JULIUSZ BARDACH

Uniwersytet Warszawski
Wydzia Prawa i Administracji

Nowa synteza dziejw Ukrainy do schyku XVIII stulecia

(wzwizku z ksik Natalii J a k o w e n k o ,Historia Ukrainy
od czasw najdawniejszych do koca XVIII wieku, Lublin 2000)

Historyk ledzcy publikacje ukraiskie lat dziewidziesitych obserwuje z uzna

niem, jak szybko w rodowisku historykw powstaj nowe naukowe ujcia przeszoci
Ukrainy. Na jedno z czoowych miejsc wysuna si Natalia J a k o w e n k o profesor
uniwersytetu Akadem ia Kijowsko-Mohylaska i pracownik naukowy Narodowej A kade
mii Nauk Ukrainy. Jej monografia na tem at ukraiskich elit spoecznych od schyku XIV
do poowy XVII stulecia przywrcia wspczesnej historiografii Ukrainy jej warstwy
historyczne: kniaziw, panw i bojarw-szlacht oraz ukazaa ich dalsze losy1. Ona te
podja si pracy nad now syntez dziejw Ukrainy od zarania do koca XVIII w.
Zwrmy uwag, e za cezur ad quem Jakowenko przyja upadek Rzeczypospolitej
Obojga Narodw, upatrujc cisy zwizek dziejw narodu ukraiskiego z losami pol
sko-litewskiej federacji, w ramach ktrej przebiegay dugie stulecia jego bytu i przemian.
Praca ta, podjta w 1992 r. pod auspicjami Instytutu Europy rodkowo-W schodniej
w Lublinie kierowanego przez Jerzego Koczowskiego oraz Andrzeja Kamiskiego, re
prezentujcego pnocnoamerykaskie stowarzyszenie National Endowment for Dem oc
racy, skupia historykw Biaorusi, Litwy, Polski i Ukrainy. Mieli oni opracowa syntezy
dziejw swoich narodw, ktre w przeszoci tak wiele czyo, ale i dzielio. Tekst syntezy
powstawa w toku wymiany pogldw nad makiet, ale z zachowaniem cakowitej nieza
lenoci autorw w ostatecznej redakcji. Najwczeniej wykonali swoje zadanie historycy
ukraiscy. Cz pierwsza dwutomowego zarysu historii Ukrainy pira Natalii Jakowenko
ukazaa si w jzyku ukraiskim na pocztku 1997 r.2, poprzedzona tom em drugim pira
Jarosawa H 3, ktry obj dzieje Ukrainy od schyku XVIII stulecia, cilej od
1772 r. daty pierwszego rozbioru, kiedy Ru Halicka zostaa wcielona do monarchii
Habsburgw. Oba dziea, od razu pozytywnie przyjte, zyskay uznanie w postaci nagrody
Przegldu Wschodniego dla zagranicznych autorw w 1997 roku4. W nastpstwie tego

1 N. J a k o w e n k o , Ukrajinska szljachta z kincja X I V do seredyny X VIIst. (Woy i Centralna Ukrajina),

Kyiw 1997.
2 N. J a k o w e ako,N arys istoriji Ukrajiny znajdawnijszych czasiwdo kincaXVIIIstolitija, Kyiw 1997.
3 J. H , Narys istoriji Ukrajiny: formuwannja modemoji nacji X IX -X X stolittja, Kyiw 1996.
4 Na Ukrainie wywiad z laureatami pt. Polskaja premija ukraiskim istorikam (Heneza nr 1-2 /6-7/, 1998,
s. 88-93).

P R Z E G L D H ISTO R Y C ZN Y , T O M X C II, 2001, Z E S Z . 1, ISSN 0033-2186

94 JULIUSZ BARDACH

stay si przedm iotem recenzji oraz analizy ukraiskiej5 i polskiej krytyki naukowej6.
Obecnie zostay one udostpnione czytelnikom w polskim przekadzie7.
Naley zauway na co zwraca uwag Jakowenko we wstpie e w stosunku do
ukraiskiego oryginau tekst przekadu zosta nieco skrcony. Dodajmy, e uleg on
przeredagowaniu, a drobne omyki poprawiono. W dalszym cigu jak wynika z tytuu
bdziemy zajmowa si dzieem Jakowenko, pozostawiajc ocen pracy Hrycaka
badaczom dziejw najnowszych.
Pierwszym pytaniem, jakie si nasuwa, jest: pod wpywem jakich autorw ksztatowa
y si pogldy naukowe Jakowenko? Klucz do tego daje ona sama, rozwijajc rzecz we
wstpie, szerzej w ukraiskim oryginale. Gwnym rdem inspiracji mimo pewnych
zastrzee autorki by klasyk historii Ukrainy-Rusi (cilej naleaoby mwi: Ru-
si-Ukrainy), twrca narodowej syntezy jej dziejw Michajo H r u s z e w s k i 8. Od niego
Jakowenko przeja ujmowanie historii spoecznej jako podstawy dziejw politycznych.
Nacechowan wpywami narodnictwa szkol socjologiczn Hruszewskiego poczya z za
oeniami M arca B l o c h a i szkoy Annales, to jest histori integraln, czc dzieje
gospodarcze i spoeczne z histori polityczn i histori kultury. Niemae znaczenie dla
omawianej syntezy miaa te twrczo historyka i politologa Wiaczesawa y p y s k i e -
g o (Wacawa Lipiskiego), ktry rozpatrywa dzieje Ukrainy od strony realizacji idei
pastwowej, nieodcznej od narodzin i ksztatowania ukraiskiej wiadomoci narodo
wej. Gdy chodzi o badaczy wspczesnych, to w zakresie historii kultury duchowej dla
czasw najdawniejszych widoczne jest zastosowanie zaoe metodologicznych Georgesa
D u m z i 1a, gdy za chodzi o kultur Rusi-Ukrainy i wpyw kultury bizantyjskiej, a po
tem aciskiej na ni, ukraiskich historykw w Stanach Zjednoczonych Ihora S z e w
c z e n k i oraz Rom ana S z p o r l u k a . Z a ich najwiksz zasug autorka uznaje wpisa
nie historii formowania narodu ukraiskiego w oglny nurt europejskiego procesu his
torycznego (s. 17). Rwnie wkad historykw polskich zosta przez ni odnotowany
i uwzgldniony9. Wszystko zostao przetworzone przez Jakowenko i posuyo przedsta
wieniu w sposb samodzielny i moliwie obiektywny dziejw Rusi-Ukrainy.
A utorka wiadoma jest tego, e obiektywizm badacza nie wyklucza uczuciowego
zaangaowania i przyznaje, e jej polityczne sym patie------- otwarcie i jednoznacznie

5 W. P o n a m a r i o w , Sponukannja swobodoju, Krytyka R. I, nr 1,1997 sierpie wrzesie, s. 38. Po

raz drugi w tyme pimie O . T o o c z k o w rok pniej (1998, nr 7-8) w krytycznym eseju zatytuowanym The
Good, the Bad and the Ugly (s. 24-31) omawia cztery pozycje anglojzyczne i dzieo N. Jakowenko.
6 T. S t r y j e k , O kulturowy paradygmat historii Ukrainy, Kultura i Spoeczestwo 1999, nr 3, s. 155-190.
7 N. J a k o w e n k o , Historia Ukrainy od czasw najdawniejszych do koca X V III wieku, s. 397 oraz
J. H r y c a k , Historia Ukrainy 1772-1999. Narodziny nowoczesnego narodu, s. 359. Wydawca: Instytut Europy
rodkowo-Wschodniej, Lublin 2000. (Uwaga: strony w tekcie powoywane s wedug polskiego przekadu).
8 Wysok ocen M. Hruszewskiego w historiografii polskiej potwierdzi niedawno Jerzy S e z y k, 25 wie
kw historii. Historycy i ich dziea, Toru 1994, ktry po przedstawieniu jego twrczoci (s. 382-384) zakonklu
dowa, e dziki takim uczonym jak Hruszewski ukraiska nauka historyczna staa si rwnorzdn czci
skadow historiografii europejskiej.
9 Nale tu w szczeglnoci klasyczne ju dziea Wadysawa A. S e r c z y k a , Zbigniewa W j c i k a
i znaczca monografia Teresy C h y n c z e w s k i e j - H e n n e l . O ywym i trwaym zainteresowaniu dziejami
stosunkw polsko-ukraiskich wiadczy to, e tylko w ubiegym roku ukazay si rozprawy Agnieszki B i e d -
r zy c k i e j , Przed powstaniem Pawluka. Stosunki polsko-kozackie grudzie 1635 lipiec 1637, SH t. XLII, 1999,
nr 4, s. 505-519 oraz Janusza G. D b r o w s k i e g o , Pod Beresteczkiem. Elita Korony wobec Kozaczyzny, KH
t. CVI, 1999, nr 3, s. 35-51.
 NOWA SYNTEZA DZIEJW UKRAINY DO SCHYKU XVIII STULECIA 95

sytuuj si po stronie ukraiskiej niepodlegoci. Okrela si bowiem jako zwolenniczka

tradycji Bractwa Cyryla i M etodego, Mychajo Drahomanowa, Iwana Franko, Mychaja
Hruszewkiego, ideologw ukraiskiego ruchu powstaczego oraz ruchu obrocw p ra
wa, liberalnej ukraiskiej inteligencji emigracyjnej, jak rwnie centrowych dziaaczy
spoeczno-politycznych czasw gorbaczowowskiej przebudowy i okresu niezalenoci
Ukrainy po 1991 r. (s. 19). Po tej professio fidei mona ju przej do przedstawienia
waciwej m aterii dziea.
Czasy najdawniejsze zostay przedstawione zgodnie z wynikami bada archeologicz
nych, ktre na Ukrainie rozwijay si mimo podyktowanych wzgldami politycznymi
ogranicze w sposb cigy. Poprzedni reim umoliwia bowiem badania archeologicz
ne jako dotyczce przede wszystkim kultury materialnej.
Pierwszym okresem, odnonie ktrego autorka musiaa zaj wasne stanowisko, bya
doba ksztatowania si organizacji pastwowej Rusi Kijowskiej. Musiaa ustosunkowa si
przede wszystkim do zagadnienia roli Normanw (Waregw) w tworzeniu pastwa kijow
skiego. Jak wiadomo, historiografia radziecka przeciwstawiaa si zasadniczo teorii nor-
maskiej, starajc si zanegowa, a przynajmniej moliwie pomniejszy znaczenie W are
gw w pastwie staroruskim. Autorka w zasadzie uznaje rol elem entu normaskiego
i odpowiednio go eksponuje. Na podstawie rde bizantyjskich przyjmuje za dowiedziony
pogld o chrzcie pierwszego historycznego wadcy Kijowa Askolda i jego wareskiej dru
yny ju w szedziesitych latach IX stulecia. Ruskie rda potwierdzay jak wiemy
dopiero chrzest ksiny kijowskiej Olgi (Helgi) ok. poowy X w. Syn jej Swiatosaw
powrci do pogastwa, pod znakiem ktrego upyna rwnie pierwsza poowa pano
wania jego syna Wodzimierza, ktry dokona oficjalnego przyjcia chrzecijastwa przez
Ru Kijowsk w obrzdku greckobizantyskim (988).
Natalia Jakowenko akceptuje pogld znanego mediewisty ukraiskiego O. -
1 z o, e Ru Kijowska X i nastpnych stuleci bya pastwem patrymonialnym. Taki
jego charakter polegajcy przede wszystkim na traktowaniu pastwa jako wasnoci
dynastii zosta w tekcie wyrazicie zarysowany. Jednak stoeczno Kijowa bynajmniej nie
bya jak sdzi autorka sprzeczna z patrymonialnym charakterem pastwa, a walki
o stolec kijowski dotyczyy zwierzchnictwa wewntrz dynastii traktowanej w kategoriach
wielkiej rodziny.
Na wyrnienie zasuguje podrozdzia, powicony kulturze pimienniczej Rusi Ki
jowskiej. Georgij O s t r o g o r s k i , a ostatnio wspomniany ju Ihor Szewczenko, by nie
siga dalej wstecz, dostatecznie uwydatnili rol przekadw z greckiego na starosowia
ski i stosunkowo szybkie i szerokie upowszechnienie pisma w tym jzyku na Rusi Kijow
skiej, a rycho potem i Nowogrodzkiej. W kontekcie tego rozpowszechnienia zrozumiaa
jest opcja, do ktrej przychyla si Jakowenko w ocenie znanego eposu Sowo o puku
Igora, w ktrym widzi starorusk poezj elitarn, rycersk najwyszego lotu. W przeka
dzie polskim autorka zaznaczya jednak, e od czasu do czasu na fali sceptycyzmu podaje
si w wtpliwo autentyzm tego utworu, ktry jak krzew ry w polu yta na tle innych
zabytkw pimiennictwa ruskiego owych czasw, wydaje si falsyfikatem (s. 83-84). Pod
krelia w ten sposb swoje stanowisko i walory eposu, ale te toczcy si o niego spr.
Podbj Rusi przez Tatarw zmieni zasadniczo charakter i sytuacj ziem ruskich,
ktre znalazy si pod j arzmem tatarskim. Na zrnicowanie staroruskiego etnosu wywara
jednak wikszy wpyw ekspansja litewska i wczenie ziem zachodnioruskich w skad
pastwa litewskiego. Z kolei Ru Halicka staa si obiektem rywalizacji Polski i Wgier.
96 JULIUSZ BARDACH

W poowie XIV w. Kazimierz Wielki podda j swemu zwierzchnictwu. Ru Halick

ujmowano pocztkowo jako Regnum Russiae, ekspansja odbywaa si wic na zasadzie unii
personalnej, wzgldnie dynastycznej, sdzc z pniejszych dziaa Jadwigi i Jagiey
usuwajcych z Rusi Halickiej wgierskie zaogi. Rwnoczenie druga cz dziedzictwa
ksit halickich, zachodni Woy z uckiem i W odzimierzem znalazy si we wadaniu
litewskich Giedyminowiczw.
Zatargi polsko-litewskie o ziemie poudnioworuskie oraz nastpny ich podzia stwo
rzyy now sytuacj w dziejach Rusi-Ukrainy. Ru Halicka (po wczeniu do Korony
wojewdztwa ruskiego), zostaa poddana bezporednio polskim wpywom ustrojowym,
gdy Woy i Podole bracawskie wraz z Kijowszczyzn pozostaway a do 1569 r. w ska
dzie Wielkiego Ksistwa Litewskiego. Dopiero na sejmie lubelskim tego roku dokonana
inkorporacja tych ziem do Korony umoliwia ponowne zblienie Rusi Halickiej z Woy
niem, Kijowszczyzn i Podolem, a w konsekwencji uformowanie si wiadomej wsplnoty
ukraiskiej. Taki pogld sformuowany w rozdziale zatytuowanym U kraina-R u
trzeci niepotrzebny czon w Rzeczypospolitej Obojga Narodw 1569-1648 (s. 151) pod
krela polityczne konsekwencje sejmu w Lublinie 1569 r. dla uksztatowania si pozycji
ukraiskich ziem w polsko-litewskim Commonwealth, ale przez dodanie wyrazu niepo
trzebny zwraca te uwag na sprzeczno rzeczywistego ukadu stosunkw z modelem
Rzeczypospolitej Obojga Narodw. Zawiera on, niejako in nuce, zapowied pniejszego
konfliktu.
W tym kontekcie naleaoby jednak prbowa ustali, czym oprcz niebezpiecze
stwa tatarskiego, ktrem u atwiej byo si przeciwstawi w oparciu o Koron ni odle
g Litw, mona tumaczy zgod prawosawnych kniaziw i panw na inkorporacj
do Korony Woynia, Kijowszczyzny i Podola na zasadzie jako wolni z wolnymi i rwni
z rwnymi, jak gosiy akty inkorporacyjne. Bo jeli moni panowie litewscy, nie bezpod
stawnie, uwaali uni z K oron za akt politycznego samobjstwa, to dlaczego godzi si
na inkorporacj Woynia ksi Konstanty Ostrogski, ktry mg wystawi jak podaje
Jakowenko 15-20 tys. zbrojnych, gwnie ziemian-lennikw oraz bojarw-szlachty
osiadych w jego dobrach z obowizkiem suby wojskowej (s. 156). M ona kwestionowa
wygrowan nieco liczebno prywatnej armii Ostrogskich, ale fakt, e rozporzdzali
znaczn si zbrojn, nie ulega wtpliwoci. Rzecz wymaga dalszych bada i analiz.
Istnienie Ukrainy w skadzie Korony zgodnie ze wspomnian zasad rwnoci praw
i przywilejw szlachty ukraiskiej ze szlacht polsk stwarzao sytuacj, ktra skaniaa
ukraisk elit spoeczn do przejmowania kultury i jzyka, ktrego uywaa szlachta
polska. Przyspieszony proces okcydentalizacji kulturalnej narodu politycznego R usi-
-U krainy znajdowa w szczeglnoci wyraz w szybkim rozwoju owiaty. W szczeglnoci
brak znajomoci aciny odczuwano jako niedostatek, ktry starano si uzupeni, korzy
stajc z rozbudowy szkolnictwa, zarwno prawosawnego w Ostrogu, potem w Kijowie
(Akademia Mohylaska), jak rwnie jezuickiego. W pimie szlachty kijowskiej z 1571 r.
czytamy: Z modoci innego pisma ojcowie nasi uczy nas nie dawali, jak tylko swojego
ruskiego (s. 159). Znajomo aciny oznaczaa udostpnienie literatury i kultury O dro
dzenia, ale te otwieraa drog wpywom najpierw reformacji, a potem katolickiej kontr
reformacji. Atrakcyjno politycznego modelu Rzeczypospolitej, polonizacja kulturalna,
korelat okcydentalizacji, nie szy jednak w parze podkrela Jakowenko z utrat
wiadomoci odrbnoci narodowej. Zachodzce gwnie w XVII stuleciu procesy by
y zoone i rozcignite w czasie. Integrujca si z najprzedniejszymi rodami polskimi
 NOWA SYNTEZA DZIEJW UKRAINY DO SCHYKU XVIII STULECIA 97

wikszo mono wadczej elity Ukrainy porzucajc prawosawie zrywaa stopniowo zwi
zek z narodem. Pozostawaa jednak cz wierna prawosawiu. Jeszcze w poowie XVII
stulecia wojewoda kijowski, prawosawny Adam Kisiel, poczuwa si do zwizku z naro
dem ruskim, czc to w dobie powstania Bohdana Chmielnickiego z wiernoci dla
Rzeczypospolitej.
Natalia Jakowenko uwydatnia zoony splot raz wrogoci, raz sojuszw, ktre zawi
zyway si w drugiej poowie XVI w. pomidzy powsta na Zadnieprzu Kozaczyzn
a Tatarami krymskimi, pozostajcymi wwczas pod zwierzchnictwem Turcji. Szczegln
rol w Kozaczynie odgrywaa Sicz Zaporoska. Organizacja Siczy jest znana i niewiele
dao si wnie tu nowego.
Od historycznych wydarze poowy XVII w., ktre Jakowenko okrela jako rewolu
cj, U kraina staa si obiektem walki pomidzy Rzeczpospolit, Moskw a Turcj.
Ksztatowanie si powstaej w wyniku powstania pod wodz Chmielnickiego organizacji
terytorialnej i m odelu wadzy pastwa kozackiego odbywao si w zoonej sytuacji m i
dzynarodowej. Jego ustrj autorka okrela m ianem dyktatury wojskowej podkrelajc,
e sama nazwa pastwa brzmiaa: Wojsko Zaporoskie (s. 241-242). Terytorium jego
oblicza na 200 tys. km2, zaludnionych przez trzy miliony ludnoci. Na tej jak si j
okrela Ukrainie hetmaskiej w miejsce szlachty warstw panujc staje si starszyzna
kozacka. Z pozostaych ok. 300 rodzin szlachty prawosawnej cz wesza w skad star
szyzny kozackiej. Przykadem by nastpca Chmielnickiego Iwan Wyhowski. Organizacja
terytorium pozostajcego pod wadz Kozakw bya oparta na organizacji wojskowej.
Kady puk (kure) obejmowa okrelony teren, na ktrym wadz sprawowa pukownik.
Puk, i odpowiednio jego obszar, dzieli si na sotnie. W skad organizacji kozackiej weszo
wielu mieszczan, byli wrd nich rwnie i chopi. Odrniaa si jednak Kozaczyzna
zawsze od masy chopstwa okrelanego, rwnie w rdach, m ianem czerni. Przedstawia
jc dzieje Ukrainy hetmaskiej po Radzie Perejasawskiej, gdzie uznano zwierzchnictwo
Moskwy (1653), autorka przedstawia szczegowo rozgrywki polityczne pomidzy orien
tacjami promoskiewsk i propolsk. Ta ostatnia dosza do gosu w paktach hadziackich
(1658), moc ktrych dualistyczna Rzeczpospolita miaa przeksztaci si w trialistyczn,
gdzie obok Korony i Litwy byoby Wielkie Ksistwo Ruskie (s. 250). Z a ukadem nie
posza jednak jak wiadomo jego realizacja. Pozosta przecie jako alternatywna
tradycja, do ktrej si nieraz odwoywano w nastpnych stuleciach.
W zoonych wydarzeniach tej doby nie zabrako okresowego podporzdkowania
za rzdw Doroszenki hetmaskiej Ukrainy Turcji. Walki toczce si wok dominacji
nad Ukrain oraz wewntrzne zwalczanie si rnych orientacji trwao przez blisko 30 lat.
Lata od unii hadziackiej do tzw. wiecznego pokoju (okrelanego czsto m ianem pokoju
Grzymutowskiego) midzy Rzeczpospolit a Moskw 1686 r. Jakowenko wyodrbnia
w osobny okres, ktry nazywa Ruin. Nastpny to dramatyczne dzieje Ukrainy Lewo
brzenej rzdzonej przez Iwana Mazep, a nastpnie Filipa Orlika, a do likwidacji
Kozaczyzny i rozwizania Siczy w 1775 r. Okres ten zajmuje w syntezie nieproporcjonalnie
wicej miejsca i jest przedstawiony bardziej szczegowo ni poprzednie. Jest to podykto
wane tym, e dla ksztatowania si narodu ukraiskiego mia on przeomowe znaczenie.
Jakowenko zatytuowaa go: Kultura owietlona un wojen, gdy podtytu brzmi: Na
rodziny ojczyzny kozacko-ruskiej (s. 285). W tym czasie podkrela dochodzi do
zasadniczej przemiany wiadomoci w onie prawosawnej elity szlachecko-kozackiej, sta
nowicej nard polityczny wczesnej Ukrainy. Jeszcze w pocztkach powstania Chmiel
98 JULIUSZ BARDACH

nickiego growaa wiadomo Ukrainy jako czci skadowej Rzeczypospolitej. Teraz

stanowi ona odrbn polityczn cao. Nie bya jednak jeszcze dostatecznie silna, aby
obroni swoj samodzielno, a w jej onie sprzeczne interesy poszczeglnych grup dzia
ajcych w powizaniu z ssiednimi mocarstwami doprowadziy do podziau na Ukrain
wchodzc w skad Korony i Ukrain podporzdkowan Moskwie. Granic by Dniepr,
std mowa o Zadnieprzaskiej Ukrainie hetmaskiej, ktra obja take pooony na
prawym brzegu D niepru Kijw.
Podziaowi ulega rwnie organizacja cerkiewna. Prawosawnym m etropolit zosta
poprzedni biskup ucki ksi G edeon Swiatopek Czetwertyski, ktry przenis si na
Lewobrzen Ukrain. Na Lewobrzenej Ukrainie jak ju bya mowa narodem
politycznym bya nieliczna szlachta prawosawna, a gwnie starszyzna kozacka, ktrej
uprawnienia zostay zrwnane ze szlacht. Na miejsce mitu o sarmackim pochodzeniu
szlachty polskiej elita kozacka, w szczeglnoci Samijo Wieliczko i Filip Orlik, formuo
waa legend o pochodzeniu od Chazarw, wzgldnie pomieszania Chazarw i Sarmatw.
Jakowenko zwraca uwag na pomijany, wzgldnie niedoceniany fakt, e mity pocztku
odgryway rol rwnie w ksztatowaniu si tosamoci grnych warstw spoeczestwa
Ukrainy. Podkrelajc pokrewiestwo Polakw i Rusinw-Ukraicw Samijo Wieliczko
pisa, e Polacy narodzili si i poszli od naszych Sawromatw i Prusw. Identyfikowa
on nard kozacki ze szlacheckim narodem Rzeczypospolitej, a wojny polsko-ukraiskie
nazywa walk przeciw braciom, ale jednoczenie i wrogom naszym. Jakowenko ekspo
nuje rnic pomidzy nim a M azep, ktry piszc o zasadniczej wrogoci obu narodw,
koczy wywd polskim zwrotem: jak wiat wiatem, nie bdzie Kozak Polakowi bratem .
Przywouje nastpnie wiersz A ndreja Gierasimowicza z lat 1719-1720, zawierajcy kryty
k Lacholubcw, ktrzy chwal Polakw za ich mdro i cnoty.
W wyniku analizy kultury XVII stulecia powstaej na Ukrainie hetmaskiej autorka
stwierdza, e dopiero pod sam koniec wieku barok w kulturze ukraiskiej wyodrbnia
si we wasnym, kozackim wariancie i mimo e korzysta z wpyww polsko-biaorusko-li-
tewskich, to nabiera samodzielnych cech formalnych (s. 300).
Natalia Jakowenko zwraca uwag, e w XVIII stuleciu wrd starszyzny kozackiej
narasta tendencja do utosamiania ze szlacht Rzeczypospolitej. W projekcie kozackie
go kodeksu prawa, zatytuowanego Prawa, wedug ktrych sdzi si nard maorosyjski,
przewidywano, e wszyscy wojskowi w randze setnika i wyszej, a take wszyscy szlachetni
wojskowi towarzysze i duchowiestwo mieli zosta uznani za szlacht, ktrej przysugiwa
yby prawa przewidziane przez Statuty litewskie dla osb stanu szlacheckiego. Oywienie
-------frazeologii S tatutw --------ujawnio fakt, e starszyzna kozacka zachowaa o wiele
cilejsze, ni mona si byo spodziewa, zwizki ze swoj koysk polityczn Rzecz-
p o sp o lit.------- Wcznie z pojciem szlachectwa, tyle e rozumiano pod nim ju nie
arystokracj rodow, lecz wojskow, nalec do starszyzny kozackiej (s. 348-349).
Omawiajc na lamach Kultury i Spoeczestwa ukraiskie wydanie dziea Natalii
Jakowenko, Tomasz S t r y j e k zwraca uwag, e wpyw Polski jest przez ni postrzegany
jako wpyw Zachodu, traci jednak pozytywn kwalifikacj, jeli prowadzi do polonizacji,
ewentualnie do osabienia wiadomoci narodowej. Stryjek stawia pytanie, jaki podm iot
jest dla Jakowenko podstaw konstrukcji historii Ukrainy, historii rozumianej nie jako
zapis losw pewnego terytorium, lecz jako historia narodowa, jako cig dziejw, ktry
prowadzi w kocu do odrbnej wiadomoci i suwerennego pastwa narodowego? Po
zanalizowaniu jej dziea dochodzi on do przekonania, e podm iotem tym jest kultura,
 NOWA SYNTEZA DZIEJW UKRAINY DO SCHYKU XVIII STULECIA 99

ktra ma charakter o tyle narodowy, o ile uczestnictwo w niej staje si dla ludzi w peni
wiadome. Std konkluzja, e dla Jakowenko kultura stoi przed polityk (przed pa
stwem) tyle da si powiedzie, jeli odnie przesanie jej ksiki do bardzo dzi
aktualnej dyskusji nad pochodzeniem narodw10.
Jeli druga poowa XVII stulecia to doba wyodrbniania si ukraiskiej kultury
w szerokim jej ujciu ze wsplnej kultury Rzeczypospolitej Obojga Narodw, to nastpny
XVIII wiek znamionoway przemiany hamujce jej rozwj.
W sferze stosunkw religijnych na ziemiach ruskich zasuguje na zwrcenie uwagi
upowszechnienie unii na ziemiach Ukrainy Prawobrzenej i Biaorusi po wiecznym
pokoju polsko-rosyjskim 1686 r. (s. 328-329). Na Ukrainie Zadnieprzaskiej postpo
waa stopniowo integracja administracyjna i polityczna z pastwem rosyjskim. Po pocze
niu w wyniku drugiego zaboru Prawobrzenej i Lewobrzenej Ukrainy ustanowiony kor
don oddzieli na dugo te ziemie od zaanektowanego w 1772 r. przez Habsburgw zacho-
dnioukraiskiego Krlestwa Galicji i Lodomerii, potocznie Galicji. Rnymi drogami
poszy dzieje obu czci narodu ukraiskiego. Wyrazem ukraiskiej odrbnoci w Galicji
Wschodniej stao si rwnouprawnione przez rzdy austriackie wyznanie grekokatolickie,
podczas gdy na Ukrainie Naddnieprzaskiej polityka Katarzyny II skutecznie zmierzaa
do likwidacji unii i powrotu unitw do prawosawia.
Umacnianie rzdw rosyjskich na Lewobrzenej Ukrainie szo w parze z osabieniem
panowania polskiego na Prawobrzenej. Znalazo to w szczeglnoci wyraz w powstaniu
zwanym koliszczyzn, ktre w cigu paru miesicy 1768 r. spowodowao masowe rzezie
katolickiej szlachty, jej suby, unitw i licznych na ziemiach Prawobrzenej Ukrainy
ydw. Ich szczytowym wyrazem bya osawiona rze humaska, ktra pocigna za sob,
wedug oblicze polskich i ydowskich historykw, do dwudziestu tysicy ofiar. Charakter
ruchu, jego spoeczne przyczyny i motywacje, wedug jednych narodowowyzwolecze,
wedug innych rozbjniczo-upieskie oraz liczba zamordowanych (wedug niektrych do
200 tys.), wymagaj zdaniem autorki obiektywnych bada i opartych na nich ocen, ktrych
dotd nie podejmowano.
Obiektywna postawa Jakowenko znalaza wyraz we wnikliwej analizie dwch wcze
niejszych nieco fenomenw czcych rozbjnicz dziaalno z elem entami spoecznego
buntu. Byy to: ruch opryszkw na wschodniokarpackim pogrzu i hajdamaczyzna na Nad-
dnieprzu. Zwracajc uwag na sympatie, jakie budziy one wrd posplstwa i heroizujc
legend, ktr okrela jako szlachetne rozbjnictwo, autorka zachowuje wstrzemiliwy
dystans wobec znanych w literaturze jednoznacznych przedstawie ich jako wyrazu walki
klas czy wczesnych form ruchw narodowowyzwoleczych.
Procesy integracyjne ziem ukraiskich w skadzie Cesarstwa Rosyjskiego nie ograni
czay si do spraw wyznaniowych. O statni hetm an Ukrainy hrabia Cyryl Razumowski
pragn zachowa dawne wolnoci, w szczeglnoci organizacj sdow, wzorowan na
polsko-litewskiej, obieralno sdziw i urzdnikw sdowych. Zmuszono go do rezygna
cji z urzdu hetmana, ktry uleg w 1764 r. likwidacji. W adz przekazano Kolegium
Maorosyjskiemu, na czele ktrego stan Piotr Rumiancew. Na sesji Komisji Kodyfika
cyjnej caego Cesarstwa, powoanej w 1766 r. do uoenia projektu nowej kodyfikacji
prawa oraz naradzenia si o sposobach osignicia oglnego dobrobytu, delegaci ukrai

10 Cf. przypis 8.
100 JULIUSZ BARDACH

scy wnosili niejednokrotnie o zachowanie na Ukrainie mocy obowizujcej dawnych praw,

a w szczeglnoci Statutu litewskiego (s. 354). Formalnie, dodajmy, moc obowizujc
zachowa Statut II (z 1566 r.), obowizujcy w czasie inkorporacji ziem ukraiskich do
Korony (1569). Zwany by on odtd Statutem woyskim, cho w praktyce w drugiej po
owie XVII i w XVIII w. stosowano na Ukrainie III Statut (z 1588 r.). Na ziemiach byego
Wielkiego Ksistwa Litewskiego jego moc obowizujc uchylono dopiero w 1840 r.
Dzieje wschodniej, tzw. sobodzkiej Ukrainy (Charkw, Achtyrka, Sumy) ukazuj,
jak poszerzao si terytorium zasiedlone przez ludno ukraisk. Rwnoczenie dokona
a si w 1775 r. z rozkazu Katarzyny II likwidacja Nowej Siczy, a jej ostatni ataman
koszowy zmar w Soowieckim klasztorze na pocztku XIX w. Tradycja Kozaczyzny pozo
staa stwierdza w zakoczeniu Jakowenko podstaw ukraiskiej tosamoci naro
dowej. Nawie do niej Taras Szewczenko i ukraiskie ruchy niepodlegociowe.
Natalia Jakowenko dokonaa wielkiej pracy. Potrafia zaledwie po kilku latach
niepodlegoci napisa syntez dziejw narodu ukraiskiego, dotd tendencyjnie znie
ksztacanych w imi imperialnej jednoci ZSRR. Relacjonujc dokadnie fakty i zacho
wujc um iar w sdach przedstawia procesy, ktre zmierzay do zblienia Ukrainy ze
wiatem kultury zachodniej przy zachowaniu swoistego, niepowtarzalnego charakteru jej
organizacji spoecznej Kozaczyzny. Ukazaa, jak utworzya Kozaczyzn ludno bytu
jca na pograniczu chrzecijastwa i islamu, i nadaa swemu krajowi imi Ukraina, pocho
dzce od Okrainy Kresw. Polski czytelnik ksiki znajdzie w niej obraz wzajemnych
zwizkw kulturowych i politycznych, ale te i krwawych konfliktw. Naley si uznanie
Instytutowi Europy rodkowo-Wschodniej w Lublinie, ktry zrealizowa jej wydanie
w polskim przekadzie.