Ipinaliwanag nila Salazar at Guerrero dito sa talakayang

naganap ng nakalipas na Nobyembre 26 sa National

Teachers' College sa Manila ang kaibahan ng "heroe"
(Kastila ng 'hero') sa "bayani." (Maaring kumilos ang
HEROE with his compatriots in mind) subali't mag-isa ang
kilos nito. Sa kabilang banda, ang BAYANI ay kumikilos
bilang tugon sa pangangailangan ng bayan at kasama ang
bayan o representatives o ilang kasapi nito. In English,
the BAYANI responds to a collective need and
seeks/musters collective effort to address the need of
the people/state
BAYANI, hindi kailangan o hindi martir, dahil kumikilos
kaisa ang bayan.. Sa kabilang banda, ang isang puna kay
Jose Rizal ay isa itong bayani na elit/ilustrado at para sa
nasa kapwa niya mataas na antas ng lipunan.
Ang pinaka nakakahanga kay Rizal ay ang hindi na niya pag-isip sa kanyang sarili, ang kanyang kumpletong pag-
iwan sa kanyang personal na interes para lamang isipin ang kanyang bansa.

Rafael Palma

Bakit si jose rizal ang napiling bayani ng pilipinas?

Napapaisip ako bakit nga ba si Jose Rizal ang naging bayani ng pilipinas? Bakit hindi si Andres
Bonifacio?

Marami Talagang nagtatanong niyan. Ang dahilan nito ay dahil si Jose Rizal ay lumaban gamit ang pluma
at papel para tumuligsa sa mga Kastila habang dahil kahit na hinde lumaban si rizal siya ay sumulat at
naglakas loob na magsulat ng nobela tungkol sa paghihirap ng mga Pilipino kahit ito ay pinagbabawal ng
 mga kastilasi Andres Bonifacio namna ay gumamit ng itak at lakas para labanan ang mga kastila.
Kumbaga ang paraan ni Rizal para Manghingi ng reporma sa payapang paraan habang kay Bonifacio ay
dugo talaga.

Pero para sakin kahit sino sa dalawang bayani ang maging bayani, basta kayang ipaglaban ang pilipinas
noon sa mabuting paraan upang itoy maging mapayapa at mapaunlad ang pilipinas.

Buod ng mga Kabanata ng librong "Jose Rizal: Buhay, Mga

Ginawa, at Sinulat"
Kilalanin si Jose Rizal

A. Pagsilang

1.Isinilang si Rizal Noong Hunyo 19, 1861 sa Calamba, Laguna

2.Bininyagan sa simbahan ng Calamba noong Hunyo 22, 1861.

3. Padre Rufino Collantes - paring nagbinyag kay Rizal

4. Padre Pedro Casanas - nagsilbing ninong ni Rizal

A. Magulang

1. Francisco Mercado

1. Ipinanganak noong Mayo 11, 1818

2. Nag-aral ng Latin at Pilosopiya saColegio
ng San San Jose
3. Lumipat ng Calamba upang maging
kasama sa Haciendang Dominicano sa Calmba.
4. Namatay noong Enero 5, 1898.
2. Teodora Alonzo
1. Ipinanganak noong Nobyembre 8, 1826 sa
Maynila
2. Nag-aral sa Colegio de Santa Rosa
3. Mayroong interes sa literatura at mahusay
sa wikang Espanyol.
4. Namatay noong Agosto 16, 1911
A. Magkakapatid na Rizal
1. Saturnina

2. Paciano

3. Narcisa

4. Olympia

5. Lucia

6. Maria

7. Jose

8. Concepcion

9. Josefa

10. Trinidad

11. Soledad

A. Mga Ninuno

1. Ninuno sa Ama

1. Domingo Lamco (Mercado)napangasawa

si Ines de la Rosanaging anak si
2. Francisca Mercado at napangasawa si
Cerila Bernacha naging anak si
3. Juan Mercado at napangasawa si Cerila
Alejandro at naging anak si
4. Francisco Mercado at napangasawa
si Teodora Alonzo at naging anak si
5. Jose Rizal
2. Ninuno sa Ina
1. Eugenio Ursua napangasawa siBenigna at
naging anak nila si
2. Regina na naging asawa ni Manuel de
Quintos at naging anak nila si
3. Brigida na napangasawa ni Lorezo Alberto
Alonzo at naging anak nila si
 4. Teodora Alonzo na napangasiwa
niFrancisco Mercado at naging anak nila si
5. Jose Rizal
A. Pamilyang Rizal
1. Ang Kabuhayan ng Pamilya

1. Ang pamilya ay kabilang sa pangkat

na principalia at isa sa mga kinikilalang pamilya
sa Calamba.
2. Ang ama ay nangungupahan sa lupain na
pag-aari ng hacienda ng mga Dominicano sa
Calamba at tinataya na ang kaniyang lupang
sinasaka ay umaabot ng 600 na hektarya. Ang
lupa ay tinataniman ng palay mais at tubo.
3. Maliban sa pagsasaka ang pag-aalaga ng
hayop ay isa sa kanilang mga hanapbuhay.
4. Ang ina ni Rizal ay mayroong isang tindahan sa ilalim ng kanilang bahay,
gilingan ng trigo para maging harina, at gawaan ng hamon.
5. Ang pamilya ay isa sa mga unang nakapagpagawa ng bahay na bato sa
Calamba.

6. Nagmamay-ari sila ng isang karwahe na isang karangyaan sa panahong

iyon.

7. Mayroon silang isang aklatan sa bahay na naglalaman ng 1,000 aklat.

8. Naipadala ng mga Rizal ang kanilang mga anak sa Maynila para mag-aral.

B. Ang Tahanan ng mga Rizal

1. Ang bahay ng mga Rizal ay gawa sa bato at matitigas na kahoy at ito ay

nakatayo na malapit sa simbahan ng Calamba.

2. Ang paligid ng kabahayan ay natataniman ng mga punong atis, balimbing,

chico, macopa, papaya, santol, tampoy, at iba pa.

3. Ang bakuran ng bahay ay naging alagaan ng mga manok at pabo.

 KABANATA 2 KABATAAN SA CALAMBA

1. Mga Ala-ala ng Kamusmusan

1. Panonood ng mga ibon.

2. Araw-araw na pagdadasal sa oras
ngangelus.
3. Pagkukuwento ng kaniyang yaya ukol sa
asuwang, nuno, at tikbalang.
4. Ang una niyang kalungkutan ay ang
pagkamatay ng kaniyang nakababatang kapatid
na si Concha.
5. Sa edad na tatlo ay nakasama na siya sa
pagdadasal ng pamilya.
6. Pagpunta sa Antipolo noong Hunyo 6,
1868. Ito ang kaniyang unang pagtawid sa Lawa
ng Laguna. Pagkatapos ng pagpunta sa Antipolo
ay nagtungo sila ng kaniyang tatay sa Maynila.
7. Ang hindi niya malimutan ay ang kuwento
ng kaniyang ina ukol sa gamo-gamo.
2. Mga Talento sa Panahon ng Kamusmusan
1. Inayos niya at binigyan ng bagong guhit
ang bandera ng simbahan.
2. Paggagawa ng imahen mula sa putik
(clay).
3. Sa edad na 8 ay kaniyang isinulat ang
tulang Sa Aking mga Kabata na nagbibigay ng
pagpapahalaga sa kaniyang sariling wika.
4. Sa edad na 8 ay sinulat niya ang isang
drama na nakaukol sa kapistahan ng Calamba at
ang nasabing gawa ni Rizal ay binili sa kaniya
ng gobernadorcillo ng Paete, Laguna.
1. Mga Inpluwensiya Kay Rizal
1. Namana
1. Mula sa mga ninunong Malayo ay namana niya ang
pagmamahal sa kalayaan, paghahangad sa paglalakbay, at katapangan.
2. Mula sa kaniyang mga ninunong Tsino ay namana niya ang
pagiging seryoso, katipiran, katiyagaan, at pagmamahal sa mga bata.

3. Mula sa kaniyang mga ninunong Espanyol ay namana niya

kapinuhan sa pagkilos at kanipisan sa insulto.

4. Mula sa kaniyang ama ay namana niya ang pagtitiyaga sa

trabaho, paggalang sa sarili, at malayang pag-iisip.

5. Mula sa kaniyang ina ay namana niya pagpapakasakit sa

sarili at pagnanais sa sining at panitikan.

2. Kapaligiran
1. Ang kapaligiran ng Calamba ay nagsilbing kaniyang pang-
enganyo sa pagmamahal sa sining at literatura.
2. Ang kaniyang kapatid na si Paciano ay nagturo sa kaniyang
kaisipan ukol sa pagmamahal sa kalayaan at katarungan.

3. Mula sa kaniyang mga kapatid na babae ay natutunan niya

ang paggalang sa mga kababaihan.

4. Ang pakikinig niya sa mga kuwento ng kaniyang yaya ay

nagbigay sa kaniyang interes sa mga kuwentong bayan at mga alamat.

5. Mula sa kaniyang tatlong mga kapatid ay nainpluwensiyahan

siya ng mga sumusunod:

1. Jose Alberto Alonzo ay natutunan niya ang

pagmamahal sa sining.

2. Manuel Alonzo ay natutunan niya ang

kahalagahan ng pagpapalakas ng katawan.

3. Gregorio Alonzo ay natutunan niya ang ang

malabis na pagkahilig sa pagbabasa.

6. Padre Leoncio Lopez ay natutunan niya ang pagmamahal sa

makaiskolar at pilsopikal na pag-iisip.
 KABANATA 3 - ANG PAG-AARAL SA CALAMBA AT BIAN

1. Mga Unang Guro ni Rizal

1. Doa Teodora Alonzo - ang unang guro ni Rizal
2. Mestro Celestino

3. Lucas Padua

4. Leon Monroy

2. Pagpunta sa Bian

1. Hunyo 1869 - si Rizal ay umalis ng Calamba para magtungo

sa Bian para mag-aral.

2. Sinamahan siya ng kaniyang kapatid na si Paciano.

3. Justiniano Aquino Cruz - ang naging guro ni Rizal sa Bian.

3. Mga Naging Gawain sa Pag-aaaral

1. Sa unang pagkikita niya sa kaniyang guro ay sinabi niya ang

kaniyang kakauntian ng kaalaman sa Espanyol at Latin.

2. Sinabi ni Rizal na ang kaniyang guro ay may kahusayan sa

balarilang Espanyol na sinulat nina Nebrija at Gainza.

3. Nakaaway ni Rizal si Pedro na anak ng kaniyang guro.

4. Nagkaroon din siya ng away sa mga bata sa Bian isa na rito

si Andres Salandanan na tumalo sa kaniya.

5. Nag-aral si Rizal ng pagpipinta kay Matandang Juancho na

dito ay nakasama ng kaniyang kaeskuwelang si Jose Guevarra.

6. Sa pagsapit ng ilang buwan si Rizal ay nanguna sa kaniyang

mga kaeskuwela sa mga Espanyol, Latin at iba pang mga aralin.

7. Sa kabila ng kahusayan ni Rizal sa pag-aaral, siya ay

napapalo ng kaniyang maestro halos araw-araw dahilan sa mga sumbong
laban sa kaniya ng kaniyang mga kamag-aral.
8. Nilisan ni Rizal ang pag-aaral sa Bian noong Disyembre
1870 pagkatapos ng halos isa at kalahating taon.

9. Nilisan ni Rizal ang Bian sakay ng Barkong Talim na

naghatid sa kaniya sa Calamba.

4. Ang Gomburza
1. Sa kaniyang pag-uwi sa Calamba ay nabalitaan niya ang Pag-
aalsa sa Cavite at ang pagbitay sa tatlong paring martir na sina Jose Burgos,
Mariano Gomez, at Jacinto Zamora.
2. Ang kaniyang kapatid na si Paciano ay naging malapit na
mag-aaral ni Padre Jose Burgos.

3. Si Paciano sa maraming pagkakataon ay naibahagi kay Rizal

ang mag ideya at pilosopiya ni Jose Burgos.

5. Kawalan ng Katarungan sa Kaniyang Ina

1. Pagkatapos ng kamatayan ng Gomburza, ang ina ni Rizal ay
pinagbintangan na nagbabalak na lasunin ang asawa ng kaniyang kapatid
(Jose Alberto) .
2. Ang mga kaaway ng pamilyang Rizal at ang hipag ng
kaniyang ina ay nagkipagsabawatan upang maisangkot ang ina sa nasabing
bintang na paglason.

3. Pagkatapos na madakip ni Donya Teodora, ito ay pinaglakad

mula Calamba hanggang Santa Cruz, Laguna na ang layo ay 50 kilometro.

4. Ang ina ni Rizal ay nakulong sa loob ng dalawa at kalahating

taon.

KABANATA 4 PAG-AARAL SA ATENEO

1. Ang Pagpasok ni Rizal sa Ateneo

1. June 20, 1872 sinamahan si Rizal ni Paciano para

magpunta sa Maynila. Kumuha ng pagsusulit sa mga aralin ng Aral
Kristiyano, Aritmetika, at Pagbasa sa Colegio ng San Juan de Letran.
 Nagbalik si Rizal sa Calamba mula sa Maynila para dumalo ng kapistahan sa
kaniyang pagbabalik sa Maynila ay nagbago ng isip si Rizal at nagbalak na
pumasok sa Ateneo.

2. Hindi tinanggap si Rizal sa Ateneo dahilan sa siya

1. huli na sa patalaan

2. maliit para sa kaniyang edad

3. Sa unang pagkakataon ay ginamit ni Jose ang kaniyang

apelyidong Rizal imbes na Mercado.

4. Manuel Xerex Burgos ang pamangkin ni Jose Burgos na

tumulong upang makapasok si Rizal sa Ateneo.

5. Nanirahan siya sa isang paupahang bahay na pag-aari ni

Seora Titay sa Daang Caraballo, na nasa labas ng Intramuros.

2. Sistema ng Edukasyong Heswita

1. Mas adbanse ang edukasyong ipinagkakaloob ng mga

Jesuita kumpara sa mga kolehiyo noong sa Pilipinas.

2. Ang layunin ng edukasyon ng mga Jesuita ay ang hubugin

ang mga mag-aaral sa mga aral ng Katolisismo, kaalaman sa sining at
agham. Ang isang matalinong Katoliko mula sa pananaw ng mga Jesuita ay
magiging mabuting tagapagtanggol ng simbahan. Ang pangunahing
pilosopiya ng Ateneo ay Ad Majorem Dei Gloriam Para sa Higit na
Kadakilaan ng Diyos.

3. Hinati ang klase sa dalawang pangkat

1. Imperyong Romano katawagan sa mga internos o mga

mag-aaral na nakatira sa loob ng bakuran ng Ateneo.

2. Imperyong Cartago katawagan sa mga externos o mga

mag-aaral na nakatira sa loob ng bakuran ng Ateneo.

1. Unang Taon sa Ateneo (1872-73)

1. Padre Jose Bech S.J. ang guro ni Rizal sa kaniyang unang
taon sa Ateneo.

2. Nagsimula siyang nasa mababang ranggo sa imperyong

Cartago ngunit sa paglipat ng mga linggo ay nagawang makapanguna sa
kaniyang mga kamag-aral.

3. Napanalunan niya ang kaniyang unang gantimpala sa

kaniyang pag-aaral isang larawang pangrelihiyon.

4. Upang mapagbuti ni Rizal ang kaniyang kaalaman sa wikang

Esanyol siya ay nagpaturo ng aralin sa Colegio de Santa Isabel sa panahon
ng kaniyang pamamahinga sa tanghali.

5. Sa kalagitnaan ng taon si Rizal ay hindi nagbuti sa kaniyang

pag-aaral upang mapanatili ang kaniyang pangunguna sa klase ito ay dahilan
sa kaniyang sama ng loob sa hindi makatwirang puna ng guro sa kaniya.

6. Sa bakasyon ng 1873, si Rizal ay hindi naging masaya

dahilan sa nasa bilangguan ang kaniyang ina. Lihim na pumunta sa Santa
Cruz para dalawin ang kaniyang ina at kinuwentuhan niya ang ina ukol sa
kaniyang pag-aaral sa Ateneo.

2. Ikalawang Taon sa Ateneo (1873-74)

1. Walang masyadong mahalagang pangyayari kay Rizal sa

Ateneo sa taong ito.

2. Hindi nagpakita ng pangunguna sa pag-aral si Rizal dahilan

sa sama ng loob dailan sa hindi magandang puna ng guro sa kaniya

3. Dumating sa Ateneo ang ilan sa kaniyang mga dating kamag-

aral sa Bian.

4. Hinulaan ni Rizal ang nalalapit na paglaya ng kaniyang ina.

5. Nagsimula si Rizal ng kaniyang pagkahilig sa pagbabasa at

ilan sa mga aklat na ito ay ang mga sumusunod:

1. Count of Monte Cristo na sinulat ni Alexander

Dumas.
2. Universal History na sinulat ni Cesar Cantu na
pinilit niyang ipabili sa kaniyang ama.

3. Travels in the Philippines na isinulat ni Dr.

Feodor Jagor.

3. Ikatlong Taon sa Ateneo (1875-76)

1. Nagbalik si Rizal sa Ateneo para sa kaniyang Ikatlong Taon.

2. Dumating ang kaniyang ina at ipinaalam kaniyang paglaya

kay Rizal.

3. Hindi rin kinakitahan ng pangunguna si Rizal sa klase.

4. Natalo siya ng mga kamag-aral na Espanyol sa wikang

Espanyol dahilan sa mas mahusay ang mga ito sa sa tamang pagbigkas.

4. Ika-apat na Taon sa Ateneo (1876-77)

1. Sa taong ito ay nakilala ni Jose Rizal si Padre Francisco de

Paula Sanchez S.J. Ang nasabing pari ang humikayat kay Rizal para mag-aral
na mabuti, lalo na sa pagsulat ng mga tula.

2. Sinabi ni Rizal na si Padre Francisco de Paula Sanchez ay

isang modelo ng katuwiran at pagsisikap para sa pag-unlad ng kaniyang mga
mag-aaral.

3. Dahilan dito ay nagbalik ang sigla ni Rizal sa pag-aaral at

natapos ang taon ng pag-aaral na mayroong limang medalya.

5. Huling Taon sa Ateneo (1876-77)

1. Naging ganap ang sigla ni Rizal sa kaniyang pag-aaral sa

Ateneo.

2. Nagtapos si Rizal sa Ateneo noong Marso 23, 1877 at

natamo sa paaralan ang Bachiller en Artes.

6. Mga Naging Ibang Gawain sa Ateneo

1. Mga Samahan na Kinasapian ni Rizal

1. Kalihim ng Marian Congregation

2. Kasapi ng Academy of Spanish Language

3. Kasapi ng Academy of natural Sciences

2. Nag-aral siya pagguhit kay Agustin Saez na kilalang

mahusay na pintor na Espanyol.

3. Nag-aral siya ng paglililok kay Romualdo de Jesus.

4. Nag-aral din siya ng eskrima at gymnastics.

5. Padre Jose Villaclara - nagsabi kay Rizal na tigilan na ang

pagsulat ng tula.

7. Likhang Lilok

1. Imahen ng Birheng Maria na ipagkakaloob sana ni Rizal kay

Padre Lleonart.

8. Unang Pag-ibig ni Rizal

1. Segunda Katigbak ang babaeng unang minahal ni Rizal.

2. Mariano Katigbak kapatid ni Segunda at kaibigan ni Rizal.

3. La Concordia ang paaralan na pinapasukan ni Segunda

Katigbak.

4. Manuel Luz ang lalaking takdang mapangasawa ni

Segunda.

KABANATA 5 PAG-AARAL NG MEDISINA SA UNIBERSIDAD NG SANTO TOMAS

(1877-82)

1. Sa pagtatapos ni Rizal sa Ateneo ay naghanda siya para sa pag-aaral sa

unibersidad.
2. Ang planong pagpasok ni Rizal sa unibersidad ay tinutulan ng kaniyang ina
dahilan sa pagkakaroon nito ng maraming kaalaman ay nanganganib ang
buhay ni Rizal.

3. Sa kabila ng pagtutol ng kaniyang ina si Rizal ay isinama ni Paciano sa

Maynila para mag-aral.

4. Noong Abril 1877 nagpatala para mag-aral si Rizal sa Unibersidad ng Santo

Tomas.

5. Ang una niyang kursong kinuha ay Pilosopia Y Letra bunga ng mga

sumsusunod na dahilan:

1. Ito ang gusto ng kaniyang ama

2. Wala pa siyang tiyak na kursong gusto

6. Padre Pablo Ramon SJ ang hiningan ni Rizal ng payo ukol sa kaniyang

dapat na maging kurso sa UST.

7. Sa unang semestre ng taong 1877-78 si Rizal din ay nag-aral sa

kursong perito agrimensor sa Ateneo.

8. Sa ikalawang Semestre ng nasabing taon ay natanggap ni Rizal ang sulat ni

Padre Pablo Ramon SJ na nagpapayo sa kaniya na kumuha ng Medisina.
Kinuha ni Rizal ang kurso dahilan sa kaniyang pagnanais na magamot ang
kaniyang ina.

9. Nagkaroon si Rizal ng relasyon sa mga sumusunod na babae:

1. Binibining L. isang babae na taga Calamba na laging dinadalaw ni Rizal sa

gabi sa panahon ng bakasyon na umuwi siya mula Maynila na bigo kay
Segunda Katigbak.

2. Leonora Valenzuela kapitbahay ng inuupahang bahay ni Rizal. Kaniya

itong pinadadalhan ng sulat sa pamamagitan ng hindi nakikitang tinta.

3. Leonor Rivera pinsan ni Rizal at anak ng kaniyang inuupahang bahay. Sa

kanilang pagsusulatan ay ginagamit ni Leonor ang pangalang Taimis.

10. Si Rizal ay naging biktima ng isang opisyal na Espanyol noong

1878. Si Rizal ay pinalo ng sable sa likod ng nasabing opisyal.
11. Noong 1879, si Rizal ay lumahok sa paligsahan ng Liceo
Artistico-Literario. Sa nasabing paligsahan ay nanalo ng unang gantimpala
ang kaniyang tulang sinulat na may pamagat na A La Juventud Filipina.Ang
paligsahan ay para lamang sa mga Pilipino.

12. Noong 1880, si Rizal ay lumahok sa paligsahan ng Liceo

Artistico-Literario ukol bilang pag-paparangal sa ika-400 taon ng kamatayan
ni Miguel de Cervantes. Sa nasabing paligsahan ang kaniyang ginawang akda
na may pamagat na El Consejo de los Dioses ay nanalo ng unang gantimpla.
Ang paligsahan ay bukas sa mga Pilipino at Espanyol.

13. Kampeon ng mga Estudyante Nagtayo sina Rizal ng isang

samahan na tinatagwag naCompaerismo sa layunin na ipagtanggol ang
kanilang sarili laban sa mga pang-iinsulto ng kanilang mga kamag-aral na
Espanyol.

14. Hindi naging masaya si Rizal sa UST bunga ng mga sumusunod

na kadahilanan;

1. Galit sa kaniya ang mga guro ng UST

2. Minamaliit ang mga mag-aaral na Pilipino ng mga Espanyol

3. Makaluma ang sistema ng pagtuturo sa UST

KABANATA 6 PAGPUNTA SA ESPANYA (1982-85)

A. Ang Pag-alis

1. Sa pagtatapos ni Rizal sa kaniyang ika-apat na taon ng pag-aaral ng

medisina sa UST si Rizal ay nagbalak na tumungo ng Espanya para dito
magpatuloy ng pag-aaral.

2. Ang Lihim na Pag-alis ni Rizal

1. Paciano ang nagbalak ng pag-alis ni Rizal para magtungo sa Europa.

2. Antonio Rivera ang ama ni Leonor Rivera na kumuha ng pasaporte ni Rizal
patungo ng Espanya.

3. Jose Mercado ang ginamit na pangalan ni Rizal sa kaniyang lihim na pag-

alis patungo sa Espanya.

3. Umalis si Rizal sa Pilipinas noong Mayo 3, 1882 sakay ng barkong

Salvadora.

4. Donato Lecha ang kapitan ng barkong Salvadora.

B. Singapore

1. Mayo 8, 1882 narating ni Rizal ang Singapore.

2. Hotel de la Paz hotel na tinuluyan ni Rizal sa Singapore.

3. Dinalaw ni Rizal ang mga sumusunod:

1. Harding Botaniko

2. Distritong Pamilihan

3. Templong Budista

4. Estatwa ni Thomas Stanford Raffles tagapagtatag ng Singapore.

4. Nilisan ni Rizal ang Singapore sakay ng barkong Djemnah.

B. Colombo

1. Maraming ibat ibang lahi ang nakasabay ni Rizal sa barkoDjemnah at

binalak ni Rizal na magsalita ng Pranses ngunit hindi siya naintidihan ng mga
ito.

2. Ang kaniyang sinabi sa Port Galle ay masyadong malungkot ang lunsod.

3. Nakarating siya sa Colombo at sinabi niyang maganda ang lunsod kaysa sa

Singapore, Port Galle, at Maynila.

B. Suez Canal

1. Suez Canal isang lagusang tubig na nag-uugnay ng Red Sea at

Mediterrenean Sea.
2. Ferdinand de Lesseps isang diplomatikong Pranses na nagplano ng
pagtatayo ng Suez Canal.

3. Nakarating si Rizal sa Port Said na dulong bahagi ng Ehipto. Dito nakita ni

Rizal ang mga tao na nagsasalita ng ibat ibang mga wika.

B. Naples at Merseilles

1. Nagtungo ang barkong Djemnahsa Europa at noong narating ni Rizal ang

Naples noong Hunyo 11, 1882.

2. Kinabukasan ay narating niya ang daungan ng Merselles at kaniyang

binisita ang Chateu dIfna siyang lugar na binanggit ni Alexander Dumas sa
kaniyang nobelang Count of Monte Cristo.

B. Barcelona

1. Hunyo 15, 1882 nilisan ni Rizal ang Merseilles aty narating ang Barcelona
sakay ng tren galing Pransiya.

2. Narating niya ang Barcelona noong Hunyo 16, 1882.

3. Hindi maganda ang unang impresyon ni Rizal sa Barcelona dahilan siya ay

napatira sa hindi magandang bahagi ng lunsod.

4. Sa bandang huli ay nagbago ang kaniyang pananaw sa Barcelona dahilan

sa nakita niya ang lunsod ay nagtataglay ng kalayaan at liberalismo, ang mga
tao ay palakaibigan, at magagalang.

5. Plaza de Catalua ang paboritong kaininan ng mga mag-aaral na Pilipino

sa Barcelona at dito binigyan si Rizal ng isang piging bilang pagbati sa
kaniyang pagdating.

B. Amor Patrio

1. Amor Patrio ang unang akda ni Rizal sa labas ng bansa. Dito rin ginamit ni
Rizal ang pangalan sa panulat na Laong Laan.

2. Diariong Tagalog isang mapangahas na pahayagan sa Maynila na

naglathala ng kaniyang mga artikulo.

3. Basilio Teodoro ang patnugot ng Diariong Tagalog.

4. Marcelo H. Del Pilar ang nagsalin ng Amor Patrio mula sa wikang
Espanyol sa wikang Tagalog.

5. Iba pang mga artikulong ipinadala ni Rizal sa Diariong Tagalog

1. Los Viajes

2. Revista del Madrid

B. Paglipat sa Madrid

1. Sa Barcelona ay nabalitaan ni Rizal ang balita ukol sa epidemya ng kolera

sa Pilipinas.

2. Nakatanggap siya ng sulat mula kay Jose Cecilio na nagbabalita ng

malungkot na kalagayan ni Leonor buhat ng siya ay umalis.

3. Pinayuhan ni Paciano si Rizal na lumipat ng Madrid.

B. Buhay sa Madrid

1. Nagpatala si Rizal sa Universidad Central de Madrid sa mga kursong:

1. Medisina

2. Pilosopiya at Pagsulat

2. Nagsikap na Matutunan ang mga sumusunod:

1. Pagpipinta at Paglilok sa Academy of Fine Arts of San Fernando

2. Nagsanay ng eskrima at pagbaril sa Hall of Arms of Sanz y Carbonell

3. Nag-aral ng mga wikang:

1. Pranses

2. Aleman

3. English

3. Namamasyal sa mga galerya ng sining at mga museo

4. Nagbasa ng maraming mga aklat

5. Naging matipid si Rizal sa kaniyang pagastos

6. Ang tanging sugal na tinayaan ni Rizal ay ang lotto

7. Nagpapalipas ng mga libreng oras sa bahay ng mga Paterno

B. Pag-ibig kay Consuel Ortiga y Perez

1. Nagkaroon ng pagkakataon si Rizal na makabisita sa bahay ni Seor Pablo

Ortiga y Rey na dating alcalde ng Maynila sa panahon ng panunungkulan ni
Gobernador Heneral Polavieja.

2. Consuelo ang anak na dalaga ni Don Pablo na umibig kay Rizal.

3. Pinadalhan ni Rizal ng isang tula ang dalaga na may pamagat na A La

Seorita C. O. Y P.

4. Hindi itinuloy ni Rizal ang panliligaw sa dalaga dahilan sa:

a. Tapat siya kay Leonor

b. Ang kaniyang kaibigang si Eduardo de Lete ay nanliligaw sa dalaga

B. Si Rizal Bilang Mason

1. Sa Madrid ay nakilala ni Rizal ang mga kilalang liberal ng Espanya na ang

mga ito ay kabilang sa samahan ng mga Mason.

2. Masonerya isang pandaigdig na kapatiran ng mga taong may malayang

kaisipan.

3. Sumali si Rizal sa nasabing samahan upang mahingi ang tulong ng mga ito
sa kaniyang paglaban sa mga prayle sa Pilipinas.

4. Logia de Acacia ang balangay ng Masoneya na inaniban ni Rizal.

B. Paghihirap sa Paris

1. Nagkaroon ng paghihirap si Rizal sa Madrid dahilan sa hindi naging

maganda ang ani sa kanilang lupa. Dahilan dito ay hindi nakarating ang
sustento ni Rizal sa Madrid.
2. Ipinagbili ni Paciamo ang bisiro ni Rizal para may maipadala lamang kay
Rizal.

3. Kumuha si Rizal ng pagsusulit sa kaniyang aralin sa Griego na hindi man

lamang nag-aalmusal at nananghalian.

B. Pagpugay kina Luna at Hidalgo

1. Nagkaroon ng pagpupugay ang mga Pilipino dahilan sa pagkapanalo nina :

1. Juan Luna sa Spolarium

2. Felix Resurecion Hidalgo saVirgines Christianas Expuesta al Populacho.

B. Pagtatapos sa Pag-aaral

1. Natapos ni Rizal noong 1885 ang kaniyang kurso sa Medisina at Pilosopiya

KABANATA 7 - RIZAL SA PARIS HANGGANG BERLIN

I. Sa Paris (1885-86)

1. Nagtungo si Rizal sa kanyang layunin na magpakadalubhasa sa

optalmolohiya o paggamot sa mata.

2. Bago nagtungo sa Paris pansamantalang tumigil si Rizal sa bahay ni

Maximo Viola na nag-aaral ng medisina sa Barcelo.

3. Sa Barcelona kaniyang nakilala si Eusebio Carominas ang patnugot ng

pahayagang La Publicidad .

4. Nobyembre 1885 - nakarating si Rizal sa Paris at naglingkod bilang

katulong ni Dr. Loius de Weckertna pangunahing optalmolohista ng Pransiya.
Nanatili dito si Rizal mula Nobyembre 1885 hanggang Pebrero 1886.

5. Sa labas ng kaniyang oras sa klinika ni Dr. Weckert ay kanyang kaibigan

partikular na dito ang pamilyang Pardo de Tavera.
 I. Heidelberg

1. Pagkatapos ng kanilang mga gawain sa Paris si Rizal ay nagtungo ng

Alemanya para sa

pagpapatuloy ng kanyang pag-aaral sa optalmolohiya.

2. Pebrero 3, 1886 - dinalaw ni Rizal ang makasaysayang lunsod

ngHeidelberg na kilala sa kanyang unibersidad. Naninirahan siya sa
isang boarding house na tinitirhan ng mga mag-aaral ng abogasya.

3. Sa Heidelberg si Rizal ay naglingkod bilang katulong sa klinika ni Dr. Otto

Becker, isang kilalang doktor ng optalmolohiya sa Alemanya.

4. A Las Flores de Heidelberg - ang tulang sinulat ni Rizal sa kagandahan ng

mga bulaklak ng Heidelberg.

5. Sa nasabing lunsod inabutan si Rizal ng selebrasyon ng Ikalimang Daan

Taon ng Pagkakatatag ng Heidelberg.

I. Wilhelmsfeld

1. Wilhelmsfeld - isang bayang bakasyunan sa Alemanya kung saan si Rizal ay

tumigil ng tatlong buwan.

2. Karl Ullmer- pastor protestante na tinigilan ni Rizal habang siya ay

nagbabakasyon sa Wilhelmsfeld.

3. Napamahal kay Rizal ang pamilya ni Pastor Ullmer at ito ay kaniyang

ipinadama niya sa pamamagitan ng pagsulat sa anak nito na siFriedrich
Ullmer na nagpapasalamat sa kabutihan ng nasabing pamilya.

I. Unang Sulat kay Blumentritt

1. Hulyo 31, 1886 - petsa ng unang sulat ni Rizal na ipinadal;a niya kay
Blumentritt.

2. Ferdinand Blumentritt - isang propesor sa Ateneo ng Leitmeritz, Austria na

interisado sa pag-aaral ng mga diyalekta ng Pilipinas.
3. Aritmetika - pamagat ng aklat na nakasulat sa wikang Espanyol at Tagalog
na ipinadala ni Rizal kay Blumentritt upang magamit niyang batayan sa pag-
aaral ng wikang Tagalog.

I. Leipsig at Dresden

1. Leipsig - isang lunsod sa Alemanya na kaniyang binisita upang dumalo ng

aralin saKasaysayan at Sikolohiya.

2. Dito ay kanyang naging kaibigan si Friedrich Ratzel na kilalang

mananalaysay at si Dr. Hans Meverna isang kilalang antropologo.

3. Isinalin din ni Rizal ang akda niHans Christian Andersen.

4. Dresden - binisita ni Rizal ang lunsod na ito at dito ay kaniyang nakilala

si Dr. Adolph Mever ang direktor ng Museo ng Antropolohiya at Etnolohiya.

I. Pagtanggap kay Rizal sa Kalipunang Siyentipiko sa Berlin

1. Berlin - hinangaan ni Rizal ang lunsod na ito dahilan sa pagkakroon nito ng

siyentipikong kapaligiran at malaya sa pagtatangi ng lahi.

2. Dr. Feodor Jagor - nakatagpo ni Rizal ang nasabing manlalakbay na sumulat

ng isang akalt tungkol sa Pilipinas.

3. Dr. Rudolf Virchow - isang kilalang antropolohistang Aleman na nakilala ni

Rizal sa Berlin.

4. Dr. W. Joest - isang kilalang heograpong Alemanya na nakilala ni Rizal sa

Berlin.

5. Dr. Karl Ernest Schweigger- isang kilalang optalmolohista ng Berlin at dito

si Rizal ay naglingkod sa klinika.

6. Dr. Rudolf Virchow - kanyang inimbitahan si Rizal na magsalita sa isang

pagpupulong ngEthnographic Society ng Berlin.

7. Tagalog Verskunt - ang pamagat ng papel panayam na binasa ni Rizal sa

isinagawang pagpupulong ng Ethnographic Society ng Berlin.

I. Buhay ni Rizal sa Berlin

1. Mga dahilan ni Rizal sa Pagtigil sa Berlin

a. Palawakin ang kaalaman sa optalmolohiya

b. Palawakin ang kaalaman sa agham at wika

c. Magmasid sa kalagayang pulitikal at kabuhayan ng Alemanya

d. Makilahok sa mga kilalang siyentipikong Aleman

e. Ipalimbag ang Noli Me Tangere

1. Obserbasyon sa Mga Kababaihang Aleman

a. Seryosa

b. Matiyaga

c. Edukada

d. palakaibiganin

1. Paghihirap sa Berlin

a. Walang dumating na padalang pera mula sa Calamba

b. Kumakain lamang ng isang beses sa isang araw

c. Naglalaba ng kaniyang sariling damit

d. Naghihinala siya sa pagkakaroon ng sintomas ng sakit na tuberkulosis

KABANATA 8 - PAGPAPALIMBAG NG NOLI ME TANGERE

I. Ang Ideya at Pagsulat ng Noli

1. Uncle Tom's Cabin - isang nobela na sinulat ni Harriet Beecher Stowe na

tumatalakay sa buhay ng mga aliping itim sa Amerika.
2. Enero 2, 1884 - petsa ng pagtitipon kung saan pinanukala ni Rizal sa grupo
ng mga Pilipino na magsulat sila ng isang nobelang ukol sa kalagayan ng
Pilipinas.

3. Paghahati ng Pagsulat ng Noli Me Tangere

a. 1/2 sa Espanya

b. 1/4 sa Pransya

c. 1/4 sa Alemanya

1. Wilhelmsfeld - dito tinapos ni Rizal ang mga huling kabanata ng Noli Me

Tangere.

2. Maximo Viola - ang nagsilbing tagapagligtas ng Noli Me Tangeresa

pamamagitan ng pagpapahiram niya kay Rizal ng halagang P300 upang
magamit sa pagpapalimbag ng nasabing nobela.

3. Pebrero 21, 1887 - petsang natapos ang Noli Me Tangere at inihanda para
sa pagpapalimbag.

4. Berlin Buchdruckrei-Action-Gesselschaft - ang palimbagan na tumanggap

upang ilaathala angNoli Me Tangere sa halagang P300 sa daming 2,000
kopya.

5. Marso 21, 1887 - lumabas ng palimbagan ang nobelang Noli Me Tangere.

6. Mga Unang Pinadalahan ni Rizal ng kopya ng Noli

a. Ferdinand Blumentritt

b. Dr. Antonio Ma. Regidor

c. Graciano Lopez-Jaena

d. Mariano Ponce

e. Felix Resurrecion- Hidalgo

1. Kinuha ni Rizal ang pamagat ngNoli Me Tangere mula saebanghelyo ni San

Juan.
2. Inihandog ni Rizal ang Noli Me Tangere sa inang bayan.

3. Elias at Salome - ang isang kabanata na inalis ni Rizal sa Noli Me

Tangere upang makatipid siya sa presyo ng pagpapalimbag ng nobela.

KABANATA 9 - PAGLALAKBAY SA EUROPA KASAMA NI VIOLA

I. Ang Paglalakbay

1. Mayo 11, 1887 - nagsimula ang paglalakbay nina Rizal at Viola sa Europa.

A. Dresden

1. Ang kanilang paglalakbay sa Dresden ay napataon sa Eksposisyon ng mga

Bulaklak.

2. Binisita ni Rizal si Dr. Adolph Meyer sa Museo ng Sining.

3. Prometheus Bound - isang obra maestrang pinta na labis na hinangaan ni

Rizal sa Dresden.

4. Dr. Jagor - nagpayo kay Rizal na padalhan muna ngg telegrama si

Blumentritt bago siya pumunta ng Leitmeritz.

A. Leitmeritz

1. Mayo 13, 1887 - dumating si Rizal sa Leitmeritz at dito siya ay sinalubong ni

Prof. Ferdinand Blumentritt sa istasyon ng tren dala ang larawan na
pagkakakilalanan kay Rizal.

2. Hotel Kreb - dito tumira sina Rizal at Blumentritt habang bumibisita sa

Leitmeritz.

3. Nakilala ni Rizal ang pamilya ni Blumentritt

a. Rosa ang asawa ni Blumentritt

b. Dolores - anak
c. Conrad - anak

d. Fritz - anak

1. Burgomaster - ipinakilala ni Blumentritt si Rizal at kaniyang hinangaan ang

katalinuhan ni Rizal sa madaling pagkatuto ng wikang Aleman.

2. Dr. Carlos Czepelak - isa sa mga kilalang siyentipiko ng Europa nma

nakilala ni Rizal sa Leitmeritz.

3. Robert Klutschak - isang bantog na naturalista na nakilala ni Rizal sa

Leitmeritz.

A. Prague

1. Dinalaw ni Rizal at Viola ang lunsod na ito noong Mayo 17 -19, 1887.

2. Dr. Willkom - ang professor ngnatural history ng Unibersidad ng Prague na

dinalaw ni Rizal sa lunsod dala ang sulat ng pagpapakilala ni Blumentritt.

3. Binisita ni Rizal at Viola ang libingan ni Copernicus - ang dakilang

astronomo sa kasaysayan ng sangkatauhan.

4. Binisita din nila ang kuweba na nagsilbing bilangguan ni San Juan

Nepomuceno pati na ang tulay na pinaghulugan nito.

A. Vienna

1. Binisita ni Rizal sa lunsod na ito si Norfenfals na isa sa mga pinakadakilang

nobelista ng Europa noong panahong iyon. Sa dakong huli hinangaan din niya
si Rizal sa katalinuhang taglay nito.

2. Hotel Metropole - hotel na tinigilan nina Rizal at Viola sa Vienna.

A. Pagbaybay sa Ilog Danube

1. Danube - isa sa mga malalaking ilog ng Europa. Nagsakay sina Rizal at

Viola ng bangka upang makita ang kagandahan ng ilog at ng kanyang mga
pangpang.

2. Dito napansin ni Viola sa unang pagkakataon ang kakaibang gamit ng mga

tagarito na papel na napkin sa kanilang pagkain.
A. Lintz tungo sa Rheinfall

1. Munich - dinalaw nina Rizal at Viola ang lunsod at panandaliang namasyal

upang malasahan ang Munich beer na bantog sa buong Alemanya.

2. Nuremberg - sa lunsod na ito ay dinalaw nina Rizal at Viola ang museo na

nagtataglay ng mga kagamitang pangpahirapna ginamit sa panahon ng
Ingkisisyon at ang pagawaan ng manyika na pinakamalaking industriya ng
lunsod.

3. Ulm - dinalaw nina Rizal at Viola ang katedral ng lunsod na kilala bilang
pinakamalaki at pinakamataas at pinanhik ang tore nito.

4. Rheinfall - nakita ni Rizal ang talon na ito na kanyang sinabing

"pinakamaganda sa buong Europa."

A. Switzerland

1. Geneva - kay Rizal ang lunsod na ito ang pinakamaganda sa buong Europa.

2. Mga wikang sinasalita ng mga taga-Switzerland

a. Aleman

b. Pranses

c. Italyan

1. Dito niya natanggap ang isang telegrama ukol sa isinasagawang

Eksposisyon sa Madrid na ang ipinapakita sa Pilipinas ay ang mga tribo
ng Igorot na suot na bahag at mga makalumang kagamitan ay
pinagtatawanan ng mga taga- Madrid.

2. Sa Geneva inabutan si Rizal ng kanyang ika-26 na taong kaarawan at

kanyang pinakain si Viola ng isang masaganang pagkain.

3. Dito sa lunsod ng Geneva naghiwalay sina Rizal at Viola. Si Rizal para

ipagpatuloy ang kanyang paglalakbay sa Italya at si Viola naman para
magbalik sa Barcelona.

A. Italya

1. Mga lunsod ng Italya na binisita ni Rizal

a. Turin

b. Milan

c. Venice

d. Florence

e. Rome

1. Roma - nakarating si Rizal sa "lunsod ng mga Caesar" noong Hunyo 27,

1887. Hinangaan ni Rizal ng labis ang karangyaan ng nasabing lunsod.

2. Mga kahanga-hangang tanawin na binisita ni Rizal sa Roma

a. Capitolium

b. Bato ng Tarpeian

c. Palatinum

d. Forum Romanum

e. Ampiteatro

f. Simbahan ng Santa Maria Magigiore

1. Vaticano - ang lunsod na sentro ng Katolisismo sa mundo at dinalaw ito ni

Rizal noong Hunyo 29, 1887. Kanyang nakita angBasilica de San Pedro - ang
pinakamalaking simbahan sa mundo.

KABANATA 10 ANG UNANG PAGBABALIK

A. Desisyon na magbalik sa Pilipinas

1. Mga Tumangging magbalik si Rizal sa Pilipinas

a. Paciano Rizal

b. Silvestre Ubaldo

c. Jose Cecilio
1. Mga Dahilan ng Pagbabalik

a. Tistisin ang mata ng kanyang ina

b. Paglingkuran ang kanyang mga kababayan

c. Makita ang epekto ng kanayng nobelang Noli

d. Itanong kung bakit hindi na nasulat si Leonor Rivera

1. Hunyo 29, 1887 - tumelegrama si Rizal sa kaniyang ama ukol sa kanyang

pagbabalik sa Pilipinas.

A. Pagbabalik Patungo ng Maynila

1. Hulyo 3 ,1887 - lumulan si Rizal sa barkong Diemnah ang barkong kanyang

sinakyan noong siya ay magtungo ng Europa limang taon na ang nakakaraan.

2. Hulyo 30, 1887 - nakarating si Rizal sa Saigon at sumakay ng

barkong Haipong.

3. Agosto 5, 1887 - nakarating angHaipong sa Maynila.

4. Napansin ni Rizal na sa limang taon niyang pagkakahiwalay sa bansa ay

halos walang nagababago sa kaayusan at kaanyuan ng lunsod ng Maynila.

A. Pagbabalik sa Calamba

1. Agosto 8, 1887 - petsa ng makarating si Rizal sa Calamba.

2. Paciano - hindi niya hiniwalayan si Rizal sa mga unang araw ng pagbabalik

nito sa Calamba dahilan sa kanyang pag-aalala sa kaligtasan ng kanyang
nakababatang kapatid.

3. Nagtayo si Rizal ng isang klinika sa Calamba upang maka-paglingkod sioya

bilang manggagamot.

4. Ang kanyang unang naging pasyente ay ang kanyang ina, nguni't hindi niya
ito inoperahan sa dahilang ang katarata nito ay hindi pa noon hinog.

5. Tinawag si Rizal na Doktor Uliman ng mga taga -Calamba at naging bantog

sa Calamba at mga karatig bayan at dinayo ng mga tao ang kanyang klinika.
6. Kumita si Rizal ng P900 sa unang buwan ng kanyang paggagamot at sa
buwan ng Pebrero 1888 ang halaga ay umabot ng P5,000.

7. Nagtayo si Rizal ng isanggymnasium sa Calamba upang mailigtas ang

kanyang mga kababayan sa bisyong tulad ng sugal at sabong.

8. Hindi nadalaw ni Rizal si Leonor Rivera dahilan sa pagtutol ng kanyang mga

magulang na dalawin ang dalaga. Ang mga magulang ni Leonor Rivera ay
ayaw na makatuluyan ng kanilang anak na si Rizal.

A. Ang Kaguluhang Bunga ng Noli Me Tangere

1. Nilapitan ng mga prayle ang gobernador heneral at naghahatid ng mga

sumbong na laban sa nobelang Noli Me Tangere.

2. Emilio Terrero - ang gobernador heneral na nagpatawag kay Rizal ukol sa

usapin ng nobelang Noli Me Tangere at kanyang hinigian si Rizal ng isang
kopya ng nasabing nobela. Walang kopyang maibigay si Rizal dahilan sa
naubos na ang kanyang mga dala.

3. Binisita ni Rizal sa Ateneo ang kanyang mga dating guro na sinaPadre

Federico Faura, Francisco Paula Sanchez, at Jose Bechupang hingin niya ang
kopya ngNoli Me Tangere na kanyang ibinigay sa Ateneo, ayaw ibigay ng mga
pareng Jesuita ang kanilang mga kopya.

4. Pedro Payo - ang arsobispo ng Maynila na kalaban ng mga Pilipino at

nagpadala ng kopya ng Noli Me Tangere sa rektor ng Unibersidad ng Santo
Tomas upang pag-aralan ang nobela.

5. Gregorio Echavarria - ang rektor ng UST at katulong ng lupon ng mga guro

ng unibersidad na gumawa ng pag-aaral sa nobelang Noli Me Tangere.

6. Ayon sa pag-aaral ng mga lupon ng mga guro ng UST ng rekomendasyon na

ang Noli Me Tangere ay heretikal, subersibo, at laban sa kaayusang
pampubliko.

7. Hindi nagustuhan ni Terrero ang ulat ng lupon ng mga guro ng UST dahilan
sa alam niyang kalaban ni Rizal ang mga Dominikano at ipinadala ang kopya
ng Noli Me Tangere sa Permanenteng Lupon ng Sensura na binubuo ng mga
pari at mga taong hindi alagad ng simbahan.
8. Padre Salvador Font - ang pinuno ng Lupon sa Sensura na nag-ulat na
ang Noli Me Tangere

ay subersibo at kontra sa simbahan at pamahalaan. Kanyang iminungkahi

ang pagbabawal

ng pag-aangkat, paggawa at pagbibili ng mapanirang nobela.

A. Mga Kaaway ng Noli Me Tangere

1. Padre Jose Rodriguez - prayle ng Guadalupe na naglabas ng walong polyeto

na bumabatikos sa Noli Me Tangere. Ang mga polyetong isinulat niya ay
ipinagbibili sa mga nagsisimba.

2. Mga Senador ng Espanya na bumabatikos sa Noli Me Tangere.

Jose Salamanca

Luis M. de Pando

Fernando Vida

3. Vicente Barrantes - kanyang binatikos ang Noli Me Tangere sa kanyang

inilathalang artikulo sa pahayagang La Espana Moderna.

A. Mga Tagapagtanggol ng Noli Me Tangere

1. Marcelo H. del Pilar

2. Antonio Ma. Regidor

3. Graciano Lopez Jaena

4. Mariano Ponce

5. Segismundo Moret - isang Espanyol na dating Ministro ng hari ng Espanya

at tagapagtanggol ng Noli Me Tangere.

6. Miguel Morayta - propesor ng kasaysayan sa Unibersidad Central de

Madrid.

7. Ferdinand Blumentritt
8. Padre Vicente Garcia - isang iskolar na paring Pilipino na gumawa ng isang
polyeto na ginamitan niya ng pangalang panulat na Desiderio Magalang at
kanyang sinagot ang mga akusasyon ni Padre Jose Rodriguez laban sa Noli
Me Tangere at sa may akda nito.

A. Ang Pakikipagkaibigan kay Jose Taviel de Andrade

1. Jose Taviel de Andrade - isang tenyente ng hukbong Espanyol na inatasan

ni Gobernador Heneral Terrero upang magsilbing tagabantay ni Rizal laban sa
mga lihim niyang kaaway.

2. Dahilan sa kapwa mga kabataan, edukado, at may kultura naging ganap na

magkaibigan sina Rizal at Andrade .

3. Nakasama ni Rizal si Andrade sa pamamasyal, iskrimahan, at pagbaril.

A. Suliranin Agraryo sa Calamba

1. Naimpluwensiyahan si Gobernador Heneral Terrero ng kanyang nabasa

sa Noli Me Tangere at nagpasimula ng imbestigasyon sa mga hacienda na
pag-aari ng mga prayle upang maituwid ang mga pagmamalabis na
nagaganap dito.

2. Tumulong si Rizal sa kanyang mga kababayan sa Calamba sa pagkuha ng

mahahalagang datos ukol sa suliraning agraryo sa kanyang bayan.

3. Lumabas sa pag-aaral na ginawa ni Rizal ang mga sumusunod:

a. ang hacienda ng mga paring Dominikano ay sumasakop sa buong bayan ng

Calamba.

b. Ang tubo ng mga paring Dominikano ay patuloy na tumataas dahilan sa

walang taros na pagpapalaki ng binabayarang upa sa lupa.

c. Ang hacienda ay hindi man lamang nagkakaloob ng anumang tulong

pinansiyal para sa mga pagdiriwang ng mga kapistahan, sa edukasyon ng
mga kabataan, at pagpapabuti ng agrikultura.

d. Ang mga kasama na siyang nahirapan ng labis sa paggawa sa hacienda ay

pinapaalis na lamang mula sa lupa sa dahilan lamang sa mga mababaw na
kadahilanan.
e. Sinisingil ng mataas na tubo ang mga kasama sa hacienda at kung hindi
nakapagbabayad ay kinukumpiska ng mga tagapangasiwa ng hacienda ang
mga hayop, kagamitan, o maging ang bahay ng mga kasama.

A. Pag-alis sa Calamba

1. Dahilan sa Noli Me Tangere at pakikialam ni Rizal sa suliraning agraryo sa

hacienda sa Calamba, si Rizal ay labis na kinamuhian ng mga prayleng
Dominikano.

2. Pinilit ng mga prayle ang Gobernador Heneral Terrero na iligpit si Rizal sa

pamamagitan ng pagpaptapon sa kanya ngunit ang gobernador heneral ay
hindi sumunod sa kagustuhan ng mga prayle.

3. Nakatanggap ng mga pagbabanta sa buhay ni Rizal ang kanyang mga

magulang at pinaki-usapan siya ng kanyang mga kamag-anakan pati na ni
Tenyente Jose Taviel de Andrade na umalis na muna ng Pilipinas.

4. Pinatawag si Rizal ni Gobernador Heneral Terrero at pinayuhan siya na

umalis ng Pilipinas para sa kabutihan ng una.

5. Napilitang umalis si Rizal sa Pilipinas bunga ng dalawang pangunahing

kadahilanan.

6. Napapasanganib na rin ang buhay ng kanyang mga magulang, kapatid at

mga kaibigan.

7. Mas higit siyang makalalaban para sa kapakanan ng byan kung siya ay

magsusulat na malaya sa ibang bansa.

KABANATA 11 HONGKONG AT MACAO

A. Biyahe Patungo sa Hongkong

1. Peberero 3, 1888 - sumakay si rizal ng barkong Zafiro patungo ng Hongkong

at nakarating sa Amoy, China noong Pebrero 7,1888.
2. Hndi lumabas si Rizal ng Amoy bunga ng tatlong dahilan:

a. hindi mabuti ang kanyang pakiramdam

b. umuulan noon ng malakas

c. narinig niya na ang lunsod ay marumi.

1. Victoria Hotel - dito nanuluyan si Rizal sa pagdating sa Hongkong

2. Jose Sainz de Varanda - isang opisyal na Espanyol na sumusubaybay o

nagmamanman kay Rizal sa Hongkong.

3. Nakatagpo ni Rizal sa Hongkong ang mga Pilipinong takas mula sa

Marianas na hinuli ng mga Espanyol noong 1872.

4. Nakatagpo ni Rizal sa Hongkong si Jose Basa isang abogadong tumakas sa

Marianas aat biktima ng terorismo ng Espanya ng 1872.

A. Pagbisita sa Macao

1. Kiu Kiang - ang barkong sinakyan ni Rizal at Basa patungo sa Macao noong
Pebrero 18, 1888 at nakita niya dito si Jose Sainz de Varandana sumusunod
sa kanya.

2. Don Juan Francisco Lecaros - Pilipino na nakapag-asawa ng Portugess at

sa kanyang bahay si Rizal ay nanuluyan habang sila ay nasa Macao.

A. Karanasan sa Hongkong

1. Naobserbahan ni Rizal ang mga sumusunod sa Hongkong;

a. Maingay na pagdiriwang ng Bagong Taon ng Pebrero 11- 13, 1888.

b. Ang kaibahan ng tanghalan ng mga Tsino at paraan ng pagganap at

paglalarawan ng mg galaw ng mga tauhan.

c. Ang masaganang piging kung saan ang mga panauhin ay inaanihan ng

labis na pagkain.

d. Ang mga Dominikano ang pinakamayamang ordeng pangrelihiyon sa

Hongkong dahilan sa pag-aari ng maraming mga bahay paupahan, at
 malaking halagang salapi na nakadeposito sa mga bangko na tumutubo ng
malaking interes.

A. Paglisan sa Hongkong

1. Pebrero 22, 1888 - nilisan ni Rizal ang Hongkong sakay ng

barkongOceanic na pag-aari ng mga Amerikano at kanyang patutunguhan ay
ang bansang Hapon.

KABANATA 12 SI RIZAL SA HAPON

A. Ang Pagdating sa Hapon

1. Pebrero 28, 1888 - duamting si Rizal sa Yokohama at tumigil saGrand Hotel.

2. Mula sa Yokohama nagtungo si Rizal sa Tokyo na siyang punong lunsod ng

nasabing bansa.

A. Si Rizal sa Tokyo

1. Juan Perez Caballero - opisyal ng Espanya sa Tokyo na bumisita kaay Rizal

sa hotel at inanyayahan si Rizal na manirahan sa gusali ng legasyon.

2. Tumira si Rizal sa legasyon ng Espanya sa tokyo dahilan sa mga

sumusunod:

a. Makatitipid siya ng malaki kung sa legasyon maninirahan

b. Wala naman siyang itinatago sa mga Espanyol

1. Sa kaniyang paninirahan sa legasyon ay naging matalik niyang kaibigan si

Juan Perez Caballero at kanyang sinabi na ang diplomat ay isang bata,
matalino, at mahusay na manunulat.

2. Sa unang araw ni Rizal sa Tokyo ay napahiya si Rizal sa dahilan na

napagkamalan na isang Hapon na hindi marunong magsalita ngnihongo.
3. Napilitan si Rizal na mag-aral ng wikang nihongo at natutunan niya ito sa
loob ng ilang araw lamang.

4. Pinag-aralan din ni Rizal angkabuki, sining, musika, at jujitsu.

5. Nakatagpo ni Rizal sa Tokyo ang mga musikerong Pilipino.

A. Ang Impresyon ni Rizal sa bansang Hapon

1. Ang impresyon ni Rizal sa bansang Hapon

a. Ang kagandahan ng bansa

b. Kalinisan, pagiging magalang, at kasipagan ng mga Hapon

c. Magandang kasuutan at kasimplehan ng mga Haponesa

d. Kakaunti ang magnanakaw sa Tokyo

e. Halos walang pulubing makikita sa lansangan

A. Si O-Sei-San

1. Seiko Usui - ang babaing inibig ni Rizal noong siya ay nasa bansang Hapon
at mas kilala siya sa katawagang ibinigay ni Rizal na O-Sei-San.

2. Nakita ni Rizal si O-Sei-San sa labas ng legasyon ng Espanya sa Tokyo na

kung saan malapit ang tinitirhan ni O-Sei-San.

3. Inabangan ni Rizal sa kanyang pagdaan sa harapan ng legasyon at siya ay

ipinakilala ng hardinero ng legasyon kay O-Sei-San na isang manggagamot na
mula sa Maynila at panauhin ng legasyon. Sumagot si O-Sei-San sa salitang
Pranses at Ingles.

4. Buhat noon ay araw-araw nagkakatagpo si Rizal at O-Sei-San at nakasama

ni Rizal sa pamamasyal sa mga magagandang lugar ng lunsod ng Tokyo.

5. Napamahal si Rizal kay O-Sei-San dahilan ang una ay bigo kay Leonor
Rivera at biktima ng kawalan ng katarungan.

6. Si O-Sei-San ay anak ng isangsamurai 23 at walang karanasan sa pag-ibig.

Ang magkatulad nilang interes sa sining ang nagbigay daan sa kanilang pag-
ibig.
7. Nakita ni Rizal kay O-Sei-Sanang kaniyang ideal na babaing iibigin. Si O-Sei-
San ay maganda, mapanghalina, mahinhin at matalino.

8. Naibigan ni O-Sei-San si Rizal dahilan sa maginoo, magalang at

pagkakaroon ng maraming kaalaman.

9. Tinulungan ni O-Sei-San si Rizal sa maraming paraan ng higit sa isang

katipan. Si O-Sei-San ay nagsilbing kasama ni Rizal sa pamamasyal,
interpreter at tagapagturo.

10. Ang kagandahan ni O-Sei-San ay halos bumihag kay Rizal na

manirahan sa Hapon at tanggapin ang magandang hanapbuhay na inaalok ng
legasyon ng Espanya sa Tokyo.

11. Pinili ni Rizal ang paglilingkod sa bayan kaysa sa pakasalan si

O-Sei-San .

12. Naging tapat si O-Sei-San kay Jose Rizal nag-asawa lamang ito
noong 1897 pagkatapos na bitayin si Rizal. Napangasawa ni O -Sei-San
si Alfred Charlton na isang Ingles na isang guro ng kemistriya sa Tokyo.

A. Pag-alis sa Hapon

1. Abril 13, 1888 - petsa ng umalis si Rizal sa Yokohama patungo ng Amerika

sakay ng barkong Belgic.

2. Sa kanyang paglalakbay sa Pasipiko ay nakatagpo ni Rizal sa barko ang

mag-asawang Reinaldo Turner at Emma Jacson. Itinanong ng kanilang anak
kung kilala niya si Richal na sumulat ng Noli Me Tangere . Sinabi niya sa mga
bata na siya si Rizal.

3. Techo Suhiro - isang Hapon na nakasabay ni Rizal sa barko. Siya ay

mamamahayag, nobelista, at tagapagtanggol ng karapatang pantao sa
Hapon.

a. Magkatulad si rizal at Techo sa dahilan sa silang dalawa ay pinaalis sa

kanilang mga

bansa ng isang mapagmalupit na pamahalaan.

b. Kapwa sila mga lalaki ng kapayapaan na gumamit ng lakas ng panulat sa
pagtuligsa sa kabuktutan na nagaganap sa kanilang bansa.

c. Nagtungo sila sa ibang bansa upang doon ipagpatuloy ang kanilang

pakikipaglaban para sa karapatan ng kanilang mga kababayan.

d. Kapwa sila mayroong misyon na palayain ang kanilang bansa sa mga

mapaniil na pinuno ng pamahalaan.

KABANATA 13 SI RIZAL SA ESTADOS UNIDOS

A. Ang Paglalakbay sa Amerika

1. Abril 28, 1888 - dumating ang barkong Belgic sa daungan ng lunsod ng San
Francisco.

2. Hindi pinayagan ang mga pasahero na makababa ng barko at sila ay

kinuwarentenas dahilan sa takot ng mga Amerikano na ang mga ito ay
mayroong sakit na kolera.

3. Nabigla si Rizal sa dahilang noong panahong iyon ay walang epidemya ng

kolera sa Malayong Silangan at ang konsul ng Estados Unidos sa Hapon ay
nagbigay ng patunay na walang epidemya ng nasabing sakit sa Hapon.

4. Nalaman ni Rizal na ang dahilan ng kuwarentenas ay upang hind

makapasok agad ang mga manggagawang Tsino sa Estados Unidos na ayaw
ng mga Amerikanong manggagawa. Pag pumasok ang mga manggagawang
Tsino ay matatalo ang nakaupong presidente ng Amerika sa nalalapit na
eleksiyon.

5. Kahit na may kuwarentenas ay pinayagan ng mga Amerikano na

makapasok ang 700 bales ng sutla na mula sa Tsina na hindi man lamang
pinapausukan ng gamot.
6. Nakaalis si Rizal at mga biyahero mula sa primara klaseng kabina mula sa
kuwarentenas pagkatapos ng isang linggo. Ang mga Hapon at Tsino ay
ikinulong pa ng mas mahabang panahon.

7. Tumuloy si Rizal sa Palace Hotelsa kanyang panahon ng pananatili sa San

Francisco.

8. Mula sa San Francisco ay tinawid ni Rizal ang kalawakan ng Estados

Unidos hanggang sa lunsod ng New York.

9. Narating ni Rizal ang New York noong Mayo 3, 1888 at kaniyang sinabi na
ang lunsod ay isang napakalaking bayan.

10. Mula sa New York si Rizal ay sumakay ng barkong City of

Rome na nagdala sa kanya patungo ng London.

11. Mga Impresyon ni Rizal sa Amerika

Mabuting Impresyon

a. ang kaunlaran ng Estados Unidos ay makikita sa kanyang malalaking

lunsod, malawak ang bukid, at lumalagong mga industriya at abalang mga
pabrika.

b. Ang pagiging masigasig ng mga mamamayang Amerikano.

c. Ang likas na kagandahan ng bansa.

d. Ang mataas na antas na pamumuhay ng tao.

e. Ang magandang pagkakataon para sa mga dayuhang manggagawa.

Masamang Impresyon

a. Ang kawalan ng pagkakapantay ng mga lahi. Ang Amerika ay isang

magandang bayan para sa mga puti at hindi sa mga taong may kulay ang
balat.
 KABANATA 14 SI RIZAL SA LONDON

A. Mga Dahilan ng Pagtira sa London

1. Mapahusay ang kanyang kaalaman sa wikang Ingles

2. Pag-aralan at iwasto ang aklat na Sucesos de las Islas Filipinasna isinulat

ni Morga.

3. Ligtas ang London sa kanyang pakikipaglaban sa kalupitan ng mga

dayuhan sa Pilipinas.

A. Pagtawid sa Atlantiko

1. Sakay ng barkong City of Rome si Rizal ang nagsilbing interpreter ng mga

pasahero bunga ng kanyang kaalaman sa maraming wika.

2. Pianahanga ni Rizal ang kanyang mga kapwa pasahero sa kahusayan niya

sa paglalaro ngyoyo.

3. Nakipagtalakayan sa mga mamamahayag na Amerikano ukol sa suliranin

ng sangkatauhan. napansin ni Rizal ang kahinaan ng mga ito sa kaalaman
sageopolitics.

4. Dumating si Rizal sa Liverpool, England noong Mayo 24, 1888 at nagpalipas

ng gabi sa Hotel Adelphi.

A. Ang Buhay ni Rizal sa London

1. Dumating si Rizal sa London ngMayo 25, 1888.

2. Pansamantalang nanirahan si Rizal sa bahay ni Antonio Ma. Regidor na

isang takas na Pilipino sa Marianas noong 1872 at nagtatrabaho bilang
abogado sa London.

3. Nakahanap ng isang bahay na matitirahan si Rizal sa London at may

address na 37 ChalcotCrescent, Primrose Hill.

4. Ang may-ari ng nasabing bahay paupahan ay ang pamilyang Beckett na

isang organista ng Katedral ng St. Paul.

5. Ang bahay ng mga Beckett ay nasa magandang lokasyon, malapit sa British

Museum.
6. British Museum - ang pambansang aklatan ng England na nagtataglay ng
napakarami at mga di-karaniwang mga aklat. Dito ginugol ni Rizal ang
kanyang maraming araw sa London sa pamamagitan ng pagsasaliksik sa
nabanggit na aklatan.

A. Mga Balita sa Mula sa Pilipinas

1. Masamang Balita

a. pag-uusig sa mga makabayang Pilipino na lumagda sa Manipestong laban

sa mga Prayle na iniharap ni Doroteo Cortes. Ang manipesto ay nilagdaan ng
800 na Pilipino at isinulat ni Marcelo H. del Pilar na humihiling sa pagpapa-
alis ng mga prayle sa Pilipinas.

b. pag-uusig laban sa mga kasama sa lupa sa Calamba, kabilang dito ang

pamilya ni Rizal dahilan sa kanilang ginawang petisyon para sa repormang
agraryo.

c. Malubhang paninira nina Senador Salamanca at Vida sa Cortes ng Espanya

laban sa Noli Me Tangere , gayundin ng mga manunulat na sina Wenceslao
Retana at Pablo Feced sa mga pahayagang Espanyol.

d. Ang bayaw ni Rizal na si Manuel Hidalgo ay ipinatapon ni Gobernador

Weyler ng walang anumang ginanap na paglilitis.

e. Dinakip ng mga Espanyol si Laureano Viado na kaibigan ni Rizal sa Maynila

dahilan sa nahulihan ng mga Espanyol ng sipi ng Noli Me Tangere sa kanyang
bahay.

1. Magandang Balita

a. abalitaan ni Rizal ang ginawang pagtatanggol ni Padre Vicente Garcia sa

nobelang Noli Me Tangere laban sa pagbabatikos ng mga prayle.

A. Ang Anotasyon ng Sucesos ni Morga

1. Sucesos de las Islas Filipinas -isang aklat na sinulat ni Morga noong 1609
ukol sa mga kaganapan sa Pilipinas.
2. Binasa din ni Rizal ang mga aklat na sinulat nina Chirino, Colin, Argensola,
at Plasencia ukol sa mga dating kaugalian ng mga Pilipino sa unang bahagi
ng pananakop ng mga Espanyol sa bansa.

3. Sa kanyang sulat ay sinabi niyang mahusay ang aklat ni Morga dahilan sa

wala siyang kababawan at kayabangan na tulad ng sa mga prayle, simple
ngunit ang kanyang mensahe aynasa pagitan ng bawat hanay ng mga salita.

4. Sa loob ng sampung buwan ay naging abala si Rizal sa kanyang

pagsasaliksik pangkasaysayan sa London.

5. Dahilan sa labis na kaabalahan ay kanyang tinanggihan si Mariano

Ponce sa alok nito na maging patnugot ng isangh pahayagan na sasagot sa
mga paninira ng mga Espanyol laban sa mga Pilipino.

6. Habang naninirahan sa London, si Rizal ay gumawa ng saglit na pagbisita

sa Paris upang basahin ang ilang mga babasahing materyal sa Bibliotheque
Nationaleo pambansang aklatan ng Pransiya.

7. Binisita din panandali ni Rizal ang Madrid at Barcelona upang alamin sa

mga Pilipino ang kanilang ginagawang pagkilos para sa reporma sa Pilipinas.
Sa unang pagkakataon ay nakita ni Rizal si Marcelo H. del Pilar at Mariano
Ponce, ang dalawang higante ng kilusang propaganda.

8. Nagbalik si Rizal sa London noong Disyembre 24, 1888 at nagdaos ng

Pasko at Bagong Taon sa tahanan ng mga Beckett . Nagpadala si Rizal ng
regalo kay Blumentritt at Dr. Czepelak.

A. Ang Aktibong Pakikilahok sa Kilusang Propaganda

1. Itinatag ng mga Pilipino sa Barcelona ang isang makabayang samahan na

tinawag na Asosacion La Solidaridad na pinasinayaan noong Disyembre 31,
1884.

2. Sa pamamagitan ng nagkakaisang boto, si Rizal ay nahalal na Pangulong

Pandangal ng Asociacion La solidaridadbilang pagkilala sa kanyang
pamumuno sa lahat ng mga makabayang Pilipino sa Europa.
3. Nagpadala si Rizal ng isang liham sa Asociacion La Solidaridad na
nagpapasalamat sa kanilang pagtitiwala at pagpapayo sa ikapagtatgumpay
ng samahan.

4. Noong Pebrero 15, 1889 itinatag ni Graciano Lopez Jaena sa Barcelona ang
pahayagang makabayan na amy pamagat na La Solidaridad na lumalabas
tuwing ikalawa at huling linggo ng buwan at nagsilbing pahayagan ng
kilusang propaganda.

5. Mga layunin ng Pahayagang La Solidaridad

a. Isulong ang isang mapayapang pagbabagong politikal at panlipunan sa

Pilipinas

b. Ipakita sa mga mambabasa ang kalunus-lunos na kalagayan ng Pilipinas

upang malapatan ng lunas ng pamahalaang Espanya.

c. Labanan ang mga paring Espanyol sa Pilipinas na noon ay siyang

kumokontrol ng pamahalaan.

d. Isulong ang kaisipang liberal at kaunlaran.

e. Isulong ang makatuwirang karapatan ng mga Pilipino para sa buhay,

demokrasya, at kaligayahan.

6. Pinayuhan ni Rizal ang mga miyembro ng pahayagang La Solidaridad na

maging

makatotohanan at tapat sa kanilang mga isusulat upang igalang ng mga

mababasa ang kanilang

opinyon. Sinabi din ni Rizal na huwag gayahin ang mga mamahayag na

binabayaran ng mga

prayle na gumagamit ng pandaraya at mga bulgar na salita.

7. Los Agricultores Filipino - ang unang artikulo na isinulat ni Rizal para sa

pahayagang La

Solidaridad at nalathala noong Marso 25, 1889. Sa nasabing artikulo ay

kanyang sinabi na
 ang dahilan ng pagiging paurong ng mga magsasakang Pilipino ay ang
napakaraming balakid

sa kanyang pagsulong tulad ng mga mahihigpit na pinuno, mga magnanakaw,

sakunang mula

sa kalikasan, sapilitang paggawa, at marami pang mga salik na hindi

magbibigay daan sa pag-

unlad ng kabuhayan ng mga magsasaka at ng sining ng agrikultura sa bansa.

A. Mga Sinulat ni Rizal sa London

1. La Vision del Fray Rodriguez - isang satirikong polyeto na sinulat nni Rizal
laban kay Padre Jose Rodriguez at kanyang ginamit na pangalan dito ay
Dimas Alang, nalathala sa Barcelona. Dito ay labis na tinuya ni Rizal si Padre
Rodriguez sa labis nitong katangahan.

2. Sa polyetong La Vision del Fray Rodriguez ay naipakita ni Rizal ang

kanyang (a) mataas na kaalaman sa relihiyon at (b) kahusayan sa panunudyo.

3. Liham sa mga Kadalagahan ng Malolos - isang sulat na ipinadala ni Rizal sa

mga dalaga ng Malolos na noon ay humiling sa pamahalaan na pagkalooban
sila ng pagkakataon na mag-aral ng wikang Espanyol kahit ito ay laban sa
kagustuhan ng prayle paroko ng Malolos, Bulacan.

4. Ang nilalaman ng Liham sa Mga Kadalagahan ng Malolos ay ang mga

sumusunod na pagpapayo ni Rizal sa mga kababaihan:

a. Ang mga inang Pilipina ay dapat magturo sa kanilang mga anak ng pag-ibig
sa Diyos, bayan at sa sangkatauhan.

b. Dapat na ang mga inang Pilipina makatulad ng mga ina sa Sparta na

nasisiyahan na makita ang kanilang mga anak na lumalaban para sa
kalayaan ng bayan.

c. Dapat ingatan ng mga kababaihan sa Pilipinas ang kanilang karangalan at

dignidad.

d. Dapat sikapin ng mga kababaihang Pilipina na maging edukado, maliban pa

sa pagpapanatili ng kanyang mga likas na katangian.
e. ang pananampalataya ay hindi lamang ang mahabang dasal, pagsuot ng
mga krusipiho at kagamitang pang-relihiyon sa katawan, kundi bagkus ang
pamumuhay ng tunay na Kristiyano na may mabuting moral at kaugalian.

1. Sumulat din si Rizal ng dalawang artikulo sa Trubner's Record isang

pahayagang Ingles sa London na may pamagat na Specimens of Tagal
Folklore at Two Eastern Fables.

A. Ang Romansa kay Gertrude Beckett

1. Gertrude Beckett - anak na babae ng kanyang kasero sa London at tinawag

niya ito sa palayaw na Getie. Naging malapit ang dalawa, dahilan sa
tinutulungan ng dalaga si Rizal sa kanyang mga gawain tulad ng paghahalo
ng pintura sa kanyang pagpipinta at paghahanda ng claypara sa kaniyang
iskultura. Tinawag ni Getie si Rizal sa palayaw na Petie.

2. Ngunit bago pa man mabuo ang isang pag-ibig, si Rizal ay lumayo kay
Gertrude Beckett dahilan sa kanyang mas mahalagang misyon sa buhay.

3. Bago umalis si Rizal sa London, kanyang tinapos ang apat na gawang lilok
na may pamagat na :

a. Promotheus Bound

b. Triumph of Death Over Life

c. Triumph of Science Over Death

d. Ang ulo ng magkapatid na dalagang Beckett

1. Marso 19, 1889 - nagpaalam si Rizal sa pamilyang Beckett at nilisan ang

London patungo ng Paris.

KABANATA 15 IKALAWANG PAGTIGIL SA PARIS PARA SA PANDAIGDIG NA

EKSPOSISYON NG 1889
A. Pagtungo sa Paris

1. Pumunta si Rizal sa Paris dahilan sa gaganapin noon ang Pandaigdig na

Eksposisyon na darayuhin ng libu-libong mga tao mula sa iba't ibang panig ng
mundo.

2. Dahilan sa karamihan ng tao, si Rizal ay nahirapan na makahanap ng lugar

na matitirahan at naging napakamahal pa ng kabayaran sa mga paupahang
kuwarto.

3. Pansamantalang tumira si Rizal sa kanyang kaibigang si Valentin Ventura

sa 45 Rue Maubuege at dito ay kanyang inayos ang kanyang anotasyon ng
aklat naSucesos de las Filipinas na sinulat ni Morga.

4. Nagpalipat-lipat ng tirahan si Rizal hanggang makakita siya ng isang maliit

na silid at nakasama niya dito ang dalawang Pilipino na sina Capitan Justo
Trinidad na dating gobernadorcillo ng Santa Ana at Jose Albert na isang
batang mag-aaral mula sa Maynila.

A. Buhay ni Rizal sa Paris

1. Sa kabila ng kasiyahan sa Paris naging abala pa rin si Rizal sa pagbabasa

ng mga aklat saBibliotheque Nationale upang tingnan ang mga datos para sa
kaniyang anotasyon ng Sucesos Las Islas de Filipinas ni Morga.

2. Sa mga malalayang oras si Rizal ay dumadalaw sa bahay ng mga pamilyang

Pilipino na sina Pardo de Tavera, Ventura, Luna, at Bousted. Naging kaibigan
niya ang tatlong magkapatid na Pardo de Tavera, na ang ama ay isa sa mga
biktima ng kalupitan ng mga Espanyol noong 1872.

3. Naging ninong si Rizal ni Maria de la Paz Luna na pangalawang anak nina

Juan Luna at Luz Pardo de Tavera.

4. Naging malimit si Rizal sa pagdalaw sa pamilyang Bousted.

5. Isa sa umakit kay Rizal sa Eksposisyon ng Paris ay ang Eiffel Tower na may
taas na 984 talampakan.
6. Dumalo si Rizal at ang kanyang mga kaibigan sa pagbubukas ng
Eksposisyong Paris na pinangasiwaan ng Pangulo ng Pransiya na si Sadi
Carnot.

7. Isa sa mga bahagi ng kasaysayan sa Pariss ay ang pagkakaroon ng

eksposisyon sa mga likhang sining na sinalihan ni Juan Luna, Felix
Resureccion-Hidalgo, at Felix Pardo de Tavera. Lumahok din si Rizal sa
pamamagitan ng pagsasali ng kanyang gawang iskultura, napasali ang
kanyang likha ngunit hindi nagtamo ng gantimpala.

8. Itinayo ni Rizal sa Paris angSamahang Kidlat na binubuo ng kanyang mga

kababayang Pilipino. Ang samahan ay panandalian lamang at naglalayon na
paglalapitin ang mga Pilipino sa Paris upang higit silang masiyahan sa
panonood ng eksposisyon.

9. Itinatag ni Rizal ang samahangLos Indios Bravos at pinalitan nito ang

Samahang Kidlat . Nangako ang mga kasapi nito ng pagsisikap sa
katalinuhan at pagpapalakas katawan upang magtamo ng paghanga ng
dayuhan.

10. Samantalang nasa Paris itinatag ni Rizal ang isang lihim na

samahan na nakilala lamang sa panitik na R.D.L.M. at sinasapantaha na ang
kahulugan ay Redencion de los Malayos (Ang Pagpapalaya sa Malayo) . Ang
samahang ito ay nanatili pa ring isang palaisipan sa mga nag-aaral ng Rizal.

A. Ang Paglalathala ng Sucesos de las Islas Filipinas

1. Isa sa pinakamahalagang nagawa ni rizal habang siya ay nasa Paris ng

1889 ay ang pagpapalimbag ng kanyang anotasyon ng aklat ni Morga
naSucesos de las Islas Filipinas na inilathala ng Garnier Freres.

2. Isinulat ni Blumentritt ang Paunang Salita para sa Sucesos de las Islas

Filipinas at inihandog ni Rizal ang aklat para sa inang bayan.

3. Isinulat ni Rizal ang anotasyon ng Sucesos de las Islas Filipinas sa layunin

na ipakita sa mga Pilipino ang pagkakaroon natin ng mataas na kabihasnan
bago pa man dumating ang mga Espanyol.
4. Nakatanggap si Rizal ng maraming paghanga mula sa kanyang mga
kaibigan dahilan sa kanyang paglalathala ng anotasyon sa Sucesos de las
Islas Filipinas ni Morga.

A. Si Rizal bilang Mananalaysay

1. Si Rizal ay masasabing mahusay na mananalaysay dahilan sa mga

sumusunod na salik:

a. Ang kanyang pagsasaliksik sa dalawang dakilang aklatan ng mundo -

British Museum (London) at Bibliotheque Nastionale (Paris) ay
nakapagpalawak ng kanyang kaalamang pangkasaysayan.

b. Ang kanyang ginawang anotasyon ng Sucesos de las Islas Filipinas ay

kakikitahan ng malawak na kaalaman ni Rizal sa histograpiya - ang pag-aaral
ng pagsulat ng kasaysayan.

c. Ang kaalaman ni Rizal sa maraming wika ay nakatulong sa kanya upang

mabasa ang maraming dokumentong historikal sa kanyang orihinal na anyo.

d. Nabasa niya si Pigadicta sa wikang Italyano: Marsden, Raffles, Lord

Stanley, at Wallace sa wikang Ingles; Blumentritt, Jagor, at Virchow sa
wikang Aleman; M. Jacquet, J. Mallat, at A. Marche sa wikang Pranses; at
sina T. H. Pardo de Tavera, Pedro Paterno, Miguel Morayta, at Pi y Margall sa
wikang Espanyol.

e. Ang kaalaman ni Rizal sa kasaysayan ay hindi lamang ukol sa Pilipinas

kundi sa kasaysayan ng kolonisasyon ng mga Europeo sa Asya.

1. Maliban sa anotasyon ngSucesos de las Islas Filipinasnaghanda rin si Rizal

ng malathalang artikulong historikal na gaya ng mga sumusunod:

a. Ma- yi

b. Tawalisi of Ibn Batuta

c. Filipinas dentro de Cien Anos

d. Sobre la Indolencia de los Filipinos

e. La Politica Colonial de Filipinas

f. Manila en el mes de Diciembre, 1872

g. Historia de la Familia Rizal de Calamba

h. Los Pueblos del Archipielago Indico

1. Filipinas dentro de Cien Anos - sa artikulong ito ay hinulaan ni Rizaal ang

pagtatapos ng kolonyalismo ng Espanya sa Pilipinas sa pagtatapos ng ika 19
daantaon.

2. Sobre la Indolencia de los Filipinos - tinalakay ni Rizal ang kadahilanan ng

katamaran at pagiging mabagal na pag-unlad ng mga Pilipino sa mga
sumusunod na salik.

a. Ang Pag-aalsa ng mga Pilipino at panloob na kaguluhan kasunod ng

pananakop ng mga Espanyol sa Pilipinas.

b. Ang mga digmaan ng Espanya laban sa mga Portuges, Olandes, Ingles, at

iba pang mga kalaban na dito ay naglingkod ang mga Pilipino bilang mga
kawal ng hukbong Espanyol.

c. Ang pananlakay ng mga Muslim ng Mindanao sa mga baybaying bayan ng

Pilipinas.

d. Ang sapilitang paggawa ng libu-libong mga Pilipino na naging dahilan upang

mapabayaan ang pagsasaka, komersiyo at industriya sa Pilipinas.

e. Ang kawalan ng pagsisikap ng mga Pilipino ng magtrabaho ng higit dahilan

sa hindi naman nila ganap na napakanibangan ang bunga ng kanilang
paghihirap.

f. Ang pagpapabaya ng pamahalaan sa agrikultura, komersiyo at industriya.

g. Ang masamang halimbawa na ipinapakita ng mga Espanyol ukol sa mga

gawaing manwal.

h. Ang pagtuturo ng mga prayle na "mas madaling makapasok sa langit ang

mga mahihirap" at dahil dito ay ninais ng mga Pilipino ang kahirapan sa
layunin ng madaliang pagpasok sa langit sa pagsapit ng kamatayan.
i. Ang sistema ng edukasyong Espanyol ay hindi nakapagsulong ng
pangkabuhayang kaalaman. Ang edukasyon ay depresibo, brutal, at hindi
makatao.

A. Iba pang Mga Ginawa sa Paris

1. Binalak ni Rizal na itayo ang samahan ng mga Filipinolohista sa Paris

ngunit hindi ito naisakatuparan.

2. Ipananukala ni Rizal ang pagtatayo ng isang makabagong kolehiyo ng mga

Pilipino sa Hongkong na ang layunin ay magsanay at magturo ng mga anak
ng mga mabubuting pamilyang Pilipino.

3. Nagdaos ng kapaskuhan si Rizal sa Paris at pagkatapos ng Bagong Taon ay

saglit na dumalaw sa London upang tingnan ang katumpakan ng kanyang
anotasyon Sucesos de las Islas Filipinas at dalawin si Gertrude Beckett.

4. Mga Dahilan ni Rizal sa Pag-alis sa Paris

a. Ang napakamahal na halaga ng bilihin dahilan sa karamihan ng mga taong

dumalo sa Pandaigdig na Eksposisyon sa paris.

b. Ang masayang kapaligiran ng Paris ay umaagaw ng kanyang atensiyon sa

mga gawaing pampanitikan. Ang pangangailangan niya na isulat ang El
Filibusterismo .

KABANATA 16 - SI RIZAL SA BRUSSELS

A. Ang Buhay ni Rizal sa Brussels

1. Umalis si Rizal patungo ng lunsod ng Brussels (1890) kasama ni Jose Albert

at nanuluyan sa isang kainamang bahay paupahan sa 38 Rue Philippe
Champagne na pinangasiwaan ng magkapatid na babaeng Jacoby na sina
Suzanne at Marie.

2. Sa Brussels ay sinimulang sulatin ni Rizal ang nobelang El Filibusterimo at

nagsusulat din siya ng mga ipinadadalang artikulo para sa La Solidaridad .
3. Ginugugol din niya ang kanyang mga libreng sandali sa pagpapalakas ng
katawan sa gymnasium at sa pagsasanay sa pagbaril at iskrima.

4. Naging kasama ni Rizal sa kuwarto si Jose Alejandrino napansin niya ang

labis na katipiran ni Rizal sa pamamagitan ng pagkain sa bahay at pagluluto
nila ng pansit.

5. Mga Artikulong ni Rizal sa La Solidaridad ng siya ay nasa Brussels.

a. A la Defensa - isang sagot sa mapanirang artikulo ni Patricio Escosura.

b. La Verdad Para Todos - isang pagtatanggol sa mga katutubong pinuno sa

Pilipinas sa mga pamumuna ng mga Espanyol na ang Pilipino ay mangmang
at tanga.

c. Vicente Barrantes Teatro Tagalog - ipinakita ni Rizal ang kamangmangan

ni Vicente Barrantes sa tanghalang sining ng mga Tagalog.

d. Una Profanacion - isang artikulo na tumutuligsa sa mga prayle sa pagkakait

nito ng isang Kristiyanong libing para sa kaniyang bayaw na si Mariano
Herbosa.

e. Verdades Nueva - sinagot ni Rizal ang akusasyon ni Vicente Belloc na ang

pagbibigay ng reporma sa Pilipinas ay makakasira sa katiwasayan ng
pamahalaang Espanyol sa Pilipinas.

f. Crueldad - sa artikulong ito ay ipinagtanggol ni Rizal si Blumentritt laban

sa paninira ng mga kaaway nito.

g. Diferencias - kaniyang sinagot ang isang artikulo na nanunudyo sa mga

Pilipinong humihingi ng Reporma.

h. Inconsequencias -ipinagtanggol niya si Antonio Luna laban sa ginawang

paninira ni Mir Deas.

i. Llanto y Risas - mapait na pagpuna ni Rizal laban sa mababang pagtingin

ng mga bayarang mamahayag ng prayle sa mga kayumangging Pilipino.

j. Ingratitudes - isang artikulo na sumasagot sa sinabi ni Gobernador Weyler

sa mga taga-Calamba na huwag magpalinlang sa mga walang kabuluhang
pangako ng kanilang mga walang utang na loob na anak (isa na dito si Rizal).
1. Binigyan din ni Rizal ng pansin ang ortograpiya ng wikang Tagalog sa
pamamgitan ng paggamit ng k at w at ituwid ang Hispanikong pagsulat tulad
ng arao at salacot.Dahilan dito ay sinulat ni Rizal ang kanyang artikulo Sobre
La Nueva Ortografia de la Lengua de Tagalana kanyang inilathala sa La
Solidaridad.

2. Dito isinalin ni Rizal ang akda niSchiller na William Tell mula sa Aleman sa
wikang Tagalog.

3. Nabalitaan ni Rizal kina Juan Luna at Valentin Ventura na ang mga Pilipino
sa Madrid ay nagugumon sa sugal. Sinulatan ni Rizal ang mga Pilipino sa
Madrid at sinaway nila ang mga ito sa kanilang pagkakagumon sa sugal.
Nagalit ang ilang mga Pilipino kay Rizal at tinawag nila itong Papaimbes na
Pepe na kanyang tunay na palayaw.

4. Sa Brussel ay nakatanggap si Rizal ng masamang balita.

a. Ang sumasamang kalagayan ng mga magsasaka sa Calamba.

b. Nagharap ng demanda ang mga Dominicano para alisin ang lupang kanilang
pinapaupahan kay Don Francisco Mercado - Rizal.

c. Ipinatapon si Paciano at kanyang mga bayaw na si Manuel Hidalgo ay

muling ipinatapon sa Bohol.

d. Nararamdaman ni Rizal ang kanyang nalalapit na kamatayan.

1. Dahilan sa pag-uusig na nadarama ng kanyang pamilya si Rizal ay nagbalak

ng umuwi, sa dahilang hindi siya maaring manatili na nagsusulat lamang
habang ang kanyang mga magulang at mga kapatid ay nagdaranas ng lupit
ng mga paring Espanyol. Ang kanyang balaking umuwi ay sinalunga ni
Graciano Lopez- Jaena at gayundin ng kanyang mga kaibigang sina Basa,
Blumentritt, at Mariano Ponce.

2. Nagbago lamang ang isipan ni Rizal nang matanggap niya ang sulat ni
Paciano na nagsasabing natalo sila sa kaso at ito ay kanilang iaapela sa
korte supremo sa Madrid at dito si Rizal ay nagtungo para tingnan ang
kanyang magagawa sa kaso.
3. Nagkaroon ng romansa si Rizal kay Petite Sussane Jacoby - ang pamangkin
ng kanyang mga kasera.

KABANATA 17 - MGA KABIGUAN SA MADRID

A. Kabiguan sa Katarungan

1. Sa pagdating ni Rizal sa Madrid ay agad niyang hiningi ang

tulongAsociacion Hispano-Filipina at mga pahayagang liberal sa Madrid tulad
ng La Justicia, El Globo, La Republica, at El Resumen upang matulungan siya
sa paghingi ng katarungan sa kanyang pamilya at kababayan sa Calamba.

2. Sa paghingi ni Rizal ng katarungan para sa kanyang pamilya ay tumayo si

Marcelo H. del Pilar bilang abogado kanilang idinulog ang kanilang protesta
laban sa kawalang katarungan ni gobernador heneral Valeriano Weyler at ng
mga paring Dominikano.

3. Ang kanilang pakikinayam kay Ministro Fabie ng Ministerio ng Katarungan

ay nawalan ng kabuluhan. Ang patakaran ng Espanya ay ang "sarahan ang
tainga, buksan ang pitaka, at magkibit-balikat na lamang."

4. Natanggap ni Rizal ang masamang balita na natanggap na nila ang

kautusan ng pagpapaalis sa mga taga-Calamba mula sahacienda ng mga
paring Dominikano.

5. Ang mga kaibigan Espanyol ni Rizal ay walang magawa kundi ang magbigay
lamang ng pananalita ng pakikiramay. Samantala ipinanukala ni Blumentritt
na makipagkita si Rizal sa Reyna Maria Cristina upang ilapit ang kanyang
mga suliranin, ngunit sinabi ni Rizal na siya ay walang kakilala o salapi na
makapagsasama sa kaniya sa Reyna.

A. Iba pang mga Kabiguan sa Madrid

1. Habang bigo si Rizal sa paghingi ng katarungan para sa kanyang mga

magulang ay namatay naman ang kanyang matalik na kaibigan at kasama sa
kilusang propaganda na si Jose Maria Panganiban.
2. Nang malasing si Antonio Luna ay hinamon niya si Rizal ng duwelo dahilan
sa karibalan sa babae. Nang matanggal ang kalasingan ay naayos ang
hidwaan.

3. Hinamon ni Rizal si Wenceslao Retana ng duwelo. Si Retana ay isang

mamamahayag na binabayaran ng mga prayle upang manira sa mga
makabayang Pilipino sa Europa sa isa niyang artikulo ay sinabi nito na kaya
pinaalis ang pamilya ni Rizal sa Calamba ay dahilan sa hindi pagbabayad ng
utang. Hiningi ni Rizal ang paumanhin ni Retana o ang duwelo. Hindi ito
natuloy nang humingi ng tawad si Retana at hindi na sumulat ng anumang
mapanirang puri si Retana laban sa mga Pilipino. Isang kabalintunaan na si
Retana ang kauna-unahang sumulat ng aklat pangbiograpiya ni Rizal na may
pamagat na Vidas y Escritos de Dr. Jose Rizal .

4. Ang Pagpapakasal ni Leonor Rivera.

a. Habang nanonood sina Rizal at ang kanyang mga kasama sa tanghalang

Apolo sa Madrid ay nawala ang kanyang locket na angtataglay ng larawan ni
Leonor Rivera.

b. Nakatanggap si Rizal ng sulat mula kay Leonor Rivera na nagpapabatid ng

nalalapit na kasal niya sa isang inhinyerong Ingles na si Henry Kipping na
labis na ikinalungkot ni Rizal.

c. Ang labis na pagdaramdam ni Rizal sa tinamong kabiguan ay naisulat niya

kay Blumentritt na "pipiliin ni Leonor ang pangalang Kipping dahilan sa ito ay
malaya at ang Rizal ay isang alipin."

d. Sa sagot ni Blumentritt ay huli kanyang sinabi na "hindi maunawaan ng

kanyang asawa (Rosa) na ang isang babaeng pinarangalan ng pag-ibig ni
Rizal ay iiwan siya (Rizal)."

e. Sa isa pang sulat na ipinadala ni Blumentritt sinabi niyang si Leonor ay

"tulad ng isang bata, naipinagpalit ang diamante sa isang karaniwang bato."

1. Karibalang Rizal at del Pilar

a. Sa pagtatapos ng 1890, nagsimulang makilala si del Pilar sa Madrid dahilan

sa kanyang pagsulat sa La Solidaridad . Sa kabilang dako, ang lideratura ni
 Rizal ay sa aspekto ng ideyalismo na hindi ganap na maunawaan at
matularan ng kanyang mga kasamahan.

b. Maging sa editoryal ng La Solidaridad ay nagkakaroon na ng pagkakaiba sa

paniniwala at patakaran sina Rizal at del Pilar.

c. Upang magawan ng paraan na huwag lumala ang karibalan ay nagka-isa

ang mga Pilipino sa Madrid na may bilang na 90 ay nagkaisang magsagawa
ng isang pag-uusapan na kanilang gaganapin sa Enero 1, 1891.

d. Pinag-usapan dito na ang editoryal ng La Solidaridad ay mapasailalim sa

samahan ng mga Pilipino, ito ay tinutulan ni del Pilar. Napag-usapan na
magkakaroon ng isang halalan na dito ang makapagtatamo ng 2/3 na boto
ang mananalo.

e. Nagsagawa ng halalan ang mga Pilipino sa Madrid noong unang linggo ng

Pebrero 1891 at nahati ang mga Pilipino sa dalawang kampo -- Rizalista at
Pilarista . Sa unang araw ng halalan ay si Rizal ang nanalo ngunit hindi
natamo ang 2/3 na kinakailangang boto at sa ikalwang araw ay nagkaroon uli
ng halalan ay ganito pa rin ang resulta.

f. Sa ikatlong araw ay hinakayat niMariano Ponce na bumoto na ang

karamihan kay Rizal at natamo ni Rizal ang kinakailangang 2/3 na boto na
naghalal sa kanya bilang pinuno ng samahan.

g. Pagkatapos ng pagwawagi ni Rizal ay hindi niya tinaggap ang kanyang

posisyon, sa dahilang ayaw niyang maging pinuno ng hati-hating samahan.

1. Umalis si Rizal sa Madrid na nag-iwan ng maikling sulat ng pagpapasalamat

sa mga kababayan niyang naghalal sa kanya at nagtungo sa Biarritz.

KABANATA 18 - BAKASYON NI RIZAL SA BIARRITZ

A. Mga Ginawa ni Rizal sa Biarritz

1. Sa pag-alis ni Rizal sa Madrid ay nagtungo si rizal sa Biarritz at
nagbakasyon sa bahay ni Senor Eduardo Bousted sa Villa Eliada.

2. Naging malapit si Rizal sa mga anak na dalaga ni Senor Bousted na sina

Adelina at Nellie.

3. Ang Bearritz ay isang magandang bakasyunan at nakita rito ni Rizal ang

mga turista mula sa iba't ibang panig ng mundo. Ang kagandahan ng pook
ang nagpalimot kay rizal sa kanyang mga kasawian sa Madrid.

4. Nagkaroon ng namuong pag-ibig sa pagitan nina Rizal at Nellie Bousted.

Naakit si Rizal kay Nellie sa dahilan sa katalinuhan, mahinahon, at mataas na
moral ng dalaga. Ipinagtapat ni Rizal sa kanyang mga kaibigan na nagkaroon
siya ng pagnanais na pakasalan si Nellie Bousted.

5. Tinukso na siya ni Marcelo H. del Pilar na palitan ang pamagat ng kanyang

nobela na Noli ng Neli. Si Antonio Luna na minsan ay kanyang naging karibal
kay Nellie ay hinikayat si Rizal na pakasalan na si Nellie.

6. Natapos ang pag-iibigang Rizal at Nellie dahilan sa hindi nahikayat si Rizal

na magpakasal sa dalaga dahilan sa mga sumusunod:

a. Ayaw ni rizal maging Protestante

b. Ayaw ng ina ni Nellie kay Rizal na maging manugang dahilan si Rizal ay

mahirap na "doktor na walang pasyente, manunulat na walang pera" at isang
repormista na inuusig ng mga prayle at opisyal ng pamahalaan sa sariling
bayan.

1. Naghiwalay sina Rizal at Nellie bilang mabuting magkaibigan.

2. Tinapos ni Rizal ang nobelang El Filibusterismo ilang araw bago siya umalis
sa Biarritz patungo ng Paris.

3. Sa Paris ay kanyang sinulatan si Jose Basa at sinabing nagnanais siyang

manirahan sa Hongkong at dito nagtrabaho bilang doktor.

4. Nagbalik si Rizal sa Brussels at muli niyang binisita ang mga Jacoby lalo na
si Petite Sussane Jacoby.
5. Nagpahinga si Rizal sa mga gawain ng Kilusang Propaganda upang
maharap niya ang pagpapalimbag ng kanyang ikalawang nobela - El
Fililbusterismo . Mula sa Brussels ay kanyang ipinaalam sa Kilusang
Propaganda na itigil na ang pagpapadala ng kanyang sustentong P 50 bawat
buwan.

6. Tinigilan na rin ni Rizal ang pagpapadala ng mga artikulo sa pahayagang La

Solidaridad sa kabila ng pakiusap ng kanyang mga kaibigan . Napansin din ni
Marcelo H. del Pilar ang panlalamig ng kilusang propaganda sa pananahimik
ni Rizal at dahilan dito ay napilitang sumulat si del Pilar na nakikiusap kay
Rizal na muling magsulat sa pahayagan.

KABANATA 19 - ANG PAGPAPALIMBAG NG EL FILIBUSTERISMO SA BELGIUM

Ang Bahay ni Rizal sa Ghent

1. Mula sa Brussels si Rizal ay nagtungo sa Ghent na isang lunsod

pamantyasan ng Belgium.

2. Mula pa sa Calamba ay sinimulan na ni Rizal ang nobelang El

Filibusterismo at natapos ang huling kabanata sa Biarritz.

3. Naninirahan si Rizal sa Ghent dahilan sa mga sumusunod:

a. Mura ang halaga ng pagpapalimbag sa Ghent

b. Makaligtas sa pang-aakit ni Petite Sussane Jacoby

1. Sa lunsod ng Ghent ay nakatagpo ni Rizal ang dalawang Pilipino na

estudyante ng inhinyera sa Unibersidad ng Ghent na sinaJose Alejandrino at
Edilberto Evangelista.

2. Nanirahan si Rizal sa isang mumurahing bahay paupahan at nakasama niya

si Jose Alejandrinona nakapuna ng kanyang labis na katipiran.

3. Sa pagdating ni Rizal sa Ghent ay naghanap siya ng pinakamurang bahay

palimbagan para sa kanyang nobelang El Filibusterismo at kanyang
natagpuan ang palimbagang F. MEYER-VAN LOO PRESS sa daang Viaanderen
 na handang maglathala ng nobela sa pamamagitan ng pagbabayad ng
hulugan. Isisnanla ni Rizal ang kanyang mga alahas upang maging paunang
bayad sa palimbagan.

4. Habang nasa palimbagan si Rizal ay naubusan siya ng pera at ang

pagpapalimbag sa El Filibusterismo ay napahinto sa kalagitnaan.

5. Sa ganitong kagipitan ay halos kanyang itapon ang manuskrito ngEl

Filibusterimo sa apoy.

6. Nang malaman ni Ventura ang kagipitan ni Rizal, mula sa Paris ay kanyang

pinadalhan si Rizal ng salapi para maituloy ang pagpapalimbag.

7. Noong Setyembre 18, 1891 ay lumabas ng palimbagan ang El

Filibusterismo at kanyang ipinadala ang dalawang kopya sa Hongkong kina
Jose Basa at Sixto Lopez. Pinadalahan din niya ang kanyang mga kaibigang
sina Blumentritt, Ponce, Lopez-Jaena, T.H. Pardo de Tavera, Antonio Luna at
Juan Luna. Pinagkaloob ni Rizal kay ValentinVentura ang orihinal na
manuskrito ng El Filibusterismo.

8. Inilathala ng sipian ng El Filibusterismo sa pahayagang El Nuevo

Regimen sa kanyang isyu ng Oktibre 1891.

9. Inihandog ni Rizal ang El Filibusterismo sa ala-ala ng GOMBURZA .

10. Ipinagkumpara ang Noli at Fili.

a. Ang Noli ay isang romantikong nobela na gawa ng puso, damdamin, sariwa,

makulay at may taglay na tuwa. Ang Fili ay isang nobelang politikal gawa ng
ulo, isip, naglalaman ng pait, pagkamuhi, sakit, karahasan, at pagdurusa.

b. Ang orihinal na kagustuhan ni Rizal ay gawing mas mahaba ang Fili kaysa
sa Noli ngunit dahilan sa kakulangan sa salapi ay naging maikli ang Fili (38
kabanata) kung ikukumpara sa Noli (64 kabanata).

c. Para kay Wenceslao Retana mas mahusay ang Noli.

d. Para kay Marcelo H. del Pilar mas mahusay ang Fili.

1. Sumulat si Rizal kay Blumentritt na nagsasabi ng kanyang balak na
gumawa ng ikatlong nobela. Ito ay hindi na masyadong ukol sa politika kundi
sa etika.

2. Sa kanyang paglalakbay patungong Hongkong ay kanyang sinimulang

sulatin ang ikatlong nobela.

KABANATA 20 - PANGGAGAMOT NI RIZAL SA HONGKONG

A. Mga Dahilan ng Paglipat sa Hongkong

1. Kawalan ng kasiyahan sa Europa dahilan sa pagkakaiba ng paniniwala niya

kay del Pilar at sa ilang mga Pilipino sa Europa.

2. Upang mas higit siyang maging malapit sa Pilipinas.

3. Para kupkupin ang kanyang pamilya.

A. Pamamaalam sa Europa

1. Nagpaalam ng maayos si Rizal kay del Pilar sa paglalayon na mapanatili

ang kaisahan ng mga Pilipino sa Europa.

2. Mula sa Merseilles sumakay ng barkong Melbourne patungo ng Hongkong,

kasama ng kanyang bagahe ang 600 na kopya ng El Filibusterismo.

3. Nakatagpo ni Rizal sa barko bilang mga pasahero ang mga babaeng Aleman
na nangmamaliit sa kanya sa usapan na hihiya ni Rizal sa pamamagitan ng
maginoong pamamaraan.

A. Hongkong

1. Dumating si Rizal sa Hongkong ng Nobeyembre 20, 1891 at sinalubong ng

mga kaibigan at dito ay nanirahan sa 5 D' Aguilar Street No. 2 Rednaxola
Terrace. Sa nasabi ding tirahan si Rizal ay nagbukas ng isang klinika.
2. Bago magpasko ng 1891 dumating sa Hongkong ang kanyang ama at
bayaw na si Silvestre Ubaldo. Sumunod na rin ang kanyang ina, Lucia,
Josefa, at Trinidad.

3. Nakasama na muli ni Rizal ang kanyang pamilya sa kapaskuhan sa ibang

bansa.

A. Panggagamot sa Hongkong

1. Ginamit na rin ni Rizal ang kanyang propesyon bilang isang manggagamot

upang masuportahan niya ang kanyang pamilya. Sa tulong ni Dr, Lorenzo
Marquez na kanayang kaibigan. Inilapit niya kay Rizal ang kanyang mga
pasyenteng may sakit sa mata.

2. Nakilala si Rizal sa Hongkong sa kanyang kahusayan at ang mga pasyente

niya ay mga British, Tsino, Portuges, at Amerikano.

3. Matagumpay niyang inoperahan ang kanyang ina sa Hongkong.

4. Maraming bumati kay Rizal sa kanyang panggagamot.

A. Ang Proyektong Borneo

1. Binalak ni Rizal na magtayo ng isang kolonya sa Borneo na bubuuin ng mga

walang lupang Pilipino mula sa ating bansa .

2. Nagpunta siya sa Sandacan at kinausap ang mga pinunong British at

nagtagumpay siya na mapagkalooban ang kanyang proyekto ng 50,000
hektaryang lupa, na malapit sa daungan, at mahusay na pamahalaan upang
magamit sa loob ng 999 na taon ng walang bayad.

3. Ipinaalam ni Rizal ang kanyang proyekto sa mga Pilipino sa Europa na

nagpakita ng pagnanais na ito ay maisakatuparan.

4. Sinulatan ni Rizal si Gobernador Heneral Despujol ukol sa kanyang

Proyektong Borneo ngunit hindi ito sinagot. Sa ikalawang sulat ni Rizal ay
hindi pa rin sinagot ngunit ipinarating sa kanya sa konsul ng Espanya sa
Hongkong ang pagtutol dito.

A. Mga Sinulat sa Hongkong

1. Ang mga Karapatan ng Tao - isang pagsasalin ni Rizal ng proklamasyon ng
Rebolusyong Pranses ng 1789.

2. A la Nacion Espanola - isang artikulo na umaapela sa Espanya na ituwid

ang kamaliang nagawa sa mga magsasaka ng Calamba.

3. Sa Mga Kababayan - isang artikulo na nagpapaliwanag sa sitwasyong

agraryo sa Calamba.

4. Una Revisita a la Victoria Gaol -artikulo ukol sa kanyang pagbisita sa

kulungan ng Hongkong kumpara sa malupit na kulungan sa Pilipinas.

5. The Hongkong Telegraph- isang pahayagan kung saan si rizal ay

nagpapadala ng mga artikulo.

6. Ang pinakamahalagang isinulat ni rizal sa Hongkong ay angsaligang Batas

ng La liga Filipina.

A. Ang Pagpapasiya na Magbalik sa Maynila

1. Ang mga dahilan na magbalik sa Maynila.

a. Kausapin si Gob. Hen. Despujol ukol sa Proyektong Borneo

b. Itatag ang La Liga Filipina sa Maynila

c. Patunayan kay Eduardo de Lete na ito ay mali sa kanyang paniniwala na

matapang si Rizal dahilan sa siya ay malayo sa mga Espanyol.

1. Tinutulan ng mga kamag-anak ni Rizal ang kanyang nais na pagbabalik sa

Maynila dahilan sa itoo ay mangangahulugan lamang ng kamatayan.

2. Ginawa ni Rizal ang mga sumusunod na sulat bago umalis ng Hongkong na

iningatan ni Dr. Marquez na bubuksan lamang kung siya ay mamamatay .

a. sulat sa kanyang mga magulang at mga kapatid

b. Sulat sa sambayanang Pilipino

c. Sulat sa Gobernador Heneral Despujol

1. Nagbalik si Rizal kasama ni Lucia sa Maynila. Kasabay naman ng pag-uwi

ng Rizal ay pagsasampa naman ng kanyang mga kaaway ng kaso.
 KABANATA 21 - ANG PAGBABALIK AT PAGTATAG NG LA LIGA

A. Ang Ikalawang Pagbabalik

1. Hunyo 26, 1892 - nagbalik si Rizal sa Maynila kasama ng kanyang kapatid

na si Lucia at tumigil sa Hotel de Oriente.

2. Sa hapon ng nasabing araw nagtungo si Rizal sa Malacanang upang

makipagkita sa gobernador heneral ngunit pinabalik siya ng gabi at nakausap
si Despujol.

3. Binisita niya ang kanyang kapatid na si Narcisa at si Neneng.

4. Kinabukasan, sumakay si Rizal ng tren at dinalaw ang kanyang mga

kaibigan sa Malolos, Bulacan; San Fernando, Pampanga; Tarlac, Tarlac; at
Bacolor, Pampanga. Ang kanyang mga paglalakbay ay sinusundan ng mga
Espanyol at mga bahay na kanyang binisita pagkatapos ng ilang araw ay
sinalakay ng mga kawal Espanyol.

5. Sa mga sumunod na araw ay muling nakipagkita si Rizal kay Despujol.

A. Pagtatayo ng La Liga Filipina

1. Hulyo 3, itinatag ni Rizal ang La Liga Filipina sa bahay ni Doroteo

Ongjungco sa Kalye Ylaya, tondo Maynila.

2. Ang pagpupulong ay dinaluhan ng mga sumusunod:

a. Pedro Serano Laktaw

b. Domingo Franco

c. Jose Ramos

d. Ambrosio Salvador

e. Bonifacio Arevalo

f. Agustin de la Rosa

g. Moises Salvador
h. Luis Villareal

i. Faustino Villaruel

j. Mariano Crisostomo

k. Numeriano Adriatico

l. Estanislao Legaspi

m. Teodoro Plata

n. Andres Bonifacio

o. Juan Zulueta

A. Pag-aresto at Pagpapatapon

1. Noong Hulyo 6, 1892 - sa isang pakikipag-usap ni Rizal kay Despujol ay

inaresto siya sa dahilan sa bintang na pagdadala ng mga polyetong kontra-
simbahan.

2. Ipinakulong si Rizal at mahigpit na pinababantayan sa Fort Santiago.

3. Sumunod na araw inilabas ang kautusan na ipatapon si Rizal sa Dapitan.

4. Dinala si Rizal sa Dapitan sa pamamagitan ng barkong Cebu.

KABANATA 22 - TAPON SA DAPITAN

A. Ang Buhay ng Isang Tapon

1. Hulyo 15, 1892 - nakarating si Rizal sa Dapitan at ipinagkaloob kay Kapitan

Ricardo Carnicero ang komandante ng hukbong Espanyol sa lugar.

2. Dala ni Rizal ang sulat ni Padre Pablo Pastells na superior ng mga

Jesuita para kay Padre Antonio Obach ang paring Jesuita sa Dapitan. Ang
sulat ay naglalaman ng mga kondisyon upang si Rizal ay makatira sa
kumbento.
3. Pansamantalang nanirahan si Rizal sa kuwartel na pinamumunuan ni
Kapitan Carcinero na kanyang naging kaibigan.

4. Setyembre 21, 1891 - nakatanggap sina Rizal, Carcinero at isang Espanyol

ng Dipolog ang gantimpala na ang kanilang ticket bilang 9736 ay nanalo ng
ikalawang gantimpalang P20,000. Ang naging hati ni Rizal ay P6,200. Ibinigay
niya ang P2,000 sa kanyang ama at P200 kay Jose Ma. Basa sa Hongkong at
ang natira ay kaniyang ginamit sa pagbili ng lupa sa Talisay na isang
kilometro ang layo sa bayan ng Dapitan.

5. Ngkaroon ng isang mahabang sulatan sina Rizal at Pastells ukol sa usapin

ng relihiyon na naglalaman ng mga paniniwalang pangrelihiyon ni Rizal.

a. Ginagamit ng mga prayle ang relihiyon sa pansariling kapakinabangan.

b. Ang sariling pagpapasiya ay biyaya ng Diyos sa lahat ng tao.

1. Hindi nagtagumpay si Pastell na maibalik si Rizal para sa simbahan.

2. Hinamon ni Rizal ang isang Pranses na si Mr. Juan Lardet ng duwelo

dahilan sa pagbebenta kay Rizal ng mga kahoy na mababa ang kwalidad.

3. Inilipat ni Padre Pastells si Padre Francisco Sanchez sa Dapitan upang

muling akitin si Rizal na magbalik sa simbahan. Ngunit hindi rin ito
nagtagumpay.

4. Nakatanggap na rin si Rizal ng mga panauhin sa Dapitan at nakasama niya

ang kanyang mga kapamilya at nagpatayo na ng bahay sa Talisay.

5. Nagpadala ang mga prayle ng isang tao na may alyas na Pablo Mercado
(Florencio Namanan) upang isangkot si Rizal sa mas malaking kaso.

6. Nagtrabaho si Rizal sa Dapitan bilang isang manggagamot. Ang kanyang

mga pasyente ay mga mahihirap na hindi makabayad at mga mayayaman na
nagbabayad ng malaki sa kanyang paglilingkod. Nang tumira ang kanyang ina
sa Dapitan sa loob ng isa at kalahating taon, ginamot din ito ni Rizal. Nakilala
ang kahusayan ni Rizal sa panggagamot kahit na siya ay nasa Dapitan,
sinasadya sya ng mga pasyente mula sa iba't ibang panig ng daigdig. Naging
interes din ni Rizal ang mga lokal at halamang gamot.
7. Itinayo ni Rizal ang isang sistema ng patubig sa Dapitan upang magkaroon
ng malinis na tubig sa bawat bahay ng Dapitan.

8. Mga Proyektong Pangkomunidad sa Dapitan:

a. Paglilinis ng mga latian upang mawala ang malaria

b. Paglalagay ng pailaw sa lansangan ng Dapitan

c. Pagpapaganda ng liwasan at ang paglalagay ng mapa ng Mindanao sa

plasa.

1. Ang malaking panahon ni Rizal ay ginamit din niya sa pagtuturo ng mga

kabataan sa Dapitan. Tinuruan niya ang mga ito ng mga aralin sa wika,
heograpiya, kasaysayan, matematika, gawaing industriyal at iba pa. Ang oras
ay mula alas 2:00 hanggang 4:00 ng hapon.

2. Mga ambag ni Rizal sa Agham sa Dapitan

a. Pinasok ni Rizal ang mga kagubatan at baybay dagat ng Dapitan para sa

paghahanap ng

mga specimen upang ipadala niya sa mga museo ng Europa.

b. Nakapag-ipon siya ng 346 na uri ng mga kabibi.

c. Natagpuan niya ang species ng Draco rizali Apogonia rizali at Rhacophorus

rizali.

1. Ang pag-aaral ng mga wika ay ipinagpatuloy ni Rizal sa Dapitan. Sa

panahong ito ay natutunan niya ang wikang Bisaya, Subuanin, at Malayo.

2. Ang kahusayan sa larangan ng sining ay makikita pa rin kay Rizal sa

panahon ng pagkakatapon niya sa Dapitan. Gumuguhit siya ng mga bagay na
nakaakit sa kanya at nililok niya ang (1) Paghihiganti ng Ina: (2) ang ulo ni
Padre Guericco; (3) estatwa ng isang babaeng taga-Dapitan.

3. Ginamit din ni Rizal ang kanyang panahon sa Dapitan bilang isang

magsasaka. Umabot ng 70 hektarya ang lupang kanyang pag-aari na
tinaniman niya ng abaka, niyog, punong kahoy, tubo , mais, kape, at cocoa.
Ginamit din ni Rizal ang modernong pagsasaka sa pamamagitan ng pag-
aangkat sa Estados Unidos ng mga makabagong makinarya.
4. Ang pagnenegosyo ay isa sa mga naging gawain ni Rizal sa Dapitan.
Nakipagsosyo siya kay Ramon Carreon , mangangalakal na taga-Dapitan sa
negosyo ng pangingisda, koprahan at abaka. Itinayo din ni Rizal ang
kooperatiba ng mga magasasaka sa Dapitan upang mabawasan ang
monopolyo ng mga Tsino sa lugar.

5. Naging malikhain si Rizal sa Dapitan sa pamamagitan ng paglikha ng mga

sumusunod;

a. sulpukan - isang pagsindi ng sigarilyo na gawa sa kahoy

b. makina sa paggawa ng bricks

1. Si Josephine Bracken.

a. Namatay si Leonor Rivera noong Agosto 28, 1893 dahilan sa panganganak.

b. Dumating si Josephine Bracken (edad 17) sa Dapitan upang samahan ang

kanyang ama-amahan na si George Taufferupang mapagamot kay Rizal. Dala
nila ang isang tarheta ni Julio Llorente.

c. Nagmahalan sina Rizal at Josephine at nagbalak na magpakasal ngunit

ayaw silang ikasal ni Padre Obach ng walang permiso ng arsobispo ng Cebu.

d. Umalis si Tauffer sa Maynila at naiwan si Josephine sa Dapitan upang

makisama kay Rizal.

e. Sa unang bahagi ng 1896, nakunan si Josephine sa kanilang anak ni Rizal.

1. Dumating sa Dapitan noong Hunyo 1896 si Dr. Pio Valenzuelaupang ipaalam

kay Rizal ang ukol sa Katipunan. Hinikayat ni Valnzuela ang pamumuno ni
Rizal sa Katipunan na tinaggihan naman niya.

2. Nagboluntaryo si Rizal upang maglingkod sa hukbong Espanyol bilang isang

seruhano sa Cuba. Ang kanyang kahilingan ay tinugon naman ni Gob. Hen.
Ramon Blanco na sumagot sa kanyang sulat noong Hulyo 1896 na nagsasabi
ng pagsang-ayon sa kanyang plano.

3. Nilisan ni Rizal noong Hunyo 31, 1896 sakay ng barkong Espanakasama

nina Josephine, Narcisa, at pamangking si Angelica.
 KABANATA 23 - HULING PAGLALAKBAY SA LABAS NG BANSA

1. Mula Dapitan patungo ng Maynila

a. Nagdaan ang barkong Espana sa Dumaguete at binisita dito ni Rizal ang isa
niyang kaibigan na siHerrero Regidor na hukom ng lalawigan. Inoperahan
niya sa mata ang isang kapitan ng guardia civil.

b. Dumaan sa Cebu at inoperahan niya ang mag-asawang Mateo na kanyang

nakilala sa Madrid.

c. Dumaan ng Iloilo para mamili at nagdaan sa Capiz ang barko.

1. Sa pagdating ni Rizal sa Maynila ay nakaalis na ang barkong Isla de

Luzon na sasakyan sana niya patungo ng Espanya. Napilitang tumigil si Rizal
sa barkong Castillasa loob halos ng isang buwan bilang panauhin ni Enrique
Estalon, ang kapitan ng barko.

2. Habang nasa barko si Rizal ay sumiklab ang himagsikang Pilipino laban sa

mga Espanyol. Nalaman ni Rizal ang pagsiklab ng himagsikan sa
pamamagitan ng pagbabasa ng mga pahayagan sa barko.

3. Sa petsang Agosto 30, 1896 natanggap ni Rizal ang isang sukat ni Blanco
na nag-eendorso sa kanya sa Ministro ng Digma.

4. Inilipat si Rizal ng Setyembre 2, 1896 sa barkong Isla de Panay na

maglalayag na patungong Barcelona.

5. Ang barkong Isla de Panay ay dumaan ng Singapore, pansamantalang

bumaba si Rizal sa Singapore at pinayuhan siya niDon Manuel Camus na
isang Pilipinong naninirahan na samantalahin na ang pagkakataon upang
makatakas. Hindi ito sinunod ni Rizal.

6. Habang si Rizal ay naglalakbay patungo ng Espanya ay lihim na

nagpapadala ng telegrama si Blanco sa Ministerio ng Digmaan na si Rizal ang
utak ng himagsikan.

7. Sa Suez Canal ay narinig ni Rizal ang balita ukol sa pagbitay sa mga

Pilipinong naghihinalang kasangkot sa himagsikan.
8. Setyembre 28, 1896 - narinig ni Rizal ang bali-balitang siya ay aarestuhin
pagdating sa Barcelona.

9. Setyembre 30, 1896 - ipinaalam kay Rizal ni Kapitan Alemany ang kautusan
na siya (Rizal) ay idedetine sa loob ng kanyang kabina hanggang hindi
nakakabalik sa Maynila.

11. Oktubre 3, 1896 - nakarating ang barkong Isla de Panay sa Barcelona at

ipinadala sa Munjuich Castle na noon ay pinamumunuan ni General Eulogio
Despujol .Oktubre 6, 1896 - inilabas si Rizal ng kulungan para ibalik sa
Maynila sakay ng barkong Colon.

KABANATA 24 - HULING PAGBABALIK AT PAGLILITIS

A. Ang Huling Pagbabalik

1. Sa Barkong Colon si Rizal ay binigyan ng isang kabuna at nasa ilalim ng

mahigpit na pagbabantay.

2. Nalaman niya sa isang opisyal na siya ang sinisisi ng mga Espanyol ukol sa
nagaganap na madugong himagsikan sa Pilipinas.

3. Kinumpiska ng mga Espanyol ang talaarawan ni Rizal.

4. Sa pagdating ng barkong Colonsa Singapore ay sinikap ni Dr. Antonio

Regidor at Sixto Lopez sa pamamagitan ng isang abogadong Ingles na
si Attorney Fort na bigyan si Rizal ng habeas corpusngunit hindi ito
naipagkaloob sa dahilang ang barkong Colon ay nasa ilalim ng bandila ng
Espanya.

5. Nobyembre 3, 1896 - Nakarating ang barkong Colon sa Maynila at tahimik

na inilipat si Rizal sa Fort Santiago. Sa panahong ito ang mga Espanyol ay
nangangalap na ng ebidensiya laban kay Rizal. Pinahirapan ng mga Espanyol
ang maraming mga Pilipino para isabit si Rizal sa nagaganap na himagsikan.

6. Nagkaroon ng isang Preliminary investigation sa kaso ni Rizal na

pinamumunuan ni Colonel Francisco Olive . Si Rizal ay sumailaliam sa limang
araw ng mahigpit na imbestigasyon.
7. Pinili ni Rizal ang pangalan niTinyente Luis Taviel de Andradebilang
abogado sa gaganaping paglilitis sa kanya.

8. Nagsimula ang paglilitis kay Rizal noong Disyembre 26, 1896 at sa nasabi
ding araw ay nagpasiya ang hukuman na bitayin si Rizal sa pamamagitan ng
pagbaril.

9. Noong Disyembre 28, 1896nilagdaan ni Gobernador Heneral Camilo

Polaviela ang kautusan ng pagbaril kay Jose Rizal.

KABANATA 25 - ANG KAGITINGAN SA BAGUMBAYAN

A. Ang mga Huling Oras ni Rizal

1. Sa ganap na ika -6:00 ng umaga ay binasa ni Kapitan Rafael Dominguez ang

kapasiyahan na siya ay bitayin, sa Bagumbayan sa Disyembre 30, 1896 sa
ganap na ika- 7 ng umaga.

2. Alas 7:00 ng umaga - Tinanggap niyang bisita sina Padre Miguel Saderra
Matta (Rector ng Ateneo) at Padre Luis Viza, isang Jesuitang Guro.

3. Alas 8:00 ng umaga - Pumalit kay Padre Viza si Padre Antonio Rosell,
inimbitahan siya ni Rizal na mag-almusal. Pagkatapos na mag-almusal
dumating si Tinyente Luis Taviel de Andrade at nagpasalamat si Rizal dito sa
ginawang pagtatanggol niya.

4. Alas 9:00 ng umaga - Dumating si Padre Federico Faura at sinabi ni Rizal na

tama ang sinabi ng pare na mapuputulan siya ng ulo sa pagsulat ng Noli Me
Tangere .

5. Alas 10:00 ng umaga - Dumating si Padre Villaclara (guro ni Rizal sa

Ateneo) at Padre Vicente Balaguer (kura paroko ng Dapitan). Dumating
si Santiago Mataix at kinapanayam si Rizal para sa pahayagang El Heraldo de
Madrid.

6. Alas-12:00 ng tanghali - naiwan si Rizal na nag-iisa sa kanyang silid para

magtanghalian. Pagkatapos nito ay ipinagpatuloy niya ang kanyang
pagsusulat. Natapos na niya ang Mi Ultimo Adios at itatago na lamang
 sa lutuang alcohol at ginawa na rin ni Rizal ang kanyang huling sulat kay
Ferdinand Blumentritt.

7. Alas 3:00 ng hapon ay nagbalik si Padre Balaguer sa Fort Santiago at

kinukulit si Rizal na gumawa ng isang retraksiyon sa kanyang isinulat na
laban sa simbahang Katoliko.

8. Alas 4:00 ng hapon - dumating ang ina ni Rizal sa Fort Santiago. Lumuhod
dito si Rizal at hinalikan ang kanyang ina. Sumunod si Trinidad at dito ay
ibinigay niya ang lutuang alcohol na naglalaman ng Mi Ultimi Adios .

9. Sa pag-alis ng mga magulang at kapatid ni Rizal ay nagbalik pa rin ang mga

Jesuita sa pangungulit kay Rizal na gumawa ng retraksiyon.

10. Alas 6:00 ng gabi - Patuloy pa rin sa pangungulit ang mga

Jesuita at mga prayle na gumawa na si Rizal ng isang retraksiyon.

11. Alas 8:00 ng gabi - nagsagawa si Rizal ng kanyang huling

hapunan sinabi niya kay kapitan Dominguez na pinatatawad na niya ang lahat
ng kanyang mga kaaway .

12. Alas 10:00- ipinadala ng Arsobispo Nozaleda ang isang kopya

ng retraksiyon na pipirmahan ni Rizal ngunit ito ay tinaggihan ni Rizal.
Dahilan sa hindi napapirma si Rizal sa retraksiyon, ang paring Jesuita ay
hinuwad ang lagda nui Rizal at pagkamatay ni Rizal ay sinabi nila na si Rizal
ay lumagda ng isang retraksiyon.

13. Alas 3:00 ng umaga- sinasabi ng mga paring Jesuita na si Rizal

ay nakinig ng misa at tumaggap ng komunyon. Ngunit ito ay walang basehan.

14. Alas 5:30- kinain ni Rizal ang kanyang huling almusal

pagkatapos ay sinulat niya ang dalawang sulat para sa kanyang kasambahay
at sa kapatid na si Paciano.

15. Sa nabanggit din na oras ay dumating si Josephine Bracken at

ipinagkaloob ni Rizal ang isang aklat ni Kempis na may pamagat na Imitacion
de Cristo . Sa nasabing aklat inilagay ni Rizal ang isang sulat na To my dear
and unhappy wife, Josephine December 30, 1896. Jose Rizal.
16. Alas 6:00 ng umaga - habang naghahanda para sa martsa sa
Bagumbayan, inihanda ni Rizal ang kanyng huling sulat para sa kanyang ama
at ina.

17. Alas 6:30 - nagsimulang umalis ang martsa mula saa Fort
Santiago patungo ng Bagumbayan. Apat na sundalong Espanyol na nakabaril
at bayoneta ang nasa harapan, sa likuran si Rizal na mahinahong naglalakad
kasabay ni Tinyente Luis Taviel de Andrade sa isang tabi at si Padre March
at Villaclara sa kabila. Sa likuran ng maraming mga sundalong Espanyol na
nasasandatahan. Sa panabi ng martsa ay ang hanay ng mga taong nanonood.

18. Sa pagdating ni Rizal sa Bagumbayan mas maraming bilang ng

mga tao ang naghihintay upang saksihan ang gagawing pagbitay kay Rizal.

19. Nagpaalam si Rizal kay Luis Taviel de Andrade . Pinulsuhan

siya ni Dr. Castillo isang manggagamot ng hukbong Espanyol at humanga sa
normal na tibok ng pulso nito.

20. Alas 7:00 ng umaga - binaril si Rizal sa Bagumbayan.

21. Pagkatapos ng barilin ng firing squad isang opisyal ng hukbo

ang lumapit sa kanyang katawan at binaril na malapitan sa puso. Upang
tiyakin na patay na ito.

22. Pagkatapos ng pagbitay, ang bangkay ni Rizal ay inilibing

sa sementeryo ng Paco.