Claude Lvi-Strauss

Smutek tropikw

Przeoya Aniela Steinsberg

Tytu oryginau francuskiego Tristes Tropiques
Wydanie polskie 1960

dla Laurent

Trwa materia, by mogy z niej powsta z nowym wiekiem

Nowe pokolenia, by rosy i twoim ladem
Idc, ten sam znalazy i rozkwit i upadek
Lukrecjusz, O naturze rzeczy, III, 966-969.1

Cz pierwsza Koniec podry.

I. Odjazd.

Nienawidz podry i podrnikw. A oto zabieram si do opowiadania o moich wyprawach. Lecz jake
dugo trwao, zanim si na to zdecydowaem! Pitnacie lat mino, od kiedy opuciem Brazyli pa raz ostatni.
Odtd snuem wielokrotnie projekty napisania tej ksiki, ale za kadym razem powstrzymywao mnie uczucie
zawstydzenia i niesmaku. Zastanawiaem si, czy naley drobiazgowo opowiada o tylu bezsensownych
szczegach i bahych zdarzeniach. Nie ma miejsca na przygod w zawodzie etnografa; narzuca mu si ona i
ciy na waciwej pracy wag tygodni lub miesicy zmarnowanych w drodze, godzin bezczynnoci, kiedy
informator si wymyka, godu i zmczenia, czasem choroby, a zawsze tysica kopotw pochaniajcych cae
dnie bez adnego rezultatu i sprowadzajcych niebezpieczne ycie w sercu dziewiczej puszczy do jakiego
naladownictwa suby wojskowej. Fakt, e w osignicie przedmiotu naszych bada trzeba woy tak wiele
wysiku i prnych zabiegw, nie podnosi ich ceny i naleaoby go raczej uwaa za negatywn stron naszego
zawodu. Prawdy, ktrych poszukujemy udajc si tak daleko, nabieraj wartoci dopiero po oczyszczeniu ich z
tego osadu. Mona oczywicie powici sze miesicy podry, wyrzecze i przejmujcego wstrtem
znuenia na zdobycie nieznanego mitu, nowej reguy maeskiej, kompletnej listy nazw klanw (co zabiera
kilka dni, czasem kilka godzin), lecz czy te wypalone ule pamici: O godz. 5 min. 30 rano wpynlimy do
portu Recife, mewy skrzeczay, flotylla kupcw egzotycznych owocw toczya si wok statku czy
wspomnienia tak ubogie zasuguj na to, ebym wzi piro do rki i je utrwali?
A jednak ten rodzaj opowieci spotyka si z yczliwym przyjciem, ktrego nie umiem sobie wytumaczy.
Amazonia, Tybet, Afryka zalewaj ksigarnie w formie ksiek podrniczych, sprawozda z ekspedycji,
albumw fotograficznych, w ktrych troska o efekt jest tak dominujca, e czytelnik nie moe oceni wartoci
przytoczonych obserwacji. Nie pobudzaj one jego zmysu krytycznego; przeciwnie, da coraz wicej tej
strawy i pochania j w olbrzymich ilociach. By podrnikiem to obecnie zawd; zawd, ktry polega nie na
odkrywaniu po latach studiw jak mona by sdzi faktw dotychczas nie znanych, lecz na przebywaniu
wielkiej iloci kilometrw i gromadzeniu zdj fotograficznych lub filmowych, i to najchtniej kolorowych.
Dziki temu mona mie przez kilka dni sal zapenion tumem suchaczy, dla ktrych frazesy i banay

1
Przekad Edwarda Szymaskiego.
przemieni si cudem w rewelacje z tego tylko powodu, e ich autor zamiast spisa je na miejscu uwici je
przebywszy 20 000 kilometrw.
C syszymy na tych prelekcjach i czytamy w tych ksikach? Szczegy o zabranych skrzyniach, o figlach
maego pieska na pokadzie oraz pomieszane z anegdotami strzpy wyblakych informacji powtarzanych od stu
lat na kartach podrcznikw, a ktre pewna doza niezwykej bezczelnoci, przystosowana do naiwnoci i braku
wiedzy konsumentw, przedstawia jako obserwacje, a nawet jako oryginalne odkrycia. Zapewne, istniej
wyjtki; kada epoka miaa wartociowych podrnikw i chtnie zacytowabym jednego lub dwch spord
tych, ktrzy ciesz si dzisiaj askami publicznoci. Nie zamierzam jednak ani niczego demaskowa, ani
przyznawa dyplomw, lecz raczej zrozumie to duchowe i spoeczne zjawisko, tak bardzo charakterystyczne
dla Francji i wieej daty nawet u nas.
Jakie dwadziecia lat temu nie podrowano wcale, a opowiadacze przygd nie byli picio lub
szeciokrotnie przyjmowani w przepenionej sali Pleyela. Jedynym miejscem w Paryu dla tego rodzaju
manifestacji by may, zimny i odrapany amfiteatr w starym pawilonie w gbi Ogrodu Botanicznego.
Towarzystwo Przyjaci Muzeum organizowao tam raz na tydzie moe jeszcze organizuje dotychczas
odczyty przyrodnicze. Aparat projekcyjny o zbyt sabych lampach rzuca na za duy ekran niewyrane cienie,
prelegent z nosem przylepionym do ciany zaledwie rozpoznawa kontury, a publiczno nie odrniaa ich od
plam wilgoci na murach. Kwadrans po oznaczonej godzinie zadawano sobie jeszcze niespokojnie pytanie, czy
zjawi si suchacze prcz nielicznych staych bywalcw, ktrych pojedyncze sylwetki widniay na stopniach. W
chwili gdy ju tracono wszelk nadziej, sala zapeniaa si do poowy dziemi pod opiek matek i bon; dzieci
byy spragnione bezpatnej rozrywki, opiekunki zmczone haasem i kurzem ulicy. Przed t mieszanin figur
wydobytych z naftaliny i niecierpliwej dzieciarni korzystano z prawa wyadowania zamroonych ju na zawsze
przez taki seans skarbw pamici najwyszej nagrody za tyle stara i trudw i czuo si, jak wspomnienia
odrywaj si i spadaj niby kamienie w gb studni.
Taki by powrt, nie mniej ponury od uroczystoci odjazdu: bankietu urzdzonego przez Komitet Francusko-
Amerykaski w paacu przy alei, ktra dzisiaj nosi nazw alei Franklina Roosevelta. Restaurator przyby na dwie
godziny przedtem i umieci si ze sw porcelan i piecykami w nie zamieszkanym apartamencie, ktrego
popieszne wietrzenie nie zdoao pozbawi zapachu stchlizny.
Nie przyzwyczajeni zarwno do wietnoci takiego otoczenia, jak i do ziejcej ze zakurzonej nudy, siedzc
wok stou zbyt maego w tym duym salonie, gdzie zaledwie zdoano zamie rodkow cz zajt przez
goci, zapoznawalimy si wzajemnie ze sob, my, modzi profesorzy, debiutujcy dopiero w naszych
prowincjonalnych liceach. Troch przewrotny kaprys Jerzego Dumas mia nas nagle przerzuci z wilgotnych
zim umeblowanych pokoi podprefektury, przesyconych zapachem grogu, piwnicy i zimnego wina na tropikalne
morza i luksusowe statki, tam wszdzie, gdzie czekay nas przeycia, zaledwie przypominajce obraz z
koniecznoci faszywy sprawiaa to fatalno waciwa podrom ktry ksztatowalimy ju sobie w
wyobrani.
Byem uczniem Jerzego Dumas w epoce jego Traktatu o psychologii. Raz na tydzie, nie przypominam sobie,
czy to byo we czwartek, czy w niedziel rano, zbiera on studentw filozofii w sali witej Anny, ktrej ca
cian na wprost okien pokryway wesoe malowida umysowo chorych. Czulimy si tam ju w atmosferze
pewnego szczeglnego egzotyzmu. Na estradzie okazaa posta Dumas, z gruba ciosana, z guzowat gow
podobn do wielkiego korzenia zbielaego i wygadzonego przez przebywanie w gbinie morskiej. Jego
woskowa cera zlewaa si z siwymi wosami ostrzyonymi krtko na jea i brdk rwnie siw i rosnc na
wszystkie strony. Ten ciekawy szcztek rolinny, jeszcze najeony swymi korzonkami, stawa si nagle ludzki
dziki oczom czarnym jak wgiel, ktre akcentoway jeszcze biao gowy; przeciwstawienie powtarzaa biaa
koszula ze sztywnym wykadanym konierzem, kontrastujca z zawsze czarnym, szerokim kapeluszem,
lawalierk i garniturem.
Niewiele mona si byo nauczy na jego wykadach; nigdy si do nich nie przygotowywa, wiadomy
dziaania na audytorium swego fizycznego wdziku, wyrazistej gry ust znieksztaconych tikiem, a przede
wszystkim ochrypego i melodyjnego gosu, prawdziwego gosu syreny, ktrego dziwne akcenty przypominay
nie tylko ojczysty languedoc, lecz bardziej jeszcze od cech regionalnych archaiczne odmiany muzyki mowy
francuskiej. Gos i twarz miay w dwch rnych rzdach wrae zmysowych ten sam styl zarazem wiejski i
wyrazisty, waciwy humanistom XVI wieku, lekarzom i filozofom; wydawao si, e zarwno przez cechy
fizyczne, Jak duchowe jest kontynuatorem ich rasy. Druga, a czasem i trzecia godzina bya powicona
okazywaniu pacjentw; asystowao si wtedy przy niebywaych numerach pomidzy kutym specjalist a typami
wywiczonymi w tego rodzaju pokazach przez lata pobytu w zakadzie; wiedzieli oni dobrze, czego od nich
oczekiwano, na dane haso produkowali objawy choroby lub opierali si pogromcy dokadnie na tyle, by mu da
sposobno do brawurowych wystpw. Audytorium nie miao zudze pod tym wzgldem, a jednak dawao si
zafascynowa tymi wirtuozerskimi sztukami. Jeli si zasuyo na uwag profesora, okazywa w nagrod
zaufanie, powierzajc pacjenta na specjaln rozmow. Nigdy zetknicie z dzikimi Indianami nie oniemielio
mnie do takiego stopnia jak ten ranek spdzony ze star dam owinit w swetry, ktra porwnywaa si do
zgniego ledzia zamknitego w lodowym bloku: z pozoru bya nietknita, lecz grozi jej natychmiastowy
rozkad z chwil roztopienia si ochronnej skorupy.
Ten uczony, troch mistyfikator, pobudzajcy do prac syntetycznych, ktrych szeroki plan suy dosy
zawodnemu pozytywizmowi krytycznemu, by czowiekiem wielkiej szlachetnoci. Mial mi to okaza na krtko
przed sw mierci, nazajutrz po zawieszeniu broni, kiedy prawie ju lepy napisa do mnie z zacisza swej
rodzinnej wioski Ledignan list peen troski i dyskrecji, ktry mg mie na celu jedynie stwierdzenie
solidarnoci z pierwszymi ofiarami wydarze.
aowaem zawsze, e nie znaem go za jego modych lat, kiedy ciemny, opalony niby konkwistador i
przejty do gbi perspektywami naukowymi, jakie otwieraa dziewitnastowieczna psychologia, wyruszy na
intelektualny podbj Nowego wiata. Ten rodzaj mioci od pierwszego wejrzenia, jaka miaa wybuchn
pomidzy nim a spoeczestwem brazylijskim, by tajemniczym objawem spotkania, wzajemnego poznania si i
prawie stopienia dwch fragmentw sprzed czterystu lat Europy, ktrej pewne elementy zachoway si z jednej
strony w protestanckiej rodzinie z poudnia Francji, z drugiej za w wyrafinowanym i nieco schykowym
mieszczastwie yjcym w zwolnionym tempie pod zwrotnikami. Bd Jerzego Dumas polega na tym, e nigdy
nie uwiadomi sobie czysto archeologicznego charakteru tego zwizku. Potrafi sobie zjedna jedynie Brazyli
wacicieli ziemskich, przenoszcych stopniowo swe kapitay w kierunku inwestycji przemysowych z udziaem
zagranicy i poszukujcych pokrycia ideowego w grzecznym parlamentaryzmie (szybkie uchwycenie przez nich
wadzy stwarzao zudzenie, e jest to prawdziwa Brazylia). Nasi studenci, wywodzcy si z niedawnej imigracji
lub rodzin hreczkosiejw zwizanych z ziemi, zrujnowanych przez rne sytuacje handlu wiatowego,
nazywali ich z niechci gro fino, to znaczy: mietank. Ciekawa rzecz: zaoenie uniwersytetu w So Paolo,
wielkie dzieo ycia Jerzego Dumas, miao pozwoli ludziom z tych skromnych klas na rozpoczcie marszu
wzwy przez zdobywanie dyplomw, ktre otwieray przed nimi dostp do stanowisk w administracji; w ten
sposb nasza misja uniwersytecka przyczynia si do uksztatowania nowej elity: miaa si ona oderwa od nas
w miar jak Dumas, a w lad za nim Quai d'Orsay, odmawiao zrozumienia, e byo to nasze najbardziej
wartociowe dzieo, nawet jeli ta elita zabraa si do wypierania feudaw, ktrzy wprawdzie sprowadzili nas do
Brazylii, lecz po to tylko, abymy im dostarczyli czciowo porki, a czciowo rozrywki.
Jednak tego wieczoru, kiedy odbywa si obiad francusko-amerykaski, nie zdawalimy sobie jeszcze sprawy,
moi koledzy i ja, jak rwnie towarzyszce nam nasze ony, z roli, jak niechccy mielimy odegra w rozwoju
spoeczestwa brazylijskiego. Bylimy zbyt zajci wzajemnym obserwowaniem si i przewidywaniem naszych
ewentualnych faux pas, gdy Jerzy Dumas uprzedzi nas, e bdziemy musieli prowadzi tryb ycia naszych
nowych patronw, to znaczy, bywa w klubach automobilowych, kasynach i na wycigach. Wydawao si to
czym nadzwyczajnym modym profesorom, ktrzy zarabiali dotychczas po 26 000 frankw rocznie, nawet tak
nieliczni byli kandydaci do ekspatriacji kiedy potrojono te pobory.
Przede wszystkim powiedzia nam Dumas trzeba bdzie dobrze si ubra. I aby nas pocieszy, dodawa
z wzruszajc naiwnoci, e mona si zaopatrzy niedaleko Hal w zakadzie pod firm A la Croix de
Jeanette, z ktrego by zawsze zadowolony, kiedy jako mody czowiek studiowa medycyn w Paryu.

II. Na statku.
Nie przypuszczalimy w kadym razie, e przez nastpne cztery lub pi lat nasze niewielkie grano bdzie
stanowio z nielicznymi wyjtkami jedyn publiczno pierwszej klasy na statkach pasaersko-handlowych
Compagnie des Transports Maritimes obsugujcych Ameryk Poudniow. Proponowano nam drug klas na
jedynym statku luksusowym kursujcym na tej linii lub pierwsz na statkach skromniejszych. Karierowicze
wybierali pierwsz propozycj dopacajc rnic z wasnej kieszeni; spodziewali si, e otr si w ten sposb o
ambasadorw i osign problematyczne korzyci. My wybieralimy statki mieszane, ale bylimy na nich
najwaniejszymi pasaerami; byy one w drodze o sze dni duej i zatrzymyway si w wikszej iloci portw.
yczybym sobie dzisiaj, abym dwadziecia lat temu potrafi by oceni warto tego niesychanego zbytku,
tego krlewskiego przywileju polegajcego na tym, e pokad, kabiny, palarnia i sala jadalna pierwszej klasy na
statku przeznaczonym na 100 do 150 osb naleay wycznie do omiu, dziesiciu pasaerw. Na morzu przez
dziewitnacie dni ta przestrze, ktra stawaa si prawie bezgraniczna wskutek nieobecnoci innych ludzi, bya
naszym krajem, nasze woci pyny wraz z nami. Po dwch, trzech przeprawach odnajdowalimy nasze statki,
nasze przyzwyczajenia; przed wstpieniem na pokad znalimy po nazwisku wszystkich tych doskonaych
stewardw marsylskich, wsatych, w cikich butach, potnie woniejcych czosnkiem, kiedy nakadali na
nasze talerze potrawk z pulardy lub filety z turbota. Posiki, pomylane ju z gry jako pantagrueliczne, staway
si nimi tym bardziej, e korzystalimy z kuchni okrtowej w niewielkim gronie.
Schyek pewnej cywilizacji, pocztek nowej, nage odkrycie przez nasz wiat, e, by moe, staje si on zbyt
ciasny dla ludzi, ktrzy go zamieszkuj prawdy te stay si dla mnie namacalne nie tyle na podstawie cyfr,
statystyk i rewolucji, ile wskutek odpowiedzi otrzymanej kilka tygodni temu, gdy igrajc z myl odnalezienia
mojej modoci sprzed lat pitnastu poprzez now podr do Brazylii, otrzymaem telefoniczne zawiadomienie,
e w kadym razie trzeba bdzie zamwi przejazd na cztery miesice wczeniej. Ja, ktry wyobraaem sobie,
e od czasu wprowadzenia przelotw pasaerskich pomidzy Europ a Ameryk Poudniow tylko nieliczni
dziwacy podruj statkami! Niestety, wiara w wyzwolenie jakiego ywiou przez opanowanie innego to
jeszcze jedno zudzenie. Z faktu istnienia wspaniaych samolotw nie wynika, e morze odzyskao spokj, tak
samo jak seryjna sprzeda dziaek na Lazurowym Wybrzeu nie przywrcia wiejskiego charakteru okolicom
Parya.
Jednake pomidzy cudownymi przeprawami z roku 1935 i t podr, z ktrej popiesznie zrezygnowaem,
bya w 1941 jeszcze jedna przeprawa; nie domylaem si, do jakiego stopnia bdzie ona symbolem przyszoci.
Nazajutrz po zawieszeniu broni, dziki przyjaznemu zainteresowaniu Roberta H. Lowie i A. Mtraux moimi
pracami etnograficznymi oraz staraniom moich krewnych zamieszkaych w Nowym Jorku, otrzymaem przez
Fundacj Rockefellera, w ramach planu ratowania uczonych europejskich zagroonych przez okupacj
niemieck, zaproszenie do New School for Social Research w Nowym Jorku. Trzeba byo tam jecha ale w
jaki sposb? Pierwsz moj myl byo uda si do Brazylii, aby kontynuowa moje przedwojenne badania. W
maym parterowym mieszkaniu w Vichy, gdzie zainstalowaa si ambasada brazylijska, rozegraa si krtka i
tragiczna dla mnie scena. Kiedy udaem si tam z prob o ponown wiz, ambasador Luis de Souza-Dantas,
ktrego dobrze znaem, lecz ktry postpiby tak samo, gdybym go nie zna, podnis piecz, aby przyoy j
do paszportu; w tym momencie uniony i lodowato zimny doradca powstrzyma go, zwracajc uwag, e nowe
przepisy pozbawiy go tego prawa. Na kilka sekund rka zawisa w powietrzu. Bojaliwym, prawie bagalnym
wzrokiem ambasador usiowa skoni swego wsppracownika, aby odwrci gow na t chwil, kiedy piecz
si opuci, pozwalajc mi na wyjazd z Francji, a by moe i na wjazd do Brazylii. Nic jednak nie pomogo,
wzrok doradcy pozosta utkwiony w rce, ktra wreszcie opada obok dokumentu. Nie otrzymaem wizy,
paszport zosta mi zwrcony z rozpaczliwym gestem.
Wrciem do mego domu w Sewennach, dziki przypadkowi bowiem zostaem w czasie odwrotu
zdemobilizowany niedaleko stamtd, w Montpellier. Udaem si do Marsylii; tu, wczc si po miecie,
usyszaem, e wkrtce wyruszy statek na Martynik. Wdrujc z pokadu na pokad, z biura do biura,
dowiedziaem si w kocu, e statek ten naley do tej samej Compagnie des Transports Maritimes, ktrej wiern
i niemal wyczn klientel stanowia w latach poprzedzajcych uniwersytecka misja francuska w Brazylii.
Wrd zimowej bizy w lutym 1941 odnalazem w nie opalonych i w trzech czwartych pozamykanych biurach
urzdnika, ktry kiedy przychodzi nas wita w imieniu towarzystwa eglugowego. Tak, okrt istnia, tak, mia
odjecha, lecz byo niemoliwe, abym si na niego zabra. Dlaczego? Nie zdawaem sobie sprawy, nie mg mi
tego wytumaczy, ale nie mogo ju by tak, jak bywao dawniej. Jak to? O, to bardzo zawie, bardzo przykre,
nie by w stanie nawet wyobrazi sobie mnie na statku. Biedny czowiek widzia wci jeszcze we mnie co na
ksztat ambasadora kultury francuskiej, ja za czuem si ju zwierzyn obozu koncentracyjnego. Na domiar
zego dwa lata poprzedzajce spdziem naprzd w gbi dziewiczego lasu, a nastpnie cofajc si z pozycji na
pozycj w szaleczym odwrocie, ktry zawid mnie z linii Maginota do Bziers poprzez Sarthe, Corrze i
Aveyron, kiedy to podr w wagonach bydlcych wydawaa si sielank skrupuy mojego rozmwcy
wydaway mi si wic nie z tego wiata. Wyobraaem sobie, e podejm na oceanach mj ywot wdrowny, e
bd dopuszczony do pracy i skromnych posikw garstki marynarzy rzuconych na los szczcia na
zakonspirowanym okrcie, e bd lea na pokadzie w cigu dugich dni, poddany dobroczynnemu obcowaniu
sam na sam z morzem.
Ostatecznie uzyskaem bilet na Capitaine Paul-Lemerle, lecz oczy otworzyy mi si dopiero w dniu
wsiadania, kiedy przechodziem przez szpaler andarmw w hemach, z nastawionymi karabinami; otaczali oni
nadbrzee i odcinali pasaerw od odprowadzajcych ich krewnych i przyjaci, skracajc poegnania przy
pomocy szturchacw i przeklestw; nie wygldao to bynajmniej na samotn przygod, by to raczej odjazd
galernikw. Jeszcze wiksze zdumienie ni sposb, w jaki nas traktowano, wzbudzia we mnie liczba pasaerw.
Wepchnito bowiem okoo 350 osb na may statek parowy, ktry jak to wkrtce sprawdziem mia
wszystkiego dwie kabiny z siedmioma posaniami. Jedna z tych kabin bya zajta przez trzy panie, druga przez
czterech mczyzn. Znalazem si wrd nich; by to niesychany przywilej, ktry zawdziczaem temu, e pan
B. (za co mu dzisiaj dzikuj) uwaa za niemoliwe przewoenie swego dawnego pasaera z luksusowej kabiny
w warunkach odpowiednich dla byda. Wszyscy inni towarzysze podry mczyni, kobiety i dzieci byli
stoczeni pod pokadem bez wiata i powietrza. Stolarze umiecili tam naprdce pitrowe ka zaopatrzone w
sienniki. Spord czterech uprzywilejowanych mczyzn jeden by austriackim kupcem z brany metalowej,
ktry prawdopodobnie doskonale wiedzia, ile go kosztowao to wyrnienie; drugi by to mody bk, bogaty
Kreol, odcity wskutek wojny od rodzinnej Martyniki i zasugujcy na specjalne traktowanie, gdy on jeden na
tym statku nie by podejrzany o to, e jest ydem, obcym obywatelem lub anarchist; ostatni wreszcie, dziwny
osobnik, pnocny Afrykanin, twierdzi, e udaje si do Nowego Jorku tylko na kilka dni (ekstrawagancki
projekt, jeli si zway, e mielimy podrowa trzy miesice, by tam dotrze); wiz w swej walizce obraz
Degasa i, cho yd jak i ja, by, zdaje si. persona grata u wszystkich policji, organw bezpieczestwa i
andarmerii kolonii i protektoratw zdumiewajca tajemnica w tych warunkach, ktrej nigdy nie udao mi si
zgbi.
Wrd hooty, jak mwili andarmi, by Andrzej Breton i `Viktor Serge. Andrzej Breton, czujc si bardzo le
na tej galerze, przechadza si wzdu i wszerz po nielicznych skrawkach wolnej przestrzeni na pokadzie,
podobny do niedwiedzia w swym wochatym ubraniu. Trwaa przyja midzy nami miaa rozpocz si w
drodze wymiany listw, ktre pisywalimy do siebie przez duszy czas w trakcie tej nie koczcej si podry,
dyskutujc o stosunku midzy piknem estetycznym i absolutn oryginalnoci.
Co do Wiktora Serge, oniemielaa mnie jego przeszo jako towarzysza Lenina, a zarazem byo mi
niezwykle trudno pogodzi t posta z osobnikiem, ktry przypomina raczej star pann z zasadami. Twarz
pozbawiona zarostu, delikatne rce, wysoki gos w poczeniu z napuszonymi, a zarazem ostronymi manierami
wskazyway na ten rodzaj charakteru prawie aseksualnego, ktry miaem potem pozna u mnichw buddyjskich
na granicy burmaskiej, charakteru tak dalekiego od mskiego temperamentu i nadmiaru ywotnoci, jakie
tradycja francuska wie z tak zwan dziaalnoci wywrotow.
Ot typy kulturowe, dosy podobne i powtarzajce si w kadym spoeczestwie, gdy powstaj wok
bardzo prostych sprzecznoci, s wykorzystywane przez poszczeglne grupy do speniania rnych funkcji
spoecznych. Typ Serge'a mg si wyy w karierze rewolucyjnej w Rosji, lecz czym byby gdzie indziej?
Zapewne stosunki midzy spoeczestwami byyby uatwione, gdyby mona byo przy pomocy pewnego rodzaju
siatki ustali system ekwiwalencji pomidzy sposobami wykorzystywania przez kade z tych spoeczestw
analogicznych typw ludzkich do speniania rnicych si od siebie funkcji spoecznych. Zamiast ogranicza
si, jak to si czyni obecnie, do konfrontowania lekarzy z lekarzami, przemysowcw z przemysowcami,
profesorw z profesorami, zauwaono by moe, e istniej bardziej subtelne zwizki midzy jednostkami a
spenian przez nie rol.
Oprcz adunku ludzkiego statek przewozi jaki nie znany mi tajemniczy towar; stracilimy niezwykle duo
czasu na Morzu Srdziemnym i przy zachodnim wybrzeu Afryki, chronic si z portu do portu, aby, jak si
zdaje, unikn kontroli floty angielskiej. Posiadaczom paszportw francuskich pozwalano od czasu do czasu
zej na ld, inni pozostawali stoczeni na tych kilkudziesiciu centymetrach kwadratowych, jakimi kady
dysponowa na pokadzie, ktry w upale wzrastajcym w miar zbliania si do krajw tropikalnych i
uniemoliwiajcym przebywanie w gbi statku, przeksztaca si stopniowo w jak kombinacj sali jadalnej,
sypialni, obka, pralni i solarium. Ale najprzykrzejsze byo to, co nazywamy urzdzeniami higienicznymi.
Zaoga statku zbudowaa dwie pary barakw, bez wiata i powietrza, umieszczonych symetrycznie wzdu
bariery, po prawej stronie statku dla mczyzn, po lewej dla kobiet; w jednym miecio si kilka natryskw
czynnych tylko z rana; drugi zawiera dugie drewniane koryto, wybite po prostacku blach, ze ciekiem do
oceanu i suy do uytku atwego do odgadnicia; nieprzyjaciele zbyt wielkiego spoufalenia, majcy wstrt do
zbiorowego kucania przy zagroeniu zreszt utraty rwnowagi wskutek koysania si okrtu, nie mieli innej rady
jak budzi si bardzo wczenie; w czasie caej przeprawy zorganizowa si rodzaj wycigu pomidzy tymi
delikatnymi, tak e w kocu tylko o trzeciej rano mona byo mie nadziej na wzgldn samotno. Doszo do
tego, e nie kadziono si wcale spa. Z rnic dwch godzin ta sama sytuacja powtarzaa si przy natryskach;
chodzio tu, jeeli ju nie o wstydliwo, to o uzyskanie miejsca w toku woda w iloci niedostatecznej i jakby
rozpylona w zetkniciu z tak liczb spoconych cia prawie nie dochodzia do skry. Tu i tam panowa popiech,
byle skoczy i wyj, gdy baraki, pozbawione powietrza, byy zbite ze wieych ywicznych desek
sosnowych. Deski te, przesycone brudn wod, moczem i morskim powietrzem, zaczy fermentowa w socu,
wydzielajc lepk, sodkaw i mdlc wo, ktra w poczeniu z innymi wyziewami stawaa si szybko nie do
zniesienia, zwaszcza przy burzliwym morzu.
Kiedy po miesicu podry zobaczylimy w nocy latarni morsk. Fort de France, serca podrnych
przepenia nadzieja nie na posiek jadalny wreszcie, nie na ko z czyst pociel, nie na noc spokojn.
Wszyscy ci ludzie, ktrzy a do zaadowania korzystali a, tego, co Anglik nazywa tak adnie powabem
cywilizacji, cierpieli bardziej z powodu przymusowego znoszenia od miesica brudu, wzmoonego jeszcze przez
upa, ni z powodu godu, zmczenia, bezsennoci, toku i pogardy. Byy na statku mode i adne kobiety;
nawizay si flirty, nastpiy zblienia. Dla tych kobiet pokaza si przed rozstaniem nareszcie w dobrej formie
stanowio wicej ni kokieteri: by to weksel do spacenia, zobowizanie, ktre naleao honorowa, dowd, e
nie byy z natury niegodne wzgldw, ktre ze wzruszajc delikatnoci uwaay za okazywane im na kredyt.
Dlatego w okrzyku wyrywajcym si ze wszystkich piersi: Kpiel! nareszcie kpiel! jutro kpiel!, okrzyku,
ktry zastpowa woanie: Ziemia, ziemia!, z tradycyjnych opowieci morskich, byo nie tylko co z groteski,
lecz take dyskretna doza patosu; syszao si ten okrzyk ze wszystkich stron, podczas gdy ludzie przystpowali
gorczkowo do sporzdzania inwentarza: ostatniego kawaka myda, nie zabrudzonego rcznika, bluzki
schowanej na t wielk chwil. To marzenie hydroterapiczne opierao si na przesadnie optymistycznym
pogldzie na cywilizatorski wpyw Francji, ktrego mona by oczekiwa po czterech wiekach kolonizacji
(azienki naleay bowiem do rzadkoci w Fort de France); nadto pasaerowie mieli wkrtce dowiedzie si, e
ich brudny i zapchany statek by jeszcze idyllicznym miejscem pobytu w porwnaniu z przyjciem, jakie
zgotowaa im, zaledwie wpynlimy do portu, soldateska opanowana zbiorow psychoz, ktra zasugiwaa na
to, by przyku uwag etnologa, gdyby nie by on zajty wykorzystywaniem wszystkich zasobw intelektu
wycznie w celu uniknicia przykrych konsekwencji tego optania.
Wikszo Francuzw przeya dziwn wojn; jednak przeycia wojenne oficerw garnizonu Martyniki nie
daj si okreli nawet najsilniejszymi sowami. Ich jedyna misja: ochrona zota Banku Francuskiego, zamienia
si w rodzaj koszmaru. Odpowiedzialno za to mona tylko czciowo zoy na naduycie ponczu; o wiele
bardziej podstpna, lecz niemniej istotna rola przypada sytuacji insularnej, oddaleniu od metropolii oraz tradycji
historycznej, bogatej we wspomnienia o piratach; wedug niej wywiad pnocnoamerykaski lub tajne misje
podwodnej floty niemieckiej mogy werbowa bez trudnoci protagonistw w zotych kolczykach, z wybitym
okiem lub z drewnian nog. Na tym tle rozwina si gorczkowa obsesja, ktra, jakkolwiek nie byo po temu
adnego powodu, gdy nigdy nie zauwaono wroga, zrodzia u wikszoci nastrj paniki. Co do wyspiarzy, ich
wypowiedzi ujawniay w sposb bardziej prozaiczny niepokj intelektualny tego samego typu: Brak ju
sztokfisza, wyspa jest stracona, te sowa syszao si czsto, podczas gdy inni tumaczyli, e Hitler jest po
prostu Jezusem Chrystusem, ktry zszed na ziemi, aby ukara bia ras za to, e przez dwa tysice lat le
wypeniaa Jego nauk.
W momencie zawieszenia broni oficerowie, dalecy od przystpienia do Wolnej Francji, czuli si zwizani z
reimem metropolii. Mieli oni nadal pozostawa z dala od akcji; ich odporno fizyczna i moralna,
podkopywana od miesicy, uczyniaby ich i tak niezdolnymi do walki, gdyby si kiedykolwiek wrd niej
znaleli; ich chory umys zyskiwa pewien rodzaj uspokojenia zastpujc wroga prawdziwego, lecz tak
odlegego, i sta si niewidzialny i prawie abstrakcyjny Niemcw przez wroga wyimaginowanego, lecz
majcego t przewag, e by bliski i dotykalny a mianowicie Amerykanw. Zreszt dwa wojenne okrty
Stanw Zjednoczonych kryy stale przed portem. Zrczny adiutant komendanta wojsk francuskich by
codziennie na niadaniu na pokadzie, podczas gdy jego szef zajmowa si rozniecaniem nienawici przeciwko
Anglosasom wrd swoich onierzy.
W charakterze wrogw, wobec ktrych mona byo wyadowa gniew narastajcy od dugich miesicy, nasz
statek dostarczy im szczeglnie dobran kolekcj ludzi odpowiedzialnych za klsk nie spowodowan przez
nich samych, bo przecie byli z dala od walki, lecz w innym sensie budzc w nich mgliste poczucie winy.
(Czy nie dali najbardziej jaskrawego przykadu, czy nie posunli si najdalej w beztrosce, zudzeniach i
biernoci, ktrych ofiar, przynajmniej czciowo, staa si Francja?) Wygldao to troch, jakby rzd Vichy,
zezwalajc na nasz odjazd na Martynik, wysa tym panom adunek kozw ofiarnych w celu ulenia ich ci.
onierze w szortach, uzbrojeni, w hemach, zainstalowali si w biurze komendanta; wydawao si, e
przystpujc do przesuchania kadego z nas z osobna wiczyli si raczej w obelgach, ktrych obowizani
bylimy wysucha. Ci, ktrzy nie byli Francuzami, usyszeli, e s nieprzyjacimi; Francuzom zaprzeczano ich
narodowoci, a zarazem oskarano ich o to, e wyjedajc porzucili nikczemnie kraj: zarzut nie tylko sprzeczny
sam w sobie, lecz do dziwaczny w ustach ludzi, ktrzy od chwili wypowiedzenia wojny yli faktycznie pod
oson doktryny Monroego.
egnajcie, kpiele! Postanowiono internowa wszystkich w obozie zwanym Lazaretem po przeciwnej stronie
zatoki. Tylko trzem osobom zezwolono zej na ld: bk, co do ktrego nie byo wtpliwoci, tajemniczemu
Tunezyjczykowi na podstawie przedoonego dokumentu i mnie dziki specjalnej uprzejmoci kontroli morskiej
wobec komendanta; spotkalimy si z nim jako dawni znajomi, gdy by on drugim oficerem na statkach,
ktrych pasaerem bywaem przed wojn.

II. Antyle.
Z uderzeniem drugiej godziny po poudniu Fort de France stawao si miastem umarym; mona by pomyle,
e nikt nie mieszka w murach otaczajcych dugi plac wysadzany drzewami palmowymi i pokryty dziko rosnc
traw; porodku wznosia si jakby pozostawiona tu przez zapomnienie pozieleniaa statua Jzefiny Tacher de la
Pagerie, pniej Beauharnais. Zaledwie umiecilimy si w opustoszaym hotelu Tunezyjczyk i ja jeszcze
wstrznici wydarzeniami tego ranka, rzucilimy si do wynajtego samochodu i pojechalimy w kierunku
Lazaretu, aby doda otuchy naszym towarzyszom, w szczeglnoci dwm modym Niemkom, ktre w czasie
podry potrafiy wzbudzi w nas wraenie, e skoro si tylko umyj, gotowe bd zdradzi natychmiast swych
mw. Z tego punktu widzenia sprawa Lazaretu pogbia tylko nasze rozczarowanie.
Podczas gdy stary Ford wspina si pierwszym biegiem po nierwnym szlaku, odnajdowaem z zachwytem
mnstwo gatunkw rolin znanych mi dobrze z Amazonii; tutaj jednak miaem si nauczy nazywa je inaczej:
caimite zamiast fruta do conde co w rodzaju karczocha zawartego w gruszce corrosol, a nie graviola, papaye
zamiast mammo, sapotille zamiast mangabeira. Przypomniaem sobie przykre sceny, jakie rozegray si dopiero
co, i prbowaem powiza je z innymi dowiadczeniami tego typu. Gdy moim towarzyszom, ktrzy
przewanie pdzili dotychczas spokojny ywot i zostali po raz pierwszy rzuceni na los szczcia, ta mieszanina
zoliwoci i gupoty wydawaa si zjawiskiem niesychanym, jedynym w swoim rodzaju, wyjtkowym;
uderzeniem, ktre spotkao ich samych i osoby ich stranikw wskutek katastrofy midzynarodowej, jaka nie
wydarzya si jeszcze w historii. Lecz dla mnie, ktry widziaem wiat i w cigu poprzednich lat nieraz
znajdowaem si w sytuacjach bynajmniej nie banalnych, ten rodzaj dowiadcze nie by cakowicie obcy.
Wiedziaem, e w sposb powolny, lecz stale postpujcy zaczynaj one wypywa jak zdradziecka ciecz z
ludzkoci przesyconej wasn liczebnoci i wzrastajc z kadym dniem zawioci problemw, tak jakby jej
skra bya podraniona przez tarcie wynikajce z wymiany materialnej i intelektualnej wzmoonej przez
intensywno komunikacji. Na tej ziemi francuskiej wojna i klska przyspieszyy tylko bieg powszechnego
procesu, uatwiy zadomowienie si trwaej zarazy, ktra nigdy nie zniknie z powierzchni ziemi, odradzajc si
w jednym miejscu, gdy sabnie w innym.
Spotkaem si dzisiaj nie po raz pierwszy z tymi aktami gupoty, nienawici i atwowiernoci, ktre
ugrupowania ludzkie wydzielaj jak cuchnc rop, z chwil gdy zaczyna im by za ciasno.
Jeszcze tak niedawno, przed wypowiedzeniem wojny, w powrotnej drodze do Francji, w Bahia,
spacerowaem w grnej czci miasta i wstpowaem do kociow, ktrych jest jak mwi 365 na kady
dzie roku, zbudowanych w rnych stylach i udekorowanych wewntrz odpowiednio do dni i pr roku. Byem
cakowicie pochonity fotografowaniem szczegw architektury. W lad za mn biega banda pnagich
Murzynitek, ktre bagay Tira o retrato! Tira o retrato! (Zrb nam zdjcie!) Wzruszony wreszcie t pen
wdziku ebranin zamiast o kilka groszy o fotografi, ktrej nigdy nie ujrz zgodziem si na zrobienie
zdjcia, aby sprawi dzieciakom przyjemno. Nie uszedem stu krokw, kiedy poczuem, e kto kadzie mi
rk na ramieniu; dwaj ajenci, ktrzy szli za mn krok w krok od pocztku spaceru, owiadczyli, e popeniem
akt wrogi wobec Brazylii: ta fotografia, wykorzystana w Europie, moe niewtpliwie potwierdzi legend, e
istniej czarni Brazylijczycy i e dzieciaki w Bahia biegaj boso. Aresztowano mnie, szczliwie na krtko, gdy
statek odjeda.
w statek przynosi mi naprawd nieszczcie; kilka dni przedtem spotkaa mnie inna przygoda; tym razem
przy wsiadaniu, jeszcze na nadbrzeu portowym w Santos; zaledwie wstpiem na pokad, komendant marynarki
brazylijskiej, w galowym mundurze, w asycie dwch strzelcw-marynarzy z bagnetami na karabinach, aresztuje
mnie w mojej kabinie. Trzeba byo czterech czy piciu godzin, aby tajemnica si wyjania: ekspedycja
francusko-brazylijska, ktr kierowaem przez rok, zostaa poddana regule podziau zbiorw etnograficznych
pomidzy te dwa kraje. Podzia mia by dokonany pod nadzorem Muzeum Narodowego w Rio de Janeiro, ktre
zawiadomio natychmiast wszystkie porty w kraju, aby zatrzyma mnie za wszelk cen, gdybym knujc
zbrodnicze plany usiowa uciec z upem strza, ukw, peruk i pir przewyszajcym udzia przeznaczony dla
Francji. Tylko e w chwili powrotu ekspedycji Muzeum w Rio zmienio plan i postanowio ustpi cz
przypadajc Brazylii instytutowi naukowemu w So Paolo; zawiadomiono mnie: e wskutek tego wywz czci
francuskiej ma nastpi przez Santos, a nie przez Rio, a poniewa zapomniano, e sprawa przed rokiem bya
inaczej uregulowana, zostaem uznany za przestpc na podstawie dawnego zarzdzenia, ktrego nie
przypominali sobie nawet jego autorzy, lecz o ktrym pamitay organy obowizane do jego wykonania.
Na szczcie w tej epoce kady urzdnik brazylijski mia w sobie co z drzemicego anarchisty
utrzymywanego przy yciu przez te strzpy Woltera i Anatola France'a, ktre nawet w gbi puszczy trway w
kulturze narodowej. (Ach, panie, pan jest Francuzem! Ach, Francja! Anatol, Anatol! zawoa ciskajc mnie
wzruszony staruszek z maego miasteczka w gbi kraju; nigdy jeszcze nie spotka mego rodaka). Tote majc
dosy dowiadczenia na to, aby powici odpowiednio duo czasu na zamanifestowanie szacunku wobec
pastwa brazylijskiego w oglnoci i wobec wadz morskich w szczeglnoci, staraem si poruszy pewne
nowe struny, i to nie bez powodzenia. Po kilku godzinach zimnych potw (zbiory etnograficzne byy
pomieszane w skrzyniach z moimi i z bibliotek. gdy opuszczaem wwczas Brazyli na stae, obawiaem si
zatem, e w pewnej chwili skrzynie rozlec si w kawaki na nadbrzeu, wanie gdy statek podniesie kotwic)
podyktowaem mojemu interlokutorowi ostre sformuowania, w ktrych, zezwalajc mi na odjazd z bagaem,
przypisywa sobie zasug uratowania ojczyzny od konfliktu midzynarodowego i upokorzenia.
Nie miabym moe tyle odwagi, gdybym nie dziaa jeszcze pod wpywem wspomnienia, ktre pozbawiao
wszelkiej powagi policje poudniowoamerykaskie. Dwa miesice przedtem, majc przesi si z samolotu do
samolotu, utknem na kilka dni w duej wsi w dolnej Boliwii, czekajc wraz z moim towarzyszem podry,
doktorem J. A. Velard, na poczenie. Lotnictwo z raku 1938 nie byo podobne do tego, czym jest obecnie. W
dalekich krajach Ameryki Poudniowej samolot przeskakujc pewne etapy postpu zadomowi si w roli fury dla
wieniakw, ktrzy dotychczas w braku szos tracili kilka dni na przebycie pieszo lub konno drogi na jarmark w
ssiedztwie. Obecnie kilkuminutowy lot (co prawda czsto opniony o jeszcze wicej dni) pozwala im na
przewz kur i kaczek; podrowao si najczciej skuliwszy si w kcie, gdy mae samoloty byy przepenione
rnobarwn mieszanin bosych wieniakw, zwierzt, drobiu i skrzy zbyt cikich lub zbyt duych do
transportu lenymi ciekami. Wczylimy si wic bez celu po ulicach Santa Cruz de la Sierra, zamienionych
w tej porze deszczw w botniste strumienie, naprawd nie do przebycia dla pojazdw; chodzio si w brd po
duych kamieniach uoonych w regularnych odstpach jak po przejciach ulicznych wybitych gwodziami;
wtem patrol zauway nasze nieznane twarze dostateczny powd, aby nas aresztowa i w oczekiwaniu na
wyjanienie zamkn w jednej z sal dawnego paacu prowincjonalnego wielkorzdcy, umeblowanej ze
starowieckim przepychem, o cianach pokrytych boazeri okalajc oszklone biblioteki zapenione grubymi,
bogato oprawnymi tomami; pomidzy nimi, rwnie za szkem, widnia ten zadziwiajcy, wykaligrafowany
napis, ktry podaj tu w tumaczeniu z hiszpaskiego:
Pod rygorem surowych sankcji zabrania si wyrywania kart z archiwum dla celw prywatnych lub
higienicznych. Kto wykroczy przeciwko temu zakazowi, bdzie ukarany.
Musz przyzna, e zawdziczaem popraw mojej sytuacji na Martynice interwencji wysokiego urzdnika
Drg i Mostw, ktry wbrew chodnej powierzchownoci ywi uczucia inne ni na og osoby oficjalne; by
moe, przyczyniy si do tego moje czste odwiedziny w redakcji dziennika religijnego, w ktrej biurach
ojcowie, nie wiem ju jakiego zakonu, zgromadzili skrzynie pene zabytkw archeologicznych sigajcych
okupacji indiaskiej, a ja zapeniaem mj wolny czas sporzdzaniem ich inwentarza.
Pewnego dnia wstpiem na sal sdu przysigych w czasie sesji; bya to moja pierwsza wizyta w sdzie i
dotychczas jedyna. Sdzono wieniaka, ktry podczas ktni odgryz kawaek ucha swemu przeciwnikowi.
Oskarony, pokrzywdzony i wiadkowie mwili jzykiem kreolskim, ktrego krysztaowa wieo robia
wraenie czego nadprzyrodzonego w tym otoczeniu. Tumaczono ich zeznania trzem sdziom, ledwie ywym z
upau, w czerwonych, obramowanych futrem togach, ktre straciy sw sztywno wskutek panujcej wilgoci i
zwisay z ich cia niby zakrwawione opatrunki. W cigu piciu minut krewki Murzyn zosta skazany na osiem lat
wizienia.
Sprawiedliwo czya si zawsze w moim umyle z wtpliwociami, ze skrupuami, z szacunkiem.
Moliwo rozporzdzenia istot ludzk w tak krtkim czasie z tak dezinwoltur wprawia mnie w zdumienie.
Nie mogem pogodzi si z tym, e byem obecny przy prawdziwym zdarzeniu. Jeszcze dzisiaj aden sen
fantastyczny czy te groteskowy nie jest w stanie przej mnie takim uczuciem niewiary.
Co do moich towarzyszy ze statku, to zostali oni uwolnieni dziki konfliktowi pomidzy wadzami morskimi i
handlarzami. Pierwsze uwaay ich za szpiegw i zdrajcw, drudzy natomiast widzieli w nich rdo korzyci,
na ktrych wyzyskanie nie pozwalao internowanie ich w Lazarecie, choby patne. Te ostatnie wzgldy
przewayy i po pitnastu dniach wszystkim wolno byo wyda ostatnie banknoty francuskie pod bardzo
aktywnym dozorem policji, ktra otaczaa kadego, a w szczeglnoci kobiety, sieci pokus, prowokacji i
represji.
Jednoczenie ubiegano si o wizy w konsulacie San Domingo i zbierano faszywe pogoski o nadejciu
legendarnych statkw, ktre miay nas wszystkich std wycign. Sytuacja zmienia si, z chwil gdy handlarze
wiejscy pozazdrociwszy miastu dali zna, e i oni maj prawo do uchodcw. Z dnia na dzie osiedlono
wszystkich przymusowo we wsiach w gbi kraju; i tym razem mnie to omino, poniewa jednak zapragnem
towarzyszy moim piknym przyjacikom w ich nowym. miejscu pobytu u stp Mont Pel, zawdziczaem
owej nowej machinacji policyjnej niezapomniane wdrwki po tej wyspie o egzotyzmie bardziej klasycznym ni
egzotyzm kontynentu poudniowoamerykaskiego: wyspa ta jest niby ciemny, zielony agat otoczony aureol
piaszczystych brzegw ctkowanych srebrem, podczas gdy doliny, wypenione mleczn mg, pozwalaj
zaledwie odgadn raczej suchowi przez ustawiczny szum ni wzrokowi olbrzymi, pierzast i delikatn
pian drzewiastych paproci ponad ywymi skamienielinami ich pni.
Chocia dotychczas korzystaem z przywilejw w porwnaniu z mymi towarzyszami, byem jednak
zatroskany z powodu pewnego zagadnienia, ktre trzeba tu poruszy, gdy napisanie tej ksiki zaleao od jego
rozwizania, przy czym, jak si okae, nie obeszo si bez trudnoci. Jako ca moj fortun wiozem kufer
wypeniony dokumentami moich wypraw: kartoteki lingwistyczne, dziennik podry, notatki sporzdzane w
terenie, mapy, plany i filmy tysice arkuszy, karteczek i klisz. Zbir tak podejrzany przeby lini demarkacyjn
za cen powanego ryzyka ze strony przewonika, ktry si tego podj. Z przyjcia, jakiego doznalimy na
Martynice, wywnioskowaem, e nie mog pozwoli celnikom, policji ani Drugiemu Biuru Admiralicji nawet
rzuci na to okiem, gdy niewtpliwie wydaoby im si, e maj przed sob szyfrowane instrukcje, jeeli chodzi
o sowniki tubylcze, oraz zestawienia zgrupowa wojskowych lub plany inwazji, jeeli chodzi o mapy, schematy
i zdjcia. Zdecydowaem si zadeklarowa, e kufer idzie tranzytem, powdrowa wic zaplombowany do
magazynu celnego. Wskutek tego, jak mi pniej owiadczono, byem obowizany opuci Martynik na statku
zagranicznym, na ktry kufer mia by bezporednio przeadowany (skonienie wadz do przyjcia tego
kompromisu kosztowao mnie wiele wysikw). Gdybym zamierza uda si do Nowego Jorku na pokadzie
Aumale (prawdziwego statku-widma, na ktry moi towarzysze czekali miesic, zanim zmaterializowa si
pewnego piknego poranku jako dua zabawka z zeszego wieku na nowo pomalowana), kufer musiaby
najprzd by wwieziony na Martynik, a nastpnie std wywieziony. Nie mogo by o tym mowy. Dlatego
wyjechaem do Porto Rico na statku szwedzkim niepokalanej biaoci wiozcym banany; przez cztery dni
delektowaem si, niby wspomnieniem minionych czasw, spokojn i prawie samotn podr, gdy byo nas
tylko omiu pasaerw na pokadzie. Dobrze zrobiem, e z tego skorzystaem.
 Po policji francuskiej policja amerykaska. Ldujc w Porto Rico uczyniem dwa odkrycia: w cigu dwch
miesicy od chwili opuszczenia przeze mnie Marsylii zmienio si ustawodawstwo dotyczce imigracji do
Stanw Zjednoczonych i dokumenty, jakie otrzymaem z New School for Social Research, nie odpowiada}y ju
nowym przepisom; nastpnie i nade wszystko policja amerykai?ska cakowicie podzielaa podejrzenia, jakie
wzbudziy w policji na Martynice moje dokumenty etnograficzne, ktre dotychczas tak mdrze chroniem.
Podczas gdy w Fort de France byem traktowany jaka judeo-mason na odzie Amerykanw, doznaem
gorzkiego uczucia zadouczynienia stwierdziwszy, e z punktu widzenia pnocnoamerykaskiego istniay
wszelkie szanse, abym zosta emisariuszem Vichy, jeeli nie samych Niemcw. Miaem czeka na to, by New
School (do ktrej wysaem pilny telegram) uczynia zado wymaganiom ustawy, oraz na to, aby specjalista
F.B.I.2, umiejcy czyta po francusku, przyby do Porto Rico. (Wiedzc, e moje notatki zredagowane byy w
trzech czwartych nie po francusku, lecz w dialektach Brazylii rodkowej, prawie nie znanych, draem na myl,
jak dugo trzeba bdzie czeka na znalezienie biegego.) Urzdy imigracyjne postanowiy internowa mnie,
zreszt na koszt towarzystwa eglugowego, w ponurym hotelu o tradycjach hiszpaskich, gdzie mnie karmiono
gotowan woowin i ciecierzyc, a dwaj policjanci-tubylcy, bardzo brudni i nie ogoleni, zmieniali si przy
moich drzwiach pilnujc mnie w dzie i w nocy. Przypominam sobie, e w hallu tego hotelu Bertrand
Goldschmidt, pniejszy dyrektor Komisji energii atomowej, ktry przyby tym samym statkiem, wyoy mi
zasady bomby atomowej i wyjawi (byo to w roku 1941), e wielkie mocarstwa prowadz wycig naukowy,
ktrego wygranie zapewni zwycistwo.
Moi towarzysze podry zaatwili w cigu kilku dni swoje sprawy osobiste i odjechali do Nowego Jorku.
Pozostaj sam w San Juan, z dwoma policjantami u boku; odprowadzaj mnie, kiedy tylko rozka, do trzech
dozwolonych punktw: konsulatu francuskiego, banku i urzdu imigracyjnego. Jeli chc si uda gdzie indziej,
musz prosi o zezwolenie. Pewnego razu otrzymuj takie zezwolenie na pjcie na uniwersytet; mj dozorca
jest na tyle delikatny, e nie wchodzi ze mn, aby mi oszczdzi upokorzenia, i czeka przed bram. Poniewa
za i on, i jego towarzysz obaj si nudz, naruszaj czasami regulamin i z wasnej inicjatywy pozwalaj zabra
si do kina. Dopiero w cigu 48 godzin pomidzy zwolnieniem a odjazdem mogem zwiedzi wysp pod
uprzejmym przewodnictwem p. Christiana Belle, podwczas konsula generalnego; w tych dziwacznych
warunkach nie bez zdumienia odnalazem w nim koleg amerykanist, ktry snu przede mn opowieci o
podrach aglowcem wzdu wybrzey poudniowoamerykaskich. Nieco wczeniej dowiedziaem si z prasy
porannej o przybyciu Jacques Soustelle, ktry objeda Antyle, aby zjedna rezydentw francuskich dla
generaa de Gaulle; potrzebne mi byo rwnie zezwolenie na to, by si z nim zobaczy.
W Porto Rico zetknem si zatem ze Stanami Zjednoczonymi; po raz pierwszy poczuem wo ciepego
lakieru i wintergreen (zwanego dawniej herbat kanadyjsk), dwch biegunw wchowych, pomidzy ktrymi
mieci si gama komfortu amerykaskiego od automobilu do toalety, przechodzc przez radio, cukierni i
past do zbw; staraem si odgadn, pod mask szminki, myli rudowosych panienek w liliowych
sukienkach z drugstores. Tutaj rwnie, w do szczeglnej perspektywie Antyli, uwiadomiem sobie typowe
cechy amerykaskiego miasta, zawsze podobnego przez lekko konstrukcji oraz trosk o efekt i zjednanie
sobie przechodnia do jakiej wystawy powszechnej zainstalowanej na stae; przy czym tutaj wydawao si, e
jest to raczej sekcja hiszpaska.
Przypadek w podry powoduje czsto takie pomieszanie. Poniewa pierwsze tygodnie w Stanach
Zjednoczonych spdziem na Porto Rico, miaem odtd odnajdywa Ameryk w Hiszpanii. Tak samo wiele lat
pniej, poniewa pierwszym uniwersytetem angielskim, jaki odwiedziem, by uniwersytet w neogotyckich
budynkach w Dacca w Bengalu wschodnim, Oxford wydaje mi si teraz Indiami, ktre zdoay opanowa bagna,
zgnilizn i nadmiern bujno rolinnoci.
Inspektor F.B.I. przybywa w trzy tygodnie po moim ldowaniu w San Juan. Biegn na komor celn,
otwieram kufer, chwila jest uroczysta. Zblia si uprzejmy mody czowiek, wyciga na chybi trafi kartk, jego
oczy staj si surowe, zwraca si do mnie gwatownie: To po niemiecku! Rzeczywicie, chodzi tu o odwoanie
si do klasycznej pracy von den Steinena, mojego sawnego i dalekiego poprzednika w centralnym Mato Grosso,
Unter den Naturvlkern Zentral-Brasiliens, Berlin 1894. Biegy, na ktrego tak dugo czekaem, uspokojony
natychmiast tym wyjanieniem, przestaje interesowa si ca spraw. To dobrze, o key, jestem wpuszczony do
Stanw, jestem wolny.
Trzeba si zatrzyma. Kada z tych drobnych przygd wywouje inn w moim wspomnieniu. Te, o ktrych
wanie opowiedziaem, s zwizane z wojn, inne, opisane przedtem, s wczeniejsze. Mgbym dorzuci
niedawne przeycia, gdybym sign do podry azjatyckich z lat ostatnich. Jeeli za chodzi o mojego miego
inspektora z F. B. I., nie zadowoliby si ju dzisiaj tak atwo. Atmosfera staje si wszdzie cika.

2
Federal Bureau of Investigation Amerykaski Urzd ledczy
IV. W poszukiwaniu mocy.

Pozostajce w mojej pamici jako przepowiednia przyszoci bahe zdarzenie zetkno mnie po raz pierwszy z
t atmosfer, tymi wiatrami wirujcymi i zapowiadajcymi gbsze zaburzenia. Rezygnowaem z odnowienia
umowy z uniwersytetem w So Paolo, aby powici si kampanii w gbi kraju, wyprzedziem moich kolegw i
na kilka tygodni przed nimi wsiadem na statek jadcy do Brazylii. Po raz pierwszy od czterech lat byem
jedynym pracownikiem uniwersyteckim na pokadzie; po raz pierwszy podrowaem z tak iloci pasaerw,
przedsibiorcw zagranicznych, a przede wszystkim z misj wojskow w penym skadzie, udajc si do
Paragwaju. Znana dobrze mi atmosfera na statku, niegdy tak pogodna, bya tym razem zupenie odmienna.
Oficerowie i ich maonki nie odrniali podry transatlantyckiej od ekspedycji kolonizacyjnej, a suby
instruktorskiej w armii przecie dosy skromnej od okupacji podbitego kraju, do ktrej przygotowywali si
przynajmniej moralnie na pokadzie przeksztaconym w plac broni. Rola tubylcw przypada cywilnym
pasaerom. Nie wiedzieli oni, dokd si schroni przed bezczelnoci tak haaliw, e potrafia wznieci
niepokj nawet na mostku kapitaskim. Postawa szefa misji bya wrcz odmienna; on sam i jego ona byli
ludmi dyskretnymi i uprzejmymi; podeszli do mnie pewnego dnia w mao uczszczanym. zaktku statku, gdzie
usiowaem schroni si przed haasem, pytali o moje dawne prace i potrafili przy pomocy aluzji da mi do
zrozumienia, e s tylko bezsilnymi, cho wiadomymi tego, co si dzieje, wiadkami. Kontrast by tak
jaskrawy, i wydawao mi si, e kryje jak tajemnic; trzy lub cztery lata pniej przypomniao mi si to
zdarzenie, kiedy wyczytaem w prasie nazwisko tego wyszego oficera, ktrego sytuacja bya wwczas
naprawd paradoksalna; nazywa si pukownik Petit.
Czy to wtedy wanie po raz pierwszy zrozumiaem to, czego pniej ostatecznie nauczyy mnie rwnie
demoralizujce warunki w innych okolicach wiata? Podre, magiczne szkatuki obiecujce spenienie marze,
nie oddacie ju swych skarbw w postaci nienaruszonej! Rozszerzajca si i wnoszca niepokj cywilizacja
zakca na zawsze spokj morza. Zapach zwrotnikw i wieo istot s zepsute przez fermentacj o
podejrzanych wyziewach, ktra zabija nasze pragnienia i zmusza nas do zbierania wspomnie na wp
skaonych.
Dzisiaj, kiedy wyspy polinezyjskie, zalane betonem, s zamienione w lotniskowce ciko zakotwiczone w
gbi mrz Poudnia, kiedy caa Azja przedstawia widok strefy zakaonej, kiedy magazyny benzynowe dr
Afryk, a lotnictwo wojskowe i cywilne kala czysto puszczy amerykaskiej czy melanezyjskiej, zanim jeszcze
zniszczy jej dziewiczo czy dzisiaj tak zwana ucieczka w podr moe da nam co innego ni pokaz
najbardziej poaowania godnych form naszej egzystencji historycznej? Wielka cywilizacja zachodnia,
twrczyni cudw, ktrymi si cieszymy, nie potrafia oczywicie stworzy ich nie wywoujc kontrastu. Tak jak
jej najznakomitsze dzieo, supy, na ktrych powstaje architektura o fantastycznej rnorodnoci, porzdek i
harmonia Zachodu wymagaj eliminacji olbrzymiej masy produktw ubocznych i szkodliwych, ktrymi ziemia
jest dzi skaona. To, co nam na wstpie ukazuje podr, to boto rzucone w twarz ludzkoci.
Rozumiem teraz namitno, szalestwo i oszustwo opowieci podrniczych. Przynosz one zudzenie tego,
co ju nie istnieje, a powinno jeszcze dzi istnie, abymy mogli uciec od przygnbiajcej wiadomoci, e 20
000 lat historii ju si rozegrao. Nie ma na to rady: cywilizacja nie jest ju tym delikatnym kwiatem, ktry
chronio si i hodowao z wielkim trudem w kilku osonitych miejscach ziemi, w otoczeniu ludnoci
nieokrzesanej, gronej moe przez sw ywotno, lecz przyczyniajcej si do urozmaicenia i wzmocnienia
siewu. Ludzko ograniczya si do monokultury i przygotowuje si do produkowania cywilizacji masowej jak
buraki. Jej jadospis bdzie zawiera wycznie to danie.
Dawniej naraano ycie w Indiach lub w Afryce, by przywie stamtd towary, ktre dzisiaj wydaj si nam
mieszne: drzewo sekwoja (bois de braise, std Brazylia), purpur lub pieprz, za ktrym w czasach Henryka IV
dwr szala do tego stopnia, e podawano ziarnka pieprzu do chrupania w bombonierkach. Te wraenia
wzrokowe lub wchowe, to radosne ciepo dla oczu, ta doskonaa pikanteria dla podniebienia stwarzay
dodatkow gam dozna zmysowych na klawiaturze cywilizacji, ktra nie przypuszczaa nawet, jak jest ckliwa.
Czy moemy zatem powiedzie, e nasi nowoczeni Marco Polo przywo z tych samych krajw, tym razem w
formie fotografii, ksiek i opowiada, moralne przyprawy korzenne, ktrych nasze spoeczestwo aknie tym
silniej, im silniej czuje, e stacza si w otcha nudy?
Inne porwnanie wydaje mi si bardziej znaczce, gdy te nowoczesne przyprawy, czy si chce, czy nie chce,
s falsyfikatami. Oczywicie nie dlatego, e ich charakter jest czysto psychologiczny, lecz dlatego, e narrator,
choby by rzetelny, nie moe, nie jest w stanie przekaza ich w formie autentycznej. Na to, abymy zgodzili si
przyj te falsyfikaty, trzeba je poprze pewn manipulacj, ktra u ludzi najbardziej prawdomwnych jest
podwiadoma; trzeba wybiera i przesiewa wspomnienia i zamiast przeycia podawa szablon. Otwieram
opowieci podrnikw: oto plemi, opisane jako dzikie i zachowujce do dzi dnia obyczaje nie wiadomo jakiej
epoki pierwotnej, skarykaturowane w kilku lekko ujtych rozdziaach. Spdziem cae tygodnie mego ycia
studenckiego na komentowaniu prac, ktre ludzie nauki powicili pidziesit lat temu, a niekiedy nawet
niedawno, badaniu obyczajw panujcych wrd tych plemion, zanim zetknicie z biaymi i wynikajce std
choroby zamieniy ich w garstk ndznych tuaczy. Oto opowiadanie o innej grupie, ktr mody podrnik
rzekomo odkry i zbada w cigu czterdziestu omiu godzin okazao si, e spotka j w trakcie wdrwki poza
jej terytorium (a nie jest to obojtne), w tymczasowym obozowisku, naiwnie uwaanym przez niego za stae
osiedle. Przy tym starannie ukryto metody, przy pomocy ktrych si tu dociera, a mianowicie ma lini eglugi
motorowej. Ujawniaby ona placwk misjonarsk, ktra od dwudziestu lat utrzymuje stae stosunki z
tubylcami. Wprawne oko odkrywa jednak jej istnienie na podstawie drobnych szczegw, nie zawsze bowiem
udawaa si wyeliminowa z ram zdjcia fotograficznego zardzewiae kocioki, w ktrych ta dziewicza ludno
warzy straw.
Prno tych pretensji i naiwna atwowierno, z jak s przyjmowane, a nawet podsycane, uznanie
sankcjonujce tyle niepotrzebnych wysikw (jeeli wysiki te nie przyczyniaj si do pogbienia zniszcze,
ktre staraj si ukry), wszystko to wskazuje na potne bodce psychologiczne tak u autorw, jak i u
publicznoci, przy czym badanie pewnych instytucji tubylczych moe rzuci wiato na natur tych bodcw.
Etnografia bowiem powinna dopomc do zrozumienia mody powodujcej to szkodliwe dla niej wspdziaanie.
W wielu plemionach Ameryki Pnocnej presti spoeczny jednostki zaley od okolicznoci towarzyszcych
prbom, jakim musz si podda modzi chopcy w wieku pokwitania. Niektrzy z nich puszczaj si w drog na
samotnej tratwie, nie zabierajc z sob jedzenia; inni szukaj odosobnienia w grach, naraaj si na
niebezpieczestwo ze strony dzikich zwierzt, na deszcz i zimno. Wyrzekaj si posikw na cae dni, tygodnie,
a nawet miesice, ywic si jedynie w najpierwotniejszy sposb lub poszczc przez dugie okresy, a nawet
pogbiaj swe wyniszczenie fizjologiczne przez uywanie emetykw. Wszystko jest pretekstem do wyzwania
rzuconego zawiatom: dugotrwae zimne kpiele, samookaleczenia, obcinanie palcw, rozdzieranie cigien
przez wprowadzenie pod muskuy na grzbiecie ostrych kokw przytwierdzonych sznurami do ciarw, ktre
prbuje si cign. Jeeli nawet nie posuwaj si do takich ostatecznoci, wyczerpuj si bezcelowymi
czynnociami: wyrywaniem pa jednym wosku z ciaa, obrywaniem igie z sosny, dopki nie zostanie ogoocona,
dreniem kamieni.
W stanie oszoomienia, osabienia lub szau, w jaki pograj ich te wiczenia, spodziewaj si porozumie ze
wiatem nadprzyrodzonym. Wzruszony moc ich cierpie i modlitwy, ukae im si magiczny zwierz, widzenie
ujawni im ducha, ktry odtd bdzie ich strem, odkryje im zarazem imi, pod jakim bd znani, i t
szczegln moc, dan im przez opiekuna, co da im w ich grupie spoecznej przywileje i znaczenie.
Czy mona powiedzie, e ci tubylcy nie spodziewaj si niczego od spoeczestwa? Instytucje i zwyczaje
wydaj im si podobne do mechanizmu, ktrego jednostajne dziaanie nie pozostawia adnego pola dla
przypadku, szczcia lub talentu. Jedynym rodkiem przeamania losu jest rzucenie si w ten niebezpieczny
krg, gdzie normy spoeczne przestaj mie swj sens wtedy, gdy znikaj gwarancje i dania grupy: doj do
granic egzystencji chronionej, do kresu wytrzymaoci fizjologicznej lub cierpienia fizycznego i moralnego. Na
tej to niepewnej krawdzi mona albo spa na tamt stron. aby ju nie wrci, albo przeciwnie, w
niezmierzonym oceanie nie wyzyskanych si, otaczajcym spoeczestwo uporzdkowane, zdoby dla siebie
moc, dziki ktrej porzdek spoeczny, niewzruszalny wobec innych, przestanie obowizywa na korzy
miaka.
Jednake taka interpretacja byaby zbyt powierzchowna. Nie chodzi bowiem u tych plemion, zamieszkaych
na rwninach lub paskowyach pnocnoamerykaskich, o wierzenia indywidualne przeciwstawiajce si
oglnej doktrynie. Pena dialektyka obejmuje obyczaje i filozofi grupy. Grupa wpaja nauki jednostkom, wiara
w duchy opiekucze jest wiar grupy, cae spoeczestwo uczy swych czonkw, e nie ma dla nich szansy w
ramach porzdku spoecznego, chyba za cen absurdalnego i rozpaczliwego usiowania wyjcia poza te ramy.
Kt nie widzi, do jakiego stopnia ta pogo za moc wrcia do honorw we wspczesnym spoeczestwie
francuskim w naiwnej formie stosunku publicznoci do jej badaczy? Modym chopcom w wieku pokwitania
pozwala si folgowa bodcom, od ktrych cae otoczenie chroni ich od wczesnego dziecistwa, i w jaki
sposb zrzuca z siebie chwilowo wizy cywilizacji. Moe to by droga wzwy przez zdobycie szczytu gry
albo w gb przez zejcie do przepaci lub podr do dalekich krajw. Wreszcie to denie do przekroczenia
miary moe by natury moralnej, jak na przykad u tych, ktrzy dobrowolnie stawiaj si w sytuacjach tak
trudnych, i wedug wszelkich danych ratunek nie jest moliwy.
Spoeczestwo zachowuje cakowit obojtno wobec osignitych rezultatw, ktre chciaoby si nazwa
racjonalnymi. Nie chodzi ani o odkrycie naukowe, ani o wzbogacenie poezji lub literatury, osignicia te
bowiem s zwykle uderzajco ubogie. Liczy si sam fakt usiowania, a nie jego przedmiot. Tak jak w naszym
przykadzie dotyczcym tubylcw, mody czowiek, ktry na kilka tygodni lub miesicy odrywa si od grupy
(czasem szczerze i z przekonaniem, a czasem przebiegle zachowujc ostrono, spoeczestwa tubylcze znaj i
te odmiany), by narazi si na niezwyke przeycia, powraca w blasku mocy wyraajcej si u nas w artykuach
w prasie, wielkich nakadach, odczytach przy wypenionych salach. W procesie automistyfikacji grupy znajduje
potwierdzenie magiczny charakter tej mocy, ktry stanowi zarazem wytumaczenie zjawiska we wszystkich jego
postaciach. Ci dzicy, ktrym wystarcza zwiedzanie nienych szczytw, grot, gbokich lasw, wity penych
wzniosych objawie, aby powrci w chwale, s z rnych przyczyn wrogami spoeczestwa grajcego przed
samym sob komedi pasowania ich na rycerzy w chwili, gdy si ich pozbywa. Lecz to samo spoeczestwo
traktowaoby ich z obaw i wstrtem, gdyby byli jego prawdziwymi przeciwnikami. Biedna zwierzyno w
puapce zmechanizowanej cywilizacji dzicy z lasw amazoskich, agodne i bezsilne ofiary mog z alem
zrozumie wasz okrutny los, lecz nie jestem w stanie da si oszukiwa tym czarom, sabszym ni wasza magia,
tym potrzsaniem wobec chciwej publicznoci albumami fotosw zastpujcych wasze nie istniejce ju
postacie. Czy ta publiczno myli, e za ich porednictwem przyswoi sobie wasz urok? Jeszcze nie nasycona,
nie zdajc sobie nawet sprawy, e was unicestwia, dy gorczkowo do zaspokojenia przy pomocy waszych
cieniw nostalgicznego kanibalizmu historii, ktrej padlicie ju ofiar.
Czy tylko ja jeden jedyny, posiwiay poprzednik tych bywalcw dungli, nie utrzymaem w swych rkach
nic prcz popiou? Czy jedynie mj gos bdzie wiadczy o klsce ucieczki? Jak Indianin, bohater mitw,
zaszedem tak daleko, jak siga ziemia, badaem ludzi i rzeczy i doszedem do kraca wiata po to, aby odnale
to samo rozczarowanie:
Sta zalewajc si zami, proszc i jczc. A jednak nie dosysza adnego tajemniczego gosu; nie zosta
upiony w celu przeniesienia we nie do wityni magicznych zwierzt. Nie mg mie adnych zudze: nie
spyna na znikd adna moc.
Marzenie o bstwie dzikich, jak mwili dawni misjonarze, wymykao si spod palcw jak rt. Czy gdzie
pozostao jeszcze cho kilka jej byszczcych kropelek? W Cuiaba, ktrej ziemia dostarczaa kiedy zotych
krkw? W Ubatuba, opustoszaym dzisiaj porcie, gdzie 200 lat temu adowano galiony? W czasie lotu nad
pustyniami Arabii, rowymi i zielonymi jak perowa masa haliotydy? Moe w Ameryce lub Azji? Na wybrzeu
Nowej Fundlandii, na paskowyach boliwijskich lub wzgrzach granicy burmaskiej? Wybieram na chybi
trafi nazw jeszcze dotychczas otoczon aureol legendy Lahore.
Lotnisko na nieokrelonym przedmieciu, nie koczce si aleje obsadzone drzewami, po obu stronach wille,
na ogrodzonym placyku hotel przypominajcy stajnie w Normandii, zoony z kilku jednakowych budynkw,
drzwi uszeregowane w jednym rzdzie prowadz do identycznych apartamentw jak do boksw: salon z frontu,
azienka z tyu, sypialnia porodku. Aleja dugoci kilometra prowadzi na plac podprefektury, skd rozchodz si
inne ulice z rzadkimi sklepami: aptekarz, fotograf, ksigarz, zegarmistrz. Uwizionemu w tym nic nie
mwicym otoczeniu mj cel wydaje si nieosigalny. Gdzie jest ta staroytna, ta prawdziwa Lahore? Aeby
do niej dotrze poprzez to przedmiecie, niezrcznie zabudowane i ju obracajc si w ruder, trzeba jeszcze
przeby kilometr bazaru, gdzie tania biuteria, wyrzynana mechaniczn pi ze zotych blaszek, ssiaduje z
kosmetykami, lekarstwami i importowanymi wyrobami z plastiku. Czy j odnajd nareszcie w cienistych
uliczkach, gdzie musz ustpowa z drogi stadom baranw, o runie farbowanym na niebiesko i rowo, i
bawoom, trzy razy wikszym od krw, ktre ocieraj si o mnie przyjanie? Przecie jeszcze czciej musz tu
omija auta ciarowe. Moe przed tymi boazeriami walcymi si i zniszczonymi przez lata? Mgbym
odgadn ich koronkow, delikatn rzeb, gdyby zblienie nie byo uniemoliwione przez metalow pajczyn
instalacji elektrycznej okalajcej mury starego miasta. Pewnie, od czasu do czasu, na kilka sekund, na
przestrzeni niewielu metrw jaki obraz , jakie echo wyania si z gbi wiekw; w uliczce, gdzie kuje si
wyroby ze zota i srebra, spokojny i czysty dwik jakby ksylofonu uderzanego od niechcenia przez boka o
tysicu ramion. Wychodz, aby znale si natychmiast na szerokich szlakach ulic przesaniajcych brutalnie
szcztki (pozostae po rozruchach) domw sprzed 500 lat, lecz burzonych i odbudowywanych tak czsto, e ich
niewysowiona sdziwo jest ju bez wieku. Czuj si jak podrnik, archeolog przestrzeni, starajcy si na
prno odtworzy egzotyzm przy pomocy uamkw i ladw.
Jednak uuda zaczyna podstpnie zastawia swoje sida. Pragnbym y w epoce prawdziwych podry,
kiedy wizja rozpocieraa si w caej wspaniaoci, jeszcze nie zepsuta, nie skaona i przeklta. Nie przekroczy
samemu tej bariery, lecz jak Bernier, Tavernier, Manucci. Raz zaczte rozwaania snuj si bez koca. Kiedy
trzeba byo zwiedza Indie? W jakiej epoce badania dzikich w Brazylii mogy da najczystsz satysfakcj
poznania ich w formie najmniej zmconej? Czy byoby lepiej przyby do Rio w XVIII wieku z Bougainville,
czy te w XVI z Lry i Thevet? Kade pi lat wstecz pozwala mi uratowa jaki zwyczaj, pozna jakie wito,
odnale jeszcze jedno wierzenie. Znam jednak zbyt dobrze teksty na to, by zda sobie spraw, e ujmujc sto
lat wyrzekam si zarazem wiadomoci i osobliwoci, ktre mog wzbogaci moje rozwaania. I oto mam przed
sob zamknity krg: im mniej kultury ludzkie mogy si komunikowa midzy sob, a w lad za tym
korumpowa si przez wzajemne zetknicie, tym mniej ich emisariusze byli zdolni do spostrzegania bogactwa i
znaczenia tej rnorodnoci. W rezultacie jestem skazany na alternatyw: by podrnikiem w dawnych
czasach, przed ktrym rozpociera si niebyway widok, lecz prawie wszystko byo dla niego niedostrzegalne i,
co gorsza, pobudzao go do kpin lub wstrtu bd te by podrnikiem nowoczesnym w pogoni za ladami
minionej rzeczywistoci. W obu przypadkach przegrywam, i to wicej, ni mi si wydaje, czy bowiem
opakujc cienie nie jestem lepy wobec prawdziwej wizji, ktra ksztatuje si w tej chwili, ale na moim szczeblu
wiedzy o ludzkoci brak mi jeszcze zmysu do jej zrozumienia? Za kilkaset lat w tym samym miejscu inny
podrnik, tak samo zrozpaczony jak ja, bdzie opakiwa zniknicie tego, co ja jeszcze mogem widzie, lecz
czego nie potrafiem dostrzec. Jak ofiar podwjnego kalectwa rani mnie wszystko, cokolwiek widz, i
ustawicznie wyrzucam sobie, e nie przygldam si dosy uwanie.
Dugo byem obezwadniony tym dylematem, wydaje mi si jednak, e osad zaczyna wreszcie opada.
Mgliste ksztaty staj si wyraniejsze, zamt powoli ustpuje. C to si stao? lata miny. Zapomnienie nie
tylko niszczyo i grzebao moje wspomnienia, uczynio co wicej. Wielki gmach zbudowany z ich fragmentw
zapewni wicej rwnowagi moim krokom i janiejsze spojrzenie oczom. Ich ad zosta zmieniony. Pomidzy
tymi dwiema rafami moim spojrzeniem i jego przedmiotem teraz lata, ktre niszczyy moje wspomnienie,
zaczynaj zbiera szcztki. Ostre kanty cieraj si, cae poacie si zapadaj, zderzaj si czasy i przestrzenie,
szereguj lub zamieniaj w swe przeciwiestwa, jak osad poruszony przez wstrzsy starej skorupy; nagle
wytryska jaki drobny szczeg, podczas gdy cae pokady mojej przeszoci zapadaj si bez ladu. Wyaniaj
si zdarzenia nie majce ze sob pozornie nic wsplnego, pochodzce z rnych okresw i z rnych stron,
zelizguj si jedne na drugie i nagle nieruchomiej na ksztat gmachu, ktrego plan wymyli architekt
rozumniejszy ni moja historia. Kady czowiek powiedzia Chateaubriand nosi w sobie wiat zoony ze
wszystkiego, co widzia, przemyla i ukocha, wiat, do ktrego powraca zawsze, nawet wtedy, gdy przebiega i
pozornie zamieszkuje inne krainy.3 Teraz przejcie jest moliwe. W sposb nieoczekiwany czas przeduy sw
mierzej pomidzy mn a yciem: trzeba byo dwudziestu lat zapomnienia, aby doprowadzi do spotkania oko w
oko z dawnym przeyciem. Pogo za tym przeyciem, duga jak ziemia, pozbawia mnie niegdy zrozumienia
jego sensu i zrabowaa mi jego bezporednio.

Cz druga Kartki z podry.

V. Spojrzenie w przeszo.

Moja kariera zdecydowaa si pewnej. jesiennej niedzieli 1934 roku o godzinie 9 rano w krtkiej rozmowie
telefonicznej. Dzwoni Celestyn Bougle, podwczas dyrektor cole Normale Suprieure. Obdarza mnie on od
kilku lat yczliwoci troch chodn i odleg, a to najprzd dlatego, e nie byem nigdy wychowankiem cole
Normale, a nastpnie i przede wszystkim dlatego, e nawet gdybym nim by, to nie naleaem do jego stajni,
dla ktrej ywi uczucia bardzo ekskluzywne. Zapewne nie mg zrobi innego lepszego wyboru, gdy zapyta
mnie bez wstpw: Czy pan wci jeszcze chciaby pracowa w etnografii? Oczywicie! A zatem niech
pan postawi swoj kandydatur na katedr socjologii w So Paulo. Przedmiecia s pene Indian, powici im
pan weekendy. Ale trzeba, aby pan da odpowied Jerzemu Dumas dzi przed poudniem.
Brazylia i Ameryka Pnocna nie interesoway mnie specjalnie. Jednake widz jeszcze wyranie obrazy,
jakie wywoaa we mnie ta niespodziewana propozycja. Kraje egzotyczne wydaway mi si przeciwiestwem
naszych, nazwa antypodw miaa w mojej myli sens bogatszy i bardziej naiwny ni jej dosowna tre. Bybym
bardzo zdziwiony, gdyby mi powiedziano, e jaki gatunek zwierzt lub rolin moe wyglda tak samo po obu
stronach globu. Kade zwierz, kade drzewo, kade dbo trawy musiao by zupenie inne i wykazywa na
pierwszy rzut oka swj tropikalny charakter. Brazylia rysowaa si w mojej wyobrani jako pki drzew
palmowych przesaniajce budowle o dziwacznej architekturze, wszystko skpane w zapachu kadzida
szczeg wchowy, wprowadzony jakby podstpem, przez podwiadomie postrzeon homofoni wyrazw
Brsil i grsiller, ktry jednake janiej ni wszelkie nabyte dowiadczenia tumaczy fakt, e dzi jeszcze
myl o Brazylii przede wszystkim jako o zapachu kadzida.
Po retrospektywnym rozwaeniu obrazy te nie wydaj mi si ju tak dowolne. Doszedem do przekonania, e
prawda o pewnej sytuacji nie jest oparta na codziennej obserwacji, lecz raczej na cierpliwej i rozbitej na czci
dystylacji: do zastosowania jej w praktyce skaniaa mnie ju moe asocjacja z zapachem w formie
samorzutnego kalamburu zawierajcego symboliczn nauk, ktrej nie byem w stanie jasno sformuowa.
Eksploracja to raczej grzebanie w gbinach ni przebywanie przestrzeni: przelotna scena, fragment widoku,
myl zrodzona przed chwil tylko one pozwalaj zrozumie i wyjani perspektywy, ktre inaczej pozostaj
jaowe.
W danym momencie nadzwyczajna obietnica Bougl dotyczca Indian stawiaa przede mn inne zagadnienia.
Skd wzi on to przekonanie, e So Paolo byo miastem indiaskim, przynajmniej na przedmieciach?
Prawdopodobnie przez pomieszanie z Mexico City lub Tegucigalpa. Ten filozof, ktry napisa kiedy prac o

3
Podr do Italii, pod data 11 grudnia.
Systernie kast w Indiach, nie zadajc sobie nigdy pytania, czy nie naleaoby najprzd tam pojecha (z nurtu
zdarze wyaniaj si instytucie gosi wyniole w przedmowie z 1927), nie pomyla o tym, e dola tubylcw
musiaaby w sposb powany odbi si w ankiecie etnograficznej. Wiadomo zreszt, e nie on jeden wrd
oficjalnych socjologw da dowd tej obojtnoci, ktrej przykady mamy dotychczas przed oczami.
W kadym razie byem jeszcze zbyt wielkim ignorantem, aby odrzuci te zudzenia tak sprzyjajce moim
planom, tym bardziej e Jerzy Dumas mia o tej sprawie rwnie niedokadne pojcie; pozna on poudniow
Brazyli w epoce, w ktrej eksterminacja tubylcw nie bya jeszcze zakoczona. Przede wszystkim jednak
towarzystwo feudaw i mecenasw, ktre sobie upodoba, nie dostarczyo mu wyjanie w tym przedmiocie.
Byem wic bardzo zdziwiony, kiedy w czasie niadania, na ktre przyprowadzi mnie Wiktor Margueritte,
usyszaem z ust ambasadora Brazylii oficjalny dwik dzwonu: Indianie? Niestety, drogi panie, upyny lata,
od kiedy zniknli. O, to bardzo smutna i haniebna karta historii mojego kraju. Kolonici portugalscy z XVI
wieku byli ludmi chciwymi i brutalnymi. Jake mona im wyrzuca, e stosowali si do panujcego wwczas
okruciestwa obyczajw? Chwytali Indian, przywizywali ich do luf armatnich i rozszarpywali ywcem
wystrzaami. W ten sposb wytpili ich do ostatniego. Odkryje pan w Brazylii jako socjolog pasjonujce rzeczy,
lecz niech pan nie myli o Indianach, nie znajdzie pan ani jednego.
Przemowa ta dzisiaj wydaje mi si niewiarygodna nawet w ustach gro fino z 1934 roku, chocia pamitam,
w jakim stopniu wczesna elita brazylijska (na szczcie zmienia si od tego czasu) okazywaa wstrt do
wszelkiej aluzji dotyczcej tubylcw i w oglnoci do prymitywnych warunkw wewntrz kraju, chyba e
chodzio o przyznanie si a nawet sugerowanie e ledwie dostrzegalne egzotyczne rysy zawdzicza si
indiaskiej prababce, a nie tym kilku kroplom lub litrom krwi murzyskiej, gdy zaczynao ju by w dobrym
tonie (w przeciwiestwie do przodkw z epoki imperialnej) pogra je w zapomnieniu. Jednakie pochodzenie
Luis de Souza Dantas od przodkw indiaskich nie ulegao wtpliwoci, tak e mgby z atwoci si nim
szczyci. Wszake jako Brazylijczyk eksportowany, ktry od czasw modoci przebywa we Francji, nie zna
on ju nawet prawdziwych stosunkw w swoim kraju, ktre przeobraziy si w jego pamici w rodzaj szablonu
penego dystynkcji. W obliczu pozostaych wspomnie wola take, jak myl, oczernia Brazylijczykw z XVI
wieku, aby odwrci uwag od ulubionych rozrywek ludzi z generacji swoich rodzicw, a nawet jeszcze z
czasw swojej modoci, polegajcych na zbieraniu po szpitalach zainfekowanej odziey ofiar chorb
wenerycznych I rozwieszaniu jej wraz z innymi podarkami na ciekach jeszcze uczszczanych przez plemiona
tubylcw. Dziki temu osignity zosta wspaniay rezultat: w stanie So Paolo o obszarze rwnym Francji, na
ktrego mapach jeszcze w roku 1913 dwie trzecie terytorium byo oznaczone jako terytorium nieznane,
zamieszkae wycznie przez Indian, w 1935, kiedy tam przybyem; nie byo ani jednego Indianina, oprcz
kilku rodzin mieszkajcych na wybrzeu . W niedziel przychodzili oni na pla w Santos sprzedawa rzekome
osobliwoci. Na szczcie, w braku Indian na przedmieciach So Paolo, byli oni jeszcze w odlegoci 3000
kilometrw w gbi kraju.
Nie mog przej do porzdku dziennego nad tym okresem nie rzuciwszy przyjaznego spojrzenia na inny
wiat, z ktrym spotkaem si przelotnie dziki Wiktorowi Margueritte (to on wprowadzi mnie do ambasady
brazylijskiej). Zachowa on przyja dla mnie po krtkim okresie, kiedy peniem funkcje jego sekretarza w
ostatnich latach studiw. Moja rola polegaa na rozprowadzeniu jednej z jego ksiek, pt. Ojczyzna ludzkoci,
przy pomocy odwiedzenia okoo setki osobistoci paryskich i wrczenia im egzemplarza, ktry Mistrz zaleao
mu na tym tytule im zadedykowa. Miaem rwnie redagowa wzmianki i rzekome echa, podsuwajc
krytykom odpowiednie komentarze. Wiktor Margueritte pozosta mi w pamici nie tylko z powodu delikatnoci,
z jak mnie zawsze traktowa, lecz rwnie (jak to bywa zawsze ze wszystkim, co mnie trwale interesuje) ze
wzgldu na przeciwiestwo pomidzy czowiekiem i jego dzieem. Dzieo wydaje si naiwne i chropowate
pomimo szlachetnoci, lecz czowiek zasuguje na trwa pami. Jego rysy miay wdzik i troch kobiec
delikatno gotyckiego anioa, a cae zachowanie byo przepojone szlachetnoci tak naturaln, e wady, z
ktrych prno nie bya najmniejsza, nie mogy razi ani irytowa, gdy wydaway si dodatkow oznak
przywileju rasy lub umysu.
Zajmowa w XVII okrgu duy apartament, mieszczaski i starowiecki, gdzie y ju prawie lepy, otoczony
troskliw opiek ony; wiek (wyczajcy pomieszanie moliwe jedynie w modoci cech fizycznych i
moralnych) przemieni u niej w brzydot i ywo to, co prawdopodobnie podziwiano niegdy jako pikantne.
Przyjmowa bardzo mao, nie tylko dlatego, e uwaa si za zapoznanego przez mode pokolenie, a koa
oficjalne go odepchny, lecz przede wszystkim dlatego, e umieci siebie samego na tak wysokim piedestale, i
trudno mu byo znale odpowiednie towarzystwo. Spontanicznie czy te w sposb przemylany nigdy si
tego nie dowiedziaem przyczyni si wraz z kilku innymi do zaoenia midzynarodowej konfraterni nadludzi,
do ktrej naleao pi lub sze osb: on sam, Keyserling, Wadysaw Reymont, Romain Rolland i jak mi si
zdaje przez pewien czas Einstein.
Podstaw systemu bya, e za kadym razem kiedy jeden z czonkw wydawa ksik, pozostali, rozproszeni
po wiecie, skwapliwie witali j jako jedno z najwyszych objawie ludzkiego geniuszu.
 Lecz przede wszystkim wzruszaa u Wiktora Margueritte prostota, z jak pragn uosabia ca histori
literatury francuskiej. Przychodzio mu to tym atwiej, e urodzi si w rodowisku literackim: jego matka bya
cioteczn siostr Mallarm'go; anegdoty i wspomnienia zdradzay to jego obcienie. Mwiono u niego
familiarnie o Zoli, Goncourtach, Balzaku i Wiktorze Hugo jak o wujkach i dziadkach, ktrych dziedzictwem
zarzdza. I kiedy woa niecierpliwie: Mwi, e pisz bez stylu! A Balzak, czy mia styl? wydawa si
mogo, e ma si przed sob potomka krlw, ktry przypisuje jeden ze swych wybrykw gorcemu
temperamentowi jakiego przodka; temu sawnemu temperamentowi, ktrego wcielenie wywouje dreszcz
zachwytu u zwykych miertelnikw, stanowi on bowiem dla nich nie cech osobist, lecz oficjalnie uznane
wytumaczenie jakiego wielkiego wstrzsu wspczesnej historii. Inni pisarze mieli wicej talentu, lecz
zapewne niewielu potrafio z rwnym wdzikiem stworzy sobie tak arystokratyczn koncepcj swego zawodu.

VI. Jak si zostaje etnografem.

Przygotowywaem si wwczas do habilitacji z filozofii, do czego pchno mnie nie tyle prawdziwe
powoanie, ile niech, jak odczuem zetknwszy si z innymi studiami. Kiedy przybyem na wydzia filozofii,
byem przepojony pewnego rodzaju monizmem racjonalistycznym i przygotowywaem si do tego, aby go
uzasadni i umocni; staraem si wic wszelkimi siami wstpi do sekcji, ktrej profesor mia opini
najbardziej postpowego. Prawd jest, e Gustaw Rodrigue by aktywist partii S.F.I.O. 4, lecz w zakresie
filozofii jego doktryna bya mieszanin bergsonizmu i neokantyzmu, co gruntownie zawiodo moje nadzieje.
Suc oschemu dogmatyzmowi okazywa arliwo, ktra przejawiaa si w gwatowne; gestykulacji w czasie
wykadw. Nigdy nie spotkaem tyle naiwnego przekonania w poczeniu z tak mizernym rozumowaniem.
Popeni samobjstwo w roku 1940, z chwil wejcia Niemcw do Parya.
Tutaj zaczem rozumie, e kade zagadnienie, powane czy te bahe, moe by zlikwidowane przez
zastosowanie wiecznie tej samej metody polegajcej na przeciwstawieniu dwch tradycyjnych pogldw na
dan kwesti, potem na wprowadzeniu pierwszego z nich uzasadniajc go argumentami zdrowego rozsdku, a
nastpnie na unicestwieniu tych argumentw przy pomocy drugiego pogldu i wreszcie odrzuceniu obu tych
pogldw na rzecz trzeciego; ktry ujawnia ich jednostronny charakter i dziki sztuczkom werbalnym
sprowadza je do uzupeniajcych aspektw tej samej rzeczywistoci: forma i tre, naczynie i zawarto, byt i
zjawisko, cigo i niecigo; istota i istnienie itd. wiczenia te staj si wkrtce werbalne, oparte na sztuce
kalamburu, ktra zastpuje myl. Asonanse midzy terminami, wspbrzmienia i dwuznaczniki dostarczaj
stopniowo materiau tym teatralnym wystpom spekulacyjnym, a wedug ich pomysowoci ocenia si warto
prac filozoficznych.
Pi lat Sorbony sprowadzao si do wiczenia w tej gimnastyce, ktrej niebezpieczestwa s przecie
oczywiste. Przede wszystkim technika jest tu tak prosta, i nie ma zagadnienia, do ktrego nie mona by w ten
sposb przystpi. Przygotowujc si do konkursu i do tej najwyszej prby, jak jest wykad (polega on na
roztrzsaniu wylosowanego tematu po kilkugodzinnym przygotowaniu), moi towarzysze i ja proponowalimy
najbardziej ekstrawaganckie kwestie.
Podejmowaem si przygotowa w cigu dziesiciu minut godzinny wykad, o solidnej konstrukcji
dialektycznej, na temat wyszoci autobusw nad tramwajami, i odwrotnie. Metoda ta nie tylko dostarcza
uniwersalnego klucza, lecz pobudza do tego, aby spostrzega w rozumowaniu nad caym bogactwem tematw
jedn jedyn form zawsze tak sam pod warunkiem wprowadzenia do niej kilku elementarnych poprawek: jest
to jakby muzyka sprowadzona do jednej melodii, z chwil kiedy si zrozumiao, e mona j czyta w tonacji
dur lub mol. Z tego punktu widzenia nauczanie filozofii wiczyo inteligencj wysuszajc zarazem umys.
Widz jeszcze powaniejsze niebezpieczestwo w pomieszaniu postpu wiedzy ze wzrastajc zoonoci
konstrukcji mylowych. Zachcano nas do tworzenia dynamicznej syntezy, biorc za punkt wyjcia teorie
najmniej adekwatne, aby nas doprowadzi do coraz subtelniejszych konstrukcji. Jednoczenie (z racji troski o
histori, ktr wszyscy nasi profesorowie byli przejci) trzeba byo tumaczy, w jaki sposb jedne rodziy si z
drugich. W gruncie rzeczy chodzio nie tyle o wykrycie prawdy czy faszu, ile o zrozumienie, w jaki sposb
ludzie stopniowo przezwyciali sprzecznoci. Filozofia nie bya ancilla scientiarum, suebnic i pomocnic
badania naukowego, lecz rodzajem estetycznej kontemplacji wiadomoci przez ni sam. Widziao si j na
przestrzeni wiekw tworzc konstrukcje coraz lejsze i coraz mielsze, rozwizujc problemy rwnowaenia
lub jednoczenia poj, wymylajc coraz bardziej wyrafinowane subtelnoci logiczne. A wszystko to uwaane
byo za tym bardziej wartociowe, im bardziej byo technicznie doskonae i powizane wewntrznie; nauczanie
filozofii mona byo porwna z nauczaniem historii sztuki, ktra by gosia, e sztuka gotycka musi

4
Socit franaise de l'Internationale ouvrire najwaniejsze z ugrupowa socjalistycznych we Francji.
przewysza romask, a pny gotyk jest doskonalszy od prymitywnego, lecz nikt nie zadawaby sobie pytania,
co jest pikne, a co nie. Pojcia wyznaczajce nie pozostaway w adnym stosunku z tym, co wyznaczane, nie
istnia pomidzy nimi aden zwizek. Rzemiosa zastpowao denie do prawdy. Po kilku latach tych wicze
znalazem si w obliczu niewielu naiwnych przekona, ktre nie bardzo rniy si od pogldw, jakie miaem
w pitnastym roku ycia. Mae by, e lepiej spostrzegam niedostateczn przydatno tych narzdzi; maj one
tylko warto instrumentaln i nadaj si do uytku, jakiego od nich wymagaem; nie byem naraony na to, aby
da si oszuka przez ich wewntrzn zoono ani zapomnie o ich praktycznym przeznaczeniu i zagubi si
w kontemplacji ich cudownego dziaania.
Odkrywam jednak bardziej osobiste przyczyny nagego wstrtu, ktry oddali mnie od filozofii i kaza
uczepi si etnografii jak deski ratunku. Po przeyciu szczliwego roku w liceum Mont de Marsan, gdzie
jednoczenie przygotowywaem mj kurs i wykadaem, wrciem do Laon, gdy byem tam mianowany;
spostrzegem wwczas z przeraeniem, e caa reszta mojego ywota bdzie polegaa na powtarzaniu tego
samego. Ot moja umysowo ma t cech szczegln, ktra zapewne stanowi kalectwo, e trudno mi jest
skupi si powtrnie na tym samym przedmiocie. Konkurs habilitacyjny jest zwykle uwaany za nadludzki
wysiek, po ktrym jeeli si tylko tego pragnie nastpuje ostateczny wypoczynek. Ze mn byo wprost
odwrotnie. Przyjty przy pierwszym moim konkursie jako najmodszy z klasy, przebyem bez zmczenia ten
wycig poprzez doktryny, teorie i hipotezy. Moje mczestwo miao rozpocz si pniej: wygaszanie
wykadw byaby dla mnie fizyczn niemoliwoci, gdybym nie zabiera si co rok do fabrykowania mojego
kursu na nowo. Ta niezdolno stawaa si jeszcze bardziej krpujca, gdy znajdowaem si w roli egzaminatora:
stawiajc na chybi trafi pytania zawarte w programie, nie wiedziaem ju nawet, jak odpowied powinien da
na nie kandydat. Wydawao mi si, e najmarniejszy ucze powiedzia wszystko. Byo to tak, jakby tematy
ulegay rozkadowi w moich oczach przez sam fakt, e kiedy zastanawiaem si nad nimi.
Dzisiaj zadaj sobie pytanie, czy etnografia nie pocigaa mnie, cho si tego nie domylaem, z powodu
pewnego pokrewiestwa struktury pomidzy cywilizacjami bdcymi przedmiotem bada a moj wasn
umysowoci. Brak mi zdolnoci do rozsdnego uprawiania terenu, z ktrego rokrocznie mgbym zbiera
plony. Mam inteligencj neolityczn. Na ksztat poaru w dungli obejmuje ona pomieniem obszary czsto nie
zbadane, zapadnia je, by moe, po to, aby popiesznie zebra niwo i pozostawi po sobie teren spustoszony.
Ale w tym czasie nie mogem zda sobie sprawy z tych gbokich uzasadnie. Nie wiedziaem nic o etnologii,
nigdy nie chodziem na aden kurs i kiedy sir James Frazer odwiedzi po raz ostatni Sorbon i wygosi pamitny
odczyt zdaje si w 1928 roku nie przyszo mi nawet na myl pj, chocia wiedziaem o tym wydarzeniu.
Od wczesnego dziecistwa zajmowaem si wprawdzie zbieraniem osobliwoci egzotycznych, lecz byo to
zajcie antykwariusza skierowane ku przedmiotom dostpnym dla mojej sakiewki. W wieku modzieczym
moja orientacja bya tak chwiejna, e mj profesor filozofii z pierwszej licealnej, Ernest Cresson, ktry pierwszy
sformuowa diagnoz, doradza mi studia prawnicze, jako najlepiej odpowiadajce mojemu temperamentowi;
zachowuj duo wdzicznoci dla jego pamici z powodu pprawdy, ktr krya w sobie ta pomyka.
Zrezygnowaem zatem z cole Normale i zapisaem si na prawo przygotowujc w tym samym czasie
licencjat z filozofii po prostu dlatego, e byo to takie atwe. Dziwna fatalno ciy nad nauczaniem prawa.
Uwizione pomidzy teologi, do ktrej w tym czasie byo duchem zblione, a dziennikarstwem, do ktrego
skania je niedawna reforma, wydawao si, e nauczanie to nie jest w stanie oprze si na solidnej i obiektywnej
podstawie, traci jedn z zalet, kiedy stara si zdoby lub zachowa drug. Prawnik, jako przedmiot studiw dla
uczonego, przypomina mi zwierz, ktre chciaoby pokaza latarni magiczn zoologowi. W tym czasie do
egzaminw na prawie mona byo na szczcie przygotowa si w cigu dwch tygodni przy pomocy skryptw,
ktrych uczono si na pami. Bardziej jeszcze ni jaowo studiw prawniczych odstrczaa mnie ich
klientela. Czy ta rnica dzi jeszcze istnieje? Wtpi. Jednake okoo 1928 roku studenci pierwszego kursu
dzielili si na dwa gatunki, mona by powiedzie prawie na dwie rne rasy: prawo i medycyna z jednej strony,
nauki humanistyczne i przyrodnicze z drugiej.
Chocia nazwy extroverti i introverti s mao pocigajce, tumacz jednak najlepiej to przeciwiestwo. Z
jednej strony, modzie (w znaczeniu, jakie tradycyjny folklor przywizuje do tego wyrazu dla oznaczenia grupy
w pewnym wieku) haaliwa, agresywna, pragnca si postawi nawet za cen najgorszej wulgarnoci, pod
wzgldem politycznym orientujca si w stron skrajnej prawicy (tej epoki); z drugiej modziecy
przedwczenie postarzali, dyskretni, samotni, zwykle lewicowi i pracujcy nad tym, aby ich dopuszczono do
grana tych dorosych, ktrymi starali si ju stawa.
Rnica ta jest atwa do wytumaczenia. Pierwsi przygotowuj si do wykonywania zawodu i przez swoje
zachowanie daj wyraz radoci z powodu wyzwolenia si ze szkoy i dokonanego ju wyboru stanowiska w
systemie funkcji spoecznych. Bdc w sytuacji poredniej midzy nieokrelonym stanem ucznia a
wyspecjalizowan dziaalnoci, do ktrej si przygotowuj, czuj si na pograniczu i przywaszczaj sobie
sprzeczne przywileje jednego i drugiego stanu.
Na wydziaach humanistycznych i przyrodniczych natomiast zwyke rynki pracy: profesura, praca naukowa i
jeszcze kilka nieokrelonych zaj, to zupenie co innego. Student, ktry je wybiera, nie egna wiata
dziecicego, raczej stara si w nim pozosta. Czy nauczanie nie jest jedynym dostpnym dla dorosych
rodkiem, ktry pozwala im pozosta w szkole? Studentw na wydziale humanistycznym lub przyrodniczym
charakteryzuje pewne przeciwstawienie si wymaganiom grupy. Reakcja prawie zakonna pobudza ich do
wycofania si na pewien czas lub na zawsze w dziedzin studiw, wchonicia i rozpowszechniania wartoci
niezalenych od chwili, ktra przemija; co za do przyszego uczonego, jego cel jest wspmierny jedynie z
czasem trwania wszechwiata. Nic zatem bardziej faszywego ni przekonywanie ich, aby si angaowali; nawet
jeeli myl, e to czyni, ich zaangaowanie nie polega na przyjciu danego stanu rzeczy, na utosamieniu si z
jak funkcj tego stanu rzeczy, na wziciu na siebie odpowiedzialnoci za wynikajce z niego szanse i ryzyko,
lecz na sdzeniu go z zewntrz, tak jakby sami nie brali w nim udziau; ich zaangaowanie jest jeszcze jednym
szczeglnym sposobem zapewnienia sobie swobody. Nauczanie i prace badawcze nie maj pod tym wzgldem
nic wsplnego z nauk zawodu. Ich wielko i ich ndza polega na tym, e, stanowi bd azyl, bd te misj.
W tej antynomii, ktra przeciwstawia zawodowi zajcie dwoiste, oscylujce pomidzy misj i azylem, i
zawierajce zawsze oba elementy z przewag to jednego, to drugiego, etnografia zajmuje na pewno szczeglne
miejsce. Jest to najbardziej kracowa forma schronienia. Nie wyczajc si ze spoeczestwa, etnograf stara si
zarazem pozna i osdzi czowieka z punktu widzenia dostatecznie wyniosego i oddalonego, aby uczyni to w
oderwaniu od cech przypadkowych, zwizanych z okrelonym spoeczestwem lub z okrelon cywilizacj.
Warunki ycia i pracy odcinaj etnografa fizycznie od jego grupy na dugie okresy czasu. Brutalno zmian, na
ktre si naraa, sprawia, e jest w pewien sposb stale wyrywany ze swego, rodowiska, nigdy i nigdzie nie
moe czu si u siebie, jest niejako psychicznie okaleczony. Jak matematyka lub muzyka, etnografia jest jedn z
tych rzadkich dziedzin stanowicych prawdziwe powoanie. Mona je odkry w sobie, chocia nie suchao si
wykadw.
Cechy indywidualne i postawy spoeczne musz by zaopatrzone w dodatkow motywacj o charakterze
czysto intelektualnym. Okres 1920-1930 by' okresem rozpowszechnienia teorii psychoanalitycznych we Francji.
Poprzez te teorie dowiedziaem si, e antynomie statyczne, wok ktrych radzono nam budowa nasze
dysertacje filozoficzne a pniej wykady: racjonalne i irracjonalne, intelektualne i emocjonalne, logiczne i
prelogiczne sprowadzay si do prnej zabawy. Przede wszystkim ponad kategori racjonalnego istniaa
kategoria waniejsza i bardziej wartociowa, kategoria znaczenia, ktra jest najwysz farm racjonalnego, ale
ktrej nazwy nasi Profesorowie (bardziej zajci medytowaniem nad Bezporednimi danymi wiadomoci ni
nad podrcznikiem lingwistyki F. de Saussure'a) nawet nie wypowiadali. Nastpnie dzieo Freuda objawio mi,
e te przeciwiestwa nie s naprawd przeciwiestwami, poniewa wanie postpki pozornie najbardziej
emocjonalne, dziaania najmniej racjonalne, przejawy uwaane za prelogiczne s zarazem najbardziej znaczce.
Przekonywaem si, wbrew aktom wiary lub petitiones principii bergsonizmu, ktry sprowadza istoty i rzeczy
do stanu papki, aeby lepiej uwydatni ich niewysowion natur, e istoty i rzeczy mog zachowa waciw
warto nie tracc wyrazistoci konturw, ktre je odgraniczaj od innych i daj kademu z nich zrozumia
struktur. Poznanie nie opiera si na wyrzeczeniu ani te na handlowej wymianie, lecz na selekcji prawdziwych
aspektw, to znaczy tych, ktre odpowiadaj waciwociom mojego mylenia. Nie dlatego, e moje mylenie
wywiera nieunikniony wpyw na rzeczy, jak twierdz neokantyci, lecz raczej dlatego, e moje mylenie jest
samo przez si przedmiotem. Bdc z tego wiata, jest tej samej natury co wiat.
Ta ewolucja intelektualna, przez ktr przeszedem wraz z innymi ludmi mego pokolenia, bya jednak
zabarwiona szczeglnym odcieniem wskutek intensywnego zainteresowania, jakie od dziecistwa pocigao
mnie do geologii. Poszukiwanie linii zetknicia z geologicznych na pagrku Langwedocji stanowi dla mnie
bardziej cenne wspomnienie ni wyprawa do nieznanej strefy rodkowej Brazylii. Chodzio tu o co zupenie
innego ni spacer lub zwyke badanie terenu; to poszukiwanie, ktre nie poinformowanemu obserwatorowi
mogoby si wydawa czym bezadnym, jest w moich oczach waciwym obrazem poznania: trudnoci, jakie
samo sobie stwarza, radoci, jakich mona od niego oczekiwa.
Kady krajobraz przedstawia si z pocztku jako olbrzymi bezad i pozostawia swobod wyboru znaczenia,
jakie chce mu si nada. Lecz czy nad rozwaaniami o uprawie, cechach geograficznych, o przemianach
historycznych i prehistorycznych nie gruje sens najwzniolejszy, ktry poprzedza, okrela i tumaczy wszystkie
inne? Ta blada i zagmatwana linia, ta czsto niedostrzegalna rnica w formie i konsystencji szcztkw skalnych
wiadcz, i tu, gdzie dzisiaj widz such ziemi, kiedy rozleway si wody dwch nastpujcych po sobie
oceanw. Wykrywajc lady ich tysicletniego istnienia i zwalczajc w tym celu wszystkie przeszkody strome
zbocza, zarola i uprawy nie zwaajc na cieki ani na bariery sprawia si wraenie dziaania bez sensu. Ot
ta niesubordynacja ma wanie na celu zbadanie najwaniejszego sensu, sensu niewtpliwie ukrytego, lecz
ktrego czciow lub znieksztacon transpozycj jest kady inny sens. Jeeli staje si cud, jak to si niekiedy
zdarza, jeli z jednej i z drugiej strony ukrytej szczeliny wyrastaj obok siebie dwie zielone roliny rozmaitych
gatunkw, z ktrych kada wybraa grunt dla siebie najdogodniejszy, i jeeli w tym samym momencie odnajduje
si w skale dwa amonity o skrtach niejednakowo skomplikowanych, wiadczce swoim charakterem a
odlegoci dziesitkw tysicleci, nagle przestrze i czas staj si jednoci, ywa rnorodno chwili
przedueniem wiekw. Myl i uczucie dosigaj nowego wymiaru, gdzie kada kropla potu, kady ruch mini,
kade tchnienie s symbolami historii, ktrej waciwy ruch powtarza moje ciao, podczas gdy moja myl
obejmuje jej znaczenie. Odkrywam gbsz zrozumiao, w onie ktrej wieki i przestrzenie odpowiadaj sobie
i, wreszcie pogodzone, przemawiaj tym samym jzykiem.
Kiedy poznaem teorie Freuda, wyday mi si one w sposb cakiem naturalny zastosowaniem do
indywidualnego czowieka metod, ktrych wzorem jest geologia. W obu przypadkach badacz staje na wstpie
wobec zjawisk z pozoru nieprzeniknionych; w obu przypadkach, aby zebra i zmierzy elementy zoonej
sytuacji, trzeba odwoa si do tych samych przymiotw: wraliwoci, wchu i smaku. A jednak porzdek, ktry
wprowadza si do caoci zrazu bezadnej, nie jest ani przypadkowy, ani dowolny. W odrnieniu od historii
historykw, historia geologa jak i historia psychoanalityka usiuje rzuci na ekran czasu, troch metod ywych
obrazw, pewne cechy zasadnicze wiata fizycznego lub psychicznego. Zabawa w przysowia odzwierciedla
w naiwny sposb to przedsiwzicie, polegajce na interpretowaniu kadego gestu jako rozwinicia w czasie
pewnych prawd pozaczasowych; przysowia usiuj odtworzy konkretny aspekt tych prawd w dziedzinie
moralnoci, lecz w innych dziedzinach prawdy te nazywaj si wanie prawami. We wszystkich tych
przypadkach ciekawo natury estetycznej pozwala na dotarcie wprost do poznania.
Okoo siedemnastego roku ycia zostaem wtajemniczony w marksizm przez modego socjalist belgijskiego,
ktrego poznaem na wakacjach, a ktry dzi jest ambasadorem swego kraju za granic. Lektura Marksa
zachwycia mnie tym bardziej, e po raz pierwszy zetknem si poprzez t wielk myl z prdem filozoficznym
prowadzcym od Kanta do Hegla: objawi mi si cay wiat. Nic nie zadao odtd kamu temu zachwytowi i
rzadko kiedy zabieram si do wyjanienia jakiego problemu socjologicznego lub etnologicznego, zanim nie
oywi mych myli przy pomocy kilku stronic 18 Brumaire Ludwika Napoleona lub Krytyki Ekonomii
Politycznej. Nie chodzi zreszt o to, czy Marks susznie przewidzia taki czy inny rozwj historii. ladami
Rousseau i w formie, ktra wydaje mi si ostateczna, Marks uczy, e nauk spoecznych nie buduje si wedug
planu wydarze, tak samo jak punktem wyjcia fizyki nie s dane zmysw: celem jest zbudowanie modelu,
zbadanie jego waciwoci i rozmaitych sposobw jego reagowania w laboratorium, aby zastosowa nastpnie te
obserwacje do interpretacji tego, co zachodzi empirycznie i co moe by bardzo dalekie od przewidywa.
Na innym poziomie rzeczywistoci metoda marksizmu wydawaa mi si taka sama jak metoda geologii i
psychoanalizy w znaczeniu, jakie jej nada jej twrca: wszystkie trzy wykazuj, e rozumienie polega na
sprowadzeniu pewnego typu rzeczywistoci do typu innego; e prawdziwa rzeczywisto nie jest nigdy
najbardziej jawna i e charakter prawdziwego przebija ju w trosce, z jak stara si ukry. We wszystkich
przypadkach istnieje to sama zagadnienie: stosunku pomidzy postrzegalnym i racjonalnym, a cel poszukiwa
jest ten sam: pewien rodzaj superracjonalizmu, zmierzajcy do integracji postrzegalnego i racjonalnego, bez
powicenia jakiejkolwiek z ich waciwoci.
Byem zatem oporny wobec poczynajcych si zarysowywa nowych tendencji myli metafizycznej.
Fenomenologia razia mnie z racji swego postulatu cigoci pomidzy przeyciem a rzeczywistoci. Zgadzajc
si na uznanie, e przeycie obejmuje i tumaczy rzeczywisto, nauczyem si od trzech moich nauk, e
przejcie z jednej kategorii do drugiej jest przerywane; e aby dosign rzeczywistoci, naley najpierw
odrzuci przeycie, by je potem mc wcieli w obiektywn syntez oczyszczon z wszelkiej zmysowoci. Co
si za tyczy ruchu umysowego, ktry mia si rozwin jako egzystencjalizm, wydawa mi si on
przeciwiestwem wartociowej refleksji wskutek opierania si na subiektywnych zudzeniach. To wyniesienie
trosk osobistych do godnoci problemw filozoficznych stwarza za wielkie ryzyko wyldowania w metafizyce
na uytek panienek sklepowych, wybaczalnej jako metoda dydaktyczna, lecz bardzo niebezpiecznej, jeeli ma
ona pozwoli na manewrowanie misj wyznaczon filozofii do czasu, kiedy nauka bdzie do silna, aby j
zastpi misj, ktra polega na zrozumieniu bytu w stosunku do niego samego, a nie w stosunku do mnie.
Pomidzy marksizmem i psychoanaliz naukami humanistycznymi a perspektywie spoecznej, jeli idzie o
pierwszy, indywidualnej, jeli idzie o drugie a geologi, nauk fizyczn, lecz rwnie matk i karmicielk
historii zarwno przez sw metod, jak i swj przedmiot etnografia wprowadza si samorzutnie do swego
krlestwa: ludzko bowiem, w obliczu ktrej stajemy z jedynym ograniczeniem, ograniczeniem przestrzeni,
nadaje nowy sens przemianom globu ziemskiego, ktre pozostawia w spucinie historia geologiczna; jest to
nieprzerwana praca, ktra trwa tysiclecia w dziele ukrytej spki si telurycznych i myli ludzkiej
poddajcej rozwadze psychologa wielo przypadkw szczeglnych. Etnografia daje mi zadowolenie
intelektualne: jako historia wica dwa krace kraniec wiata i mj odsania zarazem ich wspln racj;
proponujc mi badanie czowieka wyzwala mnie od zwtpienia, rozwaa bowiem rnice i przemiany majce
znaczenie dla wszystkich, z wyjtkiem ludzi przystosowanych do jednej jedynej cywilizacji i ktrzy ulegliby
rozkadowi, gdyby mieli znale si poza ni; zaspokaja wreszcie to aknienie niespokojne i niszczycielskie, o
ktrym mwiem, zapewniajc mojej myli przedmiot w praktyce niewyczerpany, bogaty rnorodnoci
zwyczajw, obyczajw i instytucji. Godzi wic mj charakter z moim yciem.
Po tym wszystkim, dziwnym moe wyda si fakt, e tak dugo pozostawaem guchy na wezwanie, ktre
poczwszy od klasy filozofii byo do mnie kierowane przez dzieo mistrzw francuskiej szkoy socjologicznej.
Rzeczywicie objawienie przyszo dopiero w roku 1933 lub 1934 przy lekturze ksiki dawnej, a napotkanej
przypadkowo Primitive Sociology Roberta H. Lowie. Stao si to dlatego, e znalazem si nie w obliczu
wiadomoci zapoyczonych z ksiek i przeksztaconych natychmiast w koncepcje filozoficzne, lecz wobec
wiedzy o spoeczestwach tubylczych opartej na dowiadczeniu opracowanym przez zamiowanego autora.
Moja myl uwolnia si od tej dusznoci zamknitego naczynia, do czego sprowadzaa j praktyka rozwaa
filozoficznych. Wyprowadzona na wiee powietrze, poczua nowy orzewiajcy powiew. Jak mieszczuch
wypuszczony w gry, upijaem si przestrzeni i olniony mierzyem wzrokiem bogactwo i rnorodno
przedmiotw. W ten sposb rozpoczo si dugotrwae obcowanie z etnologi anglo-amerykask, nawizane
na odlego przez lektur i podtrzymywane nastpnie przez kontakty osobiste, obcowanie, ktre miao-sta si
powodem tak powanych nieporozumie: najpierw w Brazylii, gdzie profesorowie uniwersytetu oczekiwali, e
wezm udzia w wykadaniu socjologii durkheimowskiej. Pocigaa ich w tym kierunku tradycja pozytywizmu,
tak ywa w Ameryce Poudniowej, a zarazem staranie o utworzenie bazy filozoficznej dla umiarkowanego
liberalizmu, ktry stanowi zwykle bro ideologiczn oligarchii przeciwko wadzy dyktatorskiej. Przybyem w
stanie otwartego buntu przeciwko Durkheimowi i przeciwko wszelkiemu usiowaniu wykorzystania socjologii
do celw metafizycznych. Wszelkimi siami staraem si rozszerzy mj horyzont i nie miaem w tym momencie
oczywicie zamiaru pomaga w odbudowie starych murw. Zarzucano mi odtd bardzo czsto nie wiadomo jaki
wasalizm wobec myli anglosaskiej. C za gupota! Poza tym, e jestem obecnie prawdopodobnie wierniejszy
ni ktokolwiek inny tradycji durkheimowskiej nie myl si co do tego za granic autorzy, wobec ktrych
chc podkreli mj dug wdzicznoci: Lowie, Kroeber, Boas, wydaj mi si bardzo dalecy od przestarzaej
filozofii amerykaskiej w rodzaju Jamesa lub Dewey'a (a obecnie. od rzekomego pozytywizmu logicznego).
Europejczycy z urodzenia, uksztatowani w Europie lub przez europejskich profesorw, reprezentuj oni
zupenie co innego: pewn syntez w dziedzinie poznania, do ktrej przed czterema wiekami Kolumb dostarczy
obiektywnych warunkw; w tym wypadku jest to synteza zdrowej metody naukowej i jedynego terenu
dowiadczalnego w Nowym wiecie, w epoce, w ktrej, skorzystawszy ju z najlepszych bibliotek, mona byo
opuci swj uniwersytet i uda si do rodowisk tubylczych z tak atwoci, z jak udajemy si do kraju
Baskw lub na Lazurowe Wybrzee. Skadam hod nie tradycji intelektualnej, lecz sytuacji historycznej.
Pomylmy tylko o przywileju monoci dotarcia do ludw nie tknitych powanymi badaniami i zachowanych
dziki temu, e dzieo ich niszczenia trwao zbyt krtko. Pewna anegdota pozwala to dobrze zrozumie: historia
Indianina, ktry jako jedyny uratowa si cudem w czasie eksterminacji dzikich jeszcze plemion kalifornijskich i
latami y nikomu nie znany w ssiedztwie wielkich miast, obrabiajc z kamienia strzay do polowania. Jednake
stopniowo zwierzyna wygina i pewnego dnia znaleziono Indianina nagiego i umierajce-, go z godu u wylotu
przedmiecia. Dokona potem spokojnie ywota jako wony uniwersytetu w Kalifornii.

VII. Zachd soca.

Te rozmylania, zbyt moe dugie i niepotrzebne, doprowadzaj mnie do owego poranku w lutym 1934, kiedy
przybyem do Marsylii, aby uda si do Santos. Miaem przey pniej inne chwile poegnania i wszystkie one
miesza j si w mojej pamici, pozostawiajc zaledwie kilka obrazw: przede wszystkim ta szczeglna wesoo
zimy na poudniu Francji; pod jasnym bkitnym niebem, bardziej jeszcze niematerialnym ni zazwyczaj, rzekie
powietrze sprawiao rozkosz ledwie do zniesienia, jak daje spragnionemu zbyt szybkie picie zimnej wody.
Kontrast stanowi cikie wyziewy w kuluarach nieruchomego i przegrzanego statku, mieszanina woni
morskich, zapachw kuchni i wieej farby. Wreszcie przypominam sobie zadowolenie i spokj,
powiedziabym: wprost agodne szczcie, jakie wywouje wrd nocy przytumiony turkot maszyn i szum wody
wok kaduba statku, tak jakby ruch pozwala osign stao doskonalsz w swej istocie ni bezruch, ktry,
przeciwnie, budzi nagle ze snu na nocnych postojach i wywouje niepewno, ze samopoczucie i niecierpliwo
z powodu zakcenia biegu rzeczy, jaki sta si ju naturalny.
Nasze statki czsto zawijay do portw. W istocie pierwszy tydzie podry upywa prawie w caoci na
ldzie, podczas gdy zaadowywano i wyadowywano towar; statek pyn noc. Budzc si kadego ranka
znajdowalimy si w innym porcie: Barcelona, Tarragona, Walencja, Alicante, Malaga, czasami Kadyks albo te
Algier, Oran, Gibraltar, przed najduszym etanem prowadzcym do Casablanki i wreszcie do Dakaru. Wtedy
dopiero rozpoczynaa si wielka przeprawa bd wprost do Rio lub do Santos, bd te, ale rzadziej,
zwalnialimy pod koniec przez ponowny kabota wzdu wybrzea brazylijskiego z zatrzymywaniem si w
Recife, Bahia i Victoria. Powietrze stawao si stopniowo coraz cieplejsze, sierry hiszpaskie defiloway powoli
na horyzoncie, a mirae w formie maych wzgrkw i ska przeduay widok w cigu caych dni na wybrzeu
Afryki zbyt niskim i botnistym, aby mogo by wprost widoczne. Byo to przeciwiestwo podry. Statek nie
wydawa nam si rodkiem komunikacji, lecz raczej mieszkaniem i ogniskiem domowym, u wrt ktrego
obracajca si pyta wiata ukazywaa kadego dnia now dekoracj. Jednake zmys etnograficzny by mi
jeszcze tak obcy, e nie mylaem o wykorzystaniu tych okazji. Przekonaem si pniej, e pierwszy rzut oka na
miasto, okolic lub kultur korzystnie wiczy uwag i pozwala czasami wskutek intensywnego skupienia,
koniecznego ze wzgldu na rozporzdzanie tylko krtk chwil na uchwycenie pewnych cech przedmiotu,
ktre w innych okolicznociach mogyby pozosta dugo ukryte. Inne widoki bardziej mnie pocigay. Z
naiwnoci debiutanta obserwowaem namitnie, stojc na pustym pokadzie, te nadnaturalne kataklizmy,
ktrych powstanie, rozwj i koniec w cigu kilku chwil przedstawiay codziennie wschody i zachody soca
wrd horyzontu czterech stron wiata, horyzontu o takiej szerokoci, jakiej dotychczas nigdy nie widziaem.
Wydawao mi si, e gdybym znalaz sowa dla utrwalenia tych przemijajcych zjawisk, tak opornych wobec
wysikw pisarza, gdybym by zdolny przekaza fazy i szczegy tego jedynego w swoim rodzaju zdarzenia,
ktre nigdy nie powtarza si w tej samej formie, osignbym zarazem poznanie wszystkich arkanw mojego
zawodu. Nie zdarzyoby mi si ju nigdy w moich poszukiwaniach etnograficznych stan w obliczu dziwnych
lub szczeglnych dowiadcze, ktrych sensu i znaczenia nie potrafibym kademu wyjani.
Czy zdoabym po tylu latach powrci do tego stanu aski? Czy mgbym przey na nowo te gorczkowe
chwile, gdy z notesem w rku zapisywaem sekunda po sekundzie wraenia, ktre miay mi moe pozwoli na
utrwalenie tych rozwiewajcych si i cigle odnawiajcych ksztatw? Ta gra fascynuje mnie jeszcze i czsto
chwytam si na gorcym uczynku ponownych prb.

Pisane na statku:
Dla uczonych jutrzenka i zmierzch s jednym tym samym zjawiskiem. I Grecy tak myleli, gdy okrelali je
jednym wyrazem, ktrego znaczenie zmieniao si w zalenoci od tego, czy chodzio o wieczr, czy te o
poranek. To pomieszanie poj wskazuje na dominujce przejcie si rozwaaniami teoretycznymi i dziwn
niedbao o konkretny stan rzeczy. e jaki punkt na ziemi przesuwa si cigym ruchem pomidzy stref
zetknicia si z promieniami sonecznymi a stref, do ktrej wiato nie dochodzi lub do ktrej powraca to jest
moliwe. Lecz w rzeczywistoci nic nie jest bardziej odmienne ni wieczr i ranek. Wschd soca jest
preludium, zachd uwertur odegran na kocu zamiast na pocztku, jak to bywao w dawnych operach. Oblicze
soca jest zapowiedzi chwil, ktre nadchodz: ponure i blade jeeli pierwsze godziny poranka bd
deszczowe; rowe, lekkie, musujce jeeli byszcze ma jasne wiato. Lecz jutrzenka nie przesdza dalszego
biegu dnia. Trzeba, aby meteorolodzy powiedzieli: bdzie deszcz lub pogoda. Zachd to co innego: chodzi tu o
pene przedstawienie ze wstpem, rodkiem i zakoczeniem. A widowisko to jest w skrcie rodzajem obrazu
walki, zwycistw i klsk, ktre rozegray si w cigu dwunastu godzin w sposb bardziej widoczny, lecz
zwolniony. Jutrzenka jest tylko pocztkiem dnia, zmierzch jest jego powtrzeniem.
Oto dlaczego ludzie uwaniej obserwuj soce zachodzce ni wschodzce: jutrzenka dostarcza im tylko
wskazwki uzupeniajcej obserwacj termometru i barometru albo u mniej cywilizowanych fazy ksiyca,
lotu ptakw, waha w przypywach i odpywach morza. Natomiast zachd soca wprowadza ich w nastrj
podniosy, czy w tajemniczych splotach przemiany wiatrw, zimna, ciepa lub deszczu, ktre wstrzsay ich
fizycznym jestestwem. Mona odczyta gr wiadomoci w tych kbiastych konstelacjach. Kiedy blaski
zachodu zaczynaj rozjania niebo (tak jak w niektrych teatrach s to nagle iluminacje rampy scenicznej, a nie
trzy tradycyjne uderzenia zapowiadajce pocztek przedstawienia), wieniak staje na miedzy, rybak zatrzymuje
sw bark, a dziki mruy oczy siedzc koo bledncego ogniska. Wspominanie jest wielk rozkosz dla
czowieka, lecz nie wtedy, kiedy pami staje si dosowna, gdy niewielu ludzi zgodzioby si przey na nowo
cierpienia i trudy, ktre jednak lubi sobie przypomina. Wspomnienie jest take yciem, ale innej jakoci. Tote
kiedy soce chyli si nad byszczc powierzchni spokojnej wody jak obol niebiaskiego skpca lub kiedy
dysk soneczny odcina gra grsk jak twardy, wyrzynany li, wobec tej przelotnej fantasmagorii czowiek
staje w obliczu objawienia nieprzeniknionych si, oparw i burz, ktrych tajemnicze konflikty odczuwa niejasno
w swej duszy przez cay dzie.
A wic ponure walki musiay toczy si w duszach, gdy nieznaczne zmiany zewntrzne nie
usprawiedliwiayby takiego rozkiezania w atmosferze. Ten dzie nie odznacza si niczym szczeglnym. Okoo
godziny 16 wanie w chwili gdy soce w poowie swej drogi zaczyna stawa si mniej wyrane, lecz nie traci
jeszcze swego blasku, kiedy wszystko tonie w gstym zocistym wietle, jakby skupionym naumylnie w celu
zamaskowania jakich przygotowa Mendoza zmieni kierunek drogi. Zaczynao si odczuwa nasilanie
ciepa przy kadym odchyleniu spowodowanym przez krtkie fale, jednake skrt drogi by tak nieznaczny, e
mona byo uwaa zmian kierunku za sabe wzmoenie koysania si statku. Nikt tego zreszt nie zauway;
podr na penym morzu nie przypomina w niczym posuwania si po linii geometrycznej. Nie ma pejzau, ktry
by stwierdza powolne mijanie szerokoci geograficznych, izotermw i krzywych pluwiometrycznych.
Pidziesit kilometrw drogi na ldzie moe da wraenie przeniesienia na inn planet, ale 5000 kilometrw
oceanu przedstawia niezmienne oblicze, przynajmniej dla niewprawnego oka. adnego zajmowania si
marszrut, kierunkiem, adnego poznawania ldw niewidocznych, lecz obecnych za okrgym horyzontem te
sprawy nie zaprztay umysw podrnych. Wydawao im si, e s zamknici pomidzy barierami na
oznaczon liczb dni nie dlatego, e trzeba pokona pewn odlego, lecz raczej aby okupi przywilej
przeniesienia z jednego kraca ziemi na drugi bez wysiku wasnych mini; byli zbyt ociali wskutek dugiego
spania i tustych posikw, ktre od dawna ju nie sprawiay zmysowej przyjemnoci, stanowic jedynie z gry
przewidywan rozrywk w pustce dnia (i to pod warunkiem przeduenia ich ponad miar).
Nic zreszt nie wiadczyo o wysiku. Wiedziano dobrze, e gdzie we wntrzu tego puda znajduj si
maszyny, a wok nich ludzie, ktrzy zmuszali je do funkcjonowania. Jednak ludzie ci nie myleli o
przyjmowaniu odwiedzin, a pasaerowie o ich skadaniu, za oficerowie nie zamierzali pokazywa ich sobie
wzajemnie. Pasaerom pozostawao wczenie si po statku, gdzie praca samotnego marynarza pocigajcego z
lekka farb wylot wentylatora, oszczdne gesty stewardw w granatowych drelichach, wprawiajcych w ruch
wilgotn cierk na korytarzu pierwszej klasy, stanowiy jedyny dowd regularnego przepywania mil, ktremu
towarzyszy stay plusk okoo pokrytej rdz dolnej czci statku
O godz. 17 m. 40 wydawao si, e niebo na zachodzie wypenia rozbudowany gmach, cakowicie poziomy
od spodu na obraz morza, od ktrego jakby odklei si wskutek niezrozumiaego wzniesienia si ponad horyzont
albo te wskutek wprowadzenia pomidzy ten gmach i morze grubej i niewidocznej pyty krysztau. Na szczycie
budowli pitrzyy si w kierunku zenitu pod wpywem jakiego odwrconego cienia przyczepione ruchome
rusztowania, wzdte piramidy, ozdoby w stylu gzymsw, jakby usiujce naladowa oboki, cho same oboki
byy do nich podobne tylko dlatego, e wywoyway wraenie byszczcej i zaokrglonej powierzchni
rzebionego i zoconego drzewa. Ta bezadna masa, zasaniajca soce, bya ciemnej barwy z nielicznymi
byskami; tylko w grze wymykay si pomyki.
Wyej jeszcze na niebie jasne prgi wiy si w niedbaych krzywiznach, jakby pozbawione materii i utkane z
czystego wiata.
Na pnocnej stronie horyzontu gwny motyw mala, wznosi si w piropuszu obokw, za ktrymi bardzo
daleko odznacza si wyszy wa, pomienny w grze; po stronie najbliszej soca, jeszcze jednak
niewidocznego, wiato otaczao wypukoci grubszym obrbem. Bardziej na pnocy zanikay rzebione
ksztaty i pozostawa tylko matowy, plaski wa gincy w morzu.
Ten sam wa wyania si jeszcze na poudniu, lecz ponad nim wznosiy si chmurzaste pyty wsparte jak
kosmologiczne dolmeny na dymicym grzbiecie podstawy.
Odwracajc si od soca i patrzc na wschd, mona byo spostrzec dwie grupy obokw, jedn nad drug,
cignce si wzdu nieba jakby pod wiato promieni sonecznych na tle muru piersistego i brzuchatego, lecz
zarazem lekkiego i lnicego od refleksw rowych, liliowych i srebrzystych.
Tymczasem soce z wolna przesuwao si poza rafami zasaniajcymi zachd; w miar jego obniania si
pojedyncze promienie przebijay nieprzezroczyst mas lub toroway sobie drog, ktrej szlak, w momencie
kiedy promie wytryska, rozcina przeszkod kolistych wycinkw, rnych pod wzgldem gruboci i wietlistej
intensywnoci. Chwilami wiato resorbowao si jak pi, ktra si zamyka, a utkana z mgy powoka
pozwalaa przenikn tylko jednemu lub dwm byszczcym i zesztywniaym palcom. Albo te rozarzona
omiornica wychodzia z parujcych grot, zanim nastpio nowe cofnicie si.
Istniej dwie wyranie oddzielne fazy zachodu soca. Z pocztku soce jest architektem, pniej (kiedy jego
promienie nie dochodz bezporednio, lecz s ju tylko odbiciem) zmienia si w malarza. Z chwil gdy niknie za
horyzontem, wiato sabnie i ukazuje plamy coraz bardziej zoone. Pene wiato jest nieprzyjacielem
perspektywy, lecz pomidzy dniem i noc jest miejsce na architektur rwnie fantastyczn, jak przemijajc. Po
zapadniciu ciemnoci wszystko spaszcza si znowu jak cudownie kolorowa zabawka japoska.
Dokadnie o godz. 17 m. 45 rozpocza si pierwsza faza. Soce byo ju nisko, lecz jeszcze nie dotykao
horyzontu. Gdy wyonio si spod gmachu chmur, wydawao si, e pko jak tko jajka i oblao wiatem
ksztaty, do ktrych byo jeszcze uczepione. Ten zalew wiata szybko ustpi, otoczenie zmatowiao i w pustce,
rozpocierajcej si pomidzy grn granic oceanu a doln granic obokw, wida byo pas magiel przed
chwil jeszcze olniewajcy, teraz ciemny i ostry, z pocztku plaski, teraz coraz wypuklejszy. Drobne
przedmioty, solidne i ciemne, przesuway si leniwie przez czerwon tarcz, ktra inaugurujc faz kolorw
wznosia si z wolna z horyzontu w niebo.
Stopniowo rozwizyway si gbokie konstrukcje wieczoru. Masa, ktra przez cay dzie zajmowaa
zachodni stron nieba, bya jakby z blachy, jak metalowy arkusz przewietlony od tylu przez ogie najprzd
zloty, potem ceglasty, wreszcie winiowy. Ten ogie ju topi, czyci i porywa w wirze czsteczek skrcone,
zwijajce si stopniowo oboki. Niezliczone sieci mgie powstay na niebie, wydawao si, e rozcigaj si we
wszystkich kierunkach: poziomo, ukonie, pionowo, a nawet w formie spirali. Promienie soca w miar schyku
(jak smyczek schylony lub podniesiony w miar dotykania rnych strun) owietlay kolejno te sieci gam
kolorw, ktre wydaway si wyczn i niezalen waciwoci kadej z nich. W chwili iluminacji kada sie
zyskiwaa jasno, wyrazisto i kruch sztywno cienkiego szka, lecz powoli rozwiewaa si, jak gdyby jej
materia, przegrzana na niebie wypenionym promieniami, ciemniaa i tracia sw odrbno, rozlewaa si i
stawaa coraz ciesza, dopki nie znikna, odsaniajc inn sie, wieo utkan. W kocu pozostay tylko barwy
mtne i zmieszane jak farby rnej gstoci w wazie, z pocztku uoone warstwami, pniej stopniowo
przenikajce si wzajemnie pomimo pozorw staoci.
Potem bardzo ju trudno byo ledzi widowisko, ktre zdawao si powtarza z minuty na minut, a czasami
z sekundy na sekund, w rnych punktach nieba. Ku wschodowi, z chwil gdy soce przeszo na przeciwn
stron horyzontu, pokazay si nagle bardzo wysoko niewidoczne przedtem chmury w tonacji jaskrawo liliowej.
Zjawisko rozwino si szybko, bogate w szczegy i odcienie, a nastpnie zaczo znika jakby pod wpywem
szmatki cierajcej je ruchem powolnym, lecz pewnym od prawej strony do lewej. Po kilku sekundach pozostaa
stalowa oczyszczona tafla nieba ponad waem mgie, ktry przechodzi w barw bia i szaraw, podczas gdy
niebo rowiao. Od strony soca, za prg koloru jednolitego cementu, wznosia si nowa prga ponca w tej
chwili. Kiedy osaby jej purpurowe pomienie, poczy mocniej wystpowa rnobarwne pasy zenitu, ktre
dotychczas nie odgryway roli. Ich dolna powierzchnia staa si zocista i olniewajca, grna, przedtem iskrzca
si, przesza do tonw brzowych i fiokowych. Zarazem ich tkanka bya widoczna jak pod mikroskopem,
odsoni si szkielet tysica wkien podtrzymujcych ich pulchne ksztaty.
W tej chwili bezporednie promienie soca znikny cakowicie. Niebo miao barw wycznie row i
t w odcieniu krewetek, ososia, lnu i somy, ale czuo si, e i to dyskretne bogactwo blednie. Krajobraz
niebiaski odradza si w gamie bieli, bkitu i zieleni, jednake mae zakamarki horyzontu cieszyy si jeszcze
krtkim yciem niezalenym. Z lewej strony pojawia si niedostrzegalna dotychczas zasona, kaprys
tajemniczych i zmieszanych zieleni, przechodzcych w czerwie zrazu intensywn, pniej ciemn, nastpnie w
fiolet i czer, w kocu pozosta tylko nieregularny lad, jakby linia pocignita wglem na szorstkim papierze.
W gbi niebo byo zielono-tego koloru alpejskich k, a prga trwaa nieprzezroczysta, o ostrym konturze.
Na wschodzie cikie, zote, poziome pasy iskrzyy si jeszcze przez chwil, lecz na pnocy panowaa ju
prawie ciemno: wybrzuszony wal mia ju tylko biae wypukoci pod wapiennym niebem.
Nie ma nic bardziej tajemniczego ni proces, zawsze ten sam i zawsze nieprzewidziany, przez ktry noc
nastpuje po dniu. Jej znak pojawia si na tle nieba, towarzyszy mu niepewno i lk. Nikt nie jest w stanie
przeczu formy, jak przybierze tym wanie razem nastanie nocy. Przez nieprzeniknion alchemi kady kolor
moe zmieni si w swoje uzupenienie, podczas gdy dobrze wiadomo, e na palecie trzeba by byo otworzy
inn tub, eby osign ten rezultat. Ale dla nocy nie istniej niemoliwe mieszaniny barw, gdy stwarza ona
zudne widowisko: niebo przechodzi z rowego w zielone, ale dzieje si to dlatego, i nie zwrciem uwagi, e
niektre oboki stay si jaskrawo czerwone i przez kontrast sprawiy, e niebo wydaje si zielone, cho byo
rowe, lecz w odcieniu tak bladym, e nie moe on walczy z jaskrawym walorem, nowej barwy, ktrej jednak
nie spostrzegem, gdy przejcie od zocistego do czerwonego jest mniej niespodziewane ni zmiana ru w
ziele. A wic noc obejmuje swe panowanie przy pomocy uudy.
Oto noc zaczyna zamienia potok zota i purpury w jego negatyw, miejsce tonw ciepych zajmuje biel i
szaro. Nocna pyta nieba powoli odsania nad oceanem widok morski, olbrzymi ekran chmur strzpicych si
na tle nieba na ksztat rwnolegych pwyspw, jakby paski piaszczysty brzeg widziany z samolotu krcego
nisko, przechylonego na bok i muskajcego skrzydem wod. Zudzenie wzmagay ostatnie blaski dnia, padajc
ukonie owietlay kontury chmur i nadaway im ksztaty masywnych ska, ktre byway rwnie, lecz w innych
porach, rzebione wiatem i cieniem.
Wydawao si, e soce nie mogo ju dziaa swym rylcem na porfiry i granity, lecz jedynie na substancje
sabsze i lotne, zachowao jednak swj styl nawet w chwili schyku.
Na tle obokw, podobnym do widoku wybrzea, w miar jak niebo si oczyszczao, zjawiay si plae,
laguny, rozsiane wysepki i mielizny zalewane przez bezwadny ocean nieba, dziurawic przez fiordy i jeziora
rozwiewajc si mas chmur. A poniewa niebo, otaczajce te pasma chmur, upodabniao si do oceanu i
poniewa morze odbija zazwyczaj kolor nieba, obraz niebieski odtwarza pejza, nad ktrym soce jak gdyby
zachodzio na nowo. Wystarczao zreszt przyjrze si prawdziwemu morzu, aby unikn mirau: nie bya to ju
byszczca tafla, jak w poudnie, ani wdziczna z lekka zmarszczona powierzchnia przedwieczerza. Promienie
wiata, padajce prawie poziomo, owietlay zwrcone ku nim grzbiety drobnych fal, podczas gdy reszta staa
si ju ciemna. Woda bya pena wyranych cieni, wgbionych i wyrytych jakby w metalu. Znikna cakowicie
jej przezroczysto.
Wtedy nastpio zwyke, ale jak zawsze nieuchwytne i nage przejcie wieczr ustpi nocy. Wszystko si
zmienio. Na niebie matowym na horyzoncie, bladotym wyej i przechodzcym w niebieski ku zenitowi,
rozpostary si ostatnie oboki wprowadzone przez schyek dnia. Bardzo szybko nie pozostao z nich nic prcz
chorobliwych, wychudych cieni jak szkielety dekoracji po przedstawieniu na ciemnej scenie nagle widzi si
ich ubstwo, krucho i tymczasowo, spostrzega si, e rzeczywisto, ktrej daway zudzenie, nie jest ich
natur, lecz efektem owietlenia i perspektywy. Podczas gdy przed chwil yy i zmieniay si co sekunda, teraz
wydaway si zastyge w nieruchomym, bolesnym ksztacie na niebie, ktrego wzrastajca ciemno wkrtce je
pochonie.
 Cz trzecia Nowy wiat.

VIII. Pot au Noir.

W Dakarze poegnalimy Stary wiat i nie dostrzegszy wysp Cap Vert dopynlimy do tego fatalnego 7N,
gdzie w czasie swej trzeciej podry w 1498 roku Kolumb, wyruszywszy w dobrym kierunku ku Brazylii,
skrci na pnoco-zachd i tylko dziki cudownemu przypadkowi osign w pitnacie dni pniej Trinidad i
wybrzee Wenezueli.
Zblialimy si do Pot au Noir, postrachu dawnych podrnikw. Wiatry obu pkul zatrzymuj si po dwu
stronach tej strefy, agle zwisay tu tygodniami nie poruszone najlejszym tchnieniem. Powietrze jest tak
nieruchome, e wydaje nam si, i znajdujemy si w zamknitej przestrzeni, a nie na penym morzu; ciemne
chmury, ktrych rwnowagi nie zakca nawet wietrzyk, zniaj si jedynie pod wpywem swego ciaru i
rozchodz si z wolna. Swoimi powczystymi ogonami zamiatayby gadk powierzchni, gdyby nie byy tak
bezwadne. Ocean owietlony porednio promieniami niewidzialnego soca daje monotonny i oleisty odblask,
intensywniejszy ni wiato, ktrego nie daje niebo koloru atramentu; odwraca si zwyky stosunek wietlistego
nasilenia pomidzy powietrzem i wod. Kiedy przechyli si gow, widzi si pejza morski bardziej
prawdopodobny, w ktrym niebo i morze zastpuj si wzajemnie. Poprzez horyzont, ktry sta si bliski, tak
dalece ywioy s bierne i wiato zredukowane, przechodz czasem leniwie, krtkie, bezadne ulewy jak
kolumny zmniejszajce jeszcze odlego midzy morzem a puapem chmur. Pomidzy tymi bliskimi
powierzchniami okrt przelizguje si z lkliwym popiechem, jakby chcia unikn zmiadenia. Czasem ulewa
si przyblia, traci swe kontury, opanowuje przestrze; uderza o pokad mokrymi biczami. Po czym odzyskuje
swj ksztat widoczny, a zatraca donono.
ycie na morzu zamaro. Nie wida ju byo przed statkiem kpieli czarnej gromady delfinw z wdzikiem
wyprzedzajcych bia ucieczk fal, solidnej i bardziej rytmicznej ni ataki piany na dzib. Strumie wody
wyrzucony przez delfina (tursiops tursio) nie przecina horyzontu, nie widzielimy ju te na intensywnie
niebieskim morzu flotylli pawek o delikatnych, boniastych, liliowych i rowych aglach.
Czy z drugiej strony kauy powitaj nas jeszcze wszystkie te dziwy, o ktrych opowiadali eglarze
dawnych wiekw? Wdrujc po nieznanych szlakach przejmowali si oni mniej odkryciem Nowego wiata ni
sprawdzaniem staroytnej przeszoci. Potwierdzay si opowieci o Adamie i Ulissesie. Kolumb przypywajc
do wybrzey Antylw myla moe, e dojecha do Japonii, lecz silniej jeszcze wierzy, e odnalaz raj ziemski.
Cztery wieki dzielce nas od tego czasu nie mogy unicestwi tego wielkiego odstpu, dziki ktremu Nowy
wiat przez tysiclecia by na uboczu wstrzsw historii. Co z tego pozostao jednak na innym planie. Miaem
si wkrtce dowiedzie, e jeli Ameryka Poudniowa nie bya ju rajem jeszcze nie utraconym, zawdziczaa
jednak tej tajemnicy to, e pozostaa zotym wiekiem przynajmniej dla tych, ktrzy posiadali pienidze.
Szczcie to zdawao si topnie jak nieg w poudnie. C z niego pozostao dzisiaj? Zredukowana do bogatej
krainy, do ktrej tylko uprzywilejowani mog si dosta, zmieniaa sw natur, stajc si z wiecznej historyczn
i z metafizycznej spoeczn. Raj ziemski taki, jakim go ujrza Kolumb, trwa i gin zarazem w wygodzie ycia
zastrzeonej dla bogaczy.
Niebo koloru sadzy i cikie powietrze Pot au Noir s nie tylko oznak zbliania si do rwnika. Wyraaj
one istot klimatu, w jakim dwa wiaty stany oko w oko. Ten ponury ywio, ktry je rozdziela, cisza morska,
w ktrej zbieraj si jakby ze moce, s ostatni mistyczn barier pomidzy tym, co byo wczoraj jeszcze
dwiema planetami przeciwstawnymi ze wzgldu na warunki tak rne, e pierwsi wiadkowie nie mogli
uwierzy, e i tu, i tam s to warunki ludzkie. Kontynent zaledwie dotknity przez czowieka lea przed ludmi,
ktrych chciwoci nie mg zaspokoi ich wasny wiat. Wszystko Bg, moralno, prawo miao by na
nowo postawiane pod znakiem zapytania przez ten drugi grzech. Wszystko miao by rwnoczenie
potwierdzone co do faktw i odwoane co do prawa. Potwierdzenie istnienia raju biblijnego, zotego wieku
staroytnych, rda modoci, Atlantydy, Hesperyd, sielanek i Wysp Szczliwych, lecz jednoczenie podanie w
wtpliwo objawienia, zbawienia duszy, obyczajw i prawa przez zetknicie si z ludnoci czystsz i
szczliwsz (ktra oczywicie nie bya naprawd ani czystsza, ani szczliwsza, lecz ktr wskutek skrytych
wyrzutw sumienia ju tak widziano). Nigdy ludzko nie bya i nigdy ju nie bdzie wystawiona na tak
wstrzsajc prb, chyba e pewnego dnia zostanie odkryty w odlegoci milionw kilometrw inny glob
zamieszkay przez istoty mylce. Obecnie wiemy, e te odlegoci s w teorii do przebycia; dawni eglarze
obawiali si ponadto, e spotkaj si z nicoci.
 Aby oceni charakter absolutny, totalny, nieprzejednany dylematw, ktre osaczay ludzko XVI wieku,
naley przypomnie sobie niektre zdarzenia. Do tej Hispanioli (dzisiaj Haiti i San Domingo), gdzie ludno
tubylcza liczya 100 000 w 1492 roku, a sto lat pniej pozostao z niej 200 ludzi umierajcych raczej z powodu
strachu i wstrtu do cywilizacji europejskiej ni z powodu chorb wenerycznych i razw, kolonizatorzy posyali
komisj za komisj w celu ustalenia natury tych istot. Jeeli byli naprawd ludmi, to czy naleao uzna ich za
potomkw dziesiciu zaginionych pokole Izraela? Czy te za Mongow przybyych tu na soniach lub
Szkotw przyprowadzonych przed kilkoma wiekami przez ksicia Modoka? Czy byli poganami z pochodzenia,
czy te dawnymi katolikami ochrzczonymi przez witego Tomasza, ktrzy powrcili do pogastwa? Nie miano
nawet pewnoci, czy byli ludmi, czy te istotami diabelskimi lub zwierztami. Takie byy pojcia krla
Ferdynanda, skoro w 1512 roku importowa biae niewolnice do Indii Zachodnich w celu zapobieenia
maestwom Hiszpanw z kobietami tubylczymi, ktre nie s bynajmniej istotami rozumnymi. Kiedy Las
Casas usiowa znie roboty przymusowe, kolonizatorzy byli bardziej zdziwieni ni oburzeni: A wic nie
wolno ju nawet posugiwa si zwierztami pocigowymi?
Najsawniejsza, i nie bez racji, z tych komisji, komisja mnichw zakonu w. Hieronima, jest wzruszajca
zarwno z powodu skrupulatnoci, o ktrej zapomnieli wszyscy kolonizatorzy po 1517 roku, jak i dlatego, e
rzuca wiato na postawy umysowe epoki. W trybie prawdziwej ankiety psycho-socjologicznej, zbudowanej
wedug najbardziej nowoczesnych kanonw, zadano kolonizatorom pytania zmierzajce do ustalenia, czy, ich
zdaniem, Indianie byliby zdolni y na poziomie wieniakw w Kastylii. Wszystkie odpowiedzi byy
negatywne: W ostatecznoci moe ich wnukowie; lecz tubylcy s tak wystpni, e mona w to wtpi, a
dowodem choby to, e uciekaj przed Hiszpanami, odmawiaj pracy bez wynagrodzenia, natomiast posuwaj
si w przewrotnoci tak daleko, e darowuj swoj wasno i nie zgadzaj si na wyrzucanie swych towarzyszy,
ktrym Hiszpanie obcili uszy. I jako jednomylny wniosek: Jest lepiej dla Indian, aby stali si niewolnikami,
ni pozostali zwierztami.
Pniejsze o kilka lat sprawozdanie dodaje kropk nad i: Jedz ludzkie miso, nie maj sdw, chodz
cakiem nago, jedz pchy, pajki i surowe robaki, nie nosz brody, a jeeli przypadkiem im wyronie,
wyrywaj j natychmiast. (Ortiz przed Rad Indii, 1525). W tym samym zreszt czasie na ssiedniej wyspie
(Porto Rico, wedug wiadectwa Oviedo) Indianie zajmowali si chwytaniem biaych i topieniem ich; nastpnie
tygodniami stawiali stra przy topielcach, eby przekona si, czy ciaa ich podlegaj gniciu. Z tego porwnania
ankiet wynikaj dwa wnioski: biali powoywali si na nauki spoeczne, podczas gdy Indianie mieli raczej
zaufanie do nauk przyrodniczych i gdy biali gosili, e Indianie s zwierztami, ci ostatni zadowalali si
podejrzeniem, e biali s bogami. Biorc pod uwag obopln niewiedz, postpowanie Indian byo na pewno
bardziej godne ludzi.
Przeycia intelektualne dodaj jeszcze patosu niepokojowi moralnemu. Wszystko byo tajemnic dla naszych
podrnikw: Obraz wiata Piotra d'Aily mwi o odkryciu ludnoci najbardziej szczliwej, gens beatissima,
zoonej z pigmejw, makrobw, a nawet z acefalw. Piotr Martyr zbiera opisy potwornych bestii: wy
podobnych do krokodyli, zwierzt o ksztatach wou uzbrojonych w trby jak sonie, ryb czworononych
poerajcych ludzi, o gowach wou, z grzbietem pokrytym brodawkami, skorup wia i trb sonia. W
rezultacie s to tylko we boa, tapiry, manaty lub hipopotamy i rekiny (po portugalsku tubaro), i na odwrt,
zjawiska tajemnicze byy uznawane za zrozumiae same przez si. Czy Kolumb dla usprawiedliwienia nagej
zmiany kierunku, wskutek ktrej nie trafi do Brazylii, nie powoywa si w swoich oficjalnych raportach na
niezwyke okolicznoci, jakie ju si nigdy nie powtrzyy w tej wilgotnej strefie: upa tak wielki, e nie mona
byo zej do wntrza okrtu, e beczki z wod i winem eksplodoway, zboe pono, sonina i miso upieky
si w cigu tygodnia, soce byo tak palce, e zaodze wydawao si, e sponie ywcem. Szczliwy wiek, w
ktrym wszystko byo moliwe, moe tak samo jak dzisiaj dziki fruwajcym talerzom!
Czy to nie na tych wodach, po ktrych teraz pyniemy, Kolumb spotka syreny? W rzeczywistoci widzia je u
kresu pierwszej podry na Morzu Karaibskim, lecz mgby je rwnie zobaczy koo delty Amazonki. Ciaa
trzech syren opowiada on wyaniay si z oceanu i chocia nie byy tak pikne, jak si je przedstawia na
obrazach, ich okrge twarze miay wyranie ludzki ksztat. W istocie, manaty maj okrge gowy i sutki na
piersiach, karmi swoje mae jak kobiety, przyciskajc je ap do siebie. Identyfikacja nie powinna dziwi, jeeli
si zway, e w tym czasie przygotowywano si do opisu (a nawet do rysunku) drzewa bawenianego pod nazw
drzewa baranw; zamiast owocw miay by na nim uwieszone za plecy cae barany, ktrych wen mona byo
strzyc.
Tak samo Rabelais, kiedy w czwartej ksidze Pantagruela, opierajc si zapewne na sprawozdaniach eglarza,
ktry powrci z Ameryki, daje pierwsz karykatur tego, co etnolodzy nazywaj dzisiaj systemem
pokrewiestwa, haftuje na nieprawdopodobnej kanwie, gdy nie ma takiego pokrewiestwa, aby starzec mg
mwi ojcze do maej dziewczynki. W tych wszystkich przypadkach brak byo szesnastowiecznej
wiadomoci elementu bardziej istotnego ni wiedza, a mianowicie kwalifikacji niezbdnych do naukowego
mylenia. Ludzie tej epoki nie byli wraliwi na styl wiata; podobnie jak dzisiaj kto prymitywny, dostrzegszy
zewntrzne cechy malarstwa woskiego lub rzeby murzyskiej, a nie ich istotn harmoni, byby niezdolny do
odrnienia naladownictwa od autentycznego Botticellego lub przedmiotu zakupionego na bazarze od figurynki
pahuaskiej. Syreny i drzewo baranw to nie tylko obiektywne pomyki: z intelektualnego punktu widzenia s to
raczej bdy smaku; umys tych ludzi, pomimo geniuszu i wyrafinowania w innych dziedzinach, by niezdolny
do obserwacji. Nie oznacza to potpienia, lecz raczej szacunek wobec rezultatw osignitych pomimo tych
niedostatkw.
Okrt w drodze do Ameryki stanowi dla czowieka nowoczesnego akropol do modlitwy odpowiedniejszy ni
w Atenach. Odmawiamy ci odtd modw, anemiczna bogini, mistrzyni cywilizacji zamknitej w murach! Moja
myl zwraca si ponad tymi bohaterami eglarzami, badaczami i zdobywcami Nowego wiata, ktrzy (w
oczekiwaniu podry na ksiyc) przeyli jedyn totaln przygod dostpn ludzkoci do was, Indianie,
potomkowie tylnej stray, ktrzy tak okrutnie zapacilicie za honor otwarcia drzwi. Wasz przykad wzbogaci
poprzez Mantaigne'a, Rousseau, Woltera, Diderota t substancj, ktr karmia mnie szkoa: Huroni, Irokezi,
Karaibi, Tupi oto jestem!
Pierwsze wiata, ktre dostrzeg Kolumb i uwaa je za wiata na wybrzeu, pochodziy od morskiego
gatunku robaczkw witojaskich skadajcych jajka po zachodzie soca, a przed wschodem ksiyca; ziemia
nie moga jeszcze by wwczas widoczna. Odgaduj jednak jej wiata tej bezsennej nocy spdzonej na
pokadzie, by wypatrywa Ameryk.
Od wczoraj ju Nowy wiat jest obecny; nie dla oczu wprawdzie, gdy brzeg jest zbyt oddalony pomimo
zmiany kierunku przez statek, ktry skrciwszy stopniowo ku poudniowi posuwa si po osi rwnolegej do
wybrzea, od Cabo So Agostino a po Rio. Co najmniej przez dwa dni, a moe i przez trzy, bdziemy pynli w
obliczu Ameryki. Wielkie ptaki morskie faetony, petrele, guptaki nie s jeszcze zapowiedzi koca podry,
bo ptaki te zapdzaj si daleko od ziemi. Kolumb dozna rozczarowania, gdy na penym oceanie powita ich
lot jako zwycistwo. Od kilku dni widzimy mniej ryb latajcych, srebrzystych byskawic skrzcych si na
wszystkie strony nad niebiesk tafl morza, wprawianych w ruch przez uderzenie ogonem w wod i unoszonych
w gr przy pomocy otwartych skrzeli. Nowy wiat narzuca si zbliajcemu si do podrnikowi najprzd
jako zapach, inny jednak ni ten, ktrym byem zasugerowany jeszcze w Paryu z powodu skojarzenia nazw,
zapach trudny do opisania dla tego, kto go nigdy nie zazna.
Z pocztku wydaje si, e wonie morskie, do jakich przywyklimy od tygodni, nie kr ju swobodnie, e
napotykaj jaki mur na swej drodze; unieruchomione w ten sposb, nie wymagaj ju uwagi; moe si ona
zwrci w stron aromatw innego rodzaju, ktrych adne dowiadczenie nie pozwala okreli: jest to na
przemian wietrzyk z lasu i zapach cieplarni, kwintesencja krlestwa rolinnego, ktrej specyficzna wieo jest
tak intensywna, i wyraa si w jakim upojeniu wonnociami, jak ostatnia nuta potnego akordu, arpedio
izolujce i stapiajce zarazem rnorodne wonie owocowe. Zrozumiej to tylko ci, ktrzy kiedy zanurzyli nos
w gbi egzotycznego, wieo rozerwanego pieprzu, powchawszy uprzednio w jakim botequin brazylijskiego
serto miodow i czarn plecionk fumo de rolo, sfermentowanych lici tytoniu zwinitych w kilkumetrowe
sznury. Ci odnajd w poczeniu tych pokrewnych woni swoj Ameryk, ktra jedyna w cigu tysicleci
posiadaa ich tajemnic.
Lecz kiedy nazajutrz o 4 rano Ameryka rysuje si wreszcie na horyzoncie, obraz Nowego wiata wydaje si
godny jego woni. Przez dwa dni i dwie noce roztacza si przed nami olbrzymi acuch grski, olbrzymi
oczywicie nie przez sw wysoko, lecz dlatego e powtarza si wci taki sam, tak e nie mona z pocztku
zauway przerwy w linii jego grani. Na kilkaset metrw wznosz si nad morzem ciany grskie z gadkiego
kamienia, w nagromadzeniu ksztatw prowokujcych i szalonych. Widzi si czasem takie formy w zamkach z
piasku spukanych przez przypyw, lecz nikt nie przypuszczaby, e mog one istnie przynajmniej na naszej
planecie w tak wielkiej skali.
To wraenie ogromu jest waciwe dla Ameryki; odczuwa si je wszdzie, w miastach i na wsi, doznawaem
go w obliczu wybrzea i na paskowyach rodkowej Brazylii, w Andach boliwijskich i w Grach Skalistych
Colorado, na przedmieciach Rio, w podmiejskich okolicach Chicago i na ulicach Nowego Jorku. Wszdzie
doznaje si tego szoku. Te widoki przypominaj nasze widoki ulice s ulicami, gry grami, rzeki rzekami.
Skd wic bierze si to uczucie obcoci? Po prostu std, e stosunek pomidzy wymiarami czowieka i rzeczy
jest rozpity do takiego stopnia, e wsplna miara jest wyczona. Pniej, kiedy czowiek oswoi si z Ameryk,
dokonywa si prawie niewiadomie przystosowanie, ktre przywraca normalne proporcje pomidzy kracami;
proces ten jest prawie niedostrzegalny, sprawdza si go zaledwie przez ten przeskok sprynki mylowej przy
wysiadaniu z samolotu. Jednake kongenitalna niewspmierno dwch wiatw przenika i znieksztaca nasze
sdy. Ci, ktrzy gosz, e Nowy Jork jest brzydki, s tylko ofiarami zudzenia percepcji. Nie nauczywszy si
jeszcze zmienia skali upieraj si przy traktowaniu Nowego Jorku jako miasta i krytykuj ulice, parki i
pomniki. Zapewne, obiektywnie Nowy Jork jest miastem, lecz widok, jaki narzuca wraliwoci Europejczyka,
naley do innego rzdu wielkoci do rzdu wielkoci naszych krajobrazw, podczas gdy pejzae amerykaskie
wcigaj nas w jeszcze wikszy system, ktrego odpowiednika ju nie posiadamy. Pikno Nowego Jorku nie
jest zwizana z jego natur jako miasta, lecz z nieuniknion dla naszych oczu jeeli nie bdziemy si upiera
transpozycj miasta do poziomu sztucznego krajobrazu, w ktrym zasady urbanizmu nie odgrywaj roli; jedyne
wartoci posiadajce znaczenie to poyskliwo wiata, finezja perspektyw, wspaniae przepacie u stp
drapaczy chmur, cieniste doliny usiane rnokolorowymi autami jak kwiatami.
Po tym wszystkim czuj tym wiksze zakopotanie, gdy mam mwi o Rio de Janeiro, ktre jest dla mnie
odpychajce pomimo swej tak osawionej piknoci. Jake to powiedzie? Wydaje mi si, e krajobraz Rio nie
jest w skali jego rozmiarw. Gowa Cukru, Corcovado, wszystkie te wychwalane miejsca wydaj si
podrnikowi wjedajcemu do zatoki piekami zagubionymi w ktach bezzbnych ust. Te szczegy
geograficzne prawie zawsze zatopione w botnistej tropikalnej mgle nie s w stanie zapeni horyzontu zbyt
szerokiego, aby mg si nimi zadowoli. Jeli chce si obj wzrokiem widok, trzeba spojrze na zatok z
przeciwnej strony i przyglda si jej z wysokoci. Od strony morza, wskutek zudzenia odwrotnego ni w
Nowym Jorku, natura przybiera tu form placu budowy.
Dlatego te wymiary zatoki nie s postrzegalne poprzez wraenia wzrokowe; powolny ruch statku,
manewrowanie przy omijaniu wysp, wieo i zapachy nadlatujce nagle z lasw uczepionych na urwiskach
stwarzaj przez antycypacj pewien fizyczny kontakt z kwiatami i skaami, ktre nie istniej jeszcze jako
przedmioty, lecz zapowiadaj podrnikowi fizjonomi kontynentu. I znowu przypomina si Kolumb: Drzewa
byy tak wysokie, i wydawao si, e dotykaj nieba i, jeli dobrze zrozumiaem, nigdy nie trac lici;
widziaem je tak samo zielone i wiee w listopadzie jak w maju w Hiszpanii; niektre byy w kwiecie, inne
miay owoce. W ktrkolwiek obrciem si stron, piewa sowik, a wtroway mu tysice ptakw rozmaitych
gatunkw. Oto Ameryka zjawia si kontynent. Skadaj si na wszystkie obecnoci, ktre oywiaj o
zmroku zamglony horyzont zatoki; lecz dla przybysza ten ruch, te ksztaty i wiata nie wskazuj prowincji,
wiosek i miast; nie oznaczaj lasw, k, dolin i krajobrazw, nie wyjaniaj zabiegw i prac jednostek, ktre si
nawzajem nie znaj, gdy kada z nich jest zamknita w ciasnym krgu rodziny i zawodu. Wszystko to yje
jednym globalnym yciem. To, co mnie otacza ze wszystkich stron i przytacza to nie rnorodno
niewyczerpana rzeczy i ludzi, lecz jedna kolosalna istota: Nowy wiat.

IX. Guanabara.
Zatoka wgryza si do samego serca Rio; wprost z okrtu wysiada w rdmieciu, tak jak gdyby druga polowa
miasta, nowa Ys, bya ju poarta przez fale. I w pewnym sensie jest to prawd, gdy zacztek miasta, zwyky
port, znajdowa si na tej skalistej wysepce, o ktr statek otar si przed chwil. Nosi ona do dzisiaj nazwisko
zaoyciela: Villegaignon. Chodzc po Avenida Rio Branco, tam gdzie dawniej leay wioski tupinamba, mam w
kieszeni Jana de Lry, brewiarz etnologa.
378 lat temu, prawie co do dnia, przyby on tutaj wraz z dziesicioma protestantami z Genewy, wysanymi
przez Kalwina na prob jego dawnego wspucznia Villegaignon, ktry nawrci si w rok po zamieszkaniu
nad zatok Guanabara. Ten dziwny osobnik wykonywa kolejno wszystkie zawody i dotyka wszystkich
problemw, wojowa kiedy z Turkami, Arabami, Wochami, Szkotami (porwa Mari Stuart, aby umoliwi jej
maestwo z Henrykiem II) i Anglikami. Widziano go na Malcie, w Algierze i w czasie bitwy pod Crisoles.
Prawie przy kocu swej awanturniczej kariery, kiedy wydawao si, e powici si architekturze wojskowej,
zdecydowa si odjecha do Brazylii wskutek niepowodzenia w zawodzie. Lecz i tam jego plany s na miar
jego umysowoci niespokojnej i ambitnej. C chce robi w Brazylii? Zaoy koloni, ale zapewne take
wykroi dla siebie imperium, a jako cel najbliszy stawia sobie stworzenie azylu dla przeladowanych
protestantw, ktrzy by chcieli opuci metropoli. Bdc sam katolikiem i prawdopodobnie wolnomylicielem,
uzyskuje patronat ze strony Coligny i kardynaa Lotaryngii. Po kampanii werbunkowej wrd wiernych obu
kultw, prowadzonej take publicznie wrd rozpustnikw i zbiegych niewolnikw, udao mu si zaadowa 12
lipca 1555 roku 600 osb na dwa okrty; bya to mieszanina pionierw reprezentujcych wszystkie stany i
elementw kryminalnych powyciganych z wizie. Nie zapomnia o niczym prcz kobiet i zapasw ywnoci.
Odjazd by mozolny, dwa razy powracano do Dieppe, wreszcie 14 sierpnia podniesiono ostatecznie kotwic i
natychmiast rozpoczy si trudnoci: rozruchy na Wyspach Kanaryjskich, zepsucie si zapasw wody na
pokadzie, szkorbut. 10 listopada Villegaignon wpywa do zatoki Guanabara, gdzie Francuzi i Portugalczycy
walcz od kilku lat o wpywy u tubylcw.
Uprzywilejowana sytuacja Francuzw na wybrzeu brazylijskim w tej epoce przedstawia ciekawe
zagadnienie. Siga ona na pewno pocztku wieku, w tym czasie bowiem notowane s liczne podre Francuzw;
w 1503 wyprawa Gonneville (ktry sprowadzi sobie z Brazylii zicia Indianina), prawie w tym samym czasie,
w 1500, odkrycie Ziemi witego Krzya przez Cabrala. Czy trzeba cofn si jeszcze? Czy z faktu nadania
bezporednio przez Francuzw nazwy Brazylii tej nowej ziemi (Brazylia, jak stwierdzono co najmniej od XII
wieku, jest tajn, zazdronie strzeon nazw mitycznego kontynentu, z ktrego pochodzio drzewo farbiarskie)
oraz zapoyczenia znacznej iloci wyrazw z dialektw tubylczych wprost przez Francuzw bez porednictwa
jzykw iberyjskich (ananas, maniok, tamandua, tapir, jaguar, saguin, aguti, ara, kajman, tukan, coati, acajou
itd.) naley wycign wniosek, e pewna doza prawdy jest rdem tej tradycji z Dieppe, ktra przypisuje
odkrycie Brazylii Janowi Cousin cztery lata przed pierwsz podr Kolumba? Cousin mia na pokadzie
niejakiego Pinzona; wanie Pinzonowie dodaj Kolumbowi odwagi, kiedy w Palos wydaje si, i gotw jest
zaniecha swego planu; rwnie niejaki Pinzon dowodzi La Pinta w czasie pierwszej podry, a Kolumb
konferuje z nim, ilekro zamierza zmieni kierunek, rezygnuje wreszcie z drogi, ktra dokadnie w rok pniej
miaa doprowadzi innego Pinzona do Cabo So Agostino i zapewni mu jako pierwszemu oficjalne odkrycie
Brazylii; Kolumb straci w ten sposb dodatkowy tytu do sawy.
Zagadnienie to nie zostanie nigdy rozwizane, chyba e stanie si jaki cud, gdy archiwa z Dieppe, w tym
rwnie relacja Cousina, spony w XVII wieku w czasie poaru spowodowanego bombardowaniem przez
Anglikw. Wstpujc po raz pierwszy na ziemi Brazylii, nie mogem si powstrzyma od wspomnienia tych
wszystkich tragicznych i groteskowych wydarze, ktre wiadcz o zayoci panujcej przed 400 laty pomidzy
Francuzami i Indianami: tumacze normandzcy, zachwyceni yciem w stanie natury, bior za ony kobiety
tubylcze i staj si ludoercami. Nieszczliwy Hans Staden, ktry przey cae lata w strachu i dra codziennie,
e go zjedz, ratowa si za kadym razem dziki szczliwemu przypadkowi, prbujc udawa Francuza i
powoujc si na sw rud brod bynajmniej nie iberyjsk; pewnego razu spotka si on z nastpujc replik
krla Quoniam Bb: Schwytaem i zjadem ju piciu Portugalczykw, wszyscy twierdzili, e s Francuzami,
a jednak kamali! Jake bliskie musiao by to obcowanie, skoro w 1531 fregata La Plerine moga przywie
do Francji razem z adunkiem 3000 skr leopardw, 300 map i koczkodanw, 600 papug, ktre umiay ju
kilka sw po francusku.
Villegaignon zakada na wyspie w zatoce Fort Coligny; Indianie go buduj, zaopatruj w ywno ma
koloni, lecz wkrtce, zniechceni wiadczeniem usug bez wynagrodzenia, uciekaj opuszczajc swe wioski.
Gd i choroby zagniedziy si w forcie. Villegaignon zaczyna przejawia temperament despotyczny; galernicy
si buntuj, nastpuje ich masakra. Epidemia przenosi si na kontynent; nieliczni Indianie, ktrzy pozostali
wierni misji, padaj ofiar zarazy, 800 umiera.
Villegaignon gardzi sprawami doczesnymi; przeywa kryzys duchowy. W zetkniciu z protestantami nawraca
si i wzywa Kalwina do przysania misjonarzy, ktrzy by go owiecili w nowej wierze. W ten sposb organizuje
si w 1556 roku wyprawa, w ktrej bierze udzia Lry.
Historia przybiera wwczas obrt tak oryginalny, e wydaje mi si dziwne, i nie zaj si ni aden
powieciopisarz lub scenarzysta. Jaki byby to film! Osamotniona na kontynencie obcym jak inna planeta, nie
znajc absolutnie jego przyrody ani ludzi, niezdolna do uprawiania ziemi dla zdobycia poywienia, zalena co
do zaspokojenia wszystkich potrzeb od ludnoci, ktrej nie moe zrozumie, ktra ywi do niej nienawi,
osaczona przez choroby ta garstka Francuzw, ktrzy narazili si na te wszystkie niebezpieczestwa, aby uciec
od walk w metropolii i stworzy warunki wspistnienia rnych wierze w atmosferze tolerancji i wolnoci,
wpada we wasne sida. Protestanci usiuj nawraca katolikw, a katolicy protestantw. Zamiast pracowa, aby
y, spdzaj tygodnie na szalonych dyskusjach: jak naley interpretowa Wieczerz Pask? Czy naley
miesza wod z winem do konsekracji? Eucharystia, udzielanie chrztu dostarczaj tematu do prawdziwych
turniejw teologicznych, w nastpstwie ktrych Villegaignon to przyjmuje now wiar, to si jej wyrzeka.
Dochodzi do wyprawienia emisariusza do Europy w celu konsultacji z Kalwinem dla rozstrzygnicia
spornych kwestii. Tymczasem konflikty wzrastaj. Villegaignon zaczyna traci rozsdek, Lry opowiada, e
mona byo okreli z gry jego humor i stosowane rygory wedug koloru jego ubrania. Wreszcie zwraca si
przeciwko protestantom i zamierza ich wygodzi; protestanci przestaj bra udzia w yciu wsplnoty,
przenosz si na kontynent i cz si z Indianami. Sielance ich wspycia zawdziczamy to arcydzieo
literatury etnograficznej Le voyage faict en la Terre du Brsil Jana de Lry. Zakoczenie tej przygody jest
smutne: genewczycy zaadowuj si nie bez trudnoci z powrotem na statek francuski; nie ma ju mowy, jak w
czasie przeprawy w t stron, kiedy byli silni, o degraisser ogoacaniu radosnym napotkanych w drodze
okrtw; gd panuje na pokadzie. Zjada si mapy i te papugi tak cenne, e przyjacika de Lry, Indianka,
odmawia wydania swojej, chyba w zamian za dziao artyleryjskie. Szczury i myszy okrtowe, ostatnie rodki
ywnoci, osigaj cen czterech talarw za sztuk. Nie ma ju wody. W 1558 zaoga lduje w Bretanii na p
martwa z godu.
Na wyspie kolonia, w atmosferze egzekucji i terroru, upada; Villegaignon, powszechnie znienawidzony,
uwaany za zdrajc przez jednych, za renegata przez drugich, grony dla Indian, a sam bojc si
Portugalczykw, rezygnuje ze swego marzenia. Fort Coligny pod komend jego siostrzeca Bois le Comte
wpada w rce Portugalczykw w 1560 roku.
W Rio, ktre jest obecnie moim pokarmem, staram si odnale smak tej historii. W istocie, miaem go
odkry pewnego dnia z okazji wycieczki archeologicznej w gb zatoki zorganizowanej przez Museu Nacional
na cze pewnego uczonego japoskiego. May torpedowiec zostawi nas na bagnistej play, gdzie rdzewia
stary, ponury kadub okrtu; zapewne nie pochodzi z XVI wieku, jednake wprowadza pewien wymiar
historyczny w tej okolicy, gdzie nic innego nie odzwierciedlao przemijania czasu. Pod niskimi chmurami, poza
zason drobnego deszczu, ktry pada bez przerwy, znikno dalekie miasta. Poza czarnym botem, penym
rojcych si krabw i korzeniary (co do ktrej nigdy nie wiadomo, czy jej formy wskazuj na bujno czy te na
gnicie), na tle lasu odcinay si w strumieniach deszczu sylwetki kilku chat ze somy, nie nalecych do adnego
wieku. Jeszcze dalej zbocza grskie roztapiay w bladej mgle swe skaliste skarpy. Przybliajc si do drzew
osignlimy cel naszej wizyty: piaskownic, w ktrej wieniacy odkryli niedawno fragmenty ceramiki.
Dotykam tych grubych skorup o fakturze niewtpliwie tupi przez swoj polew bia z czerwonym brzegiem i
cienk siatk czarnych linii tworzcych labirynt przeznaczony, jak mwi, do zmylenia zych duchw
poszukujcych koci ludzkich przechowywanych niegdy w tych urnach. Tumacz mi, e bylibymy mogli
dotrze autem do tego miejsca odlegego zaledwie o 50 km od miasta, lecz drogi byy tak poniszczone przez
deszcz, e moglimy zosta zablokowani przez cay tydzie. Zbliyoby to nas jeszcze bardziej do przeszoci,
ktra nie bya w stanie przeksztaci tych melancholijnych okolic, gdzie Lry, by moe, skraca sobie czas
oczekiwania, patrzc, jak brunatna rka kreli przy pomocy opatki maczanej w czarnym lakierze te tysice
drobnych ornamentw, jak ozdoby linijne, jeziora mioci i inne zabawki, ktrych tajemnice staram si dzi
odgadn na powierzchni zblakego czerepu.
Pierwszy kontakt z Rio by inny. Oto jestem po raz pierwszy w yciu po tamtej stronie rwnika, pod
zwrotnikami, w Nowym wiecie. Jaki znak da mi pozna t potrjn zmian? Jaki gos mi j potwierdzi, jaka
nuta, nigdy dotychczas nie syszana, zabrzmi najpierw w mych uszach? Moja pierwsza obserwacja jest baha:
jestem w salonie.
Ubrany lej ni zazwyczaj i stpajc po falistych meandrach czarno-biaej mozaiki, czuj specyficzny nastrj
w tych wskich i cienistych przecznicach gwnej arterii; przejcie od drogi do mieszka jest mniej wyranie
zaznaczone ni w Europie, sklepy pomimo zbytkownych wystaw wykadaj towary na ulic, nie zwraca si
uwagi na to, czy si jest wewntrz domu, czy zewntrz. W istocie ulica nie jest tylko miejscem, przez ktre si
przechodzi, jest to rwnie miejsce, w ktrym si przebywa. Jest zarazem ywa i spokojna, bardziej ludna i
lepiej ochroniona ni u nas odnajduj kryterium porwnania, jakie mi si nasuwa. Bowiem zmiana pkuli,
ziemi, kontynentu i klimatu uczynia jedynie zbdn cienk pokryw szklan, ktra w Europie wprowadza
sztucznie te same warunki: wydaje si, e Rio odtwarza pod goym niebem galerie w Mediolanie lub w
Amsterdamie, pasa Panoramy lub hall dworca Saint-Lazare.
Zwykle za podr uwaa si poruszanie w przestrzeni. To za mao. Podr zaznacza si jednoczenie w
przestrzeni, w czasie i w hierarchii spoecznej. Kade wraenie moe by tylko wwczas okrelone, kiedy
uwzgldni si je w stosunku do tych trzech osi, a poniewa przestrze sama ma trzy wymiary, trzeba co najmniej
piciu wymiarw, aby uksztatowa sobie adekwatny obraz podry. Odczuem to natychmiast, ldujc w
Brazylii. Oczywicie jestem po tamtej stronie rwnika i Atlantyku i bardzo blisko zwrotnika. Wiele rzeczy mi to
potwierdza: ten upa spokojny i wilgotny, ktry uwalnia moje ciao od zwykego ciaru wenianego ubrania i
znosi przeciwstawno (ktra, jak nastpnie odkryem, stanowi jedn ze staych danych mojej cywilizacji)
pomidzy domem i ulic; zreszt dowiaduj si wkrtce, e wprowadza inn pomidzy czowiekiem i dungl,
ktra nie istnieje w moim cakowicie zhumanizowanym krajobrazie; s take drzewa palmowe, nowe kwiaty i na
werandach kawiarni te stosy zielonych orzechw kokosowych, z ktrych po rozciciu wysysa si sodk
orzewiajc wod pachnc piwnic.
Ale odczuwam take inne zmiany: byem biedny, a jestem bogaty; najprzd dlatego, e moje warunki
materialne ulegy zmianie, a nastpnie dlatego, e ceny produktw tutejszych s niewiarygodnie niskie; ten
ananas kosztowaby mnie dwadziecia sou, wieniec bananw dwa franki, kurczaki pieczone na ronie przez
woskiego oberyst cztery franki. Mona by powiedzie: Stoliczku, nakryj si. Wreszcie stan
rozporzdzalnoci, jaki stwarza zawinicie do portu, okazja ofiarowana za darmo, ktrej jednak towarzyszy
uczucie przymusu do jej wykorzystania, powoduje postaw dwuznaczn, sprzyjajc zawieszeniu nawykw,
kontroli i prawie rytualnemu wyzwoleniu rozrzutnoci. Oczywicie podr moe dziaa w kierunku wprost
odwrotnym; dowiadczyem tego, kiedy po zawieszeniu broni przybyem do Nowego Jorku bez pienidzy;
jednake podr dziaa zawsze w mniejszym lub wikszym stopniu w kierunku poprawienia lub pogorszenia
sytuacji materialnej i chyba cudem mogaby nie sprowadzi zmiany pod tym wzgldem. Przenoszc na odlego
tysicy kilometrw, podr doprowadza do przekroczenia w d lub w gr kilku stopni drabiny spoecznej.
Deplasuje, lecz zarazem deklasuje na lepsze lub gorsze nie mona oddzieli barw i smakw w nowym
miejscu od zawsze nieprzewidzianej rangi, w jakiej umieszcza ci podr, aby ich zazna.
By czas, kiedy podrnik stawa w obliczu cywilizacji radykalnie odmiennych od jego wasnej; uderzaa go
wtedy ich obco. Od kilku wiekw okazje te staj si coraz rzadsze. Czy w Ameryce, czy te w Indiach
podrnik jest mniej zaskoczony, ni przyznaje. Wybierajc cele i marszruty ma si swobod wyboru tej lub
innej daty lub rytmu inwazji cywilizacji mechanicznej. Pogo za egzotyzmem sprowadza si do rejestrowania
stanw antycypacji lub opnienia znanego rozwoju. Podrnik staje si antykwariuszem zmuszonym do
zaniechania zbiorw sztuki murzyskiej wobec braku przedmiotw i do zadowolenia si starowieckimi
pamitkami kupowanymi w czasie wdrwek po bazarach ze starzyzn zamieszkaej ziemi.
Rnice te s dostrzegalne ju w miecie. Jak roliny kwitnce w odpowiedniej dla siebie porze roku,
dzielnice nosz pitno wiekw, w ktrych nastpowa ich wzrost, rozkwit i schyek. Na tym klombie rolinnoci
miejskiej istniej przypadki wspistnienia i nastpstwa. W Paryu dzielnica Le Marais bya w rozkwicie w
wieku XVII, obecnie toczy j zgnilizna; przypadek pniejszy IX okrg rozwija si w czasie drugiego
cesarstwa, dzi podniszczone domy zamieszkuje fauna ludzi ubogich, ktrzy jak mrwki znajduj tu odpowiedni
teren dla swej skromnej dziaalnoci. XVII okrg zesztywnia w swoim minionym luksusie jak wielka
chryzantema z gow zeschnit, ale wzniesion pomimo kresu swego rozkwitu. Okrg XVI by jeszcze wczoraj
olniewajcy, obecnie jego byszczce kwiaty ton w lesie budynkw, ktre upodabniaj go stopniowo do
przedmiecia.
Kiedy porwnywa si miasta bardzo oddalone w sensie geograficznym i historycznym, te rnice cyklw
komplikuj si jeszcze przez nierwno rytmw. Oddalajc si nieco od centrum Rio, ktre tkwi w pocztkach
naszego wieku, wpadamy w spokojne ulice, bardzo dugie, wysadzane drzewami palmowymi, mangowymi i
palisandrowymi; po obu stronach starowieckie wille ton w ogrodach. Myl (tak jak miaem pniej czyni w
dzielnicach rezydenckich Kalkuty) o Nicei lub o Biarritz z czasw Napoleona III. Kraje tropikalne s nie tyle
egzotyczne, ile raczej niemodne. Charakteryzuje je nie rolinno, lecz drobne detale architektury i sugestia stylu
ycia, ktra wywouje wraenie raczej niedostrzegalnego cofnicia si w czasie ni przebycia ogromnych
przestrzeni.
Rio de Janeiro nie jest zbudowane jak zwyke miasto. Zaoone pocztkowo na bagnistej paszczynie
okalajcej zatok, wcisno si jak palce w za duej rkawiczce pomidzy ponure skay, ktre otaczaj je ze
wszystkich stron. Macki miasta, dugie niekiedy na 20 lub 30 kilometrw, cign si u stp formacji
granitowych o zboczach tak stromych, e adna rolinno nie moe si ich uczepi; gdzieniegdzie na
osamotnionym tarasie lub w gbokim kominie pozostaa jednak wysepka naprawd dziewiczego lasu, zupenie
niedostpnego pomimo bliskoci; w samolocie, unoszc si nad tymi penymi powagi i wieoci korytarzami,
pomidzy wspaniaymi kobiercami, wydaje si nam, e ocieramy si o gazie, zanim wyldujemy u ich stp. To
miasto, tak bogate we wzgrza, traktuje je z pogard, co si tumaczy brakiem wody na szczytach. Rio jest pod
tym wzgldem przeciwiestwem Chittagongu nad Zatok Bengalsk: tam na bagnistej rwninie wznosz si
niewielkie stokowate pagrki z pomaraczowej gliny przewiecajcej przez zielon traw; kady z nich nosi na
sobie samotny bungalow, fortec bogatych, ktrzy chroni si przed dusznym upaem i motochem gniedcym
si na dole, W Rio jest odwrotnie: te zaokrglone czapy z jednej bryy granitu, jak odlewy, promieniuj ciepo
tak intensywnie, e wietrzyk krcy w gbi korytarzy nie moe si wznie. Moe urbanistyka znalaza
obecnie rozwizanie tego zagadnienia, lecz w roku 1935 mona byo ustali stopie zajmowany w hierarchii
spoecznej za pomoc wysokociomierza: stopie ten by tym niszy, im mieszkanie byo wyej pooone.
Ndzarze yli uczepieni na skaach w favellas, gdzie czarni, odziani w czysto wyprane achmany, komponowali
na gitarach wesoe melodie, ktre w karnawale miay wraz z nimi zej z wysokoci i opanowa miasto.
Miasto zmienia si zarwno w miar odlegoci, jak w miar wysokoci. Z chwil gdy zapuszczamy si w
jedn z tych miejskich cieek, ktre zagbiaj si serpentynami pomidzy wzgrza, mamy wkrtce przed sob
obraz przedmiecia. Botafogo na skraju alei Rio Branco to jeszcze miasto zbytku, lecz na Flamengo mona by
pomyle, e si jest w Neuilly, a w okolicy tunelu Copacabana to Saint Denis albo le Bourget dwadziecia lat
temu z pewnym wiejskim posmakiem w dodatku, zapewne jak na naszych przedmieciach przed wojn 1914
roku. W Copacabana, dzi najeonym drapaczami chmur, widziaem wtedy tylko mae prowincjonalne miasto z
jego sklepikami i oywieniem.
Ostatnie wspomnienie z Rio z czasu mego ostatecznego odjazdu to hotel, w ktrym odwiedziem kolegw
amerykaskich na zboczu Corcovado; dojedao si tam kolejk grsk prymitywnie urzdzon wrd usypisk,
w stylu troch garau, a troch schroniska wysokogrskiego z posterunkami obsadzonymi przez usunych lokai:
rodzaj lunaparku. Wszystko po to, by osign szczyt wzgrza i po wspinaczce wzdu nie zamieszkanych
terenw, brudnych i kamienistych, czsto prawie w linii pionowej dotrze do maej rezydencji z okresu
cesarstwa; dom terrea, parterowy, ozdobiony stiukami i tynkowany na kolor ochry, gdzie jadao si na platformie
zamienionej na taras ponad nieskadn mieszanin budynkw z betonu, ruder i konglomeratw miejskich, w
gbi zamiast kominw fabrycznych, oczekiwanych jako granica tego rnolitego pejzau, tropikalne morze,
byszczce i atasowe pod monstrualnym wiatem ksiyca.
Powracam na pokad. Statek przygotowuje si do odpywu i migoce wszystkimi wiatami; defiluje przed
morzem i wydaje si ruchomym fragmentem lepej uliczki. Przed wieczorem bya burza i morze lni jak brzuch
zwierzcia. Tymczasem strzpy chmur zasaniaj ksiyc, wiatr rozwiewa je w zygzaki, krzye, trjkty. Te
dziwne figury s owietlone jakby od wewntrz, na czarnym tle nieba zdawaoby si zorza polarna na uytek
zwrotnikw. Od czasu do czasu poprzez te zwiewne zjawiska ukazuje si uamek czerwonego ksiyca, ktry
przechodzi, powraca i znika jak bdzca, przeraona latarnia.
X. Przekroczenie linii zwrotnikw.
Wybrzee pomidzy Rio i Santos przedstawia si znowu jak wymarzona kraina tropikalna. Nadbrzeny
acuch grski, w pewnym punkcie ponad 2000 metrw wysokoci, wpada do morza i rozcina je wysepkami i
skaami; plae z drobnego piasku, okolone palmami kokosowymi i wilgotn puszcz pen orchidei, opieraj si
o ciany z piaskowca lub bazaltu, ktre broni do nich dostpu wszystkiemu prcz morza. Mae porty, odlege
jeden od drugiego o 100 kilometrw, daj schronienie rybakom w osiemnastowiecznych, obecnie zrujnowanych
domach niegdy zbudowanych przez armatorw, kapitanw i wicegubernatorw ze szlachetnie ciosanego
kamienia. Angra dos Reis, Ubatuba, Parati, So Sebastio, Villa Bella wszystko to punkty, do ktrych
docieraj, po tygodniach podry na muach poprzez gry, zoto, diamenty, topazy i chryzolity wydobywane w
Minas Geraes, to znaczy kopalniach gwnych krlestwa. Kiedy si szuka ladw cieek wzdui espiges
grani z trudem wyobrazi sobie mona ruch tak wielki, e istnia specjalny zawd ludzi utrzymujcych si z
odszukiwania podkw zgubionych w drodze przez zwierzta.
Bougainville opowiada o ostronociach stosowanych przy eksploatacji i transporcie. Z chwil wydobycia
zoto miao by oddane Maisons de Fondation znajdujcym si w kadym okrgu: Rio des Morts, Sabara, Serro
Frio. Pobierano tam nalenoci Korony, a eksploatujcym oddawano to, co im si naleao, w sztabach z
oznaczeniem na nich ciaru, tytuu i herbu krlewskiego. Centralne biuro, umieszczone w poowie drogi z
kopalni do wybrzea, wykonywao ponown kontrol. Oficer i 50 ludzi pobierali 1/5 dochodu i co za czowieka
i zwierz. Podatek ten by rozdzielany pomidzy krla i posterunek. Tote nic dziwnego, e karawany
przybywajce z kopalni i przechodzce przymusowo przez ten odcinek byy zatrzymywane i przeszukiwane z
ca surowoci.
Waciciele przynosili nastpnie zoto w sztabach do mennicy w Rio de Janeiro, ktra dawaa im w zamian
monety p dublony wartoci omiu piastrw hiszpaskich; na kadej z nich krl zarabia piastra.
Bougainville dodaje: Paac mennicy. jest jednym z najpikniejszych, jest on zaopatrzony we wszystkie
urzdzenia potrzebne do pracy w najszybszym tempie. Poniewa zoto przychodzi z kopalni rwnoczenie z
przyjazdem okrtw z Portugalii, naley piesznie wyrabia monety, tote bije si je z zadziwiajc szybkoci.
Co do diamentw, system by jeszcze surowszy. Bougainville opowiada, e przedsibiorcy s obowizani
zdawa dokadnie rachunek ze znalezionych diamentw i oddawa je intendentowi ustanowionemu w tym celu
przez krla. Intendent skada je natychmiast w specjalnej okutej elazem kasetce o trzech zamkach. Intendent ma
jeden klucz, wicekrl drugi, a provador Haciendy Reale trzeci. Kasetka jest zamknita w drugiej kasecie, na
ktrej przybite s pieczcie tych trzech osb; znajduj si w niej trzy klucze od kasetki wewntrznej. Wicekrl
nie ma prawa bada jej zawartoci. Skada on to wszystko do pancernej skrzyni i wysya do Lizbony
przyoywszy piecz na zamku. Otwarcie nastpuje w obecnoci krla, ktry wybiera diamenty dla siebie i
paci cen przedsibiorcy wedug cennika ustanowionego w ukadzie.
Z caej tej intensywnej dziaalnoci, ktra w samym tylko roku 1762 przyniosa z transportu, kontroli,
mennicy i ekspedycji 119 arrobe zota, tzn. przeszo ptorej tony, nic nie pozostao na tym wybrzeu
przywrconego raju oprcz kilku majestatycznych fasad wznoszcych si samotnie w gbi zatoczek; fale
uderzaj o mury, do stp ktrych podpyway niegdy galiony. Patrzc na te olbrzymie puszcze, dziewicze
zatoki, urwiste skay, ma si wraenie, e jedynie nieliczni bosonodzy tubylcy zelizgiwali si tu z wysokich
paskowzgrzy, i nie mona sobie wyobrazi, e stanowiy one siedlisko warsztatw, w ktrych jeszcze 200 lat
temu wykuwano losy nowoczesnego wiata.
Nasyciwszy si zotem, wiat zapragn cukru, lecz cukier sam poera niewolnikw. Po wyczerpaniu
kopalni, poprzedzonym zreszt dewastacj lasw dostarczajcych opau do wierce, zniesienie niewolnictwa i
wzrastajcy popyt w caym wiecie skieroway So Paolo i jego port Santos w stron kawy. Z tego, a
nastpnie biaego zoto stao si czarne. Przemiany, wskutek ktrych Santos stao si jednym z orodkw
midzynarodowego handlu, nie pozbawiy go tajemniczej piknoci. Podczas gdy okrt powoli wpywa
pomidzy wyspy, doznaj pierwszego szoku zwrotnikw. Jestemy zamknici w zielonawym kanale.
Wycigajc rk, mona by prawie dotkn tych rolin, ktre Rio trzymao jeszcze z dala w swych wysoko
uczepionych cieplarniach. Na skromniejszej scenie nawizuje si kontakt z krajobrazem.
Zaplecze Santos, mokra rwnina podziurawiona lagunami i bagnami, poprzecinana rzekami, cieninami i
kanaami, caa w perowych oparach zacierajcych kontury, wydaje si ziemi wyaniajc si na pocztku
stworzenia. Plantacje bananw, ktre j pokrywaj, maj ziele najmodsz i najdelikatniejsz, jak mona sobie
wyobrazi: ostrzejsz ni zoto pl jutowych na delcie Brahmaputry, z ktrymi lubi j czy we
wspomnieniach; ale wanie ta delikatno odcieni, ta niespokojna subtelno w porwnaniu do sytego
przepychu tamtych pl przyczynia si do atmosfery pierwotnoci. Przez p godziny posuwamy si pomidzy
bananowcami, raczej mastodontami rolinnymi ni drzewami karowatymi, soczystymi pniami uwieczonymi
przez piropusze elastycznych lici ponad domi o stu palcach wychodzcych z olbrzymiego brzowego i
rnobarwnego lotosu. Nastpnie droga wznosi si do 800 metrw na szczyt sierry. Jak wszdzie na tym
wybrzeu, strome zbocza ochroniy przed ludmi dziewicz puszcz, tak bogat, e aby znale jej rwn, trzeba
by przeby tysice kilometrw na pnoc a do Amazonki. Podczas gdy auto jczy na zakrtach, ktrych nie
mona nawet nazwa gwkami szpilek, tak s ostre, poprzez mg, ktra w innym klimacie udaje wysokie
gry, mog spokojnie obserwowa drzewa i roliny spitrzone przed mymi oczyma jak okazy w muzeum.
Ten las rni si od naszego kontrastem pomidzy listowiem a pniami. Licie s ciemniejsze, ich odcie
wywouje raczej wraenie minerau ni roliny, panuje tu czciej jodelit i turmalin ni szmaragd i oliwin.
Natomiast pnie biae lub popielate maj sylwetki szkieletw na ciemnym tle listowia. Bdc za blisko ciany
lasu, aby mc obj cao, przygldam si przede wszystkim szczegom. Roliny bujniejsze ni w Europie
prostuj odygi i licie, ktre zdaj si wycite z metalu, tak pewna jest ich postawa, a ksztat tak peen sensu,
jakby niezaleny od dziaania czasu. Widziana z zewntrz, ta natura jest innego rzdu ni nasza; przejawia w
wyszym stopniu sw obecno i trwao. Jak w egzotycznych pejzaach Henryka Rousseau, te twory natury
osigaj godno przedmiotw.
Raz ju doznaem podobnego wraenia. Byo to z okazji pierwszych wakacji w Prowansji po latach
powiconych Normandii i Bretanii. Przyzwyczajony do rolinnoci, ktra bya dla mnie mtna i nieinteresujca,
ujrzaem nagle inn. Kady jej okaz mia szczeglne znaczenie. Byo to troch tak, jakbym z banalnego
miasteczka zosta przeniesiony do okolicy archeologicznej, gdzie kady kamie jest nie tylko elementem
budynku, lecz ma charakter wiadka. W podnieceniu biegaem po skaach powtarzajc, e kade dbo nosi tu
nazw tymianku, macierzanki, rozmarynu, bazylii, lauru, lawendy, mcznicy, krzaku kaparowego, pistacji, e
posiada dokumenty szlachectwa i otrzymao uprzywilejowane zadanie. Cika wo ywiczna bya dla mnie
zarazem dowodem i racj istnienia tego bardziej wartociowego wiata rolinnego. To, co flora prowansalska
przyniosa mi przez swj aromat, rolinno tropikalna sugerowaa mi przez sw form. Ju nie wiat zapachw
i stosowania zi w zakresie recept i przesdw, lecz zesp rolinny podobny do grupy tancerek z ktrych kada
zastyga w pozie najbardziej wymownej, jakby dla podkrelenia rysunku bardziej wyrazistego, jeliby nie
grozio mu niebezpieczestwo ze strony ycia: nieruchomy balet, zmcony jedynie metalicznym szumem rde.
Na szczycie wszystko zmienia si raz jeszcze; min wilgotny upa zwrotnikw, skoczyy si heroiczne
sploty lian ze skaami. Po przeciwnej stronie zamiast olbrzymiej lnicej panoramy cigncej si po raz ostatni
od belwederu sierry, wida nierwny, nagi paskowy, poprzecinany grzbietami wzgrz i wwozami. Opada na
bretoska mga, gdy jestemy na wysokoci 1000 metrw, chocia morze jest tak blisko. Od szczytu tej ciany
rozpoczyna si wyyna, szereg progw, z ktrych pierwszy i najbardziej stromy tworzy acuch nadbrzeny.
Opadaj one stopniowo ku pnocy wielkimi rozpadlinami a do basenu Amazonki odlegego std o 3000
kilometrw. Spadek przerywaj dwa acuchy ska: Sierra de Botucatu okoo 500 i Chapada de Mato Grosso
okoo 1500 kilometrw od wybrzea. Bd musia przeby te gry, zanim odnajd na brzegach wielkich rzek
amazoskich puszcz podobn do tej, ktra uczepia si nadbrzenej ciany; najwiksza cz Brazylii,
pomidzy Atlantykiem, Amazonk a Paragwajem, stanowi jakby pochy tablic wznoszc si od strony morza,
kdzierzaw trampolin pokryt gstwin i otoczon wilgotnym piercieniem dungli i bagien.
Wok mnie erozja spustoszya tereny o nie wykoczonym reliefie, lecz za chaotyczny charakter pejzau
odpowiedzialny jest przedewszystkim czowiek. Najprzd karczowano ziemi pod upraw; po kilku latach
wymyta i wyczerpana gleba odmwia posuszestwa plantatorom kawy. Plantacje przeniosy si dalej, tam
gdzie ziemia bya jeszcze dziewicza i yzna. Pomidzy czowiekiem i ziemi nie powstaa tu nigdy ta skupiona
wzajemno, ktra w Starym wiecie stanowi podstaw tysicletniej zayoci ksztatujcej i ziemi, i
czowieka. Tutaj ziemia bya gwacona i niszczona. Rabunkowa gospodarka rolna zagarna bogactwa i posza
dalej osignwszy pewne korzyci. Susznie okrela si ekspansj pionierw jako marginesow, gdy
dewastujc ziemi prawie rwnoczenie z jej karczowaniem, pionierzy skazani s na to, by zajmowa zawsze
tylko ruchomy skrawek, ugry z jednej strony dziewicz gleb i opuci wyjaowione ugory. Jak poar w
gstwinie, uciekajcy przed wyczerpaniem swej wasnej substancji, pomie uprawy w cigu stu lat przebieg
przez stan So Paolo. Rozpalony w poowie XIX wieku przez mineiros, ktrzy porzucili swe opustoszae szyby,
przeszed ze wschodu na zachd; wkrtce miaem go dogoni z drugiej strony rzeki Parany, gdzie torowa sobie
drog poprzez chaotyczn mas citych drzew i bkajcych si ludzkich rodzin.
Terytorium, przez ktre prowadzi droga z Santos do So Paolo, jest jednym z najdawniej eksploatowanych w
tym kraju; tote wydaje si krain archeologiczn o zaniechanej uprawie. Wzgrza o zboczach niegdy
zalesionych ukazuj swe szkielety pod cienk szat szorstkiej trawy. Tu i wdzie mona odgadn siatk
kopcw, ktre wskazyway miejsca drzewek kawowych, a teraz wystaj na trawiastych zboczach podobne do
wyschnitych sutek. W dolinach rolinno obja na nowo ziemi w posiadanie, lecz nie jest to ju szlachetna
architektura pierwotnej puszczy; capoeira, wtrny las, odradza si jako gstwina wtych drzew. Gdzieniegdzie
dostrzega si chat emigranta Japoczyka, ktry usiuje archaicznymi metodami odzyska kawaek ziemi, aby
uprawia na nim jarzyny.
Podrnik europejski jest zaskoczony tym pejzaem, ktry nie pasuje do adnej z jego tradycyjnych kategorii.
Dziewicza natura jest nam nie znana, nasz pejza jest wyranie podporzdkowany czowiekowi; czasem wydaje
si nam dziki, ale nie dlatego, aby nim by naprawd, lecz dlatego, e zmiany nastpiy w nim powolnie (jak w
lesie albo w grach), lub te problemy stawiane przez teren byy tak zoone, e czowiek zamiast dawa na nie
odpowied systematyczn reagowa w cigu wiekw przez cay szereg zabiegw sporadycznych; rozwizania
oglne, ktre je streszczaj, nigdy nie byy zamierzone ani przemylane jako takie, zjawiay si z zewntrz i
miay charakter prymitywny. Traktuje si je jako autentyczn dziko okolicy, podczas gdy s rezultatem
acucha niewiadomych dziaa i decyzji. Lecz nawet najsurowsze okolice Europy maj swj porzdek, ktrego
niezrwnanym interpretatorem by Poussin. Idcie w gry, zauwacie kontrast pomidzy nagimi zboczami i
lasem: spitrzenie lasw ponad kami, rnorodno odcieni spowodowan przewag takiej lub innej odmiany
rolinnoci stosownie do ekspozycji lub pochyoci; trzeba podrowa po Ameryce, aby przekona si, e ta
wzniosa harmonia nie jest bynajmniej spontanicznym wyrazem natury, lecz wynika z rozwiza dugo
poszukiwanych w cigu wsppracy czowieka z krajobrazem. Czowiek naiwnie podziwia lady swoich
minionych dziaa.
W Zamieszkanej Ameryce, zarwno Pnocnej, jak i Poudniowej (z wyjtkiem wyyn andyjskich, Meksyku i
Ameryki rodkowej, ktre wskutek gstszego i trwalszego zaludnienia s w sytuacji bardziej zblionej do
sytuacji europejskiej), mamy wybr jedynie pomidzy natur tak bezlitonie poskromion, e staa si raczej
fabryk na wieym powietrzu ni wsi (myl o polach trzciny cukrowej na Antylach i polach kukurydzy w
corn-belt), a natur inn, ktr w tej chwili ogldam, dostatecznie okupowan przez czowieka, aby zdoa j
spustoszy, lecz nie dosy, aby poprzez dugotrwae i nieprzerwane wspistnienie mg j podnie do rzdu
krajobrazu. W okolicach So Paolo, a pniej w stanie Nowy Jork, Connecticut, a nawet w Grach Skalistych
miaem okazj zbliy si do okolic o naturze surowszej ni nasza, gdy mniej zaludnionych i mniej uprawnych,
a jednak pozbawionych prawdziwej wieoci nie bya to natura dzika, lecz zdeklasowana. Tereny
nieokrelone, wielkie jak prowincja czowiek posiada je niegdy przez krtki okres, ale odszed gdzie indziej.
Pozostawi paskorzeb okaleczon, pen ladw. Na tych polach bitew, gdzie przez kilkadziesit lat czowiek
y w obliczu ziemi nieznanej, odradza si z wolna monotonna rolinno w bezadzie, ktry wprowadza w bd,
gdy pod pozorem faszywej niewinnoci kryje pami i lady walk.

XI. So Paolo.
Istnieje zoliwa definicja Ameryki jako kraju, ktry przeszed wprost od barbarzystwa do dekadencji nie
poznawszy cywilizacji. Mona by z wiksz doz susznoci zastosowa t formu do miast Nowego wiata:
przechodz one od wietnoci do ruiny ponad wiekami historii. Pewna studentka brazylijska wrcia we zach z
pierwszej swojej podry do Francji: Pary wyda jej si brudny ze swymi sczerniaymi domami. Biao i
czysto byy jedynymi kryteriami, jakimi dysponowaa dla oceny miasta. Lecz miasta amerykaskie nie
stwarzaj nigdy okazji do tych wakacji poza czasem, do ktrych zaprasza pomnikowo; do tego ycia bez
wieku, charakterystycznego dla naszych najpikniejszych miast, przedmiotw kontemplacji i rozmyla, a nie
tylko narzdzi funkcji urbanistycznych. W miastach Nowego wiata, czy to bdzie Nowy Jork, Chicago czy So
Paolo, ktre czsto ze sob porwnywano, uderza mnie nie brak zabytkw; ich nieobecno naley do istoty tych
miast; w przeciwiestwie do turystw europejskich, ktrzy zymaj si, poniewa nie mog dorzuci do spisu
upolowanej zwierzyny katedry z XIII wieku, ciesz si, e potrafi przystosowa si do tego systemu bez
wymiaru czasu i zrozumie odrbn form cywilizacji. Lecz popadam w bd odwrotny: poniewa te miasta s
nowe i z tej nowoci czerpi swoje usprawiedliwienie i sw istot, nie umiem im przebaczy tego, e nowymi
nie pozostaj. Dla miast europejskich upyw wiekw jest awansem, dla miast amerykaskich upyw lat oznacza
upadek. Gdy s one nie tylko wieo zbudowane; s zbudowane na to, aby odnawia si z t sam szybkoci, z
jak powstay, to znaczy le. W momencie budowy nowe dzielnice maj zaledwie charakter elementw
miejskich, s za nowe, zanadto byszczce, zanadto radosne. Mona by raczej pomyle, e to jakie targi, jaka
wystawa midzynarodowa wybudowana na kilka miesicy. Z upywem tego okresu wito si koczy i wielkie
bibeloty niszczej; tynk odpada z fasad, deszcze i sadze pozostawiaj na nich smugi, styl wychodzi z mody,
pierwotny ad znika wobec wyburze w ssiedztwie, ktrych wymaga nowa niecierpliwo. To nie s nowe
miasta tworzce kontrast ze starymi, lecz miasta o bardzo krtkim cyklu ewolucji w przeciwstawieniu do miast o
cyklu powolnym. Niektre miasta Europy umieraj w agodnym nie; miasta Nowego wiata yj w gorczce
chronicznej choroby: wiecznie mode, nigdy nie s zdrowe.
Zwiedzajc Nowy Jork lub Chicago w 1941 roku i przybywajc do So Paolo w 1935 byem zrazu zdziwiony
nie ich nowoci, lecz przedwczesnoci zniszcze spowodowanych przez czas. Nie byem zaskoczony tym, e
im brakuje dziesiciu wiekw; byem pod wraeniem stwierdzajc, e tyle dzielnic ma ju pidziesit lat, e
bezwstydnie wystawiaj na pokaz tyle skaz, podczas gdy jedyny strj, do ktrego mogyby pretendowa, to
modo przemijajca tak samo dla nich jak dla istot yjcych. elastwo, tramwaje czerwone jak wozy
straackie, bary z mahoniu z balustradami z polerowanego mosidzu, skady cegie w samotnych uliczkach,
gdzie tylko wiatr zmiata miecie; wiejskie parafie u stp gmachw biurowych i giedowych w stylu katedr;
labirynt budynkw pozieleniaych, wznoszcych si ponad krzyujcymi si otchaniami wwozw, mosty
zwodzone i kadki; miasto cigle rosnce wzwy przez akumulacj swoich wasnych ruin unoszcych na sobie
nowe budowle. Chicago, obrazie Ameryki, c dziwnego, e w tobie Nowy wiat ukocha pami lat
osiemdziesitych! Jedyn staroytnoci, do ktrej moesz pretendowa w swym pragnieniu odnowy, to ta
skromna rozpito pwiecza, zbyt krtka, aby osdzi nasze tysicwieczne spoeczestwa, lecz dajca
Nowemu wiatu, ktry nie rozpamituje czasu, drobn okazj do rozczulania si nad sw minion modoci.
W 1935 mieszkacy So Paolo chwalili si, e w ich miecie buduje si przecitnie jeden dom na godzin.
Chodzio o wille; zapewniaj mnie, e rytm pozosta ten sam, lecz teraz chodzi o bloki. Miasto rozwija si z tak
szybkoci, e niemoliwe jest otrzymanie jego planu: kady tydzie wymagaby nowego wydania. Mona
przypuszcza nawet, e udajc si takswk na spotkanie ustalone przed kilku tygodniami, ryzykuje si
przybycie w przeddzie powstania nowej dzielnicy. W tych warunkach wywoywanie wspomnie sprzed lat
dwudziestu podobne jest do kontemplowania wyblakej fotografii. Moe ono jednak mie warto
dokumentaln: wyrzucam szuflad mojej pamici do archiww miejskich.
Opisywano wwczas So Paolo jako miasto brzydkie. Co prawda gmachy w centrum byy pompatyczne i
niemodne; pretensjonalne prostactwo ornamentacji wzmagao jeszcze ubstwo topornego wy konania: posgi i
girlandy nie byy z kamienia, lecz z gipsu posmarowanego na to, aby udawa patyn. Oglnie miasto miao te
tony wyniose i arbitralne, charakterystyczne dla marnych budowli, ktrych budowniczy musi ucieka si do
tynkw zarwno po to, aby je chroni, jak i po to, by ukry konstrukcj. Jeli chodzi o gmachy z kamienia,
ekstrawagancje stylu 1890 s czciowo usprawiedliwione przez ciar i trwao materiau: ornamenty stanowi
akcesorium. Tutaj natomiast wypracowane nierwnoci fasad przypominaj jedynie przypadkowe zarysy trdu
na skrze. Pod faszywym kolorem cienie staj si czarniejsze; ciasne ulice nie pozwalaj robi atmosfery zbyt
cienkiej warstwie powietrza, wynika std poczucie nieprawdziwoci, tak jak gdyby to wszystko nie byo
miastem, lecz dekoracjami ustawionymi naprdce do zdj filmowych lub przedstawienia teatralnego.
A. jednak So Paolo nigdy nie wydao mi si brzydkie: byo to miasto dzikie jak wszystkie miasta
amerykaskie z wyjtkiem moe Waszyngtonu, D. C., ani dzikiego, ani oswojonego, lecz raczej miasta w
niewoli, umierajcego z nudy w gwiedzistej klatce alei, w ktrej zamkn je Lenfant. Co si za tyczy So
Paolo, byo ono wtedy jeszcze nieposkromione. Zbudowane z pocztku na tarasie w formie ostrogi zwrconej na
pnoc, u spywu dwch rzeczek, Rio Anangabahu i Rio Tamanduatehy, ktre wpadaj nieco dalej do Rio Tiete,
dopywu Parany, bya to po prostu osada indiaska, orodek misjonarski, wok ktrego jezuici portugalscy
usiowali od XVI wieku grupowa dzikich i zapoznawa ich z dobrodziejstwami cywilizacji. Na skarpie
opadajcej ku Tamanduatehy, ponad ludowymi dzielnicami Braz i Penha, istniao jeszcze w 1935 kilka
prowincjonalnych uliczek i largos, kwadratowych placykw, porosych traw, otoczonych domami krytymi
dachwk, o cianach bielonych wapnem, z kocioem parafialnym z jednej strony, surowym, pozbawionym
dekoracji, oprcz podwjnej klamry odcinajcej barokowy fronton od grnej czci kocioa. Bardzo daleko na
pnocy rzeka Tiete wia si w srebrzystych meandrach wrd varzeas, bagien, ktre z wolna zamieniay si w
miasta otoczone nierwnym racem przedmie i dziaek budowlanych. Zaraz za tym byo centrum interesw
wierne stylowi i aspiracjom wystawy z roku 1889: La Praa da S, Plac Katedralny, na wp skad materiaw
budowlanych, na wp ruina. Nastpnie synny Trjkt, z ktrego So Paolo byo tak dumne jak Chicago ze
swego Loop: dzielnica handlowa utworzona przez przecicie ulic Direita, So Bento i 15 Listopada, arterie
przepenione szyldami i pieszcym si tumem kupcw i urzdnikw manifestujcych przez ciemny ubir
przynaleno do kultury europejskiej lub pnocnoamerykaskiej, a zarazem dum z pooenia na wysokoci
800 metrw, ktra zwalnia ich od omdlaoci tropikalnej (chocia zwrotnik przechodzi przez samo miasto).
W So Paolo w styczniu deszcz nie nadchodzi, lecz poczyna si z otaczajcej wilgoci, tak jakby para wodna,
nasycajca wszystko dookoa, materializowaa si w perach wodnych gsto spadajcych, lecz hamowanych
przez swj zwizek z ca t mg, przez ktr przechodz. Nie s to jak w Europie smugi deszczu, lecz blade
iskrzenie wielkiej iloci kulek wodnych opadajcych w wilgotnej atmosferze: kaskada rosou z tapiok. Nie
wydaje si rwnie, e deszcz przestaje pada, gdy chmura przechodzi; nastpuje to wtedy, kiedy powietrze w
tym miejscu pozbyo si ju dostatecznie nadmiaru wilgoci przez punkcj deszczow. Wtedy niebo rozjania si,
bkit przewieca midzy jasnymi chmurami, podczas gdy ulicami pyn icie alpejskie strumienie.
Na pnocnym kracu tarasu otwiera si ogromny plac budowy: bya to Avenida So Joo, arteria o dugoci
kilku kilometrw, ktr zaczynano wytycza rwnolegle do Tiete ladem dawnej drogi z pnocy w kierunku
Ytu, Sorocaba i bogatych plantacji Campinas. Uczepiona zewntrznej czci ostrogi, aleja opadaa w d poprzez
szcztki starych dzielnic. Pozostawiaa ona najprzd na prawo ulic Florencio de Abreu, prowadzc na dworzec
pomidzy syryjskimi bazarami, ktre zaopatryway w tandet cae wntrze kraju, i spokojnymi warsztatami
rymarzy i tkaczy, gdzie kontynuowano jak dugo jeszcze? wyrabianie wysokich siode ze zdobionej skry,
derek koskich z grubych pasm baweny, ozdobnych uprzy z wytaczanego srebra na uytek plantatorw i
peonw w tak bliskiej puszczy. Nastpnie aleja, mijajc u stp drapacza chmur wtedy jedynego i jeszcze nie
wykoczonego rowe Predio Martinelli, przebijaa si przez Campos Elyseos, dawn dzielnic bogatych,
gdzie drewniane wille chyliy si ku upadkowi w ogrodach penych eukaliptusw i drzew mangowych; potem
ludowa Santa Ifigenia ssiadujca z dzielnic zastrzeon dla ruder z wystajcymi antresolami, z ktrych
dziewczyny uliczne wzyway klientw przez okna. Wreszcie na skraju miasta leay drobnomieszczaskie
dziaki Perdizes i Agua Branca, roztapiajc si na poudniowy zachd w zielonym, bardziej arystokratycznym
wzgrzu Pacaembu.
W kierunku poudnia taras si wznosi; wspinaj si na skromne ulice czc si w grze, prawie na grzbiecie
wyniosoci, przez Avenida Paulista biegnc wzdu rezydencji milionerw z poowy zeszego wieku, niegdy
penych przepychu, w stylu kasyna i miejscowoci kuracyjnych. Na samym kocu, ku wschodowi, aleja wznosi
si nad now dzielnic Pacaembu, gdzie buduje si bezadnie wille w ksztacie szecianw wzdu alei
przysypanych niebiesko-fioletowym pyem kwiatw akarandy, wijcych si pomidzy wzgrzami obrosymi
traw i nasypami z tej ziemi. Lecz milionerzy opucili Avenida Paulista. Idc za ekspansj miasta zeszli na
poudniow stron wzgrza w kierunku spokojnych dzielnic o krtych ulicach. Ich rezydencje, o inspiracji
kalifornijskiej, z cementu mieszanego z mik, z balustradami z kutego elaza, kryj si w gbi parkw
wykrojonych w miejskich zagajnikach, gdzie mieszcz si grunty dla bogatych.
Pastwiska krw cign si u stp budynkw z betonu, dzielnica powstaje jak mira, rowy przecinaj aleje
zbytkownych rezydencji z jednej i z drugiej strony; pyn w nich midzy bananowcami botniste potoki, suc
jednoczenie jako rda i cieki dla chaup z polepy na plecionce z bambusu, gdzie odnajdujemy t sam czarn
ludno, ktra w Rio obozuje na skaach. Kozy biegaj po zboczach. Niektrym uprzywilejowanym punktom
miasta udaje si poczy wszystkie aspekty. I tak u zbiegu dwch rozbienych ulic prowadzcych do morza
dochodzi si do wwozu Rio Anangabahu z przerzuconym przeze mostem, ktry jest jedn z gwnych arterii
miasta. Nizin zajmuje park w gucie angielskim, trawniki ozdobione statuami i kioskami, podczas gdy na
skarpie wznosz si gwne budowle: teatr miejski, hotel Esplanada, klub automobilowy, biura towarzystwa
kanadyjskiego, ktre zapewnia owietlenie i transport. Ich rnorodne masy przeciwstawiaj si sobie w
zastygym bezadzie. Te walczce ze sob budynki przypominaj wielkie ssaki zgromadzone wieczorem przy
wodopoju, nieruchome i wahajce si przez kilka chwil, skazane przez potrzeb silniejsz ni strach na
chwilowe ssiedztwo antagonistycznych gatunkw. Rozwj miasta nastpuje w fazach bardziej powolnych ni
rozwj ycia zwierzcego; pomimo to, gdybym dzisiaj oglda to miejsce, stwierdzibym moe, e to rnorodne
stado znikno zdeptane przez silniejsze i bardziej jednolite plemi drapaczy nieba ustawionych na wybrzeu
zastygym w ksztacie asfaltowej autostrady.
Pod ochron tej kamiennej fauny elita So Paolo, podobna do swych ulubionych orchidei, tworzya flor
nonszalanck i bardziej egzotyczn, ni sobie sama wyobraaa. Botanicy ucz, e roliny tropikalne maj
liczniejsze odmiany ni gatunki w klimacie umiarkowanym, jakkolwiek kady gatunek skada si niekiedy z
bardzo niewielkiej liczby indywiduw. Gro fino lokalny posun t specjalizacj do ostatecznoci.
Niewielkie towarzystwo rozdzielio role. Spotykay si tu wszystkie zajcia, gusty i zainteresowania
usprawiedliwione w ramach wspczesnej cywilizacji, lecz kade byo reprezentowane przez jednego
przedstawiciela. Nasi przyjaciele nie byli naprawd osobami, lecz raczej funkcjami, ktrych lista wydawaa si
ustalona raczej ze wzgldu na ich wewntrzn wag ni na rzeczywist potrzeb. A wic by katolik, libera,
legitymista, komunista albo na innym planie: gastronom, bibliofil, amator psw rasowych (lub koni), starego
malarstwa, malarstwa nowoczesnego, a take lokalny erudyta, poeta surrealistyczny, muzykolog, malarz.
Prawdziwa troska o pogbienie jakiej dziedziny wiedzy nie bya rdem tego powoania; jeeli dwie osoby z
powodu jakiego faszywego manewru lub zawici zajmoway to samo miejsce lub te miejsca rne, lecz
zanadto zblione, ywiy jedynie pragnienie niszczenia si wzajemnie i dyy do tego z niezwyk wytrwaoci
i uporem. Natomiast pomidzy ssiadujcymi suwerenami skadano sobie intelektualne wizyty, wymieniano
ukony, gdy kady by zainteresowany nie tylko w obronie swojej funkcji, lecz rwnie w udoskonaleniu tego
menuetu socjologicznego w wykonywaniu ktrego towarzystwo So Paolo zdawao si znajdowa
niewyczerpane rdo przyjemnoci.
Trzeba przyzna, e niektre role byy odgrywane z niezwyk werw dziki kombinacji odziedziczonej
fortuny, wrodzonego wdziku i nabytej przebiegoci; dlatego te bywanie w salonach byo zarazem tak
rozkoszne i pene zawodw. Ale konieczno obsadzenia wszystkich rl, aby stworzy peny mikrokosmos i
gra wielk gr cywilizacji, pocigaa za sob pewne paradoksy: komunista by bogatym dziedzicem lokalnych
feudaw; bardzo pruderyjne towarzystwo pozwalao jednemu ze swych czonkw, lecz tylko jednemu
poniewa trzeba byo mie awangardowego poet -pokazywa si publicznie ze swoj mod przyjacik.
Mona byo peni tylko zastpczo kilka funkcji na raz: kryminolog by dentyst, wprowadzi on na policj
odciski szczk zamiast palcw jako system sprawdzania tosamoci, a monarchista y dla zbierania okazw
porcelany wszystkich rodzin krlewskich wiata, ciany jego salonu byy zapenione talerzami oprcz miejsca
pozostawionego na skrytk, w ktrej przechowywa listy dam dworu wiadczce o ich zainteresowaniu dla jego
gospodarczych zabiegw.
Ta specjalizacja towarzyska wizaa si z apetytem encyklopedycznym. Kulturalna Brazylia poeraa
podrczniki i opracowania popularne. Zamiast chepi si wobec cudzoziemcw niezrwnanym wci jeszcze
prestiem Francji, nasi ministrowie byliby mdrzejsi, gdyby starali si go zrozumie; niestety, w tej epoce
zawdziczalimy nasz presti nie tyle bogactwu i oryginalnoci sabncej ju twrczoci naukowej, ile
posiadanemu jeszcze przez wielu naszych uczonych talentowi przedstawiania w sposb dostpny pewnych
problemw, do ktrych rozwizania skromnie si tylko przyczynili. W tym sensie mio Ameryki Poudniowej
do Francji miaa w sobie co z tajnego spisku opartego na tej samej skonnoci raczej do konsumowania i
uatwiania konsumpcji innym ni do produkowania. Wielkie nazwiska, ktrym tam oddawano cze: Pasteur,
Curie, Durkheim, naleay wszystkie do przeszoci, zreszt do bliskiej, aby usprawiedliwi kredyt; ale za ten
kredyt pacilimy odsetki tylko w drobnej monecie cenionej w miar tego, jak rozrzutna klientela wolaa sama
wydawa zamiast inwestowa. Oszczdzalimy jej tylko fatygi.
Smutny to objaw, e nawet ta rola porednika intelektualnego, do ktrej Francja si zelizna, wydaje si
dzisiaj dla niej zbyt cika. Czy jestemy do tego stopnia niewolnikami perspektywy naukowej odziedziczonej
po wieku XIX, w ktrej kada dziedzina myli bya na tyle ograniczona, e kady czowiek obdarzony cechami
tradycyjnie francuskimi: kultur ogln, ywoci i jasnoci, umysem logicznym i talentem literackim, mg j
obj w caoci i, pracujc samodzielnie, przemyle na swj rachunek i da pewn syntez? Bez wzgldu na to,
czy naley si z tego cieszy, czy te martwi, nauka nowoczesna nie pozwala ju na t rzemielnicz
eksploatacj. Tam, gdzie wystarcza jeden specjalista, aby wsawi sw ojczyzn, potrzeba dzi armii, ktrej nam
brak; biblioteki prywatne stay si osobliwociami muzeograficznymi, a nasze biblioteki publiczne, bez lokali,
bez kredytw, bez personelu dokumentalistw i nawet bez dostatecznej iloci krzese dla czytelnikw,
odstrczaj badaczy zamiast im suy. Wreszcie twrczo naukowa jest obecnie przedsiwziciem
kolektywnym i w duym stopniu anonimowym, do czego jestemy tak mao przygotowani zajmujc si
wycznie przeduaniem ponad ich czas atwych sukcesw naszych starych wirtuozw. Ci ostatni za bd
trwali w wierze, e wyprbowany styl moe zapobiec brakowi partytury.
Modsze kraje zrozumiay lekcj. W tej Brazylii, ktra zaznaa kilku byskotliwych triumfw indywidualnych:
Euklides da Cunha, Oswaldo Cruz, Chagas, Villa Lobos, kultura do niedawna pozostawaa zabawk dla
bogatych. I tylko dlatego, e tej oligarchii potrzebna bya opinia publiczna o charakterze cywilizacji laickiej, dla
przeciwwagi tradycyjnym wpywom Kocioa i armii jak rwnie wadzy jednostki, postanowia ona, otwierajc
uniwersytet w So Paolo, otworzy szerszej klienteli dostp do kultury.
Kiedy przybyem do Brazylii, aby wzi udzia w tej fundacji, patrzyem pamitam to dzi jeszcze z
litoci troch wynios na upokarzajc sytuacj moich miejscowych kolegw. Widzc tych profesorw
ndznie wynagradzanych, zmuszonych do wykonywania marnych robt, aby si utrzyma, odczuwaem dum z
tego, e nale do narodu o starej kulturze, w ktrym do wykonywania wolnego zawodu przywizane byy
gwarancje i presti. Nie domylaem si wtedy, e moi podwczas ubodzy uczniowie zajm katedry
uniwersyteckie, niekiedy liczniejsze i lepiej wyposaone ni nasze, obsugiwane przez biblioteki, jakie
pragnlibymy posiada.
Jednake ci mczyni i kobiety, toczcy si na naszych wykadach z podejrzan arliwoci, przybywali z
daleka; byli to modzi ludzie zwabieni moliwoci wykonywania zawodw, do ktrych otwieray drog
przyznawane przez nas dyplomy, albo te adwokaci, inynierowie i politycy ju na stanowiskach, w obawie
przed przysz konkurencj tytuw uniwersyteckich, jeeli nie bd sami do przewidujcy, aby je zdoby.
Wszyscy byli przearci mentalnoci bulwarow i destrukcyjn, inspirowan czciowo przez minion tradycj
francusk w stylu vie parisienne zeszego wieku, wprowadzon przez kilku Brazylijczykw spokrewnionych z
figurami z Meilhaca lub Halvy'ego. Jednake byo to przede wszystkim cech symptomatyczn rozwoju
spoecznego przeywanego w Paryu w wieku XIX i odtwarzanego obecnie na wasny rachunek przez So Paolo
i Rio de Janeiro; zrnicowania wsi i miasta w przypieszonym rytmie, rozwoju miasta ze szkod dla wsi i
wynikajcym std deniem ludnoci wieo zurbanizowanej do odcicia si od wiejskiej naiwnoci;
symbolizowa j w Brazylii XX wieku caipira, to znaczy hreczkosiej, tak jak symbolizowa go Arpajon lub
Charentonneau w naszym teatrze bulwarowym. Przypominam sobie jeden przykad takiego wtpliwego humoru.
Na rodku jednej z tych ulic prawie wiejskich, cho dugich na 3 do 4 kilometrw, cigncych si od centrum
So Paolo, kolonia woska wystawia statu Augusta. By to odlew z brzu, wielkoci naturalnej, marmurowej
statuy antycznej co prawda przecitnej, lecz zasugujcej na pewien szacunek w miecie, gdzie nic nie
ewokowao historii dawniejszej ni wiek ubiegy. Ludno So Paolo zdecydowaa jednake, e rka wzniesiona
w rzymskim pozdrowieniu oznaczaa: Tu mieszka Carlito. Carlos Pereira de Souza, byy minister i polityk,
posiada w kierunku wskazywanym rk cezara jeden z tych obszernych domw, zbudowanych z cegy i polepy,
obrzucony szarawym wapnem uszczcym si od lat dwudziestu, lecz ozdobiony ukami i rozetami, ktre miay
uosabia przepych epoki kolonialnej. Zdecydowano rwnie, e August nosi szorty, co byo tylko w poowie
artem, gdy wikszo przechodniw nie znaa stroju rzymskiego. Te dobre dowcipy obiegy miasto ju w
godzin po odsoniciu pomnika; powtarzano je wzmacniajc efekt klepaniem si po plecach w czasie
eleganckiego wieczoru w kinie Odeon w tym samym dniu. W ten sposb buruazja So Paolo
(odpowiedzialna za wprowadzenie cotygodniowych seansw kinematograficznych za cen podwyszon w celu
uchronienia si od zetknicia z plebsem) mcia si za to, e przez wasne niedbalstwo pozwolia na powstanie
arystokracji zoonej z emigrantw woskich, ktrzy przybyli p wieku temu, aby sprzedawa krawaty na ulicy,
a dzisiaj posiadali najbardziej zbytkowne rezydencje na Avenida i byli ofiarodawcami tego tak bardzo
komentowanego pomnika z brzu.
 Nasi studenci chcieli wszystko wiedzie, lecz we wszystkich dziedzinach jedynie najnowsza teoria wydawaa
im si godna zapamitania. Zblazowani ucztami intelektualnymi przeszoci, ktre znali zreszt tylko ze
syszenia, gdy nie czytali dzie w oryginaach, zachowywali zawsze w pogotowiu entuzjazm dla nowych
potraw. W ich przypadku naleaoby raczej mwi o modzie ni o kuchni: idee i doktryny nie budziy ich
zainteresowania przez sw tre wewntrzn, uwaali je za narzdzie prestiu, ktrego pierwszestwo naleao
sobie zapewni. Podziela pogld teoretyczny znany innym byo rwnoznaczne z noszeniem ju ogldanej
sukni: naraano si na utrat twarzy. Odbywaa si natomiast zawzita konkurencja przy pomocy czasopism
popularnych, magazynw sensacyjnych i podrcznikw, by zdoby pierwszemu najnowszy model w dziedzinie
myli. Jako wybracy wyprodukowani w stajniach akademickich, moi koledzy i ja, bywalimy czsto w
kopocie; wychowani w szacunku wycznie dla idei dojrzaych, bylimy celem atakw studentw ignorujcych
w zupenoci przeszo, lecz posiadajcych najnowsze informacje na kilka miesicy wczeniej ni my. Jednake
erudycja, do nabycia ktrej nie mieli ani ochoty, ani odpowiedniej metody, wydawaa im si obowizkiem.
Tote ich dysertacje niezalenie od tematu polegay na powoywaniu si na histori powszechn ludzkoci od
map antropoidalnych poprzez kilka cytat z Platona, Arystotelesa i Comte'a, na parafrazie jakiego lepkiego
poligrafa, ktrego praca bya tym cenniejsza, im bardziej niejasna, gdy stwarzao to szanse, e nikt inny nie
zabierze si do jej obrabowania.
Uniwersytet wydawa im si owocem kuszcym, lecz zatrutym. Dla tych modych ludzi nie znajcych wiata,
ktrym warunki, czsto bardzo skromne, odbieray nadziej zobaczenia Europy, bylimy jak egzotyczni
magowie sprowadzeni przez synw bogatych rodzin podwjnie przez nich znienawidzonych: przede wszystkim
dlatego, e reprezentowali klas panujc, a nastpnie z powodu ich kosmopolitycznego trybu ycia, ktry dawa
im przewag nad ludmi trwajcymi w rodzinnej wiosce, a zarazem odcina ich od ycia i de narodowych. Z
tego samego tytuu i my wydawalimy si im podejrzani; lecz przynosilimy w naszych rkach owoc
wiadomoci i studenci na przemian uciekali od nas i schlebiali nam, to ujci przez nas, to oporni. Kady mierzy
swoje wpywy wedug znaczenia maego dworu, ktry organizowa si wok nas. Te klientele walczyy midzy
sob o presti, ktrego symbolami, beneficjariuszami lub ofiarami byli ulubieni profesorowie. Ujawniao si to
w homenagems, manifestacjach na cze profesora, wiadczeniach lub herbatkach urzdzanych dziki wysikom
wzruszajcym, gdy poprzedzay je prawdziwe prywacje. Osoby i dyscypliny ulegay na tych przyjciach
fluktuacjom jak wartoci giedowe zalenie od wietnoci instytucji, liczby goci, rangi osobistoci wiatowych
lub urzdowych, ktre zgodziy si wzi w nich udzia. A poniewa kady wielki nard mia w So Paolo sw
ambasad w formie sklepu: angielska herbaciarnia, ciastkarnia wiedeska lub paryska, piwiarnia niemiecka
zawie intencje wyraay si w wyborze tego czy innego lokalu.
Nie miejcie urazy, mili uczniowie, dzisiaj szanowni koledzy, jeeli rzucicie okiem na te sowa. Wspominam
ten okres dziecinnego gaworzenia bez ironii, mylc o was i zgodnie z waszym obyczajem nazywajc was
imionami tak dziwacznymi dla ucha Europejczyka, imionami, ktrych rnorodne bogactwo wyraa przywilej,
przysugujcy jeszcze waszym ojcom, monoci swobodnego ukadania ze wszystkich kwiatw tysicletniej
cywilizacji wieego bukietu waszej cywilizacji: Anita, Korynna, Zenaida, Lavinia, Thas, Gioconda, Gilda,
Onerida, Lucilia, Zenith, Cecylia, Egon, Mario-Wagner, Nicanor, Ruy, Livio, James, Azor, Achilles, Decio,
Euklides, Milton. Wrcz przeciwnie, otrzymaem w tym okresie lekcj o niepewnoci przywilejw nabytych
przez upyw czasu. Mylc o tym, czym bya wwczas Europa i czym jest dzisiaj, nauczyem si, widzc jak w
cigu kilku lat pokonalicie dystans intelektualny, ktry mona byo ocenia w rzdzie dziesicioleci, jak
zanikaj i rodz si spoeczestwa; dowiedziaem si, e wielkie przewroty historyczne, ktre wydaj si w
ksikach wynika z gry nieznanych si dziaajcych w ciemnociach, mog take w jakiej jasnej chwili zrodzi
si wskutek mskiej decyzji garstki utalentowanych dzieci.
 Cz czwarta Miasta i ludzie.

XII. Miasta i wsie.

W So Paolo mona byo uprawia etnografi od wita, co prawda nie w stosunku do Indian z przedmiecia,
jak mi niesusznie obiecywano, gdy przedmiecia byy syryjskie lub woskie, a najblisz osobliwo
etnograficzn w odlegoci 15 kilometrw stanowia prymitywna wioska, ktrej ludno w achmanach
zdradzaa przez jasne wosy i niebieskie oczy niedawne pochodzenie germaskie. Okoo roku 1820 grupy
kolonistw niemieckich przybyy i umieciy si w najmniej tropikalnych okolicach kraju; tu zmieszali si i
zagubili wrd biednego chopstwa miejscowego. Lecz bardziej na poudniu, w stanie Santa Catarina, mae
miasteczka Joinville i Blumenau trway w cieniu araukarii w atmosferze ubiegego wieku: ulice z domami o
spadzistych dachach, nosiy niemieckie nazwy, mwiono te wycznie tym jzykiem. Na tarasach kawiarni
wsaci staruszkowie z bokobrodami palili dugie fajki o porcelanowych cybuchach.
Wok So Paolo byo te wielu Japoczykw, do ktrych jednak trudniej byo si zbliy. Przedsibiorstwa
imigracyjne rekrutoway ich, organizoway przejazd, tymczasowe mieszkania i rozmieszczay wewntrz kraju w
fermach, ktre miay charakter zarazem wsi i obozw wojskowych. Wszystkie usugi byy tam zapewnione:
szkoa, warsztaty, infirmeria, sklepy, rozrywki. Emigranci spdzali dugie lata w czciowo dobrowolnym
odosobnieniu, systematycznie do niego zachcani, spacajc dugi przedsibiorstwom i skadajc swe zarobki w
ich skarbcach. Po kilku latach przedsibiorstwo podejmowao si sprowadzi ich z powrotem do ziemi ojczystej,
aby tam mogli umrze, lub jeeli malaria zniszczya ich przedtem repatriowao ich zwoki. Wszystko byo
tak zorganizowane, eby nigdy nie mieli uczucia, e opucili Japoni. Jednake nie mona mie pewnoci, czy
dziaalno przedsibiorcw bya po prostu finansowa i gospodarcza, czy te moe humanitarna. Uwane
badanie mapy ujawniao ukryte zamysy strategiczne, ktre mogy mie wpyw na rozmieszczenie ferm.
Niezwyke trudnoci przeniknicia do biur Kaigai-Iju-Kumiai lub Brazil-Takahoka-Kumiai i jeszcze wiksze na
obszarze prawie tajnej sieci hoteli, cegielni, tartakw, dziki ktrym imigracja bya samowystarczalna, wreszcie
do samych orodkw rolniczych stanowiy ochron zawiych planw. Z jednej strony segregacja kolonistw
starannie dobieranych, z drugiej badania archeologiczne (metodycznie prowadzone przy sposobnoci prac na
roli i majce na celu podkrelenie pewnych analogii pomidzy zabytkami tubylczymi i neolitycznymi zabytkami
japoskimi) stanowiy prawdopodobnie tylko dwa kracowe ogniwa tej dziaalnoci.
W sercu miasta niektre targi w dzielnicach ludowych byy utrzymywane przez czarnych. A raczej dokadniej
poniewa ten epitet nie ma zgoa sensu w kraju, gdzie rnorodno ras w poczeniu z maym nasileniem
przesdw, przynajmniej w przeszoci, pozwalaa na wielk mieszanin mona byo si wiczy w
odrnianiu Metysw (mestios), pochodzcych ze skrzyowania biaych z czarnymi, caboclos: biaych z
Indianami, i cafusos: Indian z czarnymi. Sprzedawane wyroby zachoway czystszy styl: paineras, sita na mk z
manioku o fakturze typowo indiaskiej, zrobione z siatki plecionej z rozszczepionego bambusu i obitej
deseczkami; miechy, rwnie odziedziczone z tradycji indiaskiej, ktrych wygld jest interesujcy, gdy kady
stanowi pomysowe rozwizanie wyplatania z lici palmowych powierzchni sztywnej i cisej, o strukturze
przepuszczalnej i przewiewnej, poruszajcej powietrze, kiedy si nim gwatownie macha. Poniewa istnieje
kilka sposobw rozwizania tego problemu i kilka typw lici palmowych, mona je kombinowa, aby w ten
sposb osign wszystkie formy moliwe do pomylenia i kolekcjonowa potem okazy ilustrujce te mae
teorematy technologiczne.
Istniej dwa gwne gatunki palm: albo listki s umieszczone symetrycznie z obu stron rodkowej odygi,
albo te rozkadaj si w wachlarz. Pierwszy typ sugeruje dwie metody: albo ci wszystkie listki z jednej
strony odygi i sple kad grup oddzielnie, odginajc listki pod ktem prostym i wprowadzajc koce jednych
poprzez doln cz drugich, i odwrotnie. Otrzymuje si w ten sposb dwa rodzaje wachlarzy w formie
skrzyda lub w ksztacie motyla. Co do drugiego typu, daje on wiele moliwoci, ktre s zawsze, cho w
rnym stopniu, kombinacj tamtych: wynikaj std wachlarze w formie yki, palety albo rozety, ktre
przypominaj swoj budow wielki spaszczony kok.
Inny przedmiot szczeglnie pocigajcy na targach w So Paolo to figa. Fig nazywa si antyczny
talizman rdziemnomorski w ksztacie kici zakoczonej zamknit pici, z ktrej jednake wystaje koniec
wielkiego palca pomidzy czonami palcw rodkowych. Chodzi prawdopodobnie o symboliczne przedstawienie
koitu.
Figi znajdowane na targach byy to breloki ze srebra lub hebanu albo te przedmioty wielkoci szyldw,
naiwnie rzebione i jaskrawo malowane. Wieszaem ich radosne obrcze na suficie mego domu, w willi
pomalowanej na to, w stylu romaskim z roku 1900, pooonej w grnej czci miasta. Wchodzio si do niej
;pod sklepieniem z jaminu, z tyu by starowiecki ogrd. Prosiem waciciela, aby na skraju tego ogrodu
posadzi bananowiec, ktry by mnie ;przekonywa, e jestem pod zwrotnikami. Po kilku latach symboliczny
bananowiec rozrs si w may las, w ktrym zbieraem owoce.

Rys. 1. Antyczna figa znaleziona w Pompei (koniec duego palca jest zamany)

W okolicach So Paolo mona byo obserwowa wiejski folklor: wita majowe, w czasie ktrych wioski
zdobione byy zielonymi palmami; turnieje wierne tradycji portugalskiej dla upamitnienia walk pomidzy
morros i cristianos; procesje nau catarineta, statek z kartonu opatrzony papierowymi aglami, pielgrzymki do
odlegych parafii opiekujcych si trdowatymi, gdzie w pijackich oparach pinga (alkoholu z trzciny cukrowej,
zupenie innego ni rum, ktry pije si czysty lub jako batida, zmieszany z sokiem cytryny) bardowie-Metysi, w
wysokich butach, przybrani wiecidekami i potnie pijani, przy dwikach bbna odbywali turnieje piosenek
satyrycznych. Istniay take wierzenia i przesdy, ktrych rejestrowanie byo nader interesujce: leczenie
jczmienia na oku przez przykadanie zotej obrczki; podzia wszystkich rodkw ywnoci na nie dajce si
czy grupy: comida quente i comida fria, potrawy gorce i zimne, i inne zoczynne poczenia, jak ryba i
miso, mango i napoje alkoholowe lub banany z mlekiem.
Jednake bardziej jeszcze pasjonujce ni obserwacja pozostaoci tradycji rdziemnomorskiej byo badanie
w gbi kraju szczeglnych form, jakie upodobao sobie spoeczestwo w okresie swych narodzin. Temat by ten
sam, chodzio zawsze o przeszo i teraniejszo, lecz w przeciwiestwie do ankiety etnograficznej
klasycznego typu, ktra stara si wytumaczy teraniejszo przez przeszo, tutaj pynna teraniejszo
wydawaa si odtwarza bardzo dawne etapy ewolucji europejskiej. Jak we Francji z epoki Merowingw,
widziao si narodziny gmin i miast wrd otaczajcych latyfundiw.
 Wyaniajce si zbiorowiska nie byy podobne do miast dzisiejszych, tak zuytych, e trudno w nich odkry
pitno ich szczeglnej historii, zrwnanych w formach coraz bardziej jednakowych, w ktrych zaznaczaj si
tylko rnice administracyjne. Przeciwnie, tutaj mona byo bada miasta, jak botanik bada roliny, rozrniajc
wedug nazw, wygldu i struktury przynaleno do tej lub innej wielkiej rodziny krlestwa.
W cigu XIV i XV wieku ruchomy piercie pionierski powoli przesun si ze wschodu na zachd i z
poudnia na pnoc. Okoo roku 1836 tylko Norte, to znaczy okolica pomidzy Rio a So Paolo, bya solidnie
okupowana i ruch ogarnia centraln stref kraju. Dwadziecia lat pniej kolonizacja nadgryzaa pnoco-
wschd: Mogian i Paulist, a w roku 1886 napocza Araraquar, Alta Sorocabana i Noroeste. W tych ostatnich
okolicach jeszcze w 1935 krzywa wzrostu ludnoci sza rwnolegle z krzyw produkcji kawy, podczas gdy na
starej ziemi pnocy zaamanie si tej produkcji wyprzedzio o p wieku spadek demograficzny, ktry zacz si
w 1920, gdy ju od 1854 roku opuszczano wyjaowione grunty.
Ten cykl uytkowania przestrzeni odpowiada rozwojowi historycznemu, ktrego cech bya rwnie
przejciowo. Wydaje si, e tylko w wielkich miastach wybrzea, Rio i So Paolo, ekspansja miejska rozwijaa
si na podstawie do solidnej, aby by nieodwracalna: So Paolo liczyo 200 000 mieszkacw w roku 1900,
580 000 w 1920, przeszo milion w 1928, a dzisiaj podwoio t liczb. Natomiast wewntrz kraju formacje
miejskie powstaway i znikay: prowincja zaludniaa si i wyludniaa zarazem. Przenoszc si z miejsca na
miejsce mieszkacy, ktrych ilo nie zwikszaa si, zmieniali swj charakter spoeczny; obserwacja
ssiadujcych ze sob miast umarych i miast embrionalnych pozwalaa w dziedzinie humanistycznej i w
granicach niezmiernie krtkiego czasu na naprzemian rwnie interesujce jak studia paleontologa
porwnujcego wzdu pokadw geologicznych fazy ewolucji istot zorganizowanych na przestrzeni milionw
wiekw.
Z chwil gdy opuszcza si wybrzee, nie naley zapomina o tym, e Brazylia bardziej si zmienia, ni
rozwina.
W epoce cesarstwa osadnictwo byo sabe, lecz wzgldnie dobrze rozmieszczone. Miasta nadbrzene lub
ssiadujce z wybrzeem byy mae za to miasta wewntrz kraju miay wiksz ywotno ni dzisiaj. W wyniku
paradoksu historycznego, o ktrym czsto skonni jestemy zapomina, z oglnego niedostatku rodkw
komunikacji wynikao uprzywilejowanie najgorszych jej sposobw; kiedy nie byo innej moliwoci podry ni
na koniu, odczuwano mniej niechci do wdrwki trwajcej miesice raczej ni dni lub tygodnie i zapuszczania
si tam, gdzie tylko mu mg si dosta. Wntrze BrazyIii yo solidarnie yciem powolnym zapewne, lecz
cigym; eglowano w pewnych staych okresach po rzekach maymi etapami rozcigajcymi si na kilka
miesicy, a szlaki zupenie zapomniane w 1935, jak z Cuiaba do Goyaz, przed stu laty obsugiwa ywy ruch
karawan liczcych po 50 do 200 muw.
Z wyjtkiem rejonw bardzo odlegych, zaniedbanie, w jakie popada Brazylia na pocztku XX wieku, nie
odzwierciedla bynajmniej sytuacji pierwotnej: byo ono cen zapacon za nasilenie osadnictwa i zmian w
okolicach przybrzenych z racji warunkw ycia nowoczesnego, jakie tam powstay, podczas gdy wntrze kraju,
poniewa dostp by tam zbyt utrudniony, cofao si zamiast i naprzd w odpowiednio zwolnionym tempie. W
ten sposb egluga parowa, skracajca przejazdy, zniszczya w caym wiecie porty niegdy sawne; mona
zada sobie pytanie, czy lotnictwo, zapraszajce nas do zabawy w przeskakiwaniu dawnych etapw, nie jest
powoane do spenienia tej samej roli. Wreszcie wolno nam marzy o tym, e postp mechaniki wyrywa sam
sobie ten okup, ktry jest nasz nadziej, zmuszajc si do oddawania drobnej monety samotnoci i zapomnienia
w zamian za zrabowane nam rozkosze intymnoci.
W mniejszej skali wntrze stanu So Paolo i ssiednie rejony przedstawiay obraz tych samych przemian.
Oczywicie nie byo ladu fortec chronicych niegdy posiadanie prowincji, ktre byy kolebk tylu miast
brazylijskich nad brzegami morza i rzek: Rio de Janeiro, Victoria, Florianopolis na swej wyspie, Bahia i
Fortaleza na przyldku, Manaos i Obidos nad Amazonk albo Villa Bella de Mato Grosso, ktrego ruiny,
okresowo zdobywane przez Indian Nambikwara, istniej jeszcze koo Guapor, niegdy sawnego garnizonu
pewnego capito do mato kapitana puszczy na granicy boliwijskiej, na tej samej linii, ktr papie
Aleksander VI symbolicznie wytyczy w roku 1493 poprzez Nowy wiat, jeszcze wwczas nie znany, aby
rozgraniczy posiadoci rywalizujcych ze sob Koron hiszpaskiej i portugalskiej.
Ku pnocy i wschodowi istniao kilka miast grniczych, dzisiaj opustoszaych, ktrych zniszczone pomniki
kocioy barokowe z XVIII wieku tworz kontrast z ndz otoczenia. Ttnice yciem, dopki kopalnie byy
czynne, obecnie pogrone w letargu, wydawao si, i staray si usilnie zatrzyma w kadym zagbieniu i
kadym rzdzie swoich krgych kolumn, frontonw, sklepie i udrapowanych rzeb szcztki tego bogactwa,
ktre zrodzio ndz. Za eksploatacj wntrza ziemi pacia cen dewastowana wie, zwaszcza lasy, ktrych
drzewo suyo jako paliwo. Miasta grnicze zgasy jak poar wyczerpawszy sw substancj.
Stan So Paolo przywodzi na pami jeszcze inne zdarzenia: walk, ktra od XVI wieku toczya si midzy
jezuitami i plantatorami bronicymi rnych form osadnictwa. Pierwsi, zakadajc swoje osady (redukcje),
chcieli wyrwa Indian z dzikiego trybu ycia i zgromadzi pod swoj opiek w rodzaju wsplnoty. W niektrych
odlegych okolicach stanu rozpoznaje si jeszcze te pierwsze miasteczka brazylijskie po nazwach aldeia albo
misso, a jeszcze lepiej po ich planie penym i funkcjonalnym: koci w rodku gruje nad prostoktnym
placem o ubitej ziemi zaronitym traw, largo da matriz, skd rozchodz si ulice przecinajce go pod ktem
prostym a po obu stronach niskie domy zastpujce dawne chaty tubylcw. Plantatorzy, fazendeiros, zazdrocili
doczesnej wadzy misji, ktra hamowaa ich wyzysk i pozbawiaa w ten sposb niewolniczych rk do pracy.
Urzdzali ekspedycje karne, w nastpstwie ktrych ksia i Indianie rozpierzchali si. Tumaczy to ten
szczeglny rys demografii brazylijskiej, e ycie wsi, dziedzictwo po aldeias, utrzymao si w okolicach
najbiedniejszych, podczas gdy tam, gdzie ziemia bogata bya przedmiotem chciwego podania, ludno nie
miaa innego wyboru i zmuszona bya grupowa si wok domu waciciela w jednakowych chatach ze somy
lub gliny, gdzie pan mg mie na oku swych kolonw. Jeszcze dzisiaj wzdu pewnych linii kolejowych, w
braku ycia gminnego, budowniczy zmuszeni s rozmieszcza stacje dowolnie, w rwnych odlegociach,
nazywajc je w porzdku alfabetycznym: Buarquina, Felicidade, Limo, Marilia (okoo roku 1935 towarzystwo
Gaulista byo przy literze P); zdarza si, e na przestrzeni tysicy kilometrw pocig zatrzymuje si tylko na
przystankach-kluczach obsugujcych jak fazend, ktra skupia ca ludno: Chave Bananal, Chave
Conceio, Chave Elisa.

Rys. 2. Kalwaria wiejska z gbi stanu So Paolo ozdobiona rozmaitymi przedmiotami wyobraajcymi
narzdzia Mki Paskiej

W pewnych przypadkach natomiast plantatorzy decydowali si ze wzgldw religijnych na odstpienie ziemi

parafii. W ten sposb powstawao patrimonio, osada pod wezwaniem witego. Inne patrimonia maj charakter
wiecki, powstaway wwczas, gdy plantator chcia by povoador, a nawet plantador de cidade, zaoycielem
miasta. Chrzci on wwczas miasto swym imieniem: Paulopolis, Orlandia albo dla kalkulacji politycznej szuka
patronatu sawnej osobistoci: Presidente-Prudente, Cornelio-Procopio, Epitacio-Pessoa. Osady w cigu
krtkiego swego cyklu ycia potrafiy bowiem jeszcze zmienia kilkakrotnie nazwy, ktre ujawniay rwnie ich
losy na kadym z tych etapw. Na pocztku po prostu nadawano osiedlu nazw oznaczajc bd jak
niewielk upraw porodku puszczy: Batatas kartofle; bd te brak paliwa do warzenia strawy w opustoszaej
okolicy: Feijo Cru surowy groch; bd te niedostatku pewnych zapasw ywnoci przywoonych z daleka
Arroz sem Sal ry bez soli. Potem pewnego dnia jaki pukownik ten tytu nadawano dowolnie wielkim
posiadaczom i agentom politycznym stara si uzyska wpywy na przestrzeni kilku tysicy kilometrw
otrzymanych w drodze koncesji. Rekrutuje, spdza nie osiad ludno, zatrudnia i Feijo Cru zamienia si w
Leopoldina czy Fernandopolis. Pniej miasto, stworzone przez kaprys i ambicj, widnie i znika; pozostaje
nazwa i kilka ruder, w ktrych wygasa ludno dziesitkowana przez malari i ankilostomiaz. Albo te
przedsiwzicie chwyta, powstaje zbiorowa wiadomo, miasto chce zapomnie, e byo zabawk i narzdziem
w rku jednostki: ludno, wieo przybya z Woch, Niemiec i innych krajw, odczuwa potrzeb zakorzenienia
si i szuka w sownikach elementw nazw tubylczych, gwnie Tupi, ktre nadadz miastu blask epoki
poprzedzajcej Kolumba: Tanabi, Votupuranga, Tupo lub Aymor.
Po wymarych osadach nad brzegami rzek, umierconych przez kolej elazn, pozostay gdzieniegdzie lady,
ktre wiadcz o poronionym cyklu: z pocztku obere i hangary nabrzene suyy wiolarzom pirg jako
nocne schronienia przed wypadami Indian; pniej w czasie drobnej eglugi parowej byy portos de lenha, gdzie
mniej wicej co trzydzieci kilometrw statki, zaopatrzone w koa opatkowe i cienkie kominy, zatrzymyway
si, aby zaadowa drzewo; wreszcie porty rzeczne, na kracach przestrzeni eglownej i w miejscach nie do
przebycia z powodu wirw i wodospadw, stanowiy orodek przeadunku.
W roku 1935 dwa typy miast zachoway wygld tradycyjny, pozostajc zarazem ywotne. Byy to pousos,
miasteczka na skrzyowaniu drg, i boccas do serto, wrota puszczy, u wylotu szlakw. Auta ciarowe
zaczynay ju zastpowa dawne rodki transportu karawany muw lub wozy zaprzone w woy; uywajc
tych samych szlakw, byy zmuszone przez zy stan drg jecha cay czas pierwszym lub drugim biegiem przez
setki kilometrw, posuwajc si w tym samym tempie co zwierzta pocigowe i zatrzymujc si na tych samych
etapach, gdzie toczyli si kierowcy w zatuszczonych kurtkach i tropeiros w skrzanych ubraniach.
Szlaki nie odpowiaday nadziejom, jakie do nich przywizywano. Rne pod wzgldem pochodzenia: dawne
drogi karawan, ktre suyy do przewozu kawy, alkoholu z trzciny i cukru w jednym kierunku, soli, suszonych
jarzyn i mki, w drugim, przecite od czasu do czasu w gbi puszczy przez registro, drewnian barier otoczon
kilku chatami, gdzie problematyczna wadza w postaci wieniaka w achmanach domagaa si zapaty podatku
drogowego. Wyjaniao to istnienie innych szlakw, bardziej ukrytych: estradas francanas, dla uniknicia opat;
byy take estradas muladas, drogi dla muw, i estradas boiadas, drogi dla wozw zaprzonych w woy. Na
tych ostatnich syszao si czsto w cigu 2-3 godzin bez przerwy monotonny i rozdzierajcy jk od ktrego
mona byo straci gow, jeli si nie byo przyzwyczajonym spowodowany tarciem osi z wolna
przybliajcego si wozu. Te wozy, zbudowane wedug staroytnego modelu importowanego w XVI wieku ze
wiata rdziemnomorskiego, gdzie nie ulegy zmianie od czasw przedhistorycznych, skaday si z cikiej
skrzyni z dyszlem, o koszykowych cianach, ustawionej wprost na wsplnej osi penych k bez resorw.
Zwierzta pocigowe mczyy si wicej przezwyciajc piskliwy opr osi stawiany skrzyni ni cignc cao.
Tote szlaki byy czsto przypadkowym nastpstwem niwelacji dokonanej przez zwierzta, wozy i auta
ciarowe, zmierzajce mniej wicej w tym samym kierunku. Wszyscy starali si torowa drog wrd deszczu,
usypisk i bujnej rolinnoci: skomplikowana pltanina z wwozw i ogooconych zboczy, czasem poczonych i
szerokich na sto metrw, jak bulwar w sercu gstwiny przypominajcy mi owcze percie w Sewennach, czasem
rozchodzcych si w cztery strony wiata, tak e nie wiadomo, za ktr z tych nici Ariadny trzeba si uda, aby
po przebyciu trzydziestu kilometrw niebezpiecznej drogi nie zgubi si wrd piaskw lub bagien. W porze
deszczowej szlaki zamienione w kanay pene tustego bota byy nie do przebycia; a potem pierwsza
ciarwka, ktrej udao si. przejecha, obia gbokie bruzdy w cigu trzech dni nabywajce wskutek suszy
konsystencji i trwaoci cementu. Wehikuy jadce w lad za ciarwk zmuszone byy umieszcza swe koa w
tych bruzdach i porusza si po nich, co byo moliwe pod warunkiem tego samego rozstawienia k i tej samej
wysokoci podwozia. Jeeli rozstawienie k byo takie samo, a podwozie nisze, wynioso drogi podnosia je
nagle i wz zatrzymywa si na twardym cokole, ktry trzeba byo rozbija. Jeeli rozstp k by inny, trzeba
byo jecha caymi dniami z koami z jednej strony w koleinie, a z drugiej na wzniesieniu, tak e ustawicznie
grozio niebezpieczestwo wywrcenia si wozu.

Rys. 3. Wz zaprzgany w woy, szczeg osi.

 Przypominam sobie podr, na ktr Ren Courtin powici swego nowego Forda. Postanowilimy, on, Jan
Maug i ja, jecha tak daleko, jak wz pozwoli. Skoczyo si to na 1500 kilometrze od So Paolo w chacie
rodziny Indianina Karaja nad brzegiem Araguaya; w drodze powrotnej przednie resory si zamay, jechalimy
100 kilometrw z kadubem silnika opartym bezporednio na osi, a potem 600 dalszych podtrzymywani pyt
elazn, ktr zgodzi si wyku dla nas wiejski rzemielnik. Przypominam sobie te godziny niepokoju przy
kierownicy wozu po zapadniciu nocy, gdy wioski s rzadkie na kracach So Paola i Goyaz, a nie
wiedzielimy, w jakim momencie zdradzi nas szlak, ktry wybralimy spomidzy dziesiciu innych. Nagle
pouso wyoni si z ciemnoci usianej drcymi gwiazdami: arwki elektryczne zasilane maym motorkiem,
ktrego pulsowanie syszao si chwilami ju od caych godzin, pomieszane z nocnymi odgosami puszczy.
Obera miaa do dyspozycji elazne ka lub hamaki; od witu chodzilimy po rua direita tej cidade viajante,
miasta etapowego, z dwoma bazarami oraz placem zajtym przez regates i mascates: kupcw, lekarzy,
dentystw, a nawet wdrownych rejentw.
W dzie jarmarczny panuje tu wielkie oywienie: setki wieniakw, yjcych w odosobnieniu, opuszcza
swoje chaty wraz z rodzinami i odbywa kilkudniow podr, ktra pozwala im raz na rok sprzeda ciel, mua,
skr z tapira czy pumy, kilka workw kukurydzy, ryu lub kawy i przywie w zamian za to tkanin
bawenian, sl, naft do lampy i kilka nabojw do strzelby.
Na zapleczu rozciga si paskowy pokryty krzakami z rozrzuconymi tu i wdzie drzewami. Niedawna
erozja gdy ogoocenie z lasu nastpio przed p wiekiem ociosaa go z lekka, jakby uderzeniami toporka.
Rnice poziomu kilku metrw odgraniczaj tarasy i zaznaczaj powstajce wwozy. Niedaleko strumienia
szerokiego, lecz pytkiego, raczej kaprynego zalewu ni rzeki ustalonej w oysku dwie lub trzy rwnolege
aleje otoczone bujnym ywopotem, naokoo ranchos z polepy, pokrytych dachwk i byszczcych cianami
bielonymi wapnem, biaoci jeszcze intensywniejsz przez brzowe obramowanie okiennic i kontrast z
purpurow ziemi. Zaraz za pierwszymi budynkami mieszkalnymi, podobnymi do hal przez swe fasady z
wielkimi, prawie zawsze otwartymi oknami bez szyb, zaczynaj si ki pokryte tward traw wygryzion przez
bydo prawie do korzeni. W przewidywaniu jarmarku organizatorzy przygotowali zapasy paszy: na trzciny
cukrowej i mode palmy powizane gami lub powrsami z trawy. Gacie obozuj pomidzy tymi
szeciennymi blokami ze swoimi wozami o penych koach obitych gwodziami. Nowe koszykowe ciany i dach
ze skry woowej, przytroczony sznurami, suyy jako schronienie w czasie podry, tutaj uzupenia si je przez
daszek z lici palmowych lub namiot z biaej baweny jako przeduenie tylnej czci wozu. Gotuje si na
wieym powietrzu ry, soczewic lub suszone miso; nagie dzieci biegaj pod nogami wow przeuwajcych
trzcin, ktrej gitkie odygi zwisaj im z pyskw jak zielonawe bryzgi wody.
Kilka dni pniej nie ma ju nikogo: podrnicy wsikli w gstwin i pouso pi w socu; przez cay rok
ycie wsi ograniczy si do cotygodniowych odwiedzin villas do Domingo zamknitych w dzie powszedni.
Jedcy spotykaj si tam w niedziel na skrzyowaniu drg, gdzie mieci si wyszynk napojw i kilka chat.

XIII. Strefa pionierw.

Sceny tego typu powtarzaj si w nieskoczono we wntrzu Brazylii, w miar oddalania si od wybrzea ku
pnocy czy zachodowi, tam gdzie busz rozciga si a do bagien Paragwaju lub lasu-galerii u dopyww
Amazonki; wioski staj si rzadsze, oddzielaj je wielkie przestrzenie niekiedy nagie campo limpo, sawanna
czysta bd te porose krzakami zwane campo sujo, sawanna brudna lub wreszcie cerrado i caatinga,
rodzaje zaroli.
W kierunku poudniowym, w stron Parany, stopniowe oddalenie od zwrotnikw, wzniesienie i wulkaniczne
pochodzenie gruntu wywouj z rnych przyczyn inne krajobrazy i inne formy ycia. Resztki ludnoci tubylczej
ssiaduj tu z orodkami cywilizowanymi i najnowoczeniejszymi formami kolonizacji. Tote do tej strefy Norte
Parana skierowaem moje pierwsze wycieczki.
Potrzeba mi byo zaledwie 24 godzin podry, aby osign poza granic So Paolo, wyznaczon przez rzek
Paran, wielki wilgotny las iglasty, ktry tak dugo przeciwstawia si sw mas przenikaniu plantatorw i
faktycznie a do 1930 roku pozosta dziewiczy; przenikay tu tylko bandy indiaskie i kilku odosobnionych
pionierw, przewanie biednych wieniakw uprawiajcych kukurydz na niewielkich karczowiskach.
W okresie mego przybycia do Brazylii okolice te otwieray si, gwnie pod wpywem przedsibiorczoci
brytyjskiej, ktra otrzymaa od rzdu w drodze cesji ptora miliona hektarw w zamian za zobowizanie
zbudowania tam drg i kolei. Anglicy zamierzali odprzeda teren podzielony na dziaki emigrantom,
pochodzcym przede wszystkim z Europy rodkowej i wschodniej, a zachowa na wasno kolej elazn, ktrej
ruch mia by zapewniony przez produkcj rolnicz. W roku 1935 dowiadczenie byo w toku; budowa drogi
postpowaa stopniowo poprzez puszcz: 50 kilometrw w pocztkach roku 1930, 125 przy kocu, 200 w 1932,
250 w roku 1938. Mniej wicej co 15 kilometrw umieszczano stacj na skraju karczowiska o powierzchni 1
kilometra kwadratowego, ktra miaa sta si miastem. Miasta zaludniay si tak dobrze, e w drodze
przejedao si kolejno na pocztku linii przez najstarsze Londrina, ktre liczyo ju 3000 mieszkacw, potem
Nowy Gdask 90, Rolandia 60 i najmodsze Arapongas, ktre posiadao w roku 1935 jeden dom i jedynego
mieszkaca, Francuza, ju starszego czowieka; uprawia on spekulacj na pustyni, ubrany w wojskowe spodnie
pochodzce z czasw pierwszej wojny wiatowej i somkowy kapelusz w formie kanotiera. Wielki znawca tej
pionierskiej awangardy, Piotr Monbeig, powiedzia mi, e w roku 1950 Arapongas miaa 10 000 mieszkacw.
Kiedy przejedao si przez okolic konno lub ciarwk drog wieo wytyczon przez grzbiet grski jak
rzymskie drogi w Galii, trudno si byo domyli, e ten kraj yje. Podune dziaki przylegay z jednej strony do
drogi, z drugiej do strumieni pyncych w gbi dolin. Osadnictwo rozpoczo si na dole w pobliu wody;
derrubada, karczowanie, postpowao powoli na zboczach, tak e sama droga, symbol cywilizacji, bya nadal
ukryta w gstwinie lenej, ktra miaa jeszcze przez kilka miesicy lub lat pokrywa szczyty pagrkw.
Natomiast w gbi dolin pierwsze uprawy, zawsze bajeczne na tej terra roxa, ziemi fiokowej i dziewiczej,
wyrastay pomidzy powalonymi wielkimi drzewami i pniami. Zimowe deszcze przemieniay je w yzn
prchnic, spukujc j zarazem ze zboczy wraz z gleb, ktra ywia kiedy zniszczony las, a ktrej korzenie
nie mogy utrzyma. Czy trzeba bdzie czeka 20 czy te 30 lat, zanim ta ziemia Chanaan przybierze wygld
suchego i jaowego krajobrazu?
Tymczasem emigranci zaywali rozkoszy obfitoci; rodziny z Pomorza lub Ukrainy, ktre nie miay jeszcze
czasu na zbudowanie sobie domu i dzieliy ze zwierztami schronienie z desek na brzegu strumienia, opieway t
ziemi cudown, ktrej opr trzeba byo najpierw zama jak opr dzikiego konia, aby bawena i kukurydza
daway owoce zamiast zagubi si wrd bujnej rolinnoci. Pewien rolnik niemiecki paka z radoci pokazujc
nam gaj cytrynowy, ktry wyrs z kilku pestek. Gdy ci ludzie z pnocy byli nie tylko zdumieni yznoci
ziemi, lecz bardziej jeszcze dziwami plonw znanych tylko z czarodziejskich bajek. Poniewa kraj ley na
granicy strefy tropikalnej i umiarkowanej, kilka metrw skopanej ziemi odpowiada powanym rnicom
klimatycznym: mona byo zatem uprawia tam wszystko obok siebie, roliny z rodzinnego kraju i z Ameryki,
tak e zachwyceni t rnorodnoci emigranci siali zboe obok trzciny cukrowej, len obok kawy.
Mode miasta miay zupenie nordycki charakter; nowa emigracja czya si tu z dawn: niemiecka, polska,
rosyjska, w mniejszym stopniu woska, ktra przed stu laty zaledwie osiedlia si na poudniu stanw wok
Kurytyby. Domy z desek lub z pni odartych z kory przypominay Europ rodkow lub wschodni. Dugie
konne wzki o czterech koach ze szprychami zastpiy iberyjskie wozy zaprzone w woy. I tutaj zarysy
przyszoci, ktra ksztatowaa si w tempie przyspieszonym, pasjonoway bardziej ni te zaskakujce przeytki.
Bezksztatna przestrze przybieraa z dnia na dzie wygld miasta, rniczkowao si ono jak embrion, ktry
dzieli si na komrki specjalizujce si w swych ugrupowaniach stosownie do funkcji. Londrina bya ju
miastem zorganizowanym, z gwn ulic, orodkiem interesw, dzielnicami rzemielniczymi i stref
rezydencji. Lecz jacy tajemniczy twrcy ksztatowali nieokrelone tereny Rolandii, a przede wszystkim
Arapongas, ktre gotowe s hodowa rne typy mieszkacw, zmuszajc kad okolic do okrelonej funkcji i
narzucajc jej szczeglne powoanie? Na tych prostoktach dowolnie wycitych w gbi lasw ulice przecinajce
si pod ktem prostym s z pocztku jednakowe, wytyczone geometrycznie i pozbawione cech indywidualnych.
Jednake niektre z nich s centralne, inne peryferyjne, niektre rwnolege, inne prostopade do drogi elaznej
lub do szosy w ten sposb pierwsze id w kierunku ruchu, drugie go przecinaj i przerywaj. Handel i interesy
wybior pierwsze, ktre niewtpliwie przycigaj klientel; mieszkania prywatne i niektre urzdy umieszcz
si chtnie wzdu drugich lub zostan tam zepchnite. Przeciwiestwa pomidzy centrum a peryferi z jednej,
pomidzy rwnolegym a prostopadym z drugiej strony, okrelaj wskutek tej kombinacji cztery odmiany ycia
miejskiego, ktre ksztatuj mieszkacw, i dajc jednym przywileje, zniechcajc innych, staj si rdem
powodzenia i klsk. I to jeszcze nie wszystko: mieszkacy dziel si na dwa typy: ludzi stadnych, dla ktrych
osiedle bdzie tym bardziej pocigajce, im bardziej miasto si rozwinie, i samotnikw poszukujcych wolnoci;
w ten sposb powstanie nowy kontrapunkt, komplikujcy poprzedni.
Wreszcie trzeba pozostawi miejsce dla czynnikw tajemniczych dziaajcych w tylu miastach pchaj je
one ku zachodowi, skazujc dzielnice wschodnie na ndz lub upadek. Jest to, by moe, po prostu wyraz tego
rytmu kosmicznego, ktry od powstania ludzkoci przepoi j nieuwiadomion wiar, e kierunek ruchu soca
jest pozytywny, a kierunek odwrotny negatywny, e pierwszy oznacza ad, a drugi bezad. Ju dawno
przestalimy czci soce i kojarzy strony wiata z cechami magicznymi, kolorami i siami. Lecz pomimo tego,
e nasz euklidesowski umys sta si oporny wobec jakociowego pojmowania przestrzeni, niezalenie od nas
wielkie zjawiska astronomiczne, a nawet meteorologiczne, staj si w pewnych rejonach wspczynnikiem
niedostrzegalnym, lecz zarazem nieusuwalnym; dla wszystkich ludzi kierunek wschd-zachd jest kierunkiem
spenienia, dla mieszkaca strefy umiarkowanej pkuli poudniowej pnoc jest siedliskiem zimna, a poudnie
wiata i ciepa. Nic z tego wszystkiego nie ujawnia si w rozumnym postpowaniu kadej jednostki. ycie
miasta stanowi jednak dziwne przeciwiestwo. Chocia jest najbardziej zoon i wyrafinowan form ycia
cywilizowanego, wskutek zrealizowania wyjtkowej koncentracji ludzi na maej przestrzeni i wskutek trwania
swego cyklu, czy ono w swym tyglu postawy niewiadome, z ktrych kada bardzo mao znaczy, lecz ktre
przez ilo osb, reprezentujcych je w taki sam sposb i z tego samego tytuu, staj si zdolne do wywoania
wielkich nastpstw. Przykadem jest rozwj miasta ze wschodu na zachd oraz polaryzacja bogactwa i ndzy
wedug tej osi, niezrozumiaa, jeeli si nie uzna tego przywileju lub tej zalenoci miast. Jak pod
mikroskopem dziki odpowiedniemu powikszeniu ujawnia si na powierzchni wiadomoci zbiorowej rj
mikrobw naszych zawsze ywych przesdw odziedziczanych po przodkach.
Czy rzeczywicie s to przesdy? W takiej czy innej predylekcji dostrzegam raczej mdro, ktr dzikie ludy
stosoway spontanicznie; nasz nowoczesny bunt przeciwko niej jest natomiast prawdziwym szalestwem. Dzicy
potrafili czsto zdoby harmoni umysow najmniejszym kosztem. Jakich zniszcze, jakich zadranie
oszczdzilibymy sobie, gdybymy zgodzili si przyj rzeczywiste warunki naszej ludzkiej doli i uzna, e nie
od nas zaley pene wyzwolenie z jej ram i rytmu? Przestrze posiada swe wasne wartoci tak jak dwiki i
zapachy posiadaj barw, a uczucia ciar. To poszukiwanie skojarze nie jest zabaw poety albo
mistyfikacj (tak jak omielono si napisa na temat sonetu samogosek, klasycznego przykadu dzisiaj dla
lingwisty, ktry zna pochodzenie bynajmniej nie koloru gosek, zmiennego ze wzgldu na indywidua, lecz
stosunku, ktry je czy i ktry zezwala na ograniczon gam moliwoci); daje ono uczonemu teren nowy,
ktrego badanie moe jeszcze doprowadzi do bogactwa odkry. Jeeli ryby rozrniaj, jak esteci, zapachy
jasne i ciemne, jeeli pszczoy klasyfikuj intensywno wiata w kategoriach wagi ciemno jest dla nich
cika, jasno lekka dzieo malarza, poety lub muzyka, mity i symbole dzikich musz dla nas przedstawia,
jeeli nie wysz form poznania, to przynajmniej form najbardziej podstawow, naprawd wspln
wszystkim, ktrej myl naukowa jest tylko wyostrzon iglic, lepiej przenikajc, gdy wygadzon na kamieniu
faktw, lecz za cen utraty substancji. Jej skuteczno zaley od monoci przenikania dosy gboko, by masa
narzdzia sza w zupenoci za ostrzem.
Socjolog moe dopomc do tego rozpracowania globalnego i konkretnego humanizmu, wielkie manifestacje
ycia spoecznego bowiem maj t wspln cech z dzieami sztuki, e rodz si na poziomie ycia
niewiadomego, dlatego e zjawiska spoeczne s zbiorowe, chocia dziea sztuki s indywidualne; rnica jest
jednak drugorzdna, a nawet pozorna, poniewa pierwsze s stworzone przez publiczno, a drugie dla
publicznoci i ta publiczno dostarcza im wsplnego mianownika i okrela warunki ich powstawania.
Ma si prawo porwnywa i to nie w sposb metaforyczny, jak to czsto robiono miasta do symfonii lub
do poematu; s to przedmioty o tej samej naturze. Miasto, bardziej moe jeszcze kunsztowne, ley u spywu
natury i sztuki. Zbiorowisko istot yjcych, ktre zamykaj swoj histori biologiczn w jego granicach i ktre
j ksztatuj zarazem za pomoc wszystkich swoich zamierze istot mylcych, miasto przez sw genez i form
jest zalene od prokreacji biologicznej, rozwoju biologicznego i twrczoci estetycznej. Jest ono jednoczenie
przedmiotem przyrody i podmiotem kultury, jednostk i ugrupowaniem, yciem i marzeniem jednym sowem,
rzecz ludzk w najdoskonalszym znaczeniu.
W tych syntetycznych miastach Brazylii poudniowej tajemna i uparta wola, ktra ujawniaa si w
rozmieszczeniu domw, specjalizacji arterii, w rodzcym si stylu dzielnic, wydawaa si o tyle bardziej
znaczca, e zarazem stawaa w poprzek i przeduaa kaprys, ktry da miastu ycie. Londrina, Nowy Gdask,
Rolandia i Arapongas, zrodzone z decyzji ekipy inynierw i finansistw, powracay powoli do rnorodnoci
prawdziwego stylu, tak jak to zrobia przed wiekiem Kurytyba, jak to dzi robi moe Goiania. Kurytyba, stolica
stanu Parana, pojawia si na mapie w dniu, w ktrym rzd zdecydowa si zaoy miasto: ziemia, zakupiona u
waciciela, zostaa rozprzedana w dziakach dosy tanio, aby spowodowa przypyw ludnoci. Ten sam system
zastosowano pniej, eby wyposay stan Minas w stolic Bello Horizonte. Wiksze byo ryzyko co do
Goianii, poniewa pocztkowo celem jej zaoenia byo sfabrykowanie dla Brazylii stolicy federalnej z niczego.
W trzeciej czci odlegoci z lotu ptaka pomidzy wybrzeem poudniowym a rzek Amazonk rozcigaj
si wielkie paskowye zapomniane przez czowieka od dwch wiekw. W epoce karawan i eglugi rzecznej
mona byo je przeby w cigu kilku tygodni, aby z kopalni dosta si na pnoc: dochodzono w ten sposb do
brzegw Araguaya, a nastpnie spywano bark do Belem. Jedyny wiadek tego dawnego ycia
prowincjonalnego, maa stolica stanu Goyaz, ktry da jej sw nazw, leaa pogrona we nie o 1000
kilometrw od wybrzea, w praktyce od niego odcita. Wrd zieleni u stp kaprynych sylwetek i ska,
uwieczonych piropuszami palm, ulice z niskimi domami spyway z pagrkw pomidzy ogrody i place, na
ktrych pasy si konie przed kocioami o ozdobnych oknach: byy to na wp stodoy, na wp domy z
dzwonnicami; kolumnady, zawsze wieo powleczone tynkiem podobnym do piany z biaka zakolorowanej na
to, niebiesko lub rowo, przypominay barokowy styl pastoraek iberyjskich. Rzeka pyna pomidzy
omszaymi bulwarami, gdzieniegdzie walcymi si pod ciarem lian, bananowcw i palm, ktre zawojoway
opuszczone rezydencje; jednake ta wspaniaa rolinno nie pitnowaa ich jako ruiny, lecz jakby dodawaa
spokojnej godnoci ich podupadym fasadom.
Nie wiem, czy naley aowa tego absurdu, czy cieszy si z niego: administracja zdecydowaa si
zapomnie o Goyaz, o jego okolicach, wzgrzach i starowieckim wdziku. Wszystko to byo za mae i za stare.
Trzeba byo pustkowia, aby zrealizowa olbrzymie przedsiwzicie, o ktrym marzono. Znaleziono je w
odlegoci 100 kilometrw ku wschodowi w postaci paskowyu pokrytego jedynie tward traw i kolczastymi
krzakami, jak gdyby by dotknity plag, ktra zniszczya faun i bya nieprzyjacielem rolinnoci. Nie
prowadzia do adna kolej, adna szosa, nic prcz drg nadajcych si tylko dla wozw. Na tym terenie
wytyczono na mapie symboliczny kwadrat o powierzchni 100 kilometrw kwadratowych jako siedzib okrgu
federalnego, w centrum ktrego miaa powsta przysza stolica. Poniewa adna naturalna przeszkoda nie
krpowaa architektw, mogli pracowa jak na rajzbrecie. Plan miasta zosta narysowany na. ziemi; wyznaczono
jego krg, a wewntrz rne dzielnice: rezydencji, administracji, handlu, przemysu i rozrywek. Te ostatnie maj
zawsze due znaczenie w miecie pionierw. Czy okoo roku 1925 Marilia, zrodzona z podobnej imprezy, na
600 zbudowanych domw nie liczya prawie 100 publicznych, gwnie przeznaczonych dla Francesinhas, ktre
wraz z siostrami zakonnymi stanowiy w XIX wieku dwa maszerujce naprzd skrzyda naszych wpyww za
granic? Na Quai d'Orsay dobrze o tym wiedziano i jeszcze w 1939 powicano znaczn cz ukrytych
funduszw na rozpowszechnianie tak zwanych lekkich magazynw. Niektrzy z moich kolegw nie zaprzecz,
jeeli przypomn, e zaoenie uniwersytetu w Rio Grande do Sul, w najbardziej poudniowym stanie Brazylii, i
przewaga, jak w nim dano profesorom francuskim, miay swe rdo w zamiowaniu do naszej literatury i
naszej wolnoci, wpojone w Paryu przyszemu dyktatorowi w czasach jego modoci przez pewn niezbyt
cnotliw osbk.
Z dnia na dzie gazety pene byy ogosze na ca stronic. Zapowiadano zaoenie miasta Goiania; z
powoaniem si na szczegowy plan, jakby miasto byo stuletnie, wyliczano korzyci przyrzekane
mieszkacom: mietniki, kolej elazn, wodocigi, cieki i kina. Jeli si nie myl, na pocztku, w latach 1935-
1936, by okres, kiedy ofiarowywano ziemi jako premi nabywcom, ktrzy zgodz si wyoy koszty
kontraktw, gdy notariusze i spekulanci byli tu pierwszymi mieszkacami.
Zwiedziem Goiani w roku 1937. Na nie koczcej si rwninie przypominajcej pustkowie lub pole bitwy,
najeonej supami elektrycznymi i palikami pomiarowymi, mona byo zauway setk nowych domw
rozrzuconych na cztery strony wiata. Najokazalszym by hotel z betonu, ktry na tej paszczynie przypomina
stacj lotnicz lub may fort; chtnie zastosowabym do niego nazw bastionu cywilizacji w znaczeniu nie
przenonym, lecz dosownym, ktre przybiera w tym zastosowaniu charakter szczeglnej ironii, gdy nie mogo
by nic bardziej barbarzyskiego i rwnie nieludzkiego ni ten zabr pustyni. Ta budowla bez wdziku bya
przeciwiestwem Goyaz: adnej historii, adnego trwania, adnych obyczajw nic nie nasycao pustki ani nie
agodzio sztywnoci; czowiek czu si tam jak na dworcu kolejowym lub w szpitalu, zawsze tymczasowo,
nigdy jak mieszkaniec. Tylko obawa przed kataklizmem moga usprawiedliwi istnienie tych koszar. Istotnie
kataklizm si tam odby, a panujca cisza i znieruchomienie przeduyy jego grob. Kadmus, przynoszcy
cywilizacj, zasia tu zby smoka. Spodziewano si, e na ziemi rozdartej i wypalonej oddechem potwora
wyrosn ludzie.

XIV. Latajcy dywan.

Dzisiaj wspomnienie Grand Hotelu w Goianii spotyka si w mojej pamici z innymi, ktre wiadcz na
dwch biegunach zbytku i ndzy o absurdalnoci stosunkw, jakie czowiek godzi si utrzymywa ze wiatem
lub raczej, jakie mu si w coraz wikszym stopniu narzuca. Odnalazem podobny hotel, powikszony w
nieproporcjonalnej skali, w innym miecie, niemniej dowolnym, poniewa rozrachunki polityczne i
systematyczne wysiedlanie ludnoci spowodoway, e w Karachi w cigu trzech lat przed rokiem 1950 liczba
mieszkacw wzrosa z 300 000 do 1 200 000, i to take na pustyni, na kracu tej zaschnitej rany od Egiptu do
Indii, ktra pozbawia ywej skry olbrzymi przestrze naszego globu.
Z pocztku wioska rybacka, pniej wskutek kolonizacji amerykaskiej may port i miasto handlowe, Karachi
w 1947 zostao podniesione do rangi stolicy. Przy dugich ulicach dawnego obozowiska koszary zbiorowe i
indywidualne rezydencje prywatne urzdnikw i oficerw rozdzielone zamykajcymi je zakurzonymi
ywopotami. Hordy uchodcw spay na wieym powietrzu i pdziy ndzny ywot na trotuarach
zakrwawionych plwocinami pomieszanymi z betelem, podczas gdy milionerzy parsi budowali babiloskie
paace dla zachodnich spekulantw. W cigu miesicy od witu do nocy defilowaa procesja mczyzn i kobiet
w achmanach (w krajach muzumaskich odrbne traktowanie kobiet jest nie tyle praktyk religijn, ile oznak
prestiu mieszczaskiego, najbiedniejsze kobiety nie maj prawa nawet do pci), dwigajcych kosze wieego
betonu, ktry zlewali do kadzi i natychmiast wracali do mieszade, aby napeni kosze na nowo i powtrzy
czynno. Kade skrzydo budynku, ledwie wykoczane, byo oddawane klienteli, gdy pokj z utrzymaniem
kosztowa dziennie wicej, ni robotnica zarabiaa przez miesic; w ten sposb w cigu dziewiciu miesicy
amortyzowano koszt budowy luksusowego hotelu. Trzeba byo zatem budowa szybko, a majstrowie nie
troszczyli si bynajmniej o to, e budynki byy dokadnie jednakowe. Nic nie zmienio si zapewne od czasu,
gdy satrapowie zmuszali niewolnikw do wylewania bota i ukadania cegie przy budowie nietrwaych paacw
ozdobionych fryzami, dla ktrych wzorem mg by zawsze pochd kobiet z koszami, rysujcy si na niebie
ponad rusztowaniem.
Odcita od ycia tubylcw (ktre na tej pustyni byo rwnie tworem sztucznym) przez kilka kilometrw
niemoliwych do przebycia wskutek nieznonej wilgoci zawsze nieszczsnego musonu i bardziej jeszcze
wskutek obawy dezynterii Karachi tummy, jak mwili Anglicy klientela kupcw, przemysowcw i
dyplomatw omdlewaa z gorca i nudy w tych kadziach z nagiego betonu, ktre suyy im jako pokoje;
wydawao si, e o charakterze tych mieszka zadecydowaa nie tylko troska o oszczdno, lecz bardziej
jeszcze o atwo dezynfekcji za kadym razem, kiedy zmienia si osobnik, ktry si tu zatrzyma na tygodnie
lub miesice. I moje wspomnienie przebywa rwnoczenie 3000 kilometrw, aeby zestawi ten obraz z innym,
ogldanym w wityni Kali, najstarszym i najbardziej czczonym sanktuarium Kalkuty. Tutaj niedaleko stojcej
kauy, w tej atmosferze dzielnicy cudw, w ktrej toczy si religijne ycie Indii, koo bazarw przepenionych
pobonymi oleodrukami i gipsowymi bstwami, wznosi si nowoczesny karawanseraj zbudowany przez
przedsibiorcw kultu dla pielgrzymw. Jest to resthouse, duga hala z betonu podzielona na dwie czci, dla
mczyzn i dla kobiet; wzdu cign si awy rwnie z nagiego betonu, przeznaczone na legowiska. Ka mi
podziwia cieki i zbiorniki na wod: z chwil gdy adunek ludzki si budzi, gdy wyprawiono go ju, aby pad
na ziemi i baga o wyleczenie z ran i wrzodw, myje si wszystko wod z hydrantw i odwieone awy s
gotowe na przyjcie nowych przybyszw. Nigdzie prawdopodobnie, z wyjtkiem obozw koncentracyjnych, nie
zrwnano w ten sposb ludzi z misem w rzeni.
Przynajmniej by to przybytek przejciowy. Lecz nieco dalej, w Narrayanganj, robotnicy jutowi pracuj w
olbrzymiej pajczynie biaych wkien zwisajcych z murw i koysanych wiatrem; wychodz stamtd, by
powrci do coolie lines koryt ceglanych bez wiata i podogi, w ktrych mieszka po 6-8 osb,
uszeregowanych w korytarzykach poprzecinanych otwartymi ciekami zmywanymi trzy razy dziennie. Postp
spoeczny zmierza do zastpienia tego urzdzenia przez workers' quarters wizienia, w ktrych 3 lub 4
robotnikw dzieli cel o 3 lub 4 metrach powierzchni. Naokoo mury, uzbrojeni policjanci strzeg drzwi;
wsplna kuchnia i jadalnia: kadzie z nagiego betonu do zmywania wod, w ktrych kady rozpala swj ogie i
je siedzc na ziemi w ciemnociach.
Kiedy zajmowaem moje pierwsze stanowisko profesorskie w Landach, pokazano mi pewnego dnia tuczarnie
zorganizowane specjalnie do karmienia gsi: kada g zamknita w specjalnej klatce bya zredukowana do
przewodu pokarmowego. Dokadnie to samo byo tutaj, z t rnic, e zamiast na gsi patrzaem na mczyzn i
kobiety i e zamiast zabiega o to, aby ich utuczy, starano si raczej, eby schudli. Lecz w obu przypadkach
hodowca uznawa u swych pensjonariuszy wycznie funkcj tam popieran, tutaj nieodzown; te ciemne
komrki bez powietrza nie nadaway si ani do odpoczynku, ani do rozrywki, ani do mioci. Byy to po prostu
przystanki na brzegu oglnego cieku, wynikajce z koncepcji ycia ludzkiego sprowadzonego do wykonywania
funkcji wydzielania.
Nieszczsny Wschd! W tajemniczej Dacca odwiedziem mieszczaskie domy: niektre zbytkowne, podobne
do sklepw nowojorskich antykwariuszy z Trzeciej Avenue, inne wygodne, przyozdobione gerydonami z
trzciny, serwetkami z frdzl i porcelan jak pawilony rentierw w Bois Colombes, niektre w stylu
starowieckim, inne podobne do naszych najbiedniejszych chat z paleniskiem glinianym zamiast kuchni w gbi
bagnistego podwrka, trzypokojowe mieszkania dla zamonych modych maestw w domach, ktrych
niepodobna odrni od blokw, jakie administracja odbudowy oszczdnie buduje w Chtillon sur Seine lub w
Givors, tylko e w Dacca pokoje byy z nagiego betonu, jak rwnie azienki zaopatrzone jedynie w prysznice, a
umeblowanie skromniejsze ni w pokoju maej dziewczynki. Siedzc na betonowej pododze przy wietle sabej
arwki zwisajcej na sznurze z sufitu o tysic i jedna noc! jadem palcami obiad peen tradycyjnej
soczystoci: najprzd khichuri, ry z drobn soczewic zwan po angielsku pulse, ktrej worki napenione
rnokolorowymi odmianami widuje si na targach, potem nimkorma, potrawk z drobiu, chingri cari, ragout z
olbrzymich krewetek z oliw i owocami, potraw z twardych jajek zwan dimer tak z sosem ogrkowym,
shosha, i wreszcie deser, firni, ry na mleku.
Byem gociem modego profesora, jego szwagier peni funkcje kelnera, bya take suca, mae dziecko i
wreszcie ona profesora, ktra wyzwala si wanie z pardah cicha jak wystraszona ania, podczas gdy jej m,
dla podkrelenia jej niedawnej emancypacji, atakowa j sarkazmami, ktrych prostactwo przyprawiao mnie o
cierpienie tak samo jak j. Poniewa byem etnografem, zmusza j do wyjcia z szafy i pokazania osobistej
bielizny, abym mg j zinwentaryzowa. Jeszcze chwila, a byby kaza jej si rozebra, tak bardzo chcia si
przypodoba temu Zachodowi, ktrego nie rozumia.
W ten sposb widziaem ksztatowanie si na moich oczach Azji miast robotniczych i H. B. M. 5, ktra stanie
si Azj jutrzejsz, odrzuciwszy wszelki egzotyzm i powracajc po przerwie 5000 lat do ponurego i rzeczowego
stylu ycia, jaki, by moe, wynalaza w trzecim tysicleciu i jaki nastpnie przesun si i znieruchomia
tymczasowo w Nowym wiecie naszej epoki, tak e utosamiamy go dotychczas z Ameryk. Jednake od roku

5
Habitations bon march we Francji domy mieszkalne stawiane przy udziale funduszw pastwowych.
1850 styl ten podj na nowo swj marsz na zachd, obejmujc Japoni i odnajdujc dzisiaj miejsce swego
pochodzenia po odbyciu podry dookoa wiata.
W dolinie Indusu urzdowaem wrd tych penych surowej prostoty resztek zabytkw najstarszej kultury
Wschodu, ktre opary si wiekom, piaskom, powodziom i podbojom aryjskim: Mohenjo Daro i Harappa,
stwardniae narole z cegy i wypalonej gliny. Jake rozczarowuje ten widok starodawnych ladw! Ulice rwno
wytyczone i przecinajce si pod ktem prostym; dzielnice robotnicze z jednakowymi mieszkaniami; warsztaty
przemysowe do mielenia mki, odlewania i cyzelowania metali oraz fabrykacji tych kubkw z gliny, ktrych
szcztki walaj si po ziemi; strychy municypalne zajmujce (chciaoby si powiedzie, abstrahujc od czasu i
przestrzeni) kilka blokw; kpiele publiczne, cieki i kanalizacja; dzielnice rezydencjonalne, wygodne, solidne
i bez wdziku. Nie ma pomnikw ani wielkich rzeb, lecz na gbokoci 10-20 metrw lekkie figurki i cenne
klejnoty, przeznaczone do zaspokojenia potrzeb ostentacji i zmysowoci bogaczy, zabytki sztuki pozbawionej
tajemniczoci i gbokiej wiary. Cao przypomina zwiedzajcemu blaski i skazy wielkich miast
nowoczesnych, ustala z gry formy bardziej wyraziste cywilizacji zachodniej, ktrej wzr stanowi dzisiaj nawet
dla Europy Stany Zjednoczone Ameryki.
Po upywie 4000 lub 5000 lat historii mona sobie wyobrazi, e krg jest zamknity, e cywilizacja miejska,
przemysowa i mieszczaska zapocztkowana w miastach dorzecza Indusu nie bya tak rna w swojej istocie od
tych cywilizacji, ktre po dugiej inwolucji w poczwarce europejskiej miay osign peni z drugiej strony
Atlantyku. Kiedy najstarszy wiat by jeszcze mody, ju by szkicem sylwetki Nowego wiata.
Nie ufam zatem powierzchownym kontrastom i pozornej malowniczoci: dotrzymuj one sowa na krtko.
To, co nazywamy egzotyzmem, tumaczy nierwno tempa majc znaczenie na przestrzeni kilku wiekw.
Zasania ona tymczasowo losy, ktre mogyby rwnie potoczy si rwnolegle tak jak to pojmowali
Aleksander i greccy krlowie znad brzegw Jumny, pastwa Scytw i Partw, ekspedycje rzymskie na wybrzea
Wietnamu i kosmopolityczne wyprawy wodzw mongolskich. Kiedy samolot przeleciawszy nad Morzem
rdziemnym zaczyna unosi si nad Egiptem, oczy s najprzd zdziwione t powan symfoni brzowawej
zieleni palm, zielonoci wody, ktr wreszcie ma si prawo nazwa Nilem, tawoszarego piasku i fiokowego
muu, a jeszcze bardziej rozmieszczeniem wiosek. Nie zamknite w swym obwodzie, przedstawiaj one obraz
skomplikowanego bezadu domw i uliczek, ktry wiadczy, e jestemy na Wschodzie. Czy nie jest to
przeciwiestwo Nowego wiata zarwno hiszpaskiego, jak anglosaskiego, ktry w XVI wieku tak samo jak w
XX stwierdza sw predylekcj do planw geometrycznych?
Po Egipcie lot nad Arabi przynosi seri wariacji na ten sam temat pustyni. Najprzd skarpy podobne do
ruin z czerwonej cegy wznoszce si nad opalem piaskw; gdzieniegdzie zoone motywy w formie poziomych
drzew lub raczej algw czy krysztaw narysowanych przez paradoksalne strumienie oueds, ktre zamiast czy
swe wody rozbiegaj si w cienkich rozgazieniach. Dalej wydaje si, e ziemia jest zdeptana przez jakie
monstrualne zwierz, ktre wyczerpao swe siy, aby wycisn z niej soki wciekymi uderzeniami pit. Jakie te
piaski maj delikatne barwy! Mona by powiedzie, pustynia o karnacji ludzkiego ciaa: brzoskwiniowa skra,
masa perowa, surowa ryba. W Agaba woda, tak przecie dobroczynna, odbija bezlitonie twardy bkit, podczas
gdy niewidzialne masywy skaliste rozpywaj si w gobich barwach.
Pnym popoudniem piasek ginie stopniowo we mgle, ktra jest sama piaskiem powietrznym, jakby
zwizanym z ziemi przeciwko przezroczystemu zielononiebieskiemu niebu. Pustynia traci sw falisto,
zacieraj si szczegy, czy si ona z wieczorem jaka olbrzymia rowa masa, zaledwie bardziej
skondensowana ni niebo. Pustynia staa si pustyni przez stosunek do siebie. Stopniowo mga si
rozprzestrzenia i nie ma ju nic prcz nocy.
Po zatrzymaniu si w Karachi ranek wstaje nad pustyni Thar, ksiycow i niepojt; ukazuj si mae
grupki pl jeszcze rozdzielonych wielkimi pustynnymi przestrzeniami. Z nastaniem dnia uprawy si stapiaj i
stanowi jednolit przestrze row i zielon, podobn w przepiknych i spowiaych barwach do bardzo starej
tkaniny wytartej przez dugotrwae uywanie i bezustanne reperacje. To Indie.
Dziaki s nieregularne, lecz bynajmniej nie bezadne w formie i barwie. W jakikolwiek sposb si je
zgrupuje, tworz zrwnowaon cao, jakby ich wykres by dokadnie przemylany przed rozmieszczeniem:
co takiego jak geograficzne marzenie jakiego Klee. Wszystko to ma w sobie co niezwykle i dowolnie
rzadkiego i drogocennego, pomimo powracajcego potrjnego tematu czcego w sobie wiosk, siatk pl i
zagajnik otaczajcy sadzawk.
Ldowanie w Delhi umoliwia rzut oka na Indie romantyczne: witynie i ruiny wrd jaskrawo zielonych
zaroli. Potem zaczynaj si powodzie. Woda wydaje si tak stojca, tak gsta, tak mulista, e przypomina raczej
oliw, ktrej strugi pynyby po powierzchni wody jak po ziemi. Lecimy nad Bihar z jego skalistymi
wzgrzami i lasami, nastpnie zaczyna si delta: ziemia jest uprawiona do ostatniej pidzi, a kade pole wydaje
si zielono-zotym klejnotem, byszczcym i bladym pod wod, ktra je przepaja, otoczonym doskonaym
obramowaniem ywopotu. Nie ma ostrych ktw, wszystkie granice s zaokrglone, lecz przylegaj do siebie
jak komrki ywej tkanki. Bliej Kalkuty mno si wioski: chaty stoczone jak jaja mrwek w otoczkach z
zieleni, ktrej intensywna barwa wzmaga si jeszcze wskutek ciemnoczerwonej dachwki niektrych domw.
Ldujc przekonujemy si, e deszcz leje strumieniami.
Po Kalkucie przelatuje si nad delt Brahmaputry, rzeki-olbrzyma o ksztatach tak zawiych, e wydaje si
zwierzciem. Dookoa okolica, jak okiem sign, jest zalana wod, z wyjtkiem pl jutowych, ktre z samolotu
wygldaj jak kwadraty mchu o wieoci podnoszcej ich zielono. Wsie otoczone drzewami wyaniaj si z
wody jak bukiety. Wida przystanie, od ktrych si tu roi.
Umieszczone pomidzy bezludnymi piaskami i ludnoci bez ziemi, jake dwuznaczne oblicze maj Indie,
kraj ludzi! Pogld, jaki mog sobie wytworzy w cigu omiu godzin przeprawy z Karachi do Kalkuty, oddziela
je definitywnie od Nowego wiata. Nie jest to ani regularne kafelkowanie Middle-West lub Kanady,
uformowane z identycznych jednostek, z ktrych kada nosi na brzegu zawsze w tym samym miejscu dokadnie
zarysowan odbitk fermy, ani tym bardziej gboki aksamit tropikalnej puszczy zaledwie nadgryzionej przez
miae nacicia rejonw pionierskich. Widok tej ziemi, podzielonej na malutkie dziaki i uprawionej do ostatniej
pidzi, budzi w Europejczyku uczucie bliskoci, lecz te zmieszane tony, te nieregularne kontury pl i ryowni,
cigle powtarzajce si w coraz to innych ukadach, te niewyrane i jakby poatane obramowania sprawiaj
wraenie, w porwnaniu z lepiej rozgraniczonymi formami i barwami okolic europejskich, tej samej tkaniny
widzianej z lewej strony.
Prosty obraz, ktry jednake wyjania do dobrze wzajemn pozycj Europy i Azji w stosunku do ich
wsplnej cywilizacji (a nawet tej cywilizacji w stosunku do jej amerykaskiej odroli). Jeeli chodzi o sprawy
materialne, Europa wydaje si znowu stron wygrywajc, Azja przegrywajc, jak gdyby w wykonywaniu
wsplnego przedsiwzicia pierwsza drenowaa wszystkie korzyci, pozostawiajc drugiej jedynie niwo ndzy.
W pierwszym przypadku (ale na jak dugo jeszcze?) regularna ekspansja demograficzna pozwolia na postp w
rolnictwie i przemyle, zwikszajc rodki w tempie szybszym ni konsumentw. W drugim ta sama rewolucja
spowodowaa od XVIII wieku sta znik dochodu indywidualnego przy wzgldnym utrzymaniu masy dbr na
tym samym poziomie. Europa, Indie, Ameryka Pnocna i Poudniowa czy nie wyczerpuj one moliwych
kombinacji pomidzy ramami geograficznymi a zaludnieniem? Przeciwiestwem dorzecza Amazonki, kraju
tropikalnego, biednego, lecz bez ludzi (co si wzajemnie kompensuje), jest Azja Poudniowa, rwnie tropikalna
i biedna, lecz przeludniona (co zaostrza si wzajemnie); w krajach o klimacie umiarkowanym Ameryka
Pnocna, kraj wielkich bogactw i liczbie ludnoci stosunkowo ograniczonej, jest odpowiednikiem Europy o
bogactwach stosunkowo niewielkich, lecz o duej liczbie ludnoci. W jakikolwiek sposb rozpatruje si te fakty,
Azja Poudniowa jest zawsze stref upoledzon.

XV. Tumy.
Czy to w stosunku do zmumifikowanych miast Starego wiata, czy te do miast embrionalnych Nowego
przyzwyczajeni jestemy kojarzy nasze najwysze wartoci materialne i duchowe z yciem miejskim. Wielkie
miasta Indii stanowi pewn stref, lecz czego si wstydzimy i co uwaamy za plam to fakt, e miasto
zredukowane tu jest do swego ostatecznego wyrazu: zbiorowiska jednostek, ktrych celem jest toczy si
milionami, jakiekolwiek by byy warunki ycia. miecie, nieporzdek, tok, ruiny, chaupy, boto, nieczystoci,
gnj, uryna, ropa, wydzieliny i pot: wszystko to, przeciwko czemu ycie miejskie wydaje nam si
zorganizowan ochron. Wszystko, czego nienawidzimy, wszystko, przeciwko czemu bronimy si za wszelk
cen. Te uboczne produkty wspycia istniej tu nie tylko na pograniczu miasta, lecz raczej tworz naturalne
rodowisko potrzebne miastu do prosperowania. Czowiek czuje si u siebie na ulicy, na ciece lub w zauku,
tam siedzi, sypia, tam zbiera poywienie nawet na lepkim mietniku. Ulica zamiast go odpycha ma dla niego,
przeciwnie, pewien charakter domowy przez sam fakt, e jest nasiknita potem i wydzielinami, deptana i
uywana przez tylu ludzi.
Za kadym razem gdy wychodz z mego hotelu w Kalkucie, osaczonego przez krowy, ktrego okna su za
grzdy dla spw cierwnikw, staj si orodkiem baletu; uwaabym go za komiczny, gdyby nie budzi tyle
litoci. Mona w nim zaobserwowa kilka scen, w kadej z nich kto inny gra gwn rol:
czyciciel butw rzuca si do mych stp;
may chopiec mwicy przez nos biegnie i woa: ,One anna, papa, one anna!;
kaleka prawie nagi, aby lepiej byo wida jego kikuty;
strczycielka: british girls, very nice.;
sprzedawca fletw;
tragarz z New-Market, ktry baga, abym wszystko kupi nie dlatego, e jest w tym bezporednio
zainteresowany, lecz dlatego, e anna, zarobione za noszenie za mn zakupw, pozwol mu zje.
Wyszczeglnia katalog towarw z tak podliwoci, jakby miay one by dla niego przeznaczone: Suit cases?
Shirts? Hose?.
I wreszcie caa trupa pomniejszych aktorw: naganiacze ryksz, gharries i takswek. Takswki stoj wzdu
chodnika. Lecz kto wie? Moe jestem tak wielk osobistoci, e nie racz ich zauway. Nie licz ju kohorty
sprzedawcw, sklepikarzy, domokrcw, dla ktrych wasze pojawienie si jest zwiastowaniem raju, bo, by
moe, co od nich kupicie.
Niechaj ten, kto chciaby si mia lub gniewa, opanuje si jak przed witokradztwem. Prne byoby
cenzurowanie tych groteskowych gestw i komedianckich zabiegw, a karygodne ich wymiewanie zamiast
rozpoznania klinicznych objaww agonii. Jedynie optanie godem dyktuje te gesty rozpaczy. Gd wygania
tumy ze wsi, doprowadzajc Kalkut w cigu kilku lat do powikszenia liczby mieszkacw z 2 do 5 milionw,
stacza uciekinierw w lepych zaukach stacji kolejowych, gdzie widzi ich si z okien wagonu picych nocami
na rampie, owinitych w biae tkaniny baweniane, ktre dzi s ich odzieniem, a jutro bd caunem. Gd
nadaje tragiczn si wzrokowi ebraka, kiedy spotyka si z naszym wzrokiem poprzez metalowe prty
przedziau pierwszej klasy, umieszczone tutaj tak samo jak uzbrojony onierz siedzcy na stopniach wagonu
aby nas chroni przed tym niemym daniem, ktre mogoby si zamieni w wycie buntu, gdyby lito
podrnych, silniejsza ni ostrono, zawioda nadziej tych nieszczliwcw oczekujcych jamuny.
Europejczyk yjcy w Ameryce Poudniowej stawia sobie problemy, obserwuje oryginalne stosunki
pomidzy czowiekiem a otoczeniem geograficznym. Rne okolicznoci ycia ludzkiego dostarczaj mu
bezustannie przedmiotu do rozmyla. Ale stosunki pomidzy poszczeglnymi osobami nie przybieraj tu nowej
formy, s tego samego rodzaju jak te, ktre go zawsze otaczay. W Azji Poudniowej dzieje si odwrotnie:
wydaje mu si, e znalaz si poza tym, czego czowiek moe wymaga od wiata i od innego czowieka.
ycie codzienne wyglda na zaprzeczenie pojcia stosunkw ludzkich. Ofiarowuje si wam wszystko,
zobowizuje si do wszystkiego, gosi si wszystkie kompetencje, chocia si nic nie umie. W ten sposb
zmusza si was od razu do zaprzeczenia innemu godnoci ludzkiej, ktra polega na dobrej wierze,
dotrzymywaniu umowy i zdolnoci do zacigania zobowiza. Rickshaw boys proponuj wam, e was zawioz
wszdzie, chocia zupenie nie znaj drogi. Jake wic nie unie si i pomimo skrupuw, ktre si ma co do
tego; aeby wsi do ich wzka i da si cign nie traktowa ich jak zwierzta, skoro zmuszaj was do tego
przez ten zwierzcy brak odpowiedzialnoci.
Oglne ebractwo jest czym jeszcze bardziej wstrzsajcym. Nie omielasz si popatrze nikomu prosto w
oczy dla samej satysfakcji nawizania kontaktu z czowiekiem, gdy najmniejsze zatrzymanie si bdzie
potraktowane jako sabo, jako ustpstwo wobec czyjego bagania. Ton ebraka, ktry woa: Sa-hib, jest
zdumiewajco podobny do tonu, jakiego uywamy przy ajaniu dziecka, podnoszc gos i zniajc go na
ostatniej sylabie. Ten ebrak jakby mwi: Ale oczywicie, to si przecie rzuca w oczy, czy nie stoj tu
przed tob ebrzc, bdc z tego tylko powodu twoim wierzycielem? O czym wic mylisz? Gdzie masz
gow? Uznanie sytuacji faktycznej jest tak pene, e potrafi usun czynnik bagania. Nie ma nic poza
stwierdzeniem obiektywnego stanu, naturalnego stosunku pomidzy nim a mn, stosunku, z ktrego jamuna
powinna wynikn sama przez si z t koniecznoci, jaka wie w wiecie fizycznym przyczyn ze skutkiem.
I tutaj jest si zmuszonym zaprzeczy czowieczestwa partnerowi, chocia tak by si pragno mu je
przyzna. Wszystkie podstawowe sytuacje okrelajce stosunki midzy osobami s sfaszowane, reguy gry
spoecznej s oszustwem nie ma sposobu, aby zacz na nowo, gdy jeliby si chciao traktowa tych
nieszczliwcw jak rwnych sobie, zaprotestowaliby przeciwko tej niesprawiedliwoci: oni nie chc by rwni,
bagaj, zaklinaj, eby ich przytoczy swoj wspaniaoci, gdy wanie powikszenie tej dzielcej was od
nich przepaci daje im nadziej na otrzymanie jakich okruchw (Anglik nazywa to susznie bribery), tym
bardziej wartociowych, im bardziej stosunek midzy wami bdzie odlegy; im wyej bd was sytuowali, tym
silniej bd si spodziewali, e ten drobiazg, o ktry was prosz, bdzie co wart. Nie daj prawa do ycia;
sam fakt przeycia wydaje si im niezasuon jamun, ledwie okupion przez hod skadany monym tego
wiata.
Nie myl zatem, aby si stawia na rwni. Jednak nawet ze strony istot ludzkich nie mona znie tej
bezustannej presji, tej zawsze ywej pomysowoci w oszukiwaniu, w deniu, aby was zapa i co od was
otrzyma przez podstp, kamstwo lub kradzie. A jednak jake pozosta twardym? Gdy to tutaj wanie nie
ma wyjcia wszystkie te sposoby s przecie odmianami modlitwy. I poniewa zasadnicza ich postawa wobec
was jest postaw Modlitwy, nawet gdy was okradaj, dlatego e sytuacja jest tak absolutnie nie do zniesienia, nie
mog, cho si tego wstydz, oprze si porwnaniu uchodcw, ktrych jki i pacze przed drzwiami prezesa
ministrw sysz przez okna mojego hotelu (zamiast eby wygnali nas z naszych pokoi, gdzie pomiecioby si
ich wiele rodzin) do czarnych krukw z popielatymi szyjami kraczcych bez przerwy na drzewach Karachi.
To wypaczenie stosunkw ludzkich wydaje si z pocztku niezrozumiae dla umysu Europejczyka.
Przyzwyczajeni jestemy ujmowa sprzecznoci pomidzy klasami w formie walki lub napicia, tak jakby
sytuacja pierwotna lub idealna odpowiadaa rozwizaniu tych antagonizmw. Lecz tutaj wyraz napicie
nie ma sensu. Nic nie jest napite, dawno ju wszystko, co mogo by napite, zamao si. Rozdzia istnieje od
pocztku, i to, e nigdy nie byo dobrych czasw, do ktrych mona si odwoywa, aby odnale ich resztki
lub pragn ich powrotu, pozostawia tylko jedno przekonanie: wszyscy ci ludzie, spotykani na ulicy, gin. Czy
wystarczaoby ogooci si samemu, aby zatrzyma ich cho na chwil na tej rwni pochyej?
A jeeli ju chce si myle kategoriami napicia, obraz, jaki si otrzyma, nie jest mniej ponury. Gdy
wwczas naleaoby powiedzie, e wszystko jest tak napite, e osignicie rwnowagi staje si niemoliwe: w
ramach systemu sytuacja jest nieodwracalna, jeeli si nie zacznie od zniszczenia go. Od razu znajdujesz si w
pooeniu pozbawionym rwnowagi wobec proszcych, ktrych trzeba odepchn nie dlatego, e nimi gardzisz,
lecz dlatego, e poniaj ci okazywaniem szacunku, pragnieniem, aby by bardziej majestatyczny,
potniejszy, a wypywa to z dziwacznego przekonania, e najlejsza poprawa ich losu moe wynikn tylko ze
stukrotnej poprawy twojego. Jake zrozumiale staj si rda okruciestwa zwanego azjatyckim! Te stosy, te
egzekucje i te tortury, te narzdzia chirurgiczne do zadawania nieuleczalnych ran, czy nie wynikaj one z tej
okrutnej gry upikszania ohydnych stosunkw, w ktrych upokorzeni wynosz ciebie pragnc podnie siebie
samych. Przepa midzy nadmiernym zbytkiem i nadmiern ndz rozsadza ludzkie wymiary. Pozostaje
spoeczestwo, w ktrym niezdolni do niczego wegetuj w nadziei na wszystko (jake wschodnie s marzenia Z
tysica i jednej nocy!), a ci, co daj wszystkiego, nic nie daj.
W tych warunkach c dziwnego, e te stosunki midzy ludmi, niewspmierne z tymi, jakie wedug
naszego wyobraenia (czsto iluzorycznego) okrelaj cywilizacj zachodni, wydaj nam si na zmian
nieludzkie i mniej ni ludzkie, jak te, ktre obserwujemy na poziomie ycia dzieci. Pod pewnymi wzgldami
przynajmniej ten tragiczny nard wydaje nam si dziecinny, poczwszy od ukadnoci spojrze i umiechw.
Uderza take u wszystkich tych ludzi, siedzcych i lecych byle gdzie, obojtno na sprawy zachowania si i
miejsca, upodobanie do fataaszkw i wiecideek: naiwne a zarazem dobroduszne obyczaje ludzi, ktrzy
spaceruj trzymajc si za rce, oddaj mocz publicznie i ss sodkawy dym ze swoich chilam; magiczny presti
zawiadcze i dyplomw i to przekonanie oglne, e wszystko jest moliwe, przejawiajce si u wonicw (a
waciwie w ogle u tych, ktrych si najmuje) w daniu niewspmiernej zapaty, szybko zaspokojonych przez
wier lub jedn dziesit tej sumy. Na co si skarycie? zapyta raz przez swego tumacza gubernator
wschodniego Bengalu tubylcw zamieszkaych na wzgrzach Chittagong, cierpicych z powodu chorb,
niedoywienia i biedy, a nadto zoliwie przeladowanych przez muzumanw. Namylali si dugo i
odpowiedzieli: Na zimno.
Kady Europejczyk w Indiach, czy chce, czy nie chce, jest otoczony pokan liczb sucych do
wszystkiego, tak zwanych bearers. Czy to pragnienie suenia tumaczy si istnieniem kast, tradycyjn
nierwnoci czy te daniami kolonizatorw? Nie wiem lecz ich uniono wytwarza wkrtce atmosfer nie
do zniesienia. Padaliby plackiem, aby wam zaoszczdzi chodzenia po pododze, proponuj wam kpiel dziesi
razy dziennie, kiedy si wyciera nos, kiedy si je owoce, kiedy si powala palce. Bez ustanku kr wok was
bagajc o rozkazy. Jest co erotycznego w tym podaniu poddastwa. A jeeli wasze obyczaje nie odpowiadaj
ich oczekiwaniu, jeli nie zachowujecie si we wszystkich okolicznociach w ten sam sposb co dawni brytyjscy
panowie, ich wiat si wali. Jak to, nie ma by puddingu? Kpiel po obiedzie zamiast przed obiadem? Czy nie
ma ju Boga?. Wycofuj si piesznie, rezygnuj z moich przyzwyczaje, z najbardziej nccych okazji. Bd
jad gruszk tward jak kamie, jeeli wyrzeczeniem si ananasa mog okupi moralny ratunek istoty ludzkiej.
Mieszkaem kilka dni w Circuit House w Chittagong, drewnianym paacu w stylu szwajcarskiego szaletu, w
ktrym zajmowaem pokj o powierzchni 9 na 5 metrw, wysoki na 6 metrw. Liczba przecznikw
elektrycznych w tym pokoju. wynosia 12: lampa na suficie, lampy na cianach, owietlenie porednie, azienka,
dressing room, lustro, wentylatory itd. Czy nie by to kraj ogni bengalskich? Poprzez t rozpust elektryczn
jaki maharada zapewni sobie delektowanie si prywatnym i codziennym fajerwerkiem.
Pewnego dnia w dolnej czci miasta zatrzymaem samochd, oddany mi do dyspozycji przez naczelnika
okrgu, przed dobrze si prezentujcym zakadem fryzjerskim: Royal Hair Dresser, High class cutting itd., i
chciaem wej. Szofer spojrza na mnie z przeraeniem: How can you sit there? Istotnie, czy nie straciby
prestiu we wasnym rodowisku, gdyby Master poniy i siebie, i jego, siadajc obok ludzi z jego rasy?
Zniechcony, pozostawiem mu zorganizowanie rytuau strzyenia istoty wyszej. Rezultat: godzina czekania w
wozie, zanim fryzjer zaatwi swoich klientw i zebra narzdzia; wsplny powrt do Circuit House w naszym
wozie. Zaledwie przybylimy do pokoju o 12 przecznikach, bearer przygotowa kpiel, aebym mg zaraz po
ostrzyeniu zmy ze siebie plam pozostawion przez te suebne rce, ktre dotykay moich wosw.
Takie obyczaje s zakorzenione w kraju, ktrego tradycja skania kadego do mianowania si krlem w
stosunku do innych, jeli tylko uda mu si znale albo stworzy niszego od siebie. Bearer bdzie traktowa
czowieka speniajcego najnisze posugi tak, jak pragnie, ebym ja go traktowa. Posugacze nale do
scheduled castes, to znaczy do najniszych, zapisanych, jak mwia administracja angielska, dajca im
ochron, poniewa obyczaj odmawia im prawie charakteru czowieka. I czy naprawd s to ludzie ci
zamiatacze i sprztacze nieczystoci, zmuszeni przez t dwojak funkcj do siedzenia w kucki przez cay dzie i
zbierania w przedsionkach pokoi kurzu przy pomocy mioteki bez rczki alba te stukania piciami do drzwi
toalety i wzywania tego, kto j zajmuje, aeby szybko skoczy z tym monstrualnym urzdzeniem, ktre Anglicy
nazywaj commde; biegajc ustawicznie jak kraby przez podwrze znajduj jednak sposb stwierdzenia jakiej
prerogatywy i nabycia jakich praw przez porywanie panu jego substancji.
Trzeba bdzie jeszcze czego innego prcz niepodlegoci i czasu, aby zniszczy te nawyki sualczoci.
Zdaem sobie z tego spraw pewnego dnia w Kalkucie wychodzc ze Star Theater, dokd poszedem na
przedstawienie sztuki bengalskiej o temacie mitologicznym pt. Urboshi. Troch zagubiony, nazajutrz po
przyjedzie, w tej dzielnicy na peryferiach miasta, daem si wyprzedzi przy zatrzymaniu jedynej
przejedajcej takswki przez miejscow rodzin mieszczask. Ale szofer nie rozumia tego w ten sposb; w
czasie oywionej rozmowy midzy nim a jego klientami, w ktrej wyraz Sahib powtarza si z naciskiem,
zarzuca im nieprzyzwoito rywalizacji z biaym. Rodzina z dyskretnym niezadowoleniem odesza piechot, a
takswka odwioza mnie; by moe, szofer spodziewa si wikszego napiwku, lecz o ile moje opanowanie
jzyka bengali pozwalao mi zrozumie, dyskusja dotyczya czego innego a mianowicie tradycyjnego
porzdku, ktry naleao szanowa.
Byem tym bardziej zbity z tropu, e tego wieczoru miaem zudzenie, i przekroczyem pewne bariery. W tej
wielkiej odrapanej sali, ktra miaa w sobie co z hangaru, chocia byem jedynym obcokrajowcem, zmieszaem
si jednak ze spoeczestwem miejscowym. Ci godni sklepikarze, urzdnicy, funkcjonariusze niektrzy w
towarzystwie swych on, ktrych czarujca powaga wiadczya o tym, e nie byy przyzwyczajone do bywania
zachowywali si wobec mnie z obojtnoci, przynoszc ulg po przykrych przeyciach dnia. Chocia ich
postawa bya negatywna, a moe wanie dlatego, wprowadzaa midzy nami atmosfer dyskretnego braterstwa.
Sztuka, z ktrej rozumiaem jedynie uamki, bya mieszanin Broadwayu, Chtelet i Piknej Heleny. Byy w niej
sceny komiczne, sceny ze sucymi i patetyczne sceny miosne. Odtrcony kochanek y jako pustelnik w
Himalajach, bg o piorunujcym spojrzeniu uzbrojony w trjzb broni go przed wsatym generaem; bya
wreszcie trupa dziewczt, z ktrych jedna poowa wygldaa jak crki puku, a druga jak kosztowne statuetki
tybetaskie. W antraktach podawano herbat i lemoniad w kubkach porzucanych po uyciu, tak jak to bya w
zwyczaju przed 4000 lat w Harappa, gdzie jeszcze cigle mona znale ich czerepy. Jednoczenie przez
goniki nadawano frywoln muzyk pen werwy, stanowic co poredniego pomidzy piosenkami chiskimi
a pasodobles. Przygldajc si ewolucjom modego tancerza, ktrego lekki kostium odsania wosy na ciele,
podwjny podbrdek i pulchne ksztaty, przypomniaem sobie zdanie przeczytane kilka dni temu w dziale
literackim jakiej tutejszej gazety; podaj je tutaj w oryginale, aby nie zagubi nieopisanego smaku jzyka
anglo-indyjskiego: .and the young girls who sigh as they gaze into the vast blueness of the sky, of what are
they thinking? Of fat, prosperous suitors. To powoanie si na tustych wielbicieli zdziwio mnie, ale
przypatrujc si przystojnemu bohaterowi, ktry wygina na scenie swj fadzisty brzuch, i przypominajc sobie
zagodzonych ebrakw, jakich spotkam znowu przed drzwiami, pojem lepiej t poetyczn warto tuszy w
spoeczestwie zytym z godem. Anglicy zrozumieli zreszt, e najpewniejszym rodkiem pozowania na
nadludzi jest przekonanie tubylcw, e potrzebna im jest o wiele wiksza ilo poywienia ni zwyczajnemu
czowiekowi.
Podrujc po wyynie Chittagong na granicy burmaskiej w towarzystwie brata pewnego rady, ktry zasta
urzdnikiem, zdziwiem si wkrtce t natarczywoci, z jak kaza mnie tuczy swoim sucym: o wicie
palancha, to znaczy herbata w ku (jeeli ta nazwa moe si stosowa do gitkich plecionych desek z
bambusu, na ktrych spalimy w chatach), dwie godziny pniej solidne breakfast; nastpnie posiek w poudnie,
obfity podwieczorek o 5 i wreszcie obiad. Wszystko to w wioskach, ktrych ludno odywiaa si dwa razy
dziennie ryem i gotowan dyni, u najbogatszych podlan sosem z sfermentowanej ryby. Wkrtce przestaem
to wytrzymywa zarwno z przyczyn fizycznych, jak i moralnych. Mj towarzysz, arystokrata buddyjski,
wychowany w college anglohinduskim i dumny ze swej genealogii 46 pokole (mwi o swoim bardzo
skromnym bungalow mj paac, gdy nauczy si w szkole, e tak nazywa si mieszkanie ksicia), by
zdumiony i nawet z lekka oburzony moim umiarkowaniem. Don't you take five times a day? Nie, nie jadam
pi razy dziennie, zwaszcza wrd ludzi umierajcych z godu. Ten czowiek, ktry nigdy nie widzia biaych
prcz Anglikw, zasypywa mnie pytaniami: co si jada we Francji? jaki jest skad posikw? jakie przerwy
midzy nimi? Usiowaem poinformowa go, tak jak sumienny tubylec odpowiada na ankiet etnografa, i przy
kadej odpowiedzi zdawaem sobie spraw ze wstrzsu powstajcego w jego umyle. Zmieniaa si caa jego
koncepcja wiata biay mg by po prostu czowiekiem.
Przy tym tak mao tu potrzeba, aby stworzy ludzkie warunki. Oto rzemielnik urzdza si na chodniku
rozkadajc kilka kawakw metalu i narzdzia zajmuje si drobnymi robotami i zarabia w ten sposb na
utrzymanie swoje i rodziny. Jakie utrzymanie? W kuchniach na wieym powietrzu kawaki misa na paeczkach
skwiercz na ogniu; mleko stoi w stokowatych naczyniach, wycinki z lici w formie spirali su do zawijania
porcji betelu; zote ziarna zboa piek si w gorcym piasku. Dziecko obnosi w misce troch soczewicy, a
mczyzna kupuje ilo jej rwn yce do zupy; kuca natychmiast, aby j zje w pozie tak samo obojtnej
wobec przechodniw jak ta, w jakiej oddaje mocz. W kioskach z desek prnujcy spdzaj cae godziny pijc
herbat zabielon mlekiem. Niewiele tutaj potrzeba do ycia: mao przestrzeni, mao ywnoci, mao radoci,
mao narzdzi ycie zmieci si w chustce do nosa. Natomiast wydaje si, e wiele tu jest duszy. Czuje si to w
oywieniu ulicy, w intensywnoci spojrze, w zjadliwoci najdrobniejszej dyskusji, w grzecznoci umiechw
wobec obcokrajowcw witanych w okolicach muzumaskich pozdrowieniem salaam i rk przyoon do
czoa. Jake inaczej wytumaczy t atwo, z jak ci ludzie zajmuj miejsce w wiecie? Oto cywilizacja
dywanika modlitewnego, ktry symbolizuje wiat, lub kwadratu narysowanego na ziemi, okrelajcego miejsce
kultu. Golarze, fryzjerzy, pisarze, rzemielnicy yj na ulicy, kady w wiecie swego maego kramiku,
wykonujc spokojnie swe rzemioso wrd roju much, przechodniw i haasu. Aby mc si przeciwstawi,
potrzeba mocnego i osobistego zwizku ze wiatem ducha, i prawdopodobnie tajemnica islamu i innych religii
tego kraju polega na tym, e kady czuje si bezustannie w obliczu swego Boga.
Pamitam pewien spacer w Clifton Beach, w pobliu Karachi, nad brzegiem Oceanu Indyjskiego.
Przeszedszy kilometr wrd wydm i bagien znalazem si na ciemnej play, w tej chwili pustej, lecz w dniach
witecznych zapenionej tumem ludzi, ktrzy przyjedaj tu wozami zaprzonymi w wielbdy przybrane na
niedziel strojniej ni ich waciciele. Ocean by zielonkawobiay. Soce zachodzia i wydawao si, e blask
pada z morza i piasku na ciemne niebo. Jaki starzec w turbanie zaimprowizowa may wasny meczet przy
pomocy dwch metalowych krzeseek wypoyczonych z pobliskiej obery, w ktrej pieky si kebab. Sam jeden
na wybrzeu modli si.

XVI. Jarmarki.
Chocia nie miaem tego w planie, rodzaj travelling w myli, podrowania w myli, zaprowadzi mnie ze
rodkowej Brazylii do poudniowej Azji: z okolic niedawno odkrytych do krajw, w ktrych cywilizacja
ludzkoci objawia si najdawniej; z ziem najbardziej pustych do najbardziej zatoczonych, jeeli prawd jest, e
Bengal jest 3000 razy gciej zaludniony ni Mato Grosso lub Goyaz. Przeczytawszy to, co napisaem,
spostrzegam, e rnica jest jeszcze gbsza. W Ameryce widziaem najprzd krajobrazy naturalne i miejskie
w obu przypadkach byy to przedmioty okrelone przez swoje formy, barwy, szczeglne struktury, ktre daj im
byt niezaleny od istot w nich zamieszkaych. W Indiach te wielkie przedmioty znikny zniszczone przez
histori, zamienione w py fizyczny i ludzki, ktry sta si jedyn rzeczywistoci. Tam widziaem rzeczy, tu
spostrzegam tylko istoty. Socjologia obiona dziaaniem tysicleci runa, zamiast niej pozostaje wielo
stosunkw midzy osobami, tak mocno gsto zaludnienia wtrca si pomidzy obserwatora i przedmiot, ktry
si rozkada. Wyraenie tak czsto tam uywane dla oznaczenia tej czci wiata: podkontynent, nabiera
nowego znaczenia. Nie oznacza ono ju po prostu czci kontynentu azjatyckiego, lecz wydaje si raczej, e
stosuje si do wiata, ktry prawie nie zasuguje na nazw kontynentu, do tego stopnia dezintegracja,
doprowadzona do ostatecznej granicy swego cyklu, zniszczya struktur utrzymujc niegdy w swych
zorganizowanych ramach kilkaset milionw czsteczek, ludzi dzisiaj rzuconych w nico zrodzon przez histori
i wstrzsanych najbardziej pierwotnymi emocjami strachu, cierpienia i godu.
W Ameryce tropikalnej czowiek jest przede wszystkim ukryty przez sw rzadko; lecz nawet tam, gdzie
ludzie zgrupowali si w farmacjach, jednostki s, jeeli tak rzec mona, ujte w ramy, jeszcze silnie zaznaczone,
zbiorowisk wieej daty. Pomimo niskiej stopy yciowej wewntrz kraju, a nawet w miastach, czowiek chyba w
wyjtkowych przypadkach spada do tego stanu, w ktrym syszy si krzyk rozpaczy, gdy istnieje moliwo
atwego utrzymania si na glebie pustoszonej przez ludzi w niektrych miejscach zaledwie od 450 lat.
Natomiast w Indiach, kraju rolnictwa i rzemiosa od 5000 albo 10 000 lat, podstawy usuwaj si spod ng: lasy
znikny, w braku drzewa trzeba gotowa poywienie palc nawz zabrany glebie; ziemia uprawna zmywana
przez deszcze ucieka ku morzu; zagodzone bydo rozmnaa si z mniejsz szybkoci ni ludzie i zawdzicza
swe ycie zakazowi spoywania ich misa.
Nic nie ilustruje lepiej tej sprzecznoci pomidzy krajami tropikalnymi sabo zaludnionymi i zatoczonymi
jak targi i jarmarki. W Brazylii, jak rwnie w Boliwii i w Paragwaju, te wielkie okazje ycia zbiorowego s
przejawami systemu produkcji jeszcze indywidualnej: kady koszyk odzwierciedla indywidualno swego
waciciela; podobnie w Afryce kupcy oferuj klientom, przeprowadzajc skomplikowany krg transakcji,
drobne nadwyki swego domowego gospodarstwa: dwa jajka, gar pieprzu, wizk jarzyn lub kwiatw, dwa
czy trzy rzdy paciorkw z ziaren kozich oczu, czerwonych, czarno nakrapianych, ez Najwitszej Panny,
szarych i poyskliwych, zbieranych i nawlekanych w wolnych chwilach, koszyk lub garnek zrobiony przez
sprzedawczyni i jaki staroytny talizman. Te wystawy jak dla lalek, z ktrych kada jest skromnym dzieem
sztuki, wyraaj rnorodno upodoba i dziaalnoci; wiadcz one o wolnoci zachowanej przez wszystkich. I
jeeli woa si przechodnia, to wcale nie dlatego, aeby go wzruszy widokiem wychudzonego lub okaleczonego
ciaa, baga o ratowanie kogo od mierci, lecz aby mu zaproponowa tomar a borboleta, aby wzi motyla
lub inne jakie zwierz na tej loterii zwanej bicho, grze w zwierzta, w ktrej liczby splataj si z figurami
penego wdziku zwierzyca.
 O wschodnim bazarze wie si z gry, zanim si go zwiedzio, dwie rzeczy: panuje tu tok i brud. Nie mona
tego sobie jednak wyobrazi, trzeba wasnego dowiadczenia, by to odczu, tylko dowiadczenie przywraca od
razu podstawowe wymiary. To powietrze czarno nakrapiane przez muchy, ten rj ludzi rozpoznaj w nich
naturalne otoczenie czowieka powoli wytwarzane przez cywilizacj od czasw Ur i Chaldei poprzez Rzym
cezarw a do Parya z czasw Filipa Piknego.
Zwiedziem wszystkie targi; w Kalkucie stare i nowe; Bombay Bazar w Karachi; w Delhi i w Agra Sadar
i Kunari; Dacca, dziedzictwo Sukw, w ktrej rodziny yj w szczelinach midzy sklepikami i warsztatami;
Riazuddin Bazar i Khatunganj w Chittagongu; wszystkie targi u bram Lahore: Anarkali Bazar, Delhi,
Shah, Almi, Akbari; Sadr, Dabgari, Sirki, Bajori, Ganj Kalan w Peshawar. Na jarmarkach
wiejskich przy przejciu z Khyber do granicy afgaskiej, w Rangamati, u wrt Burmy, przebiegem targi
owocw i jarzyn, pene bakaanw, rowej cebuli i pkajcych granatw, przepojone upart woni gujawy;
targi kwiaciarzy, ktrzy przeplataj girlandy r i jaminu wiecidekami i wosami anielskimi; wystawy
handlarzy suszonych owocw w powych i brzowych bryach na tle srebrnego papieru. Patrzyem, wdychaem
wo korzeni i curry, piramid rowego, pomaraczowego i tego proszku, gr pieprzu, suszonych moreli i
lawendy, wydzielajcych ostry zapach a do omdlenia z rozkoszy; widziaem kucharzy gotujcych zsiade
mleko, fabrykantw wafli, nn lub chapati; sprzedawcw herbaty i lemoniady; hurtownikw daktyli, ktre,
nagromadzone w lepkich pagrkach miszu i pestek, przywoyway na myl ekskrementy jakiego dinozaura;
cukiernikw, ktrych mona wzi raczej za handlarzy much przylepionych do okazw ciastek; kotlarzy,
ktrych rozpozna mona na sto metrw naprzd po haasie wywoywanym obracaniem ich towarw;
koszykarzy i powronikw przeplatajcych t i zielonkaw som; kapelusznikw, ktrzy ustawiaj zote
stoki kallas, podobne do mitr krlw sassanidzkich, pomidzy szalami na turbany; sklepy tekstylne, w ktrych
powiewaj tkaniny wieo farbowane na niebiesko lub to, i szafranowe albo rowe chusty ze sztucznego
jedwabiu w stylu Bokkhara; stolarzy, rzebiarzy i lakiernikw drzewa na ka; szlifierzy obracajcych za
pomoc sznurka kamienie szlifierskie; targ na elastwo, odosobniony i ponury; handlarzy tytoniu w tawych
liciach przeplatanych rud melas tombak uoonych w wizkach obok cybuchw z chilam; sanday poukadane
setkami jak butelki w skadach win; sprzedawcw bransoletek, bangles, wykw ze szka w tonach niebieskich
i rowych, rozrzuconych na wszystkie strony jak flaki wysypane z rozprutego brzucha; sklepiki garncarzy z
poustawianymi podunymi i polerowanymi wazami z chilam, dzbanami z gliny mieszanej z mik i dzbanami
malowanymi na brzowo, biao i czerwono na tle powej gliny z wijcymi si ornamentami i lulkami z chilam
nawleczonymi w gronach jak race. Handlarze mki przesiewaj j przez sita caymi dniami; zotnicy wa
malutkie skrawki cennych metali, ich wystawy s mniej byskotliwe ni ssiadujce wystawy blacharzy;
drukarze tkanin uderzaj lekkim i monotonnym gestem biae materiay baweniane, pozostawiajc na nich
delikatny kolorowy rysunek; kowale na wieym powietrzu cay wiat rojcy si, a zarazem uporzdkowany,
nad ktrym koysz si licie poruszane wietrzykiem i erdzie z rnokolorowymi wiatraczkami dla dzieci.
W okolicach wiejskich widok moe by rwnie interesujcy. Podrowaem motorwk po rzekach Bengalu.
W porodku Buligangi, obrzeonej bananowcami i palmami otaczajcymi minarety z biaego fajansu, jakby
unoszce si na powierzchni wody, przybilimy do przystani na wysepce, aby zwiedzi hat, jarmark wiejski.
Zwrciy na nasz uwag setki bark i sampanw zakotwiczonych przy brzegu. Chocia nie mona byo dojrze
adnego osiedla, byo tu prawdziwe jednodniowe miasto przepenione tumem ludzi brncych w bocie z
oddzielnymi dzielnicami przeznaczonymi na rne gazie handlu: paddy, bydo, odzie, erdzie z bambusu,
deski, garnki, tkaniny, owoce, orzechy betelu, wicierze. Na odnogach rzeki egluga bya tak dua, e mona by
j wzi za pynce ulice. Przewoono kupione krowy, kada z nich staa na barce i defilowaa przed
krajobrazem, ktry na ni patrzy.
Cay ten kraj ma w sobie nadzwyczajn agodno. W tej zieleni niebieskawej od hiacyntw, w tych wodach
bagien i rzek, po ktrych sun sampany, jest co uspokajajcego i usypiajcego; miaoby si ochot rozpa
samemu na podobiestwo starych ceglanych murw rozsadzanych przez drzewo figowe.
Lecz ta sodycz jest zarazem niepokojca: krajobraz nie jest normalny, za duo tu wody. Coroczna powd
stwarza szczeglne warunki egzystencji, sprowadza spadek produkcji jarzyn i rybowstwa, okres przyboru wd
jest okresem godu. Nawet bydo staje si podobne do szkieletw, gdy nie jest w stanie wyywi si
gbczastymi od wody hiacyntami. Dziwna ludno, ktra yje przesiknita wod bardziej ni powietrzem;
dzieci ucz si prawie jednoczenie chodzi i posugiwa swoimi maymi dingi. W braku innego paliwa
sprzedaje si jut suszon po wymoczeniu i odwknieniu, w czasie przyboru wd po 250 frankw za 200 odyg,
ludziom, ktrzy zarabiaj niespena 3 000 frankw miesicznie.
Jednake trzeba dosta si do wiosek, aby zrozumie tragiczn. sytuacj tej ludnoci zblionej pod wzgldem
zwyczajw, mieszkania i sposobu ycia do ludw najbardziej prymitywnych, pomimo e organizuje targi
skomplikowane jak wielki dom towarowy. Zaledwie przed wiekiem koci mieszkacw pokryway ziemi;
wikszo zajmowaa si tkactwem i zostaa pozbawiona monoci wykonywania swego tradycyjnego zawodu
wskutek zakazu wydanego przez kolonizatorw w celu otwarcia rynku dla Manchesteru. Dzisiaj kada pid
ziemi zdatnej do uprawy, choby miaa by przez p roku zalana, jest powicona hodowli juty, ktr po
wymoczeniu wysya si do fabryk w Narrayanganj i Kalkucie bd wprost do Europy i Ameryki, tak e w inny
sposb, nie mniej arbitralny ni poprzedni, ci niepimienni i p nadzy chopi s zaleni od rynkw wiatowych
w sprawach swego codziennego wyywienia. Jeeli nawet owi ryby, to ry, ktrym si ywi jest prawie w
caoci importowany, a w celu uzupenienia maego dochodu z roli przy czym tylko mniejszo posiada ziemi
powicaj swj czas na rozdzierajce serce prace rzemielnicze.
Demra jest wsi prawie nawodn, tak niepewna jest siatka wyaniajcych si wzgrkw, na ktrych domy
grupuj si w zagajnikach. Widziaem jej mieszkacw, od maych dzieci, zajtych tkaniem przez cae dnie tych
woali z mulinu, ktre kiedy ugruntoway saw Dacca. Troch dalej, w Langalbund, caa okolica powica si
fabrykacji guzikw z masy perowej takich jakich si uywa u nas do mskiej bielizny. Kasta przewonikw,
Bidyaya lub Badia, mieszka stale w kabinach ze somy na sampanach, zbiera i sprzedaje mae, ktre dostarczaj
masy perowej; stosy oboconych muszel nadaj wioskom wygld placers. Po oczyszczeniu w kwanej kpieli
muszle rozbija si motkiem na kawaki i zaokrgla nastpnie przy pomocy rcznego mynka. Potem kady
krek kadzie si na podstawce i fasonuje wyszczerbionym pilnikiem umieszczonym na drewnianym widrze
zaopatrzonym w kabk. Podobny instrument, tylko zaostrzony, suy wreszcie do przewiercania czterech
dziurek. Dzieci zszywaj gotowe guziki tuzinami na kartkach pokrytych wiecidem i tak sprzedaj je nasze
sklepy na prowincji.
Przed wielkimi przemianami politycznymi, wynikymi z niepodlegoci krajw azjatyckich, ten skromny
przemys, zaopatrujcy rynki indyjskie i wyspy Pacyfiku, dawa pracownikom utrzymanie, pomimo e byli oni
i s nadal przedmiotem wyzysku ze strony klasy lichwiarzy i porednikw, mahajans, ktrzy rozprowadzaj na
kredyt surowce i narzdzia. Cena tych ostatnich wzrosa pi lub sze razy, podczas gdy wskutek zamknicia
rynku produkcja regionalna spada z 60 000 gros (12 tuzinw) tygodniowo do 50 000 miesicznie, wreszcie w
tym samym czasie cena pacona producentowi obniya si o 75%. Z dnia na dzie 50 000 osb stwierdzio, e
ich dochd, i tak miesznie may, spad do setnej czci. Pomimo prymitywnych form ycia, liczba ludnoci,
charakter produkcji i wyprodukowanego towaru nie pozwalaj mwi tu o prawdziwym rzemiole. W Ameryce
Poudniowej w Brazylii, Boliwii lub Meksyku nazwa ta, przeciwnie, odpowiada treci, gdy si j stosuje do
robt z metalu, szka, weny, baweny lub somy. Surowiec jest tutejszego pochodzenia, techniki s tradycyjne a
produkcja odbywa si w warunkach domowych; uytek przedmiotw i ich forma s okrelone przede wszystkim
przez upodobania i obyczaje producentw.
Tutaj natomiast ludno redniowieczna nagle zostaa przepchnita do epoki rozwinitego przemysu i
rzucona na er wiatowego rynku. Od punktu wyjcia do punktu przybycia yje ona w systemie alienacji.
Surowiec jest dla niej obcy; cakowicie dla tkaczy z Demra, uywajcych przdzy importowanej z Anglii lub
Woch, czciowo dla producentw guzikw z Langalbund, ktrzy wprawdzie obrabiaj muszle pochodzenia
miejscowego, lecz uywaj obcych rodkw chemicznych, kartonw i blaszek metalowych potrzebnych w tym
przemyle. Wszdzie produkcja jest pomylana according to foreign standards, gdy ci nieszczliwcy zaledwie
mog si odzia, ale ju nie zapi na guziki. Zza zielonego krajobrazu, spokojnych kanaw i przybrzenych
chat wyglda ohydne oblicze fabryki w miniaturze, tak jakby rozwj historyczny i gospodarczy potrafi naoy
jedn na drug swoje najbardziej tragiczne fazy na szkod swych ofiar godnych litoci: redniowieczne ubstwo
i epidemie, szalony wyzysk jak w pocztkach ery przemysowej, bezrobocie i spekulacja nowoczesnego
kapitalizmu. Wieki XIV, XVIII i XX wyznaczyy tu sobie spotkanie, aby wyszydzi idyll, ktrej dekoracje
stanowi tropikalna przyroda.
W tych wanie okolicach, gdzie gsto zaludnienia przekracza gdzieniegdzie 1000 mieszkacw na
kilometr kwadratowy, oceniem w peni przywilej historyczny przysugujcy Ameryce tropikalnej (i w pewnej
mierze caej Ameryce), polegajcy na tym, e pozostaa w peni lub wzgldnie pusta. Wolno nie jest ani
wynalazkiem jurydycznym, ani skarbem filozoficznym, ani te cech cywilizacji bardziej wartociowych ni
inne ze wzgldu na to, i umiay j stworzy lub zachowa. Wolno wynika z obiektywnego stosunku midzy
jednostk a zajmowan przez ni przestrzeni, pomidzy konsumentem a rozporzdzalnymi rodkami. I jeszcze
nie jest pewne, czy jedno kompensuje drugie, czy spoeczestwo bogate, lecz zbyt zagszczone, nie zatruwa si
tym stoczeniem jak pasoyty yjce w mce, ktre niszcz si wzajemnie na odlego przez wasne toksyny,
nawet zanim zabraknie im rodkw ywnoci.
Trzeba albo wielkiej naiwnoci, albo zej wiary, aby myle, e ludzie wybieraj wierzenia niezalenie od
swych warunkw yciowych. Systemy polityczne nie tylko nie okrelaj form egzystencji spoecznej, lecz,
odwrotnie, formy egzystencji nadaj znaczenie ideologiom, ktre s ich wyrazem: znaki tworz jzyk jedynie w
obliczu przedmiotw, ktrych dotycz. W tej chwili nieporozumienie midzy Zachodem i Wschodem jest przede
wszystkim semantyczne: w sformuowaniach, ktre tam kolportujemy, tkwi oznaczenia nie istniejce lub rne.
Natomiast gdyby zmiana stanu rzeczy bya moliwa, ofiarom obecnej rzeczywistoci byoby wszystko jedno,
czy odbywaoby si to w formach, ktre my uwaalibymy za nie do zniesienia. Nie czuliby si niewolnikami,
lecz odwrotnie, uwaaliby si za wyzwolonych przez prac przymusow, racjonowanie ywnoci i kierowanie
myleniem, poniewa byby to dla nich historyczny sposb otrzymania pracy, poywienia i dostpu do ycia
intelektualnego. Okolicznoci, ktre nam si wydaj prywacjami, trac to znaczenie w obliczu oczywistoci
realnych faktw, zaprzeczanej przez nas dotychczas w imieniu pozorw.
Ponad zagadnieniem odpowiednich politycznych i gospodarczych rodkw naprawy pozostaje problem
postawiony przez konfrontacj Azji i Ameryki, problem rozmnaania si ludnoci na ograniczonej przestrzeni.
Czy mona zapomnie, e pod tym wzgldem Europa zajmuje miejsce porednie pomidzy dwoma wiatami?
Indie zaatakoway to zagadnienie liczbowe 3000 lat temu, szukajc poprzez system kastowy rodka przemiany
iloci w jako, to znaczy takiego zrnicowania grup ludzkich, aby im umoliwi ycie obok siebie. Pojmoway
one nawet to zagadnienie w szerszy sposb, rozcigajc je ponad czowieka na wszystkie formy ycia. Ta sama
troska, ktra inspirowaa system kastowy, jest rdem nakazu wegetarianizmu; chodzio o zapobieenie temu,
aby ludzie i zwierzta wkraczali wzajemnie w zastrzeone dla siebie dziedziny, o zapewnienie kademu
waciwej wolnoci dziki wyrzeczeniu si przez innego wolnoci antagonistycznej. Tragiczne jest, e ta wielka
prba zawioda, e kasty w cigu historii nie zdoay osign stanu, w ktrym byyby rwne dlatego, e rne
rwne w tym sensie, e niewspmierne; wkrada si pomidzy nie ta perfidna doza jednorodnoci, ktra
zezwolia na porwnania, a wic na stworzenie hierarchii. Gdy jeeli ludzie mog osign wspistnienie pod
warunkiem wzajemnego uznania si jako ludzi, lecz ludzi odmiennych, mog rwnie wspistnie odmawiajc
sobie wzajemnie porwnywalnego stopnia czowieczestwa, lecz wtedy jedni staj si podwadnymi innych.
Ta wielka przegrana Indii zawiera w sobie nauk: jeeli spoeczestwo staje si zbyt liczne, to pomimo
geniuszu swych mylicieli trwa tylko wwczas, gdy stwarza poddastwo. Kiedy ludziom zaczyna by zbyt
ciasno w przestrzeni geograficznej, spoecznej i duchowej, powstaje niebezpieczestwo pokusy prostego
rozwizania, polegajcego na zaprzeczeniu charakteru czowieczego czci tego spoeczestwa. Na kilka
dziesitkw lat zwycizcy bd mieli swobod ruchw. Pniej trzeba bdzie przystpi do nowej ekspulsji. W
tym wietle wydarzenia, ktrych teatrem staa si Europa ostatniego dwudziestolecia, zamykajcego wiek
podwojenia si ludnoci, nie mog ju wydawa mi si wynikiem aberracji jednego narodu, doktryny lub grupy
ludzkiej. Widz w nich raczej zapowied rozwoju w kierunku wiata skoczonego, rozwoju, jaki poudniowa
Azja przeya tysic lub dwa tysice lat wczeniej ni my, od ktrego, jeli braknie nam wielkich decyzji, nie
bdziemy si mogli uwolni, a to dlatego, e systematyczne dewaluowanie czowieka przez czowieka
rozpowszechnia si coraz bardziej i byoby hipokryzj i bezmylnoci ucieka od zagadnienia przy pomocy
wymwki, e jest to chwilowa zaraza.
Co mnie przeraa w Azji to obraz naszej przyszoci antycypowanej przez ni. W Ameryce indiaskiej
kocham refleks, przemijajcy i tam rwnie, tej ery, w ktrej gatunek ludzki by na miar swego wiata i w
ktrej zachowywa si rzeczywisty stosunek pomidzy realizowaniem wolnoci a jej znakami.

Cz pita Kadiueo6.

XVII. Parana.
Podrnicy, rozbijajcie namioty w Paranie. Lub raczej nie, powstrzymajcie si. Zachowajcie dla ostatnich
krajobrazw Europy wasze zatuszczone papiery, niemiertelne butelki i rozprute puszki konserw. Tam rozcie
rdz waszych namiotw. Lecz z wyjtkiem cienkiej warstwy pionierw dopki nie upynie ten tak krtki czas,
ktry nas oddziela od ostatecznego spustoszenia tego kraju, uszanujcie te pieniste potoki spadajce w
podskokach ze stopni wyobionych na zboczach fiokowych ska bazaltowych. Nie depczcie mchw
wulkanicznych o jaskrawej wieoci; niechaj wasze kroki zatrzymaj si u progu nie zamieszkanych lak i
wielkiego wilgotnego lasu iglastego, ktrego drzewa przebijaj si przez gstwin lian i paproci, aby wznie do
nieba swe sylwetki bdce odwrotnoci naszych jode: nie stoki zwajce si ku grze, lecz odwrotnie
roliny regularne, ktre mogyby zachwyci Baudelaire'a roztaczajce wok pni pitra paskich szeciobokw
swych gazi rozpostartych a do ostatniej, ktra rozkada si w ksztacie olbrzymiego baldachimu. Dziewiczy
ten i uroczysty krajobraz przez miliony wiekw zachowa, jak si wydaje, nietknite oblicze: wzniesienie
poczone z odlegoci od rwnika ustrzego go od pomieszania panujcego w dorzeczu Amazonki i dao mu
ten majestat i ad, zrozumiay jedynie, jeli si widzi w nim rezultat uytkowania od niepamitnych czasw
przez ras mdrzejsz i potniejsz ni nasza, ktrej znikniciu zawdziczamy mono poznania tego
wspaniaego parku, dzisiaj pogronego w ciszy i opuszczeniu.

6
Zapis angielski Caduveo.
 Na tych ziemiach, ktre gruj nad obydwoma brzegami Rio Tibagy na wysokoci mniej wicej 1000 metrw
nad poziomem morza, zetknem si po raz pierwszy z dzikimi, towarzyszc naczelnikowi dystryktu Urzdu
Ochrony Indian w objedzie okolicy.
W epoce odkrycia caa poudniowa strefa Brazylii bya zamieszkana przez grupy spokrewnione ze sob
jzykiem i kultur, ktre klasyfikuje si pod nazw Ges. Zostali oni prawdopodobnie zepchnici przez
niedawnych zdobywcw mwicych jzykiem tupi, z ktrymi prowadzili wojn. Tupi zajmowali ju przedtem
cay pas nadbrzeny. Chronieni przez to wycofanie si do okolic trudno dostpnych, Ges z poudnia Brazylii
przeyli o kilka wiekw Tupi, szybko zlikwidowanych przez kolonizatorw. W lasach stanw poudniowych,
Parana i Santa Catarina, niewielkie gromady dzikich utrzymay si do wieku XX; w roku 1935 pozostao moe
jeszcze kilka. Byli tak okrutnie przeladowani od stu lat, e stali si prawie niewidoczni. Wikszo bya ujta i
osiedlona przez rzd brazylijski okoo 1914 roku w wielu punktach. Z pocztku prbowano ich wdroy do
nowoczesnego ycia. W miasteczku So Jeronymo, ktre byo moj baz, istniaa lusarnia, tartak, szkoa,
apteka. Orodek otrzymywa regularnie narzdzia: siekiery, noe, gwodzie; rozdzielano odzie i przykrycia. W
dwadziecia lat pniej odstpiono od tych usiowa. Pozostawiajc Indian samym sobie Urzd Ochrony
okazywa obojtno, ktrej sam doznawa ze strony wadz (pniej odzyska pewien autorytet); musiano mimo
woli sprbowa innej metody, mogcej pobudzi tubylcw do podjcia na nowo inicjatywy kierowania wasnym
yciem. Ze swej przelotnej znajomoci z cywilizacj tubylcy zachowali jedynie odzie brazylijsk, siekier, n
i ig do szycia. Wszystko inne spalio na panewce. Wybudowano im domy, a oni mieszkali pod goym niebem.
Usiowano osiedli ich w wioskach, a oni pomimo to pozostali koczownikami. ka porbali i spalili w
ogniskach, a spali na ziemi. Stada krw przysane przez rzd bkay si bezpaskie, tubylcy ze wstrtem
odwracali si od mleka i misa. Drewniane arna poruszane mechanicznie przez napenianie i oprnianie
naczynia przytroczonego do ramienia dwigni (urzdzenie czsto spotykane w Brazylii i znane pod nazw
monjolo, importowane, by moe, przez Portugalczykw ze Wschodu) gniy nieuywane, a tuczenie ziarna byo
nadal oglnie praktykowane.
Ku mojemu rozczarowaniu Indianie z Tibagy nie byli zatem ani zupenie prawdziwymi Indianami, ani nade
wszystko dzikimi. Lecz odzierajc z poezji naiwne wyobraenie, jakie pocztkujcy etnograf wytworzy sobie
na temat przyszych swoich dowiadcze, dali mi oni lekcj ostronoci i obiektywizmu. Widzc, i nie s tak
nietknici, jak si tego spodziewaem, miaem zarazem dowiedzie si, e s bardziej tajemniczy, niby
pozwalaa domyla si ich zewntrzna postawa. Byli ilustracj zjawiska socjologicznego wyjtkowego dla
obserwatora w drugiej poowie XX wieku: prymityww, ktrym cywilizacja zostaa brutalnie narzucona, a po
przezwycieniu niebezpieczestwa, jakie mieli reprezentowa, przestaa okazywa im zainteresowanie. Ich
kultura, uksztatowana czciowo ze staroytnych tradycji, ktre opary si wpywom biaych (na przykad
piowanie i inkrustacja zbw, jeszcze tak u nich czste), czciowo zapoyczona od cywilizacji nowoczesnej,
stanowia cao oryginaln, chocia pozbawion malowniczoci: jej badanie stanowio dla mnie szko nie
mniej wartociow ni badanie czystych Indian, z ktrymi miaem si pniej zetkn.
Lecz przede wszystkim od czasu kiedy Indianie byli zdani na siebie samych, nastpio dziwne odwrcenie
powierzchownej rwnowagi pomidzy kultur nowoczesn i kultur prymitywn. Pojawiay si znowu dawne
zwyczaje, tradycyjne techniki, wyaniajce si z przeszoci jeszcze tak bliskiej. Skd si bior te tuczki z
kamienia przepiknie gadzonego, ktre znalazem w domach indiaskich obok elaznych emaliowanych talerzy,
yek z bazaru, a nawet niekiedy opakanych resztek maszyn do szycia? Czy pochodz z wymiany handlowej
dokonywanej w ciszy lasw z ludami tej samej rasy, lecz pozostajcymi w stanie dzikoci, ktrych
wojowniczo bronia zawsze przed pionierami dostpu do pewnych okolic Parany? eby na to odpowiedzie,
trzeba by zna dokadnie odysej tego starego Indianina bravo yjcego na emeryturze w kolonii rzdowej.
Te przedmioty, pobudzajce do rozmyla, s przechowywane przez plemiona, niby wiadectwa epoki, w
ktrej Indianin nie wiedzia, co to dom, odzie lub narzdzia z metalu. W na p wiadomej pamici ludzi
zachoway si wspomnienia dawnych technik. Indianin woli dotychczas ni zapaki dobrze znane, ale drogie,
tarcie lub rotacj dwch mikkich kawakw drzewa palmito. Czsto widzi si stare fuzje i pistolety, rozdawane
niegdy przez rzd, wiszce na cianie w opuszczonym domu, podczas gdy czowiek poluje w lesie przy pomocy
uku i strza o technice tak samo pewnej jak u ludw, ktre nigdy nie widziay broni palnej. W ten sposb
staroytne zwyczaje, zaledwie przygase wskutek oficjalnych usiowa, przebijaj sobie na nowo drog z t
sam powolnoci, a zarazem i pewnoci, jak te kolumny Indian, ktre spotykaem krce po wziutkich
ciekach lenych, podczas gdy w opuszczonych wioskach zapadaj si dachy.
W cigu pitnastu dni podrowaem konno po niedostrzegalnych szlakach poprzez tak wielkie przestrzenie
lasu, i czsto trzeba byo jecha do pnej nocy, aby dotrze do chaty, w ktrej mielimy si zatrzyma. Nie
wiem, jakim sposobem konie potrafiy stpa pomimo nieprzeniknionych ciemnoci z powodu dachu rolin
cigncego si 30 metrw ponad naszymi gowami. Przypominam sobie godziny jazdy mierzone rytmem
naszych wierzchowcw biegncych skrocza. Chwilami, schodzc ze stromego wzgrka, ko pocign nas
naprzd i, aby unikn upadku, rka musiaa by przygotowana do uczepienia si wysokiego ku chopskiego
sioda; po wieym powiewie z ziemi i gonym pluskaniu domylalimy si, e przechodzimy w brd przez
wod. Za chwil, przechylajc nas w przeciwn stron i potykajc si, ko wspina si na przeciwlege zbocze;
wydawao si, e przez swoje nieskoordynowane i niezrozumiae w ciemnoci ruchy chce si uwolni od sioda i
jedca. Po przywrceniu rwnowagi trzeba byo pozosta czujnym, eby nie straci zdolnoci tego dziwnego
przeczuwania, ktre przynajmniej co drugi raz pozwalao nam do szybko schowa gow w ramiona, by
unikn uderzenia nisko wiszcej i niewidocznej gazi.
Wkrtce coraz wyraniej jaki dwik dolatuje z oddali nie jest to ryk jaguara, ktrymy syszeli o zmroku.
Tym razem to szczekanie psa, postj jest blisko. Kilka minut potem nasz przewodnik zmienia kierunek;
wchodzimy za nim na mae karczowisko, gdzie bariery z przepoowionych pni tworz ogrodzenie dla byda;
przed chat, zbudowan z palm, pokryt somian strzech, dwie postacie ubrane w cienk bia tkanin
bawenian to gospodarze, m czsto pochodzenia portugalskiego, ona Indianka. Przy wietle knota
zanurzonego w nafcie mona szybko zrobi inwentarz urzdzenia: podoga z ubitej ziemi, st, legowisko z
desek, kilka skrzy do siedzenia a na palenisku ze stwardniaej gliny naczynia kuchenne, kocioki i oprnione
puszki po konserwach. Popiesznie rozwiesza si hamaki, przewizujc sznury poprzez szczeliny w cianach,
lub te idzie si spa na dworze pod pol, daszek, ktry osania przed deszczem zbir kukurydzy. Niespodziank
jest, e stos suchych kaczanw, jeszcze otoczonych limi, stanowi wygodne posanie: podune kolby
zelizguj si jedne na drugie, a cao ukada si wedug ksztatw ciaa picego. Delikatny zapach zioowy i
sodkawy suchej kukurydzy jest cudownie uspokajajcy. Zimno i wilgo budz nas jednak o wicie: mleczna
mga wstaje na polanie; wchodzimy szybko do chaty, ogie trzaska w wiecznym mroku tego mieszkania bez
okien, ktrego ciany podobne s raczej do aurowego ogrodzenia. Gospodyni przygotowuje kaw palon na
cukrze a do byszczcej czerni i pipoca, ziarna kukurydzy rozbitej na patki z kawakami soniny.
Przyprowadzaj i siodaj konie. Odjazd. Po kilku chwilach puszcza zamyka si nad zapomnian chat.
Rezerwat So Jeronymo to okoo 100 000 hektarw zaludnionych przez 450 tubylcw, osiadych w piciu lub
szeciu wioskach. Statystyki placwki pozwoliy mi przed odjazdem zapozna si ze spustoszeniami
powodowanymi przez malari, grulic i alkoholizm. Od dziesiciu lat liczba urodze nie przekroczya 170,
podczas gdy miertelno obja tylko wrd dzieci 140 osb. Zwiedzilimy drewniane domy zbudowane przez
rzd federalny w wioskach o piciu do dziesiciu domw na brzegach strumieni; widzielimy odosobnione
domy, jakie buduj niekiedy Indianie: kwadratowa palisada z pni palmito zwizanych lianami, pod dachem z
lici przyczepionym do cian tylko w czterech rogach. Wreszcie wchodzilimy pod te daszki z gazi, pod
ktrymi czsto yje rodzina obok opuszczonego domu.
Mieszkacy gromadz si okoo ogniska arzcego si w dzie i w nocy. Mczyni przewanie ubrani w
podarte koszule i stare spodnie, kobiety w bawenianych sukniach lub czasami po prostu w derkach zwizanych
pod pachami, dzieci zupenie nago. Wszyscy nosz, tak jak my w podry, szerokie somkowe kapelusze
jedyny ich wyrb i rdo zarobku. Typ mongolski zaznacza si u obydwu pci i w kadym wieku: niski wzrost,
twarz paska i szeroka, wystajce koci policzkowe, skone oczy, skra ta, wosy czarne i proste kobiety
nosz je krtkie lub dugie owosienie ciaa rzadkie, a czasami brak go zupenie. Jedna tylko izba jest
zamieszkana. Je si tam o byle jakiej porze sodkie pataty pieczone w popiele, ktre wyciga si dugimi
bambusowymi szczypcami; pi si na cienkim posaniu z paproci lub na matach ze somy kukurydzy, lec z
nogami wycignitymi w stron ognia; w nocy kilka arzcych si gazi i ciana z pni le poczonych stanowi
sab oson przed mronym zimnem panujcym tu na wysokoci 1000 metrw.
Do tej jednej izby ograniczaj si domy budowane przez tubylcw; lecz w domach rzdowych rwnie tylko
jedna izba jest uywana. Tutaj na goej ziemi wyoone jest cae bogactwo Indianina, w nieadzie, ktry oburza
naszych przewodnikw, caboclos z ssiedniego serto; w tym nieporzdku zaledwie mona odrni przedmioty
pochodzenia brazylijskiego od wyrobw miejscowych. Wrd pierwszych znajduje si zwykle siekier, noe,
emaliowane talerze, metalowe naczynia, szmaty, ig i nici do szycia, czasami kilka butelek, a nawet parasol.
Umeblowanie jest rwnie skromne: kilka niskich stokw z drzewa pochodzenia guarani, uywanych rwnie
przez caboclos, koszyki wszelkich rozmiarw i do wszelkich uytkw, ilustrujce specjaln technik wyplatania,
crois en marqueterie, tak czsto spotykan w Ameryce Poudniowej; sita do mki, drewniany modzierz, tuczki
z drzewa i kamienia, kilka glinianych garnkw, wreszcie ogromna ilo naczy rozmaitych form i
przeznaczenia, zrobionych z abobra, wydronej i wysuszonej tykwy. Jak trudno jest zdoby ktrykolwiek z
tych ubogich przedmiotw! Do nawizania koniecznych kontaktw przyjacielskich nie wystarcza uprzednie
obdarowanie caej rodziny wiecidekami, naszymi piercionkami, naszyjnikami i broszkami. Nawet
zaofiarowanie pewnej iloci milreisw, potwornie nieproporcjonalnej do ubstwa przedmiotu, nie przeamuje
obojtnoci waciciela. Nie moe. Gdyby rzecz bya zrobiona przez niego, daby j chtnie, lecz sam naby j od
starej kobiety, jedynej, ktra potrafi robi rzeczy w tym rodzaju. Jeeli nam j da, czyme j zastpi? Stara
kobieta jest oczywicie zawsze nieobecna. Gdzie jest? Nie wie nieokrelony gest w lesie. Zreszt, co warte
s wszystkie nasze milreisy dla starego Indianina, drcego z gorczki, w odlegoci 100 kilometrw od
najbliszego sklepu biaych? Czuj si zawstydzony, e wyrywam tym ludziom pozbawionym wszystkiego mae
narzdzie, ktrego strata bdzie niepowetowana.
 Lecz czsto powtarza si inna historia. Czy ta Indianka zechce sprzeda mi garnek? Oczywicie, chciaaby
niestety nie naley on do niej. A wic do kogo? Milczenie. Do ma? Nie. Do brata? Take nie. Do
syna? Rwnie nie. Jest wasnoci wnuczki. Wnuczka posiada wszystkie przedmioty, jakie chcemy kupi.
Patrzymy na ni ma trzy albo cztery lata siedzi przy ogniu cakowicie pochonita piercionkiem, ktry przed
chwil woyem jej na palec. I rozpoczynaj si z pannic dugie negocjacje, w ktrych rodzice nie bior
adnego udziau. Nie zwraca uwagi na piercionek i 500 reisw, broszka i 400 reisw j przekonywa.
Plemi Kaingang zajmuje si troch upraw, lecz rybowstwo, polowanie i zbieranie rnych podw
stanowi jego gwne zajcia. Sposb owienia ryb jest tak prymitywnym naladownictwem sposobu biaych, e
rezultaty musz by nike: gitka ga, haczyk brazylijski przylepiony ywic do sznurka, a czasami zwyky
gagan w charakterze sieci. Polowanie i zbieranie normuj to koczownicze ycie w lesie i nikt ich nie wyledzi w
tajnych kryjwkach i na zawiych szlakach. Spotykalimy niekiedy na skrzyowaniach cieek niewielkie grupy
wyaniajce si z lasu, aby si w nim znowu za chwil pogry: mczyni na przedzie, uzbrojeni w bodoque,
uki do wyrzucania kulek przy polowaniu na ptaki, i z przewieszonymi na piersi koszykami zawierajcymi
amunicj z suszonej gliny. Za nimi kobiety transportujce cay majtek rodziny zwizany szalem z tkaniny lub
szerokim rzemieniem z kory opierajcym si na czole. W ten sposb podruj dzieci i przedmioty
gospodarstwa domowego. Zamieniamy kilka sw zatrzymujc konie, oni zaledwie zwalniaj kroku i za chwil
las pogra si znowu w ciszy. Wiemy tylko, e najblisze domostwo bdzie puste jak tyle innych. Na jak
dugo?

Rys. 4. Ceramika kaingang

To koczownicze ycie moe trwa dni albo tygodnie. Pora polowania, pora owocw jaboticaba,
pomaraczy i lima sprowadzaj masowe migracje caej ludnoci. W jakich schronieniach yj ci ludzie w
gbiach lasu? W jakich kryjwkach odnajduj swe uki i strzay, ktrych pojedyncze egzemplarze zapomniane
w kcie chaty widuje si tylko przypadkiem? Do jakich nawizuj tradycji, obrzdkw, wierze?
Ogrodnictwo zajmuje ostatnie miejsce w tej prymitywnej ekonomice. W gbi lasu przechodzi si niekiedy
przez karczowiska tubylcze. Pomidzy wysokimi murami drzew ubogi kawaek ziemi zajmuje kilka dziesitkw
metrw kwadratowych: bananowce, sodkie pataty, maniok i kukurydza. Ziarna kukurydzy suszy si naprzd
nad ogniem, a potem kobiety, pracujc pojedynczo lub we dwie, tuk je w modzierzu. Je si sam mk lub
zmieszan z tuszczem w rodzaju gstego ciasta; soczewica jest dodatkiem do tego poywienia; zwierzyna i
pdzikie winie dostarczaj misa, ktre piecze si zawsze nad ogniskiem nadziewajc na patyki.
Trzeba rwnie wspomnie o koro, bladych larwach, ktre roj si w pniach pewnych gnijcych drzew.
Indianie, uraeni szyderstwem biaych, nie przyznaj si do swego upodobania i energicznie wypieraj si, e
jedz te stworzenia. Wystarcza jednak przej przez las, aby zobaczy na ziemi lad wielkiego pinheiro, dugoci
20 lub 30 metrw, powalonego przez burz i poszarpanego, doprowadzonego do stanu widma. Poszukiwacze
koro przeszli tdy. A kiedy wchodzi si nagle do indiaskiego domu, mona spostrzec waz pen tych cennych
akoci, zanim szybki ruch rki jej nie ukryje.
Tote nieatwo by obecnym przy wydobywaniu koro. Przygotowujemy dugo nasze plany jak spiskowcy.
Pewien Indianin, gorczkujcy, sam w swej chacie, wydaje nam si atw zdobycz. Wkada mu si siekierk do
rki, popycha si go i szarpie. Daremny trud, wydaje si, e zupenie nie rozumie, czego od niego chcemy. Czy
znowu przegramy? Trudno! Lansujemy ostatni argument: chcemy zje koro. Udaje nam si zacign ofiar do
pnia. Uderzenie siekiery odkrywa tysice wyobionych kanaw w gbi drzewa. W kadym gruby stwr
kremowego koloru dosy podobny do jedwabnika. Pod niewzruszonym spojrzeniem Indianina trzeba wykona,
co si przyrzeko. Urywam gow mojej ofierze, z ciaa pynie biaawy tuszcz, kosztuj nie bez wahania; ma on
konsystencj i delikatno masa, a smak mleka z orzecha kokosowego.

XVIII. Pantanal.
Po tym chrzcie byem gotw do prawdziwych przygd. Okazja miaa si nadarzy w czasie ferii
uniwersyteckich, ktre w Brazylii przypadaj na miesice od listopada do marca, to znaczy na por deszczow.
Pomimo tej niedogodnoci powziem projekt zetknicia si z dwiema grupami tubylcw: jedna mao zbadana i
w trzech czwartych ju nie istniejca Kadiueo, na granicy Paragwaju, druga lepiej znana, lecz bardziej
obiecujca Bororo, w centralnym Mato Grosso. Ponadto muzeum w Rio de Janeiro zaproponowao mi, abym
pojecha rozpozna wykopaliska archeologiczne lece po drodze; istniay o nich notatki w archiwach, lecz nikt
nie mia sposobnoci si nimi zaj.
Potem odbywaem czsto drog pomidzy So Paolo a Mato Grosso, czasami samolotem, czasami
ciarwk lub pocigiem albo statkiem. Tych ostatnich rodkw komunikacji uyem w 1935-36. Istotnie,
zoa, o ktrych wanie wspomniaem, znajdoway si w ssiedztwie kolei, niedaleko kocowej stacji w Porto
Esperana na lewym brzegu Rio Paraguay.
Niewiele mona powiedzie o tej nucej podry: kompania kolei elaznej Noroeste dowozia nas najprzd
do Bauru w gbi okolicy pionierw; tam wsiado si do nocnego z Mato Grosso, ktry przecina poudnie
stanu. Razem trzy dni podry w pocigu opalanym drzewem, powolnym, zatrzymujcym si czsto i na dugo,
aby zaopatrzy si w paliwo. Wagony byy take z drzewa i dosy przewiewne: budzc si rano miao si twarz
pokryt usk ze stwardniaej gliny, powstaej z czerwonego kurzu z serto przenikajcego w gb fad i porw.
Wagon restauracyjny by ju wierny stylowi poywienia w gbi kraju: miso wiee lub suszone, zalenie od
okolicznoci, ry i soczewica z sosem, farinha misz kukurydzy lub wieego manioku odwodniony w upale i
rozbity na grube ziarna, wreszcie odwieczny deser brazylijski pasta z pigwy lub gujawy i ser. Na kadej stacji
mali chopcy sprzedawali pasaerom za kilka groszy soczyste ananasy o tym miszu, ktre daway
opatrznociowe odwieenie.
Do stanu Mato Grosso wjeda si niedaleko stacji Tres Lagoas, poprzez Rio Parana tak rozlan, e pomimo
ju rozpocztych deszczw dno przeglda jeszcze w rnych miejscach. Potem zaczyna si krajobraz, z ktrym
zyem si przez cae lata podry w gbi kraju, zarazem nieznony i niezbdny; jest on charakterystyczny dla
centralnej Brazylii od Parany a do basenu Amazonki wyyna paska lub lekko sfalowana, daleki horyzont,
rolinno krzaczasta, od czasu do czasu stada zebu rozbiegajce si, kiedy pocig przejeda. Wielu
podrnikw popenia bd tumaczc Mato Grosso jako wielki las; wyraz las odpowiada rzeczownikowi
rodzaju eskiego, mata, podczas gdy rzeczownik rodzaju mskiego wyraa dokadnie aspekt krajobrazu
poudniowoamerykaskiego. Mato Grosso to wanie wielka gstwina i adna nazwa nie stosuje si lepiej do
tej dzikiej i smutnej okolicy, ktrej monotonia ma jednak w sobie co wzniosego i porywajcego.
Prawd jest, e tumacz tutaj rwnie serto jako gstwin. Wyraz ten ma troch inne znaczenie. Mato
dotyczy obiektywnego charakteru krajobrazu: gstwiny w odrnieniu od lasu; podczas gdy serto powouje si
na aspekt subiektywny krajobrazu w odniesieniu do czowieka. Serto oznacza busz w przeciwiestwie do ziem
zamieszkaych i uprawnych; okolic, w ktrej czowiek nie posiada trwaych urzdze. argon kolonialny ma,
by moe, dokadny odpowiednik w nazwie bled.
Od czasu do czasu paskowy przerywa zadrzewiona zielona dolina, prawie umiechnita pod jasnym niebem.
Pomidzy Campo Grande i Aquidauana gbsze pknicie otwiera widok na pomienne skay Sierra de
Maracaju, ktrej wwozy ju w Corrientes kryj garimpo, orodki poszukiwaczy diamentw. I oto wszystko si
zmienia. Po przejechaniu Aquidauana wjedamy do pantanalu, najwikszych bagnisk wiata, zajmujcych
rodkowe dorzecze Rio Paraguay.
Widziany z samolotu, ten kraj rzek wijcych si na paszczynie przedstawia widok zakoli i meandrw
stojcych wd. Nawet oysko wielkiej rzeki jest otoczone bladymi skrtami, jakby natura wahaa si, zanim
wyznaczya jej obecny i tymczasowy bieg. Na ziemi pantanal staje si krajobrazem ze snu, gdzie stada zebu
szukaj schronienia na szczytach pagrkw jak na pyncych arkach, podczas gdy nad zatopionymi bagnami
zbite gromady wielkich ptakw, flamingw, czapli, urawi, tworz biae i rowe wyspy, mniej pierzaste ni
wachlarzowate listowie palm caranda wydzielajcych w swoich liciach cenny wosk; ich gaje, rozrzucane tu i
wdzie, stanowi jedyne urozmaicenie w faszywie umiechajcej si perspektywie tej pustyni wodnej.
 Ponure Porto Esperana, tak nieodpowiednio nazwane, pozostao w mojej pamici jako najdziwaczniejsze
miejsce na kuli ziemskiej z wyjtkiem moe Fire Island w stanie Nowy Jork, ktre chc z nim porwna.
Analogia midzy tymi dwoma miastami polega na tym, e oba cz w sobie najbardziej sprzeczne elementy,
lecz kade jest wyrazem takiego samego absurdu geograficznego i ludzkiego: tu w sensie komicznym, tam
tragicznym.
Czy Swift byby wymyli Fire Island? Jest to duga piaszczysta mierzeja cignca si obok Long Island. Jest
duga bez szerokoci 80 kilometrw w jednym kierunku i 2 do 300 metrw w drugim. Od strony oceanu morze
jest otwarte, lecz zwykle tak wzburzone, e nie ma si odwagi na kpiel, od strony kontynentu spokojne, lecz tak
pytkie, e nie mona si zanurzy. Spdza si zatem czas na owieniu niejadalnych ryb; aeby zapobiec ich
gniciu, napisy umieszczone w regularnych odstpach na play nakazuj rybakom zakopywa je w piasku
natychmiast po wycigniciu z wody. Wydmy na Fire Island s tak niestae i podmyte wod, e inne napisy
zakazuj po nich chodzi ze wzgldu na niebezpieczestwo obsunicia si wydm do morza. Co jakby Wenecja
na odwrt: ziemia jest tu pynna, a kanay stae; mieszkacy Cherry Grove, wioski zajmujcej rodek wyspy,
musz porusza si po drewnianych kadkach, ktre tworz siatk drg na palach.
Dla dopenienia obrazu, Cherry Grove jest zamieszkane przewanie przez mskie pary, przycignite tu
prawdopodobnie przez odwrcenie wszystkich poj. Poniewa nic nie ronie na piasku oprcz trujcego
bluszczu w duych kpach, trzeba si zaopatrywa w ywno raz dziennie w jedynym sklepie koo przystani.
Na pooonych wyej uliczkach, bardziej staych od wydmy, widuje si te bezpodne pary, kiedy wchodz do
swoich domkw i pchaj przed sob wzki dziecinne (jedyne wehikuy odpowiednie do tych wskich ulic),
puste, zajte co najwyej przez weekendowe butelki mleka, ktrego nie pije adne niemowl.
Fire Island robi wraenie wesoej farsy. Porto Esperana jest jego replik do uytku ludnoci bardziej
nieszczsnej. Nic nie usprawiedliwia jego istnienia prcz tego, e linia kolejowa dugoci 1500 kilometrw,
biegnca przez kraj w trzech czwartych nie zamieszkany, urywa si tu na brzegu rzeki. Odtd komunikacja w
gb kraju odbywa si ju tylko statkiem, szyny kocz si nad bagnistym wybrzeem umocnionym deskami
sucymi jako przysta dla maych parowych statkw rzecznych.
Nie ma mieszkacw prcz funkcjonariuszy kolei, nie ma domw prcz nalecych do nich barakw z
drzewa zbudowanych na bagnie. Chodzi si po koyszcych deskach poukadanych w miejscach zamieszkanych.
Umiecilimy si w baraku pozostawionym nam do dyspozycji przez przedsibiorstwo: szecienne pudo,
zawierajce jedn izb ustawion na wysokich palach, do ktrego wchodzi si po drabinie. Drzwi otwieraj si
w prni ponad drog do garau. O wicie budzi nas gwizd lokomotywy, ktra bdzie nam suya jako
prywatny pojazd. Noce s przykre: wilgotny upa, wielkie moskity, z bagien atakujce nasze schronienie;
moskitiery przygotowane przed wyjazdem s zanadto wymylne i, jak si okazuje, wadliwe wszystko skada
si na to, aby uniemoliwi sen. O 5 rano lokomotywa przepaja par nasz cienk podog. Upa poprzedniego
dnia panuje jeszcze w pokoju. Nie ma mgy pomimo wilgoci, lecz niebo jest oowiane, a atmosfera obciona
jakby dodatkowym elementem domieszanym do powietrza, ktry czyni je niezdatnym do oddychania. Na
szczcie lokomotywa jedzie szybko; siedzc w przewiewie, z nogami wiszcymi nad zmiataczem, otrzsamy
si z nocnego zmczenia.
Jedyny tor (chodz po nim dwa pocigi na tydzie) jest prymitywnie uoony na bagnach jak krucha kadka;
wydaje si, e lokomotywa skonna jest j lada chwila opuci. Z jednej i drugiej strony brudna, wstrtna woda
wydaje mdy odr. A jednak t wod bdziemy pili przez kilka tygodni.
Po obu stronach toru drzewa, w odstpach jak w sadzie, wygldaj z oddalenia jak ciemne masy, podczas gdy
niebo przewieca przez gazie i odbija si w wodzie byszczcymi plamami. Wydaje si, e wszystko pray si
z wolna w cieple sprzyjajcym dojrzewaniu. Gdyby mona byo przebywa przez tysiclecie w tej
przedhistorycznej okolicy, byoby si pewnie obecnym przy przemianach materii organicznych w torf, wgiel
lub naft. Wydawao mi si nawet, e widz naft zabarwiajc powierzchni wody delikatn iryzacj. Nasi
mechanicy nie chcieli uwierzy, e zadajemy sobie tyle trudu i narzucamy im robot dla kilku skorup; pod
wraeniem symbolicznego znaczenia naszych korkowych hemw, goda inynierw, myleli, e archeologia
jest pretekstem do bardziej wartociowych poszukiwa.
Chwilami milczenie byo przerywane gosami zwierzt, nie bardzo przestraszonych obecnoci ludzi: veado,
sarn z biaym ogonem, stad emu, maych strusi, lub biaych czapli brodzcych po wodzie.
Po drodze robotnicy podchodz do lokomotywy i czepiaj si jej z boku. Przystanek na dwunastym
kilometrze: boczna linia si urywa, trzeba pieszo doj do wykopalisk. Rozpoznaje si je z daleka po
charakterystycznym wygldzie capo.
Wbrew pozorom woda pantanalu pynie wolno; niesie muszle i szlam, ktry zbiera si miejscami wok
korzeni rolin. Pantanal jest wic usiany wyspami rozwichrzonej zieleni, zwanymi capes; staroytni Indianie
urzdzali na nich swe obozowiska i pozostawili lady swego pobytu.
Docieralimy wic codziennie do naszego capo przez drewnian kadk, ktr zbudowalimy z podkadw
lecych przy torze; tam spdzalimy przytaczajce dnie, oddychajc z trudem i pijc wod z bagniska ogrzan
przez soce. Wieczorem lokomotywa przyjedaa po nas, a czasem jeden z tych wehikuw zwanych
diabami, ktre robotnicy, stojc po czterech stronach, popychali silnymi uderzeniami bosakw sposobem
gondolierw. Zmczeni i spragnieni wracalimy, aby spdzi bezsenn noc na pustyni Porto Esperana.
W odlegoci stu kilometrw znajdowaa si ferma rolnicza, ktr obralimy jako baz wyjazdu do Kadiueo.
Fazenda Francesa, jak j nazywano na linii, zajmowaa pas ziemi o powierzchni okoo 50 000 hektarw, po
ktrych pocig jecha przez 120 kilometrw. Na tej przestrzeni, poronitej krzakami i such traw, bkaj si
stada byda w liczbie 7000 sztuk (w okolicach tropikalnych 5-10 hektarw wystarcza zaledwie dla jednego
zwierzcia); eksportowano je okresowo do So Paolo dziki kolei elaznej przystajcej dwa lub trzy razy w
granicach posiadoci. Przystanek obsugujcy osiedle nazywa si Guaykurus, przypominajc sw nazw
wojownicze plemiona panujce niegdy w tej okolicy. Kadiueo s ostatnimi reprezentantami tych plemion,
yjcymi jeszcze na terenie Brazylii.
Dwaj Francuzi prowadzili ferm wraz z kilkoma rodzinami pastuchw. Nie przypominam sobie nazwiska
modszego z nich; starszy zblia si do czterdziestki, nazywa si Feliks R. don Feliks mwiono poufale.
Zgin kilka lat temu zamordowany przez Indianina.
Nasi gospodarze wzrastali lub brali udzia w pierwszej wojnie wiatowej; z temperamentu i zdolnoci
nadawali si na kolonistw w Maroku. Nie wiem, jakie spekulacje gruntami skoniy ich do mniej pewnej
przygody w wydziedziczonej okolicy Brazylii. W kadym razie dziesi lat po zaoeniu Fazenda Francesa
upadaa z braku kapitau zakadowego zuytego na zakup ziemi bez pozostawienia zapasu na uzupenienie stanu
byda i inwentarza. W obszernym bungalowie w stylu angielskim nasi gospodarze prowadzili surowe ycie na
p hodowcw, na p kupcw. W istocie kantor fazendy by jedynym orodkiem zaopatrzenia w promieniu
okoo stu kilometrw. Empregados, pracownicy, lub peoni przychodzili wydawa tu jedn rk to, co zarobili
drug; zapiski pozwalay zamienia ich nalenoci na dugi i z tego punktu widzenia przedsibiorstwo
funkcjonowao prawie bez pienidzy. Poniewa cena towarw zgodnie ze zwyczajem bya dwa lub trzy razy
wysza ni normalna, interes mgby by rentowny, gdyby ta handlowa strona nie stanowia dziaalnoci
ubocznej. Byo co rozdzierajcego w widoku robotnikw przynoszcych w sobot niewielki zbir trzciny
cukrowej; wyciskali j natychmiast w engenho fazendy, maszynie zrobionej z pni po prostu odartych z kory;
odygi trzciny miady si w niej przez obracanie trzech drewnianych wakw, nastpnie w wielkich elaznych
kadziach wyparowuje si sok nad ogniem, zanim si go przeleje do form, w ktrych zastyga w powe ziarniste
bloki, rapadura; wtedy robotnicy skadaj towar w przylegym magazynie, w ktrym przemienieni w kupujcych
maj tego samego dnia naby po sonej cenie te jedyne akocie ser0o, aby ofiarowa je swym dzieciom.
Nasi gospodarze zapatrywali si filozoficznie na to rzemioso wyzyskiwaczy; nie majc poza prac kontaktu
ze swymi ludmi ani te nie posiadajc ssiadw ze swego rodowiska (poniewa rezerwat indiaski lea
pomidzy nimi a najbliszymi plantacjami na granicy paragwajskiej), narzucili sobie bardzo surowy styl ycia,
ktrego obserwowanie byo prawdopodobnie najlepsz ochron przed zniechceniem. Jedynymi ich koncesjami
na rzecz kontynentu by ubir i picie: w tej pogranicznej okolicy, gdzie mieszay si tradycje brazylijskie,
paragwajskie, boliwijskie i argentyskie, przyjli oni ubir z pampasw: boliwijski kapelusz z palonej somy
cienko plecionej, z szerokim podniesionym rondem i wysok gwk, oraz chiripa, rodzaj pieluchy dla
dorosych, z baweny w delikatnych kolorach, w pasy liliowe, rowe lub niebieskie, ktra obnaa uda i nogi
ponad butami z grubego ptna sigajcymi do ydek. W dni chodniejsze zastpowali chiripa przez bombacha,
bufiaste spodnie a la uawi, bogato haftowane po bokach.
Prawie cae dni spdzali w ogrodzeniu, corral, na pracy okoo byda, to znaczy na ogldaniu i wybieraniu
sztuk na sprzeda przy okazji okresowych zebra. Wrd tumanw kurzu zwierzta poganiane gardowym
krzykiem capataz defiloway przed wacicielami i byy dzielone na kilka grup. Zebu z dugimi rogami, tuste
krowy, przeraone cielta popychay si w ogrodzeniach z desek. Przed wejciem wzbrania si czasami jaki
byk. Czterdzieci metrw cienko plecionej linki wiruje wtedy nad gow lassoeiro i w tym samym momencie
zwierz pada, podczas gdy ko pry si triumfalnie.
Lecz dwa razy dziennie o 11:30 przed poudniem i o 7 wieczorem wszyscy zbierali si pod pergol
otaczajc dom mieszkalny na rytua chimarro, picie mate przez somk. Mate jest drzewem z tej samej rodziny
co nasza wierzba, ktrego gazie, lekko przypalone w dymie podziemnego ogniska, miele si na gruby proszek
koloru rezedy, ktry mona dugo przechowywa w barykach. Mwi o prawdziwym mate, gdy produkt
sprzedawany w Europie z t etykiet bywa przewanie poddawany przedtem tylu przemianom, e traci wszelkie
podobiestwo do oryginau.
Istnieje kilka sposobw picia mate. W czasie ekspedycji, kiedy bylimy wyczerpani i niecierpliwie
pragnlimy natychmiastowego wzmocnienia, zadowalalimy si rzucaniem garci proszku na gotujc wod,
lecz odstawialimy napj natychmiast po pierwszym zagotowaniu, co jest bardzo wane, gdy inaczej mate traci
cay smak. Napj ten nazywa si wtedy cha de mate, naparzanie na odwrt, jest ciemnozielony i prawie oleisty
jak filianka mocnej kawy. Kiedy nie ma czasu, trzeba si ograniczy do terere, polania garci proszku zimn
wod i wcigania go pipetk. Mona take, jeeli si chce unikn goryczy, przyrzdzi mate doce, jak to robi
pikne Paragwajki; trzeba wwczas posypa proszek cukrem mieszajc na duym ogniu, zala t mikstur wod
i przecedzi. Jednak nie znam amatora mate, ktry by nie stawia najwyej chimarro, tak jak to si
praktykowao na fazendzie; by to zarazem rytua towarzyski i prywatny nag. Zasiada si dookoa maej
dziewczynki, china, ktra ma przy sobie maszynk do grzania, imbryk i cuia, tykw z dziobkiem otoczonym
srebrem albo jak w Guaycurus rg zebu rzebiony przez peona. Naczynie jest do trzech czwartych
napenione proszkiem, na ktry dziewczynka stopniowo nalewa wrzc wod: kiedy mieszanina staje si papk,
wydra ona rurk ze srebra, zakoczon u dou dziurkowan kulk, kanalik starannie zarysowany, tak aby
kulka signa jak najgbiej do maego wgbienia, w ktrym zbierze si pyn, a zarazem aby rurka moga si
porusza na tyle, eby rwnowaga papkowatej masy nie bya zakcona, a woda si wmieszaa. Skoro chimarro
jest przygotowany, naley jeszcze tylko nasyci go wod, zanim si go poda panu domu; kiedy pocign dwa
lub trzy razy i zwrci naczynie, t sam operacj powtarzali wszyscy uczestnicy, najpierw mczyni, a pniej
kobiety, jeeli byy rwnie obecne. Kolejka powtarza si a do oprnienia naczynia.
Pierwsze yki maj znakomity smak (przynajmniej dla przyzwyczajonych, gdy nowicjusz moe si
poparzy), skada si na dotknicie gorcego, troch tustego srebra i woda musujca, pena poywnego pyu,
gorzka i pachnca jak cay las w kilku skondensowanych kropelkach. Mate zawiera alkaloid podobny do
alkaloidw kawy, herbaty, czekolady, w proporcji wywoujcej (wraz z kwaskowatoci pynu) dziaanie
zarazem uspokajajce i oywcze. Po kilku kolejkach mate robi si mde, ale ostrone mieszanie pipetk pozwala
dotrze jeszcze do dziewiczych zaukw i przeduy przyjemno przez drobne wybuchy goryczy.
Oczywicie, naley o wiele bardziej ceni mate ni guarana amazosk, o ktrej opowiem w innym miejscu, a
tym bardziej marn coca z paskowyw boliwijskich: suszone licie w miar ucia szybko zmieniaj si w
ykowate kulki o smaku rumianku, znieczulajce bon luzow, tak e jzyk ujcego staje si jakby obcym
ciaem. Godny porwnania z mate jest wedug mnie tylko esencjonalny betel zmieszany z korzeniami, chocia
oszaamia on nieprzyzwyczajone podniebienie przeraajcym uderzeniem smakw i zapachw.
Indianie Kadiueo yli na nizinach lewego brzegu Rio Paraguay odgrodzonych od Fazenda Francesa
wzgrzami Sierra Bodoquena. Nasi gospodarze uwaali ich za prniakw i degeneratw, zodziei i pijakw, i
brutalnie wyganiali ich z pastwisk, kiedy usiowali si na nie dosta. Nasz wypraw uwaali za skazan na
niepowodzenie i pomimo szlachetnej pomocy, jakiej nam udzielali, bez ktrej nie moglibymy zrealizowa
naszych planw, patrzyli na ni z dezaprobat. Jakie byo ich zdumienie, kiedy w kilka tygodni pniej
zobaczyli nasz powrt z woami obadowanymi, jak gdyby to bya karawana: wielkie dzbany z ceramiki
malowanej i rytej, jelenie skry ozdabiane arabeskami, rzeby z drzewa przedstawiajce zaginiony panteon.
Byo to objawienie, ktre wywoao u nich dziwaczn zmian: przy sposobnoci wizyty, ktr Feliks zoy mi
dwa lub trzy lata pniej w So Paolo, wydao mi si, e on i jego towarzysz, niegdy tak wynioli wobec
miejscowej ludnoci, stali si, jak mwi Anglicy, gone native. May mieszczaski salonik fazendy by teraz
obity malowanymi skrami, we wszystkich ktach stay wazy indiaskie. Nasi przyjaciele bawili si w bazar
sudaski lub marokaski, jak dobrzy urzdnicy kolonialni, na ktrych si nadawali. A Indianie jako dostawcy
byli przyjmowani na fazendzie, goszczono ich wraz z rodzinami w zamian za ich wyroby. Jak daleko sigao to
wspycie? Trudno przyj, aby samotni mczyni mogli oprze si czarowi modych dziewczt indiaskich
p nagich w dni witeczne, o ciaach kunsztownie ozdobionych delikatnymi czarnymi lub niebieskimi liniami,
tak e skra wydawaa si pokryta cenn koronk. W kadym razie okoo 1944 lub 1945, jak mi si zdaje, don
Feliks zosta zabity przez jednego ze swych nowych znajomych; sta si on, by moe, ofiar nie tyle Indian, ile
tego szalestwa, w ktre pogrya go wizyta pocztkujcych etnografw sprzed dziesiciu lat.
Magazyn fazendy dostarczy nam ywnoci: suszonego misa, ryu, soczewicy, mki maniokowej, mate,
kawy i rapadura. Poyczono nam rwnie zwierzt, koni dla ludzi i wow na bagae, gdy zabieralimy towary
do wymiany na przedmioty do naszych zbiorw: zabawki dziecinne, szklane paciorki, lusterka, bransoletki,
piercionki i perfumy oraz tkaniny, odzie i narzdzia. Pracownicy fazendy mieli by naszymi przewodnikami,
zreszt godzili si na to niechtnie, gdy mielimy ich rozczy z rodzinami na wita Boego Narodzenia.
W wioskach oczekiwano nas; z chwil naszego przybycia do fazendy indiascy vaqueiros udali si w drog,
aby zapowiedzie wizyt cudzoziemcw, ktrzy przywioz podarki. Ta perspektywa napawaa Indian obawami
rnego rodzaju, dominowa niepokj, e przybywamy tomar conta, przywaszczy sobie ich ziemi.

XIX. Nalike.
Nalike, stolica kraju Kadiueo, ley w odlegoci okoo 150 km od Guaykurus, podr wic konno trwa trzy
dni. Natomiast obadowane woy wysya si wczeniej, gdy id powoli. Zamierzalimy w pierwszym etapie
wej na zbocza Serra Bodoquena i zanocowa na paskowyu w ostatniej placwce fazendy. Bardzo szybko
zagbilimy si w wskie doliny porose wysok traw, w ktrych konie z trudem toruj sobie drog. Marsz jest
jeszcze przykrzejszy z powodu bota i bagien. Ko si lizga, walczy, odnajduje, jak moe, stay grunt, na
ktrym znowu otacza go rolinno, a wtedy grozi niebezpieczestwo, e z jakiego licia niewinnego z pozoru
spadnie ukryty pod nim kbek carrapates uformowany przez rj pomaraczowych zwierztek; dostaj si one
pod ubranie, pokrywaj ciao jakby pynn chust i wczepiaj si w skr. Ofierze pozostaje tylko jedno wyjcie:
ubiec je zeskakujc z konia, zdzierajc z siebie ubranie, by zbi je silnie, podczas gdy towarzysz obejrzy mu
skr. Mniej grone s due pojedyncze pasoyty szarej barwy, ktre czepiaj si skry nie sprawiajc blu;
znajduje si je na sobie kilka godzin lub kilka dni pniej; s nabrzmiae i wczepione w ciao, trzeba je odcina
noem.
Wreszcie gstwina si przerzedza ustpujc kamienistej drodze, ktra prowadzi po agodnym zboczu do
suchego lasu drzew i kaktusw. Burza, ktra grozia od rana, wybucha w chwili, gdy okramy ska najeon
iglicami. Schodzimy z koni i szukamy schronienia w gbokiej szczelinie: okazuje si, e jest to wilgotna, lecz
wygodna grota, zaledwie jednak weszlimy, napenia si piskiem oblepiajcych ciany nietoperzy, morcegos,
ktrym przerwalimy sen.
Natychmiast po ustaniu deszczu udajemy si w dalsz drog w gstym ciemnym lesie penym wieych woni
i dzikich owocw: genipapo, o cikim miszu i cierpkim smaku, guavira rosnca na polankach, o ktrej si
mwi, e gasi pragnienie podrnikw swoim wiecznie zimnym miszem, lub caju, ktrych obecno wskazuje
na dawne plantacje tuziemcw.
Paskowy powtarza charakterystyczny wygld Mato Grosso: wysokie trawy, tu i wdzie drzewa. Zbliamy
si do celu poprzez bagniste okolice, lekko sfalowane wietrzykiem boto, po ktrym biegaj drobne
szczudowate ptaki; chata to placwka Largon, gdzie zastajemy rodzin zajt umiercaniem modego byka,
bezouro, ktrego wanie rozpatano; w krwawicym wntrzu pawi si jak w cznie dwoje lub troje nagich
dzieci, krzyczc z radoci. Ponad ogniskiem, rozpalonym pod goym niebem i poncym w mroku, piecze si
churrasco i opywa tuszczem, podczas gdy ywice si padlin ptaki urubus zlatuj si setkami na miejsce rzezi
i wydzieraj psom krwawe odpadki.
Opuciwszy Largon idziemy drog Indian. Sierra spada stromo w d, trzeba schodzi pieszo, prowadzc
zdenerwowane konie. Szlak wiedzie strumieniem, nie widzc, syszy si spadek wody po gazach i szum
wodospadw; lizgamy si na kamieniach i grzniemy w botnistych kauach pozostaych po niedawnym
deszczu. Wreszcie u stp sierry dochodzimy do obszernej areny, campo dos indios, na ktrej odpoczywamy
przez chwil wraz z wierzchowcami, zanim udamy si w drog przez bagna.
O 4 po poudniu trzeba rozpocz przygotowania do noclegu. Wybieramy kilka drzew, midzy ktrymi
rozwiesimy hamaki i moskitiery; przewodnicy rozpalaj ognisko i przygotowuj posiek zoony z suszonego
misa i ryu. Jestemy tak spragnieni, e pochaniamy bez wstrtu cae litry tej mieszaniny ziemi, wody i
permanganatu, ktra stanowi nasz napj. Nadchodzi mrok. Poprzez przybrudzon etamin moskitier patrzymy
przez chwil na pomienne niebo. Zaledwie usnlimy, trzeba odjecha; przewodnicy budz nas, osiodawszy
konie. W tej gorcej porze roku trzeba oszczdza zwierzta i korzysta ze wieoci nocy. W wietle ksiyca
wracamy na ciek, jeszcze nie cakowicie rozbudzeni, zdrtwiali i drcy z zimna; godziny mijaj na
wyczekiwaniu witu, podczas gdy konie potykaj si na szlaku. Okoo 4 rano dochodzimy do Pitoko, dawnej,
dosy wanej placwki Urzdu Ochrony Indian. Obecnie pozostay z niej tylko trzy zrujnowane domy,
pomidzy ktrymi zaledwie mona rozwiesi hamaki. Rio Pitoko pynie spokojnie, ma ona swj pocztek w
pantanalu i ginie kilka kilometrw dalej. Te wody wysychajce latem, bez rda ani ujcia, s schronieniem
piranii, ryb, ktre stanowi niebezpieczestwo dla nieostronych, lecz nie przeszkadzaj w kpieli uwanym
Indianom, ktrych niewielka ilo yje jeszcze wrd bagien.
Teraz jestemy ju w gbi pantanalu: wrd niecek wypenionych wod pomidzy zadrzewionymi skarpami
albo te szerokich botnistych przestrzeni pozbawionych drzew. Lepszy byby tu osiodany w ni ko, gdy
cikie zwierz, prowadzone przy pomocy linki przecignitej przez kko w nosie, posuwa si wprawdzie
powoli, lecz znosi atwiej wyczerpujcy marsz przez bagniska, zagbiajc si niekiedy w wodzie po szyj.
Znajdowalimy si na rwninie rozcigajcej si, by moe, a do Rio Paraguay tak paskiej, e woda z niej
nie moe spywa kiedy wybucha najgwatowniejsza burza, jak przeyem. adnego schronienia, nawet
drzewa, jak okiem sign; nie byo innej rady, trzeba byo i naprzd ociekajc strumieniami wody, podczas
gdy pioruny uderzay z prawa i z lewa jak pociski zaporowego ognia. Po dwu godzinach tej mki deszcz usta,
dostrzegalimy bicze ulewy posuwajce si powoli poprzez horyzont, jak to si zdarza na penym morzu. Lecz
na kracach rwniny rysowa si ju gliniasty taras o wysokoci kilku metrw, a na nim na tle nieba odcinay si
sylwetki okoo dziesiciu chat. Bylimy w Engenho blisko Nalike; zamierzalimy zakwaterowa si tutaj, a nie
w dawnej stolicy, ktra w roku 1935 skadaa si tylko z piciu chat.
Dla niewprawnego oka te osiedla niewiele rniy si od najbliszych wiosek chopw brazylijskich, do
ktrych tubylcy upodobniali si przez ubir i czsto przez typ fizyczny, gdy liczba Metysw bya stosunkowo
dua. Inaczej natomiast byo z jzykiem: fonetyka guaicuru jest przyjemna dla ucha: szybka mowa, dugie
sowa, zoone z wyranych samogosek przeplatanych spgoskami zbowymi i gardowymi, robi wraenie
szmeru strumyka skaczcego po kamieniach. Obecna nazwa Kadiueo jest znieksztaconym sowem, ktrym
tubylcy nazywali siebie samych: Kadiguegodi.
 Nie byo mowy o nauczeniu si jzyka w czasie tak krtkiego pobytu, chocia portugalszczyzna naszych
gospodarzy bya bardzo niedoskonaa.

Rys. 5. Dzban na wod pomalowany na jasnoczerwono i lakierowany czarn ywic

Szkielety domw zrobione byy z okorowanych pni wkopanych w ziemi i podtrzymujcych belki na
pierwszych rozgazieniach zachowanych przez drwala. Pokrycie z pokych palm tworzyo dwuspadkowy
dach; lecz w przeciwiestwie do chat brazylijskich nie byo tu cian. Budynki te stanowiy zatem co
poredniego pomidzy domami biaych (ktre naladowa ksztat dachw) i dawnymi namiotami tubylcw o
paskim pokryciu z plecionki.
Wymiary tych prymitywnych mieszka byy charakterystyczne: nieliczne tylko chaty zamieszkiway
pojedyncze rodziny; w niektrych z nich, podobnych do dugich hangarw, gniedzio si a sze rodzin, z
ktrych kada rozporzdzaa odcinkiem odgrodzonym supami rusztowania i zaopatrzonym w przewor z desek;
mieszkacy spdzaj tam czas siedzc lub lec wrd osiowych skr, bawenianych szmat, tykw, sieci,
koszykw poustawianych nagromadzonych, porozwieszanych wszdzie po trochu. W ktach stay wielkie
ozdobne wazy na wod na podstawach w ksztacie trjdzielnych wide wbitych w ziemi dolnym kocem i
czsto rzebionych.
Kiedy te mieszkania byy dugimi domami na sposb irokaski; niektre z nich zasuguj jeszcze z
wygldu na t nazw, lecz czenie si kilku rodzin we wsplnocie pracy stao si zjawiskiem oglnym, przy
czym nie chodzio tu, jak niegdy, o mieszkanie matrylokalne, w ktrym ziciowie grupowali si ze swymi
onami wok teciw.
Zreszt, w tej ndznej wiosce czuo si, e przeszo jest odlega, wygaso nawet wspomnienie o dobrobycie,
ktry zasta tu jeszcze czterdzieci lat temu malarz i badacz Guido Boggiani w czasie swego dwukrotnego
pobytu w latach 1892 i 1897. Pozostawi on powane zbiory ze swych podry, znajdujce si w Rzymie, i peen
wdziku dziennik wyprawy. Ludno trzech orodkw nie przekraczaa liczby 200 osb utrzymujcych si z
polowania, zbierania dzikich owocw, hodowli niewielu wow i drobiu oraz uprawy plek manioku, ktre
wida byo za jedynym tutaj rdem bijcym u stp tarasu. Chodzilimy tam my si wrd rojw komarw i
czerpa opalizujc, sodkaw wod. Poza pleceniem somy, tkaniem bawenianych pasw noszonych przez
mczyzn i przekuwaniem monet czciej niklowych ni srebrnych na kka i rurki naszyjnikw, ceramika
bya tu gwnym zajciem. Kobiety mieszay glin z rzeki Pitoko z utuczonymi skorupami, wakoway z papki
sznury, zwijay je spiralnie i czyy przy pomocy uderze rk, dopki przedmiot nie by uformowany; jeszcze
wilgotne naczynie byo zdobione wytaczanymi rysunkami przy pomocy sznureczkw i malowane tlenkiem
elaza, ktry znajduje si w grach sierry. Nastpnie wypalao si je pod goym niebem, po czym pozostawao
ju tylko wykoczenie dekoracji na, gorco dwoma lakierami z topionej ywicy czarnej, pau santo, i tej,
przezroczystej angico. Kiedy naczynie ju ostygo, wycierao si je biaym proszkiem, kred lub popioem w
celu uwypuklenia rysunku.
Kobiety robiy dla dzieci figurki ludzi lub zwierzt ze wszystkiego, co miay pod rk, gliny, wosku lub
suchych strkw, ktrych ksztat poprawiay przy pomocy naoonej gliny.
W rkach dzieci znajdowano rwnie statuetki rzebione z drzewa, przybrane wiecidekami; suyy one
jako lalki, podczas gdy inne figurki, podobne zreszt, byy starannie przechowywane przez stare kobiety w gbi
koszykw. Czy byy to zabawki? Czy te wyobraenia bstw lub przodkw? Nie mona byo tego ustali wobec
tych sprzecznych obyczajw, tym bardziej e jedna i ta sama statuetka przechodzia czasami rne koleje.
Niektre, znajdujce si obecnie w Muzeum Czowieka, maj niewtpliwie charakter przedmiotw kultu, skoro
mona rozpozna w jednej z nich Matk Blinit, w innej Maego Staruszka, boga, ktry zeszed na ziemi i by
mczony przez ludzi, a potem ich pokara wszystkich z wyjtkiem opiekujcej si nim rodziny. Z drugiej strony,
nie mona uwaa tego pozostawienia santos dzieciom jako objawu zaamania si kultu, gdy t sam sytuacj,
tak zmienn w naszych oczach, opisa Boggiani czterdzieci lat temu i Fritch w dziesi lat po nim. Obserwacje
pniejsze od moich o dziesi lat potwierdzaj ten sam stan rzeczy. Zjawisko trwajce bez zmiany przez
pidziesit lat musi by w pewnym sensie normalne; naleaoby szuka jego wyjanienia nie tyle w rozkadzie
na pewno zreszt istniejcym wierze religijnych, ile w bardziej rozpowszechnionym, ni nam si wydaje,
sposobie traktowania stosunkw midzy tymi dwoma wiatami. Sprzeczno ta nie jest ani tak absolutna, ani tak
trwaa, jak si to czsto twierdzi.
W chacie ssiadujcej z moj mieszka czarownik; jego ekwipunek skada si z okrgego taboretu, somianej
korony, grzechotki z tykwy pokrytej siatk przetykan perami i piropusza ze strusich pir, uywanego do
chwytania zwierzt bichos, zych duchw wywoujcych choroby; kuracja zapewniaa ich wygnanie dziki
antagonistycznej mocy bicho czarodzieja, jego stra i ducha opiekuczego, gdy to on wanie zakaza swemu
podopiecznemu odstpi mi te cenne narzdzia, do ktrych jak kaza mi powiedzie jest przyzwyczajony.

Rys. 6. Trzy egzemplarze ceramiki kadiueo

W czasie naszego pobytu odbyo si wito dla uczczenia dojcia do dojrzaoci przez pewn dziewczyn
zamieszka w ssiedniej chacie; zaczto od tego, e ubrano j wedug dawnej mody: baweniana suknia zostaa
zastpiona przez kwadratowy kawa materiau okrywajcy ciao i zwizany pod pachami. Pomalowano jej barki,
ramiona i twarz w bogate wzory; na szyi zawieszono wszystkie naszyjniki, jakie byy pod rk. By moe, nie
chodzio tylko o spenienie obyczajowego obrzdku, lecz take o to, by nas olni. Modych etnografw uczy
si, e tubylcy obawiaj si fotografowania i e naley ich uspokaja i wynagradza, za naraenie si w ich
mniemaniu na niebezpieczestwo, podarkami lub pienidzmi. Indianie Kadiueo udoskonalili ten system: nie
tylko dali zapaty za pozwolenie zrobienia fotografii, lecz wprost zmuszali mnie do fotografowania, abym im
zapaci; nie byo dnia, eby jaka kobieta nie zjawia si przede mn w nadzwyczajnym przebraniu i nie
zadaa, abym chcc nie chcc zoy jej hod w postaci pstryknicia i kilku milreisw. Oszczdzajc filmy
ograniczaem si czsto do udawania, e robi zdjcie, i paciem.
Jednake byaby to bardzo za metoda etnograficzna, gdybym si opiera tym podstpom lub nawet uwaa je
za dowd dekadencji czy merkantylizmu. Pod transponowan form pojawiy si tu bowiem dawne cechy
charakterystyczne spoeczestwa tubylczego: niezaleno i autorytet kobiet wysoko urodzonych, ostentacja
wobec cudzoziemca i danie hodw od gminu. Strj mg by fantastyczny i improwizowany; postawa, ktra
go inspirowaa, zachowywaa swoje znaczenie i do mnie naleao odtworzy j w zwizku z tradycyjnymi
instytucjami.

Rys. 7. Dwie statuetki z drzewa: na lewo May Staruszek, na prawo Matka Blinit.

Rys. 8. Biuteria kadiueo z monet kutych i naparstkw

Tak samo byo z manifestacjami, ktre nastpiy po zaoeniu dziewczynie opaski na biodra. Od poudnia
zaczto pi pinga, alkohol z trzciny cukrowej; mczyni zasiedli w koo i chepili si wielkim gosem tytuami
zapoyczonymi z niszej hierarchii wojskowej (jedynej, jak znali), takimi jak: kapral, adiutant, porucznik lub
kapitan. To uroczyste pijastwo byo opisywane ju przez podrnikw w XVIII wieku; wodzowie zasiadali
stosownie do godnoci, obsugiwani przez podczaszych, podczas gdy heroldowie wyliczali tytuy pijcego i jego
wielkie czyny. Indianie Kadiueo reaguj na alkohol w ciekawy sposb: po okresie podniecenia popadaj w
ponure milczenie, a nastpnie zaczynaj szlocha. Dwaj ludzie mniej pijani bior wtedy rozpaczajcego pod rce
i spaceruj z nim wzdu i wszerz, szepcc mu sowa pocieszenia i przyjani, dopki pijany nie zdecyduje si
zwymiotowa. Po czym wszyscy trzej wracaj na swoje miejsca i uczta trwa dalej.
Rwnoczenie kobiety pieway szybk melodi na trzy nuty, powtarzajc si bez koca; kilka starych
kobiet rwnie pio i rzucao si od czasu do czasu na ziemi gestykulujc i recytujc co pozornie w sposb
bezadny, wrd miechw i drwin. I tu rwnie niesuszne byoby uwaa to zachowanie za wybryki starych
pijaczek. Dawni pisarze stwierdzaj bowiem, e uroczystoci, szczeglnie ku uczczeniu najwaniejszych
momentw rozwoju dziecka szlacheckiego pochodzenia, byy urozmaicane wystpami kobiet w kostiumowych
rolach: defiladami wojownikw, tacami i turniejami. Tych obdartych wieniakw, zagubionych wrd bagien,
sta byo tylko na ndzne przedstawienie, lecz wanie w warunkach tego upadku ich wierno wobec pewnych
obyczajw przeszoci bya tym bardziej wzruszajca.

Rys. 9. Dwie statuetki: na lewo z kamienia, na prawo z drzewa, przedstawiajce postacie mitologiczne

XX. Spoeczestwo tubylcw i jego styl.

Caoksztat obyczajw narodu zawsze znamionuje pewien styl: obyczaje tworz systemy. Jestem przekonany,
e te systemy nie istniej w nieograniczonej liczbie i e spoeczestwa ludzkie tak jak jednostki w swoich
zabawach, marzeniach i szalestwach nie tworz nigdy na nowo w sposb absolutny, lecz ograniczaj si do
wyboru pewnych kombinacji z idealnego repertuaru, ktry mona by odtworzy. Inwentaryzacja wszystkich
obyczajw zaobserwowanych, jak rwnie wyobraonych w mitach i przewijajcych si w zabawach dzieci i
dorosych, w snach ludzi zdrowych i chorych oraz w postpkach patologicznych, doprowadziaby do
sporzdzenia rodzaju spisu podobnego do tabeli pierwiastkw chemicznych, w ktrym wszystkie obyczaje
istniejce lub po prostu moliwe figurowayby w grupach rodzin, tak e rozpoznawalibymy wrd nich te, ktre
pewne spoeczestwa rzeczywicie przyjy.
Te uwagi dotycz w szczeglnoci Mbaya-Guaikuru, ktrych ostatnimi reprezentantami s Kadiueo w
Brazylii oraz Toba i Pilaga w Paragwaju. Ich cywilizacja nasuwa nieodparcie porwnanie z cywilizacj
wyimaginowan w tradycyjnej zabawie przez nasze spoeczestwo. Jej model umiaa tak dobrze odda fantazja
Lewis Carroll: ci rycerscy Indianie podobni byli do figur karcianych. Ten rys zaznaczy si ju w ich stroju:
tuniki i paszcze ze skry, poszerzajce ramiona i spadajce w sztywnych fadach, ozdobione czarnymi i
czerwonymi rysunkami, ktre dawni pisarze porwnywali do tureckich dywanw, powtarzay motywy pik, kier,
karo i trefl.
 Rys. 10-11. Ornamenty kadiueo

Rys. 12-13. Motywy malowide na ciele

Mieli swoich krlw i krlowe, a krlowie jak w krainie czarw Alicji najbardziej lubili bawi si citymi
gowami, ktre im przynosili rycerze. Dobrze urodzeni panowie i panie zabawiali si na turniejach; byli
zwolnieni od cikich robt i wyrczani przez ludno mieszkajc tu dawniej, rnic si od nich jzykiem
guana. Ostatni ich przedstawiciele, Tereno, yj w pobliu maego miasta Miranda w rzdowym rezerwacie,
ktry odwiedziem. Ludzie z plemienia Guana uprawiali ziemi i skadali danin w produktach rolnych panom z
plemienia Mbaya w zamian za opiek, to znaczy za ochron ich przed grabie ze strony band uzbrojonych
rycerzy. Pewien Niemiec z XVI wieku, ktry zapuci si w te okolice, porwnywa te warunki ze
wspczesnymi mu stosunkami pomidzy feudaami a ich poddanymi w Europie.
Mbaya byli zorganizowani w kastach; na szczycie drabiny spoecznej szlachta podzielona na dwa stany:
szlachta dziedziczna i indywidualnie nobilitowani, przewanie ze wzgldu na jednoczesno narodzin z
uradzeniem dziecka wysokiego rodu. Wielkie rody dzieliy si nadto na gazie starsze i modsze. Potem szli
rycerze, najlepsi spord nich byli przyjmowani po wtajemniczeniu do bractwa, ktre dawao prawo do noszenia
specjalnych imion oraz do uywania sztucznego jzyka uksztatowanego przy pomocy dodawania sufiksu do
kadego sowa, podobnie jak w niektrych argonach. Niewolnicy Chamacoco lub innego pochodzenia i
poddani Guana tworzyli plebs, jakkolwiek Guana wprowadzili rwnie podzia na trzy kasty, naladujc swych
panw.
Arystokraci podkrelali swoj wyszo malujc ciao przez szablon lub przy pomocy tatuau. Malowida te
byy rwnoznaczne z herbami; epilowali kompletnie twarz, wyrywali nawet brwi i rzsy i ze wstrtem traktowali
braci strusiw, obronitych Europejczykw. Mczyni i kobiety pokazywali si publicznie w otoczeniu
wity niewolnikw i klientw, ktrzy krztali si wok nich, oszczdzajc im najmniejszego wysiku. Jeszcze w
1935 roku potworne stare baby malowane i obwieszone wiecidekami byy najlepszymi rysowniczkami,
tumaczyy si jednak, e musiay zarzuci sztuk, gdy byy pozbawione niewolnic, cativas, przydzielanych
dawniej do ich usug. Istniao jeszcze w Nalike kilku niewolnikw Chamacoco, obecnie wczonych do grupy,
lecz traktowanych protekcjonalnie.
Pycha tych panw oniemielia nawet zdobywcw hiszpaskich i portugalskich, ktrzy przyznawali im tytuy
don i doa. Opowiadano wwczas, e biaa kobieta moga nie obawia si porwania przez Mbaya, gdy aden
rycerz nie mg nawet myle o splamieniu si takim zwizkiem. Niektre damy Mbaya odmawiay spotykania
si nawet z on wicekrla, gdy tylko krlowa Portugalii bya godna ich towarzystwa. Pewna dziewczynka,
znana jako doa Catarina, odrzucia zaproszenie gubernatora Mato Grosso do Cuiaby, gdy ten pan, jak sdzia,
byby j prosi o rk, poniewa bya ju dojrzaa, a ona nie moga ani popeni mezaliansu, ani obrazi go sw
odmow.
Nasi Indianie byli monogamiczni, lecz mode dziewczyny wolay niekiedy dzieli przygody wojownikw;
suyy im jako koniuszowie lub paziowie i byy ich kochankami. Za panie z arystokracji utrzymyway
cicisbejw, ktrzy czsto byli ich kochankami, a mowie nie raczyli okazywa zazdroci, gdy przyprawiaoby
ich to o utrat godnoci. To spoeczestwo sprzeciwiao si w ostry sposb uczuciom, ktre my uwaamy za
naturalne; odczuwao ono wstrt do rozmnaania si; spdzania podu i dzieciobjstwa byy praktykowane
prawie powszechnie, tak e grupa trwaa bardziej przez adopcje ni przez urodzenia jednym z gwnych celw
wypraw wojskowych byo zdobywanie dzieci. W pocztkach XIX stulecia obliczano, e zaledwie 10% czonkw
grupy Guaikuru naleao do niej z krwi.
Jeeli dochodzio do urodzenia dziecka, nie byo ono wychowywane przez rodzicw, lecz powierzano je innej
rodzinie, a rodzice odwiedzali je rzadko; dzieci byy rytualnie malowane od stp do gowy na czarno
stosowana do nich nazw, ktr tubylcy oznaczali Murzynw, kiedy ich poznali. W czternastym roku ycia
wtajemniczano je, myto i golono jedn z dwch koncentrycznych koron wosw, jakie dotychczas nosiy.
Narodziny dzieci wysokich rodw byy okazj do uroczystoci powtarzajcych si na kadym etapie ich
rozwoju: odstawienie od piersi, pierwsze kroki, udzia w zabawach itd. Heroldowie wywoywali tytuy rodziny i
przepowiadali nowo narodzonemu wielk przyszo: wybierano inne dziecko urodzone tego samego dnia, ktre
miao zosta jego bratem-rycerzem. Organizowano pijackie uczty, w czasie ktrych podawano mid pitny w
wazach z rogw lub czaszek; kobiety w ekwipunku wojownikw odgryway sceny walki. Arystokratom,
usadowionym wedug godnoci, usugiwali niewolnicy, ktrzy nie mieli prawa pi, aby mc pomaga panom
wymiotowa w razie potrzeby i opiekowa si nimi, dopki nie zasnli, oczekujc rozkosznych wizji
wywoywanych przez upojenie.
Wszyscy ci Dawidowie, Cezarowie, Karolowie, te Rachele, Judyty, Pallady i Arginy, ci Hektorowie,
Ogierowie, Lancelotowie i Lahirowie opierali sw pych na przewiadczeniu, i ich przeznaczeniem byo
przewodzenie ludzkoci. Zapewnia ich o tym mit, ktry znamy tylko we fragmentach, lecz ktry, oczyszczany
przez wieki, byszczy olniewajc prostot: jest to najbardziej zwarte sformuowanie tej oczywistoci, ktr
przepoia mnie pniej moja podr na Wschd, a mianowicie, e stopie poddastwa jest funkcj ostatecznie
uformowanego charakteru spoeczestwa. Oto ten mit: kiedy najwysza istota, Gonoenhodi, postanowi
stworzy ludzi, wycign z ziemi przede wszystkim plemi Guana, a potem inne plemiona, pierwszemu da w
udziale rolnictwo, innym polowanie. Oszust, ktry jest take bstwem z panteonu tubylcw, spostrzeg
wwczas, e zapomniano o plemieniu Mbaya w gbi ziemi, i wydoby je, lecz poniewa nic ju nie pozostao
dla niego, otrzymali oni prawo do jedynej jeszcze rozporzdzalnej funkcji uciskania i wyzyskiwania innych.
Czy istniaa kiedykolwiek gbiej ujta umowa spoeczna? Te osoby z powieci rycerskich, zajte okrutn gr
prestiu i panowania w onie spoeczestwa, ktre w dwojakim sensie zasuguje na nazw l'emporte-pice''7 i,
stworzyy sztuk graficzn, ktrej styl nie da si porwna prawie z niczym, co pozostao po Ameryce
przedkolumbijskiej, i nie przypomina niczego, chyba motywy ozdb naszych kart do gry. Wspomniaem ju o
tym, lecz obecnie chc opisa ten niezwyky przejaw kultury Kadiueo.
W naszym plemieniu mczyni s rzebiarzami, a kobiety maIarkami. Mczyni wycinaj z twardego
niebieskawego drzewa gaiac figurki, o ktrych mwiem wyej, i przyozdabiaj take ornamentami
przedstawiajcymi ludzi, strusie i konie rogi zebu, ktre im su jako filianki, rysuj rwnie czasami, lecz

7
l'emporte-pice n szwedzki; tu aluzja do rozcinania, rozrywania
zawsze aby przedstawi roliny, ludzi lub zwierzta. Dla kobiet zarezerwowane jest przyozdabianie ceramiki i
skr oraz malowanie na ciele, vv czym niektre s prawdziwymi wirtuozkami.

Rys. 14-17. Inne motywy malowide na ciele

Ich twarze, a czasem take cae ciaa, s pokryte siatk asymetrycznych arabesek przeplatanych wyszukanymi
motywami geometrycznymi. Pierwszy opisa je misjonarz jezuita Sanchez-Labrador, ktry y wrd Indian od
1760 do 1770 roku, lecz trzeba czeka jeszcze przez cay wiek na Boggianiego, aby zobaczy dokadne
reprodukcje. W 1935 sam zebraem setki motyww w nastpujcy sposb: z pocztku zamierzaem
fotografowa twarze, lecz finansowe wymagania piknoci plemienia szybko wyczerpayby moje rodki.
Prbowaem pniej szkicowa twarze na kartkach papieru i sugerowaem kobietom, aby je maloway tak jak
ich wasne oblicza; odniosem taki sukces, e zrezygnowaem z moich niezrcznych szkicw. Rysowniczki nie
byy bynajmniej wyprowadzone z rwnowagi widokiem biaych kart, co wskazuje na obojtno ich artyzmu w
stosunku do naturalnej budowy twarzy ludzkiej.
Poniewa tylko niektre bardzo stare kobiety zachoway w tej sztuce mistrzostwo w takim stopniu, przez
dugi czas byem przekonany, e mj zbir zosta skompletowany w ostatniej chwili. Jake si zdziwiem, kiedy
dwa lata temu otrzymaem ilustrowan publikacj dotyczc kolekcji zebranej pitnacie lat pniej przez
pewnego koleg brazylijskiego! Jego dokumenty nie tylko wyglday jak wykonane tak samo pewn rk, lecz
niektre motywy byy wprost identyczne. Przez cay ten czas styl, technika i inspiracja pozostay te same, tak jak
nie zmieniy si w cigu 40 lat dzielcych wizyt Boggianiego od mojej. Ten konserwatyzm jest tym bardziej
zastanawiajcy, e nie rozciga si na garncarstwo, ktre jeli sdzi wedug ostatnio zebranych egzemplarzy i
publikacji ulego penej degeneracji. Mona w tym widzie dowd wyjtkowego znaczenia malowide na ciele
w kulturze tubylcw.
Niegdy motywy byy tatuowane lub malowane; obecnie stosowana jest tylko ta ostatnia technika. Malarka
pracuje na twarzy lub ciele towarzyszki, czasem take chopczyka. Mczyni szybciej zarzucaj zwyczaje.
Cienk opatk z bambusu zanurzon w soku genipapo ktry, zrazu bezbarwny, staje si niebieskoczarny przez
utlenienie artystka improwizuje na ywym ciele, nie majc przed sob modelu, szkicu ani wzoru; ozdabia
grn warg motywem w ksztacie uku zakoczonego na dwch kocach spiralami, nastpnie dzieli twarz przy
pomocy pionowej kreski, czasami przecitej przez poziom. Twarz, powiartowan, rozdzielon lub nawet
przecit na ukos, dekoruje si swobodnie arabeskami, ktre rozwijaj si jak na paskim obrazie, nie baczc na
oczy, nos, policzki, czoo lub brod. Skomplikowane kompozycje asymetryczne, jakkolwiek zharmonizowane,
wychodz z jakiego bd punktu i s prowadzone a do koca bez wahania i krele. Zaoeniem s wzgldnie
proste motywy, jak spirale, esy, krzye, heraldyczne romby, greki i woluty, lecz motywy te s tak kombinowane,
e kade dzieo ma oryginalny charakter: na 400 rysunkw zebranych w roku 1935 nie zauwayem dwch
jednakowych; poniewa jednak, porwnujc ten zbir z kolekcj zebran pniej, poczyniem wrcz odwrotne
spostrzeenia, naley wycign wniosek, e niezmiernie bogaty repertuar artystek jest jednak ograniczony
przez tradycj. Niestety, ani mnie, ani moim nastpcom nie udao si odkry teorii stanowicej podstaw tej
stylistyki tubylczej: informatorzy padaj kilka nazw odpowiadajcych zasadniczym motywom, lecz zasaniaj
si niewiadomoci lub zapomnieniem, jeli chodzi o dekoracje bardziej zoone. A zatem albo malarki pracuj
rzeczywicie na podstawie umiejtnoci empirycznej, przekazywanej z pokolenia na pokolenie, albo te zaley
im na zachowaniu w tajemnicy arkanw sztuki.

Rys. 18. Rysunek chopczyka Kadiueo.

Rys. 19. Inny rysunek tego samego autora.

Dzisiaj Indianie Kadiueo maluj si tylko dla przyjemnoci, lecz kiedy zwyczaj ten mia gbsze znaczenie.
Wedug wiadectwa Sanchez-Labradora kasty arystokratyczne maloway czoo, natomiast gmin ozdabia ca
twarz; w tej epoce rwnie jedynie mode kobiety szy za mod: Stare kobiety, pisze, rzadko trac czas na te
rysunki; zadowalaj si rysami wyrytymi przez lata na ich twarzach. Misjonarz jest wzburzony tym
lekcewaeniem dziea Stwrcy: dlaczego tubylcy zmieniaj wygld ludzkiej twarzy? Szuka wytumaczenia: czy
to w celu oszukania godnego odka spdzaj dugie godziny na rysowaniu arabesek? czy te po to, eby
wrogowie ich nie rozpoznali? Cokolwiek sobie wyobraa, zawsze chodzi o oszustwo. Dlaczego? Chocia
misjonarz odczuwa do tego wstrt, nawet on zdaje sobie spraw, e malowida maj dla tubylcw znaczenie
wielkiej wagi, e s w pewnym sensie celem samym w sobie. Tote oskara on tych ludzi, ktrzy trac cae dnie
dajc si malowa i zapominaj o polowaniu, owieniu ryb i swoich rodzinach. Dlaczego jestecie tacy
niemdrzy? pytali oni misjonarzy. A dlaczego jestemy niemdrzy? odpowiadali ci ostatni. Bo nie
malujecie si jak Eyiguayeguis. Trzeba byo by pomalowanym, aby by czowiekiem; kto pozostawa w stanie
natury, nie rni si od zwierzcia.

Rys. 20. Dwa malowida na twarzy: do zauwaenia motyw uformowany przez dwie stykajce si spirale,
ktry wyobraa grn warg i jest na niej umieszczony.

Niewtpliwie zachowanie do dzisiaj tego zwyczaju u kobiet mona tumaczy wzgldami erotycznymi.
Reputacja kobiet Kadiueo jest solidnie ustalona na obu brzegach Rio Paraguay; wielu Metysw i Indian z innych
plemion przybyo, aby si osiedli i oeni w Nalike. By moe, malowida na twarzy i ciele tumacz t si
przycigajc, w kadym razie wzmacniaj ja i symbolizuj. Delikatne i subtelne kontury tak wyrane jak rysy
twarzy to je podkrelaj, to zdradzaj i nadaj kobiecie co rozkosznie prowokujcego. Ta malowana chirurgia
jest jakby szczepieniem sztuki na ciele ludzkim. I kiedy Sanchez-Labrador protestuje i twierdzi, e jest to
;,przeciwstawienie sztucznej brzydoty wdzikom Natury, to przeczy zarazem sam sobie, gdy kilka wierszy
dalej twierdzi, e najpikniejsze tkaniny nie mog rywalizowa z tymi malowidami. Nigdy prawdopodobnie
erotyczne dziaanie szminki nie byo tak systematycznie i wiadomie wyzyskiwane.
Przez malowanie twarzy, podobnie jak przez praktykowanie sztucznych poronie i dzieciobjstwa, plemi
Mbaya dawao wyraz tej samej nienawici wobec natury. Sztuka tubylcw gosi suwerenn pogard wobec
gliny, z ktrej jestemy ulepieni, i w tym znaczeniu graniczy z grzechem. Z tego punktu widzenia Sanchez-
Labrador, jako jezuita i misjonarz, okaza wyjtkow bystro odgadujc w niej demoniczno. On te podkrela
prometejski element w tej sztuce dzikich, kiedy opisuje technik, przy pomocy ktrej tubylcy pokrywali swe
ciao motywami w ksztacie gwiazd: W ten sposb kady Eyiguayegui uwaa si za co w rodzaju Atlanta,
ktry ju nie tylko na ramionach i w rkach, lecz na caym ciele nosi nieudolnie przedstawiony wszechwiat.
Czyby wytumaczenie dziwnej sztuki kadiueo polegao na tym, e za jej porednictwem czowiek wyraa
protest przeciwko temu, aby by odbiciem obrazu bstwa?
Przypatrujc si motywom w formie kresek, spirali i widrw, w ktrych lubuje si ta sztuka, myli si
nieodparcie o baroku hiszpaskim, o jego ozdobach z kutego elaza i stiukach. Czy moe mamy przed sob
sztuk o stylu naiwnym, zapoyczon od zdobywcw? Pewne jest, e tubylcy przyswajaj sobie tematy, i znamy
przykady takiego postpowania. Kiedy Indianie zwiedzili pierwszy okrt zachodni eglujcy po rzece Paraguaj,
marynarze z Maracanha ujrzeli nazajutrz motyw w formie kotwicy na ich ciaach; pewien Indianin da sobie
nawet namalowa na piersiach mundur oficerski dokadnie odtworzony, z guzikami, galonami, pasem i poami.
Wszystko to dowodzi tylko, e Indianie Mbaya mieli ju zwyczaj malowania si i e osignli w tej sztuce
wielk technik. Ponadto, chocia w Ameryce przedkolumbijskiej ich styl krgolinijny by rzadkoci, jednake
istniej analogie z dokumentami archeologicznymi wykopanymi w rnych miejscach kontynentu. Niektre z
tych zabytkw s o kilka wiekw wczeniejsze ni odkrycie Ameryki: Hopewell8 w dolinie Ohio i ceramika
Caddo9 niedawno odkryta w dolinie Missisipi; Santarm10 i Maraj11 u ujcia Amazonki i Chavin12 w Peru.
Nawet to rozrzucenie jest oznak staroytnoci.
Prawdziwe zagadnienie polega na czym innym. Kiedy studiuje si rysunki Kadiueo, narzuca si twierdzenie,
e ich oryginalno nie pynie z motyww podstawowych, dostatecznie prostych na to, aby mogy by
wymylone lub zapoyczone (prawdopodobnie oba procesy istniay obok siebie), lecz wynika ze sposobu, w jaki
s one wzajemnie powizane oryginalno ta jest na poziomie rezultatw skoczonego dziea sztuki. Metody
kompozycji s tak wyrafinowane i systematyczne, e znacznie przewyszaj analogiczne sugestie, jakie sztuka
europejska epoki Odrodzenia mogaby dostarczy Indianom. Niezalenie od tego, jaki by punkt wyjcia, mona
przypisa ten nadzwyczajny rozwj tylko specyficznym przyczynom indiaskim. Kiedy prbowaem okreli
niektre z tych przyczyn, porwnujc sztuk Kadiueo z innymi dzieami, ktre maj z ni pewne podobiestwa:
w staroytnych Chinach, na wybrzeu pnocno-zachodnim Kanady, Alaski, Nowej Zelandii 13. Hipoteza, ktr
tu przedstawiam, rni si od wczeniejszej interpretacji, lecz jej nie przeczy, ale raczej j uzupenia.
Zanotowaem wwczas, e sztuk Kadiueo charakteryzuje dualizm mczyni s rzebiarzami, kobiety
malarkami. Mczyni s przywizani do stylu przedstawiajcego, realistycznego pomimo stylizacji, podczas
gdy kobiety powicaj si sztuce nie przedstawiajcej. Ograniczajc si w tej chwili do rozwaa o sztuce
kobiety, chciabym podkreli, e ten dualizm przejawia si jeszcze w innych cechach.

Rys. 21. Ornament malowany na skrze

Kobiety uprawiaj dwa style, oba w duchu dekoracyjnym i abstrakcyjnym. Jeden jest kanciasty i
geometryczny, drugi krzywolinijny i swobodny. Najczciej kompozycje s oparte na regularnej kombinacji obu
stylw. Na przykad jeden jest uyty w bordiurze lub obramowaniu, drugi w gwnej ozdobie; uderza to jeszcze
bardziej w ceramice, gdzie najczciej wzr geometryczny ozdabia szyj, a krzywolinijny ucho naczynia lub

8
Hopewell, przedhistoryczna kultura tzw. budowniczych kurhanw w Ameryce Pn., z gwnym orodkiem w Ohio,
wyrniajca si wysokim poziomem sztuki zdobniczej.
9
Caddo (Kaddo) nazwa grupy plemion indiaskich rodziny jzykowej hoka-sju, zajmujcych niegdy obszar na pograniczu
dzisiejszych stanw Oklahoma, Texas i Luizjana.
10
Santarm, jeden z odkrytych w dorzeczu Amazonki, w pobliu ujcia Tapajoz, orodkw prehistorycznych, znany ze swej
ceramiki oryginalnego ksztatu.
11
Maraj, wyspa u ujcia Amazonki, na ktrej odkryto pikne urny pogrzebowe i fragmenty bogato zdobionej ceramiki.
12
Chavin, jedna z najstarszych, wysoko rozwinitych kultur dawnego Peru, wyrniajca si odrbnym stylem budownictwa
kamiennego, rzeby z czstym motywem jaguara, i ceramiki.
13
Rwnolego przedstawienia w sztuce Azji i Ameryki, Renaissance, tom II i III, Nowy Jork 1945, str. 168-186, 20 ilustracji.
odwrotnie. Styl krzywolinijny jest chtniej uywany przy malowaniu twarzy, geometryczny za na ciele chyba
e przez dodatkowy podzia kada cz ma na sobie dekoracj bdc kombinacj obu stylw.
W skoczonym dziele przejawia si zawsze troska o rwnowag, prcz innych zasad, rwnie
uszeregowanych w pary: ozdob, zrazu linearn, przy wykaczaniu przemienia si czciowo w paszczyznow
(przez wypenienie pewnych przestrzeni, tak jak to czynimy, kiedy rysujemy machinalnie); wikszo dzie
opiera si na kombinacji tych dwch tematw, prawie zawsze motyw i to zajmuj mniej wicej t sam
przestrze, tak e mona odczytywa kompozycj w dwojaki sposb, odwracajc elementy majce gra jedn
lub drug rol: kady motyw moe by traktowany jako pozytyw lub negatyw. Wreszcie dekoracja opiera si
czsto na podwjnej zasadzie symetrii i asymetrii jednoczenie stosowanych, co przejawia si w formie
przeciwstawienia rejestrw, rzadko przecitych pionowo lub poziomo, czciej ukonie w jedn lub drug
stron, albo jeszcze rozcitych na krzy prosto lub zarazem prosto i ukonie. Celowo uywam terminw
heraldycznych, gdy wszystkie te reguy nieodparcie nawizuj do zasad, na jakich zbudowane s herby.
Prowadmy dalej analiz przy pomocy przykadu: oto malowido na ciele, ktre wydaje si proste (rys. 22-
23). S to faliste, przecinajce si linie ograniczajce regularne, wrzecionowate pola, w gbi umieszczone s
mae prostokty po jednym w kadym polu. Ten opis jest mylny: przyjrzyjmy si bliej. Opis zdaje moe spraw
z oglnego wygldu wykoczonego rysunku, lecz rysowniczka nie rozpocza od falistych wstg, aby ozdobi
nastpnie kady odstp maym prostoktem; posugiwaa si inn metod, bardziej skomplikowan. Pracowaa
jak brukarz, budujc stopniowo rzdy przy pomocy identycznych elementw, z ktrych kady skomponowany
jest w nastpujcy sposb: odcinek wstgi, uksztatowany w czci wklsej i przylegej czci wypukej,
wrzecionowate pole, prostokt w rodku tego pola. Te elementy zazbiaj si jeden o drugi i dopiero przy kocu
kompozycja osiga symetri, ktra potwierdza i odsania dynamiczny sposb wykonania.
Styl kadiueo stawia nas zatem w obliczu caej serii zoonych zagadnie. Przede wszystkim mamy dualizm,
ktry odzwierciedla si w rnych kierunkach jak w gabinecie luster: mczyni i kobiety, rzeba i malarstwo,
tematyczno i abstrakcja, kty i krzywizny, geometria i arabeski, szyjka i wybrzuszenie, symetria i asymetria,
linia i paszczyzna, bordiura i motyw, figura i pole, rysunek i to. Lecz sprzecznoci te zauwaamy dopiero przy
badaniu, maj one charakter statyczny; dynamika sztuki, to znaczy sposb, w jaki motywy s wymylone i
wykonane, wykazuje ten dualizm we wszystkich kierunkach, gdy pierwotne tematy s najprzd rozoone na
elementy, nastpnie rekomponowane jako tematy wtrne, w ktrych spotykaj si w tymczasowej jednoci
fragmenty zapoyczone z tematw pierwotnych, uszeregowanych w ten sposb, e jedno zaoenia powraca
jakby przy pomocy magicznej sztuczki. Wreszcie zoone ozdoby w ten sposb otrzymane s na nowo
poprzecinane i przeciwstawione przy pomocy podziau, podobnie jak na herbach, na ktrych dwie dekoracje
zajmuj cztery pola i powtarzaj si naprzeciwko siebie.
Mona zatem wyjani, dlaczego ten styl przypomina w subtelniejszej formie nasze karty do gry. Kada
figura karciana odpowiada dwm potrzebom; ma przede wszystkim podwjn funkcj: jest przedmiotem i suy
w dialogu lub pojedynku partnerw, ma ona rwnie odegra w grze rol wyznaczon kadej karcie jako
przedmiotowi nalecemu do kolekcji. Z tego zoonego powoania wynikaj rne wymagania: wymaganie
symetrii zwizanej z funkcj, wymaganie asymetrii odpowiadajcej roli. Zagadnienie jest rozwizane przez
przyjcie kompozycji symetrycznej, lecz wedug skonej osi; unika si w ten sposb formuy kompletnie
asymetrycznej, ktra odpowiadaaby roli, lecz byaby sprzeczna z funkcj, a zarazem formuy odwrotnej,
zupenie symetrycznej, pocigajcej za sob odwrotne nastpstwa. Chodzi tu take o sytuacj zoon,
odpowiadajc dwm sprzecznym formom dualizmu i wynikajc z kompromisu zrealizowanego przez wtrne
przeciwstawienie pomidzy idealn osi przedmiotu i osi rysunku, ktry go przedstawia. Aby jednak doj do
tego wniosku, bylimy zmuszeni przekroczy zakres analizy stylistycznej. Na to, by zrozumie styl kart do gry,
nie wystarczy zastanowi si nad ich rysunkiem, trzeba take zada sobie pytanie, do czego te karty su. Do
czego zatem suy sztuka kadiueo?
 Rys. 22-23. Malowida na ciele: na lewo ze zbiorw Boggianiego (1895), na prawo ze zbiorw autora
(1935).14

Czciowo odpowiedzielimy na to pytanie, a raczej uczynili to za nas tubylcy. Malowida na twarzy nadaj
przede wszystkim jednostce tej godno istoty ludzkiej stwierdzaj przejcie od natury do kultury, od
nierozumnego zwierzcia do czowieka cywilizowanego. Nastpnie, rnic si w stylu i kompozycji zalenie
od kasty, wyraaj w spoeczestwie zoonym hierarchi praw i posiadaj w ten sposb funkcj socjologiczn.
Pomimo wagi tego ustalenia nie wystarcza ono do zdania sobie sprawy z oryginalnych cech sztuki tubylczej,
co najwyej tumaczy ono jej istnienie. Prowadzimy zatem dalej analiz struktury spoecznej. Plemi Mbaya
byo podzielone na trzy kasty; kada z nich miaa sw etykiet. Dla arystokracji i w pewnym stopniu dla
wojownikw istotnym zagadnieniem bya sprawa prestiu. Dawne opisy wykazuj, jak paraliowaa ich troska o
zachowanie godnoci, o to, aby sobie nie uchybi, a przede wszystkim nie popeni mezaliansu. Takie
spoeczestwo byo zatem zagroone przez segregacj. Bd dobrowolnie, bd te z koniecznoci kada kasta
dya do zamknicia si w sobie ze szkod dla zwartoci caego spoeczestwa. W szczeglnoci endogamia
kastowa i mnogo odcieni hierarchicznych umiay przeciwdziaa moliwoci zwizkw odpowiadajcych
konkretnym potrzebom ycia zbiorowego. Tylko w ten sposb mona wytumaczy paradoks spoeczestwa
opierajcego si rozmnaaniu: aby chroni si przed niebezpieczestwem mezaliansw wrd siebie, doszo ono
do odwrotnoci rasizmu, ktra polega na systematycznym adoptowaniu wrogw lub obcych.
W tych warunkach charakterystycznym zjawiskiem jest istnienie na kracach wielkiego obszaru
kontrolowanego przez plemi Mbaya na pnoco-wschd i poudnio-zachd prawie identycznych form
organizacji spoecznej pomimo odlegoci geograficznej. Indianie Guana z Paragwaju i Bororo z centralnego
Mato Grosso posiadali (i w tej ostatniej okolicy jeszcze posiadaj) struktur hierarchiczn podobn do struktury
Mbaya: byli lub s jeszcze podzieleni na trzy klasy, ktre jak si wydaje miay odrbne statuty prawne. Klasy
te byy dziedziczne i endogeniczne. Jednake wyej opisane niebezpieczestwo zarwno w plemieniu Mbaya,
jak Guana i Bororo byo czciowo zaegnane przez podzia na poowy, ktry przecina u Bororo wszystkie
klasy. Podczas gdy zakazane byy maestwa midzy czonkami rnych klas, istniao odwrotne zobowizanie
co do czonkw obu pow: mczyzna z jednej poowy musia obowizkowo eni si z kobiet z drugiej, i
wzajemnie. Suszne jest zatem twierdzenie, e asymetria klas jest w pewnym sensie zrwnowaona przez
symetri pow.

14
W kolejnych wydaniach ksiki rysunki te pokazane s w lustrzanym odbiciu i maj rne pooenie!
 Rys. 24-25. Dwa motywy malowide na ciele i twarzy.

Czy naley uwaa za jednolity system t zoon struktur utworzon przez trzy hierarchiczne klasy i dwie
zrwnowaone poowy? Moliwe. Rwnie pocigajce byoby rozrni te dwa aspekty i traktowa jeden z nich
jako wczeniejszy ni drugi. W tym przypadku nie brak argumentw przemawiajcych za pierwszestwem bd
klas, bd te pow.

Rys. 26. Malowido na twarzy.

Kwestia, ktra nas interesuje, jest innej natury. Chocia mj opis systemu Guana i Bororo (do ktrego wrc,
kiedy bd mwi o moim pobycie wrd tych ostatnich) jest krtki, wynika z niego wyranie, e pod wzgldem
socjologicznym system ten ma wiele podobiestwa do struktury, ktr uwydatniem w dziedzinie stylu, mwic
o sztuce kadiueo. Mamy zawsze do czynienia z podwjnym przeciwiestwem. W pierwszym przypadku polega
ono najprzd na przeciwiestwie pomidzy organizacjami trjdzieln i dwudzieln, pierwsz asymetryczn,
drug symetryczn, a po wtre na przeciwiestwie mechanizmw socjologicznych opartych na hierarchii i na
wzajemnoci. Wysiek, jakiego wymaga dochowanie wiernoci tym przeciwstawnym zasadom, prowadzi do
podziaw i podpodziaw grupy spoecznej na podgrupy zwizane ze sob lub przeciwstawne. Jak herb, ktry
czy na swym polu prerogatywy otrzymane przez kilka linii rodowych, spoeczestwo jest podzielone i
poprzecinane. Wystarczy przypatrzy si planowi wioski Bororo (uczyni to pniej), aby spostrzec, e jest on
skomponowany w taki sam sposb jak rysunek kadiueo.
Wszystko odbywa si w ten sposb, jakby plemiona Bororo i Guana w obliczu sprzecznoci swej struktury
spoecznej doszy do jej rozwizania (lub ukrycia) metodami czysto socjologicznymi. Moe mieli oni poowy,
zanim dostali si pod wpywy Mbaya, i ten rodek trzymali ju w rkach; moe wymylili je dopiero pniej lub
zapoyczyli od innych, poniewa arystokratyczna buta bya mniej zakorzeniona na prowincji; mona by rwnie
snu inne hipotezy. Tego rozwizania brak w plemieniu Mbaya: albo go nie znali (co jest nieprawdopodobne),
albo raczej nie dogadzao ono ich fanatyzmowi. Nie mieli zatem szansy rozwizania swych sprzecznoci lub
przynajmniej ukrycia dziki sztucznym instytucjom. Lecz rodek ten, ktrego im byo brak pod wzgldem
spoecznym lub ktrego si wyrzekli, nie mg jednak pozosta dla nich cakowicie obcy, nie przesta on ich
niepokoi w sposb podstpny. A poniewa nie mogli uwiadomi go sobie i zastosowa w yciu, zaczli o nim
marzy nie w formie bezporedniej, gdy sprzeciwiaoby si to ich przesdom, lecz w formie transponowanej i
pozornie nieszkodliwej w swojej sztuce. Jeeli ta analiza jest suszna, trzeba bowiem ostatecznie interpretowa
sztuk graficzn kobiet Kadiueo, wytumaczy jej tajemniczy czar i zoono, jej bezinteresowno na pierwszy
rzut oka, jako wizj spoeczestwa poszukujcego z niezaspokojon namitnoci sposobu symbolicznego
wyobraenia instytucji, ktre mogoby posiada, gdyby nie przeszkadzay temu jego interesy i przesdy.
Zachwycajca cywilizacja, ktrej krlowe krel marzenia sw szmink: hieroglifami opisuj nieosigalny wiek
zoty i czcz go ozdobami, odsaniajc zarazem jego tajemnic i sw wasn nago.

Cz szsta Bororo.

XXI. Zoto i diamenty.

Naprzeciwko Porto Esperana, na prawym brzegu Rio Paraguay, Corumba, wrota Boliwii, wydaje si
wymylona przez Juliusza Verne'a. Miasto jest pooone na szczycie wapiennej skay wznoszcej si nad rzek.
Jeden lub dwa parowe statki koowe o cienkich kominach z dwoma pitrami kabin na niskim kadubie, otoczone
pirogami, stoj zakotwiczone w przystani, skd wznosi si droga. Na pocztku stoi kilka gmachw o rozmiarach
nieproporcjonalnych do reszty dyrekcja ce, arsena; przypominaj czasy, kiedy Rio Paraguay bya nieustalon
granic pomidzy pastwami, ktre niedawno uzyskay niepodlego i pene byy modzieczych ambicji; droga
rzeczna suya wtedy oywionym stosunkom pomidzy Rio de la Plata i wntrzem kontynentu.
Osignwszy szczyt skay droga biegnie granic na przestrzeni okoo 200 metrw, nastpnie skrca pod
ktem prostym i wpada do miasta: duga ulica o niskich domach z paskimi dachami, tynkowanych na biao i
szaroto. Ulica koczy si kwadratowym placem porosym traw, pomidzy tulipanami o jaskrawych
kolorach, pomaraczowych i zielonych. Za miastem cignie si kamienista rwnina a do wzgrz zamykajcych
horyzont.
Jedyny hotel, zawsze zapeniony, a u mieszkacw kilka pokoi na parterze przepojonych wilgoci bagnisk;
koszmary wierne rzeczywistoci przemieniaj nocujcego tam podrnego w pewnego rodzaju mczennika z
pierwszych czasw chrzecijastwa, wrzuconego do dusznej jaskini na er pluskwom. Jedzenie jest wstrtne,
gdy biedna i nie uprawiona okolica nie moe zaspokoi potrzeb 2 do 3 tysicy mieszkacw i przejezdnych,
stanowicych ludno Corumby. Wszystko jest niesychanie drogie; pozorne oywienie, kontrastujce z paskim
i pustynnym krajobrazem rozcigajcym si za rzek, podobnym do brzowej gbki, sprawia wraenie ycia i
wesooci, jakie mogy panowa w pionierskich osiedlach Kalifornii lub Dalekiego Zachodu sprzed stu lat.
Wieczorem caa ludno gromadzi si na szczycie. Przed chopcami, ktrzy ze zwieszonymi nogami siedz na
balustradzie milczc, dziewczyny spaceruj grupkami po trzy lub cztery i rozmawiaj szeptem. Robi to wraenie
jakiej ceremonii; nic bardziej dziwacznego ni ta pena powagi parada przedlubna w wietle migotliwych lamp
elektrycznych na skraju 500 kilometrw bagnisk, po ktrych bdz a do bram miasta strusie i we boa.
Corumba ley w odlegoci zaledwie 400 kilometrw w linii powietrznej od Cuiaby; asystowaem przy
rozwoju komunikacji lotniczej pomidzy tymi dwoma miastami, od maych, gwatownie koyszcych si
aparatw z czterema miejscami, ktre leciay 2-3 godziny, do 12-osobowych Junkersw w latach 1938-1939. W
1935 roku mona byo jednak dojecha do Cuiaby tylko wod, przy czym odlego 400 kilometrw bya
podwojona przez zakrty rzeki. W porze deszczw potrzeba byo omiu dni, aby dojecha do stolicy stanu, a w
porze suszy czasami trzech tygodni. Statek osiada na mielinie pomimo niewielkiego swego zanurzenia, tracio
si cae dnie, aby go wprowadzi z powrotem w nurt przy pomocy kabla przyczepionego do jakiego mocnego
pnia na wybrzeu i szarpanego wciekle przez motor. W biurze kompanii wisia afisz peen wdziku. Podaj
obok dosowne tumaczenie, zachowujc styl i ukad graficzny. Nie trzeba dodawa, e rzeczywisto mao
przypominaa opis.

CZY JEGO EKSCELENCJA WYBIERA SI W PODR?

Niech absolutnie da wspaniaego
N/M CIDADE DE CORUMBA

przedsibiorstwa eglugi Rzecznej M. & Cle, ten parowy statek

posiada najlepsze urzdzenia, doskonae azienki, wiato
elektryczne, wod biec we wszystkich kabinach i wspaniae
Garsoniery.
Najszybszy i najbardziej komfortowy statek na linii Cuiaba-
Corumba Porto Esperana.
Biorc w miecie Corumba lub w Porto Esperana N/M Cidade
de Corumba, Jego Ekscelencja przybdzie do miejsca
przeznaczenia o 3 lub wicej dni wczeniej ni innym statkiem, a
poniewa zagadnienie Czasu jest wanym czynnikiem na terenie
dziaalnoci, zatem naleaoby wybiera statek najszybszy i
najbardziej komfortowy.

VAPEUR GUAPORE
W celu lepszej obsugi PP. Pasaerw, Przedsibiorstwo
odnowio wspaniay parowiec Guapore przenoszc sal jadaln na
gr, pomys, ktry da statkowi wspania Sal Jadaln i wielk
przestrze do poruszania si dystyngowanym pasaerom.

Naley zatem wybiera statki pospieszne N/M CIDADE DE

CORUMBA i GUAPORE.

A jednak jaka to bya rozkoszna podr! Pasaerw niewielu: rodziny hodowcw powracajcych do swoich
stad, wdrowni kupcy libascy, wojskowi z garnizonw i prowincjonalni urzdnicy. Wszedszy na pokad cae
towarzystwo przybierao strj plaowy: piamy w pasy jedwabne dla elegantw ktre nie zakryway
dostatecznie owosionego ciaa, i sanday. Dwa razy dziennie zasiadano do posiku o niezmiennym jadospisie,
skadajcym si z pmiskw ryu, fasoli i suchej mki manioku z woowin wie lub konserwow. Nazywa
si to feijoada od feijo fasola. aroczno moich towarzyszy dawaa si porwna tylko z bystroci ich
sdw o codziennych potrawach ogaszano, e feijoada bya muito boa albo mutito ruim, to znaczy
wspaniaa lub wstrtna, mieli rwnie tylko jeden termin kwalifikujcy deser zoony z tustego sera i pasty
owocowej, ktre jada si razem kocem noa, by on tak lub nie bem doce tzn. dobrze lub niedostatecznie
sodki.
Co 30 kilometrw statek przystawa w celu uzupenienia zapasu drzewa, a jeeli to byo potrzebne, czekao
si 2 lub 3 godziny na naczelnika, ktry udawa si na k, chwyta na lasso krow, zarzyna j, patroszy przy
pomocy zaogi i wciga nastpnie na pokad, zaopatrujc nas w ten sposb w wiee miso na kilka dni. Przez
reszt czasu statek powoli lizga si po wskich ramionach rzeki; nazywa si to ukada estires, to znaczy
przebywa kolejno jednostki eglugi utworzone przez odcinki rzeki zawarte pomidzy dwoma ukami, tak
zarysowanymi, e nie wida nic poza nimi. Te estires zbliaj si niekiedy do siebie w formie meandrw tak
bardzo, e wieczorem znajdowalimy si w odlegoci zaledwie kilku metrw od miejsca, w ktrym bylimy
rano. Czsto statek ociera si o gazie zalanego wod lasu porastajcego brzegi. Haas motoru budzi wiat
niezliczonych ptakw: ary o skrzydach jakby pokrytych emali niebiesk, czerwon i zot, kormorany
nurkujce z wygitymi szyjami niby skrzydlate we, papugi, ktre napeniaj powietrze krzykiem na tyle
podobnym do gosu, aby mona go nazwa nieludzkim. Przez sw blisko i monotoni widok skupia na sobie
uwag i wprowadza w rodzaj odrtwienia. Od czasu do czasu jakie szczeglne zdarzenie porusza pasaerw:
para jeleni lub tapirw przepywa rzek; cascavel w dzwonkowaty lub giboya w pyton wije si na
powierzchni wody, lekki jak dbo; albo pojawia si stado rojcych si jacares, niegronych krokodyli prdko
nuyo zabijanie ich strzaem z karabinu w oko. owienie piranii jest bardziej interesujce. W jakim miejscu na
rzece znajduje si wielka saiadeiro, suszarnia misa, w ksztacie szubienicy: pomidzy komi rozrzuconymi
wokoo, na rwnolegych barierach, wisz sinawe pocie, ponad ktrymi szybuj ciemne ptaki ywice si
padlin. Na przestrzeni setek metrw rzeka jest czerwona od krwi pyncej z rzeni. Wystarczy zarzuci wdk
nie czekajc na zanurzenie si nagiego haczyka; kilka pijanych krwi piranii podpywa natychmiast i na wdce
zawisa zoty romb. Rybak musi by ostrony odczepiajc zdobycz: jedno ugryzienie moe pozbawi go palca.
Mijamy dopyw So Loureno, w ktrego grnym biegu wysidziemy na ld, aby i na spotkanie Bororo;
pantanal znika; z jednej i drugiej strony rzeki mamy przed sob krajobraz campo, trawiaste sawanny, na ktrych
pojawiaj si ju czciej domy i pas si stada.
Niewiele znakw zapowiada Cuiab eglarzowi: w wodzie rzeki brukowana rampa, nad ktr odgaduje si
sylwetk starego arsenau. Std ulica dugoci 2 kilometrw prowadzi wrd wiejskich domw do placu, gdzie
wznosi si katedra, biaa i rowa pomidzy dwiema alejami krlewskich palm. Na lewo kuria biskupia, na
prawo paac gubernatora, a na rogu gwnej ulicy obera, jedyna w tej epoce, prowadzona przez grubego
Libaczyka.
Opisaem ju Goyaz i powtarzabym si, gdybym rozwodzi si nad Cuiab. Pooenie jej jest mniej pikne,
lecz miasto ze swymi prostymi domami, stanowicymi co poredniego pomidzy paacem a chat, ma ten sam
wdzik. Poniewa teren jest falisty, z grnych piter domw wida zawsze cz miasta: biae domy okryte
pomaraczow dachwk koloru ziemi okalajce ziele ogrodw, quintaes. Wok gwnego placu w formie
litery L mae uliczki przypominaj osiemnastowieczne miasto kolonialne; prowadz one do przedmie, ktre
su jako karawanseraj, do lepianek chronicych si w niewyranie rysujcych si alejach drzew bananowych i
mangowych, a dalej, bardzo blisko za nimi, rozciga si ju wie, gdzie pas si stada wow, ktre albo maj
zaraz odej, albo dopiero przybyy z serto.
Cuiaba zostaa zaoona w poowie XVIII wieku. Okoo roku 1720 podrnicy z So Paolo, zwani
bandeirantes, przybyli po raz pierwszy do tych okolic, w odlegoci kilku kilometrw od dzisiejszego miasta
zaoyli ma placwk i osiedlili kolonistw. Kraj by zamieszkany przez Indian Cuxipo; niektrzy z nich
zgodzili si przyj prac przy karczowaniu. Pewnego dnia jeden z kolonistw, nazwiskiem Miguel Sutil posa
kilku tubylcw na poszukiwanie miodu dzikich pszcz. Indianie wrcili tego samego wieczora z rkami
penymi zotych bryek zebranych na powierzchni ziemi. Niezwocznie Sutil i jego towarzysz zwany Barbudo
brodacz poszli z tubylcami na to miejsce: zoto byo wszdzie. W cigu miesica zebrali 5 ton bryek.
Nie naley si wic dziwi, e okolice Cuiaby s miejscami podobne do pola bitwy: kopce porose traw i
krzakami wiadcz o dawnej gorczce. Jeszcze dzisiaj zdarza si, e Cuiabaczyk natrafi na bryk uprawiajc
jarzyny. Dotychczas znajduje si tu zoto w formie pajetek. W Cuiabie ebracy s poszukiwaczami zota, widuje
si ich przy pracy w oysku strumienia pyncego przez doln cz miasta. Caodzienny wysiek daje im
dosy, aby je, a kilku kupcw uywa jeszcze maej wagi i zamienia garstk proszku na miso lub ry.
Natychmiast po ulewie, kiedy woda pynie w bruzdach, dzieci przybiegaj z kulami mikkiego wosku, ktre
zanurzaj w wodzie i czekaj, aby przykleiy si do drobniutkie byszczce blaszki. Mieszkacy Cuiaby
twierdz zreszt, e ya przechodzi pod ich miastem na gbokoci kilku metrw; ley ona, powiadaj, pod
skromnym budynkiem biura Banku Brazylii i stanowi bogactwo przewyszajce znacznie sumy rezerw w
starowieckim skarbcu.
Z dawnej sawy Cuiabie pozosta powolny i ceremonialny styl ycia. Cudzoziemiec spdza pierwszy dzie na
kreniu tam i z powrotem po placu pomidzy ober a paacem rzdowym: po przybyciu skada si bilet
wizytowy; w godzin pniej adiutant, wsaty andarm, przynosi kart gubernatora; po sjecie, w czasie ktrej
od poudnia do godziny czwartej cae miasto zastyga w codziennej martwocie, skada si uszanowanie
gubernatorowi (podwczas interventeur), ktry zachowuje wobec etnografa postaw grzeczn i znudzon:
Indianie wolaby oczywicie, eby ich nie byo czyme s dla niego, jeli nie irytujcym przypomnieniem
nieaski, wiadectwem wydalenia go do zacofanego okrgu? Pogld biskupa jest taki sam: Indianie, zaczyna mi
tumaczy, nie s tacy okrutni i gupi, jak si myli; czy uwierz, e pewna Indianka Bororo wstpia do
klasztoru? e braciom z Diamentino udao si za cen jakich wysikw! wyksztaci trzech Paressi na
znonych stolarzy? A jeeli chodzi o dziedzin nauki, to misjonarze zebrali wszystko, co warto byo zachowa.
Czy syszaem, e pozbawiony kultury Urzd Ochrony pisze Bororo z tonicznym akcentem na ostatniej
samogosce, podczas gdy ojciec taki a taki ustali ju 20 lat temu, e akcent ten znajduje si na samogosce
rodkowej? Co za do legend, znaj opowie o potopie, co stanowi dowd, e Bg nie chcia, aby zostali
potpieni. Chc i do nich? Dobrze. Lecz przede wszystkim nieche si powstrzymam od sprzeciwiania si
dzieu misjonarzy: adnych frywolnych podarkw, lusterek, naszyjnikw. Nic prcz siekier; tych prniakw
powinno si poucza o witoci pracy.
Po odbyciu wszystkich formalnoci mona przystpi do spraw powanych. Cae dnie spdzam w pokoju za
sklepem kupcw libaskich, zwanych turcos, na wp grosistw, na wp lichwiarzy, zaopatrujcych w wyroby
elazne, tkaniny i lekarstwa tuziny krewnych, klientw lub protegowanych, z ktrych kady, z adunkiem
otrzymanym na kredyt, odjeda patem kilkoma woami albo te pirog, aby wycign ostatnie milreisy
pozostae w gbi puszczy lub na wybrzeach rzeki (po 20 lub 30 latach takiego ycia, rwnie okrutnego dla
niego samego, jak dla tych, ktrych wyzyskuje, urzdzi si dziki posiadanym milionom); u piekarza, ktry
przygotuje worki bolachas, okrgych chlebw z mki zmieszanej z tuszczem, pieczonych bez drody,
twardych jak kamienie, lecz zmikczanych na ogniu, a pokruszone wskutek wstrzsw i przepojone potem
wow nie stan si poywieniem nie do okrelenia, tak samo stchym jak miso zamwione u rzenika. Ten
by osob nostalgiczn, mia tylko jedn tsknot, a wszystko przemawiao za tym, e nigdy jej nie zaspokoi: czy
kiedy do Cuiaby zawita cyrk? A tak chtnie obejrzaby sonia: Tyle misa!.
Byli wreszcie bracia B., Francuzi, Korsykanie z pochodzenia, zamieszkali od dawna w Cuiabie dlaczego?
nie powiedzieli mi. Mwili ojczystym jzykiem gosem odlegym, piewnym, z pewnym wahaniem. Zanim
zostali wacicielami garau, polowali na czaple; Opisywali mi sw technik: polegaa ona na umieszczaniu na
ziemi toreb z biaego papieru, wielkie ptaki zafascynowane niepokalan barw, ktra jest rwnie ich wasn,
przychodziy bada je dziobem i olepione zarzucanym kapturem daway si uj bez oporu. Gdy
najpikniejsze pira zbiera si z ywych ptakw, w porze godowej. W Cuiabie byy szafy pene pir nie do
sprzedania, od kiedy moda pogardzaa nimi. Bracia B. stali si potem poszukiwaczami diamentw. Teraz
specjalizowali si w uzbrajaniu ciarwek, ktre wypuszczali, jak niegdy okrty poprzez nieznane oceany, na
szlaki, na ktrych adunek i wehiku naraone byy na niebezpieczestwo stoczenia si w gb wwozu lub rzeki.
Jeeli jednak docieray do celu, zysk 400% kompensowa poprzednie straty.
Czsto jedziem ciarwk w okolicach Cuiaby. W wili wyjazdu napeniao si zbiorniki benzyn w
duych ilociach, gdy naleao przewidzie zuycie na podr tam i z powrotem, a jecha trzeba byo cay czas
pierwszym lub drugim biegiem; zabierano zapasy i urzdzenia noclegowe, aby pasaerom umoliwi siedzenie i
schronienie w razie deszczu. Naleao rwnie przyczepi z boku lewary i narzdzia oraz zapas lin i desek
przeznaczonych do zastpienia zniszczonych mostw. O wicie nastpnego dnia wdrapywalimy si na szczyt
adunku jak na wielbda i ciarwka koyszc si ruszaa z miejsca. W poowie dnia zaczynay si trudnoci:
grunt zalany lub bagnisty, ktry trzeba byo pokry gaziami; spdziem kiedy trzy dni na przesuwaniu
naprzd dywanu z pniakw dwa razy duszego ni ciarwka, dopki nie przebylimy trudnego odcinka; albo
piasek, ktry wyabialimy pod koami, wypeniajc nastpnie zagbienia limi. Jeeli mosty byy cae, trzeba
byo pomimo to wyadowywa wz, aby zmniejszy ciar, i zaadowywa go z powrotem po przejechaniu
przez chwiejce si deski; jeeli trafilimy na most spalony poarem puszczy, rozbijalimy namioty i
naprawialimy go, aby nastpnie rozebra z powrotem, gdy deski mogy nam by jeszcze potrzebne; byy
wreszcie wiksze rzeki, do przebycia tylko promem zbudowanym z trzech pirg zczonych trawersami, ktre
pod ciarem auta nawet pustego zanurzay si po brzegi, by moe tylko po to, aby dowie wehiku do
wybrzea zbyt stromego lub zbyt grzskiego; wtedy trzeba byo improwizowa szlak na przestrzeni setek
metrw, dopki nie natrafio si na lepsz przysta lub brd.
Ludzie, ktrzy z zawodu prowadzili ciarwki, byli przyzwyczajeni do podry trwajcych tygodnie, a
czasem miesice. We dwch stanowili zaog: szofer i jego pomocnik; pierwszy by kierowc, drugi stojc na
stopniu baczy na przeszkody i czuwa nad posuwaniem si naprzd jak marynarz, ktry na dziobie okrtu
pomaga pilotowi w przebyciu cieniny. Mieli oni zawsze karabiny pod rk, gdy czasami w poprzek drogi
zatrzyma si jele lub tapir przestraszony albo raczej ciekawy. Strzelano do nich na oko, a powodzenie
decydowao o postoju: trzeba byo wypatroszy zwierz, rozpata, pokraja czci na plastry misa jak kartofle,
ktre by si obierao ruchem spiralnym a do rodka. Plastry nacierao si natychmiast bdc zawsze pod rk
mieszanin soli, pieprzu i czosnku. Ukadano je na socu na kilka godzin, co pozwalao czeka do nastpnego
dnia w celu powtrzenia operacji, ktra musiaa by ponawiana przez kilka dni nastpnych. Otrzymuje si w ten
sposb carne de sol mniej smaczne ni carne de vento, ktre w braku soca suszy si na szczycie erdzi na
wietrze, lecz ktrego nie mona przechowywa tak dugo.
Dziwna egzystencja tych przewodnikw-wirtuozw, zawsze gotowych do przeprowadzenia delikatnych
napraw, improwizujcych nawierzchni drogi, ktr pniej rozbierali, naraonych na pozostawanie tygodniami
w gbi puszczy, jeeli ciarwka si rozbije, dopki nie zjawi si inny wz i nie zaalarmuje Cuiaby, skd
znowu trzeba uda si po pomoc w transporcie roztrzaskanego wozu do So Paolo lub Rio. Przez ten czas
obozuje si, poluje, pierze, pi i cierpliwie czeka. Mj najlepszy szofer uciek kiedy przed wymiarem
sprawiedliwoci po popenieniu zbrodni, o ktrej nigdy nie mwi; nikt nie mgby go zastpi przy trudnych
przeprawach. W oczach nas wszystkich paci swym yciem, naraajc si co dzie na niebezpieczestwo za to
ycie, ktre kiedy zabra.
Kiedy opuszczalimy Cuiab o 4 rano, bya jeszcze noc. Wzrok odgadywa sylwetki kociow ozdobionych
stiukami od dou do dzwonnicy; wz podskakiwa na ulicach brukowanych kamieniami i wysadzanych
strzyonymi drzewami mangowymi. Charakterystyczny widok sadu, jaki przedstawia sawanna z racji
naturalnego rozmieszczenia drzew, stwarza zudzenie krajobrazu uporzdkowanego przez czowieka, podczas
gdy jest si ju w gbi puszczy; droga staje si wkrtce dostatecznie trudna, aby nas o tym przekona, wznosi
si nad rzek w kamienistych ukach przerywanych szczelinami i bagnistymi brodami zaronitymi przez
capoeira. W miar wzniesienia odkrywa si cienka i rowawa linia, zbyt staa, by mona j byo pomiesza z
blaskami jutrzenki. A jednak dugo wahamy si co do jej natury i realnoci. Dopiero po 3 lub 4 godzinach drogi
szczytem skalistego zbocza oko obejmuje szerszy horyzont i zmuszone jest uzna rzeczywisto ponad
zielonymi wzgrzami, z pnocy na poudnie, wznosi si czerwona ciana wysokoci 200-300 metrw, ktra ku
pnocy znia si stopniowo a do zrwnania z paskowyem; zbliajc si do od strony poudniowej
zaczynamy rozrnia szczegy. Ten mur, ktry wydawa si przed chwil jednolity, kryje w sobie wskie
kominy, wyodrbnione wystpy, balkony i platformy. W skalnym dziele s reduty i kruganki. Ciarwka
przez par godzin bdzie si posuwaa po rampie zaledwie poprawionej przez czowieka, ktra zaprowadzi nas
na grny brzeg chapada Mato Grosso, pozwalajc dotrze na paskowy o przestrzeni 1000 kilometrw,
opadajcy agodnie w kierunku pnocy a do basenu amazoskiego chapado.
Inny wiat otwiera si przed nami. Ostra trawa o mlecznej zieleni nie kryje cakowicie piasku biaego, tego
lub rowawego, produktu rozkadu powierzchniowego piaskowcowej gleby. Rolinno sprowadza si do
rozrzuconych tu i wdzie drzewek o wzowatych ksztatach, chronicych si przed susz, ktra panuje tu przez
7 miesicy w roku, przy pomocy grubej kory, woskowanych lici i kolcw. Wystarczy jednak, aby deszcz pada
przez kilka dni, a caa ta pustynna sawanna przemienia si w ogrd: trawa zielenieje, drzewa pokrywaj si
biaymi i liliowymi kwiatami. Nad wszystkim dominuje wraenie bezmiaru. Ziemia jest tak rwna, jej falisto
tak saba, e horyzont cignie si bez przeszkd na dziesitki kilometrw: p dnia podry przechodzi na
kontemplowaniu tego samego krajobrazu, dokadnie takiego samego jak ten, ktry widzielimy wczoraj, tak e
spostrzeenia i wspomnienia mieszaj si w obsesji bezruchu. Mimo e widok jest bardzo rozlegy, jest on tak
jednostajny, tak pozbawiony urozmaice, e daleki horyzont bierze si za chmury wysoko na niebie. Krajobraz
jest zbyt fantastyczny na to, aby wydawa si monotonny. Od czasu do czasu ciarwka przejeda w brd
przez wod pync po paszczynie; zalewa ona raczej rwnin, ni j przecina, jakby ten teren by za mody i
rzeki nie zdyy jeszcze wyobi sobie koryta, a przecie jest to jedna z najstarszych ziem w wiecie, fragment
jeszcze nie tknity kontynentu Gondwany, ktry w okresie drugorzdu czy Brazyli i Afryk.
Europa przedstawia wyrane ksztaty w rozproszonym wietle. Tutaj tradycyjne dla nas role ziemi i nieba
odwracaj si. Nad mleczn drog campo oboki pitrz si w nadzwyczajnych budowlach. Niebo jest domen
ksztatw i bry, ziemia zachowuje mikko pierwszych wiekw.
Pewnego wieczoru zatrzymalimy si niedaleko garimpo, kolonii poszukiwaczy diamentw. Sylwetki ich
ukazay si wkrtce koo naszego ogniska; kilku garimpeiros wycigao z workw lub kieszeni podartych ubra
mae rurki z bambusu i wyprniao ich zawarto do naszych rk; byy to nieszlifowane diamenty, ktre
spodziewali si nam sprzeda. Jednake byem dostatecznie poinformowany przez braci B. o obyczajach
garimpo, aby wiedzie, e nie moe to by nic naprawd interesujcego, gdy garimpo ma swe nie pisane, lecz
niemniej cile przestrzegane prawa.
Ludzie ci dziel si na dwie kategorie: awanturnikw i zbiegw; druga grupa jest liczniejsza, wyjania to fakt,
e skoro raz wstpio si do garimpo, wychodzi si z niego z trudem. Bieg rzeczek, w ktrych piasku znajduj
si diamenty, jest kontrolowany przez pierwszych okupantw. Ich rodki nie wystarczaj na to, by pozwoli na
oczekiwanie wielkiej okazji, ktra nie tak czsto si zdarza. S wic zorganizowani w bandy pod dowdztwem
naczelnikw tytuujcych si kapitanami lub inynierami; naczelnik musi rozporzdza kapitaem, aby
uzbroi ludzi i wyposay ich w niezbdne narzdzia elazny pobielany kube do wybierania wiru, sita,
czasem take hem do nurkowania i pomp powietrzn a przede wszystkim zaopatrywa regularnie w
ywno. W zamian za to poszukiwacz zobowizuje si sprzedawa to, co znajdzie, tylko akredytowanym
nabywcom (zwizanym z kolei z wielkimi szlifierniami holenderskimi lub angielskimi) i dzieli si zyskiem z
naczelnikiem.
Uzbrojenie tumaczy si nie tylko przez czst rywalizacj pomidzy bandami. Do niedawna, a nawet jeszcze
dzisiaj, pozwalao ono nie dopuszcza do garimpo policji. W ten sposb strefa diamenciarzy stanowia pastwo
w pastwie, i to czsto bdce w otwartej wojnie przeciwko legalnej wadzy. W 1935 roku mwio si o maej
wojnie prowadzonej przez kilka lat przez Engenghero Morbecka i jego stronnikw, valerntes, przeciwko policji
stanu Mato Grosso. Wojna skoczya si kompromisem. Trzeba powiedzie na usprawiedliwienie buntownikw,
e nieszcznik, ktry wpad w rce policji w okolicy garimpo, rzadko kiedy dociera do Cuiaby. Sawny wdz
bandy, capito Arnoldo, zosta ujty ze swym adiutantem, przywizano ich za szyje do gazi, nogi mieli oparte
o desk, dopki nie stracili rwnowagi wskutek wyczerpania i nie zawili na drzewie, na ktrym ich tak
zostawiono. Prawo bandy jest tak przestrzegane, e czsto widzi si w Lageado albo w Poxoreu, centrach
garimpo, st w obery usiany diamencikami pozostawionymi chwilowo przez posiadaczy. Kady znaleziony
kamie jest natychmiast okrelany co do ksztatu, wielkoci i koloru. Te szczegy s tak dokadne i tak
wypenione emocjonaln treci, e po latach znalazca pamita wygld kadego kamienia. Kiedy na patrzyem
opowiada mi jeden z moich goci wydawao mi si, jakby Najwitsza Panna upucia jedn ze swoich ez
na moj rk. Lecz kamienie nie zawsze s tak czyste: czsto znajduje si je w bryle i nie mona rozpozna od
razu ich wartoci. Akredytowany nabywca ogasza cen (nazywa si to way diamenty) i jest si
obowizanym zarwno sprzeda mu kamie, jak przyj jego ofert. Asystujcy oznajmia obecnym o rezultacie
transakcji. Spytaem, czy nie zdarzaj si wypadki oszustwa; oczywicie, lecz to bezcelowe. Diament oferowany
innemu nabywcy, lub w tajemnicy przed naczelnikiem, zostaby natychmiast spalony, queimado: nabywca
zaproponuje miesznie nisk cen, ktr obnia si przy kadej nastpnej ofercie. Istnieli garimpeiros
nieuczciwi, ktrzy pomarli z godu, z rkami penymi diamentw.
Poza tym s inne sprawy. Syryjczyk Fozzi wzbogaci si podobno nabywajc po taniej cenie nieczyste
diamenty, ktre rozgrzewa na prymusie przed zanurzeniem w farbie: ten proceder nadaje temu diamentowi
powierzchown barw przyjemniejsz dla oka, kamie nazywa si wtedy pintado, diament malowany.
Praktykuje si rwnie inne oszustwo, lecz na wyszym szczeblu: przy wywozie, w celu uniknicia zapaty
ca pastwu brazylijskiemu; znaem w Cuiabie i w Campo Grande zawodowych szmuglerw, zwanych
capangueiros, co znaczy czowiek rki. Ci rwnie mieli mnstwo historii do opowiadania: faszywe paczki
papierosw, zawierajce diamenty, ktre w momencie ujcia przez policj rzucali niedbale w krzaki jako prne,
a po zwolnieniu szli, aby je odnale mona sobie wyobrazi, z jak obaw.
Lecz tego wieczora wok naszego obozowego ogniska rozmowa obracaa si okoo codziennych przygd, na
ktre nasi gocie byli naraeni. Poznaj w ten sposb malowniczy jzyk serto; aby odda nasz bezosobow
form czasownika, uywa si tu caej kolekcji okrele: o homem czowiek, o camarada towarzysz, lub o
collega kolega, o negro Murzyn, o tal pewien, o fulano typ itd. A wic na nieszczcie znaleziono zoto w
sitach, zy to omen dla poszukiwacza diamentw; jedyny sposb to wyrzuci je zaraz do wody: kto zatrzyma
zoto, zgotuje sobie niepowodzenie na cale tygodnie. Kto inny, zbierajc wir rkami, zosta uderzony
najeonym zbami ogonem jadowitej paszczki. Te rany trudno si goj. Trzeba znale kobiet, ktra zgodzi si
obnay i odda mocz na ran. Poniewa w garimpo s tylko wiejskie prostytutki, ta naiwna kuracja najczciej
powoduje szczeglnie zoliwy syfilis.
Opowiadania o legendarnych kaprysach fortuny pocigaj kobiety. Wzbogacony z dnia na dzie
poszukiwacz, a zarazem niewolnik swego rejestru karnego, musi wyda wszystko na miejscu. Tym tumaczy si
ruch wozw ciarowych zaadowanych zbdnymi towarami. Jeeli tylko dojad z adunkiem do garimpo,
sprzedadz wszystko za kad cen, i to nie tyle dla zaspokojenia potrzeb, co dla ostentacji. Przed wyjazdem o
wicie zaszedem do chaty pewnego camarada na brzegu rzeki, w okolicy penej komarw i innych owadw. W
swoim starowieckim hemie nurka na gowie, by ju zajty grzebaniem w ziemi. Wntrze chaty byo rwnie
ndzne i przygnbiajce jak jej otoczenie; lecz jego towarzyszka pokazaa mi z dum dwanacie garniturw
swego przyjaciela i wasne jedwabne suknie zerane przez termity.
Ca noc piewano i opowiadano. Kady z wspbiesiadnikw by proszony o zaprodukowanie numeru
zapoyczonego z jakiego kabaretu wspomnienia minionych dni. Z t sam starowiecczyzn spotkaem si na
pograniczu Indii z okazji bankietw drobnych urzdnikw. Tu i tam deklamowano monologi lub przedstawiano
tak zwane w Indiach karykatury, to znaczy imitacje stuku maszyny do pisania, kanonady motocykla, kiedy
trudno mu ruszy z miejsca, a nastpnie o nadzwyczajny kontracie taniec nimf, a potem grzmicy galop
koski. Na koniec za tak samo nazywane jak po francusku grimaces.
Z tego wieczoru spdzonego z garimpeiros zachowaem w moim notesie fragment elegii wedug tradycyjnego
wzoru. Chodzi o onierza niezadowolonego z wiktu; pisze on reklamacj do kaprala, kapral przekazuje j
sierantowi i operacja powtarza si na kadym szczeblu: porucznika, kapitana, majora, pukownika, generaa,
cesarza. Ten ostatni moe si ju zwrci tylko do Jezusa Chrystusa, ktry zamiast zanie skarg do Boga Ojca
bierze piro do rki i wszystkich wysya do pieka. Oto drobna prbka poezji serto:

O Soldado.
O Offerece.
O Sargento que era um homem pertinente
Pego na penna, escreveu pro seu Tenente
O Tenente que era homem muito bom
Penn na penna, escreveu pro Capitao
O Capitao que era homem dos melhor
Pego na penna, escreveu pro Major
O Major que era homem como
Pego na penna, escreveu pro Coron'
O Coron que era homem sem igual
Pego na penna, escreveu pro General
O General que era homem superior
 Pego na penna, escreveu pro Imperador
O Imperador.
Pego na penna, escreveu pro Jesu' Christo
Jesu' Christo que e filho de Padre Eterno
Pega na penna et mando tudos pelo inferno

Nie byo jednak prawdziwej wesooci. Ju od duszego czasu piaski diamentonone wyczerpyway si;
okolica bya nawiedzana przez malari, leiszmanioz i ankilostomiaz. Przed kilku laty pojawia si lena ta
febra. Zaledwie dwa lub trzy ciarowe wozy miesicznie udaway si w drog zamiast czterech tygodniowo, jak
dawniej.
Szlak, jakim mielimy si uda w dalsz drog, by opuszczony od czasu zniszczenia mostw przez poary w
puszczy. adna ciarwka nie przesza tamtdy od trzech lat. Nikt nie mg nam nic powiedzie o obecnym
stanie drogi; ale jeeli uda nam si dojecha do So Loureno, nie bdziemy ju mieli kopotw. Na brzegu rzeki
jest wielki garimpo; znajdziemy tam wszystko, co trzeba: ywno dla ludzi i pirogi, ktre zawioz nas a do
wiosek Bororo nad Rio Vermelho, dopywu So Loureno.
W jaki sposb przebylimy t drog sam nie wiem; podr pozostaa w moim wspomnieniu jako
nieskoordynowany koszmar: nie koczce si obozowanie dla przezwycienia kilku metrw przeszkody,
adowanie i wyadowywanie wozw, przystanki, w czasie ktrych bylimy tak wyczerpani przenoszeniem
podkadw przed ciarwk za kadym posuniciem, e zasypialimy na trawie po to, aby w nocy zbudzi nas
haas z gbi ziemi: byy to termity ruszajce do ataku na nasze ubrania i pokrywajce ju ruchom pacht
powierzchni gumowanych paszczy, ktre suyy nam jako ochrona przed deszczem i derki na ziemi.
Wreszcie pewnego ranka nasz wz zacz zjeda w kierunku So Loureno; zapowiadaa j mga wypeniajca
dolin. Z uczuciem spenionego bohaterstwa gosilimy nasze przybycie dwikami syreny. Jednake adne
dziecko nie wyszo na spotkanie. Wyjedamy nad rzek, pomidzy czterema lub picioma milczcymi chatami.
Nie ma nikogo, wszystko jest niezamieszkane: szybka inspekcja przekonywa nas, e osada jest opuszczona.
U kresu wytrzymaoci nerwowej po wysikach poprzedzajcych dni, bylimy zrozpaczeni. Czy naleao
rezygnowa? Zanim udamy si w drog powrotn, zrobimy jeszcze ostatni prb. Pjdziemy kady w innym
kierunku i zbadamy okolic. Wrcilimy wszyscy, nic nie wskrawszy, prcz kierowcy, ktry znalaz jak
rodzin rybakw i przyprowadzi mczyzn. Czowiek, ten brodaty i chorobliwie blady, jakby zbyt dugo
przebywa w rzece, wyjani, e p roku temu wybucha tu ta febra; ci, ktrzy przeyli, rozpierzchli si. Lecz
w grze rzeki znajdziemy jeszcze kilka osb i dodatkow pirog. Czy pjdzie z nami? Oczywicie, od miesicy
ywi si wraz z rodzin wycznie rybami z rzeki. U Indian dostanie maniok i licie tytoniu, a my damy mu
pienidze. Zapewnia, e na te warunki zgodzi si rwnie waciciel pirogi, ktrego zabierzemy po drodze.
Bd mia okazj opisania innych podry pirog, ktre lepiej utrwaliy mi si w pamici, przechodz wic
szybko nad tymi omioma dniami powiconymi na przepraw w gr rzeki, wezbranej wskutek codziennych
deszczw. Spoywalimy pewnego dnia niadanie na maej play, kiedy usyszelimy szmer by to w boa
dugoci 7 metrw, obudzony nasz rozmow. Trzeba byo kilku kul, aby z nim skoczy, gdy te zwierzta nie
reaguj na rany ciaa, tak e naley strzeli w gow; patroszc go co trwao p dnia znalelimy we wntrzu
tuzin maych, tu przed urodzeniem; soce je zabio. A potem pewnego dnia, w chwil po zastrzeleniu irara,
ktra jest rodzajem borsuka, zauwaylimy dwie nagie postacie poruszajce si na wysokim brzegu rzeki: byli to
pierwsi spotkani przez nas Indianie z plemienia Bororo. Podeszlimy do nich i prbowalimy rozmawia: znali
tylko jedno sowo po portugalsku: fumo tyto, ktre wymawiali sumo. (Czy dawni misjonarze nie mwili,
e Indianie nie maj wiary, prawa ani krla, gdy nie posiadaj w swej fonetyce odpowiednich spgosek?)
Uprawiaj tyto sami, lecz nie ma on koncentracji tytoniu sfermentowanego i zwijanego, tote zaopatrzylimy
ich we szczodrze. Na migi wytumaczylimy im, e idziemy do wsi; dali nam do zrozumienia, e przybdziemy
tam jeszcze tego wieczora, sami pjd naprzd, aby nas zapowiedzie, i zniknli w lesie.
Po kilku godzinach przybywamy do stp gliniastego stoku, spostrzegamy w grze chaty. P tuzina nagich
ludzi pomalowanych od stp do gw na czerwono farb urucu przyjmuje nas z wybuchami miechu, pomaga
dobi do brzegu, znosi bagae. I oto jestemy w obszernej chacie zamieszkanej przez kilka rodzin; naczelnik
osady zwolni swj kt na nasz intencj, sam bdzie rezydowa w czasie naszego pobytu na przeciwlegym
brzegu rzeki.
XXII. Dobrzy dzicy.
W jakim porzdku opisa gbokie i pomieszane wraenia narzucajce si przybyszowi w wiosce tubylcw,
ktrych cywilizacja pozostaa wzgldnie nietknita? W osiedlach plemion Kaingang i Kadiueo, podobnych do
ssiednich wiosek zamieszkanych przez chopw, uderza przede wszystkim bezmiar ndzy i dlatego pierwsz
reakcj jest zmczenie i zniechcenie. W obliczu spoeczestwa jeszcze ywego i wiernego tradycji szok jest tak
silny, e zbija z tropu: w tej pltaninie o tysicach kolorw, jak ni naley najprzd chwyci i stara si
rozwika? Wspominajc plemi Bororo, ktre dostarczyo mi pierwszych wrae tego typu, odnajduj uczucia,
jakie opanoway mnie przy ostatnim tego rodzaju przeyciu, kiedy wdrapaem si na szczyt wysokiego wzgrza
do wioski Kuki na granicy birmaskiej po wielu godzinach wspinania si rkami i nogami na zbocze pokryte
liskim botem wskutek bezustannych deszczw w porze monsunw. Oczywicie odczuwaem wyczerpanie
fizyczne, gd, i niepokj, lecz ten zawrt gowy pochodzenia organicznego by przewietlony spostrzeganiem
ksztatw i kolorw. Domy majestatyczne przez swe rozmiary pomimo kruchoci, zbudowane z materiaw i
przy pomocy technik znanych nam w wytworach miniaturowych, gdy nie s one budowane, lecz wizane,
plecione, tkane, haftowane i zniszczone zuyciem, zamiast przytacza mieszkaca obojtn mas kamieni,
reaguj z gitkoci na jego obecno i ruchy; odwrotnie ni dzieje si to u nas, s zawsze poddane czowiekowi.
Wioska otacza mieszkacw jak lekka i elastyczna zbroja; podobna raczej do kapeluszy naszych kobiet ni do
naszych miast: monumentalny strj, ktry zachowuje w sobie co z ycia gazi i lici; zrczni budowniczy
umieli pogodzi ich naturaln swobod z wymaganiami planu.
Wydaje si, e mszysty aksamit cian i frdzle palm ochraniaj nago ludzi, wychodzcych ze swych
mieszka, jakby si rozbierali z olbrzymich paszczy ze strusich pir. Ciaa, niby klejnoty zamknite w tych
puszystych szkatukach, maj subtelne ksztaty i barwy, podkrelone przez blaski szminki i malowida; rzekby
Postumenty przeznaczone do nadania wartoci wspaniaym ornamentom: grubym i byszczcym plamom
zbw i szponw dzikich zwierzt w poczeniu z pirami i kwiatami. Zdawao si, e caa cywilizacja uknua tu
spisek w namitnym umiowaniu ksztatw, substancji i barw ycia i w celu utrzymania wok ciaa ludzkiego
swej najbogatszej treci zwracaa si do wytworw zarwno w najwyszym stopniu trwaych, jak i
przemijajcych, ktre jednak, przez to dziwne poczenie, s jej najlepszym wcieleniem.
Kiedy instalowaem si w kcie obszernej chaty, poddawaem si wraeniom tych obrazw raczej ich nie
rozumiejc. Stopniowo niektre szczegy zaczy nabiera wyrazistoci. Pomimo e mieszkania zachoway
tradycyjny rozkad i rozmiary, ich architektura ju ulega wpywom neobrazylijskim: ksztat domw by
prostoktny, a nie jak dawniej owalny, i chocia materia dachu i cian by ten sam: szkielet z gazi pokryty
palmami te dwie czci byy oddzielone, a dach opada na dwie strony i nie mia formy zaokrglonej,
sigajcej prawie do ziemi. Jednake wioska Kejara, do ktrej przybylimy, oraz dwie inne: Pobori i Jarudori,
tworzce razem grup Rio Vermelho, nale do osiedli, w ktrych dziaalno ojcw salezjanw nie dawaa si
zanadto odczu. Misjonarze ci ktrzy wraz z Urzdem Ochrony doprowadzili do zakoczenia sporw pomidzy
Indianami i kolonistami, sporzdzali zarazem doskonae ankiety etnograficzne (najlepszymi rdami
wiadomoci o Bororo s dawniejsze badania Karola von den Steinen) i metodycznie niszczyli kultur tubylcz.
Dwa fakty wskazyway, e Kejara bya jednym z ostatnich bastionw niezawisoci; bya ona po pierwsze
rezydencj naczelnika wszystkich wiosek nad Rio Vermelho: by to czowiek wyniosy i zagadkowy, nie zna
portugalskiego lub ostentacyjnie udawa jego nieznajomo, by uprzedzajcy wobec naszych potrzeb i
spekulowa na naszej obecnoci, lecz ze wzgldw prestiowych, jak rwnie lingwistycznych unika rozmowy
ze mn bez porednictwa czonkw swej rady, w obecnoci ktrej podejmowa wszystkie decyzje.
 Rys. 27. Pochwa na czonek.

Po wtre, w Kejara mieszka Indianin, ktry mia by moim tumaczem i gwnym informatorem. Ten
czowiek, w wieku okoo 35 lat, mwi dosy dobrze po portugalsku. Zapewnia, e umia kiedy czyta i pisa
(chocia obecnie sta si do tego niezdolny), co byo owocem nauki w misji. Dumni z tego sukcesu ojcowie
posali go do Rzymu, gdzie przyj go Ojciec w. Kiedy powrci, chciano go podobno oeni po chrzecijasku,
nie zachowujc tradycyjnych przepisw. Ta prba spowodowaa u niego kryzys duchowy, po ktrym sta si na
nowo wierny dawnemu ideaowi ycia plemienia Bororo, zamieszka w Kejara i od 10 czy 15 lat prowadzi
wzorowy ywot dzikiego. Zupenie nagi, pomalowany na czerwono, z nosem i grn warg przekutymi
paeczk i labretem, przybrany pirami, Indianin papiea okaza si doskonaym profesorem socjologii Bororo.
Na razie bylimy otoczeni przez kilkudziesiciu tubylcw, ktrzy dyskutowali midzy sob wrd wybuchw
miechu i kuksacw. Indianie z plemienia Bororo s najwysi wzrostem i najlepiej zbudowani spord Indian
Brazylii. Ich okrge gowy, podune twarze o rysach silnych i regularnych oraz atletyczna postawa
przypominaj pewne typy patagoskie, do ktrych naley ich, by moe, zaliczy z punktu widzenia rasy. Ten
harmonijny typ rzadko spotyka si wrd kobiet, przewanie niszych, cherlawych, o rysach nieregularnych. Od
pocztku jowialno mczyzn stanowia dziwny kontrast z odpychajcym zachowaniem kobiet. Pomimo
epidemii pustoszcych okolice uderza zdrowy wygld ludnoci. Jednake w wiosce by jeden trdowaty.
Mczyni byli zupenie nadzy z wyjtkiem maego roka ze somy osaniajcego zakoczenie czonka i
utrzymujcego si w miejscu na preputium wycignitym przez otwr i tworzcym waek. Wikszo bya
pomalowana od stp do gw na kolor czerwony przy pomocy ziaren urucu tuczonych z tuszczem. Nawet
wosy spadajce na ramiona lub cite na okrgo na wysokoci uszu byy wysmarowane t mas, tak e robiy
wraenie hemu. To byo pokryte malowidami: podkowa z czarnej byszczcej ywicy pokrywaa czoo i
koczya si na policzkach na wysokoci ust; pasma biaych pirek przyklejone na barkach i ramionach lub
puder z mik i utuczon mas perow na piersiach i plecach. Kobiety nosiy kawa baweny przepojonej urucu
wok sztywnego pasa z kary podtrzymujcego wstk z biaej, zbitej i mikszej kory, ktra przechodzia
midzy udami. Piersi byy przepasane podwjn tam z cienko splecionej baweny. Strj ten uzupeniay opaski
z baweny na kostkach rk i ng oraz na ydkach.
Powoli cae towarzystwo odeszo: dzielilimy chat o powierzchni w przyblieniu 12 na 5 metrw z
milczcym nieprzyjaznym maestwem czarownikw i star wdow, ktr przez lito ywili krewni
mieszkajcy w ssiednich chatach. Czsto zaniedbywana przez nich, piewaa caymi godzinami pieni aobne
o swoich piciu mach i szczliwych czasach, kiedy nigdy nie brakowao jej manioku, kukurydzy, zwierzyny
ani ryb.
 Rys. 28. Labret i kolczyki z masy perowej i pir.

Na dworze ju odzyway si piewy w jzyku dwicznym i gardowym o wyranej wymowie. Tylko

mczyni piewaj unisono, proste melodie sto razy powtarzane, przeciwstawienie partii solowych i
chralnych, styl mski, tragiczny, przypominaj chr Wojownikw jakiego germaskiego Mnnerbund.
Dlaczego te piewy? Z powodu irara wyjaniaj nam. Przywielimy ze sob upolowan zwierzyn i trzeba
byo przed jej skonsumowaniem speni skomplikowany rytua dla uspokojenia jej duszy i uwicenia oww.
Zbyt wyczerpany na to, aby by dobrym etnografem, usnem o zmroku snem niespokojnym z powodu
zmczenia i pieww, ktre trway do witu. Tak samo byo zreszt w czasie caego naszego pobytu: noce byy
powicone yciu religijnemu, tubylcy spali od witu do poudnia.
Prcz kilku instrumentw dtych, ktre odzyway si w momentach przepisanych rytuaem, jedynym
akompaniamentem dla gosw by grzechot tykw napenionych wirem, ktrymi wywijali koryfeusze.
Suchalimy ich oczarowani: to rozptywali gosy, to zatrzymywali je suchym uderzeniem, zapeniajc przerwy
grzechotem swych instrumentw modulowanym w przeduanych crescendach i decrescendach, to wreszcie
kierowali tacem przez nastpujce po sobie przerwy wypeniane cisz i trzaskami, ktrych trwanie,
intensywno i jako byy tak urozmaicone, e dyrygent orkiestry na naszych wielkich koncertach nie mgby
lepiej wyrazi swych ycze. Nic dziwnego, e dawniej tubylcy z innych plemion, a nawet misjonarze myleli,
e sysz demony przemawiajce za porednictwem grzechotu. Wiadomo zreszt, e wprawdzie dawne
zudzenia w przedmiocie rzekomej bbnionej mowy zostay rozwiane, wydaje si jednak prawdopodobne, e
przynajmniej u niektrych ludw s one oparte na rzeczywistym szyfrze jzyka, zredukowanego do kilku
znaczeniowych dwikw wyraanych symbolicznie.
O wicie wstaj, aby zwiedzi wiosk; potykam si na progu o aosne ptactwo; s to oswojone arary, ktre
Indianie zwabiaj do wsi, by je ywcem odziera z pir stanowicych materia uywany na koafiury. Ogoocone
i niezdolne do latania ptaki wygldaj jak kury przygotowane na roen, ustrojone w dzioby, ktre wydaj si tym
ogromniejsze wobec zmniejszenia si do poowy objtoci ich postaci. Na dachach inne arary, ktre ju
odzyskay pira, siedz powanie jak emblematy heraldyczne emaliowane czerwieni i lazurem.
Znajduj si nad rzek na polanie, okolonej resztkami lasu kryjcymi ogrody; pomidzy drzewami wida
wzgrza o urwistych zboczach z czerwonego piaskowca. Dookoa stoj chaty dokadnie jest ich 26 podobne
do mojej, w jednym rzdzie, tworzc koo. W rodku chata okoo 20 metrw dugoci, 8 metrw szerokoci, a
zatem duo wiksza ni inne. Jest to baitemannageo, dom mczyzn, w ktrym pi kawalerowie i w ktrym
mczyni spdzaj dzie, jeeli nie s zajci owieniem ryb, polowaniem lub jak ceremoni na terenie, gdzie
odbywaj si tace, owalnym placyku ogrodzonym supami, przytykajcym od strony zachodniej do domu
mczyzn. Wstp do tego domu jest surowo wzbroniony kobietom, posiadaj one domy na peryferii, a ich
mowie kilka razy dziennie przebywaj drog ze swego klubu do domu maeskiego i z powrotem ciek
prowadzc przez polan pomidzy zarolami. Widziana z gry, z drzewa lub z dachu, wie Bororo jest podobna
do koa wozu, ktrego okrg tworz domy rodzinne, szprychy cieki, a w rodku stoi dom mczyzn.
Ten charakterystyczny plan przyjty by dawniej we wszystkich wsiach, chyba e liczba ludnoci bya
znacznie wiksza od obecnej przecitnej (w Kejara okoo 150 osb) wtedy budowano domy rodzinne w kilku
koncentrycznych rzdach zamiast w jednym. Zreszt nie tylko plemi Bororo posiada te koliste wsie; wydaje si,
e z pewnymi rnicami co do szczegw s one typowe dla wszystkich plemion grupy lingwistycznej Ges,
ktre zajmuj centralny paskowy brazylijski pomidzy rzekami Araguaya i So Francisco; Indianie Bororo s
prawdopodobnie przedstawicielami tych plemion zamieszkaymi najdalej na poudnie. Wiemy jednak, e ich
najblisi ssiedzi w kierunku pnocy, plemi Kayapo, zamieszkae na prawym brzegu Rio dos Mortes, do
ktrego dotarlimy dopiero przed dziewiciu laty, buduje swoje wsie w podobny sposb, tak samo plemiona
Apinaye, Sherente i Canella.
Koliste rozmieszczenie chat wok domu mczyzn ma tak wane znaczenie dla ycia religijnego i praktyk
kultu, e misjonarze salezjanie w okolicy Rio das Garas wkrtce zrozumieli, i najpewniejszym sposobem
nawrcenia Indian Bororo jest skonienie ich do zarzucenia tego typu wsi i przyjcia innego z domami
rozmieszczonymi w rwnolegych rzdach. Zdezorientowani co do stron wiata, pozbawieni planu, ktry
dostarcza argumentu ich wiedzy, tubylcy trac szybko przywizanie do tradycji, tak jak gdyby ich system
spoeczny i religijny (zobaczymy, e systemy te s cile zwizane ze sob) byy zbyt skomplikowane na to,
eby obej si bez schematu uwidocznionego w planie wsi i oywianego bezustannie przez codzienne gesty
mieszkacw.
Powiedzmy na usprawiedliwienie salezjanw, e zadali sobie bardzo duo trudu, aby zrozumie t trudn
struktur i zabezpieczy jej wspomnienie. Udajc si do Bororo trzeba najprzd przetrawi ich prac. Lecz
rwnie pilnym zadaniem byo skonfrontowa ich wnioski z obserwacjami zdobytymi w okolicy, do ktrej
misjonarze nie dotarli i w ktrej system zachowa sw ywotno. Opierajc si patem na dokumentach
opublikowanych staraem si przeprowadzi analiz struktury wsi na podstawie wasnych informacji.
Spdzilimy dnie na kreniu z domu do domu, wypytujc mieszkacw, ustalajc ich stan cywilny i krelilimy
laskami na gruncie polany idealne linie podziau sektorw, z ktrymi wi si zoone siatki przywilejw,
tradycji, stopni hierarchicznych praw i obowizkw. Dla uproszczenia mego sprawozdania koryguj, jeli tak
mona powiedzie, orientacje, gdy kierunki w przestrzeni, takie, jak je pojmuj dzicy, nigdy nie zgadzaj si
dokadnie ze wskazaniami busoli.
Kolista wie Kejara przytyka do Rio Vermelho, ktra pynie mniej wicej w kierunku ze wschodu na zachd.
rednica wsi, teoretycznie rwnolega do rzeki, dzieli ludno na dwie grupy; na pnocy Cera (wymawia
Czera; wszystkie wyrazy podaj w liczbie pojedynczej), na poudnie Tugare, wydaje si, lecz nie jest to zupenie
pewne, e pierwsza nazwa znaczy saby, a druga -,,silny. w kadym razie podzia jest istotny z dwch
przyczyn: przede wszystkim czowiek naley zawsze do tej samej poowy co jego matka, po wtre, moe
zawrze maestwo tylko z czonkiem drugiej grupy. Jeeli moja matka jest Cera, jestem nim rwnie, a ona
moja bdzie Tugare.
Kobiety mieszkaj w domach, w ktrych si urodziy, i dziedzicz je. Z chwil zawarcia maestwa
mczyzna przechodzi przez polan, przekracza idealn rednic oddzielajc poowy i odtd mieszka po drugiej
stronie. Dom mczyzn agodzi to wyobcowanie, gdy wskutek swego centralnego pooenia umieszczony jest
na terenie obu pow. Lecz reguy zamieszkania tumacz fakt, e drzwi, ktre otwieraj si na terytorium Cera,
nazywaj si drzwiami Tugare, i odwrotnie. Rzeczywicie ich uywanie jest zastrzeone dla mczyzn, a
wszyscy mieszkacy jednego sektora pochodz z drugiego.
 _ ._ . _ . _ Granica pow.
. . . . . . . . . Granica klanw z dolnego i grnego biegu rzeki.
Rys. 29. Plan wioski Kejara

W domu rodzinnym onaty mczyzna nie czuje si zatem nigdy jak u siebie: dom, w ktrym si urodzi i z
ktrym zwizane s jego wspomnienia z dziecistwa, ley po drugiej stronie, jest to dom jego matki i sistr,
zamieszkany obecnie przez ich mw. Jednake wraca on do tego domu, kiedy zechce, pewny zawsze dobrego
przyjcia. A jeli atmosfera maeskiego mieszkania wydaje mu si zbyt cika (na przykad jeeli szwagrowie
przyszli w odwiedziny), moe i spa do domu mczyzn; odnajduje tu wspomnienia z lat modzieczych,
msk przyja i nastrj religijny, bynajmniej nie wyczajcy pogoni za miostkami z niezamnymi
dziewcztami.
Podzia na poowy normuje nie tylko spraw maestw, lecz i inne zjawiska ycia spoecznego. Kiedy
czonek jednej staje si podmiotem praw lub obowizkw, dzieje si to zawsze aa korzy lub przy pomocy
czonkw drugiej poowy. I tak pogrzeb czonka Cera prowadz ludzie Tugare, i odwrotnie, Obie poowy wsi
graj rol partnerw i kady akt spoeczny lub religijny odbywa si w obecnoci vis--vis, ktre odgrywa rol
uzupeniajc. Ta wsppraca nie wycza rywalizacji, istnieje duma poowy i wzajemne zawici. Wyobramy
sobie ycie spoeczne na wzr dwu druyn pikarskich, ktre zamiast stara si przeciwdziaa sobie wzajemnie,
usiowayby suy sobie wzajemnie i mierzyyby korzyci stopniem doskonaoci i szczodroci, jaki kada
zdoaa osign.
Przejdmy teraz do nowego aspektu: druga rednica, prostopada do pierwszej, przecina wie wedug osi
pnoc-poudnie. Wszyscy urodzeni na wschd od tej osi nazywaj si ludmi z gry, urodzeni na zachd
ludmi z dou. Zamiast dwch pow mamy zatem cztery sekcje, czonkowie Cera i Tugare s z tego samego
tytuu czciowo z jednej, czciowo z drugiej strony. Niestety, aden badacz nie doszed jeszcze do dokadnego
zrozumienia roli, jak odgrywa ten podzia.

Rys. 30. Maczuga z drzewa do zabijania ryb

Rys. 31. uki zdobione piercieniami z kory rozmieszczonymi w sposb charakterystyczny dla klanu
waciciela.

Poza tym ludno dzieli si na klany. S to grupy rodzin, ktre uwaaj si za spokrewnione przez kobiety i
pochodzce od wsplnego przodka. Ten wsplny przodek ma charakter mitu i jest czsto nawet zapomniany,
Powiedzmy zatem, e czonkowie klanu rozpoznaj si po wsplnym nazwisku. Prawdopodobnie w przeszoci
byo 8 klanw: 4 Cera i 4 Tugare, lecz z biegiem czasu niektre wygasy, inne si podzieliy. Sytuacja aktualna
jest zatem dosy niejasna. W kadym razie prawd jest, e czonkowie klanu z wyjtkiem onatych mczyzn
mieszkaj we wsplnej chacie lub w chatach ssiadujcych. Kady klan ma swoje miejsce w kole domw, jest
Cera albo Tugare, z gry lub z dou, albo jeszcze raz przecity na dwie podgrupy przez ostatni podzia, ktry
zarwno z jednej, jak z drugiej strony przechodzi poprzez domy okrelonego klanu.
Jak gdyby sprawy te nie byy dostatecznie skomplikowane, kady klan zawiera jeszcze dwie podgrupy,
dziedziczne rwnie w linii eskiej. W ten sposb w kadym klanie s rodziny czerwone i czarne. Ponadto
wydaje si, e kiedy kady klan by podzielony na trzy stopnie: najwysi, redni i najnisi by moe, jest to
refleks lub odmiana hierarchizowanych kast plemienia Mbaya-Kadiueo; powrc do tego pytania. Hipoteza taka
jest prawdopodobna, gdy wydaje si, e stopnie byy endogeniczne: najwyszy mg si eni tylko z
najwysz (z drugiej poowy), redni ze redni, najniszy z najnisz. Musimy ograniczy si do przypuszcze
z powodu demograficznego upadku wsi Bororo. Obecnie, skoro wie liczy 100 do 200 mieszkacw zamiast
tysica lub wicej, nie pozostao dosy rodzin do reprezentowania wszystkich kategorii. Tylko regua pow jest
cile przestrzegana. (chocia pewne arystokratyczne klany s z niej zwolnione); co do reszty tubylcy
improwizuj kulejce rozwizania, stosownie do moliwoci.
Podzia ludnoci na klany stanowi na pewno gwne rozwizanie, w ktrym lubuje si spoeczestwo Bororo.
W ramach oglnego systemu maestw pomidzy poowami klany byy niegdy poczone szczeglnymi
wizami: czonkowie pewnego klanu Cera zawierali maestwa najchtniej z czonkami okrelonego lub dwu
albo trzech okrelonych klanw Tugare, i odwrotnie. Ponadto nie wszystkie klany maj jednakowe statuty.
Naczelnik wsi jest wybierany obowizkowo spord czonkw pewnego klanu Cera z tym, e tytu jest
dziedziczny w linii eskiej i przechodzi z wuja na syna siostry. S klany bogate i biedne. Na czym polegaj
te rnice majtkowe? Zatrzymajmy si chwil nad t spraw.
Nasze pojcie bogactwa jest w przewaajcej mierze ekonomiczne; pomimo e stopa yciowa u Indian
Bororo jest tak skromna, i u nich, podobnie jak u nas, nie jest ona taka sama dla wszystkich. Niektrzy s
lepszymi myliwymi lub rybakami, maj wicej szczcia lub s bardziej pracowici ni inni. Zauwaa si w
Kejara oznaki wskazujce na specjalizacj zawodow. Pewien Indianin by biegy w sporzdzaniu toczyde do
kamieni; wymienia je na produkty ywnociowe i y, jak si zdaje, do wygodnie. Jednake te rnice s
indywidualne, a wic przejciowe. Jedyny wyjtek stanowi naczelnik, ktry otrzymuje wiadczenia od
wszystkich klanw w ywnoci i wyrobach rzemielniczych. Poniewa jednak otrzymujc je zobowizuje si
zarazem, znajduje si stale w sytuacji bankiera: wiele bogactw przechodzi przez jego rce, lecz nie pozostaje w
jego posiadaniu. Moje zbiory przedmiotw kultu powstay w drodze wymiany na podarki, ktre naczelnik
natychmiast rozdziela pomidzy klany; przyczyniy si one do uzdrowienia jego handlowej rwnowagi.
Statutowe bogactwo klanw ma inny charakter: kady z nich posiada kapita mitw, tradycji, tacw, funkcji
spoecznych i religijnych. Z kolei mity stanowi podstaw przywilejw technicznych, ktre s jednym z
najciekawszych zjawisk kultury. Prawie wszystkie przedmioty s ozdobione herbami, ktre pozwalaj okreli
klan i podklan waciciela. Rywalizacje polegaj na uywaniu pewnych pir lub kolorw pir, na sposobach ich
przycinania lub wykrawania, na ukadaniu pir rozmaitych gatunkw i kolorw, wykonywaniu niektrych prac
dekoracyjnych: pleceniu yka lub mozaiki z pir, na uywaniu szczeglnych motyww itd. I tak uki uywane na
uroczystociach s ozdabiane pirami lub piercieniami z kory wedug kanonw przepisanych dla
poszczeglnych klanw; strzaa ma u nasady pomidzy pirami specyficzn ornamentacj: ogniwa z masy
perowej; labrety s wycite w formy owalne, prostoktne, na ksztat ryby, zalenie od klanu; rna jest barwa
frdzli; diademy z pir, ktre nosi si podczas taca, s zaopatrzone w oznak (przewanie tabliczk z drzewa
pokryt mozaik z kawakw przyklejonych pir) klanu waciciela. W dzie witeczny nawet pochwy na
czonek s otoczone wstk ze sztywnej somy ozdobion lub cyzelowan barwami i znakami klanu
dziwaczny sztandar!

Rys. 32. Zakoczenia z pir u strza ozdobionych herbami.

Wszystkie te przywileje (ktre zreszt s wymienne) s zawistnie i ktliwie strzeone. Powiadaj, e nie do
pomylenia jest, aby jaki klan zagarn prerogatywy innego: wybuchaby wwczas bratobjcza walka. Ot z
tego punktu widzenia rnice pomidzy klanami s olbrzymie: niektre s pene przepychu, inne ubogie.
Wystarcza zrobi inwentarz sprztw w chatach, aby si o tym przekona. Podzielimy je raczej na prostackie i
wyrafinowane, a nie na bogate i biedne. Zaopatrzenie materialne Indian Bororo odznacza si zarazem prostot i
rzadk doskonaoci wykonania. Narzdzia pozostay archaiczne, pomimo siekier i noy rozdzielanych kiedy
przez Urzd Ochrony. Tubylcy uywaj narzdzi z metalu do cikich robt, lecz nadal wyrabiaj maczugi do
zabijania ryb, uki i delikatnie zbkowane strzay z twardego drzewa. Wykonuj je przy pomocy narzdzia
przypominajcego toporek i duto; uywaj go przy kadej sposobnoci, jak my scyzoryka. Narzdzie to skada
si z zakrzywionego zba capivary gryzonia yjcego na skarpach nadrzecznych przytwierdzonego poziomo
rzemykiem do rczki. Oprcz mat i koszykw z plecionki, broni uywanej przez mczyzn, narzdzi z koci lub
z drzewa, kija do kopania dla kobiet, ktre s odpowiedzialne za prace na roli, zaopatrzenie chaty sprowadza si
do niewielkiej liczby przedmiotw: naczynia z tykwy i z czarnej gliny, pkoliste miski i czarki wyduone z
boku przez rczk, w formie warzchwi. Przedmioty te maj bardzo czyst form, podkrelon przez prostot
materiau. Ciekawa rzecz: zdaje si, e niegdy naczynia Bororo byy ozdabiane, lecz zakaz religijny, wzgldnie
niedawnego pochodzenia, zabroni tej techniki. Naley, by moe, w ten sposb tumaczy rwnie fakt, e
tubylcy nie wykonuj ju malowide na kamieniach, jakie znajduje si jeszcze pod ochron ska chapada;
rozpoznaje si w nich przecie liczne tematy waciwe ich kulturze. Aby si upewni, prosiem pewnego razu o
przyozdobienie dla mnie duego arkusza papieru. Indianin zabra si do dziea przy pomocy urucu i czarnej
ywicy i chocia tubylcy nie pamitali epoki, w ktrej malowali skay i nie wspinaj si ju na urwiska, obraz,
jaki mi wrczono, by miniatur malowida skalnego. W przeciwiestwie do prostoty przedmiotw uytkowych,
Indianie Bororo wysilaj sw fantazj i rozwijaj przepych w stroju lub przynajmniej poniewa strj jest jak
najbardziej zredukowany w jego akcesoriach. Kobiety posiadaj prawdziwe klejnoty, ktre przechodz z matki
na crki; s to naszyjniki z zbw map lub kw jaguara, oprawne w drzewo i poczone cienkimi wizaniami.
Jeeli otrzymuj trofea myliwskie, poddaj si epilowaniu wasnych skroni przez mczyzn, ktrzy z wosw
swoich on wyrabiaj dugie plecionki na zawoje w ksztacie turbanu. Mczyni nosz take w dni witeczne
wisiorki w formie sierpa, ozdobione inkrustacjami z masy perowej i frdzlami z pir lub baweny, zrobione z
pary pazurw wielkiego pancernika, tego podziemnego zwierzcia przeszo metrowej dugoci, ktre prawie si
nie zmienio od trzeciorzdu. Dzioby tukanw przytwierdzone na otoczonych pirami odygach, kicie egretek,
dugie pira z ogonw arary wytryskujce z rurek bambusa, aurowych i oklejonych biaym pierzem, wyrastaj z
fryzur naturalnych lub sztucznych jak szpilki do wosw podtrzymujce z tyu diademy z pir otaczajce czoo.
Niekiedy te ornamenty tworz zoon koafiur, ktrej umocowanie na gowie tancerza wymaga kilku godzin.
Nabyem jedn tak koafiur dla Muzeum Czowieka w zamian za fuzj po pertraktacjach trwajcych osiem dni.
Bya ona niezbdna do rytuau i tubylcy nie mogli si jej wyzby, zanim nie uzupenili na polowaniu
przepisanego skadu pir w celu zastpienia jej inn. Skada si ona z diademu w formie wachlarza, przybicy z
pir zakrywajcej grn cz twarzy i z korony cylindrycznej otaczajcej gow, zrobionej z prcikw
zakoczonych pirami harpii oraz z somianego dysku, do ktrego wpina si pki odyg oklejone pirami i
puchem. Cao ma prawie dwa metry wysokoci.

Rys. 33. Pochwy na czonek ozdobione herbami

Rys. 34. Czarna miska gliniana

 Rys. 35. Dwa modele kieszonkowego noa bororo (pojedynczy i podwjny)

Upodobanie do ozdb jest tak ywe, e mczyni stale, nawet, jeli nie s w stroju uroczystym, improwizuj
dla siebie jakie przybrania. Wielu z nich nosi korony: przepaski z futra ozdobione pirami, wiece z plecionej
somy take przybrane pirami, obrcze z pazurw jaguara oprawionych w drewniane kko. Drobnostka
wystarczy, aby wzbudzi ich zachwyt: wstka z zeschnitej somy znaleziona na ziemi, szybko zaokrglona i
pomalowana, staje si kruchym przybraniem gowy, w ktrym Indianin paraduje, dopki nie spodoba mu si
nowa fantazja inspirowana przez inny przypadek; czasami drzewo zostanie ogoocone z kwiatw w tym celu,
kiedy indziej kawaek kory i kilka pir stanie si dla tych niezmordowanych pracownikw mody pretekstem do
sensacyjnej kreacji kolczykw. Trzeba wej do domu mczyzn, aby oceni rozmiary dziaalnoci tych tgich
zuchw w celu upikszenia siebie samych; we wszystkich ktach wycina si, modeluje, cyzeluje, klei; rozbija si
muszle rzeczne na kawaki i poleruje na szlifierkach, aby z nich zrobi naszyjniki i labrety; pitrz si
fantastyczne konstrukcje z bambusu i pir. Ze zrcznoci garderobianej ci mczyni o postawie atletw
przemieniaj si wzajemnie w kurczta przy pomocy pierza przyklejonego wprost do skry.

Rys. 36. Wisiorek ozdobiony kami jaguara. Rys. 37. Ozdoby na jeden dzie: diademy ze somy wysuszonej i
pomalowanej.

Dom mczyzn jest warsztatem, lecz spenia zarazem inn rol. Modziecy pi tutaj, onaci mczyni
odprawiaj sjest, rozmawiaj i pal grube papierosy zwijane w suszonych liciach kukurydzy. Przychodz tam
rwnie na niektre posiki, gdy drobiazgowy system wiadcze obowizuje klany do kolejnej obsugi
baitemannageo. Co dwie godziny mniej wicej jeden z mczyzn idzie do swej rodzinnej chaty po gotowan
kukurydz, zwan mingau, przygotowan przez kobiety. Witaj go radosne okrzyki, au, au, ktre przerywaj
oglne milczenie. Wedug ustalonego ceremoniau fundator zaprasza 6-8 ludzi, prowadzi ich do miski z
jedzeniem, z ktrej czerpi czark z gliny lub muszli. Mwiem ju, e kobietom wstp jest wzbroniony. Tak
jest, gdy chodzi o kobiety zamne; mode dziewczta unikaj same zblienia, gdy dobrze wiedz, jaki
czekaby je los. Zdarza si, e s porywane i uwodzone, jeeli wskutek nieuwagi lub prowokacji wcz si za
blisko. Bd zreszt musiay wej tu dobrowolnie raz w yciu wybierajc sobie przyszego ma.
XXIII. ywi i umarli.
Baitemannageo, warsztat, klub, sypialnia i dom schadzek jest rwnie wityni. Tu przygotowuj si
tancerze obrzdowi, tu odbywaj si niektre ceremonie w nieobecnoci kobiet mianowicie wyrb rombw i
wprawianie ich w ruch. S to instrumenty muzyczne z drzewa, bogato malowane, z ksztatu przypominajce
spaszczon ryb; dugo ich wynosi 30 centymetrw do 1 metra. Wprawiajc je w ruch koowy uwizane na
kocu linki, wywouje si guchy dwik przypisywany duchom nawiedzajcym wiosk, ktrych rzekomo boj
si kobiety. Biada kobiecie, ktra zobaczya romb: zostanie prawdopodobnie zamordowana jeszcze dzisiaj.
Kiedy po raz pierwszy byem obecny przy wyrabianiu rombw, prbowano mnie przekona, e chodzi o
narzdzia kuchenne. Skrajn niech do odstpienia mi pewnej ich liczby naleao przypisa w wikszej mierze
obawie, ebym nie zdradzi sekretu, ni koniecznoci wykonania pracy na nowo. Musiaem w nocy uda si ze
skrzynk do domu mczyzn. Zoono w niej zapakowane romby, zamknito na zamek i odebrano ode mnie
przyrzeczenie, e otworz je dopiero w Cuiabie.
Zajcia w domu mczyzn wykluczajce si wzajemnie w oczach Europejczyka, cz si ze sob w sposb
prawie skandaliczny. Niewiele istnieje ludw tak religijnych jak plemi Bororo i niewiele ma tak opracowany
system metafizyczny. Jednake wierzenia i codzienne obyczaje mieszaj si ze sob tak bardzo, i wydaje si, e
tubylcy nie zwracaj adnej uwagi na przechodzenie z jednej sfery rzeczywistoci do drugiej. Odnalazem t
dziecinn i dobroduszn religijno w wityniach buddyjskich na granicy birmaskiej, w ktrych bonzowie yj
i pi w sali powiconej kultowi, ustawiajc koo otarza swoje soje z pomad i osobist apteczk i nie gardzc
pieszczotami swych wychowanek w przerwach midzy lekcjami alfabetu.
Ta swoboda w obliczu nadprzyrodzonego dziwia mnie tym bardziej, e moje jedyne zetknicie si z religi
zachowaem we wspomnieniu z dziecistwa, ju pozbawionego wiary, z okresu po pierwszej wojnie wiatowej,
kiedy mieszkaem u mego dziadka, rabina Wersalu. Dom przylegajcy do synagogi by z ni poczony dugim
wewntrznym korytarzem, do ktrego nie wchodzio si bez uczucia strachu. Stanowi on sam w sobie granic
nie do przebycia pomidzy wiatem profanw i tym innym wiatem, ktremu wanie brak byo ludzkiego ciepa
stanowicego wstpny warunek do pojcia jego witoci. Poza godzinami kultu synagoga bya pusta i nigdy nie
bya zaludniona do dugo i w sposb dosy arliwy, aby robia wraenie zaludnionej. Pustka wydawaa si tu
naturalna, a naboestwa jakby zakcay j w sposb niewaciwy. Rodzinne obrzdki religijne byy rwnie
suche. Oprcz niemej modlitwy mego dziadka przed kadym posikiem, nic nie przypominao dzieciom, e
panuje tu wyszy ad, chyba pasek drukowanego papieru na cianie pokoju jadalnego, ktry mwi: ujcie
dobrze poywienie, od tego zaley trawienie.
Nie oznacza to, e religia nie ma ju prestiu u plemienia Bororo; przeciwnie, rozumie si ona sama przez si.
W domu mczyzn wykonywano gesty nalece do kultu z t sam swobod co wszystkie inne, jak gdyby
chodzio o czynnoci utylitarne, speniane ze wzgldu na ich skutek bez przybierania tej postawy penej
szacunku, jaka narzuca si nawet niewierzcemu, kiedy wchodzi do sanktuarium. Tego popoudnia w domu
mczyzn odbywaj si piewy jako przygotowanie do wieczornego obrzdku. W kcie chopcy chrapi lub
rozmawiaj, dwaj czy trzej mczyni nuc wprawiajc w ruch grzechotki, lecz jeli ktry z nich ma ochot
zapali papierosa lub te jeli na niego przypada kolej zaczerpnicia gotowanej kukurydzy, podaje instrument
ssiadowi albo nawet potrzsa nim jedn rk, drapic si drug. Kiedy jeden z tancerzy pyszni si swoj
ostatni kreacj, wszyscy zatrzymuj si i komentuj j; wydaje si, e zapomniano o naboestwie a do chwili,
gdy w innym kcie piew rozebrzmi na nowo, podejmujc przerwan nut.

Rys. 38. Romb.

A jednak znaczenie domu mczyzn wykracza poza ramy tego orodka ycia spoecznego i religijnego, ktry
usiowaem opisa. Struktura wsi popiera wyrafinowan gr instytucji: wyraa ona i ustala stosunki pomidzy
jednostk i wszechwiatem, spoeczestwem i wiatem nadprzyrodzonym, midzy umarymi i ywymi. Zanim
przystpi do przedstawienia tej nowej strony kultury Bororo, musz otworzy nawias i pomwi o stosunkach
pomidzy zmarymi i ywymi. Inaczej trudno byoby zrozumie szczeglne rozwizanie tego oglnego
zagadnienia przez myl Bororo, tak wybitnie podobne do rozwizania spotykanego na przeciwlegym kracu
pkuli zachodniej u ludw zamieszkujcych lasy i pastwiska w pnocno-wschodniej czci Ameryki
Pnocnej, u plemion Ojibwa, Menomini i Winnebago.
Nie istnieje prawdopodobnie spoeczestwo, ktre by nie otaczao szacunkiem swych zmarych. Na
pograniczu gatunku czowiek z neandertalu chowa zmarych w prymitywnych grobach. Oczywicie praktyki
aobne s rozmaite w rnych grupach. Czy mona powiedzie, e ta rnorodno jest bez znaczenia wobec
jednolitoci uczucia, ktra si pod ni kryje? Nawet jeli si usiuje uproci do ostatecznoci postawy w
stosunku do zmarych zaobserwowane w spoeczestwach ludzkich, jest si zmuszonym uzna zasadniczy
podzia midzy kracami, ktrego przejcie nastpuje przez ca seri zjawisk porednich.
Niektre spoeczestwa pozwalaj swym zmarym spoczywa; dziki skadanym im okresowym hodom,
zmarli nie bd niepokoi yjcych; jeeli powrc, aby ich ujrze, uczyni to w odstpach czasu i w
przewidzianych okolicznociach. Ich odwiedziny bd dobroczynne; zmarli zapewni przez sw opiek
regularny powrt pr roku, podno ogrodw i kobiet. Wszystko odbywa si tak, jakby pomidzy yjcymi i
zmarymi bya zawarta umowa: w zamian za oddawan im w rozsdnych granicach cze zmarli pozostan u
siebie, a odbywajce si od czasu do czasu spotkania obu grup bd wypenione trosk o interesy yjcych.
Powszechny temat folklorystyczny wyraa dobrze to prawo jest to temat wdzicznego zmarego. Bogaty
bohater wykupuje zwoki z rk wierzycieli, ktrzy nie chc dopuci do pogrzebu, i grzebie zmarego w
grobowcu. Zmary ukazuje si we nie swemu dobroczycy i przyrzeka mu powodzenie pod warunkiem, e
korzyci bd przedmiotem sprawiedliwego podziau pomidzy nimi dwoma. Rzeczywicie bohater zdobywa
szybko mio ksiniczki, ktr uratowa od wielu niebezpieczestw przy pomocy owego opiekuna z
zawiatw. Czy trzeba bdzie cieszy si t mioci razem ze zmarym? Lecz ksiniczka jest zaczarowana,
jest na wp kobiet, na wp smokiem lub wem. Zmary da swego prawa, bohater poddaje si i zmary,
ujty t lojalnoci, zadowala si gorsz czci, ktr sobie bierze, i oddaje bohaterowi maonk w ludzkiej
postaci.
Temu ujciu przeciwstawia si inne, rwnie zobrazowane w temacie folklorystycznym, ktremu nadam
nazw przedsibiorczego rycerza. Bohater jest biedny zamiast by bogatym. Jego jedynym majtkiem jest
ziarnko zboa; dziki podstpowi udaje mu si zamieni je na koguta, nastpnie na prosi, potem na wou,
wreszcie na zwoki ludzkie, ktre z kolei zamienia na yw ksiniczk. Jak widzimy, zmary jest tu
przedmiotem, a nie podmiotem. Zamiast by partnerem, z ktrym si wchodzi w ukady, jest narzdziem
spekulacji uprawianej przy pomocy kamstwa i oszustwa. Niektre spoeczestwa maj wobec swych zmarych
postaw tego typu. Odmawiaj im one spoczynku, mobilizuj ich: niekiedy dosownie, na przykad w
przypadkach kanibalizmu i nekrofagii, opartych na deniu do wchonicia w siebie cnt i mocy zmarego; kiedy
indziej, symbolicznie, w spoeczestwach, gdzie szczeglnie silnie rozwinite jest wspzawodnictwo, i ktrych
czonkowie zmuszeni s, jeli tak rzec mona, do bezustannego wzywania zmarych na pomoc, starajc si
usprawiedliwi swe prerogatywy przy pomocy powoywania si na przodkw i krtactw genealogicznych.
Spoeczestwa te bardziej ni inne odczuwaj niepokj wobec zmarych, ktrych naduywaj. Myl one, e
zmarli odpacaj im za przeladowania i s tym bardziej wymagajcy i ktliwi wobec yjcych, im bardziej ci
ostatni ich wykorzystuj. Lecz zarwno gdy chodzi o sprawiedliwy podzia, jak w pierwszym przypadku, czy te
o bezwstydn spekulacj, jak to ma miejsce w drugim, w stosunkach midzy yjcymi i zmarymi nie da si
unikn dopuszczenia zmarego do udziau.
Pomidzy tymi skrajnymi stanowiskami istniej postawy porednie: Indianie z zachodniego wybrzea Kanady
i Melanezyjczycy zmuszaj wszystkich swoich przodkw do jawienia si w czasie obrzdkw i wiadczenia na
korzy potomkw; w pewnych chiskich i afrykaskich kultach przodkw zmarli zachowuj sw tosamo
osobist, lecz tylko przez okres ycia kilku pokole; u plemion Pueblo na poudnio-wschodzie Stanw
Zjednoczonych zatracaj natychmiast sw osobowo jako nieboszczycy, lecz dziel si pewnymi
wyspecjalizowanymi funkcjami. Nawet w Europie, gdzie zmarli stali si apatyczni i bezimienni, zachoway si
w folklorze lady wierze w istnienie dwch typw zmarych: ci, ktrych zabraa mier naturalna, tworz grup
przodkw opiekuczych, podczas gdy samobjcy, zamordowani lub zaczarowani zamieniaj si w duchy ze i
zawistne.
Jeli ograniczamy si do rozwaa nad rozwojem cywilizacji zachodniej, nie ulega dla nas wtpliwoci, e
postawa spekulancka ustpia stopniowo koncepcji umowy w stosunkach midzy zmarymi a yjcymi, a
wreszcie przemienia si w obojtno zwiastowan, by moe, przez powiedzenie Ewangelii: Niech umarli
grzebi umarych. Nie ma jednak adnej podstawy do przypuszczenia, e ten rozwj odby si wedug
powszechnego wzoru. Wydaje si raczej, e wszystkie kultury niejasno uwiadamiay sobie obie moliwoci,
akcentujc jedn z nich, a zarazem starajc si przy pomocy przesadnych praktyk zabezpieczy si rwnie z
drugiej strony (jak to zreszt i my nadal czynimy pomimo przyznawania si do wiary lub niewiary).
Oryginalno Bororo i innych ludw, ktre przytoczyem dla przykadu, polega na tym, e sformuowali oni
jasno obie moliwoci i zbudowali system wierze i obrzdkw odpowiadajcy kadej z nich oraz mechanizmy
pozwalajce na przechodzenie od jednej do drugiej w nadziei ich pogodzenia.
Wyrazibym si niecile, gdybym powiedzia, e dla Indian Bororo nie istnieje mier naturalna; czowiek
nie jest dla nich jednostk, lecz osob. Stanowi on cz wiata socjologicznego: wsi, ktra istnieje ca
wieczno obok wiata fizycznego, zoonego z innych ywych istot: cia niebieskich i zjawisk
meteorologicznych i to pomimo charakteru tymczasowego konkretnych wsi, ktre (wskutek wyczerpania
gruntu) rzadko kiedy trwaj na tym samym terenie duej ni lat 30. Zatem wsi nie tworzy ani jej ziemia, ani jej
chaty, lecz pewna struktura opisana powyej, taka sama jak w innych wioskach. Zrozumiae jest wic, dlaczego
misjonarze, przeciwstawiajc si tradycyjnemu ukadowi, niszcz wszystko. Co za do zwierzt, cz ich naley
do wiata ludzi, przede wszystkim ryby i ptaki, podczas gdy pewne zwierzta chodzce po ziemi nale do
wiata fizycznego. Bororo uwaaj, e ludzki ksztat jest przejciowy pomidzy postaci ryby (ktrej nazw
oznaczaj siebie) i arara (pod ktrej postaci zakocz swj cykl transmigracji).
Skoro myl Indian Bororo (podobnych pod tym wzgldem do etnografw) opanowana jest przez zasadnicz
sprzeczno pomidzy natur i kultur, wynika std, e wedug nich, bardziej jakby jeszcze zdecydowanych
socjologw ni Comte i Durkheim, ycie ludzkie naley do kategorii kultury. Powiedzenie, e mier jest
naturalna lub antynaturalna, traci zatem swj sens. Faktycznie i prawnie mier jest zarazem naturalna i
antykulturalna. To znaczy, e za kadym razem kiedy Indianin umiera, pokrzywdzeni s nie tylko jego bliscy,
lecz caa spoeczno. Szkoda, przez ktr natura zawinia wobec spoeczestwa, pociga za sob dug po jej
stronie, ten termin tumaczy dosy dobrze zasadnicze u Bororo pojcie mori. Kiedy tubylec umiera, wie
organizuje zbiorowe polowanie, powierzone poowie, do ktrej zmary nie nalea: jest to ekspedycja przeciwko
naturze w celu ubicia grubej zwierzyny, najchtniej jaguara; jego skra, pazury i ky stanowi bd mori
zmarego.
W chwili mego przybycia do Kejara nastpi zgon, niestety chodzio o tubylca, ktry zmar w odlegej wsi.
Nie widziaem wic podwjnej inhumacji, ktra polega na zoeniu zwok najprzd w dole pokrytym gami w
centrum wsi i pozostawieniu ich, dopki ciao nie zgnije, nastpnie na umyciu szkieletu w rzece, pomalowaniu i
ozdobieniu go mozaik z przylepionych pir i pogreniu w koszyku w gbi jeziora lub rzeki. Wszystkie inne
obrzdki, przy ktrych byem obecny, odbyy si zgodnie z tradycj, cznie z rytualn skaryfikacj krewnych
zmarego na tym miejscu, gdzie powinien by znajdowa si jego tymczasowy grb. Niestety, zbiorowe
polowanie odbyo si w przededniu mojego przybycia lub moe tego samego popoudnia; pewne jest natomiast,
e niczego nie upolowano. Do tacw aobnych uyto starej skry jaguara. Podejrzewam nawet, e nasza irara
zostaa szybko przygotowana do zastpienia brakujcej zwierzyny. Nigdy mi si do tego nie przyznano, a
szkoda, gdy mgbym wwczas da dla siebie godnoci uiaddo, wodza polowania, reprezentujcego dusz
zmarego. Od rodziny otrzymabym opask na rami z wosw ludzkich i poari, mistyczny flet zrobiony z maej
opierzonej tykwy sucej jako rezonator dla bambusowej fujarki, aby zagra na nim nad upem, a nastpnie
przywiza go do zwok. Rozdzielibym miso wedug przepisw, skr, zby, pazury pomidzy krewnych
zmarego, ktrzy daliby mi w zamian obrzdowy uk i strzay, inny flet na pamitk moich funkcji i naszyjnik z
pytek z muszli. Musiabym prawdopodobnie pomalowa si na czarno, aby unikn rozpoznania przez z dusz
odpowiedzialn za zgon i zobowizan przez regu mori do wcielenia si w zwierz i zaofiarowania si w ten
sposb w celu wynagrodzenia szkody, dusz pen nienawici i dzy zemsty wobec egzekutora. Gdy w
pewnym sensie ta mordercza przyroda jest ludzka. Dziaa ona za porednictwem specjalnej kategorii dusz, ktre
zale wprost od niej, a nie od spoeczestwa.
Wspomniaem wyej, e dzieliem chat z czarownikiem. Bari stanowi specjaln kategori istot ludzkich,
ktre nie nale cakowicie ani do wiata fizycznego, ani do spoeczestwa; rola ich polega na poredniczeniu
pomidzy tymi dwoma krlestwami. Moe, lecz nie na pewno, wszyscy czarownicy urodzeni s w poowie
Tugare; tak si rzecz miaa z moim, gdy nasza chata bya Cera, a czarownik mieszka, tak jak si naley, u
swojej ony. Zostaje si bari z powoania, czsto wskutek objawienia, ktrego gwnym motywem jest pakt
zawarty z pewnymi czonkami bardzo zoonej zbiorowoci, uksztatowanej ze zych lub po prostu
niebezpiecznych duchw, czciowo niebieskich (kontrolujcych zjawiska astronomiczne i meteorologiczne),
czciowo zwierzcych, a czciowo podziemnych. Te istoty, ktrych zastp zasilaj regularnie dusze zmarych
czarownikw, s odpowiedzialne za gwiazdy, wiatr, deszcz, choroby i mier. Opisuje si je pod rnymi
przeraajcymi postaciami; owosionych, z dziurami w gowach, przez ktre uchodzi dym tytoniowy, kiedy pal;
potworw powietrznych, ktre wydzielaj deszcz przez oczy, nozdrza lub niezmiernie dugie wosy i paznokcie;
jednonogich, z duymi brzuchami i ciaami obsypanymi puchem jak nietoperze.
 Rys. 39. Kolczyki na uroczystoci, z elementw z masy perowej na korze, ozdobione pirami i wosami.

Bari jest postaci aspoeczn. Osobisty zwizek, jaki go czy z duchem lub wieloma duchami, daje mu
przywileje: korzysta on z nadprzyrodzonej pomocy, kiedy udaje si samotnie na wypraw myliwsk, moe
przemieni si w zwierz, zna si na chorobach, ma dar przepowiadania. Upolowana zwierzyna, pierwsze zbiory
z ogrodw s niezdatne do spoycia, dopki czarownik nie otrzyma swego udziau. Udzia ten stanowi mori
nalene duchom zmarych od yjcych, gra zatem w systemie rol symetryczn i odwrotn do aobnego
polowania, o ktrym mwiem.
Jednake bari podlega z kolei swemu duchowi lub swym duchom opiekuczym. Uywaj go oni dla
wcielania si i bari, opanowany przez duchy, staje si wwczas ofiar transw i konwulsji. W zamian za opiek
duch sprawuje nad bari ustawiczny nadzr, jest prawdziwym wacicielem nie tylko jego majtku, lecz i ciaa.
Czarownik musi wylicza si wobec niego ze zamanych strza, potuczonych garnkw, obcitych paznokci i
wosw. Nic z tego wszystkiego nie moe by wyrzucone lub zniszczone, bari cignie za sob odpadki swego
przyszego ycia. Stare powiedzenie prawnicze: Le mort saisit le vif15, odnajduje tu swj straszny i
nieprzewidziany sens. Wi pomidzy czarownikiem i duchem jest tak pena zawici, e w kocu nigdy nie
wiadomo, ktry z nich jest panem, a ktry sug.
Widzimy zatem, e dla Indian Bororo wiat fizyczny stanowi zoon hierarchi zindywidualizowanych
mocy. Ich natura jako osb jest wyranie stwierdzona, jednake rzecz ma si inaczej co do innych ich wasnoci,
gdy te moce s zarazem rzeczami i istotami, ywymi i umarymi. Czarownicy stanowi w spoeczestwie
cznik pomidzy ludmi i tym dwuznacznym wiatem zych duchw bdcych zarazem osobami i
przedmiotami.
Obok wiata fizycznego wiat socjologiczny ma zupenie inne cechy. Dusze zwykych ludzi (to znaczy tych,
ktrzy nie s czarownikami) zamiast utosamia si z siami przyrody stanowi spoeczestwo, lecz zarazem
trac sw tosamo osobow roztapiajc si w istocie zbiorowej aroe, co oznacza zapewne, podobnie jak anaon
dawnych Bretonw, spoeczestwo dusz. W istocie spoeczestwo to jest podwjne, gdy po pogrzebie dusze
zamieszkuj dwie wsie, z ktrych jedna znajduje si na wschodzie, a druga na zachodzie; czuwaj nad nimi dwaj
wielcy bohaterzy bogowie panteonu Bororo na zachodzie starszy z nich, Bakororo, na wschodzie modszy,
Itubore. Naley zaznaczy, e o wschd-zachd odpowiada biegowi Rio Vermelho. Istnieje zatem

15
Zmary rzdzi ywym.
prawdopodobiestwo, e zachodzi niewyjaniony jeszcze zwizek pomidzy dualizmem wiosek zmarych i
wtrnym podziaem wioski na poowy w gr i w d rzeki.
Poniewa bari jest porednikiem pomidzy spoeczestwem ludzkim a tymi duchami zymi, indywidualnymi i
kosmologicznymi (widzielimy, e dusze zmarych bari s tym wszystkim rwnoczenie), istnieje inny mediator,
ktry przewodniczy stosunkom pomidzy spoeczestwem ywych i spoeczestwem zmarych, spoeczestwem
dobroczynnym, zbiorowym i antropomorficznym. Jest to Mistrz drg dusz lub aroettowaraare. Rni si on od
bari cechami wprost przeciwnymi. Zreszt boj si oni siebie wzajemnie i nienawidz. Mistrz drg dusz nie ma
prawa do ofiar, lecz obowizany jest do cisego przestrzegania przepisw: pewnych zakazw co do poywienia
i wielkiej skromnoci ubioru. Stroje i ywe kolory s dla niego wzbronione. Z drugiej strony nie istnieje jaki
specjalny pakt pomidzy nim i duszami: dusze s dla niego zawsze obecne i w pewien sposb immanentne.
Zamiast opanowywa go w transach zjawiaj mu si w snach; wzywa je tylko dla dobra innej osoby.
Podczas gdy bari przewiduje chorob i mier, Mistrz drg dusz leczy i uzdrawia. Mwi zreszt, e bari,
symbol koniecznoci fizycznej, przyczynia si niejednokrotnie sam do potwierdzenia swych prognostykw
dobijajc chorych, ktrzy zwlekaj zbyt dugo ze spenieniem jego ponurych przepowiedni. Lecz trzeba
zaznaczy, e Indianie Bororo nie maj dokadnie tej samej co my koncepcji stosunku pomidzy yciem i
mierci. Powiedziano mi raz o kobiecie lecej w gorczce w kcie chaty, e jest nieywa, rozumiejc zapewne
przez to, e uwaaj j ju za stracon. Przypomina to sposb patrzenia naszych wojskowych, ktrzy tym samym
okreleniem strat obejmuj zabitych i rannych. Z punktu widzenia bezporednich skutkw wychodzi to
oczywicie na jedno, chocia z punktu widzenia rannego jest niezaprzeczon korzyci, e nie naley do
zmarych.
Wreszcie, cho Mistrz moe jak bari przemienia si w zwierz, nigdy nie przybiera postaci jaguara,
poeracza ludzi, a wic zanim si go zabije wykonawcy mori umarych na yjcych. Wybiera zwierzta
ywicieli: arara zbierajce owoce, ora-harpi owc ryb, tapira, ktrego misem uraczy si plemi. Bari jest
optany przez duchy, aroettowaraare powica si dla dobra ludzi. Nawet objawienie jego posannictwa jest
przykre: wybraniec poznaje je najprzd po wraeniu smrodu, jakie go przeladuje, ewokujcym zapewne zaduch
panujcy w wiosce w czasie prowizorycznego zakopania trupa pytko pod ziemi, porodku placu do taca;
zaduch zwizany jest wtedy z mityczn istot aije. Jest to potwr yjcy w gbi wd, odstrczajcy, mierdzcy
i czuy, a objawia si on wtajemniczonemu, ktry musi znosi jego pieszczoty. Ta scena jest odgrywana w czasie
pogrzebu jako pantomina przez modych ludzi pokrytych botem, ktrzy obejmuj przebran posta
przedstawiajc mod dusz. Tubylcy uzmysawiaj sobie aije w ksztacie dosy dokadnym, aby go
namalowa, i oznaczaj t sam nazw romby, ktrych warczenie zapowiada ukazanie si zwierzcia i naladuje
jego gos.

Rys. 40. Malowido Bororo przedstawiajce przedmioty kultu.

 Rys. 41. Malowido Bororo przedstawiajce oficjanta, trbki, grzechotk i rne przedmioty.

Nic dziwnego zatem, e ceremonie pogrzebowe trwaj tygodniami, ich zadania s bardzo liczne. Przede
wszystkim obejmuj one dwa kierunki, ktre ju rozrnilimy. Z punktu widzenia indywidualnego kada
mier jest okazj do arbitrau pomidzy wiatem przyrody a spoeczestwem. Wrogie siy, ktre stanowi wiat
przyrody, wyrzdziy szkod spoeczestwu i szkoda ta winna by wynagrodzona: to jest rola aobnego
polowania. Skoro zmary zosta pomszczony i okupiony przez zbiorowo myliwych, winien on by wczony
do spoeczestwa dusz. To jest rola roiakuriluo, wielkiego piewu aobnego, przy ktrym miaem okazj by
obecny.
W wiosce Bororo jest chwila dnia, ktra posiada szczeglne znaczenie: jest ni apel wieczorny. Gdy noc
zapada, rozpala si wielkie ognisko na placu taca, wok ktrego zbieraj si przywdcy klanw; herold
gromkim gosem woa kad grup: Badedjeba, wodzowie; O Cera, z klanu ibisa; Ki, z klanu tapira; Bokodori, z
klanu wielkiego pancernika; Bakoro, od imienia wielkiego bohatera Bacororo; Boro, od klanu labretu;
Ewaguddu, z klanu palmy buriti; Arore, z klanu gsienicy; Paiwe, z klanu jea; Apibore (sens wtpliwy) 16. W
miar ich zjawiania si, komunikuje si zainteresowanym zlecenia na dzie jutrzejszy zawsze tym samym
podniesionym gosem, ktry niesie sowa a do najbardziej oddalonych chat. O tej godzinie s one zreszt puste
lub prawie puste. Z zapadniciem wieczoru, kiedy nie ma ju komarw, wszyscy mczyni wychodz ze swych
domw rodzinnych, do ktrych powrcili okoo szstej. Kady niesie na ramieniu mat, rozpociera j na ubitej
ziemi wielkiego, okrgego placu pooonego po stronie zachodniej domu mczyzn. Kadzie si owinity
bawenian derk zabarwion na pomaraczowo wskutek ustawicznego stykania si z ciaem natartym urucu;
Urzd Ochrony z trudem rozpoznaby w niej jeden ze swych podarunkw. Na wikszych matach umieszcza si
piciu, szeciu; zamienia si niewiele sw; niektrzy s sami; chodzi si wrd tych lecych cia. W miar
trwania apelu wywoywani wodzowie rodzin powstaj jeden po drugim, otrzymuj rozkazy i wracaj, aby si
wycign z twarz zwrcon ku gwiazdom. Kobiety rwnie opuciy domostwa i stoj grupami w progach.
Rozmowy milkn i stopniowo, najprzd pod przewodem dwu, trzech oficjantw, rozpoczynaj si piewy,
recytacje i chry, zrazu w domu mczyzn, a potem na samym placu, wzmagajc si w miar przybywania ludzi,
i trwa bd ca noc.

16
Specjalici jzyka Bororo zakwestionowaliby moe lub ucilili susznie niektre z tych tumacze; trzymam si tutaj
wskazwek tubylcw.
 Zmary nalea do poowy Cera, a wic obrzd odprawiali Tugare. Na rodku placu sterta lici przedstawiaa
grb, na prawo i na lewo wizki strza, przed ktrymi umieszczono naczynia z poywieniem. Byo dwunastu
kapanw i piewakw, wikszo przybrana w szerokie diademy z pir o jaskrawych kolorach, inni nosili je na
biodrach pod prostoktnym wachlarzem plecionym ze somy, pokrywajcym ramiona i umocowanym przy
pomocy tasiemki okalajcej szyj. Jedni byli zupenie nadzy i pomalowani na czerwono, rwno lub w
piercienie, albo na czarno, bd te pokryci pasami z biaego puchu; inni nosili dugie spdnice ze somy.
Gwna osobisto, wcielenie modej duszy, ukazywaa si w dwch rnych strojach zalenie od chwili: raz
przybrana w zielone licie z olbrzymim diademem na gowie, ktry ju opisaem, majc w charakterze
krlewskiego trenu skr jaguara podtrzymywan przez pazia; to znowu zupenie naga, pomalowana na czarno,
z jedyn ozdob, przedmiotem ze somy podobnym do wielkich pustych okularw okalajcych oczy. Ten
szczeg jest specjalnie interesujcy ze wzgldu na analogiczny motyw, po ktrym rozpoznaje si Tlaloc, bstwo
deszczu w staroytnym Meksyku. Pueblo z Arizony i Nowego Meksyku posiadaj, by moe, klucz tej
tajemnicy: dusze zmarych przemieniaj si u nich w bogw deszczu; poza tym maj rne wierzenia zwizane z
magicznymi przedmiotami, chronicymi oczy i pozwalajcymi ich posiadaczowi sta si niewidzialnym.
Niejednokrotnie zauwayem ywy pocig Indian poudniowo-amerykaskich do okularw; do tego stopnia, e
udajc si na moj ostatni wypraw, zabraem zapas oprawek bez szkie, miay one wielkie powodzenie u
Indian Nambikwara, tak jakby tradycyjne wierzenia predysponoway tubylcw do upodobania w tym
bezuytecznym ornamencie. Nie wspominano nigdy o okularach ze somy u Indian Bororo, ale poniewa czarna
farba suy do tego, aby uczyni niewidzialnym ciao ni wysmarowane, okulary speniaj prawdopodobnie t
sam funkcj co w mitach Pueblo. Wreszcie butarico, duchy odpowiedzialne za deszcz u Indian Bororo, s
opisywane jako grone postacie uzbrojone w ky i dugie rce tak jak bogini wody u Majw.
Przez pierwsze noce asystowalimy przy tacach rnych klanw Tugare: ewoddo, taniec klanu palm; paiwe,
taniec klanu jea. Tancerze byli w obu przypadkach pokryci limi od stp do gw, a poniewa twarze ich byy
niewidoczne, wydawao si, e znajduj si wyej, na poziomie diademu z pir, ktry wznosi si nad
kostiumem, tak e przypisywano tancerzom nadludzki wzrost. W rkach trzymali odygi palm lub patyki
przybrane w licie. Byy dwa rodzaje taca. Najprzd tancerze produkowali si sami, podzieleni na dwa kadryle
naprzeciw siebie po dwu stronach placu; wybiegali ku sobie wzajemnie, krzyczc ho, ho i krcc si wkoo,
dopki nie zamienili si miejscami. Pniej kobiety wchodziy pomidzy mskich tancerzy, wtedy rozpoczynaa
si niekoczca si farandola wybiegajca naprzd, to drepczca w miejscu pod przewodem nagich koryfeuszy,
ktrzy posuwali si do tyu i potrzsali grzechotkami przy akompaniamencie piewu innych mczyzn
siedzcych dookoa.
W trzy dni pniej nastpia przerwa w uroczystociach w celu przygotowania drugiego aktu: taca mariddo.
Grupy mczyzn uday si do lasu po narcza zielonych palm, ktre odarto nastpnie z lici i pocito na kawaki
dugoci okoo 30 cm. Tubylcy przy pomocy prymitywnych wizade zrobionych ze zwidych lici powizali te
kawaki zgrupowane po dwa, trzy jak szczeble gitkiej drabiny dugoci kilku metrw. W ten sposb
sporzdzono dwie nierwne drabiny, ktre nastpnie zwinito tak, e tworzyy pene krgi, wikszy wysokoci
okoo 1,5 metra, mniejszy okoo 1,3 metra. Boki udekorowano limi podtrzymywanymi siatk ze sznureczkw
uplecionych z wosw. Oba przedmioty zostay uroczycie przeniesione na rodek placu i umieszczone obok
siebie. S to mariddo mskie i eskie, ktrych sporzdzenie naleao do klanu Ewaguddu.
Pod wieczr dwie grupy, po piciu, szeciu mczyzn, uday si jedna na wschd, druga na zachd.
Poszedem za pierwsz z nich i byem obecny w odlegoci jakich pidziesiciu metrw od wioski przy ich
przygotowaniach ukrytych przed publicznoci pod oson drzew. Przybierali si w licie, tak jak tancerze, i
umocowywali diademy. Tak samo jak druga grupa, uosobiali oni dusze zmarych przybye ze swych wiosek na
wschodzie i zachodzie, aby przyj now dusz. Kiedy wszystko byo gotowe, skierowali si gwidc ku
placowi, gdzie oczekiwaa ich ju grupa zachodnia (w istocie jedni szli w gr rzeki, drudzy w d i ci ostatni
zdali szybciej).
Krokiem bojaliwym i niepewnym wyraali doskonale sw natur cieni; mylaem o Homerze i Ulissesie
zatrzymujcym z trudem widma przywoane przez krew. Lecz wkrtce obrzdek si oywi: mczyni chwytali
jedno lub drugie mariddo (cikie, gdy sporzdzone ze wieych lici), podnosili je w wycignitej rce i
taczyli z tym ciarem, dopki, wyczerpani, nie pozwolili wyrwa go sobie rywalowi. Scena nie miaa ju
pierwotnego charakteru mistycznego, przerodzia si w jarmark, na ktrym modzie popisywaa si swymi
muskuami w atmosferze potu, szturchacw i grubych artw. A jednak ta zabawa, ktrej warianty wrd
ludw pokrewnych s znane na przykad bieg z polanem u plemienia Ges z paskowyu brazylijskiego ma
tutaj peny sens religijny. Tubylcy maj uczucie, e w radosnym zamieszaniu bawi si ze zmarymi i
wygrywaj od nich swe prawo pozostania przy yciu.
To wielkie przeciwstawienie zmarych i ywych wyraa si przede wszystkim w czasie uroczystoci w
podziale mieszkacw wsi na aktorw i widzw. Waciwymi aktorami s mczyni dopuszczeni do tajemnicy
wsplnego domu. Trzeba zatem uzna, e plan wioski ma znaczenie gbsze ni to, ktre mu przypisalimy pod
wzgldem socjologicznym. Kiedy kto umiera, obie poowy graj na zmian role ywych lub zmarych, jedna w
stosunku do drugiej, lecz ten ruch wahadowy odzwierciedla zarazem i inn gr, w ktrej role s podzielone raz
na zawsze: mczyni tworzcy bractwo w baitemannageo s symbolem spoeczestwa dusz, podczas gdy
okalajce chaty, ktre s wasnoci kobiet, wyczonych od udziau w najwitszych obrzdkach, tworz
audytorium yjcych i miejsce pobytu zastrzeone dla nich.

Rys. 42. Diadem z pir ary tych i niebieskich z herbem klanu

Widzielimy, e wiat nadprzyrodzony jest rwnie dwojaki, gdy obejmuje dziedzin kapana i dziedzin
czarownika. Ten ostatni jest panem mocy niebieskich i ziemskich poczwszy od dziesitego nieba (Indianie
Bororo wierz w wielo nieb wznoszcych si jedno nad drugim) a do wntrza ziemi; siy zatem, ktrymi
rozporzdza i od ktrych jest zaleny, s rozmieszczone wedug osi pionowej, podczas gdy kapan, Mistrz drg
dusz, przewodzi na osi poziomej czcej wschd z zachodem, na ktrej le obie wioski zmarych. Ot wiele
danych przemawiajcych za pochodzeniem bari zawsze z poowy Tugare, za aroettowaraare z poowy Cera
wskazuje na to, e podzia na poowy jest rwnie wyrazem tego dualizmu. Uderzajce jest, e wszystkie mity
plemienia Bororo przedstawiaj bohaterw Tugare jako twrcw i demiurgw, za bohaterw Cera jako czynnik
pokoju i adu. Pierwsi s odpowiedzialni za istnienie rzeczy: wody, rzek, ryb, rolin i wyrobw rk ludzkich;
drudzy zorganizowali wiat, uwolnili ludzko od potworw i wyznaczyli kademu zwierzciu odrbne
poywienie. Istnieje nawet mit, ktry powiada, e najwysza wadza bya niegdy w posiadaniu Tugare, ktrzy
si jej zrzekli na korzy Cera, jak gdyby myl tubylcw przez przeciwstawienie pow chciaa wyrazi przejcie
od ywioowej przyrody do cywilizowanego spoeczestwa.
Rozumiemy obecnie pozorny paradoks, ktry polega na nazywaniu sabymi Cera, posiadajcych wadz
polityczn i religijn, a silnymi Tugare. Ci s blisi wiata fizycznego, pierwsi za wiata ludzkiego, ktry
przecie nie jest potniejszym z tych dwch wiatw. Porzdek spoeczny nie moe oszuka zupenie hierarchii
kosmicznej. Nawet u Indian Bororo zwycistwo nad przyrod odnosi si jedynie uznajc jej wadztwo i oddajc
nalen cz losowi. W takim systemie socjologicznym nie ma zreszt wyboru: mczyzna nie moe nalee do
tej samej poowy co jego ojciec i syn (poniewa naley do poowy matki), odnajduje wsplnot poowy tylko ze
swym dziadem i wnukiem. Jeeli ludzie Cera chc uzasadni sw wadz przez wyczne pokrewiestwo z
bohaterami, godz si zarazem na to, by si od nich oddali o jedno pokolenie. Wobec wielkich przodkw s
wnukami, podczas gdy Tugare s synami.
 w wysi

redni

n nisi

Klasyczny schemat wsi Bororo Sytuacja rzeczywista

Rys. 43. Schemat przedstawiajcy pozorn i rzeczywist struktur spoeczn wsi Bororo

Czy ci tubylcy, ulegajc mistyfikacji przez logik swego systemu, nie ulegaj jeszcze mistyfikacji innego
rodzaju? W rezultacie nie mogem oprze si uczuciu, e olniewajcy kotylion metafizyczny, przy ktrym
asystowaem, sprowadza si do farsy, i to dosy ponurej. Bractwo mczyzn pretenduje do tego, by
reprezentowa zmarych, aby da yjcym zudzenie odwiedzin dusz; kobiety nie s dopuszczone do rytuau i
oszukane co do ich prawdziwej natury, zapewne dla usankcjonowania podziau, ktry przyznaje im przewag w
dziedzinie stanu cywilnego i zamieszkania, zastrzegajc tylko dla mczyzn tajniki religii. Lecz ich
atwowierno prawdziwa lub domniemana ma zarazem funkcj psychologiczn: nadania, dla dobra obu pci,
treci uczuciowej i intelektualnej tym pajacom; inaczej mczyni nie cignliby moe tak sumiennie za sznurki.
Utrzymujemy w naszych dzieciach wiar w witego Mikoaja nie tylko po to, aby je oszukiwa; ich arliwo
nas rozgrzewa i pomaga nam udzi si i wierzy skoro one wierz e wiat szlachetnoci bez
przeciwiestwa nie jest cakowicie niezgodny z rzeczywistoci. A jednak ludzie umieraj i nie powracaj ju
nigdy; a kady porzdek spoeczny upodabnia si do mierci w tym znaczeniu, e pobiera co, za co nie daje
rwnowartoci.
Spoeczestwo Bororo daje lekcj moralicie; niech sucha informacji tubylcw: opisz mu, jak to uczynili
dla mnie, ten balet, przez ktry dwie poowy wsi staraj si y i oddycha jedna przez drug, jedna dla drugiej,
wymieniajc pomidzy sob kobiety, rzeczy i usugi w arliwej trosce o wzajemno, enic swe dzieci,
grzebic wzajemnie swych zmarych, zarczajc jedna drugiej, e ycie jest wieczne, e wiat moe by
zbawiony, e w spoeczestwie panuje sprawiedliwo. Aby da wiadectwo tym prawdom i utrzyma te
przekonania, mdrcy stworzyli wznios kosmologi i wpisali j w plan wioski i rozmieszczenie chat.
Wielokrotnie napotykali sprzecznoci; nie uznajc adnej z nich, przeczc jednej na rzecz innej, dzielc i
rozcinajc grupy, czc je i przeciwstawiajc, utworzyli z caego ycia spoecznego i duchowego tarcz
herbow o zrwnowaonej symetrii i asymetrii tak jak w mistycznych rysunkach, ktrymi Indianka Kadiueo
kiereszuje sw twarz mniej wiadomie, lecz drczona t sam trosk. Ale co pozostaje z tego, wszystkiego? Co
utrzymao si z podziau na poowy, klany i podklany wobec tych wnioskw, ktre narzucaj nam jak si
wydaje najnowsze obserwacje? W spoeczestwie skomplikowanym jakby dla przyjemnoci kady klan dzieli
si na trzy grupy: wysz, redni i nisz, a ponad wszystkimi reglamentacjami gruje przepis, ktry
zobowizuje do zawierania maestw przez czonkw wyszych grup jednej poowy z czonkami wyszych
grup drugiej, rednich ze rednimi, niszych z niszymi: to znaczy, e pod mask braterskich instytucji wie
Bororo w ostatecznej analizie sprowadza si do trzech grup, ktre zawsze zawieraj maestwa midzy sob.
Trzy spoeczestwa, ktre, nie wiedzc o tym, pozostan na zawsze odrbne, izolowane, zamknite w swej
pysze ukrytej nawet wobec nich samych za zason kamliwych instytucji, tak e kade z nich jest niewiadom
ofiar forteli, ktrych celu nie jest ju w stanie zdemaskowa. Indianie Bororo rozwinli na prno swj system
w zakamanej prozopopei: tak samo jak wszyscy inni nie zdoali zaprzeczy tej prawdzie; wyobraenie
spoeczestwa o stosunku midzy yjcymi i zmarymi sprowadza si do usiowania ukrycia, upikszenia lub
usprawiedliwienia w dziedzinie myli religijnej rzeczywistych stosunkw panujcych wrd ywych.
 Cz sidma Nambikwara.

XXIV. Zagubiony wiat.

Wypraw etnograficzn do rodkowej Brazylii przygotowuje si na skrzyowaniu ulicy Raumura i bulwaru
Sewastopol. Znajduj si tam skady hurtownikw dodatkw krawieckich i konfekcji; mona mie nadziej, e
tutaj znajdzie si przedmioty, ktre przypadn do gustu wybrednym Indianom.
W rok po moich odwiedzinach u Indian Bororo miaem wszelkie warunki na to, by zosta etnografem;
bogosawiestwo Lvy-Bruhla, Maussa i Riveta udzielone wstecz, wystawa moich zbiorw w galerii przy
Faubourg Saint Honor, odczyty i artykuy. Dziki Henrykowi Laugier, ktry przewodniczy modej organizacji
poszukiwa naukowych, otrzymaem fundusze wystarczajce na wiksze przedsiwzicie. Trzeba si byo
przede wszystkim odpowiednio zaopatrzy; trzymiesiczne wspycie z tubylcami pouczyo mnie o ich
wymaganiach, dziwnie jednolitych na caym kontynencie poudniowoamerykaskim.
W dzielnicy Parya, rwnie nie znanej mi dotychczas jak Amazonia, oddawaem si dziwacznym praktykom
pod okiem importerw czechosowackich. Z powodu zupenej nieznajomoci tego handlu brakowao mi nazw
technicznych dla oznaczania moich ycze. Mogem tylko stosowa kryteria tubylcw. Staraem si wybra
najmniejsze spord pereek do haftu, zwanych rocaille, ktrych dugie pasma zapeniay przegrdki szaf.
Prbowaem je gry, aby skontrolowa ich twardo, ssaem je, by sprawdzi, czy byy barwione w masie i czy
nie zmyje si z nich farba przy pierwszej kpieli w rzece. Rnicowaem objto zakupw, dozujc kolory
wedug kanonw indiaskich: przede wszystkim biay i czarny w rwnych ilociach, potem czerwony, o wiele
mniej tego, a wreszcie tylko z sumiennoci troch niebieskiego i zielonego, ktre zapewne bd wzgardzone.
Racje tych upodoba s atwe do zrozumienia. Wyrabiajc zrcznie swoje wasne pery Indianie uwaaj, e s
tym cenniejsze, im mniejsze, gdy wymagaj wicej pracy i zrcznoci. Jako surowca uywaj czarnej skorupy
orzechw palmowych i mlecznej masy perowej rzecznych muszli, poszukujc efektu w zestawieniach tych dwu
kolorw. Jak wszyscy ludzie, ceni przede wszystkim to, co znaj, bd mia zatem powodzenie z biaym i
czarnym. Czerwony i ty tworz dla nich jzykowo czsto jedn i t sam kategori jako odmiany barw urucu,
ktre zalenie od jakoci ziarn i stopnia ich dojrzaoci obejmuj odcienie od cynobru do pomaraczowej;.
czerwony ma jednak przewag wskutek intensywnoci barwy, z ktr oswoiy ich pewne ziarna i pira. Co do
niebieskiego i zielonego, te zimne kolory s reprezentowane w stanie natury przede wszystkim przez nietrwae
roliny. Ta dwojaka przyczyna tumaczy obojtno tubylcw i niedokadno sownictwa w stosunku do tych
dwch barw: zalenie od jzyka, niebieski jest utosamiany z czarnym lub zielonym.
Igy musiay by do grube, by mona je byo zastosowa do silnej nici, lecz nie za grube ze wzgldu na
may rozmiar pere, do nawlekania ktrych miay suy. Co do nici, to chciaem, aby byy jaskrawo barwione,
przede wszystkim czerwone (Indianie barwi je przy pomocy urucu), i grubo zwijane, tak eby zachoway
wygld wyrobu rcznego. W ogle nauczyem si unika tandety: przykad Bororo wpoi mi gboki szacunek
dla techniki tubylcw. ycie dzikich wystawia przedmioty na surowe prby; eby nie zdyskredytowa si wobec
tych ludw prymitywnych cho wydaje si to paradoksem potrzebna mi bya najlepiej zahartowana stal,
szklane paciorki barwione w masie i nici, jakich nie odrzuciby rymarz na dworze angielskim.
Spotykaem niekiedy kupcw, ktrzy entuzjazmowali si tym egzotyzmem przystosowanym do ich wiedzy.
Pewien fabrykant haczykw do wdek, zamieszkay nad Kanaem w. Marcina, odstpi mi po znionej cenie
ca parti resztek serii. W cigu roku taszczyem przez busz kilka kilogramw haczykw, ktrych nikt nie
chcia, gdy byy za mae dla ryb godnych rybaka amazoskiego. Pozbyem si ich wreszcie na granicy
boliwijskiej. Wszystkie te towary maj dwojakie zastosowanie: jako podarunki i artykuy wymienne dla Indian
oraz jako rodki zapewnienia sobie ywnoci i usug w odlegych okolicach, do ktrych rzadko przybywaj
kupcy. U kresu wyprawy, po wyczerpaniu zapasw, zdoaem przeduy pobyt jeszcze o kilka tygodni
otwierajc sklepik w osiedlu poszukiwaczy kauczuku. Miejscowe prostytutki kupoway u mnie naszyjniki za
dwa jajka, i to nie bez targw.
Zamierzaem spdzi cay rok w buszu i dugo wahaem si co do wyboru marszruty. Nie przypuszczajc, e
rezultat bdzie sprzeczny z moim planem, troszczyem si bardziej o zrozumienie Ameryki ni o zgbienie
natury ludzkiej i na podstawie szczeglnego przypadku zdecydowaem si dokona przecicia przez etnografi
i geografi brazylijsk poprzez zachodni cz paskowyu od Cuiaby do Rio Madeira. Bya to do niedawna
najmniej znana okolica Brazylii. Podrnicy paulici z XVIII wieku nie przeniknli poza Cuiab, odstraszeni
rozpaczliwym krajobrazem i dzikoci Indian. Na pocztku XX wieku przestrze 1500 kilometrw pomidzy
Cuiab i Amazonk bya jeszcze stref zakazan do tego stopnia, e udajc si z Cuiaby do Manaos albo do
Belem nad Amazonk najprociej byo pojecha do Rio de Janeiro i kontynuowa podr w kierunku pnocnym
morzem, a potem rzek, poczynajc od jej ujcia. Dopiero w roku 1907 genera (wwczas pukownik) Candido
Mariano de Silva Rondon rozpocz penetracj: miaa ona trwa osiem lat wypenionych badaniami i
zakadaniem sieci telegraficznej w celach strategicznych, czcej po raz pierwszy stolic federaln poprzez
Cuiab z placwkami granicznymi na pnoco-zachodzie.
Sprawozdania Komisji Rondona (jeszcze nie opublikowane w caoci), kilka odczytw generaa,
wspomnienia z podry Teodora Roosevelta, ktry mu towarzyszy w jednej wyprawie, wreszcie pena wdziku
ksika nieodaowanego Roquette-Pinto (podwczas dyrektora Muzeum Narodowego) pod tytuem Rondonia
(1912) zawieray oglne wskazwki o bardzo prymitywnej ludnoci odkrytej w tej strefie. Lecz od tego czasu
wydawao si, e dawne przeklestwo spado powtrnie na ten kraj. Nie zapdzi si tu aden zawodowy
etnograf. Kuszcym zadaniem byo stara si dowiedzie, posuwajc si wzdu linii telegraficznej lub tego, co z
niej pozostao, kto to s waciwie Nambikwara i te zagadkowe plemiona dalej na pnocy, ktrych nikt nie
widzia, od czasu kiedy Rondon ograniczy si do zasygnalizowania, e istniej. W roku 1939 zainteresowanie,
ktre dotychczas obejmowao tylko plemiona wybrzea i wielkich dolin rzecznych tradycyjnych drg
przenikania w gb Brazylii zaczynao kierowa si w stron Indian paskowyu. W czasie pobytu u Indian
Bororo przekonaem si o wyjtkowym wyrafinowaniu w dziedzinie religijnej i socjologicznej plemion, ktrych
kultur uwaano niegdy za bardzo prymitywn. Obecnie dowiadywano si po raz pierwszy o rezultatach
poszukiwa pewnego Niemca, dzisiaj zaginionego, Kurta Unkela, ktry przybra nazwisko tubylcze
Nimuendaju, i po latach spdzonych we wsiach Ges w centralnej Brazylii stwierdzi, e Indianie Bororo nie s
zjawiskiem odosobnionym, lecz raczej wariantem oglnego tematu wsplnego tym ludom. Sawanny centralnej
Brazylii byy wic zaludnione w gb prawie 2000 kilometrw przez resztki ludnoci o kulturze szczeglnie
jednolitej, ktrej cech charakterystyczn jest jzyk urozmaicony dialektami nalecymi do jednej rodziny,
wzgldnie niski poziom ycia materialnego w przeciwiestwie do bardzo rozwinitej organizacji spoecznej i
myli religijnej. Czy nie naleao uzna ich za pierwotnych mieszkacw Brazylii, zapomnianych w gbi buszu
lub zepchnitych, na krtko przed odkryciem, na ziemie ubosze przez ludy wojownicze, ktre przybyy nie
wiadomo skd na podbj wybrzea i dolin rzecznych?
Na wybrzeu podrnicy XVI wieku spotkali prawie wszdzie przedstawicieli wielkiej kultury Tupi-Guarani,
ktrzy zajmowali rwnie prawie cay Paragwaj i dorzecze Amazonki, zakrelajc pknity piercie o rednicy
3000 kilometrw, zaledwie przerwany na granicy paragwajsko-boliwijskiej. Ci Tupi, ktrzy wykazuj
niewyjanione zwizki z Aztekami, ludami pno osiedlonymi w Meksyku, byli sami niedawnymi przybyszami;
ich osiedlenie w dolinach wntrza Brazylii dokonywao si a do XIX wieku. By moe, ruszyli na kilkaset lat
przed odkryciem, gnani wiar, e istnieje gdzie ziemia bez mierci i za. Takie przekonanie panowao u nich
jeszcze u kresu ich migracji; niewielkie grupy przybyy w kocu XIX wieku na wybrzee paulistowskie, idc
naprzd pod wodz swych czarownikw, taczc i piewajc na chwa kraju, w ktrym si nie umiera, i
poszczc przez dugie okresy, aby na to zasuy. W kadym razie w XVI wieku walczyli zawzicie z dawnymi
mieszkacami wybrzea, o ktrych posiadamy mao wiadomoci, lecz ktrzy byli moe naszymi Ges.
Na pnoco-zachodzie Brazylii Tupi wspistnieli z innymi ludami, Karaibami lub Karib, ktrzy byli do nich
bardzo podobni pod wzgldem kultury, lecz rnili si jzykiem; zdobywali oni Antyle. Byli take Arawak,
grupa dosy tajemnicza: starsza i bardziej wyrafinowana ni dwie poprzednie, stanowia wikszo ludnoci
Antyli i posuna si a do Florydy; rnic si od Ges bardzo wysok kultur materialn, przede wszystkim w
dziedzinie ceramiki i rzeby w drzewie, zbliaa si do nich pod wzgldem organizacji spoecznej, jak si
wydaje, tego samego typu. Karib i Arawak wyprzedzili, zdaje si, Tupi, przenikajc w gb kontynentu; byli oni
zmasowani w XVI wieku w Guyanach u ujcia Amazonki i na Antylach. Ale mae kolonie istniay jeszcze
wewntrz kraju i w dorzeczu prawych jej dopyww, Xingu i Guapore. Arawak maj nawet potomkw w grnej
Boliwii. To oni przynieli prawdopodobnie sztuk ceramiczn plemion Mbaya-Kadiueo, gdy Guana, ktrzy, jak
sobie przypominamy, zostali podbici przez tych ostatnich, mwi dialektem rawak.
Miaem nadziej, e przebywajc t najmniej znan cz paskowyu napotkam na zachodnich kracach
sawanny przedstawicieli Ges oraz e bd mg, przybywszy do basenu Madeiry, zbada lady trzech rodzin
lingwistycznych na skraju ich wielkiej drogi penetracji Amazonki.
Moja nadzieja spenia si tylko czciowo z powodu naszych uproszczonych pogldw na przedkolumbijsk
histori Ameryki. Dzisiaj, po ostatnich odkryciach i dziki dugim latom powiconym studiowaniu etnografii
pnocnoamerykaskiej, rozumiem lepiej, e zachodnia pkula powinna by uwaana za cao. Organizacja
spoeczna i wierzenia religijne Ges s powtrzeniem organizacji i wierze plemion z lasw i stepw Ameryki
Pnocnej. Zreszt dawno ju zanotowano, nie wycigajc z tego wnioskw, analogie pomidzy plemionami
Chaco (na przykad Guaikuru) i plemionami z rwnin w Stanach Zjednoczonych i Kanadzie. W czasie eglugi
wzdu brzegw Pacyfiku cywilizacje Meksyku i Peru na pewno komunikoway si w wielu momentach historii.
Wszystko to byo troch zaniedbane, gdy badania amerykaskie byy przez dugi czas opanowane
przekonaniem, e penetracja kontynentu dokonaa si niedawno, zaledwie 5 lub 6 tysicy lat przed nasz er;
przypisywano j w caoci ludom azjatyckim przybyym przez Cienin Beringa.
Dysponowano zatem zaledwie kilkoma tysicami lat, by wytumaczy, w jaki sposb ci koczownicy osiedlili
si na caej pkuli zachodniej, przystosowujc si do rozmaitych klimatw; jak odkryli, zaaklimatyzowali i
rozpowszechnili na olbrzymich terytoriach dzikie gatunki rolin, ktre w ich rkach stay si tytoniem,
maniokiem, grochem, sodkimi patatami, kartoflami, arachidami, bawen a przede wszystkim kukurydz; w
jaki wreszcie sposb zrodziy si i rozwiny kolejno w Meksyku, w Ameryce rodkowej i w Andach
cywilizacje, ktrych dalekimi spadkobiercami s Aztekowie, Majowie i Inkowie. Aby to osign, trzeba byo
skrci rozwj kadej z nich, tak by zmieci si w okresie kilku wiekw: przedkolumbijska historia Ameryki
staa si szeregiem obrazw kalejdoskopu, w ktrym pojawiay si coraz to nowe widoki wedug kaprysu
teoretyka. Wszystko odbywao si tak, jakby specjalici zza Atlantyku dyli do narzucenia Ameryce tubylczej
tego braku gbi, ktry charakteryzuje wspczesn histori Nowego wiata.
Pogldy te zostay obalone przez odkrycia, ktre przesuwaj powanie wstecz dat przybycia czowieka na
kontynent. Wiemy, e zna on faun, ktra dzi nie istnieje, i polowa na leniwce ziemne, mamuty, wielbdy,
konie i bizony archaiczne, antylopy, ktrych koci znaleziono pospou z broni i narzdziami z kamienia.
Obecno pewnych zwierzt w takich miejscach jak dolina Meksyku wskazuje na warunki klimatyczne rnice
si w znacznym stopniu, od panujcych obecnie w tych okolicach; zmiany te wymagay tysicleci. Zastosowanie
radioaktywnoci w celu oznaczenia daty zabytkw archeologicznych dostarczyo wskazwek w tym samym
kierunku. Trzeba zatem uzna, e czowiek istnia w Ameryce ju przed 20 000 lat; w niektrych okolicach
uprawia kukurydz przeszo 3000 lat temu. W Pnocnej Ameryce odnajduje si prawie wszdzie zabytki
sprzed 15 do 20 tysicy lat. Rwnoczenie daty gwnych pokadw geologicznych na kontynencie, otrzymane
w drodze pomiaru radioaktywnoci osadowej wgla, s wczeniejsze o 500 do 1500 lat ni przypuszczano
dawniej. Jak te kwiaty japoskie z gniecionego papieru, ktre rozwijaj si, kiedy si je wkada do wody,
przedkolumbijska historia Ameryki przybiera nagle rozmiary, jakich jej dotychczas brakowao.
Tylko e z tego powodu stajemy przed trudnoci odwrotn ni ta, ktr napotykali nasi dawni poprzednicy:
jak zapeni te olbrzymie okresy? Rozumiemy, e ruchy ludw, ktre prbowaem odtworzy przed chwil,
odbyway si na powierzchni i e wielkie cywilizacje w Meksyku i w Andach byy poprzedzone przez inne. W
Peru i w rozmaitych okolicach Ameryki Pnocnej odkryto lady pierwszych mieszkacw, plemion nie
znajcych jeszcze uprawy; po nich przyszy spoeczestwa rolnicze i ogrodnicze, ktre jednak nie znay ani
kukurydzy, ani garncarstwa; pniej ukazuj si ugrupowania zajmujce si rzeb w kamieniu i obrbk
szlachetnych metali w stylu swobodniejszym i bardziej natchnionym ni wszystko, co potem nastpio.
Uwaalimy, e caa historia amerykaska rozkwita i streszcza si u Inkw w Peru i Aztekw w Meksyku,
tymczasem s oni tak samo oddaleni od tych ywych rde jak styl naszego cesarstwa od Egiptu lub Rzymu,
skd tyle zapoyczy: we wszystkich trzech przypadkach jest to sztuka totalitarna, chciwa gigantyzmu
osiganego wrd brutalnoci i ubstwa wyraz pastwa, ktre stara si utwierdzi c sw potg gromadzc
rodki na co innego (wojna lub administracja) ni wasne doskonalenie si. Nawet pomniki Majw wydaj si
byszczc dekadencj sztuki, ktra osigna ju swe szczyty tysic lat przedtem.
Skd przyszli zaoyciele? Porzucajc dawn pewno, jestemy zmuszeni przyzna, e nie wiemy. Ruchy
ludnoci w okolicach Cieniny Beringa byy bardzo zoone: brali w nich udzia Eskimosi w niedawnym okresie,
w cigu okoo 1000 lat poprzedzali ich paleo-Eskimosi, ktrych kultura przypomina archaiczne Chiny i Scytw;
przez dugi okres, sigajcy VIII tysiclecia a do przedednia ery chrzecijaskiej, byy tam rozmaite ludy. Na
podstawie rzeb, ktrych powstanie siga 1000 lat przed nasz er, wiemy, e staroytni mieszkacy Meksyku
mieli typ fizyczny bardzo oddalony od typu dzisiejszych Indian: tuste orientalne postacie o twarzach bez zarostu
i rysach sabo modelowanych oraz typy brodate o rysach orlich, przypominajce profile z czasw Odrodzenia.
Pracujc nad materiaami innego rodzaju, genetycy zapewniaj, e co najmniej 40 gatunkw rolin rosncych
dziko lub uprawianych w Ameryce przedkolumbijskiej ma ten sam skad chromozomiczny co odpowiednie
gatunki w Azji lub inne od nich pochodzce. Czy naley wycign std wniosek, e kukurydza, ktra figuruje
na tej licie, pochodzi z poudniowo-wschodniej Azji? Lecz jake byoby to moliwe, skoro Amerykanie
uprawiali j ju 4000 lat temu w epoce, w ktrej sztuka eglarska bya na pewno bardzo prymitywna?
 Rys. 44-45. Staroytni Meksykanie. Na lewo Meksyk poudniowo-wschodni (American Museum of Natural
History), na prawo wybrzee Zatoki (Wystawa Sztuki Meksykaskiej, Pary 1952)

Nie idc w lad za Heyerdahlem co do jego miaej hipotezy o zaludnieniu Polinezji przez tubylcw
amerykaskich, trzeba przyzna po podry Kon-Tiki, e kontakty transpacyficzne mogy istnie, i to czsto.
Jednake w epoce rozkwitu wielkich cywilizacji w Ameryce, okoo 1000 lat przed nasz er, wyspy na Pacyfiku
byy puste, a przynajmniej nie znaleziono adnych ladw, ktre by sigay tak dawnych czasw. Naleaoby
zatem, prcz Polinezji, spojrze na Melanezj, by moe, zaludnion ju wtedy, i na cao wybrzea
azjatyckiego. Jestemy dzisiaj pewni, e komunikacja pomidzy Alask i Aleutami z jednej strony, a Syberi z
drugiej nie bya nigdy przerwana. Nie znajc metalurgii uywano elaznych narzdzi na Alasce okoo pocztkw
naszej ery; t sam ceramik znajduje si na przestrzeni od okolic wielkich jezior amerykaskich a do
rodkowej Syberii, jak rwnie te same legendy, te same rytuay i te same mity. Wydaje si, e podczas gdy
Zachd y zamknity w sobie, wszystkie ludy pnocne, od Skandynawii do Labradoru poprzez Syberi i
Kanad, utrzymyway midzy sob cise kontakty. Jeli Celtowie zapoyczyli niektre ze swych mitw od tych
cywilizacji pnocnych, o ktrych prawie nic nie wiemy, zrozumielibymy, dlaczego cykl Graala wykazuje
wiksze pokrewiestwo z mitami Indian z lasw pnocnoamerykaskich ni z jakimkolwiek innym systemem
mitologicznym. Prawdopodobnie nie jest take przypadkiem, e Lapoczycy buduj zawsze stokowate
namioty, zupenie takie same jak. Indianie pnocnoamerykascy.
 Rys. 46-47. Na lewo Chavin, pnocne Peru (wedug Tello), na prawo Monte Alban, poudniowy Meksyk
(paskorzeby tzw. tancerze)

Rys. 48. Hopewell, wschd Stanw Zjednoczonych (wg Ch. C. Willoughby, ,The Turner Group of
Earthworks, Papers of the Peabody Museum, Harvard University, t. VIII, nr 3, 1922).

Na poudniu kontynentu azjatyckiego cywilizacje amerykaskie wywouj inne echa. Ludy zamieszkae na
poudniowym pograniczu Chin, okrelane w Chinach jako barbarzycy, i jeszcze bardziej pierwotne plemiona
Indonezji wykazuj nadzwyczajne podobiestwo z mieszkacami Ameryki. We wntrzu Borneo zebrano mity,
ktrych nie mona odrni od najbardziej rozpowszechnionych mitw Pnocnej Ameryki. A oto od dawna
specjalici zwrcili uwag na. podobiestwa pomidzy dokumentami archeologicznymi pochodzcymi z Azji
poudniowo-wschodniej i dokumentami nalecymi do protohistorii Skandynawii. Istniej zatem trzy poacie:
Indonezja, amerykaski pnoco-wschd i kraje skandynawskie, ktre stanowi w pewien sposb punkty
trygonometryczne przedkolumbijgkiej historii Nowego Swiata.
 Rys. 49. Chavin, pnocne Peru (wedug Tello).

Czy nie mona by stworzy koncepcji, e to wielkie wydarzenie w dziejach ludzkoci myl o pojawieniu
si cywilizacji neolitycznej z rozpowszechnieniem garncarstwa i tkactwa, pocztkami rolnictwa i hodowli oraz
pierwszymi prbami w dziedzinie metalurgii, cywilizacji umiejscowionej z pocztku w Starym wiecie
pomidzy Dunajem i Indusem wywoao rodzaj podniecenia u mniej rozwinitych ludw Azji i Ameryki?
Trudno jest zrozumie pochodzenie cywilizacji amerykaskiej nie przyjmujc hipotezy intensywnej ruchliwoci
na wszystkich wybrzeach Pacyfiku azjatyckich i amerykaskich pry pomocy eglugi przybrzenej w cigu
kilku tysicleci. Niegdy odmawialimy rozmiarw historycznych Ameryce przedkolumbijskiej, dlatego e
Ameryka pokolumbijska bya ich pozbawiona. Pozostaje nam moe do naprawienia drugi bd, ktry polega na
przekonaniu, e Ameryka bya odcita od reszty wiata przez 20 000 lat, poniewa bya odcita od zachodniej
Europy. Wszystko przemawia raczej za tym, e wielkiemu milczeniu na Oceanie Atlantyckim odpowiadao
brzczenie roju wok Pacyfiku. W kadym razie wydaje si, e na pocztku pierwszego tysiclecia przed nasz
er hybrydy amerykaskie poczy ju trzy silnie zaszczepione zalki z prawdopodobnymi odmianami
wynikajcymi z dawniejszej ewolucji: wiejska kultura Hopewell, ktra panowaa lub promieniowaa na czci
terenu Stanw Zjednoczonych na wschd od rwnin, stanowi replik kultury Chavin w pnocnym Peru (Paracas
jest jej echem na poudniu); podczas gdy Chavin ze swej strony jest podobna w swych pocztkowych objawach
do cywilizacji Olmekw i zwiastuje rozwj Majw.
 Rys. 50. Hopewell, wschd Stanw Zjednoczonych (wg W. K. Moorehead, ,the Hopewell mound. Field
Museum, Chicago, Anthropol. Series, t. VI, nr 5, 1922)

We wszystkich tych przypadkach stoimy w obliczu sztuki o liniach pynnych, ktrej gitko, swoboda i
intelektualne upodobanie do dwuznacznoci (w Hopewell, jak i w Chavin niektre motywy odczytuje si w
rozmaity sposb, zalenie od tego, czy si je oglda wprost, czy na odwrt) zaczynaj dopiero skania si ku
kanciastej sztywnoci i znieruchomieniu, jakie zwyklimy przypisywa sztuce przedkolumbijskiej. Prbuj
niekiedy przekona sam siebie, e rysunki Kadiueo kontynuuj na swj sposb t odleg tradycj. Czy to w tej
epoce cywilizacje amerykaskie zaczy stawa si rozbiene i podczas gdy Meksyk i Peru podejmuj
inicjatyw i posuwaj si krokami olbrzymw, reszta utrzymuje si w stanie porednim lub te pozostaje w tyle,
aby popa w stan pdzikoci? Nigdy nie dowiemy si dokadnie, co odbywao si w Ameryce tropikalnej, ze
wzgldu na niepomylne warunki klimatyczne i stan zabytkw archeologicznych; jednake zastanawiajce jest,
e organizacja spoeczna Ges, a nawet plan wiosek Bororo s podobne do tego, co pewne badania z z czasw
przed Inkami, na przykad w Tiahuanaco w grnej Boliwii, pozwoliy odtworzy z tych zaginionych cywilizacji.
To, o czym pisaem dotychczas, oddalio mnie bardzo od opisu przygotowa wyprawy do zachodniego Mato
Grosso; byo jednak potrzebne; chciaem pozwoli czytelnikowi odetchn t atmosfer pasji, ktra przenika
wszystkie badania amerykaskie, czy to w dziedzinie archeologii, czy te etnografii. Ogrom problemw, lady,
jakimi rozporzdzamy, tak kruche i wte, przeszo na olbrzymich poaciach tak nieodwoalnie unicestwiona,
podstawy naszych teorii tak nietrwae, e kade rozpoznanie na miejscu stawia badacza w sytuacji chwiejnej, w
ktrej najbardziej pokorna rezygnacja wiedzie spr z szaleczymi ambicjami: badacz wie, e to, co
najistotniejsze, jest ju stracone, e wszystkie jego wysiki sprowadzaj si do grzebania na powierzchni; a nu
jednak natrafi na cudownie zachowan wskazwk, z ktrej wytrynie wiato? Nic nie jest moliwe, a zatem
wszystko jest moliwe. Noc, wrd ktrej poruszamy si po omacku, jest dla nas zbyt ciemna, abymy mogli
cokolwiek twierdzi na jej temat, nawet to, e jej przeznaczeniem jest trwa.
XXV. W serto.
W Cuiabie, do ktrej powrciem po dwch latach, usiuj dowiedzie si, jak si waciwie przedstawia
sytuacja na linii telegraficznej w odlegoci 5-6 tysicy kilometrw ku pnocy. Nienawidz tutaj tej linii; skada
si na to kilka przyczyn. Od zaoenia miasta w XVIII wieku nieliczne kontakty z pnoc utrzymywano drog
rzeczn w kierunku rodkowego brzegu Amazonki. W celu zdobycia ulubionego rodka podniecajcego
zwanego guarana mieszkacy Cuiaby urzdzali na Tapajoz wyprawy pirogami, trwajce z gr 6 miesicy.
Guarana jest tward past o brunatnej barwie; przygotowuj j prawie wycznie Indianie Maue z gniecionych
owocw liany paullinia sorbilis. Tward kiebas z tej pasty trze si o ocisty jzyk ryby pirarucu
przechowywany w pochwie z jeleniej skry. Te szczegy maj swe znaczenie, gdy uycie innej tarki albo innej
skry spowodowaoby utrat zalet drogocennej substancji. Mieszkacy Cuiaby tumacz w podobny sposb, e
tyto w sznurkach powinno si rozdziera i rozdrabnia rkami, a nie kraja noem, gdy inaczej wietrzeje.
Proszek guarana wsypuje si do ocukrzonej wody, w ktrej si nie rozpuszcza, lecz tworzy zawiesin: pije si t
mieszanin o smaku czekolady. Osobicie nigdy nie odczuem jej dziaania, lecz u mieszkacw rodkowego i
poudniowego Mato Grosso guarana gra rol podobn do mate na poudniu.
Zalety guarana uzasadniay wiele trudw i wysikw. Przed zaadowaniem si na pirogi pozostawiono na
wybrzeu kilku ludzi, ktrzy karczowali kt lasu, aby posadzi kukurydz i maniok. Wyprawa znajdowaa w ten
sposb wiee poywienie w drodze powrotnej. Lecz od czasu rozwoju eglugi parowej guarana sprowadzano
do Cuiaby szybciej i w wikszych ilociach przez Rio de Janeiro, dokd dowoziy j statki przybrzene morzem
z Manaos lub Belem. Tak e wyprawy wzdu Tapajoz naleay do bohaterskiej i na wp ju zapomnianej
przeszoci.
Jednake kiedy Rondon zapowiedzia, e otworzy pnoco-zachd dla cywilizacji, wspomnienia si oywiy.
Znano troch podna paskowyu, w okolicy ktrych dwa miasteczka, Rosario i Diamantino, w odlegoci 100 i
170 kilometrw od Cuiaby, wiody senny ywot od czasu wyczerpania y kruszcowych i wirowisk. Poza nimi
trzeba byoby przebywa ldem jeden za drugim dziay wodne dopyww Amazonki zamiast przepywa je na
pirogach co byoby przedsiwziciem niebezpiecznym na tak wielkiej przestrzeni. Okoo roku 1900 paskowy
pnocny by jeszcze krain mityczn, twierdzono nawet, e znajduje si tam acuch grski Sierra do Norte,
ktry wykazuje jeszcze wikszo map kontynentu.
Ta niewiadomo wraz z opowieciami o niedawnej penetracji amerykaskiego Far Westu i gorczk zota
budzia szalecze nadzieje u ludnoci Mato Grosso, a nawet wybrzea. ladami ludzi Rondona, ktrzy
instalowali przewody telegraficzne, fala emigrantw zalewaa tereny o nieznanych bogactwach, aby zbudowa
na nich co w rodzaju brazylijskiego Chicago. Trzeba si byo jednak wycofa: podobnie jak na pnoco-
wschodzie, gdzie le przeklte ziemie Brazylii opisane przez Euklidesa da Cunha w Os Sertes, miao si
okaza, e Sierra do Norte jest pustynn sawann, jedn z najbardziej niewdzicznych stref kontynentu. Co
wicej, powstanie radiotelegrafii, ktre okoo roku 1922 zbiego si z ukoczeniem linii, spowodowao utrat jej
znaczenia i potraktowanie jej wanie w momencie ukoczenia, jako starowieckiego zabytku ubiegego wieku.
Zaznaa ona krtkiej chway w 1924, kiedy powstanie przeciwko rzdowi federalnemu w So Paolo odcio
miasto od wntrza kraju. Dziki telegrafowi Rio komunikowao si z Cuiab przez Belem i Manaos. Pniej
nastpi schyek: gar entuzjastw, ktrzy ubiegali si o prac, powrcia albo te zostaa zapomniana. Kiedy
tam przybyem, byli od kilku lat pozbawieni zasikw. Nie miano odwagi zamkn linii, lecz nikt si ni ju nie
interesowa. Supy mogy si wali, druty rdzewie; ostatni ludzie, pozostali na stacjach, nie majc odwagi ani
rodkw na to, by odej, gali powoli, niszczeni przez choroby, gd i samotno.
Ta sytuacja obciya tym bardziej sumienia mieszkacw Cuiaby, e zawiedzione nadzieje day im jednak
wprawdzie skromn, lecz realn korzy polegajc na wyzysku personelu linii. Przed odjazdem pracownicy
linii musieli mianowa w Cuiabie procuradore, to znaczy przedstawiciela, ktry mia podejmowa ich nalenoci
i zuytkowywa je stosownie do ich wskazwek. Zlecenia ograniczay si zazwyczaj do naboi do fuzji, nafty,
soli, igie do szycia i tkanin. Wszystkie te towary byy dostarczane po sonych cenach dziki kombinacjom
pomidzy procuradore a kupcami libaskimi i organizatorami karawan. Wskutek tego nieszczliwcy, zagubieni
w buszu, nie mogli myle o powrocie, gdy po kilku latach mieli dugi przewyszajce ich zarobki. Stanowczo
lepiej byo zapomnie o linii, tote mj projekt uycia jej jako bazy nie spotka si z zacht. Staraem si
odnale podoficerw w stanie spoczynku, dawnych towarzyszy Rondona, lecz nie zdoaem wycign z nich
nic prcz ponurej litanii: um pais ruim, muito ruim, mais ruim que qualquer outro. Wstrtny kraj, bardzo
wstrtny, wstrtniejszy ni jakikolwiek inny. I oczywicie, ebym si tam nie pcha.
Nastpnie bya sprawa Indian. W roku 1931 stacja telegraficzna w Parecis, pooona w strefie wzgldnie
odwiedzanej, w odlegoci 300 kilometrw na pnoc od Cuiaby i 80 kilometrw od Diamantino, zostaa
napadnita i zniszczona przez nieznanych Indian, przybyych do doliny Rio do Sangue, ktr uwaano za nie
zamieszkan. Nazwano tych dzikich beios de pau gbami z drzewa, z powodu krkw osadzonych w dolnej
wardze i uszach. Odtd pojawiali si oni w nieregularnych odstpach czasu, tak e trzeba byo przenie sie o
jakie 80 kilometrw na poudnie. Co do koczownikw Nambikwara, ktrzy od 1909 nawiedzali niekiedy
placwki, ich stosunki z biaymi ukaday si rozmaicie. Dosy dobre z pocztku, psuy si stopniowo do 1925,
w ktrym to roku zagino siedmiu pracownikw zaproszonych przez tubylcw do ich wiosek. Od tego czasu
Indianie Nambikwara i pracownicy linii unikali si wzajemnie. W roku 1933 misja protestancka osiedlia si
niedaleko od stacji Juruena; zdaje si, e stosunki szybko ochody, gdy tubylcy byli niezadowoleni z
podarunkw rzekomo niewystarczajcych ktrymi misjonarze odwdziczali si im za pomoc przy budowie
domw i zaoeniu ogrodw. Kilka miesicy pniej pewien Indianin cierpicy na gorczk przyby do misji i
otrzyma publicznie dwa proszki aspiryny, ktre zay; pniej poszed wykpa si w rzece, dosta uderzenia
krwi do gowy i umar. Poniewa Indianie Nambikwara s biegymi trucicielami, doszli do wniosku, e ich
towarzysz zosta zamordowany; w odwecie odby si napad, zmasakrowano wszystkich szeciu czonkw misji,
a take dwuletnie dziecko. Wyprawa ratunkowa z Cuiaby odnalaza tylko jedn yw kobiet. Jej relacja, tak jak
mi j powtrzono, zgadza si dokadnie z tym, co mi opowiadali organizatorzy napadu, ktrzy przez kilka
tygodni grali rol moich towarzyszy i informatorw.
Od czasu tego incydentu i kilku nastpnych atmosfera na linii bya napita. Z chwil gdy uzyskaem przez
dyrekcj poczty w Cuiabie mono nawizania cznoci z gwnymi stacjami (co wymagao za kadym razem
kilku dni), otrzymalimy jak najbardziej przygnbiajce wieci: tu Indianie urzdzili grony wypad; tam nie
widziano ich od trzech miesicy, co byo rwnie zym znakiem; w jakim miejscu, w ktrym kiedy pracowali,
stali si na powrt bravos, dzicy itd. Jedyn wiadomoci dodajc otuchy lub przedstawion mi jako taka byo
to, e od kilku tygodni trzej ojcowie jezuici usiowali osiedli si w Juruena na granicy kraju Nambikwara w
odlegoci 600 kilometrw na pnoc od Cuiaby. Mogem w kadym razie uda si tam i zebra u nich
informacje, po czym ustali dalszy plan.
Spdziem miesic w Cuiabie, organizujc wypraw; poniewa pozwolono mi wyruszy, zdecydowaem si
dotrze a do celu. Czekao nas 6 miesicy podry w porze suchej poprzez paskowy, ktry opisywano mi jako
pustynny, pozbawiony pastwisk i zwierzyny, trzeba si wic byo zaopatrzy we wszelk ywno nie tylko dla
ludzi, lecz take dla muw, ktre suy nam miay jako wierzchowce, dopki nie dotrzemy do dorzecza
Madeiry, skd bdziemy mogli odby dalsz drog pirogami, gdy mu, ktry nie zje dosy kukurydzy, nie jest
do silny, aby podrowa. Do transportu ywnoci trzeba byo mie woy bardziej odporne i zadowalajce si
tym, co znajd: such traw i limi. Musiaem jednake liczy si z tym, e cz wow zdechnie z godu i
zmczenia, a zatem trzeba byo zabra ich dostateczn ilo. Z kolei potrzebni byli wolarze, aby je prowadzi,
objucza i rozadowywa na kadym etapie, moja zaoga musiaaby wic by powikszona, a zarazem
wymagaaby wikszej iloci muw i zapasw, a co za tym idzie i wow. Byo to bdne koo. Wreszcie po
naradach ze znawcami, dawnymi pracownikami linii i karawan, zatrzymaem si na liczbie 15 ludzi, tylu
muw i 30 wow. Co do muw, nie miaem wyboru: w promieniu 50 kilometrw wok Cuiaby nie byo
wicej ni 15 muw na sprzeda; kupiem je wszystkie po cenie od 150 do 1000 frankw sztuka wedug kursu
z 1938 roku zalenie od piknoci. Jako szef wyprawy zastrzegem dla siebie najbardziej majestatyczne
zwierz: wielkiego biaego mua kupionego u nostalgicznego rzenika, amatora soni, o ktrym ju
opowiadaem.
Prawdziwy problem zaczyna si jednak dopiero przy wyborze ludzi; wyprawa skadaa si z pocztku z
czterech osb tworzcych personel naukowy; wiedzielimy dobrze, e nasze powodzenie, bezpieczestwo, a
nawet ycie zalee bdzie od wiernoci i umiejtnoci ekipy, ktr miaem zaangaowa. Caymi dniami
musiaem baga mty Cuiaby: obuzw i awanturnikw. Wreszcie stary pukownik mieszkajcy w okolicy
miasta wskaza mi swego dawnego wolarza w zapadej wiosce i opisa go jako czowieka biednego, rozumnego i
cnotliwego. Odwiedziem go, uj mnie sw naturaln dystynkcj czsto spotykan u chopw w gbi kraju.
Zamiast baga mnie, jak inni, o niesychan ask otrzymywania przez rok zapaty, postawi mi warunki: zda
jemu samemu decyzj co do wyboru ludzi i wow i zezwoli na zabranie kilku koni, ktre spodziewa si
sprzeda na pnocy po dobrej cenie. Zakupiem ju 10 wow od pewnego przewodnika karawany z Cuiaby,
zachwycony ich wysokim wzrostem, a jeszcze bardziej jukami i uprz ze skry tapira w stylu ju raczej
niespotykanym. Ponadto biskup Cuiaby narzuci mi swego protegowanego na kucharza. Po kilku etapach
okazao si, e by to veado branco, biay jele, to znaczy pederasta, cierpicy na hemoroidy w takim stopniu, e
nie mg utrzyma si na koniu. By uszczliwiony, kiedy nas opuci. Nasze wspaniae woy (nie wiedziaem,
e wanie odbyy drog dugoci 500 kilometrw) nie miay ju ani odrobiny tuszczu. Jeden po drugim,
zaczynay cierpie z powodu juk, ktrych tarcie uszkadzao skr. Mimo umiejtnoci arreieros woy zaczy
traci skr na grzbiecie: powstaway w tych miejscach szerokie krwawe otwory rojce si od robakw i wida
byo przez nie krgosup. Te ropiejce szkielety byy pierwsz nasz strat.
Na szczcie mj szef ekipy, Fulgencio wymawiao si Frugencio potrafi zastpi je zwierztami mniej
adnymi, ktrych wikszo dotrwaa jednak do koca. Co za do ludzi, wybra w swej wiosce i okolicy
modziecw, ktrych zna od urodzenia i ktrzy szanowali i jego, i jego wiedz. Pochodzili oni przewanie ze
starych rodzin portugalskich osiadych w Mato Grosso od wieku lub dwu i zachowujcych dawne tradycje.
Tote, cho byli biedni, kady posiada haftowan serwet ozdobion koronk podarunek od matki, siostry
lub narzeczonej i do kresu podry aden nie zgodziby si wyciera twarzy czym innym. Lecz kiedy
zaproponowaem im po raz pierwszy porcj cukru do kawy, odpowiedzieli mi z godnoci, e nie s viciados,
zepsuci. Miaem z nimi pewne trudnoci, gdy mieli co do wszystkich problemw stanowisko rwnie ustalone
jak ja. Tote zaledwie uniknem buntu z powodu doboru zapasw podrnych, gdy ludzie byli przekonani, e
umr z godu, jeeli nie powic caego adunku na ry i fasol. W ostatecznoci godzili si na tolerowanie
suszonego misa, pomimo i byli przekonani, e nigdy nie zabraknie nam zwierzyny. Za to oburzali si na
cukier, suszone owoce i konserwy. Daliby si za nas zabi, ale tykali nas rubasznie i nie zgodziliby si upra
cudzej chusteczki do nosa, gdy pranie byo zajciem odpowiednim dla kobiet. Podstawy naszej umowy byy
nastpujce: w czasie wyprawy kady otrzymywa do uytku wierzchowca i fuzj; poza wyywieniem paca
wynosia 5 frankw dziennie wedug kursu z 1938 roku. Dla kadego z nich kwota 1500 do 2000 frankw,
zaoszczdzona po skoczonej wyprawie (gdy nie chcieli nic otrzymywa w czasie podry), stanowia kapita,
ktry pozwala jednemu si oeni, innemu zaoy hodowl. Byo ustalone, e Fulgencio przyjmie jeszcze kilku
modych, na wp cywilizowanych Indian Paressi, kiedy bdziemy przechodzili przez dawne terytorium tego
plemienia, ktre dzisiaj dostarcza wikszoci personelu obsugujcego lini telegraficzn na granicy kraju
Nambikwara.
W ten sposb powoli organizowaa si wyprawa grupami, po dwch, trzech ludzi i kilka wow, w wioskach
w okolicach Cuiaby. Zbirka miaa nastpi ktrego dnia w czerwcu 1938 roku u wrt miasta, skd woy i
jedcy z czci bagau mieli uda si w drog pod przewodnictwem Fulgencia. Juczny w nosi, zalenie od
siy, 60 do 120 kilo w dwch czciach jednakowej wagi po prawej i lewej stronie w jukach z drzewa
wycieanych som i pokrytych wysuszon skr. Dziennie woy odbywaj drog okoo 25 kilometrw, lecz co
tydzie musz kilka dni wypocz. Postanowilimy zatem, e zwierzta, jak najmniej objuczone, pjd przodem,
podczas gdy ja odbd drog du ciarwk tak daleko, jak na to szlak pozwoli, to znaczy do Utiarity, 500
kilometrw na pnoc od Cuiaby, stacji linii telegraficznej ju na terytorium Nambikwara, na brzegu Rio
Papagaio, gdzie zbyt saby prom nie pozwoliby na przeprawienie ciarwki. Potem miaa si rozpocz
waciwa przygoda.
Osiem dni po odjedzie trupy karawana wow nazywa si tropa nasza ciarwka wyruszya w drog z
adunkiem. Nie przejechalimy jeszcze 50 kilometrw, kiedy spotkalimy naszych ludzi wraz z woami,
spokojnie obozujcych w sawannie, podczas gdy mylelimy, e s ju w Utiarity lub tam dojedaj. Wpadem
w zo po raz pierwszy i nie ostatni! Lecz musiaem dozna jeszcze wielu rozczarowa, zanim zrozumiaem, e
pojcie czasu nie miao ju znaczenia w wiecie, w ktrym si znalazem. To nie ja kierowaem wypraw ani te
Fulgencio, tylko woy. Te ociae zwierzta przeksztacay si w ksiniczki, trzeba byo pilnowa ich
waporw, humorw i wypoczynku. W nie uprzedza o tym, e jest zmczony lub zbyt objuczony, nie ustaje w
marszu, lecz nagle pada martwy lub tak wyczerpany, e potrzebny mu byby miesiczny wypoczynek do
odzyskania si: w takim wypadku nie ma innej rady, trzeba go pozostawi. Wolarze s zatem na rozkazy swych
zwierzt. Kade z nich ma imi odpowiadajce maci, postawie lub temperamentowi. Moje zwierzta nazyway
si: Piano (instrument muzyczny), Maa Barro (ugniatacz bota), Salino (amator soli), Chicolate (moi ludzie,
ktrzy nigdy nie jedli czekolady, nazywali w ten sposb mieszanin gorcego osodzonego mleka z tkiem),
Taruma (drzewo palmowe), Galo (galon lub galant?), Lavrado (toczerwony), Ramalhete (bukiet), Rochedo
(czerwonawy), Lambari (nazwa ryby), Aanhao (niebieski ptak), Carbonate (nieczysty diament), Galala (?),
Morinho (Metys), Mansinho (askawy), Coretto (poprawny), Duque (ksi), Motor (motor, gdy, jak tumaczy
jego poganiacz, dobrze idzie), Paulista, Navigante (eglarz), Moreno (brunatny), Figurino (wzorowy), Brioso
(ywy), Barroso (ziemisty), Pai de Mel (pszczoa), Araa (dziki owoc), Bonito (adny), Brinquedo (zabawka),
Pretinho (niady).
Caa ekipa zatrzymuje si, z chwil gdy wolarze uwaaj to za potrzebne. Zdejmuje si ciary z jednego
zwierzcia po drugim, rozbija si obozowisko i puszcza woy na rwnin, jeeli okolica jest bezpieczna; w
przeciwnym razie trzeba je pastorear, to znaczy pa i pilnowa. Kadego ranka kilku ludzi przebiega okolic w
promieniu paru kilometrw, aby ustali, co si dzieje z kadym zwierzciem. Nazywa si to campiar. Vaqueiros
przypisuj swoim woom perwersyjne zamiary: uciekaj one czsto przez zoliwo, chowaj si, nie mona ich
odnale caymi dniami. Czy nie byem raz unieruchomiony przez cay tydzie, dlatego e, jak twierdzono,
jeden z moich muw wyruszy w campo, idc najprzd w bok, a potem w ty w ten sposb, aby jego rastos,
lady, byy nie do odszyfrowania dla tych, ktrzy go cigali?
Kiedy zbierze si wszystkie zwierzta, trzeba obejrze ich rany, smarowa je maciami, przemieszcza juki,
tak aby ciar nie opiera si na okaleczonych miejscach. Trzeba wreszcie adowa i nakada zwierztom
uprz. Wtedy zaczyna si nowy dramat;; 4 lub 5 dni wystarcza na to, by woy odzwyczaiy si od pracy,
niektre z nich, zaledwie poczuj juki, rzucaj si i staj dba, zrzucajc zrwnowaony starannie adunek.
Trzeba si jeszcze cieszy, kiedy w, wyzwoliwszy si, nie rusza kusem poprzez pole. Gdy wtedy musi si
znowu obozowa: rozadowywa, pastorear, campiar itd., zanim zgoni si cae stado w celu zaadowania;
powtarza si to pi, sze razy, zanim nie wiadomo z jakiego powodu zapanuje jednomylna ulego.
Poniewa jestem jeszcze mniej cierpliwy ni woy, przez kilka tygodni nie mogem pogodzi si z tym
kaprynym pochodem. Pozostawiajc stado w tyle za nami, przybylimy do Rosario Oeste, mieciny o 1000
mieszkacw, przewanie czarnych, karowatych, z wolami, zamieszkaych w casebres, chaupach z polepy
glinianej barwy pomienno czerwonej, pod cieniem jasnych palm, wzdu prostych alei porosych bujn traw.
Przypominam sobie ogrdek mego gospodarza; mona by powiedzie: pokj mieszkalny, tak skrupulatnie by
urzdzony. Ziemia bya ubita i zamieciona, a roliny rozmieszczone tak starannie jak meble w salonie: dwa
drzewa pomaraczowe, jedna cytryna, kpa pieprzu, dziesi stp manioku, dwie lub trzy chiabos (nasza
ketmia), tyle stp rolinnego jedwabiu, dwa krzaki r, gaik bananowcw i klomb trzciny cukrowej. Ponadto
bya papuga i trzy kury przywizane za apki do drzewa.
W Rosario Oeste odwitna kuchnia jest dwudzielna; podano nam jedn poow kurczaka pieczonego,
drug na zimno w ostrym sosie, poow ryby smaon i poow gotowan. Na zakoczenie cachaa, alkohol z
trzciny, ktry pije si wypowiadajc sakramentalne sowa: cemiterio, cadeia, cachaa no e feito para uma so
pessoa, to znaczy: cmentarz, wizienie i wdka (trzy C) nie s przeznaczone dla tej samej osoby. Rosario ley
w gbi buszu; ludno skada si z dawnych poszukiwaczy kauczuku, zota i diamentw; mogli mi oni udzieli
poytecznych wskazwek co do dalszej drogi. W nadziei wyowienia tu i wdzie pewnych informacji, suchaem
opowiada mych goci, ktrzy wspominali przygody, mieszajc legendy z prawdziwymi przeyciami.
Nie mogem uwierzy, e na pnocy yy gatos valentes, waleczne koty, pochodzce ze skrzyowania kotw
domowych z jaguarami. Lecz moe naley co zapamita z tej innej historii, ktr opowiada mi mj rozmwca,
choby tylko styl i mentalno serto.
W Bara dos Bugres y pewien curandeiro, znachor, ktry potrafi wyleczy ukszonego przez wa: najprzd
ku przedrami chorego zbami sucuri, wa boa. Nastpnie kreli na ziemi krzy prochem do fuzji, zapala go,
a chory wyciga rami w dymie. Wreszcie bra przepalon bawen z artificio (zapalniczki z kamieniem, ktrej
knot zrobiony jest z szarpi wepchnitych do zbiornika z rogu), przepaja j cachaa, ktr pi chory. I na tym
koniec.
Pewnego dnia przeoony turma de poaieros (grupa zbieraczy ipekakuhany roliny leczniczej), obecny przy
tej kuracji, prosi znachora, aby zaczeka do niedzieli na przybycie jego ludzi, ktrzy na pewno bd wszyscy
chcieli si zaszczepi (po 5 milreisw, tj. 5 frankw wedug wartoci z 1938 roku). Znachor si zgadza. W
sobot rano syszy si wycie psa koo barraco (wsplna chata). Przeoony, turma, wysya camarada na
rekonesans: to cascavel, w grzechotnik, w napadzie zoci. Przeoony kae znachorowi pojma gada, znachor
odmawia. Przeoony si gniewa i owiadcza, e w takim razie szczepienie si nie odbdzie. Znachor wykonywa
rozkaz, wyciga rk po wa, zostaje ukszony i umiera.
Ten, kto mi opowiada t histori, tumaczy, e by szczepiony przez curandeiro i da si nastpnie uksi
przez wa, aby sprawdzi skuteczno zabiegu. Co prawda, dodaje, wybra wa niejadowitego.
Przytaczam t opowie dlatego, e stanowi ona dobr ilustracj tej mieszaniny sprytu i naiwnoci w
odniesieniu do tragicznych przypadkw traktowanych jako drobne wydarzenia ycia codziennego ktre
charakteryzuj sposb mylenia rozpowszechniony w Brazylii. Nie naley da si zmyli przez zakoczenie
absurdalne tylko pozornie. Narrator rozumuje tak samo jak przywdca sekty neomuzumaskiej Ahmedw,
ktrego opowiadania miaem wysucha w pniejszym czasie, bdc zaproszony przez niego na obiad w
Lahore. Sekta Ahmedw stanowi odchylenie od ortodoksji przez twierdzenie, e wszyscy, ktrzy gosili w cigu
wiekw, i s mesjaszami (zaliczano do nich Sokratesa i Budd), byli nimi rzeczywicie. W przeciwnym razie
Bg ukaraby ich za zuchwalstwo. Tak samo myla zapewne mj rozmwca z Rosario: gdyby magia znachora
nie bya prawdziwa, siy nadprzyrodzone sprowokowane przez znachora zdemaskowayby go, przemieniajc
wa, ktry normalnie by nieszkodliwy, w jadowitego. Poniewa kuracja bya uwaana za magiczn, sprawdzi
j w sposb dowiadczalny rwnie na zasadzie magii.
Zapewniano mnie, e szlak wiodcy do Utiarity nie zaoszczdzi nam niespodzianek: w kadym razie nie do
porwnania z przygodami, ktre mielimy dwa lata temu w drodze do So Loureno. Jednake w pobliu
szczytu Sierra do Tombador, w miejscu zwanym Caixa Furada, zbiornik zosta przedziurawiony i pko koo
zbate przekadni. Znajdowalimy si okoo 30 kilometrw od Diamantino; nasi kierowcy udali si tam pieszo,
aby zatelegrafowa do Cuiaby, skd miano zamwi przesyk czci zamiennych z Rio samolotem. Po
otrzymaniu przywieziono by je nam ciarwk. Jeli wszystko pjdzie skadnie, operacja potrwa 8 dni. Woy
bd miay czas nas wyprzedzi.
Jestemy wic na szczycie Tombador: ta skalista ostroga stanowi zakoczenie chapada wznoszcej si na
wysoko okoo 300 metrw ponad basenem Paraguayu; z drugiej strony strumienie zasilay ju dopywy
Amazonki. Co robi w tej kolczastej sawannie, chyba spa, marzy i polowa, znalazszy te kilka drzew,
pomidzy ktrymi mona byo rozwiesi nasze hamaki i moskitiery. Pora suszy trwaa od miesicy; by
czerwiec; prcz rzadkich i sabych opadw w sierpniu chuvas de caju (ktrych w tym roku zabrako), nie bdzie
kropli deszczu przed wrzeniem. Sawanna przybraa wygld prawie zimowy: zwida i sucha rolinno,
miejscami wypalona przez poary stepowe, pozwalaa przeglda ysinom piasku spod resztek trawy. W tej
porze roku nieliczna zwierzyna, bkajca si na paskowyu, chroni si w nieprzebytych, okrgych gajach,
zwanych capoes, ktrych wierzchoki wskazuj umiejscowienie rda, i gdzie znajduj si niewielkie, jeszcze
zielone pastwiska.
W porze deszczowej, od padziernika do marca, kiedy ulewy spadaj prawie co dzie temperatura podnosi
si w dzie do 42-44, noce s agodniejsze i nad ranem wystpuj czsto nage i krtko trwae ozibienia.
Natomiast por suszy charakteryzuj gwatowne zmiany temperatury. Nie jest rzadkoci w tym czasie przejcie
od maksimum 40 w dzie do 8-10 w nocy.
Popijajc mate wok obozowego ogniska suchalimy opowiada dwch braci, naszych sucych, i
szoferw, ktrzy wspominali swoje przygody w serto. Tumaczyli, dlaczego wielki mrwkojad, tamandua, jest
bezbronny w campo, gdzie nie moe stojc utrzyma rwnowagi. W lesie opiera si o drzewo ogonem i dusi
przednimi apami kadego, kto si zbliy. Mrwkojad nie boi si rwnie napaci w nocy, gdy pi ukadajc
gow wzdu ciaa i nawet jaguar nie wie, gdzie znajduje si jego gowa. W porze deszczowej trzeba zawsze
nasuchiwa, czy nie zbliaj si dzikie winie (caetetu) krce stadami po 50 i wicej sztuk; na odlego kilku
metrw sycha zgrzytanie ich szczk (std nazwa, jak oznacza si rwnie te zwierzta: queixada od queixo
broda). Na ten dwik myliwy musi ucieka, gdy jeeli zabije lub rani jedno zwierz, pozostae rzucaj si do
ataku. Musi wle na drzewo lub na mrowisko, cupim.
Jeden z obecnych opowiada, e podrujc pewnej nocy ze swym bratem usysza woanie. Zawaha si, czy
ma spieszy z pomoc, gdy ba si Indian. Obaj czekali do rana, podczas gdy krzyki si powtarzay. O wicie
znaleli myliwego siedzcego od zeszego dnia na drzewie, oblonego przez dziki; fuzja leaa na ziemi.
Los jego nie by jednak tak tragiczny jak los innego myliwego, ktry usysza z dala a queixada i schroni si
na cupim. Dziki go otoczyy. Strzela, dopki starczyo mu nabojw, pniej broni si noem, faco. Nazajutrz
wyruszono na poszukiwanie i odnaleziono go szybko, gdy urubus (ptaki ywice si padlin) kryy nad nim.
Na ziemi pozostaa tylko jego czaszka i wypatroszone dziki.
Przechodzimy do historii groteskowych: opowiadanie o seringueiro, poszukiwaczu kauczuku, ktry spotka
wygodzonego jaguara; kryli obaj jeden za drugim wok masywu lenego, a wskutek faszywego manewru
czowieka spotkali si oko w oko. Laden z nich nie mia wykona ruchu, czowiek nie odway si nawet
krzykn; i dopiero po upywie p godziny, wskutek kurczu, ktry go chwyci, poruszy si niechccy, uderzy
o kolb swej fuzji i spostrzeg, e posiada bro.
Niestety trapiy nas w tym miejscu owady: osy maribundo, komary, piums i borrachudos, malekie muszki
wysysajce krew i fruwajce chmarami, byy take pais de mel pszczoy. Gatunki poudniowoamerykaskie
nie s jadowite, lecz przeladuj w inny sposb; chciwe potu, walcz o najdogodniejsze miejsce; kciki warg,
oczy i nozdrza, gdzie, jakby upojone wydzielinami swej ofiary, daj si raczej zabi na miejscu, lecz nie
odlatuj, a ich zmiadone na skrze ciaa przycigaj ustawicznie nowych konsumentw. Std ich przezwisko
lamba-olhos lice oczy. Jest to prawdziwa plaga tropikalnego buszu, gorsza od infekcji spowodowanych
przez komary i muszki, do ktrych organizm przyzwyczaja si po kilku tygodniach.
Lecz kto mwi pszczoa, mwi mid, ktry mona zbiera bez naraenia si na niebezpieczestwo,
burzc schrony gatunkw ziemnych lub odkrywajc w dziuplach drzew szeregi okrgych komrek wielkoci
jaj. Kady gatunek produkuje mid o innym smaku naliczyem ich trzynacie lecz wszystkie tak silne, e za
przykadem Indian Nambikwara nauczylimy si wkrtce rozpuszcza mid w wodzie. Te intensywne ciecze
rozpuszczaj si stopniowo podobnie jak wina Burgundii, a ich dziwno jest zaskakujca. Odnalazem ich
odpowiednik w pewnej przyprawie w Azji poudniowo-wschodniej; by to ekstrakt z gruczow karalucha
sprzedawany na wag zota. Odrobina wystarcza, by przepoi zapachem potraw. Bardzo podobna jest rwnie
wo wydawana przez owada spotykanego we Francji, o ciemnej barwie, zwanego szczypawk.
Nareszcie przybywa ciarwka z czci zamienn i mechanikiem, ktry j ma zaoy. Wyruszamy,
przejedamy przez Diamantino na wp zrujnowane, w dolinie otwartej w kierunku Rio Paraguay, wznosimy
si znowu na paskowy tym razem bez wypadku dotykamy Rio Arios, ktra wysya swe wody do Tapajoz,
a nastpnie do Amazonki; skrcamy na zachd ku urozmaiconym dolinom Sacre i Papagaio, rwnie dopyww
Tapajoz, do ktrego wpadaj poprzez 60-metrowe wodospady. W Paressi zatrzymujemy si, aby zbada bro
porzucon przez beios de pau, ktrzy pokazuj si znowu w okolicy. Troch dalej spdzamy bezsenn noc w
bagnistym terenie, zaniepokojeni ogniskami obozowiska tubylcw, ktrych dymy widzimy z odlegoci kilku
kilometrw na czystym niebie w czasie suszy. Jeszcze jeden dzie, aby obejrze wodospady i zebra troch
informacji w wiosce Indian Paressi. I oto Rio Papagaio, szeroka okoo 100 metrw, toczy po rwninie wody tak
czyste, e wida skaliste dno pomimo gbi. Z drugiej strony tuzin chatek ze somy i polepy: stacja telegraficzna
Utiarity. Wyadowujemy ciarwk, przenosimy zapasy i bagae na prom. egnamy si z szoferami. Na
przeciwlegym brzegu dostrzegamy ju dwie nagie postacie: Indianie Nambikwara.
XXVI. Na linii.
Na linii Rondona mona z atwoci uwierzy, e jest si na ksiycu. Wyobracie sobie terytorium wielkoci
Francji, w trzech czwartych nie zbadane, przez ktre przechodz tylko niewielkie gromady koczownikw
nalecych do najbardziej prymitywnych w wiecie; przecite z jednego kraca na drugi przez lini
telegraficzn. Powierzchownie wykarczowany szlak, ktry jej towarzyszy, picada, stanowi jedyny znak
orientacyjny na przestrzeni 700 kilometrw, gdy, pomijajc kilka rekonesansw dokonanych przez Komisj
Rondona, nieznane zaczyna si na poudniu i pnocy od picada, przypuciwszy, e sam jej bieg jest widoczny
wrd buszu. Co prawda jest drut, lecz, straciwszy sw uyteczno zaraz po zaoeniu, zwisa ze supw nie
zastpowanych innymi, gdy zgnij lub padn ofiar Indian, ktrzy bior charakterystyczny odgos drutw
telegraficznych za brzczenie roju dzikich pszcz w czasie pracy. Miejscami drut wlecze si po ziemi albo
zwisa niedbale, przyczepiony do ssiednich drzewek. Cho to moe wyda si dziwne, linia nie agodzi, lecz
wzmaga raczej rozpaczliw pustk otoczenia. Krajobrazy zupenie dziewicze maj w sobie monotoni, ktra
odbiera ich dzikoci wszelki wyraz. Nie poddaj si one czowiekowi, nikn w jego oczach zamiast rzuca mu
wyzwanie. Na tej pustyni, cigle si odnawiajcej, picada, skrzywione sylwetki supw, pogmatwane uki
drutw, ktre je cz, wydaj si nonsensownymi przedmiotami porzuconymi w samotnoci, jakie widuje si na
obrazach Yves Tanguy. wiadczc o pobycie czowieka i prnoci jego wysikw, stanowi znak bardziej
wyrany, ni gdyby ich tu wcale nie byo, tej ostatecznej granicy, ktr czowiek stara si przekroczy.
Charakter tego przedsiwzicia jako zachcianki, i niepowodzenie, ktre je zakoczyo, akcentuj pustynno
otoczenia.
Personel linii skada si ze stu osb; z jednej strony Indianie Paressi, niegdy zwerbowani na miejscu przez
komisj telegraficzn i nauczeni przez wojsko utrzymywania sieci i obchodzenia si z aparatami (przy czym nie
zaprzestali z tego powodu uywa do polowania uku i strza), z drugiej strony Brazylijczycy, zwabieni niegdy
w te nieznane okolice nadziej znalezienia Eldorada bd te nowego Far Westu. Zawiedziona nadzieja, gdy w
miar posuwania si po paskowyu, formy diamentw staj si coraz rzadsze.
Formami nazywa si drobne kamienie szczeglnej struktury i barwy, ktre zapowiadaj obecno
diamentw, tak jak lady wskazuj na obecno zwierzcia. Jeeli si je znajduje, to znaczy, e diament
przeszed tdy. S to: emburradas (gniewne kamyki), pretinhas (mae Murzynki), amarellinhas (tki), figados
de gallinha (kurze wtrbki), sangues de boi (bycza krew), feijes-relusantes (byszczce groszki), dentes de co
(zby psa), ferragems (narzdzia) i carbonates, lacres, friscas de ouro, faceiras, chiconas itp.
W braku diamentw, na tych piaszczystych ziemiach, zalewanych deszczem w cigu jednej poowy roku i
pozbawionych wszelkich opadw w cigu drugiej, nie ronie nic prcz kolczastych i po wyginanych krzakw, a
zwierzyna jest rzadka. Dzisiaj ci nieszczliwcy, pozostawieni tu przez jedn z tych fal ludnoci tak czstych w
dziejach Brazylii centralnej, ktre rzucaj w gb kraju w wielkim wybuchu entuzjazmu gar poszukiwaczy
przygd, niespokojnych duchw i ndzarzy, a pniej o nich zapominaj, odcici od wszelkiego kontaktu ze
wiatem cywilizowanym, przystosowuj si poprzez rozmaite indywidualne dziwactwa do samotnoci na
maych stacjach o kilku chatach ze somy, oddalonych jedna od drugiej o 80 do 100 kilometrw, ktre mona
przeby tylko pieszo.
Co rano telegraf przeywa efemeryczny ywot, wymienia si wiadomoci: na jakiej stacji zauwaono
ogniska obozowe wrogich Indian, ktrzy przygotowuj si do zniszczenia placwki; na innej stacji dwaj Indianie
Paressi zniknli przed kilku dniami, rwnie ofiary Indian Nambikwara, ktrych reputacja na linii jest solidnie
ustalona i ktrzy wysali ich na pewno na invernada do ceu, na zimowanie w niebiosach. Wspomina si z
makabrycznym humorem misjonarzy zamordowanych w 1933 roku lub telegrafist, ktrego znaleziono
zakopanego do poowy ciaa z piersi przeszyt strzaami i aparatem na gowie. Indianie fascynuj ludzi na linii
w sposb chorobliwy: uosabiaj codzienne niebezpieczestwo wyogromnione przez miejscow wyobrani.
Zarazem odwiedziny niewielkich band koczowniczych stanowi jedyn rozrywk, co wicej, jedyn okazj
kontaktu z ludmi. W czasie tych odwiedzin, raz albo dwa razy do roku, wymienia si arty pomidzy zbjami i
ich potencjalnymi ofiarami w nieprawdopodobnym argonie linii, zoonym wszystkiego z 40 sw na wp
nambikwara, na wp portugalskich.
Poza tymi rozrywkami, ktre po obu stronach wywouj pewien dreszczyk, kady naczelnik stacji ma swj
specjalny styl. Istnieje typ egzaltowanego: jego ona i dzieci umieraj z godu, bo on nie moe si oprze temu,
aby za kadym razem, gdy rozbiera si do kpieli w rzece, wystrzeli pi razy z Winchestera, eby oniemieli
czatujcych w zasadzce tubylcw gotowych go zamordowa; podejrzewa ich obecno na obu brzegach rzeki i
niszczy w ten sposb niezastpion amunicj nazywa si to quebrar bala ama kul. Jest typ bywalca:
opuci Rio jako student farmacji i w myli nadal szafuje kpinkami na Largo de Ouvidor, lecz poniewa nie ma
ju nic do powiedzenia, jego konwersacja ogranicza si do mimiki, mlaskania jzykiem, strzelania palcami i
znaczcych spojrze: w niemym filmie mona by go uwaa za bazna. Naley jeszcze wspomnie o mdrcu:
potrafi on utrzyma sw rodzin w rwnowadze biologicznej przy pomocy stada saren, ktre przychodz do
ssiedniego rda; co tydzie zabija jedn sarn, nigdy wicej zwierzyna si utrzymuje, stacja take, lecz od
omiu lat (od czasu gdy ustao stopniowo doroczne zaopatrywanie stacji przez karawany wow) nie jado si
tam nic prcz sarniny.
Ojcowie jezuici, ktrzy nas wyprzedzili o kilka tygodni i ostatecznie osiedlili si w pobliu stacji Juruena,
okoo 50 kilometrw od Utiarity, stanowili w tym obrazie malowniczy akcent w innym rodzaju. Byo ich trzech:
Holender, ktry si modli, Brazylijczyk, ktry zabiera si do cywilizowania Indian, i Wgier, dawny ziemianin
i zawoany myliwy, ktrego rola polegaa na zaopatrywaniu misji w zwierzyn. Wkrtce po ich przybyciu
przyjecha do nich w odwiedziny prowincja, stary Francuz o gardowej wymowie, ktry wyglda jakby
zachowa si z czasw panowania Ludwika XIV. Sdzc po powadze, z jak mwi o dzikich nigdy nie
nazywa Indian inaczej mona by pomyle, e wyldowa gdzie w Kanadzie razem z Cartier lub Champlain.
Zaraz po jego przybyciu Wgier ktrego, zdaje si, skrucha z powodu grzechw burzliwej modoci
doprowadzia do zakonu dosta napadu w rodzaju atakw nazywanych przez naszych kolonizatorw
uderzeniem bambusu. Poprzez ciany misji syszao si, jak ly swego przeoonego, ktry bardziej ni
kiedykolwiek wierny swej roli odprawia egzorcyzmy przy pomocy znakw krzya i Vado retro, Satanas!
Wgier, wreszcie wyzwolony od demona, zosta skazany na chleb i wod przez 15 dni, oczywicie symbolicznie,
bo w Juruena nie ma chleba.
Indianie Kadiueo i Bororo stanowi z rnych wzgldw to, co bez gry sw chciaoby si nazwa
spoeczestwami uczonymi. U Indian Nambikwara obserwatorowi wydaje si, e spotka si z tym, co chtnie,
cho niesusznie, nazwaby dziecistwem ludzkoci. Usadowilimy si na skraju wioski, pod hangarem ze somy
czciowo zniszczonym, ktry suy jako pomieszczenie materiaw w epoce budowy linii. Znajdowalimy si
w ten sposb w odlegoci kilku metrw od obozowiska tubylcw. Skadao si ono z dwudziestu osb
stanowicych sze rodzin. Ta niewielka gromada przybya na kilka dni przed nami w roku jednej z wdrwek
okresu koczowania.
Rok Nambikwara dzieli si na dwa odrbne okresy. W porze deszczowej, od padziernika do marca, kada
grupa przebywa na niewielkim wzniesieniu ponad strumieniem; tubylcy buduj tam prymitywne chaty z gazi
lub palm. Na pogorzeliskach, w lesie-galerii, w gbi wilgotnych dolin uprawiaj ogrody, w ktrych sadz
przewanie maniok (sodki i gorzki), rozmaite gatunki kukurydzy, tytoniu, czasem groch i bawen, arachidy i
tykwy. Kobiety tr maniok na deskach najeonych kolcami pewnych drzew palmowych, a jeeli s to gatunki
trujce, wyciskaj sok i wygniataj wiey misz w kawaku skrconej kory. Ogrodnictwo dostarcza rodkw
ywnoci w okresie ycia osiadego. Nambikwara przechowuj nawet bochny manioku, zakopujc je w ziemi,
skd wycigaj je na wp zgnie po kilku tygodniach lub miesicach.
Z nastaniem pory suszy opuszczaj wioski i grupy rozbijaj si na koczujce gromady. Przez siedem miesicy
gromady te wdruj poprzez sawann w poszukiwaniu zwierzyny: drobnych zwierzt, jak poczwarki, pajki,
szaracza, gryzonie, we, jaszczurki, oraz owocw, ziaren, korzeni lub miodu dzikich pszcz, jednym sowem,
wszystkiego, co moe ich uratowa od mierci godowej. Obozy, rozbijane na jeden lub kilka dni, czasem kilka
tygodni, skadaj si z tylu tymczasowych schronisk, ile jest rodzin; s one zrobione z palm lub gazi
zatknitych w piasek w pkole i zwizanych na szczycie. W cigu dnia wyciga si palmy z jednej strony i
wsadza z drugiej, tak by ekran by zawsze umieszczony od strony soca, wzgldnie wiatru lub deszczu. Cay
wysiek skierowany jest w tej porze na poszukiwanie ywnoci. Kobiety uzbrajaj si w patyki do grzebania,
ktre su im do wydobywania korzeni i zabijania drobnych zwierzt, mczyni poluj, strzelaj z ukw z
drzewa palmowego strzaami rozmaitych typw; strzay przeznaczone dla ptakw z ostrzem przytpionym, tak
aby nie mogy utkwi w gaziach; strzay na ryby, dusze, bez pir, z trzema lub picioma ostrymi kocami w
rnych kierunkach; strzay, ktrych zatrute ostrze przepojone kurar chroni pochwa z bambusu s one
przeznaczone dla redniej zwierzyny, podczas gdy na grub zwierzyn jaguara lub tapira istniej strzay o
lancetowatych ostrzach, zrobione z grubego odcinka bambusu, aby spowodowa krwotok, gdy doza trucizny
przeniesiona przez strza byaby niewystarczajca.
Wobec wspaniaoci paacw Indian Bororo, ndza, w jakiej yj Nambikwara, jest prawie niewiarygodna.
Ludzie obojga pci nie nosz adnej odziey, a ich typ fizyczny odrnia ich od plemion ssiednich w rwnej
mierze jak ubstwo ich kultury. Nambikwara s maego wzrostu: mczyni okoo 1,6 metra, kobiety 1,5 metra,
i chocia te ostatnie podobnie jak inne Indianki poudniowoamerykaskie nie s wcite w pasie, maj
delikatniejsze czonki, mniejsze koczyny i ciesze wizania ni inne. Ich skra jest rwnie ciemniejsza; wiele
osobnikw cierpi na choroby skrne, ktre pokrywaj ciao fioletowymi plamami; lecz u zdrowych piasek, w
ktrym lubi si tarza, pudruje ciao i nadaje mu beow aksamitno niezwykle pocigajc, szczeglnie u
modych kobiet. Gowa jest wyduona, rysy czsto delikatne i adnie zarysowane, spojrzenie ywe, owosienie
bardziej rozwinite ni u wikszoci ludw pochodzenia mongolskiego, wosy rzadko zupenie czarne, i z lekka
faliste. Ten typ fizyczny wywar wraenie na pierwszych przybyszach, tak e podsun im hipotez
skrzyowania z czarnymi, ktrzy uciekli z plantacji, aby schroni si w quilombos, koloniach zbuntowanych
niewolnikw. Lecz gdyby Nambikwara otrzymali w niedawnym okresie domieszk krwi czarnych, byoby
niezrozumiae, e jak to sprawdzilimy nale wszyscy do grupy krwi O, co wskazuje jeeli nie na
pochodzenie czysto indiaskie, to w kadym razie na izolacj demograficzn w cigu wiekw. Dzisiaj typ
fizyczny Nambikwara wydaje si nam mniej problematyczny: przypomina dawn ras, ktrej koci znaleziono w
Brazylii w grotach Lagoa Santa pooonych w stanie Minas Geraes. Co do mnie, odnalazem ze zdumieniem
twarze prawie kaukaskie, jakie widuje si na figurach i paskorzebach w okolicach Vera Cruz, przypisywanych
najstarszym cywilizacjom Meksyku.
To podobiestwo byo jeszcze bardziej zdumiewajce wskutek ubstwa kultury materialnej, ktre nie
przemawiao za tym, aby Nambikwara byli zwizani z najwyszymi kulturami Ameryki rodkowej i Pnocnej,
lecz raczej skaniao do uwaania ich za ludzi z epoki kamiennej. Ubranie kobiety ograniczao si do cienkiego
sznura pere z muszli wok pasa i kilku innych sznurkw w charakterze naszyjnika i bransolet; kolczyki z masy
perowej lub pir, bransoletki wycite ze skorupy wielkiego pancernika i czasami wskie opaski baweniane
(tkane przez mczyzn) lub ze somy zacinite wok muskuw i kostek u ng. Strj mczyzn by jeszcze
prostszy poza pomponem ze somy przyczepionym czasami do paska nad organami pciowymi.
Poza ukiem i strzaami uzbrojenie obejmuje jeszcze rodzaj spaszczonego oszczepu, ktrego przeznaczenie
jest jak si wydaje w rwnym stopniu magiczne co wojenne. Widziaem jedynie, e uywano go do
zabiegw, ktre miay spowodowa koniec huraganu, lub te, e rzucano nim w odpowiednim kierunku, aby
zabi atasu, ze duchy puszczy. Tubylcy oznaczaj t sam nazw gwiazdy i woy, ktrych bardzo si boj
(podczas gdy zabijaj i chtnie jedz muy, ktre przecie poznali rwnoczenie). Mj zegarek na rk by take
atasu.
Cae mienie Indian Nambikwara mieci si z atwoci w koszykach, jakie kobiety nios na plecach w czasie
wdrwki. Koszyki zrobione s z rozszczepionego bambusu, luno przeplatanego szecioma ykami (dwie pary
pionowo midzy sob i jedna para ukonie), tak e plecionka tworzy sie o szerokich gwiadzistych okach;
lekko wywinicie u gry, zakoczone s na dole w ksztacie. palca rkawiczki. Ich rozmiar dochodzi do 1,5
metra, to znaczy, e s czasami tak wysokie jak kobiety, ktre je nosz. Na spd kadzie si kilka bochnw
manioku przykrytych limi, na wierzch przybory i narzdzia: naczynia w ksztacie tykwy, noe zrobione z
rozszczepionych odyg bambusu, grubo ciosane kamienie lub kawaki elaza, uzyskane w drodze zamiany,
unieruchomione przy pomocy wosku i sznurkw pomidzy dwiema deszczukami tworzcymi rczk; wiertniki
skadajce si ze widra z kamienia lub elaza wprawionego w odyg, ktr obraca si pomidzy domi.
Tubylcy posiadaj metalowe siekiery i topory, ktre otrzymali od Komisji Rondona; ich wasne siekiery z
kamienia su ju tylko za kowada do ksztatowania przedmiotw z muszli lub koci. Garncarstwo jest
nieznane w grupach wschodnich (w ktrych rozpoczem badania), wszdzie indziej jest bardzo prymitywne.
Nambikwara nie maj pirg i przepywaj rzeki wpaw, dopomagajc sobie czasem pkami gazi jako
pywakami.
Narzdzia te s pierwotne i nie zasuguj nawet na miano wyrobw rzemielniczych. Koszyk Nambikwara
zawiera przede wszystkim surowce, z ktrych wyrabia si przedmioty w miar potrzeby: rne kawaki drzewa,
szczeglnie do rozniecania ognia przez tarcie, wosk lub ywic, motki wkien rolinnych, koci, zby i pazury
zwierzt, skrawki futra, pira, kolce jea, skorupy orzechw, muszle rzeczne, kamyki, bawen i ziarna.
Wszystko to przedstawia widok tak bezksztatny, e zbieracz jest zniechcony t wystaw, ktra robi wraenie
raczej rezultatu dziaalnoci rasy ogromnych mrwek obserwowanych przez mikroskop ni pracy czowieka. W
istocie Nambikwara przypominaj kolumn mrwek, idc gsiego poprzez wysokie trawy, kada kobieta
obciona jest koszem jak niekiedy mrwki swymi jajkami.
Wrd Indian Ameryki tropikalnej, ktrym zawdzicza si wynalezienie hamaka, bied symbolizuje brak tego
przedmiotu i wszelkiego innego urzdzenia sucego do spania lub wypoczynku.
Nambikwara pi nago na ziemi. Poniewa noce w porze suszy s chodne, rozgrzewaj si tulc do siebie
wzajemnie lub przysuwajc do obozowego ogniska, ktre wygasa wrd nocy, tak e o wicie budz si tarzajc
w jeszcze letnim popiele. Z tego powodu Paressi daj im przezwisko uaikoakore ci, ktrzy pi na goej ziemi.
Jak ju powiedziaem, gromada ssiadujca z nami w Utiarity, a pniej w Juruena, skadaa si z szeciu
rodzin: rodzina wodza, zoona z niego samego, trzech on oraz dorastajcej crki, i pi innych rodzin, kada
obejmujca par maesk i jedno lub dwoje dzieci. Wszyscy byli midzy sob spokrewnieni, gdy
Nambikwara eni si najchtniej z siostrzenic lub z kuzynk crk siostry ojca lub brata matki, to znaczy w
kuzynostwie krzyowanym, jak je nazywaj etnolodzy. Kuzynw odpowiadajcych temu okreleniu nazywa si
od urodzenia sowem oznaczajcym ma lub on, podczas gdy inni kuzynowie (dzieci dwch braci lub dwch
sistr), ktrych etnolodzy nazywaj rwnolegymi, traktuj si wzajemnie jak bracia i siostry i nie mog si
pobiera. Wydawao si, e midzy tubylcami panuj serdeczne stosunki: jednake nawet w tak niewielkiej
grupie 23 osb, wliczajc dzieci istniay trudnoci: mody wdz oeni si wanie z dosy prn
dziewczyn, ktra nie chciaa zajmowa si dziemi z pierwszego oa, dwiema dziewczynkami, jedn okoo 6,
drug okoo 2 lub 3 lat. Pomimo dobroci starszej dziewczynki, ktra zastpowaa matk siostrzyczce, dziecko
byo bardzo zaniedbane. Podawano je sobie z rk do rk nie bez irytacji. Doroli chcieli, abym j zaadoptowa,
ale dzieci byy za innym rozwizaniem, ktre wydawao im si bardzo komiczne: przyprowadziy do mnie
dziewczynk, ktra zaledwie zaczynaa chodzi, i przy pomocy niedwuznacznych gestw zachcay mnie, abym
j wzi sobie za on.
 Inna rodzina skadaa si z rodzicw ju starszych, do ktrych przybya crka w ciy porzucona przez ma
(w tym czasie nieobecnego). Wreszcie mode maestwo, ona jeszcze z dzieckiem przy piersi, yo pod
obuchem zakazw, ktre stosuj si do modych rodzicw: straszliwie brudni, gdy nie wolno im byo si kpa
w rzece, chudzi z powodu zakazu spoywania wikszoci pokarmw i skazani na bezczynno, poniewa
rodzice dziecka karmionego piersi nie mogli bra udziau w yciu zbiorowym. Mczyzna szed czasami na
polowanie lub zbiera w samotnoci dzikie owoce; kobieta otrzymywaa poywienie od ma lub swych
rodzicw.
Chocia Nambikwara byli atwi w obcowaniu i obojtni na obecno etnografa oraz jego notes i aparat
fotograficzny, praca bya skomplikowana z przyczyn lingwistycznych. Przede wszystkim uywanie imion
wasnych jest u nich zakazane; aby okreli osoby, trzeba byo stosowa si do zwyczaju ludzi z linii, to jest
ustali z tubylcami zapoyczone imiona, ktrymi miao si ich nazywa bd to imiona portugalskie, jak Julio,
Jose-Maria, Luiza, bd te przydomki: Lebre (zajc), Assucar (cukier). Znaem nawet takiego, ktrego Rondon
lub jeden z jego towarzyszy ochrzci mianem Cavaignaca z powodu brdki, tak rzadkiej u Indian, ktrzy na og
nie maj zarostu.
Pewnego dnia, kiedy bawiem si z dziemi, jedna z dziewczynek zostaa pobita przez towarzyszk;
przybiega schroni si przy mnie i zacza w wielkiej tajemnicy szepta mi co do ucha, czego nie mogem
zrozumie, tak e musiaem prosi j kilkakrotnie o powtrzenie; przeciwniczka odkrya te zabiegi i, widocznie
wcieka, przybiega z kolei wyda mi uroczyst tajemnic: po pewnym wahaniu i kilku pytaniach interpretacja
wydarzenia nie pozostawiaa ju wtpliwoci. Pierwsza dziewczynka przysza po to, aby z zemsty wymieni
imi swej nieprzyjaciki; druga dziewczynka, spostrzegszy to, podaa mi za kar imi pierwszej. Od tej chwili
atwo byo, pozbywszy si skrupuw, podburzy dzieci wzajemnie przeciwko sobie i dowiedzie si ich imion.
Pniej, zwizane ze mn we wsplnej winie, dzieci zdradziy mi bez wielkich trudnoci imiona dorosych.
Kiedy jednak doroli odkryli nasze tajne schadzki, dzieci zostay ukarane, a ja straciem rdo informacji.
Po drugie, jzyk nambikwara obejmuje kilka dialektw, zupenie nieznanych. Rni si one midzy sob
oznaczeniami pewnych rzeczownikw i pewnymi formami czasownikw. Na linii posuguj si rodzajem
pidgin, ktry mg mi by uyteczny tylko z pocztku. Wspomagany przez dobr wol i ywo umysu
tubylcw, nauczyem si z grubsza jzyka nambikwara. Na szczcie jzyk posiada wyrazy magiczne kititu w
dialekcie wschodnim, dige lub dage albo tchore gdzie indziej; wystarczy doda te wyrazy do rzeczownikw, aby
przemieni je w czasowniki uzupeniajc w razie potrzeby partyku zaprzeczenia. Przy pomocy tej metody
mona wszystko powiedzie, nawet jeeli nambikwara podstawowy nie pozwala na wyraenie najbardziej
subtelnych myli. Tubylcy dobrze o tym wiedz, gdy powtarzaj ten proces, kiedy prbuj mwi po
portugalsku; i tak ucho i oko znacz odpowiednio sysze lub rozumie i widzie, wyraaj one zupenie
inne pojcia, kiedy si mwi: orelha acabo lub olho acabo, ucho lub oko, skoczyem.
Brzmienie nambikwara jest troch guche, jakby mowa bya przydechowa lub szeptana. Kobiety lubi
podkrela te cechy i znieksztacaj pewne wyrazy (i tak kititu staje si w ich ustach kediutsu); wymawiajc
kocem warg udaj pewnego rodzaju bekot, ktry przypomina wymow dziecinn. wiadczy to o pewnym
zmanierowaniu i wyszukaniu, z czego zdaj sobie doskonale spraw: kiedy nic nie rozumiem i prosz o
powtrzenie, po szelmowsku przesadzaj w stylu, jaki sobie przyswoiy. Zniechcony rezygnuj, wtedy
wybuchaj miechy i arty udao im si.
Miaem si wkrtce przekona, e prcz sufiksu czasownikowego Nambikwara uywaj okoo dziesiciu
innych, ktre dziel istoty i rzeczy na tyle kategorii: wosy, sier i pira; przedmioty spiczaste i rozwarte;
rzeczy podune bd sztywne, bd gitkie; owoce, ziarna, przedmioty okrge, rzeczy wiszce lub drgajce;
ciaa wydte lub pene pynu; kora, skra i inne pokrycia itd. Ta obserwacja nasuna mi porwnanie z rodzin
jzykw Ameryki rodkowej i strefy pnocno-wschodniej Ameryki Poudniowej, chibcha, ktry by jzykiem
wielkiej cywilizacji obecnej Kolumbii, poredniej pomidzy cywilizacjami Meksyku i Peru nambikwara by
moe odrol tego jzyka na poudniu. Jeszcze jedna racja, aby nie ufa pozorom. Istniej powane wtpliwoci,
czy tubylcy, ktrzy przez swj typ fizyczny przypominaj najstarszych Meksykaczykw, a przez struktur
jzyka krlestwo chibcha, istotnie s pomimo swej ndzy ludmi pierwotnymi. Przeszo, o ktrej nic jeszcze
nie wierny, i surowo ich obecnego rodowiska geograficznego wytumacz kiedy, by mae, losy tych
marnotrawnych dzieci, ktrym historia odmwia tustego cielca.

XXVII. W rodzinie.
Indianie Nambikwara budz si o wicie, rozniecaj ogie, rozgrzewaj si jako tako po zimnej nocy, a
nastpnie poywiaj si skromnymi resztkami z dnia wczorajszego. Nieco pniej mczyni wyruszaj grupami
lub w pojedynk na polowanie. Kobiety pozostaj w obozie i zajmuj si gotowaniem. Pierwsz kpiel bior,
gdy soce zaczyna si wznosi. Kobiety z dziemi kpi si czsto razem dla zabawy, niekiedy rozniecaj
ognisko i kucaj dokoa, by rozgrza si po kpieli, wyolbrzymiajc dla artu naturalne dygotanie z zimna.
Kpi si czasem par razy w cigu dnia. Ich codzienne zajcia s mao urozmaicone. Przygotowanie
poywienia wymaga najwicej czasu i starania: trzeba trze i wyciska maniok, suszy misz i piec lub te
rozupywa i gotowa orzechy cumaru, ktre dodaj zapachu gorzkich migdaw wikszoci potraw. Kiedy
zachodzi potrzeba, kobiety i dzieci wyruszaj na zbieranie poywienia. Jeeli zapasy s wystarczajce, kobiety
przd przykucnite na ziemi lub te klcz, podpierajc poladki pitami. Albo te wycinaj, poleruj i
nawlekaj korale ze skorupek orzechw lub muszli, wyrabiaj kolczyki i inne ozdoby. Gdy ogarnia je nuda przy
robocie, iskaj si wzajemnie, spaceruj lub pi.
W godzinach najwikszego upau obz pogrony jest w ciszy; mieszkacy milcz lub drzemi, korzystajc z
nikego cienia schronisk. Przez reszt dnia zajci s towarzysk rozmow, prawie zawsze weso i pen
miechu, tubylcy artuj, czasami mwi rzeczy sprone lub skatologiczne, witane gonymi wybuchami
miechu. Prac przerywaj czsto odwiedziny lub rozmowy; kiedy dwa psy lub ptaki cz si w akcie
pciowym, zatrzymuj si i patrz zafascynowani, potem wracaj do pracy, wymieniajc uwagi na temat tego
wanego zdarzenia.
Dzieci prnuj przez wiksz cz dnia, dziewczynki czasem zajmuj si robot na wzr starszych, mali
chopcy nic nie robi lub owi ryby w strumieniu. Mczyni, ktrzy pozostali w obozie, powicaj si pracom
koszykarskim, wyrabiaj strzay i instrumenty muzyczne, czasami oddaj drobne domowe przysugi. Na og w
maestwach panuje zgoda. Okoo godziny 3-4 po poudniu inni mczyni powracaj z polowania, obz si
oywia, rozmowy staj si goniejsze, tworz si grupy zoone z czonkw rnych rodzin. Wszyscy si
poywiaj plackami z manioku i tym, co zowiono lub zebrano w cigu dnia. Kiedy wieczr zapada, kilka
kobiet, wyznaczanych codziennie, idzie zbiera lub cina w ssiednim buszu zapasy drzewa na noc. Odgaduje
si o zmroku ich niepewne kroki pod brzemieniem, ktre naciga podtrzymujc tam. Aby je zdj, kucaj i
przechylaj si w ty skadajc koszyk z bambusu na ziemi i uwalniajc czoo od tamy.
W kcie obozowiska nagromadzone s gazie i kady zaopatruje si w nie w miar potrzeby. Grupy rodzinne
odnajduj si wok swych ognisk, ktre zaczynaj pon. Wieczr upywa na rozmowach lub tacach i
piewach. Czasami rozrywki przecigaj si do pnej nocy, lecz zwykle po kilku pieszczotach i przyjaznych
przekomarzeniach pary cz si, matki tul do siebie pice dzieci, wszystko si ucisza i zimn noc oywia
tylko trzask polan, lekki krok podtrzymujcego ogie, szczekanie psw lub pacz dziecka.
Nambikwara maj mao dzieci; jak ustaliem pniej, nierzadko zdarzaj si bezdzietne pary, zdaje si, e
normalnie maj po jednym lub po dwoje dzieci, a wyjtkowo tylko mona znale wicej ni troje. Stosunki
pciowe pomidzy rodzicami s zakazane, dopki najmodsze dziecko nie zostanie odstawione od piersi, to
znaczy czsto a do trzeciego roku ycia. Matka trzyma dziecko okrakiem na udzie, przewizane szerokim
pasem z kory lub baweny; obok koszyka nie mogaby ju nosi drugiego dziecka. Warunki ycia
koczowniczego i ubstwo otoczenia zmuszaj tubylcw do wielkiej ostronoci; jeeli trzeba, kobiety nie
wahaj si przed uyciem rodkw mechanicznych lub lekw rolinnych, aby wywoa poronienie.
Tubylcy kochaj bardzo swe dzieci, okazuj im duo serdecznoci, ciesz si nawzajem ich przywizaniem.
Czsto jednake uczucia te s maskowane objawami nerwowoci i zmiennoci. May chopczyk cierpi na
niestrawno, ma bl gowy, wymiotuje, p dnia jczy, potem pi. Nikt nie zwraca na niego uwagi i przez cay
dzie pozostawia si go samego. Wieczorem, kiedy ju pi, matka zblia si do dziecka, iska go delikatnie, daje
innym znaki, aby nie podchodzili, i trzyma go w swych ramionach niby w koysce.
To znw moda matka bawi si ze swym niemowlciem, klepic go po plecach, niemowl zaczyna si mia,
a ona tak si zapomina w zabawie, e uderza coraz silniej, a dziecko zaczyna paka wtedy dopiero przestaje i
uspokaja malestwo.
Widziaem ma sierotk, o ktrej mwiem ju przedtem, dosownie podeptan w czasie tacw; upada
wrd oglnego podniecenia i nikt tego nie zauway.
Dziecko, rozgniewane, czsto bije swoj matk, a ona si temu nie sprzeciwia. Dzieci nie s karane, nigdy nie
widziaem, aby je bito lub nawet groono biciem, chyba dla artu. Czasami dziecko pacze, gdy zrobio sobie
krzywd, pokcio si lub jest godne albo nie chce si da iska. Ten ostatni wypadek jest rzadki; zdaje si, e
iskanie sprawia przyjemno pacjentowi i bawi iskajcego; uwaa si je take za przejaw zainteresowania i
serdecznoci. Kiedy dziecko albo m chce, by go poiska, kadzie gow na kolanach kobiety, podstawiajc
kolejno obie strony gowy. Operatorka wykonuje swe zadanie rozdzielajc wosy przedziakami lub ogldajc
kosmyki pod wiato. Wesz po schwytaniu jest natychmiast schrupana. Czonkowie rodziny lub starsze dzieci
uspokajaj paczce modsze.
Tote widok matki z dzieckiem jest radosny i peen wdziku. Matka wyciga ku dziecku jaki przedmiot
poprzez som chaty i cofa go natychmiast, kiedy dziecko go chwyta: Zap z przodu, zap z tyu! Albo te
podnosi dziecko i zanoszc si od miechu udaje, e chce je rzuci na ziemi: Amdam nom tebu. Rzuc ci!
Nihui odpowiada dzieciak swym cienkim gosikiem Nie chc! Nawzajem dzieci otaczaj matk czujn i
opiekucz mioci, czuwajc nad tym, aby otrzymaa swj udzia z polowania. Dziecko yje zrazu przy matce.
W drodze nosi je ona, dopki nie nauczy si chodzi, pniej kroczy u jej boku. Jest przy niej w obozie lub w
wiosce, podczas gdy ojciec idzie na owy. Po kilku latach zaznacza si jednak rnica w stosunku do dzieci.
Ojciec przejawia wicej zainteresowania synem ni crk, gdy musi go nauczy mskich zaj; to samo
powtarza si w stosunku matki do crki. Jednake ojciec okazuje dzieciom t sam czuo i staranie, ktre ju
podkreliem. Obnosi swe dziecko na ramieniu i wyrabia dla niego bro na miar jego maej rczki.
Opowiada rwnie dzieciom tradycyjne mity, nadajc im form dla nich zrozumia. Wszyscy pomarli! nie
byo ju nikogo! ani jednego czowieka! nic nie pozostao! Tak zaczyna si dziecinna wersja
poudniowoamerykaskiej legendy o potopie, ktry zniszczy dawn ludzko.
W przypadku poligamii istniej szczeglne stosunki pomidzy dziemi z pierwszego oa i modymi
macochami. Te ostatnie yj z nimi w atmosferze koleestwa, ktre obejmuje wszystkie mdki w grupie.
Chocia grupa jest tak nieliczna, mona w niej wyodrbni towarzystwo dziewczt i modych kobiet, ktre kpi
si razem, id razem w krzaki zaatwia naturalne potrzeby, pal, artuj i oddaj si zabawie wtpliwego
rodzaju, na przykad plujc sobie wzajemnie w twarz wielkimi porcjami liny. Stosunki te s bliskie i cenione,
lecz pozbawione kurtuazji, podobnie jak u nas w towarzystwie modych chopcw. Rzadko kiedy obejmuj one
wzajemne usugi i uprzejmoci, jednake daj do interesujcy rezultat: dziewczynki staj si niezalene o
wiele wczeniej ni chopcy. yj z modymi kobietami, bior udzia w ich pracy, podczas gdy chopcy,
pozostawieni sobie samym, prbuj niemiao tworzy bandy tego samego rodzaju, lecz bez powodzenia, i
trzymaj si chtniej przynajmniej w pierwszej modoci u boku swych matek.
Mali Nambikwara nie znaj gier. Czasami wyrabiaj przedmioty ze somy zwijanej lub plecionej, lecz nie
znaj innej rozrywki prcz walk lub figlw, jakie pataj sobie wzajemnie, i prowadz ycie na podobiestwo
dorosych. Dziewczynki ucz si prz, krc si, miej i pi; mali chopcy w wieku od 8 do 10 lat ucz si
strzela z ukw i wicz si w mskich pracach. Lecz zarwno chopcy, jak i dziewczta bardzo wczenie zdaj
sobie spraw z podstawowego i dramatycznego problemu ycia Nambikwara, zagadnienia poywienia, i czynnej
roli, ktrej od nich oczekuj starsi. Z wielkim zapaem bior udzia w zrywaniu owocw i zbieraniu drzewa. W
okresie godu widzi si ich czsto koo obozu przy wykopywaniu korzonkw, stpajcych na palcach po trawie z
wielkimi witkami ogooconymi z lici sucymi do zabijania wierszczy. Dziewczynki wiedz, jaki udzia
przypada kobietom w yciu gospodarczym plemienia, i d niecierpliwie do tego, by sta si godnymi tego
zadania. I tak spotykam dziewczynk, ktra nosi pieska na pasie uywanym przez matk do noszenia maej
siostrzyczki. Piecisz twoje dziecitko-pieska? zagaduj. Odpowiada mi powanie: Jak bd dua, bd
zabijaa dzikie winie i mapy, bd zabijaa wszystko, gdy on zaszczeka.
Popenia przy tym bd gramatyczny, ktry ojciec podkrela ze miechem; naleao powiedzie: tilondage
jak bd dua, zamiast rodzaju mskiego ihondage, ktrego uya. Bd jest interesujcy, gdy stanowi przykad
denia kobiet do wywyszenia pracy gospodarczej, ktra jest ich domen, i postawienia jej na tym samym
poziomie co praca mczyzn. Poniewa wyraenie uyte przez dziewczynk znaczy dokadnie: zabija
uderzeniem maczugi lub kija (tutaj kija do grzebania), wydaje si, e usiowaa ona podwiadomie utosami
zbieranie poywienia, ktre jest zadaniem kobiet i ogranicza si do chwytania drobnych zwierzt, z owami
uprawianymi przez mczyzn przy pomocy uku i strza.
Osobno naley zwrci uwag na stosunki pomidzy dziemi spokrewnionymi w ten sposb, e maj
nazywa si wzajemnie maonkami. Czasami zachowuj si tak jak prawdziwi maonkowie, opuszczaj
ognisko rodzinne, przenosz ar do innego kta obozu i tam rozpalaj ogie. Po czym kad si i w miar swej
monoci oddaj si pieszczotom na wzr dorosych, ktrzy rzucaj na t scen rozbawione spojrzenia.
Nie mog rozsta si z dziemi, nie powiedziawszy kilku sw o zwierztach domowych, ktre yj z nimi w
bliskich stosunkach i same s traktowane jak dzieci; bior one udzia w posikach, s przedmiotem takiej samej
czuoci i zainteresowania iskania, zabawy, rozmw i pieszczot jak istoty ludzkie. Nambikwara maj liczne
zwierzta domowe: psy przede wszystkim, koguty i kury, ktre s potomkami egzemplarzy przywiezionych
przez Komisj Rondona; mapy, papugi, rne ptaki oraz niekiedy winie i dzikie koty, coati. Wydaje si, e pies
pomaga jedynie kobietom w ich owach przy pomocy kija; mczyni nie uywaj psa nigdy do polowania z
ukiem. Inne zwierzta chowa si dla przyjemnoci. Nie zjada si ich ani jaj skadanych przez kury w krzakach.
Jednake nie zawahano by si pore modego ptaka, ktry zdech po nieudanej prbie aklimatyzacji.
W podry prcz zwierzt zdolnych do chodzenia aduje si ca menaeri wraz z innymi bagaami. Mapy
uczepione wosw kobiet tworz peen wdziku ywy hem na ich gowach, przeduony przez ogon owinity
wok szyi. Papugi i kury siedz wysoko na koszykach, inne zwierzta nosi si na rkach. Nie dostaj obfitego
poywienia, ale nawet w dniach niedostatku otrzymuj swoj porcj. W zamian za to s dla grupy przedmiotem
rozrywki.
Przejdmy teraz do dorosych. Postaw Nambikwara wobec spraw mioci mona uj ich wyraeniem
tamindige mondage co przetumaczone dosownie, cho nie wyszukanie, znaczy: dobrze jest spkowa.
Zwrciem ju uwag na atmosfer erotyczn, ktr przepojone jest codzienne ycie. Sprawy miosne
przykuwaj w najwyszym stopniu uwag i ciekawo tubylcw: s chciwi rozmw na ten temat, a uwagi
wymieniane w obozie s pene aluzji i ukrytych sensw. Zwykle noc jest por stosunkw pciowych niekiedy
koo ogniska obozowego, czciej partnerzy odchodz w busz na odlego jakich stu metrw. To odejcie jest
natychmiast zauwaane i wywouje wesoo wrd obecnych, wymienia si komentarze, artuje, nawet dzieci
bior udzia w tym podnieceniu, ktrego przyczyn dobrze znaj. Czasami maa grupa mczyzn, modych
kobiet i dzieci biegnie za par i ledzi poprzez gazie szczegy akcji, szepcc midzy sob i tumic miech.
Protagonici nie zwracaj na to uwagi, cho lepiej byoby, gdyby nie naraali si na kpiny i arty, ktre witaj
ich powrt do obozu. Zdarza si, e nastpna para idzie za ich przykadem i szuka odosobnienia w buszu.
Jednake wypadki te s rzadkie, a zakazy, ktre je ograniczaj, stanowi tylko czciowe wytumaczenie tego
stanu rzeczy. W rzeczywistoci przyczyn jest tu raczej rodzaj temperamentu tubylcw. Nie zauwayem nigdy
pocztku erekcji w trakcie zabaw miosnych, czsto nader miaych, ktrym pary oddaj si tak chtnie i
publicznie. Wydaje si, e podana przyjemno ma charakter raczej lubieny i sentymentalny ni fizyczny.
Moe dlatego Nambikwara nie uywaj pochwy na czonek, wedug powszechnego zwyczaju w rodkowej
Brazylii. Istotnie, suy ona prawdopodobnie jeeli nie do zapobiegania erekcji, to przynajmniej do
uwidocznienia spokojnych zamiarw. Ludy, ktre yj zupenie nago, nie s pozbawione tego, co nazywamy
wstydliwoci, przesuwaj tylko jej granic. U Indian w Brazylii, tak samo jak w pewnych okolicach Melanezji,
wstydliwo dotyczy nie stopnia wystawienia ciaa na widok, lecz raczej granicy midzy podnieceniem a
spokojem.
Rnice te mogy doprowadzi do nieporozumie pomidzy Indianami a nami, bez naszej oboplnej winy.
Nieatwo byo zachowa obojtno na widok jednej lub dwch adnych nagich dziewczt tarzajcych si w
piasku i przeginajcych si ze miechem u moich stp. Kiedy szedem si kpa do morza, byem czsto
zakopotany z powodu ataku p tuzina osb modych i starych przejtych jedynie wyrywaniem mojego
myda, za ktrym przepaday. Ta swoboda cechowaa wszystkie okolicznoci codziennego ycia: nieraz
zmuszony byem zadowoli si hamakiem zafarbowanym przez Indiank, ktra przysza tu na sjest
pomalowawszy si urucu, a kiedy pracowaem siedzc na ziemi w gronie moich informatorw, czuem niekiedy,
jak czyja rka cignie brzeg mojej koszuli bya to kobieta, ktra uwaaa, e prociej jest wysika nos w
moj koszul ni i i podnie gazk zaon we dwoje jak szczypce, uywan normalnie w tym celu.
Aby dobrze zrozumie wzajemn postaw pci, trzeba uprzytomni sobie zasadniczy charakter pary u Indian
Nambikwara jako jednostki gospodarczej i psychologicznej w najdoskonalszym znaczeniu. Wrd tych band
koczowniczych, ktre ustawicznie tworz si i rozlatuj, para stanowi trwa rzeczywisto (przynajmniej
teoretycznie); ponadto tylko pary mog zapewni utrzymanie czonkom gromady. Nambikwara prowadz dwa
rodzaje gospodarki: jako myliwi i ogrodnicy z jednej strony i jako zbieracze poywienia z drugiej. Pierwsza jest
dziedzin mczyzn, druga kobiet. Podczas gdy grupa mczyzn uzbrojona w uki wyrusza na caodzienne
owy lub w porze deszczowej pracuje w ogrodach, kobiety, zaopatrzone w kije do grzebania, wdruj wraz z
dziemi po sawannie, gdzie zbieraj, wyrywaj, zabijaj i chwytaj to wszystko, co tylko moe suy za
poywienie: ziarna, owoce, jagody, korzonki, bulwy, jajka i drobne zwierzta wszelkiego rodzaju. O zmierzchu
para spotyka si przy ognisku. Kiedy maniok dojrzewa i dopki jest go jeszcze pod dostatkiem, mczyzna
przynosi narcza korzeni, kobieta je trze i ugniata na placki; jeeli owy byy pomylne, piecze si szybko
kawaki zwierzyny i zakopuje w gorcym popiele rodzinnego ogniska. Lecz w cigu 7 miesicy w roku maniok
jest rzadkoci, a polowanie w tych jaowych piaskach zaley od szczcia, gdy nieliczna zwierzyna nie
opuszcza cienia i pastwisk pooonych nad rdami oddalonymi od siebie przez wielkie przestrzenie prawie
pustynnych zaroli. Tote rodzina zawdzicza swe utrzymanie przede wszystkim zbiorom kobiet.
Czsto uczestniczyem w tych diabolicznych obiadkach lalek, ktre przez poow roku daj Indianom
Nambikwara jedyn nadziej ratunku od mierci godowej. Kiedy mczyzna wraca do obozu milczcy i
zmczony i rzuca obok siebie uk i strzay, ktrych nie mg uy, wtedy kobieta wyjmuje z koszyka
wzruszajc zbieranin; kilka pomaraczowych owocw palmy buriti, dwa due trujce pajki, malutkie jajka
jaszczurcze i jakie zwierztka; nietoperza, mae orzeszki palmy bacaiuva lub uaguassu, gar szaraczy. Owoce
majce misz rozgniata si w tykwie napenionej wod, orzechy rozbija si kamieniami, zmieszane zwierztka i
poczwarki przykrywa si popioem i spoywa wesoo ten posiek, ktry nie wystarczyby na zaspokojenie godu
biaego czowieka, lecz tutaj jest straw caej rodziny.
Nambikwara maj tylko jedno sowo dla oznaczenia adnego i modego i drugie, ktre znaczy zarazem
brzydki i stary. Ich sdy estetyczne s wic zasadniczo oparte na wartociach ludzkich, i przede wszystkim
seksualnych. Lecz zainteresowanie mczyzn kobietami i wzajemnie jest z natury zoone. Mczyni uwaaj,
e kobiety w oglnoci s troch od nich rne; traktuj je zalenie od przypadku z podaniem, zachwytem lub
mioci. Wspomniane wyej pomieszanie nazw jest take hodem. Jednake chocia rola, jaka przypada
kobietom wedug podziau pracy midzy pciami, jest kapitalna (wyywienie rodziny opiera si w znacznej
mierze na zbiorach kobiet), przedstawia ona niszy typ dziaalnoci; jako idea ycia uwaa si wzr oparty na
produkcji rolnej albo na polowaniu: mie duo manioku i wielkie paty zwierzyny oto wieczne i rzadko
urzeczywistnione marzenie. Tymczasem plon przygodnie zebrany uwaa si i susznie za codzienn bied.
W folklorze nambikwara wyraenie je szaracz zbieran przez dzieci i kobiety odpowiada naszej
bryndzy. Rwnoczenie kobieta jest uwaana za istot delikatn i cenn, lecz drugorzdn. W rozmowach
midzy mczyznami przyjte jest traktowanie kobiet z pen politowania yczliwoci i zwracanie si do nich z
artobliw wyrozumiaoci. Pewne wyraenia czsto powracaj w jzyku mczyzn: dzieci nie wiedz, ja
wiem, kobiety nie wiedz, i mwi si o grupie dou, kobiet, ich artach i rozmowach w tonie mioci i kpiny.
Lecz jest to tylko postawa spoeczna. Kiedy mczyzna znajdzie si ze sw on koo obozowego ogniska,
wysucha jej skarg, zapamita jej dania, bdzie prosi o pomoc w stu sprawach, mskie przechwaki ustaj
wobec wsppracy partnerw, wiadomych wartoci, jak przedstawiaj dla siebie wzajemnie. Tej dwojakiej
postawie mskiej wobec kobiet odpowiada dokadnie rwnie dwojakie zachowanie kobiet. Kobiety myl o
sobie jako o zbiorowoci i objawiaj to w rozmaity sposb: widzielimy, e nie mwi tak samo jak mczyni.
Obserwuje si to przede wszystkim u modych kobiet, ktre jeszcze nie maj dzieci, i u konkubin. Matki i stare
kobiety o wiele mniej podkrelaj te rnice, chocia i u nich wystpuj. Poza tym mode kobiety lubi
towarzystwo dzieci i modziey, bawi si z nimi i artuj; i to kobiety zajmuj si zwierztami w ten ludzki
sposb, waciwy dla pewnych Indian poudniowoamerykaskich. Wszystko to przyczynia si do stworzenia
wok kobiet wewntrz grupy specjalnej atmosfery zarazem dziecinnej, wesoej, zmanierowanej i
prowokacyjnej, do ktrej mczyni wczaj si po powrocie z oww lub ogrodu.
Lecz zupenie inn postaw przybieraj kobiety, kiedy znajduj si w obliczu jednej z form dziaalnoci, ktra
im przypada. Zrcznie i cierpliwie zajmuj si rkodzieem w milczcym obozie, uszeregowane plecami do
siebie; w czasie wdrwki dzielnie dwigaj cikie kosze, zawierajce zapasy, cae bogactwo rodziny, i wizk
strza, podczas gdy m idzie na czele z ukiem i jedn lub dwu strzaami; z drewnianym oszczepem lub kijem
do grzebania w rce wypatruj zwierzyn lub owoce na drzewach. Widzi si wtedy te kobiety z przepask na
czole, podtrzymujce wski kosz w formie dzwona na plecach, maszerujce kilometrami charakterystycznym
krokiem: ze cinitymi udami, zczonymi kolanami, rozstawionymi ydkami i stopami zwrconymi do
wewntrz, opierajc si na zewntrznej stronie stopy i poruszajc biodrami odwane, energiczne i wesoe.
Ten kontrast pomidzy postaw psychologiczn a funkcjami gospodarczymi jest transponowany w dziedzin
filozoficzn i religijn. Dla Indian Nambikwara stosunki pomidzy mczyznami i kobietami odpowiadaj
dwm biegunom, wok ktrych organizuje si ich egzystencja: z jednej strony okres osiadego ycia rolnikw,
opartego na dwojakiej pracy mczyzn przy budowie chat i ogrodnictwie, z drugiej strony okres koczowania, w
czasie ktrego wyywienie zapewniaj gwnie zbiory kobiet. Pierwszy reprezentuje pewno i dosyt w
odywianiu, drugi przygod i godowanie. Nambikwara reaguj w sposb bardzo rny na te dwie formy
bytowania, zimow i letni. O pierwszej mwi z melancholi, zwizan ze wiadom i pen rezygnacji zgod
na dol czowieka, na ponure powtarzanie identycznych gestw, podczas gdy drug opisuj z podnieceniem i
przejciem jak odkrycie.
A jednak ich pojcia metafizyczne odwracaj te stosunki. Po mierci dusze mczyzn wcielaj si w jaguary,
natomiast dusze kobiet i dzieci s porywane w powietrze i tam rozwiewaj si na zawsze. To rozrnienie
tumaczy niedopuszczanie kobiet do najbardziej uwiconych obrzdkw; polegaj one na sporzdzaniu z
pocztkiem okresu rolniczego fujarek z bambusu nakarmionych ofiarami, mczyni graj na nich w takiej
odlegoci od schronisk, aby kobiety nie mogy ich dostrzec.
Chocia pora nie bya ku temu, pragnem bardzo usysze fujarki i naby kilka egzemplarzy. Na moje
nalegania grupa mczyzn udaa si na wypraw: grube bambusy rosy tylko w odlegym lesie. Po trzech lub
czterech dniach obudzono mnie wrd nocy; wdrowcy czekali, a kobiety usn. Zacignli mnie sto metrw
dalej i ukryci w krzakach zajli si sporzdzaniem fujarek, a pniej zagrali na nich. Czterech wykonawcw
dmuchao unisono, lecz poniewa instrumenty nie brzmi zupenie jednakowo, miao si wraenie skconej
harmonii. Melodia bya inna ni piewy nambikwara, do ktrych byem przyzwyczajony i ktre ukadem i
interwaami przypominay nasze korowody wiejskie; rnia si take od piskliwych tonw okaryny nosowej o
trzech otworach, zrobionej z dwch kawakw tykwy poczonych woskiem. Melodie fujarek, skadajce si z
kilku nut, odznaczay si chromatyzmem, wariacjami rytmu, ktre wyday mi si uderzajco podobne do
niektrych pasay Sacre, przede wszystkim modulacje instrumentw drewnianych w czci zatytuowanej
obrzdy przodkw. Niech Bg broni, aby jaka kobieta znalaza si midzy nami. Niedyskretna lub
nieostrona, zostaaby zabita. Tak samo jak u Indian Bororo prawdziwe przeklestwo unosi si nad elementem
kobiecym, lecz w odrnieniu od kobiet Bororo, kobiety Nambikwara nie korzystaj z prawnych przywilejw
(chocia wydaje si, e rwnie u Nambikwara filiacja przenosi si w linii macierzystej). W spoeczestwie tak
sabo zorganizowanym tendencji tych mona si tylko domyli, a synteza dokonywa si raczej wrd wielu
zrnicowanych dziaa.
Z tak sam mioci, z jak pieszcz swe ony, mczyni mwi o typie ycia, ktrego symbolem s
tymczasowe schronienia i trway koszyk, o okresie, w ktrym najbardziej niewiarygodne rodki ywnoci s
codziennie chciwie wydobywane, zbierane, chwytane, o yciu na wietrze w deszczu i chodzie, ktry nie
pozostawia ladw tak jak rozwiane wrd burz dusze kobiet, na ktrych dziaalnoci gwnie ten typ ycia si
opiera. Zupenie inaczej pojmuj ycie osiade (jego specyficzny i dawny charakter wskazuj oryginalne gatunki
uprawy), ktremu niewzruszony acuch prac rolniczych nadaje t sam cigo, co wcielajce si dusze
mczyzn, trway dom zimowy, i teren uprawy, ktry zacznie y i rodzi na nawo, kiedy mier poprzedniego
rolnika bdzie ju zapomniana.
Czy naley interpretowa w ten sam sposb niezwyk zmienno, jak wykazuj Nambikwara, ktrzy
szybko przechodz od serdecznoci do wrogoci? Nieliczni obserwatorzy, ktrzy si do nich zbliyli, byli tym
zdumieni. Ta sama gromada z Utiarity napada 5 lat temu na misjonarzy. Mczyni, moi informatorzy,
opisywali t napa z upodobaniem i sprzeczali si o to, kto zada najcisze ciosy. W istocie rzeczy nie mogem
mie o to do nich alu. Znaem wielu misjonarzy i ceni niektrych jako ludzi i naukowcw. Lecz protestanckie
misje amerykaskie, ktre usioway dosta si do centralnego Mato Grosso okoo 1932 r., miay szczeglny
charakter: ich czonkowie pochodzili z chopskich rodzin Nebraski lub Dakoty, gdzie modziecy wychowani
byli w dosownej wierze w pieko i koty wrzcego oleju. Niektrzy zostawali misjonarzami, jak gdyby
zawierajc umow o ubezpieczenie. Uspokojeni co do swego zbawienia uwaali, e nie maj nic wicej do
roboty, aby na nie zasuy; w wykonywaniu swego powoania byli twardzi i nieludzcy w sposb oburzajcy.
W jaki sposb mg si wydarzy incydent, ktry spowodowa rze? Zdaem sobie z tego spraw przy okazji
niezrcznoci, ktra moga mnie drogo kosztowa. Nambikwara maj wiadomoci toksykologiczne. Sporzdzaj
kurar do swych strza zaczynajc od naparu z czerwonych usek pokrywajcych korzenie pewnych strychnos,
ktre gotuj na ogniu, pki mieszanina nie nabierze konsystencji papki; uywaj nadto w formie proszku innych
trucizn, ktre kady nosi przy sobie w rurkach z pir lub bambusu, owinitych nimi lub kor. Trucizny te su
zemcie na tle handlowym lub miosnym. Jeszcze do nich powrc.
Oprcz tych trucizn o charakterze naukowym, ktre tubylcy przygotowuj otwarcie bez adnych ostronoci i
komplikacji magicznych, towarzyszcych sporzdzaniu kurary bardziej na pnoc, Nambikwara maj inne
trucizny natury tajemniczej. W takich samych rurkach jak te, ktre zawieraj prawdziwe trucizny, zbieraj
czsteczki ywicy wydzielanej przez drzewo w rodzaju bombax o pniu wydtym w redniej czci; tubylcy
wierz, e rzucajc tak czsteczk na przeciwnika, spowoduj stan fizyczny podobny do stanu drzewa: ofiara
spuchnie i umrze. Nambikwara oznaczaj zarwno prawdziwe trucizny, jak i substancje magiczne t sam
nazw nande. Nazwa ta ma zatem szersze znaczenie ni to, ktre przywizujemy do trucizn. Obejmuje wszelkie
rodzaje dziaa gronych jako te przedmiotw mogcych suy do takich dziaa.
Te wyjanienia byy potrzebne do zrozumienia tego, co nastpuje. Przywiozem w moim bagau kilka
balonw z rnokolorowej bibuki, ktre wypenia si gorcym powietrzem, uwieszajc ma pochodni u
podstawy i wyrzuca si setkami w powietrze w Brazylii w wito w. Jana; pewnego wieczora przysza mi do
gowy nieszczsna myl, aby pokaza je tubylcom. Pierwszy balon, ktry zapali si na ziemi, wywoa
wesoo, tak jakby publika miaa jakie pojcie o tym, co powinno byo nastpi. Drugi balon uda si dobrze,
wznis si szybko tak wysoko, e jego pomie pomiesza si z gwiazdami i dugo bdzi nad nami, zanim
znikn. Lecz pocztkowa wesoo ustpia innym uczuciom: mczyni przypatrywali si uwanie i wrogo, a
kobiety, schowawszy gowy w ramionach, przytulone jedna do drugiej, byy przeraone. Sowo nande powracao
z naciskiem. Nazajutrz rano delegacja mczyzn przysza do mnie, dajc okazania zapasu balonw, aby
zobaczy, czy nie ma nande. Badania odbyy si w sposb drobiazgowy. Zreszt dziki wybitnie pozytywnej
mentalnoci Nambikwara (wbrew temu, co wyej opisano) demonstracja dziaania gorcego powietrza przy
wznoszeniu cia, dokonana przy pomocy kawakw papieru puszczanych nad ogniskiem, zostaa w kadym razie
przyjta, jeeli nie zrozumiana. Jak zwykle, kiedy idzie o usprawiedliwienie, wszystko zrzucono na kobiety,
ktre niczego nie rozumiej, boj si i przewiduj tysice nieszcz.
Nie miaem zudze, sprawa moga si le skoczy. Jednake ani ten incydent, ani inne, o ktrych jeszcze
opowiem, w niczym nie umniejszyy uczucia przyjani, ktre moga tylko wzbudza dugotrwae wspycie z
Nambikwara. Tote byem wstrznity przeczytawszy niedawno w publikacji pewnego zagranicznego kolegi
relacj o jego spotkaniu z t sam gromad, z ktr wspyem w Utiarity o 10 lat wczeniej. Kolega ten zasta
po przybyciu dwie misje: jezuitw, o ktrych ju mwiem, i amerykaskich misjonarzy protestantw. Gromada
tubylcw liczya zaledwie 18 czonkw, o ktrych nasz autor wyraa si nastpujco:
Spord wszystkich Indian, jakich widziaem w Mato Grosso, ta gromada skadaa si z ludzi
najndzniejszych. Jeden z 8 mczyzn by syfilitykiem, drugi mia zakaenie na biodrze, trzeci prze bit stop,
czwarty chorob skry powodujc uszczenie, a jeden z nich by guchoniemy. Jednake kobiety i dzieci
wydaway si zdrowe. Poniewa nie uywaj hamakw i pi na goej ziemi, s ustawicznie pokryci piachem. W
zimn noc rozrzucaj ognisko i pi w ciepym popiele. Nosz odzie tylko, jeeli dadz im j misjonarze i
zadaj, eby si ubrali. Wstrt do kpieli pozwala nie tylko na powstanie powoki z popiou i kurzu na ich
skrze i wosach, maj na sobie nadto zgnie czsteczki misa i ryb, ktrych odr czy si z odorem kwanego
potu, tak e ssiedztwo ich jest odraajce. S zdaje si, nkani przez pasoyty umiejscowione w jelitach, gdy
maj rozszerzone odki i ustawicznie puszczaj wiatry. Pracujc z tubylcami stoczonymi w ciasnej izbie,
byem niejednokrotnie zmuszony przerywa prac, aby odetchn na wieym powietrzu. .
Nambikwara. s ktliwi i niegrzeczni a do brutalnoci. Kiedy odwiedzaem Julia w jego obozie,
zastawaem go czsto lecego koo ogniska; widzc, e si zbliam, odwraca si do mnie plecami i owiadcza,
e nie chce ze mn rozmawia. Misjonarze opowiadali mi, e Indianin Nambikwara bdzie kilkakrotnie prosi o
podarowanie mu jakiego przedmiotu, lecz w razie odmowy sprbuje go zagarn. Misjonarze opuszczali czsto
parawan z lici, zastpujcy drzwi, eby Indianie nie wchodzili, lecz jeli Nambikwara chcia wej, wamywa
si poprzez t przegrod.
Nie potrzeba przebywa dugo u Indian Nambikwara, aby zda sobie spraw z gbokiego uczucia nienawici,
nieufnoci i rozpaczy, ktre przygnbia obserwatora, lecz nie wyklucza w zupenoci jego sympatii.17
Ja, ktry ich znaem, kiedy byli zdziesitkowani przez choroby zawleczone przez biaych, lecz kiedy od czasu
prb Rondona zreszt zawsze humanitarnych nikt nie usiowa ich zniewoli, chciabym zapomnie o tym
zasmucajcym opisie i nie zachowa niczego w mej pamici prcz obrazu zaczerpnitego z mego notesu,
rzuconego na papier pewnej nocy przy wietle kieszonkowej latarki:
W ciemnej sawannie byszcz ognie obozu. Wok ogniska, jedynej ochrony przed nadchodzcym zimnem,
za wiotk zason z palm i gazi, naprdce wsadzonych w ziemi od strony, z ktrej obawiaj si wiatru lub
deszczu, obok koszykw napenionych ubogimi przedmiotami stanowicymi cae ich mienie na tym padole, na
goej ziemi nawiedzanej dookoa przez inne bandy tak samo wrogie i pochliwe, le maonkowie przytuleni do
siebie i czuj, e s dla siebie wzajemnie pomoc i pociech, jedyn podpor wobec codziennych trudnoci i
rozmarzonej melancholii nawiedzajcej od czasu do czasu dusz Nambikwara. Go, ktry po raz pierwszy
obozuje w puszczy z Indianami, odczuwa zarazem obaw i lito na widok tej ludnoci tak cakowicie
pozbawionej wszystkiego, jakby zmiadonej na tej wrogiej ziemi przez jaki nieubagany kataklizm, nagiej,
dygoccej wok migotliwych ognisk. Chodzi po omacku wrd krzakw, obawiajc si nadepta na rk, rami
lub tors, ktrych ciepe refleksy odgaduje si przy blaskach ognia. Lecz ta ndza jest oywiona szeptami i
miechem. Pary obejmuj si jakby z tsknoty za utracon jednoci, pieszczoty nie ustaj. Odgaduje si
ogromn powszechn yczliwo, gbok beztrosk, naiwne i pene wdziku zadowolenie fizyczne i, czc te
wszystkie rnolite uczucia, co w rodzaju najbardziej wzruszajcego i naiprawdziwszego wyrazu ludzkiej
czuoci.

XXVIII. Lekcja pisania.

Chciaem sobie zda spraw przynajmniej porednio i w przyblieniu z liczby ludnoci Nambikwara. W roku
1915 Rondon oceni j na 20 000, co byo zapewne przesad. Jednak w tym czasie gromady miay po kilkuset
czonkw, a wszystkie wiadomoci zebrane na linii wskazyway na szybki spadek ich liczebnoci: przed 30 laty
znana cz grupy Sabane skadaa si z 1000 osb; kiedy grupa ta odwiedzia stacj Campos-Novos w 1928,
naliczono 127 mczyzn, prcz kobiet i dzieci. W listopadzie 1929 roku, kiedy grupa obozowaa w
miejscowoci zwanej Espirro, wybucha epidemia grypy. Choroba rozwina si w form obrzku puc, 300
tubylcw zmaro w cigu 48 godzin. Grupa rozpierzcha si pozostawiajc na miejscu chorych i umierajcych. Z
1000 Sabane, znanych niegdy, pozostao w 1938 roku 19 mczyzn z onami i dziemi. Dla wytumaczenia
tych cyfr trzeba zapewne doda, e Sabane prowadzili przed kilku laty wojn z pewnymi ssiadami ze wschodu.
Lecz grypa zlikwidowaa wielk grup osiad niedaleko Tres-Buritis w roku 1927 prcz 6 lub 7 osb, z ktrych
w 1938 r. 3 jeszcze yy. Grupa Tarunde, niegdy naleca do najliczebniejszych, liczya 12 mczyzn (obok
kobiet i dzieci) w r. 1936, 4 spord nich yo jeszcze w 1939 r. Ile jest ich obecnie? Pewnie nie wicej ni 2000
tubylcw, rozproszonych w terenie. Nie mogem myle o systematycznym spisie z powodu ustawicznych
niesnasek pomidzy gromadami i zmian ich miejsca pobytu w okresie koczowania. Usiowaem jednak namwi
moich przyjaci z Utiarity, eby zaprowadzili mnie do swoich wiosek i zorganizowali tam rodzaj spotkania ze
spokrewnionymi lub sprzymierzonymi gromadami; w ten sposb mogem oceni obecn liczebno tego
zebrania i przeprowadzi porwnanie z rozmiarami zaobserwowanymi wczeniej. Przyrzekaem przywie
podarki i dokona wymiany. Naczelnik bandy waha si, nie by pewny zaproszonych goci i obawia si, e
zgin wraz z towarzyszami w tej krainie, do ktrej nie przenikn biay od czasu zamordowania siedmiu
pracownikw linii telegraficznej w 1925 r. Panujcy tam spokj mg zosta na dugo zakcony.
Zgodzi si wreszcie pod warunkiem, e ograniczymy nasz orszak i zabierzemy tylko cztery woy do noszenia
podarunkw. Nawet w tym skadzie trzeba byo zrezygnowa z utartych szlakw w gbi dolin o bujnej
rolinnoci, przez ktre zwierzta by nie przeszy. Mielimy i paskowyem, drog improwizowan stosownie
do okolicznoci.
Ta bardzo ryzykowna wyprawa wydaje mi si dzisiaj groteskowym epizodem. Zaledwie opucilimy Juruena,
towarzysz mj zauway nieobecno kobiet i dzieci; szli za nami tylko mczyni uzbrojeni w uki i strzay. W
literaturze traktujcej o wyprawach taka sytuacja zapowiada groc napa. Posuwalimy si zatem opanowani
mieszanymi uczuciami, sprawdzajc od czasu do czasu pozycje naszych rewolwerw Smith i Wesson (nasi

17
K. Oberg Indian Tribes of Northern Mato Grosso, Brazil, Smithsonian Institution, Institute of Social Antropology, Publ, nr
15, Washington 1953, str. 84-85.
ludzie wymawiali Smite i Wesztone) i naszych karabinw. Prne obawy: okoo poudnia spotkalimy reszt
gromady, ktr przewidujcy naczelnik wyprawi dnia poprzedniego, wiedzc, e nasze muy bd szy prdzej
ni kobiety obcione koszykami i zatrzymywane przez dzieciarni.
Jednake Indianie wkrtce zbdzili, droga nie bya tak prosta, jak sobie wyobraali. Wieczorem trzeba si
byo zatrzyma w buszu, przyrzeczono nam zwierzyn, tubylcy liczyli na nasze karabiny i nie zabrali nic ze
sob, my posiadalimy tylko elazne zapasy, ktrymi nie mona byo wszystkich obdzieli. Stado saren
pascych si na brzegu strumienia pierzcho, kiedy si przybliylimy. Nazajutrz rano panowao oglne
niezadowolenie, skierowane ostentacyjnie przeciwko naczelnikowi jako odpowiedzialnemu za ca spraw
przedsiwzit przez niego w porozumieniu ze mn. Zamiast uda si na polowanie lub zbiory wszyscy
postanowili pooy si w cieniu zason i pozostawi naczelnikowi trosk o rozwizanie problemu. Naczelnik
znikn wraz z jedn ze swych on, a wieczorem ujrzelimy ich oboje powracajcych z cikimi koszami
wypenionymi szaracz, ktr zbierali cay dzie. Chocia pasztet z szaraczy nie jest bardzo cenionym
daniem, wszyscy jedli z apetytem i odzyskali dobry humor. Nazajutrz znowu ruszylimy w drog.
Wreszcie doszlimy na miejsce spotkania. By to piaszczysty taras ponad strumieniem pyncym wrd
drzew, pomidzy ktrymi mieciy si ogrody tubylcw. Grupy przybyway z przerwami, ku wieczorowi zebrao
si 75 osb reprezentujcych 17 rodzin, zgrupowanych w 13 schronieniach niewiele solidniejszych ni w
obozach. Wyjaniono mi, e w razie deszczu wszyscy umieszcz si w piciu okrgych chatach zbudowanych
tak, aby przetrway kilka miesicy. Zdaje si, e niektrzy tubylcy nigdy nie widzieli biaych; ich odpychajce
zachowanie si i jawna nerwowo naczelnika wskazyway na to, e wywar na nich pewien nacisk. Nie
czulimy si bezpieczni, ani my, ani Indianie; zapowiadaa si zimna noc; poniewa nie byo drzew, bylimy
zmuszeni spa na ziemi tak jak Nambikwara. Nikt nie spa, spdzilimy noc na penym uprzejmoci pilnowaniu
si nawzajem.
Nierozsdnie byoby przedua t przygod. Namawiaem naczelnika, eby niezwocznie przystpi do
wymiany. Wtedy wydarzy si niezwyky incydent, ktry zmusza mnie do signicia wstecz. Czytelnik domyla
si, e Indianie Nambikwara nie umiej pisa, lecz rwnie nie rysuj, poza ozdabianiem tylko jakimi kropkami
lub zygzakami. Jednake tak jak u Indian Kadiueo rozdaem kartki papieru i owki, z ktrymi z pocztku nic
nie poczynali; pewnego dnia zobaczyem ich wszystkich zajtych rysowaniem na papierze poziomych linii
falistych. C to chcieli zrobi? To byo oczywiste: pisali albo raczej starali si zrobi ze swego owka ten sam
uytek co ja, uytek jedyny, o jakim mogli wtedy pomyle, gdy jeszcze nie usiowaem ich zabawi moimi
rysunkami. U wikszoci z nich prby koczyy si na tym, lecz naczelnik bandy posun si dalej. Zada ode
mnie bloku do notowania i oto bylimy jednakowo wyekwipowani, kiedy pracowalimy razem. Nie podawa mi
ustnie informacji, o ktre go prosiem, lecz kreli na papierze wijce si linie i pokazywa mi je tak, jak gdybym
mia odczyta odpowied. Sam by na wp oszukany t komedi, gdy jego rka nakrelia lini, przyglda si
jej za kadym razem uwanie, jak gdyby miaa z niej wytrysn tre, i za kadym razem takie samo
rozczarowanie malowao si na jego twarzy. Jednake nie przyznawa si, obowizywaa midzy nami milczca
umowa, e jego bazgroy maj sens, a ja udaj, e chc je odcyfrowa, ustny komentarz nastpowa prawie
natychmiast i zwalnia mnie od dania koniecznych wyjanie.
Ot zaledwie zebra cae swe towarzystwo, wycign z koszyka papier pokryty krtymi liniami i udawa, e
co odczytuje, szuka z udanym wahaniem listy przedmiotw, ktre miaem da w za mian za ofiarowane
podarunki: temu za uk i strzay n, faco, innemu korale za jego naszyjnik. Ta komedia cigna si przez
dwie godziny. Czego si po niej spodziewa? Moe oszuka samego siebie, ale raczej zadziwi towarzyszy,
przekona ich, e poredniczy przy rozdziale towarw, e zawar przymierze z biaym i dzieli jego tajemnice.
pieszylimy si do wyjazdu, gdy najgroniejszy moment mia nastpi z chwil, gdy wszystkie cuda, jakie
przywiozem, znajd si w innych rkach. Dlatego nie staraem si zgbi tego incydentu i wyruszylimy w
drog pod przewodem Indian.
Nieudany pobyt, mistyfikacja, ktrej staem si niewiadomym narzdziem, wytworzyy irytujcy klimat: w
dodatku mj mu mia afty i cierpia na ble w pysku, szed niecierpliwie lub nagle si zatrzymywa;
sprzeczalimy si. Zanim si spostrzegem, znalazem si sam w buszu, zmyliwszy kierunek.
Co robi? Tak jak to si opowiada w ksikach, zaalarmowa grup wystrzaem z fuzji. Zsiadem z mego
wierzchowca, strzelam. Nic. Przy drugim strzale wydaje mi si, e odpowiadaj, oddaj trzeci strza, jego
nastpstwem jest przeraenie mego mua, ktry odbiega kusem i zatrzymuje si w pewnej odlegoci.
Systematycznie uwalniam si od broni i przyrzdw fotograficznych, skadam wszystko pod drzewem i
staram si zapamita miejsce. Biegn, aby pojma mua, ktrego widz w spokojnym nastroju.
Daje mi si przybliy i kiedy wydaje mi si, e ju chwytam lejce, ucieka; powtarza ten wybieg kilka razy i
cignie mnie za sob. Zrozpaczony skacz i wieszam si obiema rkami u jego ogona. Zdziwiony tym
niezwykym postpowaniem mu rezygnuje z ucieczki. Wsiadam na siodo i wracam, aby odzyska ekwipunek.
Ale krcilimy si tak bardzo, e nie mog go odnale.
 Zniechcony t strat, postanawiam poczy si z grup. Ani mu, ani ja nie wiemy, w ktr stron si udaa.
Decyduj si na pewien kierunek, ktry mu przyjmuje z oporem, to znowu puszczam lejce, a on zaczyna krci
si w kko. Soce skania si ku zachodowi, nie mam ju broni i oczekuj kadej chwili salwy strza. Moe nie
byem pierwszym, ktry przedosta si do tej krainy, a moi poprzednicy nie powrcili; nie mwic ju o sobie,
mj mu stanowi bardzo podan zdobycz dla ludzi, ktrzy nie maj co woy do ust. Oddajc si tym
smutnym rozmylaniom wyczekiwaem zachodu soca, planujc podpalenie puszczy, gdy miaem
przynajmniej zapaki. Na chwil przed wykonaniem tej decyzji usyszaem gosy, dwaj Indianie Nambikwara
zawrcili natychmiast, gdy zauwaono moj nieobecno, i szli za moimi ladami przez p dnia; odnalezienie
mego ekwipunku byo dla nich dziecinn zabawk. Noc zaprowadzili mnie do obozowiska, gdzie oczekiwaa
moja ekipa.
Zmczony jeszcze tym omieszajcym incydentem, le spaem i staraem si zwalczy bezsenno,
rozpamitujc scen wymiany. Pismo zjawio si wic u Nambikwara, lecz nie w sposb, jaki mona sobie
wyobrazi jako rezultat pracowitej nauki. Jego symbol zosta przyjty, podczas gdy rzeczywisto bya nadal
nieznana i to w celu raczej socjologicznym ni intelektualnym. Nie chodzio o poznanie, utrwalenie lub
zrozumienie, lecz o podniesienie prestiu i autorytetu jednostki lub funkcji na niekorzy innych. Tubylec na
poziomie epoki kamiennej odgad, e wielki rodek porozumienia, cho przez niego nie zrozumiany, mae
suy innym celom. Ostatecznie w cigu tysicy lat, a nawet jeszcze dzisiaj na przestrzeni duej czci wiata
pismo istnieje jako instytucja w spoeczestwach, ktrych czonkowie w olbrzymiej wikszoci nie potrafi si
nim posugiwa. Wsie, w ktrych przebywaem na wzgrzach Chittagong we wschodnim Pakistanie, s
zamieszkane przez analfabetw; kada z nich posiada jednak skryb, ktry wykonywa sw funkcj dla jednostek
i zbiorowoci. Wszyscy znaj pismo i uywaj go w razie potrzeby, lecz od zewntrz i jako obcego mediatora, z
ktrym porozumiewaj si metod ustn. Ot pisarz jest rzadko funkcjonariuszem lub pracownikiem grupy;
jego wiedzy towarzyszy wadza tak dalece, e ten sam czowiek czy czsto funkcje skryby i lichwiarza nie
tylko dlatego, e umie czyta i pisa, aby wykonywa swj zawd, lecz przede wszystkim dlatego, e w ten
sposb jest z dwojakiego tytuu tym, ktry ma wadz nad innymi.
Dziwna to rzecz pismo. Wydawaoby si, e jego pojawienie nie mogo nie spowodowa gbokich zmian w
warunkach egzystencji ludzkoci i e te zmiany powinny by przede wszystkim natury intelektualnej. Posiadanie
pisma nadzwyczajnie wzmaga zdolno ludzi do utrwalenia wiadomoci. Mona by je uj jako sztuczn
pami, ktrej rozwojowi powinna towarzyszy lepsza wiadomo przeszoci, a co za tym idzie wzmoona
zdolno do zorganizowania teraniejszoci i przyszoci. Po wyeliminowaniu wszystkich kryteriw
odrniajcych barbari od cywilizacji, chciaoby si przynajmniej utrzyma to jedno rozrnienie, ludy znajce
lub nie znajce pisma, zdolne do akumulowania nabytkw przeszoci i postpujce coraz szybciej ku celowi,
jaki sobie wyznaczyy, i ludy niezdolne do pamitania przeszoci, prcz tego skrawka, do ustalenia ktrego
wystarczy pami indywidualna, uwizione w pynnej historii zawsze pozbawionej rda i trwajcej
wiadomoci jakiego celu.
Jednake nic z tego, co wiemy o pimie i jego roli w rozwoju, nie uzasadnia takiej koncepcji. Jedna z faz
najbardziej twrczych w historii ludzkoci rozpoczyna si z nadejciem okresu neolitycznego: powstanie
rolnictwa i innych zaj oraz oswojenie zwierzt. Aby to osign, potrzebne byy w cigu tysicleci obserwacje
i dowiadczenia maych zbiorowoci i przekazywanie owocw tych rozwaa. To olbrzymie dzieo dokonao si
ze cisoci i w cigoci, o ktrych wiadczy powodzenie, wtedy kiedy pismo byo jeszcze nie znane. Jeeli
pojawio si ono pomidzy IV a III tysicleciem przed nasz er, naley uzna je za rezultat ju odlegy (i
prawdopodobnie poredni) rewolucji neolitycznej, a nie jako jej warunek. Z jak wielk innowacj jest ono
zwizane? W dziedzinie techniki mona powoa si tylko na architektur. Lecz budownictwo Egipcjan i
Sumeryjczykw nie byo wcale doskonalsze ni dziea pewnych Amerykanw, ktrzy nie znali pisma jeszcze w
czasie odkrycia Ameryki. Przeciwnie, od chwili wynalezienia pisma a do narodzin nowoczesnej nauki wiat
zachodni przey jakie 5000 lat, w cigu ktrych jego wiadomoci raczej ulegay zmianom, ni wzrastay.
Zauwaono nieraz, e pomidzy trybem ycia obywatela greckiego lub rzymskiego i mieszczanina
europejskiego w XVIII w. nie ma wielkiej rnicy. W okresie neolitycznym ludzko poczynia kroki olbrzyma
bez pomocy pisma: przy tej pomocy historyczne cywilizacje Zachodu stay przez dugi czas w miejscu.
Oczywicie rozkwit nauki w XIX i XX wieku byby nie do pomylenia bez pisma. Lecz ten warunek konieczny
na pewno nie wystarcza do wytumaczenia tego zjawiska. Jeeli si chce ustali zwizek pomidzy
wynalezieniem pisma a pewnymi cechami charakterystycznymi cywilizacji, naley czyni poszukiwania w
innym kierunku. Jedyne zjawisko, ktre mu wiernie towarzyszyo, to powstanie miast i pastw, tzn. integracja
znacznej liczby jednostek w systemie politycznym i ich zhierarchizowanie w kasty i klasy. Taki jest w kadym
razie typowy rozwj od Egiptu do Chin, w czasie gdy pojawio si pismo; wydaje si, e przyczynio si ono do
wyzysku ludzi, zanim ich owiecio. Wyzysk ten, ktry pozwoli na zebranie tysicy pracownikw w celu
zmuszenia ich do wyczerpujcej pracy, lepiej tumaczy narodziny architektury ni bezporednia relacja podana
powyej. Jeeli moja hipoteza jest suszna, trzeba przyj, e pierwsz funkcj pisma byo uatwienie
wprowadzenia niewolnictwa. Uywanie pisma w celach bezinteresownych dla zadowolenia intelektualnego i
estetycznego jest rezultatem wtrnym, jeeli nie sprowadza si w wikszoci wypadkw do rodka
wzmacniajcego, uzasadniajcego i maskujcego funkcj pierwotn.
Istniej jednak wyjtki od tej reguy: w Afryce istniay mocarstwa tubylcw grupujce setki tysicy
poddanych, w Ameryce prekolumbijskiej pastwo Inkw liczyo ich miliony. Lecz na obu kontynentach te prby
byy rwnie krtkotrwae. Wiadomo, e pastwo Inkw powstao okoo XII wieku; onierze Pizarra nie
zatryumfowaliby moe nad nim tak atwo, gdyby w trzy wieki pniej nie zastali go w penym rozkadzie. Cho
historia staroytna Afryki jest tak mao znana, odgadujemy sytuacj podobn: wielkie formacje polityczne
powstaway i znikay w odstpach kilku dziesicioleci. Moliwe jest zatem, e te przykady potwierdzaj
hipotez zamiast jej przeczy. Jeeli pismo nie wystarczyo do skonsolidowania wiedzy, byo moe konieczne
do utrwalenia panowania. Rozejrzyjmy si dookoa nas: rozwijajca si w w. XIX systematyczna akcja pastw
nowoczesnych w kierunku obowizkowego nauczania idzie w parze z upowszechnieniem suby wojskowej i
proletaryzacj. Walka z analfabetyzmem czy si w ten sposb ze wzmoeniem kontroli wadzy nad
obywatelami. Gdy trzeba, eby wszyscy umieli czyta, aby pastwo mogo powiedzie: Nikt nie moe
tumaczy si nieznajomoci prawa.
Z zakresu narodowego sprawa przesza w zakres midzynarodowy dziki tej zmowie, jaka powstaa pomidzy
modymi pastwami, stojcymi w obliczu problemw, ktre zajmoway nas 1 lub 2 wieki temu, i
midzynarodowej wsplnocie posiadaczy, zaniepokojonej o swoj stabilizacj przez ludy nie wywiczone przez
sowo pisane w myleniu formuami, dajcymi si dowolnie modyfikowa i poddawaniu si prbom
przekonywania. Uzyskawszy dostp do wiedzy nagromadzonej w bibliotekach, ludy te staj si w jeszcze
wikszej mierze podatne na kamstwo propagowane przez dokumenty pisane. Oczywicie koci s rzucone. Lecz
w mojej wiosce nambikwara twarde gowy byy jednak najmdrsze. Ci, ktrzy odmwili solidarnoci z
naczelnikiem po jego prbie postawienia na kart cywilizacji (w nastpstwie mojej wizyty zosta opuszczony
przez wikszo swoich ludzi), przeczuwali niejasno, e pismo i perfidia przenikny do nich razem. Schronieni
w odlegym buszu, zapewnili sobie chwil wytchnienia. Geniusz naczelnika, ktry zrozumia nagle, jak pomoc
moe mu by pismo przy jego kontroli, i dotar w ten sposb do rda instytucji, umiejc si ni posugiwa,
wzbudzi jednak podziw. Epizod zwrci moj uwag zarazem na inn stron ycia Nambikwara, tj. na stosunki
polityczne pomidzy osobami i grupami. Miaem wkrtce uzyska mono obserwowania ich bezporednio.
Kiedy znajdowalimy si jeszcze w Utiarity, wybuchna wrd tubylcw epidemia ropnego zapalenia oczu.
Infekcja ta pochodzenia gonokokowego ogarna ich wszystkich, powodujc nieznone ble i lepnicie, ktre
grozio utrat wzroku na zawsze. W cigu kilku dni gromada bya zupenie sparaliowana. Tubylcy leczyli si
wod, w ktrej macerowali pewn kor, wkraplan do oczu przy pomocy licia zwinitego w trbk. Choroba
rozprzestrzenia si na nasz grup: przede wszystkim moja ona, ktra braa udzia we wszystkich poprzednich
wyprawach i zajmowaa si wedug przydziau kultur materialn, bya tak powanie zagroona, e trzeba j
byo ostatecznie ewakuowa; nastpnie zachorowaa wikszo ludzi i mj brazylijski towarzysz. Wkrtce nie
byo ju mona si posuwa naprzd. Zarzdziem wypoczynek prawie caej grupy, pozostawiem na miejscu
naszego lekarza dla opieki nad chorymi, a sam z dwoma ludmi i kilku zwierztami udaem si do stacji
Gampos-Novos, w ktrej ssiedztwie pokazao si kilka innych band tubylcw. Przebyem tam 15 dni na wp
prnujc, spdzajc czas na zbieraniu w zdziczaych sadach ledwie dojrzaych owocw gojawy, ktrych cierpki
smak i twarda. jak kamie tkanka nie odpowiadaj aromatowi, oraz caju jaskrawo kolorowych jak papugi, o
szorstkim miszu, zawierajcych w swych gbczastych komrkach cigajcy sok o ostrym smaku; co do
posikw, wystarczyo wyj o wicie do zagajnika par metrw od obozu, gdzie grzywacze wierne spotkaniom
daway si atwo upolowa. W Campos-Novos spotkaem dwie gromady przybywajce z pnocy w nadziei
otrzymania ode mnie podarunkw.
Gromady te byy tak samo le usposobione wobec siebie wzajemnie jak i wobec mnie. Od pocztku raczej
dano moich podarunkw, ni o nie proszono. Przez pierwsze dni bya tu tylko jedna gromada i tubylec z
Utiarity, ktry mnie wyprzedzi. Czy objawia on zbyt wiele zainteresowania dla modej kobiety nalecej do
grupy gospodarczej? Myl, e tak. Stosunki pomidzy obcymi i ich gociem popsuy si prawie natychmiast, a
tubylec nabra zwyczaju odwiedzania. mnie w moim obozowisku; aby znale si w bardziej przyjaznej
atmosferze, jadalimy razem. Zauwaono ten fakt i pewnego dnia, kiedy go by na polowaniu, miaem wizyt
czterech tubylcw tworzcych rodzaj delegacji. Gronym tonem wezwali mnie, abym domiesza trucizn do
poywienia mego gocia; przynieli mi zreszt, co potrzeba: cztery mae rurki zwizane razem bawenian nitk,
napenione szarym proszkiem. Byem w wielkim kopocie, odmawiajc bez ogrdek, narazibym si na gniew
gromady, ktrej ze zamiary zmuszay mnie do ostronoci. Wolaem wic przesadzi moj nieznajomo jzyka
i udawa pene niezrozumienie. Po kilku prbach, w czasie ktrych powtarzana mi niezmordowanie, e mj
protegowany by kakore, bardzo zy, i e trzeba go si jak najprdzej pozby, delegacja odesza wrd objaww
niezadowolenia. Uprzedziem zainteresowanego, ktry natychmiast si ulotni; miaem go spotka znowu
dopiero po kilku miesicach, kiedy powrciem w tamte okolice.
Na szczcie druga gromada przybya nazajutrz i tubylcy znaleli w niej inny przedmiot, przeciwko ktremu
skierowali swe wrogie uczucia. Spotkanie odbyo si w moim obozie, ktry stanowi zarazem terytorium
neutralne i cel wszystkich wdrwek. Byem zatem jak w loy. Mczyni przyszli sami; wkrtce nawizaa si
rozmowa pomidzy naczelnikiem, polegajca raczej na kolejnych monologach w tonie aosnym i nosowym,
jakiego nigdy przedtem nie syszaem. Jestemy bardzo rozdranieni! jestecie naszymi wrogami! jczeli
jedni, na co drudzy odpowiadali mniej wicej: My nie jestemy rozdranieni! Jestemy waszymi brami!
Jestemy przyjacimi! Moemy si porozumie! itd. Z chwil zakoczenia tej wymiany prowokacji i
protestw zorganizowa si wsplny obz obok mojego. Po piewie i tacach, w czasie ktrych kada grupa
umniejszaa warto swego przedstawienia w porwnaniu z produkcjami przeciwnikw Tamainde dobrze
piewaj! My piewamy le ktnia rozpocza si na nawo i ton jej wkrtce podnis si. Jeszcze nie bya
pna noc, kiedy dyskusje zmieszane ze piewami przeszy w nieopisany haas, ktrego znaczenia nie
rozumiaem. Widoczne byy gesty groby, chwilami wybuchay bjki, podczas gdy inni tubylcy mieszali si do
nich jako mediatorzy. Wszystkie groby sprowadzay si do gestw koncentrujcych si wok organw
seksualnych. Oto jeden z nich objawia sw antypati chwytajc si za czonek dwiema rkami i mierzc nim w
przeciwnika. Ten gest poprzedza napa na osob jak gdyby w celu wyrwania mu pompona ze somy buriti
przyczepionego z przodu do opaski nad organami seksualnymi. S one ukryte w somie i bjka ma na celu
,wyrwanie somy. Czynno ta jest czsto symboliczna, gdy osona mskiego organu pciowego jest zrobiona z
tak kruchego materiau i ogranicza si do tak maego formatu, e nie stanowi ochrony ani nie zakrywa organu.
Usiuje si take zagarn uk i strzay przeciwnika i odoy je na bok. Przy wszystkich tych czynnociach
postawa tubylcw jest nadzwyczaj napita, jak w stanie gwatownej i powstrzymywanej zoci. Zapasy
przeksztacaj si chwilami w oglne konflikty. Tym razem uspokoiy si one o wicie. Cigle w tym samym
stanie widocznego rozdranienia przeciwnicy zaczli si sobie wzajemnie przyglda, dotykajc kolczykw,
bransoletek z baweny, drobnych ozdb z pir i mamroczc szybko: Daj, daj. to jest adne!, podczas gdy
waciciel odpowiada: ,To brzydkie. stare. zniszczone.
Ten przegld pogodzenia oznacza zakoczenie sporw. I rzeczywicie jest on wstpem do innego rodzaju
stosunkw pomidzy grupami: do wymiany handlowej. Chocia kultura materialna Nambikwara jest taka niska,
wyroby kadej grupy s wysoka cenione na zewntrz. Ludzie ze wschodu potrzebuj naczy glinianych i nasion,
ludzie z pnocy uwaaj, e ssiedzi z poudnia wyrabiaj szczeglnie cenne naszyjniki. Tote spotkanie dwu
grup, jeeli moe odby si w spokoju, pociga za sob seri wzajemnych podarunkw, wojna ustpuje
handlowi.
Prawd mwic, trudno jest stwierdzi, e odbywaj si wymiany; rankiem nazajutrz po ktni kady poszed
do swego zwykego zajcia, a przedmioty lub wyroby przechodziy z rk do rk, ten, kto co ofiarowywa, nie
dawa zauway gestu zoenia podarunku, ten, kto otrzymywa, nie zwraca uwagi na swj nowy nabytek. W
ten sposb wymieniono wyuskan bawen i kbki nici, bloki wosku i ywicy, past urucu, muszle, kolczyki,
bransoletki i naszyjniki, tyto i nasiona, pira i kor bambusu, przeznaczone do wyrobu ostrzy strza, wizki
yka palmowego, kolce, garnki cae lub skorupy ceramiki, tykwy. To tajemne krenie towarw trwao p dnia,
po czym grupy si rozdzieliy i kada udaa si w innym kierunku.
W ten sposb Nambikwara zdaj si na szczodrobliwo partnera. Myl o tym, e mona oceni, dyskutowa,
targowa si, da lub odzyskiwa, jest im w zupenoci obca. Ofiarowaem jednemu z tubylcw n, faco,
jako wynagrodzenie za przeniesienie wiadomoci do ssiedniej grupy. Po jego powrocie zaniedbaem wrczenia
mu natychmiast przyrzeczonego przedmiotu przypuszczajc, e przyjdzie sam go odebra. Nie zjawi si jednak
i nazajutrz nie zdoaem go odnale, odszed bardzo zagniewany, jak mi powiedzieli towarzysze, i nie
spotkaem go wicej. Trzeba byo powierzy prezent innemu tubylcowi. Nic dziwnego, e w tych warunkach po
dokonaniu wymiany jedna z grup odchodzi niezadowolona ze swojej puli, a gorycz jej wzbiera tygodniami lub
miesicami (przy sporzdzaniu inwentarza nabytkw i wspominaniu wasnych prezentw), stajc si coraz
bardziej agresywna. Czsto wojny nie maj innej przyczyny, istniej oczywicie rne powody, jak np.
morderstwo albo porwanie kobiety, ktrego ma si dokona lub ktre naley pomci, lecz nie wydaje si, aby
gromada bya zbiorowo obowizana do represji za krzywd wyrzdzon jednemu z jej czonkw. Jednake z
powodu wrogoci panujcej pomidzy grupami te preteksty s chtnie wyzyskiwane, zwaszcza jeeli czuje si
wasn przewag. Projekt zgasza wojownik, ktry przedstawia swe pretensje w tym samym tonie, w jakim
odbywaj si rozmowy w czasie spotkania. Hola! chodcie tu! Maszerujemy! Jestem rozgniewany, bardzo
rozgniewany! Dawajcie strzay! Wielkie strzay!
Przybrani w specjalne ozdoby, pompony ze somy, buriti, upstrzone czerwon farb, i hemy ze skry jaguara,
mczyni zbieraj si pod wodz naczelnika i tacz. Ma by speniony obrzdek wrebny: naczelnik lub
czarownik, jeeli istnieje w grupie, chowa strza w jakim miejscu w buszu. Strza odnajduje si nazajutrz.
Jeeli jest poplamiona krwi, wojna jest zdecydowana, jeeli nie, rezygnuje si z niej. Wiele wypraw
rozpocztych w ten sposb koczy si po kilku kilometrach marszu. Podniecenie i entuzjazm ustpuj i wojsko
wraca do domu. Lecz niektre s prowadzone a do koca i mog by krwawe. Nambikwara atakuj o wicie,
rozstawiwszy czaty w buszu. Sygna do ataku jest podawany z ust do ust przy pomocy gwizdka, ktry tubylcy
nosz na szyi. Instrument ten, zoony z dwch rurek bambusa zwizanych bawenian nitk, naladuje w
przyblieniu gos wierszcza i zapewne z tego powodu nosi t sam nazw. Strzay wojenne s takie same jak
uywane zwykle do polowania na grub zwierzyn, lecz ich ostrze wycina si w zby. Nigdy nie uywa si
strza zatrutych curar, ktre su normalnie do polowania. Ranny uwolniby si od takiej strzay, zanim
trucizna by si rozesza.

XXIX. Mczyni, kobiety, wodzowie.

Za Campas-Novos, placwka Vilhena na najwyszym punkcie paskowyu skadaa si w 1938 r. z kilku
chat porodku ugoru dugiego i szerokiego na kilkaset metrw, ktry wskazywa miejsce, gdzie (w umysach
budowniczych linii) miao wznosi si Chicago krainy Mato Grosso. Zdaje si, e znajduje si tam obecnie
wojskowe lotnisko; za moich czasw ludno skadaa si z dwch rodzin pozbawionych zasikw od 9 lat,
potrafiy si one, jak ju opowiedziaem, utrzyma w rwnowadze biologicznej dziki stadu saren, ktrymi si
oszczdnie ywiy.
Spotkaem tam dwie nowe gromady, z ktrych jedna liczya 18 osb, mwicych dialektem zblionym do
tych, ktre zaczynaem ju rozumie, podczas gdy druga, skadajca si z 34 ludzi, uywaa nieznanego jzyka,
ktrego i pniej nie potrafiem zidentyfikowa. Kada z nich bya prowadzana przez naczelnika o atrybutach
czysta wieckich, jak mi si wydawao co do pierwszego przypadku; natomiast naczelnik liczniejszej gromady
mia si wkrtce ukaza jako rodzaj czarownika. Jego grupa nosia nazw Sabane, druga grupa nazywaa si
Tarunde. Nie rniy si niczym prcz jzyka: tubylcy mieli taki sam wygld i tak sam kultur.
To sama byo ju w Campas-Novos, lecz zamiast okazywa wzajemn nieprzyja gromady z Vilhena yy ze
sob w zgodzie. Chocia ich ogniska obozowe byy rozdzielone, wdroway razem, obozoway obok siebie i
wydawao si, e poczyy swe losy. Zdumiewajcy zwizek, jeeli si pomyli, e tubylcy nie mwili
wsplnym jzykiem i e ich naczelnicy mogli si porozumiewa tylko za porednictwem jednej lub dwch osb
z kadej grupy, ktre speniay rol tumaczy.
Ich poczenie musiao by niedawne. Wyjaniem, e midzy rokiem 1907 a 1930 epidemie zawleczone
przez biaych zdziesitkoway Indian. Wskutek tego niektre gromady musiay by tak nie liczne, e nie mogy
wie niezalenej egzystencji. W Campos-Novos obserwowaem wewntrzne antagonizmy spoeczestwa
Nambikwara, widziaem dziaanie si dezorganizacyjnych. W Vilhena, odwrotnie, byem obecny przy prbie
rekonstrukcji, gdy nie byo wtpliwoci, e tubylcy, wrd ktrych obozowaem, opracowali plan. Wszyscy
doroli mczyni jednej z gromad nazywali siostrami kobiety z drugiej, a te ostatnie nazyway brami
mczyzn zajmujcych pozycj symetryczn. Za mczyni obu gromad okrelali si nawzajem wyrazem
szwagier. Na podstawie reguy maeskiej Nambikwara nastpstwem tej nomenklatury jest ustalenie, e
dzieci jednej grupy s potencjalnymi maonkami dzieci drugiej, i wzajemnie. Tak e wskutek tych maestw
mieszanych obie grupy miay si zjednoczy w nastpnym pokoleniu.
Na drodze tego wielkiego planu pitrzyy si jeszcze przeszkody. Trzecia gromada nieprzyjaci Tarunde
krya w okolicy; czasami dostrzegao si ognie jej obozowiska i trzeba byo by w pogotowiu. Poniewa
rozumiaem mniej wicej dialekt Tarunde, a nie znaem dialektu Sabane, trzymaem si bliej pierwszej grupy;
druga, z ktr nie mogem si porozumie, okazywaa mi te mniej zaufania. Przedstawienie ich punktu
widzenia nie naley zatem do mnie. W kadym razie Tarunde nie byli bardzo pewni, czy ich przyjaciele zawarli
sojusz zupenie szczerze. Obawiali si trzeciej grupy, a bardziej jeszcze tego, eby Sabane nie przeszli nagle do
jej obozu.
Ciekawy incydent mia wkrtce wykaza, jak bardzo obawy ich byy uzasadnione. Pewnego dnia mczyni
wyszli na polowanie; naczelnik Sabane nie powrci o zwykej porze. Nikt go nie widzia w cigu dnia. Noc
zapada okoo 9-10 godziny, w obozie panowaa konsternacja, szczeglniej przy ognisku zaginionego, ktrego
dwie ony dziecka, obejmujc si, opakiway z gry mier maonka i ojca. W tym momencie zdecydowaem
si obej obz dookoa w towarzystwie kilku tubylcw. W odlegoci zaledwie dwustu metrw odnalelimy
naszego zaginionego skulonego na ziemi i dygoccego w ciemnoci; by zupenie nagi, to znaczy pozbawiony
swych naszyjnikw, bransoletek, kolczykw i opaski; przy wietle mojej latarki elektrycznej moglimy zobaczy
tragiczny wyraz jego twarzy i zmienion cer. Pozwoli bez oporu podtrzymywa si w drodze do obozu, tam
usiad i przybra budzc lito poz przygnbienia.
Wystraszone audytorium domagao si, aby opowiedzia im swoj histori. Mwi, e zosta porwany przez
piorun, nazywany przez Nambikwara amon (tego dnia bya burza zapowiadajca por deszczw), uniesiony w
powietrze do miejsca, ktre oznaczy, oddalonego od obozu okoo 25 km (Rio Ananaz), ogoocony ze
wszystkich ozdb, a nastpnie odniesiony t sam drog i zoony tam, gdziemy go odnaleli. Wszyscy uoyli
si do snu, komentujc zdarzenie, a nazajutrz rano naczelnik Sabane odzyska nie tylko swj zwyky dobry
humor, lecz rwnie wszystkie swoje ozdoby, czemu si nikt nie zdziwi i czego on wcale nie wyjania. W
cigu nastpnych dni zaczto kolportowa wrd Tarunde zupenie odmienn wersj. Mwiono, e pod pozorem
stosunkw z zawiatem naczelnik nawiza pertraktacje z gromad Indian obozujcych w ssiedztwie. Nie
dociekano tego gbiej i wersja oficjalna bya nadal ostentacyjnie uznawana. Jednake w prywatnych
rozmowach z naczelnikiem Tarunde przejawiay si wtpliwoci. Poniewa obie grupy wkrtce nas opuciy, nie
dowiedziaem si nigdy, jakie bya zakoczenie tej historii.
Ten incydent w poczeniu z poprzedzajcymi obserwacjami pobudzi mnie do refleksji na temat charakteru
gromad Nambikwara i wpywu politycznego, jaki ich naczelnicy mogli wywiera na wewntrz. Nie ma struktury
spoecznej bardziej wtej i efemerycznej ni gromada Nambikwara. Jeeli naczelnik wydaje si zbyt
wymagajcy, da dla siebie zbyt wielu kobiet, lub jest nieudolny do znalezienia zadowalajcego rozwizania
problemw wyywienia w okresie niedostatku, powstaje niezadowolenie. Jednostki lub cae rodziny oddziel si
od grupy i pjd przyczy si do innej gromady, ktra cieszy si lepsz opini. By moe, ta inna gromada ma
obfitsz ywno dziki odkryciu nowych terenw polowania lub zbiorw lub te wzbogacia si w ozdoby i
narzdzia przez wymian handlow z ssiadujcymi grupami albo nawet staa si potniejsza po zwyciskiej
wyprawie. Nadejdzie dzie, w ktrym naczelnik znajdzie si na czele grupy zbyt maej, aby pokonywa
codzienne trudnoci i chroni swe kobiety przed zakusami obcych. W tym przypadku nie bdzie mia innego
wyjcia, jak zoy sw wadz i przyczy si wraz z towarzyszami do szczliwszej partii. Widzimy zatem, e
struktura spoeczna Nambikwara jest w stanie pynnym. Gromada ksztatuje si i dezorganizuje, powiksza si i
znika. W cigu kilku miesicy jej skad, stan posiadania i podzia zmieniaj si nie do poznania. Intrygi
polityczne wewntrz i konflikty pomidzy ssiadujcymi bandami nadaj swj rytm tym przemianom, a
wielko i schyek jednostek i grup nastpuj po sobie niekiedy w sposb zaskakujcy.
Na jakiej podstawie dokonywa si zatem podzia na gromady? Z punktu widzenia ekonomicznego niedostatek
rodkw naturalnych i wielka powierzchnia potrzebna do wyywienia jednostki w okresie koczowania stwarzaj
prawie konieczno rozdrobnienia na niewielkie grupy. Zagadnienie polega nie na tym dlaczego, lecz w jaki
sposb dochodzi do rozproszenia. W pierwotnych grupach s ludzie uznani za naczelnikw; oni to stanowi
orodek, wok ktrego zbieraj si gromady. Znaczenie gromady i jej charakter, mniej lub bardziej trway w
cigu danego okresu, s funkcj talentu kadego z naczelnikw do utrzymania swej godnoci i wzmocnienia
pozycji. Wadza polityczna nie przejawia si jako rezultat potrzeb zbiorowoci, grupa bierze swj pocztek,
form, wielko wszystkie cechy od swojego wodza potencjalnego, ktry istnieje wczeniej ni sama grupa.
Znaem dobrze dwch spord tych wodzw: naczelnika z Utiarity, ktrego gromada nazywaa si
Wakletosu, i naczelnika Tarunde. Pierwszy by wybitnie inteligentny, wiadomy swej odpowiedzialnoci,
czynny i pomysowy. Przewidywa konsekwencje nowej sytuacji; planowa tras szczeglnie dostosowan do
swych zamiarw, kreli w razie potrzeby na piasku co w rodzaju mapy. Przybywszy do jego wioski
znalelimy paliki do przywizywania zwierzt, postawione cho o to nie prosiem przez wysany naprzd
oddzia.
By to cenny informator, ktry rozumia zagadnienia, pojmowa trudnoci i interesowa si prac, jednake
by zaabsorbowany swoimi funkcjami, znika na cae dnie na polowaniu lub na rekonesansach albo sprawdzaniu
stanu drzew dajcych ziarna i owoce. Poza tym jego kobiety wzyway go czsto na miosne igraszki, a on dawa
si chtnie do nich przyciga.
Jego postawa wykazywaa w pewien sposb logik i konsekwencj w planowaniu wyjtkow u Nambikwara,
czsto zmiennych i kaprynych. Pomimo niepewnych warunkw ycia i miesznych rodkw by to
wartociowy organizator, wycznie odpowiedzialny za losy grupy, ktr prowadzi ze znajomoci rzeczy w
duchu troch spekulanckim.
Naczelnik Tarunde w wieku lat trzydziestu, tak samo jak jego kolega, by rwnie inteligentny, lecz w inny
sposb. Zrobi na mnie wraenie czowieka roztropnego i zdolnego, mylcego ustawicznie o jakiej kombinacji
politycznej. Tarunde nie by czowiekiem czynu, raczej typem kontemplacyjnym o pocigajcej umysowoci i
ywej wraliwoci. Zdawa sobie spraw z upadku swego ludu, myl ta przepajaa jego sowa melancholi.
Robiem kiedy to samo, teraz to ju skoczone powiedzia wspominajc dnie pene szczcia, kiedy jego
grupa nie bya tylko garstk ludzi, nie bdcych w stanie utrzymywa dawnych zwyczajw, lecz liczya kilkaset
czonkw wiernych wszystkim tradycjom kultury Nambikwara. Jego zainteresowanie naszymi obyczajami i
obyczajami innych plemion, ktre mogem obserwowa, nie ustpuje w niczym mojemu. Etnograficzna
wsppraca z nim nie jest nigdy jednostronna; ujmuje j jako wymian informacji, a te, ktre mu daj, zawsze
chtnie przyjmuje. Czy ywi on nadziej, e dziki tym wiadomociom udoskonali wyposaenie materialne i
intelektualne swej grupy? Moliwe, chocia jego marzycielski temperament nie skania go do realizowania
zamiarw. Jednake pewnego dnia, kiedy rozpytywaem go o fujarki Pana, aby sprawdzi zasig brzmienia tego
instrumentu, odpowiedzia mi, e nigdy ich nie widzia, lecz chciaby mie ich rysunek. Na podstawie mego
szkicu udao mu si sfabrykowa instrument prymitywny, lecz zdatny do uytku.
Wyjtkowe zalety tych dwch naczelnikw wizay si z warunkami, w jakich objli wadz. U Nambikwara
wadza polityczna nie jest dziedziczna. Kiedy naczelnik starzeje si, choruje i czuje, e jest niezdolny do
penienia nadal swych trudnych funkcji, sam wybiera swego nastpc Ten bdzie naczelnikiem. Jednake ta
autokratyczna wadza jest raczej pozorna ni realna. Zobaczymy poniej, jak saby jest autorytet naczelnika i jak
dalece w tym i w innych przypadkach sondowanie opinii publicznej poprzedza ostateczn decyzj: wyznaczony
nastpca jest czowiekiem faworyzowanym przez wikszo. Jednake nie tylko yczenia i niechci grupy
ograniczaj wyznaczenie nowego naczelnika; musi ono odpowiada rwnie planom zainteresowanego. Zdarza
si niejednokrotnie, e zaofiarowanie wadzy spotyka si z jego gwatownym oporem Nie chc by
naczelnikiem. W tym przypadku trzeba dokona nowego wyboru. W istocie nie wydaje si, by wadza bya
przedmiotem ywych zabiegw, a naczelnicy, ktrych poznaem, chtniej skaryli si na sw cik
odpowiedzialno i liczne dania, niby si nimi pysznili. Jakie s zatem przywileje naczelnika i jego
obowizki?
Kiedy okoo roku 1560 Montaigne spotka w Rouen trzech Indian brazylijskich, przywiezionych przez
pewnego eglarza, spyta jednego z nich, jakie s przywileje naczelnika (powiedzia krla) w jego kraju;
tubylec, ktry sam by naczelnikiem, odpar: by pierwszym na wojnie. Montaigne opowiedzia t histori w
sawnym rozdziale Prb, zachwycajc si t dumn definicj. Otrzymanie tej samej odpowiedzi cztery wieki
pniej byo dla mnie powodem do jeszcze wikszego zdziwienia i zachwytu. Kraje cywilizowane nie wykazuj
podobnej staoci w filozofii politycznej! To tak uderzajce sformuowanie nie jest jeszcze tak znaczce jak
nazwa oznaczajca naczelnika w jzyku nambikwara. Uilikande ma, zdaje si, znaczy ,,ten, ktry jednoczy,
lub ten, ktry czy. Ta etymologia wskazuje na to, e tubylec zdaje sobie spraw ze zjawiska, ktre ju
podkreliem e naczelnik jest inicjatorem pragnienia grupy ukonstytuowania si jako grupa, a nie
nastpstwem wypywajcym z potrzeby centralnego autorytetu odczuwanej przez grup ju ukonstytuowan.
Osobisty presti i zdolno do pozyskania zaufania s podstaw wadzy w spoeczestwie Nambikwara. Obie
te cechy s niezbdne dla tego, kto ma si sta przywdc penego przygd przedsiwzicia: ycia
koczowniczego w porze suszy. W cigu 6 lub 7 miesicy naczelnik bdzie wycznie odpowiedzialny za
kierownictwo grupy. To on organizuje wymarsz na wdrwk, wybiera drog, ustala etapy i czas trwania
postojw. On decyduje o wyprawach na owy i na zbiory oraz okrela polityk gromady wobec ssiednich grup.
Jeeli naczelnik grupy jest jednoczenie naczelnikiem wioski (nadajc wyrazowi wioska ograniczone znaczenie
osiedla na wp trwaego w porze deszczowej), jego obowizki id jeszcze dalej. To on okrela czas i miejsce
ycia osiadego, kieruje ogrodnictwem i wybiera uprawy; w oglnoci kieruje zajciami w zalenoci od potrzeb
i warunkw sezonowych. Naley zaznaczy przede wszystkim, e naczelnik nie ma podstawy dla swych
licznych zada ani w okrelonym zakresie wadzy, ani w publicznie uznanym autorytecie. Zgoda jest rdem
wadzy i zgoda utrzymuje w mocy jego prawodawstwo. Naganne prowadzenie si (oczywicie z punktu
widzenia tubylcw) lub objawy zej woli ze strony jednego lub dwu malkontentw mog obali program
naczelnika i narazi na szwank byt jego maej wsplnoty. Jednake naczelnik nie rozporzdza w takich
okolicznociach adnymi rodkami przymusu. Moe pozby si niepodanych elementw tylko wtedy, gdy
potrafi przekona wszystkich o susznoci swego stanowiska. Musi wic da dowd zrcznoci, cechujcej
raczej polityka, ktry stara si przecign na sw stron niezdecydowan wikszo ni wszechpotnego
wadcy. Nie wystarczy nawet, aby zdoa utrzyma spoisto swej grupy. Chocia gromada w okresie
koczowania yje w praktyce w odosobnieniu, nie zapomina jednak o istnieniu grup ssiednich. Naczelnik musi
nie tylko dobrze wykonywa swe zadanie, lecz powinien usiowa i grupa liczy pod tym wzgldem na niego
wykonywa je lepiej ni inni.
Jak naczelnik spenia owe obowizki? Pierwszy i najwaniejszy instrument wadzy stanowi jego
szczodrobliwo. Szczodrobliwo jest istotnym atrybutem wadzy u wikszoci ludw pierwotnych,
szczeglniej w Ameryce; odgrywa ona rol nawet w tych pierwotnych kulturach, w ktrych wszelkie dobra
sprowadzaj si do najprostszych przedmiotw. Chocia naczelnik nie korzysta jak si wydaje z sytuacji
uprzywilejowanej pod wzgldem materialnym, powinien mie pod rk zapasy ywnoci, narzdzi, brani i
ozdb, ktre, choby byy najskromniejsze, nabieraj znacznej wartoci wrd oglnego ubstwa. Jeeli
jednostka lub rodzina albo caa gromada ma jakie yczenie lub odczuwa jak potrzeb, zwraca si do
naczelnika, aby je zaspokoi. Dlatego szczodrobliwo jest istotn zalet, ktrej oczekuje si od nowego
naczelnika. Jest to ustawicznie uderzana struna, ktrej dwik harmonijny lub zgrzytliwy decyduje o zasigu
uznania. Nie ulega wtpliwoci, e uzdolnienie naczelnika jest pod tym wzgldem w peni wyzyskiwane.
Naczelnicy gromad byli moimi najlepszymi informatorami, zdajc sobie spraw z ich trudnej sytuacji lubiem
ich hojnie wynagradza, lecz rzadko kiedy mj podarunek pozostawa w ich rkach duej ni kilka dni.
Kiedykolwiek egnaem si z gromad po kilku tygodniach wspycia, tubylcy byli ju szczliwymi
posiadaczami siekier, scyzorykw, korali itp., natomiast naczelnik z reguy by tak samo biedny, jak w chwili
mego przybycia. Wszystko, co otrzyma (a przewyszao to znacznie przecitny przydzia poszczeglnych
czonkw), zostao mu wydarte. Ta powszechna chciwo czsto doprowadza naczelnika do rozpaczy. Odmowa
podarowania ma w tej pierwotnej demokracji mniej wicej to samo znaczenie co kwestia zaufania w
nowoczesnym parlamencie. Kiedy dochodzio do tego, e naczelnik mwi: Koniec z dawaniem! Nie jestem ju
hojny! Niech bdzie nim kto inny na moim miejscu!, musia by naprawd pewny swej wadzy, gdy jego
panowanie przechodzio wwczas najpowaniejszy kryzys.
Pomysowo jest intelektualn form szczodrobliwoci. Dobry naczelnik daje dowody inicjatywy i
zrcznoci. To on przygotowuje trucizn do strza. To on fabrykuje pik z dzikiego kauczuku, uywan do gier,
ktrymi zabawiaj si czasami. Naczelnik powinien by dobrym piewakiem i dobrym tancerzem, radosnym
kompanem gotowym rozweseli gromad i przerwa monotoni dnia powszedniego. Te funkcje mog
doprowadzi do szamanizmu i niektrzy naczelnicy s rwnie znachorami i czarownikami. Jednake skonnoci
do mistycyzmu pozostaj zawsze na ostatnim planie u Indian Nambikwara, a przejawy uzdolnie magicznych
odgrywaj rol drugorzdnych atrybutw wadzy. Czciej natomiast wadza wiecka i duchowna jest
rozdzielona pomidzy dwie osoby. Pod tym wzgldem Nambikwara rni si od swych ssiadw z pnoco-
zachodu Tupi-Kawahib u ktrych naczelnik jest rwnie szamanem nawiedzanym przez prorocze sny, wizje,
transy i rozdwojenia duszy.
Jednake zrczno i pomysowo naczelnika Nambikwara, cho skierowana ku zadaniom bardziej
pozytywnym, nie jest przez to mniej godna podziwu. Musi on mie gbok znajomo okolic odwiedzanych
przez sw grup i grupy ssiednie, sta si bywalcem terenw polowania i gajw, w ktrych rosn dzikie drzewa
owocowe, wiedzie, jaka pora najbardziej sprzyja kademu z nich, mie w przyblieniu pojcie o trasach
wdrwki ssiednich gromad przyjaznych lub wrogich. Jest cigle w drodze na rekonesansach i wyprawach
badawczych, wydaje si, e raczej fruwa obok gromady, ni j prowadzi.
Z wyjtkiem jednego lub dwu ludzi, nie posiadajcych prawdziwego autorytetu, lecz gotowych do
wsppracy za wynagrodzeniem, bierno gromady stanowi przeciwiestwo dynamizmu jej lidera. Mona by
powiedzie, e gromada, zrzekszy si pewnych korzyci na rzecz naczelnika, oczekuje od niego czuwania nad
jej interesami i bezpieczestwem.
T postaw dobrze uwydatnia ju opowiedziany epizod podry, w cigu ktrej zabdzilimy bez
dostatecznych zapasw tubylcy pooyli si wtedy zamiast wyj na owy, pozostawiajc naczelnikowi i jego
onom trosk o popraw sytuacji.
Kilka razy wspomniaem o onach naczelnika. Poligamia, stanowica w praktyce jego przywilej, jest
rekompensat moraln i uczuciow za cikie trudy, a zarazem daje mu rodki do ich spenienia. Z nielicznymi
wyjtkami tylko naczelnik i czarownik (rwnie kiedy funkcje te speniaj dwie osoby) mog mie kilka on.
Lecz jest to dosy szczeglny przypadek poligamii. Zamiast wieloestwa w cisym znaczeniu mamy raczej do
czynienia z maestwem monogamicznym, do ktrego doczaj si stosunki innej natury. Pierwsza ona gra
tak sam rol jak ona w maestwie monogamicznym. Dostosowuje si do regu podziau pracy pomidzy
pciami, opiekuje si dziemi, gotuje i zbiera dzikie ziemiopody. Zwizki pniejsze s uznane za maestwa,
maj jednak inny charakter. Pniejsze ony nale do modszego pokolenia. Pierwsza ona nazywa je
crkami lub siostrzenicami. Ponadto nie s one posuszne reguom podziau pracy, lecz bior udzia
zarwno w mskich, jak i kobiecych zajciach. W obozie gardz domowymi robotami i prnuj, bawi si z
dziemi, ktre w rzeczywistoci nale do ich pokolenia, albo te pieszcz ma, podczas gdy pierwsza ona
krzta si okoo ogniska i kuchni. Lecz kiedy naczelnik wyrusza na polowanie lub inn msk wypraw, jego
pniejsze ony towarzysz mu i su mu pomoc fizyczn i moraln. Te dziewczyny o chopicych obyczajach
wybrane spord najadniejszych i najzdrowszych w grupie s raczej kochankami ni onami naczelnika. yje z
nimi w miosnym koleestwie, ktre stanowi uderzajce przeciwiestwo maeskiej atmosfery pierwszego
zwizku.
Podczas gdy mczyni i kobiety nie kpi si razem, widzi si niekiedy naczelnika kpicego si razem ze
swymi poligamicznymi onami, co stanowi okazj do wielkich bitew w wodzie, figlw i niezliczonych artw.
Wieczorem zabawia si z nimi bd mionie tarzajc si w piasku w uciskach we dwoje, troje lub czworo
bd te bawi si jak dziecko: na przykad naczelnik Wakletosu i jego dwie najmodsze ony, wycignici na
wznak na piasku na ksztat trzyramiennej gwiazdy, podnosz nogi do gry i uderzaj si wzajemnie podeszwami
w regularnym rytmie.
Zwizek poligamiczny jest zatem pewnego rodzaju nadbudow maestwa monogamicznego w formie
wieloosobowego koleestwa miosnego, a zarazem jest atrybutem wadzy, majcym warto funkcjonaln
zarwno z punktu widzenia psychologicznego, jak i gospodarczego. Kobiety yj zwykle ze sob w zgodzie,
chocia los pierwszej ony wydaje si czasami niewdziczny; nie okazuje ona jednak alu, gdy pracuje syszc
koo siebie wybuchy miechu ma i jego modych kochanek, a nawet bywa obecna przy bardzo ywych
objawach mioci. Ten podzia rl nie jest ani sztywny, ani niewzruszony i, przy okazji, chocia rzadziej, m i
jego pierwsza ona bd si take razem bawi; nie jest ona wcale odsunita od rozrywek. Ponadto wikszy
szacunek, jaki j otacza, i autorytet wobec modszych towarzyszek jest pewn rekompensat za to, e bierze
mniejszy udzia w koleestwie miosnym.
Ten system ma powane nastpstwa w yciu grupy. Odcigajc okresowo mode kobiety od regularnego
cyklu maestw naczelnik narusza rwnowag pomidzy liczb chopcw i dziewczt w wieku odpowiednim
do zawierania zwizkw maeskich. Przede wszystkim modzi ludzie padaj ofiar tej sytuacji, gdy skazani
s na pozostawanie w celibacie przez cae lata lub maestwa z wdowami albo ze starymi kobietami
porzuconymi przez mw.
 Nambikwara rozwizuj to zagadnienie take w inny sposb: przez stosunki homoseksualne, ktre nazywaj
poetycznie tamindige kihandige, tzn. kamliwa mio. Stosunki te s rozpowszechnione pomidzy modymi
ludmi i odbywaj si jeszcze bardziej jawnie ni normalne. Partnerzy nie odchodz w gstwin jak doroli
odmiennej pci, lecz umieszczaj si przy ognisku obozowym na oczach rozbawionych ssiadw. Incydenty te
daj temat do artw na og dyskretnych; stosunki seksualne s uwaane za dziecinad i nie zwraca si na nie
uwagi. Pozostaje nierozstrzygnita kwestia, czy te praktyki prowadz do penej satysfakcji, czy te ograniczaj
si do wynurze sentymentalnych z towarzyszeniem pieszczot erotycznych takich samych, jakie cechuj w duej
mierze stosunki midzy maonkami.
Stosunki homoseksualne s dozwolone tylko pomidzy dorastajcymi chopcami, krewnymi w stopniu
krzyowanego kuzynostwa, tj. gdy jeden jest normalnie przeznaczony na ma siostry drugiego: a zatem brat
suy tymczasowo za jej zastpc. Kiedy zasigam informacji u tubylcw na temat takiego zblienia, sysz
niezmienne odpowiedzi: To kuzynkowie (lub szwagrowie), ktrzy si kochaj. W wieku dojrzaym
szwagrowie przejawiaj wielk swobod, czsto widuj dwch lub trzech mczyzn spacerujcych wieczorem w
miosnym ucisku.
Pomimo tych zastpczych rozwiza przywilej poligamii stanowi powan koncesj ze strony grupy na rzecz
naczelnika. Jakie ma on znacznie z punktu widzenia tego ostatniego? Dostp do modych i adnych dziewczt
daje mu przede wszystkim zadowolenie nie tyle fizyczne (z przyczyn wyej podanych), ile uczuciowe. Nade
wszystko jednak maestwo poligamiczne i jego specyficzne cechy stanowi postawiony naczelnikowi przez
grup do dyspozycji rodek pomocniczy przy spenianiu jego zada. Gdyby by sam, byoby mu trudno zrobi
wicej ni inni. Dodatkowe ony, zwolnione z powodu swego szczeglnego pooenia od zwykych obowizkw
kobiecych, su mu pomoc i pociech. S jednoczenie nagrod za sprawowanie wadzy i jej narzdziem. Czy
mona powiedzie, e z punktu widzenia tubylcw nagroda warta jest tych trudw? eby odpowiedzie na to
pytanie, trzeba rozway zagadnienie w paszczynie bardziej oglnej i zapyta, czego dowiadujemy si o rdle
i funkcji wadzy od plemienia Nambikwara jako elementarnej struktury spoecznej.
Przejdziemy szybko nad pierwsz uwag. Fakty w spoeczestwie Nambikwara czc si z innymi
przemawiaj za odrzuceniem dawnej teorii socjologicznej, okresowo wskrzeszonej przez psychoanaliz, wedug
ktrej pierwotny naczelnik mia swj prototyp w symbolicznym Ojcu, a elementarne formy pastwa rozwiny
si stopniowo wedug tej hipotezy poczwszy od rodziny. Na podstawie najprostszych form wadzy
wyodrbnilimy decydujcy krok, ktry wprowadza element nowy w stosunku do zjawisk biologicznych: ten
krok polega na zgodzie, jest ona zarazem rdem i granic wadzy. Stosunki pozornie jednostronne, jakie
wyraaj si w gerontokracji, autokracji lub wszelkiej innej formie rzdu, mog powsta w grupach o strukturze
ju zoonej, s natomiast nie do pomylenia w prostych formacjach organizacji spoecznych, takich, jakie
staramy si tu opisa. W tych formacjach stosunki polityczne sprowadzaj si, przeciwnie, do pewnego rodzaju
arbitrau pomidzy talentami i autorytetem naczelnika z jednej strony, a rozmiarami, spoistoci i dobr wol
grupy z drugiej strony; wszystkie te czynniki wywieraj na siebie wpyw wzajemny.
Chciabym wykaza, jakie poparcie nowoczesna etnologia przynosi pod tym wzgldem tezom filozofw
XVIII w. Oczywicie schemat Rousseau rni si od stosunkw quasi-kontraktualnych, jakie panuj pomidzy
naczelnikiem a jego towarzyszami. Rousseau rozwaa zupenie inne zjawisko, a mianowicie zrzeczenie si
autonomii przez jednostki na rzecz woli zbiorowej. Pomimo to prawd jest, e Rousseau i jego wspczeni dali
dowd gbokiej intuicji socjologicznej, kiedy zrozumieli, e postawy i elementy kulturowe takie jak umowa i
zgoda nie s formacjami wtrnymi, jak twierdzili ich przeciwnicy, w szczeglnoci Hume, s to
pierwiastkowe elementy ycia spoecznego i nie mona wyobrazi sobie organizacji politycznej, w ktrej by nie
istniay.
Z poprzednich rozwaa wynika dalsza konsekwencja: zgoda jest psychologiczn podstaw wadzy, lecz w
yciu codziennym wadza wyraa si i znajduje sw miar we wzajemnych wiadczeniach naczelnika i jego
towarzyszy, a zatem pojcie wzajemnoci jest drugim podstawowym atrybutem wadzy. Naczelnik ma wadz,
lecz powinien by szczodrobliwy, ma obowizki, lecz moe mie kilka kobiet. Pomidzy nim a grup powstaje
ustawicznie odnawiana rwnowaga wiadcze i przywilejw, usug i obowizkw.
Lecz w przypadku maestwa odbywa si co wicej. Udzielajc mu przywileju poligamii, grupa wymienia
indywidualne elementy bezpieczestwa zapewnione przez regu monogamii na bezpieczestwo zbiorowe,
ktrego zapewnienia oczekuje od naczelnika. Kady czowiek otrzymuje on od innego czowieka, ale
naczelnik otrzymuje kilka on od grupy. W zamian za to ofiaruje gwarancj przeciwko niedostatkowi i grobie
niebezpieczestwa nie jednostkom, ktrych crki lub siostry pojmuje za ony, nawet nie mczyznom
pozbawionym on wskutek jego uprawnie poligamicznych, lecz grupie pojtej jako cao w zamian za
uchylenie na jego korzy powszechnie obowizujcego prawa. Powysze rozwaania mog by interesujce dla
teoretycznych bada poligamii, lecz przede wszystkim potwierdzaj, e koncepcja pastwa jako systemu
gwarancji, odnowiona przez dyskusje na temat pastwowego planu bezpieczestwa (jak plan Beveridge'a i inne),
nie jest pomysem wycznie nowoczesnym. Jest to powrt do pierwotnego charakteru organizacji spoecznej i
politycznej.
 Taki jest punkt widzenia grupy, gdy chodzi o wadz. Jaka jest postawa naczelnika wobec swej funkcji? Jakie
pobudki skaniaj go do przyjcia urzdu, ktry nie zawsze dostarcza rozrywek? Naczelnik plemienia
Nambikwara wie, e kae mu si odegra trudn rol, i aby utrzyma sw godno; musi nie szczdzi swych si.
Co wicej, jeeli nie bdzie stale wzmaga swej dziaalnoci, narazi si na niebezpieczestwa utraty tego, co
zdoby w cigu miesicy lub lat. To tumaczy fakt, e wielu ludzi unika objcia wadzy. Lecz dlaczego inni j
przyjmuj, a nawet si o ni ubiegaj? W zasadzie trudno jest sdzi o pobudkach psychologicznych, a zadanie
staje si prawie nie do rozwizania w obliczu kultury tak rnej od naszej. Mona wszake powiedzie, e
przywilej wieloestwa pomimo atrakcyjnoci z punktu widzenia seksualnego, uczuciowego i spoecznego nie
stanowi wystarczajcego bodca wyznaczajcego powoanie. Maestwo poligamiczne jest technicznym
warunkiem wykonywania wadzy, lecz z punktu widzenia przyjemnoci osobistych moe mie tylko znaczenie
uboczne. Musi istnie co wicej; kiedy prbuje si odtworzy w pamici cechy rozmaitych naczelnikw
Nambikwara i okreli nieuchwytne odcienie ich osobowoci (ktre wymykaj si przy analizie naukowej, lecz
nabieraj pewnej wartoci jako dokument ludzki na tle intuicyjnego odczucia i przeycia przyjani), narzuca si
nam bezwzgldnie nastpujcy wniosek: naczelnicy istniej, gdy w kadej grupie ludzkiej znajduj si ludzie,
ktrzy w odrnieniu od innych lubi presti dla niego samego, ktrych pociga odpowiedzialno i ktrym
samo zajmowanie si sprawami publicznymi daje zadowolenie. Te rnice indywidualne rozwijaj si i dziaaj
na pewno w rozmaitych kulturach i w nierwnej mierze. Lecz ich istnienie w spoeczestwie, tak mao
oywionym duchem wspzawodnictwa jak spoeczestwo Nambikwara, kae si domyla, e ich rdo nie
jest natury wycznie spoecznej. Nale one raczej do tych surowych materiaw psychologicznych, przy
pomocy ktrych buduje si kade spoeczestwo. Ludzie nie s jednakowi nawet wrd plemion pierwotnych,
ktre socjolodzy opisywali jako przytoczone wszechmocn tradycj, rnice s tak samo subtelnie dostrzegane i
tak samo starannie wyzyskiwane jak w naszej cywilizacji nazywanej indywidualistyczn.
By to w innej formie ten cud wspomniany przez Leibniza przy sposobnoci rozwaa na temat dzikich
amerykaskich, ktrych obyczaje opisane przez dawnych podrnikw nauczyy go, aby nigdy nie uwaa za
udowodnione hipotez filozofii politycznej. Co do mnie, udaem si na kraniec wiata w poszukiwaniu tego, co
Rousseau nazywa prawie niewyczuwalnym postpem pocztkw. Poza zason zbyt wymylnych praw
Kadiueo i Bororo prowadziem poszukiwania stanu, ktry, jak mwi jeszcze Rousseau, ju nie istnieje, by
moe, wcale nie istnia i nigdy nie bdzie istnia, lecz o ktrym naley mie dokadne pojcie, by dobrze osdzi
nasz stan obecny. Szczliwszy ni on, mylaem, e go odkryem w umierajcym spoeczestwie, nie miaem
potrzeby pyta, czy stanowi ono lad czego dawniejszego, czy te nie: tradycyjne czy zdegenerowane,
przedstawiao ono wszake obraz jednej z najuboszych form organizacji politycznej i spoecznej, jak mona
pomyle. Nie miaem potrzeby zwraca si do tej szczeglnej historii, ktra utrzymaa je w tych pierwotnych
warunkach lub je w te warunki wtrcia. Wystarczyo rozway dowiadczenie socjologiczne odbywajce si w
moich oczach.
Jednake wanie dowiadczenie wymykao si spod rozwaa. Poszukiwaem spoeczestwa
sprowadzajcego si do jego najprostszego wyrazu. Spoeczestwo Nambikwara byo nim do tego stopnia, e
znalazem w nim tylko ludzi.

Cz sma Tupi-Kawahib.

XXX. W pirodze.
Opuciem Cuiab w czerwcu; oto mamy wrzesie. Od trzech miesicy wdruj po paskowyu, obozujc z
Indianami, podczas gdy zwierzta wypoczywaj, lub rozpamituj etapy i zapytuj siebie samego o sens mojej
wyprawy; urywany skrocz mua nie dopuszcza do wygojenia si potucze, ktre mj organizm przyswoi ju
sobie niejako, tak e brakowaoby mi tego, gdybym co rano nie odnajdywa obolaych miejsc. Przygada
rozpywaa si w nudzie. Oto od caych tygodni ta sama surowa sawanna roztacza si przed moimi oczami, tak
sucha, e ywe roliny zaledwie mona odrni od zwidych lici pozostaych tu i wdzie po opuszczonym
obozowisku. Czarne lady ognisk w buszu wydaj si naturalnym kresem tego jednostajnego marszu ku
popioom.
Bylimy w Utiarity, Juruena, potem w Juina, Campos-Novos i Vilhena, teraz posuwamy si do ostatnich
placwek na paskowyu: Tres Buritis i Baraa-de-Melgaso, ktre le ju u stp wyyny. Na kadym lub prawie
kadym etapie tracilimy jednego lub dwa woy: zdychay z pragnienia, wyczerpania lub hervado tzn. zatrucia
jadowit pasz. Kilka wpado wraz z bagaami do wody przy przechodzeniu przez rzek po zmurszaej kadce,
tak e z wielkim trudem zdoalimy uratowa skarb ekspedycji. Lecz takie wypadki s rzadkie, codziennie
powtarzamy te same czynnoci: urzdzanie obozu, przywizywanie hamakw i siatek przeciw moskitom,
umieszczanie bagau i zwierzt, tak aby je uchroni przed termitami, czuwanie nad zwierztami, a nazajutrz w
odwrotnym porzdku przygotowania do wymarszu. Kiedy nadchodzi gromada tubylcw, zapanowuje inna
kolejno: spisy, nazwy czci ciaa, formuy pokrewiestwa, genealogie, inwentarze. Czuj si jak biurokrata.
na wygnaniu.
Od piciu miesicy nie byo deszczu, zwierzyna ucieka. Jestemy szczliwi, jeeli uda nam si zastrzeli
wychud papug lub schwyta du jaszczurk tupinambis i ugotowa j z ryem lub upiec ziemnego wia w
skorupie bd te pancernika o czarnym i oleistym misie. Najczciej trzeba zadowala si xarque, misem
suszonym, przygotowanym kilka miesicy temu przez rzenika w Cuiabie: co rano rozwijamy na socu rojce
si od robakw jego grube paty, :aby je oczyci, i nazajutrz znajdujemy je w tym samym stanie. Jednake
pewnego razu kto zabi dzik wini: krwawe miso wydao nam si bardziej upajajce ni wino; kady z nas
pochon ponad funt zrozumiaem wwczas rzekom aroczno dzikich, przytaczan przez tylu
podrnikw jaka dowd ich prostactwa. Wystarczyo stasowa ich diet, aby pozna aknienie, ktrego
zaspokojenie sprowadza wicej ni syto: uczucie szczcia.
Krajobraz zmienia si stopniowo. Stare pokady krystaliczne lub osadowe ustpoway glebie glinianej. Po
sawannie zaczynalimy przekracza strefy suchego lasu kasztanw (nie naszych, lecz brazylijskich, bertholletia
excelsa) i kopajwowcw, wielkich drzew wydzielajcych balsam. Strumienie z przezroczystych staj si mtne,
pynie w nich ta zgnia woda. Wszdzie widzi si usypiska, toczone przez erozj pagrki, u ktrych stp
tworz si bagna porose sapezals (wysok traw) i buritizals (gajami palmowymi). Na zboczach muy krocz
poprzez pola dzikich ananasw: mae owoce tego koloru wpadajcego w pomaraczowy, z miszem penym
czarnych pestek, o smaku porednim pomidzy smakiem gatunkw ananasw hodowanych a najwspanialsz
truskawk. Z ziemi bije ten dawno zapomniany zapach gorcego naparu z czekolady, wanie zapach rolinnoci
tropikalnej i organicznego rozkadu. Aromat, ktry nagle wyjania, jak ta gleba moe rodzi kakao, tak jak
czasami w Wysokich Pirenejach powiew idcy z pola na p zwidej lawendy tumaczy, e w tej samej ziemi
rosn trufle. Ostatni prg prowadzi na skraj ki, ktra spada stromo do stacji telegraficznej Barao-de-Melgaso.
Jak daleko wzrok siga, roztacza si dolina Machado a do puszczy amazoskiej, cigncej si nieprzerwanie na
przestrzeni przeszo 1500 km do granicy Wenezueli.
W Barao-de-Melgaso byy ki porose zielon traw, otoczone wilgotnym lasem, w ktrym rozbrzmieway
silne dwiki trby jacu ptaka-psa. Wystarczao spdzi tam dwie godziny, aby powrci do obozu
obadowanym zwierzyn. Wpadlimy w szalestwo jedzenia: przez trzy dni nie robilimy nic prcz gotowania i
jedzenia. Odtd niczego nie bdzie nam brakowao. Skrztnie zachowane zapasy cukru i alkoholu stopniay,
podczas gdy prbowalimy amazoskich potraw: przede wszystkim tocari orzechw brazylijskich, ktrych
utarty misz zagszcza sosy bia i tust mietank. Oto szczegy tych praktyk gastronomicznych, jakie
odnajduj w mych notatkach:
Kolibry (ktre Portugalczycy nazywaj beija-flor, caujcy kwiat) pieczone na ronie i opalane whisky, ogon
kajmana z rusztu, papuga pieczona i opalana whisky, salmis z jacu w kompocie z owocw palmy assai, potrawka
z mutum (rodzaj dzikiego indyka) i pczki palmowe w sosie z tocari i z pieprzem, jacu pieczony w karmelu.
Po tych orgiach i kpielach nie mniej potrzebnych gdy czsto nie moglimy zdj przez kilka dni
kombinezonw, ktre stanowiy nasz ubir wraz z butami i hemem zaczem przygotowywa plan drugiej
czci wyprawy. Odtd rzeki bd lepsze ni lene picadas zaronite rolinnoci. Ponadto z 31 wow, ktre
zabraem wyruszajc, pozostao mi tylko 17 w tak zym stanie, e byyby niezdolne do odbywania dalszej
podry nawet w atwym terenie. Podzielimy si na trzy grupy. Mj dowdca grupy z kilkoma ludmi pjdzie
ldem w kierunku pierwszych orodkw poszukiwaczy kauczuku, gdzie spodziewamy si sprzeda konie i cz
muw. Inni ludzie pozostan w Barao-de-Melgaso wraz z woami, aby da im mono odzyskania si na
pastwiskach capim-gordura, trawy-tuszczu. Tiburcio, ich stary kucharz, bdzie im przewodzi tym chtniej, e
wszyscy go lubi, mwi o nim gdy ma du domieszk krwi afrykaskiej preto na feio, branca na aco
czarny pod wzgldem barwy, biay pod wzgldem wartoci, ca wskazuje, mwic nawiasem, na to, e
wieniak brazylijski nie jest pozbawiony przesdw rasowych. W Amazonii biaa dziewczyna adorowana przez
czarnego krzyczy: Czy jestem tak biaym cierwem, e urubu przylatuje, by uczepi si moich wntrznoci.
Odwouje si ona w ten sposb do znanego widoku zdechego krokodyla unoszcego si na rzece, podczas gdy
cierwnik o czarnych pirach egluje caymi dniami na jego ciele, ktrym si ywi.
Gdy woy odzyskaj siy, grupa powrci do Utiarity bez trudnoci jak si spodziewamy skoro zwierzta
bd uwolnione od ciarw, a deszcze, ktre wkrtce spadn, zamieni pustyni w ki. Wreszcie naukowy
personel wyprawy i pozostali ludzie zaaduj bagae na pirogi i bd je konwojowa a do okolic
zamieszkanych, gdzie si rozejdziemy. Co do mnie, licz, e przedostan si do Boliwii przez Madeir, przelec
przez ten kraj samolotem i powrc do Brazylii przez Corumb, a stamtd do Cuiaby, potem za do Utiarity,
gdzie odnajd maj comitiva ekip i zwierzta i zlikwiduj wypraw.
 Naczelnik stacji Melgaso poycza nam dwie galiotes lekkie barki z desek i wiolarzy; egnajcie muy!
Pozostaje tylko pyn prdem Rio Machado. Przyzwyczajeni do beztroski przez dugie miesice suszy, nie
osaniamy pierwszego wieczoru naszych hamakw, poprzestajc na zawieszeniu ich pomidzy drzewami na
skarpie. W nocy rozptaa si burza z haasem ,koskiego galopu; zanim si zbudzilimy, hamaki, zamieniy si
w wanny; rozkadamy po omacku brezentow pacht, aby si schroni, lecz nie mona jej rozcign pod
ulew. Nie ma mowy o spaniu; skuleni w wodzie, podtrzymujc pacht gowami, musimy bezustannie pilnowa
kieszeni i wylewa z nich wod, zanim ich nie przemoczy. Aby zabi czas, ludzie opowiadaj historie.
Zanotowaem opowie Emydia:

Pewien wdowiec mia jedynego syna ju dorastajcego, woa go i tumaczy mu, e czas, aby si oeni. Co
trzeba zrobi, eby si oeni? pyta syn. ,To bardzo proste odpowiada ojciec powiniene tylko odwiedzi
ssiadw i stara si spodoba crce. Ale ja nie wiem, jak si spodoba dziewczynie. A wic graj na gitarze,
bd wesoy, miej si i piewaj! Syn wykonywa polecenie, przybywa wanie w chwil po mierci ojca panny,
jego zachowanie uznaj za nieprzyzwoite, wyrzucaj go, ciskajc za nim kamieniami. Wraca do ojca i skary
si; ojciec tumaczy mu, jak naley zachowa si w podobnych okolicznociach. Syn wybiera si znowu do
ssiadw, wanie bij wieprza. Wierny ostatniej nauce pacze: Jakie to smutne! By taki dobry! Tak go
kochalimy! Nigdy nie znajdzie si lepszy! Ssiedzi oburzeni wyrzucaj go. Opowiada ojcu o nowym
niepowodzeniu i otrzymuje od niego wskazwki co do stosownej postawy. Przy trzecich odwiedzinach ssiedzi
s zajci oczyszczaniem ogrodu z gsienic. Modzieniec, zawsze spniony o jedn lekcj, wola: C za
cudowna obfito! ycz wam, aby te zwierzta mnoyy si na waszej ziemi! Oby nigdy ich wam nie brako! I
znowu go wyganiaj. Po tym trzecim niepowodzeniu ojciec kae synowi wybudowa chat. Syn idzie do lasu
ci drzewo. Wilkoak przechodzi tamtdy, miejsce przypada mu do gustu i zabiera si do budowania na nim
mieszkania dla siebie. Nazajutrz rano chopak wraca i zastaje zaawansowan budow. Bg mi pomaga!
myli z zadowoleniem. W ten sposb buduj razem chopak w dzie, wilkoak w nocy. Chata jest gotowa.
Chopak chce na otwarcie nowego domu przygotowa sobie sarn na obiad, wilkoak natomiast trupa. Chopak
przynosi sarn w dzie, wilkoak trupa w nocy. Kiedy ojciec zjawia si nazajutrz, by wzi udzia w uczcie,
zastaje na stole trupa w charakterze pieczeni: Stanowczo, mj synu, nigdy nic z ciebie nie bdzie.

Nazajutrz deszcz jeszcze pada, przybylimy do stacji Pimenta-Buena, czerpic wod z naszych odzi. Stacja ta
ley u ujcia dopywu Rio Machado, ktry nada jej sw nazw. Liczya ona dwadziecia osb, kilku biaych z
gbi kraju i Indian rnego pochodzenia, pracujcych przy utrzymywaniu linii: Gabishiana z doliny Guapore i
Tupi-Kawahib z dorzecza Rio Machada. Mieli mi oni dostarczy wanych informacji pierwsze dotyczyy
Indian Tupi-Kawahib, jeszcze dzikich; opierajc si na dawnych sprawozdaniach mylano, e Indianie ci
cakowicie wyginli; jeszcze do nich powrc. Inne informacje mwiy o nieznanym plemieniu, ktre jakoby
yo nad Rio Pimenta-Bueno o kilka dni drogi pirog. Natychmiast powziem projekt poznania tego plemienia,
ale w jaki sposb? Nadarzya si Pomylna okazja; na stacji bawi przejazdem Murzyn zwany Bahia, wdrowny
kupiec, troch awanturnik, ktry rokrocznie odbywa ogromne podre: jecha on do Madeiry, aby zaopatrzy
si w towar w magazynach nadrzecznych, wraca pirog w gr Machado i przez dwa dni Pimenta-Buena. Tam
mona bya znanym mu szlakiem przecign w trzy dni pirogi i towar poprzez las do maego dopywu Guapore,
gdzie mg sprzeda swj towar po wygrowanych cenach, gdy okolica nie bya zaopatrywana. Bahia
owiadczy, e gotw jest uda si w gr Pimenta-Buena dalej, ni prowadzia jego zwyka droga pod
warunkiem, e zapac raczej towarem ni pienidzmi. Bya to dla niego dobra spekulacja, gdy amazoskie
ceny hurtowe s wysze od cen, jakie paciem za moje zakupy w So Paolo. Odstpiem mu wic kilka sztuk
czerwonej flaneli, ktrej nie znosiem od czasu, kiedy w Vilhena podarowaem jedn sztuk Indianom
Nambikwara i nazajutrz zobaczyem ich samych oraz psy, mapy i oswojone dziki w czerwonej flaneli od stp
do gw; co prawda, godzin pniej, skoro rado z artu ju si wyczerpaa, strzpy flaneli poniewieray si w
buszu i nikt nie zwraca ju na nie uwagi.
Dwie pirogi wypoyczane na stacji, czterech wiolarzy i dwaj nasi ludzie stanowili nasz zaog. Bylimy
gotowi wyruszy na spotkanie nieznanej przygody.
Nie ma bardziej podniecajcej perspektywy dla etnografa, anieli by pierwszym biaym, ktry ma
przenikn do wsplnoty tubylczej. Ju w 1938 r. ta najwysza nagroda bya osigalna tylko w niewielu
okolicach na wiecie, tak rzadkich, e mona je byo policzy na palcach jednej rki. Od tego czasu moliwoci
te jeszcze si zmniejszyy. Przeyj wic na nowo dowiadczenia dawnych podrnikw a poprzez nie ten
przeomowy moment nowoczesnej myli, kiedy dziki wielkim odkryciom spoeczestwa, uwaajce si
dotychczas za ca ludzko, spotkay si nagle, jak z przeciwobjawieniem, ze zwiastowaniem, e nie s same,
e stanowi cz wikszej caoci oraz e po to, eby si same pozna, musz najpierw przyjrze si swemu
niepoznawalnemu obliczu w tym zwierciadle, ktrego czstka zapomniana od wiekw miaa rzuci dla mnie
swj pierwszy i ostatni refleks.
 Czy ten entuzjazm jest jeszcze waciwy w XX wieku? Chocia Indianie z Pimenta-Bueno byli tak samo
znani, nie mogem oczekiwa wstrzsu, jaki odczuwali wielcy autorzy: Lry, Staden, Thevet, ktrzy 400 lat
temu dotknli stopami ldu brazylijskiego. Tego, co ujrzeli wtedy, nie zobacz ju nigdy nasze oczy.
Cywilizacje, ktre badali jako pierwsi, rozwiny si wedug innych linii ni nasze, a jednak osigny peni i
doskonao odpowiadajc ich naturze. Natomiast spoeczestwa, jakie moemy bada dzisiaj w warunkach,
ktrych nie mona porwnywa z istniejcymi cztery wieki temu s ju tylko niedorozwinitymi tworami o
okaleczonych formach. Pomimo olbrzymich odlegoci i najrozmaitszych wydarze porednich (niekiedy
zdumiewajco dziwacznych, jeeli si dojdzie do odtworzenia ich acucha) zostay one zdruzgotane przez ten
potworny i niezrozumiay kataklizm, jakim by dla tego wielkiego i niewinnego odamu ludzkoci rozwj
cywilizacji zachodniej; nie powinna ona zapomina, e stanowi on jej drugie oblicze nie mniej prawdziwe i
nieodwoalne.
W braku ludzi przynajmniej warunki podry byy takie same. Po rozpaczliwej wdrwce przez paskowy
poddawaem si urokowi tej eglugi po umiechnitej rzece, ktrej biegu nie okrelaj mapy; najdrobniejsze
szczegy wywoyway w mojej pamici wspomnienia opowieci bliskich sercu.
Trzeba byo najprzd odnale trening, nabyty trzy lata temu na So Loureno znajomo rozmaitych typw
i odpowiednich zalet pirg, wycitych z pnia drzewa lub zrobionych z poczonych desek; nazywaj si one
zalenie od formy i wielkoci montaria, canoa, uba lub igarite; przyzwyczai si do spdzania caych godzin
przykucnwszy w wodzie, ktra sczy si do wewntrz poprzez szpary w drzewie i ktr wybiera si
ustawicznie ma tykw; do niezwykej powolnoci i wielkiej ostronoci wszelkich ruchw w celu
rozprostowania zesztywniaych czonkw, aby unikn niebezpieczestwa przewrcenia odzi: agua no tem
caballos woda nie ma wosw, jeli wypadnie si poza pokad, nie mona si niczego uchwyci; do
cierpliwoci; wreszcie do tego, eby przy kadej przeszkodzie w korycie rzecznym wyadowywa misternie
przytroczone zapasy i materiay, transportowa je wraz z pirogami po skalistym wybrzeu po to, by powtrzy t
operacj kilkaset metrw dalej.
Istniej rozmaite typy przeszkd: seccos koryto bez wody, cachoeiras wiry, saltos wodospady, kada
jest szybko ochrzczona przez wiolarzy nazw ewokujc szczegy krajobrazu jak castanhal, palmas epizody
polowania veado, queixada, araras lub te bardziej osobisty stosunek podrnika: criminosa zbrodnicza,
encrenca rzeczownik nieprzetumaczalny, ktry oznacza zapdzenie w ciasny kt, apertada hora zacieniona
godzina (w etymologicznym znaczeniu przeraajca), vamos ver zobaczymy.
Odjazd nie ma zreszt nic szczeglnego. Pozwalam wiolarzom wybija przepisowe rytmy: najprzd seria
drobnych pluni: pluf., pniej rozruch, dwa suche uderzenia o brzeg pirogi wczaj si po midzy pluski
wiose: tra-pluf, tra; tra-pluf, tra. wreszcie nastpuje rytm podrny, wioso zanurza si, przy nastpnym ruchu
zatrzymuje si, muskajc jedynie powierzchni, lecz zawsze z towarzyszeniem uderzenia o brzeg pirogi, ktre
oddziela jeden ruch od drugiego: tra-pluf, tra, sz, tra; tra-pluf, tra, sz, tra. Wiosa ukazuj na zmian niebiesk i
pomaraczow powierzchni swej opatki i unosz si tak lekko nad wod, jakby byy tylko refleksem barw,
wielkim kluczem papug ara przefruwajcym nad rzek, poyskujc przy kadym skrcie wszystkie na raz
zocistymi brzuszkami lub lazurowymi grzbietami. Powietrze stracio sw przezroczysto z okresu suszy. O
wicie wszystko rozpywa si w gstej rowej pianie porannej mgy, ktra z wolna wstaje nad rzek. Ju nam
gorco, lecz dopiero stopniowo ukryte ciepo si przebija. To, co byo tylko rozproszon temperatur, staje si
uderzeniem soca na twarz lub na rce. Zaczynamy rozumie, dlaczego oblewa nas pot. Rowo wzmaga si
w rnych odcieniach. Ukazuj si niebieskie wysepki. Wydaje si, e mga jeszcze si wzmaga, podczas gdy w
istocie si rozwiewa.
Posuwamy si z trudem w gr rzeki, wiolarze musz odpocz. Ranek mija na wyciganiu z wody
prymitywn wdk, na przynt z dzikich jagd, ryb w iloci wystarczajcej na peixada, amazosk zup rybn;
pacus tych od tuszczu, ktre je si plastrami trzymajc za o jak kotlet za kostk; piracanjubas srebrzystych
o czerwonym misie, zotorybw, cascudos tak opancerzonych jak homary, czarnych; nakrapianych piaparas,
mandi, piava, curimbata, jatuarama, matrincho; jednake trzeba wystrzega si jadowitych paszczek i ryb
elektrycznych purake ktre owi si bez przynty ich wyadowanie powala podobno mua; a jeszcze
bardziej obawia si naley, jak mwi, tych malutkich rybek, ktre pync pod gr przenikaj do pcherza,
gdy kto nieostrony oddaje mocz w wodzie. Albo te podpatruje si poprzez olbrzymi, zielon, wilgotn
gstwin, jak tworzy puszcza na skarpie, nage oywienie gromady map o tysicu nazw: guariba, wyjec, coata
o wiotkich czonkach, kapucynek, zog-zog, ktra na godzin przed witem budzi las swym woaniem ze swymi
wielkimi oczyma w ksztacie migdaw, wyniosym chodem, w jedwabistym bufiastym paszczu przypomina
mongolskiego ksicia i wszystkie plemiona maych map: saguin (u nas ouistiti); macaco da noite, nocna mapa
o oczach jakby z czarnej elatyny; macaco de cheiro, mapa pachnca; gogo de sol, soneczne gardzioko itp.
Wystarcza odda strza do taczcej gromady, aby prawie na pewno ubi zwierzyn; pieczona mapa staje si
podobna do mumii dziecka z zacinitymi pistkami, a w potrawce ma smak gsi.
Okoo trzeciej odzywaj si grzmoty, nieba si ciemnia, deszcz zasania poow horyzontu szerokimi
pionowymi krechami. Czy przyjdzie do nas? Krechy zamieniaj si w prki, strzpi si, za nimi ukazuje si
jasno zrazu zocista, pniej jasnoniebieska. Tylko rodek horyzontu jest jeszcze zajty przez deszcz. Lecz
chmury topniej, pachta zmniejsza si najprzd z prawej, potem z lewej strony i wreszcie rozwiewa si.
Pozostaje tylko niespokojne niebo z czarnoniebieskimi masami chmur na biaym i niebieskim tle. Oto sposobna
chwila, aby przed nastpn burz przybi do brzegu, tam gdzie las wydaje si mniej gsty. Szybko wycinamy
ma polank przy pomocy noa: faco albo terado; popiesznie badamy drzewa w ten sposb ogoocone, aby
stwierdzi, czy znajduje si midzy nimi pau de novato, drzewo nowicjusza, nazwane tak dlatego, e naiwny,
ktry by uwiza na nim hamak, byby pokryty rojem czerwonych mrwek, albo pau d'alho o zapachu czosnku
bd te jeszcze cannela merda, ktrego nazwa mwi sama za siebie. Jeeli ma si szczcie, moe jeszcze
soveira, ktrej pie, nacity wkoo, wydziela wicej mleka ni krowa gste i pieniste wypite na surowo
wylepia ono podstpnie usta jakby warstw gumy, lub te araga o fioletowych owocach wielkoci wini i smaku
terpentyny pomieszanym z tak lekk kwasot, e woda w ktrej si je rozgniata, wydaje si musujca: bd inga
ze strkami napenionymi sodkim puchem: bacuri, podobne do gruszki skradzionej z raju, i wreszcie assai,
najwysza rozkosz lasu, ktrej sok wypity na wieo smakuje jak gsty syrop truskawkowy, a przez noc zsiada
si i tworzy kwaskowaty ser owocowy.
Podczas gdy jedni oddaj si tym zajciom kulinarnym, inni rozwieszaj hamaki pod oson gazi pokrytych
lekkim dachem z palmowych lici. Oto para opowieci przy obozowym ognisku, penych zjaw i upiorw: lobis-
homem, wilkoak, ka bez gowy lub starucha z trupi czaszk. Zawsze znajdzie si dawny garimpeiro, ktry
zachowa tsknot do tego ndznego ycia rozwietlonego co dnia nadziej fortuny. Byem w trakcie pisania
to znaczy przebierania wiru i widziaem przemykajce si w naczyku do pukania piasku mae ziarnka
ryu, lecz byo ono jak samo wiato. Que cousa bounita! Nie wierz, aby moga istnie cousa mais bounita,
rzecz pikniejsza. Gdy si na patrzao, miaa si uczucie, jakby elektryczno wyadowywaa si w ciele!
Powstaje dyskusja. Midzy Rosario i Laranjal jest na wzgrzu kamie, ktry bfyszczy. Widzi si go z
odlegoci kilometrw, szczeglniej w nocy. Moe to kryszta! Nie, kryszta nie rozwietla nocy, tylko,
diament. I nikt po niego nie idzie? p, ca do diamentw tego rodzaju, chwila ich odkrycia i nazwisko tego, kto
ma go posiada, s od dawna zapisane.
Ci, ktrzy nie maj ochoty spa, czuwaj do witu na brzegu rzeki, gdzie odkryli lady dzika, capivara lub
tapira i usiuj na prno polowa systemem batuque, ktry polega na uderzaniu w regularnych odstpach
grubym kijem w ziemi: pum, pum. pum. Zwierzta myl, e to owoce spadaj, i podchodz rzekomo
zawsze w tym samym porzdku: najprzd dzik, potem jaguar.
Czsto ograniczamy si do podsycania ognia na noc. Po omwieniu wydarze dnia i kolejce mate nie
pozostaje nic innego jak wlizn si do hamaka, izolowanego przez moskitier rozcignit przy pomocy
skomplikowanego systemu drkw i sznurkw. Ma ona charakter zarazem kokonu i latawca; po uoeniu si
wewntrz niej trzeba starannie podnie jej zwoje, aby nie dotykay ziemi i zoy j w rodzaj kieszeni, ktr
utrzyma w zamkniciu ciar rewolweru lecego pod rk. Wkrtce zaczyna pada deszcz.

XXXI. Robinson.
Przez cztery dni pynlimy w gr rzeki; wiry byy tak liczne, e trzeba byo wyadowywa, wynosi i
zaadowywa z powrotem niekiedy pi razy dziennie. Rzeka pyna pomidzy formacjami skalnymi, ktre
dzieliy j na kilka ramion; na rodku podwodne skay zatrzymyway dryfujce drzewa ze wszystkimi gami,
ziemi i masami rolin. Na tych improwizowanych wysepkach rolinno wracaa tak szybko do ycia, e zniky
nawet lady chaotycznego stanu, w ktrym pozostawiy j wezbrane wody. Drzewa rosy we wszystkich
kierunkach, kwiaty rozkwitay poprzez wodospady; nie wiadomo ju byo, czy rzeka suy do nawadniania tego
cudownego ogrodu, czy te bdzie wypeniona przez rozrastajce si roliny i liany, dla ktrych wszystkie
wymiary przestrzeni, nie wycznie piony, wydaway si dostpne przez zanik zwykego rozgraniczenia
pomidzy ziemi i wod. Nie bya ju rzeki, nie bya wybrzea, lecz labirynt bukietw opryskanych prdem,
podczas gdy gleba rozpocieraa si tak jak piana. Ta przyja ywiow obejmowaa nawet ywe istoty;
plemiona tubylcze potrzebuj olbrzymich przestrzeni, aby si utrzyma, lecz tutaj nadmierna obfito ycia
zwierzcego stwierdzaa, e od dziesitkw lat czowiek by bezsilny wobec przyrody. Raczej mapy ni licie
poruszay si na drzewach, mona by powiedzie, i ywe owoce taczyy po gaziach. Wystarczyo wycign
rk, aby musn na powierzchni pod skaami lnice jak dety pira wielkich mutum o bursztynowych lub
koralowych dziobach i jacamin o niebieskich refleksach jak labradory. Ptaki nie uciekay przed nami; ywe
klejnoty wdrujce wrd potokw lian i liciastych strumieni przyczyniay si do odtworzenia przed naszymi
zdumionymi oczami obrazw z pracowni Brueghelw, na ktrych raj, odzwierciedlony w czuym wspyciu
rolin, zwierzt i ludzi, przypomina epok, kiedy w wiecie istot jeszcze nie dokona si rozam.
Pitego dnia wska piroga uwizana przy brzegu zwiastowaa cel podry. Wioska indyjska w gbi, w
odlegoci kilometra: ogrd w najduszym miejscu stumetrowy, na owalnym karczowisku, na ktrym stay trzy
wsplne chaty pkoliste; ponad nimi wznosi si sup porodku jak maszt. Dwie gwne chaty stay
naprzeciwko siebie na szerszej czci owalu otaczajc teren tacw o ubitej ziemi. Trzecia chata staa na wskim
kocu i poczona bya z placem ciek przez ogrd.
Ludno skadaa si z 25 osb i maego dwunastoletniego chopca, mwicego innym jzykiem; zdaje mi si,
e by on jecem wojennym, lecz obchodzono si z nim tak samo jak z dziemi plemienia. Strj kobiet i
mczyzn by zredukowany podobnie jak u Nambikwara, lecz mczyni mieli wszyscy stokowate pochwy na
czonkach, podobne do uywanych przez Bororo, a pompon ze somy nad organami seksualnymi, znany take u
Nambikwara, by powszechnie uywany. Mczyni i kobiety nosili w wargach labrety ze stwardniaej ywicy
podobnej do bursztynu i naszyjniki z kek lub paskich kawakw z byszczcej masy perowej albo z caych
polerowanych muszelek. Na przegubach i muskuach rk, ydkach i kostkach mieli zacinite opaski z baweny.
Wreszcie kobiety miay przebite septum nosowe w celu wprowadzenia we paeczki zoonej z kek na
przemian czarnych i biaych nawleczonych na sztywne wkno.
Ich wygld zewntrzny rni si bardzo od postawy Nambikwara: przysadziste korpusy, krtkie nogi, bardzo
jasna skra nadajca, w poczeniu z rysami troch mongolskimi, niektrym tubylcom wygld kaukaski.
Indianie starannie wyrywali sobie wosy: rzsy rkami, brwi woskiem, ktremu pozwalali twardnie przez kilka
dni, zanim go oderwali. Z przodu gowy wosy byy cite (lub raczej przypalone) na zaokrglon grzywk
odsaniajc czoo. Skronie mieli obnaone sposobem, ktrego nigdzie indziej nie zaobserwowaem,
polegajcym na wprowadzaniu wosw do ptli skrconego sznurka. Operator bierze jeden koniec sznurka w
zby, jedn rk trzyma otwart ptl, drug rk cignie za wolny koniec, tak e oba wkna sznurka si
skrcaj i zaciskajc si wyrywaj wosy.
O tych Indianach, ktrzy nazywaj siebie samych Munde, nie byo nigdy mowy w literaturze etnograficznej.
Mwi oni wesoym jzykiem, w ktrym wyrazy kocz si akcentowanymi sylabami: zip, zep, pep, zet, tap,
kat, podkrelaj one ich wypowiedzi jak uderzenia cymbakw. Jzyk ten jest podobny do dzi ju nie
istniejcych narzeczy z dolnego Xingo oraz do innych ostatnio zanotowanych w dorzeczu prawych dopyww
Guapore, ktrej rde Munde s bardzo bliscy. O ile mi wiadomo, nikt nie widzia Munde od czasu moich
odwiedzin, z wyjtkiem pewnej kobiety-misjonarza, ktra spotkaa kilka osb spord nich na krtko przed r.
1950 w grnym biegu Guapore, gdzie schroniy si trzy rodziny. Spdziem u nich przyjemny tydzie, gdy
rzadko kiedy gospodarze zachowuj si z tak prostot, cierpliwoci i serdecznoci; kazali mi podziwia swe
ogrody, w ktrych rosa kukurydza, maniok, sodkie pataty, arachidy, tyto, tykwy i rne gatunki fasoli i
grochu. Przy karczowaniu nie ruszaj szczepw palmowych, w ktrych mno si biae poczwarki stanowice
dla nich przysmak: ciekawe gospodarstwo, w ktrym ogrodnictwo czy si z hodowl.
W okrgych chatach ciany pozwalay przedostawa si przez szpary rozsianym, migotliwym promieniom.
Chaty starannie zbudowane z erdzi powtykanych wkoo i zgitych w rozwidlenia supw, wbitych na ukos i
tworzcych wewntrz uki-podpory, pomidzy ktrymi wisiao koo dziesiciu bawenianych hamakw.
Wszystkie erdzie czyy si na wysokoci okoo 4 metrw, przyczepione do rodkowego supa przechodzcego
przez dach. Poziome koa z gazi uzupeniay ciany i podtrzymyway kopu z palm, ktrych licie byy
uoone t sam stron i pokryway si jak dachwki. rednica najwikszej chaty wynosia 12 metrw:
mieszkay w niej cztery rodziny, z ktrych kada rozporzdzaa wycinkiem pomidzy podpierajcymi ukami.
ukw tych byo sze, lecz dwa wycinki, odpowiadajce przeciwlegym drzwiom, byy wolne, aby mona byo
przej. Spdzaem tam dnie siedzc na jednej z tych maych drewnianych aweczek, jakich uywaj tubylcy,
zrobionych z przepoowionego i wydronego pnia palmy, pooonego pask stron na ziemi. Jedlimy ziarna
kukurydzy przypiekane na pytce z ceramiki i pilimy chicha, napj z kukurydzy co poredniego pomidzy
piwem i zup z tykw poczernionych od wewntrz wglistym pokostem, a na zewntrz ozdobionych wyrytymi
albo wypalonymi liniami, zygzakami, koami lub wieloktami.
Nawet nie znajc jzyka i nie majc tumacza, usiowaem zbada pewne aspekty myli i spoeczestwa
tubylcw: kompozycj grupy, stosunki i nomenklatur pokrewiestwa, nazwy czci ciaa, kolorw wedug
skali, z ktr si nigdy nie rozstawaem. Nazwy pokrewiestwa, czci ciaa i kolorw jak rwnie form (np.
wyrytych na tykwach) maj czsto wsplne cechy i znajduj si midzy sownikiem i gramatyk: kada grupa
tworzy system, a sposb, w jaki rne jzyki dokonuj wyboru, rozdziau lub pomieszania wyraanych
stosunkw, zezwala na pewne hipotezy, choby na ustalenie charakterystycznych cech rozrniajcych
spoeczestwa.
Jednake ta przygoda rozpoczta w nastroju entuzjazmu pozostawia mi uczucie pustki. Chciaem doj do
ostatecznego kresu dzikoci; czy pragnienie moje nie zostao zaspokojone przez tych czarujcych tubylcw,
ktrych nikt przede mn nie widzia, ktrych moe nikt ju po mnie nie zobaczy? U kresu podniecajcej podry
napotkaem moich dzikich. Niestety, byli oni zanadto dzicy! Poniewa ujawniono mi ich istnienie dopiero w
ostatniej chwili, nie mogem zarezerwowa dosy czasu, aby ich pozna. Ograniczone rodki, jakimi
rozporzdzaem, opakany stan fizyczny moich towarzyszy i mj wasny ktry mia si jeszcze pogorszy
wskutek gorczki jako nastpstwa deszczw pozwalay mi tylko na rodzaj wypadu zamiast miesicy bada.
Byli tutaj, gotowi pouczy mnie o swoich zwyczajach i wierzeniach, a ja nie znalem ich jzyka. Byli tak bliscy
jak odbicie w zwierciadle, mogem ich dotyka, lecz nie potrafiem ich zrozumie. Otrzymaem zarazem moj
nagrod i kar. Bo czy nie byo bdem z mojej strony i bdem mojego zawodu myle, e ludzie nie zawsze s
ludmi? e niektrzy zasuguj na wicej zainteresowania i uwagi, dlatego e kolor ich skry i obyczaje budz
w nas zdziwienie? Nieche tylko ich odgadn, a strac sw dziwno, a wwczas mogem rwnie dobrze
pozosta u siebie w domu. A jeli tak jak tutaj zachowuj t dziwno nic z niej nie mam, gdy nie jestem w
stanie poj, na czym ona polega. Pomidzy tymi ekstremami jakiche dwuznacznoci dostarcz nam
usprawiedliwienia, ktrymi yjemy? Kto jest ostatecznie naprawd wprowadzony w bd przez niejasno, jaka
powstaje w umysach naszych czytelnikw wskutek tych uwag, zaledwie zarysowanych, aby mogy by pojte, a
jednak przerwanych wp drogi, gdy zaskakuj one ludzi podobnych do tych, ktrzy uwaaj te obyczaje za
same przez si zrozumiae czytelnik, ktry nam wierzy, czy te my sami, ktrzy nie mamy prawa do
zadowolenia, zanim nie usuniemy tego osadu stanowicego pretekst dla naszej prnoci?
Nieche wic mwi ta ziemia zamiast ludzi, ktrzy odmawiaj wyjanie. Pomijajc cuda, jakie mnie
zachwyciy na rzece, nieche odpowie wreszcie i da mi klucz swego dziewictwa. W czym tkwi jego tajemnica
poza tymi niejasnymi pozorami, ktre s wszystkim i niczym? Przywouj i wyuskuj poszczeglne sceny:
moe wanie to drzewo, ten kwiat? Mogyby znale si gdzie indziej. A moe to wszystko jest kamstwem ta
cao, ktra mnie porywa, lecz ktrej kada czstka, wzita oddzielnie, mi si wymyka? Jeeli mam j uzna za
prawdziw, chc przynajmniej dosign jej ostatniego elementu. Odrzucam ogromny krajobraz, ograniczam go,
cieniam do tej gliniastej play i tego dba trawy: nic nie wskazuje na to, aby moje oczy, rozszerzajc zasig
wzroku, nie rozpoznay lasku w Meudon wok tego zwykego kawaka ziemi, po ktrym depc codziennie
dzicy brak tu jednake ladw stp Pitaszka.
Podr w d rzeki odbya si niezwykle szybko. Jeszcze pod wpywem czaru naszych gospodarzy wiolarze
odmawiali wyadunku. Przy kadym wirze zwracali dzib pirogi ku kbicej si masie wody. W cigu kilku
sekund mielimy wraenie zatrzymania i gwatownego wstrzsu, podczas gdy krajobraz ucieka. Nagle wszystko
si uspokajao, przebylimy wir i bylimy znowu na martwej wodzie i dopiero wwczas dostawalimy zawrotu
gowy.
Po dwch dniach przybylimy do Pimenta-Bueno tutaj powziem nowy plan, ktry wymaga pewnych
wyjanie. Przy kocu swej wyprawy w r. 1915 Rondon odkry kilka grup tubylcw mwicych jzykiem tupi,
udao mu si nawiza kontakt z trzema spord nich, inne okazay nieprzezwycion wrogo.
Najpowaniejsza z tych grup umiecia si w grnym biegu Rio Machado, dwa dni marszu od lewego brzegu
nad drugorzdnym dopywem Igarape do Leitao (strumie prosiaczka). Bya to gromada lub klan Takwatip,
bambusa. Nie jest pewne, czy nazwa klan jest odpowiednia, gdy gromady Tupi-Kawahib yy przewanie w
jednej wiosce, posiaday teren oww o granicach zazdronie strzeonych i praktykoway egzogami raczej ze
wzgldu na ch zawierania sojuszw z pobliskimi gromadami ni jako cis regu. Gromadzie Takwatip
przewodzi naczelnik Abaitara. Z tej samej strony rzeki na pnocy znajdowaa si gromada znana tylko z
imienia swego naczelnika Pitsara. Na poudniu nad Rio Tamuripa gromada Ipotiwat (nazwa liany), ktrej
naczelnik nazywa si Kamandara, i dalej midzy t ostatni rzeka, i Igarape du Cacoal gromada Jabotifet
(ludzie wia) naczelnik Maira. Na lewym brzegu Machado w dolinie Rio Muqui rezydowali Paranawat
(ludzie rzeki), ktrzy jeszcze istniej, lecz na prby kontaktu odpowiadaj strzaami; troch bardziej na poudnie
nad Igarape de Itapici jeszcze jedna nieznana gromada. Takie s przynajmniej informacje, jakie zdoaem zebra
w 1938 r. wrd poszukiwaczy kauczuku przebywajcych w tych okolicach od czasu wyprawy Rondona,
ktrego raporty zawieraj tylko fragmentaryczne wiadomoci o Tupi-Kawahib.
Rozmawiajc z ucywilizowanymi Tupi-Kawahib na stacji Pimenta-Bueno doszedem w uzupenieniu tej listy
do dwudziestu nazw klanw. Z drugiej strony badania Curta Nimuendaju, erudyty i etnografa, rzucaj troch
wiata na przeszo plemienia. Nazwa Kawahib pochodzi od nazwy dawnego, plemienia Tupi, Cabahiba,
czsto cytowanego w dokumentach z XVIII i XIX wieku i umiejscowionego wwczas w grnym i rednim
biegu Rio Tapajoz. Wydaje si, e zostao ono wygnane stamtd przez inne plemi Tupi, Mundurucu, i e
posuwajc si na zachd rozpado si na kilka grup, z ktrych znana jest tylko Parintintin w dolnym biegu
Machado i Tupi-Kawahib bardziej na poudnie. Istnieje zatem wielkie prawdopodobiestwo, e Indianie s
ostatnimi potomkami wielkich ludw Tupi z dolnego i redniego dorzecza Amazonki, spokrewnionych z
ludnoci wybrzea, ktr poznali w czasach jej blasku podrnicy z XVI i XVII wieku; ich opowieci stanowi
pocztki nowoczesnej wiadomoci etnograficznej, gdy to pod ich niezamierzonym wpywem filozofia
polityczna i moralna Odrodzenia wesza na drog, ktra miaa doprowadzi do rewolucji francuskiej.
Przenikn, by moe, jako pierwszy, do wioski Tupi, jeszcze nie tknitej, znaczyo wyj na spotkanie, poprzez
400 lat, z Lry, Stadenem, Soares de Sauz.a, Thevet, nawet z samym Montaigne'em, ktry w Prbach w
rozdziale o ludoercach snu rozmylania na temat rozmowy z Indianami Tupi w Rouen 18. Jaka pokusa! Kiedy
Rondon nawiza kontakt z Tupi-Kawahib, gromada Takwatip pod wpywem ambitnego i energicznego
naczelnika bya w trakcie zdobywania hegemonii nad innymi gromadami. Po miesicach spdzonych w

18
p. wyej.
samotnoci na prawie pustynnym paskowyu towarzysze Rondona byli olnieni cigncymi si na przestrzeni
kilometrw (lecz jzyk serto posuguje si chtnie hiperbolami) plantacjami, ktre ludzie Abaitara stworzyli w
wilgotnym lesie lub na igapos zalewanych wybrzeach; mogli oni std zaopatrywa bez trudnoci
podrnikw, ktrzy dotychczas yli pod grob godu.
Dwa lata po tym spotkaniu Rondon namwi Takwatip, aby przenieli sw wiosk na prawy brzeg Machado i
usadowili si w miejscu zawsze jeszcze oznaczanym aldeia dos indios, naprzeciw ujcia Rio So Pedro (11,5
po. i 62,3 zach.), na midzynarodowej mapie wiata w skali 1:1.000.000. Byo to wygodniejsze do pilnowania,
zaopatrzenia i zapewnienia sobie wsppracy Indian jaka wiolarzy, gdy na tych rzekach penych wirw,
wodospadw i cienin okazali si oni dowiadczonymi eglarzami na lekkich nawach z kory.
Miaem jeszcze mono otrzymania opisu tej nowej, dzi nie istniejcej wioski. Jak zanotowa Rondon w
czasie zwiedzania wioski w lesie, chaty byy prostoktne, bez cian, pokryte dachem z palm, zwisajcym na
dwie strony i rozpostartym na pniach wbitych w ziemi. Dwadziecia chat (po okoo 4 m na 6 m) otaczao koem
o 20 m rednicy dwie obszerniejsze chaty (18 m na 14 m), jedn z nich zamieszkiwa Abaitara ze swymi onami
i maymi dziemi, drug jego najmodszy onaty syn. Dwaj starsi nieonaci synowie mieszkali, jak reszta
ludnoci, w chatach na peryferiach i otrzymywali posiki w mieszkaniu naczelnika tak samo jak inni
kawalerowie. Na wolnych przestrzeniach pomidzy chatami rodka i peryferii miecio si kilka kurnikw.
Jak daleko odbieglimy od obszernych mieszka Tupi opisanych przez autorw z XVI wieku, a jeszcze dalej
od wioski Abaitary 0 500-600 mieszkacach. W 1925 r. Abaitara zasta zamordowany. mier tego wadcy
grnego Machado miaa rozpocz okres gwatownych zamieszek w wiosce ju i tak zmniejszonej przez
epidemi grypy w 1918-1920 r. do 25 mczyzn, 22 kobiet i 12 dzieci. W tym samym roku 1925 cztery osoby
(wrd nich zabjca Abaitary) ponioso mier wskutek zemsty, najczciej z przyczyn miosnych. Wkrtce po
tym pozostali przy yciu zdecydowali si opuci wiosk i uda si do stacji Pimenta-Bueno, odlegej o dwa dni
podry pirog; w r. 1938 yo jeszcze 5 mczyzn, jedna kobieta i jedna maa dziewczynka, mwili z chopska
po portugalsku i widocznie zmieszali si z miejscow ludnoci neobrazylijsk. Mona by pomyle, e historia
Tupi-Kawahib bya skoczona, przynajmniej na prawym brzegu Machado, z wyjtkiem niepokonanej gromady
Paranawat na lewym brzegu w dolinie Rio Muqui.
Jednake kiedy przybyem do Pimenta-Bueno, w padzierniku 1938 raku, dowiedziaem si, e trzy lata temu
nieznana gromada Tupi-Kawahib zjawia si na rzece: widziano ich znowu dwa lata pniej. Ostatni yjcy syn
Abaitary (ktry nosi to samo imi co ojciec i bdzie odtd tak nazywany w tym opowiadaniu), zamieszkay w
Pimenta-Bueno, uda si do ich wioski lecej samotnie w gbi lasu w odlegoci dwch dni marszu od prawego
brzegu Machado bez adnej cieki, ktra by tam prowadzia. Otrzyma on wwczas od naczelnika gromady
obietnic, e odwiedzi go ze swymi ludmi w przyszym roku, tzn. mniej wicej wtedy, kiedy przybylimy do
Pimenta-Bueno. Ta obietnica miaa wielkie znaczenie dla tubylcw na stacji, gdy cierpic z powodu braku
kobiet (jedna kobieta na 5 mczyzn) byli szczeglnie wraliwi na sprawozdanie modego Abaitary, ktry mwi
o nadmiarze kobiet w nieznanej wiosce. Bdc sam wdowcem od kilku lat, liczy na to, e nawizanie
serdecznych stosunkw z tymi dzikimi pobratymcami pozwoli mu na znalezienie sobie maonki. W tych
warunkach, zreszt nie bez trudnoci (gdy obawia si nastpstw tej przygody), namwiem go, by uprzedzi
umwione spotkanie i zosta moim przewodnikiem.
Punkt, w ktrym mielimy wej w gb lasu, aeby dotrze do Tupi-Kawahib, znajduje si w odlegoci
trzech dni eglugi pirog w gr rzeki Pimenta-Bueno przy ujciu Igarape do Porquinho. Jest to may strumie
wpadajcy do Machado. Niedaleko dopywu znajdujemy niewielk naturaln polank, chronion przed zalewem,
gdy brzeg wznosi si tu na kilka metrw. Wyadowujemy nasz baga: kilka skrzynek podarunkw dla
tubylcw, zapasy suszonego misa, grochu i ryu. Rozbijamy obz troch trwalszy ni zwykle, gdy ma
pozosta tu do naszego powrotu. Dzie przechodzi na tej pracy i organizowaniu podry. Sytuacja jest dosy
skomplikowana. Jak ju mwiem, oddzieliem si od czci mojej ekipy. Na domiar zego, Jehan Vellard, lekarz
ekspedycji, musia nas wyprzedzi z powodu napadu malarii i uda si na wypoczynek do maego osiedla
poszukiwaczy kauczuku, oddalonego o trzy dni drogi pirog w gr rzeki (trzeba zuy dwa lub trzy razy wicej
czasu, kiedy si jedzie w gr tych uciliwych rzek). Nasza grupa sprowadza si wic do Luis de Castro Faria,
mego kolegi, Abaitary, mnie samego i piciu ludzi, z ktrych dwch bdzie pilnowao obozu, a trzech uda si z
nami do lasu. Poniewa jestemy tak nieliczni i kady musi nosi hamak, moskitier i derk, a nadto bro i
amunicj, nie moe by mowy o zabraniu zapasw prcz niewielkiej iloci suszonego misa, kawy i farinha
d'agua. Ta ostatnia zrobiona jest z manioku wymoczonego w wodzie (std jej nazwa), a potem
sfermentowanego, ma konsystencj twardych grudek wiru, jednake po naleytym wyciniciu smakuje jak
maso. Co do reszty, liczymy na. tocari brazylijskie orzechy w ktre okolica obfituje; jeden ourio je
(kulista i twarda skorupa mogca zabi czowieka, gdy spada z gazi z wysokoci 30-40 metrw od ziemi)
przytrzymany midzy stopami i zrcznie rozbity uderzeniem terado, dostarcza kilku osobom posiku zoonego
z 30-40 duych trjktnych orzechw o mlecznym niebieskawym miszu.
 Wyruszamy przed witem. Przechodzimy najprzd przez lageiros, przestrzenie prawie nagie, gdzie skaa
paskowyu, ktry stopniowo chowa si pod aluwialn gleb, ukazuje si jeszcze plackami na powierzchni,
potem pola wysokich traw sapezals. Po dwch godzinach wchodzimy w las.

XXXII. W lesie.
Od dziecistwa morze budzi we mnie rnorakie uczucia. Brzeg i ten przeduajcy go skrawek, okresowo
odsaniany przez odpyw w walce z czowiekiem o jego wadztwo, przycigaj mnie z powodu wyzwania, jakie
rzucaj naszym zamierzeniom, a nadto nieznanego wiata, obietnic obserwacji i odkry pobudzajcych fantazj.
Jak Benvenuto Cellini, do ktrego mam wicej sympatii ni do mistrzw Quattrocenta, lubi bdzi na
odsonitej przez odpyw play, i wzdu konturu stromej skarpy narzucon przeze drog, zbiera
przedziurawione kamyki, muszle o startych ksztatach lub korzenie trzcin przedstawiajce chimery i tworzy
sobie, muzeum z tych szcztkw. Przez krtk chwil nie ustpuje ono w niczym zbiorom arcydzie; arcydziea
s zreszt tworem pracy, ktra, cho pochodzi z ducha, a nie z zewntrz, nie rni si, by moe, zasadniczo od
prac, w jakich lubuje si przyroda. Lecz nie bdc ani marynarzem, ani rybakiem czuj si skrzywdzony przez t
wod, ktra zabiera mi poow mego wiata, a nawet wicej, gdy jej obecno dziaa ponadto na wybrzee,
zmieniajc czsto krajobraz i dodajc mu surowoci. Wydaje mi si, e morze niszczy tylko rozmaito
waciw ziemi; ofiaruje wprawdzie oczom wielkie przestrzenie i dodatkowe barwy, ale za cen monotonii,
ktra przygnbia, i paskoci, wrd ktrej ukryte doliny nie strzeg niespodzianek mogcych nakarmi moj
wyobrani. Ponadto uroki, ktre przyznaj morzu, s dla nas dzi niedostpne. Jak starzejce si zwierz,
ktrego skorupa grubieje, staje si nieprzepuszczalna i nie pozwalajc skrze oddycha przypiesza starzenie si,
wikszo krajw europejskich pozwala na zapchanie swych wybrzey willami i kasynami. Brzeg zamiast
stanowi, jak niegdy, zapowied obrazu samotnoci na oceanie staje si pewnego rodzaju frontem, ludzie
mobilizuj na nim okresowo wszystkie siy w celu zdobycia wolnoci, niszczc zarazem jej warto przez
warunki, w jakich pozwalaj j sobie porwa. Plae, zdumiewajce galerie dzie przyrody, w ktrych morze
ofiarowywao nam zbiory swej tysicletniej ruchliwoci, su dzisiaj pod stopami depccych je tumw tylko do
wystawiania i rozdzielania marnych wybierkw.
Wol wic gry od morza i w cigu dugich lat upodobanie to przybrao form zazdrosnej mioci.
Nienawidziem ludzi, ktrzy podzielali moj predylekcj, gdy zagraali tak dla mnie cennej samotnoci;
pogardzaem tymi, dla ktrych gry oznaczay przede wszystkim nadmierne zmczenie i zasonity horyzont, a
wic niezdolnych do odczuwania wzrusze, jakie we mnie budziy. yczybym sobie, aby wszyscy uznawali
wyszo gr, pozostawiajc mi je na wyczn wasno. Dodaj, e ta namitno nie kierowaa si ku
wysokim grom, rozczaroway mnie one przez dwuznaczny charakter niezaprzeczalnych zreszt radoci, jakie
daj, radoci intensywnie fizycznych, a nawet organicznych ze wzgldu na wysiek, lecz zarazem formalnych i
prawie abstrakcyjnych, w miar jak uwaga, zniewolona przez zbyt skomplikowane zadania, daje si zamkn na
onie natury w rozwaaniach dotyczcych mechaniki i geometrii. Lubiem gry tzw. krowie, a zwaszcza stref
zawart pomidzy 1400 a 2200 metrw; ta wysoko nie jest jeszcze w stanie zuboy krajobrazu, jak to czyni
wyej, zdaje si ona prowokowa natur do jaskrawszego i gortszego ycia, a zarazem zniechca do uprawy.
Na wysokich tarasach strzee widoki ziemi mniej oswojonej ni w dolinie, wyobraamy sobie z upodobaniem,
cho pewnie faszywie, e czowiek zna j wanie tak w pocztkach swego istnienia.
Podczas gdy morze przedstawia w moich oczach widok rozpywajcy si, gry wydaj mi si wiatem
skoncentrowanym. S nim w dosownym znaczeniu, gdy ziemia, sfadowana i cinita, ma na nich wicej
powierzchni na tej samej przestrzeni. Obietnice tego bardziej skoncentrowanego wiata wyczerpuj si w
powolniejszym tempie: nierwny klimat i rnice wynikajce z wysokoci, ekspozycji i waciwoci gleby
przyczyniaj si do ostrych przeciwstawie pomidzy poszczeglnymi zboczami, poziomami jak rwnie
porami roku. Pobyt w ciasnym wwozie, ktrego zbocza z powodu bliskoci nabieraj charakteru murw i
pozwalaj widzie tylko skrawek nieba owietlony socem zaledwie przez kilka godzin, nie przygnbia mnie
jak wielu innych ludzi przeciwnie. Wydawaa mi si, e ten pionowy pejza yje. Zamiast poddawa si
biernie mojej kontemplacji jak obraz, ktrego szczegy mona bez wysiku rozpozna z daleka, nie dodajc nic
od siebie, zachca mnie do pewnego rodzaju dialogu, w jakim i on, i ja musielimy da ze siebie, co najlepsze.
Wysiek fizyczny, potrzebny do przebycia go, by jakim ustpstwem na jego rzecz, przez ktre stawa si dla
mnie realny. Buntowniczy i zarazem prowokujcy krajobraz grski, kryjc zawsze przede mn jedn poow po
to, by wzbogaca drug przez nowe widoki przy wchodzeniu pod gr lub schodzeniu, czy si ze mn jakby w
rodzaju taca, ktry w mym przewiadczeniu prowadz tym swobodniej, im lepiej udaje mi si przenikn
wielkie prawdy, jakie go natchny.
A jednake zmuszony jestem dzisiaj przyzna, e czuj w sobie zmian, ta wielka mio do gr opuszcza
mnie jak fala cofajca si na piasku. Moje myli pozostay te same, to gry mnie opuszczaj. Te same radoci
mniej mnie ciesz, gdy zbyt dugo i zbyt intensywnie ich poszukiwaem. Na tych szlakach tak czsto
przemierzanych nawet niespodzianki spowszedniay. Nie wdruj ju wrd ska i paproci, lecz wrd widm
moich wspomnie. Gry trac swj urok z dwojakiej przyczyny: po pierwsze, z powodu przyzwyczajenia, ktre
odebrao im czar nowoci, a nade wszystko dlatego, e przyjemno za kadym razem troch mniejsza jest
przypacona wysikiem rosncym z latami. Starzej si, nic mnie o tym nie uprzedza prcz tego cierania si
kantw moich projektw i przedsiwzi, niegdy tak ywych. Jestem jeszcze zdolny do ich powtarzania, lecz
niezalenie ode mnie ich spenianie nie daje mi tego zadowolenia, jakie tak czsto i wiernie napeniao mnie
kiedy. Obecnie pociga mnie las. Znajduj w nim te same uroki co w grach, lecz w formie spokojniejszej i
pogodniejszej. Wdrwka po pustynnej sawannie rodkowej Brazylii przywrcia warto tej sielskiej
przyrodzie ulubionej w staroytnoci: moda trawa, kwiaty, wilgotna wieo gstwiny. Odtd nie mogem ju
dochowa niezomnej mioci skalistym Sewennom, zrozumiaem, e entuzjazm mojego pokolenia wobec
Prowansji by chytrym wybiegiem z naszej strony, zanim stalimy si jego ofiarami. Aby odkrywa najwysza
rado, jak odbiera nam nasza cywilizacja powicamy w imi nowoci przedmiot, ktry ma j uzasadni.
Lekcewaylimy t przyrod tak dugo, jak dugo moglimy syci si inn. Pozbawieni wyszych wartoci,
musielimy ograniczy nasze ambicje do tego, co pozostao osigalne, gloryfikowa sucho i twardo, gdy
jedynie te formy byy odtd dla nas dostpne.
Lecz w tym przymusowym marszu zapomnielimy o lesie. Rwnie stoczony jak nasze miasta, zaludniony by
przez inne istoty tworzce spoeczestwo, ktre pewniej utrzymywao dystans w stosunku do nas ni pustynie,
jakie przebiegalimy w szalonym tempie; czyniy to zarwno wysokie lasy, jak soneczne garrigues 19.
Zbiorowo drzew i rolin trzyma czowieka z dala od siebie i skwapliwie zaciera jego lady. Las, czsto trudny
do przeniknicia, wymaga od tego, kto si we zagbia, ustpstw, jakich tylko jeszcze gry brutalnie daj od
turysty. Jego horyzont, wszy ni horyzont wielkich acuchw grskich i szybko zamykajcy si, otacza wiat
ograniczony, ktry stwarza odosobnienie rwnie cakowite jak pustynne wydmy. wiat traw, kwiatw, grzybw
i owadw prowadzi tu swe niezalene ycie, trzeba cierpliwoci i pokory, aby do niego przenikn. Kilka
dziesitkw metrw lasu wystarcza, aby unicestwi wszystko, co istnieje na zewntrz, jeden wiat zastpuje
inny, jest mniej pocigajcy dla oka, lecz such i powonienie, zmysxy blisze duszy, znajd w nim zadowolenie.
Dobra, ktre uwaao si za ju nie istniejce, odradzaj si: cisza, wieo, spokj. Blisko :wiata rolinnego
daje nam to, czego morze obecnie odmawia i za co gry daj zbyt wielkiej ceny.
Abym si o tym przekona, trzeba bya zapewne, eby las narzuci mi zrazu sw form najbardziej agresywn,
dziki ktrej oglne cechy stay si dla mnie widoczne. Gdy pomidzy lasem, w ktrym si zagbiem idc na
spotkanie Tupi-Kawahib, a lasem w naszym klimacie istnieje rnica, jak trudno wyrazi sowami. Widziany z
zewntrz las amazoski jest podobny do nagromadzenia zakrzepych bbli, pionowego stoczenia zielonych
guzw: jakby jakie patologiczne zaburzenia zakciy krajobraz rzeczny. Lecz kiedy przebije si bon i wejdzie
do wntrza, wszystko si zmienia: ta bezadna masa widziana od wewntrz staje si monumentalnym
wszechwiatem. Las przestaje by ziemskim bezadem, raczej mona by pomyle, e jest to tak samo bogaty
nowy wiat planetarny, ktry zastpuje ziemi:
Z chwil gdy wzrok przyzwyczai si odrnia bliskie plamy, a umys pokona pierwsze wraenie
przytoczenia; wyania si zoony system. Rozrnia si pitra wzniesione jedno nad drugim, pomimo zaama
poziomych i gdzieniegdzie gmatwaniny powtarzaj one t sam konstrukcj: najprzd odygi rolin i traw
wzrostu czowieka, ponad nimi blade pnie drzew i liany korzystajce przelotnie z wolnej przestrzeni, wyej pnie
znikaj zasonite limi, wrd ktrych kwitn szkaratne dzikie bananowce, pacova, pnie wytryskaj na chwil
z tej piany, aby zagubi si znowu w listowiu palm, wyaniaj si jeszcze wyej, gdzie rozpocieraj si ich
poziome gazie pozbawione lici, lecz obronite przez pasoytnicze orchidee i rne pncza, jak okrty przez
zwoje lin, prawie poza zasigiem wzroku zamyka si ten wiat wysokimi kopuami to zielonymi, to
pozbawionymi lici, lecz pokrytymi kwiatami biaymi, tymi, purpurowymi, pomaraczowymi lub liliowymi.
Europejski widz zachwyca si rozpoznajc w nich wiosenn wieo, lecz w skali tak nieproporcjonalnej, e
majestatyczny, promienny rozkwit jesieni narzuca mu si jako jedyne porwnanie.
Tym pitrom powietrznym odpowiadaj inne pod stopami wdrowca. Gdy byoby zudzeniem myle, e
stpa si po ziemi, zakrywa j gstwina korzeni, kp i mchw, gdy tylko stopa nie oprze si na twardym gruncie,
grozi upadek w gb niekiedy zdumiewajc. A obecno Lucyndy komplikuje jeszcze posuwanie si. Lucynda
to maa mapka, samiczka o chwytliwym ogonie, popielatym futrze i fiokowej skrze, z gatunku Lagothryx,
zwana pospolicie barrigudo, z powodu wystajcego brzucha, ktry j cechuje. Otrzymaem j, gdy miaa kilka
tygodni, od pewnej Indianki Nambikwara, ktra j karmia i nosia dzie i noc uczepion do wosw, zastpujc
zwierztku sier i grzbiet macierzyski (mapy samice nosz swe mae na plecach). Smoczki ze
skondensowanym mlekiem byy lepsze ni to, co dawaa Indianka, przepojone whisky, wywoyway natychmiast
senno u biednego zwierztka i uwalniay mnie od niego na noc. Lecz w dzie nie mona byo uzyska od
Lucyndy wicej ni jednego ustpstwa: zgodzia si wyrzec moich wosw na rzecz lewego buta, trzymaa si go

19
Na poudniu Francji tereny nieurodzajne i nieuprawiane porose gdzieniegdzie drzewami. (Przyp. tum.)
uczepiona wszystkimi koczynami, tu nad stop, od rana do wieczora. Na koniu ta pozycja bya moliwa, bya
te cakowicie do przyjcia w pirodze. Lecz przy wdrwce pieszo sprawa przedstawiaa si gorzej, gdy kady
cier, kada nisko rosnca ga, kada kaua wywoywaa przeraliwy krzyk Lucyndy. Na prno usiowaem
skoni j do przyjcia mego karku, ramienia, a nawet wosw. Niezbdny by dla niej but, jedyna ochrona,
jedyny bezpieczny punkt w tym lesie, w ktrym si urodzia i kiedy ya; lecz kilka miesicy spdzonych wrd
ludzi wystarczyo, aby ten las sta si dla niej obcy, tak jakby wzrosa w wyrafinowanej cywilizacji. Tote
kulejc na lew nog, z palcami przeraliwie pogryzionymi, za kadym faszywym krokiem usiowaem nie
traci z oczu plecw Abaitary w zielonym pcieniu. Nasz przewodnik posuwa si naprzd szybkimi, krtkimi
krokami, okrajc drzewa tak, e chwilami miao si wraenie, e znika za nimi, wycinajc przejcie przy
pomocy noa, faco, poprzez krzaki i liany, skrcajc to na lewo, to na prawo nie zrozumiaego dla nas szlaku,
ktry jednak prowadzi nas cigle naprzd.
Aby zapomnie o zmczeniu, pozwalaem mojej myli pracowa w prni. W rytmie marszu mae poemaciki
ksztatoway si w mej gowie, w ktrej obracaem je godzinami jak ks pozbawiony smaku wskutek dugiego
ucia; nie decydujemy si go wyplu ani te pokn, gdy dotrzymuje nam w jaki sposb towarzystwa.
Panujca w lesie atmosfera akwarium zrodzia ten czterowiersz:

Wrd gowonogich rolin w wodzie

zaronita muem wielka muszla
na skaach rowych, ktre ciera
ciao ryb ksiycowych z Honolulu

albo te przez kontrast przywoywaem pozbawione wdziku wspomnienia przedmiecia:

Umyto somianki trawy,

jezdnie wiec si namydlone,
w alei drzewa to
pozostawione wielkie mioty

wreszcie ten wierszyk, ktry wydawa mi si zawsze nie skoczony chocia by zastosowany do
okolicznoci dzi jeszcze mczy mnie, gdy rozpoczynam dugi marsz:

Amazonko, mia Amazonko,

co nie masz prawej piersi,
opowiadasz nam niestworzone historie,
ale twoje cieki s bardzo niewygodne.

Pewnego ranka, okrajc jakie krzaki, stanlimy nagle oko w oko z dwoma tubylcami, ktrzy wdrowali w
przeciwn stron. Starszy, w wieku okoo lat czterdziestu, ubrany w podart pidam, mia dugie wosy
opadajce na ramiona; modszy mia wosy krtko ostrzyone i by zupenie nagi poza maym rokiem ze somy
zaoonym na czonek; na plecach nosi w koszyku z zielonych palm, mocno przywizanym do ciaa, ora-harpi
sptanego jak kura, przedstawia on rozpaczliwy widok pomimo swego upierzenia w biae i szare prgi, gowy w
diademie ze strzpiastych pir i potnego tego dzioba. Obaj tubylcy trzymali w rkach uki i strzay.
Z rozmowy pomidzy nimi i Abaitar wynikao, e by to naczelnik wioski, do ktrej usiowalimy dotrze, i
jego adiutant; wyprzedzali oni innych mieszkacw, ktrzy wdrowali gdzie w lesie; wszyscy szli ku Machado,
aby odwiedzi Pimenta-Bueno zgodnie z przyrzeczeniem sprzed roku; orze by podarunkiem przeznaczonym
dla gospodarzy. Wszystko to nie byo po naszej myli, gdy zaleao nam nie tylko na spotkaniu z tubylcami,
lecz take na zwiedzeniu ich wsi. Trzeba wic byo obietnic licznych podarunkw, jakie oczekiway ich w
obozie nad Porquinho, skoni naszych rozmwcw do zawrcenia z drogi, towarzyszenia nam i przyjcia nas
we wsi (czemu opierali si z wielk niechci), po czym mielimy si wszyscy razem uda w drog rzek. Kiedy
wreszcie doszlimy do porozumienia, zapakowany orze zosta rzucony bez enady na brzeg strumienia, gdzie
niewtpliwie musia zgin z godu lub pa ofiar mrwek. Nie mwio si o nim wicej przez nastpne 15 dni,
prcz wystawienia mu aktu zgonu: Orze ju nie yje. Obaj Indianie Kawahib zniknli w lesie, aby
zapowiedzie nasze przybycie swym rodzinom, a my podjlimy marsz na nowo.
 Incydent z orem dawa do mylenia. Kilku dawnych autorw podaje, e Tupi hodowali ory karmic je
mapami, aby je co okres odziera z pir; Rondon wspomina o tym zwyczaju u Tupi-Kawahib, a inni
obserwatorzy u plemion Xingi i Araguaya. Nie byxo wic nic dziwnego, e pewna grupa Tupi-Kawahib
zachowaa ten zwyczaj i e orze, uwaany za najcenniejsze ich mienie, mia by ofiarowany jako podarunek,
jeeli nasi tubylcy rzeczywicie postanowili (jak zaczem podejrzewa, a nastpnie sprawdziem) porzuci
ostatecznie sw wiosk i przysta do cywilizacji. W takim jednak razie pozostawienie ora rozpaczliwemu
losowi stawao si jeszcze bardziej niezrozumiae. Jednake caa historia kolonizacji w Ameryce Poudniowej i
gdzie indziej musi liczy si z tymi radykalnymi wyrzeczeniami si wartoci tradycyjnych, z tym. rozkadem
pewnego trybu ycia, wrd ktrego utrata pewnych elementw pociga za sob natychmiast zdeprecjonowanie
wszystkich innych. Przykad tego zjawiska, charakterystyczny by moe, wanie zaobserwowaem.
Naprdce spoylimy posiek ze skrawkw nawet nie wymoczonego xarque z rusztu; urozmaiciy go owoce
lene: orzechy tocari, owoce o biaym miszu, kwanym i jakby musujcym, dzikie kakao, jagody drzewa
pama, owoce i ziarna caju. Ca noc pada deszcz na osony z palm rozpostarte nad hamakami. O wicie las,
cichy przez cay dzie, rozbrzmiewa przez kilka minut krzykami map i papug. Podjlimy marsz, przy ktrym
kady stara si nie straci z oczu plecw idcego przed nim, w przewiadczeniu, e wystarczyoby zboczy o
kilka metrw, aby straci moliwo wszelkiej orientacji, przy czym nikt nie usyszaby woania, gdy jedn z
najbardziej uderzajcych waciwoci lasu jest, e wydaje si on zanurzony w rodowisku gstszym ni
powietrze: przenika przez nie tylko sabe zielonkawe wiato, a gos nie niesie. Nadzwyczajna. cisza tu panujca,
prawdopodobnie wynik tego stanu, zaraziaby rwnie i podrnika, gdyby wytona uwaga, jak zmuszony jest
skupi na szlaku, nie skaniaa go i tak do milczenia. Jego stan duchowy czy si ze stanem fizycznym i
wytwarza nieznone uczucie przygnbienia.
Od czasu do czasu nasz przewodnik nachyla si na skraju niewidzialnej cieki, aby szybkim gestem podnie
li i wskaza nam pod nim na lancetowaty odamek bambusu, ukonie wetknity w ziemi po to, aby stopa
nieprzyjaciela si na nabia. Tupi-Kawahib nazywaj min te instrumenty, ktre broni dostpu do ich wioski;
dawni Tupi uywali wikszych.

Rys. 51. Szczapy bambusu chronice dostpu do wsi.

W cigu popoudnia dotarlimy do castanhal grupy kasztanw, wok ktrej tubylcy (ktrzy metodycznie
eksploatuj las) wycili rodzaj polany, aby atwiej zbiera spadajce owoce. Tu zebraa si obozujc ludno
wioski, nadzy mczyni nosili na czonkach pochwy jak towarzysz naczelnika, kobiety rwnie nagie poza
utkanym z baweny paskiem obciskajcym biodra, kiedy farbowanym na czerwono w urucu, lecz zrudziaym
wskutek zuycia.
Byo ich razem 6 kobiet, 7 mczyzn, jeden wyrostek i 3 mae dziewczynki w wieku okoo roku, dwch i
trzech lat. Zapewne stanowili jedn z bardzo niewielu grup, co do ktrych mona by przypuszcza, i zdoay
przetrwa w cigu co najmniej 13 lat (od czasu zniknicia wioski Abaitary) w cakowitej izolacji od wiata
zewntrznego. W tej liczbie byo dwoje ludzi dotknitych paraliem dolnych koczyn: moda kobieta
wspierajca si na dwch kijach i mczyzna rwnie mody, ktry czoga si po ziemi jak kaleka bez ng. Jego
kolana sterczay ponad wychudymi ydkami, obrzmiae od wewntrz, jakby wypenione surowiczym pynem;
palce lewej stopy byy sparaliowane, podczas gdy palce prawej zachoway zdolno ruchw. Jednake obie
kaleki potrafiy porusza si w lesie, a nawet pokonywa wiksze przestrzenie z pozorn atwoci. Czy bya to
poliomyelitis, czy te jaki inny wirus, ktry wyprzedzi w ten sposb stay kontakt z cywilizacj? Smutno. byo
wspomina w obliczu tych nieszczliwcw, pozostawionych samym sobie wrd najbardziej wrogiej przyrody,
jak mona sobie wyobrazi, opisy Theveta, ktre odzwierciedlaj ycie Tupi na wybrzeu w XVI wieku.
Podziwia on ten nard zoony z tych samych elementw co nasz, nie tknity przez trd, parali, letarg,
choroby szankrowe ani wrzody lub inne wady ciaa widoczne na zewntrz. Nie domyla si wwczas, e on
sam i jego towarzysze byli forpocztami tych chorb.

XXXIII. Wioska wierszczy.

Pod wieczr przybylimy do wsi. Bya ona zbudowana na polanie wznoszcej si ponad dolin strumienia,
ktry miaem nastpnie rozpozna jako Igapore do Leitao, lewy dopyw Machado, wpadajcy do w odlegoci
kilku kilometrw w gr rzeki od ujcia Muqui.
Wie skadaa si z czterech domw mniej wicej kwadratowych, stojcych w jednym rzdzie rwnolegle do
biegu strumienia. Dwa domy wiksze suyy jaka mieszkanie, sdzc po hamakach z bawenianych
sznurkw, wiszcych pomidzy supami; dwa pozostae (z ktrych jeden by wsunity pomidzy chaty
mieszkalne) nie byy od dawna zajte i wyglday na hangary lub schrony. Po powierzchownym zbadaniu mona
by uwaa, e domy te s tego samego typu co okoliczne mieszkania brazylijskie. W rzeczywistoci ich
koncepcja bya inna, gdy krg supw podtrzymujcych wysoki dach z lici palmowych, opadajcy na dwie
strony, by jakby wpisany wewntrz dachu i mniejszy od nich, tak e budynek przybiera ksztat kwadratowego
grzyba. Ta struktura nie bya jednak widoczna z powodu pionowych pseudomurw, ktre jednak nie dosigay
do dachu. Te palisady gdy tak je naley nazwa byy zrobione z przecitych pni drzew palmowych,
wsadzonych w ziemi jeden obok drugiego i powizanych wypuk stron na zewntrz. W najwaniejszym
domu, umieszczonym pomidzy hangarami, w pniach byy wykrojone picioktne otwory, zewntrzne ciany
byy pokryte czerwonymi i czarnymi malowidami naszkicowanymi ywic lub urucu. Malowida te
przedstawiay kolejno wedug komentarza tubylcw: jak osobisto, kobiety, harpi, dzieci, jaki przedmiot w
ksztacie otworu-strzelnicy, ropuch, psa, wielkiego niezidentyfikowanego czworonoga, dwa pasma zygzakw,
dwie ryby, dwa czworonogi, jaguara i wreszcie symetryczny motyw zoony z kwadratw, pksiycw i
ukw.
Domy te nie byy zupenie podobne do pobliskich mieszka tubylcw. Prawdopodobnie jednak odtwarzay
tradycyjny ksztat. Kiedy Rondon odkry Tupi-Kawahib, domy ich byy ju kwadratowe lub prostoktne o dachu
opadajcym na dwie strony. Ponadto budowa w formie grzyba nie ma odpowiednika w technice neobrazylijskiej.
Istnienie takich domw z wysokimi dachami jest zreszt potwierdzone przez rne dokumenty archeologiczne
pochodzce z epoki prekolumbijskiej.

Rys. 52. 53. Szczegy malowide na ciance chaty.

Inna oryginalno Tupi-Kawahib: tak jak i ich kuzynowie Parintintin nie uprawiaj oni ani nie zuywaj
tytoniu. Widzc, jak wyadowujemy nasz zapas tytoniu w sznurkach, naczelnik wioski zawoa z ironi: ianeapit
to ekskrementy. Raporty Komisji Rondona wspominaj nawet, e w epoce pierwszych kontaktw tubylcy
okazywali takie podranienie w obecnoci palaczy, e wyrywali im cygara i papierosy. Jednake, w
przeciwiestwie do Parintintin, Tupi-Kawahib maj w swym jzyku nazw tytoniu tabak t sam co my,
pochodzc z dawnych narzeczy tubylczych na Antylach, prawdopodobnie pochodzenia Karib. Ewentualne
ogniwo porednie mona znale w narzeczach Guapore, ktre posiadaj ten sam wyraz i zapoyczyy go moe
z hiszpaskiego (portugalska nazwa fumo). Kultury Guapore reprezentuj najbardziej wysunity w kierunku
poudniowa-zachodnim klin starej cywilizacji antylogujaskiej (jak to sugeruje wiele wskazwek), ktra
pozostawiaby rwnie lady swego przejcia w dolinie dolnego Xingu. Doda naley, e Nambikwara s od
dawna palaczami papierosw, podczas gdy inni ssiedzi Tupi-Kawahib: Kepkiriwat i Munde, zaywaj tabak
przez rurki wdmuchujce. Dlatego obecno w gbi Brazylii grupy plemienia bez tytoniu jest zagadkowa, tym
bardziej jeeli wemie si pod uwag, e dawni Tupi obficie uywali tego produktu.
W braku tytoniu mielimy by powitani w wiosce przez to, co podrnicy XVI wieku nazywali cahouin
kaui, jak mwi TupiKawahib to znaczy pijastwa pije si chicha z kukurydzy, ktrej kilka gatunkw
uprawiaj tubylcy na wypalanych plkach na skraju wioski. Dawni autorzy opisali kocioki wysokie jak
czowiek, do przygotowywania tego napoju, i rol przypadajc dziewicom plemienia, ktre spluway do
obficie., aby sprowadzi fermentacj. Czy kocioki Tupi-Kawahib byy zbyt mae, czy te brak byo innych
dziewic we wiosce? Przyprowadzono trzy mae dziewczynki i kazano im wykrztusi do wywaru utuczone
ziarna. Poniewa znakomity napj poywny i zarazem odwieajcy zosta skonsumowany tego samego
wieczora, fermentacja nie bardzo postpia.
Zwiedzajc ogrody moglimy zauway wok wielkiej klatki zajmowanej uprzednio przez orla i jeszcze
zarzuconej komi arachidy, fasol, rne przyprawy, mae ignamy, sodkie pataty, maniok i kukurydz.
Tubylcy uzupeniaj te rodki ywnoci zbieraniem dzikich ziemiopodw. Eksploatuj na przykad len rolin
strczkow zwizujc kilka odyg u wierzchoka tak, e gdy ziarna spadaj, twarz mae garstki. Te ziarna
rozgrzewa si na pytce z ceramiki, dopki nie popkaj jak pop-corn, ktry przypominaj w smaku.
Podczas gdy cahouin przechodzi przez skomplikowany cykl mieszania i warzenia, poruszany przez kobiety
ykami z przepoowionych tykw, skorzystaem z ostatnich godzin dnia, aby przyjrze si Indianom. Poza
przepaskami z baweny kobiety nosiy tamy zacinite wok przegubw doni i kostek u ng, naszyjniki z
zbw tapira lub pytek z koci sarnich. Ich twarze byy tatuowane niebieskoczarnym sokiem genipa: na
policzkach gruba skona linia sza od patka ucha do kcika ust zaznaczonego czterema poziomymi kreskami, na
brodzie cztery pionowe linie jedna nad drug, ozdobione frdzl z prkw. Wosy, na og krtkie, byy czsto
czesane przy pomocy rzadkiego grzebienia lub delikatniejszego instrumentu zrobionego z prcikw drewnianych
powizanych bawenian nitk.
Mczyznom za cay ubir suya stokowata pochwa na czonek, o ktrej wyej ju wspominaem. Wanie
jeden z tubylcw by w trakcie sporzdzania sobie nowej. Obie strony wieego licia pacova zostay oderwane
od rodkowego wkna, oczyszczone z korowatego obramowania, a nastpnie zoone wzdu we dwoje.
Wkadajc jedn sztuk (okoo 7 cm na 30 cm) w drug w ten sposb, by zgicia czyy si pod ktem prostym,
otrzymuje si rodzaj wgielnicy uformowanej z dwch gruboci licia po bokach i z czterech dugoci u szczytu,
gdzie licie si krzyuj; ta cz jest wtedy opuszczona sama na siebie wedug swojej przektnej i oba boki
przecite i puszczone, tak, e w rkach pracownika pozostaje tylko may rwnoramienny trjkt z omiu
gruboci licia, zaokrgla si go duym palcem od przodu do tyu, nacina wierzchoki obu dolnych ktw i
zszywa boki nici rolinn nawleczon na drewnian ig. Przedmiot jest gotowy, pozostaje tylko go woy,
przecigajc preputium przez otwr, aby pochwa nie spadaa i aby napicie skry podtrzymywao czonek.
Wszyscy mczyni nosz to akcesorium, a jeli ktry je zgubi, popiesznie wsuwa wycignit cz preputium
pod opask obciskajc biodra.
Mieszkania byy prawie puste. Wida w nich byo hamaki z bawenianych sznurkw, kilka garnkw na ziemi,
misk do suszenia na ogniu miszu kukurydzy lub manioku, naczynia z tykwy, modzierze i tuczki z drzewa,
tarki do manioku z drzewa inkrustowanego kolcami, sita ze somy, rylec z zbw gryzoni, wrzeciona, kilka
ukw o dugoci okoo 1,7 m. Strzay byy kilku typw, albo z ostrzem z bambusu lancetowate do polowania
lub strzay wojenne wycite w zby jak pia, albo te z kilkoma zaostrzonymi kocami do rybowstwa.
Wreszcie zanotowano kilka instrumentw muzycznych: organki o 13 rurkach i fleciki o czterech otworach.
W nocy naczelnik przynis nam uroczycie cahouin i potrawk z olbrzymiego grochu z korzeniami, ktra
palia podniebienie, byo to odwieajce po 6 miesicach spdzonych wrd Nambikwara, ktrzy nie znaj soli
ani korzeni i ktrych delikatne podniebienie wymaga nawet, aby potrawy byy zalewane wod w celu
ochodzenia przed spoyciem. Maa tykwa bya wypeniona sol tubylcz, brunatn wod tak gorzk, e
naczelnik, ktry zadowala si przygldaniem si nam przy jedzeniu, skosztowa jej w naszej obecnoci, aby nas
uspokoi, gdy mona by pomyle, e to trucizna. Przypraw t sporzdza si z popiou drzewa toari branco.
Chocia posiek by skromny, godno, z jak go podano, przypominaa mi, e dawni naczelnicy Tupi mieli,
wedug wyraenia pewnego podrnika, szczodrze przyjmowa goci.
Jeszcze bardziej uderzajcy szczeg po nocy spdzonej w hangarze zauwayem, e mj pas jest
pogryziony przez wierszcze. Dotychczas nie doznaem niczego zego ze strony tych owadw, nie zauwaonych
u adnego z plemion, z ktrymi wspyem: Kaingang, Kadiueo, Bororo, Paresi, Nambikwara, Munde. I to
wanie u Tupi miaem przey niemi przygod, podobnie jak kiedy 400 lat temu Yves d'Evreux i Jean de
Lry. I aby opisa od razu te zwierztka. nie wiksze od naszych wierszczykw i tak samo wylatujce rojami
w nocy do ognia, nie omieszkaj one gry, cokolwiek znajd. Lecz przede wszystkim rzucay si na pelerynki i
buty ze skry i objaday cay wierzch, tak e ich posiadacze rano znajdowali je cakiem odarte i biae. Poniewa
wierszcze (w przeciwiestwie do termitw i innych owadw-niszczycieli) zadowalaj si wierzchni warstw
skry, odnalazem istotnie mj pas biay i odarty. Sta si on wiadectwem dziwnego i wyjtkowego
spotkania, sprzed kilku wiekw, pomidzy pewnym gatunkiem owadw a grup ludzi.
Gdy tylko soce wzeszo, jeden z naszych ludzi uda si do lasu, aby ubi kilka grzywaczy, ktre fruway na
skraju. Wkrtce potem rozleg si strza, na ktry nikt nie zwrci uwagi, lecz po chwili nadbieg jeden z
tubylcw, blady i bardzo podniecony, prbowa nam co wyjani. Abaitary nie byo w pobliu, aby posuy za
tumacza. Od strony lasu usyszelimy zbliajce si krzyki i wreszcie czowiek przebieg przez uprawne tereny,
trzymajc lew rk prawe przedrami, z ktrego zwisaa do w strzpach: opar si na fuzji, nastpi wystrza.
Naradzalimy si z Luis, co tu zrobi. Trzy palce byy prawie odcite, a do wygldaa jak zmiadona,
wydawao si, e amputacja jest nieunikniona. Jednake nie mielimy odwagi do niej przystpi i uczyni kalek
naszego towarzysza, ktrego zwerbowalimy wraz z jego bratem w maej wiosce koo Cuiaby; poczuwalimy si
do szczeglnej odpowiedzialnoci ze wzgldu na jego modociany wiek, polubilimy go zreszt za jego chopsk
lojalno i spryt. Amputacja byaby dla niego katastrof, gdy z zawodu zajmowa si jucznymi zwierztami, co
wymagao wielkiej zrcznoci rk przy objuczaniu waw i muw. Nie bez obawy zdecydowalimy si zoy
mniej wicej palce, zrobi opatrunek rodkami, jakie mielimy do rozporzdzenia, i uda si w drog powrotn:
Luis mia z chwil przybycia do obozowiska odprowadzi rannego do Urupa, gdzie przebywa nasz lekarz, a ja
pozostabym w obozie z tubylcami, gdyby zgodzili si na ten projekt, czekajc na powrt statku, ktry mia mnie
zabra 15 dni potem (podr w d rzeki trwaa 3 dni, a powrt w gr tydzie). Przeraeni wypadkiem,
obawiajc si, e spowoduje on zmian naszej przyjaznej postawy, Indianie zgodzili si na wszystko, co si im
zaproponowao. Powrcilimy do lasu, wyprzedzajc ich, podczas gdy przygotowywali si na nowo do drogi.
Wdrwk odbywalimy w atmosferze koszmaru, niewiele pozostao z niej wspomnie. Ranny majaczy
przez cay czas, idc tak szybko, e nie moglimy za nim nady, wyprzedzi nawet przewodnika i nie mia
najmniejszych waha przy wyborze szlaku, a przecie wydawao si, e szlak ten zamkn si za nami. Przy
pomocy rodkw nasennych udao nam si upi go na noc. Na szczcie nie by zupenie przyzwyczajony do
zaywania lekarstw, tak e dziaanie ich byo skuteczne. Kiedy nastpnego dnia doszlimy do obozu,
stwierdzilimy, e jego rka pena bya robakw, co wywoao nieznone ble. Lecz po trzech dniach, gdy
powierzono go lekarzowi, rka bya uratowana od gangreny, gdy robaki wyary stopniowo zropiae czci.
Amputacja staa si zbyteczna, seria drobnych zabiegw chirurgicznych, przy ktrych Vellard wykorzysta
swoj zrczno, nabyt przy wiwisekcji i badaniach entomologicznych, przywrcia Emydio jak tak rk.
Przybywszy w grudniu do Madeiry wyekspediowaem go jeszcze jako rekonwalescenta do Cuiaby samolotem,
aby zaoszczdzi mu zmczenia. Lecz kiedy w styczniu, powracajc z tych okolic, by poczy si z wikszoci
mojej ekipy, odwiedziem jego rodzicw, spotkaem si z wyrzutami z ich strony, i to nie z powodu cierpie
syna, ktre uwaali za zwyky przypadek w yciu serto, lecz z powodu barbarzyskiego naraenia go na
sytuacj piekieln w przestworzach nie do pomylenia dla chrzecijanina.

XXXIV. Farsa o japimie.

Oto z kogo skadaa si moja nowa rodzina. Najprzd Taperahi, naczelnik wsi, i jego cztery ony: Maruabai,
najstarsza, i Kunhatsin, jej crka z poprzedniego maestwa, Takwame i Ianopamoko, moda paralityczka. To
poligamiczne maestwo wychowywao picioro dzieci: Kamini i Pwereza, chopcw lat, jakby si zdawao, 17
i 15, i trzy mae dziewczynki: Paerai, Topekea i Kupekahi. Adiutant naczelnika, Potien, mia okoo dwudziestu
lat i by synem Maruabai z poprzedniego maestwa. Bya te stara kobieta Wirakuru, jej dwaj dorastajcy
synowie, Takwari i Karamua, pierwszy z nich kawaler, drugi oeniony z zaledwie doros siostrzenic matki
Penhana, i wreszcie ich kuzyn, mody paralityk Walera.
W przeciwiestwie do Nambikwara Tupi-Kawahib nie otaczaj tajemnic swych imion, ktre zreszt co
znacz, jak to zanotowali u Tupi podrnicy z XVI wieku. Zapoyczaj oni jako imion dla ludzi nazwy rzeczy
tak jak my dla psw i innych zwierzt zauwaa. Lry jak Sarigoy zwierz czworonone, Arignan kura,
Arabouten drzewo brazylijskie, Pindo wysoka trawa, i tym podobne.
Tak samo byo ze wszystkimi imionami, ktre tubylcy mi wytumaczyli. Taperahi miao oznacza maego
ptaszka o biaych i czarnych pirach; Kunhatsin: bia kobiet alba kobiet o jasnej skrze; Takwame i Takwari
byy to wyrazy pochodne od takwara, gatunku bambusu; Potien oznaczao sodkowodn krewetk; Wirakuru
maego pasoyta ludzkiego (po portugalsku bicho de pe), Karamua rolin, Walera take rodzaj bambusu.
 Staden, inny podrnik z XVI wieku, mwi, e kobiety przybieraj zwykle imiona ptakw, ryb i owocw, i
dodaje, e za kadym razem, kiedy m zabija jeca, oboje z on przybieraj nowe imiona. Moi towarzysze
trzymali si tego zwyczaju i tak Karamua nazywa si take Janaku, gdy jak mi tumacz zabi ju
czowieka.
Tubylcy otrzymuj take imiona przechodzc z dziecistwa do wieku modocianego, a pniej dojrzaego.
Kady posiada wic dwa, trzy lub cztery imiona, ktre niechtnie wymienia. S one bardzo interesujce, gdy
kade plemi przenosi nad inne pewne nazwy wywodzce si z jednego korzenia i odnoszce si do klanu. Wie,
ktr badaem, naleaa w swej wikszoci do klanu Mialat (dzika), lecz klan ten powsta wskutek maestw z
osobami nalecymi do innych klanw: Paranawat (rzeki), Takwatip (bambusa) i kilku innych. Ot wszyscy
cz.onkowie tego ostatniego klanu mieli imiona pochodzce od eponimu Takwame, Takwarume, Takwari,
Walera (gruby bambus), Topehi (owoc z tej samej rodziny) i Karamua (rolina, lecz nie zidentyfikowana).
Najbardziej uderzajc cech organizacji spoecznej naszych Indian by quasi-monopol, wykonywany przez
naczelnika w stosunku do kobiet grupy. Na sze dorosych kobiet cztery byy jego maonkami. Jeli si zway,
e jedna z dwch pozostaych Penhana bya jego siostr, a wic zakazan, a druga Wirakuru star kobiet
nie interesujc ju nikogo, okazuje si, e Taperahi ma tyle kobiet, ile ich jest we wsi. W jego rodzinie gwna
rola przypada Kunhatsin, ktra jest take najmodsza jeli nie liczy kaleki Ianopamoko i bardzo pikna,
zdaniem zarwno tubylcw, jak i etnografa. Z hierarchicznego punktu widzenia Maruabai jest maonk
poledniejsz, a crka stoi od niej wyej.
Gwna ona obcuje ze swym mem, jak si wydaje, w sposb bardziej bezporedni ni inne, ktre zajmuj
si pracami domowymi: kuchni, dziemi, wsplnie wychowywanymi, przystawianymi bez rnicy do piersi tej
czy innej, tak e nie mogem ustali, ktra jest czyj matk. Natomiast gwna ona towarzyszy mowi w
drodze, pomaga mu przyjmowa goci, przechowuje podarunki, rzdzi domem. Sytuacja jest odwrotna do tej,
jak zaobserwowaem u Nambikwara, u ktrych gwna ona gra rol straniczki domowego ogniska, podczas
gdy mode konkubiny bior udzia w mskich zajciach.
Przywilej naczelnika w stosunku do kobiet grupy opiera si prawdopodobnie na przekonaniu, e jest on
postaci niezwyk. Przypisuje mu si niezwyky temperament, miewa transy, w czasie ktrych trzeba go
czasami powstrzymywa, aby nie popeni zabjstwa (podam pniej tego przykad), posiada dar
przepowiadania i inne talenty, wreszcie jego apetyt seksualny przekracza zwyk miar i wymaga wielkiej liczby
on. W cigu dwch tygodni spdzonych w obozie razem z tubylcami byem czsto pod wraeniem
nienormalnego, w porwnaniu z innymi, zachowywania si naczelnika Taperahi. Wydawao si, e cierpi na
mani wdrowania; co najmniej trzy razy dziennie przenosi swj hamak i zason z palm chronic od deszczu,
w lad za nim szy jego kobiety, adiutant Potien i dzieci. Co rano znika w lesie z onami i dziemi, tubylcy
mwili, e po to, by spkowa. Po p godzinie lub godzinie widzielimy ich, jak wracali, aby przygotowa
now przeprowadzk.
Po wtre, przywilej poligamii naczelnika jest kompensowany przez uyczanie kobiet towarzyszom i obcym.
Potien jest nie tylko adiutantem, bierze on udzia w yciu rodzinnym. naczelnika, otrzymuje tam poywienie,
suy jako niaka do dzieci i korzysta z innych ask. Co do obcych, wszyscy autorzy XVI wieku rozpisywali si
na temat liberalizmu okazywanego im przez naczelnikw Tupinamba. Ten obowizek gocinnoci zosta z
chwil naszego przybycia speniany wobec Abaitary, ktremu zostaa poyczana Ianopamoko; bya ona wtedy
zreszt w ciy; dzielia z nim hamak i otrzymywaa od niego poywienie.
Jak to wynika ze zwierze Abaitary, hojno ta nie bya pozbawiona wyrachowania. Taperahi zaproponowa
Abaitarze, e odstpi mu definitywnie Ianopamoko w zamian za jego creczk Topehi w wieku okoa 8 lat:
karijiraen taleko ehi nipoka, naczelnik chce poj moj crk za on. Abaitara nie by zachwycony, gdy
Ianopamoko jako kaleka nie moga by towarzyszk: Nie jest nawet zdolna pj po wod do rzeki. Ponadto
zamiana wydawaa si niesuszna dorosa kobieta, fizycznie upoledzona za zdrow i obiecujc dziewczynk
Abaitara mia inne wymagania, za Topehi chcia dosta ma dwuletni Kupekahi i podkrela, e bya ona
crk Takwame, czonkiem klanu Takwatip, do ktrego i on nalea; mia wic w stosunku do niej prawa wuja.
Sama Takwame miaa by w myl jego planw odstpiona innemu tubylcowi ze stacji Pimenta-Bueno.
Rwnowaga maeska byaby w ten sposb czciowo przywrcona, gdy Takwari by ze swej strony
zarczony z ma Kupekahi i po zawarciu tych wszystkich transakcji Toperahi straciby wprawdzie dwie
kobiety z czterech, lecz w Topehi zyskaby trzeci.
Nie wiem, jak si skoczyy te dyskusje, lecz przez 15 dni wsplnego ycia powodoway one napicie, tak e
sytuacja stawaa si chwilami niepokojca. Abaitara domaga si z zapaem swojej dwuletniej narzeczonej, ktra
pomimo jego 30-35 lat wydawaa si maonk przypadajc mu do gustu. Dawa jej drobne upominki, a kiedy
biegaa nad rzek, niezmordowanie si ni zachwyca i kaza mi podziwia jej drobne, lecz silne ksztaty jak
bdzie, pikn dziewczyn za 12-13 lat! Pomimo swojego wdowiestwa nie przeraao go to dugie
oczekiwanie; co prawda liczy na Ianapamoko dla wypenienia interim. Czuo, jak wzbudzaa w nim
dziewczynka, bya mieszanin niewinnych marze erotycznych o przyszoci, bardzo ojcowskiego uczucia
odpowiedzialnoci wobec tej maej istotki i penego oddania koleestwa starszego brata, ktremu pno
urodzia si siostrzyczka.
Dalsz poprawk nierwnego podziau kobiet stanowi lewirat dziedziczenie ony po bracie. W ten sposb
Abaitara oeni si z wdow po swym zmarym starszym bracie, i to wbrew swej woli.
Musia ustpi wobec rozkazu ojca i natarczywoci kobiety, ktra ustawicznie krcia si koo niego. Tupi-
Kawahib obok lewiratu praktykuj bratersk poliandri, ktrej przykadem bya poycie maej Penhany,
szczuplutkiej, zaledwie rozwinitej, z mem Karamua i szwagrami Takwari i Walera, przy czym ten ostatni by
tylko zakwalifikowany jako brat dwch pozostaych: Poycza on sw on bratu, gdy brat nie jest zazdrosny o
brata. Zwykle szwagierki i szwagrowie nie unikaj si wzajemnie, lecz zachowuj pewn rezerw. Spostrzega
si, e ona zostaa poyczona, gdy tego dnia midzy ni a szwagrem panuje wiksza poufao: rozmawiaj,
miej si i szwagier daje jej je. Pewnego dnia, w ktrym Takwari poyczy sobie Penhany, jad niadanie
razem ze mn. Przed rozpoczciem posiku prosi swego brata, aby przyprowadzi Penhan. Penhana nie bya
godna, gdy jada ju niadanie z mem, przysza jednak, wzia jaki ks i zaraz odesza. Tak samo Abaitara
odchodzi od mego ogniska zabierajc swj posiek, aby go spoy razem z Ianopamoko.
A zatem kombinacja poligynii i poliandrii rozwizuje u Tupihawahib problem, jaki powstaje wskutek
prerogatyw naczelnika w dziedzinie maestwa. Uderzajce byo, e zaledwie kilka tygodni po poegnaniu z
Nambikwara mogem stwierdzi, jak bardzo rni si mog rozwizania indywidualnych problemw u grup tak
blisko ssiadujcych. Gdy u Nambikwara rwnie, jak to widzielimy, naczelnik ma przywilej poligamii, z
ktrego wynika ten sam brak rwnowagi pomidzy liczb modych ludzi i rozporzdzalnych maonek. Lecz
zamiast ucieka si do poliandrii jak Tupi-Kawahib, Nambikwara zezwalaj modziecom na uprawianie
homoseksualizmu. Tupi-Kawahib odnosz si do tych zwyczajw obelywie, a wic gani je. Lecz jak to
zoliwie zauway Lry, w stosunku do ich przodkw, skoro czasami oburzajc si wzajemnie na siebie
przezywaj si Tyvire [Tupi-Kawahib mwi prawie tak samo teukuruva], co znaczy sodomita, mona std
wnioskowa (gdy osobicie tego nie stwierdziem), e ten wstrtny grzech jest im znany.
U Tupi-Kawahib naczelnikostwo byo przedmiotem zoonej organizacji, panujcej wci jeszcze
symbolicznie w naszej wiosce, troch jak na tych podupadych dworach, gdzie wierny poddany decyduje si
odgrywa rol szambelana, aby uchroni presti i godno krlewsk. Wydawao si, e tak funkcj spenia
Potien przy boku Taperahi, sdzc po gorliwoci, z jak suy swemu panu, okazywanym mu szacunku i
wzgldach, ktrymi cieszy si w zamian za to wrd innych czonkw grup, mona by pomyle chwilami, e
Taperahi rzdzi jeszcze jak niegdy Abaitara kilkoma tysicami poddanych lub wasali. W tych czasach dwr
obejmowa co najmniej cztery stopnie: naczelnik, stra przyboczna, nisi oficerowie i szeregowi. Naczelnik mia
prawo ycia i mierci. Tak samo jak w XVI wieku, normalnym trybem egzekucji bya pawienie, ktrym
obarczeni byli nisi oficerowie. Lecz naczelnik dba rwnie o swych ludzi i prowadzi negocjacje z obcymi nie
bez przytomnoci umysu, jak to miaem niebawem stwierdzi.
Posiadaem wielki rondel aluminiowy, ktry suy nam do gotowania ryu. Pewnego ranka Taperahi w
towarzystwie Abaitary, jako tumacza, przyszed do mnie i prosi o ten rondel, zobowizujc si w zamian za to
napenia go dla nas co dzie cahouin przez cay czas, jaki razem spdzimy. Prbowaem wyjani, e naczynie
kuchenne byo dla nas niezbdne. Podczas gdy Abaitara tumaczy moje sowa, zauwayem ze zdziwieniem, e
z twarzy Taperahi nie schodzi umiech zadowolenia, tak jak gdyby moje sowa odpowiaday w peni jego
yczeniom. I rzeczywicie, kiedy Abaitara ju by przedstawi przyczyny mojej odmowy, Taperahi, nadal
pogodny, wzi rondel i wczy go do swoich ruchomoci. Pozostawaa tylko skoni gow. Zreszt, wierny
swej obietnicy, Taperahi dostarcza mi przez cay tydzie luksusowego cahouin z mieszaniny kukurydzy i tocari;
zrobiem z niej wspania libacj, ograniczan tylko wskutek troski o gruczoy linowe trojga maych dzieci.
Wydarzenie to przypominao ustp z pism Yves dvreux, jeeli kto z nich chciaby mie jak rzecz
posiadan przez innego, mwi mu to szczerze i trzeba, eby rzecz bya bardzo ceniona przez dotychczasowego
posiadacza jeli jej nie otrzymuje, staje si natarczywym, z tym jednak, e gdy dajcy ma co takiego, co si
podoba ofiarodawcy, da mu on to na jego prob.
Tupi-Kawahib maj zgoa inne wyobraenie o roli swego naczelnika ni Nambikwara. Kiedy si ich
molestuje, aby wyjanili t spraw, odpowiadaj: Naczelnik jest zawsze peen radoci. Niezwyky dynamizm,
jaki przejawia we wszelkich okolicznociach Taperahi, jest najlepszym komentarzem tego sformuowania;
jednake nie mona go wytumaczy tylko zdolnociami indywidualnymi, gdy inaczej ni u Nambikwara
stanowisko naczelnika Tupi-Kawahib jest dziedziczne w linii mskiej: Pwereza mia je obj po swym ojcu
Pwereza wydawa si modszy od swego brata Kamini, nadto zebraem jeszcze inne wskazwki wyszoci
modszego nad starszym. W przeszoci jednym z obowizkw naczelnika byo wydawanie uczt, na ktrych
nazywano go panem lub gospodarzem. Mczyni i kobiety ozdabiali swe ciaa malowidami (przy pomocy
fiokowego soku nie zidentyfikowanych lici, ktry suy rwnie do malowania wyrobw garncarskich),
odbyway si tace przy muzyce i piewach, akompaniament stanowio cztery lub pi klarnetw zrobionych z
odyg bambusw dugoci 1,2 m. Byy one zakoczone od gry ma rurk bambusa podtrzyman od wewntrz
tamponem z yka i zaopatrzon w zwyky stroik wycity z jednego boku. Pan zarzdza, aby mczyni
wiczyli si w noszeniu klarnecistw na ramionach, by to rodzaj zawodw przypominajcy podnoszenie
mariddo u Bororo lub wycig z pniem drzewa u Ges.
Goci zapraszano na jaki czas naprzd, tak aby mogli uwdzi mae zwierztka szczury, mapki,
wiewirki, ktre nosili nawleczone na szyi. Przy zabawie w koo nastpowa podzia mieszkacw wsi na dwa
obozy: modszych i starszych. Ekipy grupoway si na zachodnim kracu kolistego terenu, podczas gdy dwaj
lekkoatleci zajmowali pozycje na pnocy i poudniu. Posyali oni sobie wzajemnie, toczc po ziemi, rodzaj
penego sersa zrobionego z wycinka pnia. W chwili gdy ten cel przebiega pod strzelcami, kady z nich stara si
trafi we strza. Zupenie podobne zabawy odbyway si w Ameryce Pnocnej.
Strzelano wreszcie do manekinu, i to nie bez ryzyka, gdy tego, kto trafi strza w pie, stanowicy podpor,
spotyka fatalny los zaleny od si magicznych. Podobny los spotyka miakw, ktrzy odwayli si wyrzebi
manekin w ksztacie czowieka zamiast manekina w ksztacie mapy lub somianej kuky. W ten sposb pyny
dnie na zbieraniu strzpkw kultury, ktra niegdy fascynowaa Europ i ktra miaa moe znikn z prawego
wybrzea grnego Machado w momencie mojego odjazdu. Gdy wchodziem do barki powracajcej z Urupa 7
listopada 1938 r., tubylcy wyruszali w kierunku Pimenta-Bueno, aby poczy si z towarzyszami i rodzin
Abaitary.
Jednake na zakoczenie tej melancholijnej likwidacji aktyww umierajcej kultury spotkaa mnie
niespodzianka. Stao si to, kiedy noc zapada i kady korzysta z ostatnich blaskw obozowego ogniska, aby
przygotowa si do snu. Naczelnik Taperahi, ju lec w swym hamaku, zacz piewa gosem zamglonym i
niepewnym, jakby nie swoim wasnym. Natychmiast dwaj mczyni (Walera i Kamini) zbliyli si i
przykucnli u jego stp, podczas gdy dreszcz podniecenia przeszed przez ma grup. Walera rzuci jakie
wezwania: piew naczelnika sta si wyraniejszy, gos okrzep. Nagle zrozumiaem, co si tu odbywao:
Taperahi odgrywa sztuk teatraln lub dokadniej operetk zoon ze piewu i tekstu mwionego. Sam jeden
przedstawia z tuzin osb, lecz kada z tych osb odznaczaa si szczeglnym brzmieniem gosu: przenikliwym,
piszczcym, grzmicym, gardowym, i tematem muzycznym stanowicym prawdziwy leitmotiv. Melodie
wydaway si zdumiewajco podobne do piewu gregoriaskiego. Po Sacre, ktry przypomina flety
nambikwara, miaem wraenie, e sucham jakiej egzotycznej wersji Noces.
Przy pomocy Abaitary tak pochonitego przedstawieniem, e trudno byo z niego wydoby sowo
mogem niejasno zda sobie spraw z tematu. Bya to farsa, ktrej bohaterem by ptak japim (wilga o czarnych i
tych pirach, jego modulowany piew jest udzco podobny do gosu ludzkiego), a jako partnerzy wystpuj
zwierzta: w, jaguar, jastrzb, mrwkojad, tapir, jaszczurka itd., przedmioty: kij, tuczek, uk, i wreszcie
duchy, jak widmo Maira. Kada z tych postaci wypowiadaa si w stylu tak odpowiadajcym swej naturze, e
wkrtce sam mogem je zidentyfikowa. Intryga obracaa si wok przygd japim, ktry zrazu, zagroany przez
inne zwierzta, wyprowadza je w rozmaity sposb w pole i w kocu tryumfowa. Przedstawienie, powtarzane
(czy te trwajce?) przez dwie noce, cigno si za kadym razem okoo 4 godzin. Chwilami Taperahi wydawa
si natchniony, mwi i piewa z zapaem, ze wszystkich stron wybuchay miechy. Chwilami zdawao si, e
jest wyczerpany, gos sab, prbowa rnych tematw, nie zatrzymujc si przy adnym. Wtedy jeden z
recytatorw lub obaj na raz przychodzili mu z pomoc bd to ponawiajc wezwania, ktre pozwalay
gwnemu aktorowi na moment wytchnienia, bd te podsuwajc mu temat muzyczny albo te obejmujc
chwilowo jedn z rl, tak e przez chwil suchao si prawdziwego dialogu. Tak podtrzymany, Taperahi
rozwija nowe opowieci.
W miar mijania nocy zaczynao si stopniowo odczuwa, e tej kreacji poetyckiej towarzyszya utrata
przytomnoci i e aktorem owadny stworzone przeze postacie. Jego wasne rne gosy staway si dla niego
cudze, kady z nich przybiera barw tak charakterystyczn, i trudno byo uwierzy, e nale do tej samej
osoby. Przy kocu drugiego seansu Taperahi, cigle jeszcze piewajc, nagle zerwa si ze swego hamaka,
kry w sposb nieskoordynowany i da cahouin; opanowa go duch, nagle chwyci n i rzuci si na
Kunhatsin, swoj gwn on, ktra z trudem zdoaa uciec i ukry si w lesie, podczas gdy inni ludzie go
uspokajali. W kocu zmusili go, aby wrci do hamaku, gdzie natychmiast usn. Nazajutrz wszystko byo
normalne.

XXXV. Amazonia.
Przybywszy do Urupy, gdzie rozpoczyna si egluga motorowa, zastaem moich towarzyszy zainstalowanych
w obszernej chacie ze somy wspartej na palach i podzielonej na kilka izb przy pomocy przepierze. Nie
mielimy nic do roboty prcz sprzeday reszty towarw miejscowej ludnoci lub ich wymiany na kurczta, jaja i
mleko, gdy byo tu kilka krw; prnowalimy i odzyskiwalimy siy, czekajc, a przybr wody w rzece
wskutek deszczu pozwoli pierwszej barce w tym sezonie tu dotrze wymagao to zapewne trzech tygodni. Co
rano, rozpuszczajc na niadanie w mleku czekolad z naszych rezerw, spdzalimy kilka godzin na
przypatrywaniu, jak Vellard wyciga kilka odamkw kostnych z rki Emydia i ksztatuje j wedug waciwych
proporcji. Widok ten mia w sobie co obrzydliwego, a zarazem fascynujcego, czy si on w moim umyle z
widokiem lasu penym grb i postaci. Zaczem rysowa, biorc jako model moj lew rk, krajobrazy
zoone z rk, ktre wyaniay si spord wijcych si cia, spltanych jak liany. Po dwunastu szkicach, ktre
zginy prawie wszystkie podczas wojny i walaj si, by moe, zapomniane na jakim niemieckim strychu,
poczuem ulg i powrciem do obserwowania rzeczy i ludzi.
Poczwszy od Urupy a do Rio Madeira stacje linii telegraficznej s doczone do osiedli poszukiwaczy
kauczuku, co stwarza pewn racj bytu dla sporadycznego zaludnienia wybrzey. Wydaj si one mniej
absurdalne ni stacje na paskowyu, a tryb ycia przestaje tu by koszmarem, a przynajmniej nabiera pewnego
urozmaicenia i odcieni, zalenie od miejscowych warunkw. Widzi si warzywne ogrody pene pastekw, tego
ciepego zarowionego niegu tropikw, hodowle wi, ktre zapewniaj rodzinom zastpcze kury na
niedziel. W dni witeczne w zjawia si nawet w postaci gallimha em molho pardo (kury w brunatnym
sosie) po czym podaje si bolo podre (dosownie zgnie ciastko) i cha de burro (napj dla osa, tzn.
kukurydza na mleku), i baba de moa (panieska linka biay ser polany miodem). Trujcy sok manioku,
fermentowanego przez kilka tygodni z korzeniami, daje sos mocny i gsty. Oto obfito: Aqui so falta que no
tem niczego nie brak prcz tego, czego nie ma.
Wszystkie te dania s szczytami doskonaoci, gdy jzyk amazoski lubuje si w superlatywach. Z reguy
lek czy deser jest dobry lub zy jak diabe, wodospad jest zawrotny, zwierz to potwr, a sytuacja jest
abisyska. Rozmowa dostarcza ciekawych prbek chopskich deformacji, na przykad fantastycznych
odwrce: percisa zamiast precisa, prefeitamente zamiast perfeitamente, Tribucio zamiast Tiburcio. Towarzysz
jej take chwile dugiego milczenia, przerywane tylko wykrzyknikami: Sim Senhor! lub Disparate!, ktre wi
si z rozmaitymi mylami pomieszanymi jak las.
Nieliczni kupcy wdrowni regato lub mascate na og Syryjczycy lub Libaczycy, przybyli na pirogach,
przywo po wielotygodniowej podry lekarstwa i stare gazety, jednakowo, zniszczone przez wilgo. Z
jakiego numeru, zapomnianego w chacie poszukiwacza kauczuku, dowiedziaem si po czterech miesicach o
ukadzie w Monachium i mobilizacji. Tote fantazje mieszkacw lasu s bogatsze ni w sawannie. Istniej
poeci, na przykad rodzina, w ktrej ojciec Sandoval i matka Maria komponuj imiona dzieci z sylab swych
wasnych imion: dla dziewczt Valma, Valmaria i Valmarisa, dla chopcw Sandomar i Marival, a w nastpnym
pokoleniu Valdomar i Valkimar. Pedanci nazywaj swych synw Newton i Arystoteles i z zapaem zaywaj te
tak popularne w Amazonii leki: drogocenn tynktur tonik orientalny, specyfik Gordona, piguki brystolskie,
wod angielsk i balsam niebiaski; jeeli nie bior, z fatalnymi skutkami, chininy zamiast siarczanu sodu,
dochodz do takiego stopnia przyzwyczajenia, e musz pokn ca tub aspiryny, aby uspokoi bl zba.
Faktycznie may skadzik, jaki zauwaylimy w dolnym biegu Machado, wysya pirogami w gr rzeki, jakby w
sposb symboliczny, tylko dwa rodzaje towarw: kraty do grobowcw i irygatory.
Obok tej uczonej medycyny istnieje inna ludowa, polegajca na resguardos, zakazach, i oraes, litaniach.
W czasie ciy kobiety nie obowizuj adne zakazy co do poywienia. Po porodzie przez pierwsze 8 dni ma
ona prawo do biaego misa kury i do kuropatwy. Do czterdziestego dnia moe je jeszcze miso jelenia i
niektre ryby (pacu, piava, sardinha), a od czterdziestego pierwszego moe podj stosunki seksualne i dorzuci
do swej diety miso dzika i ryby, tak zwane biae. W cigu roku pozostaj zakazane: tapir, w ziemny i jele
czerwony, mutum, ryby ze skry, jatuarama i curimata, co informatorzy komentuj w sposb nastpujcy:
Isso e mandamento da lei de Deu, isso e do inicio do mundo, a mulher so e purificada depois de 40 dias. Si
no faz, o fim e triste. Depois do tempo da menstruao, a mulher fica immunda, o homem que anda com ella
fica immundo tambem, e a lei de Deu para mulher. Jako wytumaczenie ostateczne: E uma cousa muita fina, a
mulher.20
A teraz oto na granicy czarnej magii Orao do sapo secco, litania o zasuszonej ropusze, znajdujca si w
kolportowanej ksice: Livro de So Cypriano, Trzeba sprokurowa sobie grub ropuch cururu lub sapo
leiteiro, zakapuje si j w pitek w ziemi po szyj, daje si jej rozarzone wgle, ktre wszystkie poyka. Po
omiu dniach mona i jej poszuka znikna. Lecz w tym samym miejscu rodzi si drzewo o trzech
gazkach w trzech kolorach biaa gazka mioci, czerwona rozpaczy, czarna aoby. Nazwa litanii pochodzi
od tego, e ropucha zasycha, gdy nawet cierwnik jej nie chce. Zrywa si gazk odpowiadajc intencjom
oficjanta i trzyma si j w ukryciu e cousa muita occulta. Litani odmawia si przy zakopywaniu ropuchy:

Eu te enterro com palma de cho la dentro

Eu te prende baixo de meus pes ate como for o possivel

20
Jest to rozkaz prawa boskiego, sigajcy pocztku wiata. Kobieta jest oczyszczona dopiero w czterdziestym dniu. Jeli
si tego nie robi, skutki s smutne. Po menstruacji kobieta jest nieczysta, a mczyzna, ktry z ni obcuje, staje si rwnie
nieczysty takie jest prawo, ktre Bg wyda o kobiecie. Kobieta jest rzecz bardzo delikatn.
 Tem que me livras de tudo quanto e perigo
So soltarei voce quando terminar minha misso
Abaixo de So Amaro sera o meu protetor
As undas do mar serao meu livramento
Na polvora do sol sera meu descanso
Anjos da minha guarda sempre me accompanham
E o Santanaz no tera fora me prender
Na hora chegada no pinga de meio dia
Esta Orao sera cuvida
So Amaro voce e supremes senhores dos animaes crueis
Sera o meu protetor Mariterra (?)
Amen.21

Odmawia si take Orao da fava o fasoli i Orao do morcego o nietoperzu.

W ssiedztwie rzek dostpnych dla maych statkw motorowych, tzn. tam, gdzie cywilizacja, reprezentowana
przez Manaos, jest ju nie tylko wspomnieniem zatartym w trzech czwartych, lecz rzeczywistoci, z ktr
mona nawiza kontakt, moe dwa lub trzy razy w yciu, spotyka si zapalecw i wynalazcw. Takim by
naczelnik poczty, ktry dla siebie, ony i dwojga dzieci rozpoczyna w gbi lasu olbrzymie uprawy, fabrykuje
fonografy i beczki wdki. Losy sprzysigaj si przeciw niemu. Jego konia napadaj co noc nietoperze
specjalnego gatunku, zwane wampirami. Sporzdza koniowi oson z ptna na namioty, lecz ko rozdziera j o
gazie, prbuje naciera go korzeniami; nastpnie siarczkiem miedzi, lecz wampiry wycieraj wszystko
skrzydami i nadal ss krew biednego zwierzcia. Jedynym skutecznym rodkiem okazao si przebranie konia
za dzika przy pomocy czterech skr przekrojonych i zeszytych. Niewyczerpana fantazja pomaga mu zapomnie
o pewnym wielkim rozczarowaniu: a mianowicie o odwiedzinach w Manaos, w czasie ktrych zniky wszystkie
jego oszczdnoci w kieszeniach lekarzy, ktrzy go wyzyskali, w hotelu, ktry go goci, i w sklepach
oprnianych przez jego dzieci w zmowie ze sprzedawcami. Chciaoby si opisa dokadniej te godne litoci
postacie z ycia amazoskiego, ekscentryczne i zrozpaczone: bohaterowie lub wici, jak Rondon i jego
towarzysze, ktrzy siej na mapie nie zbadanych terenw nazwy z pozytywistycznego kalendarza, przy czym
niektrzy daj si porba zamiast odeprze napady Indian; zapalecy pieszcy w gb lasw na dziwaczne
spotkania z plemionami im tylko znanymi, ktre obrabowuj z ndznych zbiorw, zanim padn pod ich
strzaami; marzyciele, ktrzy tworz w jakiej zapomnianej dolinie efemeryczne pastwa; maniacy rozwijajcy
w samotnoci dziaalno, jaka niegdy przynosia godno wicekrla; wreszcie ofiary tego upojenia
podsycanego przez moniejszych od nich, ofiary, ktrych dziwaczne losy ilustruj poszukiwacze przygd nad
Rio Machado na skraju lasw zamieszkanych przez Munde i Tupi-Kawahib. Przytaczam tu opowie niezdarn,
lecz nie pozbawion wielkoci, ktr wyciem z gazety amazoskiej:

Wyjtek z A Pena Evangelica (1938).

W 1920 r. cena kauczuku spada i wielki naczelnik (pukownik Raymundo Pereira Brasil) opuci seringaes,
ktre tutaj na brzegu Igarape So-Thome pozostay dziewicze lub prawie dziewicze. Czas mija. Odkd

21
Grzebi na stop pod ziemi,
Bior ci pod moje stopy, ile tylko mog,
Masz mnie od wszystkiego, co jest niebezpieczestwem.
Uwolni ci dopiero, kiedy speni moj misj,
Pod wezwaniem witego Amaro znajdzie si mj opiekun,
Fale morza przynios mi wyzwolenie,
Mj spoczynek nastpi w prochu ziemi,
Anioowie, ktrzy mnie strzeecie, nie opuszczajcie mnie,
A szatan nie bdzie mia siy mnie porwa,
Kiedy nastpi godzina poudnia,
Ta modlitwa bdzie wysuchana.
wity Amaro, ty i najwysi wadcy okrutnych zwierzt,
Bdziecie moimi opiekunami Mariterra (?)
Amen.
opuciem ziemie pukownika Brasil, moja modziecza dusza zachowaa wyryte w niej na zawsze wspomnienie
tych bujnych lasw. Otrzsnem si z apatii, w jakiej pogry nas nagy spadek cen kauczuku, a poniewa
byem ju obeznany i przyzwyczajony do Bertolletia Excelsa, przypomniaem sobie nagle castanhaes, jakie
widziaem w So-Thome.
W Grand Hotelu w Belem-do-Para spotkaem pewnego dnia mego dawnego szefa pk. Brasil. Wida byo
jeszcze u niego lady minionego bogactwa. Prosiem go o pozwolenie pracy w jego lasach kasztanw.
yczliwie da mi upowanienie i powiedzia; ,To wszystko jest opuszczone i bardzo daleko i pozostali tam ci,
ktrzy nie zdoali uciec. Nie wiem, jak yj, i nic mnie to nie obchodzi. Moesz tam jecha.
Zebraem jakie okruchy zapasw, prosiem o aviao (w ten sposb nazywa si towar otrzymany na
kredyt) w sklepach J. Adonias, Adelino G. Bastos i Gonsalves Pereira i Ska, kupiem bilet na statek z Amazon
River i udaem si w kierunku Tapajoz. W Itaituba spotkalimy si: Rufino Monte Palma, Melentino Telles de
Mondona i ja. Kady z nas przyprowadzi 50 ludzi. Poczylimy si i udao nam si. Przybylimy wkrtce do
ujcia Igarape de So-Thome. Tutaj spotkalimy ca ludno opuszczon i ponur: otpiaych starcw, prawie
nagie kobiety, dzieci wystraszone i chore na krzywic. Kiedy ju zbudowalimy szaasy, zwoaem mj personel
i ca t rodzin i powiedziaem im: Oto boia dla kadego naboje, sl i mka. W mojej chacie nie ma ani
zegara ani kalendarza, praca rozpoczyna si w chwili, gdy zaczynamy dostrzega kontury naszych stwardniaych
doni, a godzina wypoczynku z nastaniem nocy, ktr Bg nam zsya. Kto si na to nie zgodzi, nie bdzie mia
co je, bdzie musia zadowoli si zup z orzechw palmowych i sol z pczkw anaja o grubych pdach (z
pczkw tego drzewa palmowego otrzymuje si przy gotowaniu gorzki sony osad). Mamy zapasy na 60 dni i
musimy je wykorzysta, nie wolno nam straci ani godziny cennego czasu. Wsplnicy poszli za moim
przykadem i 60 dni pniej mielimy 1420 baryek (kada baryka ma mniej wicej 130 litrw) kasztanw.
Zaadowalimy pirogi i wystalimy je z potrzebn zaog w d do Itaituba. Zostaem wraz z Rufino Monte
Palma i reszt ekipy, aby wsi na motorowy statek. Santelmo, ktry da nam na siebie czeka pitnacie dni.
Po przybyciu do portu Pimental zaadowalimy si z kasztanami i reszt na galer Sertanejo i w Belem
sprzedalimy je po 47 milreisw za 500 hektolitrw (2 dol. 30 cn.). Na nieszczcie czterech ludzi zmaro w
drodze. Nie powrcilimy ju nigdy. Lecz dzisiaj, skoro ceny wynosz do 220 milreisw za hektolitr, co stanowi
najwyszy kurs dotychczas nieosigany wedug posiadanych przeze mnie dokumentw, jakie korzyci obiecuje
nam w sezonie 1936-1937 zbir kasztanw, ktry jest rzecz pewn i pozytywn nie tak jak diament ukryty
pod ziemi i jego wieczna niepewno? Oto, przyjaciele kujabaczycy, jak si pracuje w kasztanach de Para w
Stanie Mato Grosso.

Ci jeszcze zarobili w cigu 60 dni dla 150 lub 170 osb rwnowarto 3500 dolarw lecz c powiedzie o
poszukiwaczach kauczuku, przy ktrych agonii byem obecny przez ostatnie tygodnie mego pobytu?

XXXVI. Seringal.
Dwa gatunki drzew wydzielajcych lateks, hevea i castilloa, nazywaj si w miejscowym narzeczu seringa i
caucha. Pierwsze z tych drzew jest waniejsze, ronie tylko w pobliu rzek, ktrych brzegi stanowi
nieokrelon domen, odstpion przez niejasne zezwolenie rzdu nie wacicielom lecz przedsibiorcom. Ci
patres de seringal s posiadaczami skadw artykuw spoywczych i rnych towarw albo jako niezaleni
przedsibiorcy, albo i to z reguy jako koncesjonariusze przedsibiorcw lub maych spek transportu
rzecznego, ktre posiadaj monopol eglugi na danej rzece i jej dopywach. Poszukiwacz kauczuku jest przede
wszystkim w sposb szczeglny ich klientem freguez. Klient sklepu w rejonie, w ktrym si osiedla,
zobowizuje si zakupywa w nim wszystko, czego mu potrzeba, aviao (nie ma nic wsplnego z awiacj), i
sprzedawa swj zbir w zamian za danie mu na kredyt narzdzi pracy i ywnoci na jeden sezon co zreszt
zapisuje si od razu na jego dug oraz za przydzia terenu zwanego collocao: jest to szereg szlakw estradas
w formie klamry, koczcych si przy chacie zbudowanej na brzegu rzeki i prowadzcych do gwnych drzew
kauczukowych, ktre, zostay ju uprzednio wykryte w lesie przez innych pracownikw przedsibiorcy matteiro
i adjudante.
Co dzie wczesnym rankiem (gdy uwaa si, e trzeba pracowa w ciemnoci) seringueiro przebiega jedn z
tych cieek uzbrojony w faca, zakrzywiany n, i coronga, lamp przymocowan do kapelusza, jak u grnika.
Nacina on seringas, stosujc delikatne metody, na ksztat sztandaru lub oci rybiej, gdy drzewo le nacite
moe pozosta suche lub szybko si wyczerpa.
Okoo dziesitej rano naci ju 150-180 drzew, po niadaniu seringueiro powraca ,i zbiera lateks, ktry
wyciek od rana do blaszanych naczy przymocowanych do pni, wylewa ich zawarto do worka, jaki sam
uprzednia sporzdzix z bawenianego materiau impregnowanego kauczukiem. Po powrocie a godz. 5 po
poudniu zaczyna si trzecia faza, tzn. tuczenie kuli kauczuku: mleko wsika powoli do masy owinitej
wok poprzecznego kija zawieszanego nad ogniskiem. Dym cina je cienkimi warstwami, ktre wyrwnuje si
okrcajc powoli kul wok osi. Kul t uwaa si za gotow, kiedy osignie standardowy ciar, wahajcy si
od 30 do 70 kg, zalenie od rejonu. Fabrykacja kuli moe zaj kilka tygodni, jeeli drzewa s wyczerpane. Kule
(istniej ich liczne odmiany zalenie od gatunku lateksu i sposobu fabrykacji) ukada si wzdu rzeki;
przedsibiorca przybywa tam ca raku, aby je zabra i zgromadzi w swoim skadzie, zrobiwszy z nich pelles de
borracha skry z kauczuku, a nastpnie zaadowa na tratwy. Tratwy te spotyka na rzece zawsze ten sam los:
rozlatuj si przepywajc przez wodospad, po czym trzeba je cierpliwie rekonstruowa u jego stp, i tak a do
przybycia do Manaos lub Belem. Tote aby uproci t czsto skomplikowan sytuacj seringueiro zaley od
przedsibiorcy, a ten z kolei od towarzystwa eglugowego, ktre kontroluje gwne linie. System ten jest
nastpstwem spadku cen, ktry rozpocz si w r. 1910, kiedy kauczuk z plantacji azjatyckich zacz
konkurowa ze zbiorami brazylijskimi. Podczas gdy eksploatacja w cisym tego sowa znaczeniu pozostaa
interesem tylko dla ubogich, transport rzeczny by o tyle bardziej zyskowny, e towary sprzedaje si w seringal
po cenach czterokrotnie wyszych ni rynkowe. Moniejsi porzucili kauczuk rezerwujc sobie przewz, ktry
dawa im kontrol systemu bez ryzyka, poniewa patro by podwjnie zaleny od przewocego, on to bowiem
decydowa a podwyce taryfy i mg odmwi zaopatrywania klienta, a przedsibiorca, ktrego sklep jest pusty,
traci klientw uciekaj nie zapaciwszy dugw lub umieraj z godu na miejscu.
Przedsibiorca jest w rkach przewocego, klient jest w rkach przedsibiorcy. W 1938 r. cena kauczuku
bya 50 razy nisza ni w kocowym okresie wielkiego boom; mimo chwilowej zwyki kursu w czasie ostatniej
wojny wiatowej sytuacja nie jest dzisiaj wietniejsza. Zalenie od roku zbir jednego czowieka nad Machado
wynosi od 200 do 1200 kilo. Przyjwszy najkorzystniejsz hipotez, jego dochd pozwala mu w r. 1938 na
kupno okoo poowy podstawowych towarw niezbdnych do ycia ryu, czarnej fasoli, suszonego misa, soli,
naboi do fuzji, octu i materiaw bawenianych. Niedobr dopeniano dziki polowaniu z jednej strony i
zaciganiu dugw z drugiej, tote dugi wzrastay od chwili przybycia na miejsce najczciej a do mierci.
Nie zawadzi przedstawienie tutaj budetu rodziny zoonej z czterech osb, tak jak si on ksztatowa w r.
1938. Wahania cen ryu pozwol w razie potrzeby na przeliczenie go na warto zota.

cena jednostkowa cena oglna

w milreisach w milreisach
4 kilo tuszczu kuchennego 10,500 42
5 kilo cukru 4,500 22,500
3 kilo kawy 5 15
1 litr nafty 5 5
4 kawaki myda 3 12
3 kg soli do solenia zwierzyny 3 9
20 naboi kal. 44 1,200 24
4 funty tytoniu 8,500 34
5 pudeek bibuek do papierosw 1,200 6
10 pudeek zapaek 0,500 5
100 gramw pieprzu (do marynat) 3 3
2 gwki czosnku 1,500 3
4 puszki mleka skondensowanego (dla niemowlt) 5 20
5 kilo ryu 3,500 17,500
30 litrw mki z manioku 2,500 75
6 kilo xarque (suszonego misa) 8 48
RAZEM 351

Naley doda w budecie rocznym materiay baweniane, ktrych kupon kosztowa w r. 1938 od 30 do 120
milreisw, obuwie 40 do 60 milreisw para, kapelusz 50 do 60 milreisw, wreszcie igy, nici, guziki i
lekarstwa, ktrych spoycie jest zdumiewajce. Na przykad proszek chininy (potrzebny byby jeden dziennie
dla kadego z czonkw rodziny) lub aspiryny kosztuje 1 milreisa. Przypominamy, e w tym samym czasie nad
Machado bardzo dobry sezon (zbir kauczuku trwa od kwietnia do wrzenia, gdy las jest nie do przebycia w
porze deszczw) przynosi 2400 milreisw (fina sprzedaje si w Manaos w 1936 r. za okoo 4 milreisy kilo, z
ktrych producent otrzymuje poow). Jeeli seringueiro nie ma drobnych dzieci, jeeli ywi si tylko tym, co
upoluje, i mk z manioku, ktry sam uprawia. i przerabia poza sw prac sezonow minimum jego
wydatkw na poywienie pochania cay ten wyjtkowy dochd.
Przedsibiorca niezalenie od tego, czy wychodzi na swoje, czy te nie, yje w panicznym strachu przed
bankructwem, ktre go czeka, jeeli klienci znikn nie zwrciwszy dugw. Tote jego maj ster czuwa nad rzek
w penym uzbrojeniu. Dziwne spotkanie na rzece wkrtce po rozstaniu si z Tupi-Kawahib pozostao w mej
pamici jako obraz seringal; przepisuj z mojego dziennika podry pod dat 3 grudnia 1938 r.:
Jest okoo godziny dziesitej, szary wilgotny dzie. Na spotkanie naszej pirogi pynie maa montaria
prowadzana przez chudego mczyzn, obok siedzi jego ona gruba Mulatka z krtymi wosami i dziecko lat
okoo 10. S wyczerpani, kobieta opowiada paczc. Wracaj z 6-dniowej wyprawy na Machadinho, jedenacie
cachoeiras (wodospadw), z ktrych jeden, Jaburu, z varao por terra (przenoszeniem odzi) w poszukiwaniu
jednego z freguezes, ktry wzi aviao, uciek ze sw towarzyszk, zabierajc pirog i manatki. Pozostawi list
w ktrym pisze, e a mercatoria e mutito cara et no tem coragem pagar a conta (towar jest zbyt drogi i nie ma
odwagi zapaci rachunku). Ludzie, zatrudnieni u Compadre Gaetano, przeraeni sw odpowiedzialnoci,
wybrali si na poszukiwanie uciekiniera, aby go uj i odda pracodawcy. Maj ze sob rifle. Rifle to wyraz,
jakim oznacza si karabin zwykle Winchester, kal. 44, ktry suy do polowania, a take do innych celw.
Kilka tygodni pniej ujrzaem plakat o nastpujcym tekcie na drzwiach sklepu Calama Limitada, u zbiegu
Machado i Madeira:

NIEZWYKY WYTWR ZBYTKU,

zawierajcy tuszcz, maso i mleko,
bdzie sprzedawany na kredyt
tylko na specjalne zlecenie szefa,
w przeciwnym razie wycznie za gotwk
lub w zamian za inny rwnowartociowy artyku.

Zaraz poniej mona byo przeczyta inny afisz:

GADKIE WOSY
nawet u osb kolorowych!
Choby wosy byy krte lub faliste, nawet u osb kolorowych, staj si gadkie wskutek staego uywania
nowego preparatu Alisante
sprzeda w sklepie Pod Wielk Flasz
rua Uruguayana, Manaos.

W rzeczywistoci przyzwyczajenie do chorb i ndzy jest tak silne, e ycie seringal nie zawsze jest ponure.
Zapewne dawno miny czasy, kiedy wysokie ceny kauczuku pozwalay na budowanie nad rzekami obery z
desek, haaliwych szynkw, w ktrych seringueiros tracili w cigu jednej nocy majtek ciuany latami i
wychodzili nazajutrz, aby zacz od nowa, proszc wyrozumiaego patro o aviao. Widziaem ruin takiej
obery, jeszcze znanej pod nazw Watykanu, przypominajc minion wietno. W niedziel udawano si
tam w pidamie z jedwabiu w pasy, mikkim kapeluszu i lakierkach, aby posucha wirtuozw wykonujcych
solo pieni przerywane wystrzaami z rewolwerw rozmaitego kalibru. Nikt nie moe ju kupowa jedwabnych
pidam w seringal. Lecz mode kobiety, ktre prowadz niepewny ywot konkubin, seringueiros, wnosz tu
zawsze jeszcze pewien dwuznaczny urok. Nazywa si to casar na igreja verde eni si w zielonym kociele.
Mulherada, tzn. grupa. kobiet, urzdza, czasem skadki na wydanie balu, kada paci 5 milreisw alba daje kaw
lub cukier bd te do rozporzdzenia swj barak troch wikszy ni inne z latarni zaopatrzon na noc. Kobiety
cauj w rk gospodarzy. Lecz szminka suy nie tyle do upikszenia, co do nadania pozorw zdrowia. Pod
rem i pudrem ukrywaj swe wrzody, grulic i malari. Przybyy w pantofelkach na wysokich obcasach z
domu seringueiro, gdzie przez reszt roku mieszkaj z mczyzn, rozczochrane i w achmanach; tego
wieczora. s wprawdzie strojne, lecz musiay przej w balowych sukniach 2 lub 3 kilometry po bocie lenymi
ciekami. I aby si wystroi, umyy si noc w ubraniu w brudnych igarapes (strumieniach) pod deszczem,
gdy cay dzie padao. Kontrast pomidzy tymi wtymi przejawami cywilizacji i potworn rzeczywistoci,
ktra czeka za drzwiami, jest wstrzsajcy.
 le skrojone suknie uwydatniaj typowo indiaskie ksztaty: bardzo wysokie piersi umieszczone prawie pod
pachami, spaszczone przez obcinity materia, ktry ma podtrzymywa wystajcy brzuch, mae ramiona i
chude nogi o adnym rysunku, delikatne wizania. Mczyzna w spodniach z biaego ptna, grubych butach i
kurtce od pidamy przychodzi zaprosi partnerk (jak wyej zaznaczono, te kobiety nie s matkami, s to
companheiras, niektre z nich to amaziadas, tzn. konkubiny, inne desoccupadas, tzn. nie zajte, rozporzdzalne).
Mczyzna prowadzi j za rk na rodek palangue, ze somy babassu, owietlonego syczc lamp naftow,
pharol. Chwila wahania, aby zaczeka na silnie wybijany rytm przez caracacha, skrzynk z gwodziami, ktr
wymachuje bezrobotny chwilowo tancerz, i rusza si z miejsca 1, 2-3, 1, 2-3 itd. Nogi suwaj si po trzeszczcej
od tarcia pododze wspartej na palach.
Taczy si jak w zamierzchych czasach. Przede wszystkim desfeitera, polegajc na powtarzajcych si
rytmach, pomidzy ktrymi harmonia. (niekiedy z towarzyszeniem violo i cavanquinho) zatrzymuje si, aby
pozwoli kawalerom na kolejne improwizacje dwuwierszy penych aluzji miosnych lub szyderczych damy
powinny na nie odpowiedzie w ten sam sposb, nie bez trudnoci zreszt, gdy s zawstydzone com vergonha,
niektre uciekaj zaczerwienione, inne szybko wygaszaj jaki niezrozumiay kuplet, jak mae dziewczynki
recytujce zadan lekcj. Oto wierszyk zaimprowizowany pewnego wieczoru w Urupa na nasz temat:

Um e medico, outro professor, outro fiscal do Museu,

Escolhe entr'os trs qual e o seu.

(Jeden jest lekarzem, drugi profesorem, trzeci kustoszem muzeum, wybieraj, ktry bdzie twoim.)

Na szczcie biedna dziewczyna, dla ktrej by przeznaczony ten wiersz, nie wiedziaa, co odpowiedzie.
Jeeli bal trwa kilka dni, kobiety przebieraj si co wieczr w inne suknie.
Po kamiennym wieku u Nambikwara nie by to ju wiek XVI, do ktrego wprowadzili mnie Tupi-Kawahib,
lecz oczywicie XVIII, taki, jak go sobie mona wyobrazi w maych portach na wybrzeach Antylw.
Przebyem kontynent. Lecz uzmysowiem sobie bliski kres mojej podry przez to wzniesienie si z gbi
czasw.

Cz dziewita Powrt.

XXXVII. Apoteoza Augusta.

Szczeglnie zniechcajcy by etap w Campos-Novos; oddzielony od towarzyszy unieruchomionych z
powodu epidemii, w odlegoci 80 km, musiaem czeka na skraju stacji, gdzie kilkanacie osb umierao na
malari, leiszmanioz, ankilostomiaz, a przede wszystkim z godu. Kobieta paressi, ktr przyjem do prania,
zadaa przed rozpoczciem pracy nie tylko myda, lecz i jedzenia, wyjania, e inaczej nie bdzie miaa si do
pracy, i tak byo rzeczywicie; ci ludzie stracili zdolno do ycia. Zbyt sabi i chorzy, aby walczy, starali si
ograniczy swe ruchy a potrzeby dc do stanu otpienia, ktry by wymaga od nich minimum wysiku
fizycznego, agodzc zarazem wiadomo ndzy.
Do przygnbienia wynikajcego z klimatu Indianie przyczyniali si w inny sposb. Dwie nieprzyjacielskie
gromady, ktre spotkay si w Campos-Novos, zawsze gotowe do ataku, ywiy pod moim adresem uczucia
bynajmniej nie pene sympatii. Musiaem mie si na bacznoci, a praca etnograficzna bya praktycznie
niemoliwa. Nawet w normalnych warunkach ankieta w terenie bya prac wyczerpujc: trzeba byo wstawa a
wicie, czuwa, dopki. ostatni tubylec nie zasn, a nawet czasem bada jego sen, stara si nie zwraca na
siebie uwagi bdc ustawicznie obecnym: wszystko widzie, wszystko spostrzega, wszystko notowa,
okazywa upokarzajc niedyskrecj, ebra o informacje u smarkaczy, by w pogotowiu, aby skorzysta z
chwili askawoci lub nieuwagi, albo te potrafi przez cae dnie tumi ciekawo, zachowywa rezerw, jak
narzuca napyw zego humoru w plemieniu. Wykonujc ten zawd badacz si drczy: czy naprawd opuci
swe rodowisko, przyjaci, wygody, poczyni powane wydatki, wysila si i naraa na szwank swe zdrowie po
to tylko, aby wyjedna przebaczenie za sw obecno u kilkudziesiciu nieszczliwcw skazanych na bliski
koniec, zajtych gwnie iskaniem si i spaniem, od ktrych kaprysu zaley jednak powodzenie lub klska jego
zamierze? Kiedy ustosunkowanie si tubylcw jest po prostu ze, jak w Campos-Novos, sytuacja staje si
jeszcze gorsza: Indianie odmawiaj nawet swego widoku, bez uprzedzenia znikaj na kilka dni na polowanie lub
na jakie zbiory. W nadziei na ich powrt i na tak drogo okupione ssiedztwo czeka si, drepce na miejscu, krci
si w kko; odczytuje si niedawne notatki, przepisuje si je, interpretuje bd te stawia si przed sob zadania
mozolne i pozbawione znaczenia, prawdziw karykatur zawodu, na przykad zmierzy odlego pomidzy
ogniskami lub obliczy gazie, jakie posuyy do budowy opuszczonych schronisk.
Przede wszystkim zadaje si sobie pytanie: Po co si tutaj przybyo? W jakim celu? Co to jest waciwie
ankieta etnograficzna? Czy to jest normalne wykonywanie zawodu jak kade inne z t tylko rnic, e biuro lub
laboratorium dzieli od domu odlego kilku tysicy kilometrw? Czy te jest to nastpstwo bardziej
radykalnego wyboru, za ktrym kryje si oskarenie caego systemu, w jakim si czowiek urodzi i wzrs?
Opuciem Francj blisko pi lat temu, porzuciem karier uniwersyteck; w tym czasie moi rozsdniejsi
koledzy pili si w gr po jej szczeblach; ci, ktrzy, tak jak i ja niegdy, mieli upodobanie do polityki, byli dzi
deputowanymi, wkrtce ministrami. A ja przebywaem pustynie w pogoni za szcztkami jakich dawnych
spoeczestw. Kto lub co popchno mnie do wysadzenia w powietrze normalnego biegu ycia? Czy by to
podstp, zrczny wykrt pozwalajcy mi na podjcie z powrotem kariery z dodatkowymi zdobyczami, ktre
miayby by zaliczone na moj korzy? Czy te moja decyzja bya wyrazem gbokiej sprzecznoci pomidzy
mn i moj grup spoeczn, od ktrej miaem si coraz dalej odsuwa, cokolwiek by si zdarzyo? Przez dziwny
paradoks, zamiast otworzy przede mn nawy wiat moje. pene przygd ycie zwracao mi raczej mj dawny
wiat, podczas gdy ten, do ktrego zmierzaem, rozazi mi si w palcach. Im bardziej ludzie i kraje, na ktrych
podbj wyruszyem, traciy dla mnie wraz z osigniciem na znaczeniu, jakiego si spodziewaem, tym czciej
te zwodnicze, cho obecne, obrazy ustpoway innym, zachowanym w rezerwie przez moj przeszo, nie
przywizywaem do nich adnej wartoci, kiedy zwizane byy jeszcze z otaczajc mnie rzeczywistoci. W
drodze przez krainy ogldane dotychczas przez niewiele oczu, dzielc egzystencj ludw, ktrych ndza bya
cen zapacon przede wszystkim przez nie same za to, abym mg przeby wstecz tysiclecia, nie
spostrzegaem ju ani ludzi, ani otaczajcych krajobrazw, towarzyszyy mi wizje porzuconej wsi francuskiej,
ktrej si wyrzekem, albo fragmenty muzyki lub poezji bdcych najbardziej konwencjonalnym wyrazem
cywilizacji Starego wiata, a przecie musiaem przekonywa samego siebie, e dokonaem wyboru przeciw
niej, gdy inaczej narazibym si na niebezpieczestwo zapoznania sensu, jaki nadaem memu yciu. Na
paskowyu Mato Grosso byem tygodniami optany nie przez to, co mnie otaczao i czego ju nigdy wicej nie
miaem zobaczy, lecz przez ogran melodi, ktr moje wspomnienie jeszcze zuboyo: melodi etiudy nr 3
opus 10 Szopena. Zdawao mi si, na urgowisko, ktrego gorycz tak bardzo odczuwaem, e w tej melodii
zawarte jest wszystko to, co pozostawiem za sob.
Dlaczego Szopen, ktry mnie nigdy szczeglnie nie pociga? Wychowany w kulcie Wagnera, odkryem
Debussy'ego dopiero niedawno, ju potem jak po raz drugi czy trzeci syszaem Wesele, ktre objawio mi w
Strawiskim wiat, jak mi si wydawao, prawdziwszy i bardziej wany ni sawanny Brazylii i obalio moje
dawne wiaty muzyki.
Lecz w chwili wyjazdu z Francji Pellas dostarczy mi pokarmu duchowego, jakiego aknem: a wic
dlaczego Szopen i jego najbanalniejsze dzieo narzucay mi si w pustyni? Bardziej zajty rozwizywaniem tego
problemu ni obserwacjami, ktre by uzasadniay moje trudy, mwiem sobie, e postp, polegajcy na przejciu
od Szopena do Debussy'ego, jest moe peniejszy, gdy odbywa si w odwrotnym kierunku. Rozkoszowaem si
obecnie w muzyce Szopena tymi cudami, dla ktrych ceniem wyej Debussy'ego, lecz w sposb cilej
zespolony z dzieem, jeszcze troch niepewny i tak dyskretny, e nie dostrzegaem z pocztku tych piknoci i
zwrciem si od razu do ich najbardziej ostentacyjnego przejawu. Dokonywaem podwjnego postpu:
zgbiajc dzieo dawniejszego kompozytora odkrywaem pikno niedostpne dla tego, kto by pozna najprzd
Debussy'ego. Kochaem Szopena z powodu nadmiaru, a nie z powodu braku, jak kto, dla kogo rozwj muzyki
zatrzyma si na nim. Z drugiej strony nie potrzeba mi byo penego podniecenia, aby wzbudzi we mnie pewne
emocje, wystarcza znak, aluzja, zarysowanie si pewnych form.
Mila za mil ta sama fraza muzyczna piewaa w mojej pamici, nie mogem si od niej uwolni.
Odkrywaem w niej ustawicznie nowe uroki. Luna z pocztku, zdawao si, e wije stopniowo swoj ni jakby
w celu ukrycia jej zakoczenia. Zwoje staway si w kocu nie do rozwikania, tak e zapytywaem si, jak zdoa
si z tego wyplta; nagle jaka nuta rozstrzygaa wszystko i wyjanienie wydao si jeszcze mielsze ni
poprzednie zaciemniajce zabiegi, ktre wywoay je i umoliwiy. Po jej usyszeniu nowy sens rozwietla
poprzedzajce ewolucje: ich poszukiwania nie byy dowolne, lecz stanowiy przygotowanie do tego
niespodziewanego rozwizania. Czy wanie to byo podr? Eksploracj pustyni mojej pamici bardziej ni tej
pustyni, ktra mnie otaczaa?
Pewnego popoudnia, gdy wszystko spao w przytaczajcym upale, leaem skulony w hamaku i chroniony
przed dumami (jak si tam mwi) przez moskitier, ktrej gsta etamina wzmaga duszno, wydawao mi si,
e drczce mnie problemy mogyby by tematem sztuki teatralnej. Wyobraaem j sobie z tak dokadnoci,
jakby bya napisana. Indianie znikli: przez sze dni pisaem od rana do wieczora na odwrocie kart pokrytych
swkami, szkicami i genealogiami. Po czym natchnienie opucio mnie wrd pracy i nigdy nie powrcio.
Odczytujc moje bazgroty sdz, e nie powinienem tego aowa.
Moja sztuka nasila tytu Apoteoza Augusta i bya now wersj Cynny. Na scenie wystpowali dwaj ludzie,
przyjaciele z lat dziecistwa, ktrzy odnaleli si w momencie decydujcym o ich rnym losie. Jeden z nich
myla, e dokona wyboru przeciwko cywilizacji, a odkrywa, e uy skomplikowanych rodkw, by do niej
powrci, lecz metod unicestwiajc sens i warto alternatywy, wobec ktrej kiedy si w swym przekonaniu
znalaz. Drugi, przeznaczony od dziecka do ycia spoecznego i jego honorw, rozumie, e wszystkie jego
wysiki zmierzay do kresu, ktry je unicestwia. Obaj szukaj w zniszczeniu jednego przez drugiego ocalenia
sensu wasnej przeszoci, choby przez mier.
Sztuka zaczyna si w chwili, gdy senat, chcc nada Augustowi godno wysz ni godno cezara, uchwali
apoteoz i przygotowuje si do zaliczenia go za ycia w poczet bogw. W ogrodach paacu dwaj stranicy
rozmawiaj o tym zdarzeniu i staraj si przewidzie jego nastpstwa ze swego prywatnego punktu widzenia.
Czy zawd policjanta nie stanie si niemoliwy? Jak mona chroni boga, ktry ma ten przywilej, e moe
przemieni si w owada lub nawet sta si niewidzialny i unieruchomi, kogo zechce? Rozwaaj spraw
strajku, a w kadym razie naley im si podwyka.
Nadchodzi naczelnik policji i wyjania im, e s w bdzie. Policja nie ma misji, ktra by odrniaa j od
tego, komu suy. Obojtna wobec celu, utosamia si z osob i interesami swych panw i byszczy ich chwa.
Policja gowy pastwa, ktra staa si bogiem, bdzie rwnie boska. Tak jak dla niego, tak i dla niej wszystko
bdzie moliwe. Zdajc sobie spraw z jej prawdziwej natury bdzie mona powiedzie o niej stylem agencji
detektywistycznych: Widzi wszystko, syszy wszystko, nikt si tego nie domyla. Scena zapenia si osobami,
ktre wychodz z senatu komentujc zebranie. Kilka obrazw ilustruje sposoby ujmowania przedzierzgnicia si
czowieka w boga: przedstawiciele wielkich interesw spekuluj na nowych okazjach wzbogacenia si. August,
cezar w kadym calu, myli tylko o wzmocnieniu swej wadzy, odtd niezalenej od intryg i kombinacji. Dla
jego ony Liwii apoteoza jest ukoronowaniem kariery: Dobrze na ni zasuy. W sumie Akademia
Francuska. Kamilla, moda siostra Augusta, zakochana w Cynnie, zapowiada bratu jego powrt po dziesiciu
latach ycia penego przygd. Kamilla yczy sobie, by August si z nim zobaczy, gdy ma nadziej, e Cynna,
jak zawsze kapryny i poetyczny, powstrzyma jej brata od tego, by nieodwoalnie przeszed na stron adu.
Liwia si temu sprzeciwia: Cynna wprowadza tylko element bezadu w karier Augusta, to zapalona gowa,
dobrze mu jedynie wrd dzikich. August skonny jest przychyli si do tego pogldu, lecz kolejne delegacje
kapanw i poetw zaczynaj go niepokoi. Wszyscy ujmuj zaliczenie Augusta w poczet bogw jako wygnanie
go ze wiata. Kapani dyskontuj apoteoz, ktra ma przywrci im wadz, poniewa oni s jedynymi
uprawnionymi porednikami pomidzy bogami i ludmi. Artyci chc, aby August przeszed w stan idei i
przesta by czowiekiem. Ku wielkiemu oburzeniu panujcej pary, ktra widzi si jako statuy z marmuru
wielkoci nadnaturalnej, podobne, lecz upikszone, proponuj przedstawienie ich w rozmaitych formach jako
wiry lub wielociany. Zamieszanie wzmaga si wskutek ktliwych owiadcze kobiet lekkich obyczajw
Ledy, Europy, Alkmeny, Danae ktre proponuj, aby August skorzysta z ich dowiadcze w obcowaniu z
boskoci.
August wreszcie sam znajduje si oko w oko z orem: nie jest to konwencjonalny ptak, atrybut bstwa, lecz
nieoswojone zwierz, cieple w dotyku i mierdzce. A jednak to on orze Jupitera; ten sam, co porwa
Ganimeda po krwawej walce, w ktrej modzieniec na prno si broni. Orze wyjania sceptycznemu
Augustowi, e jego bliska ju bosko bdzie wanie polegaa na nieodczuwaniu wstrtu, jaki ogarnia go w tej
chwili, kiedy jest jeszcze czowiekiem. August nie spostrzee, e sta si bogiem wskutek jakiego promiennego
uczucia i macy czynienia cudw, lecz wtedy, gdy zacznie znosi bez wstrtu blisko dzikiej bestii, jej wyziewy
i ekskrementy, jakimi go pokryje. Wszystka, co jest zgnilizn, padlin, wydzielin, wyda mu si bliskie: Motyle
bd si parzyy na twoim karku i byle skrawek nagiej ziemi bdzie wydawa si odpowiednim oem, nie
bdziesz widzia, jak dzisiaj, e jest najeony kolcami, e roi si od owadw i zarazkw.
W drugim akcie August, w ktrym sowa ora obudziy zagadnienie stosunku midzy przyrod a
spoeczestwem, decyduje si zobaczy znowu Cynn, ktry niegdy stawia wyej przyrod dokonujc
wyboru odwrotnego ni ten, ktry doprowadzi Augusta do wadzy. Cynna jest zniechcony. Przez dziesi lat
ycia penego przygd myla tylko o Kamilii, siostrze swojego przyjaciela z lat dziecinnych, polubienie jej
zaleao tylko od niego samego, August oddaby mu j z radoci. Lecz nie chcia otrzyma jej wedug regu
obowizujcych w spoeczestwie: pragn j mie wbrew adowi spoecznemu, a nie przez ten ad. Std ta
pogo za heretyck chwa, ktra pozwoliaby mu zmusi spoeczestwo, aby mu w kocu zezwolio na to, co
gotowe mu byo i tak przyzna.
Teraz kiedy powrci w aureoli cudw: badacz, ktrego snoby wyrywaj sobie na obiady, wie, e tak drogo
okupiona sawa opiera si na kamstwie. Nic z tego, co w przekonaniu innych pozna, nie jest rzeczywiste;
podr jest oszustwem, wydaje si to prawdziwe tylko tym, ktrzy widz jedynie cienie. Zazdrosny o los
Augusta, Cynna chcia posiada wadztwo wiksze ni on: Mwiem sobie, e aden umys ludzki, nawet
umys Platona, nie jest w stanie pozna nieskoczonej rozmaitoci wszystkich istniejcych na wiecie kwiatw i
lici, a ja je poznam; e zaznam uczu, jakie wzbudza niebezpieczestwo, zimno, gd, zmczenie, ktrych wy
wszyscy, yjcy w szczelnie pozamykanych domach w pobliu penych spichrzw, nie moecie sobie nawet
wyobrazi. Jadem jaszczurki, we i szaracz, zbliaem si do tych pokarmw, o ktrych sama myl
przyprawia ci o mdoci, ze wzruszeniem neofity, przekonany, e stworz now wi pomidzy sob i
wszechwiatem. Lecz u kresu swego wysiku Cynna nie znalaz niczego. Wszystko straciem mwi nawet
to, co najbardziej ludzkie, stao si dla mnie nieludzkie. Aby zapeni pustk nieskoczenie dugich dni,
powtarzaem sobie poezje Ajschylosa i Sofoklesa. Niektre z nich tak mnie przenikny, e teraz, kiedy id do
teatru, nie mog dostrzec ich piknoci. Kada wypowied przypomina mi zakurzone cieki, spalone trawy,
oczy zaczerwienione od piasku.
Ostatnie sceny drugiego aktu uwydatniaj sprzecznoci, w jakich wikaj si August, Cynna i Kamilla.
Kamilla podziwia swego podrnika, ktry szarpie si na prno, aby jej wyjani oszustwo tkwice w
opowieci: Na prno chciabym zmieci w moim opowiadaniu ca pustk, ca mao tych zdarze;
wystarcza wcieli je w opowiadanie, eby olnieway i budziy marzenia. A jednak wszystko to jest niczym:
ziemia bya taka sama jak ta ziemia i dba trawy takie same jak na tej ce. Wobec tej postawy Kamilla si
buntuje czujc a za dobrze, e w oczach ukochanego jest jaka istota ofiar tej oglnej utraty zainteresowania, na
ktr cierpi Cynna. Nie jest on do niej przywizany jak do osoby, lecz jak do symbolu jedynej odtd moliwej
wizi pomidzy nim a spoeczestwem. August natomiast rozpoznaje z przeraeniem w przemowach Cynny
sowa ora, lecz nie moe si zdecydowa na wycofanie: za duo interesw politycznych wie si z jego
apoteoz, buntuje si wobec myli, e dla czowieka czynu nie ma absolutnego celu, w ktrym znajdzie on
zarazem nagrod i spokj.
Trzeci akt zaczyna si w atmosferze kryzysu; w wili ceremonii Rzym tonie w boskoci. Mury paacu cezara
zarysowuj si, wtargny do roliny i zwierzta. Miasto jak gdyby zburzone przez jaki kataklizm powraca do
stanu natury. Kamilla zerwaa z Cynn, a zerwanie to staa si dla niego ostatecznym dowodem poraki, o ktrej
by ju przedtem przekonany. Jego uraza kieruje si przeciwko Augustowi. Chocia wybujao przyrody
wydaje mu si marnoci w porwnaniu z solidniejszymi radociami, jakich dostarcza spoeczestwa ludzkie,
chce sam jeden zna jej smak. ,To jest nic, wiem o tym, lecz kocham to nic, gdy je wybraem.
Nie do zniesienia jest dla niego myl, e August moe posiada wszystko: przyrod i spoeczestwo, e
osignie wi z przyrod nie za cen wyrzeczenia si spoeczestwa, lecz od niego jako premi. Zabije wic
Augusta, aby da wiadectwo nieodwoalnoci wyboru. W tym momencie August woa Cynn na ratunek. Jak
odwrci bieg wypadkw, ktre ju nie zale od jego woli, pozostajc wierny samemu sobie? W momencie
uniesienia objawia im si rozwizanie: tak, niech Cynna zabije cezara, jak zamierza. Kady z nich zyska
niemiertelno, o jakiej marzy, August oficjaln, ksikow niemiertelno pomnikw i kultu, a Cynna czarn
niemiertelno krlobjcy, przez ktr zwie si ze spoeczestwem nie przestajc mu przeczy.
Nie wiem dokadnie, jak si to miao wszystko rozwika, gdy ostatnie sceny s niedokoczone. Zdaje si, e
Kamilla niechccy sprowadzia rozwizanie: wrciwszy do swego dawnego uczucia przekonaa brata, e le
zrozumia sytuacj i e Cynna lepiej ni orze spenia rol wysannika bogw. Z t chwil August ujrza wyjcie
polityczne. Jeeli zdoa zwie Cynn, bogowie zostan zarazem oszukani. Podczas gdy umwili si, e ochrona
bdzie zniesiona, a August podda si bezbronny ciosom przyjaciela, kae w tajemnicy podwoi strae. Cynna
nawet do niego nie dotrze. Potwierdzajc bieg losw ich obu, August osignie powodzenie w swoim ostatnim
zamierzeniu: bdzie bogiem, lecz wrd ludzi, przebaczy Cynnie, ktry dozna tylko jeszcze jednej poraki.

XXXVIII. Szklaneczka rumu.

Wyej opowiadana bajka ma tylko jedno usprawiedliwienie: ilustruje wykolejenie, jakiemu podlega myl
podrnika pod dugotrwaym wpywem nienormalnych warunkw ycia. Powstaje jednak problem: jakie
wyjcie ma etnograf ze sprzecznoci, ktre s nastpstwem jego wyboru? Ma przed oczami do swego
rozporzdzenia swoje wasne spoeczestwa: dlaczego decyduje si nim pogardzi i zachowa dla innych
spoeczestw wybranych spord najbardziej oddalonych i najbardziej odmiennych cierpliwo i oddanie,
ktrych w swej determinacji odmawia wspobywatelom? Nie jest przypadkiem, e etnograf ma rzadko postaw
neutraln wobec swej wasnej grupy. Jeeli jest misjonarzem lub administratorem, mona std wnioskowa, e
zgodzi si utosami w takim stopniu z danym adem, i powici si jego propagowaniu; jeeli jednak
wykonywa swj zawd jako naukowiec i pracownik uniwersytecki, istnieje wielkie prawdopodobiestwo, e w
jego przeszoci mona znale obiektywne czynniki wykazujce, e nie jest przystosowany do spoeczestwa,
w ktrym si urodzi. Podejmujc si swej roli, poszukiwa bd praktycznego sposobu pogodzenia swej
przynalenoci do pewnej grupy z rezerw, jak wobec niej odczuwa, bd te, po prostu, sposobu
wykorzystania istniejcego ju stanu oderwania si od grupy, uatwiajcego mu zblienie si do spoeczestw
odmiennych, od ktrych znajduje si ju w poowie drogi.
 Wszake, gdy jest w dobrej wierze, staje wobec pytania: warto, jak przywizuje do spoeczestw
egzotycznych tym wiksza, im s bardziej egzotyczne nie ma wasnych podstaw: jest ona funkcj pogardy, a
czasem wrogoci, jakie wzbudzaj w nim obyczaje panujce w jego wasnym rodowisku. Etnograf, chtnie
wywrotowy wrd swoich i buntowniczy wobec tradycyjnych zwyczajw, okazuje szacunek sigajcy
konserwatyzmu z chwil, gdy chodzi o spoeczestwo bardzo odmienne. Ot jest w tym o wiele wicej i co
innego ni przekora: znam etnografw konformistw. Lecz s oni konformistami w sposb pochodny z tytuu
wtrnej asymilacji ich wasnego spoeczestwa z grupami przez nich badanymi. Ich wyrozumiao skania ich
zawsze do tych ostatnich, i jeli porzucaj postaw dawnego buntu przeciw swemu spoeczestwu, to dlatego, e
robi dodatkow koncesj wobec spoeczestw odmiennych, traktujc spoeczestwo wasne tak, jak pragnliby,
eby traktowano wszystkie inne. Nie mona uciec od tego dylematu: albo etnograf jest zwizany ze swoj grup,
a wtedy inne mog w nim budzi tylko przejciow ciekawo, nigdy nie woln od pewnej reprobacji, albo te
zdolny jest do zupenego oddania si grupom odmiennym, lecz wtedy jego obiektywno jest niepena, gdy
chcc czy nie chcc, aby odda si wszystkim spoeczestwom, musi odej przynajmniej od jednego. Popenia
zatem ten sam grzech, jaki zarzuca tym, ktrzy odmawiaj uprzywilejowanego znaczenia jego powoaniu.
Ta wtpliwo narzucia mi si po raz pierwszy w cigu mego przymusowego pobytu na Antylach, opisanego
na pocztku tej pracy. Na Martynice zwiedziem wytwrnie rumu, proste i zaniedbane; stosowano tam te same
narzdzia i technik co w XVIII wieku. Przeciwnie, na Porto Rica fabryki towarzystwa, ktre posiada rodzaj
monopolu caej produkcji trzciny cukrowej, przedstawiay widok zbiornikw z biaej emalii i chromowanej
armatury. A jednak rumy Martyniki, kosztowane u stp starych drewnianych kadzi z osadem resztek na spodzie,
s agodne i pachnce, podczas gdy rum z Porto Rico jest wulgarny i brutalny. Czy delikatno pierwszych jest
wytworem nieczystoci, ktrych osad zawdzicza si archaicznemu systemowi produkcji? Ten kontrast obrazuje
w moich oczach paradoks cywilizacji, ktrej uroki zwizane s w istocie z osadem unoszonym w jej nurcie, przy
czym nie jestemy w stanie przeciwstawi si jego oczyszczaniu. Majc dwukrotnie racj przyznajemy si do
bdu. Mamy racj, gdy jestemy rozsdni i staramy si powikszy produkcj oraz obniy wasne koszty, lecz
mamy rwnie racj lubic te niedoskonaoci, ktre staramy si usun. ycie spoeczne polega na niszczeniu
tego, co daje mu aromat. Wydaje si, e ta sprzeczno zanika, kiedy przechodzimy od rozwaa nad wasnym
spoeczestwem do innych, odmiennych. Gdy wcignici w ycie naszego spoeczestwa jestemy w jaki
sposb uczestnikami procesu. Nie od nas zaley nie chcie tego, co nasza pozycja kae nam realizowa. Gdy
chodzi a inne spoeczestwa wszystka si zmienia: obiektywizm, niemoliwy w pierwszym przypadku, jest
askawie dozwolony. Bdc widzem, a nie aktorem zachodzcych przemian, mog atwiej pooy na szale ich
stawanie si i przeszo, gdy s tylko pretekstem do kontemplacji estetycznej i rozwaa intelektualnych, nie
narzucajc si w farmie moralnego niepokoju.
Rozumujc jak wyej, rzuciem, by moe, wiato na t sprzeczno: wykazaem jej rda, wyjaniem, w
jaki sposb dochodzimy do przystosowania si do niej. Oczywicie nie rozwizaem jej. Czy wic jest ona
nieunikniona? Twierdzono tak niejednokrotnie, aby nas na tej podstawie potpi. Przejawiajc przez nasze
powoanie predylekcj, ktra nas pociga ku formom spoecznym i kulturowym bardzo odmiennym od naszych
przeceniajc jedne, nie doceniajc drugich dajemy rzekomo dowd zasadniczego braku konsekwencji.
Przecie moemy gosi, e spoeczestwa odmienne s wartociowe tylko opierajc si na wartociach tego
spoeczestwa, ktre wzbudzia w nas ide naszych poszukiwa. Skoro jestemy trwale niezdolni do wyzwolenia
si od norm, ktre nas uksztatoway, nasze wysiki patrzenia z perspektywy na rne spoeczestwa cznie z
naszym byyby znowu wstydliwym przyznaniem jego wyszoci nad wszystkimi innymi.
Za argumentacj tych dobrych apostow kryje si tylko marny kalambur: chc oni przedstawi mistyfikacj
(ktrej si oddaj) jako przeciwiestwo mistycyzmu (jaki nam bdnie zarzucaj). Ankieta etnograficzna czy
archeologiczna wykazuje, e pewne cywilizacje wspczesne lub ju nie istniejce potrafiy albo jeszcze potrafi
rozwizywa pewne zagadnienia lepiej ni my, pomimo e staralimy si usilnie otrzyma te same rezultaty.
Ograniczam si do jednego przykadu: zaledwie od kilku lat poznalimy zasady fizyczne i fizjologiczne, na
ktrych opiera si koncepcja odziey i mieszkania Eskimosw, i dowiedzielimy si, e te wanie zasady,
dotychczas nam nie znane, a nie przyzwyczajenie czy te wyjtkowa konstytucja, pozwalaj im y w surowych
warunkach klimatycznych. Jest to tak prawdziwe, e zrozumiano zarazem, dlaczego rzekome udoskonalenia
odziey Eskimosw, wprowadzane przez podrnikw, okazay si nieodpowiednie i niecelowe. Rozwizanie
tubylcze byo doskonae, brak nam byo tylko zrozumienia teorii, stanowicej jego podstaw, aby si o tym
przekona.
Nie na tym polega trudno. Jeli sdzimy osignicia grup socjalnych w zalenoci od celw
porwnywalnych z naszymi, trzeba niekiedy skoni gow wobec ich wyszoci; lecz zarazem otrzymujemy
prawo sdzenia, a wic potpiania innych celw, ktre nie s zgodne z celami przez nas aprobowanymi.
Przyznajemy przez to samo uprzywilejowane stanowisko naszemu spoeczestwu, jego zwyczajom i normom
dlatego, e obserwator pochodzcy z innej grupy spoecznej wyda co do tych samych przykadw odmienne
sdy. Jake moglibymy w tych warunkach twierdzi, e nasze badania s naukowe? Aby odzyska postaw
obiektywn, bdziemy musieli powstrzyma si od wszelkich sdw tego typu. Trzeba bdzie uzna, e w gamie
moliwoci dostpnych dla spoeczestw ludzkich kade dokonao pewnego wyboru i e te wybory s midzy
sob nieporwnywalne: jedne s warte innych. Lecz wtedy powstaje nowy problem: jeeli w pierwszym
przypadku bylimy zagroeni przez obskurantyzm w formie lepego potpienia tego, co nie nasze, naraamy si
teraz na ustpstwa wobec eklektyzmu zakazujcego nam potpia cokolwiek z jakiejkolwiek kultury, choby to
bya okruciestwo, niesprawiedliwo i ndza, przeciwko ktrym niejednokrotnie protestuje wanie to
spoeczestwo, ktre z powodu nich cierpi. A poniewa te plagi istniej rwnie i u nas, jakie mielibymy
prawa do zwalczania ich we wasnym kraju, skoro wystarczyo, eby powstay gdzie indziej, abymy chylili
przed nimi gowy.
Sprzeczno pomidzy dwiema postawami etnografa: krytyczn u siebie i konformistyczn gdzie indziej,
kryje zatem inn, od ktrej mu jeszcze trudniej si uchroni. Jeeli chce si przyczyni do poprawy wasnego
adu spoecznego, musi potpia wszdzie gdzie indziej warunki podobne do tych, jakie zwalcza u siebie, a
wtedy traci swj obiektywizm i bezstronno. I na odwrt, oderwanie, jakie mu narzucaj skrupuy moralne i
rygor naukowy, zakazuje mu krytyki wasnego spoeczestwa, skoro nie chce osdza adnego, aby pozna
wszystkie. Dziaajc u siebie pozbawia si zrozumienia innych, lecz chcc wszystko rozumie, wyrzeka si
zarazem denia do jakichkolwiek zmian.
Gdyby sprzeczno bya nie do usunicia, etnograf nie powinien by si waha co do wyboru alternatywy: jest
etnografem i chce nim by, nieche przyjmie kalectwo zwizane ze swym powoaniem. Wybra spoeczestwa
obce i musi ponosi konsekwencje tego wyboru: jego rol bdzie tylko je rozumie, nie mgby dziaa w ich
imieniu, gdy sam fakt, e s odmienne, nie pozwala mu za nie myle i chcie, bo sprowadzaoby si to do
utosamiania si z nimi. Ponadto powstrzyma si od dziaania we wasnym spoeczestwie z obawy przed
zajciem stanowiska wobec wartoci, ktre mogyby si znale w innych spoeczestwach, a wic przed
wprowadzeniem przesdw do swej myli. Pozostanie w mocy wycznie pierwotny wybr, co do ktrego
odmwi wszelkiego usprawiedliwienia: akt czysty nie motywowany albo jeeli to moliwe, uzasadniony
rozwaaniami zewntrznymi, wyprowadzonymi z charakteru lub historii kadego czowieka. Na szczcie nie
jestemy w tej sytuacji, spojrzawszy w przepa, na ktrej skraju si znajdujemy, pozwlmy sobie na szukanie
wyjcia. Mona je znale pod pewnymi warunkami: umiarkowania sdw i podziau trudnoci na dwa etapy.
adne spoeczestwo nie jest doskonae. Kade nosi w sobie z natury rzeczy nieczysto nie do pogodzenia z
normami, jakie gosi, przejawia si ona konkretnie w pewnej dozie niesprawiedliwoci, braku wraliwoci i
okruciestwa. Jak oceni t doz? Ankieta etnograficzna dochodzi do tej oceny. Jeeli prawd jest, e przy
porwnywaniu niewielkiej liczby spoeczestw wydaj si one wzajemnie od siebie bardzo odmienne, rnice
malej, gdy pole badania si rozszerza. Odkrywa si wwczas, e adne spoeczestwo nie jest z gruntu dobre,
lecz rwnie adne nie jest z gruntu ze, wszystkie daj swym czonkom pewne korzyci, biorc pod uwag osad
niesprawiedliwoci, ktrego znaczenie pozostaje w przyblieniu stae i ktre odpowiada, by moe, specyficznej
bezwadnoci opierajcej si w dziedzinie ycia spoecznego wysikom organizacyjnym. Zdanie to zdziwi
amatora opowieci podrniczych, przejtego wspomnieniami barbarzyskich obyczajw tego czy innego
ludu. Jednake te reakcje naskrka nie mog oprze si poprawnej ocenie faktw i ich uszeregowaniu w szerszej
perspektywie. Wemy przypadek ludoerstwa, ktre budzi u nas najwicej przeraenia i wstrtu spord
wszystkich praktyk dzikich. Trzeba bdzie przede wszystkim wyeliminowa z nich formy czysto alimentarne,
tzn. te, w ktrych apetyt na ludzkie miso tumaczy si brakiem innego pokarmu zwierzcego, jak na niektrych
wyspach polinezyjskich. adne spoeczestwo nie jest moralnie chronione przed wiecznym godem;
wygodzenie mae doprowadzi ludzi do jedzenia byle czego niedawny przykad obozw koncentracyjnych
jest na to dowodem.
Pozostaj formy ludoerstwa, ktre mona by nazwa pozytywnymi, tzn. te, ktre zale od przyczyn
mistycznych, magicznych lub religijnych: spoywanie czsteczki ciaa przodka lub trupa nieprzyjaciela, aby
pozwoli na wcielenie si jego cnt albo te zneutralizowanie jego wadzy. Pomijajc fakt, e tego rodzaju
obrzdki wypeniane s najczciej w sposb bardzo dyskretny i dotycz maych iloci materii organicznej,
sproszkowanej lub zmieszanej z innymi pokarmami, naley przyzna, e nawet gdy przybieraj formy bardziej
jawne, potpienie moralne takich zwyczajw zakada albo wiar w cielesne zmartwychwstanie, uniemoliwione
wskutek materialnego zniszczenia zwok, albo potwierdzenie istnienia wizi pomidzy dusz i ciaem i
odpowiedniego dualizmu, tzn. przekona tej samej natury co te, w imi ktrych praktykowane jest rytualne
spoywanie. Nie mamy przy tym racjonalnych podstaw do wywyszania si tym bardziej e dezynwoltura
wobec pamici zmarego, jak moglibymy zarzuci kanibalizmowi, nie jest na pewna wiksza, lecz wrcz
przeciwnie, ni tolerowana przez nas dezynwoltura panujca w prosektoriach.
Lecz przede wszystkim musimy przekona samych siebie, e obcemu obserwatorowi, nalecemu do innego
spoeczestwa, niektre nasze zwyczaje wydayby si takie same co do swej natury jak ludoerstwo, ktre
uwaamy za co sprzecznego z pojciem cywilizacji. Myl o naszych zwyczajach sdowych i penitencjarnych.
Badajc je z zewntrz, miaoby si ochot przeciwstawi sobie dwa typy spoeczestw: spoeczestwa; ktre
praktykuj antropofagi, tzn. widz w pochanianiu niektrych jednostek wadajcych gronymi siami jedyny
sposb zneutralizowania tych si, a nawet ich wykorzystania, i spoeczestwa, ktre, tak jak nasze, przyjy co,
co mona by nazwa antropoemi (od greckiego emein wymiotowa) i w obliczu tego samego problemu
wybray odwrotne rozwizanie, polegajce na wyrzucaniu tych niebezpiecznych istot poza obrb ciaa
spoecznego, trzymajc je w terminowym lub doywotnim odosobnieniu bez kontaktu z ludmi, w zakadach
przeznaczonych dla tego uytku. W wikszoci spoeczestw, zwanych przez nas pierwotnymi, ten zwyczaj
wzbudzaby gbokie oburzenie: naznaczyby nas w ich oczach pitnem takiego samego barbarzystwa, jakie
mielibymy ch im przypisa z racji ich odpowiadajcych naszym zwyczajw.
Niektre spoeczestwa, wydajce si nam pod pewnymi wzgldami okrutne, potrafi by ludzkie i yczliwe,
gdy si na nie patrzy z innego punktu widzenia. Wemy Indian zamieszkaych na rwninach Ameryki Pnocnej,
ktrzy s podwjnie charakterystyczni, gdy praktykowali ludoerstwo w pewnych umiarkowanych formach, a
zarazem stanowi jeden z rzadkich przykadw ludu prymitywnego posiadajcego zorganizowan policj. Tej
policji (ktra bya zarazem wadz wymiaru sprawiedliwoci) nie przyszoby nigdy na myl, e ukaranie
winnego powinna wyraa si w zerwaniu wizw spoecznych. Jeeli tubylec wykroczy przeciwko prawom
plemienia, by karany zniszczeniem caego mienia: namiotu i koni. Lecz jednoczenie policja zacigaa dug
wobec niego: do niej naleao zorganizowanie przez zbiorowo naprawienia szkody, jak winny ponis za
kar. To wynagrodzenie zobowizywao winnego wobec grupy, ktrej mia okaza wdziczno wyraajc si
w podarunkach: caa zbiorowo a take sama policja pomagaa mu je zebra, co znowu odwracao stosunki,
i tak dalej, dopki, po serii wzajemnych wiadcze, zakcenie porzdku nie zostao zlikwidowane i dawny ad
nie powrci. Takie zwyczaje s nie tylko bardziej ludzkie ni nasze, lecz nawet bardziej zwarte logicznie, jeeli
sformuujemy zagadnienie w terminach naszej nowoczesnej psychologii: wedug regu logiki infantylizacja
winnego, bdca zaoeniem pojcia kary, wymaga przyznania ukaranemu odpowiedniego prawa do
wynagrodzenia, w braku ktrego pierwszy zabieg traci skuteczno, a nawet pociga za sob nastpstwo wprost
odwrotne do tych, jakich si spodziewano. Szczytem absurdu jest traktowa wedug naszych regu winnego
zarazem jak dziecko, aby stworzy upowanienie do wymierzenia mu kary, i jak dorosego, aby odmwi mu
pocieszenia, i sdzi, e osignlimy wielki postp duchowy, gdy zamiast spoywa niektrych blinich
wolimy okalecza ich fizycznie i moralnie.
Takie analizy przeprowadzone uczciwie i metodycznie doprowadzaj do dwch rezultatw: wprowadzaj
pierwiastek umiarkowania i dobrej wiary w ocen zwyczajw i stylw ycia najbardziej oddalonych od naszych,
nie przyznajc im zarazem absolutnych cnt, jakich nie posiada adne spoeczestwo. Nadto odbieraj naszym
obyczajom t oczywisto, do ktrej uznania wystarcza fakt zupenej nieznajomoci innych zwyczajw lub
choby czciowe i tendencyjne ich poznanie. Jest wic prawd, e analiza etnologiczna wywysza
spoeczestwa odmienne i obnia spoeczestwo obserwatora; w tym sensie zawiera ona sprzeczno. Lecz
jeeli zechcemy zastanowi si nad tym, co si stao, dojdziemy do przekonania, e ta sprzeczno jest bardziej
pozorna ni rzeczywista.
Mwiono czasami, e jedynie spoeczestwo zachodnie wydao etnografw, e w tym ley jego wielko i w
braku innych wyszoci, zaprzeczanych przez etnografw, jest to jedyna wyszo, przed ktr zmuszeni s
skoni gowy, gdy bez niej by nie istnieli. Mona by rwnie dobrze twierdzi przeciwnie: jeeli Zachd wyda
etnografw, to dlatego e musiay go drczy wyrzuty sumienia, ktre zmuszay go do konfrontacji swojego
obrazu z obrazem spoeczestw odmiennych, w nadziei, e znajdzie w nich odbicie tych samych skaz albo te
pomoc do wyjanienia, w jaki sposb wasne wady rozwiny si w jego onie. Lecz nawet jeli prawd jest, e
porwnanie naszego spoeczestwa ze wszystkimi innymi, wspczesnymi i ju nie istniejcymi, doprowadza do
zawalenia si jego podstaw, to ten sam los spotyka rwnie te inne spoeczestwa. Oglna przecitna, o ktrej
mwiem przed chwil, uwydatnia wiele potwornoci; wykrywamy, e i nas one dotycz, i to nie wskutek
przypadku, gdy gdyby nas nie byo i gdybymy nie zasuyli na pierwsze miejsce w tym smutnym
wspzawodnictwie, etnografia nie ujrzaaby wrd nas wiata dziennego, nie odczulibymy jej potrzeby.
Etnograf nie moe pozosta obojtny wobec wasnej cywilizacji i odmwi solidarnoci z jej bdami, tym
bardziej e samo jego istnienie jest zrozumiae tylko jako usiowanie odkupienia jest on symbolem ekspiacji.
Lecz inne spoeczestwa uczestnicz rwnie w tym grzechu pierworodnym: niezbyt liczne co prawda i tym
rzadsze, gdy schodzimy w d po szczeblach postpu. Wystarczy zacytowa Aztekw, otwart ran na ciele
amerykaskim, ich maniakalne optanie krwi i tortur (w rzeczywistoci powszechne, lecz przejawiajce si u
nich w tej jaskrawej formie, ktr przez porwnanie mona tak okreli) choby zrozumiae ze wzgldu na
potrzeb oswojenia ze mierci umieszcza ich obok nas, nie jako jedynych niesprawiedliwych, lecz ze wzgldu
na to, e byli nimi na nasz sposb, ale ponad miar.
Jednake to potpienie nas samych przez nas nie oznacza, e dajemy wiadectwo doskonaoci takiemu lub
innemu spoeczestwu wspczesnemu lub istniejcemu w przeszoci w okrelonym czasie i miejscu. To byoby
naprawd niesprawiedliwoci, gdy postpujc w ten sposb zapoznawalibymy fakt, e gdybymy naleeli do
tego spoeczestwa, wydawaaby si nam ono rwnie nie do zniesienia: potpialibymy je z tego samego tytuu
co nasze wasne. Czy dojdziemy zatem do wytoczenia procesu kademu porzdkowi spoecznemu, jakikolwiek
by by? do gloryfikowania stanu natury, do ktrego porzdek spoeczny wnis jedynie korupcj? Nie ufaj
temu, kto przychodzi zaprowadzi ad mwi Diderot, ktry sta na tym stanowisku. Dla niego krtki kurs
historii ludzkoci streszcza si w nastpujcy sposb: Istnia czowiek naturalny: wprowadzono we
czowieka sztucznego i w gbi wybucha ustawiczna wojna, ktra trwa cae ycie. Ta koncepcja jest
absurdalna. Kto mwi czowiek, mwi zarazem jzyk, a kto mwi jzyk, mwi spoeczestwa. Polinezyjczycy
Bougainville'a (w dodatku do podry tego autora Diderot proponuje t teori) yli w spoeczestwie nie
inaczej ni my. Twierdzc co innego, zwracalibymy si przeciwko etnografii, a nie w kierunku, w ktrym
pobudza nas ona do bada.
Poruszajc te zagadnienia przekonuj si, e nie ma odpowiedzi prcz tej, ktr da Rousseau: Rousseau tak
okrzyczany, gorzej znany dzisiaj ni kiedykolwiek, naraony na mieszne oskarenie, przypisujce mu
gloryfikacj stanu natury. Jest to bd Diderota, a nie Rousseau, Rousseau twierdzi wrcz przeciwnie i jedyny
wskaza wyjcie z tych sprzecznoci, wrd ktrych bkamy si w lad za jego przeciwnikami; Rousseau by
najbardziej etnografem spord filozofw; cho nigdy nie podrowa w dalekich krajach, jego dokumentacja
bya tak pena, jak to byo moliwe dla czowieka jego epoki, w przeciwiestwie do Voltaire'a oywia j przez
ciekawo pen sympatii dla obyczajw i myli ludowej, Rousseau nasz nauczyciel, Rousseau nasz brat, wobec
ktrego bylimy tak niewdziczni, lecz ktremu kada stronica tej ksiki mogaby by dedykowana, gdyby ten
hod nie by niegodny jego wielkiej pamici. Moemy uwolni si od sprzecznoci nierozcznej ze
stanowiskiem etnografa, tylko powtarzajc ze swej strony drog, ktra pozwolia mu przej od ruin
pozostawionych przez Rozpraw o rdach nierwnoci do wielkiej konstrukcji Umowy spoecznej, ktrej
tajemnic odkrywa Emil. Dziki niemu wiemy, w jaki sposb, unicestwiwszy wszelki ad, mona jeszcze odkry
zasady, ktre pozwalaj na zbudowanie nowego.
Nigdy Rousseau nie popeni bdu Diderota idealizowania czowieka naturalnego. Nie naraa si on na
pomieszanie stanu natury i stanu spoecznego, wie, e ten ostatni jest nierozczny z czowiekiem, cho pociga
za sob cierpienie. Jedynym zagadnieniem jest, czy te cierpienia s nierozczne ze stanem spoecznym. Poza
naduyciami i zbrodniami naley wic poszukiwa niewzruszonej podstawy spoeczestwa ludzkiego.
Do tego poszukiwania ankieta etnograficzna przyczynia si w dwojaki sposb. Wykazuje ona, e tej podstawy
nie mona znale w naszej cywilizacji: ze wszystkich badanych spoeczestw nasze jest od niej zapewne
najbardziej oddalone. Z drugiej strony, wyodrbniajc cechy wsplne wikszoci spoeczestw ludzkich,
etnografia pomaga w skonstruowaniu typu, ktrego adne spoeczestwo wiernie nie powtarza, lecz ktry
okrela kierunek, w jakim powinny i badania. Rousseau myla, e sposb ycia, ktry nazywamy obecnie
neolitycznym, daje jego najbardziej przybliony obraz dowiadczalny. Mona si z nim godzi lub nie. Skaniam
si do tego, by uwaa, e mia racj. W dobie neolitycznej czowiek poczyni ju wikszo wynalazkw
niezbdnych do zapewnienia sobie bezpieczestwa. Widzielimy, dlaczego mona wyczy z nich pismo; nie
jest oznak prymitywizmu powiedzie, e jest ono broni obosieczn, nowoczeni cybernetycy odkryli t
prawd. W dobie neolitycznej czowiek stworzy sobie ochron przed zimnem i godem, zdoby wolny czas na
mylenie; zapewne le walczy z chorobami, lecz wcale nie jest oczywiste, eby postpy higieny day wicej ni
przesunicie na inne mechanizmy: jak wielkie okresy godu i wojny eksterminacyjne, zadania utrzymania
umiaru demograficznego, do ktrego epidemie przyczyniay si w sposb wcale nie bardziej przeraajcy.
W tym wieku mitw czowiek nie by bardziej wolny ni dzisiaj, lecz by niewolnikiem tylko przez swe
czowieczestwo. Poniewa jego wadza nad przyrod bya bardzo ograniczona, chronia go, i w pewnym sensie
wyzwalaa, mikka osona marze. W miar jak marzenia przeistaczay si w wiedz, wzrastaa potga
czowieka, stawiaa nas zarazem jeli mona tak powiedzie oko w oko z wszechwiatem. Czyme jest
naprawd ta potga, z ktrej czerpiemy tyle dumy, jeli nie subiektywn wiadomoci stopniowego stapiania
si czowieka ze wiatem fizycznym. Jego wielkie determinizmy dziaaj odtd ju nie jako obce przerastajce
siy, lecz za porednictwem myli, kolonizujc nas na rzecz milczcego wiata, ktrego stalimy si agentami.
Rousseau mia prawdopodobnie racj uwaajc, e dla naszego szczcia byoby lepiej, gdyby ludzko
trzymaa si zotego rodka pomidzy indolencj stanu pierwotnego a niepohamowan aktywnoci naszej
mioci wasnej, e ten stan by lepszy dla czowieka i e na to, by z niego wyj, trzeba byo jakiego
zgubnego przypadku, w ktrym mona rozpozna zjawiska podwjnie wyjtkowe poniewa byo jedyne i
spnione, polegao ono na powstaniu cywilizacji mechanicznej. Jest jednak jasne, e ten stan poredni nie jest
bynajmniej stanem pierwotnym, e zakada i toleruje pewn doz postpu; jasne jest rwnie, e adne z
opisanych spoeczestw nie przedstawia obrazu uprzywilejowanego, nawet jeeli przykad dzikich, ktrych
znaleziono prawie wszdzie w tym stanie, potwierdza, jak si wydaje, e rd ludzki by stworzony do tego, by w
nim pozosta.
Badanie dzikich przynosi co innego ni rewelacj utopijnego stanu natury lub odkrycie spoeczestwa
doskonaego w sercu puszczy: pomaga nam ono zbudowa teoretyczny model spoeczestwa ludzkiego, nie
odpowiadajcy adnej rzeczywistoci moliwej do zaobserwowania; przy pomocy tego modelu dojdziemy do
odrnienia tego, co jest pierwotne i sztuczne w obecnej naturze czowieka, i do poznania stanu, ktry ju nie
istnieje, by moe, nie istnia nigdy i prawdopodobnie nie bdzie istnia, lecz o ktrym trzeba jednak mie
waciwe pojcie, aby dobrze ocenia nasz stan obecny. Cytowaem ju t formu, eby wyjani sens mojej
ankiety u Nambikwara, gdy myl Rousseau, zawsze wyprzedzajca sw epok nie oddzielaa socjologii
teoretycznej od ankiety w laboratorium lub w terenie, ktrej potrzeb zrozumia. Czowiek naturalny nie jest ani
dawniejszy ni spoeczestwo, ani nie znajduje si na zewntrz spoeczestwa. Do nas naley znalezienie jego
formy, immanentnej stanowi spoecznemu, poza ktrym ycie czowieka jest nie do pomylenia; a zatem
opracowanie programu dowiadcze, jakie byyby potrzebne do poznania czowieka naturalnego, i okrelenie
rodkw do przeprowadzenia tych dowiadcze w onie spoeczestwa.
Lecz ten model takie jest rozstrzygnicie Rousseau jest wieczny i uniwersalny Inne spoeczestwa nie s
moe lepsze ni nasze, a nawet jeeli jestemy skonni tak myle, nie mamy do naszej dyspozycji metody, aby
tego dowie. Poznajc je lepiej, zyskujemy jednak rodek do oderwania si od naszego nie dlatego, e jest ono
absolutnie lub wycznie ze, lecz dlatego, e wanie tylko od niego powinnimy si wyzwoli, a wyzwalamy
si przez istnienie innych. Dochodzimy w ten sposb da moliwoci przystpienia do drugiego, etapu, ktry
polega na tym, aby, nie zachowujc niczego z adnego spoeczestwa, wykorzysta je wszystkie w celu
wyodrbnienia zasad ycia spoecznego, ktre bdziemy mogli stosowa w celu zreformowania naszych
wasnych obyczajw, a nie obyczajw obcych spoeczestw: z racji przywileju bdcego odwrceniem
poprzedniego, jestemy w stanie zmieni tylko wasne spoeczestwo, nie naraajc go na niebezpieczestwo
zniszczenia, gdy zmiany, jakie do wprowadzamy, pochodz z niego.
Umieszczajc poza czasem i przestrzeni model, ktrym si kierujemy, naraamy si wprawdzie na pewne
niebezpieczestwo polegajce na niedocenianiu rzeczywistoci postpu. Nasze stanowisko sprowadza si do
twierdzenia, e ludzie zawsze i wszdzie podejmowali to samo zadanie wyznaczajc sobie ten sam cel i e w
biegu ich historii zmieniay si tylko rodki. Przyznaj, e ta postawa nie budzi we mnie niepokoju; wydaje si
ona najbardziej zgodna z faktami, jakie odkrywa przed nami historia i etnografia, a nade wszystko wydaje mi si
podna. Fanatycy postpu naraaj si na niebezpieczestwo bdu przez bagatelizowanie olbrzymich bogactw
zgromadzonych przez ludzko z jednej i drugiej strony wskiego pasma, w ktre utkwili swj wzrok;
przeceniajc wag dokonanych wysikw, nie doceniaj, wszystkich tych, ktre nam pozostay do spenienia.
Jeeli ludzie nie zabierali si nigdy do adnej innej roboty prcz budowania spoeczestwa zdolnego do ycia,
siy, ktre oywiay naszych odlegych przodkw, s take i w nas. Nic nie jest rozegrane, moemy wszystko
zacz od nowa. To, co zostao zrobione i le zrobione, moe by przerobione. Zoty wiek, ktry lepy przesd
umieci za nami (lub przed nami, jest w nas. Braterstwo ludzi nabiera konkretnego sensu, w najbiedniejszym
plemieniu widzimy potwierdzenie naszego obrazu i dowiadczenie, ktre w poczeniu z innymi moemy sobie
przyswoi jako nauk. Odnajdziemy w niej dawn wieo. Gdy wiedzc, e od tysicleci czowiek nie
osign niczego prcz powtarzania si, osigniemy to szlachectwo myli, ktre polega, poza wszystkim, co ju
powiedziane, na nadaniu punktowi wyjcia naszych refleksji niewypowiedzianej wielkoci pocztkw. Poniewa
by czowiekiem, znaczy dla kadego z nas nalee do pewnej klasy, pewnego spoeczestwa, kraju, kontynentu,
cywilizacji, dla nas, Europejczykw i mieszkacw staego ldu, przygoda w sercu Nowego wiata oznacza
przede wszystkim, e to nie jest nasz wiat i e popenilimy zbrodni zniszczywszy go, i e to si ju nigdy nic
odstanie.
Wejrzawszy w siebie po tej konfrontacji zdobdmy si na to, aby wyrazi ten wiat w jego pierwszych
przejawach odwoujc si do czasu, kiedy nasz wiat straci nadarzajc si okazj wyboru swej misji.

XXXIX. Taxila.
U stp gr Kaszmiru pomidzy Rawalpindi i Peshawarem znajduj si wykopaliska Taxila o kilka kilometrw
od kolei elaznej. Udaem si tam wanie kolej i niechccy wywoaem may dramat. Jedyny przedzia
pierwszej klasy, do ktrego wsiadem, nalea do starego typu sleep 4, seat 6 i by czym porednim midzy
wozem dla byda, salonem i wizieniem, gdy w oknach byy kraty ochronne. Rozsiada si tu muzumaska
rodzina: m, ona i dwoje dzieci. Dama bya purdah; uparcie odwrcona do mnie plecami, owinita w burkah
skulia si na swej aweczce. Jednak, wbrew usiowaniom odosobnienia, si, blisko ta wydawaa si nazbyt
skandaliczna i rodzina musiaa si rozdzieli: kobieta z dziemi przeniosa si do damskiego przedziau, podczas
gdy m zajmowa nadal zarezerwowane miejsca, rzucajc w moj stron wrogie spojrzenia. Pogodziem si
atwiej z tym incydentem, prawd mwic, ni z widokiem poczekalni na stacji, gdzie po przybyciu
oczekiwaem dalszego rodka lokomocji; poczekalnia ta przylegaa do salonu o cianach wyoonych brzow
boazeri, wzdu ktrych stao ze dwadziecia sedesw, jakby przygotowanych na zebranie jakiego
towarzystwa enterologicznego.
Jeden z tych maych konnych powozikw, zwanych gharry, w ktrych siedzi si plecami do wonicy,
naraajc si na niebezpieczestwo wypadnicia przez porcz przy kadym wstrzsie, zawiz mnie do osiedla
archeologicznego zakurzon drog pomidzy domami z polepy, stajcymi wrd eukaliptusw, tamaryszkw,
drzew morwowych i pieprzowych. Sady pomaraczowe i cytrynowe rozpocieray si u stp niebieskawego
wzgrza porosego tu i wdzie oliwkami.
 Wyprzedzaem wieniakw ubranych w pastelowe kolory: biay, rowy, lila i ty, z turbanami w ksztacie
plackw na gowach. Przybyem wreszcie do pawilonw administracyjnych otaczajcych muzeum. Byo
umwione, e mam tu zosta przez krtki okres potrzebny do zwiedzenia wykopalisk. Mogem rwnie dobrze
przyjecha niespodziewanie, gdy oficjalny i pilny telegram wysany w przeddzie z Lahore, aby
zapowiedzie moj wizyt, doszed do rk dyrektora dopiero pi dni pniej wskutek powodzi szerzcych si w
Pendabie.
Taxila, ktra nosia niegdy sanskryck nazw Takshasil miasto kamieniarzy zajmuje podwjny
amfiteatr, gboki na dziesi kilometrw, uksztatowany przez zbiegajce si doliny rzek Haro i Tamra-Nala,
zwanej w staroytnoci Tiberio-Potamos. Obie doliny i acuch, ktry je przedziela, byy zamieszkane przez
czowieka bez przerwy w cigu 10 lub 12 wiekw od zaoenia najstarszego odkopanego miasteczka,
pochodzcego z VI wieku przed nasz er, a do zburzenia klasztorw buddyjskich przez biaych Hunw, ktrzy
zawojowali krlestwa Kushan i Gupta midzy r. 500 a 600 po narodzeniu Chrystusa.
Idc w gr dolin, schodzi si w gb wiekw. Bhir Mound u stp rodkowego acucha jest najstarszym
osiedlem; kilka kilometrw wyej znajduje si miasto Sirkap, ktre zaznao wietnoci pod panowaniem Partw,
a tu za murami witynia Zoroastra Jandial, ktr odwiedzi Apollonius z Tyany, jeszcze dalej ley miasta
Kushan, Sirsuk, a naokoo na wzniesieniach stupa i klasztory buddyjskie Mohra Moradu, Jaulian Dharmarjik,
najeone posgami z gliny niegdy surowej; poary wzniecone przez Hunw ocaliy je przypadkiem przez
wypalenie.
Okoo V wieku przed nasz er istniao tu miasteczko, wcielone do imperium Achemenidw, stao si ono
orodkiem uniwersyteckim. W swym pochodzie do Jumny Aleksander zatrzyma si na kilka tygodni w 326 r, w
tym miejscu, gdzie dzisiaj s ruiny Bhir Mound. Sto lat pniej cesarze Maurya panuj nad Taxil, gdzie Asoka,
ktry zbudowa najwiksz stupa, sprzyja buddyzmowi. Pastwo Maurya rozpada si po jego mierci w r. 231,
a na jego miejsce przychodz krlowie greccy z Baktriany. W latach osiemdziesitych przed nasz er osiedlaj
si tu Scytowie, opuszczajc z kolei kraj na rzecz Partw, ktrych panowanie rozciga si do okoo r. 30 po
naradzeniu Chrystusa od Taxili do Doura-Europos. W tym czasie umieszcza si dat odwiedzin Apolloniusa.
Lecz od dwch wiekw ludy Kushan wdruj z pnoco-zachodu, opuszczaj one Chiny okoo 170 lat przed
narodzeniem Chrystusa i dochodz a do Baktriany, Oxusu, Kabulu i wreszcie pnocnych Indii, okupuj je
przez pewien czas okoo r. 60 ssiadujc z Partami. Ludy Kushan podupady od III wieku i zginy pod ciosami
Hunw 200 lat pniej. Kiedy pielgrzym chiski Hsuan Tsang odwiedza w VII wieku Taxil, znajduje ju tylko
lady minionej wietnoci.
W centrum Sirkap, ktrego ruiny krel na ziemi plan czworoktny i rwniutkie ulice, wznosi si pomnik
wyjaniajcy pene znaczenie Taxili: jest to otarz tzw. ora o dwch gowach, na cokole wida trzy portyki w
paskorzebie jeden z frontonem w stylu greckorzymskim, drugi w formie dzwonu w stylu bengali, trzeci
wierny archaicznemu stylowi buddyjskiemu portali Bharhut. Lecz nie doceniaoby si jeszcze Taxili,
ograniczajc j tylko do miejsca, w ktrym przez kilka wiekw trzy najwiksze tradycje duchowe Starego
wiata yy obok siebie: hellenizm, hinduizm, buddyzm, gdy obecna bya tu take Persja Zoroastra, jak
rwnie, z Partami i Scytami, ich cywilizacja stepowa poczona tutaj z inspiracj greck, dziki ktrej
stworzya najpikniejsze klejnoty, jakie kiedykolwiek wyszy z rk zotnikw: te wspomnienia nie wygasy
jeszcze, kiedy islam podbi te ziemie, aby ich ju odtd nie opuci. Z wyjtkiem chrzecijastwa spotykaj si
tu wszystkie wpywy, jakie przenikay cywilizacj Starego wiata. Dalekie rda zmieszay swe wody. Ja sam,
przybysz europejski, rozmylajc na tych ruinach, daj wiadectwo tradycji, ktrej tu brak. Gdzie, jeeli nie w
tym miejscu, ktre przedstawia jego mikrokosmos, czowiek Starego wiata mgby przesuchiwa samego
siebie, wic si ze swoj histori?
Bdziem pewnego dnia w obrbie murw Bhir Mound otoczonych zwaem wykopanych gruzw. To
niewielkie miasteczko, z ktrego pozostay tylko podmurowania, nie wznosi si ju nad poziom geometrycznych
uliczek, po jakich stpaem. Wydawao mi si, e ogldam jego plan z bardzo wysoka lub z bardzo daleka i to
zudzenie, wzmoone przez brak rolinnoci, powikszao jeszcze gbi dziejw. W tych domach mieszkali, by
moe, greccy rzebiarze, cigncy za Aleksandrem, twrcy sztuki Gandhary, ktrzy natchnli staroytnych
buddystw odwag przedstawienia ich boga. Zatrzyma mnie byszczcy refleks u moich stp, bya to
wypukana przez deszcz srebrna moneta noszca grecki napis: Menandr u Basileus Steros. Czym byby dzisiaj
Zachd, gdyby prba zjednoczenia wiata rdziemnomorskiego z Indiami udaa si w sposb trway? Czy
istniayby chrzecijastwo i islam? Przede wszystkim zastanawia mnie islam nie dlatego, e spdziem
poprzedzajce miesice w rodowisku muzumaskim. Tu, w obliczu wielkich pomnikw sztuki
greckobuddyjskiej, oczy moje i umys byy jeszcze przepenione wspomnieniami paacw mongolskich, ktrym
powiciem ostatnie tygodnie w Delhi, Agra i Lahore. Poniewa nie znaem dobrze historii literatury
orientalnej, dziea sztuki opanowyway mnie (tak samo jak u ludw pierwotnych, do ktrych przybyem nie
znajc ich jzyka) i narzucaxy mi jedyny uderzajcy rys, ktrego mogem si uczepi w moich rozmylaniach.
Po Kalkucie, jej rojcej si ndzy i brudnych przedmieciach, ktre wydaj si tylko transpozycj w planie
ludzkim gnijcej obfitoci tropikalnej, mylaem, e w Delhi znajd pogod historii. Wyobraaem sobie, e
bd snu rozmylania o ksiycu w starowieckim hotelu przytulonym do starych murw jak w Carcassonne lub
Semur. Kiedy powiedziano mi, e trzeba bdzie wybra pomidzy starym i nowym miastem, nie miaem chwili
wahania i wskazaem hotel w starej czci. Jakie byo moje zdziwienie, gdy takswka wzia mnie na
przejadk okoo 30 kilometrw poprzez bezadny krajobraz; zadawaem sobie pytanie, czy byo to antyczne
pole bitwy, gdzie tu i wdzie wrd rolinnoci sterczay ruiny, czy te opuszczony plac budowy. Moje
rozczarowanie wzmogo si, kiedy wreszcie dojechalimy do miasta, rzekomo staroytnego: jak wszdzie indziej
bya to angielska kwatera. W cigu nastpnych dni dowiedziaem si, e nie odnajd tu przeszoci
skoncentrowanej na maej przestrzeni jak w miastach europejskich. Delhi ukae mi si raczej jako step otwarty
na wszystkie strony wiata, na ktrym pomniki s rozrzucone jak koki na dywanie. Kady monarcha chcia
zbudowa wasne miasto, opuszczajc i burzc ju istniejce, aby zabra budulec. Nie byo to jedno Delhi, lecz
dwanacie lub trzynacie, zagubionych i odlegych o dziesitki kilometrw jedno od drugiego na rwninie, na
ktrej odnajdowao si tu i wdzie nagrobki, pomniki i grobowce. Islam ju przedtem zbija mnie z tropu przez
sw postaw wobec przeszoci, sprzeczn z naszym do niej stosunkiem i sprzeczn wewntrznie. Trosce a
stworzenie wasnej tradycji towarzyszya dza zniszczenia wszystkich tradycji poprzedzajcych, kady
monarcha chcia tworzy rzeczy wieczne, niszczc trwanie.
Jako przykadny turysta pilnie przebywaem odlegoci, zwiedzajc pomniki. Wydawao si, e kady z nich
zbudowany jest na pustyni.
Czerwony Fort jest raczej paacem skombinowanym z pozostaoci renesansu (tak jak mozaiki z pietra dura),
w poczeniu z zacztkami stylu Ludwika XV; nabiera si tutaj przekonania, e styl ten zrodzi si z wpyww
mongolskich. Pomimo wietnoci materiaw i wyrafinowanych ozdb miaem uczucie niezadowolenia. Nic z
architektury w tym wszystkim, a wic brak wraenia paacu; raczej szereg namiotw zbudowanych na
nieruchomo w ogrodzie, ktry rwnie robi wraenie wyidealizowanego obozowiska. Wszystkie wyobraenia
pochodz jakby ze sztuki tkackiej: baldachimy z marmuru naladuj draperie firanek, jali s naprawd (a nie
przez metafor) ,koronkami z kamienia. Baldachim cesarski z marmuru jest kopi rozkadanego baldachimu z
drzewa pokrytego draperi, i tak jak i jego model nie harmonizuje z sal posiedze. Nawet grobowiec
Humayuna, przecie antyczny, sprawia na zwiedzajcym to przykre wraenie, jakie wynika z braku istotnego
elementu cao tworzy pikn bry, kady szczeg jest liczny, lecz nie mona uchwyci organicznej wizi
pomidzy czciami a caoci.
Wielki Meczet Jamma Masid z XVII w. bardziej zadowala zachodniego widza zarwno pod wzgldem
struktury, jak i koloru. Ma si uczucie, e zosta zamierzony i pomylany jako cao. Za czterysta frankw
pokazano mi tu najstarsze egzemplarze Koranu, kosmyk z brody Proroka, przymocowany kawakiem wosku w
gbi szklanej szkatuki wypenionej ranymi patkami, i jego sanday. Wierny biedak zblia si, eby
skorzysta z widoku, lecz zarzdca odtrca go ze wstrtem. Czy dlatego, e nie zapaci 400 frankw, czy te
dlatego, e widok tych relikwii jest zbyt naadowany magiczn si dla wierzcego?
Aby si skoni przed t cywilizacj, trzeba pojecha do Agry. Mona co si chce mwi a Taj Mahal i jego
atwym uroku kolorowej pocztwki, mona ironizowa na temat procesji modych par angielskich, ktrym
przyznano przywilej spdzenia miodowego miesica w prawej czci wityni z rowego piaskowca, oraz
starych panien, nie mniej anglosaskich, ktre bd kocha do mierci wspomnienie Taj byszczcego pod
gwiazdami i odzwierciedlajcego swj biay cie w wadach Jumna to jest strona roku 1900 w Indiach; lecz
kiedy si a tym myli, dostrzega si, e opiera si ona na gbokim zwizku a wiele bardziej ni na przypadku
historycznym i fakcie podboju. Oczywicie Indie zeuropeizoway si okoo roku 1900 i zachoway znamiona
tego faktu w swym sownictwie i wiktoriaskich zwyczajach: lozange cukierek, commde sedes. Lecz i
odwrotnie, dochodzi si tu do zrozumienia, e lata 1900 byy okresem hinduskim na Zachodzie: zbytek
bogatych, obojtno wobec ndzy, moda omdlewajcych i sztucznych manier, zmysowo, zamiowanie do
kwiatw i perfum i tak dalej a do wycieniowanych wsw, lokw i wiecideek.
Zwiedzajc w Kalkucie synn wityni dinistw, zbudowan w wieku XIX przez pewnego miliardera w
parku penym posgw z metalu powleczonych srebrem i rzeb z marmuru wykonanych przez nieudolnych
Wochw, miaem wraenie, e rozpoznaj w alabastrowym pawilonie, inkrustowanym mozaik z luster i
przepojonym perfumami, najbardziej ambitny obraz luksusowego domu publicznego, jaki nasi dziadkowie mogli
sobie wymyli w swej wczesnej modoci. Lecz robic w myli t uwag nie ganiem ludzi za to, e buduj
witynie podobne do burdeli; ju raczej nas samych za to, e nie znalelimy w naszej cywilizacji innego
miejsca dla afirmacji naszej wolnoci i dla osignicia granic naszej zmysowoci, co jest waciw funkcj
wityni. U Hindusw wpatrywaem si w egzotyczny obraz nas samych, odzwierciedlony przez tych braci
indoeuropejskich, ktrzy rozwijali si w innym klimacie, w zetkniciu z innymi cywilizacjami, lecz ktrych
ukryte pokusy s tak identyczne z naszymi, e w pewnych okresach, jak w epoce 1900, wypyway i u nas na
powierzchni.
Nic podobnego w Agra, gdzie panuj inne cienie, cienie redniowiecznej Persji i uczonej Arabii w formach,
ktre przez wielu uwaane s za bardzo konwencjonalne. Jednake nie wierz, by ktokolwiek ze zwiedzajcych,
jeeli zachowa jeszcze troch wieoci ducha, nie dozna wzruszenia przekraczajc ogrodzenie Taj a zarazem
przestrze i wieki docierajc wprost do wiata Tysica i Jednej Nocy: moe to mniej subtelne ni Itmadud
Daulah, pera, klejnot, skarb biay, ty i beowy; ni rowy grobowiec Akbara, zamieszkay przez mapy,
papugi i antylopy, pooony na skraju piaszczystego krajobrazu, gdzie blada ziele mimozy roztapia si w
walorach gruntu pejza wieczorami oywiony przez zielone papugi, sjki koloru turkusw, przez ciki lot
pawi oraz narady map siedzcych pod drzewami.
Lecz, tak samo jak paace, Czerwony Fort i grobowiec Jehangira w Lahore, Taj pozostaje udrapowanym
rusztowaniem, naladowanym w marmurze. Rozpoznaje si jeszcze maszty majce podtrzymywa obicia. W
Lahore s one nawet skopiowane w mozaice. Pitra nie s komponowane i powtarzaj si. W czym ley gbsza
przyczyna tego ubstwa, w ktrym odgadujemy rdo dzisiejszej pogardy muzumanw dla sztuk
plastycznych? Na uniwersytecie w Lahore spotkaem pewn angielsk dam, on muzumanina, ktra
kierowaa wydziaem sztuk piknych. Tylko dziewcztom wolno uczszcza na jej wykady; rzeba jest
zabroniona, muzyka zakonspirowana, malarstwa nauczano jako sztuki rozrywkowej. Poniewa oddzielenie Indii
od Pakistanu dokonao si wedug linii podziau religijnego, nastpio zaostrzenie surowoci obyczajw i
purytanizmu. Sztuka, jak mwi, usza w podziemie. Nie chodzi tylko o dochowanie wiernoci islamowi, lecz
moe jeszcze bardziej o odrzucenie Indii: burzenie bawanw wskrzesza Abrahama w zupenie nowym
znaczeniu politycznym i narodowym. Podeptanie sztuki oznacza odprzysienie si od Indii.
Gdy bawochwalstwo w dosownym znaczeniu, ktre skazuje na osobist obecno boga w jego
podobinie jest jeszcze ywe w Indiach: i to zarwno w biednych dzielnicach Kali-Ghat, jak w bazylikach z
elazobetonu, wznoszcych si na dalekich przedmieciach Kalkuty i powiconych niedawno powstaym
kultom; ich kapani, z ogolonymi gowami, boso, w tych woalach, przyjmuj przy maszynach do pisania w
bardzo nowoczesnych biurach otaczajcych sanktuarium i zajmuj si zarzdzaniem wpyww z ostatniej
tournee misyjnej w Kalifornii. witynia z XVII wieku, mwi mi business-like kapani-cicerone; jest ona
jednak wyoona fajansami pochodzcymi z XIX w. O tej godzinie sanktuarium jest zamknite; jeeli powrc
nazajutrz rano, bd mg z oznaczonego miejsca, ktre mi wskazuj, zobaczy bogini przez uchylone drzwi
pomidzy dwiema kolumnami. Tutaj, jak w wielkiej wityni Kriszny na brzegu Gangesu, witynia jest
otarzem boga, ktry przyjmuje tylko w dni witeczne; zwyky kult polega na obozowaniu w korytarzach i
plotkowaniu ze sugami boymi na temat usposobienia pana. Zadowalam si zatem spacerem po okolicznych
uliczkach zapchanych ebrakami oczekujcymi poywienia na koszt kultu alibi zyskownego handlu
pomidzy oleodrukami i statuetkami gipsowymi wyobraajcymi bstwa. Tu i wdzie napotykam bardziej
bezporednie objawy: ten czerwony trjzb i te kamienie oparte o kiszkowaty pie drzewa figowego to Sziwa;
ten otarz cay w czerwieni Lakszmi, to drzewa, na ktrego gaziach wisz niezliczone wota: kamyki i
kawaki tkaniny, jest zamieszkane przez Ramakriszn, uzdrawiajcego bezpodne kobiety, a pod tym
ukwieconym otarzem czuwa Kriszna, bg mioci.
Tej tandetnej, lecz niewiarygodnie ywej sztuce religijnej, muzumanie przeciwstawiaj swego jedynego i
oficjalnego malarza: Chagtai jest angielskim akwarelist czerpicym natchnienie z mi niatur rajput. Dlaczego
sztuka muzumaska upada tak bezpowrotnie? Z chwil gdy tylko przekroczya swj szczyt, przesza
bezporednio z paacu na bazar. A czy nie jest to nastpstwem potpienia podobizn? Artysta pozbawiony
wszelkiego kontaktu z rzeczywistoci trzyma si konwencji tak bezkrwistej, e nie mona jej odmodzi ani
zapodni. Podtrzymuje j zoto, inaczej upada. W Lahore erudyta, ktry mi towarzyszy, ma tylko pogard dla
freskw Sikhw ozdabiajcych Fort. Too showy, no colour scheme, too crowded, i niewtpliwie bardzo to
odlege od fantastycznego zwierciadlanego plafonu w Shish Mahal, ktry blaskiem swym migoce jak
gwiadziste niebo; lecz jak to si czsto zdarza, wspczesne Indie w porwnaniu z islamem s wulgarne,
ostentacyjne, popularne i urocze.
Oprcz fortyfikacji muzumanie zbudowali w Indiach tylko witynie i groby. Lecz forty byy paacami
zamieszkanymi, podczas gdy witynie i groby s paacami wiejcymi pustk. Odkrywa si tutaj znowu
trudno, jak islam odczuwa wobec pojcia samotnoci. ycie jest dla niego przede wszystkim wsplnot, a
zmarego umieszcza si zawsze w ramach wsplnoty, pozbawionej uczestnikw.
Istnieje uderzajcy kontrast pomidzy wspaniaoci mauzolew, ich olbrzymimi rozmiarami i szczupoci
umieszczonych w nich kamieni grobowych. Groby s malutkie, musi si w nich od czuwa ciasnot. Do czego
wic su te sale i otaczajce je galerie, z ktrych korzystaj tylko przechodnie? Grb europejski jest na miar
swego mieszkaca, mauzoleum jest rzadkoci, sztuka i pomysowo wysilaj si, aby uwietni sam grb i
uczyni go wygodnym dla spoczywajcych.
W islamie grobowiec skada si ze wspaniaego mauzoleum, z ktrego zmary nie korzysta, i ndznego grobu
(podzielonego jeszcze na widoczny cenotaf i ukryt mogi), w ktrym zmary wydaje si winiem. Problem
wiecznego spoczynku znajduje rozwizanie podwjnie sprzeczne: z jednej strony ekstrawagancki i zbdny
komfort, z drugiej brak rzeczywistego komfortu: pierwszy kompensuje drugi. Czy nie jest to obraz cywilizacji
muzumaskiej, ktra czy najbardziej wymylne wyrafinowanie: paace z drogich kamieni, fontanny z ran
wad, dania przykryte zotymi limi, tyto do palenia pomieszany z tuczonymi perami, a wszystko to suy do
ukrycia prostactwa obyczajw i bigoterii, ktra przepaja myl moraln i religijn.
 W dziedzinie estetyki purytanizm islamu, rezygnujc ze zniszczenia zmysowoci, zadowala si
ograniczaniem jej do maych form: perfumy, koronki, hafty i ogrody. W dziedzinie moralnoci uderza ta sama
dwuznaczno afiszowanej tolerancji wbrew prozelityzmowi, ktrego przymusowy charakter jest oczywisty.
Istotnie, zetknicie z niemuzurnanami przejmuje ich trwog; prowincjonalnemu stylowi ich ycia zagraaj
inne, swobodniejsze i bardziej gitkie obyczaje, zakcajc go przez samo zblienie.
Zreszt naleaoby raczej zamiast o tolerancji mwi o tym, e tolerancja w granicach, w jakich istnieje, jest
dla nich ustawicznym przezwycianiem siebie samych. Goszc j prorok wprowadzi ich w sytuacj trwaego
kryzysu, wynikajcego ze sprzecznoci pomidzy uniwersalnym zasigiem objawienia i uznania wieloci wiar
religijnych. Jest to sytuacja paradoksalna w sensie Pawowa, rodzca z jednej strony lkliwo, z drugiej
zaufanie do siebie, pynce z wiary, e dziki islamowi istnieje mono przezwycienia tego konfliktu. Na
prno bowiem, jak to rozway wobec mnie pewien filozof indyjski, muzumanie szczyc si tym, e gosz
uniwersaln warto wielkich zasad wolnoci, rwnoci i tolerancji, skoro niszcz zaufanie, ktrego si
domagaj, twierdzc jednym tchem, e tylko oni jedyni przestrzegaj tych zasad.
Pewnego dnia w Karachi znalazem si w towarzystwie mdrcw muzumaskich, profesorw i duchownych.
Kiedy przysuchiwaem si, jak wychwalali wyszo swego systemu, uderzya mnie natarczywo, z jak
powracali do tego samego argumentu prostoty. Ustawodawstwo islamu w sprawie dziedziczenia jest lepsze ni
hinduskie, gdy jest prostsze. Jeeli si chce obej tradycyjny zakaz poyczania na procent, wystarcza
sporzdzi umow spki pomidzy biorcym poyczk i bankierem, a procent przemieni si w udzia
pierwszego w przedsibiorstwie drugiego. Co za do reformy rolnej, bdzie si stosowao muzumaskie prawo
dziedziczenia gruntw rolnych, dopki nie zostan dostatecznie podzielone, a potem przestanie si je stosowa,
aby unikn zbytniego rozdrobnienia nie jest ono przecie artykuem wiary. There are so many ways and
means.
Cay islam wydaje si w istocie metod rozwijania w umysach wiernych konfliktw nie do przezwycienia,
aby nastpnie wybawia ich proponujc jako ratunek rozwizania bardzo proste (lecz zbyt proste). Jedn rk
popycha si wiernych ku przepaci, drug powstrzymuje si ich nad jej brzegiem. Niepokoicie si o cnot
waszych maonek lub crek, kiedy jestecie z dala od domu? Nic prostszego, zawoalujcie je i trzymajcie w
zamkniciu. W ten sposb dochodzi si do nowoczesnego burkah, podobnego do aparatu ortopedycznego swym
skomplikowanym krojem: okienkiem na oczy z pasmanterii, zatrzaskami i sznurkami; cika materia, z jakiej
jest zrobiony, otula cile kontury ciaa, ukrywajc je tak, jak tylko to moliwe. Lecz wskutek tego granice
kopotw przesuwaj si jedynie, gdy teraz wystarcza, e kto otrze si o tw on, aby ci zhabi, i bdziesz
si jeszcze bardziej drczy. Szczera rozmowa z muzumanami uczy dwch rzeczy: przede wszystkim, e maj
obsesj co do przedlubnego dziewictwa swych on i pniejszej ich wiernoci maeskiej, a nastpnie, e
purdah, tzn. oddzielenie kobiet, przeszkadza w pewnym sensie intrygom miosnym, lecz faworyzuje je w innej
paszczynie przez stworzenie kobietom wasnego wiata, ktrego tajniki tylko im s znane. Jako modzi ludzie
byli sami wamywaczami do haremw, wic oeniwszy si maj suszne racje, aby sta si ich stranikami.
Hindusi i muzumanie z Indii jedz palcami. Hindusi robi to delikatnie, lekka, chwytajc pokarmy w
kawaek chapati; tak nazywaj due naleniki, szybko smaone na wewntrznej stronie glinianej miski wkopanej
w ziemi i w jednej trzeciej napenianej arem. U muzumanw jedzenie palcami staje si systemem, nikt nie
bierze za ko, aby ogry miso. Jedyn uywan rk (lewa rka jest nieczysta, gdy suy do intymnych
ablucji) rozgniata si i rozrywa paty, a gdy si ma pragnienie, tust rk obejmuje si szklank. Obserwujc te
maniery przy stole, zreszt warte tyle co inne, lecz ktre z zachodniego punktu widzenia wydaj si ostentacj
dezynwoltury, zadaje si sobie pytanie, czy ten zwyczaj raczej ni archaiczny przeytek jest wynikiem reformy
zamierzonej przez proroka: Nie rbcie tak jak inne ludy, ktre jedz noem jest to reforma inspirowana
przez t sam trosk, zapewne nieuwiadomion, o systematyczn infantylizacj; narzuca ona w rezultacie
homoseksualizm przez zblienie, jakie wynika z rytuaw oczyszczania si po jedzeniu, kiedy wszyscy myj
rce, pucz usta, czkaj i pluj do tej samej miski, czc w obojtnoci przeraajco autystycznej obaw przed
nieczystoci z ekshibicjonizmem. Deniu do jednoci towarzyszy zreszt potrzeba wyodrbnienia si w
charakterze grupy, wiadczy o tym instytucja purdah. Niech wasze kobiety bd zawoalowane, aby odrniano
je od innych.
Braterstwo w islamie opiera si na podstawach kulturowych i religijnych, nie ma natomiast charakteru
ekonomicznego ani spoecznego. Poniewa mamy tego samego boga, dobrym muzumaninem jest, kto dzieli
sw hooka z zamiataczem ulic. ebrak jest istotnie moim bratem, przede wszystkim w tym sensie, e obaj po
bratersku uznajemy nierwno, jaka nas dzieli. Std te dwa gatunki tak znamienne pod wzgldem
socjologicznym: muzumanin-germanofil i Niemiec zislamizowany; gdyby korpus gwardii mg by religijny,
islam byby dla niego idealn religi: cise przestrzeganie regulaminu (modlitwy pi razy dziennie, przy kadej
klka si pidziesit razy), rewie szczegw, skrupulatna czysto (rytualne ablucje), zblienie pomidzy
mczyznami w yciu duchowym i przy funkcjach biologicznych i precz z kobietami.
Ci bojaliwi s zarazem ludmi czynu: wpltani pomidzy sprzeczne uczucia kompensuj poczucie niszoci
przez tradycyjne formy sublimacji, jakie czy si zawsze z dusz arabsk: zazdro, duma, bohaterstwo. Lecz
wsplnota wiary religijnej i tradycja historyczna nie stanowi penego wytumaczenia tego denia do
przebywania zawsze wrd swoich, tej mentalnoci kapliczki zwizanej z ustawicznym koczowaniem (urdu jest
jzykiem dobrze nazwanym jzykiem obozowiska), ktre stanowi rdo powstania Pakistanu. Jest to
aktualny fakt spoeczny i trzeba go interpretowa jako dramat wiadomoci zbiorowej, ktry zmusi miliony
jednostek do nieodwoalnego wyboru, do opuszczenia swej ziemi, czsto majtku, niekiedy rodziny, zawodu,
projektw na przyszo, kraju swych przodkw i ich grobw po to, by przebywa wrd muzumanw, i to
dlatego, e mog si czu dobrze tylko wrd nich.
Jest to wielka religia, ktra opiera si nie tyle na wierze w objawienie, ile na niemonoci zwizania si ze
wiatem zewntrznym. W obliczu uniwersalnej dobrotliwoci buddyzmu oraz chrzecijaskiego pragnienia
dialogu muzumanie nie uwiadamiaj sobie swej nietolerancji, gdy ci, ktrzy s za ni odpowiedzialni, jeeli
nawet nie usiuj brutalnie doprowadzi innych do uznania swej prawdy, s (i to jest jeszcze groniejsze)
niezdolni do znoszenia istnienia innych jako innych. Jedynym sposobem uchronienia si przed zwtpieniem i
upokorzeniem jest dla nich sprowadzenie do nicoci innego, jako wiadka odmiennej wiary i odmiennego
zachowania si. Braterstwo w islamie jest odwrotn stron ekskluzywnoci wobec niewiernych, do ktrej nie
mona przyzna si sobie samym, gdy rwnaoby si to uznaniu niewiernych jako istniejcych.

XL. Pobyt w khyeng.

Znam a za dobrze przyczyny tego zego samopoczucia, jakiego doznaem w ssiedztwie z islamem
odnajduj w nim wiat, z ktrego pochodz islam to Zachd Wschodu. Mwic jeszcze dokadniej musiaem
spotka si z islamem, aby oceni niebezpieczestwo zagraajce dzisiaj myli francuskiej. Nie mog
przebaczy islamowi, e stawia mi przed oczyma nasz obraz i zmusza mnie do stwierdzenia, jak bardzo Francja
jest w toku stawania si muzumask. Zauwayem u muzumanw t sam ksikow postaw, t sam
utopijn umysowo i uparte przekonanie, e wystarczy przeci zagadnienie na papierze, aby go si w tej
samej chwili pozby. Pod oson prawniczego i formalistycznego racjonalizmu tworzymy sobie obraz wiata i
spoeczestwa, w ktrym wszystkie trudnoci s do usprawiedliwienia przy pomocy wykrtnej logiki, lecz nie
zdajemy sobie sprawy z tego, e wiat nie skada si ju z tych przedmiotw, o ktrych mwimy. Tak jak islam
zakrzep w kontemplacji spoeczestwa istniejcego w rzeczywistoci sze lub siedem wiekw temu, ktrego
problemy wwczas skutecznie rozwizywa, my rwnie nie zdobywamy si na to, aby wyj myl poza ramy
epoki minionej od ptora wieku: wtedy umielimy przystosowa si do historii, lecz i to na krtko, bo
Napoleon, ten Mahomet Zachodu, przegra tam, gdzie Mahometowi si powiodo. Podobnie jak wiat islamu,
Francja rewolucji doznaa losu zastrzeonego dla skruszonych rewolucjonistw, polegajcego na przeobraeniu
ich w konserwatystw cierpicych na nostalgiczn tsknot do stanu rzeczy, wobec ktrego kiedy zajli
postaw buntu.
Wobec ludw i kultur jeszcze od nas zalenych jestemy opanowani przez t sam sprzeczno, na jak cierpi
islam wobec swoich protegowanych i reszty wiata. Nie pojmujemy tego, e inne ludy nie wielbi do tego
stopnia zasad, ktre niegdy zapewniy nam rozkwit, by wyrzec si ich wykorzystania na wasny uytek
wyobraamy sobie, e powinny nam by a tak wdziczne za to, emy je pierwsi wymylili. Tak sama islam,
ktry na bliskim Wschodzie by wynalazc tolerancji, nie wybacza niemuzumanom, e nie porzucaj swej wiary
na rzecz islamu, ktry ma przecie t druzgocc przewag nad innymi religiami, e je wszystkie szanuje.
Paradoks w naszym przypadku polega na tym, e naszymi interlokutorami s muzumanie i e trzon mentalnoci,
ktra oywia obie strony, ma za duo cech wsplnych, aeby ich sobie wzajemnie nie przeciwstawia w planie
midzynarodowym oczywicie, gdy spory te powstaj midzy dwiema buruazjami, ktre si tu spotykaj.
Ucisk polityczny i wyzysk gospodarczy nie maj prawa poszukiwa usprawiedliwienia u swych ofiar. Jeliby
jednak Francja o 45 milionach mieszkacw otworzya wrota, aby dopuci na podstawie rwnoci przed
prawem 25 milionw obywateli muzumaskich, nawet w wielkim procencie analfabetw, nie byby to z jej
strony krok bardziej zuchway ni ten, ktremu Ameryka zawdzicza, e nie pozostaa ma prowincj wiata
anglosaskiego; kiedy obywatele Nowej Anglii zdecydowali si przed stu laty zezwoli na imigracj z najbardziej
zacofanych okolic Europy, spord warstw spoecznych najbardziej wydziedziczonych i da si zala t fal,
przeprowadzili i wygrali gr o stawk rwnie du jak ta, ktrej my nie chcemy zaryzykowa.
Czy bdziemy mogli kiedy to uczyni? Czy dwie siy regresyjne czc si mog odwrci kierunek? Czy
moemy si uratowa, czy te raczej piecztujemy nasz klsk, jeeli spodziewamy si, dorzucajc do naszych
bdw bdy symetryczne, uszczupli stan posiadania Starego wiata i sprowadzi go do tych 10-15 wiekw
zuboenia duchowego, ktrego teatrem i motorem bya zachodnia polowa tego wiata. Tu w Taxili, w
klasztorach buddyjskich, ktre pod wpywem greckim zapeniy si posgami, ujrzaem t nietrwa okazj
pozostania jednoci, jak mia niegdy Stary wiat. Rozam nie jest jeszcze dokonany inny los jest moliwy,
wanie ten, ktremu islam przeciwdziaa, wznoszc barier midzy Wschodem i Zachodem; bez niego, by
moe, nie straciyby one wizi ze wspln im ziemi, w ktrej tkwiy ich korzenie. Niewtpliwie islam i
buddyzm przeciwstawiy si temu orientalnemu tu kady na swj sposb, przeciwstawiajc si zarazem sobie
wzajemnie. Lecz aby zrozumie ich stosunek, nie naley porwnywa islamu i buddyzmu w ich historycznej
formie w momencie, w ktrym weszy z sob w kontakt, gdy islam mia wtedy za sob 5 wiekw istnienia, a
buddyzm prawie 20. Pomimo tej rnicy naley wrci do czasw rozkwitu, przy czym kwiaty buddyzmu
pachn tak samo wiea w obliczu jego pierwszych pomnikw jak i jego najskromniejszych wspczesnych nam
przejaww.
Odczuwam niech do tego, aby w moim wspomnieniu oddziela wiejskie witynie na granicy birmaskiej
od stel z Bharhut, pochodzcych z II wieku przed nasz er. Ich rozrzuconych szcztkw naley szuka w
Kalkulcie i Delhi. Stele wykonane w epoce i okolicy, w ktrych nie dziaay jeszcze wpywy greckie, byy dla
mnie pierwszym rdem wzruszenia: widzowi europejskiemu wydaje si, ze s one poza przestrzeni i
wiekami, jak gdyby ich twrcy, posiadajc maszyn do wyczania czasu, skoncentrowali w swym dziele 3000
lat historii i umieciwszy si w rwnej odlegoci od Egiptu i Odrodzenia zdoali uchwyci w jednej chwili
ewolucj rozpoczt w epoce, ktrej nie mogli zna, a koczc si w innej epoce, ktra jeszcze nie nastpia.
Jeeli istnieje sztuka wieczna, oto jej dzieo: nie wiadomo, czy pochodzi sprzed piciu tysicleci, czy te
powstao wczoraj. Ma w sobie co z piramid i z naszych domw, formy ludzkie, wyrzebione w rowym
spoistym kamieniu, mogyby si oderwa i zmiesza z nami. adna rzeba nie budzi tak gbokiego uczucia
spokoju i bliskoci jak ta wanie ze swymi kobietami niewinnie bezwstydnymi i sw macierzysk
zmysowoci, ktra lubuje si w przeciwstawieniu matek-kochanek i dziewic zamknitych w klasztorach, w
odrnieniu od wizionych kochanek Indii niebuddyjskich. Spokojna kobieco, jakby wyzwolona z konfliktu
pci, ktrego wyrazem s z kolei bonzowie w wityniach, zmieszani przez swe ogolone gowy z zakonnicami w
pewnego rodzaju trzeciej pci na p pasoyty, na p winiowie.
Jeeli buddyzm usiowa, tak samo jak islam, opanowa rozptanie pierwotnych kultw, to przez jednoczce
upojenie, jakie przynosi z sob obietnica powrotu do kona macierzyskiego; t okrn drog odzyskuje erotyzm
uwolniwszy go uprzednio od szalestwa i strachu. Islam rozwin si wrcz odwrotnie wedug orientacji
mskiej. Uwiziwszy kobiety zamyka dostp do ona macierzyskiego: ze wiata kobiecego mczyzna uczyni
wiat zamknity. Przy pomocy tego rodka ma zapewne nadziej osign spokj; lecz chce go zdoby przez
wyczenia: wyczenie kobiet z ycia spoecznego, wyczenie niewiernych ze wsplnoty duchowej; podczas
gdy buddyzm ujmuje raczej ten spokj jako jednoczenie si z kobiet i z ludzkoci i w aseksualnym
przedstawieniu boskoci.
Nie mona wyobrazi sobie wikszego kontrastu jak midzy mdrcem i prorokiem. aden z nich nie jest
bogiem to jedyny ich wsplny rys. Pod wszystkimi innymi wzgldami s przeciwstawni: pierwszy jest czysty,
drugi jurny ze swymi czterema onami, pierwszy dwupciowy, drugi brodaty, pierwszy miuje pokj, drugi jest
wojowniczy, pierwszy jest wzorem, drugi mesjaszem. Lecz dzieli ich 1200 lat i nieszczciem dla wiadomoci
zachodniej jest, e chrystianizm, ktry mg przeprowadzi ich syntez, gdyby zrodzi si pniej, zjawi si
avant la lettre za wczenie nie jako pogodzenie a posteriori dwch ekstremw, lecz jako przejcie od jednego
do drugiego: porednie ogniwo przeznaczone przez sw wewntrzn logik, geografi i histori do rozwoju w
kierunku islamu; poniewa islam muzumanie tryumfuj w tym wzgldzie stanowi bardziej rozwinit form
myli religijnej, nie bdc najlepsz; powiedziabym nawet, e z tej racji jest to religia najbardziej niepokojca
ze wszystkich trzech.
Ludzie stworzyli trzy wielkie religie, aby uwolni si od przeladowania przez zmarych, od zych mocy,
zawiatw i niepokoju magii. W odstpach mniej wicej poowy tysiclecia stworzyli kolejno buddyzm,
chrzecijastwo i islam; uderzajce jest, e aden z tych etapw nie stanowi postpu, lecz wiadczy raczej o
cofaniu si. Nie ma zawiatw dla buddyzmu: wszystko sprowadza si do krytyki tak radykalnej, do jakiej
ludzko nie okazaa si ju odtd zdolna, w rezultacie mdrzec dochodzi do zaprzeczenia sensu istot i rzeczy:
jest to dyscyplina, ktra obala wszechwiat i siebie sam jako religi. Ustpujc znowu wobec strachu
chrzecijastwo przywraca zawiaty, jego nadzieje, groby i sd ostateczny. Islamowi pozostaje tylko uwiza
ten wiat do tamtego: oba wiaty, doczesny i duchowy, s zczone. Porzdek spoeczny stroi si w wietno
porzdku nadprzyrodzonego, polityka staje si teologi. W rezultacie zastpiono duchy i upiory, ktrym mimo
wszystko przesd nie zdoa da ycia, przez wadcw a nazbyt realnych, pozwala im si ponadto
zmonopolizowa wiat ducha, ktry dorzuca swj ciar do i tak ju druzgoccego ciaru wiata doczesnego.
Ten przykad usprawiedliwia ambicj etnografa, ktra polega na siganiu zawsze do rda. Czowiek tworzy
wielkie dziea tylko na pocztku; w kadej dziedzinie pen warto ma jedynie pierwszy krok, nastpne s ju
niezdecydowane i pene poprawek, staraj si odzyska pid po pidzi teren ju przekroczony. Florencja, ktr
zwiedzaem po Nowym Jorku z pocztku mnie nie zdziwia: rozpoznawaem w jej architekturze i sztukach
plastycznych Wall Street z XV wieku. Porwnujc prymityww i twrcw sieneskich z malarzami Florencji
miaem wraenie upadku: c zrobili ci ostatni prcz wanie tego, czego nie naleao robi? A jednak pozostali
godni uwielbienia. Wielko zwizana z pocztkami jest tak pewna, e nawet bdy, pod warunkiem e s nowe,
olniewaj nas jeszcze sw piknoci.
 Dzisiaj spogldam ponad islamem na Indie Buddy, sprzed czasw Mahometa. Mahomet dla mnie,
Europejczyka, i dlatego e jestem Europejczykiem staje pomidzy naszymi rozmylaniami i doktrynami, ktre
im s najblisze, jak prostak przeszkadzajcy w tacu: rozcza rce Wschodu i Zachodu przeznaczane do
wzajemnego ucisku. Jaki bd bybym popeni w lad za tymi muzumanami, ktrzy gosz, e s
chrzecijanami i ludmi Zachodu, i wytyczaj na swoim Wschodzie granic midzy dwoma wiatami! Oba
wiaty s sobie blisze ni kady z nich w stosunku do swego anachronizmu. Ewolucja racjonalna jest odwrotna
do rozwoju historycznego. Islam rozci wiat cywilizowany na dwie czci. To, co wydaje mu si aktualne,
naley do minionej epoki, yje w czasie przesunitym o tysic lat. Potrafi speni rewolucyjne dzieo, lecz
stosowao si ono do zapnionego uamka ludzkoci, i dlatego, zapadniajc rzeczywiste, wyjaowi moliwe;
zdeterminowa postp, ktry jest odwrotnoci projektu.
Nieche Zachd powrci do rda swego rozdarcia: islam wdajc si pomidzy buddyzm i chrzecijastwo
zislamizowa nas wtedy, kiedy Zachd da si porwa przez wyprawy krzyowe do stawienia mu oporu, a wic
do upodobnienia si do niego zamiast podda si gdyby islam nie istnia powolnej osmozie z buddyzmem,
ktry by nas jeszcze bardziej schrystianizowa, i to w kierunku tym gbiej chrzecijaskim, e wyszlibymy
poza sam chrystianizm. Wtedy to Zachd straci okazj pozostania kobiet.
W tym wietle rozumiem lepiej dwuznacznoci sztuki mogolskiej. Odczucie, jakie budzi, nie ma w sobie nic
architekturalnego, ma natomiast co z muzyki i poezji. Lecz czy sztuka muzumaska nie musiaa pozosta
fantasmagoryczna z przyczyn wyej wyoonych? ,Marzenie w marmurze mwi si o Taj Mahal. To
sformuowanie Baedekera kryje w sobie gbok prawd. Mogoowie marzyli sw sztuk, stworzyli dosownie
wynione paace nie budowali, lecz odtwarzali. Dlatego ich pomniki mog niepokoi zarazem przez liryzm i
przez pustk paacw z kart lub muszelek. Nie s to prawdziwe paace, lecz raczej makiety, ktre staraj si
osign istnienie przez sw wyszukan rzadko i twardo materiaw.
W wityniach Indii bawan jest bstwem, bstwo przebywa w domu boym, jego realna obecno nadaje mu
warto i groz, usprawiedliwia dewocyjne ostronoci, jak zamykanie drzwi w dnie, w ktrych bg nie
przyjmuje.
Islam i buddyzm reaguj odmiennie wobec tej koncepcji. Islam wyrzuca bawany i niszczy je, meczety s
puste, oywia je tylko kongregacja wiernych. Buddyzm zastpuje bawany obrazami i nie waha si mnoy tych
obrazw, gdy aden z nich nie jest w istocie bogiem, lecz ewokuje go tylko, a liczba sprzyja dzieu wyobrani.
W porwnaniu z sanktuarium hinduskim, zamieszkanym przez wyobraenie bstwa, meczet jest opustoszay,
bywaj w nim tylko ludzie, natomiast witynia buddyjska przepeniona jest podobiznami. Orodki
grekobuddyjskie, w ktrych bdzi si z trudem, jak w pieczarkarni, wrd posgw, kapliczek i pagd, s
zapowiedzi skromnego khyeng na granicy birmaskiej, gdzie stoj w szeregu jednakowe seryjnie wyrabiane
figurynki.
Znalazem si w pewnej wiosce mogh na terytorium Chittagong we wrzeniu 1950 r. Od kilku dni
przypatrywaem si kobietom przynoszcym co rano jedzenie dla bonzw: w godzinach sjesty syszaem
uderzenia gongu, skandujce modlitwy i dziecice gosy wypiewujce alfabet birmaski. Khyeng by pooony
na skraju wioski na maym zalesionym pagrku podobnym do tych, jakie tybetascy malarze lubi przedstawia
w dali. U jego stp znajdowaa si jedi, tzn. pagoda: w tej ubogiej wiosce sprowadzaa si ona do budowli z
gliny o planie kolistym i siedmiu koncentrycznych kondygnacjach wznoszcych si tarasowato w kwadratowym
ogrodzeniu z bambusowego ywopotu. Zdjlimy obuwie, aby wej na wzgrek, cienka, gadka, rozmika
glina bya przyjemna dla naszych bosych stp. Po obu stronach wzniesienia wida byo kcza ananasw
wyrwane w przeddzie przez wieniakw, obraonych na kapanw za to, e pozwalaj sobie sadzi owoce,
mima e ludno wiecka zaspokaja ich potrzeby. Na wierzchoku by may placyk otoczony z trzech stron
hangarami ze somy, osaniajcymi wielkie przedmioty z bambusu obite kolorowym papierem, podobne do
latawcw i przeznaczone do uwietnienia procesji. Na czwartej stronie wznosia si witynia na palach, jak
chaty wiejskie, od ktrych zaledwie si rnia wikszymi rozmiarami, kwadratowym ksztatem i strzech,
wznoszc si nad gwnym budynkiem. Po odbyciu botnistej drogi w gr, przepisane ablucje wydaway si
zupenie naturalne i pozbawione religijnego znaczenia. Weszlimy. wiato padao jedynie przez latarni
uksztatowan przez klatk centraln wprost nad otarzem, przy ktrym wisiay sztandary z materiau i mat,
promienie przenikay nadto przez somiane poszycie cian. Okoo pidziesiciu statuetek lanych z mosidzu
toczyo si na otarzu, obok wisia gong, na murach wida byo kilka chromolitografii o tematach religijnych i
jedn przedstawiajc zarzynanie jelenia. Podoga, spleciona z grubych przepoowionych bambusw, byszczaa
od tarcia bosych stp i uginaa si pod naszymi nogami mikko jak dywan. Panowaa spokojna atmosfera
stodoy, powietrze pachniao sianem. Ta obszerna i prosta sala, podobna do opuszczonego myna, uprzejmo
dwch bonzw stojcych obok swych siennikw uoonych na pryczach, wzruszajca staranno, z jak
przygotowano spotkanie i akcesoria kultu, wszystko to razem przyczyniao si do wywoania we mnie bardziej,
ni to si kiedykolwiek zdarzyo, wyobraenia, jakie mogem mie o sanktuarium. Nie musi pan robi tego co
ja powiedzia mi mj towarzysz, bijc czterokrotnie czoem przed otarzem, a ja zastosowaem si do tej rady,
lecz byo w tym mniej dumy ni dyskrecji: towarzysz mj wiedzia, e nie jestem jego wyznania, obawiabym
si wic naduy gestw rytualnych, dajc mu do zrozumienia, e uwaam je za konwencjonalne: nie
odczuwabym natomiast tym razem adnego skrpowania, gdybym je mia wykona. Pomidzy tym kultem i
mn nie byo adnego nieporozumienia. Nie chodzio tu o pokon przed bawanami lub uwielbienie rzekomego
porzdku nadprzyrodzonego, lecz jedynie o oddanie hodu rozstrzygajcym refleksjom, jakie myliciel lub
spoeczestwo, ktre stworzyo swoj legend, snuo 25 wiekw temu; moja cywilizacja moga przyczyni si
do tych rozmyla tylko przez ich potwierdzenie.
Czeg innego nauczyem si w istocie od profesorw, ktrych suchaem, filozofw, ktrych czytaem,
spoeczestw, ktre odwiedziem, a nawet od tej wiedzy, ktra, Zachd tak si szczyci okruchw nauki,
odtwarzajcych po ich zaeniu rozmylania mdrca u stp drzewa. Kady wysiek w celu zrozumienia niszczy
przedmiot, do ktrego bylimy przywizani, na rzecz przedmiotu o innej naturze: ten ostatni wymaga od nas
nowego wysiku, ktry go obala na rzecz trzeciego i tak dalej, dopki nie dojdziemy do jedynej trwaej
obecnoci, tej, w ktrej zanika rnica midzy sensem i brakiem sensu, tej samej, z ktrej wyszlimy. Oto
mino 2500 lat, od kiedy ludzie odkryli i sformuowali te prawdy. Odtd nie znalelimy niczego nowego chyba
wyprbowujc jedne po drugich wszystkie drzwi wyjciowe tyle dodatkowych dowodw tego wniosku, od
ktrego pragnlimy uciec.
Oczywicie dostrzegam niebezpieczestwo pochopnej rezygnacji. Ta wielka religia niewiedzy nie opiera si
na naszym kalectwie w dziedzinie rozumienia. wiadczy o naszej zdolnoci i podnosi nas a do punktu, w
ktrym odkrywamy prawd w formie wzajemnego wyczenia si bytu i poznania. W swej wielkiej miaoci
jedyna obok marksizmu sprowadzia problem metafizyczny do zagadnienia ludzkiego zachowania si. Jej
rozam objawi si w planie socjologicznym, gdy podstawowa rnica pomidzy Wielkim i Maym Wozem
polega na rozstrzygniciu, czy zbawienie jednostki zaley, czy te nie zaley od zbawienia caej ludzkoci.
Jednake historyczne rozwizania moralnoci hinduskiej staj wobec mrocej alternatywy: ten, kto
odpowiada twierdzco na poprzedzajce pytanie, zamyka si w klasztorze; kto temu przeczy, zadowala si
praktyk egoistycznej cnoty.
Lecz niesprawiedliwo, ndza i cierpienie istniej i stanowi porednie ogniwa tego wyboru. Nie jestemy
samotni i nie od nas zaley, czy pozostaniemy gusi i lepi wobec ludzi i czy bdziemy uznawali
czowieczestwa wycznie w nas samych. Buddyzm moe pozosta nienaruszony, odpowiadajc zarazem na
wezwania z zewntrz. By nawet moe, e dla wielkiej przestrzeni wiata znalaz brakujce ogniwo acucha.
Jeeli ostatni moment dialektyki prowadzcy do zrozumienia jest suszny, wszystkie inne ogniwa, ktre go
poprzedzaj i s do niego podobne, s take suszne. Absolutne zaprzeczenie sensu jest zakoczeniem serii
etapw, z ktrych kady prowadzi od mniejszego do wikszego sensu. Ostatni krok, do ktrego spenienia
potrzebne s wszystkie inne, utrzymuje je w zamian tego w mocy. Na swj sposb i w swojej dziedzinie kady
odpowiada pewnej prawdzie. Pomidzy krytyk marksistowsk, ktra uwalnia czowieka od pierwszych
wizw, uczc go, e pozorny sens jego doli zanika z chwil, gdy zgadza si rozszerzy rozwaany przedmiot i
krytyk buddyjsk, ktra dokonywa ostatecznie wyzwolenia, nie ma ani przeciwstawnoci, ani sprzecznoci.
Obie robi to samo, kada na innym poziomie. Przejcie midzy tymi dwoma kracami zapewniaj wszystkie
postpy poznania, jakie nieprzerwany ruch myli, ktry idzie od Wschodu do Zachodu, a patem od Zachodu do
Wschodu by moe, tylko dla stwierdzenia swego pochodzenia pozwoli poczyni ludzkoci na przestrzeni
dwch tysicleci. Wierzenia i przesdy rozpywaj si, kiedy rozwaa si realne stosunki midzy ludmi,
moralno ustpuje historii, pynne formy strukturom, a twrczo nicoci. Wystarczy odwrci pierwotny
kierunek, aby odkry symetri; czci nakadaj si wzajemnie na siebie, przekroczone etapy nie niszcz
wartoci etapw, ktre je przygotoway, lecz je weryfikuj.
Poruszajc si w swych ramach czowiek przenosi z sob wszystkie pozycje, jakie ju zajmowa i bdzie
zajmowa. Jest jednoczenie wszdzie, jest tumem, ktry idzie naprzd, rekapitulujc w kadej chwili cao
etapw. Gdy yjemy w wielu wiatach, a kady z tych wiatw jest bardziej prawdziwy ni ten, ktry jest w
nim zawarty, i bardziej faszywy ni ten, ktry go obejmuje. Jedni poznaj samych siebie w akcji, inni yj przez
myl, lecz pozorna sprzeczno, zwizana z wspistnieniem tych wiatw, rozwizuje si w przymusie, ktry
kae nam przyznawa znaczenie najbliszym z nich i odmawia go dalszym podczas gdy prawda tkwi w
postpujcym rozszerzaniu znaczenia, lecz w odwrotnym kierunku i a do eksplozji.
Jako etnograf przestaj by zatem odosobniony w cierpieniu z powodu sprzecznoci, ktra jest sprzecznoci
caej ludzkoci i nosi, w sobie swoj racj. Sprzeczno pozostaje tylko, kiedy oddzielam krace: po co dziaa,
jeeli myl, ktra kieruje dziaaniem, prowadzi do odkrycia nieistnienia sensu? Lecz to odkrycie nie jest
bezporednio dostpne: trzeba, ebym je przemyla, a nie mog obj go myl od razu. Czy bdzie dwanacie
etapw jak w Boddhi, czy te bdzie ich wicej lub mniej, wszystkie istniej rwnoczenie, i aby doj do kresu,
jestem ustawicznie powoywany do przeywania sytuacji, z ktrych kada czego ode mnie wymaga, musz si
odda ludziom tak, jak musz odda si poznawaniu. Historia, polityka, wiat ekonomiczny i spoeczny, wiat
fizyczny i nawet niebo otaczaj mnie koncentrycznymi koami, z ktrych nie mog uciec myl nie udzielajc
kademu czsteczki mojej osoby. Jak kamie, ktry uderzajc o powierzchni wody wywouje na niej krgi,
zanim wpadnie w gb, aby osign dno, trzeba, abym najprzd rzuci si do wody.
 wiat zacz si bez czowieka i skoczy si bez niego. Instytucje, obyczaje i zwyczaje, na ktrych
spisywaniu i poznawaniu strawi ycie, s przejciowym wykwitem istniejcego wiata i nie maj w stosunku do
niego adnego sensu, chyba e sens ten polega na tym, aby zezwoli ludzkoci na odegranie na nim swojej roli.
Lecz rola ta nie wyznacza czowiekowi niezalenego stanowiska, a jego wysiek nawet skazany na
niepowodzenie nie polega na bezskutecznym opieraniu si powszechnej zagadzie. Czowiek jest sam
maszyn, moe bardziej udoskonalon ni inne, pracujc nad rozkadem pierwotnego porzdku i popychajc
potnie zorganizowan materi ku ustawicznie powikszajcej si bezwadnoci, ktra kiedy stanie si
ostateczna. Od kiedy zacz oddycha i ywi si a do wynalezienia pociskw atomowych i termojdrowych,
przechodzc przez odkrycie ognia, czowiek nie zajmowa si niczym innym wyjwszy wasn reprodukcj
ni dzielnym rozkadaniem miliardw struktur, aby doprowadzi je do stanu, w jakim nie s ju zdolne do
integracji. Zapewne zbudowa miasta i uprawia rol, lecz jeli si o tym pomyli, przedmioty te s take
maszynami przeznaczonymi do produkowania inercji w rytmie i proporcji nieskoczenie przewyszajcych
stopie organizacji, jak w sobie nosz. Ca do tworw ducha czowieka, to sens ich istnieje tylko w stosunku do
niego, zastan one pogrone w bezadzie, z chwil gdy nie bdzie ludzkoci. Tak, e cywilizacja, rozwaana w
swej caoci, moe by ujta jako niezwykle zoony mechanizm, w ktrym chcielibymy widzie szans
przeycia naszego wiata, gdyby funkcj tego mechanizmu nie bya wytwarzanie tego, co fizycy nazywaj
entropi, czyli bezwadnoci. Kada wymiana sw, kada wydrukowana linijka stwarzaj komunikacj midzy
interlokutorami i wyrwnuj poziom, ktry odznacza si przedtem rnic informacji, a wic wikszym
zorganizowaniem. Zamiast antropologia naleaoby pisa entropologia, to jest dyscyplina powicona
badaniom procesu dezintegracji w jego najdoniolejszych przejawach.
A jednak istniej. Oczywicie nie jako indywiduum, gdy czyme jestem pod tym wzgldem, chyba tylko
ustawicznie ponawian stawk w walce pomidzy spoeczestwem, uformowanym z kilku miliardw komrek
nerwowych, umieszczanych pod termitier czaszki, i moim ciaem, ktre mu suy za robota. Ani psychologia,
ani metafizyka, ani sztuka nie mog da mi schronienia, s to mity, odtd podlegle, take od wewntrz,
socjologii nowego rodzaju; narodzi si ona pewnego dnia i nie bdzie dla nich bardziej pobaliwa ni inna. Ja
jest nie tylko godne nienawici, nie ma dla niego miejsca pomidzy my i nic. I jeeli optuj ostatecznie na
rzecz tego my, chocia sprowadza si ano do pozoru, to dlatego e poza zniszczeniem samego siebie a ten
akt znisby moliwo wszelkiej opcji mam tylko wybr pomidzy tym pozorem i nicoci. Ot wystarczy,
e wybieram, abym przez sam wybr wzi bez zastrzee na siebie ciar doli czowieczej, wyzwalajc si
przez to od pychy intelektualnej, ktrej prno potrafi zmierzy wedug jej przedmiotu; zgadzam si tym
samym podporzdkowa jej uroszczenia obiektywnym wymaganiom wyzwolenia tych wszystkich, ktrzy nigdy
nie maj monoci dokonywania takiego wyboru.
Ani jednostka nie jest sama w grupie, ani adne spoeczestwo nie jest samo wrd innych, tym bardziej
czowiek nie jest sam we wszechwiecie. Tcza kultur ludzkich zapadnie si ostatecznie w pustk wyobion
przez nasze szalestwo; dopki jestemy tutaj i dopki wiat istnieje, ten wty uk, ktry nas czy z
nieosigalnym, bdzie trwa, wskazujc drog odwrotn do drogi naszej niewoli. Przez jego kontemplacj
wobec niemonoci przejcia tej drgi spywa na czowieka jedyna aska, na jak jest w stanie zasuy.
Zatrzyma pochd, zahamowa impulsy, ktre zmuszaj czowieka do zatykania jednej po drugiej otwartych
szpar w murze koniecznoci i do dokoczenia dziea zamykajcego ostatecznie jego wizienie tego poda
kade spoeczestwa, jakiekolwiek s jego wierzenia, ustrj polityczny i poziom cywilizacji. To jego
wytchnienie, przyjemno, odpoczynek i wolno, szansa konieczna dla ycia, szansa wyzwolenia si (egnajcie
dzicy i podre!), ktra polega, w tych krtkich przerwach, kiedy nasz gatunek godzi si zaprzesta pracy roju,
na uchwyceniu istoty tego, czym ten gatunek by i czym jeszcze jest poza myl i poza spoeczestwem w
kontemplacji minerau pikniejszego ni wszystkie nasze dziea, w woni lilii bardziej uczonej ni nasze ksigi
albo w spojrzeniu przepenionym cierpliwoci, pogod i wzajemnym przebaczeniem, ktre w chwili
niezamierzonego porozumienia zdarza nam si wymieni z kotem.
12 padziernika 1954 5 marca 1955

Bibliografia.
1. Handbook of South American Indians, ed. by J. STEWART, Smithsonian Institution, Washington, D. C., 6
vols. 1946-1950.
2. P. GAFFAREL, Histoire du Brsil franais au 16 sicle, Paris, 1878.
3. J. DE LRY, Histoire d'un voyage faict en la terre du Brsil, n. ed. (par P. Gaffarel), Paris, 1880, 2 vols.
4. A. THEVET, Le Brsil et les Brsiliens, in: Les classiques de la colonisation, 2; choix de textes et notes
par Suzanne Lussagnet, Paris, 1953.
 5. Y. D'VREUX, Voyage dans le Nord du Bresil fait durant les annees 1613-14, Leipzig et Paris, 1864.
6. L. A. DE BOUGAINVILLE, Voyage autour du monde, Paris, 1771.
7. P. MONBEIG, Pionniers et planteurs de So Paulo, Paris, 1952.
8. J. SANCHEZ-LABRADOR, El Paraguay Catolco, 3 vol. Buenos-Aires, 1910-17.
9. G. BOGGIANI, Viaggi d'un artista nell'America Meridionale, Rome, 1895.
10. D. RIBEIRO, A arte des indios Kadiuu, Rio-de-Janeiro, s. d. (1950).
11. K. VON DEN STEINEN, a) Durch Zentral-Brasilien, Leipzig 1886. b) Unter den Naturvlkern Zentral-
Brasilens, Berlin, 1894.
12. A. COLBACCHINI, Y Bororos orientali, Turin, 1925.
13. C. LVI-STRAUSS, Contribution a l'etude de l'organisation sociale des Indiens Bororo, Journal de la
Socit des Americanistes, n. s., vol. 28, 1936.
14. C. NIMUENDAJU, a) ,The Apinay, Anthropological Series, Catholic University of America, no 8,
1939. b) The Serente, Los Angeles, 1942.
15. E. ROQUETTE-PINTO, Rondonia, Rio-de-Janeiro, 1912.
16. C. NI. DA SILVA RONDON, Lectures Delivered by., Publications of the Rondon Commission, no 43,
Rio-de-Janeiro, 1916.
17. Th. ROOSEVELT, Through the Brazilian Wilderness, New York, 1914.
18. C. LVI-STRAUSS, la Vie familiale et sociale des Indiens Nambkwara, Socit des Amricanistes,
Paris, 1948.
19. K. OBERG, Indian Tribes of Northern Mato-Grosso, Brazil, Smithsonian Institution, Institute of Social
Anthropology, Publ., no 15, Washington, D. C., 1953.
20. C. LVI-STRAUSS, Le syncrtisme religieux d'un village mogh du territoire de Chittagong (Pakistan),
Revue de l'Histoire des religions, 1952.
21. Julio C. TELLO, Wira Kocha, Inca, vol. 1, 1923. Discovery of the Chavin culture in Peru, American
Antiquity, vol. 9, 1943.

Ilustracje w tekcie.
Mapa.

1. Antyczna figa znaleziona w Pompei (koniec duego palca jest zamany).

2. Kalwaria wiejska z gbi stanu So Paolo ozdobiona rozmaitymi przedmiotami wyobraajcymi narzdzia
Mki Paskiej.
3. Wz zaprzgany w woy, szczeg osi.
4. Ceramika kaingang.
5. Dzban na wod pomalowany na jasnoczerwono i lakierowany czarn ywic.
6. Trzy egzemplarze ceramiki kadiueo.
7. Dwie statuetki z drzewa: na lewo May Staruszek, na prawo Matka Blinit.
8. Biuteria kadiueo z monet kutych i naparstkw.
9. Dwie statuetki: na lewo z kamienia, na prawo z drzewa, przedstawiajce postacie mitologiczne.
10-11. Ornamenty kadiueo.
12-13. Motywy malowide na ciele.
14-17. Inne motywy malowide na ciele.
18. Rysunek chopczyka kadiueo.
19. Inny rysunek tego samego autora.
20. Dwa malowida na twarzy: do zauwaenia motyw uformowany przez dwie stykajce si spirale, ktry
wyobraa grn warg i jest na niej umieszczony.
21. Ornament malowany na skrze.
22-23. Malowida na ciele: na lewo ze zbiorw Boggianiego (1895), na prawo ze zbiorw autora (1935).
 24-25. Dwa motywy malowide na ciele i twarzy.
26. Malowido na twarzy.
27. Pochwa na czonek.
28. Labret i kolczyki z masy perowej i pir.
29. Plan wioski Kejara.
30. Maczuga z drzewa do zabijania ryb.
31. uki zdobione piercieniami z kory rozmieszczonymi w sposb charakterystyczny dla klanu waciciela.
32. Zakoczenia z pir u strza ozdobionych herbami.
33. Pochwy na czonek ozdobione herbami.
34. Czarna miska gliniana.
35. Dwa modele kieszonkowego noa bororo (pojedynczy i podwjny).
36. Wisiorek ozdobiony kami jaguara.
37. Ozdoby na jeden dzie: diademy ze somy wysuszonej i pomalowanej.
38. Romb.
39. Kolczyki na uroczystoci, z elementw z masy perowej na korze, ozdobione pirami i wosami.
40. Malowido bororo przedstawiajce przedmioty kultu.
41. Malowido bororo przedstawiajce oficjanta, trbki, grzechotk i rne przedmioty.
42. Diadem z pir ary tych i niebieskich z herbem klanu.
43. Schemat przedstawiajcy pozorn i rzeczywist struktur spoeczn wsi Bororo.
44-45. Staroytni Meksykanie. Na lewo Meksyk poudniowo-wschodni (American Museum of Natural
History), na prawo wybrzee Zatoki (Wystawa Sztuki Meksykaskiej, Pary 1952).
46-47. Na lewo Chavin, pnocne Peru (wedug Tello), na prawo Monte Alban, poudniowy Meksyk
(paskorzeby tzw. tancerze).
48. Hopewell, wschd Stanw Zjednoczonych (wg. Ch. C. Willoughby, ,,The Turner Group of Earthworks,
Papers of the Peabody Museum, Harvard University, t. VIII, nr 3, 1922).
49. Chavin, pnocne Peru (wedug Tello).
50. Hopewell, wschd Stanw Zjednoczonych (wg W. K. Moorehead, the Hopewell mound. Field Museum
Chicago, Anthropol. Series, t. VI, nr 5, 1922).
51. Szczapy bambusu chronice dostpu do wsi.
52. 53 Szczegy malowide na ciance chaty.

Ilustracje po tekcie.

KADIUEO.
1-2. Kobiety Kadiueo z pomalowanymi twarzami.

3. Pikno Kadiueo z r. 1895 (wedug Boggianiego)

4. Malowido na twarzy; oryginalny rysunek kobiety Kadiueo.

5. Inne malowido; rysunek tubylczy.

6. Inne malowido; rysunek tubylczy.
7. Moda dziewczyna kadiueo wystrojona na wito swej dojrzaoci
BORORO.

8. Wie Bororo, Kejara; w centrum Dom Mczyzn; w gbi kilka chat poowy Tugare.

9. Para Bororo
10. Najlepszy informator (ktry spotka papiea) autora w stroju uroczystym.

11. Posiek w domu mczyzn.

NAMBIKWARA.

I. a) Kpiel Claude Lvi-Straussa. b) W dodze do Nambikwara.

II. Tito Wakalitesu w roku 2006 (foto Fortaleza Flores) i na fotografii zrobionej przez Lvi-Strauss w roku
1938 rozpozna samego siebie.
III. Mysliciel.

12. Dziewczynka
12a. Dziewczynka z mapk.

13. Dwaj mczyni Nambikwara (do zauwaenia papieros w liciu wetknity za bransolet na ramieniu).
14. Czarownik Sabane.

15. Przygotowywanie kurary

16. Prawa rka przygotowana do wystrzau z uku (tzw. pozycja wtrna, por. z fot. 25)
17. Rodzina poligamiczna

18. W rodzinie

19. Sjesta
 20. Moda kobieta z map
21. Sposb noszenia dziecka

TUPI-KAWAHIB.

22. Na placu we wsi munde.

23. Mczyzna rnunde z labretem ze stwardniaej ywicy.
 24. Kopua chaty munde widziana od wewntrz.

25. ucznik munde; zauway naley pozycj prawej rki (zwan rdziemnomorsk), inn ni pozycja
przyjta przez Indian Bororo i Nambikwara (najbardziej rozpowszechniona w Ameryce, zob. fot. 16)

26. Dwie mode matki munde.

26.a Dwie mode matki munde.

27. Kobieta munde z dzieckiem (ktrego brwi s przepojone ywic do epilau)

28. Lucynda (mapka).
29. Portret Taperahi, naczelnika Tupi-Kawahib.

30. Kunhatsin, gwna ona Taperahi, z dzieckiem.

31. Pwereza, syn Taperahi
32. Przenoszenie barek przy omijaniu wiru na Rio Gi-Parana