You are on page 1of 19

Nowy wiat starej bani.

Jasio i Mgosia Waltera Moersa


Urszula osiowska

Abstract
The article The new world of the old fairy-tale. Ensel und Krete of Walter
Moers focuses on the novel Ensel und Krete of Walter Moers, which comes
into various intertextual interactions not only with the Grimms fairy tale
but also with fairy tale as a genre. The usage of traditional fairy-tale sche-
mes allows Walter Moers to create an original version or a variation on the
theme of Hansel and Gretel and to create a fantastic world. In this world the
known, traditional, fairy precepts are challenged. In addition, the story of
Ensel and Krete turns out to be an excuse to reflect on the genre, literature,
and, moreover, literary culture in a broad sense. The article focuses on se-
lected issues connected with the presence of a fairy tale in a fantastic text
and is an attempt to explain the interplay of these two orders.

U r s z u l a o s i o w s k a mgr; absolwentka i doktorantka Wydziau Polonistyki Uniwersytetu Jagiel-


loskiego, wsppracujca z tamtejszym Orodkiem Bada Literatury Dziecicej i Modzieowej; do jej
zainteresowa badawczych naley problematyka zwizana z bani, mitem, a take z szeroko rozumian
ksik dziecic i modzieow. Kontakt: urszula.losiowska@doctoral.uj.edu.pl
Creatio Fantastica 2017, nr 1 (56), ss. 25-44.
Artyku dostpny na licencji Creative Commons: Uznanie autorstwa 4.0 midzynarodowe (CC BY
4.0). Pewne prawa zastrzeone przez Orodek Badawczy Facta Ficta w Krakowie. Wersja elektroniczna
artykuu jest referencyjna.
26 Urszula osiowska

Wprowadzenie
Historii Jasia i Magosi 1, bez wtpienia nalecej do kanonu bani, ju od dwch stuleci
towarzysz niesabnca popularno oraz zainteresowanie suchaczy i czytelnikw. Opo-
wie Wilhelma (17861859) i Jacoba (17851863) Grimmw, zamieszczona w zbiorze
Banie dla dzieci i dla domu 2, niezalenie od dokonywanych na niej przerbek, skrtw
i adaptacji, towarzyszy dzieciom od najmodszych lat, trwale wpisujc si w wiadomo
kulturow pokole. Staje si przy tym zarwno rdem inspiracji dla pisarzy oraz twr-
cw szeroko rozumianej sztuki i prac o wizualnym charakterze, jak i przedmiotem nau-
kowego namysu.
Czerpanie, przeksztacanie czy nawizywanie na rozmaite sposoby do powszechnie
znanych bani czy do modelu baniowego w ogle nie tylko okazuje si jednym z wa-
niejszych symptomw wspczesnoci spod znaku intertekstualnej gry z tradycj 3, lecz
take przeobraa si w swego rodzaju mod czy trend w kulturze popularnej 4. Co wicej,
tak powstae utwory, doczekawszy si licznych analiz i opracowa naukowych, staj si
czci rnych dyskursw badawczych.
Pord ogromnej literackiej i nieliterackiej spucizny bani wyrnia si dzieo Wal-
tera Moersa 5 Jasio i Mgosia. Ba z Camonii 6. Stanowi ono drugi tom cyklu 7 rozgrywa-
jcego si w Camonii, wiecie tak fantastycznym jak zamieszkujce go istoty (buchlingi,
przeranice czy Krl Cieni), ktrego Moers jest odkrywc i znawc 8.
Ju od samego pocztku powieci autor podejmuje konfrontacj z gatunkiem, jakim
jest ba, a czyni to poprzez tytu Ensel und Krete, stanowicy modyfikacj tytuu historii

1
Wilhelm Grimm, Jacob Grimm, Ja i Magosia, w: tyche, Banie dla dzieci i dla domu, przek. Eliza Pieciul-Karmiska, t. 1,
Pozna: Media Rodzina 2010, s. 87-96.
2
Oryg. Kinder- und Hausmrchen, wyd. pierwsze: t. 1 1812, t. 2 1815 r.
3
Por. Weronika Kostecka, Ba postmodernistyczna: przeobraenia gatunku. Intertekstualne gry z tradycj literack, Warszawa:
Wydawnictwo Stowarzyszenia Bibliotekarzy Polskich 2014.
4
Jest to ogromne pole badawcze, ktre doczekao si ju licznych opracowa z rnych dziedzin kultury wspczesnej: lite-
ratury, filmu, komiksu, fotografii itp. Zob. Ba we wspczesnej kulturze, t. 1: Niewyczerpana moc bani: literatura sztuka
kultura masowa, red. Kornelia wiklak, Pozna: Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu
2014; Barwy wiata bani / Farben der Mrchenwelt, red. Urszula Chciska, Szczecin: Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu
Szczeciskiego 2003; Banie nasze wspczesne, red. Jolanta ugowska, Wrocaw: Polskie Towarzystwo Ludoznawcze Uni-
wersytet Wrocawski 2005; Kulturowe konteksty bani, t. 1: Rozigrana cra mitu, red. Grzegorz Leszczyski, Pozna: Centrum
Sztuki Dziecka w Poznaniu 2005; Kulturowe konteksty bani, t. 2: W poszukiwaniu straconego krlestwa, red. Grzegorz Leszczy-
ski, Pozna: Centrum Sztuki Dziecka w Poznaniu 2006; Izabela Symonowicz-Jaboska, Baniowo w kulturze popularnej jako
wyzwanie edukacyjne, Toru: Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Mikoaja Kopernika 2016; Creatio Fantastica 2016, nr
2 (53), https://creatiofantastica.com/2016/08/08/cf-nr-2-53-2016-fantastyka-i-basn/ [dostp: 20.05.2017].
5
Walter Moers (ur. 1957 r.) niemiecki pisarz i rysownik. Autor oryginalnie przez siebie zilustrowanego cyklu powieci
o fantastycznym wiecie Camonia.
6
Walter Moers, Jasio i Mgosia. Ba z Camonii autorstwa Hildegunsta Rzebiarza Mitw, z wyjanieniami z Leksykonu wymaga-
jcych objanienia cudw, form istnienia i fenomenw Camonii oraz okolic autorstwa profesora doktora Abdula Sowiczego,
przek. z camoskiego [rzekomo], zil. i opatrzy poow biografii pisarza W. Moers, przek. z Waltera Moersa Katarzyna Bena,
Pozna-Wrocaw: Wydawnictwo Dolnolskie 2015.
7
Na cykl skada si obecnie (prawie) siedem powieci: 131/2 ycia kapitana Niebieskiego Misia (Die 13 Leben des Kptn Blaubr,
1999; wyd. pol. 2006), Jasio i Mgosia (Ensel und Krete. Ein Mrchen aus Zamonien, 2000; wyd. pol. 2015), Rumo i cuda w ciem-
nociach (Rumo & Die Wunder im Dunkeln, 2003; wyd. pol. 2008), Miasto nicych Ksiek (Die Stadt der Trumenden Bcher,
2004; wyd. pol. 2006), Kot Alchemika (Der Schrecksenmeister, 2007; wyd. pol. 2010), Labirynt nicych Ksiek (Das Labyrinth
der Trumenden Bcher, 2011; wyd. pol. 2014) oraz Zamek nicych Ksiek (Das Schloss der Trumenden Bcher). Naley przy
tym zauway, i kolejno polskich wyda rni si od tej zaproponowanej przez autora, co nie przeszkadza jednak w od-
biorze poszczeglnych powieci, stanowicych poza trylogi nicych Ksiek zamknite caoci.
8
Tame, Walter Moers, informacja o autorze umieszczona na skrzydeku oprawy ksiki.
Nowy wiat starej bani. Jasio i Mgosia Waltera Moersa 27

stworzonej przez braci Grimm Hnsel und Gretel. Zabieg ten prbowaa cakiem udanie
odwzorowa w przekadzie Katarzyna Bena, std te zamiast spodziewanych Jasia i Ma-
gosi na okadce widniej imiona Jasioa i Mgosi. Polska tumaczka, podchwytujc styl
autokomentarzy Hildegunsta Rzebiarza Mitw, wyjania powody swojej dramatycznej
decyzji translatorskiej sowami: Wiecie, dlaczego tak zrobiam? Dlatego! Wolno arty-
styczna! Awangarda! Czy zdajecie sobie spraw, ile trudnoci nastrcza tumaczenie tu-
macza tumaczcego dziea geniusza? No wanie 9.
Wyjanienie to nie stanowi jedynie usprawiedliwienia dokonanego wyboru transla-
torskiego, ale take wstp zapraszajcy do zapoznania si z praktykami twrczymi zasto-
sowanymi w powieci, co wicej zwracajcy uwag na ich celowo. Polski czytelnik
zostaje tym samym uprzedzony o wybitnym charakterze camoskiego oryginau, niewy-
starczajcych moliwociach przekadu (czy raczej przekadu z przekadu), a wreszcie
reguach, ktrymi rzdzi si sztuka.
Drugim, rwnie istotnym zabiegiem jest dookrelenie gatunkowe prezentowanej po-
wieci jako bani, co wane bani z Camonii. Jest to nie tylko ukon w stron tradycji
literackiej i braci Grimm, ale rwnoczenie podjcie z ni polemiki: zaznajomiony z cy-
klem czytelnik doskonale wie, e literatura camoska nie jest zwyczajna, a wyraone
w podtytule miejsce pochodzenia utworu poddaje w wtpliwo znane klasyfikacje ga-
tunkowe. Zostaje tu zasygnalizowane fundamentalne pytanie, znajdujce swe rozwini-
cie na dalszych kartach powieci: czy Jasio i Mgosia to rzeczywicie ba?

Moers Rzebiarz Mitw


Osobnego wyjanienia wymaga rwnie strategia pisarska Moersa, ktry czyni z siebie
zaledwie tumacza z jzyka camoskiego oraz ilustratora dziea rzekomego autora di-
nozaura Hildegunsta Rzebiarza Mitw. Powie opatrzona zostaa ponadto quasi-nau-
kowym komentarzem innej fikcyjnej postaci, profesora doktora Abdula Sowiczego, au-
tora Leksykonu wymagajcych objanienia cudw, form istnienia i fenomenw Camonii oraz
okolic. Stanowi to prb urzeczywistnienia wyimaginowanego wiata, ktrego istnienie
ma potwierdza trzymana przez czytelnika ksika. Sprzyja temu doczenie do rzekomo
przetumaczonego dziea poowy biografii Hildegunsta, ju autorstwa samego Moersa,
majcej uwiarygodni posta fikcyjnego literata. Nie bez znaczenia w tym kontekcie
okazuje si przydomek twrcy z Twierdzy Smokw, poniewa miano Rzebiarza Mitw
przynaley w rwnym stopniu zarwno autorowi fikcyjnemu, jak i rzeczywistemu.
Struktura mitotwrcza powieci uwarunkowana jest dziaaniami tych dwch pisarzy:
podczas gdy dinozaur-literat, oprcz niezliczonych fabu, kreuje mit wasnego ycia
i twrczoci, Moers, wypierajc si autorstwa, ograniczajc sw rol do tumaczenia i od-
syajc do innych fikcyjnych dzie, przyznaje Camonii prawo istnienia poza wyobrani,

9
Tame, s. 6.
28 Urszula osiowska

tworzc tym samym mit camoskiego wiata jako realnie istniejcego (allotopii 10). Przy-
jcie strategii zrzeczenia si autorstwa Jasioa i Mgosi umoliwia zastosowanie szeregu
kolejnych zabiegw twrczych, decydujcych o autoreferencyjnoci i autotematycznoci
powieci. Moers w postaci Hildegunsta Rzebiarza Mitw, pojawiajcego si take w in-
nych tomach cyklu, wiadomie kreuje swoje alter ego 11, drwic z pisarskich nawykw
i oczekiwa, strategii twrczych, nurtw i md literackich, brany wydawniczej, rodo-
wisk artystycznych, krytykw, a wreszcie samych odbiorcw literatury.

Intertekstualno utworu Moersa


Powysze ustalenia sytuuj powie Moersa w krgu literatury postmodernistycznej, de-
konstruujcej wczeniej znane teksty i przeamujcej dotychczasowe wyobraenia czy-
telnicze. Warto w tym miejscu przywoa zjawisko autotematyzmu typu intertekstual-
nego, ktre, jak udowadnia Kostecka, odgrywa znaczc rol we wspczesnych opowie-
ciach baniowych 12. Badaczka zauwaa, e ba postmodernistyczna w pewnym sensie
nie tyle przedstawia baniowe wydarzenia, ile opowiada o sobie samej jako o tekcie na-
lecym do intertekstualnej sieci odniesie 13.
Intertekstualno okazuje si immamentn cech bani jako gatunku, przejawiajc
si zarwno w wdrwce toposw przez miejsca i czasy, jak i w powstawaniu rozlicznych
wariantw danej historii 14. Naley podkreli, e chocia najbardziej znan wersj Jasia
i Magosi jest ta opowiedziana przez braci Grimm, istniej take inne opowieci wyko-
rzystujce ten sam lub podobny schemat fabularny szczeglnie przydatna okazuje si
w tym miejscu klasyfikacja tematyczna stworzona w roku 1910 przez Antti Aarnego 15,
udoskonalana przez Stitha Thompsona 16 kolejno w latach 1928 i 1961 (AT), natomiast
w roku 2004 rozszerzona i skorygowana przez Hansa-Jrga Uthera 17 (ATU). W ostatnim

10
Pojcie to rozpowszechnione zostao w badaniach nad literatur przez Umberta Eco, ktry utrzymywa, e allotopia jest
alternatywnym, ale w peni rzeczywistym wiatem, zob. Umberto Eco, wiaty science fiction, w: tego, Po drugiej stronie lustra
i inne eseje. Znak, reprezentacja, iluzja, obraz, przek. Joanna Wajs, Warszawa: Wydawnictwo WAB 2012, s. 235. Szczegowe
badania nad allotopi przeprowadzi Krzysztof M. Maj, przypisujc jej takie sposoby tworzenia tekstu jak: (1) dekonstrukcja
klasycznych opozycji dwuwartociowych, (2) realizacja modelu fantastyki wiarygodnej, (3) projekcja uprzedniego wzgldem
narracji fabularnej heterokosmosu odniesieniowego, (4) metareferencjalne i egzomimetyczne czenie wiata encyklopedii
ze wiatem narracji, (5) ustanowienie relacji egzomimetycznych i metareferencjalnych celem umotywowania neologicznej
allonimii, (6) wykorzystanie chwytw transmedialnych i transfikcjonalnych, (7) wywoanie efektu imersji, (8) uwzgldniajca
kompetencje encyklopedyczne kreacja wiata kompletnego i (9) allohistorycznego, (10) konwergencja wyznaczajca pocz-
tek ontogenezy i omnitemporalno wiata narracji, (11) wsppraca autorw i wspuczestnictwo odbiorcw, i wreszcie
(12) stworzenie macierzy moliwych fabu. Zob. Krzysztof M. Maj, Allotopie. Topografia wiatw fikcjonalnych, Krakw:
Universitas 2015, s. 258-260.
11
Zagadnienie alter ego pisarza zostao ju dostrzeone w literaturze niemieckojzycznej, por. Johannes Walder, ber den Autor
Walter Moers und sein Alter Ego Hildegunst von Mythenmetz, w: tene, Eine Untersuchung der Mrchenparodie Ensel und Krete
von Walter Moers, Seminararbeit, Mnchen: GRIN Verlag 2013, s. 3-4 [e-book], fragment online: http://www.grin.com/de/e-
book/232255/eine-untersuchung-der-maerchenparodie-ensel-und-krete-von-walter-moers [dostp: 25.08.2016].
12
Zob. Weronika Kostecka, dz. cyt., s. 45-46, 199-210.
13
Tame, s. 49-50.
14
Tame, s. 101-102.
15
Antti Aarne, Verzeichnis der Mrchentypen, Helsinki: Suomalaisen Tiedeakatemian Toimituksia 1910, online: https://de.wiki-
source.org/wiki/Verzeichnis_der_M%C3%A4rchentypen [dostp: 25.08. 2016].
16
Antti Aarne, The Types of the Folk-Tale. A Classification and Bibliography. przek. Silk Thompson, Helsinki: Academia Scien-
tiarum Fennica 1928, wyd. 2. zm. 1961.
17
Hans-Jorg Uther, The Types of International Folktales. A Classification and Bibliography Based on the System of Antti Aarne and
Stith Thompson, Helsinki: Academia Scientiarum Fennica 2004.
Nowy wiat starej bani. Jasio i Mgosia Waltera Moersa 29

opracowaniu autorzy, analizujc typ oznaczony numerem 327, The Children and the Ogre,
wskazuj na zbienoci (ATU 327A podtyp The Children with the Witch) istniejce zwa-
szcza midzy bani braci Grimm i opowieciami wosk (Ninnillo e Nennella Giambatti-
sty Basilego 18), czesk (Pohdka o pernkov chaloupce Boeny Nmcowej 19) oraz portugal-
sk (Os Meninos Perdidos 20 Adolfa Coelho) 21. Podobiestwo zdradza take ba sycylijska
Starucha z kapucianego ogrodu (La vecchia di lortu) Giuseppe Pitrgo, opowiedziana na
nowo przez Itala Calvino (La vecchia dellorto) 22. Przykadw mona znale wicej.
W kontekcie wspomnianej ju bani postmodernistycznej warto zwrci uwag na
wspczesne utwory, znaczco odchodzce od Grimmowskiego pierwowzoru, a tym sa-
mym polemizujce czy wrcz kwestionujce prawida bani tradycyjnej. Z pewnoci
mona do nich zaliczy Jasia i Magosi 23, histori rodzestwa rozgrywajc si w realiach
dzisiejszego wiata, napisan przez Leszka K. Talk i wczon do serii tekstw o podob-
nym charakterze pod znamiennym tytuem Niebanie 24. Bohaterowie znani z opowieci
braci Grimm pojawiaj si take w literaturze kierowanej do dorosych, czego interesu-
jcym przykadem jest filozoficzno-ironiczna nowela Ja i Magosia (Hanseli och Greteli)
szwedzkiego prozaika Willyego Kyrklunda, opublikowana w tomie Hermelinens dd
(1954) 25. Obszerne zagadnienie (przekraczajce jednak ramy niniejszego artykuu), sta-
nowi take wykorzystanie baniowego wzorca Jasia i Magosi w kulturze popularnej 26,
a zwaszcza filmie (na przykad Hansel i Gretel: owcy czarownic 27), serialu (Dawno, dawno
temu 28), komiksie (seria Banie Billa Willinghama 29, Ja i Magosia z serii Grimm Fairy Ta-
les 30) czy grach komputerowych typu role-playing (Wiedmin. Krew i Wino 31). Ba ta staje

18
Giovanni B. Basile, Lo cunto de li cunti, edizione di riferimento a cura di M. Rak, Milano: Garzanti 1995, s. 454-459, online:
http://www.letteraturaitaliana.net/pdf/Volume_6/t133.pdf [dostp: 25.08.2016].
19
Bozena Nmcowa, Pohdka o pernkov chaloupce, w: Multilingual Folk Tale Database, online: http://www.mftd.org/in-
dex.php?action=story&act=select&id=3891 [dostp: 25.08.2016].
20
Adolfo Coelho, Os Meninos Perdidos, w: Multilingual Folk Tale Database, online: http://www.mftd.org/index.php?ac-
tion=story&act=select&id=3866 [dostp: 25.08.2016].
21
The Children and the Ogre, w: Multilingual Folk Tale Database, online: http://www.mftd.org/index.php?action=atu&act=se-
lect&atu=327 [dostp: 25.08.2016].
22
Italo Calvino, Starucha z kapucianego ogrodu, przek. M. Wyrembelski, w: Tene, Banie woskie, przek. Stanisaw Kasprzysiak
i in., t. 3, Warszawa: czuy barbarzyca press 2014, s. 267-270; zob. take: Komentarze Italo Calvino, w: tame, s. 388.
23
Leszek K. Talko [tekst], Anna Niemierko [oprac. graficzne], Ja i Magosia, Warszawa: Jacek Santorski & Co Agencja Wydaw-
nicza 2005.
24
Seria obejmuje take utwory: Joanna Olech, Czerwony Kapturek, oprac. graf. Grayna Lange, Warszawa: Jacek Santorski Agen-
cja Wydawnicza 2005; Micha Rusinek, Kopciuszek, il. Magorzata Biekowska, oprac. graf. Grayna Lange, Warszawa: Jacek
Santorski & Co Agencja Wydawnicza 2006.
25
Willy Kyrklund, Ja i Magosia, przek. Maria Olszaska, w: Ko soniowa. Nowele szwedzkie, przek. Maria Olszaska, Zygmunt
anowski, Warszawa: Czytelnik 1972, s. 94-101.
26
Szereg przykadw przytacza w swoim artykule Kamila Kowalczyk, omawiajc posta czarownicy. Zob. Kamila Kowalczyk,
Antagonici we wspczesnych renarracjach bani na przykadzie czarownicy z Jasia i Magosi braci Grimmw, Przegld Humani-
styczny 2015, nr 3, s. 35-44.
27
Hansel i Gretel: owcy czarownic, scen. i re. Tommy Wirkola, Paramount Pictures, Metro-Goldwyn-Mayer, United Interna-
tional Pictures 2013.
28
Dawno, dawno temu, re. Edward Kitsis, Adam Horowitz, ABC Studios 2011-.
29
Bill Willingham [scen.] i in., Banie, przek. Krzysztof Uliszewski, Warszawa: Egmont Polska 2007-2016.
30
Grimm Fairy Tales, zesz. 3, Ja i Magosia, scen. Joe Tyler, Ralph Tedesco, il. Blake Wilke, Eric Rodriguez, Alexandre Benhossi,
przek. Magorzata Gwara, Warszawa: Okami 2016.
31
Mowa o zadaniu Przygoda w Krainie Tysica Bani w dodatku Krew i wino do gry Wiedmin 3: Dziki Gon, CD Projekt RED
2016.
30 Urszula osiowska

si rwnie inspiracj dla artystw zajmujcych si fotografi (Annie Leibovitz 32, Maria
Dmitruk 33)

Metafikcjonalno camoskiej bani


Wspomniane powyej utwory, w taki czy inny sposb realizujce wzorzec znany z opo-
wieci Grimmw, nie tylko potwierdzaj nono tego baniowego toposu, lecz rwnie
wskazuj na moliwoci jego twrczego wykorzystania.
Historia Jasia i Magosi stworzona przez Moersa zajmuje wrd nich szczeglne miej-
sce. O powizaniach z Grimmowskim pretekstem wiadcz zarwno przeksztacone
wzgldem pierwowzoru imiona protagonistw, jak i zachowanie podstawowego sche-
matu fabularnego. Powie bowiem traktuje o zagubionym w lesie rodzestwie, bezsku-
tecznie szukajcym drogi powrotnej do domu i spotykajcym czarownic, wabic ich
przysmakami.
Z pozoru wszystko si zgadza, jednake camoska rzeczywisto tylko poowicznie
przynaley do wiata bani, mimo i wanie z bani wyrasta. Stwierdzenie to wymaga
wyjanienia: ba funkcjonuje w powieci Moersa na dwch poziomach strukturalnym,
to znaczy definiujcym utwr jako ba poprzez bezporednie odwoanie do pretekstu
i utrzymanie poszczeglnych funkcji bajki magicznej 34, oraz transfikcjonalnym 35, okre-
lanym poprzez fakt zaistnienia rzekomego utworu baniowego w innym dziele. Okazuje
si bowiem, e rzekomy autor rzekomo istniejcego dziea (oryginau) Jasio i Mgosia od-
wouje si do powszechnie znanej Camoczykom bajki, skdind budzcej w czytelniku
oczywiste skojarzenia z bani o Jasiu i Magosi. Niemniej jednak opowie stanowica
pretekst dla dziea Hildegunsta Rzebiarza Mitw pozostaje nie-camoskim odbiorcom
nieznana.
Naley przy tym podkreli, e powie pisarza z Twierdzy Smokw to nie tylko
przeksztacona wersja popularnej historii, lecz take metafikcyjny 36 traktat o literaturze,

32
Annie Leibovitz, sesja dla Vogue inspirowana Jasiem i Magosi braci Grimm (Little girl & boy lost, American Vogue
12/2009), zob.: Chioma Nnadi, TBT Lady Gaga, Andrew Garfield, and Lily Cole do Hansel and Gretel, online: http://www.vo-
gue.com/977347/tbt-lady-gaga-andrew-garfield-hansel-and-gretel/ [dostp: 25.08.2016]. Prace artystki mona znale
take w wielu innych miejscach, np.: http://thepandorian.com/2009/11/little-girl-boy-lost/ [dostp: 26.08.2016].
33
Magorzata Dmitruk, Magosia [fotografia], w: Archiwum wystaw galerii klubu Pozytywka w Krakowie, online: http://www.po-
zytywka.pl/13,3,maria_dmitruk_basnie_malgosia,img.html [dostp: 26 sierpnia 2016 r.]. Zob. Anna Mazela, ywotno bani
braci Grimm w kulturze wspczesnej. Na przykadzie fotografii i plakatu, w: Grimm: potga dwch braci. Kulturowe konteksty Kin-
der- und Hausmrchen, red. Weronika Kosteckiej, Warszawa: Oficyna Wydawnicza ASPRA-JR 2013, s. 259-261.
34
Chodzi w tym miejscu o funkcje jako jednostki strukturalne bajki magicznej w rozumieniu Wadimira Proppa. Por. tego,
Morfologia bajki magicznej, przek. Pawe Rojek, Krakw: Zakad Wydawniczy NOMOS 2011.
35
Transfikcjonalno rozumiana jest tutaj jako zjawisko, poprzez ktre co najmniej dwa teksty, tego samego autora lub nie,
zgodnie odnosz si do tej samej fikcji: czy to przez wznowienie postaci, przeduenie uprzedniej intrygi lub przynaleno
do tego samego wiata fikcyjnego. Richard Saint-Gelais, Fictions transfuges. La transfictionnalit et ses enjeux, Pary : ditions
du Seuil 2011, s. 7 ; cyt. za: Pawe Marciniak, Transfikcjonalno, Forum Poetyki / Forum of Poetics 2015, s. 103, online:
http://fp.amu.edu.pl/wp-content/uploads/2015/12/PMarciniak_Transfikcjonalnosc_ForumPoetyki_jesien2015.pdf
[dostp: 20.05.2017].
36
Rozalia Sodczyk wymienia szereg zjawisk towarzyszcych dzieu o metafikcyjnym charakterze: utwr mwi o osobie pi-
szcej lub czytajcej powie; podejmuje zagadnienie konwencji literackich; da si go czyta w porzdku innym ni od po-
cztku do koca; zawiera przypisy, ktre objaniajc kontynuuj opowiadanie z tekstu gwnego; wrd bohaterw ut-
woru pojawia si autor powieci lub postaci wiadomego tego, e s wytworem fikcji; dzieo antycypuje reakcje czytelnikw
na histori, ktr opowiada; pokazuje paradoksalny status autora, ktry ma moc (tworzenia, panowania), a z drugiej strony
jej nie ma, ukazuje arbitralno systemu jzykowego [], pokazuje, e obowizujcy status rzeczywistoci nie jest oczywisty
i niepodwaalny, e historia jest fikcj/konstrukcj; wysuwa na pierwszy plan problem fikcyjnoci fikcji i rzeczywistoci;
zawiera odwoania intertekstualne zarwno do tekstw nieliterackich, oficjalnych, jak i literackich na przykad zawiera
fragment istniejcej realnie fikcji literackiej; utwr tworzy fikcj/fikcje wewntrz siebie. Rozalia Sodczyk, Oblicza metafikcji
Nowy wiat starej bani. Jasio i Mgosia Waltera Moersa 31

technikach pisarskich, procesie tworzenia, samym autorze, jego krytykach i tak dalej.
Dzieje si tak dlatego, e autor przeplata sw ba Dygresjami Rzebiarza Mitw, ktre
nie peni funkcji pomocniczej wzgldem tekstu waciwego, ale wspistniej z nim na
rwnych prawach 37:

Wy, moi Pastwo, czytelnicy, moecie teraz dowiadczy przeomowej chwili w literaturze camoskiej.
By moe jeszcze tego nie zauwaylicie, ale znajdujecie si ju w samym rodku wynalezionej przeze mnie,
cakowicie nowatorskiej techniki pisarskiej, ktr nazywa bd Dygresj Rzebiarza Mitw.
Technika ta umoliwia autorowi ingerencj w dowolnym fragmencie swego dziea, aby w zalenoci od
humoru skomentowa je, poucza, pouala si, w skrcie: odbiega od tematu. Wiem, e nie podoba si
to Pastwu w tej chwili, ale nie chodzi o to, co Pastwu si podoba. Chodzi o to, co mnie si podoba 38.

Moers-Rzebiarz Mitw napisa zatem dzieo o metafikcyjnym charakterze, ktre


dosownie komentuje samo siebie, siebie samo obiera za temat (mimo powyej cytowanej
deklaracji) i do siebie samego si odnosi. Pisarz demonstruje swoj autorsk wadz
i wiadomo mocy twrczych, przy okazji drwic z czytelnikw gdy napicie siga ze-
nitu, w momencie kulminacyjnym, majcym odsoni tosamo przeraajcej istoty, au-
tor przerywa narracj i powica ca stron na zanotowanie cigu skadajcego si tylko
z jednego wyrazu: Brumm. Dodaje te objanienie:

To znowu ja, Rzebiarz Mitw teraz chcielibycie Pastwo dowiedzie si zapewne, dlaczego pisz wy-
cznie Brumm, zamiast kontynuowa histori, zgadza si? Powiem Pastwu dlaczego: Dlatego! Wolno
artystyczna! Czysta samowola! Awangarda! [] Mog tak dugo pisa Brumm, jak bdzie mi to odpowia-
dao, a Pastwo musicie to czyta, jeli chcecie si dowiedzie, co si bdzie dziao dalej [] 39.

Po czym znw nastpuje cig Brumm, przerwany tylko kolejnym krtkim komen-
tarzem na temat naduywania wadzy, porwnujcym dziaania autora do sposobu dzia-
ania systemu totalitarnego (Mimo e wikszo czytelnikw yczy sobie poda z nur-
tem narracji, wcza si nadrzdna, nielegitymizowana przez wolne wybory sia i zarz-
dza, e jedyne, co mona czyta, to Brumm 40).
Zakoczywszy t pouczajc Dygresj, autor kontynuuje gr z odbiorc: udowadnia
swoj umiejtno panowania nad tekstem, a poprzez tekst nad czytelnikiem, niecier-
pliwie oczekujcym na dalsze emocjonujce wypadki. Zamyka epizod wyjanieniem, e
wspomnian wyej budzc przeraenie istot by zwyky szczuroperz, ktry zaplta si
we wosy Mgosi i, podobnie jak mae fernhachy, wpad w nieuzasadnion panik. Przy-
jta metafikcyjna strategia znajduje potwierdzenie w peni zaplanowanym zaskoczeniu,
a nawet zmanipulowaniu czytelnika przez genialne piro Hildegunsta Rzebiarza Mitw.

na przykadzie Fikcji Borgesa, w: Tekstualia 2006, nr 4 (7), online: http://www.tekstualia.pl/stara/index.php?DZIAL=tek-


sty&ID=107 [dostp: 20.05.2017].
37
Por. Brian McHale, Powie postmodernistyczna, przek. Maciej Paza, Krakw: Wydawnictwo Uniwersytetu Jagielloskiego
2012, s. 271.
38
Walter Moers, dz. cyt., s. 38. Nie jest to oczywicie jedyna nowatorska technika pisarska wymylona przez Hildegunsta Rze-
biarza Mitw na przykad o Hildegunstowym Podsycaczu Niepewnoci mona przeczyta w kolejnej Dygresji (tame, s. 69).
39
Tame, s. 59.
40
Tame, s. 60.
32 Urszula osiowska

Dwa porzdki: baniowy i fantastyczny


Spord licznych zagadnie zwizanych ze sztuk pisarsk wyania si problem bani
jako gatunku i moliwoci jej twrczej eksploatacji. Moers, przeksztacajc Jasia i Magosi
w histori rodem z Camonii, czy ze sob dwa rne, a jednak majce cechy wsplne,
porzdki: baniowy i fantastyczny. Trafne okazuj si w tym przypadku spostrzeenia
Rogera Caillois:

Baniowo to wiat cudownoci, ktry czy si ze wiatem rzeczywistym nie naruszajc w niczym jego
wewntrznego adu i nie niszczc jego spjnoci; fantastyka natomiast jest manifestacj skandalu, rozdar-
cia, niezwykym, nieznonym wrcz wdarciem si w tene wiat rzeczywisty. Innymi sowy, wiat bani
i wiat rzeczywisty przenikaj si nawzajem bez adnych trudnoci czy konfliktw. Oczywicie obydwa te
wiaty podlegaj rnym prawom. Zamieszkujce je istoty [] spotykaj si prawie bez zdziwienia [].
W fantastyce za, przeciwnie, porzdek nadprzyrodzony zakca spjno wszechwiata. Cud staje si
w niej gron, niebezpieczn agresj, podwaajc stabilno wiata, ktrego prawa uwaane byy dotd za
nieodwracalne i niewzruszone. Staje si Niemoliwoci, ktra wkracza nagle w wiat, z ktrego Niemo-
liwo jest ex definitione wyrugowana 41.

Na czym zatem polega owo przeksztacanie bani w fantastyk? Umieszczenie tekstu


baniowego w rzeczywistoci fantastycznej nie wystarczy, poniewa pozostanie on od-
rbnym gatunkowo utworem, ktrego bohaterowie i wydarzenia podlega bd odmien-
nym prawom. Inaczej rzecz ujmujc, przeksztacenie ludzkich dzieci, Jasia i Magosi,
w dzieci p-krasnali o specyficznym wygldzie 42, nie odbierze historii statusu bani,
zwaszcza, jeli czytelnikiem ma by Camoczyk, dla ktrego istnienie fernhachw nie
jest niczym zdumiewajcym (sam przecie moe nalee do gatunku inteligentnych di-
nozaurw czy przeranic).
Jednake w przypadku odbiorcy pozatekstowego sytuacja przedstawia si podobnie,
gdy fantastyczna tosamo Jasia i Magosi pozostanie tylko kostiumem, a camoski
wiat przedstawiony interesujc dekoracj. Znaczcy natomiast jest sposb konstruo-
wania fabuy, polegajcy na wprowadzeniu do opowiadanej historii wydarze i elemen-
tw zakcajcych baniowy porzdek. Struktura baniowa, chocia w swym podstawo-
wym ksztacie odpowiada Jasiowi i Magosi, ulega licznym zaamaniom i przeobraeniom,
a take rozwiniciu poprzez dodanie nowych przygd. Charakter tych zmian powoduje,
i opowie baniowa przeksztaca si w opowie fantastyczn. Warto przyjrze si temu
bliej.

W wiecie pozorw. Niemoliwe i Niewiadome


Powie skada si z trzech czci, ktrych tytuy odpowiadaj miejscom akcji. Pierwsza
z nich, Lenica, koncentruje si na ekspozycji, wydarzeniach inicjalnych i zawizujcych

41
Roger Caillois, Od bani do science-fiction, przek. Jerzy Lisowski, w: tego, Odpowiedzialno i styl. Eseje, Warszawa: Pa-
stwowy Instytut Wydawniczy 1967, s. 32-33.
42
Wyobraenie o wygldzie fernhachw czytelnik moe mie na podstawie ilustracji wykonanych przez Moersa, a stanowi-
cych nieodczny element ksiki i konstytuujcych charakterystyczny koloryt wiata przedstawionego. Por. np. Walter Mo-
ers, dz. cyt., s. 51 oraz 144-145.
Nowy wiat starej bani. Jasio i Mgosia Waltera Moersa 33

przygod. Gmina Lenica jest cywilizowanym fragmentem tajemniczego Wielkiego


Lasu i spenia rol kurortu wypoczynkowego dla spragnionych odpoczynku Camoczy-
kw. Tam te spdzaj urlop Pastwo von Hachen z Fernhachii wraz z dziemi, Jasioem
i Mgosi. Moers-Rzebiarz Mitw nie tylko opisuje poszczeglne atrakcje turystyczne
znajdujce si w tej lenej gminie, lecz rwnie podkrela konieczno chodzenia po wy-
tyczonych szlakach i cisego przestrzegania zasad bezpieczestwa. Ponadto umieszcza
na kartach swej powieci map 43 ilustrujc rozmieszczenie poszczeglnych osad oraz
czcych je drg.
Lenica jawi si jako przestrze udomowiona i uporzdkowana, okrelona i opisana,
yjca we wasnym, ustalonym rytmie, odgrodzona od zewntrznych niebezpieczestw
czyhajcych na nierozwanego wdrowca w nieprzebytych gbinach Wielkiego Lasu.
Jednak wraenie to zdaje si by tylko miraem ukrywajcym rzeczywiste oblicze lenego
kurortu. Autor, opisawszy sielskie ycie Lenicy, podwaa swoje wasne sowa, prowoka-
cyjnie koczc sw pierwsz Dygresj:

Jednak na razie zapomnijcie o historii Jasioa i Mgosi. Pozwlcie mi lepiej powiedzie jeszcze par sw na
temat sytuacji spoecznej w Lenicy. Jestem zdania, e mamy tam do czynienia z przybierajcym na sile
systemem totalitarnym. Czy zwrcili Pastwo uwag na militarne hemy stray poarowej? Dziarskie przy-
piewki? Autorytarnych nauczycieli? Separacj od wiata zewntrznego? Zamiowanie do porzdku, czyste
ulice, uniformy, orkiestry dte? Przecie to wszystko to znamiona politycznie wtpliwych idei, tchrzliwie
skrywanych pod paszczykiem przyrodniczego konserwatyzmu. Znakiem rozpoznawczym polityki reak-
cyjnej by zawsze fakt, e jej reprezentanci zgrywali wielbicieli lasw i k. Za tak histerycznie pucowan
idyll czai si zazwyczaj groza. Na przyszo prosz zastanowi si chwil nad sytuacj spoeczn, zanim
dacie si omami oderwanym od ycia bajeczkom 44.

Moers-Rzebiarz Mitw ju na samym pocztku sprzeniewierza si baniowym pra-


widom, kreujc wiat pozorw. W bani natomiast sytuacja jest zawsze klarowna: boha-
ter opuszcza dom ze wzgldu na oczywiste nieszczcie czy jaki niedostatek, w tym take
brak poczucia bezpieczestwa lub te zostaje wygnany. Wadimir Propp, piszc o zawi-
zaniu bajki magicznej, stwierdza co prawda, e epicki spokj panujcy na jej pocztku jest
tylko artystyczn zason, kontrastujc z wewntrznym, penym namitnoci i tragi-
zmu, a niekiedy take komiczno-realistycznym dynamizmem 45, jednak czy si to z nie-
spodziewanymi wydarzeniami majcymi dopiero nastpi.
W Jasiole i Mgosi w pierwotny spokj zostaje zakwestionowany: quasi-totalitarny
system zarzdzania Lenic jest systemem zastanym, wynikajcym z grozy ju wczeniej
czajcej si w Wielkim Lesie. Bohaterowie stopniowo odkrywaj, parafrazujc cytowa-
nego wczeniej Caillois, Niemoliwo przedtem wyrugowan, a teraz przemoc wdzie-
rajc si do ich stabilnej i spjnej rzeczywistoci. Staj si ni tutaj wszystkie zdumiewa-

43
Tame, s. 18-19.
44
Tame, s. 50.
45
Wadimir Propp, Historyczne korzenie bajki magicznej, przek. Jacek Chmielewski, Warszawa: Wydawnictwo KR 2003, s. 31.
34 Urszula osiowska

jce, nawet jak na Camoni, tajemnice i osobliwoci, skrywane przez len gusz i repre-
zentowane przez czarownic. Wystarczy wspomnie sowa Jasioa, wypierajcego ze swej
wiadomoci moliwo istnienia wiedmy i racjonalizujcego niewiadome:

Jaka tam czarownica! Czarownica jest martwa. P o z a t y m n i e b y a t o a d n a c z a r o w n i c a [podkr.


U..], tylko pajk olbrzymi, nazywany wiedmow pajczyc z powodu ksztatu swojej gowy [].
Stj! zawoaa Mgosia. Bajoro. To chyba czarownica.
Jasio zatrzyma si.
To nie jest adna czarownica obdarzy Mgosi spojrzeniem penym politowania. To roztopiony
meteor 46.

W momentach grozy dzieci otwieraj si jednak na Nieznane, tracc wiar we wasne


poznanie:

Czy to czarownica? zapytaa Mgosia.


Nie wiem.
Nie wiesz? Czyli czarownica jednak istnieje? 47.

W stron psychoanalizy
Jasio i Mgosia ami zakaz, zbaczajc z wytyczonego, bezpiecznego szlaku, poniewa
chopiec naprawd chce wej do Wielkiego Lasu, pozna go, jakby przeczuwajc nieau-
tentyczno otaczajcej rzeczywistoci. Poza tym po dziecicemu traktuje nieposusze-
stwo jako rodzaj dobrej zabawy i przygody pozwalajcej odkrywa wiat. Tymczasem
okolicznoci wejcia dzieci w las w przypadku Jasia i Magosi s zgoa inne: dom nie jest
miejscem bezpiecznym, w nim bowiem czai si mier 48, ktra w tej akurat bani przyj-
muje posta mierci godowej. Dramatyczna sytuacja z ekspozycji jest nie tylko reali-
styczna w sensie ekonomicznym (bieda) i spoecznym (wykluczenie najsabszych, niepro-
duktywnych), lecz ponadto odzwierciedla stadium psychicznego rozwoju czowieka
przywizanie edypalne i pierwotn oralno 49. Opuszczenie domu jest konieczne, gdy
tylko podjcie wdrwki moe przynie ocalenie. Mimo to, dzieci nie chc odej od
rodzicw i szukaj drogi powrotnej cofaj si zamiast i naprzd. Bruno Bettelheim
stwierdza, i: Ba ukazuje w poredni sposb, e jeli bdziemy prbowali rozwizywa
problemy yciowe poprzez regresj i odmow, pogorszymy swoj sytuacj, bo doprowa-
dzimy do tego, e nasza zdolno radzenia sobie z trudnociami zmaleje 50.
Protagonici wykreowani przez niemieckiego pisarza, zwaszcza Jasio, s zupenie
inni ni ich pierwowzory, przyjmuj bowiem odmienn postaw psychiczn, uwarunko-
wan zewntrznymi okolicznociami. Opowie Moersa paradoksalnie odwraca histori

46
Walter Moers, dz. cyt., s. 29, 136.
47
Tame, s. 57.
48
Por. Jadwiga Wais, Bracia Grimm i Siostra mier. O sztuce ycia i umierania, Warszawa: ENETEIA Wydawnictwo Psychologii
i Kultury 2014, s. 46.
49
Por. Bruno Bettelheim, Cudowne i poyteczne. O znaczeniach i wartociach bani, przek. Danuta Danek, Warszawa: Wydawnic-
two WAB 2010, s. 253-263.
50
Tame, s. 254.
Nowy wiat starej bani. Jasio i Mgosia Waltera Moersa 35

napisan przez braci Grimm: mae fernhachy reprezentuj typ wspczesnego dziecka
odseparowanego od prawdziwego ycia, wraz z jego radociami i niepowodzeniami,
ukrytego pod kloszem zasad bezpieczestwa, poddanego wszechobecnemu planowaniu
i organizowaniu, do znudzenia otoczonego dobrobytem. Wychowywany w atmosferze
optymizmu Jasio podczas wakacji nudzi si pord rozmaitych camoskich atrakcji, na-
rzeka na cowieczorny placek malinowy i kopie wiaderko z owocami, przewracajc je.
Wkracza w las, zbaczajc z wytyczonego szlaku, tak jak Czerwony Kapturek, czyli zgod-
nie z zasad przyjemnoci 51. Nie bez przyczyny zostaje w tym miejscu przywoana wa-
nie ta opowie Grimmw. Moers kompiluje obie banie: w histori Jasia i Magosi
wkradaj si motywy znane z Czerwonego Kapturka 52: zamanie zakazu, zboczenie z wy-
tyczonej cieki, spotkanie z wilkiem, poknicie oraz ratunek ze strony myliwego.

Przekroczenie granic
Camoski odpowiednik wilka to stwr na miar fantastycznego wiata licioak, jak
podaje Leksykon Sowiczego, drapienik z gatunku floro-faunalnych form mieszanych,
zamieszkujcy przewanie camoskie lasy, spokrewniony z camoskim wilkiem szarym,
ornijskim bukiem krwawym i midgradzkim drzewem kauczukowym [] 53. Spotkanie
maych fernhachw z licioakiem okazuje si jednak halucynacj wywoan obecnoci
grzybkw wyrosych w miejscu zakopania kapelusza (bdcego w rzeczywistoci czci
ciaa) wiedmowej pajczycy, ogromnej bestii o niewiadomym pochodzeniu 54.
Moers-Rzebiarz Mitw wika czytelnikw w sie intertekstualnych odniesie, kt-
rych rozpoznanie uwarunkowane jest znajomoci baniowej tradycji. Ponadto dziki
uznaniu epizodu z licioakiem i len stra (ktra zabia potwora, ratujc fernhachy) za
iluzj, stwarza odrbn przygod funkcjonujc na zasadzie opowieci w opowieci, a na-
wet bani w bani. Nie jest to zreszt odosobniony przypadek par stron dalej czytelnik
zostaje zapoznany z camosk historyjk na dobranoc o zasuszonym chlebie. Autor za-
tem nie tylko miesza baniowe wtki, tworzc nowe jakoci, ale i nawizuje do starej
praktyki tworzenia zbiorw narracji zawartych w jednej opowieci ramowej lub/i cha-
rakteryzujcych si kompozycj szkatukow 55.

51
Tame, s. 269-270. W rozdziale powiconym analizie Czerwonego Kapturka Bettelheim wielokrotnie odwouje si take do
Jasia i Magosi.
52
Wilhelm i Jacob Grimm, Czerwony Kapturek, w: tyche, Banie dla dzieci, dz. cyt., s. 147-151.
53
Abdul Sowiczy [autor rzekomy], Leksykon wymagajcych objanienia cudw, form istnienia i fenomenw Camonii oraz okolic, cyt.
za: Walter Moers, dz. cyt., s. 73 [przypis]. Polski przekad nazwy tej postaci odsya do wilkoaka, istoty znanej z bani, lecz
rwnoczenie gboko zakorzenionej nie tylko we wspczesnej literaturze fantastycznej. Podobne skojarzenia musi mie
take odbiorca niemieckojzyczny, poniewa oryginalne miano drapienika, Laubwolf, wywodzi si od sowa Werwolf, ozna-
czajcego wanie wilkoaka.
54
Notabene monstrum zostao spalone, a pogoski o tym wydarzeniu musiay dotrze do uszu dzieci. Std te bierze si prze-
wiadczenie Jasioa i Mgosi o istnieniu czarownicy, chocia adne z nich nie potrafi okreli, kim albo czym ona jest.
55
Istniej liczne przykady zbiorw stanowicych podwaliny baniowej (czy szerzej bajkowej) tradycji literackiej i opartych
na kompozycji szkatukowej lub/i posiadajcych opowie ramow. Nale do nich opowiadania o treci fantastycznej, ktre
znane byy ju w staroytnym Egipcie: uwaa si, e wypracowaa je ju literatura redniego Pastwa (ok. XXII-XVII w.
p.n.e.), czyli literatura klasyczna. Przypuszcza si ponadto, i z tego okresu moe pochodzi rwnie bajka mitologiczna.
Przykadem tego typu tekstu zawierajcego histori ramow s Opowiadania o cudownych zdarzeniach zapisane na papirusie
Henryego Westcara. Bajka z kolei pojawia si w literaturze nowoegipskiej (ok. XVI-VIII w. p.n.e.) do tego gatunku zalicza
si utwory takie jak Dwch braci czy Ksi zaklty. Zob. Opowiadania egipskie, z jz. egip. przek. Tadeusz Andrzejewski, War-
szawa 1958, s. 16, 47, 57-59, 107-124 (Opowiadania o cudownych zdarzeniach), 125-127, 135-151 (Dwaj bracia), 184-191 (Ksi
zaklty). Kolejnymi zbiorami o podobnej konstrukcji s indyjskie Wielka opowie (zaginiona), Paczatantra oraz Siedemdziesit
36 Urszula osiowska

Gdy mija halucynacja, Jasio i Mgosia uwiadamiaj sobie, e wkroczyli do samego


serca puszczy (a moe raczej egzotycznej dungli?). W tym te miejscu rozpoczyna si
druga cz powieci, Wielki Las. Posiada ona charakter typowo fantastyczny: bohatero-
wie coraz bardziej s zadziwieni otaczajc ich faun i flor. Ich las nie jest lasem Jasia
i Magosi. Szukajc drogi do domu, mae fernhachy napotykaj budzcego strach stwora
w kapeluszu czarownicy, kosmiczne bajoro powstae z roztopionego meteoru, dziwaczne
roliny, prastarych gwiazdadoratorw, muren dbow, mwic orchide, lamentu-
jce zjawy przycigane przez upiorny dwik Znaczce jest zdumienie, jakie przey-
waj dzieci nie posiadaj one naturalnej wiedzy o wiecie, przez ktry przyszo im
wdrowa; poznaj go metod prb i bdw. Dla Jasia i Magosi wszystko wok jest
zwyczajne, nawet stojca w lenej guszy chatka z chleba, ciasta i cukru.
Znw powraca tutaj rozrnienie dokonane przez Caillois: podczas gdy rzeczywi-
sto bani Grimmw jest koherentna, przeraajce cuda z gbi camoskiego lasu: []
przerywaj i podwaaj [] niewzruszony porzdek rzeczy, ktrego nic w adnym wy-
padku nie moe odmieni, tak zgodny jest z naszym [w tym przypadku: fernhachowym
przyp. U..] poczuciem rzeczywistoci i z naszym rozumem 56. Spostrzeenie to jest
zgodne z wraeniami Jasioa:

Moe przeszlimy przez dziur midzywymiarow, wcale tego nie zauwaajc snu przypuszczenia
Jasio. By moe od dawna znajdujemy si ju na innej planecie. W innym ukadzie sonecznym. W innym
wymiarze 57.

Figura czarownicy i (nie)szczliwe zakoczenie


Bohaterw powieci Moersa-Rzebiarza Mitw zaczyna drczy gd, co stanowi bezpo-
rednie nawizanie do historii znanej z bani braci Grimm. Jednak w powrt do pretek-
stu odbywa si na zasadach wyznaczanych przez autora tytu trzeciej i ostatniej czci
powieci, Dom, wcale nie oznacza odnalezienia drogi powrotnej do Lenicy. Nie jest te
zwyczajn, jak mona si spodziewa po lekturze Jasia i Magosi czy jak oczekuj mae

bani papugi (ukasaptati). Bardzo trudno ustali czas powstania i autorw tych zbiorw. Znane s obecnie z zachowanych
przekadw i opracowa; por. Helena Willman-Grabowska, Wstp, w: Dwadziecia pi opowieci wampira, przek. teje, Wro-
caw: Zakad im. Ossoliskich Wydawnictwo 1955, s. III-IX; Zdzisaw Kempf, Wstp, w: O cnocie i niecnocie niewieciej.
Opowiadania z Oceanu bani, czyli Katha Sarit Sagara Somadewy, przek. Helena Willman-Grabowska, Wrocaw: Zakad
Narodowy im. Ossoliskich Wydawnictwo 1960, s. IV-VIII, XVI; Ludwik Skurzak, Przedmowa, w: Paczatantra, czyli M-
droci Indii ksig picioro, przek. Wanda Markowska, Anna Milska, Warszawa: Pastwowy Instytut Wydawniczy 1956, s. 5-
10; Wanda Markowska, Anna Milska, Sowo od tumaczek, w: Ksiga papugi, przek. tyche, Warszawa: Pastwowy Instytut
Wydawniczy 1959, s. 5-6. Najbardziej rozpoznawalnym obecnie zbiorem bez wtpienia jest Ksiga tysica i jednej nocy (Kitab
alf layla wa layla), zawierajca opowieci pochodzenia persko-indyjskiego, arabskiego i egipskiego. Pierwsze z wymienionych
datuje si na okres sprzed epoki muzumaskiej, to jest sprzed roku 610 (wtedy to Mahomet mia dozna objawienia w jaskini
Hira). Zbir ksztatowa si w rnych miejscach a do pocztku XVI w.; std te pochodzi jedna z najbardziej znanych opo-
wieci ramowych, ktrej bohaterk jest Szeherezada zabawiajca swego wadc i ma rozmaitymi historiami przez tysic
i jedn noc. Por. Tadeusz Lewicki, Posowie, w: Ksiga tysica i jednej nocy. Wybrane opowieci, il. Pawe Pawlak, przek. Wady-
saw Kubiak, przek. wierszy Jerzy Ficowski, Wrocaw: Zakad Narodowy im. Ossoliskich 1992, s. 352-360; Wadysaw
Kubiak, Wstp, w: Ksiga tysica i jednej nocy, dz. cyt., s. 5-10. Wrd pniejszych zabytkw literatury powszechnej kompo-
zycj ramow wyrniaj si Przyjemne noce (Le piacevoli notti, 15501553) Gianfrancesco Straparoli oraz Ba nad baniami
(Lo cunto de li cunti, wyd. pom. 1634-1636) Giambattisty Basilego, znana take pod tytuem Pentameron (Il pentamerone).
Giovanni Francesco Straparola, Le piacevoli notti, http://www.liberliber.it/mediateca/libri/s/straparola/le_piacevoli_not-
ti/pdf/straparola_le_piacevoli_notti.pdf [dostp: 30.08.2016]; Giovanni B. Basile, dz. cyt.
56
Roger Caillois, dz. cyt., s. 34.
57
Walter Moers, dz. cyt., s. 166.
Nowy wiat starej bani. Jasio i Mgosia Waltera Moersa 37

fernhachy, chatka wiedmy. Stara kobieta podejmujca knedlami Jasioa i Mgosi oka-
zuje si zaledwie zason kryjc waciw natur monstrum. Przeraajca metamorfoza
pomieszczenia, ktre zapenia si sokami trawiennymi, pozwala bohaterom odkry za-
trwaajc prawd: dom jest czarownic, a czarownica jest domem, ktry wanie zacz
ich poera 58.
Autor ukazuje posta wiedmy odwrotnie ni w baniach czy ich wspczesnych re-
narracjach 59, pozostajc jednak przy estetyce grozy. Dotychczas historie inspirowane Ja-
siem i Magosi, opowiedziane na nowo, opisyway czarownic w sposb tradycyjny,
koncentrujc si na jej wygldzie zewntrznym. Tymczasem Moers-Rzebiarz Mitw
przedstawia wiedm take od wewntrz, co stanowi niezwykle oryginalny pomys.
Przyjcie takiej perspektywy pociga za sob wane konsekwencje.
Po pierwsze, scena, w ktrej dzieci wanie maj zosta strawione, powinna by scen
ostatni, koczc powie, poniewa [] wszystkie camoskie banie maj zgodnie
z tradycj tragiczny koniec 60. Powraca tu zagadnienie ju wspomniane: Hildegunst
Rzebiarz Mitw odwouje si w swym utworze do konkretnej camoskiej opowieci,
tym samym przeksztacajc dzieo w renarracj i przeciwstawiajc si pozatekstowej spu-
cinie literackiej, w ktrej banie powinny mie szczliwy fina. Nie mona zapomina,
e autor dodaje jeszcze dwie formuy wieczce histori: Bajka si skoczya, myszka si
zgubia, a kto myszk chwyci w ap, zrobi z niej futrzan czap 61 (formua wprost odsy-
ajca do zakoczenia bani Grimmw) oraz I jeli nie zginli, co w obliczu przedstawio-
nych tu okolicznoci wydaje si nad wyraz nieprawdopodobne, to yj po dzi dzie 62
(formua koczca wiele tradycyjnych bani, ktra ulega tu celowemu przeksztaceniu).
Po drugie, w sie intertekstualnych odniesie wcignite zostaj nie tylko poszcze-
glne teksty literackie reprezentujce gatunek Moers wydaje si podejmowa rwnie
gr z popularn, psychoanalityczn metodologi bada bani wypracowan przez Bettel-
heima. Warto przypomnie, i austriacki psychoanalityk, analizujc utwr Grimmw,
stwierdza: Opowie o Jasiu i Magosi ucielenia lki i dowiadczenia maego dziecka,
ktre musi nauczy si, jak przezwycia i poddawa sublimacji pierwotne tendencje do
inkorporacji, a wic tendencje destrukcyjne 63. Co wicej, czy symbolik zjadanego
przez dzieci domku (czyli potencjalnego schronienia, ktre wanie ulega destrukcji)
z matk karmic swe potomstwo mlekiem swego ciaa 64. Czarownica staje si w tej in-
terpretacji negatywnym odbiciem matki-ywicielki, figur matki zej, poerajcej wa-
sne dzieci 65. W oryginalnej camoskiej wersji Jasioa i Mgosi fernhachy zostaj poknite

58
Parafraza sw Jasioa, por. tame, s. 200.
59
Zob. Kamila Kowalczyk, dz. cyt.
60
Walter Moers, dz. cyt., s. 200.
61
Tame.
62
Tame.
63
Bruno Bettelheim, dz. cyt., s. 255.
64
Tame, s. 256-257.
65
Tame, s. 257 i nast.
38 Urszula osiowska

i strawione przez chatk, w ktrej znalazy poywienie. Bohaterowie nie przezwyciyli


swoich lkw oralnych i trudnoci edypalnych, nie dokonali sublimacji pragnie, a zatem
nie mog sta si pomoc dla fantazjujcego dziecka w osiganiu kolejnych, wyszych faz
rozwojowych. Pesymizm zawarty w odautorskim komentarzu koczcym camosk
ba zdaje si obala optymizm psychoanalitykw zwizany z pozytywnym oddziaywa-
niem tego typu utworw, a co za tym idzie, podwaa ca ich metodologi.
Jednake i tym razem czytelnik daje si zwie pisarzowi, ktry po sowie koniec
i pustej kartce, kontynuuje sw opowie, dowodzc, e odbiorca nadal chce czyta jego
dzieo. MoersRzebiarz Mitw proponuje rne drastyczne warianty bani, decydujc
si w kocu na szczliwe zakoczenie:

A moe [Jasio i Mgosia przyp. U..] bd w stanie si jeszcze uwolni? Dobra, dugo si zastanawiaem
nad tym ostatnim moe. Moe powinienem gwizda na camosk tradycj bani? Moe powinienem jed-
nak sprosta ponownie mej reputacji innowacyjnego narratora i burzyciela artystycznych tabu? [] Za-
my cho przez chwil, e ofiaruj tej historii szczliwe zakoczenie czy miaaby si z tego powodu
zawali od razu witynia camoskiej literatury? [] Byby to z pewnoci niesychany, rewolucyjny gest,
ktry mgby nawet przymi Dygresj Rzebiarza Mitw. I zosta nagrodzony licznymi nagrodami lite-
rackimi, honorowymi doktoratami, nie wspominajc ju o wysokich nakadach. Czy powinienem si na to
odway? Powinienem? 66.

Cytowana metarefleksja nawizuje tak do stworzonej powieci, jak do jej miejsca


w kanonie literackim i moliwej recepcji. Z jednej strony Moers ukazuje wiat w krzy-
wym zwierciadle: wiat, gdzie banie maj nieszczliwy fina, z drugiej za rzeczywi-
sto, w ktrej dziaaj znane odbiorcy mechanizmy zwizane z prawami rynku, presj
oczekiwa czytelniczych oraz opini krytykw literackich. Awangardowe ujcie tematu
czy sprzeniewierzenie si tradycji literackiej stanowi zatem szans na zaistnienie dziea
w obiegu czytelniczym, a rwnoczenie stwarza ryzyko, e zostanie ono zapomniane.
Hildegunst Rzebiarz Mitw podejmuje wyzwanie.
Jest jeszcze jedna konsekwencja poarcia fernhachw przez dom, a wynikajca z de-
cyzji autora o kontynuowaniu historii. Po raz kolejny na schemat fabularny znany z Jasia
i Magosi nakada si wzorzec znany z Czerwonego Kapturka: na ratunek dzieciom rusza
szalony niedwied Borys Borys, penicy funkcj myliwego. Ten specyficzny stranik
lasu przecina ciany domu siekier, co przypomina akt rozprucia brzucha wilka. Moers
znw zmienia perspektyw i ukazuje wiat na opak: podstp Borysa Borysa polega nie na
wydostaniu dzieci z brzucha czarownicy i napenieniu go kamieniami, ale na zatrzyma-
niu Jasioa i Mgosi wewntrz domu. Co wicej, decyduje sam take si w nim zamkn.
Maym fernhachom i zwariowanemu niedwiedziowi udaje si pokona przeciwnika
przy pomocy innych lenych stworze.
Szerzenie wtpliwoci jest jednake jednym z ulubionych zabiegw MoersaRze-
biarza Mitw, dlatego te odniesione zwycistwo budzi szereg pyta. Dom zapada si pod
ziemi, co, jak stwierdza Borys Borys, wcale nie oznacza mierci czarownicy Moe

66
Walter Moers, dz. cyt., s. 205.
Nowy wiat starej bani. Jasio i Mgosia Waltera Moersa 39

udaa si jedynie do domu 67. Takie rozwizanie kieruje w stron ustale psychoanali-
tycznych, zwizanych z niewiadomoci i problemem, ktry zostaje wyparty, lecz, by
moe, nadal istnieje. Moers, nawet koczc sw opowie, nie daje jednoznacznych od-
powiedzi: ba koczy si szczliwie, dzieci yj, ale co dalej? Nadziej na powrt do
domu jest szaleniec, ktry sdzi, e zna drog. Jednak dopytujcej si Mgosi odpowiada
tylko Horrr.
Wtpliwoci jest jeszcze wicej: nim pojawi si Borys Borys i nim czarownica okazaa
si tym samym organizmem co ywy dom, godne fernhachy zjady knedle zatrute esen-
cj halucynogennych grzybw, ktrych dziaanie czytelnik zdy ju pozna. Zatem ca
przygod wolno potraktowa jako tylko sugestywne zudzenie, przy zaoeniu, e szale-
niec nie moe by uznany za gwaranta prawdziwoci zdarze. Jednake w obliczu do-
wiadcze wymykajcych si zwykemu rozumieniu rzeczywistoci i niewystarczajcych
zdolnoci poznawczych otwarcie si na to, co Nie(po)znane i Pozaracjonalne jawi si jako
konieczno. Z pewnoci uznanie szalestwa za kategori znaczc stanowi interesujc
drog interpretacyjn powieci, stwarzajc rozliczne moliwoci. Nie wiadomo zatem,
czy camoskie dzieci dotary do domu. Przygoda trwa dalej, ale ju poza tekstem. Jeli
wierzy zmienionej formule 68, tym razem rzeczywicie koczcej opowie, historia ro-
dzestwa koczy si dobrze.

Konkluzje
Nie ulega wtpliwoci, e Jasio i Mgosia to tekst wyznaczajcy ogromny obszar rozmai-
tych zagadnie wartych wyczerpujcej analizy. Na uwag zasuguj postacie sztolniowe-
go trolla (penicego funkcj faszywego doradcy oraz bdcego rodzajem trickstera 69)
oraz pozostaych bohaterw epizodycznych (na przykad gwiazdadoratorw). Warta roz-
winicia jest rwnie kwestia zwizana z zamian rl midzy protagonistami czy te z ich
wewntrzn przemian. Zarwno uwikana w sie intertekstualnych i autotematycznych
odniesie opowie, jak i cay cykl o Camonii s wiadectwem wnikliwej obserwacji lite-
ratury i szeroko rozumianych zjawisk z ni zwizanych.
Moers jako Europejczyk, a zwaszcza jako Niemiec, w sposb szczeglny jest zwi-
zany z literack spucizn Grimmw. Nie dziwi wic, e za temat swojej opowieci obra
jedn z bani, ktre wywary tak olbrzymi wpyw na wyobrani nie tylko naszych cza-
sw. Jego powie dowodzi, e mimo intensywnego eksplorowania tego gatunku w kul-

67
Tame, s. 225.
68
Bajka si skoczya, myszka si zgubia, a kto myszk chwyci w ap, adnej czapki z jej futra nie uszyje, ani te nie ugotuje
zupy, bo robienie czapek i gotowanie zup z maych zwierztek lenych jest zabronione od dzi na zawsze. Tame, s. 225.
69
Trickster to posta oszusta, ktrego sowa raz s prawdziwe, a innym razem wprowadzaj w bd i z tego powodu nigdy nie
wiadomo, czy naley mu ufa. [] odzwierciedla on [] paradoksalne cechy rzeczywistoci, a przede wszystkim rzeczywi-
sto jzyka. Jzyk jednoczenie ujawnia sens i go zakrywa, nie dopuszczajc do bezporedniego, pozajzykowego zrozumie-
nia. Zob. ukasz Trzciski, Mit bohaterski w perspektywie antropologii filozoficznej i kulturowej, Krakw: Wydawnictwo Uni-
wersytetu Jagielloskiego 2006, s. 142.
40 Urszula osiowska

turze wspczesnej moliwoci twrczego odkrywania baniowych wiatw nadal pozo-


staj niewyczerpane, a namys badawczy nad bani wci jest potrzebny i wymaga nieu-
stannej aktualizacji.

Bibliografia
Aarne, Antti, The Types of the Folk-Tale. A Classification and Bibliography, przek. Silk
Thompson, Helsinki: Academia Scientiarum Fennica 1961.
Aarne, Antti, Verzeichnis der Mrchentypen, Helsinki: Suomalaisen Tiedeakatemian Toi-
mituksia 1910, online: https://de.wikisource.org/wiki/Verzeich-
nis_der_M%C3%A4rchentypen [dostp: 25.08.2016].
Basile, Giovan Battista, Lo cunto de li cunti, edizione di riferimento a cura di M. Rak, Mi-
lano: Garzanti 1995, online: http://www.letteraturaitaliana.net/pdf/Vo-
lume_6/t133.pdf [dostp: 25.08.2016].
Barwy wiata bani / Farben der Mrchenwelt, red. Urszula Chciska, Szczecin: Wydaw-
nictwo Naukowe Uniwersytetu Szczeciskiego 2003.
Banie nasze wspczesne, red. Jolanta ugowska, Wrocaw: Polskie Towarzystwo Ludo-
znawcze - Uniwersytet Wrocawski 2005.
Ba we wspczesnej kulturze, t. 1: Niewyczerpana moc bani: literatura sztuka kultura
masowa, red. Kornelia wiklak, Pozna: Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu im.
Adama Mickiewicza w Poznaniu 2014.
Bena, Katarzyna, Przedsowie tumaczki tumaczcej tumacza, w: Walter Moers, Jasio i
Mgosia. Ba z Camonii autorstwa Hildegunsta Rzebiarza Mitw, z wyjanieniami z
Leksykonu wymagajcych objanienia cudw, form istnienia i fenomenw Camonii oraz
okolic autorstwa profesora doktora Abdula Sowiczego, przek. z camoskiego [rze-
komo], zil. i opatrzy poow biografii pisarza W. Moers, przek. z W. Moersa K.
Bena, Pozna-Wrocaw: Wydawnictwo Dolnolskie 2015.
Bettelheim, Bruno, Cudowne i poyteczne. O znaczeniach i wartociach bani, przek. Da-
nuta Danek, Warszawa: Wydawnictwo WAB 2010.
Caillois, Roger, Od bani do science-fiction, przek. Jerzy Lisowski, w: Roger Caillois,
Odpowiedzialno i styl. Eseje, Warszawa: Pastwowy Instytut Wydawniczy 1967.
Calvino, Italo, Starucha z kapucianego ogrodu, przek. Marcin Wyrembelski,w: Italo Ca-
lvino, Banie woskie, przek. Stanisaw Kasprzysiak i in., t. 3, Warszawa: czuy barba-
rzyca press 2014.
Nowy wiat starej bani. Jasio i Mgosia Waltera Moersa 41

Calvino, Italo, Komentarze, przek. Marcin Wyrembelski, w: Italo Calvino, tego, Banie
woskie, przek. Stanisaw Kasprzysiak i in., t. 3, Warszawa: czuy barbarzyca press
2014.
Coelho, Adolfo, Os Meninos Perdidos, w: Multilingual Folk Tale Database, online:
http://www.mftd.org/index.php?action=story&act=select&id=3866 [dostp:
25.08.2016].
Dawno, dawno temu, re. E. Kitsis, A. Horowitz, ABC Studios 2011-.
Creatio Fantastica 2016, nr 2 (53), online: https://creatiofantas-
tica.com/2016/08/08/cf-nr-2-53-2016-fantastyka-i-basn/ [dostp: 20.05.2017].
Dmitruk, Maria, Magosia [fotografia], w: Archiwum wystaw galerii klubu Pozytywka w
Krakowie, online: http://www.pozytywka.pl/13,3,maria_dmitruk_basnie_malgo-
sia,img.html [dostp: 26.08.2016].
Eco, Umberto, wiaty science fiction, w: tego, Po drugiej stronie lustra i inne eseje. Znak, re-
prezentacja, iluzja, obraz, przek. Joanna Wajs, Warszawa: Wydawnictwo WAB 2012.
Grimm Fairy Tales, zesz. 3, Ja i Magosia, scen. Joe Tyler, Ralph Tedesco, il. Blake Wilke,
Eric Rodriguez, Alexandre Benhossi, przek. Magorzata Gwara, Warszawa: Okami
2016 [komiks].
Grimm, Wilhelm i Jacob, Ja i Magosia, w: tyche, Banie dla dzieci i dla domu, przek.
Eliza Pieciul-Karmiska, t. 1, Pozna: Media Rodzina 2010.
Grimm, Wilhelm i Jacob, Czerwony Kapturek, w: tyche, Banie dla dzieci i dla domu,
przek. Eliza Pieciul-Karmiska, t. 1, Pozna: Media Rodzina 2010.
Hansel i Gretel: owcy czarownic, scen. i re. Tomy Wirkola, Paramount Pictures, Metro-
Goldwyn-Mayer, United International Pictures 2013.
Kempf, Zdzisaw, Wstp, w: O cnocie i niecnocie niewieciej. Opowiadania z Oceanu bani,
czyli Katha Sarit Sagara Somadewy, przek. Helena Willman-Grabowska, Wrocaw:
Zakad Narodowy im. Ossoliskich Wydawnictwo 1960.
Kostecka, Weronika, Ba postmodernistyczna: przeobraenia gatunku. Intertekstualne gry z
tradycj literack, Warszawa: Wydawnictwo Stowarzyszenia Bibliotekarzy Polskich
2014.
Kowalczyk, Kamila, Antagonici we wspczesnych renarracjach bani na przykadzie czarow-
nicy z Jasia i Magosi braci Grimmw, Przegld Humanistyczny 2015, nr 3 (450).
Kubiak, Wadysaw, Wstp, w: Ksiga tysica i jednej nocy. Wybr, przek. Andrzej Czap-
kiewicz i in., Warszawa: Pastwowy Instytut Wydawniczy 1988.
Kulturowe konteksty bani, t. 1: Rozigrana cra mitu, red. Grzegorz Leszczyski, Pozna:
Centrum Sztuki Dziecka w Poznaniu 2005.
42 Urszula osiowska

Kulturowe konteksty bani, t. 2: W poszukiwaniu straconego krlestwa, red. Grzegorz Lesz-


czyski, Pozna: Centrum Sztuki Dziecka w Poznaniu 2006.
Kyrklund, Willy, Ja i Magosia, przek. Maria Olszaska, w: Ko soniowa. Nowele
szwedzkie, przek. Maria Olszaska, Zygmunt anowski, Warszawa: Czytelnik 1972.
Leibovitz, Annie, Little girl & boy lost, Vogue 2009, nr 12.
Nnadi, Chioma, TBT Lady Gaga, Andrew Garfield, and Lily Cole do Hansel and Gretel,
online: http://www.vogue.com/977347/tbt-lady-gaga-andrew-garfield-hansel-and-
gretel/ [dostp: 25.08.2016].
The Pandorian, Little girl & boy lost, online: http://thepandorian.com/2009/11/little-
girl-boy-lost/ [dostp: 26.08.2016].
Lewicki, Tadeusz, Posowie, w: Ksiga tysica i jednej nocy. Wybrane opowieci, przek. Wa-
dysaw Kubiak, Wrocaw: Zakad Narodowy im. Ossoliskich 1992.
Maj, Krzysztof M., Allotopie. Topografia wiatw fikcjonalnych, Krakw: Universitas 2015.
Marciniak, Pawe, Transfikcjonalno, Forum Poetyki / Forum of Poetics 2015, online:
http://fp.amu.edu.pl/wp-content/uploads/2015/12/PMarciniak_Transfikcjonal-
nosc_ForumPoetyki_jesien2015.pdf [dostp: 20.05.2017].
Markowska, Wanda, Milska Anna, Sowo od tumaczek, w: Ksiga papugi, przek. i oprac.
tyche, Warszawa: Pastwowy Instytut Wydawniczy 1959.
Mazela, Anna, ywotno bani braci Grimm w kulturze wspczesnej. Na przykadzie foto-
grafii i plakatu, w: Grimm: potga dwch braci. Kulturowe konteksty Kinder- und Haus-
mrchen, red. Weronika Kostecka, Warszawa: Oficyna Wydawnicza ASPRA-JR
2013.
McHale, Brian, Powie postmodernistyczna, przek. Maciej Paza, Krakw: Eidos. Wy-
dawnictwo Uniwersytetu Jagielloskiego 2012.
Moers, Walter, Jasio i Mgosia. Ba z Camonii autorstwa Hildegunsta Rzebiarza Mitw, z
wyjanieniami z Leksykonu wymagajcych objanienia cudw, form istnienia i fenome-
nw Camonii oraz okolic autorstwa profesora doktora Abdula Sowiczego, przek. z ca-
moskiego [rzekomo], zil. i opatrzy poow biografii pisarza W. Moers, przek. z W.
Moersa K. Bena, Pozna-Wrocaw: Wydawnictwo Dolnolskie 2015.
Nmcowa, Boena, Pohdka o pernkov chaloupce, w: Multilingual Folk Tale Database,
online: http://www.mftd.org/index.php?action=story&act=select&id=3891 [dostp:
25.08.2016].
Opowiadania egipskie, z jz. egip. przek. i oprac. Tadeusz Andrzejewski, Warszawa 1958.
Propp, Wadimir, Historyczne korzenie bajki magicznej, przek. Jacek Chmielewski, War-
szawa: Wydawnictwo KR 2003.
Nowy wiat starej bani. Jasio i Mgosia Waltera Moersa 43

Propp, Wadimir, Morfologia bajki magicznej, przek. Pawe Rojek, Krakw: Zakad Wy-
dawniczy NOMOS 2011.
Skurzak, Ludwik, Przedmowa, w: Paczatantra, czyli Mdroci Indii ksig picioro, przek.
Wanda Markowska i Anna Milska, Warszawa: Pastwowy Instytut Wydawniczy
1956.
Straparola, Giovan Francesco, Le piacevoli notti, online: http://www.liberliber.it/media-
teca/libri/s/straparola/le_piacevoli_notti/pdf/straparola_le_piacevoli_notti.pdf
[dostp: 30.08.2016].
Sodczyk, Rozalia, Oblicza metafikcji na przykadzie Fikcji Borgesa, w: Tekstualia
2006, nr 4 (7), online: http://www.tekstualia.pl/stara/index.php?DZIAL=tek-
sty&ID=107 [dostp: 20.05.2017].
Symonowicz-Jaboska, Izabela, Baniowo w kulturze popularnej jako wyzwanie eduka-
cyjne, Toru: Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Mikoaja Kopernika 2016.
Talko, Leszek K. [tekst], Anna Niemierko [oprac. graficzne], Ja i Magosia, Warszawa:
Jacek Santorski & Co Agencja Wydawnicza 2005.
The Children and the Ogre, w: Multilingual Folk Tale, online: http://www.mftd.org/in-
dex.php?action=atu&act=select&atu=327 [dostp: 25.08.2016]
Trzciski, ukasz, Mit bohaterski w perspektywie antropologii filozoficznej i kulturowej, Kra-
kw: Wydawnictwo Uniwersytetu Jagielloskiego 2006.
Uther, Hans-Jrg, The Types of International Folktales. A Classification and Bibliography
Based on the System of Antti Aarne and Stith Thompson, Helsinki: Academia Scien-
tiarum Fennica 2004.
Wais, Jadwiga, Bracia Grimm i Siostra mier. O sztuce ycia i umierania, Warszawa: ENE-
TEIA Wydawnictwo Psychologii i Kultury 2014.
Walder, Johannes, ber den Autor Walter Moers und sein Alter Ego Hildegunst von Mythen-
metz, w: tego, Eine Untersuchung der Mrchenparodie Ensel und Krete von Walter Mo-
ers, Seminararbeit, Mnchen: GRIN Verlag 2013 [e-book]. [fragmenty online]
http://www.grin.com/de/e-book/232255/eine-untersuchung-der-maerchenparo-
die-ensel-und-krete-von-walter-moers [dostp: 25.08.2016].
Wiedmin 3: Krew i wino [dodatek do gry Wiedmin 3: Dziki Gon], CD Projekt RED, 2016
[PC].
Willingham, Bill [scen.] i in., Banie, przek. Krzysztof Uliszewski, Warszawa: Egmont
Polska 2007-2016 [seria komiksw].
Willman-Grabowska, Helena, Wstp, w: Dwadziecia pi opowieci wampira, przek. teje,
Wrocaw: Zakad im. Ossoliskich 1955.

You might also like