Professional Documents
Culture Documents
*aby pierwotnie
part. ograniczajaca byleby, wtornie
spojnik celowy, warunkowy, dopenie-
niowy; zrost spojnika *a z wykadni-
kiem trybu przypuszczajacego, w posta-
a (189) [B, Ksw, Pfl, RsP, RsK, Kgn, Sota, ci 3. os. lp. aorystu *by od czas. *byti;
List, Park, KS, ZB, BZ, LA, ZMB, Tecz, RP, ogsow. czes. aby, ukr. aby zeby,
Satyra, Ppu] D zn. ale, zas, jednak; i: aby, ros. dial. aby, scs. aby gdyby.
Jako Wawrzyniec pobra na swem D por. by, byc.
zyto, a nie na Mirosawinie [RsP, 45, 26]. AK
Sysz modlitwe , jaz nosimy,/ A dac ach! (1) [LA] D zn. wykrzyknienie
raczy, jegoz prosimy [B, 163, 7]. A wiem, wyrazajace zywy odruch uczucia:
prawi, pwacie w moc Boga waszego Ach, krolu wieliki nasz,/ Coz ci dzieja
[Ksw I, 10, 2]. D gram. spojnik wsporze
dny Meszyjasz [LA, 173, 1]. D gram. wykrz.
zespalajacy skadniki zdania lub zd. D etym. ps. *aX {; ogsow. czes. ach,
jednorodne, przeciwstawne, rzadziej ros. ach, sch. ah; podobne wykrzyknie-
aczne; uzywany tez emfatycznie, zwa- nia takze w innych je
zykach ie.
szcza na poczatku zd. D etym. pie. BT
ablativus zaimka *e- || *o- ten; ps. aczkolic (1) [List] D zn. chociaz:
*a partykua nawiazujaca i wzmacnia- Wiedz, moja namilejsza panno, ize
jaca, wtornie spojnik przeciwstawny aczkoliciem ja ot ciebie daleko, a wsza-
ale i aczny i; ogsow. czes. koz wzgim nie bya ani be dzie nad cie
a i, rzadziej ale, ros. a ale; i, jina mia [List, 115, 9]. D gram. spojnik
sch. a ale, i; scs. a ale, rzadziej i aczkoli wprowadzajacy zd. okoliczni-
oraz gdyby, chociaz (por. lit. o~ i; kowe przyzwolenia, tu wzmocniony
ale, stind. a t potem; i; tak, awest. skrocona part. ci oraz przyaczajacy
aat potem; i; ale). -em, czyli skrocona postac 1. os. lp. cz.
AK
ter. czas. byc. D etym. zrost spojnika
aby (21) [Kgn, List, Park, KS, ZB, BZ, LA, a (/ ps. *a) z pierwotna forma nieos.
RP] D zn. spojnik wprowadzajacy zda- zaimka pytajnego cz (ps. *c}) co?
nia podrze dne: 1. okolicznikowe, oraz part. uogolniajaca koli (ps. *koli
zwaszcza celu zeby: Uczyni Bog || *kole), tu wzmocniony skrocona
dwie swiecy wielicy: swiato wie csze, part. ekspresywna c (/ ci / ps. *ti),
aby dniu swiecio, a swiato mniejsze, czyli forma C. ps. zaimka osobowego
aby nocy swiecio, a k temu gwiazdy, ty (tzw. dativus ethicus); zach.sow.
jez to sa w stworzeniu niebieskim, aby guz. hackuli, czes. ackoli, stsc. ackoli.
swieciy nad ziemia [BZ I, 71, 24-26]. D rozwoj: w postaci z part. -c w j. stpol.
2. dopenieniowe, nazywane tez przed- jednostkowe, wyste pujace obok acz,
miotowymi zeby, ze: Wie cci je li aczkakole, aczkole, aczkoli, aczkolwie,
Boga prosic,/ Aby je tym darowa,/ aczle, speniajacych te sama funkcje ;
Aby jim jedno plemie da [LA, 173, 30-31]. wspoczesny odpowiednik formy acz-
3. przydawkowe ze, zeby: Niedaw- koli to wzmocnione kolejna part. -wiek
no mie rzecz bya potkaa, abych barzo (/ ps. *vek{) nacechowane, ksiazk.
krasna panne miowa [List, 115, 11]. aczkolwiek.
D gram. jak wszystkie spojniki, w kto- D por. czsokoli, gdziekoli, jakokoli,
rych skad wchodzi morfem by, obliga- kakockoli, ktokoli, -c.
toryjnie przyacza ruchome koncowki AK
adwent 2
adwent (2) [Kgn] D zn. 1. przyjscie: [Ksw I, 10, 23]. D gram. spojnik aczacy
Czsoz ci oni tego to adwe<n>tu miego dwa przeciwstawne czony lub zdania.
<Krysta> sa k sobie przyjac byli poza- D etym. ps. *ale spojnik przeciw-
dali [Kgn II, 35, 3]. 2. okres liturgicznego stawny, pierwotnie part. wzmacniaja-
przygotowania do swiat Bozego Naro- ca; zrost spojnika *a z part. *le || *le
dzenia: Owa w pirwe niedziele tego jednak, tylko; ogsow. czes. ale,
to adwentu pozadali sa wierni krzesci- ukr. ale, sch. ali.
jani przyszcia jego [Kgn II, 35, 4]. D gram. D por. le, lecz.
rzecz., pol. dekl. m. D etym. zap. ac. AK
adventus przyjscie; inter. D rozwoj: alibo (2) [KS] D zn. albo, lub, czy to:
termin koscielny wprowadzony do Ustawiamy, aby rycerz kazdy alibo
j. stpol. wraz z chrzescijanstwem, naj- prosty panosza pod pewna podnie-
pierw w zn. przyjscie Chrystusa na siona choragwia na jej stanie sta [KS,
ziemie ? dzien upamie tniajacy hist. 124, 11]. D gram. spojnik a
czacy czony
przyjscie Chrystusa ? okres poprze- lub zdania alternatywne, rozaczne.
dzajacy dzien Bozego Narodzenia, naj- D etym. ps. *alibo spojnik rozaczny,
pierw 40-dniowy, naste pnie 4-tygod- pierwotnie part. wzmacniajaca i pytaj-
niowy. na, zrost spojnika *a z part. ps. *li
KDK
czy oraz part. (wtornie spojnikiem)
albo (7) [Ksw, Kgn, RP] D zn. spojnik *bo; ogsow. sc. alebo, ukr. abo, ros.
1. aczacy czony alternatywne oraz dial. alibo, albo (ale wspo. ros. bez
wprowadzajacy zd. rozaczne czyli, pierwszego spojnika lbo albo, lub,
badz: Pokazuje iz sa grzesznicy cztwio- badz), sowen. dial. aliboj. D rozwoj:
racy, bo mowi to sowo albo siedza- wychodzi z uzycia do konca XV w.,
cym, albo spiacym, albo lezacym, albo zastapione skroconym albo.
umarym [Ksw, 11, 10-11]. 2. wprowadza- D por. albo, bo.
jacy tresci aczne i, zarowno jak: AK
Badz to stary albo mody,/ Zadny nie aliz (1) [Sota] D zn. ale, lecz: Z jutra
udzie smiertelnej szkody [RP, 195, 11]. wiesio nikt nie be dzie,/ Aliz gdy za sto-
D etym. w j. pol. forma albo powstaa em siedzie [Sota, 188, 15]. D gram. spoj-
ze starszej alibo po zaniku i, spowo- nik spajajacy przeciwstawnie, wzmoc-
dowanym rozwojem fonetycznym, tak niony skrocona partykua z (/ ze).
tez duz. albo lub, br. albo lub. D etym. zrost spojnika a (/ ps. *a)
D rozwoj: czesty w j. stpol. oraz wspo- z part. li (/ ps. *li czy), wzmoc-
czesnych gwarach spojnik abo albo, niony partykua ze, skrocona w wygo-
lub, czyli, czy to wynik dalszego sowej pozycji posamogoskowej; ana-
uproszczenia fonet. albo, badz konty- logicznie w innych j. sow. sch. ali
nuant spojnika abo tylko dwu-, nie ale, lecz, jednak, poniewaz, bug.
trojelementowego zrostu. dial. al ale, albo, czy, mac. pot. ali
D por. alibo. albo, czyz, scs. ali ale, jesli. D roz-
AK woj: wychodzi z uzycia w XVII w.,
ale (29) [Ksw, Pfl, Kgn, List, Park, ZB, BZ, zastapione przez ale.
LA, ZMB, Ppu] D zn. lecz, zas, jednak- D por. a, -z.
ze: Tego jescie nie uczynili, ale AK
potepiwszy boga waszego, <pogan- amen (5) [Ksw, Sota, Tecz] D zn.
skim> bogom mode jescie wzdawali liturgiczna aklamacja o znaczeniu
3 aposto
Niech tak sie stanie; To prawda, swie
ci na nauczenie naszego nieumie-
wypowiadana na zakonczenie mod- nia [Ksw I, 10, 10-12]. D gram. rzecz., pol.
litw, kazan itp.: Surge <z> stada dekl. m. D formy tekstowe: anjoa B.
grzesznego, propera w lepsze s dobre- lp., anjele W. lp. D etym. zap. grec.
go, veni do krolestwa niebieskiego. angelos, ac. angelus posaniec; inter.
Amen [Ksw II, 12, 40]. Sota, grzeszny D rozwoj: ac. termin religijny angelus,
suga twoj,/ Prosi za to twej miosci,/ zap. przez czes. medium anjel, mia
Udziel nam wszem swej radosci. w stpol. postac anie, a po przegosie
Amen [Sota, 190, 114]. D gram. rzecz., e ? o anio.
KDK
nieodm. D etym. zap. hebr. amen
pewne, niech tak sie stanie, zaprawde
anio zob. anie.
KDK
godne wiary; w brzmieniu oryginal-
nym przeszo do liturgii grec. i ac. anje zob. anie.
KDK
D rozwoj: wyste
puje w wielu fraz., np.
jak amen w pacierzu pewne, na pew-
anjo zob. anie.
KDK
no, to juz amen juz koniec, skon- ano (1) [Sota] D zn. a jednak, a tym-
czyo sie
cos ostatecznie, przepado, czasem, ale: Sie ga w mise prze dru-
na amen cakowicie, zupenie. giego,/ Szukaje kesa lubego,/ Niedo-
KDK
stojen nics dobrego./ Ano wzdy widza,/
ani (10) [Pfl, RsP, RsK, Ppu] D zn. ni, Gdzie csny siedzi [Sota, 189, 34]. D gram.
rowniez nie, nawet nie, wcale nie:
spojnik aczacy przeciwstawne zdania.
Przeto nie wstaja niemiosciwi w sa-
D etym. ps. *ano part. a oto, a wie c,
dzie ani grzesznicy w radzie prawych
no tak, wtornie spojnik a jednak,
[Pfl I, 17, 6]. Jako Wojciech nie ukrad
ale, prawdopodobnie zestawienie wy-
Michaowi swini, ani jich uzytka ma krzyknika *a! i M., B. lp. r. n. zaimka
[RsP, 44, 17]. D gram. spojnik a czacy ono, po sciagnieciu; ogsow. jako part.
czony lub zdania z negacja, uznawane i spojnik czes. ano, ros. pot. an, dial.
tez za wyaczajace; uzywany zarowno ano, ano, sch. daw. an, dial. ano, ano.
wtedy, gdy w zdaniu obecna druga D rozwoj: jako spojnik tylko w j. stpol.,
negacja w postaci partykuy nie, jak obok part. ano tak, tak wasnie, no
i bez niej. D etym. ps. *ani spojnik wy- tak, ktora przetrwaa do dzis.
aczajacy, pierwotnie partykua wzmac- AK
niajaca przeczenie; zrost ps. spojnika aposto (2) [Kgn] D zn. kazdy z dwu-
*a z part. przeczaca *ni i nie; og- nastu uczniow wybranych przez Chrys-
sow. czes. ani, ukr. ani, br. an, ale tusa i posanych z misja ewangeliza-
ros., bug., sch. tylko ni, bez nagoso- cyjna: Nasz Kryst miy jest, on swe
wego spojnika. swie
te ap<osto>y temu to naucza by,
D por. ni. kakocby oni na te<m>to swiecie mie-
AK dzy krzescijany bydlic mieli [Kgn VI, 40, 2].
anie, anje, anio, anjo (13) [Ksw, A takiez ci swie
ci ap<osto>li sa oni to
Kgn, ZMB] D zn. istota duchowna, byli czynili [Kgn VI, 40, 8]. D gram. rzecz.,
posaniec Boga: Tako lud bozy pol. dekl. m. D etym. zap. grec. apos-
<przez an>jea wicie zstwo odzirzeli, tolos, ac. apostolus wysannik, emi-
a pogani smirc podje
li, bo <anieli da>ni sariusz, czowiek obdarzony okreslona
sa nam na otwadzenie naszego ustra- misja, por. grec. apostello wysyam,
szenia, a piate <dani sa nam> anjeli deleguje. D rozwoj: obok zn. histo-
asi 4
rycznego uksztatowao sie zn. prze- tylko partykua o zn. i, rowniez, gdy
nosne zwolennik, krzewiciel jakiejs zas si traktujemy jako penoznaczny
idei; ksia
ze
apostoow sw. Piotr, zaimek, i jest spojnikiem acznym o zn.
aposto pogan sw. Pawe. i, oraz.
KDK AK
asi (1) [Ksw] D zn. ale, lecz: Swie
ta asyrski (2) [Ksw] D zn. asyryjski;
Katerzyna nie mieszkaci jesc staa, we zwiazany z Asyria, pochodzacy z Asy-
zem nie lezaa, asi i ty, <jiz> w be
dnem rii, starozytnego panstwa w Mezopo-
stadle lezeli, ty jesc swoja nauka tamii: I <mowi krol asyr>ski do krola
otwodzia, jakoz sie czcie w je swietem Ezechyjasza krola zydowskiego [Ksw I,
zywocie [Ksw II, 11, 31]. D gram. spojnik 10, 2]. D gram. przym. dzierzawczy,
przeciwstawny. D etym. traktowany ja- odm. zoz. D formy tekstowe: asyrskiem
ko zrost spojnika a (ps. *a) z part. Msc. lp. r. m. D etym. derywat od
ekspresywna si (/ ps. *si), z pocho- nazwy wasnej Asyria, utworzony za
dzenia enklityczna forma C. zaimka pomoca przyr. -ski (/ ps. *-}sk{}).
zwrotnego sie (/ ps. *se ), analogicz- IS
na do ci (/ ps. *ti), czyli do formy I az (2) [Ksw, RP] D zn. ze, tak ze:
C. zaimka osobowego ty; zatem oba A przeto, ize nie jimia w swem na-
zaimki stanowia tzw. dativus ethicus; rodzeni, gdzie by swa g<owe podko-
tylko zach.sow. spojnik i part. deik- ni>, togodla przed woem a przed
tyczna dial. kasz.-sw. as i, oraz, osem w jaskach s<yn Bozy poozon>
czes. asi moze, prawdopodobnie, by, bo dziewica Maryja, az pieluszek
prawie, blisko, okoo, stczes. as(i) dobrych nie jimiaa, a togodla ji we ze
przynajmniej, chocby, okoo, moze chustki ogar<ne a> [Ksw IV, 13, 28]. Rzu-
i ale, lecz, sc. as(i) prawie, blisko, cac sie
jak kot na myszy,/ Az twe sierce
okoo, prawdopodobnie; mozliwe ciezko dyszy [RP, 197, 66]. D gram. spoj-
jest odczytanie a si i ty, a wtedy si jest nik wprowadzajacy zd. podrze dne tu:
nieprawidowa forma B. lm. r. m. ps. okolicznikowe. D etym. ps. *aze part.
zaimka *s} ten (powinno byc sie / i oto, a oto, wtornie spojnik; zrost
zach.sow. *s}je), analogiczna do ty, spojnika a (ps. *a) z part. ze, po
czyli B. lm. r. m. zaimka ten (ps. *t{ zaniku nieakcentowanego wygosowe-
tamten). D rozwoj: hapax legome- go -e; poaczenie dwoch pierwotnych
non; w caosci wyrazenie a si i ty part. a i ze, a zn. caosci i oto, a oto;
jesli przyjmiemy taka lekcje oznacza w j. sow. jako part. deiktyczna, wzmac-
zatem a tych i tamtych i odnosi sie niajaca lub spojnik wprowadzajacy zd.
do wymienionych rodzajow grzeszni- okolicznikowe, przede wszystkim wa-
kow; jest utartym zwiazkiem frazeolo- runku, czasu, skutku i in. duz. az, aze,
gicznym, w ktorym forma pierwszego dial. haz, azy, part. az oraz spojnik
zaimka upodobnia sie do drugiego dopoki, dopoki nie, az, czes. az, part.
z nich (moze tez pod wpywem M. lm. az, stczes. aze, az, spojnik dopoki
r. m. si / ps. *s}ji); por. analogiczne nie, dopoki jak, az, sc. az, part.
wspoczesne to i sio, zamiast oczeki- blisko, okoo, spojnik, ros. pot. i dial.
wanego to i sie; w zaleznosci od trakto- az, part. az do, a oto, ukr. az a oto,
wania dyskusyjnej formy zmienia sie a. D rozwoj: jako spojnik w peni
funkcja i jezeli uznajemy asi za jeden zywotny rowniez w XVI w., potem
wyraz, to naste pujace po nim i jest z wolna wychodzi z uzycia; funkcjonuje
5 barzo
do dzis jako partykua wzmacniajaca. bac sie (1) [RP] D zn. lekac sie,
D por. II az. odczuwac strach: Nie boj sie dzis
AK mojej szkoy/ Nie dam ci czysc epis-
II az (1) [RsK] D zn. part. uwydatnia- toy [RP, 198, 87]. D gram. czas., ps. kon.
jaca kres: Tej niwie Albertus nie by IV -jo- || -i- ? pol. kon. III -e , -isz;
nigdy gospodzien po wkupieniu az do ndk. D etym. pie. *bhoi- || *bh3 i - ||
tych miast [RsK, 48, 20]. *bh- bac sie; ps. *bojati se; ogsow.
D zob. I az. czes. bat se, ros. bojatsja, sch. bojati
AK
se, scs. bojati se (por. lit. bijoti bac
sie, stind. bhayate boi sie ). D roz-
B
woj: ps. *bojati se ? stpol. *bojaci se
|| *bojeci se
|| *baci se
? stpol., srpol.
bojec se
|| bojac se
(wlkp., maz.) || bac
se
(mp., sl.) ? npol. bac se ; pol. dial.
bac se
, bojac se
, bojec se
, bojic se
.
babka (1) [Kgn] D zn. akuszerka, po- D por. bojazn.
ozna: Jozef podug obyczaju niewies- WD
ciego ku je porodzeniu jest ci on by bawan (1) [ZB] D zn. posag pogan-
dwie babce wezwa nagotowa, czsoz ci skiego bozka: Ale nie mow, by waszy
jest jedne byo to jimie dziano, a drugie bawan<o>wie bogowie byli [ZB II, 32, 24].
Salomee [Kgn II, 37, 101]. D gram. rzecz., D gram. rzecz., ps. dekl. -o- ? pol.
ps. dekl. -a- ? pol. dekl. z. D etym. dekl. m. D etym. pochodzenie niejasne,
formacja pochodna od baba, wyraz byc moze jest to prastara pozyczka ze
rodzimy, bardzo stary, onomatopeicz- wschodu, ale zrodo niepewne; wyste -
ny, powstay w wyniku niemowle cego puje w wielu je z. czes. balvan, ukr.
podwojenia sylaby (por. mama, tata, balvan, mac. balvan, ps. *bal{van{
ciocia, niania, dziadzia), pierwotnie bez (por. lit. bulvonas, rum. bolovan, we g.
scisle okreslonego zn., ps. *baba; balvany). D rozwoj: pierwotne zn. po-
ogsow. czes baba, ros. baba, sch. sag bozka rozszerzone nastepnie na
baba (por. lit. boba stara kobieta, zasadzie podobienstwa ksztatu na
niem. Bube chopiec, fr. bebe dziec- inne przedmioty: wysoko sterczacy
ko, ang. baby dziecko). D rozwoj:
gaz, kloc, pien, poduzny blok
w j. pol. obecny od XIV w., wielo-
soli, wierzchoek wysokiej fali mor-
znaczny: matka matki i ojca, kobie-
skiej; w XX w. nowe zn. gupiec,
ta zame zna, stara kobieta; liczne zn.
duren, cymba.
metaforyczne: rodzaj pieczywa, KDK
kloc, koda, rozne gatunki roslin barzo (11) [List, Park, LA, BZ, ZMB, RP]
i zwierzat; babka to hist. formacja D zn. w wysokim stopniu, znacznie,
dem., ktora ulega neutralizacji, stad wielce: Sierce me je o barzo pakac
nowe zdrobnienia: babcia, babusia,
[List, 115, 7]. A mia barzo wielki dwor
babunia; nazwa neutralna jest tez
[LA, 173, 13]. I uzrza Bog wszytko, czsoz
zachowane w gwarach babka wiejska
akuszerka, poozna. Zywotnosc by stworzy, a to wszytko jest barzo
zachowuja zn. zwiazane z pokrewien- dobre [BZ, 72, 56]. Cozes mi go obiecowa
stwem, zn. kulinarne, techniczne tako barzo wiele [ZMB, 180, 28]. Czemu sie
i przyrodnicze. tako barzo le kasz? [RP, 196, 49]. D gram.
KDK przysow. D etym. ps. *br zo szybko,
badz 6
D rozwoj: juz w ps. funkcja rozaczna biodra (1) [Park] D zn. wypukosc,
rozwine a sie ze znaczenia zyczacego tu: zaokraglony ksztat: Z wirzchem
formy czasownikowej. okragem piszy b/ Biodry tako napi-
D por. byc. szesz swee [Park, 108, 14]. D gram. rzecz.,
AK ps. *bedro dekl. -o- r. n. || *bedra dekl.
bedac zob. byc. -a- r. z. ? pol. dekl. n. D etym. ps.
WD *bedro ||*bedra / pie. *bhedh- ||
bedacy zob. byc. *bhe-n-dh zwiazywac (zze te zboze)
WD
w snop; zatem *bedro / *bhedh-r-
bic (3) [Kgn, ZB, ZMB] D zn. chostac, -om przewiazka snopa, potem o skut-
smagac: A miotami ji bic i z jego ji ku ciasnego zwiazania, wypukosci
skory zywo obupic [Kgn VI, 41, 28]. D gram. snopa ponizej przewiazki, stad meta-
czas., ps. kon. III -jo- || -je- ? pol. fora o wypukosci ciaa ponizej pasa;
kon. II -e, -esz; ndk. D formy tekstowe: ogsow. czes. bedro le dzwie, biod-
bije cz. ter. lp. 3. os. D etym. pie. ro, przen. plecy, barki, ros. bedro
*bhei (3 )- || *bh-; ps. *biti uderzac;
udo, okolica kosci biodrowej, dial.
ogsow. czes. bt, ros. bit, sch. bti, cze sc warsztatu tkackiego; gorna
scs. bit} (por. awest. byente bija, zwal- czesc uda, bug. bedro udo, scs.
czaja, niem. Beil topor). D rozwoj: bedra biodro. D rozwoj: w j. ogpol.
ps. *biti ? stpol. *bici ? stpol., srpol. dominuje zn. anatomiczne i forma r. n.,
bic; w j. stpol. tez w zn. napadac, natomiast w gw. Mp. i Maz. w uzyciu
zabijac, wbijac, zakadac, w str. sa formy r. z. bez przegosu: ta biedra,
zwrotnej bic sie walczyc, wojowac, takze w zn. przen., np. biedra fury bok
potykac sie ; bogata fraz. nie w ciemie fury wystajacy poza drabine.
bity sprytny, dajacy sobie rade w kaz- KDK
7 bo
biskup (1) [Kgn] D zn. wyzszy ranga ukr. bludnyj zbakany, mylny, sch.
kapan: Tedy wie c biskupowie te to blu dan sprosny, wszeteczny, be dny
~
jiste ziemie sa sie oni byli sjachali (syn) (por. lit. ble~stis || bl sti stawac
[Kgn VI, 40, 20]. D gram. rzecz., pol. dekl. sie
metnym, ot. blenst || blenzt sabo
m. D etym. sredniowieczna pozyczka widziec, stwniem. blint, niem. blind
stczes. biskup / stwniem. biskof / slepy, ciemny, ang. blind niewido-
ac. episcopus / grec. episcopos nad- my). D rozwoj: ps. *blod}n{j} ? stpol.
zorca; w j. stpol. wystepoway takze *bodny ? stpol., srpol. be dny; pier-
formy: biskop, piskop, biskupia. D roz- wotne zn. zwiazany z badzeniem;
woj: pierw. ogolne zn. dostojnik bakajacy sie
ulego rozszerzeniu,
koscielny, nastepnie duchowny ka- w j. stpol. przym. funkcjonowa w zn.
tolicki majacy najwyzszy stopien swie- grzeszny, faszywy, obakany,
cen, zwykle zarzadzajacy diecezja; wprowadzajacy w bad (o drogach),
por. daw. przys.: Z ksie dza bywa zabakany, bakajacy sie .
IS
biskup; Kardyna nie biskup, kasztelan
nie wojewoda oraz terminy: biskup bogosawic
polowy stojacy na czele duchowien- bogosawiony (4) [Pfl, Ppu] D zn.
szczesliwy w Bogu, miy Bogu: Bogo-
stwa katolickiego w wojsku, biskup
sawiony maz, jen jest nie szed po radzie
rzymski papiez.
KDK niemiosciwych [Pfl I, 17, 1]. D gram. im. cz.
blady (2) [RP] D zn. niemajacy ru-
przesz. bierny, odm. zoz. D etym. od
miencow; mizerny: Chuda, blada, czas. bogosawic, ze stczes. blahoslaviti
zote lice,/ szczy sie jako miednica (/ scs. blagosloviti, kalka z grec. eulo-
~
gen dos. dobrze mowic) termin
[RP, 196, 29]. D gram. przym., odm.
religijny, wystepuje i w innych j. sow.,
prosta || zoz. D formy tekstowe: blady
por. ros. blagoslovt, sch. blagosloviti.
B. lp. r. m. odm. zoz. D etym. pie.
D rozwoj: w stpol. tez w zn. uwielbiony,
*blai d- blady, bezbarwny; ps.
peen chway, w tekstach religijnych
*bled{(j}) o barwie nienasyconej, jest odpowiednikiem ac. beatus, benedic-
mao intensywnej, zblizonej do biaej; tus (moze pod wpywem czes. blahoslo-
ogsow. czas. bledy blady; przen. veny); dzis tez w uzyciu rzeczownikowym
niewyrazny, lichy, ros. daw. bledyj, ros. w zn. osoba zmara, beatyfikowana
dial. bledoj blady, sch. bljed blady, przez papieza; fraz. byc w bogosawio-
~
scs. bled{ (por. lit. blavas blady, nym stanie byc w ciazy; im. w j. srpol.
bezbarwny; niebieski, stang. blat bla- ulega adiektywizacji.
dy). D rozwoj: ps. *bled{j} ? stpol., WD
srpol. blady; w dobie stpol. przym. bogosawiony zob. bogosawic.
funkcjonowa takze w zn. saby, chory, WD
niedoezny. bo, boc (24) [Ksw, Pfl, RsP, Sota, Park,
IS
ZMB, RP, Satyra, Ppu] D zn. poniewaz
bedny (1) [Ksw] D zn. grzeszny: zatem: A pogani smirc podje li, bo
<Jiz> w bednem stadle lezeli [Ksw II, <anjeli da>ni sa nam na otwadzenie
11, 32]. D gram. przym., odm. zoz. naszego nieumienia [Ksw, 10, 11]. Czso
D etym. ps. *blod}n{(j}) bakajacy pozwa Jakub miedzy mna a miedzy
sie
, zabakany / *bloditi badzic; Bodzechna, to pozwa po prawie,
ogsow. czes. bludny zawierajacy bosmy to sadzili [RsP, 45, 32]. Pozauj
bad; mylny; heretycki, ros. bludnyj, mie stary, mody,/ Boc mi przyszy
boc 8
krwawe gody [ZMB, 180, 6]. D gram. podstawy -bog- znajduja sie formy
spojnik wprowadzajacy zd. przyczy- kontynuujace wszystkie znaczenia:
nowe; jak kazdy spojnik moze byc 1. bogaty, bogactwo, ubogi; 2. bozek,
wzmocniony part. (boc) oraz moze bogini; 3. Bozyc, Bogurodzica; sa takze
przyaczac ruchome koncowki osobowe formy wyrazowe, w ktorych zbiegaja
(bosmy). D etym. pie. *ba part. wzmac- rozne zn., np. bostwo natura Bo-
sie
niajaca, zapewniajaca; ps. *bo pier- ga, bog poganski, idea, przed-
wotna enklityczna partykua wzmac- miot uwielbienia.
niajaca, wtornie spojnik; wyraz ogsow. D por. bostwo, bozy, bogdaj, nieboga,
sc., stczes., ukr., sch., scs. bo bo- nieborak, nieboze.
wiem (odpowiedniki w innych j. wy- KDK
wodzacych sie z pie. lit. ba tak, bogdaj (1) [Sota] D zn. niechby, oby:
oczywiscie; przeciez, gdyz, ot. ba Bogdaj mu zaleg usta wrzod! [Sota, 188,
enklityczna partykua wzmacniajaca, 26]. D gram. part. rozpoczynajaca zda-
goc. ba enklityczna partykua wa- nie wyrazajace zyczenia lub zakle cia.
runkowa, awest. ba partykua emfa- D etym. stpol. zwrot bog daj! skada sie
tyczna zaprawde , ze). z M. lp. ps. rzecz. *bog{ i tr. rozk.
D por. -c. 3. os. lp. ps. czas. *dati; takze czes.
AK bohda, bo(h)dejz, sc. bodaj, ros. dial.
boc zob. bo. bogdaj, bodaj. D rozwoj: stpol. bog daj!
AK
? bogdaj ? bodaj; od XVI w. takze
Bog, bog (74) [B, Ksw. Pfl, RsP, RsK, inne znaczenia: part. ograniczajaca,
Kgn, ZB, BZ, LA, Tecz, RP, Ppu] D zn. osabiajaca tresc wypowiedzi choc,
1. Deus: Bogiem, sawiena Maryja chocby, przynajmniej, prawdopodob-
[B, 1, 163]. Suzcie Bogu w bojazni nie.
i wiesielcie sie jemu ze drzenim [Ppu D por. Bog, dac.
II, 11, 53]. Na pocza tce Bog stworzy BT
niebo i ziemie [BZ, 2, 71]. 2. bostwo bojazn (1) [Ppu] D zn. uczucie stra-
poganskie lub posag bostwa: <Pogan- chu, le ku: Suzcie Bogu w bojazni
skim> bogom mode jescie wzdawali i wiesielcie sie
jemu ze drzenim [Ppu II,
[Ksw I, 10, 23]. Ale nie mow, by waszy 11, 53]. D gram. rzecz., ps. dekl. -i- ?
bawan<o>wie bogowie byli, alec sa pol. dekl. z. D etym. ps. *bojazn}
diabli [ZB II, 24, 32]. D gram. rzecz., ps. derywat utworzony za pomoca suf.
dekl. -o- ? pol. dekl. m. D formy *-zn} od czas. *bojati se ; ogsow.
tekstowe: Boze W. lp., bogow D. lm. czes. bazen, ros. bojazn, scs. bojazn}.
D etym. ps. *bog{, ogsow. czes. buh, D por. bac sie.
ros. bog, ukr. boh, bug. bog, scs. bog{ WD
(por. stind. bhaga dobro, szczescie, bojowanie (1) [Ksw] D zn. bitwa,
pan, udzielajacy dobra). D rozwoj: wojna: Izby w przypadzeniu potrze-
przeomu w rozwoju zn. wyrazu do- bizny bojowania a szyrmice z nieprzy-
konao monoteistyczne chrzescijan- jacielmi umia miestce wziac [KS, 124,
stwo rzeczownikowi pospolitemu 13]. D gram. rzecz., ps. dekl. -jo- ? pol.
bog nadano range jednostkowej nazwy dekl. n. D etym. formacja pochodna od
wasnej Bog, odpowiednik ac. Deus, czas. bojowac (pd.pol.) || bojewac
grec. Theos, hebr. El, Elohim; w roz- (wlkp.) / ps. *bojevati / *boj}.
budowanej rodzinie wyrazowej od D rozwoj: w j. stpol. ta formacja ma
9 brat
nie tylko zn. czynnosciowe to, ze ktos bracia (3) [Ksw, KS, ZMB] D zn. czon-
bojuje, ale takze zn. podmiotowe kowie tej samej grupy ludzi, odczuwa-
walka, wojenna suzba; w epokach nej jako wspolnota: Widzcie, bracia
pozniejszych wyraz wychodzi z uzycia mia, zbawienie, widzcie wielikie Syna
na rzecz synonimicznego wojowania. Bozego przyjazni [Ksw IV, 12, 9]. D gram.
KDK
rzecz., zbior., ps. dekl. -ja- ? pol.
bostwo (2) [Ksw, LA] D zn. 1. Bog: dekl. mieszana. D etym. formacja zbior.
Gdaz sie, prawi, usmierzyo tako moc- od *bratr{, derywowana za pomoca
ne bostwo, w czem bujac moze nasze formantu *-}ja-; zach.sow., pd.sow.
mde czowieczstwo? [Ksw IV, 13, 42]. *bratr}ja. D rozwoj: zwiazany z losami
2. natura boska, boskosc: Przydaj rzecz. brat, poniewaz dawne formy lm.
rozumu k mej rzeczy,/ Me sierce tego wyrazu zagine y, a ich miejsce
bostwem obleczy [LA, 173, 4]. D gram. zajey odpowiednie formy zbior.; kon-
rzecz., ps. dekl. -o- ? dekl. n. D etym. sekwencja tego bya zmiana dawnego
ps. *boz}stvo, rzecz. utworzony for- r. z.: ta bracia bya na r. mos.: ci bracia
mantem *-}stvo od *bog{; por. czes. byli; dawna forme zbior. (ta) bracia
bozstvo, ros. bozestvo, sch. bozastvo. kontynuuje poswiadczona w XIX w.
D rozwoj: ps. *boz}stvo ? stpol. boz- forma (ta) brac (np. szlachecka).
stvo ? bozstvo ? bostvo ? srpol. D por. brat.
bostvo; w rozwoju hist. wyraz rozsze- KDK
rzy zn. na przedmiot kultu; bozek, brac (1) [Ppu] D zn. obejmowac:
takze przen. idea; przedmiot uwiel- Krystus w dziedzictwo bierze wszystek
bienia, zachwytu. lud swoj [Ppu II, 53, arg]. D gram. czas.,
D por. Bog. ps. kon. I -o- || -e- ? pol. kon. I -e ,
KDK
-esz; ndk. D etym. pie. *bher- niesc,
bozy (19) [Ksw, Pfl, Sota, Park, ZB, BZ, unosic; ps. *b}rati; ogsow. czes.
Ppu] D zn. zwiazany z Bogiem; na-
brat, ros. brat, sch. brati, scs. b}rati
lezacy do Boga: Tako lud Bozy <przez ~
zbierac, brac (por. lit. be rti sypac,
an>jea wicie zstwo odzirzeli [Ksw I, 10,
ac. ferre niesc); zn. brac powstao
10]. D gram. przym., odm. zoz. D formy
w formach prefiksalnych (ps. *s{b}ra-
tekstowe: Bozemu C. lp. r. m. D etym.
ti zniesc ? zebrac), pozniej
ps. *bog-j} ? *boz}(j}); ogsow.
uogolnione na czas. podstawowy.
czes. od XIV w. boz, ukr. bozyj, sch.
D rozwoj: ps. *b}rati ? stpol. brac(i)
bo zi, scs. bozii. D rozwoj: ps. *boz}j} ?
? srpol. brac; pierwotne zn. niesc
stpol. *bozi ? stpol., srpol. bozy.
zachowane w wyrazie brzemie cie
zar,
D por. Bog.
IS ktory sie
niesie.
WD
bozyc (1) [B] D zn. Syn Bozy: Twego
dziela Krzciciela, bozycze,/ Usysz
brat (2) [RsP, Kgn] D zn. kazdy z sy-
now, majacych wspolnych rodzicow,
gosy [B, 163, 4]. D gram. rzecz., ps.
w stosunku do drugiego syna lub
dekl. -jo- ? pol. dekl. m. D etym. ps.
corki: Jako Je drzej jest nasz brat,
*bozic} / *bog-itj}, formacja utwo-
rzona za pomoca formantu *-itj} od nasz klejnotnik i z naszej krwie wy-
*bog{. D rozwoj: wyraz zachowany tyl- szed [RsP, 45, 42]. A swie tego Barto-
ko w tekscie B. mieja sa oni byli je li a do brata tego
D por. Bog.
jistego krola sa go oni byli przywiedli
KDK [Kgn VI, 40, 22]. D gram. rzecz., pierw. ps.
bronic sie
10
dekl. -r-, nastepnie -o- ? pol. dekl. m. bujac (4) [Ksw] D zn. byc zuchwaym,
D etym. ps. *bratr{ / pie. *bhrater; pysznym: Jidzie tobie krol smierny
ogsow. czes. bratr, ros. brat, ukr. na to, izby ty nie buja, izby onego
brat, sch. brat, scs. brat{ (por. lit. bro- bujnego krola dyjaba nie nasladowa
terelis, ac. frater, grec. phrater, niem. [Ksw IV, 13, 35]. D gram. czas., ps. kon. III
Bruder). D rozwoj: prymarne zn. od- -jo- || -je- ? stpol. kon. II -e , -esz ?
nosi sie do nazw z zakresu stopni srpol. kon. IV -am, -asz; ndk. D etym.
pokrewienstwa, por. np. brat rodzony, ps. *bujati (/ przym. *buj}); ogsow.
cioteczny, stryjeczny; wtorne przen. zn. czes. bujet bujnie, silnie rozrastac
to: zakonnik, szczegolnie bez swie cen sie, ukr. bujaty, sch. bujati, scs. obujati
kapanskich, czonek bractwa, ogupiec; stracic smak. D rozwoj: ps.
czowiek zwiazany z innymi wspolna *bujati ? stpol. *bujaci ? stpol.,
idea, rowny drugiemu co do stanu, srpol. bujac; zn. koysac, kamac,
urzedu. oszukiwac pozniejsze; fraz. bujac
D por. bracia. w obokach marzyc.
KDK
D por. bujny.
bronic sie WD
bronie sie (1) [RsK] D zn. broniac sie: bujny (2) [Ksw] D zn. przekraczaja-
Co uczyni, to uczyni bronie sie ot cy pewna miare ; zuchway, pyszny:
swego zywota [RsK, 48, 17]. D gram. im. Izby onego bujnego krola dyjaba nie
cz. ter. czynny, odm. prosta. D etym. od nasladowa [Ksw IV, 13, 36]. D gram.
czas. ps. *borniti (/ rzecz. *born} przym., odm. zoz. D etym. pie. *bhu-
spor, walka, obrona); ogsow. czes. || *bheu(e)- rosnac, dojrzewac; ps.
branit, strus. boroniti, scs. braniti. D roz- *buj}n{(j}) nadmierny / *buj}
woj: zach.sow. *borne se
? stpol. brone nadmiernie rosnacy; dziki; gupi
se
; z odm. rzeczownikowej tego im.
(por. stczes. buj gupi, ukr. daw.
zachowaa sie w j. pol. tylko forma
buj || buij porywczy, gupi, scs. bui
broniac sie (dawny B. lp. r. m.), ktora
gupi); ogsow. czes. bujny szyb-
ulega adwerbizacji; dzis jest to im.
ko, obficie rosnacy; jurny; swawolny,
przysow. wspo.
ros. bujnyj porywczy, gwatowny, br.
D por. obrona.
WD bujny duzy, obfity, sch. bu jan gwa-
bronie sie zob. bronic sie. towny, burzliwy, sowen. bujen silnie
WD rosnacy (por. stind. bhujan wie
kszy,
brudny (1) [Sota] D zn. nieczysty, silniejszy, stind. bhavja obecny, be -
zanieczyszczony: A je s mnoga twarza dacy; dorosy, dojrzay). D rozwoj:
cudna,/ A be dzie miec re
ke brudna ps. *buj}n{j} ? stpol., srpol. bujny;
[Sota, 188, 28]. D gram. przym., odm. zoz. w XVI w. wyraz funkcjonowa takze
D etym. pn.sow. *brud}n{(j}) ostry, w zn. rozhukany, gwatowny.
nieprzyjemny ? budzacy obrzydzenie D por. bujac.
IS
? paskudny, brudny / *brud{ ||
*brid{; pn.sow. guz. brudny, sc. by (25) [Ksw, RsP, RsK, Kgn, Sota, ZB,
brudny tez brzydki, wstre tny, ukr. ZMB, Park, Tecz, RP, Satyra] D zn.
brudnyj, br. brudny. D rozwoj: pn.sow. spojnik wprowadzajacy zdania pod-
*brud}n{j} ? stpol. *brudny ? stpol., rzedne 1. okolicznikowe aby,
srpol. brudny. zeby: Bych ci nie przeduzy/ Ani
IS tesknosci uczyni,/ Patrzy obiecada
11 byc
meego [Park, 109, 2]. Pomozy mi to ps. kon. V atem. ? stpol. kon. IV
dziao zozyc,/ Bych je mog pilnie atem. ? stpol., srpol. jestem, jestes;
wyozyc [RP, 195, 4]. 2. dopenieniowe ndk. D formy tekstowe: jesm, -esm, -
ze, jakoby: A skarzac na ziemiany, (e)m cz. ter. lp. 1. os., jes, -es 2. os., jest,
by jim gwaty dziaali [Tecz, 194, 13]. jesc, je 3. os., jesmy, -smy lm. 1. os.,
Mnimac kazdy czowiek prawie,/ By jescie, -scie 2. os., sa
3. os.; -sm by cz.
by prostak na postawie [Satyra, 191, 24]. przesz. lp. 1. os., (jest) by, (jest) byo,
h
D etym. ps. *by (pie. *b ut), pierwotna (jest) bya 3. os., (sa ) byli, (sa) byy lm.
forma 3. os. lp. aorystu czas. ps. *byti, 3. os., jesta bya lpdw. 3. os.; be dzie cz.
uzywana do tworzenia trybu warunko- przysz. lp. 1. os., be dziesz 2. os., be dzie
wego, wtornie partykua oraz spojnik; 3. os., beda lm. 3. os.; badz tr. rozk. lp.
jako spojnik tez w innych j. sow. 3. os., ba dzmy lm. 1. os., ba dzcie 2. os.;
czes. by wprowadza zd. celowe, przest. bych tr. przyp. lp. 1. os., by 2. i 3. os.,
w zd. warunkowych gdyby; chocby, bychom lm. 1. os., byscie 2. os., by
chociazby, ros. dial. by zd. celowe 3. os.; be dace im. cz. ter. czynny B. lp.
i dopenieniowe, sowen. bi zd. r. n., odm. zoz.; be da
c im. cz. ter.
warunkowe jesliby. czynny B. lp. r. m., odm. prosta.
h h
D por. aby, byc. D etym. pie. *b u- || *b eu(3 )-; ps.
AK *byti istniec, zyc; przebywac, zdarzyc
byc (302) [Ksw, Pfl, RsP, RsK, Kgn, Sota, sie; ogsow. czes. byt, ros. byt, sch.
List, Park, KS, ZB, BZ, LA, ZMB, Tecz, RP, bti, scs. byti (por. lit. bu ti, ac. fu
Satyra, Ppu] I w funkcji samodzielnej: byem, stind. bhavati powstaje, jest,
D zn. 1. zyc, istniec: Ta sowa pisze staje sie ); supletywizm form cz. ter.
madry Salomon, a sa sowa Syna Bo- i przysz. odziedziczony z j. ps.; pie.
zego [Ksw II, 11, 2]. 2. zdarzyc sie
, stac: *es- || *s-; ps. *esm}, *esi : *sot{;
Lepak rzecze Bog: Badz stworzenie ogsow. czes. jsem, jsi : jsou, duz.
wposrzod wod [BZ, 71, 7]. 3. byc som, sy : su, ros. jest : przest. sut, scs.
obecnym: Jakosm przy tem by, gdzie jesm}, jesi : sot{ (por. ac. sum, niem.
Se dziwo<j> umowi sie s tem [RsP, 44, 1]. ist, ang. is); ps. *bodo; ogsow. czes.
II w funkcji niesamodzielnej: D zn. budu, ros. budu, sch. bu dem, scs. bodo,
1. czas posikowy suzacy do tworze- stpol. be dacy przyszy (por. ac.
nia zoz. form czas.: a) cz. przesz. futurus), wtornie ktory jest (zamiast
zoz.: I na stolcu nagego spadnienia stpol. sa cy); stosunek *by- (byti) : *bo-
nie siedzia jest [Pfl I, 17, 1]. b) cz. (bodo) niezupenie jasny. D rozwoj: ps.
zaprzesz. zoz.: A takiez ci swie ci *byti ? stpol. byc(i) ? srpol. byc;
ap<osto>li sac oni to byli czynili temat bezok. zachowany w formach
[Kgn VI, 40, 8]. c) cz. przysz. zoz.: by, -byty, -bywszy, by (part. tr. przyp.);
Wadac be dziesz nad nimi w mietle jestem (oparte na formie 3. os. lp. jest)
zelaznej [Pfl II, 17, 9]. d) tr. przyp.: wedug byem (/ by jesm); w XVI w.
Przemow k matce, bych sie ucieszya w cz. ter. tez sa smy, sa chmy, sa scie
[ZMB, 180, 18]. e) str. biernej: A be dzie (dzis gw.); innowacyjne formy tr.
jako drzewo, jez szczepiono jest pod- przyp. z aortystycznym byc (zamiast
ug ciekacych wod [Ppu I, 52, 3]. 2. acz- pierwotnego *bi) juz w j. stpol. za-
nik w orzecz. zoz.: Jako prawie czynaja sie upodabniac do form cz.
wiemy i swiaczymy, ez Dobko nie by przesz. tego czas. (bych ? bym analo-
gospodarzem [RsK, 48, 4]. D gram. czas. gicznie do byem).
bydlic 12
woj: zach.sow. *bydliti ? stpol. *byd- *kai lu- zdrowy, nieuszkodzony; ps.
lici ? stpol., srpol. bydlic; wyraz *cel{(j}) obejmujacy wszystkie cze sci
wychodzi z uzycia w okresie srpol. skadowe, peny; zdrowy; prawdziwy;
D por. byc. ogsow. czes. cely, ros. celyj, ukr. cilyj,
WD bug. cjal, scs. cel{ cay, zdrowy
byle (1) [Sota] D zn. zeby, aby: (por. stprus. kails, goc. hails, stwniem.
Ukrawaj cze sto a mao,/ A jedz, bylec heil, ang. hale zdrowy, szwedz. hel
jedno chciao [Sota, 189, 73]. D gram.
sie cay). D rozwoj: ps. *cel{j} ? stpol.
spojnik wprowadzajacy zd. okoliczni- cay ? srpol. cay; w j. srpol. formy
kowe warunku (tu wzmocniony skro- odm. prostej zaniky (reliktem daw.
cona part. ci bylec). D etym. wyraz Msc. lp. jest przysow. wcale), zacho-
powstay w j. pol.; zrost part. trybu way sie postaci odm. zoz.: cay, caa,
warunkowego, czyli dawnej formy 3. os. cae.
IS
lp. aorystu by (/ ps. *by, od czas. byc
/ ps. *byti) z partykua le (ps. *le || cay zob. ca.
IS
*le) jednak, tylko.
D por. byc, le. chaziebny (1) [RsP] D zn. dokonany
AK droga kradziezy, po zodziejsku: Ja-
bywac (1) [KS] D zn. byc czesto, kosm Andrzejewi nie wypawi zrzebca
wielokrotnie: Gdy na grodziech prze- szestroka chaziebna rzecza ani go
ciw nieprzyjacielom bywaja poozeni uzytka mam [RsP, 45, 38]. D gram. przym.,
[KS, 124, 4]. D gram. czas., ps. kon. III odm. zoz. D etym. derywat od sow.
-jo- || -je- ? pol. kon. IV -am, -asz; rzecz. chasa || chaza || cha zba (praw-
ndk. D etym. ps. *byvati (iter. do dopodobnie od goc. hansa druzyna);
*byti); ogsow. czes. byvat, ros. byvat, wyraz podst. wystepuje w j. zach.sow.
sch. bvati, scs. byvati (por. lit. buvoti); i pd.sow. por. stserb. chusa napad,
pie. obocznosc apofoniczna u : ou po- zasadzka, stbug. chonsa (por. niem.
swiadczona jest w morfemach rdzen- Hansa, Hanse). D rozwoj: w j. stpol. wy-
nych wyrazow by-c : byw-ac : baw-ic raz przyjmowa formy cha siebny, cha
-
(/ ps. *baviti, kauz. wobec *byti, dziebny, cha ziebny; wyste powa row-
pierwotne zn. powodowac, ze cos niez w wyr. kara cha ziebna kara,
istnieje, jest). grzywna za kradziez; po XVI w.
D por. byc, przebywac. przym. wyszed z uzycia.
WD IS
13 chop
chcac zob. chciec. zn. przen.; gatunek be dacy podstawa
WD pozywienia ? pozywienie jako ta-
chciec, chociec, kciec (22) [Ksw, RsP, kie ? utrzymanie i zroda utrzyma-
Kgn, Sota, List, Park, ZB, LA, ZMB, RP, nia, wikt (z ac. victus); ponadto
Satyra] D zn. pragnac, zyczyc sobie; zboze, z ktorego maki wypiekano
zamierzac: <G>otow ciesm z wami chleb oraz przen. w wyrazeniach chleb
jechac, gdziekoli chcecie [ZB I, 31, 9]. swini, swinski bot. Lathyrus tuberosus;
Przysiag jesm iz wam chocia <oddac cyklaminus oraz chleb swie tego Jana
z>iemie wrogow waszych [Ksw I, 10, 21]. rodzaj drzewa, bot. Ceratania sili-
D gram. czas., ps. kon. III -jo- || gua.
-je- ? pol. kon. II -e , -esz; ndk. D por. chlebowy.
D formy tekstowe: chce , kce cz. ter. lp. IW-G
1. os., chcesz 2. os., chce 3. os., chca lm. chlebowy (1) [Sota] D zn. zwiazany
3. os.; chciaem cz. przesz. lp. 1. os., z chlebem: Bych mog o tem cso
chcia, chciao 3. os.; chca c im. cz. ter. powiedziec,/ O chlebowem stole [Sota,
czynny B. lp. r. m., odm. prosta. 188, 3]. D gram. przym., odm. zoz.
D etym. ps. *X oteti, nowsze (ze zredu- D etym. zach.sow. X lebov{(j}) / ps.
kowana samogoska) X {teti; ogsow. *X leb{; przym. znany w j. sow. (two-
czes. chtt, chci, ukr. chotty, chtty, sch. rzony za pomoca roznych przyr.), por.
hotjeti, htje ti, scs. choteti, chosto. D roz- czes. chlebovy, ros. chlebnyj, sch. hlje-
woj: przedpol. *X {teti ? stpol. *X ceci barski. D rozwoj: zach.sow. *X lebov{j}
? stpol., srpol. X cec; od *chociec ? stpol. X lebovy ? srpol. X lebovy.
w zabytkach stpol. sa poswiadczone D por. chleb.
tylko formy chocia i chocesz. IS
D por. otchociec sie . chop (3) [Tecz] D zn. w spoeczen-
WD stwie feudalnym czowiek najnizszego
chleb (1) [Sota] D zn. gatunek pie- stanu: Zabiliscie, chopi, Andrzeja
czywa, cze sto podstawowy skadnik Te czynskiego [Tecz, 193, 3]. D gram.
ludzkiego pozywienia: Staje na nim rzecz., ps. dekl. -o- ? pol. dekl. m.
piwo i woda,/ I k temu mie so i chleb,/ D formy tekstowe: chopi W. lm. D etym.
I wiele jinych potrzeb [Sota, 188, 10]. ps. *X olp{ (/ *X ol-p-{) osoba be -
D gram. rzecz., ps. dekl. -o- ? pol. daca pod czyjas opieka i kontrola,
dekl. m. D etym. ps. pozyczka z goc. pzn.ps. suga, niewolnik; dalsza
hlaifs || dial. germ. *hlaiba ? ps. etym. niepewna; byc moze derywat
*X leb{; ogsow. czes. chleb chleb, od ps. czas. *X oliti otaczac opieka,
ros. chleb chleb, pieczywo, zboze, osaniac; wyraz poswiadczony w cze s-
bug. chlab chleb, scs. chleb{ ci j. sow. czes. chlap (XIVXV w.)
chleb (por. goc. hlaifs chleb, poddany, niewolnik, wspoczesnie
stwniem. hleib, niem Laib bochenek me zczyzna, chop, ros. cholop chop
chleba). D rozwoj: ps. *X leb{ ? stpol. panszczyzniany, niewolnik, scs. chlap{
X leb ? srpol. X leb || X lib (D. lp. X leba) suga. D rozwoj: ps. *X olp{ ? stpol.
? npol. X leb || rzadziej (zwaszcza chop; zn. ogolne suga, niewolnik
w j. pot. i gwarach) X lib. Wyraz o bo- w spoeczenstwie feudalnym wyspecja-
gatej dokumentacji tekstowej, podle- lizowane czowiek nalezacy do chop-
ga przeobrazeniom semantycznym, stwa najnizszego w hierarchii feu-
poszerza zakres uzycia, zyska liczne dalnej stanu, zyjacy z uprawy roli i zo-
chopi 14
chowac (3) [Sota, LA] D zn. zywic, chrost (2) [Satyra] D zn. zarosla, krze-
utrzymywac; wychowywac: Chowa wy, krzaki, ge ste lesne podszycie:
siroty i wdowy [LA, 173, 19]. D gram. czas., Szedw do chrosta, za krzem lezy [Satyra,
ps. kon. III -jo- || -je ? stpol. kon. II 191, 21]. D gram. rzecz., ps. dekl. -o- ?
-e
, -esz || IV -am, -asz ? srpol. kon. pol. dekl. m. D formy tekstowe: chrosta
IV -am, -asz; ndk. D formy tekstowe: D. lp. D etym. ps. *X vorst{ gaezie,
chowany im. cz. przesz. bierny, odm. zarosla, krzewy; byc moze rzecz. od
zoz. D etym. pie. *(s)keu-; ps. *X ovati
zaginionego ps. czas. *X vorstiti || *X vor-
(/ *skovati / *skou-a-) duz. cho-
steti szumiec lub kontynuant ie.
was, sc. chovat, czes. chovat (w br. *khuorst- || *khurst- (por. stang. hyrst,
i ukr. zapozyczenie z j. pol.) (por. lit. stwniem. horst las, srwniem. horst,
saugoti chronic, niem. schauen pa- hurst zagajnik) albo tez wyraz prze-
trzec, ang. show pokazywac, ac. je
ty z j. przedindoeuropejskiego (por.
cavere baczyc, strzec sie; troszczyc). m.in. bask. korosti, khorosti, gorosti
D rozwoj: zach.sow. *X ovati ? stpol. ilwa, ostrokrzew); ogsow. czes.
X ovac(i) ? srpol. X ovac; w stpol. chrast suche gaezie, kasz. X rost (X rost)
wyraz mia wiele znaczen: ukrywac, || X arst (X arst) chrust, krzaki, liche
przechowywac, grzebac; w j. srpol. siano, roslina do zakrzewienia wy-
im. chowany ulega adiektywizacji ? dm, ros. chvorost suche gaezie,
im. przym. bierny. rodzaj ciastek, faworki, serb., chorw.
D por. uchowac. hra st dab, dial. drzewo, scs.
WD chvrast{. D rozwoj: stpol. *X vorst ? stpol.
chowany zob. chowac. X rost ? srpol. X rost ? npol. zmiana
WD pisowni chrost ? chrust; ponocnopol-
chromy (1) [ZB] D zn. kulawy, ska- ska postac bez przestawki utrwalona
leczony, uomny, bezwadny: Slepi takze w nazwie miejscowej Chwarzno
i chromi przez jego prosbe uzdrowieni (por. kasz. X varno zarosla); z pod-
byli [ZB 31, 16]. D gram. przym., odm. stawowych zn. stpol.: 1. suche gaezie,
zoz. D etym. pie. *(s)ker- ciac, od- 2. zarosla, krzewy, pierwsze konty-
cinac (por. skora, kora) ? *(s)krem- nuowane jest do dzis, drugie jest przest.,
|| *(s)kr3 m-; ps. *X rom{(j}) kaleki, zachowane szczatkowo w formacji po-
uomny, okaleczony / *skrom{ ob- krewnej chrusniak; w j. npol. pojawio
ty (por. kromka, poskromic); og-
cie sie nowe zn. rodzaj kruchego ciasta,
sow. czes. chromy kulawy, majacy faworki, dawniej czesto w lm. chrusty;
sztywna reke, ros. chromoj kulawy, geste zarosla, czyli chrusty byy miejs-
chudy 16
cem schronienia dla zbiegow, dezer- chustka (1) [Ksw] D zn. kawaek
terow, co oddaway przys. A naszy potna, pielucha: Dziewica Maryja
w chrost, hajda w chrust, polsko-ac. az pieluszek dobrych <w to wrzemie >
fugas chrustas. nie jimiaa, a togo dla ji we ze chustki
IW-G
ogar<ne a> [Ksw IV, 13, 28]. D gram. rzecz.,
chudy (1) [RP] D zn. szczupy, nie pol. dekl. z. D etym. formacja deminu-
tusty: Chuda, blada, zote lice [RP, tywna lub pot. utworzona sufiksem -k-
196, 29]. D gram. przym., odm. zoz. (/ ps. *-{ka) od wyrazu chusta,
D etym. pie. *kseud- roztuc, roz-
niewykluczone, ze postac chustki jest
gniesc ? pie. *ksoudo- rozkruszo-
derywatem od formy pluralnej chusty
ny, drobny; ps. *X ud{(j}) chudy, bielizna, odzienie, pieluchy; wyraz
szczupy, mizerny; ogsow. czes. poswiadczony tylko w niektorych
chudy zy, lichy, mizerny, ros. chudoj j. sow. sc. dial. chustki (lm.) bieliz-
szczupy; lichy; zy, ukr. chudyj
na, chustka chustka, chusta we-
chudy, biedny, zy, sch. hu d zy, niana, ukr. chustka chustka, br.
lichy, scs. chud{ may, biedny, zy chustka chustka, ros. dial. pd.
(por. lit. skaudus bolesny, bolacy; zach. chusta, chustka, chvustka kawa
kruchy, pre dki, stind. ksudra- may, lnianego potna, chusta. D rozwoj:
zy, ksodati druzgotac, kruszyc,
w j. stpol. i srpol. wyraz mia tez zn.
goc. hauns niski, pokorny). D roz- bielizna, odziez, ubior.
woj: ps. *X ud{j} ? stpol., srpol. X udy; D por. chusta.
w j. stpol. wyraz wyste powa rowniez IW-G
w zn. ubogi, ktore sie zachowao we chwalebny (1) [Park] D zn. godny
fraz. chudy rok, chude lata. pochway: Ch chwalebne tako sie dzie
IS
[Park, 109, 26]. D gram. przym., odm. zoz.
chusta (1) [RP] D zn. kawaek tkaniny D etym. ps. *X val}b}n{(j}) / *X val}ba
suzacy m.in. jako nakrycie gowy:
sawa, chwaa; wyraz obecny
Przewiazaa gowe chusta [RP, 196, 33].
w j. sow. czes. chvalitebny, ros. chva-
D gram. rzecz., pol. dekl. z. D etym.
lebnyj, scs. chval}b}n{. D rozwoj: w j.
prawdopodobnie pozyczka rum. fusta
stpol. takze w zn. sawny, chlubny.
spodnica, halka, przeje ta do j. pol.
D por. chwaa, chwalic.
za posrednictwem ukr. fusta, chvusta, IS
chusta (rum. fusta jest albo pozyczka chwalic (2) [Sota] D zn. wyrazac
z j. orientalnych, albo z w. fustana,
uznanie, powazac; mowic z uzna-
fustano, fustagna tkanina / srac.
niem: Przetoz je nam chwalic susza,/
fustaneum bawena); wyraz poswiad-
W kiem jesc koli dobra dusza [Sota, 190,
czony tylko w niektorych j. sow. sc.
97]. D gram. czas., ps. kon. IV -jo- || -i-
dial. chusta ciepe okrycie, chusta,
chusti (lm.) bielizna, odziez, ukr. ? pol. kon. III -e , -isz; ndk. D formy
dial. chusta, chvusta, fusta chusta, tekstowe: chwale cz. ter. lp. 1. os.
D etym. ps. *X valiti; ogsow. czes.
chusty (lm.) bielizna, odziez. D roz-
woj: w j. stpol. i srpol. przewaznie chvalit, ros. chvalt, sch. hvaliti, scs.
w lm. chusty w zn. odziez, bielizna, chvaliti. D rozwoj: ps. *X valiti ? stpol.
w j. npol. w lp. chusta duza chustka *X valici ? stpol., srpol. X valic || falic;
suzaca jako nakrycie. formy z nagosowym f- wyste puja w za-
D por. chustka. bytkach z Maopolski i Mazowsza;
IW-G cecha regionalna zachowana do dzis
17 chyz
w nazwach wasnych (np. Falenica, Fa- D gram. przysow. D etym. pierwotnie
lenty, Falinski, Falkowski). Msc. lp. r. n. odm. prostej ps. przym.
D por. chwaa, chwalebny. *chytr{ szybko chwytajacy, predki.
WD
D por. chytrzy.
chwaa, faa (3) [Sota, RP, Ppu] D zn. BT
1. uznanie, pochwaa: I wielka jim chytrzy (1) [Satyra] D zn. przebiegy,
chwae daja [Sota, 190, 103]. 2. rel. podste pny, wykre tny: Alec jest chy-
uwielbienie, wychwalanie Boga gownie trzy pachoek [Satyra, 191, 26]. D gram.
przez spiew, psalm: Poczynaja sie przym., odm. zoz. D etym. pie. *sue- ||
ksiegi gosnych chwa albo samorzecz- *suo-t; ps. *X ytr{(j}) wykonujacy
nych proroka Dawida [Ppu, I, 52, arg]. szybkie ruchy, szybko chwytajacy; zre cz-
D gram. rzecz., ps. dekl. -a- ? pol. dekl. ny (/ *X vatati || *X ytati || *X ytiti
z. D formy tekstowe: fay D. lp. D etym. chwytac, apac; schwytac); ogsow.
ps. *X vala sawa, pochwaa, dalsza czes. chytry, ros. chtryj, ukr. chytryj,
etym. niepewna; ogsow. czes. chvala sch. htar, scs. chytr{ szybki, zre
czny.
chwaa, pochwaa, ros. chvala chwa- D rozwoj: ps. *X ytr{j} ? stpol. X ytry ||
a, bug. chvala chwaa, scs. chvala. X ytry ? srpol. X ytry; w j. stpol. wyraz
D rozwoj: stpol. X vaa (wlkp.), faa (mp., wyste powa rowniez w zn. przemysl-
maz.) ? srpol. X vaa || X faa (reg. forma ny, pomysowy, ktore juz w XVI w.
faa ma jednostkowe poswiadczenia wyszo z uzycia.
w XVI w.); wyraz czesty w stpol. lite- D por. chciec, chwytac, chytrze.
raturze psaterzowo-biblijnej jako od- IS
powiednik ac. laus, laudatio, gloria, chyz (2) [RsK] D zn. chata, chaupa:
uzywany wymiennie z synonimicznym Chyz na swie ty Marcin nie poprawi
don bohemizmem sawa; w srpol. stop- [RsK, 48, 27]. D gram. rzecz. ps. dekl.
niowa repartycja zn. chwaa (Panu) -o- || -jo- ? pol. dekl. m. D etym. ps.
czestsze w j. rel. (analogicznie derywaty
pozyczka germ. huz-a, hus-a dom
od chwalic (pochwalony, chwalebny)),
ps. *X yz{ dom, chata; formacja
rzecz. sawa uzywany w podobnym zn.
*X yza z wcz.ps. *X yz-i a powstaa
w odniesieniu do sfery swieckiej.
w j. ps.; ogsow. czes. chyze, chyse
D por. chwalic, chwalebny.
IW-G chata, chaupa, ros. chzina chata,
chwila (1) [ZMB] D zn. krotki przeciag bug. chza chata, chyzica domek,
czasu, moment: Cie zka moja chwila, scs. chyz{ dom, X yzina chata, le-
krwawa godzina [ZMB, 180, 11]. D gram. pianka (por. stwniem. hus, goc. hus
rzecz., pol. dekl. z. D etym. zach.sow. (gudhus) swiatynia, niem. Haus
pozyczka stwniem. hwl, (h)wla czas, dom). D rozwoj: ps. *X yz{ ? stpol.
godzina; wyraz wyste puje tylko w cze
s- X yz (r. m.); ps. *X yza ? stpol. X yza
ci j. sow. czes. chwle moment, sc. (byc moze od tego wtorna postac r. m.
chvla moment, ukr. z j. pol. chvylyna X yz, choc niewykluczony rozwoj nie-
moment. D rozwoj: stpol. X vil a zaleznie od formy r. z.); oprocz wahan
(wlkp.) || fila (mp., maz.) ? srpol. rodzajowych, w dekl. m. mozliwosc
X vila || xfila. odmiany twardo- lub mie kkotemato-
IW-G wej; por. Msc. lp. w chyzie (XVI w.) lub
chytrze (1) [Satyra] D zn. przebiegle, w chyzu (XVI w.); ponadto w j. stpol.
podstepnie, sprytnie, faszywie: Chy- i srpol. wyksztaciy sie
warianty fone-
trze bydla s pany kmiecie [Satyra, 191, 1]. tyczne chycz, por. kasz. checza, oraz
-ci 18
liczne formacje wspordzenne, np. ciasny (1) [Kgn] D zn. zbyt maych
chyzeczek, chyzik, chyzek, chyzka, chy- rozmiarow: Potem wie c on wlezie
czec, chyczek. w dure ciasna [Kgn VI, 40, 13]. D gram.
IW-G
przym., odm. zoz. D etym. pie. *tei sk-
-ci, -c (30) [Kgn, ZB, LA, Tecz, RP, Ksw] sciskac, gniesc || *toi sko- sciska-
D zn. czastka wzmacniajaca, podkres- nie; ps. *tes}n{(j}) scisnie ty ?
lajaca wyraz, z ktorym sie aczy: ciasny (/ *tiskati sciskac || *tesk{
Otozci przed toba stoje ,/ Ogle daj sciskanie); ogsow. czes. tesny
postawe moje [RP, 196, 55]. <G>otow ciasny; szczelny, ros. tesnyj ciasny,
ciesm z wami jechac, gdziekoli chcecie waski; scisy, scs. tesn{. D rozwoj:
[ZB I, 31, 9]. Chcia ci krolowi suzyci, swa ps. *tes}n{j} ? stpol., srpol. casny;
choragiew mieci,/ A o chopi poge bek w j. stpol. wyraz funkcjonowa rowniez
dali ji zabici [Tecz, 193, 6]. Alec wczora w zn. przykry, cie zki.
pewne wiesci sac ony nam byy po- IS
wiedziany [Kgn II, 35, 14]. D gram. part. ciaza (1) [RsP] D zn. zastaw, rzecz za-
D etym. pierwotnie C. lp. ps. zaimka jeta pod zastaw przez wierzyciela: Co
*ty; wyste puje po spg. w formie -ci, po Mikoaj rani Wostowego <si>estrzin-
sam. w formie skroconej -c; zachowa- ca, to ji rani na swe dziedzinie, iz mu
ne tylko w guz. ci, wsch. sc. ci, sch. ci. ciaze nie da [RsP, 45, 46]. D gram. rzecz.,
D rozwoj: duza frekwencja tej partyku- ps. dekl. -ja- ? pol. dekl. z. D etym. pie.
y jest cecha skadni Kgn, najcze sciej *tengh- ? ps. *te g-ati; wcz.ps. *te g-i a
doaczana jest do spojnika: izec, potem ? pzn.ps. *te za; ogsow. czes. tz(e),
do formy osobowej czas.: sa c, zaimka: tha cie zar, brzemie , ros. przest.
cozci; jako wzmocnienie produktywna tjazba spor, proces sadowy, daw.
do XVIII w. tjaza proces sadowy, serb., chorw.
D por. aczkolic, boc, dalec, gdyc,
te za, teza, tezina cie zar, ciazenie, scs.
gdyzci, kakoc, kamoc, przetoc, ta- te
za spor, konflikt (por. lit. tingus
kiezci, ty, wiecci, wszegdymci, zec. powolny, ocie zay). D rozwoj: stpol.
BT
ea ? stpol. ca
*tz za ? srpol. coza;
ciao (7) [Kgn, Park, ZMB, RP] D zn.
pierwotne zn. to, co ciazy stao sie
organizm ludzki (rzadziej zwierze cy)
jako caosc: Sprochniao we mnie podstawa licznych zn. przen., m.in.
ciao i moje wszytki kosci [ZMB, 180, 31]. obciazenie, tj. podatek; zn. rzecz
D gram. rzecz. ps. dekl. -s- ? pol. dekl.
brana w zastaw pozostaje w zwiazku
n. D formy tekstowe: ciaa D. lp., ciau ze zn. przen. czas. cia dzac przeprowa-
C. lp., (o) ciao(c) B. lp., (na) ciele Msc. dzac egzekucje na ruchomym mieniu
lp. D etym. ps. *telo, telese organizm duznika; zn. dzisiejsze poswiadczone
ludzki; ogsow. czes. tele, teleso od XVIII w.; zmiana koncowki D. lp.
ciao, zwoki, przedmiot wie kszych -e- ? -i || -y od XVII w. typowa dla
rozmiarow, ros. telo, bug. tjalo, mac. rzecz. z. mie kkotematowych.
telo, scs. telo, tel-es-e ciao. D rozwoj: D por. cie zki, ciezko.
IW-G
stpol. *tao ? stpol. cao; w j. pol.
zanik dawnej odmiany spogoskowej, ciec
rozszerzony temat z morfemem -es- ciekacy (2) [Pfl, Ppu] D zn. pynacy:
zachowany wyjatkowo w formach po- A bedzie jako drzewo, jez szczepiono
krewnych cielesny, cielesnosc. jest podug ciekacych wod [Pfl I, 17, 3].
IW-G D gram. im. cz. ter. czynny, odm. zoz.
19 ciezki
D etym. od czas. ciec; ps. *tekti, teko ciemnosc, stwniem. demar mrok,
(/ pie. *tek- || tok-); ogsow. czes. niem. Dammerung mrok, ot. tima
teci, ros. tec, sch. teci, scs. testi (por. lit. ciemnosc, lit. temti ciemniec).
~
teketi ciec, biec, tekinti toczyc). D rozwoj: stpol. *temnica ? stpol.
D rozwoj: zach.sow. *teci ? stpol. *ceci cemnica ? srpol. cemnica; w j. stpol
? stpol., srpol. cec; w cz. ter. przeja i srpol. wyraz wieloznaczny: oprocz
formy odmiany czas. cieknac, stad ciek- loch, wiezienie, mia zn. sien, uzy-
nie, ciekna, rzadziej ciecze, cieka (ale wany tez jako synonim rzecz. ciemnosc
tylko cieka); w j. srpol. im. ciekacy ulega i ciemnota ciemnosc oraz przen.
adiektywizacji ? im. przym. czynny. otchan, rel. pieko, czysciec.
WD D por. cma.
IW-G
ciekacy zob. ciec.
WD ciesielski (1) [RsP] D zn. dotyczacy
ciele (1) [Park] D zn. may, mody ciesli, ciesli wasciwy, nalezacy do cie-
potomek krowy: Zwykem pismem sli: Jako Jaszek nie przekopa <z>
cao tak da./ Ale ciele ciu i ciau/ Pod swymi syny ciesielskie groble [RsP, 45,
c przypiszy tak jemu [Park, 77, 18]. 52]. D gram. przym., odm. zoz. D etym.
D gram. rzecz., ps. dekl. -t- ? pol. derywat od ps. rzecz. *tes}lja ten, kto
dekl. n. D etym. pie. *tel3 dos. to, co zajmuje sie obrobka drewna, utwo-
jest noszone, pod; ps. *tele , *tele
te rzony za pomoca przyr. -ski (/
ciele cia; ogsow. czes. tele,
, ciele -}sk{j}); por. ukr. tesljarskij. D rozwoj:
telete ciele
, ukr. telja, teljaty ciele
, stpol. *ceselsky ? stpol. ceselsky ?
bug. tele ciele , telence cielatko, srpol. ceselski.
IS
scs. tele
, tele
te ciele (por. ot. tels
ciele, telens cielatko, lit. dial. ciezki (2) [ZMB] D zn. wielki, przy-
t~
elias || t~
elis ciele, ac. tollo, tollere kry: Cie zka moja chwila, krwawa go-
podniesc, podnosic). D rozwoj: stpol. dzin<a> [ZMB, 180, 11]. D gram. przym.,
? stpol. cela
*tele ? srpol. cele; zn. odm. prosta || zoz. D formy tekstowe:
przen. pot. czowiek nierozgarnie ty, ciezki M. lp. r. m., odm. zoz. D etym.
pie. *tengh- || *tongh- ciagnac, rozcia-
gapiowaty udokumentowane w teks-
gac; ps. *te z}k{(j}) / *te g{ || *tez}
tach srpol.; liczne fraz. i przys. z tym
taki, ktory ciazy, obciaza; ogsow.
wyrazem.
IW-G czes. tezky cie zki; trudny, sc. tazky,
ciemnica (5) [Ksw, ZB] D zn. mroczny, ros. tjazkij cie zki, uciazliwy; trudny,
pozbawiony swiata loch, wie zienie: bug. tezyk, sch. tezak, scs. te z}k{ (por.
Jesc jako kodnik w ciemnicy skowany lit. tingus powolny, gnusny, stis-
landz. pungr cie zki). D rozwoj: ps.
[Ksw. II, 12, 36]. D gram. rzecz. ps. dekl.
*tez}k{j} ? stpol. *ca zky ? stpol.,
-ja- ? pol. dekl. z. D formy tekstowe:
srpol. ce
zki; w j. stpol. wyraz funkcjo-
ciemnice D. lp., ciemnice B. lp. D etym. nowa w kilku zn.: cie zki, powaz-
pie. *tem(3 ) ciemny; ps. *t}m-; ny, smutny, dokuczliwy, brze-
wcz.ps. *t}m}nika (*t}m-}n-ika) ? mienna (kobieta); w j. srpol. wie k-
pzn.ps. *t}m}nica; ogsow. czes. tem- szosc zn. przen. zanika, powstay
nice wie zienie, ros. temnca, przest. nowe, np. cie zki stan stan powazny,
loch, bug. tamnca ciemno, ciem- krytyczny (o zdrowiu).
nosc, scs. t}m}nica ciemnosc (por. D por. ciaza, cie zko.
stind. tamas ciemnosc, ac. tenebrae IS
ciezko 20
ciezko (1) [RP] D zn. gwatownie, tez ros. terpmost tolerancja, pobaz-
mocno: Rzuce c sie
jako kot na my- liwosc, bug. tarpenije cierpliwosc,
szy,/ Az twe sirce cie zko wdyszy [RP, tarpmost tolerancja, chorw. trpljenje
197, 66]. D gram. przysow. D etym. pier- cierpienie. D rozwoj: stpol. *tirpene
wotnie M., B. lp. r. n. odm. prostej ps. ? stpol. cirpene ? srpol. cirpene ||
przym. *te z}k{; przym. ogsow. czes. cirpene || cerpene; w j. srpol. rzecz. ten
tezky ciezki, trudny, ros. tjazkij wyste powa tez w zn. cierpliwosc,
ciezki, uciazliwy, trudny, scs. te
z}k{ tolerancja.
ciezki, niebezpieczny. D por. cirpiec.
IW-G
D por. cie zki.
BT cny zob. cdny.
IS
cirpiec (2) [Kgn, ZMB] D zn. doznawac
ki, nie co zob. I czso.
cierpienia, bolu: Iz on cirpi me
JG
be dac w zadnej winie [ZMB, 180, 36].
D gram. czas., ps. kon. IV -jo- || -i- ? cokoli zob. czsokoli.
JG
pol. kon. III -e , -isz; ndk. D formy
csny, cny (5) [Ksw, Sota] D zn. cnotli-
tekstowe: bychom cirpieli tr. przyp. lp.
wy, uczciwy; godny czci: Ano wzdy
1. os. D etym. pie. *(s)terp-; ps. *trpeti
widza, gdzie csny siedzi [Sota, 189, 35].
czas. rez. do *trpnoti dre twiec;
D gram. przym., odm. zoz. D formy
ogsow. czes. trpet, ros. terpet, sch.
tekstowe: cnego D. lp. r. m. D etym.
trpjeti, scs. tr{peti (por. ac. torpere
pie. *(s)kuei t- spostrzegac, myslec;
~
dre twiec, tracic czucie, lit. ti rpti).
uwazac, szanowac; ps. *c}st}n{(j})
D rozwoj: ps. *trpeti ? stpol. cirpec ||
odznaczajacy sie czcia, honorem; god-
cirpec, rzadziej cirpic || cerpec ? srpol. ny czci; szanowany / *c}st} czesc,
cerpec, rzadziej cirpec || cerpec ? kult; godnosc, zaszczyt; ogsow.
npol. cerpec; pierwotne zn. byc twar- czes. przest. ctny (stczes. cstny || csny
dym, sztywnym, twardniec zachowa- || ctny || cny || csn) uczciwy;
ne w cierpna c; fraz. cierpiec me ki Tan- czcigodny, ros. cestnyj uczciwy, za-
tala me czyc sie z powodu niemoz- cny, sch. castan czcigodny, scs.
nosci osiagnie cia czegos pozadanego. c}st}n{ odznaczajacy sie czcia, go-
D por. cirzpienie. dzien czci (por. stind. ctti- myslenie,
WD
uznanie, awest. cisti rozumienie, poj-
cirzpienie (1) [ZB] D zn. doznawanie mowanie). D rozwoj: ps. *c}st}n{j}
bolu, wytrwae, cierpliwe znoszenie ? stpol. *cestny ? stpol. cestny ||
bolu i przeciwnosci losu: Swie ty cesny || cstny || csny || csny || cny ?
Baze<j> meznie zada cirzpienia prze srpol. cny; w j. stpol. wyraz wyste powa
J<e>zu Krysta [ZB II, 32, 33]. D gram. takze w zn. nieposzlakowany; maja-
rzecz., ps. dekl. -jo- ? pol. dekl. n. cy dobra opinie , przedni, wyborny,
D etym. ps. *trpen}je [tirpen}je]; for- w j. npol. przym. wyszed z uzycia.
macja dewerbalna od ps. czas. *trpeti D por. czesc.
dosownie pozostawac w stanie od- IS
re
twienia, przen. cierpiec, doznawac cso zob. I czso.
bolu; w wyniku ewolucji semantycz- JG
nej wyraz niejednoznaczny na obsza- csole (1) [Sota] D zn. zaim. rzeczow-
rze sow. czes. utrpeni niemoc, cho- ny, wzgle
dno-nieokreslony co tylko:
roba, ros. terpenije cierpliwosc, por. Csole sie
na niwie zwie ze,/ To wszytko
21 czas
na stole le ze [Sota, 188, 6]. D etym. ps. zazwyczaj w lp. w zn. o kims lub
*c}sole / D. *c}so || *ceso ps. zaim. o zjawisku wyjatkowo pie
knym, cze
s-
*c} || *c}to (? pol. co) + part. *le to zartobliwie.
w funkcji uogolniajacej. D rozwoj: ps. D por. cudny.
*c}sole ? stpol. czsole ? stpol. csole; IW-G
zanik jeru w pozycji sabej i uproszcze- cyrkiew (1) [Ksw] D zn. Koscio jako
nie rozbudowanej grupy spg. c}s- ? wspolnota wiernych lub instytucja:
cs- ? cs-; w tej funkcji w stpol. takze Izby grzecha osta, swojich grzechow
cokolwie, cokole, cokoli, cokolwiek. sirdecznie zaowa i z swie ta cyrekwia
D por. I czso, czsokoli, le. dzinsia zawoa [Ksw IV, 12, 18]. D gram.
JG rzecz., ps. dekl. u- (-{v-) ? pol. dekl.
cudny (1) [Sota] D zn. pie
kny: A je z. D etym. ps. *crky, crk{ve swiaty-
z mnoga twarza cudna [Sota, 191, 27]. nia, pzn.sow. pozyczka srgrec. kyria-
D gram. przym., odm. zoz. D etym. ps. ke Panski dom, od przym. kyriakos
*cud}n{(j}) / *cudo, *cudese zdziwie- panski, w j. zach.sow. wyraz prze-
nie, podziw, zjawisko nadprzyrodzone; je
ty za posrednictwem germ. *kiriko,
ogsow. czes. cudny, niewinny, czys- w j. pd.sow. bezposrednio z ludowej
ty, sc. cudny, dziwny, ros. cudnyj greki lub za posrednictwem rom.;
zachwycajacy, sch. cu
dan dziwny ogsow. czes. cirkev, cirkve Koscio
(ale sch. dvan cudowny). D rozwoj: jako instytucja, wspolnota wiernych,
ps. *cud}n{j} ? stpol. *c udny ? ros. cerkov Koscio jako instytucja
stpol., srpol. cudny (przejscie c ? c i swiatynia, bug. cerkva, carkva, scs.
w wyniku mazurzenia); w XV w. w dia- cr{ky Koscio, swiatynia, crek{v}
lektach pol. pojawio sie
zn. dziwny. koscio (por. stwniem. kirihha, niem.
IS
Kirche swiatynia, koscio, grec. ky-
cudo (1) [ZB] D zn. zjawisko nadprzy- rios pan). D rozwoj: stpol. *cyrkev ?
rodzone: A cuda wielika czyni [ZB I, srpol. cyrkev || cerkev; w j. stpol. wy-
31, 10]. D gram. rzecz., ps. dekl. -s- ? raz uzywany przede wszystkim jako
pol. dekl. n. i pol. dekl m. D etym. pie. odpowiednik ac. ecclesia (Koscio
*(s)keu- zwracac uwage
, czuc, odbie- jako instytucja i wspolnota wiernych)
rac wrazenia zmysowe; pie. *(s)keud-
w przeciwienstwie do rzecz. koscio wy-
-os, *(s)keud-es; ps. *c
udo, *c udese stepujacego poczatkowo w zn. swia-
zdziwienie, podziw lub cos budzace- tynia; w j. stpol. i srpol. rzecz. koscio
go zdziwienie; ogsow. sc. cudo poszerza swoj zakres o zn. swiaty-
dziw, cud, ros. cudo (M. lm. cudesa) nia i Koscio instytucja; w j. srpol.
cud, bug. cudo, scs. cudo, cudese || naste puje dalsza specjalizacja zn.
studo, studese zjawisko nadnaturalne, rzecz. cerkiew przybra zn. Koscio
~ ~
cud (por. grec. k ydos, k ydeos sawa, prawosawny i swiatynia prawosaw-
czesc). D rozwoj: ps. *cudo (r. n.) ? na, w XIX i XX w. reg. sw. cerki,
stpol. cudo || cudo (r. n.) || cud (r. m.) cerkve zachowane w zn. koscio, swia-
? srpol. cud (r. m.) || cudo (r. n.); tynia, nabozenstwo.
zmiana wymowy (cudo ? cudo) naj- IW-G
prawdopodobniej pod wpywem ma- czas (7) [Pfl, RsP, Kgn, Park, BZ,
zurzenia; w j. srpol. przewage zyskuja LA, Ppu] D zn. ciag chwil, trwanie:
formy r. m. z odmiana M. lm. cud-a || A gdyzci wiec ten to czas jest ci sie
on
cud-y; dzis forma r. n. cudo wyste puje by przyblizy, izec Maryja swego synka
czcic 22
jest ona porodzic miaa [Kgn II, 37, 97]. czesto (1) [Sota] D zn. wielokrotnie,
D gram. rzecz., ps. dekl. -o- ? pol. w sposob powtarzajacy sie wiele razy:
dekl. m. D etym. pie. *keso- odcinek Ukrawaj cze sto a mao [Sota, 189, 72].
czasu; ps. *cas{ odcinek, wycinek D gram. przysow. D etym. pierwotnie
czasu; ogsow. czes. cas, ros. cas M., B. lp. r. n. odm. prostej ps. przym.
godzina, scs. cas{ (niepewny zwia- st{ napchany, ge
*ce sty; ogsow.
zek ze stprus. ksman czas, pora, czes. casty gesty, czysty, ros. castyj
alb. kohe czas). D rozwoj: w j. stpol. ge sty, cze
sty, szybki, pospieszny, scs.
wyraz wyste powa w zwiazkach fraz.: ce
st{ ge sty.
w tento czas teraz; wowczas, w swoj D por. cze stokroc.
BT
czas w odpowiedni czas, moment,
w czas w miare , w sam raz. czestokroc (1) [Satyra] D zn. wiele
IS razy w krotkim czasie: Gdy dzien
czcic (3) [Sota] D zn. powazac, czynic panu robic maja,/ Cze stokroc odpo-
honory; cze stowac: Lecz rycerz albo czywaja [Satyra, 191, 4]. D gram. przysow.
panosza/ Czci zenska twarz, toc przy- D etym. poaczenie przys. cze sto i pier-
susza [Sota, 190, 77]. Cso masz na stole wotnie rzecz. kroc raz (/ ps. *kort}
lepszego przed soba,/ Czci ja, izby zya r. z., *kort{ r. m. raz). D rozwoj: tego
z toba [Sota, 190, 79]. D gram. czas., kon. typu zozenia wyste puja z pierwszym
IV -jo- || -i- ? pol. kon. III -e , -isz. czonem liczebnikowym, zaimkowym,
D etym. ps. *c}stiti (/ rzecz. *c}st}) przymiotnikowym, w srpol. samodziel-
ros. ctit, sowen. castti, scs. c}stiti. ny wyraz kroc raz, od XVIII w. kro-
D rozwoj: ps. *c}stiti ? stpol. *cscici cie wielka liczba, ilosc czegos.
? stpol. ccic || ccic (w XVI w. tez tcic D por. cze sto, kilkokroc.
BT
i tcyc); w j. stpol. tez w zn. swie cic,
swietowac; obchodzic swie to. czesc (2) [RsK, KS] D zn. jednostka
D por. czesc. w stosunku do caosci: Ale ize
WD skarada jest cze sc, jaz sie
s swym
czesc (7) [Sota, List, LA] D zn. dobre pospolstwem nie zgadza [KS, 124, 10].
imie , honor; godnosc, zaszczyt: U wo- D gram. rzecz., ps. dekl. -i- ? pol.
dy sie poczyna czesc./ Drzewiej niz gdy dekl. z. D etym. pie. *knd-t- ? *knd-
sieda jesc,/ Tedy <j>a na re
ce daja,/ Tu -t- ke
s; ps. *cest} to, co jest odgry-
sie wiec starszy poznaja [Sota, 189, 56]. zione; ke s, czesc, element skadowy
D gram. rzecz., ps. dekl. -i- ? pol. dekl. caosci; ogsow. czes. cast, ros. cast,
z. D formy tekstowe: czci C. lp. r. z. sch. ce st, scs. ce
st} (por. lit. ka
sti ka-
~
D etym. pie. *kt-t- czczenie, kult; sac, ka
snis kawaek, ke s, kandis
ps. *c}st} / *c}t-t} czczenie, dowod ukaszenie). D rozwoj: ps. *ce st} ?
czci; ogsow. czes. cest, ros. cest,
stpol. cesc; w j. stpol. wyraz wyste po-
sch. cast, scs. c}st} (por. stind. citti- wa rowniez w zn. udzia, majatek,
myslenie, zamiar, awest. cisti- mys- zaste p, strona swiata, los, dola.
lenie, zamiar). D rozwoj: ps. *c}st} ? D por. ke s.
IS
stpol. cesc; w stpol. wyraz funkcjono-
wa rowniez w zn. chwaa, sawa, czowieczstwo (1) [Ksw] D zn. stan,
cnota, dobre obyczaje, sia, moc, natura czowieka, czowieczenstwo:
ozdoba, chluba, stan. Gdaz sie
, prawi, usmierzyo tako moc-
D por. czcic. ne bostwo, w czem bujac moze nasze
IS mde czowieczstwo? [Ksw IV, 13, 43].
23 I czso
D gram. rzecz., ps. dekl. -o- ? pol. czynca, przysie
gy, przysie
zny czowiek
dekl. n. D etym. ps. *c}lovec}stvo / awnik.
*c}lovek}stvo / *c}lovek{; ogsow. D por. czowieczstwo, czowieczy.
czes. clovectvo ludnosc, ros. celove- IS
cestvo, sch. cove svo, covjecanstvo, scs. I czso, cso, co (42) [Ksw, Pfl, RsP, RsK,
c}lovec}stvo. D rozwoj: w j. stpol. rze- Kgn, Sota, ZB, BZ, LA, ZMB, RP] D zn.
czownik wyste powa w postaciach 1. zaim. rzeczowny, pytajny, nieoso-
covecstvo || covectvo || covecstvo || bowy: Czso nam przez togo niemoc-
covestvo ? srpol. covectvo; w j. srpol. nego, na ozku lezacego, znamiona?
wyraz zosta wyparty przez forme [Ksw II, 11, 26]. 2. zaim. rzeczowny, nie-
czowieczenstwo. okreslony, nieosobowy cokolwiek:
D por. czowiek, czowieczy. <G>ospodnie, da mi to wiedziec,/ Bych
IS mog o tem cso powiedziec,/ O chle-
czowieczy (2) [Ksw, B] D zn. do bowem stole [Sota, 188, 2]. 3. zaim.
czowieka nalezacy; czowiekowi was- rzeczowny, wzgle dny, nieosobowy:
ciwy: Usysz gosy, naplen mysli czo- Jako prawie wiemy i swiaczymy, ez
wiecze [B, 163, 5]. D gram. przym., odm. Msciwojow cum uxore clara dzierzy
zoz. D etym. ps. *c}lovec}(j}) naleza- sia moca to, co sie dziaem i ozem sie
cy do czowieka / *c}lovek{; ogsow. dostaa Swie tochnie [RsK, 48, 2]. 4. zaim.
por. czes. clovec, ros. colovecij, sch. rzeczowny, wzgle dny, osobowy kto,
covjecj. D rozwoj: ps. *c}lovec}j} ? ktory: Okrutnosc smirci pozna<j>cie!/
stpol. *covec
i ? stpol., srpol. covecy. Wy, co jej nizacz nie macie,/ Przy
D por. czowiek, czowieczstwo. skonaniu ja poznacie [RP, 195, 9]. 5. za-
IS im. przymiotny, wzgle dny jaki, kto-
czowiek (5) [Ksw, BZ, Tecz, RP, Satyra] ry: Jako ten skot, czso mi re czy
D zn. istota ludzka: A jakokoli to Pre dota, ten sta za szesc grzywien
grzeszny czowiek uczyni, tako nagle [RsP, 45, 25]. 6. zaim. przysowny, pytaj-
sirce jego jemu doradzi, izby grzecha ny dlaczego: Czemu sie tako barzo
osta [Ksw IV, 12, 17]. D gram. rzecz., ps. kasz? [RP, 196, 49]. D formy tekstowe:
le
dekl. -o- ? pol. dekl. m. D formy coz, c(z)soz, c(z)sozci M., B., czego D.,
czem(ze) Msc. D etym. pie. *kuid; ps.
tekstowe: czowieka D. lp. r. m., czo-
wieka B. lp. r. m, czowiecze W. lp. r. *c} || *c}to / zaimkowy rdzen pytajny
m. D etym. ps. *c}lovek{ / *celovek{; c}- + M. lp. r. n. zaim. wskazujacego
ogsow. czes. clovek, ros. celovek, sch. to (ps. *t{, *ta, *to), w funkcji part.
covjek, scs. clovek{ (geneza sowa nie- wzmacniajacej; ogsow. forma *c}
jasna, najprawdopodobniej pierwszy zachowaa sie jedynie w dial. czakaw-
~
czon zwiazany z lit. kel ys rod, po- skim j. sch. w postaci ca, pozostae
kolenie; drugi czon moze pocho- j. sow. kontynuuja forme *c}to: sc.
~
dzic od lit. vakas dziecko, syn, cho- co, ros. sto, ukr. dial. sto, sch. sto | sta,
|
piec, stprus. waix pachoek, paro- scs. c}to; w sowen. i w dial. kajkaw-
bek). D rozwoj: w stpol. rowniez w zn. skim j. sch. miejsce dawnego *c}to
poddany chop, suga, gospodarz, zaje a forma kaj; w czes. i duz. (takze
gowa rodziny. Do cze stych w j. stpol. poab.) istnieje forma co, pochodzaca,
nalezay fraz. typu: grzeszny czowiek tak jak w pol., z dawnego D. *c}-so ||
grzesznik, czowiek pospolny pros- ceso. D rozwoj: nagosowe c- to wynik
ty, zwyky czowiek, zy czowiek zo- palat. I: *c}to / *k}to; pierw. M., B.
II czso 24
*c}, zagrozony w pol. z powodu zaniku D por. aczkolic, czso, csole, gdzieko-
jerow, zastapiony przez D. *c}-so || li, jakokoli, kakockoli, ktokoli.
*ceso ? stpol. cso ? cso ? co, dla JG
ktorego utworzono, juz w czasach cztwioraki, czworaki (3) [Ksw, Kgn]
przedhistorycznych, forme analogicz- D zn. czterech rodzajow; poczworny:
na czego (por. *j} jego, zatem *c} Ale w Swietem Pisani cztwiorakim
cego); przejscie czso ? cso ? co doko- ludziem, pobudzaje je, mo<wi Bog>
nao sie po zaniku jerow, na skutek wszemogacy [Ksw II, 11, 8]. Pokazuje , iz
upodobnienia pod wzgle dem miejsca sa grzesznicy cztwioracy [Ksw II, 11, 10].
artykulacji cz- do c-, a naste pnie A to ku czworakiemu rozdzieleniu
uproszczenia caej grupy; pierw., po- [Kgn II, 35, 22]. D gram. licz. wieloraki
stac M., B. przetrwaa w niektorych w zozonej odm. przym. D etym. utwo-
wyrazeniach przyimkowych, np. kto rzony juz w j. ps. od licz. zbior. suf.
zacz?, co zacz?, nizacz (/ ps. *nizac} *-ak{(j}), ps. *cetvorak{, *cetverak{
ni za co; za nic), w niwecz (/ ps. oraz postaci wtorne *c}tvorak{, *c}tve-
*niv{c} ni w co; w nic); do dzis for- rak{ czterech rodzajow, poczworny;
my co uzywa sie w znaczeniu D., np. co zach.sow. i pd.sow. sc. stvoraky,
chcesz! obok czego chcesz?; od reformy guz. stvoraky, duz. stvoraki, cs. cetve-
ortograficznej w 1936 r. formy N. czym rak{. D rozwoj: oboczne postaci praw-
i Msc. czem ujednolicone. dopodobnie juz w j. ps., wtedy forma
D por. II, III czso, nieco. cztwioraki jest bezposrednim konty-
JG
nuantem ps. *c}tverak{(j}), a *cztwo-
II czso (3) [RsP] D zn. spojnik ze:
raki / ps. *c}tvorak{; w kazdym razie
Jako to swiatcze, czso Krzywosadowi
powstaa po zaniku jeru sabego,
ukradziony konie [RsP, 44, 6 ].
nagosowa grupa spg. ctv- (oraz ctv-)
D zob. I, III czso.
JG w j. pol. ulega uproszczeniu; mozliwe
III czso (1) [RsP] D zn. part. uwy- tez, ze w j. pol. obecny tylko kon-
datniajaca jak: Mu mia dac czso tynuant pierwszego ps. licz. w postaci
lepszy zrze<bca> [RsP, 44, 3]. cztwioraki, zas forma czworaki (z twar-
D zob. I, II czso. dym v w grupie nagosowej) to wynik
JG uproszczenia spg. ctv- oraz eufonii
czsokoli, cokoli (2) [Pfl, Ppu] D zn. i analogii do licz. porz. czwarty; analo-
zaim. rzeczowny, wzgle dno-nieokres- gicznie w licz. zbior. cztwioro ? czworo.
lony cokolwiek: Wszystko, czsokoli D por. cztwiorodla.
AK
uczyni, przespieje [Pfl I, 17,4]. Wszystko,
cokoli uczyni, zdarzy sie [Ppu I, 52, 4]. cztwiorodla (1) [Ksw] D zn. z czterech
D etym. ps. *c}sokoli / D. *c}-so || powodow: Cztwiorodla, iz na be dace
*ceso ps. zaim. *c} || *c}to (? pol. dobro nie gladaja [Ksw II, 11, 15]. D gram.
co) + part. *-koli w funkcji uogolnia- licz. zbior. od licz. g. cztery. D etym.
pie. *kuetuer- cztery; zroznicowany
jacej; wyraz znany w czes. cokoli.
D rozwoj: ps. *c}sokoli ? stpol. cso- rodzajowo licz. zbior., prawdopodob-
koli ? csokoli ? cokoli; zanik jeru nie juz w j. ps. w obocznych posta-
w pozycji sabej i uproszczenie rozbu- ciach *cetver{, -a, -o || *cetvor{, -a, -o
dowanej grupy spg. c}s- ? cs- ? cs-; oraz wtornie *c}tver{, -a, -o || c}tvor{,
w tej funkcji w stpol. takze cokolwie, -a, -o; ogsow. czes. ctvery, ctvero, ros.
cokole, csole, cokolwiek. cetvero, sch. ce tvero, ce tvoro, scs. cet-
25 czynsz
ver{, cetvor{, cetvero, cetvoro (por. lit. sie z wieczora a z jutra dzien czwarty
ketver r. m., ketverios r. z. czte- [BZ, 71, 28]. D gram. licz. porz. w odm.
ry). D rozwoj: tu M. lp. licz. w wyraze- zozonej od licz. gownego cztery.
niu przyimkowym z postimiennym
u
D etym. pie. *k etur to czwarty;
szykiem przyim. dla rzadzacego D., za- ps. *cetvrt{(j}), we wtornej postaci
miast cztwiora; forma cztwioro wczes- *c}tvrt{(j}); ogsow. pierwsza postac
niejsza, przed uproszczeniem grupy kontynuowana w j. ros. cetve rtyj, sch.
spg. ctv- oraz stwardnieniem -v-; cetvrti, scs. cetvr{t{, druga oprocz
w Ksw tak tez w pochodnym licz. j. pol. tez w j. czes. ctvrty, sc. stvrty,
wielorakim. sowen. strti (tu obok cetrti) (por. lit.
D por. cztwioraki, dla. ~
ketvi rtas; stprus. kettwirts; grec. tetratos
AK
|| tetartos, ac. quartus).
czujny (1) [Ksw] D zn. czuwajacy; D por. cztwioraki, cztwiorodla.
baczny: Swie ta Katerzyna <czujnego> AK
samnienia bya [Ksw. II, 11, 21-22]. D gram. czworaki zob. cztwioraki.
przym., odm. zoz. D etym. pie. *(s)keu- AK
|| *keu- doznac wrazen zmysowych;
czyniac zob. czynic.
czuc; ps. *cuj}n{(j}) czuwajacy, WD
wrazliwy; odczuwalny / *cuti czuc, czynic (10) [Ksw, List, KS, ZB, BZ, Tecz]
uwazac, nie spac, czuwac; ogsow. D zn. dziaac, robic; poste
powac:
sc. cujny wrazliwy, czuy, syszalny, Wsze dzie czesc a lubosc czynic [List,
gosny, ukr. cujnyj czuy, wrazliwy 115, 8]. Teda te caa droge kazania nie
(such), sowen. cujen dobrze czuwa- przestaja, a cuda wielika czyni [ZB I, 31,
jacy; wrazliwy (por. grec. koeo do-
10]. D gram. czas., ps. kon. IV -jo- || -i-
strzegam, sysze , ac. cavere strzec
? pol. kon. III -e , -isz; ndk. D formy
sie, czuwac, stind. a-kuvate ma za-
tekstowe: jest by czyni cz. zaprzesz.
miar, zamierza, stwniem. scouwon,
zoz. lp. 3. os.; sa
byli czynili lm. 3. os.;
niem. schauen patrzec, spogladac).
ujny czyniac (= czyniace) im. cz. ter. czynny
D rozwoj: ps. *cuj}n{j} ? stpol. *c
? srpol. cujny; w dobie stpol. takze B. lp. r. m., odm. prosta. D etym. pie.
*kuei - ukadac, porzadkowac; ps.
w zn. niepowsciagliwy, wrazliwy.
IS *ciniti; ogsow. czes. cinit czynic,
czwarte (1) [Ksw] D zn. po czwarte: dziaac, ros. cint naprawiac, robic,
A c<zwarte> mowi Bog: Wstan! umar- sowen. dial. cinti przesiewac ziar-
ym [Ksw II, 12, 38]. D gram. przysow. no, scs. ciniti urzadzac, dziaac.
D etym. skostniaa forma B. lp. r. n. licz. D rozwoj: ps. *ciniti ? stpol. cinic(i)
porz. czwarty. D rozwoj: w j. stpol. for- ? stpol., srpol. cynic; bogata fraz.
my typu czwarte, dziewia te, piate, osme czynic cuda, czynic komus honor;
wystepuja obok wyr. przyim. po czwar- przys. Nie czyn drugiemu, co tobie nie-
te, po dziewiate..., sygnalizujac kolejny mio; Nie wie prawica, co czyni lewica;
sposrod numerowanych punktow wy- im. czynia c ulega w j. srpol. adwerbi-
powiedzi, wychodza z uzycia w ciagu zacji ? im. przysow. czynny.
XVI w. D por. przyczynic, uczynic, uczynie-
D por. czwarty. nie, uczynkac.
AK WD
czwarty (2) [BZ, LA] D zn. wystepujacy czynsz (1) [RsK] D zn. renta pieniezna
w kolejnosci po trzecim: I stao wypacana na rzecz pana feudalnego
czysc 26
od roli, zagrody: Ez nie miaa o ten *t}ma ciemnosc; ogsow. czes. tma
czynsz gabac [RsK, 48, 35]. D gram. rzecz., ciemnosc, ciemno, ros. tma mrok,
pol. dekl. m. D etym. zap. niem. Zins zmierzch, chorw. tma mrok, scs.
danina, opata. t}ma ciemnosc, mrok, t{ma wielka
AK ilosc, bardzo wiele (por. lit. temti
czysc (2) [LA, RP] D zn. czytac: Nie ciemniec, tamsa zmrok, ot. tima
boj sie dzis mojej szkoy/ Nie dam ci ciemnosc, timt sciemniac sie ,
czysc epistoy [RP, 198, 88]. D gram. czas., stwniem. demar zmierzch, mrok,
ps. kon. I -o- || -e- ? stpol. kon. I -e , niem. Dammerung zmierzch, mrok,
-esz; ndk. D formy tekstowe: czte cz. ter. ac. tenebrae mrok, stind. tamas-
lp. 1. os. D etym. pie. *kuei t-; ps. *cisti
mrok, ciemnosc, awest. t3 mah-
liczyc, rachowac; odgadywac znaki; mrok). D rozwoj: ps. *t}ma ? stpol.
pojmowac mniemac; ogsow. czes. cma; w j. stpol. gownym zn. wyrazu
cist, ros. citat, sch. dawne cisti czytac; byo ciemnosc, poza tym rzecz.
szanowac, dzis ctati czytac, catiti oznacza cien, wielkie mnostwo,
czytac modlitwy, scs. cisti liczyc; zaste p. W XVI i XVII w. utrzymy-
czytac (por. ot. skist myslec, lit. way sie dawne zn. wyrazu, dopiero
skaityti czytac; liczyc, stind. cetati w j. npol. doszo do zawe zenia i prze-
uwaza, spostrzega, mysli, rozumie). niesienia znaczenia dzisiejsze zn.
D rozwoj: ps. *cisti ? stpol. cisc(i) ? wyrazu to owad zyjacy noca.
stpol., srpol. cysc; wyraz wyszed D por. ciemnica.
IS
z uzycia, zastapiony przez czytac (/
ps. *citati czas. iter. do *cisti); cwirdza (1) [KS] D zn. miejsce obron-
w sowie czcionka zachowany dawny ne, warownia; tu obowiazek obrony
im. bierny od tego czas. grodow i innych miejsc umocnionych:
D por. czysc sie . Na ten koniec a k temu koncu, aby
WD puszek, cwirdzy alibo wojennej strozej
czysc sie (2) [Ksw] D zn. czyta sie
: uwiarowali [KS, 124, 7]. D gram.
sie
Czcie sie tako we Ksie gach Sedskich rzecz., ps. dekl. -ja- ? pol. dekl. z.
[Ksw I, 10, 18]. Jakoz sie
czcie w je swie
- D etym. ps. *tvrdja to, co utwardzo-
tem zywocie [Ksw II, 11, 32]. ne / ps. *tvrditi czynic twardym;
D zob. czysc. ogsow. _czes. trvz, strus. tverza, _
WD chorw. tvrdava, chorw. daw. tv^ rda.
D rozwoj: ps. *tvrdja ? stpol. *cverZ a
? cverZ a || cvirZ a || tvirZ a || tverZ a
C (tez: cverZ || tverZ ) ? stpol., srpol.
tverZ a (twarde t- pod wpywem przym.
twardy); w j. stpol. takze w zn. way
obronne, obwarowanie.
-c zob. -ci. IS
BT
cma (4) [BZ] D zn. ciemnosc: Ale
ziemia bya nieuzyteczna a prozna, a
cmy byy na twarzy przepasci [BZ, 71, 3].
D gram. rzecz., ps. dekl. -a- ? pol.
dekl. z. D formy tekstowe: cmy D. lp. r. z.
D etym. pie. *tem(3 )- ciemny; ps.
27 daleki
daleky, ros. dalekij, ukr. dalekyj, sch. dawac (1) [RsP] D zn. przekazywac na
dalek, scs. dalek{ (por. lit. tolus, wasnosc: Jako Czestk dawa Jaku-
stprus. talis dalej, ot. tals). D rozwoj: szewi skot <do> re ki [RsP, 45, 33]. D gram.
ps. *dalek{j} ? stpol. *daleky ? srpol. czas., ps. kon. III -jo- || -je- ? stpol.
daleki; w j. stpol. takze w odniesieniu kon. II -e
, -esz (dawaje ) || IV -am, -asz
do czasu odlegy w czasie; dawny; (dawam) ? srpol. II -e , -esz (daje )
przyszy; w pokrewienstwie nie- || IV -am, -asz; ndk. D etym. pie. *do -u-;
bliski; w terminologii prawnej termin ps. *davati, *davajo (iter. do *dati);
szesciotygodniowy, ostatni dzien. ogsow. czes. davat, ros. davat, sch.
D por. dale, dalej, daleko. davati, scs. (raz)davati rozdawac
IS
(por. ot. davat darowac, stind.
daleko (1) [List] D zn. w znacznej davane dac). D rozwoj: ps. *davati
odlegosci: Aczkoliciem ja od ciebie ? stpol. davac(i) ? srpol. davac; for-
daleko, a wszakoz wzgym nie bya ani my cz. ter. daje, dajesz od czas. dajac.
bedzie nad cie jina mia [List, 115, 9]. D por. dac, dajac.
D gram. przysow. D etym. pierwotnie WD
M., B. lp. r. n. odm. prostej ps. przym. dawidow (1) [Ppu] D zn. dotyczacy
*dalek{ (/ *doli -oko-), st. wyzszy
Dawida, wasciwy Dawidowi, przyna-
dal}j}, dal}si, dale odlegy, oddalony, lezny Dawidowi, krolowi zydowskie-
dugi, rozlegy, utworzony za pomoca mu: Ten psalm powiada, ize Krystus
przyrostka *ek{ (wariantu po palatal- w dziedzictwo bierze wszystek lud od
nej spogosce przyrostka *-ok{, jak Boga Ojca dawidowo [Ppu, 53, arg].
ge
boki, szeroki, wysoki) od ps. rzecz. D gram. przym. dzierzawczy, odm. pros-
*dala (/ *dal-ja); przym. ogsow. ta D etym. derywat od imienia Dawid,
czes. daleky niebliski, oddalony w prze- utworzony za pomoca przyr. -ov / ps.
strzeni i czasie, rozlegy, ros. dalekij *-ov{.
oddalony w przestrzeni i czasie, roz- IS
legy; scs. przysow. st. wyzszy dalje, dbac (4) [Kgn, Sota] D zn. troszczyc
daljeje. sie o co: Nie chce dobrej mowy dbac
D por. dale, dalej, daleki. [Sota, 189, 68]. O ciaoc on niczs nie dba
BT
[Kgn VI, 40, 8]. D gram. czas., ps. kon. III
dan zob. dac.
WD -jo- || -je- ? pol. kon. IV -am, -asz;
darowac (1) [LA] D zn. obdarowac, ndk. D formy tekstowe: dbaja cz. ter.
podarowac: Wie c ci je
li Boga prosic,/ lm. 3. os.; dbajmy tr. rozk. lm. 1. os.
Aby je tym darowa [LA, 173, 30]. D gram. D etym. pochodzenie wyrazu niejasne;
czas., ps. kon. III -jo- || -je- ? pol. aczy sie go z pn.sow. *d{bati (/
kon. II -e , -esz; dk. D etym. ps. rzecz. *doba) robic cos w pore , w sto-
*darovati (/ rzecz. *dar{); ogsow. sowny czas stczes. tbati, czes. dbat,
czes. darovat, ros. darovat, sch. daro- ros. dial. dbat; lub traktuje jako stpol.
vati, scs. darovati. D rozwoj: ps. *daro- bohemizm (w j. br. i ukr. byoby to
vati ? stpol. *darovaci ? stpol., srpol. pozniejsze zapozyczenie z j. pol.).
darovac; zn. przebaczyc pozniejsze, D rozwoj: stpol. dbaci ? srpol. dbac.
WD
byc moze pod wpywem ac. donare
(poenam). diabe, dyjabe (3) [Ksw, ZB] D zn. zy
D por. odarzyc, zdarzyc sie . duch, szatan: Izby ty nie buja, izby
WD onego bujnego krola dyjaba nie nasla-
29 dobro
dowa [Ksw IV, 13, 36]. D gram. rzecz., pol. czes. dluh, ros. dolg, sch. du g, scs.
dekl. m. D formy tekstowe: diabli M. lm. dl{g{ (por. goc. dulgs dug, stirl.
r. m., diaby B. lm. r. m. D etym. stpol. dliged obowiazek, prawo). D rozwoj:
*dabe / stczes. *diabe / ac. diabolus stpol. *dl g{ ? pol. dug; w stpol. od-
/ grec. diabolos; ogsow.
_ czes. dabel, notowany rowniez w zn. pozyczenie
ros. djavol, sch. davao, scs. dijavol{. na procent, zobowiazanie, prze-
D rozwoj: w j. stpol. wyste puje rowniez wina.
IS
w postaci dyjabo, w XVI w. funkcjono-
waa dodatkowo forma dejabe. do (21) [Ksw, RsP, RsK, Kgn, List, ZB, LA,
IS Tecz, RP, Satyra] D zn. do, az do;
dla (8) [Ksw, Kgn] D zn. z powodu, wskazuje granice, kres czynnosci, zja-
przez; ze wzgle du na; na czyjas ko- wiska w przestrzeni, pod wzgle dem
rzysc: Togo dla przed woem a przed ilosci, sposobu: Pospieszycha sie do
osem w jaskach S<yn Bozy poozon> kos<cio>a na modlitwe [Ksw I, 10, 4].
by [Ksw IV, 13, 26]. D gram. przyim. D gram. przyim. rzadzacy D. D etym.
rzadzacy D. D formy tekstowe: cztwio- pie. *do od rdzenia zaimkowego *de-
rodla, tego dla. D etym. pn.sow. dlja || *do-, podstawy roznych partyku;
jest prawdopodobnie skrotem starsze- ps. *do; ogsow. czes., ros., ukr.,
go ogsow. *delja z powodu stczes. serb., chorw., scs. do (por. stac. en-do
dle dla, z powodu, wedug, guz. dla (nowsze in-du) w, wewnatrz, w obre -
wedug, dla (moze byc takze w post- bie czegos, grec. endon wewnatrz,
pozycji), ros. dlja dla, do, ukr. dlja w domu, u siebie, ot. da do, az do,
dla, z powodu; prawdopodobnie ale tu prawdopodobna pozyczka sow).
AK
zwiazane z rzecz. dzieo ps. *delo,
do tych miast (1) [RsK] D zn. dotad,
strus. delja, scs. delja dla, z powodu
do tej pory, dotychczas: Tej niwie
(pokrewne lit. del, delei dla, ot. del,
Albertus nie by nigdy gospodzien po
dela to pozyczki ze strus.); mozliwy tez wkupieniu az do tych miast [RsK, 48, 20].
wpyw M. dawnego rzecz. dla du- D gram. przysow. D etym. poaczenie
gosc, ps. *dl}ja, wyste pujacego je- przyimka do, D. lm. zaimka wskazuja-
szcze w stpol. i stczes., od ktorego cego to i D. lm. rzecz. miasto w znacze-
pochodza przyimki wedle, podle. D roz- niu miejsce. D rozwoj: w stpol. takze
woj: rozwoj znaczenia analogiczny do formy odtychmiast, od sich miast od-
ac. causa przyczyna; dzieo; z po- tad, od tej pory.
wodu; pierwotny postpozycyjny szyk D por. miasto.
wyrazu zmieniony w ciagu XV w. na BT
zwyky (prepozycyjny) szyk przyimko- dobro (6) [Ksw] D zn. pomyslnosc,
wy dla tego, dla nas. szczescie: Slepy, bo na be dace dobro
D por. dziela. nie glada [Ksw II, 11, 19]. D gram. rzecz.,
AK
pol. dekl n. D formy tekstowe: dobra D.
dug (1) [RsP] D zn. naleznosc do lp. r. n., dobremu C. lp. r. n. (odm.
uiszczenia: Jakosm przy tem by, przym., zoz.), dobrze Ms. lp. r. n.
gdzie Se dziwo<j> umowi sie z tem, h h
D etym. pie. *d ab - dopasowywac,
ize mia upominac P...kiego o ten dug dobrany; ps. *dobr{, *dobra, *do-
[RsP, 44, 2]. D gram. rzecz., ps. dekl. -o- bro odpowiedni, stosowny; ogsow.
? pol. dekl. m. D etym. pie. *dhlgho- czes. dobro, ros. dobro, chorw. dobro,
dug, powinnosc; ps. *dl g{; ogsow. scs. dobr{ (por. ac. faber rzemieslnik;
dobroc 30
tworca, orm. darbin kowal). D roz- D rozwoj: ps. *dobr{j} ? stpol., srpol.
woj: dzisiejszy rzecz. dobro wywodzi dobry; w j. stpol. wyraz wyste powa
sie
z dawnych form M. lp. r. n. przy- w wielu zn. przen. i w staych poacze-
miotnika w odm. prostej; jako rze- niach typu dobra wola zyczliwosc,
czownik funkcjonowa w j. stpol. przyzwolenie, pospolne, pospolite do-
rowniez w zn. mienie ruchome, maja- bre dobro publiczne, dobry ponie-
tek. dziaek dzien wolny od pracy.
D por. dobroc, dobry. D por. dobro, dobroc, dobrze, lepszy.
IS IS
dobroc (1) [Sota] D zn. zyczliwosc, dobrze (10) [Ksw, BZ, ZB, Satyra] D zn.
askawosc: I ot nich wszytke dobroc 1. trafnie, wasciwie: Przeto przez
mamy;/ Jedno na to sami dbajmy [Sota, <slepego> dobrze sie znamionuja [Ksw
190, 87]. D gram. rzecz., ps. dekl. -i- ? II, 11, 18]. 2. odpowiednio, pomyslnie,
pol. dekl. z. D etym. przedpol. *dobrot} szcze sliwie: I widzia Bog, ize jest
/ ps. *dobro; brak odpowiednikow dobrze [BZ, 71, 14]. 3. zdrowo, do-
w innych je zykach sowianskich, w kto- statnio: Miej sie dobrze, Bazeju [ZB II,
rych w tym znaczeniu zachowa sie 32, 21]. 4. starannie, dokadnie: Gdy
rzecz. kontynuujacy ps. *dobrota, por. pan przydzie, dobrze orze [Satyra, 191,
czes. dobrota, ros. dobrota, chorw. 15]. D gram. przysow. D etym. pierwot-
dobrota, scs. dobrota. D rozwoj: przed- nie Msc. lp. r. n. odm. prostej ps.
pol. *dobrot} ? stpol. dobroc; w stpol. przym. *dobr{; ogsow. czes. dobre,
jakas zaleta etyczna, rzecz dobra, sc. dobre, ukr. dobre, sowen., sch.
dobry uczynek, do dzis zachowa sie dobro (forma M., B. lp. r. n. odm.
fraz. po dobroci zyczliwie, bez grozby, prostej ps. przym. *dobr{), scs. dobre.
bez przymusu. D por. dobry, lepiej.
D por. dobro, dobry. BT
IS dobytek (3) [BZ, Satyra] D zn. 1. by-
dobry (19) [Ksw, Kgn, Sota, ZB, BZ, do, rzadziej inne zwierze ta domowe:
Tecz] D zn. 1. prawy, cnotliwy: Po- Wprzagaja chory dobytek,/ Chcac
zauj, czowieka dobrego [Tecz, 193, 4]. zlechmanic ten dzien wszytek [Satyra,
2. wyrozniajacy sie pod wzgle dem 191, 11] . 2. zwierze ta: Wywiedz
moralnym: W kiem jest koli dobra ziemia stworzenie zywe w swem po-
dusza [Sota, 190, 98]. 3. dobrej jakosci: rodzie, dobytek, robaki i zwierz ziem-
Dziewica Maryja az pieluszek dobrych ski [BZ, 71, 37]. D gram. rzecz., ps. dekl.
<w to wrzemie > nie jimiaa [Ksw IV, 13, -o- ? pol. dekl. m. D etym. ps. *do-
29]. 4. pomyslny, o okreslonej war- byt{k{ to, co zostao otrzymane (zdo-
tosci: Pospiej sie w l<epsze z do>bre- byte) / *dobyti otrzymac cos; og-
go [Ksw II, 35, 7]. 5. tytu grzecznoscio- sow. czes. dobytek zwierze ta do-
wy: miy, szanowany: Miej sie dobrze, mowe, ros. dobytok majatek, bydo,
dobry se dzia [ZB II, 32, 23]. D gram. chorw. dobtak zysk, korzysc, scs.
przym., odm. zoz. D formy tekstowe: dobyt{k{ majatek, bogactwo. D roz-
dobrych Ms. lm. r. m., odm. zoz. woj: stpol. *dobyt{k{ ? stpol. dobytek
h h
D etym. pie. *d ab ros stosowany, od- || dobystek ? srpol. dobytek; w j. stpol.
powiedni; ps. *dobr{(j}) wasciwy, wyraz wyste powa rowniez w zn. mie-
odpowiedni; ogsow. czes. dobry, nie, pieniadze, danina. W XVI w.
ros. dobryj, sch. do br, scs. dobr{. rzecz. funkcjonowa juz tylko w zn.
31 dosiac
bydo i maje tnosc. W j. npol. do- na *-o- || *-ou- od *domu-s; ogsow.
szo do dalszej zmiany zn. wyrazu, czes. doma, ros. doma, bug. doma, scs.
wspoczesnie oznacza on ogo dobr doma. D rozwoj: w j. pol od XIV w., od
materialnych nalezacych do kogos, XVI w. takze w zn. we wasnych, ro-
majatek, mienie. dzinnych stronach, w kraju, w ojczyz-
D por. dobyc. nie; dzis archaizm leksykalny, wyste -
IS puje jeszcze w dial., takze w postaci
dojc (2) [Ksw] D zn. osiagnac, dosta- wzmocnionej przyimkiem: w doma.
pic: Czego jim dojc, nie pamie taja D por. dom.
JG
[Ksw II, 11, 16]. D gram. czas., ps. kon. I
-o- || -e- ? pol. kon. I -e , -esz; dk. domiescic (1) [Ksw] D zn. doprowa-
D etym. ps. *doiti (/ *iti); ogsow. dzic do czego, dowiesc: Jegoz krole-
czes. dojt, ros. doti, sowen. doti. stwa do<miesci nas Bog wszemogacy>
D rozwoj: ps. *doiti ? stpol. *dojci ? [Ksw IV, 13, 49]. D gram. czas., pol. kon.
stpol. dojc ? srpol. dojsc || dojc; III -e, -isz; dk. D etym. wyraz o ge-
w tekstach XVI-wiecznych obok dojsc nezie ps. (/ *mestiti). D rozwoj: wyraz
czego jest tez dojsc do czego. wyszed z uzycia w dobie npol.
D por. ic. D por. miescic.
WD WD
dom (6) [RsK, Kgn, Sota, List] D zn. doradzic (1) [Ksw] D zn. udzielic
1. budynek mieszkalny (cze sto wraz rady: A jakokoli to grzeszny czowiek
z mieszkancami i przynaleznym gospo- uczyni, tako nagle sirce jego jemu dora-
darstwem), samo mieszkanie, miejsce dzi, izby grzecha osta, swojich grzechow
staego pobytu: Gdy chciaem na sirdecznie zaowa [Ksw IV, 12, 17]. D gram.
suzbe ot ciebie jachac precz, przy- czas., pol. kon. III -e
, -isz; dk. D etym.
jaem do domu twego, ciebie zegnajac wyraz o genezie ps. (/ *raditi).
[List, 114, 2-3]. 2. we fraz. dom pospolny
D por. radzic.
WD
dom noclegowy: A takoc wie c oni
szlic sa do jednego domu pospolnego
dosiac (1) [ZMB] D zn. dosiegnac
dokads: Picia woasz, piciac bych ci
byli, jenzec dom jest ci on by miedzy
daa,/ Ale nie lza dosiac twego swie te-
dwiema domoma uczynion [Kgn II, 37,
g<o> ciaa [ZMB, 180, 25]. D gram. czas.,
92-94]. D gram. rzecz., ps. dekl. -u- ?
ps. kon. I -o- || -e- ? pol. kon. I -e ,
pol. dekl. m. D formy tekstowe: domem -esz (dosiege, dosiezesz); dk. D etym. ps.
N. lp. D etym. ps. *dom{; ogsow. *dosegti (/ *se gti, *sego); ogsow.
czes. dum, ros. dom, ukr. dim, scs. ukr. dosjahty, ros. dial. dosjagt, sowen.
dom{. D rozwoj: ps. *dom{ ? stpol. doseci, scs. dosesti (por. lit. segti przy-
dom ? srpol. dom ? npol. dom; mocowywac, przypinac, zapinac, ot.
w okresie srpol. postac dom powszech- segt przykrywac). D rozwoj: ps. *do-
na w polszczyznie liter. i dial.; forma se
gti ? *dose kti ? zach.sow. *dose ci
npol. dom powstaa na skutek hiper- ? stpol. *dosa
ci ? stpol., srpol.
poprawnosci wobec dial. dom. dosoc; dzis wyraz rzadko uzywany,
JG
zastapiony przez dosie gnac; z dawnej
doma (2) [Sota, Satyra] D zn. w do- odmiany przetrway pojedyncze for-
mu: Zelazna wic doma sozy [Satyra, my: dosie ga (rzadko dosia g), dosie gli.
191, 9]. D gram. przysow. D etym. ps. D por. sie gac, osiegnac, przysiac.
*dom-o, pierwotnie ps. Msc. lp. dekl. WD
doskonale 32
doskonale (1) [Park] D zn. w sposob dostati przebyc cos, przetrwac; ukon-
jak najlepiej, znakomicie, perfekcyj- czyc; dokonac, scs. dostati. D rozwoj:
nie: Kto chce pisac doskonale/ Je zyk ps. *dostati ? stpol. *dostaci ? stpol.,
polski i tez prawie,/ Umiej obiecado srpol. dostac.
moje [Park, 108, 1]. D gram. przysow. D por. stac.
WD
D etym. pierwotnie Msc. lp. r. n. odm.
prostej im. cz. przesz. biernego dosko- dostatek (1) [Sota] D zn. dobrobyt,
na(y), utworzonego z poaczenia czas. zamoznosc, bogactwo: Staje na nim
dokonac i skonac doprowadzic do piwo i woda,/ I k temu mie so i chleb,/
konca, skonczyc, ps. *dokonati, I wiele jinych potrzeb,/ Podug dostatka
*s{konati; czas. ogsow. czes. dokonat tego [Sota, 188, 12]. D gram. rzecz., ps.
dokonczyc, zakonczyc, wyzionac du- dekl. -o- ? pol. dekl. m. D etym. ps.
cha, ros. dokonat dobic, zniszczyc, *dostat{k{ / *dostati wystarczyc + -
sch. dokonati skonczyc, zakonczyc, {k{; znany j. zach.sow. i wsch.sow.
umrzec, scs. s{kon}cati skonczyc. czes. dostatek, sc. dostatok, ros. dosta-
D por. doskonay. tok, ukr. dostatok. D rozwoj: ps. *do-
BT stat{k{ ? stpol., srpol., npol. dostatek.
doskonay (1) [List] D zn. wolny od D por. dostac (sie ).
JG
wad i brakow, peen zalet: Suzba ma
naprzod ustawiczna, doskonaa, przez- dosyc (1) [RP] D zn. tyle, ile trzeba:
przestanna, panno ma namilejsza [List Gdy pozywiesz wielikiej me ki;/ Be-
dziesz miec dosyc tesnice,/ Otbe dziesz
144, 1]. D gram. przym., odm. zoz.
swej miosnice [RP, 197, 71]. D gram.
D etym. dawny im. *do(s)konal{(j}) /
przysow. D etym. ps. wyr. przyim.
*do(s)konati wypenic, dokonac sie;
*do syti do nasycenia, przyim. *do
zach.sow. czes. dokonaly, sc. do-
w poaczeniu z D. lp. ps. rzecz. *syt}
konaly, guz. dokonjany (takze w zn.
sytosc; ogsow. czes. dost, dosti,
skonczony), w j. wsch.sow. zapo-
ros. dial. dosyt}, sch. dosit, scs. dositi.
zyczone z j. pol., por. ros. przest.
D rozwoj: powstanie skroconej formy
doskonalnyj, ukr. doskonalyj. D roz- dosc mozna tumaczyc przesunie ciem
woj: w j. stpol. funkcjonowaa takze akcentu, podobnie jak wieliki ? wielki,
forma dokonay. kolika ? kolka.
D por. doskonale. BT
IS
dotknienie (1) [ZB] D zn. dotknie-
dostac (sie) (3) [RsK, Sota, ZMB] D zn. cie: Swiety Bazej poprosiw Boga,
przypasc w udziale; przytrafic sie : re
ke
swa dziecie ci na gowe wozy, od
Staje na nim piwo i woda,/ I k temu jegoz dotknienia dziecie pene zdrowie
mie so i chleb,/ I wiele jinych potrzeb,/ o [ZB I, 31, 15]. D gram. rzecz., pol.
wzie
Podug dostatka tego,/ Kto le moze dekl. n. D etym. derywat rzecz. utwo-
dostac czego [Sota, 188, 13]. Zamet cie
zki rzony formantem -enie (/ ps. *-en}je)
dosta sie mie, ubogiej zenie [ZMB, 180, od czas. dotkna c (/ ps. *dot{knoti).
9]. D gram. czas., ps. kon. II -no- || -ne- D rozwoj: ps. *dot{knen}je ? stpol.
? pol. kon. I -e , -esz; dk. D formy dotknene ? srpol. dotknene || dotkneni
tekstowe: sie dostaa cz. przesz. lp. 3. ?|| npol. dotknene ? dotknene.
os. r. z. D etym. ps. *dostati (/ *stati); JG
ogsow. czes. dostat dostac, otrzy- dowiesc (1) [Ksw] D zn. doprowa-
mac, ros. dostat, ukr. distaty, sowen. dzic: Izbychom jich towarzystwa i nie-
33 drzewiany
bieskiego krolestwa <pozywali, czego> drugi (5) [RsK, Kgn, ZB, BZ] D zn.
nas dowiedzi Bog wszemogacy [Ksw I, wystepujacy w kolejnosci bezposred-
10, 30]. D gram. czas., ps. kon. I -o- || - nio po pierwszym: Teda se dzia tego
e- ? pol. kon. I -e , -esz; dk. D etym. miasta przykaza ji w ciemnice przez
ps. *dovesti (/ *vesti); ogsow. czes. noc wsa<dz>ic, a drugiego dnia kaza ji
dovest, ros. dovest, sowen. dovesti, scs. prze<d> sie przywiesc [ZB II, 31, 21].
dovesti. D rozwoj: ps. *dovesti ? stpol. D gram. licz. porz. D formy tekstowe:
*dovesci ? stpol., srpol. dovesc; zn. drugie C. lp. r. z., B. lm. r. z. D etym. ps.
ogolne wykazywac prawdziwosc cze- *drug{j}; ogsow. czes. druhy, ros.
gos, udowodnic rozwine o sie
ze stpol. drugoj, scs. drug{, drugyi. D rozwoj: juz
zn. doprowadzic do ujawnienia praw- na gruncie ps. zarowno znaczenie
dy (w sadzie). powyzsze, jak i znaczenie jakis; inny,
D por. II wiesc, przywiesc, wywiesc. ktore rozwine o sie w zwrotach za-
WD wierajacych rzeczownik *drug{ (pol.
drewno (1) [Ppu] D zn. drzewo ros- druh towarzysz, przyjaciel), takich
nace: Pirzwy psalm wypowiada, ize jak drug{ druga, drug{ drugu w do-
Krystus on jest drewno wszem wsze sownym zn. przyjaciel przyjaciela,
wierzacym [Ppu I, 52, arg]. D gram. rzecz., przyjaciel przyjacielowi, wtornie:
ps. dekl. -o- ? pol. dekl. n. D etym. jeden drugiego, jeden drugiemu;
ps. *dr{v}no (/ urzeczownikowiony w j. pol. od XIV w. wypiera z wolna
przym. r. n. od ps. *dr}va drwa); dawny licz. wtory o tym samym zna-
czes. dial. drveno polano, ros. dial. czeniu.
AK
drovno drzewo opaowe. D rozwoj:
ps. *dr{v}no ? stpol. drevno ? druznosc (1) [KS] D zn. dzielnosc,
drevno. odwaga: Niektorzy z naszych slachci-
JG cow, gdy na grodziech przeciw nie-
droga (11) [Ksw, Pfl, ZB, Satyra, Ppu] przyjacielom bywaja poozeni, odrzu-
D zn. pas ziemi suzacy do jazdy, ciwszy wszystke sromie zliwosc z na-
sciezka: Siedziesze, bo w dob<rze mniejsza druznoscia nasladujac, ni pod
lubowa>; podle drogi, bo czego jemu czyja choragwia z naszej wojski stano-
byo dojc, nie pa<mie ta> [Ksw II, 11, 20]. obykli [KS, 124, 5]. D gram. rzecz.,
wic sie
2. sposob poste powania: Bogosa- ps. dekl. -i- ? pol. dekl. z. D etym. ps.
wiony maz, jen jest nie szed po radzie *druz}nost} / *druz}n{ me zny, dziel-
niemiosciwych i na drodze grzesznych ny (/ *drug druh, przyjaciel) +
nie sta jest [Pfl I, 17, 1]. D gram. rzecz., *-ost}; por. ros. drug, scs. drug{. D roz-
ps. dekl. -a- ? pol. dekl. z. D formy woj: ps. *druz}nost} ? stpol. druznosc
tekstowe: droga M. lp., droge B. lp. ? srpol. druznosc.
JG
D etym. ps. *dorga ? zach.sow. *dro-
ga; ogsow. czes. draha, ros. doroga, drzewiany (1) [Satyra] D zn. drewnia-
sowen. draga. D rozwoj: w wyrazie ny, zrobiony z drewna: Zelazna wic
nastapio przeniesienie zn. ps. wy- doma sozy,/ A drzewiana na pug
zobienie, wgebienie, row ? stpol. wozy [Satyra, 191, 10]. D gram. przym.
sciezka, pas ziemi suzacy do jazdy; odm. zoz. D etym. ps. *derven{(j}) (/
w j. stpol. i srpol. takze w postaci *dervo) ? *dreven{(j}) || *dere-
droga. ven{(j}) || *dreven{(j}); ogsow. czes.
JG dreveny, ros. derevjannyj, sch. dre ven,
drzewiej 34
scs. dreven{. D rozwoj: zach.sow. *dre- ale ziemia bya nieuzyteczna a prozna,
ven{j} ? stpol. *drevany ? stpol., a cmy byy na twarzy przepasci, a duch
srpol. drevany; w j. srpol. wyraz wy- bozy na swiecie nad wodami [BZ, 71, 3].
szed z uzycia. D gram. rzecz., ps. dekl. -o- ? pol.
D por. drzewo. dekl. m. D formy tekstowe: duchu C. lp.
IS
D etym. ps. *duX {; ogsow. czes.
drzewiej (1) [Sota] D zn. wczesniej, duch, ros. duch, bug. duch, scs. duch{.
dawniej: U wody sie poczyna czesc;/ D rozwoj: zn. wyrazu rozwijao sie
Drzewiej niz gdy sie da jesc,/ Tedy <j>a na zasadzie przeniesienia nazwy, od
na rece daja [Sota, 189, 57]. D gram. przy- zn. konkretnego, por. stpol. oddech,
sow. D etym. ps. przysow. *dreve, tchnienie, powiew, wiatr, wyzie-
st. wyzszy od ps. przysow. *drevo wy, zywego jeszcze w XVIII w. i za-
dawno; ogsow. czes. dreve, ros., chowanego do dzis w utartych zwro-
strus. drevle, scs. drevlje. D rozwoj: tach: wypic duszkiem wypic jednym
w j. stpol. obocznie drzewie || drzewiej; tchem, co tchu pre dko do zn.
wygosowe -j ze stopnia wyzszego wspoczesnego, abstrakcyjnego ogo
przysowkow (podobnie: lepiej, gorzej);
wadz psychicznych czowieka.
w srpol. drzewiej.
BT D por. dusza, odetchnac.
JG
drzewo (5) [Pfl, BZ, Ppu] D zn. wielo- dura (1) [Kgn] D zn. jama, nora:
letnia roslina z pniem i gae ziami:
Wtorec przyrodzenie jest to we zewe,
Wspodz ziemia ziele czyniac siemie ,
ize gdyz sie
on chce odmodzic, tedyc
a drzewo jabko noszac, czyniac owoce
wiec on je gorzkie korzenie, a pote<m>
podug swego przyrodzenia [BZ, 71, 15].
wiec on wlezie w dure ciasna, a tako
D gram. rzecz., ps. dekl. -s- ? pol.
dekl. n. D formy tekstowe: drzewo M. wie c on tamo z siebie stara skore
lp. D etym. ps. *dervo ? zach.sow. se<j>mie [Kgn II, 40, 13]. D gram. rzecz.,
*drevo; ogsow. czes. drevo drewno; ps. dekl. -a- ? pol. dekl. z. D etym. ps.
dial. drzewo, ros. derevo, scs. drevo. *dira / od czas. wielokr. *dirati,
D rozwoj: zach.sow. *drevo ? stpol. zwiazek z ps. *d}rati, *derti, *dera ,
drevo ? srpol. drevo. *d}ra , por. pol. drzec; ogsow. czes.
D por. drzewiany. dra, duz. zera, ros. dyra, scs. dira.
JG D rozwoj: w ps. znana tez forma *dera
drzenie (2) [Pfl, Ppu] D zn. dygotanie, (/ ps. *derati); D etym. dury niepew-
drganie, strach: Suzcie Bogu w bo- na; prawdopodobnie chodzi tu o ba-
jazni i wiesielcie sie jemu ze drzenim to-sow. fonetyczne warianty z sam.
[Ppu II, 53, 11]. D gram. rzecz., pol. dekl. n. tylna, podporzadkowana apofonii *dy-
D etym. derywat rzecz. utworzony for- rati||*dura.
JG
mantem -enie (/ ps. *-en}je) od czas.
drzec (/ ps. *dr}zati); por. stczes. dusza (6) [Ksw, Sota, BZ] D zn. 1. psy-
drzeti, ros. drozat, sowen. drhteti. chiczna strona czowieka, duch, mysl:
D rozwoj: ps. *dr{zen}je ? stpol. Pospieszycie sie , a kamoc na suszy
drzene ? srpol. drzene || drzeni ? bedziecie siedziec, izbyscie dusze wa-
npol. drzene ? drzene. sze z dre ki wrogow waszych <ochro>ni-
JG li [Ksw IV, 12, 8]. 2. istota zywa, czowiek
duch (2) [Pfl, BZ] D zn. sia boza: Na albo zwierze : I zmowi Syn Bozy
poczatce Bog stworzy niebo i ziemie , sowa wielmi znamienita, jimiz kazda
35 dwor
dusze zbozna pobudza, pone ca i po- D rozwoj: zrost pierwotnego zestawie-
wabia [Ksw II, 11, 4]. 3. we fraz. dusza nia dwa na dziesiecie; w jego drugim
zywna, zywa stworzenie, zwierze : czonie skrocenia oraz uproszczenia
I stworzy Bog wieloryby i wszelka gr. spg.: dwanadziescie ? dwanaccie
dusze zywna i ruchajaca [BZ, 71, 31]. ? dwanacie; pozostaje w skadni rza-
D gram. rzecz., ps. dekl. -ja- ? pol. du z rzecz.
dekl. z. D formy tekstowe: dusza M. lp. D por. dwa.
D etym. ps. *dusa / *duX ja; ogsow. AK
czes. duse, ros. dusa, sch. dusa, scs. dwoje (2) [RsP, RsK] D zn. licz. zbior.,
dusa. D rozwoj: ps. *dusa ? stpol. odpowiadajacy liczbie dwa: Jako mi
dusa ? srpol. dusa. Sedziwoj kaza swemu ludu wziac dwo-
D por. duch. je skota [RsP 44, 13]. D etym. majacy po-
JG czatkowo peny paradygmat, zroznico-
dwa (3) [Kgn, BZ] D zn. licz. gowny, wany rodzajowo licz. przym. od dwa,
odpowiadajacy liczbie 2: Jenzec dom utworzony ps. suf. *-j}; ps. *d{voj};
jest ci on by miedzy dwiema domoma ogsow. czes. dvoji, dvoje dwojaki,
[Kgn II, 37, 93]. D formy tekstowe: dwie podwojny, ros. dvoe, sch. dvo je dwa,
trzysta rycerzow [LA, 173, 13]. D gram. ez Msciwojow cum uxore clara dzierzy
rzecz., ps. dekl. -o- ? pol. dekl. m. sia moca to, co sie dziaem i ozem
D etym. ps. *dvor}; ogsow. czes. sie dostaa Swie tochnie [RsK, 48, 2].
dvur, ros. dvor, scs. dvor}. D rozwoj: D gram. rzecz., ps. dekl. -o- ? pol.
ps. *dvor} ? stpol. dvor ? srpol. dekl. m. D etym. ps. *del{; ogsow.
dvor; pierw. zn. przestrzen zamknie
ta czes. dl, ros. del, scs. del{. D rozwoj:
wrotami, zagroda rozszerzone do ps. *del{ ? stpol., srpol., npol. Za; od
to, co jest na zewnatrz, por. wyjsc XIV w. stpol. i dial. tez grzbiet gory,
na dwor. wzniesienie.
JG D por. dzielen.
dyjabe zob. diabe. JG
KDK dziaac (1) [Tecz] D zn. czynic, robic:
dziac (6) [LA, Kgn] D zn. 1. nazywac A skarzac na ziemiany, by jim gwaty
kogos imieniem: Ach, krolu wieliki dziaali [Tecz, 193, 13]. D gram. czas., ps.
nasz,/ Coz ci dzieja Me szyjasz [LA, 173, kon. III -jo- || -je- ? pol. kon. IV -am,
2]. Eufamijan jemu dziano [LA, 173, 23]. -asz; ndk. D etym. ps. *delati, *delajo
2. mowic, powiadac: Badzcie, dzie, stawiac (np. budynek); czynic, praco-
tako madrzy, jakoc sa we zewie madrzy wac (/ rzecz. *delo); ogsow. czes.
[Kgn VI, 40, 4]. D gram. czas., ps. kon. III delat, ros. delat, sch. dje lati, scs. delati.
-jo- || -je- ? stpol. kon. II -e , -esz; D rozwoj: ps. *delati ? stpol. Z aac(i)
ndk. D etym. pie. *dhe-; ps. *dejati, || Zeac(i) (rzadsze) ? srpol. Zaac ||
*dejo (iter. do *deti, *dedjo) poozyc; Z eac (rzadsze).
zrobic; rzec (ps. *deti komu j}me D por. dziac, dziela.
WD
nadac komus imie ); ogsow. czes.
ksiazk. i przest. dt mowic, powiadac, dziao (2) [RP] D zn. 1. czynnosc, wy-
powiedziec, strus. dejati czynic, ro- konywanie czegos, uczynek, praca:
bic; mowic, br. pot. dzejac robic, Mow se mna, boc mam dziao,/ Gdyc
dial. dzeic gadac, sowen. dejati sie se mna mowic chciao [RP, 197, 75].
czynic, dziaac; mowic, scs. dejati 2. rzecz wykonana, dzieo: Gospo-
czynic, dziaac (por. stind. dadhati dzinie wszechmogacy,/ Nade wszytko
stawia, kadzie, lit. deti kasc, sta- stworzenie wie cszy,/ pomozy mi to
wiac, umieszczac; sadzic, siac; robic). dziao sozyc [RP, 195, 3]. D gram. rzecz.,
D rozwoj: ps. *dejati ? stpol. *Z ejaci ? ps. dekl. -s- ? pol. dekl. n. D etym. ps.
ta *delo / *deti dziac + *-lo-; ogsow.
stpol. Z ac || Z ejac (forma niesciagnie
czas. wyste puje w gw. pn.pol.); wyraz czes. delo armata, ros. deo czyn;
dzis uzywany tylko w waskim wyspecja- sprawa, interes, dzieo, scs. delo
lizowanym zn. wyrabiac na drutach, dzieo. D rozwoj: ps. *delo ? stpol.,
szydekiem lub maszynowo; poswiad- srpol., npol. Zao; pierw. jeden wyraz
czony w zabytkach stpol. bezok. Z ec(i) dziao w zn. dzieo, czyn, robota, pra-
moze kontynuowac ps. *deti. ca (w tym zn. do dzis w dial.) i w zn.
D por. dziao, dziecie , nadzieja, wyspecjalizowanym machina oble zni-
odzienie, zdziac. cza, narzedzie wojenne; procesy wy-
WD rownan formalnych (pierw. dziao, ale
dzia (1) [RsK] D zn. podzia, dziele- Msc. lp. dziele, lm. dzielech) doprowa-
nie, rozdzielenie (szczegolnie majat- dziy do rozszczepienia na dwa od-
ku): Jako prawie wiemy i swiaczymy, re bne wyrazy juz w XV w.; w XVI w.
37 dziela
dziao niemal niepodzielnie wyste puje dekl. n. D etym. ps. *deditj}stvo /
w zn. urzadzenie do wyrzucania *ded{ dziad + *-itj}- + *-stvo; por.
pociskow; w zn. czyn, praca i jej czes. ded, ukr. did, scs. ded{. D rozwoj:
rezultat oba wyrazy dziao i dzieo w wyrazie nastapi zanik jeru w pozycji
byy wymienne, choc postac dzieo wy- sabej i uproszczenie nowo powstaej
ste
powaa cze sciej; rozejscie obu wa- grupy spg. -cstv- ? -ctv-.
riantow nastapio prawdopodobnie na D por. dziedzina.
przeomie XVI i XVII w.; od XVIII w. JG
jednostki cakowicie ze soba niezwia- dziedzina (3) [RsP, RsK] D zn. cos
zane. posiadanego na wasnosc; wasnosc
D por. dziac, dziaac, dziela. ziemska, wosc, wies, jej mieszkancy:
JG
Jako prawie wiemy i swiaczymy, ez
dziano zob. dziac. Dobko nie by gospodarzem ani w trzy-
WD
maniu dziedziny Dule bianki nigdy, ta-
dziatki (3) [Kgn, ZMB] D zn. 1. dzieci: ko jako na przywileju stoji [RsK, 48, 5].
Prosciez Boga, wy mie i zadne ma- D gram. rzecz., ps. dekl. -a- ? pol.
ciory,/ By wam nad dziatkami nie byy dekl. z. D formy tekstowe: dziedzinie
takie to pozory [ZMB, 180, 33]. 2. wier- Msc. lp. D etym. ps. *dedina / *ded{
ni: Dziatki mie! Nasz Kryst miy jest dziad + *-ina-; ogsow. czes.
on swe swie te ap<osto>y temu to na- dedina wies, ros. dedinai dziedzicz-
ucza by [Kgn VI, 40, 1]. D gram. rzecz. blp.
h h ny majatek, sowen. dedina spadek.
D etym. pie. *d e- || *d oi -, por. pol.
D rozwoj: ps. *dedina ? stpol. Z eZ ina;
doic; ps. *det}ky || *det{ky; zdr. od
w wyrazie nastapio rozszerzenie zn.
deti; ogsow. duz. daw. zetk-ka, ros.
stpol. wasnosc dziada, wasnosc dzie-
detki, sch. djetki. D rozwoj: wyraz dziatki
dziczona ? srpol. posiadosc wiej-
pojawia sie w XV w.; dzis przest.,
ska ? npol. zakres dziaalnosci.
zastepowany przez forme dzieci.
JG D por. dziedzictwo.
JG
dziecie (3) [ZB] D zn. dziecko: Swie-
ty Bazej poprosiw Boga, re ke
swa dziela (1) [B] D zn. z powodu; ze
dziecie ci na gowe wozy, od jegoz wzgle du na; dla: Twego dziela Krzci-
dotknienia dziecie pene zdrowie wzie - ciela, bozycze,/ Usysz gosy, napen
o [ZB, 31, 14-15]. D gram. rzecz., ps. mysli czowiecze [B, 163, 4]. D gram.
dekl. -t- ? pol. dekl. n. D formy przyim. rzadzacy D., w postpozycji (po
tekstowe: dziecie cia D. lp. D etym. pie. wyrazie rzadzonym). D etym. ps. *delo
*dhe- || *dhoi-, ps. *dete ; ogsow. dzieo; ogsow. *delja z powodu
czes. dte, ros. ditja, sch. dijete, scs. strus. delja dla, z powodu, stsch.
detist}. D rozwoj: ps. *dete ? stpol. dilja z powodu, ze wzgle du na, scs.
Z eca ? srpol. Z ece
; dzis wyraz ksiazk. delja dla, z powodu; zachowany
D por. dziac, dziatki. reliktowo w br. dial. ele dla. D roz-
JG woj: rozwoj znaczenia analogiczny do
dziedzictwo (3) [Pfl, Ppu] D zn. po- ac. causa przyczyna; dzieo; z powo-
siadanie (mienia) z prawem dziedzi- du; juz w j. stpol. archaizm; wyszed
czenia: Zadaj ode mnie a dam ci po- z uzycia; wspoczesne pn.sow. przy-
gany w dziedzictwo twoje i w trzyma- imki, np. pol. dla, guz. dla wedug,
nie tobie kraje ziemskie [Ppu II, 53, 8]. dla, ros. dlja w celu, do, dla, ukr.
D gram. rzecz., ps. dekl. -o- ? pol. dlja dla, z powodu prawdopodobnie
dzielen 38
w wyniku skrocenia powyzszej formy den, scs. d}n}. D rozwoj: ps. *d}n} ?
hasowej. stpol., srpol., npol. Z en.
D por. dla, dziao. D por. dzisia.
AK JG
dzielen (1) [RsP] D zn. taki, ktory dzierzec (1) [RsK] D zn. posiadac jako
z rodzina nie zyje juz we wspolnocie wasnosc lub dzierzawe : Dzierzy sia
majatkowej, ktoremu wydzielono cze sc moca to, co sie dziaem i ozem sie do-
ze wspolnego majatku: <Jak>o Swie - staa Swie tochnie [Rsk, 48, 2]. D gram.
tosaw nie dzielen by <te>n czas czas., ps. kon. IV -jo- || -i- ? pol. kon.
s swym occem, kiedy mu <ko>nie po- III -e , -isz; ndk. D etym. pie. *dheregh-;
kradziony [RsP, 45, 29]. D gram. przym., ps. *dr zati / *drzeti (/ *drgeti);
odm. prosta. D etym. ps. *del}n{(j}) ogsow. czes. drzet trzymac, miec,
(/ del{ cze sc; rodzaj; udzia, dziele- ukr. derzaty, sch. drzati trzymac,
nie, podzia). D rozwoj: wyraz dzielny uwazac, scs. dr{zati (por. awest. dra-
w j. stpol. oznacza tez podlegajacy zaite trzymac, prowadzic). D rozwoj:
podziaowi, stad list dzielny (pisem- ps. *dr zati ? stpol. *Zirzaci ? stpol.
Z ec|| Zerzec (zmiana -ac na -ec to
irz
ny akt podziau majatku), dzielne
(opata dla dworu przy podziale ma- wynik analogii do czas. typu widziec),
jatku kmiecego), dzielna owca (ow- w XVI w. Zerzec i wyjatkowo: pierw-
ca, ktora bya dawana tytuem zatwier- otne Zerzac oraz wtorne pod wpy-
dzenia podziau majatku kmiecego); wem form cz. ter. Z erzyc; powszech-
niedzielen zas oznacza tego, ktory ny w XIVXV w. na Maz. i w Mp.,
wypierany przez szerzace sie z Wlkp.
zy z rodzina we wspolnocie majat-
synonimiczne trzymac; dzis wyste puje
kowej.
gownie w gwarach pd.pol.; w j. ogpol.
D por. dzia.
WD wyraz ksiazk. lub zart.; fraz. dzierzyc
dzien (17) [Pfl, Kgn, ZB, BZ, Satyra, palme pierwszenstwa, dzierzyc wadze .
D por. odzirzec.
Ppu] D zn. 1. przeciag czasu od wscho- WD
du do zachodu sonca: I nazwa jest
dziesiecina (1) [RsK] D zn. dziesiata
swiatosc dniem, a cmy noca [BZ, 71, 6].
cze
sc zbiorow skadana jako danina:
2. dzien pracy, dniowka robocza: Jako prawie i swiaczczymy, ez dominus
Gdy dzien panu robic maja,/ Cze stok- Episcopus Cracoviensis wzia dwoje
roc odpoczywaja [Satyra, 191, 3]. 3. do- pieniadze za jedne dziesie
cine
w prze-
ba: A badzcie na rozeznanie czasom chod [RsK, 48, 13]. D gram. rzecz., ps.
i dniom, i latom [BZ, 71, 22]. 4. we fraz. dekl. -a- ? pol. dekl. z. D etym. ps.
sadny dzien dzien Sadu Ostateczne- dese
t-; ogsow. czes. desetna, ros.
go: Alec we wtore niedzieli jescie wy desjatna, sch. desetina, scs. dese
tina.
byli syszeli, kakoc on w dzien sadny na D rozwoj: w j. stpol. od XIV w.; utwo-
sad przydzie, a wielikac on znamiona rzony suf. -ina od licz. dziesie
c (/ ps.
czynic be dzie [Kgn II, 35, 10]. D gram. *deset}).
rzecz., ps. dekl. -n- ? pol. dekl. m. D por. dziesie c.
D formy tekstowe: dzien M. lp., dnia D. JG
lp., dniu C. lp., dniem N. lp., we dnie dziesiec (2) [RsP] D zn. licz. gowny,
Msc. lp. D etym. pie. *din (/*di- || odpowiadajacy liczbie 10: Jako Janek
*dei- swiecic, byszczec); ps. *d}n}; slubi Biejatce dac rucha za dziesie c
ogsow. czes. den, ukr. den, bug. grzywien [RsP, 45, 36]. D etym. pie. rzecz.
39 dzisia
licz. *dekm-t- dziesiatka pochodny devica. D rozwoj: pzn.ps. *devica ?
od pierwotnego licz. *dekm, zachowa- evica ? srpol. Z*
stpol. Z* evica.
nego w ac. decem, grec. deka; ps. JG
*dese t} to pierwotny rzecz. dekl. -nt-, dzieka (3) [Sota, RP] D zn. we fraz.
wyrownany do licz. *pe t}, *sest}, gene- przez dzieki bez zgody, wbrew woli,
tycznych zenskich rzecz. dekl. -i-; przemoca: Gdyc przyniose jadu gar-
ogsow. czes. deset, ros. desjat, bug. nek,/ Musisz ji pic przez dzieki [RP, 197,
deset, sch. de set, scs. dese t} (por. lit. 69]. D gram. rzecz., ps. dekl. -a- ? pol.
d~esimt, desimits, ot. desmit, stind. dekl. z. D etym. zach.sow. *de k- /
dasat-, dasati-). D rozwoj: w j. pol. zmia- zap. srgniem. danc podziekowanie;
na zarowno wzorca odmiany (pod zach.sow. stczes. diek, dek, dieka,
wpywem licz. dwa), jak i skadni czes. dk podzie
kowanie, dky dzie -
z rzecz. obecnie w skadni zgody ki, z pol. ukr. djaka podziekowa-
w C., N. i Msc., stara skadnia rzadu nie, br. dzjaki dzieki (por. niem.
w pozostaych przypadkach. Dank, ang. tkanks). D rozwoj: w j. stpol.
D por. dziesie cina. wyraz wyste powa takze w lp. r. m.
AK dzie
k lub lm. dzieki, por. dzieki czynic,
dziewiate (1) [Ksw] D zn. po dziewia- dzie
ki Bogu, dzie
kczynienie; niem. Dank
te: A dziewiate dani sa na towarzy- ponownie zapozyczone do j. pol.
stwo wiecznego krolewania [Ksw I, 10, w XV w. jako dank nagroda zwycie -
27]. D gram. przysow. D etym. skost-
ska, pierwszenstwo, zaszczyt.
D por. dzie kowac.
niaa forma B. lp. r. n. licz. porz. JG
dziewia ty; pie. *neun-to dziewiaty
dziekowac (1) [Sota] D zn. chwalic,
(przym. od pie. licz. g. *neun dzie-
czcic: Bo ktoc je chce sobie zachowac,/
wiec); ps. *deve t{(j}); ogsow. czes.
Beda ji wszytki miowac/ I kromie oczu
devaty, sch. deveti, scs. deve
t{. D rozwoj:
dziekowac [Sota, 190, 82]. D gram. czas.,
w j. stpol. formy typu czwarte, dziewia - pol. II -e , -esz; ndk. D etym. zap.
te, piate, osme wyste puja obok. wyr. stwniem. dankon (raczej za posrednic-
przyim. po czwarte, po dziewia te..., twem czeskim, por. stczes. dekovati);
sygnalizujac kolejny sposrod numero- niewykluczone jednak, ze mog powstac
wanych punktow wypowiedzi, wycho- w rezultacie uniwerbizacji zwrotu dzie ki
dza z uzycia w ciagu XVI w. czynic (rzecz. dzie
ka, dzieki / stwniem.
AK
denke podziekowania).
dziewica (4) [B, Ksw, Kgn] D zn. dziew- D por. dzieka.
czyna, panna, kobieta niezame zna; tak- WD
ze o Matce Boskiej: Ta sowa pisze dzinsia zob. dzisia.
madry Salomon, a sa sowa Syna Bo- BT
zego, te
to swieta dziewice
Katerzyne w dzisia, dzinsia, dzis (9) [Kgn, Pfl, Ppu,
sawe krolewstwa niebieskiego wabia- Ksw, ZMB, RP] D zn. biezacego dnia,
cego [Ksw II, 11]. D gram. rzecz., ps. dekl. teraz, obecnie: Ize toc ja wam dzisia
-ja- ? pol. dekl. z. D formy tekstowe: wielikie wiesiele zjawiam (...) iz ci sie
dziewica M. lp., dziewica N. lp. D etym. dzisia na<m> miy Kryst na ten to swiat
pie. *dhei - ssac; pzn.ps. *devica /
jest by narodzi [Kgn II, 35, 18-20]. Gos-
*deva dziewczynka + *-ica (/ przed podzin rzek ku mnie: Syn moj jes ty,
III palat. *-ika); ogsow. stczes. ja dzisia porodzi jesm cie [Pfl II, 17, 7].
device, ukr. divycja, sch. djevica, scs. Tako nagle sirce jego jemu doradzi,
dzis 40
izby grzecha osta, swojich grzechow stpol. *Zivny ? stpol., srpol. Zivny;
sirdecznie zaowa i z swie ta cyrekwia w j. stpol. wyraz wyste powa takze
dzinsia zawoa [Ksw IV, 12, 19]. Nie boj w zn. godny widzenia, dziki.
sie dzis mojej szkoy/ Nie dam ci czysc D por. dziwno.
epistoy [RP, 198, 87]. D gram. przysow. IS
D etym. ps. *d}n}sa / *d}n} + *sa dzwirze (1) [Sota] D zn. otwor wej-
(D. lp. zaimka *s}); ogsow. czes. sciowy, zasona (drewniana lub inna)
dnes, guz. dzens, duz. zens, strus. otworu: Mnogi jeszcze przed dzwirz-
dnes, sch. danas, scs. d}n}s}. D rozwoj: mi be dzie,/ Cso na jego miasto sie dzie
w stpol. uproszczenie dzinsia ? dzisia [Sota, 189, 43]. D gram. rzecz. blp. D etym.
? dzis, naste pnie na wzor innych pie. *dhwer-, ps. *dv}r} (r. z. lp.), dv}ri
przysow. wczora ? wczoraj, tuta ? (lm.); ogsow. czes. dvere, ukr. dveri,
tutaj pojawia sie w srpol. dzisiaj. sowen. duri, scs. dv}r}. D rozwoj:
D por. dzien. w j. stpol. od XIV w. drzwi, od XV w.
BT
tez dzwirze, od XVI w. dzwierze:
dzis zob. dzisia. w wyrazie drzwi przeprowadzona me-
BT
tateza ps. *dv}ri ? stpol. *dvri ? drvi;
dziwno (1) [RP] D zn. w osobliwy w wyrazie dzwirze nieregularny rozwoj
sposob: Kogokoli smierc udusi,/ Kaz- jeru } ? i.
dy w jej szkole byc musi;/ Dziwno sie JG
swym zakom stawi,/ Kazdego zywota
zbawi [RP, 195, 15]. D gram. przysow.
D etym. ps. *div}no, pierwotnie M., B.
lp. r. n. odm. prostej ps. przym.
E
*div}n{; ogsow. czes. divno, guz.
dziwno, duz. ziwno, ros. divno, sch.
d vno, scs. div}no. D rozwoj: w okresie epistoa (1) [RP] D zn. list: Nie boj
srpol. zastapione forma dziwnie, pier- sie
dzis mojej szkoy/ Nie dam ci czysc
wotnie Msc. lp. r. n. odm. prostej ps. epistoy [RP, 198, 88]. D gram. rzecz., pol.
przym. *div}n{. dekl. z. D etym. zap. ac. epistola list;
D por. dziwny. por. br. epistala dugi, zazwyczaj
BT nudny list, sch. epistola list, zazwy-
dziwny (1) [List] D zn. cudowny; czaj dugi i wierszowany. D rozwoj:
niezwyky, osobliwy: Dziwne rzeczy, w wyrazie dokonaa sie degradacja zn.;
w miosci be dac, poczey sie miedzy w j. stpol. epistoa bya synonimem
nama [List, 114, 9]. D gram. przym., odm. listu, ale oznaczaa list wazny, doty-
zoz. D etym. pie. *dei - || *di- jasniec,
czacy spraw publicznych, religijnych,
lsnic ? *diuo- jasniejacy, pie
kny; majacy wartosc literacka; ta cecha zn.
ps. *div}n{(j}) godny widzenia, po- staa sie
punktem wyjscia uzyc ironicz-
dziwu / *diviti patrzec z podziwem, nych, na oznaczenie listu przydugiego
wprawiac w podziw / *div{ za- i nudnego.
chwycajacy, niezwyky; ogsow. JG
czes. divny, guz. dziwny, ros. dvnyj,
ez, eze (11) [RsK, RP] D zn. spojnik
ukr. dyvnyj, sch. d van cudowny, prze- wprowadzajacy zdania: 1. dope-
sliczny, scs. div}n{ (por. stind. dvah, nieniowe ze: Jako prawie wiemy
~
grec. dos niebianski, boski, ac. dus i swiadczymy, ez Dobko nie by gos-
boski). D rozwoj: ps. *div}n{j} ? podarzem [RsK, 48, 4]. Jakusz re
czy za
41 gaj
Staszka, ez mia chyz poprawic [RsK
1398, 48, 29]. 2. okolicznikowe skutku
tak ze, az: Pad na ziemie , eze
F
stekna [RP, 196, 46]. D etym. ps. *jeze
ktory; jedna z trzech form rodzajo- faa zob. chwaa.
wych (pozostae to *j}ze i *jaze); pier- IW-G
wotny skostniay M. lp. r. n. zaimka
anaforycznego je (ps. *je), wzmocnio-
ny part. ze (ps. *ze), w ktorej wy-
gosowe, nieobciazone funkcjonalnie
-e zwykle ulega elipsie, gdy part.
G
zajmuje pozycje posamogoskowa; za-
nik nagosowej spg. j moze byc gabac (2) [RsK] D zn. oskarzac, po-
wynikiem hiperpoprawnosci w zakre- zywac: Ez nie miaa o ten czynsz
sie prejotacji; analogiczne formy w in- gabac ani jego re kojmiej, a gdy by je
nych j. sow. stczes. ez, moraw. ez gabaa, tegdy X grzywien by jemu
ze, strus. eze, oze ze; poniewaz; je-
ostaa [RsK, 48, 35]. D gram. czas., ps.
zeli, ukr. oz, oze ze; bo, sch. je re,
kon. III -jo- || -je- ? stpol., srpol. kon.
dzis zwykle je r (/ ps. *jeze) bo, IV -am, -asz; ndk. D etym. pie. *ghobh-
poniewaz, dawniej tez ze. D rozwoj: brac, chwytac; ps. *gabati; ogsow.
wyste puje w Maopolsce (do przeomu sc. habat zgarniac, zagarniac; zabie-
XIV/XV w.) i na Mazowszu (do rac sia, konfiskowac, strus. gabati
poowy XV w.), wyparte przez analo- ciemie zyc, ukr. dial. habaty chwy-
giczna forme wielkopolska iz(e), opar- tac, bug. dial. gabam oszukiwac,
ta na zaimku w M. lp. r. m. okamywac (por. lit. gobetis akomic
D por. iz, -ze, ze. , pozadac, ac. habere trzymac,
sie
AK
miec, stind. gabhasti- ramie , re
ka).
ezby (1) [Sota] D zn. zeby: Nie ma
D rozwoj: ps. *gabati ? stpol. *gabaci
talerza karmieniu swemu,/ Ezby ji ukroi
? stpol., srpol. gabac; w stpol. tez w zn.
drugiemu [Sota, 188, 23]. D gram. spojnik
przesladowac, dre czyc, napastowac,
wprowadzajacy zd. okolicznikowe celu.
chciec zagarnac, usilnie zabiegac.
D etym. zrost spojnika ez z wykadnikiem
D por. nagabac.
tr. przyp., z pochodzenia 3. os. lp. WD
aorystu czas. byc (/ ps. *byti). gaj (1) [RsK] D zn. may las, zwaszcza
D por. by, ez.
AK lisciasty: Uczyni Mathiasz szkody
eze zob. ez. C grzywien w rolach, w gajoch, i w a-
AK kach i w dziedzinie Predocie [RsK, 48, 7].
D gram. rzecz., ps. dekl. -jo- ?
pol. dekl. m. D etym. ps. *gaj} wy-
odre bniony may las; miejsce pogan-
skiego kultu; lasek, gdzie zakazano
wste powac; derywat od czas. ps.
*gajiti powodowac, zeby cos zyo,
rozwijao sie, roso; ogsow. sc.
haj, ukr. haj, sch. gaj, sowen. gaj.
D rozwoj: ps. *gaj} ? stpol. gaj ?
ganic 42
srpol. gaj; w formie Msc. lm. gajoch gardo (1) [ZB] D zn. cze sc przewodu
konc. -och, wyste pujaca w XIVXVI pokarmowego, ktora aczy jame ustna
w., ograniczona terytorialnie do Mp. z przeykiem: Jemuz synowi kosc
i Slaska. rybia w gardle uwie za, od jejze juz
JG skonczec zaczyna [ZB, 31, 12]. D gram.
ganic (2) [Sota] D zn. czynic wyrzuty, rzecz., ps. dekl. -o- ? pol. dekl. n.
miec za ze: Tako panna, jako pani/ D etym. ps. *grdlo; ogsow. czes.
Ma to wiedziec, cso sie gani [Sota, 190, hrdlo, ros. gorlo, ukr. horlo, sch. grlo,
75]. D gram. czas., ps. kon. IV -jo- || -i- cs. gr}lo. D rozwoj: ps. *gr dlo ? stpol.,
? pol. kon. III -e , -isz; ndk. D etym. srpol. gardo.
pie. *gon-; pn.sow. *ganiti prze- JG
sladowac sowem, strofowac, ajac garnek (1) [RP] D zn. naczynie suzace
(kauz. od *goniti) czes. hanet, hanit, do gotowania i przechowywania po-
sc. hanit; formy wsch.sow. (ukr. traw: Otchocec sie s miodem tarnek,/
hanyty, br. hanic) moga byc pozycz- Gdyc przyniose jadu garnek [RP,197, 68].
kami z j. pol. D rozwoj: zach.sow. D gram. rzecz., ps. dekl. -o- ? pol.
*ganiti ? stpol. *ganici ? stpol., srpol. dekl. m. D etym. dem. ps. *gr n{k{ /
ganic; w j. stpol. tez w zn. rzucac *gr n{ ognisko + *-{k{; por. czes.
obelgi, zorzeczyc, skarzyc, pozywac hrnek, ros. gorsok (n zaniko), ukr.
do sadu, odrzekac sie . horscok, bug. garne, rzecz. podst. po-
D por. ganba, naganic. swiadczony tylko w j. wsch.sow. ros.
WD gorn ognisko; piec hutniczy, ukr.
ganba (1) [Tecz] D zn. obrazliwe wy- horn, horen, horno palenisko, ogni-
smiewanie sie , szydzenie: Zabiwszy, sko; piec garncarski. D rozwoj: ps.
rynna ji wlekli, na wschod nogi wo- *gr n{k{ ? stpol., srpol. garnek; pierw.
zyli,/ Z tego mu ganbe
, czynili [Tecz, 193, zn. wyrazu to ognisko, naste pnie na-
11]. D gram. rzecz., ps. dekl. -a- ? pol. czynie zawierajace zar, ogien i wresz-
dekl. z. D etym. pn.ps. *gan}ba ga- cie naczynie w ogole.
JG
nienie / *ganiti + *-}ba; guz. hanba
niesawa, sromota, czes. hanba gdaz (4) [Ksw] D zn. gdy, kiedy; jezeli;
hanba, br. hanba zniewaga, obel- skoro: A gdaz, prawi, anje zmowi ta
ga, ukr. hanba zniesawienie, obel- wszyt<ka sowa, z>apakacha [Ksw I, 10,
ga. D rozwoj: pn.ps. *gan}ba ? 24]. K niemuz gdaz czowiek grzeszny
stpol. ganba ? srpol. ganba; od XV rozpamie <taje
grzechy> stapi, toczu
do XVII w. podst. zn. wyrazu byo sam siebie wspomienie [Ksw IV, 12,13].
ganienie, ajanie, strofowanie, ktore Gdaz sie , prawi, usmierzyo tako
motywowao zn. pochodne rezultat mocne bostwo, w czem bujac moze
ganienia, wstyd oraz rzecz zasugu- nasze mde czowieczstwo? [Ksw IV, 13,
jaca na zganienie, czyn naganny, 42]. D gram. spojnik wprowadzaja cy
zaswiadczone juz w j. stpol.; obecnie zd. okolicznikowe czasu, tez z odcie-
wyraz nie jest juz motywowany czas. niem warunkowym lub przyczynowym.
ganic, do czego przyczynia sie zmiana D etym. wzmocniony skrocona part. ze
g ? h pod wpywem czes.; formy z g- (ps. *ze) pierwotny przysowek zaim-
znane do pocz. XVII w. kowy pytajny i nieokreslony (wtornie
D por. ganic. spojnik) w postaci zrostu ps. zaimka
JG pytajnego *k{ z partykua *da (obocz-
43 gdzieby
na do *dy) pochodzenia zaimkowego; kiedy, kiedys, a w funkcji spojnika
ogsow., ale -da najlepiej zachowane czasowego jako kdyz gdy, chorw.,
w j. wsch.sow. i pd.sow. sch. kad, serb. kada, kada, dial. tez kadi kiedy
kada kiedy, gdy, sowen. gda kie- (por. lit. kada kiedy, stind. kada
dy?, ros. kogda kiedy, jezeli, gdy, kiedy, gdy). D rozwoj: zanik jerow
scs. k{gda, kogda kiedy?, kiedys. w j. pol. umozliwia upodobnienie
D rozwoj: reliktowo tylko w j. stpol., pod wzgle dem dzwie cznosci, w wyniku
zastapione wspolnofunkcyjnym, obocz- ktorego nagosowe k ? g.
nym gdy; w obu nagosowe k ? g D por. ci, gdaz, kiedy, -z.
AK
w wyniku upodobnienia pod wzgle -
dem dzwie cznosci (po zaniku jerow). gdyc zob. gdy.
AK
D por. gdy, -ze.
AK gdyz zob. gdy.
AK
gdy, gdyz, gdyzci, gdyc (29) [Pfl, RsK,
Kgn, Sota, List, Park, KS, ZB, LA, RP, gdyzci zob. gdy.
AK
Satyra, Ppu] D zn. kiedy; jezeli; sko-
gdzie, gdziez (11) [Ksw, RsP, RsK, Park,
ro: A gdyz w miasto przyniesion
ZMB, Sota] D zn. 1. zaim. przysowny,
swie
ty Bazej, teda se dzia tego miasta,
pytajny w ktorym miejscu: O anjele
przykaza ji w ciemnice przez noc
Gabryjele, /Gdzie jest ono twe wesele,/
wsadzic [ZB, 31, 19]. A gdyzci wie c Jozef
Cozes mi go obiecowa tako barzo
z Maryja jesta ona bya do tego to
wiele [ZMB, 180, 27]. 2. zaim. przysow-
miasta Betlehem przysza, a tedy wie c
ny, wzgle dny; wprowadza zd. miejsco-
oni nie moglic sa miec niejedne gos- we: Umiej obiecado moje,/ Ktorem
pody tamo byli [Kgn II, 37, 90]. Jestli tak napisa tobie,/ Aby pisa tak
c barzo grubieje,/ Tako pismem czas krotkie a,/ Aa sowito, gdzie sie wzdu-
wyznaje./ Gdy h przypisano be dzie,/ zaa [Park, 108, 6]. 3. spojnik; wprowadza
Ch chwalebne tako sie dzie [Park, 109, 24]. zd. okolicznikowe czasu: Jakosm przy
Gdyc przyniose jadu garnek, musisz ji tem by, gdzie Jakusz re czy trzy
pic przez dzie ki [RP, 197, 68]. D gram. grzywny Michakowi Giebotowskie-
spojnik wprowadzajacy zd. okoliczni- mu zakadu re kojemstwa [RsK, 48, 25].
kowe czasu, tez z odcieniem warunko- u
D etym. pie. *ku- || *k - (rdzen zaim.)
wym lub przyczynowym; moze byc h
+ *-d e (part.); ps. *k{de; ogsow.
wzmocniony skroconymi w pozycji po- czes. kde, ros. gde, sch. gdje , scs. k{de
samogoskowej partykuami ci (gdyc), ~
(por. stind. kuha, lit. ku r). D rozwoj:
ze (gdyz) lub nimi oboma (gdyzci). ps. *k{de ? stpol. gZ e || kZ e || Z e.
u
u
D etym. pie. *k o-dy, *k o-da rdzen D por. kiedy, kto, -ze.
u
zaim. *k o- wzmocniony enklityczna WD
part. *dy lub *da; ps. *k{dy (obok gdzieby (3) [Ksw, RsP] D zn. 1. zaim.
*k{da) kiedy to pierwotnie przyso- przysowny, wzgle dny; wprowadza zd.
wek zaimkowy pytajny i nieokreslony, przedmiotowe: Toc ubogi krolewic
wtornie spojnik; zrost ps. zaimka py- by, ize nie jimia, gdzieby swoje
gowe
tajnego *k{ z part. pochodzenia zaim- podkoni [Ksw IV, 13, 25]. 2. spojnik;
kowego *dy, wyste pujaca tez w obocz- wprowadza zd. warunkowe: Jakosm
nej postaci *da; ogsow., ale w postaci przy tem by, gdzie Se dziwo<j> umowi
z dy zwaszcza w j. zach.sow. czes. sie z tem, ize mia wypominac P...kiego
kdy zaimek przysowkowy czasowy o ten dug, gdzieby go nie wypo-
gdziekoli 44
mi<na>, mu mia dac czso lepszy gledac (2) [Ksw] D zn. miec wzglad na
zrze<bca> [RsP, 44, 2]. cos, dbac o cos: Cztwiorodla, iz na
D zob. gdzie. bedace dobro nie gladaja [Ksw II, 11, 15].
WD
D gram. czas., ps. kon. III -jo- || -je- ?
gdziekoli (1) [ZB] D zn. zaim. ozna-
pol. kon. IV -am, -asz; ndk. D etym.
czajacy miejsce dowolne lub blizej nie-
pie. *ghel- || *ghel- byszczec, jasniec;
okreslone gdziekolwiek: <G>otow
ps. *gledati (iter. do *gle deti pa-
ciesm z wami jechac, gdziekoli chcecie
trzec); ogsow. sc. hladat szukac,
[ZB I, 31, 9]. D zn. D etym. od ps. *g{de
usiowac znalezc, ros. dial. gljadat
+*koli; por. czes. kdekoli, sc. kdekol- patrzec, patrzec za kims, obserwo-
vek, guz. hdzezkuli(z) gdziekolwiek
wac, sch. gle dati patrzec, starac sie
,
badz, dokadkolwiek.
scs. gle
dati patrzec, widziec (por. ot.
D por. aczkolic, czsokoli, gdzie,
dial. glendi szukaj, niem. Glanz
jakokoli, kakockoli, ktokoli.
WD blask, poysk, norw. dial. gletta
gdziez zob. gdzie. rzucic spojrzenie, spojrzec). D roz-
WD
woj: ps. *gle
dati ? stpol. *gla daci ?
geba (1) [RP] D zn. usta, paszcza: stpol. gldac
e ? stpol. gledac; inne zn.
Nie byo warg u jej ge by,/ Poziewajac, w j. stpol. patrzec, wypatrywac za
zgrzyta zeby [RP, 196, 35]. D gram. rzecz., czyms, szukac; wyraz zachowany do
ps. dekl. -a- ? pol. dekl. z. D etym. ps. dzis w formach przedr. czas. dogla dac,
*goba cos, co pochania, np. wode , wygla dac, ogladac, zagladac, przygla -
pokarm, por. pol. ga bka; ogsow. dac.
czes. huba ge ba, pysk zwierze cia, D por. ogle dac.
ros. guba warga, sch. tylko dem. WD
gubica pysk, morda (szczegolnie zwie- gos (6) [B, Ksw, Park] D zn. gos,
rzecia). D rozwoj: w wyrazie zaszed dzwie k; mowa, mowienie, odezwanie
proces degradacji zn.; w j. stpol. ge ba sie, powiedzenie sowa: Gdzie c gosu
pojawia sie bardzo rzadko w zn. usta miec nie be dzie,/ W miasto jego tam k
i twarz; nie ma jej jednak w zabyt- siedzie [Park, 108, 15]. D gram. rzecz., ps.
kach rel., co moze swiadczyc o tym, ze dekl. -o- ? pol. dekl. m. D formy
juz wowczas miaa zabarwienie uczu- tekstowe: gos M. lp., B. lp., gosu C.
ciowe niepozwalajace na uzycie jej lp., gosy B. lm. D etym. ps. *gols{ ?
w tekstach podniosych; w XVI w. zach.sow. *glos{ / rdzen *gol- (por.
wyraz mog wyste powac w zn. pie- ps. *golgolati mowic, *golgol{ so-
szczotliwym ge busia podobnym do wo, mowa) + *-s{; ogsow. czes.
spotykanego dzisiaj w gwarowej poezji
hlas, ros. golos, bug. glas, scs. glas{.
miosnej, a takze w zn. dosadnym,
D rozwoj: zach.sow. *glos{ ? stpol.,
potocznym, por. fraz. plugawa, kamli-
srpol. gos.
wa, przedajna ge ba, nie by jednak az
D por. gosny.
do XIX w. trywializmem, skoro po- JG
jawia sie
w definicjach naukowych; na gosny (1) [Ppu] D zn. dzwieczny,
neutralny charakter wyrazu moze tak- brzmiacy: Poczynaja sie ksiegi gos-
ze wskazywac powszechnosc zastoso- nych chwa albo samorzecznych pro-
wan w zn. przen., np. stpol. ge ba rzeki
roka Dawida [Ppu II, 52, arg]. D gram.
ujscie, ge
ba naczynia otwor.
przym., odm. zoz. D etym. pie. *gal-so-
D por. poge bek.
JG woanie; ps. *gols}n{(j}) zwiaza-
45 gody
ny z gosem, syszalny, donosny (/ ps. *golv}n{(j}) (/ *golva gowa) ?
*gols{) ? *glos}n{(j}) || *golos}n{(j}) *glov}n{(j}) || *golov}n{(j}) || *glav}-
|| *glas}n{(j}); ogsow. czes. hlasny n{(j}); ogsow. czes. hlavn, ros.
ostrzegawczy, hlasny dzwie czny, golovnoj, ukr. holovnyj, sch. glavan ||
sawny, ros. golosnyj donosny, grom- glavn, scs. glav}n{. D rozwoj: zach.sow.
ki, sch. glasan donosny, sowen. *glov}n{j} ? stpol. *govny ? stpol.
glasen donosny. D rozwoj: zach.sow. govny || govny ? srpol. govny;
*glos}n{j} ? stpol., srpol. gosny. w j. stpol. dominowao zn. pozosta-
D por. gos. jacy w zwiazku z gowa, przypadaja-
IS cy na gowe , w XVI w. zn. powyzsze
gowa (8) [Ksw, Kgn, ZB, ZMB, RP] D zn. zacze y zanikac, a podstawowym zn.
cze sc ciaa mieszczaca mozg i narza- wyrazu stao sie wielki, podstawowy,
dy zmysow: Toc ubogi krolewic by, naczelny.
ize nie jimia, gdzieby swoje gowe
pod- D por. gowa.
koni [Ksw IV, 13, 25]. D gram. rzecz., ps. IS
dekl. -a- ? pol. dekl. z. D formy gniew (5) [Pfl, Kgn, Ppu] D zn. gwa-
tekstowe: gowa M. lp., gowy D. lp. towna reakcja na jakis przykry bodziec
D etym. ps. *golva ? zach.sow. *glova; wyrazajaca sie podnieceniem, niezado-
ogsow. czes. hlava, ros. golova, bug. woleniem, oburzeniem: Tegdy mo-
glava, scs. glava. D rozwoj: zach.sow. wic bedzie k njim w gniewie swojem,
*glova ? stpol., srpol. gova; gowa i w rosierdziu swojem zamaci je [Pfl II,
poswiadczona juz od XIII w., takze 17, 5]. D gram. rzecz., ps. dekl. -o- ?
w zn. przen., m.in. fryzura, cze sc pol. dekl. m. D formy tekstowe: gniew
kapelusza, gowna osoba, rozum. M. lp., gniewem N. lp. D etym. ps.
D por. gowka, gowny. *gnev{: etym. niejasna: wyraz aczony
JG z ps. gnetiti rozpalac, rozniecac lub
gowka (1) [ZMB] D zn. dem. od ps. *zn}jati tlic, sabo sie palic, bez
gowa: Twoja gowka krzywo wisa, pomienia zarzyc sie ; ogsow. czes.
tec bych ja podpara [ZMB, 180, 22]. hnev, ros. gnev, bug. gnjav, scs. gnev{.
D gram. rzecz., ps. dekl. -a- ? pol. D rozwoj: ps. *gnev{ ? stpol. gnev ?
dekl. z. D etym. ps. *golv{ka ? srpol. gnev || gniv.
zach.sow. *glov{ka; derywat utworzo- D por. rozgniewac sie .
ny suf. *-{ka od rzecz. ps. *golva; JG
ogsow. czes. hlavka, ros. golovka, gody (1) [ZMB] D zn. uczta: Pozauj
ukr. golvka, bug. glavicka. D rozwoj: mie, stary, mody,/ Boc mi przyszy
zach.sow. *glov{ka ? stpol. govka ? krwawe gody [ZMB, 180, 6]. D gram.
srpol. gofka. rzecz. blp. D etym. ps. *god{; ogsow.
D por. gowa. czes. hod uroczystosc, swie to,
JG rzut, hody gody, uczta, ros. god
gowny (1) [RsK] D zn. najwazniejszy, rok, sch. god wielkie swie to; rok,
podstawowy, naczelny, tu we fraz. scs. god{ czas (odpowiedni). D roz-
gowne pienia dze kapita spacony woj: pierw. zn. wyrazu to odpowiedni
ratami: Jako prawie ty ku Piotrusz- czas, pora ? rok, ktore zachowao
czynie re ce re czone gowne pieniadze sie
do dzisiaj w j. wsch.sow.; w j. pol.
[RsK, 48, 33]. D gram. przym., odm. zoz. wyrazu god zacze to uzywac takze w zn.
D etym. pie. goluo- goy, nagi, ysy; czasu uroczystego, okresu wesela,
godzic 46
stad w stpol. gody to takze Boze Na- D etym. pie. goluo- goy, nagi, ysy;
rodzenie oraz wesele, por. dzisiej- ps. *gol{(j}) ysy; nagi; ogsow.
sze fraz. srebrne gody, brylantowe gody czes. holy, ros. golyj, ukr. holyj, sch. go
dwudziesta piata, szescdziesiata rocz- (r. m.), gola (r. z), scs. gol{; (por. lit.
nica slubu; ten sam rdzen, co w wy- galas koniec (pierwotnie: nagi pien),
razie god wyste puje w rzecz. godzina ot. pagale, ac. calvus ysy, stwniem.
i przym. dogodny przychodzacy w od- kalo, niem. kahl ysy; goy, stang.
powiedniej porze. calu, ang. callow nieopierzony; nizin-
D por. godzic, godzina. ny). D rozwoj: ps. *gol{j} ? stpol.,
JG srpol. goy; w j. stpol. czesty w staych
godzic (1) [Satyra] D zn. czekac na zwiazkach fraz.: goy suzebnik wazny
odpowiednia okazje; zmierzac do cze- sadowy postrzyzony na znak, goy rok
gos: Bo umyslnie na to godzi,/ Iz sie termin sadowy, na ktorym nie zapada
panu zle urodzi [Satyra, 191, 13]. D gram. wyrok, goe znamie znak graniczny.
czas., ps. kon. IV -jo- || -i- ? pol. kon. D por. gowny.
III -e , -isz; ndk. D etym. ps. *goditi IS
(/ rzecz. *god{) robic cos w odpo- gora (2) [Pfl, Ppu] D zn. wie
ksze
wiednim czasie, celowac, mierzyc; ro- wzniesienie terenu, odcinajace sie od
bic stosownie, odpowiednio; ogsow. nizej poozonego otoczenia: Ale ja
czes. hodit rzucac, cisnac, ros. postawion jesm krol od niego na Syjon
godt czekac, godtsja nadawac gorze swie tej jego [Pfl II, 17, 6]. D gram.
sie, byc odpowiednim, sch. goditi rzecz., ps. dekl. -a- ? pol. dekl. z.
sprzyjac, postanawiac, scs. (u)goditi D etym. ps. *gora; ogsow. czes. hora,
dogodzic, podobac sie . D rozwoj: ros. gora, bug. gora las, scs. gora.
ps. *goditi ? stpol. *goZici ? stpol., D rozwoj: ps. *gora ? stpol. gora ?
srpol. goZic; zn. przen. dziaac na czy- srpol. gora.
jas szkode ; fraz. godzic w czyjs honor, JG
w czyja s dume ; godzic na czyjes zycie. goraco (1) [Tecz] D zn. z uczuciem,
D por. gody, godzina, zgadzac sie . zarliwie, zapalczywie: Jaki to syn
WD slachetny Andrzeja Te czynskiego,/
godzina (1) [ZMB] D zn. moment, Zec on msci goraco ocsa swego [Tecz,
chwila, pora: Cie zka moja chwila, 194, 25] . D gram. przysow. D etym.
krwawa godzin<a> [ZMB, 180, 11]. D gram. pierwotnie M., B. lp. r. n. odm. prostej
rzecz., ps. dekl. -a- ? pol. dekl. z. przym. gora cy, be dacego pierwotnie
D etym. ps. *godina (dogodny) czas, ps. im. cz. ter. czyn. *gorotj}; forma
pora / *god{ + *-ina; ogsow. stpol. w j. ps. nie tworzyy sie
czes. hodina godzina, ros. godna przysowki odimiesowowe.
czas, okres, pora, chwila, sch. godina BT
rok, scs. godina czas, godzina. gorze (1) [Satyra] D zn. gorzej: Gdy
D rozwoj: ps. *godina ? stpol., srpol. pan przydzie dobrze orze,/ Gdy ody-
goZ ina. dzie, jako gorze [Satyra, 191, 16]. D gram.
D por. gody. przysow., st. wyzszy od zle. D etym.
JG pie. *gher- || *ghor- goracy, ciepy,
goy (1) [RP] D zn. niczym nieosonie- palacy; ps. *goreti palic sie
pomie-
ty; ysy: Goa gowa, przykra mowa niem, ponac ? *gor}k{ palacy,
[RP, 196, 39]. D gram. przym., odm. zoz. o nieprzyjemnym smaku ? *gorje
47 gospodzin
w sposob bardziej palacy ? nieprzy- np. gospoda zosci, zdrad, goscina,
jemny ? bardziej zy ? gorszy; np. stana
c gospoda , opieka, np. przy-
ogsow. stczes. hore, ukr. hrsyj, sch. ja
c w gospode : zadne z tych zn. nie
gore, gori, scs. gorii (por. lit. gareti dotrwao do XVIII w.; zaniky po krot-
parowac, garetis wybuchac gnie- kim czasie wspoistnienia z pierw. zn.
wem, ot. gareties wypalac sie
(o pie- wyspecjalizowanym dom zajezdny.
cu)). D rozwoj: ps. *gorje ? gore ? D por. gospodarz.
stpol. gore ? srpol. gore. JG
dzin oznacza pana i by uzywany grobla (1) [RsP] D zn. nasyp wzduz
przede wszystkim w stosunku do Boga; lub w poprzek rzeki, stawu; wa, tama,
w zabytkach XVI w. pojawia sie takze jaz: Jako Jaszek nie przekopa <z>
postac gospodyn, hospodyn pod wpy- swymi syny ciesielskie groble [RsP, 45,
wem czes. lub ukr. 52]. D gram. rzecz., ps. dekl. -ja- ? pol.
D por. gospodarz. dekl. z. D etym. ps. *grobja / *greti
JG (por. grzesc, grzebac) + *-ja; ogsow.
gotow (2) [ZB] D zn. zdecydowany, duz. grobla row, kana, rus.-cs.
skonny, che tny: <G>otow ciesm z wa- groblja grob, mogia; row, sowen.
mi jechac, gdziekoli chcecie [ZB I, 31, 9]. groblja kupa kamieni. D rozwoj: ps.
D gram. przym., odm. prosta. D etym. *grobja ? stpol. grobla ? srpol.
ps. *gotov{(j}) przygotowany / ps. grobla: w j. stpol. zdarzaa sie takze
*got{ przygotowanie; ogsow. czes. postac grobia bez l epentetycznego.
hotovy, ros. gotovyj, ukr. hotovyj, sch. D por. grabic sie .
gotov, scs. gotov{ (cze sto zestawiany JG
z alb. dial. gat gotowy, gatuaj przy- grod (1) [KS] D zn. zamek, twierdza,
gotowuje , gotuje). D rozwoj: ps. *go- miejsce warowne: Niektorzy z naszych
tov{ ? stpol. gotov ? srpol. gotov; juz slachcicow, gdy na grodziech przeciw
w j. stpol. takze w zn. skonczony, nieprzyjacielom bywaja poozeni, od-
wykonany, sporzadzony; w j. srpol. rzuciwszy wszystke sromie zliwosc z na-
formy odm. prostej wyszy z uzycia, mniejsza druznoscia nasladujac, ni pod
zachoway sie warianty odm. zoz. go- czyja choragwia z naszej wojski stano-
towy, gotowa, gotowe. obykli [KS, 124, 4]. D gram. rzecz.,
wic sie
D por. nagotowac. ps. dekl. -o- ? pol. dekl. m. D etym.
IS ps. *gord{ miejsce ogrodzone; og-
grabic sie (1) [Sota] D zn. pchac sie sow. czes. hrad, ros. gorod miasto,
ku czemus, zagarniajac dla siebie: grod, sch. grad miasto, grod, scs.
A grabi sie w mise przod,/ Iz mu grad{ ogrod. D rozwoj: zach.sow.
miedzwno jako miod [Sota, 188, 24]. *grod{ ? stpol. grod ? srpol. grod,
D gram. czas., ps. kon. IV -jo- || -i- w formie Msc. lm. (na) grodziech pierw.
? pol. kon. III -e , -isz; ndk. D etym. konc. -ech (/ ps. *-ech{), wyste pujaca
pie. *ghrobh- || *ghrebh-; ps. *grabiti jeszcze w XVII w., zastapiona konc.
powodowac, ze cos jest zgarnie te, -ach zapozyczona z zenskiej dekl.
zagarniete (kauz. od *grebti); ogsow. samogoskowej.
czes. hrabat grabic siano, pot. D por. ogrod.
zgarniac, ros. grabit, ukr. hrabyty, JG
sch. grabiti, scs. grabiti upic, rabo- gromada (1) [Pfl] D zn. tu we fraz. zejsc
wac (por. lit. grobti chwytac, gwa- sie
na gromade zejsc sie
razem, ze-
tem zabierac, ot. grabat iter. do grabt brac sie
: Przystajali sa krolowie
chwytac, zgarniac grabiami). D roz- ziemscy, a ksiaze
ta zeszli se sie
na gro-
woj: ps. *grabiti ? stpol. *grabici ? made przeciwo Gospodnu [Pfl II, 17, 2].
49 grubiec
D gram. rzecz., ps. dekl. -a- ? pol. grozno (2) [RP] D zn. okrutnie, strasz-
dekl. z. D etym. ps. *gromada; ogsow. nie: Wypie a zebra i kosci,/ Grozno
czes. hromada mnostwo; kupa, siecze przez lutosci [RP, 196, 42]. Mistrz,
np. drzewa; zebranie, ros. gromada widzac obraz skarady,/ Zote oczy,
ogromny przedmiot; ogromna bu- zywot blady,/ Grozno sie tego prze-
dowla; masa, sowen. gromada, grma- kna [RP, 196, 45]. D gram. przysow.
le
da wielka kupa gae zi, drzewa, przy- D etym. M., B. odm. prostej ps. przym.
gotowana do zapalenia, scs. gromada, *groz}n{ / ps. rzecz. *groza strach,
gramada kupa, stos drzewa. D roz- le
k, przerazenie, ps. czas. *groziti
woj: pierw. wyraz oznacza wielka zapowiadac cos zego, straszyc czyms
ilosc czegos, mnostwo oraz sterte , zym; rzeczownik i czasownik miay
kupe , stos; w pierwszym zn. zakres zasieg ogsow. czes. hrozit straszyc,
wyrazu by bardzo duzy aczy sie wygrazac, odgrazac sie
, zagrazac, ros.
z nazwami konkretnymi i z abstrakta- grozt, grozu wygrazac, sch. groziti
mi, np. gromada nieszcze scia, gromada zagrazac, stwarzac niebezpieczen-
grzechow: w XVI w. gromada miaa stwo. D rozwoj: w okresie srpol. za-
takze odcien wyspecjalizowany zgro- stapione forma groznie Msc. lp. r. n.
madzenie, posiedzenie, skupisko ludzi odm. prostej ps. przym. *groz}n{;
w ogole, por. gromada biskupow, w srpol. sporadycznie przysow. groz-
ktore obecnie zawe zio sie
do zn. ze- liwie.
spo ludzi niezorganizowany, ugrupo- D por. grozny.
BT
wany chaotycznie, raczej przygodny;
zn. niewyspecjalizowane wielka ilosc grozny (1) [RP] D zn. budzacy groze
,
czegos odznaczao sie znaczna trwa- straszny, surowy, wrogi: Grozna kose
oscia, bo jeszcze w XIX w. mozna w re ku majac [RP, 196, 38]. D gram.
byo powiedziec usiadem na groma- przym., odm. zoz. D etym. ps. *groz}-
dzie kamieni. n{(j}) straszny, budzacy groze /
JG *groza to, co powoduje strach, le k;
groza (1) [ZB] D zn. grozba, pogroz- ogsow. czes. hrozny, ros. groznyj,
ka: Ja j<i> namawiac onze groza, ukr. hriznyj, bug. grozen brzydki,
onze dobra rzecza [ZB, 32, 32]. D gram. sch. gro zan, scs. groz}n{ (por. lit. gra-
rzecz., pie. *garg- || *gorg- || *grog- zoti grozic (moze zap. ze sow.), ot.
dzwieki wydawane ze strachu grezout grozic, stind. garg(g) okrut-
wyraz dzwkn.; ps. dekl. -a- ? pol. ny, dziki, grec. gorgos dziki, orm.
dekl. z. D etym. ps. *groza; ogsow. karcem boje ). D rozwoj: ps.
sie
czes. hruza groza, zgroza: mnostwo, *groz}n{j} ? stpol., srpol. grozny.
ros. groza burza, przestrach; suro- D por. groza, grozno.
IS
wosc sch. groza groza, zgroza, scs.
groza. D rozwoj: w XVXVII w. wyraz grubiec (1) [Park] D zn. stawac sie
wystepowa takze w zn. zasadzka, grubym, tu: wymawiac twardo: Jestli
chytrosc, podste p, srogosc, rygor, c barzo grubieje,/ Tako pismem czas
karnosc; tu we fraz. onze groza , onze wyznaje [Park, 109, 23]. D gram. czas., ps.
dobra mysla
, ktoremu wspoczesnie od- kon. III -jo- || -je- ? pol. kon. II -e ,
powiada powiedzenie grozba i prosba
. -esz; ndk. D etym. od przym. gruby
D por. grozny. (/ ps. *grob{ || *grub{ surowy, nie-
JG obrobiony, szorstki przykad ps.
gruby 50
a drzewo jabko noszac, czyniac owoce jad (1) [RP] D zn. substancja trujaca,
podug swego przyrodzenia, jegoz sie- trucizna: Otchocec sie s miodem
mie w sobie samem badz na ziemi [BZ, tarnek,/ Gdyc przyniose jadu garnek
71, 15]. D gram. rzecz., ps. dekl. -o- ? [RP, 197, 68]. D gram. rzecz., ps. dekl. -o-
pol. dekl. n. D etym. ps. *(j)abl{ko || ? pol. dekl. m. D etym. ps. *ed{,
*(j)ablo; ogsow. czes. jablko, stczes. *jad{; ogsow. czes. jed, ros. jad,
jablo, ros. jabloko, sowen. jabolko, scs. sch. je d, scs. jad{. D rozwoj: ps. *jad{
jabl{ko, abl{ko. D rozwoj: ps. *(j)abl{- ? stpol. jad ? srpol. jad; w wyrazie
ko ? stpol., srpol. jabko: w j. stpol. nastapio zawe zenie zn. stpol. trujaca
wystepowa takze w pn.pol. postaci substancja (ogolnie) ? okreslona
jebko; wyraz rozszerzy swoj zakres trujaca substancja.
JG
o zn. owoc roznych drzew, np. czer-
wone, granatowe, polne, rajskie jabko; jaki (2) [Tecz] D zn. zaim. przymiotny,
takze jabko Jadamowo, jabko w gard- pytajny jakiz, jak wielki; wprowadza
le chrzastka tarczowa krtani; nazwa zdanie wykrzyknikowe: Jaki to syn
tej chrzastki to we drowna europejska slachetny Andrzeja Te czynskiego [Tecz,
kalka je zykowa, por. niem. Adamsap- 194, 24]. D formy tekstowe: jacy M. lm.
fel, ang. Adams apple, franc. pomme r. m. D etym. ps. *jak{j} / zaim.
dAdam, ktorej zrodem jest ac. po- wzgle dny *j} + przyr. *-ak{ + suf.
mum Adami z hebr. tappuah ha-adam; *-j}; wyraz znany w innych j. sow.
w hebr. adam to czowiek, me zczyz- czes. jaky, sc. aky, ukr. jakyj, br. jak.
na i biblijny Adam, stad pierw. zn. D rozwoj: ps. *jak{j} ? stpol. jaky ?
jabko na szyi me zczyzny mogo srpol., npol. jaki; palat. polska spg.
przejsc w jabko Adama; wtornie tylnojezykowej k + y (y / przedpol.
dopiero w sredniowieczu poaczone ze *-{j}); w formie jacy (/ ps. *jakiji)
znakiem grzechu pierworodnego. zasza II palat. ps. *ki ? *ci, a na-
JG stepnie stwardnienie c (XVI w.) i wy-
jachac zob. jechac. miana i w y, konc. -y (/ -i / z kon-
WD trakcji ps. *-iji); zaim. ten utraci dekl.
jac, jec (1) [ZB] D zn. jechac: Teda prosta i wyste
puje obecnie tylko w for-
uzrzewszy to ci jisci owcy, jeli od nich mie zozonej; jedynie w wyrazeniu
[ZB I, 31, 1]. D gram. czas., ps. kon. I -o- przysowkowym jako tako zachowaa
|| -e-; ndk. D etym. ps. *jati, *jado || sie forma B. lp. r. n. odm. niezozonej
*eti, *edo; ogsow. czes. jet, jedu, jako.
duz. jes, jedu, guz. jec, jedu (por. lit. D por. jako, jakoby, jakokoli, kaki.
JG
joti, joju, ot. jat, jaju jechac konno,
stind. ya ti idzie, jedzie, awest. yaiti). jako (71) [Ksw, Pfl, Ppu, RP, Satyra,
D rozwoj: w zabytkach stpol. poswiad- Sota, Tecz, RsK, RsP, Park] D zn. 1. jak,
czone tylko formy cz. przesz. ja w jaki sposob: Gdy pan przydzie,
jecha i jeli jechali; te ostatnia dobrze orze -/ Gdy odydzie, jako gorze
(zamiast jali) mozna tumaczyc ana- [Satyra, 191, 16]. 2. wyraza funkcje po-
logia do np. widzieli; formy cz. ter. rownawcza wprowadzanej przez siebie
w cze sci j. sow. zachoway sie w od- tresci: Grzesznik <w grzeszech za>-
mianie czas. jechac. pieklony jesc jako kodnik w ciemnicy
D por. jechac, przyjac. skowany [Ksw II, 11, 35]. Przewiazaa
WD gowe chusta;/ Jako samojedz krzywo-
55 jaso
usta [RP, 196, 34]. 3. wyraza rowno- D gram. rzecz., ps. dekl. -o- ? pol.
rzedna acznosc: tako... jako, zarow- dekl. n. D etym. pie. *ar- wiazac,
no... jak: Jako kamieen, tako kap- spajac; ps. *ar}mo || *ar}ma to, co
tuur,/ Pisan be dzie przez k i kuur [Park, wiaze, spaja; ogsow. sc. jarmo, ros.
108, 14]. 4. wyraza funkcje porowna- jarmo, sch. jaram. D rozwoj: ps. *ar}-
wcza w zd. zoz.: Sawa Occu i Syno- mo ? stpol. jarmo ? srpol. jarmo;
wi, i Swie
temu Duchu, jako bya s po- w j. pol. wyraz poswiadczony juz
czatka [Pfl I, 17, 9]. 5. jako formua roty w XIV w. w roznych postaciach fone-
przysiag sadowych: Jako prawie wie- tycznych, np. jirzmo i pn.pol. jerzmo;
my i swiaczymy [RsK, 48, 4]. D gram. zn. podst. to drewniana cze sc uprze
-
przysow. zaimkowy. D etym. pierwot- zy, a naste pnie para bydlat robo-
nie M., B. lp. r. n. ps. zaimka *jak{; czych zaprze ganych w jarzmo; zn.
ogsow. czes. jako, duz. ako, ukr. przen. ilustruje cytat; wyraz ten ze
jako, scs. jako. D rozwoj: w j. srpol. wy- wzgle du na realia, do ktorych sie od-
parte przez skrocona forme jak (zmia- nosi, wychodzi z uzycia, zywy jest
na akcentu spowodowaa podobne jeszcze w uzyciach metaforycznych,
procesy tamo ? tam, tako ? tak); np. jarzmo niewoli, jarzmo poddan-
pozostao w wyrazeniu jako tako. stwa, jarzmo despotyzmu.
D por. jaki, jakoby, jakokoli. JG
BT
jaska (2) [Ksw] D zn. zob, w ktorym
jakoby (2) [Tecz, Sota] D zn. jakby, zosta zozony jako niemowle Jezus:
w jaki sposob: S Greglarem sie ra- Nalezli ji, prawi, p<ieluszkami> ogar-
dzili, jakoby ji zabic mieli [Tecz, 194, 21]. nienego a w jaskach poozonego [Ksw
Sie
dzie za nim jako wo,/ Jakoby IV, 13, 30]. D gram. rzecz. blp. D etym.
w ziemie wetkna ko [Sota, 188, 21]. ps. *jasl{ka; por. czes. jeslicky, ukr. ja-
D gram. przysow. zaimkowy. D etym.
sel}cja. D rozwoj: w stpol. obok jaska,
zozenie przysow. jako i czastki by. jaski wyste powaa, dzis bardziej zna-
D por. by, jaki.
BT na, postac jaseka wyacznie w zn.
zobka betlejemskiego; zn. wyrazu
jakokoli (1) [Ksw] D zn. skoro: A ja-
kokoli to grzeszny czowiek uczyni, rozwijao sie na zasadzie przesunie cia
tako nagle sirce jego jemu doradzi, nazwy gownego elementu danej sy-
izby grzecha osta [Ksw IV, 12, 17]. D gram. tuacji (zobka) na jej caosc (narodze-
przysow. zaimkowy wprowadzajacy nia Jezusa); i tak w srpol. wyraz no-
zd. podrze dne. D etym. zozenie *ja- towany w zn. figurki wyobrazajace
k(o) + *kol(i) + *ve(k); pn.sow. narodzenie Chrystusa w stajence,
czes. jakkoli, jakkoliv, jakkolivek, sc. a w npol. takze widowisko sceniczne,
jakokolvek, akokolvek, br. jakkolvek, przedstawiajace narodzenie Panskie.
jakkolvi. D por. jaso.
JG
D por. aczkolic, czsokoli, jako, gdzie-
koli, kakockoli, ktokoli. jaso (1) [Kgn] D zn. zob z drabinki,
BT za ktora zarzuca sie
pasze dla byda:
jana zob. I jeden. A tako wie c tamo Jozef osowi i wo-
AK kowi jest ci on by jasy uczyni [Kgn II,
jarzmo (2) [Pfl, Ppu] D zn. niewola, 37, 96]. D gram. rzecz. zwykle w lm.
cie
zar: Roztargujmy jich przekowy, jasy, ps. dekl. -o- ? pol. dekl. n.
i zrzucimy s nas jarzmo jich [Pfl II, 17, 3]. D etym. pie. *ed-; ps. *edslo, edsli /
jac 56
*ed(ti) jesc + *-slo; ogsow. guz. do *eti || *jati); ogsow. czes. jechat,
jasla zagroda dla owiec, prasa do jecham, ekspr. szybko isc, spieszyc
sera, czes. jesle, ros. jasli, ukr. jasla, , ros. echat, edu, sch. jahati, jasem
sie
sch. jasle, jasli. D rozwoj: w stpol. znane jezdzic, jechac (konno), scs. jachati,
takze w postaci lm. jasa, jasle; dzis jado. D rozwoj: stpol. *jeX aci || *jaX aci
wyraz gw.; forma lp. jaso zachowana ? stpol., srpol. jeX ac || jaX ac ? npol.
w nazwie miejscowej Jaso. jeX ac; obocznosc ja- || je- w polszczyz-
D por. jaska, jesc. nie jest roznie interpretowana, m.in.
JG
w zwiazku z pn.pol. przejsciem ja- ?
jac (4) [Kgn, List, ZB, LA] D zn. 1. poj- je-.
mac w niewole , wziac w pe ta, wiezy: D por. jac, sjachac sie .
Teda wie c biskupowie te to jiste ziemie WD
sa sie oni byli sjachali a swie tego jec zob. jac.
Bartomieja sa oni byli je li [Kgn VI, 40, WD
23] . 2. zacza c (swiadomie) jakas I jeden (5) [BZ, ZMB, Tecz, KS] D zn.
czynnosc: Sierce me je o barzo pakac licz. gowny, odpowiadajacy liczbie
[List, 115, 6]. D gram. czas., ps. kon. I -o- 1: I uczyni wieczor a z jutra dzien
|| -e- ? stpol., srpol. kon. I -e , -esz; dk. jeden [BZ I, 71, 7]. Jednegociem Syna
D formy tekstowe: ja cz. przesz. lp. miaa [ZMB, 180, 7]. O tych, ktorzy pod
3. os. r. m. D etym. pie. *em-; ps. jana stoja choragwia [KS, 124, 1]. D for-
*(j)e ti, *(j)}mo brac, chwytac; og- my tekstowe: jedno B. lp. r. n. D etym.
sow. stczes. jieti, jmu, czes. jmout ps. *(j)ed-in{ || *(j)ed}n{; ogsow.
ujac, chwycic, ros. dial. jat zaczac, czes. jeden, jedna, ros. odn, odna,
sowen. jeti zaczac, scs. je ti, imo bug. edn, edna, scs. jedin{. D rozwoj:
~
ujac, chwycic (por. lit. i mti wziac, w j. pol. nie wyste puje spodziewane
chwycic; otrzymac, zaczac, stprus. mt *jedzien; jeden wyrownane do form
wziac, ac. emere kupowac, naby- pozostaych przypadkow, z jerem w po-
wac, zjednywac). D rozwoj: ps. *je ti zycji sabej, po zaniku ktorego zmie k-
? stpol. *ja
ci ? stpol., srpol. ja c; dzis czone d ulego dyspalatalizacji.
wyraz ksiazk.; zachoway sie tylko D por. II jeden, I jedno, II jedno.
formy bezok., cz. przesz. i im. bier- AK
nego; dawna odm. zachowana w czas. II jeden (10) [Kgn, ZB, LA] D zn. jakis,
przedr. poja c, odjac, zaja
c; fraz. ja
c sie
pewien: A takoc wie c oni szlic do
do pracy, ore za wziac sie do pracy, do jednego domu pospolnego byli [Kgn II,
ore za. 37, 92]. Zywot jednego swie tego (...)
D por. odjac, podjac, przyjac, sjac, Czte w jednych ksie gach o nim [LA,
wziac. 173, 9]. D gram. zaimek nieokreslony.
WD
D formy tekstowe: jedno M., B. lp. r. n.,
jechac, jachac (2) [List, ZB] D zn. jedna M. lp. r. z. D rozwoj: obecne juz
poruszac sie konno albo na wozie: w ps. przesunie cie semantyczne od
Gdy chciaem na suzbe ot ciebie pewien do jeden spowodowao,
jachac precz [List, 114, 2]. <G>otow ciesm ze wyraz sta sie
liczebnikiem, zacho-
z wami jechac, gdziekoli chcecie [ZB I, wujac jednak slady pierwotnego za-
31, 9]. D gram. czas., ps. kon. I -o- || -e- imkowego znaczenia.
? pol. kon. I -e , -esz; ndk. D etym. D por. I jeden.
pie. *oi -sa-; ps. *eX ati || *jaX ati (iter.
AK
57 jen
I jedno (3) [Sota, LA] D zn. jedynie, we l tumaczy sie dwoma czynnikami:
wyacznie, tylko: Za to sie ma kazdy nierzadkim przejsciem j- ? l- oraz
wziac,/ Otozywszy jedno swac [Sota, wpywem bliskoznacznych pol. le, lada
189, 62]. Ktorej jedno be dziesz chciec / *le, *leda, por. scs. e-le, jele ledwie,
[LA, 174, 42]. D gram. przysow. D etym. z trudem.
AK
dawny M., B. lp. r. n. licz. ps.
*(j)ed}n{ jeden jako przysowek jele (1) [ZMB] D zn. zaim. liczebny,
(i spojnik) nie tylko w j. pol. takze pytajny jak wiele, ile: Prosciez
w czes. jen, stczes. jedno, duz. jano, Boga, wy mie i zadne maciory,/ By
guz. jeno, ukr. dial. ono (/ *adno, wam nad dziatkami nie byy takie
*jed}no), bug. edno. D rozwoj: wyste- pozory,/ Jele ja nieboga ninie dzis
puje w XIVXVII w., cze sto po zmia- zezrzaa [ZMB, 180, 34]. D etym. ps. *jele
nach fonetycznych jako jeno, ino, jano. / rdzen zaimkowy *je- (ten sam, co
D por. II jedno. w zaim. wzgle dnym *j}ze, *jeze, *jaze)
AK + part. *-le; dokadnych odpowiedni-
II jedno (2) [Sota, ZMB] D zn. spojnik kow sow. brak ros. ele ledwo,
wprowadzajacy przeciwstawne tresci bug. ele w koncu, przeciez, scs. jele
tylko; tylko co: Nie mam ani be de
ledwo. D rozwoj: ps. *jele ? stpol.
miec jinego,/ Jedno ciebie, Synu, na ile (w XV w. tez jile i pierw. jele);
krzyzu rozbitego [ZMB, 180, 38]. I ot nich postac ile to hiperyzm wobec panuja-
wszytke dobroc mamy;/ Jedno na to cej w stpol. tendencji do obnizania
sami dbajmy [Sota, 190, 88]. D rozwoj: artykulacji sam. wysokich przed l, .
adwerbizacja dawnego M., B. lp. r. n. D por. jen.
JG
licz. ps. *(j)edin{ jeden jest kon-
tekstowa, a dalsza zmiana przysow. na jen (238) [B, Ksw, Pfl, RsP, RsK, Kgn,
spojnik spowodowana szykiem wy- Sota, KS, ZB, BZ, LA, Tecz, RP, Satyra,
razow w zdaniu. Ppu] D zn. 1. zaim. anaforyczny
D por. I jedno. on: Ale w Swie tem Pisani cztwiora-
AK kim ludziem, pobudzaje je, mo<wi
jedwo (1) [Satyra] D zn. ledwie, z trud- Bog> wszemogacy [Ksw II, 11, 9]. 2. zaim.
noscia: A robia silno obudnie:/ Jedwo wzgle dny ktory: Bogosawiony
wynida pod poudnie [Satyra, 191, 6]. maz, jen jest nie szed po radzie nie-
D gram. przysow. D etym. ps. zozenie miosciwych [Pfl I, 17, 1]. 3. zaim.
*jed-{va ledwie, z trudem; pierw- wzgle dno-nawiazujacy a ten, ten to,
szym czonem jest part. pochodzenia ten wasnie: Przez <slepego> dobrze
zaimkowego *jed- (obecna tez w licz. sie
znamionuja. O jemze pisze swie ty
*jed-in{), o funkcji wzmacniajacej, ukasz [Ksw II, 11, 18]. D formy tekstowe:
uogolniajacej, uwydatniajacej nieokres- lp.: jenze(c) M. r. m., niego, go, jego(z)
lonosc; drugi czon stanowi part. *va D. r. m., n., jemu(z), mu, niemn(z) C.
ledwie, zaledwie, skoro, jak tylko; r. m., n., jego, go, ji, nan B. r. m., je B.
ogsow. czes. jedva ledwie, z wielka r. n., jim, nim, jimzec N. r. m., jemze,
bieda (obok tego tez ledwa), strus. niem Msc. r. m., n., nim Msc. r. m., jez
ed{va, jed}va ledwie, z trudem, do- M. r. n., jaz M. r. z., je, jej(ze), niej D.
piero co, ros. edva, sch. jedva. D roz- r. z., jej C. r. z., nie
, ja
(z) B. r. z., nia
N.
woj: wystepuje w XVXVI w., zasta- r. z.; lm.: jiz M. r. m., jez M. r. z., jich,
pione forma ledwo, w ktorej nagoso- nich D. r. m., jich D. r. z., jim, nim C,
jestli 58
r. m., n., z., jich, nich B. r. m., z., je(z) jemu || niemu w pozycji nieakcento-
B. r. m., z., nie B. r. n., nimi, jimi(z) N. wanej.
r. m., n., nichze Msc. r. m. D etym. ps. D por. iz, on, -ze.
*j}; ogsow. czes. liter. jenz, jez JG
ktory, strus. ize, jaze, jeze ktory, jestli (2) [Park, RP] D zn. jesli, jeze-
sch.-cs. ize, scs. ize, jaze, jeze ktory. li: Wstan, mistrzu, otpowiedz, jestli
D rozwoj: w wyrazie nastapia wokali- umiesz [RP, 197, 81]. D gram. spojnik
zacja jeru napie tego } ? i; daw. formy wprowadzajacy zdanie okolicznikowe
M. lp. ji, ja, je zastapione juz w naj- warunku. D etym. w j. stpol. w XIV
dawniejszych zabytkach stpol. forma- i pierwszej poowie XV w. jest li jest
mi M. lp. zaim. on; zachowane jedynie zestawieniem syntaktycznym czy jest,
w poaczeniu z part. -ze albo -z jako skadajacym sie z 3. os. lp. cz. ter. jest
jize, jaze, jeze, a r. m. takze w postaci (w stpol. tez obok jesc) od czas. byc (/
rozszerzonej part. *-n{ jen (/ *j}-n{, ps. *byti) i partykuy pytajnej li (/ ps.
por. ten / *t{-n{), jenze, w funkcji *li czy / pie. *lei); wskutek cze s-
przede wszystkim zaim. wzgle dnego tego uzywania staje sie spojnikiem
ktory; obocznosc jim nim, jej warunkowym; pod wpywem j. pol.
niej, jimi nimi itd. to wynik absorpcji tak tez w innych, sasiednich j. sow.
i perintegracji morfologicznej, czyli czes. jestlize, ludowe i pot. jestli spojnik
wchonie cia -n wystepujacego w wygo- pytajny czy, dial. moraw. jesli, esli,
sie przyimkow *k{n, *s{n, *v{n przez sc. jestli, jestlize (przest.), duz. dawne
nagos zaim., a naste pnie przeprowa- jesli, ros. esli, ukr. dial. jesly. D rozwoj:
dzenia wtornej granicy morfologicznej, wyste puje od poowy XV do pierwszej
np. *k{n + *jemu ? k + niemu; arch. poowy XVI w. (sporadycznie jeszcze
postac B. lp. r. m. ji (/ ps. *j}) zostaa w XVII w.), zastapione swa poja-
zastapiona ostatecznie w XVI w. wiajaca sie z koncem XV w., po-
formami D. lp. jego, go, w zwiazku wszechna w XVI w. nowsza postacia
z wytworzeniem sie kat. zywotnosci jesli (po uproszczeniach fonetycznych).
niezywotnosci, dawny B. zachowa sie D por. byc.
m.in. w formach: wen (/ *v{n + *j{), AK
zen (/ *s{n + *j{); obocznosc postaci jeszcze (3) [Kgn, Sota, Tecz] D zn.
Msc. lp. r. m. niem nim spowodo- uwydatnia wyzszy stopien intensyw-
wana jest, rozpocze tym w XV w., pro- nosci czasowej, przestrzennej, iloscio-
cesem mieszania konc. N. (-ym, -im) wej i jakosciowej nadal, dalej, ciagle:
i Msc. (-em) r. m. i n., zakonczonym Alec dzisia jeszcze pewniejsze nowiny
w XX w. (1936 r. reforma ortogra- sac ony nam byy przez posa niebie-
ficzna PAU) wprowadzeniem w obu skiego przyniesiony [Kgn II, 35, 16]. Mnogi
przyp. i rodzajach pierw. konc. N.; D. jeszcze pod dzwirzmi be dzie [Sota, 189,
lp. r. z. ma postac je (stpol. je / ps. 43]. Juz ci jich sze<s>c sieczono, jeszcze
*jeje) oraz jej z konc. -ej zapozyczona na tem mao [Tecz, 194, 19]. D gram. przy-
z form C. i Msc. lp. r. z.; B. lp. r. z. ja sow. D etym. ps. przysow. *esce, *jes-
ma nietypowa konc. -a , zas po przyim- ce; ogsow. czes. jeste, ros. esce, scs.
kach powszechna dla zaim. do XIX w. jeste.
konc. -e (/ ps. *-o): nie ; formy go, mu BT
to enklityki, ktore powstay w wyniku jesc (4) [Kgn, Sota, LA] D zn. posilac
redukcji form penych jego || niego, sie
, spozywac posiek: Wtorec przy-
59 jimie
rodzenie jest to we zewe, iz gdyz sie on domosci o nieprzyjacielu; fraz. za-
chce odmodzic, tedyc wie c on je sie
gna c, dostac, wzia
c je
zyka zasie
g-
gorzkie korzenie [Kgn VI, 40, 12]. Za czwar- nac, dostac wiadomosci.
tym pielgrzymi jedli [LA, 173, 21]. D gram. JG
czas., ps. kon. V atem. ? pol. kon. IV jic zob. ic.
WD
-em, -esz; ndk. D formy tekstowe:
jedzmy tr. rozk. lm. 1. os. D etym. pie. jimiec zob. miec.
WD
*ed-ti, *ed-m} jesc; ps. *esti, *em}
? *jesti, *jem} ? *jasti, *jam} (za- jimie, imie (4) [Kgn, Park, ZB] D zn.
chowane w scs. i bug., por. tez jasa), imie wasne osob, plemion, zwierzat,
w innych j. wtornie (j)e- wedug form obiektow geograficznych, swiat, na-
przedrostkowych typu *iz-esti, *s{n- zwisko, nazwa: Pisz jee w jimie Boze
-esti; ogsow. czes. jst, jm, duz, jesc, tako,/Jezem ci napisa jako [Park, 109,
jem, ros. est, em, sch. je sti, je dem, scs. 33]. D gram. rzecz., ps. dekl. -n- ? pol.
jasti, jam} (por. stprus. st jesc, lit. dekl. n. D formy tekstowe: imie M. lp.
esti zrec; jesc, ac. edere, niem. D etym. ps. *jime ; ogsow. czes.
essen). D rozwoj: ps. *(j)esti ? stpol. jmeno, ros. mja, sch. ime, scs. ime .
*jesci ? stpol., srpol. jesc. D rozwoj: ps. *jime ? stpol. jima ?
D por. jaso, najesc sie . srpol. ime
; zanik protetycznego j-;
WD
dawny temat zachowany w formach
jezdzac przyp. zaleznych: imienia, imieniu itd.;
jezdzay (1) [Sota] D zn. byway w swie- fraz. w imie czyjes, w imieniu kogos
cie: Bo czego nie wie doma chowany,/ w zaste pstwie kogos, powoujac sie
To mu powie jezdzay [Sota, 189, 55]. na kogos, z pomoca kogos, imie
D gram. im. cz. przesz. czynny, odm. rozsawic stac sie
znanym, przekrzcic
zoz. D etym. od czas. jezdzac (/ ps. sie
, przezwac sie imieniem przybrac
*ezdjati, iter. do *ezditi). D rozwoj: w tym sobie czyje miano, nazwe , podszywac
zn. i w XVI w.; antonim wyrazu domowy sie pod kogo, z ktorych wynika, ze
ten, co w domu siedzi. imie nie jest zwyka nazwa osobowa,
WD
lecz stanowi cze sc osobowosci czo-
jezdzay zob. jezdzac.
WD wieka, stad momentom przeomowym
jezyk (1) [Park] D zn. mowa okreslo- w zyciu towarzyszy cze sto zmiana
nego narodu: Kto chce pisac dosko- imienia, np. przy slubach zakonnych;
nale/ Je zyk polski i tez prawie,/ Umiej w spoeczenstwach pierwotnych imie
obiecado moje [Park, 108, 2]. D gram. stanowio podstawowa nazwe czowie-
rzecz., ps. dekl. -o- ? pol. dekl. m. ka, miao charakter sakralny i gine o
h h
D etym. pie. *dng u- || *dng ua- ? ps.
wraz ze smiercia wasciciela; imiona
*(j)ezyk{ ? stpol. ja zyk ? srpol. je
zyk; miay charakter wrozebny, zyczacy,
ogsow. czes. jazyk, ros. jazyk, sch. niosy pomyslna wrozbe dla nowo na-
jezik, scs. je
zyk{ (por. ac. lingua, niem. rodzonego dziecka, np. Wojciech nie-
Zunge). D rozwoj: pierw. forma *(j)e zy chaj be dzie pociecha wojow, Bogumi
nalezaa do rzecz. u-tematowych, po oby by Bogu miy; w spoeczen-
rozszerzeniu suf. ps. *-k{ przesza do stwach cywilizowanych, w duzych aglo-
tematow na -o-; w stpol. terminologii meracjach miejskich imiona stopnio-
wojskowej od XIV w. m.in. je zyk wo zatracay swoj sakralny, osobisty
jeniec schwytany do powzie cia wia- charakter; samo imie nie wystarczao
jiny 60
juz do identyfikacji osoby; w Grecji do 1]. D gram. przym., odm. zoz. D formy
imienia zacze to dodawac imie ojca tekstowe: jistego D. lp. r. m.; jistej D. lp.
oraz nazwe gminy, w Rzymie nazwe r. z.; jiste B. lm. r. z.; jiste M. lp. r. n.
rodu, nazwe bocznej gae zi rodu, cza- D etym. pie. *d-to- / *id ten; ps.
sami przydomek; w kre gu kultury za- *j}st{(j}) ten sam; ogsow. czes.
chodnioeuropejskiej mie dzy XXV w. jisty pewny, oczywisty, ros. styj
(w Polsce mie dzy XIIIXVIII w.) szczery, rzeczywisty, prawdziwy, sch.
wyksztacio sie nazwisko, be dace swo- st ten sam, scs. ist{ ten sam (por.
~
istego rodzaju komentarzem do imie- ot. sts prawdziwy, szczery, was-
nia; wspoczesnie nazwe szczegoowa ciwy). D rozwoj: ps. *j}st{j} ? stpol.
czowieka, suzaca do jego identyfika- jisty ? stpol., srpol. isty; w j. stpol.
cji w obre bie spoeczenstwa, stanowi wyraz funkcjonowa w zn. wspomnia-
imie wraz z nazwiskiem. ny, rzeczony, przekonany, niemaja-
JG
cy watpliwosci, prawdziwy, niewatp-
jiny, iny (2) [Ksw, ZB] D zn. zaim. liwy, gowny, podstawowy; wyparty
przymiotny, wskazujacy nie ten (taki) przez forme istny w XVII w.
sam, nie ten wymieniony, pozostay: IS
Zawierne niczs jinego kromie czowie- jsroda (1) [List] D zn. trzeci, srodkowy
ka grzesznego we zych skutcech prze- dzien tygodnia: Dano w Szamotulech
spiewajacego [Ksw II, 11, 28]. Ini nie- we jsrode [List, 115, 15]. D gram. rzecz.
mocni, slepi i chromi przez jego ps. dekl. -a- ? pol. dekl. z. D etym.
prosbe uzdrowieni byli [ZB I, 31, 15]. pie. *kerd- || *kr des srodek, wnetrze,
D etym. ps. *in{j} jeden, inny; og- serce ps. *serd-a osrodek, jadro
sow. czes. jiny, ros. inoj tez nie- czegos; ogsow. czes. streda sro-
ktory, jakis, bug. dial. in, scs. in{. da, ros. sreda, przest. sereda, bug.
D rozwoj: stpol. postac pierw. to (j)iny, srjada sroda, scs. sreda srodek
wyjatkowo tez w formie rzeczowniko- (por. wsch. lit. serdis rdzen, osrodek,
wej (j)in, spotykana szczatkowo je- jadro, ot. se^ rde rdzen, srodek,
szcze w XVII w.; pierw. gw. maz. po- grec. karda serce, goc. harto ser-
stac (j)inny utworzona suf. przymiot- ce). D rozwoj: przedpol. *sreda ?
nikowym -ny, moze pod wpywem stpol. *sroda ? stpol. sroda || sroda
takich przym. jak dzienny, brzemienny; || jsroda; w stpol. i srpol. rozwoj grupy
zaswiadczona juz w XV w., takze sr w tym wyrazie wykazuje znaczne
w postaci obocznej (j)enny, powszech- zroznicowanie regionalne wlkp. sro-
nosc w j. ogpol. zyskaa dopiero pod da || stroda || jsroda, sl., kasz. stroda,
koniec XVIII w.; w XIVXV w. obok
?
mp. sroda, rsoda, sroda, maz. sroda
iny wyste powaa takze postac (j)inszy, npol. sroda; zapis jsroda to przykad
ktora w XVIXVIII w. dominuje jako rozsunie cia artykulacyjnego; zn. sroda
wyraz wlkp.-mp., uste pujac w koncu srodkowy dzien tygodnia rozwine o
mazowizmowi (j)inny, z zanikiem pre- sie prawdopodobnie pod wpywem
jotacji inny. stwniem. mittawecha.
JG D por. sierce.
jisty, isty (6) [Kgn, ZB, RsK] D zn. ten IW-G
sam: Tedy wie c ten to jisty krol jest jutrze (1) [Kgn] D zn. nazajutrz: Iz ci
sie
by nan rozniewa [Kgn VI, 40, 23]. jutrze prz<y>dzie do nas miy Kryst,
Teda uzrzewszy to ci jisci owcy [ZB I 30, coz ci on was ma swa smiercia odkupic
61 kaki
[Kgn II, 35, 16]. D gram. przysow. D etym. inne przyimki (do, dla, na, z powodu);
od rzecz. jutro. od XVII w. k zanika, wyste pujac tylko
D por. z jutra. w wyrazach typu gwoli (/ k woli),
BT grzeczny (przym. od wyr. g rzeczy /
juz, juze (8) [Pfl, Ppu, ZB, ZMB, Tecz, k rzeczy); ku dzis przest. o ograniczo-
RP, Kgn] D zn. part. wzmacniajaca: nym zakresie stosowania; obie postaci
A juz krolowie rozumiejcie, nauczcie przyimka do dzis obecne w gwarach,
sie, czso sadzicie ziemie [Pfl II, 17, 10]. Juz por. np. k sobie zawoanie na konia.
widze , iz mie bog nie zapomnia [ZB I, AK
kakoc, kakocby, kakockoli (3) [Kgn] wy. D etym. ps. przysow. *kamo do-
D zn. spojnik wprowadzajacy zdania kad (/ ps. *k{, *ka, *ko + przyr.
podrze dne: 1. przedmiotowe ze: *-mo); podobne formacje: ps. *samo,
Alec we wtore niedzieli jescie wy byli *tamo, *ovamo; poaczenie z part.
syszeli, kakoc on w dzien sadny na sad wzmacniajaca -c. D rozwoj: wyste
puje
przydzie [ Kgn II, 35, 10]. 2. z funkcja tylko w j. stpol.
porownawcza: Nasz Kryst miy jest D por. -ci.
BT
on swe swie te ap<osto>y temu to
naucza by, kakocby oni na te<m> to kapan (1) [Tecz] D zn. duchowny,
swiecie miedzy krzescijany bydlic mieli ksiadz: Swiatosci nizacz nie mieli,
[Kgn VI, 40, 2]. 3. przyzwolenia mimo
kapany poranili [Tecz, 193, 9]. D gram.
ze: Kakockoli jest on Jozef w to by rzecz., pol. dekl. m. D etym. zap. czes.
kaplan / srwniem. kapellan duchow-
wierzy, izec Maryja miaac jest ona
ny w ogole / srac. capellanus du-
syna porodzic bya a dziewica zostac,
chowny peniacy obowiazki przy kap-
a wszegdymci Jozef podug obyczaja
licy (/ od srac. capella kaplica);
niewiesciego ku je porodzeniu jest ci
por. duz. kapan, z pol. br. kapan,
on by dwie babce wezwa [Kgn II, 37, 100].
strus. kaplan, sowen. kaplan, rus.-cs.
D etym. forma zoz. z zaimka kako (ps
kaplan{. D rozwoj: juz na gruncie niem.
*kako) i partyku -c, by, -koli; part.
rozszerzono zn., z duchownego pe-
*koli w ps. miaa charakter uogolnia- niacego obowiazki przy kaplicy na
jacy i wzmacniajacy, w j. stpol. tylko duchownego w ogole; w XVI w. wraz
w zabytkach mp. i wlkp. D rozwoj: wy- z rozwojem ruchu reformacyjnego
stepuje tylko w j. stpol. pojawiaja sie
dazenia do unikania tego
D por. aczkolic, -ci, czsokoli, gdzie- wyrazu, zastepowanego m.in. przez
koli, jakokoli, ktokoli. pastora i ministra; srac. capellanus
BT
zosta zapozyczony jeszcze raz okoo
kakocby zob. kakoc. XV w. w postaci kapelan i oznacza
BT
poczatkowo kapana nadwornego, za-
kakockoli zob. kakoc.
BT wiadujacego kaplica, a nastepnie jego
kamien (1) [Park] D zn. gaz, odam
zn. ulego rozszerzeniu na kapan pe-
skalny: Jako kamieen, tako kaptuur,/ niacy swe obowiazki w wojsku, w roz-
Pisan bedzie przez k i kuur [Park, 108, 17]. nych zakadach.
JG
D gram. rzecz., ps. dekl. -n- ? pol.
kaptur (1) [Park] D zn. nakrycie gowy
dekl. m. D etym. ps. *kamy (kamene);
chroniace przed deszczem i zimnem:
ogsow. czes. kamen, ros. kamen, Jako kamieen, tako kaptuur,/ Pisan
sowen. kamen, scs. kamy. D rozwoj: bedzie przez k i kuur [Park, 108, 17].
w j. pol. nie ma kontynuacji ps. formy D gram. rzecz., pol. dekl. m. D etym.
M. lp. *kamy; w jego funkcji wyste puje praw. zap. ac. captura apanie, o-
B. lp. kamien (/ ps. *kamen}); wienie, stad pierw. zn. nakrycie
w j. srpol. obok kamien pojawia sie gowy mnicha i nakrycie gowy lub
kamin w zwiazku z eN ? iN. oczu, nakadane niektorym ptakom,
JG
zwierzetom, por. np. stczes. kaptur,
kamoc (1) [Ksw] D zn. gdzie: Po-
moraw. dial. kaptur, z pol. br. kap-
spieszycie sie , a kamoc na <s>... dziec tur.
[Ksw IV, 12, 8]. D gram. przysow. zaimko- JG
63 kazdy
karmienie (1) [Sota] D zn. pokarm, kazania nie przestaja a cuda wielika
pozywienie: Nie ma talerza karmie- czyni [ZB, 31, 10]. D gram. rzecz., ps.
niu swemu,/ Ezby ji ukroi drugiemu dekl. -jo- ? pol. dekl. n. D etym.
[Sota, 188, 22]. D gram. rzecz., ps. dekl. ps. *kazan}je (/ *kazati kazac +
-jo- ? pol. dekl. n. D etym. ps. *-an}je) por. czes. kazan, ukr.-cs.
*kr men}je / *kr miti + *-en}je, por. kazannja, kazan}. D rozwoj: ps. *ka-
czes. krmiti, ros. kormt, sowen. zan}je ? stpol. kazane ? srpol. kazane
krmiti, scs. kormlu karmie mlekiem. || kazani, npol. kazane ? kazane;
D rozwoj: ps. *kr men}je ? stpol. pierw. kazanie to mowienie, przema-
karmene ? srpol. karmene || karmeni; wianie, mowa, a takze rozkaz, pole-
wyraz ten w zn. pokarm znany tylko cenie, od XIV w. pojawia sie zn. rel.
w stpol., od XVI w. tylko w zn. (moze pod wpywem czes. kazani),
dawanie, dostarczanie pokarmu, zy- wyrazne dopiero w XVI w.
wienie, zywienie niemowlat was- D por. kazac, przykazanie.
JG
nym mlekiem.
D por. nakarmic, pokarm, pokar- kazn (1) [Pfl] D zn. przykazanie, prze-
mienie. pis poste powania religijno-etyczne-
JG go: Ale ja postawion jesm krol od
kazac (5) [RsP, RsK, Kgn, ZB] D zn. niego na Syjon gorze swie tej jego,
polecic, rozkazac, zarzadzic: Dru- przepowiadaje kazn jego [Pfl II, 17, 6].
giego dnia kaza ji prze<d> sie przy- D gram. rzecz., ps. dekl. -i- ? pol.
wiesc [ZB II, 31, 21]. D gram. czas., ps. dekl. z. D etym. ps. *kazn} / *ka-
kon. III -jo- || -je- ? pol. kon. II -e , zati + *-n}; ogsow. guz. kaznja
-esz; ndk. D formy tekstowe: kaze im. nakaz, rozkaz, przykazanie, ros.
cz. ter. czynny, odm. prosta. D etym. kazn stracenie, egzekucja, me ka,
w zwiazku z pie. *kuek- || *kuok-
udre ka, sch. kazna kara. D rozwoj:
byszczec pokazywac sie , widziec; ps. *kazn} ? stpol. kazn ? srpol.
ps. *kazati; ogsow. czes. kazat kazn ? npol. kazn; w powyzszym zn.
miec kazanie, gosic, rozkazywac, jest to archaizm.
ukr. kazaty mowic, rozkazywac, sch. D por. kazac, kazanie, pokaznienie,
kazati powiedziec, scs. kazati po- skazac.
JG
kazac, wyjasnic; wspomniec. D roz-
woj: ps. *kazati ? stpol. *kazaci ? kazdy, kozdy (16) [Ksw, Sota, Park, KS,
stpol., srpol. kazac, w stpol. poswiad- BZ, RP, Satyra] D zn. zaim. przymiotny
czony takze w znaczeniach mowic, upowszechniajacy wszelki bez wy-
gosic, nauczac, umozliwiac widze- jatku: Mnimac kazdy czowiek pra-
nie; z odmiany prostej im. przetrwaa wie,/ By by prostak na postawie,/ Boc
tylko forma kaza c (dawny B. lp. r. m.), sie zda jako pra<wy> woek,/ Alec jest
ktora przeksztacia sie w j. srpol. w im. chytrzy pachoek [Satyra, 191, 23]. D formy
przysow. wspo. tekstowe: lp.: kozdy M. r. m., kazdego
D por. kazn, pokazowac, pokaznie- D., B. r. m., kazdemu C. r. m., kazda
nie, przykazac, przykazanie, ska- M. r. z., kazda B. r. z., kazde M., B. r.
zac, ukazac sie. n. D etym. ps. *k{z}de || *k{z}do ?
AP pn.sow. *kaz}d{j} || *koz}d{j} /
kazanie (1) [ZB] D zn. mowienie, zaimkowy rdzen pytajny *k{- + part.
przemawianie: Teda te caa droge
*-z}-do || *-z}-de w funkcji uogolniaja-
kaze 64
cej; wyraz pn.sow. czes. kazdy, duz. dzielen by <te>n czas s swym occem,
kuzdy || kozdy, ros. kazdyj, ukr. koznyj, kiedy mu <ko>nie pokradziony [RsP, 45,
kozen, kazdyj. D rozwoj: pn.sow. 29]. Czowiek grzeszny (...) i to uznaje,
*kaz}d{j} || *koz}d{j} ? stpol. kazdy kiegdy sgrzeszy, w kakie wrzemie
|| kozdy ? srpol. kazdy; pierw. zoze- sgrzeszy, kilkokroc sgrzeszy [Ksw IV,
nie z odmiennym czonem pierwszym 12, 15]. D gram. przysow. D etym. ps.
kogo-z}-do, komu-z}-do (tak w scs.); przysow. *k{g({)dy || *k{g({)da
postac pn.sow. z odmiennym czo- || *kog({)da utworzony ps. part.
nem drugim jest innowacja, a punktem *-g({)dy || *-g({)da od pie. zaimkowe-
wyjscia tej formy byy prawdopodob- go rdzenia *kuo-; ogsow. stczes.
nie przeksztacenia w przyp. zalez- kehdy, ros. dial. kogdy, scs. kogda,
nych, np. D. *kogo-z}-do na *kogo- k{gda. D rozwoj: jeszcze w stpol. na
-z}-do-go, skad z dysymilacja pierwsze- skutek uproszczenia grupy spg. kiegdy
go -go *ko-z}-dogo; postac pierwszego ? kiedy.
czonu ka- || ko- niejasna; obie formy D por. gdy, gdzie.
kazdy i kozdy zaswiadczone od XIV w.; BT
kozdy (dzis dial.) wypierane z j. ogpol. kiegdy zob. kiedy.
od XVI w., byc moze pod wpywem BT
czes. kazdy; prawdopodobnie pierw. kierz (1) [Satyra] D zn. krzak, krzew:
zn. tego zaim. to ktokolwiek. Szedw do chrosta, za krzem lezy,/
D por. gdzie, kto, ze. Nierycho zasie wybiezy [Satyra, 191, 21].
JG D gram. rzecz., ps. dekl. -jo- ? pol.
kaze zob. kazac. dekl. m. D etym. pn.ps. *k{rj} ?
AP
*k{r}; zach.sow. i wsch.sow. czes.
kciec zob. chciec. ker, sc. ker, ros. dial. kor korzen,
WD
rus.-cs. k{r}. D rozwoj: pn.ps. *k{r}
kes (2) [Sota] D zn. kawaek, nieduza ? stpol. *ker ? stpol., srpol. ker;
czesc: Panny! na to sie trzymajcie,/ w XV w. takze bob kierz drzewo
Mae ke sy przed sie krajcie [Sota, 189, laurowe; w XVIII w. wyraz przest.,
71]. D gram. rzecz., ps. dekl. -o- ? pol. dzis arch. i dial. (maz., mp. i sl.).
dekl. m. D formy tekstowe: ke sa D. lp. JG
D etym. pie. *kond-so-s ? ps. *kos{; kij (1) [ZB] D zn. pre
t drewniany,
pol. ke s spokrewniony z cze sc; ogsow. laska, paka: Rozgniewaw sie se dzia,
czes. kus, ros. kus, sch. kus, scs. kos{. przykaza ji kijmi bic, a zbiwszy zasie
D rozwoj: ps. *kos{ ? stpol. ka s ? w ciemnice wsadzic [ZB, 32, 26]. D gram.
srpol. ke s; w stpol. kes oznacza ka- rzecz., ps. dekl. -jo- ? pol. dekl. m.
waek czegos, nie tylko jedzenia, np. D etym. pie. *ku-jo; ps. *kyj}; ogsow.
kes drogi, ke s czasu, o ke
s o wos, czes. kyj, ros. kij, bug. dial. kij, scs.
o troche . kyj}. D rozwoj: ps. *kyj} ? stpol. kyj ?
D por. cze sc. stpol., srpol. kij.
JG JG
kiedy, kiegdy (3) [Ppu, RsP, Ksw] D zn. kilkokroc (1) [Ksw] D zn. zaim. li-
w jakim czasie: Przyjmijcie pokaz- czebny, wzgledny ile razy, wiele razy,
nienie, aby sie kiedy nie rozgniewa jak cze
sto: I to uznaje, kiegdy sgrze-
gospodzin i zginiecie z drogi prawej szy, w kakie wrzemie sgrzeszy, kil-
[Ppu II, 53, 12]. <Jak>o Swie
tosaw nie kokroc sgrzeszy [Ksw IV, 12, 16]. D etym.
65 kamac
ps. *kolikort{ / *koliko || *kol}ko (/ ps. *-}nik{); por. czes. klenot, sc.
(M. r. n. zaim. pytajnego *kolik{ jak klenot.
wielki) + *kort{ raz; ogsow. sc. JG
kolko, br. kolki, sowen. koliko, scs. klektac (1) [Satyra] D zn. uderzac,
kolik{ jak wielki, koliko ile; czes. stukac, koatac, omotac: Stoji na
dwa krat, ukr. stokrat, sowen. deset- roli, w lemiesz klekce:/ Rzekomoc
krat, scs. krat{, kraty raz, -kroc. mu pug orac nie chce [Satyra, 191, 17].
D rozwoj: na gruncie pol. ps. *kol}ko D gram. czas., ps. kon. III -jo- || -je- ?
? stpol. kielko (pod wpywem jele, stpol. kon. II -e , -esz; ndk. D etym.
tele) ? srpol. kilko (na wzor obocz- pn.ps. *klek{tati || *kleg{tati; wyste -
nosci jele || ile, tele || tyle zaswiadczone puje w j. zach.sow. i wsch.sow. czes.
do poczatku XIX w.); postac kilka (od klektat, ukr. klektaty (por. lit. klegeti
XVI w.) jest forma jednego z przyp. klekotac, ge gac, ot. klegat krzy-
zaleznych kilko M. lp. r. n.) zakonczo- czec, ge gac, ac. clango krakac);
nych na -a (D. lp.; M., B. lm.); kroc wyraz dzwkn., por. o gosie bociana
dodawane do licz. oznacza powta- pol. i br. kle! kle!, kasz. klek! klek!;
rzanie sie , zwielokrotnianie czegos, oboczne klekotac. D rozwoj: pn.ps.
np. dwakroc dwa razy, stokroc sto *klek{tati ? stpol. *klektaci ? stpol.
kl ektac ? srpol. klektac; obecnie
razy; w XVIII w. pojawia sie forma
przest., klekotac zywotne do dzis.
lm. krocie wielka ilosc czegos, np. AP
pieniedzy; w XIX w. w zn. przen. klin (1) [Satyra] D zn. pasko zaostrzo-
droga, kochana osoba, skarb, a tak- ny kawa drewna lub metalu do rozu-
ze w przeklenstwach, np. do kroc pywania drzewa, uszczelniania uchwy-
tysie
cy katow. tu: Namysem potraci kliny,/ Biezy do
D por. jele. chrosta po jiny [Satyra, 191, 19]. D gram.
JG
rzecz., ps. dekl. -o- ? pol. dekl. m.
klac (1) [RsP] D zn. zorzeczyc, prze-
D etym. ps. *k{lin{; ogsow. czes.
klinac: A o to niej przez prawa i przez kln, ros. klin, sowen. kln., scs. klin{.
winy kla [RsK, 48, 14]. D gram. czas., ps. D rozwoj: w stpol. rozszerzenie pierw.
kon. I -o- || -e- ? pol. kon. II -e , -esz; zn. wyrazu narze dzie do rozupywa-
ndk. D etym. ps. *kle ti, kl}no; ogsow. nia ? przedmiot podobny kszta-
czes. klt, ros. kljast, scs. kleti (por. tem, klinowaty, np. poa szaty, ka-
ot. daw. klentet przeklinac, gr. klo- wa chleba, trojkatna dziaka grun-
nos zamieszanie, zgiek bitewny). tu, od XVI w. klinowaty szyk bojowy
D rozwoj: ps. *kleti ? stpol. *kla
ci ? oddziau jazdy.
stpol. kla
c; ? srpol. kla c. JG
WD
kamac (1) [Tecz] D zn. zwodzic,
klejnotnik (1) [RsP] D zn. czonek oszukiwac, mowic nieprawde : Ka-
tego samego rodu, majacy ten sam macie, chopi, jako psi [Tecz, 194, 16].
herb: Je drzej jest nasz brat, nasz D gram. czas., ps. kon. III -jo- || -je- ?
klejnotnik i z naszej krwie wyszed stpol., srpol. kon. IV -am, -asz ? npol.
[RsP, 45, 42]. D gram. rzecz., pol. dekl. m. kon. II -e -esz; ndk. D etym. ps.
D etym. derywat od stpol. klejnot || kle- *klamati; ogsow. o pierwotnym zna-
not herb, znak rodowy (/ srwniem. czeniu chwiac sie , kiwac sie
, zataczac
kleinot, kleinat drobiazg artystycznie zachowanym w sowen. klamati,
sie
wykonany; herb kraju, miasta) + -nik sch. klamati; ze zmieniona samogoska
kodnik 66
czes. klimat drzemac, serb. klimati gradacja zn.: pierw. wysoki urzednik
kiwac sie, zasypiac (por. stind. kla- ksiaze
cy ? zamozny wolny chop
myati, klamati sabnie, staje sie zme- ? chop, wiesniak; w XX w. pot.
czony, klamah osabienie, zme cze- kmiotek to pogardliwie o mezczyznie
nie, ac. calumnia faszywe oskarze- pochodzacym ze wsi, niezbyt rozgar-
nie, oszczerstwo). D rozwoj: ps. *kla- nie
tym, nieobytym.
JG
mati ? stpol. *kamaci ? stpol., srpol.
kamac; w dobie staropolskiej wyraz kochac sie (2) [Ksw] D zn. znajdowac
pojawi sie
w nowym znaczeniu mowic w kim, czym przyjemnosc, miec upo-
nieprawde obok uzywanego w tym dobanie do kogos, czegos: Lezacy sa,
znaczeniu gac / ps. *l{gati. jiz sie
w g<rze>sze kochaja [Ksw II, 11, 12].
AP D gram. czas., ps. kon. III -jo- || -je- ?
kodnik (1) [Ksw] D zn. wiezien zakuty pol. kon. IV -am, -asz; ndk. D etym.
w kode = dyby: Grzesznik <w grze- pn.ps. *koX ati o pierwotnym zna-
szech za>pieklony jesc jako kodnik czeniu dotykac; obecnie zach.sow.
w ciemnicy skowany [Ksw II, 11, 35]. i wsch.sow. czes. kochat se, ukr.
D gram. rzecz., ps. dekl. -o- ? pol. kochatysja. D rozwoj: ps. *koX ati ?
dekl. m. D etym. ps. *koldnik{ (od stpol. *koX aci ? stpol., srpol. koX ac;
rzecz. *kolda koda + *-}nik{) ? w stpol. i srpol. z zaimkiem zwrotnym
zach.sow. *klodnik{; ros. przest. ko- kochac sie ma zakres znaczeniowy
lodnik. D rozwoj: koda to pierw. cos szerszy niz obecnie: cieszyc sie, we-
rozszczepionego, odcie tego, naste
p- selic sie, podobac sie, byc przy-
jemnym; w XVIXVII w. licznie
nie pien drzewa i rozne przedmioty
poswiadczone zn. konkretne: rozras-
z wydrazonego pnia, w tym dyby pien
tac sie , rozwijac sie
(o roslinach),
z otworami do zamykania nog wie z-
z prefiksami wykochac sie bujnie wy-
nia, stad kodnik to dosownie wie -
rosnac, skochac sie rozmnozyc sie ,
zien zakuty w kode .
JG rozrosnac sie; rzadziej bez zaimka
zwrotnego kochac dogadzac, sprzy-
kmiec (2) [RsP, Satyra] D zn. chop
jac, rozweselac, sprawiac komus
poddany we wosciach szlacheckich
przyjemnosc, piescic.
lub duchownych, posiadacz gospodar- AP
stwa rolnego: Piotr przyja w sotysa ko (1) [Sota] D zn. gruby kij, pal,
role
, a kmiecia pusci precz [RsP, 44, 11]. drag: A mnogi idzie za sto,/ Sie dzie
D gram. rzecz., ps. dekl. -i- ? pol. za nim jako wo,/ Jakoby w ziemie
dekl. m. D formy tekstowe: kmiecie M. wetkna ko [Sota, 188, 21]. D gram.
lm. D etym. pzn.ps. *k{met} / srac. rzecz., ps. dekl. -o- ? pol. dekl. m.
comes towarzysz panujacego albo D etym. ps. *kol{ odupany kawa
wodza, osoba nalezaca do orszaku pa- drzewa; ogsow. czes. kul, ukr. kil,
nujacego, wtornie o wyzszych i niz- sowen. ko, scs. kol{. D rozwoj: w wy-
szych urze dnikach; w niektorych razie zaszo wzduzenie zaste pcze o po
j. sow. czes. arch. kmet kmiec, zaniku jeru w wygosie, a naste pnie
chop, sc. ksiazk. kmet madry sta- sciesnienie; w XVI w. ko i rzadsze ko;
rzec, gowa rodu, ros. daw. kmet dzis w tym zn. pierw. dem. koek.
wolny mieszkaniec wsi, bug. kmet JG
wiejski starosta. D rozwoj: pzn.ps. koniec (3) [KS, RP] D zn. 1. miejsce,
*k{met} ? stpol. kmec; w j. pol. de- gdzie sie
jakas rzecz konczy, najdalszy
67 koscio
odcinek: Upad ci jej koniec nosa,/ o wadzy krolewskiej, wieniec,
Z oczu pynie krwawa rosa [RP, 196, 31]. Korona rdzenna Polska bez Litwy.
2. cel: Niektorzy (...) ni pod czyja JG
choragwia z naszej wojski stanowic sie korzen (2) [Kgn] D zn. bezlistna czesc
obykli, na ten koniec a k temu koncu, rosliny, rosnaca zwykle pod powierzch-
aby puszek, cwirdzy alibo wojennej nia ziemi: Gdyz sie on chce odmo-
strozej sie uwiarowali [KS, 124, 7] . dzic, tedyc wiec on je gorzkie korzenie
D gram. rzecz., ps. dekl. -jo- ? pol. [Kgn VI, 40, 12]. D gram. rzecz., ps. dekl.
dekl. m. D etym. pie. *-kon- || *-ken-; -n- ? pol. dekl. m. D etym. ps. *kore
ps. *kon}c} (/ przed III palat. ps. (*korene); jako rzecz. zbiorowy kon-
*kon}k{); ogsow. czes. konec, ukr. tynuuje ps. *koren}je / *koren- +
kinec, sch. konac, scs. kon}c}; spo- *-}je; ogsow. czes. koren, sc.
krewniony z pocza tek. D rozwoj: stpol. korenie, ros. koren, korene, bug.
konec ? srpol. konec. koren, scs. koren}. D rozwoj: ps. B. lp.
D por. poczac sie
, poczatek. *koren} ? stpol. koren ? srpol. koren
JG || koryn ? npol. koren ? koren.
kon (3) [RsP, KS] D zn. hodowlane JG
zwierze wierzchowe i pociagowe: kosa (2) [RP] D zn. narze
dzie do
Konie jich temu to podkomorzemu koszenia; tu: atrybut personifikowanej
za wine maja byc przydany [KS, 124, 17]. smierci: Ma kosa wisz, trawe siecze,/
D gram. rzecz., ps. dekl. -jo- ? pol. Przed nia nikt nie uciecze [RP, 197, 79].
dekl. m. D etym. ps. *konj} ? ps. D gram. rzecz., ps. dekl. -a- ? pol.
*kon}; ogsow. czes. kun, ros. kon, dekl. z. D formy tekstowe: kose B. lp.
sowen. konj, scs. kon}. D rozwoj: ps. D etym. pie. *kos-; ps. kosa; ogsow.
*kon} ? stpol. kon ? srpol. kon ? czes. kosa, ros. kosa, sowen. kosa, scs.
npol. kon; w j. srpol. formy typu kon kosa.
JG
powszechne; w wyniku hiperpopraw-
nosci w stosunku do dial. ludowych koscio (3) [Ksw, Te cz, RP] D zn.
usuniete z j. ogolnego; w j. pol. funk- swiatynia: Idziecha, pospieszycha
cjonuje w zn. podst. i przen., np. figu- sie do kos<cio>a na modlitwe [Ksw I,
ra w szachach. 10, 4]. D gram. rzecz., pol. dekl. m.
JG D formy tekstowe: kosciele Msc. lp.
korona (1) [Sota] D zn. ktos wyroz- D etym. zap. stczes. kostel swiatynia
niajacy sie
zaletami, szczegolnie god- / stwniem. kastel / ac. castellum
ny, ozdoba swojego otoczenia: Boc miejsce obwarowane, zamek, twier-
jest korona csna pani;/ Przepasc by dza (/ dem. od ac. castrum oboz
mu, kto ja gani [Sota, 190, 99]. D gram. warowny); wyraz rzadki w innych
rzecz., pol. dekl. z. D etym. ac. corona j. sow. sc. kostol, z pol. ros. kostjol
wieniec z naturalnych lub sztucznych swiatynia rzymskokatolicka. D roz-
kwiatow i lisci, zwaszcza ze zota; woj: stczes. kostel ? stpol. kosco ?
diadem; zap. ogsow. sc. koruna, srpol. kosco; etymologicznie koscio
ros. krona, sowen. krona, scs. kruna. to maa twierdza taka nazwa dla
D rozwoj: w pol. zn. podst. uroczysty swiatyni tumaczy sie tym, ze pierwsze
ubior gowy, oznaczajacy wysoka koscioy cze sto obwarowywano, przy-
wadze , dostojenstwo, albo uznanie stosowywano do funkcji obronnych;
i chwae; takze zn. przen. od XV w. pierw. zn. wyrazu swiatynia w ogole
kosc 68
zawezio sie
do swiatynia rzymskoka- ucha, kraj odzienia oraz w zn. we z-
tolicka (XIVXVI w.), wypierajac, szym, wyspecjalizowanym kraniec ja-
wystepujaca pierw. w tym samym zn., kiejs przestrzeni, jakiegos obszaru,
cerkiew; z tego samego ac. zroda por. kraj puszczy, kraj morza; wyste
po-
wyraz kasztel grod, zamek, twierdza, wanie w takich kontekstach doprowa-
zapozyczony w XV w. za posrednic- dzio juz w okresie stpol. do przejscia
twem niem. Kastell. od nazwy cze sci przedmiotu linia
JG
graniczna jakiejs przestrzeni do na-
kosc (3) [ZB, ZMB, RP] D zn. 1. czesc zwy jego caosci sama przestrzen,
szkieletu: Sprochniao we mnie ciao por. nasz kraj; u schyku XVIII w. tresc
i moje wszytki kosci [ZMB, 180, 31]. ogolniejsza nabraa charakteru fraz.,
2. osc rybia: Synowi kosc rybia por. kraj szaty, kraj swiata.
w gardle uwie za [ZB, 31, 12]. D gram. D por. krajac, ukroic.
rzecz., ps. dekl. -i- ? pol. dekl. z. JG
D etym. pie. *ost-; ps. *kost}; ogsow. krajac (1) [Sota] D zn. ciac, rozcinac,
czes. kost, ros. kost, sowen. kost, scs. ucinac nozem albo nozycami: Panny!
kost}. D rozwoj: ps. *kost} ? stpol. (...) Mae ke sy przed sie krajcie [Sota,
kosc. 189, 71]. D gram. czas., ps. kon. III -jo-
JG
|| -je- ? pol. kon. II -e , -esz; ndk.
kot (1) [RP] D zn. zwierze domowe:
D etym. ps. *krajati (iter. wobec ps.
Rzuce c sie
jak kot na myszy,/ Az twe
*krojiti); ogsow. czes. krajet, ukr.
zko wdyszy [RP, 197, 65]. D gram.
sirce cie
rzecz., pol. dekl. m. D etym. ps. *kot{; krajaty, sowen. krajati (por. lit. skrti
wczesniejsza etym. niejasna: albo zap. dzielic, oddzielac, ot. krijat ob-
ac. cattus, albo germ. kat-; wyste puje dzierac skore). D rozwoj: ps. *krajati
w niektorych j. sow. czes. dial. kot, ? stpol. *krajaci ? stpol., srpol. kra-
sc. dial. kot, ros. kot, ukr. kit, bug. jac; w polszczyznie poswiadczony od
dial. kot (por. ang. cat, hol. kat, niem. XV w.; w XVIXVIII w. pojawiaja sie
Katze). D rozwoj: wyraz poswiadczony takze znaczenia przenosne bolesnie
w pol. od XV w. w kilku zn.: kocur, przeszywac, rozdzierac, przygotowy-
zajac, worek na pieniadze, futro wac skrycie, knuc; krajac sie roz-
z ebkiem i apkami noszone na szyi. dzierac sie
, pekac, por. serce sie
kraje.
JG D por. ukrawac, ukroic, kraj.
AP
kozdy zob. kazdy.
JG krakowianin (1) [Tecz] D zn. miesz-
kraj (2) [Pfl, Ppu] D zn. terytorium kaniec Krakowa: A jacy to zli ludzie
obje
te granicami, okreg: Dam ci po- mieszczanie krakowianie [Tecz, 193, 1].
gany w dziedzicstwo twoje, i w trzy- D gram. rzecz., pol. dekl. m. D etym.
manie twoje kraje ziemskie [Pfl II, 17, 8]. stpol. krakowianin / Krakow + -anin
D gram. rzecz., ps. dekl. -jo- ? pol. (/ ps. *-janin{).
dekl. m. D etym. ps. *kraj} / *krojiti JG
woj: w XIVXVII w. wyste puje obok krwawy (4) [ZMB, RP] D zn. 1. cechu-
kromia, wtornie (od XV w.) krom jacy sie
obecnoscia krwi, zakrwawio-
z czestym zanikiem samogoski w wy- ny: Z oczu pynie krwawa rosa [RP, 196,
gosie; wychodzi z uzycia w XIX w. 32]. 2. straszny, cie zki, okrutny, bo-
AK lesny: Cie zka moja chwila, krwawa
krotki (1) [Park] D zn. niedugi; tu: godzin<a> [ZMB, 180, 11]. D gram. przym.,
wymawiany w sposob krotkotrway: odm. zoz. D etym. pie. *kru- || *kreu-
Aby pisa tak krotkie a,/ Aa sowito, mie so surowe, krwiste; *kr{vav{(j})
gdzie sie wzduzaa [Park, 108, 5]. D gram. zakrwawiony, zwiazany z krwia /
przym., odm. zoz. D etym. pie. *(s)kert- *kry, *kr{ve (B. *kr{v}) krwiste mie so
|| *(s)kort-u- ciac, odcinac; ps. ? krew; ogsow. czes. krvavy, sc.
*kort{k{(j}) odcie ty, skrocony ? ma- krvavy, guz. krawy, ros. krovavyj, ukr.
y, krotki ? *krot{k{(j}) || *korot{- kryvavyj, sowen. krvav, sch. krvav (por.
k{(j}) || *krat{k{(j}); ogsow. czes. awest. xru- surowe mie so, grec. krea
kratky, sc. kratky, duz. krotki, ros. mie so, srirl. cru, crau || cro krew,
~
korotkij, ukr. korotkyj, br. karotki, lit. kraujas krew, stprus. krawian
sch. kratak, sowen. kratek, mac. kratok krew, stind. kravh surowe mie so).
(por. lit. kartus gorzki, ac. curtus D rozwoj: w j. stpol. takze w zn. czer-
skrocony, obcie ty, hiszp. corto krot- wony oraz w wyrazeniu krwawa wina
ki, irl. cert may, stind. katu- ostry, kara za zabojstwo pacona rodzinie.
gryzacy). D rozwoj: zach.sow. *krot{- D por. krew, rozkrwawic.
k{j} ? stpol. *krotky ? stpol. krotki IS
? srpol. krotki; w j. stpol. takze w zn. kryc (1) [Kgn] D zn. chronic, chowac,
zwie zy; niewielki, saby, ktore za- zabezpieczac: Waz te to madrosc ma,
chowao sie w wyrazeniach: krotki ize gdyz ji chca zabic, tedyc wie c on
rozum, krotka pamie c. swa gowe kryje [Kgn VI, 40, 7]. D gram.
D por. na krotce. czas., ps. kon. III -jo- || -je- ? pol.
IS kon. II -e , -esz; ndk. D etym. ps.
krowa (1) [RsP] D zn. samica byda *kryti kasc jedno na drugie, przy-
domowego: Ta krowa, czso Czestko- krywac; z apofonia samogoski rdzen-
wi ukradziona, tej Jakusz uzytk<a> nie nej ps. *krov{ przykrycie, dach
ma [RsP, 45, 51]. D gram. rzecz., ps. dekl. (por. pokrowiec); ogsow. czes. kryt,
-a- ? pol. dekl. z. D etym. pie. *ker- ros. kryt, sowen. krti, scs. kryti (por.
rog, gowa; szczyt, wierzchoek; ps. lit. krauti nakadac, ukadac, ot.
~
*korva (/ *korv{ wo + *-a) ? kraut ukadac, adowac, grec. krypto
zach.sow. krova; ogsow. czes. krava, ukrywam, zasaniam, taje ). D rozwoj:
ros. korova, sowen. krava, scs. krava. ps. *kryti ? stpol. *kryci ? stpol.,
krystusow 72
postac oboczna ksienia z konc. M. lp. *k{to ? stpol. kto; zanik jeru w po-
-a- w wyniku wyrownania analogiczne- zycji sabej; w ps. N. zasza II palat.:
go do pozostaych rzecz. r. z. mie kkote- *cem} / *kem} / *koim}; jako
matowych, np. dusza; w wyrazie nasta- jedyny zaim., takze w postaci zaprze-
pio zawe zenie zn. ksiezna, wadczy- czonej nikt (/ ps. *ni-k{-to), zacho-
ni do wadczyni, przeozona klasz- wa odm. twardotematowa w D., C.
toru. i B.; w N. i Msc. pojawiy sie konc. -im
D por. ksiaze, ksiegi. (kim), -em (kiem) na wzor odm.
JG miekkotematowych zaim. i przym.;
ksiegi (4) [Ksw, BZ, LA, Ppu] D zn. od 1936 r. (reforma ortografii) formy
dzieo pisane: Czcie sie tako we ujednolicone (N., Msc. kim); forma B.
Ksiegach Se dskich [Ksw I, 10, 18]. D gram. tego zaim., odnoszacego sie zawsze do
rzecz., ps. dekl. -a- ? pol. dekl. z. istot zywych, bya od najwczesniejszej
D formy tekstowe: ksie gi M. lm. D etym. fazy rozwoju j. ps. wspolna z D.; tu
ps. *k{nigy, kyne gy; wyraz rodzimy zatem nalezy upatrywac genezy r. m.
zwiazany z podst. ps. *k{n{ koda, zyw. w j. sowianskich.
pien drzewa; pierw. zn. to drewnia- D por. ktokoli, ktole.
ne tabliczki, odcinki, odrzynki, na JG
ktorych ryto znaki mnemotechnicz- ktokoli (4) [Sota, RP] D zn. zaim.
ne, naste pnie litery, pismo, wresz- rzeczowny wzgle dno-nieokreslony
cie to, co zawiera pismo, ksiazka, ktokolwiek, ktos: Ktokoli czci zenska
dlatego pierw. wyraz mia tylko formy twarz,/ Matko Boza, ji tym odarz [Sota,
lm.; ogsow. guz. kniha, sc. kniha, 190, 104]. D formy tekstowe: kogokoli B.,
ros. knga, sowen. knjiga, scs. k{nigy w kiem (jesc) koli Msc. D etym. ps.
ksiazka. D rozwoj: zmiana formy lm. *k{tokoli / odmienny czon zaimkowy
ksie
gi na lp. ksie
ga nastapia w XVI w. *k{-to + part. *-koli w funkcji uogol-
i wynikaa z potrzeby odroznienia niajacej; ogsow. czes. kdokoli, rus.-
jednego egzemplarza od wielu; od cs. k{to koli, sowen. kdorkoli. D roz-
wyrazu ksie ga utworzono dem. ksia z- woj: ps. *k{tokoli ? stpol. ktokoli;
75 kur
zanik jeru w pozycji sabej; w tej r. mos., gdy zaim. uzyty jest jako przy-
funkcji takze ktole, ktokole, ktokolwie, dawka rzecz. osobowego lub z mysla
do dzis ktokolwiek. o takim rzecz.; w funkcji wzgle dnej
D por. aczkolic, czsokoli, gdziekoli, obok typowych dla najdawniejszych
jakokoli, kakockoli, kto. zabytkow jen, jenze; od II po. XVI w.
JG wyaczny w tej funkcji.
ktole (1) [Sota] D zn. zaim. rzeczowny D por. -ze.
wzgledno-nieokreslony ktokolwiek, JG
ktos: Podug dostatka tego,/ Ktole ktoryz zob. ktory.
JG
moze dostac czego [Sota, 188, 13]. D e-
tym. ps. *k{tole / odmienny czon ku zob. k.
AK
zaimkowy *k{-to + part. *le || *le
w funkcji uogolniajacej. D rozwoj: ps. kupic (1) [RsK] D zn. nabyc na was-
*k{tole ? stpol. ktole; zanik jeru w po- nosc za zapata: Jako wiemy i swiat-
zycji sabej. czymy, jako Piotr Hanzelbork kupi te
D por. kto, ktokoli, le.
czesc [RsK, 48, 19]. D gram. czas., ps. kon.
JG IV -jo- || -i- ? pol. kon. III -e , -isz;
ktory, ktoryz (8) [Ksw, Park, KS, BZ, dk. D etym. ps. *kupiti, pozyczka
Ppu] D zn. 1. zaim. wzgle
dny w uzy- z germ. *kaupon, *kaupjan trudzic
ciu przym.: I stworzy Bog wieloryby sie
handlem, kupiectwem, handlo-
i wszelka dusze zywna i ruchajaca, wac; ogsow. czes. koupit, ukr. ku-
ktora sa z siebie wody wyday [BZ, 71, 31]. pyty, sowen. kupiti, kupti, scs. kupiti.
2. zaim. wzgle dny uzyty osobowo: D rozwoj: ps. *kupiti ? stpol. *kupici
O tych, ktorzy nie pod jana stoja ? stpol., srpol. kupic.
choragwia [KS, 124, 1]. 3. zaim. pytajny D por. odkupic, wkupienie.
AP
kto, jaki: Na ktore? Na to, jez sam
zjawia [Ksw IV, 13, 23]. D formy tekstowe:
kur (1) [Park] D zn. kogut: Jako
kamieen, tako kaptuur,/ Pisan be dzie
ktorym N. lp. r. m., ktorymi N. lm. r. m.,
przez k i kuur [Park, 108, 18]. D gram.
ktorez B. lp. r. n. (/ ktore + part.
rzecz., ps. dekl. -o- ? pol. dekl. m.
wzmacniajaca -z), ktorzyz (/ ktorzy +
D etym. ps. *kur} nazwa dzwie kona-
part. wzmacniajaca -z) M. lm. r. m.
sladowcza, od wydawanego gosu;
D etym. pie. *kuo-tero- || *kuo-toro- ||
ogsow. czes. kur, ukr. dial. kur,
*kuo-tro- / rdzen zaimkowy *kuo- +
sowen. ku r, scs. kur{. D rozwoj: pierw.
przyr. *-tero- || *-toro- || *-tro- wyra- w j. pol. istniay dwie nazwy koguta
zajacy opozycje dwoch osob, przed- kur (dial. pn.) i kokot (Wlkp., Wie-
miotow; ps. *koter{ || *kotor{ || lunskie, Slask, zach. Mp.), kogut ||
*kotr{ postacie bez rdzennego -o- kohut, postac dial. znana dzis gw.
(stpol. ktory) wtorne pod wpywem ps. wsch. Mp. oraz j. duz., sc. i dial. ros.
*k{to; ogsow. sc. ktory, ros. kotoryj, i ukr., pojawia sie w XVI w. i stopnio-
mac. dial. kutri, scs. kotor{, kotoryj}, wo wypiera pierw. kura i kokota;
koteryj. D rozwoj: stpol. ktory ? ktory fraz. pierwszy, drugi, trzeci kur albo
? srpol. ktory ? npol. ktury; wzdu- pierwsze, drugie, trzecie kury pora,
zenie -o- pod wpywem spg. pootwar- kiedy pieja koguty, tj. ponoc, brzask
tej r; w formie M. lm. r. m. ktorzy, i swit i przys. Kur pieje, pogoda sie
ktorzyz pierw. konc. -i (? y po stward- chwieje.
niaym r) ograniczona wspoczesnie do JG
latac 76
w j. pn.sow. przym. przeja funkcje lezati (por. niem. liegen lezec, grec.
stopnia wyzszego do *dobr{, rugujac lechos oze, ac. lectus oze).
dawne *sulji, *unjii, *lucii, zachowane D rozwoj: ps. *lezati ? stpol. *lezeci
w stpol. imionach osobowych (Sulirad,
? stpol. lezec ? srpol. lezec, liczne
Unisaw). znaczenia przenosne, por. stpol. lezec
D por. dobry, lepiej. w grzesze trwac w grzechu, lezec
IS w ranach byc pogrzebanym, mienie
lewy (1) [Ksw] D zn. poozony po tej leza
ce majatek nieruchomy; srpol.
stronie ciaa co serce: Postawi prawa pienia dze leza
ce pieniadze odozo-
noge na morzy a le<wa na ziemi> [Ksw I, ne, lezec nad ksiegami sleczec nad
10, 15]. D gram. przym., odm. zoz. ksiegami; wspo. lezec odogiem byc
D etym. pie. *laiuo krzywy, zakrzywio-
niewykorzystanym, zaniedbanym;
ny; ps. *lev{(j}) lewy; ogsow. formy odm. zoz. im. cz. ter. czynnego
czes. levy, sc. lavy, ros. levyj, ukr. lvyj, przeksztaciy sie w j. srpol. w im.
sch. ljev, mac. lev, scs. lev{ (por. ac. przym. czynny.
laevus lewy, zakrzywiony, grec. lajos D por. lec, oze, poozyc.
lewy, ang. left lewy). D rozwoj: ps. AP
*lev{j} ? stpol. levy ? srpol. levy; lekac sie (2) [RP] D zn. bac sie
,
formy odm. prostej przym. zachoway odczuwac strach (przed czym): Cze-
w zwrotach z lewa z lewej strony
sie mu sie tako barzo le kasz? [RP, 196, 49].
(D. lp.), stpol. na lewie po lewej D gram. czas., ps. kon. III -jo- || -je- ?
stronie (Msc. lp.); juz w j. ps. pol. kon. IV -am, -asz; ndk. D formy
pojawio sie uzycie przen. w zn. tekstowe: le kaj sie tr. rozk. lp. 2. os.
negatywnym nieprawy, niesprawied- D etym. ps. *le kati (iter. wobec ps.
liwy (w opozycji do *prav{j} ? pol. *lekti przestraszyc sie ), po palatali-
pravy); w j. pol. rozwine y sie dalsze zn. zacji III takze *le cati; ogsow. duz.
przen., por. nielegalny od XVI w., lecas, ukr. lakatysja, sowen. lecati, scs.
stanowiacy niewasciwa, nieprawido- le
cati zastawiac sida. D rozwoj: ps.
wa strone np. sukna. *lekati ? stpol. *la kaci ? stpol. lkac
e
D por. prawy. ? srpol. le kac; pierwotne znaczenie
IS zginac, wypre zac, napinac, wtorne
lezacy zob. lezec. bac sie ; poswiadczony od XIV w.
AP
D por. przele knac sie.
lezec (8) [Ksw, RP, Satyra] D zn. 1. za- AP
chowac pozycje pozioma, byc na czyms lice (1) [RP] D zn. twarz, oblicze,
wyciagnie tym poziomo: Mowi to policzek: Chuda, blada, zote lice,/
sow<o Bog> albo siedzacym, albo szczy sie jako miednica [RP, 196, 30].
lezacym [Ksw II, 11, 10]. Leza wznak jako D gram. rzecz., ps. dekl. -jo- ? pol.
wia [RP, 196, 47]. 2. trwac, pozosta- dekl. n. D etym. pzn.ps. *lice (/ przed
wac: Swie ta Katerzyna nie mieszkaci III palat. *liko) prawdopodobnie
jesc staa, we zem nie lezaa [Ksw II, 11, utworzony od czas. ps. *liciti kszta-
31]. D gram. czas., ps. kon. IV -jo- || -i- towac, formowac, zdobic, byc po-
? pol. kon. III -e , -isz; ndk. D formy dobnym, byc widocznym; ogsow.
tekstowe: lezy cz. ter. lp. 3. os. D etym. czes. lice, ukr. lyce, sch. lice, scs. lice;
wcz.ps. *legeti ? ps. *lezati; ogsow. w j. pd.sow. i wsch.sow. szczatkowo
czes. lezet, ros. lezat, sowen. lezati, scs. zachowane postaci z -k-, por. ros. lik,
79 lubowac
mac. lik, liko. D rozwoj: pzn.ps. *lice rzecz. zbior. liscie (/ ps. *list}je),
? stpol. lice ? stpol., srpol. lice; dzis ktory przeja funkcje M. lm., zaste
pu-
czesto w postaci lico, typowej takze dla jac wczesniejsza forme listy (daw.
dial., notowanej wyjatkowo od XVI w.; B. lm.); postac lisc traci po XIV w.
od XIV w. wyraz poswiadczony w zn. zn. przen. dokument, pismo, wiado-
podst. twarz, oblicze, od XV w. po- mosc przekazane pisemnie do okres-
liczek; w XVXVI w. takze w zn. lonego adresata, zachowujac zn. kon-
przen. postac, ksztat, forma, osoba, kretne organ rosliny, w ktorym jest
zewne trzna powierzchnia roznych uzywana wymiennie z forma list do
przedmiotow; z wyrazem lice zwiazany po. XX w.; postac list lisc zacho-
m.in. policzek (/ *po-liczek) poowa wana m.in. w listopad, listek, bezlistny.
JG
lica.
D por. oblicze. lubosc (1) [List] D zn. askawosc,
JG zyczliwosc, miosc: Slubuje
twej mi-
lichota (1) [Ksw] D zn. zosc, zy osci nie zapominac, ale wsze dzie
poste pek, grzech: Jenze sie nie zada czesc a lubosc czynic [List, 115, 8].
przyjac lichot czowiecz<ych>? [Ksw IV, D gram. rzecz., ps. dekl. -i- ? pol.
13, 40]. D gram. rzecz., ps. dekl. -a- ? dekl. z. D etym. pie. *leubh-; pn.ps.
pol. dekl. z. D etym. ps. *liX ota / *ljubost} (/ *ljub{ miy, przyjemny,
*liX {, o maej wartosci, marny, ne dz- kochany (por. pol. luby) + *-ost}) ?
ny (por. pol. lichy) + *-ota; ogsow. pn.ps. *lubost} ? stpol. lubosc ?
stczes. lichota, ukr. dial. lychota, bug. srpol. lubosc; pn.sow. guz. lubosc,
dial. lichota, scs. lichota nieprawosc, czes. libost upodobanie, przyjemnosc,
zosc. D rozwoj: lichota w zn. zosc, zy zamiowanie, sc. lubost, ukr. lubist.
D rozwoj: wyraz przest., w j. stpol.
poste pek, grzech zaswiadczona w pol.
wystepowa takze w zn. przyjemnosc,
w XIVXVI w.; od XV w. tez utra-
zadowolenie, rozkosz oraz zadza,
pienie, udre ka, bieda, ubostwo, stad
namie tnosc, rozpusta; fraz. lubosc
lichota, lichotka ne dzarz, biedak.
JG czynic okazywac miosc, uwielbienie.
D por. lubowac, luby.
list (4) [Pfl, RsP, Ppu] D zn. 1. organ JG
rosliny, lisc: A list jego nie spadnie,
lubowac (2) [Ksw] D zn. znajdowac
i wszystko, czsokoli uczyni, przespieje
w kim, czym przyjemnosc, upodoba-
[Pfl I, 17, 4]. 2. dokument prawny cos
nie: Na be dace dobro nie gladaja, iz
utwierdzajacy albo potwierdzajacy: <w> wrzemiennem dobrze lubuja [Ksw II,
<Jako>m przy tem by, iz Mikoaj slubi
11, 16]. D gram. czas., ps. kon. III -jo- ||
mu list <wro>cic [RsP, 45, 43]. D gram.
-je- ? pol. kon. II -e , -esz; ndk.
rzecz., ps. dekl. -u- ? pol. dekl. m. D formy tekstowe: lubowa cz. przesz.
D etym. pie. *leist-u; ps. *list{ lisc;
lp. 3. os. D etym. pie. *leubh-; wcz.ps.
ogsow. czes. list lisc, list, ros. list *ljubovati derywat od ps. *ljub{ (?
lisc, list, mac. list lisc, list, scs. pol. luby); ogsow. guz. lubowac,
list{ lisc. D rozwoj: w j. stpol., obok ukr. lubuvatysja, sowen. ljubovati.
starszej formy list, pojawia sie w tych D rozwoj: ps. *lubovati ? stpol. *lubo-
samych zn.: organ rosliny, lisc, vaci ? stpol. lubovac ? srpol. lubo-
dokument, pismo, wiadomosc prze- vac.
kazane pisemnie do okreslonego adre- D por. lubosc, luby.
sata, postac lisc, derywowana od AP
luby 80
luby (1) [Sota] D zn. miy, przyjemny, suchajcie,/ Okrutnosc smirci poznaj-
drogi, kochany: Sie ga w mise prze cie! [RP, 195, 7]. D gram. rzecz., ps. dekl.
drugiego,/ Szukaje ke sa lubego [Sota, -i- ? pol. dekl. m. D formy tekstowe:
188, 33]. D gram. przym., odm. zoz. ludzi D. lm., ludziem C. lm. D etym. pie.
h
D etym. pie. *leub - lubic, kochac,
*leudh-i rosnac, wyrastac; ps. *ljud}-
pozadac; ps. *ljub{(j}) miy, przy- je (/ *ljud} + *-}je) ? ps. *lud}je ?
jemny, kochany; ogsow. czes. liby, stpol. luZe ? srpol. luZe || luZi; ogsow.
sc. luby, ros. ljuboj, ukr. lubyj, sowen.
czes. lide, ukr. ludy, sowen. ljudje,
lju b, scs. ljub{ (por. ac. libet, daw. scs. ljudije. D rozwoj: w okresie stpol.
lubet podoba (mi) sie , mam ochote , i srpol. bya tez w uzyciu forma lm.
stwniem. liob miy, kochany, niem. czowieki.
lieb) D rozwoj: w j. stpol. przym. wyste - D por. czowiek, lud.
JG
powa rowniez w dawnej postaci nie-
zozonej lub; w XIVXV w. funkcjo- ludzki (1) [RP] D zn. dotyczacy ludzi,
nowa takze w zn. rozmiowany, nalezacy do ludzi, ludziom wasciwy:
znajdujacy upodobanie w kims, czyms; Ku twej fay rozmnozeniu,/ Ku ludz-
pozadany; rozkoszny; w uzyciu rze- kiemu polepszeniu! [RP, 195, 6]. D gram.
czownikowym luby, luba od XVII w.; przym., odm. zoz. D etym. ps. *ljud}-
dzis wyraz przest. sk{(j}) / *ljud}je, ljud{; ogsow.
D por. lubosc, lubowac. czes. lidsky, sc. ludsky, ros. ljudskoj,
IS br. ludsk, bug. ljudski, sowen. lj^
ud-
lud (9) [Ksw, RsP, Kgn] D zn. 1. ludzie, ski, scs. ljud}sk{ (por. lit. liaudiskas
rod ludzki: Nie nasladujmy towarzy- ludowy, ot. laudisks ludzki).
stwa luda i krola bujnego [Ksw IV, 13, 37]. D rozwoj: ps. *l ud}sk{j} ? stpol.
2. o ludziach przynaleznych do po- *luZ sky ? stpol. luZ ky ? srpol. luZ ki;
szczegolnych narodow, plemion, po- od XV w. takze w zn. wasciwy szla-
kolen, krajow, religii: Usyszew to chetnym ludziom, humanitarny, mio-
krol Eze<chiasz> i wszyciek lud jego sierny, nalezacy do suzby, podda-
[Ksw I, 10, 4]. 3. lud poganski, poganie: nych, nie nasz, obcy.
Jenze anje... stapiw, prawi, anje Bozy D por. lud, ludzie.
IS
w zaste py poganskiego <krola, pobi
jesc> we sborze asyrskiem, to je po- lutosc (1) [RP] D zn. miosierdzie,
ganskiem, sto tysie cy<... ty>sie
cy i pie
c wspoczucie, skonnosc do wybacza-
tysiecy luda poganskiego [Ksw I, 10, 10]. nia: Wypie la zebra i kosci,/ Grozno
D gram. rzecz., ps. dekl. -o- ? pol. siecze przez lutosci [RP, 196, 42]. D gram.
dekl. m. D formy tekstowe: lud B. lp. rzecz., ps. dekl. -i- ? pol. dekl. z.
h
D etym. pie. *leu d -o-; ps. *ljud{
D etym. ps. *ljutost} (/ ps. *ljut{
ludzie ? *lud{; ogsow. sc. lud, srogi, okrutny, dziki, ostry + -ost})
ukr. lud, sowen. lj^ ud, scs. ljud{. D roz- ? ps. *lutost}; ogsow. guz. lutosc
woj: ps. *lud{ ? stpol. lud ? srpol. smutek, rzewnosc, czes. ltost wspo-
lud. czucie, litosc, ros. lutost srogosc,
D por. ludzie, ludzki. surowosc, wsciekosc, sch. ljutost
JG srogosc, surowosc, wsciekosc, scs.
ludzie (8) [Ksw, Pfl, Park, Tecz, RP, ljutost} srogosc, surowosc, wsciek-
Ppu] D zn. forma supletywna lm. osc. D rozwoj: ps. *lutost} ? stpol.
rzecz. czowiek: Wszytcy ludzie, po- lutosc ? srpol. lutosc; w wyrazie na-
81 owiec
stapio przesunie cie zn. od pierw. sro- zginac ? ps. *loka wygie cie, krzy-
gosc, surowosc, wsciekosc, poprzez wizna, zakret, zakole rzeki, teren poo-
bol, cierpienie i wreszcie poswiad- zony w zakolu rzeki (nad brzegiem
czone w stpol. wspoczucie, miosier- rzeki) porosniety trawa, niekiedy tez
dzie; od XVI w. pojawia sie postac zalesiony ? stpol. a
ka ? srpol. oka;
litosc pod wpywem czes.; ten sam przy- ogsow. duz. uka, ukr. luka, sowen.
miotnikowy rdzen lut- srogi, ostry loka, scs. loka zatoka, zalew, boto,
zachowa sie w nazwie miesiaca luty. bagno.
JG JG
lza (1) [ZMB] D zn. mozna, wolno: oktusza (1) [RP] D zn. kawa potna
Piciac bych ci daa,/ Ale nie lza do- uzywany zwykle jako przepaska; chus-
siac twego swie teg<o> ciaa [ZMB, 180, ta, pachta: Uzrza czowieka nagie-
25]. D gram. przysow. D etym. pochodzi go,/ Przyrodzenia niewiesciego,/ Ob-
z ps. rzecz. *l}ga, wskutek III palat. ? raza wielmi skaradego,/ oktuszaprze-
*l}dza || *l}za; cze ste z negacja, w zn. pasanego [RP, 196, 28]. D gram. rzecz.
przysow. takze ps. *ne-l}dze (jest{) r. z. D etym. zap. stczes. loktuse /
nielekko, nieatwo; ogsow. stczes. srwniem. lacken-tuch; sc. dial. loktusa
lze, czes. lze mozna, strus. ne-l}ze, pachta, chusta, czes. loktuska chus-
ros. nelzja, scs. l}dze (jest{) mozna, tka na gowe . D rozwoj: wyraz noto-
nel}dze, ne l}ze nie mozna. D rozwoj: wany w tekstach literackich okresu
ginie w npol., pozostaje rdzen w srpol.: M. Reja, W. Potockiego, W.
wyrazie ulga, nazwie miejscowej Lgota. Chroscinskiego; takze w Bibliach
BT
Radziwiowskiej, Leopolity, Gdan-
skiej; dzis w j. ogpol. archaizm; wy-
natka), oraz wulgaryzmach, ktore juz man (1) [KS] D zn. lennik, wasal:
w stpol. byy cze ste i uchodziy za Paknie li tacy dalej w naszej wojnie
szczegolnie obrazliwe, co wiazao sie
, beda nalezieni przez podkomorzego,
na zasadzie przeciwienstwa, z kultem pod ktory sa z jich many, maja nam
matki w polskiej wspolnocie etnicznej; byc poddani [KS, 124, 16]. D gram. rzecz.,
wyraz uleg degradacji stylistyczno- pol. dekl. m. D etym. zap. srwniem.
-znaczeniowej. (len-)man lennik, man czowiek,
D por. maciora, matka, matuchna. me zczyzna, do j. pol. wyraz dosta
JG sie
za posrednictwem czeskim (stczes.
majac zob. miec. man); w XVI w. notowany jest tez
AP w postaci leman. D rozwoj: w zwiazku
mao (2) [Sota, Tecz] D zn. niewiele, ze zmianami stosunkow spoecznych
nieduzo, troche : Ukrawaj cze sto wyraz, jak i formacje motywowane
a mao [Sota, 189, 72]. Jeszcze na tem (manstwo posiadanie ziemi na prawie
mao [Tecz, 194, 19]. D gram. przysow. lennym, manostwo zaleznosc, po-
D etym. pie. *(s)mal- || *(s)mal-; ps. winnosc lenna, podmanic zhodo-
*malo; ogsow. czes. malo, ros. malo, wac, przym. manski) w dobie srpol.
bug. mako, scs. malo; genetycznie M., wychodza z uzycia; czon -man zacho-
B. lp. r. n. odm. prostej przym.; w ps. wa sie w przeje
tych z j. niem. nazwach:
typ strukturalny przysow. na -o rzad- hetman, Herman.
ki, upowszechniony w j. sow. po za- WD
niku odm. rzeczownikowej przymiot- marnie (1) [Tecz] D zn. nedznie, licho,
nikow; tego typu przysow. rowniez bezcelowo: Boze sie go pozauj, czo-
w tekstach scs. jest niewiele, ale przy- wieka dobrego,/ Ize tako marnie
sow. mao jest juz w nich obecny. zszed od nierownia swojego [Tecz, 193,
D por. may. 5]. D gram. przysow. D etym. pierwot-
AK
nie Msc. lp. r. n. odm. prostej ps.
may (1) [Sota] D zn. niewielki, nie- przym. *mar}n{ urojony, bahy /
duzy: Panny! na to sie trzymajcie,/ czas. *mariti powodowac, ze cos sie
Mae ke sy przed sie krajcie [Sota, 189, ukazuje we snie, majaczy; przym. og-
71]. D gram. przym., odm. zoz. D etym. sow. czes. marny nadaremny, bez-
pie. *mol- || *mal- may; ps. skuteczny, bezcelowy, zbyteczny, nie-
*mal{(j}); ogsow. guz. may, czes. istotny, ukr. marnyj bezuzyteczny,
maly, sc. maly, ros. malyj, ukr. malj, bezskuteczny, bahy, daremny, proz-
br. maly, sch. mali, scs. mal{ (por. ac. ny, sowen. maren prozny, bahy.
~
malus zy, grec. melon drobne D rozwoj: w stpol. cze
ste w tum. biblij-
bydo, owce, stirl. ml zwierze , nych jako odpowiednik ac. vane, obok
goc. smals may, nieznaczny, niem. marnosc jako tumaczenie ac. vanitas.
schmal waski; szczupy, ang. small BT
may). D rozwoj: ps. *mal{j} ? matka (6) [B, Sota, ZMB] D zn. mama,
stpol. maly ? srpol. may; juz w j. stpol. mamusia: Twego syna gospodzina,
matuchna 84
matko zwolena, Maryja! [B, 163, 2]. tekstowe: ma drzy M. lm. r. m. D etym.
D gram. rzecz., ps. dekl. -a- ? pol. pie. *mondhro- zywy, zwawy; ps.
dekl. z. D formy tekstowe: matki D. lp., *modr{(j}); ogsow. guz. mudry,
matce C. lp., matke B. lp., matka N. lp. czes. moudry, sc. mudry, ros. mudryj,
D etym. ps. *mat{ka / *mat(i) (ma- ukr. mudrij, br. mudry, sch. mudar,
t-er-e) + *-{ka; ogsow. czes. matka, bug. madar, scs. modr{ (por. lit.
~
guz. matka krolowa pszczo, br. mandras, mandrus madry, zre czny,
maci, sch. majka, scs. mati (matere). ot. muodrs madry, zreczny, stwniem.
D rozwoj: od XV w. matka zaczyna muntar gorliwy, zwawy, rzeski, niem.
zatracac swoj pierw. hipokorystyczny munter zwawy, rzeski. D rozwoj:
odcien zn., neutralizuje sie zn. i staje ps. *modr{j} ? stpol. *ma dry ?
sie
nazwa podst., wypierajac w tej stpol., srpol. modry; formy odm. pros-
funkcji stpol. forme mac. tej przym. funkcjonoway jeszcze
D por. mac, maciora, matuchna. w XVI w.: Polak ma dr po szko-
JG
dzie (J. Kochanowski, Piesn V, ksie gi
matuchna (1) [List] D zn. pieszcz. mat- wtore).
ka: A prosze twej miosci, abys sie
D por. madrosc, me drzec.
mej matuchnie pokonia [List, 115, 14]. IS
D gram. rzecz., pol. dekl. z. D etym. maz (2) [Pfl, Ppu] D zn. czowiek
derywat stpol. mat- (/ ps. *mat(i) (me zczyzna) zacny, szlachetny, prawy,
(matere)) + -uchna (/ ps. *-uch{na dostojny: Bogosawiony maz, jen jest
/ *-uch{- + *-{na). D rozwoj: od nie szed po radzie niemiosciwych [Pfl I,
powstania formacja nacechowana hi-
17, 1]. D gram. rzecz., ps. dekl. -jo- ?
pokorystycznie; dzis majaca takze od-
pol. dekl. m. D etym. pie. *mang-jo-s ?
cien archaiczno-kolokwialny (dialek-
ps. *moz}; ogsow. czes. muz, ros.
talny).
muz, sch. muz, scs. moz}. D rozwoj: do
D por. mac, maciora, matka.
JG XVI/XVII w. wyraz ten mia zn. god-
madrosc (1) [Kgn] D zn. wiedza na- nosciowe me zczyzna szlachetny; od
byta przez nauke lub doswiadczenie po. XVII w. upowszechnio sie zn.
i umieje tnosc jej wykorzystania: Iz ci drugie mazonek dzis podst., neu-
na pirzwe waz te to madrosc ma, ize tralne stylistycznie; prymarne zn. god-
gdyz ji chca zabic, tedyc on swa gowe nosciowe wystepuje w tekstach pod-
kryje i szon<u>je, a o ciaoc on niczs niosych, por. ma z stanu, maz zaufa-
nie dba [Kgn VI, 40, 6]. D gram. rzecz., ps. nia, ma z opatrznosciowy.
dekl. -i- ? pol. dekl. z. D etym. pie. D por. me znie, mnogi.
JG
*mondhro-; ps. *modrost} (/ ps.
*modr{ madry + *-ost}); ogsow. mdy (1) [Ksw] D zn. saby, bezsilny,
czes. moudrost, ros. mudrost, sch. ne
dzny: W czem bujac moze nasze
mudrost, scs. modrost}. D rozwoj: stpol. mde czowieczstwo? [Ksw IV, 13, 43].
ma
drosc ? srpol. modrosc. D gram. przym., odm. zoz. D etym.
D por. madry, me drzec. pie. *mudh-; ps. *m{dl{(j}); ogsow.
JG guz. mody, czes. mdly, sc. mdly,
madry (3) [Ksw, Kgn] D zn. ma- ukr. mlosnij nudny, mdy, br. mlos-
jacy duzawiedze
, inteligentny: Ta so- ny mdawy, sowen. medel saby,
wa pisze madry Salomon [Ksw II, 11, 1]. mdy, sch. mltav gnusny, apatyczny
~
D gram. przym., odm. zoz. D formy (por. lit. mausti, maudziu drzec, cmic,
85 miasto
te
sknic). D rozwoj: ps. *m{dl{j} ? lub moralne: Izbychom na tem to
stpol., srpol. mdy; w j. stpol. funkcjo- swiecie niektora me ke
prze miego
nowaa rowniez forma odm. prostej Krysta cirpieli na naszem ciele [Kgn VI,
przym. med (/ *m{dl{), ktora zanika 40, 16]. 2. bol fizyczny zadawany
w dobie srpol.; pierwotne zn. saby, celowo jako akt represji, srodek wy-
bezsilny, por. mda biaogowa, ewo- muszenia zeznan, tortury: Nad swym,
luowao, dajac kilka nowych odcieni nad miym Synem krasnym,/ Iz on
znaczeniowych: niewyrazny, niky, cirpi me ki nie be dac w zadnej winie
np. mde kolory, bez smaku, np. [ZMB, 180, 36]. D gram. rzecz., ps. dekl.
mde jedzenie, przen. ckliwy, np. -a- ? pol. dekl. z. D formy tekstowe:
mda opowiesc. me ki D. lp., M. lm. D etym. pie. *monk-;
IS
ps. *moka ? stpol. ma ka ? srpol.
meczyc (1) [ZMB] D zn. torturowac, me ka; ogsow. czes. muka, ros.
zadawac me ki: Widze c niewiernego
muka, sch. muka, scs. moka. D rozwoj:
Zydowina,/ Iz on bije, me czy mego
zn. pierw. zwiazane z pie. rdzeniem
miego Syna [ZMB, 180, 13]. D gram. czas.,
*monk- to ucisk, gniecenie, rozdrab-
ps. kon. IV -jo- || -i- ? pol. kon. III
nianie, stad zn. wtorne tortury, utra-
-e
, -isz; ndk. D etym. pie. *monk-; ps.
pienie, udreczenie, poswiadczone
*monk-iti ? *mociti; ogsow. czes.
w XV w.
mucit, ukr. mucity, sch. mu citi, scs.
D por. me czyc.
mociti. D rozwoj: ps. *mociti ? stpol. JG
*ma
cici ? stpol., srpol. me cyc; zna-
meznie (1) [ZB] D zn. odwaznie,
czenie pierwotne uciskac, ugniatac,
bohatersko: Swie ty Baze<j> meznie
pozniej w stpol. rozszerzenie znacze-
zada cirzpienia prze J<e>zu Krysta
nia i metaforyzacja torturowac, kato-
[ZB II, 32, 33]. D gram. przysow. D etym.
wac, bic zadawac cierpienia fizyczne,
a wtornie moralne; to zn. stao sie pierwotnie Msc. lp. r. n. odm. prostej
podstawa parafrazy powodowac zme - przym. *moz}n{ / rzecz. *moz}; obok
czenie, trudzic, nuzyc, dokuczac. tego cze sty przym. *moz}sk{ me ski,
D por. me ka. odwazny; a takze *moz}stv}n{ me -
AP ski, me zny; formy przysow. w innych
medrzec (1) [RP] D zn. czowiek j. sow. brak. D rozwoj: w stpol. tum.
madry, uczony, mysliciel, filozof: psaterzy odpowiada ac. viriliter.
Polikarpus, tak wezwany,/ Medrzec D por. maz.
BT
wieliki, mistrz wybrany [RP, 196, 20].
D gram. rzecz., ps. dekl. -jo- ? pol. miasto (11) [Ksw, KS, ZB, BZ] D zn.
dekl. m. D etym. pie. *mondhro-; ps. 1. miejsce: Zgromadzcie sie wody,
*modr}c} / ps. *modr} madry + jez to pod niebem sa, w miasto jedno,
*-}c} (/ przed III palat. *-}k{); a ukaz sie
suchosc [BZ, 71, 12]. 2. mias-
ogsow. czes. mudrc, ros. mudrec, to, urbs: W tem to miescie Korro-
sch. mudrac, scs. modr}c}. D rozwoj: zaim [Ksw IV, 12, 12]. D gram. rzecz., ps.
ps. *modr}c} ? stpol. ma drec ? dekl. -o- ? pol. dekl. n. D formy
srpol. me
drec. tekstowe: miasto M. lp., miasta D. lp.,
D por. madry, madrosc. miestce B. lp. D etym. pie. *moi t-to ?
JG ps. *mesto; ogsow. czes. mesto, ukr.
meka (4) [Kgn, ZB, ZMB, RP] D zn. msto, bug. mjasto miejsce, scs. mes-
1. cierpienie fizyczne (np. choroba) to miejsce. D rozwoj: ps. *mesto ?
miec 86
stpol. masto; pierw. zn. stpol. miejsce, pol. kon. IV -am, -asz; ndk. D formy
obszar, przestrzen zyciowa nawia- tekstowe: mam cz. ter. lp. 1. os., masz
zywao do prymarnego zn. ps., por. 2. os., ma 3. os., macie lm. 2. os. maja
scs.; w tekstach stpol. od XIV w. || imaja 3. os.; mia || imia cz. przesz.
notowane sa oba zn., ale z czasem lp. 3. os. r. m., miaa || imiaa r. z.,
krystalizuje sie jako dominanta zn. mieli lm. 3. os.; be dziesz miec cz.
urbs, pod wpywem niem. Ort oz- przysz. lp. 2. os., be dzie miec 3. os.;
naczajacego miejsce i miejsco- jest bya miaa cz. zaprzesz. lp. 3. os.
wosc lub Statte miejsce i Stadt r. z.; mian im. cz. przesz. bierny M. lp.
miasto, ktore ugruntowuje sie w sr- r. m., odm. prosta. D etym. pie. *em-
pol.; pierw. zn. miejsce zachowao wziac, brac; ps. *j}meti, *j}mam}
sie
w derywatach, np. umiescic, za- miec, posiadac; ogsow. czes. mt,
miescic, przemiescic. mam, sc. mat, mam, guz. mec, mam,
D por. do tych miast, mieszczanin. ros. imet, imeju, ukr. maty, maju, sch.
JG
mati, imam, sowen. imeti, imam, scs.
miec, jimiec, imiec (63) [Ksw, Pfl, RsP, imeti, imejo || imam}. D rozwoj: w Ksw
RsK, Kgn, Sota, Park, KS, ZB, BZ, LA, wyacznie (j)imiec, cze ste w XV w.;
ZMB, Tecz, RP, Satyra] D zn. I w jednakze juz od XIV w. wyste puje
funkcji semantycznie samodzielnej: miec, ktore stopniowo do XVI w.
1. posiadac: A mia barzo wielki uzyskuje pozycje prymarna i staje sie
dwor,/ Procz panosz trzysta rycerzow dominanta; stpol. miec powstao w wy-
[LA, 173, 13]. Dziewica Maryja az pielu- niku zaniku nagosowego i- oraz fa-
szek dobrych <w to wrzemie> nie szywej dekompozycji w formach z ne-
jimiaa [Ksw IV, 13, 28]. 2. trzymac: gacja: ne imam (z akcentem na i) ?
Miecie oczy zawracajac,/ Grozna kose ni-mam ? ni mam.
w reku majac [RP, 196, 38]. 3. doznawac, D por. jac, miewac, ne mam.
odczuwac cos, tu we fraz. miec nizacz WD
(za nic) lekcewazyc: Wy, co jej nizacz miec sie (2) [ZB] D zn. znajdowac sie
nie macie,/ Przy skonaniu ja poznacie w okreslonym stanie, tu we fraz. miej
[RP, 195, 9]. D zn. II w funkcjach seman- sie dobrze: Miej sie dobrze, Bazeju,
tycznie niesamodzielnych (z bezok.), przyjacielu naszych bogow [ZB II, 32, 22].
zblizonych do funkcji czas. modalnych D rozwoj: pozdrowienie miej sie dobrze
i posikowych: 1. musiec; byc zobo- (Bazeju) jest tum. ac. gaude (Blasi);
wiazanym: Nasz Kryst miy jest on wspoczesnie jest uzywane w postaci
swe swie te apostoy temu to naucza konwencjonalnego pytania: jak sie
by, kakocby oni (...) miedzy krzesci- masz?, w gw. modziezowej skrocone
jany bydlic mieli [Kgn VI, 40, 3]. 2. moc: do sie masz, sie ma (bez intonacji
S Greglarem sie radzili, jakoby ji zabic wasciwej pytaniom).
mieli [Tecz, 194, 21]. 3. uzywane dla D zob. miec.
wyrazenia przyszosci w czasie prze- WD
szym: Ale kakockoli jest on Jozef miednica (1) [RP] D zn. naczynie
w to by wierzy, izec Maryja miaac w kolorze przypominajacym miedz,
jest ona syna porodzic bya a dziewica lsniace, byszczace: Chuda, blada,
zostac (...) ku je porodzeniu jest ci on zote lice,/ szczy sie jako miednica
by dwie babce wezwa [Kgn II, 37, 99]. [RP, 196, 30]. D gram. rzecz., ps. dekl. -i-
D gram. czas., ps. kon. III -jo- || -je- ? ? pol. dekl. z. D etym. ps. *med}nica
87 mieszkac
/ ps. *med} miedz + *-}n- (sufiks ludzie mieszczanie krakowianie [Tecz,
przymiotnikowy) + *-ica (/ przed 193, 1]. D gram. rzecz., pol. dekl. m.
III palat. ps. *-ika); por. stczes. mede- D etym. ps. *mest}jan{ / ps. *mes-
nice naczynie miedziane, guz. mje- t(o) + *-}j} + *-an{; ogsow. guz.
dzenca naczynie miedziane, ukr. mesccan, czes. mestan, br. mescann,
midnyca misa do mycia, zwykle meta- bug. mescanin. D rozwoj: w j. stpol.
lowa, strus. med}nica misa miedzia- obok wyrazu mieszczanin (/ stpol.
na. D rozwoj: zn. wyrazu ulego roz- mieszczan + suf. -in) forma oboczna
szerzeniu; w j. stpol. miednica to miescic mieszkaniec miasta, grodu
naczynie z miedzi, pozniej naczy- (/ ps. *mestic}); ewolucja zn. obu
nie w kolorze zblizonym do miedzi, form bya podporzadkowana ewolucji
przypominajacym miedz, wreszcie wyrazu miasto; dopoki dominowao
w okresie npol. naczynie w ksztacie zn. miejsce, dopoty miescic, mie-
duzej misy z metalu lub tworzywa szczanin miay zn. ten, ktory przeby-
sztucznego, suzace do mycia sie lub wa w danym miejscu; miejscowy;
zmywania. zmiana zn. wyrazu miasto na grod,
JG
miasto spowodowaa uksztatowanie
miedzy (8) [RsP, Kgn, List] D zn. mie
-
sie
zn. obywatel miejski.
dzy: Dziwne rzeczy, w miosci be dac,
D por. miasto.
pocze y sie miedzy nama [List, 114, 4]. JG
D gram. przyim. rzadzacy N. lub B. mieszkac, mieszkac (4) [Ksw, Kgn]
h
D etym. pie. *med -; ps. *medji Msc.
D zn. zwlekac, ociagac sie
: Swie
ta
lp. r. z. rzecz. *medja ? pol. miedza Katerzyna nie mieszkaci jesc staa, we
granica; ogsow. w funkcji wtornego zem nie lezaa [Ksw II, 11, 31]. Zawierne
przyimka czes. mezi, sc. medzi, ros. niczs by nam nie mieszkac, aleb<y> (...)
mezdu, sch. izmedju, medju, bug. zbawiciela i jego przyszcia poze dac
mezdu, scs. mezdu. D rozwoj: w j. stpol.
[Ksw IV, 12, 3]. D gram. czas., ps. kon.
tylko forma miedzy; wtorna nazalizacja
III -jo- || -je- ? stpol. kon. IV -am,
(dla odroznienia od rzecz. i pod wpy-
-asz; ndk. D etym. pochodzenie wyrazu
wem m) sporadycznie od XVI w.,
wyaczna od XVIII w. niejasne; jezeli rdzen pie. *mg- ||
AK meg-, to wyraz moze miec zwiazek
miedzwno (1) [Sota] D zn. sodko, z ps. *m}z}kati / *m}g} zmierzchac,
dobrze: A grabi sie w mise przod,/ Iz mglic lub z ps. *mesati; znaczeniem
mu miedzwno jako miod [Sota, 188, 25]. pierwotnym moze byc takze bawic
D gram. przysow. D etym. pierwotnie sie
, guzdrac, zwlekac, a podstawa
M., B. lp. r. n. odm. prostej ps. przym. mieszka, dem. od miedzwiedz; wyraz
*med}v{n{ miodowy utworzonego wyste puje w niektorych je zykach sow.
od rzecz *med{; w innych j. sow. brak. czes. meskat, sc. meskat, ros.
D rozwoj: wyste puje tylko w stpol., meskat, ukr. meskaty. D rozwoj: relik-
zachowana forma w n. miejscowych towa juz w stpol. forma im. cz. ter.
Miedzwna, Miedzwno, obecnie Miedz- czynnego M. lp. r. z. ulega skroceniu
na, Miedzno. mieszkaje ci ? mieszkaci, zwrot nie
D por. miod. mieszkaci jesc staa nie zwlekajac,
BT nie ociagajac sie; w stpol. czasownik
mieszczanin (1) [Tecz] D zn. obywa- notowany w naste pujacych znacze-
tel, mieszkaniec miasta: A jacy to zli niach: 1. przebywac gdzies, zyc;
miewac 88
wienie [Ksw IV, 12, 9]. 2. kochany, rzuca spojrzenia dookoa: Poziewa-
drogi: Nie bya ani be dzie nad cie jac, skrzyta ze
by;/ Miece oczy zawra-
jina mia [List, 115, 10]. D gram. przym., cajac,/ Grozna kose w reku majac [RP,
odm. zoz. D formy tekstowe: miy M. lp. 196, 37]. D gram. czas., ps. kon. I -o- ||
r. m.; mie M. lm. r. n. D etym. pie. *mi- -e- ? stpol. kon. I -e , -esz (miece
) ?
|| *mei - || *moi - (mozliwa tu kon-
srpol. kon. IV -am, -asz (miotam);
taminacja z pie. *bhil-, por. grec. filos); ndk. D etym. pie. *met-; ps. *metati
ps. *mil{(j}); ogsow. guz. miy, (iter. wobec *mesti / *metti); ogsow.
czes. mily, sc. mily, ros. mlyj, ukr. czes. metat, ukr. metati, sch. metati,
mylyj, br. mly, sowen. mil, bug. mil, scs. metati. D rozwoj: ps. *metati ?
scs. mil{ budzacy litosc (por. lit. stpol. *motaci ? stpol., srpol. motac;
melas, mylas, ot. mls, grec. melos liczne formacje z rdzeniem miot- ||
miy dar, stprus. mijls miy, kocha- miat-: przymiot, podmiot, wymiot(y),
ny). D rozwoj: ps. *mil{j} ? stpol., zamiatac, wymiatac.
srpol. miy; juz w j. stpol. takze w zn. D por. miota.
przyjemny, pociagajacy; przym. miy AP
by podstawa licznych imion stpol., miota (3) [Pfl, Kgn, Ppu] D zn. wiazka
por. Miodziad, Miowit, Bogumi gaazek suzaca do wymierzania chos-
(dwuczonowe), Milej (skrocone). ty: Wodac be dziesz nad nimi w miet-
D por. milejszy, miluczki, mio, mi- le zelaznej, a jako ssad zdunowy roz-
osc, miosciwy, miosnica, miowac, bijesz je [Pfl II, 17, 9]. D gram. rzecz., ps.
niemiosciwy, namilejszy. dekl. -a- ? pol. dekl. z. D formy
IS tekstowe: miotami N. lm. D etym. pie.
miod (1) [Sota] D zn. produkt wytwa- *met- (por. pol. miotac); ps. *met{la
rzany przez pszczoy, trzmiele itp. ze (/ ps. *metula); ogsow. czes.
sodkiej substancji zbieranej z kwia- metla, ros. meta, sch. metla, bug.
tow: A grabi sie
w mise
przod,/ Iz mu meta. D rozwoj: w j. stpol. obok formy
miedzwno jako miod [Sota, 188, 25]. M. lp. miota z przegosem e ? o,
D gram. rzecz., ps. dekl. -u- ? pol. utrzymywaa sie regionalnie (Mp.,
dekl. m. D etym. *pie. medh-u-; ps. Maz.) postac mieta, dzis dial.; Msc.
*med{; ogsow. czes. med, ukr. mid, lp. (w) mietle zachowuje prawidowa
med, bug. med, scs. med{. D rozwoj: postac bez przegosu e ? o przed hist.
ps. *med{ ? stpol. *mod{ ? stpol. miekka grupa -tl-, pozniejsza postac
mod ? srpol. mod; wyraz poswiad- miotle to wynik wyrownania analogicz-
czony w XIV w. w zn. podst. produkt nego do pozostaych form paradygma-
wytwarzany przez pszczoy, osy, na- tu; wyrazny zwiazek zn. z miotac,
poj z miodu; fraz., np. miec miod miesc (? zamiesc, wymiesc, zamiatac,
w ustach mowic pochlebstwa, ziemia wymiatac); zn. wyrazu ulego rozsze-
mlekiem i miodem pyna ca ziemia rzeniu od konkretnego przedmiotu
bardzo bogata, lgna c jak mucha do suzacego do wymierzania chosty do
miodu zmierzac do celu, na nic nie ogolnej nazwy narze dzia do zamiatania.
zwazajac. D por. miotac.
D por. miedzwno. JG
JGmisa (3) [Sota] D zn. 1. duza miska:
miotac (1) [RP] D zn. rzucac, ciskac, A pena mise nadrobi/ Jako on, cso
tu we fraz. miece oczy = miota oczy motyka robi [Sota, 188, 30]. 2. zawartosc
91 mnimac
misy, jedzenie: Ano wzdy widza, pie. *mold- || *moldh- || *meld- ||
gdzie csny siedzi,/ Kazdy ji suga *meldh- || *ml du- saby, miekki ?
nawiedzi,/ Wszystko jego dobre spra- dziecko; ps. *mold{(j}) ? *mlo-
wia,/ Lepsze misy przeden stawia [Sota, d{(j}) || *molod{(j}) || *mlad{(j});
189, 38]. D gram. rzecz., pol. dekl. z. ogsow. guz. mody, czes. mlady, sc.
D etym. pzn.ps. zap. ac. mesa (/ ac. mlady, ros. molodoj, molod, ukr.
mensa sto, naczynia stoowe); og- molodyj, br. malady, sowen. mlad,
sow. czes. msa, ros. msa, bug. sch. mlad, bug. mlad, scs. mlad{
msa, scs. misa. D rozwoj: w stpol. misa (por. ac. mollis mie
kki, grec. meldo-
jest okresleniem podst. dla duzego mai rozpuszczac sie, topniec, stprus.
naczynia kuchennego i stoowego; for- maldai dzieci, maldian zrebie ,
ma miska to pierw. dem. od misa, stang. meltan topniec, ang. melt
ktore w j. stpol. juz wyste puje w zn. topniec). D rozwoj: zach.sow. *mlo-
neutralnym, tozsamym ze zn. misy, ale d{j} ? stpol., srpol. mody.
jeszcze rzadko poswiadczonym przez D por. odmodzic.
IS
teksty stpol.; w tym okresie zn. podst.
formy miska, majacym najszerszy za- mniejszy (1) [BZ] D zn. bardzo may:
kres uzycia, jest czesc zbroi rycerskiej I uczyni Bog dwie swiecy wielicy:
okrywajaca ramie . swiato wie csze, aby dniu swiecio,
JG a swiato mniejsze, aby nocy swiecio
mistrz (3) [RP] D zn. czowiek wy- [BZ, 71, 25]. D gram. przym., supletywna
ksztacony, uczony, nauczyciel, czo- forma st. wyzszego od przym. may.
wiek z tytuem naukowym magistra: D etym. ps. *m}n}j}si (formacja utwo-
Polikarpus, tak wezwany,/ Me drzec rzona za pomoca przyr. -si); ogsow.
wieliki, mistrz wybrany [RP, 196, 20]. guz. mjensi, czes. mensi, sc. mensi,
D gram. rzecz., pol. dekl. m. D formy ros. mensij, ukr. mensyj, br. mensy,
tekstowe: mistrzu W. lp. D etym. stpol. sowen. manjsi, scs. m}n}si. D rozwoj:
zap. czes. mistr || mistr / srwniem. ps. *m}n}j}si ? stpol. *mnejsi ?
meister / ac. magister przeozony, stpol., srpol. mnejsy.
nauczyciel, doradca; por. guz. mister, D por. may, namniejszy.
sc. majster, br. majstar, sch. majstor; IS
posrednictwo czes. widoczne w pol. mnimac (3) [ZB, Tecz, Satyra] D zn.
i guz., w pozostaych j. formy zapozy- miec mysl, sadzic, uwazac, byc zda-
czone bezposrednio z niem. D rozwoj: nia: Swiety Bazej jemu rzek: wio,
zap. to wraz z oboczna forma majster mnimasz, by twe me ki mogy odjac
ugruntoway niezalezne od wpywow miosc boza, ja<z> jest ucwierdzona
czes. pozniejsze zap. z niem., np. w siercy me<m>? [ZB II, 32, 28]. D gram.
Kapellmeister (pol. kapelmistrz, kapel- czas., stpol. kon. II -e
, -esz (mnimaje)
majster), Konzermeister (pol. koncert- || kon. IV -am, -asz ? srpol. kon. IV
mistrz, koncertmajster), Wachmeister -am, -asz; ndk. D formy tekstowe: mni-
(pol. wachmistrz, wachmajster). malyscie cz. przesz. lm. 2. os. D etym.
JG pie. *men- umys, myslec, pamie tac
mody (2) [ZMB, RP] D zn. niestary: ? ps. *m}neti; ogsow. czes. mneti,
Pozauj mie
, stary, mody,/ Boc mi ros. mnit, sch. mn ti, scs. m}neti
przyszy krwawe gody [ZMB, 180, 5]. sadzic, myslec; pie. *me- miec,
D gram. przym., odm. zoz. D etym. posiadac ? ps. *j}meti. D rozwoj:
mnogi 92
ps. *m}neti ? stpol. *mneci ? stpol. Msciwojow cum uxore clara dzierzy
mnec; ps. *v{n + *j}meti ? stpol. sia moca to, co sie dziaem i ozem sie
*vnimaci ? stpol. vnimac; stpol. mnec dostaa Swie tochnie [RsK, 48, 2]. D gram.
)( stpol. vnimac ? stpol. mnimac ? rzecz., ps. dekl. -i- ? pol. dekl. z.
stpol., srpol. mnemac; kontynuantem D etym. pie. *mog-ti-s; ps. *mogt} ?
ps. *m}neti jest (zapo)mniec. *mokt} ? zach.sow. *moc}; ogsow.
D por. miec, pamie tac, upominac, czes. moc, sc. moc, ros. moc, bug.
wspomienac, wypominac. mosc, scs. most}. D rozwoj: zach.sow.
AP *moc} ? stpol. moc ? stpol., srpol.
mnogi (7) [Sota] D zn. liczny: moc; genetycznie ten sam rdzen, co
A mnogi jidzie za sto,/ Sie dzie za nim w czas. moc (/ ps. *mogti), moge .
jako ko [Sota, 188, 19]. D gram. przym., D por. niemoc, pomoc.
JG
odm. zoz. D formy tekstowe: mnogiego
B. lp. r. m.; mnoga N. lp. r. z. D etym. II moc (1) [Kgn] D zn. tu: miec wa-
pie. *mng- || *mang- obfity, liczny; runki do dziaania wypywajace z ko-
ps. *m{nog{(j}); ogsow. guz. rzystnych okolicznosci zewne trznych:
mnogi, czes. mnohy, sc. mnohy, ros. A gdyzci wie c Jozef z Maryja jesta ona
mnogij, ukr. mnog(o), sch. mno - bya do tego to miasta Betlehem
g(o), sowen. mnog, scs. m{nog{ licz- przysza, a tedy wie c oni nie moglic
ny, wielki (por. stind. magha- dar, sa miec nijedne gospody tamo byli [Kgn
podarunek, stirl. menicc obfity, cze s- II, 37, 91]. D gram. czas., ps. kon. I -o- ||
ty, goc. manags niejeden, liczny, -e- ? pol. kon. I -e , -esz; ndk. D etym.
stwniem. manag niejeden, liczny). pie. *mog- ? pie. *mog-tei ; ps. *mogti
D rozwoj: ps. *m{nog{j} ? stpol. (? *mokti); ogsow. duz. moc, ros.
*mnogy ? stpol., srpol. mnogi; wspo- moc, sowen. mo ci, scs. mosti. D rozwoj:
czesnie wyraz nacechowany stylistycz- ps. dial. *moci ? stpol. *moci ?
nie (patos) i chronologicznie przest.). stpol. moc ? srpol. moc; w wyniku pro-
D por. maz, rozmnozyc. cesow fonetycznych temat czas. potroj-
IS nie zalternowany (moc, mog-, moz-).
I moc (6) [Ksw, RsK, Sota, RP] D zn. D por. mocny, II pomoc, pomagac,
1. sia fizyczna i duchowa, wasci- wszemogacy.
AP
wosci zapewniajace przeprowadzenie
swej woli, pote ga: A wiem, praw<i>, mocniejszy (1) [Ksw] D zn. silniejszy
pwacie w moc Boga waszego [Ksw I, 10, od mocnego: A wiem, praw<i>, pwa-
cie w moc Boga waszego, wadzacy <sie
3] . 2. zdolnosc wywierania wpy-
s moca krola moc>niejszego [Ksw I, 10, 3].
wu, wywoywania skutkow, dziaanie,
D gram. przym., st. wyzszy od przym.
wpyw: Ktokoli csna matke ma,/
mocny. D etym. ps. *mokt}nejsi (/
S niej wszytke czesc otrzyma,/ Prze ps. *mokt}n{) ? zach.sow. *moc}-
nie mu nikt nie nagani;/ Te c ma moc nejsi mocny, utworzony za pomoca
kazda csna pani [Sota, 190, 96]. 3. sia przyr. -ejszy; ogsow. czes. mocnejs,
zwiazana z urze dem, uprawnieniami, duz. mocnjejsy, ukr. mocsyj, mocnisyj,
wadza, zwierzchnictwo: Pocze cha sie
sowen. mocsi. D rozwoj: zach.sow.
modlic, izby j<e> Bog zbawi ot <mo>cy *moc}nejsi ? stpol. *mocnejsi ?
krola poganskiego [Ksw I, 10, 6]. 4. sia stpol., srpol. mocnejsy.
sprzeczna z prawem, przemoc, gwat: D por. mocny.
Jako prawie wiemy i swiaczymy, ez IS
93 moj
mocny (2) [Ksw] D zn. silny, potezny: molitva, scs. molitva. D rozwoj: rozwoj
Widziech, prawi, anjea bozego moc- znaczeniowy wyrazu od zn. prosba
nego z nieb<a zle>ciew [Ksw I, 10, 14]. do zn. wezszego prosba kierowana do
D gram. przym., odm. zoz. D formy Boga, istoty nadprzyrodzonej, takze
tekstowe: mocne M. lp. r. n. D etym. tekst, sowa tej prosby.
pie. *mogti-; ps. *mokt}n{(j}) ? D por. modlic sie, moda.
zach.sow. *moc}n{(j}); ogsow. JG
guz. mocny, czes. mocny, sc. mocny, moda (1) [Ksw] D zn. akt prosby
ros. dial. mocnyj, ros. liter. cerkiewizm i czci; skadanie prosb, oddawanie czci
moscnyj silny; znaczny, mocarny, i chway bostwu poganskiemu: <Te>-
ukr. micnj, br. mocny, bug. mogasc, go jescie nie uczynili, ale pote piwszy
scs. most}n{. D rozwoj: zach.sow. Boga waszego, <poganskim> bogom
*moc}n{j} ? stpol. *mocny ? stpol., mode jescie wzdawali [Ksw I, 10, 23].
srpol. mocny. D gram. rzecz., ps. dekl. -a- ? pol.
D por. II moc, mocniejszy. dekl. z. D etym. pie. *moldh-; ps.
IS *modla prosba, bostwo / ps. *mod-
modlic sie, moglic sie (3) [Ksw, ZB, l(iti) + *-a; ogsow. czes. modla
RP] D zn. zwracac sie
do Boga z wy- bozek, bawan, ros. molba prosba,
razami prosby, czci lub uwielbienia: baganie, bug. mol(ba) prosba, scs.
I poczecha sie modlic [Ksw I, 10, 5]. Gdy mol}ba baganie, modlitwa. D roz-
sie
mogli Bogu wiele./ Osta wszech woj: przyjecie chrzescijanstwa poczat-
ludzi w kosciele [RP, 196, 23]. D gram. kowo zdegradowao znaczeniowo ten
czas., ps. kon. IV -jo- || -i- ? pol. kon. wyraz do bozek, czesc bawochwal-
III -e
, -isz; ndk. D formy tekstowe: sie cza, prosba do bozka, co rejestruja
modla cz. ter. lm. 3. os. D etym. pie. Ksw: modlitwa do Boga, moda do
*moldh-; ps. *molditi prosic; og- boga poganskiego oraz j. guz., czes.,
sow. czes. modlit se, ros. moltsja, sc.; w j. pol. negatywne zn. z czasem
sch. moliti, scs. moliti se . D rozwoj: zagine o na rzecz neutralnego mod-
zach.sow. *modliti (se ) ? stpol. litwa; dzis forma mody modlitwa,
*modlici (se
) ? stpol., srpol. modlic bagania nacechowana ksiazk.
); w je
(se zykach pd.sow. i wsch.sow. D por. modlic sie , modlitwa.
grupa *-dl- ? -l-; forma moglic (sie ) to JG
malva pogoska, wiesc, scs. ml va. musiec (3) [Sota, RP] D zn. miec
D rozwoj: ps. *ml va ? stpol. mova ? obowiazek cos zrobic, byc zniewolo-
stpol., srpol. mova. nym do czegos: Kazdy w jej szkole
D por. mowic. byc musi [RP, 195, 14]. D gram. czas., pol.
JG kon. III -e, -isz. D formy tekstowe:
mowic, mowic (17) [Ksw, Pfl, RP, musza lm. 3. os. D etym. stpol. zap.
Ppu] D zn. rzec, powiadac: I <mowi z niem. Muss, mussen, messen; analo-
krol asyr>ski do krola Ezechyjasza giczne zapozyczenie w guz. musyc,
[Ksw I, 10, 1]. Tegdy mowic be dzie duz. musys, czes. musit, sc. musiet,
k nim w gniewie swojem [Pfl II, 17, 5]. ros. musit, ukr. musyty, br. music.
D gram. czas., ps. kon. IV -jo- || -i- ? D rozwoj: notowany od XIV w.; mozli-
pol. kon. III -e , -isz; ndk. D formy we polskie posrednictwo zapozyczenia
tekstowe: mow tr. rozk. lp. 2. os. w innych j. sow.
AP
D etym. pie. *mel- || *mol- || *ml -;
ps. *ml viti prawdopodobnie wyraz my (30) [B, Ksw, Pfl, RsK, Kgn, Sota, List,
dzwkn. wydawac rozne odgosy: brze - KS, Ppu] D zn. zaim. rzeczowny oso-
czec, mruczec (o zwierze tach), krzy- bowy: A takiez my zdrzucmy z siebie
czec, haasowac (o ludziach); ogsow. stara skore , toc jest stare grzechy [Kgn
sc. mluvit, ros. molvit, sowen. dial. VI, 40, 14]. D gram. M. lm. zaim. w M. lp.
molviti mowic niewyraznie, gderac, ja (/ ps. *jaz{). D etym. pie. *m-e-s;
gosno dzwie czec, gruchac (o goe - ps. *my; wyraz ogsow. czes. my, ros.
biach), scs. ml{viti huczec, szumiec, my, bug. mi, scs. my. D formy tekstowe:
powodowac wzburzenie, burzyc sie . nas D., B. lm., nam C. lm., nama N.
D rozwoj: ps. *ml viti ? stpol. *movici lpdw. D rozwoj: ps. *my ? stpol. my;
? movic || movic ? srpol. movic ? cecha pol. sa wtorne uzycia form lm.
npol. muvic. w znaczeniu lp., tzw. pluralis maies-
D por. mowa, przemowic. taticus, np.: my, krol; N. lpdw. nama
AP wyszed z uzycia w j. liter. w ciagu
mscic (1) [Tecz] D zn. wymierzac XVII w.; spotykany w gwarach prze-
kare, brac odwet, wywierac zemste : waznie w znaczeniu lm.; w ps. funkcje
Jaki to syn slachetny Andrzeja Te - B. lm. penia forma *ny (poswiadczo-
czynskiego,/ Zec on msci goraco ocsa na tylko raz w Kgn), zastapiona przez
swego [Tecz, 194, 25]. D gram. czas., ps. D. lm. *nas{.
kon. IV -jo- || -i- ? pol. kon. III D por. ja.
-e
, -isz; ndk. D etym. ps. *m}stiti JG
(/ rzecz. *m}st} wzajemna zapata, mysz (1) [RP] D zn. niewielki gryzon
dekl. -i- tematowa r. z.; ogsow. czes. o smukym ciele barwy szarej lub bru-
msta, pomsta, sc. (po)msta, ros. mest, natnej: Rzuce c sie
jak kot na myszy,/
bug. mast, scs. m}st}); ogsow. czes. Az twe sirce cie
zko wdyszy [RP, 197, 65].
mstt, ros. mstit, ukr. mstyty, scs. D gram. rzecz., ps. dekl. -i- ? pol. dekl.
m}stiti. D rozwoj: ps. *m}stiti ? stpol. z. D etym. pie. *mus-i-s; ps. *mys};
mysl 96
kazda csna pani [Sota, 190, 95]. D gram. nahly, ros. naglyj, ukr. nahlij, sch.
czas., ps. kon. IV -jo- || -i- ? stpol. nagao, bug. nagal, sowen. nagel
~
kon. III -e, -isz. D etym. pie. *gon-; (por. lit. gw. noglas). D rozwoj: ps. *na-
pn.sow. *ganiti. gl{j} ? stpol., srpol. nagy; w j. stpol.
D por. ganic. wyraz wystepowa rowniez w zn. na-
AP ga rzecz; niezgodny z prawem czyn
nagi (1) [RP] D zn. goy, nieubrany: przemocy; wyste pek; zbrodnia.
Polikarpus (...) Uzrza czowieka na- D por. nagle.
giego,/ Przyrodzenia niewiesciego [RP, IS
196, 25]. D gram. przym., odm. zoz. nagotowac (1) [Kgn] D zn. tu: we-
D etym. pie. *no guo- nagi; ps. *na-
zwac, zaprosic, przygotowac (do nie-
g{(j}); ogsow. guz. nahi, czes. nahy, sienia pomocy): Wszegdymci Jozef
sc. nahy, ros. nagoj, ukr. nahyj, sch.
podug obyczaja niewiesciego ku je
nag, sowen. nag, scs. nag{ (por. lit. porodzeniu jest ci on by dwie babce
nuogas, ot. nuogs, ac. nudus, stind. wezwa nagotowa, coz ci jest jedne
nagna-, goc. nagaths, stgerm. nackot, byo to jimie Gebal dziano, a drugie
niem. nackt, ang. naked, hol. naakt, Salomee [Kgn II, 37, 101]. D gram. czas.,
szwedz., norw. naken). D rozwoj: ps. ps. kon. III -jo- || -je- ? pol. kon. II
*nag{j} ? stpol. *nagy ? stpol., srpol. -e
, -esz; dk. D etym. od ps. *gotovati,
nagi; w j. pol. doszo do rozszerzenia formacja pochodna od *gotov{; og-
zakresu znaczeniowego wyrazu o zn. sow. czes. nahotovit, ros. nagotovit,
metaforyczne, por. nagie drzewa po- br. nahotovac, bug. nagotovjam.
D rozwoj: ps. *nagotovati ? stpol.
zbawione lisci, naga prawda szczera
*nagotovaci ? stpol., srpol. nagotovac.
prawda.
IS D por. gotow.
AP
nagle (2) [Ksw] D zn. nieoczekiwanie,
niezwocznie: Tegdyz nagle Bog usu-
najesc sie (1) [Sota] D zn. zjesc duzo,
do syta: A ma z pokojem siesc,/ A
sza modlitwe luda sm<iernego> [Ksw I,
przy tem sie ma najesc [Sota, 188, 18].
10, 6]. A jakokoli to grzeszny czowiek
D gram. czas., ps. kon. V atem. ? pol.
uczyni, tako nagle sirce jego jemu do- kon. IV -em, -esz; dk. D etym. od ps.
radzi, izby grzecha osta [Ksw IV, 12, 17]. *jesti; ogsow. czes. najst se, ukr.
D gram. przysow. D etym. ps. *nag{le;
nastysja, serb. najesti se.
ogsow. czes. nahle, guz. nahle, duz.
D por. jesc.
na nagle, sch. naglo. D rozwoj: w stpol., AP
srpol. wystepowa rowniez przysow. nakarmic (1) [Kgn] D zn. dac jesc (do
z naga utworzony jako wyr. przyim. syta): A tako wie c tamo Jozef swemu
z D. odm. prostej przym. *nagl{. osowi i wokowi jest ci on by jasy
D por. nagy. uczyni, coz by je on by nakarmi [Kgn II,
BT
37, 96]. D gram. czas., ps. kon. IV -jo- ||
nagy (3) [Pfl, Sota Ppu] D zn. zjawia- -i- ? pol. kon. III -e, -isz; dk. D etym.
jacy sie
niespodziewanie, nieoczekiwa- od ps. *kr miti (/ ps. *kr m{ kar-
ny przez nikogo: pre dki, szybki, gwa- ma), por. czes. nakrmit, ukr. nakor-
towny: Schowaj grzecha smiertnego/ myty. D rozwoj: ps. *nakr miti ? stpol.
I tez skonczenia nagego [Stoa, 190, 108]. *nakarmici ? stpol., srpol. nakarmic.
D gram. przym., odm. zoz. D etym. ps. D por. karmienie, pokarm.
*nagl{(j}); ogsow. czes. nahly, sc. AP
99 namysem
naleziony zob. nalezc. ps. *milej}si || *mil}si; ogsow. por.
AP czes. nejmilejs, ukr. najmilsyj. D roz-
nalezc (2) [Ksw, KS] D zn. znalezc, woj: przedpol. *namilej}si || namil}si
spotkac, odszukac, natrafic: Nalezli ? stpol. *namilejsi || *namilsi ? stpol.
ji, prawi, p<ieluszkami> ogarnienego, namilejsy || namilsy ? srpol. najmilsy.
a w jaskach poozonego [Ksw IV, 13, 30]. D por. milejszy, miluczki, miy.
Paknie li tacy dalej w naszej wojnie IS
beda nalezieni przez podkomorzego namniejszy (1) [KS] D zn. najdrob-
[KS, 124, 13]. D gram. czas., ps. kon. I -o- niejszy: Niektorzy z naszych slachci-
|| -e- ? pol. kon. I -e , -esz; dk. D etym. cow (...) odrzuciwszy wszystka sro-
od ps. *lezti; ogsow. czes. nalezt, mie zliwosc z namniejsza druznoscia
ukr. nalizaty, sowen. nalesti. D rozwoj: nasladujac, ni pod czyja choragwia
ps. *nalezti ? stpol. *nalezci ? stpol. z naszej wojski stanowic sie obykli
nalezc ? srpol. nalezc; w wyniku zmian [KS, 124, 5]. D gram. przym., st. najwyzszy
dokonanych w pisowni w XIX w. lesc przym. may. D etym. derywat od mniej-
? lezc; ps. *lezo ? stpol. lazo ? szy / ps. *m}n}j}si; ogsow. por.
srpol. leze (zanik formy z przegosem czes. nejmens, ros. najmensij. D roz-
przez analogie do lezie, lezc); formy woj: przedpol. *nam}n}j}si ? stpol.
odm. zoz. im. cz. przesz. biernego *namnejsi ? stpol. namnejsy || nam-
w j. srpol. ulegy adiektywizacji ? im. nesy ? srpol. najmnejszy; w j. stpol.
przym. bierny. rowniez w zn. niewiele znaczacy,
D por. wlezc. mao wybitny.
AP D por. may, mniejszy.
namawiac (1) [ZB] D zn. namawiac, IS
przekonywac, nakaniac: Potem wwie- namys (1) [Satyra] D zn. namyslanie
dzion przed se dzia, jenze ja j<i> na- sie
, zastanowienie sie ; skutki tych
mawiac onze groza, onze dobra rze- czynnosci decyzja, postanowienie,
cza, aby sie odwroci od kr<ze>scijan- tu N. lp. w uzyciu przysow. podste -
skiej wiary [ZB II, 32, 32]. D gram. czas., pem: Rzekomoc mu pug orac nie
kon. III -jo- || -je- ? pol. kon. IV -am, chce;/ Namysem potraci kliny [Satyra,
-asz (iter. wobec namowic). D etym. od 191, 29]. D gram. rzecz., ps. dekl. -o- ?
ps. *ml viti; ogsow. czes. namlouvat pol. dekl. m. D etym. rzecz. odczas. (od
namawiac, swatac komu panne , ukr. namyslic sie
), wyste
puje takze w innych
namovljaty namawiac; oczernic, br. j. sow. czes. namysl, guz. namysl
namovljac namawiac. D rozwoj: ps. urojenie, br. namysl zamys; mor-
*naml vati ? stpol. *namavaci ? fem rdzenny -mys- || -mysl- kontynuu-
stpol. namavac || namavac ? srpol. je ps. *mydtl} / pie. *mudh-. D rozwoj:
namavac. forma N. lp. namysem ulega w j. stpol.
D por. mowa, mowic. uprzysowkowieniu; w j. srpol. w tej
AP funkcji wyste powao wyrazenie przyim-
namilejszy (3) [List, RP] D zn. naj- kowe z namysu naumyslnie, dzis juz
bardziej miy; tu: najbardziej kocha- przest.
ny: Panno ma namilejsza [List, 114, 2]. D por. mysl, myslenie, myslic.
D gram. przym., st. najwyzszy przym. KDK
miy. D formy tekstowe: najmilszy M. lp. namysem (1) [Satyra] D zn. podstep-
r. m. D etym. derywat od milejszy / nie, umyslnie: Rzekomoc mu pug
napenic 100
orac nie chce;/ Namysem potraci kliny papierze; formy odm. zoz. im. cz.
[Satyra, 191, 19]. D gram. przysow. D etym. przesz. biernego w j. srpol. ulegy
N. lp. rzecz. namys / namyslic (sie ); adiektywizacji ? im. przym. bierny.
czes. namysl, br. namysel zamys; D por. pisac.
AP
ps. *mysl} / *mydsl} mysl. D roz-
woj: tylko w tekstach stpol. napisany zob. napisac.
AP
D por. mysl.
BT naprzod (2) [RsK, List] D zn. najpierw,
napenic (2) [B, BZ] D zn. wypenic, przede wszystkim: Wodek pocza na
uczynic penym, zagospodarowac; spe- Warcisawa i rany mu da naprzod,
nic: Napen mysli czowiecze [B, 163, 5]. a to, co uczyni, to uczyni bronie sie ot
Rosccie a rozmnozcie sie , a napenicie swego zywota [RsK, 48, 16]. Suzba ma
soba wody morskie [BZ, 71, 34]. D gram. naprzod ustawiczna, doskonaa, prze-
czas., ps. kon. IV -jo- || -i- ? pol. kon. zprzestanna, panno ma namilejsza [List,
III -e, -isz; dk. D etym. od ps. *plniti 114, 1]. D gram. przysow. D etym. ps.
(/ przym. *pln{) ? stpol. pen-; *napred{; ogsow. czes. napred, ros.
ogsow. czes. naplnit, ros. napolnt, napered, sch. naprijed, naprijeda. D roz-
sowen. napolnti. D rozwoj: ps. *na- woj: w okresie srpol. i npol. powstaja
plniti ? stpol. *napenici ? stpol., nowe zn. przed siebie, w przod, na
srpol. napenic. czele, przed innymi: pobiec naprzod,
D por. peny. naprzod marsz!, fraz.: posuna c, pchna c
AP cos naprzod; wczesnie, przed czasem,
napirzwe (1) [Kgn] D zn. najpierw, po z gory: wypacic pensje naprzod, mar-
pierwsze: Iz ci napirzwe waz te to twic sie
o cos naprzod, fraz.: wybiegac
madrosc ma [Kgn VI, 40, 6]. D gram. mysla naprzod.
przysow. D etym. skostniae wyr. przy- D por. na, przed, przod.
BT
im. z licz. porz. w B. lp. r. n. odm. zoz.
D rozwoj: w stpol. wie cej przykadow narodzenie (3) [Ksw, ZMB] D zn.
adwerbizacji licz. porz., np. czwarte 1. przyjscie na swiat, narodziny:
po czwarte; wspoczesnie w tej samej A przeto ize nie jimia w swem naro-
funkcji z innym przyim.: po pierwsze. dzeni, gdzieby swa gowe podkoni
D por. na, pirzwy. [Ksw IV, 13, 26]. 2. narodzone dziecko,
AK tu: Jezus: Widze c rozkrwawione me
napisac (4) [Park] D zn. wyrazic na mie narodzenie [ZMB, 180, 10]. D gram.
pismie: Patrzy obiecada meego/ To- rzecz., ps. dekl. -jo- ? pol. dekl. n.
bie tu napisanego [Park, 108, 14]. Biodry D formy tekstowe: narodzenie M. lp.
tako napiszesz swee [Park, 108, 14]. D etym. ps. *naroden}je, regularny
D gram. czas., ps. kon. III -jo- || -je- derywat od czas. ps. *naroditi se ,
? pol. kon. II -e , -esz; dk. D formy utworzony za pomoca formantu ps.
tekstowe: napisa cz. przesz. lp. 3. os. *-en}je; por. czes. narozeni; sc. na-
D etym. od ps. *pisati / pie. *pik- rodenie, duz. narozenie. D rozwoj:
rysowac, kreslic znaki; malowac; rzecz. odczas. zachowuje zn. czynnos-
ogsow. guz. napisac, ros. napisat, ciowe, wtornie ulega konkretyzacji
sowen. napsati. D rozwoj: ps. *napi- oznacza obiekt czynnosci narodzo-
sati ? stpol. napisaci ? stpol., srpol. ne dziecko, zn. to nie zachowao sie
napisac; od XIV w. nakreslic cos na w j. ogpol.; o konkretyzacji mozna
101 nauczenie
natomiast mowic w odniesieniu do w formie B. lm. r. n. nasza pierw. konc.
ta Boze Narodzenie.
nazwy swie -a, zaste powana od okresu stpol. konc.
D por. narodzic sie
, porodzenie. -e na wzor B. lm. zaim. mie kkotema-
KDK towych r. m. i z.; w D. lp. r. z. naszej
narodzic sie (2) [Kgn, LA] D zn. uro- wtorna konc. zapozyczona z C., Msc.
dzic sie
, przyjsc na swiat: A gdy sie lp. r. z. -ej (/ ps. *-eji).
mu syn narodzi [LA, 173, 33]. D gram. D por. moj.
czas., ps. kon. IV -jo- || -i- ? pol. kon. JG
III -e
, -isz; dk. D etym. ps. *naroditi nasladowac (3) [Ksw, KS] D zn. wzo-
se
; ogsow. czes. narodit se, ros. rowac sie, isc za czyims sladem: Nie
narodtsja, sch. narditi se. na<sladujmy towarzy>stwa luda i krola
D por. narodzenie, porodzic. bujnego [Ksw IV, 13, 37]. D gram. czas.,
AP ps. kon. III -jo- || -je- ? stpol. kon. II
nasz (20) [Ksw, RsP, Kgn, ZB, BZ, LA, -e
, -esz; ndk. D formy tekstowe: na-
KS] D zn. zaim. przymiotny, dzierzaw- sladowa cz. przesz. lp. 3. os. r. m.;
czy, rodzajowy: 1. o cze sciach ciaa nasladujac im. cz. ter. czynny B. lp.
podmiotu: By on raczy tog<o dla r. m., odm. prosta. D etym. *nasledo-
w na>sza sirca zawitac [Ksw IV, 12, 4]. vati; ogsow. duz. nasledowas, ros.
2. o wasciwosciach, stanach i funk- nasledovat dziedziczyc, naste powac,
cjach przysadzanych podmiotowi: sch. nasledovati (por. lit. slysti slizgac
<Dani sa nam> anieli swie ci na na- sie, wyslizgiwac sie ). D rozwoj: ps.
uczenie naszego nieumienia [Ksw I, 10, *nasledovati ? stpol. *nasladovaci ?
12]. 3. o osobach zwia zanych z pod- stpol. nasladovac ? srpol. nasladovac;
miotem pokrewienstwem i powino- forma im. ulega w j. srpol. adwerbiza-
wactwem: Jako Je drzej jest nasz brat, cji ? im. przysow. wspo.
AP
nasz klejnotnik i z naszej krwie wyszed
[RsP, 45, 42]. 4. o osobach zwia zanych nasladujac zob. nasladowac.
AP
z podmiotem innymi stosunkami spo-
nauczac (1) [Kgn] D zn. uczyc, prze-
ecznymi czy mie dzyludzkimi, niz po-
kazywac wiedze : Nasz Kryst miy jest
krewienstwo: I nas wrogow naszych
on swe swie te ap<osto>y temu to
widomych i niewidomych uchowac
naucza by [Kgn VI, 40, 2]. D gram. czas.,
[Ksw IV, 12, 5]. 5. moj forma pluralis ps. kon. III -jo- || -je- ? pol. kon. IV
maiestaticus uzywana przez osobe -am, -asz; ndk. D etym. ps. *naucati
sprawujaca wadze , krola, ksie cia: (iter. wobec nauczyc); por. ukr. na-
Niektorzy z naszych slachcicow [KS, vcaty.
124, 3]. D formy tekstowe: lp.: naszego D por. nauczyc sie , nauka.
D. r. m., nasz W. r. m., nasze M. r. n., AP
naszemu C. r. n., naszej Msc. r. z. nauczenie (1) [Ksw] D zn. objasnie-
D etym. pie. *n-o-s-; ps. *nas} / rdzen nie, uswiadomienie, poznanie: <Dani
zaimkowy *nas- (D. zaimka *my) + sa nam> anjeli swie ci na nauczenie
suf. dzierzawczy *j}; ogsow. guz. naszego nieumienia [Ksw I, 10, 13].
nas, ros. nas, sch. nas, scs. nas}. D gram. rzecz., ps. dekl. -jo- ? pol.
D rozwoj: ps. *nasj} ? ps. *nas} ? dekl. n. D etym. ps. *naucen}je, rzecz.
stpol. nas; w wyrazie zasza palat. ps. derywowany od ps. czas. *nauciti za
*s przez *j; zanik jeru w pozycji sabej, pomoca formantu -en}je. D rozwoj:
depalat. ps. s ? stpol. s ? srpol. s; w j. stpol. wyste
powao takze zn. pod-
nauczyc 102
miotowe doktryna, nauka; przedmiot Lepsze misy przeden stawia [Sota, 189,
uczenia. 36]. D gram. czas., ps. kon. IV -jo- || -i-
D por. nauczac sie
, nauczyc, nauka. ? pol. kon. III -e , -isz; dk. D etym.
KDK
morfem rdzenny *-ved-; ps. *navediti;
nauczyc sie (2) [Pfl, Ppu] D zn. przy- spokrewniony z widziec, wiedziec.
swoic sobie pewien zasob wiedzy, D rozwoj: w rozwoju historycznym
wiadomosci: A juz krolowie rozu- zmiany znaczeniowe zajrzec do ko-
miejcie, nauczcie sie, czso sadzicie gos ? wystawic kogos na probe ,
ziemie [Pfl II, 17, 10]. D gram. czas., ps. doswiadczyc, skarac oraz do-
kon. III -jo- || -je- ? pol. kon. III -e , tknac ope
taniem, ope tac (por. jest
-isz; dk. D etym. od ps. *uciti po- nawiedzony).
wodowac, ze ktos nabiera przyzwycza-
D por. wiedziec, widziec.
jen, umieje tnosci; przyuczac do cze- AP
gos (czas. kauz. wobec *vyknoti przy- nawiece (1) [Kgn] D zn. najbardziej:
zwyczajac sie , wdrazac sie
do czegos, Alec nawie ce swiety Bartomiej jest
uczyc sie czegos); ogsow. czes. on to by czyni, izec on swe gowy
naucit se, ukr. navcytysja, sch. nauciti (...) jest by szonowa [Kgn VI, 40, 9].
se, scs. nauciti se (por. stprus. jaukint
D gram. przysow., st. najwyzszy od
przywykac, goc. biuhts przywyk-
wiece. D etym. poaczenie przedrostka
y). D rozwoj: ps. *nauciti se ? stpol.
na- wyste pujacego w zabytkach wlkp.
*naucici se
? stpol., srpol. naucyc se
.
z forma st. wyzszego przysow. wie ce.
D por. nauczac, nauczanie, nauka.
WD D rozwoj: od XVII w. pod wpywem
nauka (1) [Ksw] D zn. nauczanie, mp. i maz. naj- zwycieza forma z -j-.
pouczanie: Ty jesc swoja nauka ot- D por. I, II wiec, wiecej, wiecszy.
BT
wodzia [Ksw II, 11, 32]. D gram. rzecz.,
ps. dekl. -a- ? pol. dekl. z. D etym. ps. nawrocic (1) [Kgn] D zn. nakonic do
*nauka, zwiazek z ps. czas. *na + uc przyjecia jakiejs religii, tu we fraz.
+ iti, gdzie rdzen *-uk- || *-uc- / pie. nawrocic kogo na wiare nakonic do
*ouk-; ogsow. sc. nauka, ros. nauka,
przyjecia wiary: Na wiare krzescijan-
sowen. nauka. D rozwoj: zakres zna- ska jest ji on by nawroci [Kgn VI, 40, 20].
czeniowy wyrazu bardzo szeroki; obej- D gram. czas., ps. kon. IV -jo- || -i- ?
muje zarowno zn. czynnosciowe na- pol. kon. III -e , -isz; dk. D etym.
uczanie, ksztacenie sie , ksztacenie morfem rdzenny ps. *vort- ? *vrot-;
kogos, jak i zn. podmiotowe: to, co ogsow. czes. navratit, ros. navorott,
jest obiektem, rezultatem, srodkiem sch. navratiti. D rozwoj: zach.sow. *na-
nauczania, ogo wiedzy, doktry- vrotiti ? stpol. *navrocici ? stpol.
na; te zn. ksztatoway sie pod wpy- navrocic ? srpol. navrocic ? npol.
wem ac. scientia, doctrina, disciplina, nawrucic.
studium, informatio, instructio. D por. wrocic.
AP
D por. nauczac, nauczyc sie , naucze-
nie. nazwac (4) [BZ] D zn. nadac czemu
KDK nazwe: I nazwa Bog stworzenie
nawiedzic (1) [Sota] D zn. tu: ob- niebem [BZ, 71, 10]. D gram. czas., ps.
suzyc, usuzyc, podejsc, zaintereso- kon. I -o- || -e- ? pol. kon. II -e
, -esz
wac sie kims: Kazdy ji suga nawie- (paradygmat odmiany wielokrotnie sie
dzi;/ Wszytko jego dobre sprawia,/ zmienia, por. srpol. nazowiesz ||
103 niebieski
nazwiesz 2. os. lp.); dk. D etym. pie. i jego przyszcia poze
dac [Ksw IV, 12, 3].
*ghu-; ps. *(na)z{vati; ogsow. czes. D formy tekstowe: nic B. lp. D etym. ps.
nazvat, ukr. nazvaty(sja), sowen. na- *nic}(-to, -so) / prefiks *ni- + M.
zvati (por. lit. zavet czarowac, zama- zaim. *c} || *c}to || *c}so; ogsow.
wiac, stind. havate woa, wzywa). guz. nico, ros. nicto, sch. arch. nsto,
D rozwoj: ps. *naz{vati ? stpol. *na- scs. nic}to. D rozwoj: ps. *nic}so ?
zvaci ? stpol., srpol. nazvac. stpol. niczso (XIVXV w.), niczs, nics,
D por. wezwac. nic.
AP D por. co, I, II ni.
I ni (1) [KS] D zn. nie; nawet nie; JG
i nie: Niektorzy z naszych slachcicow niczyj (1) [KS] D zn. zaim. przymiot-
(...) ni pod czyja choragwia z naszej ny, dzierzawczy, rodzajowy niedoty-
wojski stanowic sie obykli [KS, 124, 6]. czacy nikogo, do nikogo nienalezacy:
D gram. part. przeczaca. D etym. pie. Ni pod czyja choragwia z naszej wojski
*nei ; ps. *ni part. przeczaca; ogsow.
stanowic sie obykli [KS, 124, 6]. D etym.
czes. ni, ros. ni, chorw., serb. ni (por. ps. *nic}j} / prefiks *ni- + zaim.
lit. ne if ani, ni, ot. nei, ni ni, pytajny *c}j} (/ zaim. pytajny *k-ogo
stac. nei, ni nie). + suf. dzierzawczy *-}j}); prefiks
D por. pod, nizacz. negacyjny *ni- by ruchomy, w wyra-
AK zeniu przyimkowym stawa on przed
II ni (1) [Sota] D zn. ani; ani nie: Nie przyimkiem, por. ps. *ni o kom}ze, *ni
chce dobrej mowy dbac,/ Ni je da pri cem}ze, w cytacie ni pod czyja ;
drugiemu suchac [Sota, 189, 69]. D gram. ogsow. czes. nici, ros. nicej, sch.
spojnik aczacy zaprzeczone cze sci zda- ncij, cs. nicij. D rozwoj: ps. *nic}j},
nia. D etym. pie. *nei ; ps. *ni; ogsow.
*nic}ja, *nic}je ? stpol. niczyj, niczyja,
czes. ni, ros. ni, chorw., serb. ni; pier- niczyje; nastapi zanik i wokalizacja
wotna part. przeczenia, wyste pujaca jeru napie tego w -i ? -y po stwardnie-
obok nie (/ ps. *ne), wtornie spojnik. niu c (XVI w).
AK
D por. I, II ni.
nics zob. niczs. JG
JG
nie (111) [Ksw, Pfl, RsP, RsK, Kgn, Sota,
niczs, nics (10) [Ksw, RsK, Kgn, Sota] List, Park, KS, ZB, LA, ZMB, Tecz, RP,
D zn. 1. zaim. rzeczowny, przeczacy, Satyra, Ppu] D zn. part. przeczaca:
wyaczajacy istnienie czegokolwiek Jako prawie wiemy i swiaczymy, ez
zadna rzecz: <Ubogi>, bo niczs do- Dobko nie by gospodarzem [RsK, 48, 4].
brego nie jimia [Ksw II, 11, 21]. 2. zaim. Mnimaliscie, chopi, by tego nie po-
rzeczowny, przeczacy ograniczajacy mszczono [Tecz, 194, 18]. D etym. pie. *ne
wartosc, znaczenie czegos rzecz nie; ps. *ne; ogsow. czes. ne, ros.
bez znaczenia, bez wartosci, niewazna, ne, scs. ne.
mao warta: Mnodzy na tem nics nie BT
dadza,/ Siedzie, gdzie go nie posadza niebieski (11) [Ksw, Kgn, BZ] D zn.
[Sota, 189, 39]. 3. zaim. przysowny, 1. astron., odnoszacy sie do nieba,
przeczacy wzmacniajacy charakter za- firmamentu, do przestworu niebieskie-
przeczony orzeczenia wcale, w ogole, go: Badzcie swiata w stworzeniu
zupenie, w najmniejszym stopniu, ani niebieskiem [BZ, 71, 21]. 2. dotyczacy
troche: Zawierne niczs by nam nie siedziby Boga, anioow, miejsca wiecz-
mieszkac, aleb<y> naszego zbawiciela nej szczesliwosci po smierci: Veni
niebiosa 104
krolestwa niebieskiego [Ksw II, 12, 40]. nieboga (1) [ZMB] D zn. o kobiecie
D gram. przym., odm. zoz. D etym. ps. nieszcze sliwej, z odcieniem wspoczu-
*nebes}k{(j}) dotyczacy nieba / cia: Jele ja nieboga ninie dzis zezrzaa
*nebo (z zachowanym tematycznym [ZMB, 180, 34]. D gram. rzecz., ps. dekl.
morfemem -es-); ogsow. guz. njeb- -a- ? pol. dekl. z. D etym. ps. *ne +
jeski, czes. nebesky, sc. nebesky, br. boga genetycznie substantywizowany
njabeski, ukr. nebeskyj, sowen. nebeski, przym. zaprzeczony r. z.; ogsow.
sch. nebesk, scs. nebes}k{. D rozwoj: czes. neboha, sc. neboha, ros. neboga
ps. *nebes}k{j} ? stpol. *nebessky ? (r. m.), ukr. neboha, sowen. nebog.
stpol. nebeski || nebesski ? srpol. D rozwoj: zaprzeczenie nie + bog(a),
nebeski; w rozwoju hist. doszo do zgodnie ze zn. strukturalnym, oznacza
specjalizacji zn. boski, niebianski, osobe nieszczesliwa, niemajaca nicze-
modry, be kitny; kolor nieba. go, przen. osobe zmara; pozytyw-
D por. niebo, niebiosa.
IS
ne nacechowanie ekspresywne doty-
czyo tylko zn. ukochana por.
niebiosa (2) [Pfl, Ppu] D zn. siedziba
przys. nie ma zej drogi do swej niebogi.
Boga, miejsce wiecznej szcze sliwosci;
D por. Bog.
niebo: Jen przebywa na niebiesiech KDK
[Pfl II, 17, 4]. D gram. rzecz., genetycznie
nieborak (3) [RP] D zn. istota (czo-
forma lm. od niebo, ps. dekl. -s- ? wiek, zwierze ) godna wspoczucia,
pol. rzecz. plurale tantum. D rozwoj: litosci; biedaczyna: Juz odetchni, nie-
zmiany zn. zwiazane scisle z semanty- boraku,/ Mow ze mna, ubogi zaku [RP,
ka rzecz. niebo; wyraz wychodzi z uzy-
197, 85]. D gram. prawdopodobnie znie-
cia; w j. ogpol. zachowany m.in. we
fraz. wychwalac, wynosic kogos pod ksztacona postac ps. *nebozak /
niebiosa i w przys. psie gosy nie ida *nebogi; wyste puje takze w innych
pod niebiosy. j. sow. sc. neborak, br. neborak,
D por. niebo, niebieski. sowen. neborec, czes. nebozak, ros. ne-
KDK bozak. D rozwoj: ekspresywna formacje
niebo (4) [BZ] D zn. firmament, skle- nieborak upowszechni w XVI w.
pienie niebieskie: Na poczatce Bog M. Rej, szczegolnie w postaci dem.
stworzy niebo i ziemie [BZ, 71, 2]. nieboraczek.
Zgromadzcie sie wody, jez to pod D por. Bog, bozy, nieboga.
KDK
niebem sa [BZ, 71, 12]. D gram. rzecz.,
ps. dekl. -s- ? pol. dekl. n. D etym. ps. nieboze (1) [RP] D zn. biedactwo,
*nebo, nebese; pie. *nebh-; ogsow. nieboraczek: Przele kna<e>s sie
, nie-
czes. nebe, ros. nebo, sowen. nebo boze [RP, 197, 84]. D gram. rzecz., ps.
(por. stind. nabhas, awest. nabah-, grec. dekl. -t- ? pol. dekl. n. D etym.
nephos, ac. nubes, nebula, niem. Ne- , -e
ps. *neboze te / przym. *nebog{j}
bel). D rozwoj: kierunek zmian zn. prze- / *nebogoje dete o dziecku osiero-
biega od konkretu do abstraktu: fir- conym, pozbawionym materialnych
mament, sklepienie niebieskie raj, podstaw zycia; ogsow. czes. neboze,
miejsce wiecznej szcze sliwosci for- ukr. neboza, sowen. neboze, nebore.
ma egzystencji, transcendencja D rozwoj: w j. stpol. wyraz notowany
Bog, Opatrznosc. tez w postaci nieboze
.
D por. niebiosa, niebieski. D por. Bog, bozy, nieboga.
KDK KDK
105 niektory
niechac (1) [Sota] D zn. odstepowac niedostojac
od czego, poniechac: Cso na jego niedostojen (1) [Sota] D zn. niegodny,
miasto sie dzie;/ A mu ma przez dzie ki niewart czegos, niezasugujacy na cos:
wstac,/ Lepiej by tego niechac [Sota, 189, Siega w mise prze drugiego,/ Szukaje
46]. D gram. czas., ps. kon. III -jo- || kesa lubego,/ Niedosto<j>en nics dobre-
-je- ? pol. kon. IV -am, -asz. D etym. go [Sota, 189, 34]. D gram. im. cz. przesz.
ps. *neX ati; ogsow. czes. nechat, ukr. bierny, odm. prosta. D etym. ps. *(ne)-
nechaty, sowen. nehati przestac, skon- dostoj}n{ / czas. *dostojati; ogsow.
czyc. D rozwoj: ps. *neX ati ? stpol. stczes. dostojnyj, czes. dustojny, ros.
*neX aci ? stpol., srpol. neX ac; zacho- nedostojnyj, sch. dostojan, scs. dostoin{.
wany dzis w czasownikach prefiksal- D rozwoj: ps. *(ne)dostoj}n{(j}) ? stpol.
nych poniechac, zaniechac; forma 2. *(ne)dostojn(y) ? stpol., srpol. nedostoj-
os. tr. rozk. niechaj (? niech) od XV ny; w dobie stpol. wyraz wystepowa row-
w. wyste puje w funkcji part. zyczacej. niez w zn. obrzydliwy, budzacy wstret,
AP odraze, ktore zaniko w XVI w.;
nieco (1) [ZMB] D zn. niewiele, tro- w j. srpol. formy odm. prostej wyszy
che: Synku, bych cie nisko miaa,/ z uzycia, postaci odm. zozonej ulegy
Niecoc bych ci wspomagaa [ZMB, 180, adiektywizacji.
21]. D gram. przysow. D etym. ps. *ne- D por. dostac (sie ), stac.
IS
c}so zozone z ps. *c} (*c}so, *c}to)
i *ne || *ne tworzacego nieokreslone niedostojen zob. niedostojac.
IS
zaimki i przysow. zaimkowe; ogsow.
stczes. necso || neco cos, czes. neco niedziela (4) [RsP, Kgn] D zn. 1. pierw-
cos, troche , duz. daw. dial. nesto szy dzien tygodnia: Owa w pirwe
cos, guz. nesto cos, strus. nec}- niedziele tego to adwentu [Kgn II, 35, 4].
to cos, ros. necto cos, scs. nec}to 2. tydzien: Jako Piotrek nie obzao-
cos. D rozwoj: w stpol. obocznie for- wa Se dziwoja przed szescia niedziel
my nieczso || niecso || nieco z roznym [RsP, 45, 49]. D gram. rzecz., ps. dekl. -ja-
stopniem uproszczenia grupy spg.; ? pol. dekl. z. D formy tekstowe:
charakterystyczna zmiana znaczenia niedzieli Msc. lp. D etym. ps. *nedelja;
z cos na niewiele, troche. ogsow. czes. nedele, guz. njedzela,
D por. I, II, III czso. ros. nedelja tydzien, sch. nedjelja,
BT bug. nedelja, scs. nedelja z dial.
niedawno (1) [List] D zn. w krotkim Sowian, ktorzy przyje li chrzescijan-
odste pie czasu, w nieodlegym cza- stwo w VIVII w. n.e., osiedliwszy sie
sie: Niedawno mie rzecz bya potka- w Grecji (prawdopodobnie przekad
a, abych barzo krasna panne miowa grec. lud. apraktos hemera niedziela.
[List, 115, 10]. D gram. przysow. D etym. D rozwoj: zmiany zn. formy nedelja
pierwotnie M., B. lp. r. n. odm. prostej bezczynnosc, niedziaanie ? dzien
ps. przym. *nedav{n{ (/ *ne + bezczynnosci swiatecznej ? okres
*dav{n{); ogsow. guz. njedavno, miedzy dniami swiatecznymi ? ty-
czes. nedavno, ros. nedavno, bug. dial. dzien.
KDK
*nedavna, scs. tylko forma izdav}na
od dawna, bez zaprzeczenia: duz. niektory (2) [Kgn, KS] D zn. zaim. przy-
dawe, strus. dave wczoraj. miotny, nieokreslony, rodzajowy nie-
BT jaki, pewien, ktorys, jakis, jakikolwiek,
niemiecski 106
czesnie do r. mos., gdy zaim. uzyty jest niemocny (3) [Ksw, ZB] D zn. saby,
jako przydawka rzecz. osobowego lub waty; chory, niedomagajacy: Ini nie-
z mysla o takim rzecz. mocni, slepi i chromi przez jego prosbe
D por. ktory. uzdrowieni byli [ZB I, 31, 15]. D gram.
JG przym., odm. zoz. D etym. ps. *ne-
niemiecski (1) [RsK] D zn. dotyczacy mogt}n{(j}) (? nemokt}n{(j})) / *ne-
Niemiec; wasciwy Niemcom, pocho- mogt}; ogsow. guz. njemocny, czes.
dzacy z Niemiec: Jako w Jedlcy byo nemocny, sc. nemocny, ros. nemoscnyj,
niemiecskie prawo, ale sgina przywilej ukr. nemocennyj, nemosnyj, sch. ne mo-
[RsK, 48, 24]. D gram. przym., odm. zoz. can, nemosten chory, scs. ne-
D etym. ps. *nem}c}sk{(j}); ogsow. most}n{. D rozwoj: zach.sow. *ne-
guz. nemski, czes. nemecky, sc. ne- moc}n{j} ? stpol. *nemocny ? srpol.
mecky, ros. nemeckij, ukr. nimeckyj, nemocny.
sch. nijemski, sowen. nemski, bug. D por. mocny, mocniejszy.
IS
nemski. D rozwoj: ps. *nem}c}sk{j}
? stpol. *nemec sky ? stpol., srpol. nieprzyjaciel (3) [Ksw, KS] D zn. ten,
nemecki. kto komus zagraza; wrog: Wystapajac
IS z miasta Korrozaim, nieprzyjaciele, to
niemiosciwy (6) [Pfl, Ppu] D zn. sa dyjabli, wrodzy czowieka grzesz-
bezbozny, grzeszny; zy: Bogosa- nego [Ksw II, 12, 6]. Niektorzy z naszych
wiony maz, jen jest nie szed po radzie slachcicow, gdy na grodziech przeciw
niemiosciwych [Pfl I, 17, 1]. D gram. nieprzyjacielom bywaja poozeni [KS,
przym., odm. zoz. D formy tekstowe: 124, 4]. D gram. rzecz., ps. dekl. -jo- ?
niemiosciwy M. lp. r. m.; niemiosciwi pol. dekl. m. D formy tekstowe: z nie-
M. lm. r. m. D etym. wyraz o genezie przyjacielmi N. lm. D etym. ps. *nepri-
ps., utworzony od przym. *milos- jatel} (rzecz. utworzony formantem
tiv{(j}); ogsow. czes. niemilostivy, zaprzeczonym *ne od rzecz. *prija-
ros. nemlostivyj, sch. nemilostiv. D roz- tel}); ogsow. czes. neprtel, sc.
woj: ps. *nemilostiv{j} ? stpol., srpol. nepriatel, guz. njeprecel, ros. nepri-
nemioscivy; w j. stpol. rowniez w zn. jatel, ukr. nepryjatel, sch. neprijatelj,
bezlitosny, okrutny, srogi. bug. neprijatel.
D por. miosciwy. D por. przyjaciel.
IS KDK
107 niewiasta
nierowien (1) [Tecz] D zn. czowiek rejestrowany, wyszed z uzycia podob-
nierowny stanem, urodzeniem, nizszy nie jak stpol. nieumstwo.
pod wzgle dem spoecznym: Boze sie D por. umiec.
go pozauj, czowieka dobrego,/ Ize KDK
tako marnie zszed od nierownia swo- nieustawiczstwo (1) [Ksw] D zn. nie-
jego! [Tecz, 193, 5]. D gram. rzecz., ps. staosc, chwiejnosc: Galaa wyprawia
dekl. -jo- ? pol. dekl. m. D etym. ps. sie
: miasto pwiacych, to je nieusta-
*neorv}n{j} / *ne + *orv}n{ + *j} wiczstwo ludzi grzesznych [Ksw I, 10, 20].
(derywat od zaprzeczonego przym., D gram. rzecz., ps. dekl. -o- ? pol.
utworzony formantem -j}, lub odrzecz. dekl. n. D etym. wyraz o genezie ps.,
derywat prefiksalny, utworzony for- morfem rdzenny ps. *-sta-, zob. stac
mantem ne-). D rozwoj: wyraz po- / stojac (por. ot. staws stromy,
swiadczony tylko w tym jednym kon- staws stan, postac, lit. stoweti stac).
tekscie, bogata dokumentacje ma na- D rozwoj: wyraz wyszed z uzycia juz
tomiast forma rowien. w j. stpol., zastapiony przez niestaosc,
KDK niestatecznosc.
nierycho (1) [Satyra] D zn. niepre
d- D por. stac.
ko: Szedw do chrosta, za krzem lezy,/ KDK
Nierycho zasie
wybiezy [Satyra, 191, 22]. nieuzyteczny (1) [BZ] D zn. pusty,
D gram. przysow. D etym. poaczenie bezpodny: Ale ziemia bya nieuzy-
part. nie i stpol. przysow. rycho; teczna a prozna [BZ, 71, 2-3]. D gram.
mozna tez interpretowac jako M., przym., odm. zoz. D etym. derywat od
B. lp. r. n. odm. prostej przym. nie- ps. *uzit{k{ uzycie, uzywanie (por.
rych. czes. uzitek uzytek, zysk, sch. uz-
D por. wrychle. tak uzycie, uzytkowanie, uciecha)
BT / *uziti uzyc, zastosowac; wyraz
niesc (1) [ZB] D zn. isc z czyms, idac, zach.sow. por. czes. (ne)uzitecny, sc.
dzwigac cos: A zatym uzrzeli wilka, neuzitocny. D rozwoj: juz w j. stpol.
a on wieprza zasie niesie [ZB II, 31, 18]. podstawowym zn. wyrazu byo niepo-
D gram. czas., ps. kon. I -o- || -e- ? zyteczny, nieprzydatny; przym. nie-
pol. kon. I -e , -esz; ndk. D etym. pie. uzyteczny w zn. bezpodny, pusty
*nek- dosie gnac, schwytac, niesc; zacza wychodzic z uzycia w j. srpol.
ps. *nesti; ogsow. czes. nest, ros. D por. zyc, uzytek.
nesti, sowen. nesti, scs. nesti (por. lit. IS
nesti niesc, stind. nasati dosiega). niewiasta (3) [ZB] D zn. kobieta
D rozwoj: ps. *nesti ? stpol. *nesci ? zwaszcza zame zna: Osobnie jedna
stpol., srpol. nesc. niewiasta syna swego k niemu przy-
D por. nosic, podniesc, przyniesc. niosa [ZB, 31, 19]. I pusci ji caa
WD i zdrowa onej niewiescie [ZB, 31, 19].
nieumienie (1) [Ksw] D zn. niewie- D gram. rzecz., ps. dekl. -a- ? pol.
dza: A piate <dani sa nam> anjeli dekl. z. D etym. ps. *nevesta / *ne-
swie
ci na nauczenie naszego nieumie- vesta / *ne-voi d-t-a jeszcze niezna-
nia [Ksw I, 10, 12]. D gram. rzecz., ps. na (ps. przym. *vest{ znany);
dekl. -jo- ? pol. dekl. n. D etym. ogsow. duz. newesta narzeczona,
ps. *neumenj}e (derywat od rzecz. synowa, ukr. nevsta zona, ros.
*umen}je, utworzony za pomoca for- nevesta narzeczona, synowa, so-
mantu *ne-). D rozwoj: wyraz rzadko wen. nevesta narzeczona, brato-
niewierny 108
wa, synowa, bug. nevesta narze- || *k{da z negacja *ni-; ogsow. czes.
czona, niedawno zame zna, scs. nikdy, duz. nikda, strus. nik{dy, sch.
nevesta narzeczona, moda ma- nigda, scs. nik{da; w stpol. takze formy
zonka. D rozwoj: rozszerzenie zn. sy- nidy, nigda.
nowa ? kobieta zaszo wowczas, D por. kiedy, gdy.
BT
gdy rzecz. zona kobieta wyspecjali-
zowa sie w zn. mazonka; teksty re- nijeden (3) [Ksw, RsP, Kgn] D zn.
ligijne, zwaszcza Pozdrowienie aniel- zaim. liczebny, przeczacy zaden,
skie (... i bogosawionas Ty mie dzy ani jeden: Jako u Tom<i>sawa nie
niewiastami...), wpyne y na zachowa- posa nijeden list, potem jako mu ji
nie tego wyrazu w j. pol. do dzis. Przybysaw posa [RsP, 45, 47]. D formy
D por. niewiesci, wiedziec. tekstowe: nijedne D. lp. r. z. D etym. ps.
KDK *ni(j)ed{n{ / prefiks *ni- + licz.
niewierny (2) [ZMB, Tecz] D zn. prze- *(j)ed{n{; ogsow. czes. przest. nije-
wrotny, niedotrzymujacy wiary; oszu- den, ros. ni odn, bug. nijedan nikt.
kanczy, pody: A ten Waltko radzsa, D rozwoj: w formie nijedne pierw. konc.
ten niewierny zdradzsa [Tecz, 194, 20]. D. lp. r. z. -e (/ ps. *-eje || *-oje),
D gram. przym., odm. zoz. D formy niewyrownana jeszcze do konc. D.,
tekstowe: niewiernego B. lp. r. m. Msc. lp. r. z. -ej; zastapiony zaim. zaden.
D etym. ps. *never}n{(j}) niepraw- D por. II jeden, ni, zaden.
JG
dziwy, nierzeczywisty / *ver}n{(j});
ogsow. czes. neverny, ros. nevernyj, nikt (4) [Ksw, Sota, RP] D zn. zaim.
sch. nevje rn, scs. ver}n{. D rozwoj: ps. rzeczowny przeczacy zadna osoba:
Z jutra wiesio nikt nie bedzie [Sota, 188,
*never}n{j} ? stpol. *neverny ?
14]. D formy tekstowe: nikomemu C.
srpol. neverny; w j. stpol. takze w odm.
D etym. ps. *nik{to / prefiks *ni- +
prostej niewierzen.
D por. wierny.
M. zaim. *k{to; ogsow. czes. nikdo,
IS ros. nikto, stsch. nikto, sch. ntko, scs.
niewiesci (2) [Kgn, RP] D zn. kobie- nik{to. D rozwoj: ps. *nik{to ? stpol.
cy: A wszegdymci Jozef podug oby- nikto || nikt.
czaja niewiesciego ku je porodzeniu D por. kto, ni.
JG
jest ci on by dwie babce wezwa [Kgn II,
ninie zob. nynie.
37, 100]. D gram. przym., odm. zoz. BT
D etym. derywat od rzecz. ps. *nevesta, nisko (1) [ZMB] D zn. niewysoko,
utworzony za pomoca przyr. *-}j}; w dole: Synku, bych cie nisko miaa,/
wyraz obecny w innych j. sow. por. Niecos bych ci wspomagaa [ZMB, 180, 20].
czes. nevest, sch. nevjestin. D rozwoj: D gram. przysow. D etym. pierwotnie M.
przedpol. *nevest}j} ? stpol. nevesci. B. lp. r. n. odm. prostej ps. przym.
D por. niewiasta. *niz{k{ / ps. przym. *niz{; ogsow.
IS
czes. nizky, ros. nzkyj, sch. nzak; w ps.
nigdy (2) [RsK] D zn. w zadnym czasie, takze przysow. *niz{ nisko, w dole,
ani razu: Tej niwie Albertus nie by w do; scs. niz{, nizu w dole, w do;
nigdy gospodzien po wkupieniu az do ten sam rdzen w nizina. D rozwoj: ps.
tych miast [RsK, 48, 20]. D gram. przysow. *niz{ko ? stp. nizko ? nisko.
D etym. ps. przysow. *nik{dy || *nik{- D por. nizej.
da utworzony od ps. przysow. *k{dy BT
109 noga
niwa (3) [RsK, Sota] D zn. pole u- ps. *ze), jako caosc o zn. a nie; ps.
prawne, rola, pole swiezo wykarczo- *ni ze spojnik rozaczny ani; ani
wane; nowina: Tej niwie Albertus nie nie, porownawczy jak; tez w innych
by nigdy gospodzien [RsK, 48, 19]. Csole j. sow. duz. daw. i dial. niz part. po-
sie
na niwie zwie ze,/ To wszytko na rownawcza, ros. nize spojnik nawet
ze [Sota, 188, 6]. D gram. rzecz.,
stole le nie, scs. ni ze ani.
ps. dekl. -a- ? pol. dekl. z. D etym. ps. D por. I, II ni, -ze.
*niva; ogsow. czes. niva, sc. niva, AK
ros. niva, ukr. nijva, sowen. njiva, nizej (1) [Sota] D zn. na mniejszej
bug. niva (por. grec. neios pole, wysokosci: Chce sie sam posadzic
ac. novale pole po raz pierwszy za- wyzej,/ Potem sie dzie wielmi nizej
orane). D rozwoj: etymologicznie ni- [Sota, 189, 42]. D gram. przysow., st. wyz-
wa to nisko poozone pole, nizina szy od nisko. D etym. ps. przysow.
albo nowe pole; ogolny kierunek *niz{ nisko, w dole, w do ? st.
zmian zn. prowadzi od zn. konkret- wyzszy *nize; jednak brak takich form
nego pole, gleba do zn. metaforycz- w j. sow.; w j. pol. utworzony od
nego, abstrakcyjnego dziedzina. przysow. nisko; wygosowe -j analo-
KDK giczne do form wczoraj, lepiej, gorzej
nizacz (2) [Tecz, RP] D zn. za nic: z formy komparatywnej przym. r. m.
Swiatosci nizacz nie mieli, kapany D por. nisko.
poranili [Tecz, 193, 9]. D gram. zaprze- BT
czone wyrazenie przyimkowe zacz (/ noc [Pfl, ZB, BZ, Ppu] D zn. cze
sc
ps. *za c} za co). D etym. ps. doby od zachodu do wschodu sonca:
*nizac} / prefiks *ni- + przyimek Ale w zakonie bozem wola jego i w za-
*za + pierw. B. zaim. pytajnego *c}. konie jego be dzie myslic we dnie
D rozwoj: ogsow. prefiks ni- tworzy i w nocy [Ppu, 52, 2]. I nazwa jest
od zaim. pytajnych zaim. ogolnoprze- swiatosc dniem, a cmy noca [BZ, 71, 6].
czace, np. nikt (/ ps. *ni k{to), nic D gram. rzecz., ps. dekl. -i- ? pol.
(/ ps. *ni c}so), niczyj (/ ps. dekl. z. D formy tekstowe: nocy C. lp.,
*nic}j}), nigdzie (/ ps. *nik{de), lub, noc B. lp. D etym. pie. *nokt-i-s; ps.
jak tutaj, poprzedza cae wyrazenia *nokt}; ogsow. czes. noc, ros. noc,
przyimkowe, por. tez nikczemny (/ sch. noc, scs. nost} (por. ind. nakti, lit.
ps. *ni-k-cemu), postac znana do naktis, grec. nyks, nyktos, ac. nox,
XVI w., zastapiona wyrazeniem przy- noctis, goc. nahts, niem. Nacht, ang.
imkowym z zaim. ogolnoprzeczacym night, fr. nuit). D rozwoj: w j. pol.
nic: za nic. i innych j. sow. oraz pozostaych j. ie.
D por. I czso, niczs. zachowao sie pierwotne zn. cze sc
JG doby; obok zn. podstawowego usta-
niz (1) [Sota] D zn. nim, zanim: bilizoway sie w j. pol. zn. przen.: brak
U wody sie poczyna czesc;/ Drzewiej swiata, ciemnosc, zaslepienie,
da jesc [Sota, 189, 57]. D gram.
niz gdy sie zapomnienie.
spojnik wprowadzajacy zd. czasowe. KDK
D etym. wtorny spojnik, z pochodzenia noga (2) [Ksw, Tecz] D zn. konczyna
skrocona part. nize, zrost dwoch party- dolna: Postawi prawa noge na morzy
ku: ni (/ ps. *ni nie, i nie) oraz [Ksw I, 10, 15]. Zabiwszy, rynna
ji wlekli,
wzmacniajacej part. enklitycznej ze (/ na wschod nogi wozyli,/ z tego mu
nos 110
ganbe czynili [Tecz, 193, 10]. D gram. bodziszek, takze zn. spalona cze sc
rzecz., ps. dekl. -a- ? pol. dekl. z. knota u swiecy lub zn. ostro zakon-
D etym. ps. *noga; ogsow. czes. czona cze sc przedmiotu, spiczasty
noha, sc. noha, ros. noga, ukr. noha, koniec czego, np. nos buta, statku,
sch. noga, bug. dial. noga (por. lit. odzi, czona, dzbanka; forma wyste pu-
naga kopyto, ot. nagas konczy- jaca w przys., np. nie nos dla tabakiery,
ny, stind. nakham paznokiec, grec. lecz tabakiera dla nosa; Nie wtra caj
onyhs (onychos), ac. unguis pazur, nosa do cudzego prosa.
KDK
stprus. nage stopa, niem. Nagel
paznokiec). D rozwoj: pierwotnie nosic (6) [B, BZ, ZMB, RP] D zn.
noga miaa zn. zakonczenie konczy- 1. wykonywac, czynic: Pan Bog te
ny, czyli kopyto u zwierzat i pa- rzecz tako nosi [RP, 196, 51]. 2. chodzic
zur u ptakow; w j. ps. ten wyraz mia z czyms, dzwigac cos, tu we fraz.
metaforyczne nacechowanie ekspre- w sercu nosic pamie tac: A wszakom
sywne, zgrubiae (por. apa w zn. cie, Synku miy, w swem sercu nosia
reka), naste pnie to nacechowanie [ZMB, 180, 16]. D gram. czas., ps. kon. IV
ulego neutralizacji i wyraz noga wy- -jo- || -i- ? pol. kon. III -e , -isz; ndk.
par pierwotne okreslenie ? *piech noszac 3. tu o drzewie rodzacym,
(por. pol. piechota, piechur, pieszy, ac. wydajacym owoce: A drzewo noszac
pes, pedis, gr. pous, podos, ind. pad, owoce a majac kazdy siemie podzac
niem. Fuss wszystkie zachowuja podug przyrodzenia swego [BZ, 71, 18].
dawne zn. noga); ps. procesy pala- D gram. im. cz. ter. czynny, odm. prosta.
talizacyje i pol. procesy fonetyczne D etym. ps. *nositi (iter. do *nesti);
spowodoway obocznosci: nog- || noz- ogsow. czes. nosit, ros. nost, sowen.
|| nog- || nodz- || noz- || noz-; w j. pol. nosti, scs. nositi. D rozwoj: ps. *nositi ?
wyraz noga poswiadczony od XIV w. stpol. *nosici ? stpol., srpol. nosic; for-
w zn. podst. konczyna dolna czowie- ma im. (dawny B. lp. r. m.) w j. srpol.
ka lub zwierze cia oraz w zn. przen. ulega adwerbizacji ? im. przysow.
czesc sprze
tu, na ktorej sie wspiera. wspo.
KDK D por. niesc.
WD
nos (1) [RP] D zn. narzad powonienia,
najbardziej wystajaca cze sc twarzy noszac zob. nosic.
WD
miedzy oczami i czoem a ustami:
Chuda, blada, zote lice,/ szczy sie
nowina (2) [Kgn] D zn. nowa wiesc,
wiadomosc: Ize jakoc dzisia dobre
jako miednica;/ Upad ci jej koniec
wiesci i dobre nowiny sac byy ony tym
nosa,/ Z oczu pynie krwawa rosa [RP,
to wiern<y>m krzescijanom przynie-
196, 31]. D gram. rzecz., ps. dekl. -o- ?
siony [Kgn II, 35, 2]. D gram. rzecz., ps.
pol. dekl. m. D etym. pie. *nos-o-s; ps. dekl. -a- ? pol. dekl. z. D etym. ps.
*nos{; ogsow. duz. nos, czes. nos, przym. *nov{ + *-ina; ogsow. czes.
ros. nos, ukr. nis, sch. nos, bug. nos novina, ros. novina, serb. novina. D roz-
(por. lit. nosis, ac. nasus, ang. nose, woj: ewolucja zn. przebiegaa w kie-
niem. Nase). D rozwoj: nos podobnie runku od abstraktu cos nowego do
jak nazwy innych cze sci ciaa, np. re
ka, konkretu: 1. nowa wiesc, wiado-
noga, gowa ma oprocz podst. zn. mosc, 2. pole nowo zaorane, rola
anatomicznego liczne zn. przen., por. uprawiana po raz pierwszy.
np. stpol. nazwy roslin bociani nos KDK
111 obiecado
nynie, ninie (2) [Pfl, ZMB] D zn. teraz, o! (1) [ZMB] D zn. wykrzyknienie
obecnie: Jako bya s poczatka i nynie, wyrazajace zywy odruch uczucia:
i wzda [Pfl I, 17, 9]. By nam nad dziatkami O, anjele Gabryjele,/ Gdzie jest ono
nie byy takie to pozory,/ Jele ja twe wesele,/ Cozes mi go obiecowa
nieboga ninie dzis zezrzaa [ZMB, 180, tako barzo wiele [ZMB, 180, 26]. D gram.
34] . D gram. przysow. D etym. ps. wykrz. D etym. pierwotny wykrz. ps.
*nyne teraz; ogsow. stczes. nynie, *o!; ogsow. czes. o!, ros. o!, sch. o!;
czes. nyn, strus. nyne, scs. nyne. D roz- wystepuje takze w innych je zykach ie.
BT
woj: stpol. obocznie nynie || ninie,
srpol. ninie do po. XIX w.; wspo. obeknac zob. obyknac.
ZG
archaizm, utrwalony w tum. psal-
mow; od tego stpol. przym. niniejszy, obiazac sie (1) [Ksw] D zn. przywia-
a takze wspo. przysow. part. zac sie do czegos, przywyknac do
niniejszym. czegos, polubic cos: Jenze nie pamie -
BT taje
dobra wiekujego, obiaza sie
tomu, czsoz jesc wrzemiennego [Ksw II,
obiecowac (1) [ZMB] D zn. przyrze- oblec (1) [LA] D zn. okryc kogos
kac, obiecywac: Gdzie jest ono twe czyms, ubrac, przyodziac: Ach, krolu
wesele,/ Cozes mi go obiecowa tako wieliki nasz (...),/ Przydaj rozumu
barzo wiele [ZMB, 180, 28]. D gram. czas., k mej rzeczy,/ Me sierce bostwem
ps. kon. III -jo- || -je- ? pol. kon. II obleczy [LA, 173, 4]. D gram. czas., ps.
-e
, -esz; ndk. D etym. pie. *u eit-
kon. I -o- || -e- ? pol. kon. I -e , -esz;
mowic, ps. *obvetjati przyrzekac, dk. D etym. pie. *uelk-; ps. *obvelkti,
przyobiecywac; ogsow. czes. obeto- *obvelko pokryc, powlec, odziac;
vat ofiarowywac, skadac w ofierze, ogsow. duz. woblec, woblekas, czes.
poswiecac, ukr. obicjaty, dial. obcju- obleci || oblect, ukr. obvolokty, ros.
vaty, ros. obiescatsia, sch. obecavati, obvoloc pokryc, powlec, oblacit ||
bug. obestavam, scs. vestati, vestajo oblec oblec, sch. oblaciti || oblaci,
mowic, oznajmiac (por. stprus. wai- oblaka ubranie, scs. oblesti, obleko.
tiat mowic, lit. dial. vaitenti sadzic, D rozwoj: ps. *obvelkti ? stpol. *ob-
ustalac, awest. vaeth- sadownie usta- vleci ? stpol. oblec ? srpol. oblec;
lac). D rozwoj: ps. *obvetjati ? stpol. w stpol. zn. przen. w zwrocie bostwem
*ob(v)ecaci || z suf. -ova- *ob(v)eco- oblec(z)y okryj, otocz aska boska.
vaci ? stpol., srpol. obecac || obeco- D por. wlec.
vac. ZG
D por. obietnica. obleniac sie (3) [Ksw] D zn. byc
ZG
leniwym, opieszaym, ociagac sie :
obietnica (1) [Ksw] D zn. przyrzecze- Siedzacy sa, jiz sie k dobremu ob-
nie; ofiara: A gdaz, prawi, anje zmo- leniaja [Ksw II, 11, 11]. K dobremu wstac
wi ta wszyt<ka sowa>, <z>apakacha, obleniaja [Ksw II, 11, 17]. D gram. czas.,
sie
prawi, wszem sircem i obietnice Bogu stpol. kon. II -e , -esz (*obleniaje ,
wzdacha [Ksw I, 10, 25]. D gram. rzecz., *obleniajesz sie ) || IV -am, -asz; ndk.
ps. dekl. -ja- ? pol. dekl. z. D etym. D etym. ps. *leniti se byc leniwym od
ps. ob{vet}nica / przym. *ob{vet}n{ przym. *len{ leniwy; ogsow. czes.
/ rzecz. *ob{vet{ / czas. *ob{-vetiti; lenit, ukr. linuvatysia, ros. lentsia, sch.
ogsow., por. stczes. obet, czes. obet l(ij)eniti se, scs. leniti se (por. lit. l~
enas
ofiara, ofiarowanie, ros. obet sluby,
powolny, spokojny, ac. lenis po-
slubowanie, przyrzeczenie, scs. obet{
wolny, saby). D rozwoj: stpol. dery-
obietnica, przyrzeczenie, slubowa-
wat prefiksalno-sufiksalny ob-leniac
nie; por. stpol. obiat, obiata ofiara
sie
od lenic sie ; por. srpol. obleniay
skadana Bogu. D rozwoj: zmiana
zleniwiay.
stpol. *obvetnica ? obetnica wiaze
D por. leniw.
sie z uproszczeniem grupy spg. po ZG
zaniku jerow; stpol. obietnica jako oblicze (5) [Pfl, BZ, Ppu] D zn. 1. twarz,
termin rel. to kalka ac. votum i ac.
tu: obraz: I stworzy Bog czowieka
sacrificium; w zwiazku z tym jej pry-
ku obliczu i ku podobienstwu swemu
marne rel. zn. to slub uczyniony Bo-
[BZ, 72, 45]. 2. powierzchnia: Nie tako
gu oraz to, co przyrzeczono Bogu;
ofiara; w dalszym rozwoju nastapio niemiosciwi, nie tako, ale jako proch,
rozszerzenie zn. kazde przyrzecze- jenze rzuca wiatr od oblicza ziemie
nie. [Pfl II, 17, 5]. D gram. rzecz., ps. dekl. -jo-
D por. obiecowac. ? pol. dekl. n. D etym. ps. *oblic}je;
KDK ogsow. czes. oblcie, ros. oblc e,
113 obrona
sch. oblicje, sowen. oblicje. D rozwoj: go,/ Przyrodzenia niewiesciego,/ Ob-
w j. stpol. wyraz o duzej frekwencji raza wielmi skaradego [RP, 196, 27].
zarowno w zn. podst. twarz, lico, jak D gram. rzecz., ps. dekl. -o- ? pol.
i w zn. przen.; wspoczesnie wyraz dekl. m. D formy tekstowe: obraz B. lp.,
ksiazk. lub przest. obrazem N. lp. D etym. ps. *ob{raz{ /
D por. lice. czas. *ob{raziti wyrzezbic; morfem
KDK
rdzenny *-raz- / pie. *-roz- || -rez-;
obudnie (1) [Satyra] D zn. pozornie, ogsow. czes. obraz malowido,
leniwie: Gdy dzien panu robic maja,/ wizerunek, odbicie, przedstawienie
Czestokroc odpoczywaja,/ A robia sil- czegos, idea, ros. obraz postac,
no obudnie:/ Jedwo wynida pod po- wizerunek; wyobrazenie, artystyczne
udnie [Satyra, 191, 5]. D gram. przysow. przedstawienie; ikona, scs. obraz{
D etym. przysow. utworzony na grun- ksztat, wyglad, podobizna, podo-
cie j. stpol. od przym. obudny. bienstwo; sposob, znak, znamie; po-
D por. obudny.
BT
sag, statua; zjawa; charakter. D roz-
woj: etymologiczne zn. wyrazu obraz
obudny (1) [Sota] D zn. faszywy, nie-
to to, co jest wyrzezane, rzezba, po-
szczery, kamliwy: A be dzie miec re
ke
sag, figura; gowny kierunek zmian
brudna,/ Ana tez ma k niemu rzecz
zn. prowadzi od konkretu do abstrak-
obudna [Sota, 188, 29]. D gram. przym.,
tu, por. wizerunek, wyobrazenie cze-
odm. zoz. D etym. derywat od rzecz.
obuda; zach.sow. por. czes. obludny, go na potnie, papierze, desce, na-
sc. obludny. D rozwoj: w j. stpol. wyraz stepnie widok, wyglad, forma czego;
wystepowa takze w zn. pozorny, zud- wizja, caoksztat spraw, np. obraz
ny, urojony, ktore zaniko w j. srpol. wypadkow, obraz zycia.
D por. obudnie. D por. rzazac.
KDK
IS
obupic (2) [Kgn] D zn. obedrzec ze obrocic sie (1) [Kgn] D zn. zamienic,
skory: A swie tego Bartoomieja kaza odmienic cos na cos: Bog jego (...)
jest by na prage zawiesic a miotami ji jest on z wysokosci na ziemie spad by
bic i z jego ji skory zywo obupic [Kgn VI, a w proch sie jest on by obroci [Kgn VI,
41, 28]. D gram. czas., ps. kon. IV -jo- || 41, 26]. D gram. czas., ps. kon. IV -jo- ||
-i- ? pol. kon. III -e , -isz; dk. D etym. -i- ? pol. kon. III -e , -isz; dk. D etym.
pie. *leup-, ps. *oblupiti; ogsow.
ps. *obvortiti (se ); ogsow. czes.
czes. loupit, sc. oblupat, ukr. obupyty, obratit se, ukr. obernutysia, ros. oboro-
ros. obupt, sch. olupiti, mac. oupa ttsia, sch. obratiti se, scs. obratiti se,
obupac (por. lit. laupyti upac, obrasto se (por. lit. vartyti wrocic,
obdzierac ze skory, grabic, ot. laup^ it stind. wartajati obraca, goc. fra-
usuwac upine , stind. lumpati
, skorke -wardjan obrocic wniwecz). D roz-
amie, uszkadza). D rozwoj: stpol. zn. woj: ps. *obvortiti se ? stpol. *ob-
realne zwrotu obupic (kogos) ze skory, vrocici se
? stpol. obrocic se
? srpol.
takze obupic z odzienia, az do skory obrocic se
.
stao sie podstawa zn. przen. wyzyskac D por. wrocic.
kogos pod wzgle dem materialnym. ZG
ZG obrona (2) [KS] D zn. bronienie, strze-
obraz (3) [RP] D zn. wyglad, wizeru- zenie, zabezpieczanie: Aby rycerz
nek; ksztat: Uzrza czowieka nagie- kazdy alibo prosty panosza (...) umia
obyczaj 114
miestce wziac pewne ku obronie swej nac, ros. privyknut, sch. naviknuti,
choragwie [KS, 124, 14]. D gram. rzecz., scs. vyknoti uczyc sie
(por. lit. jau-
ps. dekl. -a- ? pol. dekl. z. D formy knti oswajac, poskramiac (zwierze),
tekstowe: obrony D. lp. D etym. rzecz. stprus. iaukint wprawiac sie , uczyc
odczas. od ps. *ot{-borniti (pol. ob- , stind. ucyati ma zwyczaj).
sie
ronic) ? ps. *ot{borna: ogsow. D rozwoj: ps. *ob-vyknoti (z prefiksem
czes. obrana, ros. oborona, sch. o b- ob-) ? stpol. *obvyknoci ? obyknoc
rana. D rozwoj: pierwotne zn. czynnos- w wyniku uproszczenia grupy spogo-
ciowe bronienie zachowane do dzis, skowej -bv-.
wyszo z uzycia zn. podmiotowe to, D por. obyczaj.
co suzy obronie: budowla obronna, ZG
twierdza, mur, wa; uksztatoway sie obzaowac (1) [RsP] D zn. oskarzyc,
zn. przen. niemilitarne: odpieranie za- obwinic, wniesc skarge do sadu: Jako
rzutow, adwokat (adwokaci) w pro- Piotrek nie obzaowa Se dziwoja przed
cesie sadowym; obronca, formacja szescia niedziel [RsP 45, 49]. D gram. czas.,
w druzynie pikarskiej. ps. kon. III -jo- || -je- ? stpol. kon. II
D por. bronic sie. -e
, -esz; dk. D etym. pie. *gel-; ps.
KDK *zalovati; ogsow. czes. obzalovat
obyczaj (1) [Kgn] D zn. zwyczaj, po- oskarzyc, wniesc oskarzenie, ros.
wszechnie przyje ty sposob poste
powa- obzaovat oskarzyc, zaskarzyc, sch.
nia: Jozef podug obyczaja niewies- zalovati, scs. zaliti. D rozwoj: ps. *ob-
ciego (...) jest ci on by dwie babce we- -zalovati (z prefiksem ob-) ? stpol.
zwa [Kgn II, 37, 100]. D gram. rzecz., ps. *obzaovaci ? stpol., srpol. obzaovac.
dekl. -jo- ? pol. dekl. m. D etym. ps. D por. zaowac.
*ob{vycej} / czas. ps. *ob{vyknoti; ZG
ogsow. czes. obycej, ros. obycaj, scs. ochronic (1) [Ksw] D zn. obronic, wy-
obycai. D rozwoj: stpol. *obvycaj ? bawic z niebezpieczenstwa, zapewnic
obycaj uproszczenie grupy spg. bv ochrone : Izbyscie dusze wasze z dre ki
? b po zaniku jerow; wyszy z uzycia wrogow waszych <ochro>nili [Ksw IV, 12,
zn.: 1. cecha charakterystyczna, was- 9]. D gram. czas., ps. kon. IV -jo- || -i-
nosc, wasciwosc, 2. sprawowanie ? pol. kon. III -e , -isz; dk. D etym. ps.
sie
, ocena ze sprawowania w szkole. *o(b)X orniti / rzecz. *X orna pozy-
D por. obyknac. wienie, pokarm zap. z iranskiego
KDK
(por. awest. X uar3 nah- pozywienie);
obyknac, obeknac (2) [KS] D zn. ogsow. poab. X ornet karmic, czes.
przyzwyczaic sie , przywyknac, miec ochranit, ukr. ochoronyty, ros. ochrant
zwyczaj: Niektorzy z naszych slachci- obronic, choront grzebac, cho-
cow (...) ni pod czyja choragwia z na- wac, ukrywac, sch. hraniti karmic,
szej wojski stanowic sie obykli [KS, 124, sowen. hraniti strzec, ochraniac; zy-
6]. D gram. czas., ps. kon. II -no- || -ne- wic, karmic, scs. chraniti (se ) chronic
? stpol. I -e , -esz; dk. D etym. pie. (sie), zachowywac. D rozwoj: ps.
*eu k-; ps. *vyknoti zaczynac sie
*o(b)X orniti ? stpol. *oX ronici ?
przyzwyczajac, uczyc sie czegos; og- stpol., srpol. oX ronic; rozwoj zn. od
sow. czes. privyknout, ale obvykly konkretnego karmic, zywic do ab-
zwyky, obvykle zwykle, zazwyczaj, strakcyjnego bronic, wybawic.
ukr. obvyknuty obeznac sie , przywyk- ZG
115 odjac
ociec (8) [Ksw, Pfl, RsP, Park, LA, Tecz, wczesniej w dialekcie mp. od XIV w.;
Ppu] D zn. 1. ojciec: Jaki to syn przyim. od w j. pol. zmniejsza zakres
slachetny Andrzeja Te czynskiego,/ puja go: przez, z, dla, z po-
uzycia, zaste
Zec on msci goraco ocsa swego [Tecz, wodu.
AK
194, 25]. 2. rel. Bog: Sawa Occu i Sy-
nowi i swie temu Duchu [Pfl I, 17, 8]. odarzyc (1) [Sota] D zn. obdarowac,
Jenze przez poczatka z Bogiem Oc- hojnie w cos zaopatrzyc: Ktokoli czci
cem jesc krolewa [Ksw IV, 13, 33]. D gram. zenska twarz,/ Matka Boza, ji tym
rzecz., ps. dekl. -jo- ? pol. dekl. m. odarz./ Przymi ji za suge swego,/
D formy tekstowe: occa D. lp. D etym. Schowaj grzecha smiertnego [Sota, 190,
pie. *ontikos; ps. *ot}c} (/ *ot}k{); 105]. D gram. czas., ps. kon. IV -jo- ||
ogsow. czes. otec, ros. otec, scs. -i- ? stpol. kon. III -e
, -isz; dk.
ot}c}. D rozwoj: stpol. ocec ? srpol. D zob. darowac, zdarzyc sie .
ZG
ojcec; -j- w M. lp. to wynik wyrownan
analogicznych do form przypadkow oddac (1) [Ksw] D zn. dac na was-
zaleznych, w ktorych jest wynikiem nosc, darowac: Sam, prawi, przez mie
palatalizacji asynchronicznej (np. D. przysiag jesm, iz wam chocia <oddac
lp. occa ? ojca, W. lp. occe ? ojce); zi>emie wrogow waszych [Ksw I, 10, 21].
D gram. czas., ps. kon. V atem. ? pol.
zn. podst. zachowane, stopniowe roz-
szerzenie zakresu zn. tworca, ini- kon. IV -am, -asz; dk.
D zob. dac.
cjator (np. ojciec je zyka polskiego, ZG
ojciec literatury), opiekun, zwierzch-
ode zob. od.
nik (np. ojciec miasta). AK
KDK
odetchnac (1) [RP] D zn. wytchnac,
od, ode, ot, ote (30) [Ksw, Pfl, RsP, odpoczac, uspokoic sie: Juz odetchni,
RsK, Sota, List, ZB, BZ, ZMB, Tecz, Ppu]
nieboraku,/ Mow se mna, ubogi zaku
D zn. sygnalizuje moment poczatko-
[RP, 197, 85]. D gram. czas., ps. kon. II
wy czynnosci, jej przyczyne , zrodo lub
-no- || -ne- ? pol. kon. I -e , -esz; dk.
sprawce , przeciwstawny wobec przyim. h h
D etym. pie. *d eu-s- || *d ue-s-; ps.
do: Ize tako marnie zszed od nie-
*ot{d{X noti; ogsow. czes. oddech-
rownia swojego! [Tecz, 193, 5]. Idzie
nout (si), ukr. viddychnuty, viditchnuty,
tobie krol zbawiciel, izby nas ot
ros. vzdochnut odetchnac, otdo-
wieczne smirci zbawi [Ksw IV, 13, 21].
chnut odpoczac, sch. odahnuti, scs.
Zadaj ode mnie [Ppu II, 53, 8]. Pozadaj
d{chnoti tchnac, v{zd{chnoti wes-
ote mnie [Pfl II, 17, 8]. D gram. przyim.
tchnac. D rozwoj: ps. *ot{d{X noti ?
rzadzacy D. D etym. pie. *ato || *ati
stpol. *otedX noci ? stpol., srpol.
poza, na zewnatrz; z powrotem
odetX noc.
(por. przedrostkowe lit. at-, ati-, ata-
D por. duch, dusic, wdyszec.
od- i ot. at- od-, ac. spojnik at ZG
ale, tymczasem; jednak, stind. przy- odjac (1) [ZB] D zn. wziac, zabrac,
im. ati przez); ps. *ot{; ogsow. w odebrac: Mnimasz, by twe me ki
pierwotnej postaci ot dzis tylko w uz., mogy odjac miosc Boza? [ZB II, 32, 28].
ros. i bug., w pozostaych j. sow. D gram. czas., ps. kon. I -o- || -e- ?
wtornie z d pod wpywem takich pol. kon. I -e, -esz; dk.
przyim., jak: nad, pod, przed. D rozwoj: D zob. jac.
postac od ustalona w XVI w., naj- ZG
odkupic 116
odkupic (1) [Kgn] D zn. wybawic, jestli umiesz [RP, 197, 81]. Wrocawianie
uwolnic, uratowac, ocalic: Izci jutrze jim odpowiedzieli, zescie to zle udzia-
prz<y>dzie do nas miy Kryst, coz ci on ali [Tecz, 194, 14]. D gram. czas., ps. kon.
was ma swa smiercia odkupic [Kgn II, 35, V atem. ? pol. kon. IV -am, -asz; dk.
16]. D gram. czas., ps. kon. IV -jo- || -i- D formy tekstowe: (jest byo) otpowie-
? pol. kon. III -e , -isz; dk. D etym. dziano im. cz. przesz. bierny, odm.
derywat od ps. czas. *kupiti. prosta (uzyty w orzeczeniu biernym).
D por. kupic. D rozwoj: rzeczownikowe formy im.
ZG biernego r. n. w j. stpol. wyste puja
odmodzic sie (1) [Kgn] D zn. uczynic tez we wtornej funkcji nieosobowych
sie
na nowo modym: Przyrodzenie form czas.
jest to we zowe, ize gdyz sie on chce D por. powiadac.
ZG
odmodzic, tedyc wie c on je gorzkie
korzenie [Kgn VI, 40, 12]. D gram. czas., odrzucic
ps. kon. IV -jo- || -i- ? pol. kon. III - odrzuciwszy (1) [KS] D zn. porzuciwszy,
e
, -isz; dk. D etym. pie. *meld-; ps. odsunawszy: Niektorzy z naszych sla-
*ot{molditi se (*mold{ mody); chcicow (...) odrzuciwszy wszystke sro-
ogsow. czes. mladnout modniec, miezliwosc (...) ni pod czyja choragwia
odmadzac sie , ukr. vidmoodyty, vid- z naszej wojski stanowic sie obykli [KS,
124, 4]. D gram. im. cz. przesz. czyn. I,
moodzuvaty, br. maadziec, pamaa-
dziec, ros. omoodtsia, sch. mladiti se, odm. prosta. D rozwoj: forma im. (dawny
scs. mlad{j} mody. D rozwoj: ps. M. lp. r. z.) w j. srpol. ulega adwerbiza-
*ot{molditi se ? stpol. *otmoZici se cji ? im. przysow. uprzedni.
D zob. rzucac, rzucic (sie ).
? stpol., srpol. odmoZ ic se
. ZG
D por. mody.
ZG odrzuciwszy zob. odrzucic.
ZG
odpoczywac (1) [Satyra] D zn. spe
-
odwrocic (1) [ZB] D zn. zwrocic
dzac czas na odpoczynku, znajdowac w inna strone , obrocic: Jenze ja j<i>
odpoczynek, wytchnienie: Gdy dzien namawiac (...), aby sie odwroci od
panu robic maja,/ Cze stokroc odpo- kr<ze>scijanskiej wiary [ZB II, 32, 32].
czywaja [Satyra, 191, 4]. D gram. czas., ps. D gram. czas., ps. kon. IV -jo- || -i- ?
kon. III -jo- || -je- ? stpol. kon. II -e , pol. kon. III -e, -isz; dk.
-esz (*odpoczywaje , *odpoczywajesz) D zob. wrocic.
|| IV -am, -asz; ndk. D etym. pie. ZG
*ken-; ps. *ot{pocivati; ogsow. duz. odyc (1) [Satyra] D zn. odejsc, oddalic
wotpocywas, czes. odpocvat, ukr. vid- sie
: Gdy pan przydzie, dobrze orze /
pocyvaty, br. adpacyvac, sch. otpocva- Gdy odydzie, jako gorze [Satyra, 191, 16].
ti, scs. pocivati, pocivajo. D rozwoj: ps. D gram. czas., ps. kon. I -o- || -e- ?
*ot{pocivati ? stpol. *otpocivaci ? stpol. kon. I -e
, -esz; dk. D rozwoj: ps.
stpol., srpol. odpocyvac. *od{-j}-ti ? stpol. *odyci ? odyc ||
D por. poczac (sie ). ps. *od{-j}d-ti ? *od{-j}t-ti ? *od{-
ZG
j}sti ? stpol. *odejsci ? odejsc.
odpowiedziec, otpowiedziec (4) D por. ic.
[Kgn, ZB, RP, Tecz] D zn. dac odpo- ZG
wiedz, udzielic odpowiedzi, wyjas- odzienie (1) [Kgn] D zn. ubranie,
nien: Wstan, mistrzu, otpowiedz, okrycie: A tako wie
c on krol siln<y>m
117 ogien
gniewem jest na sobie swe odzienie mnie ofieruj [ZB I, 31, 5]. D gram.
ofiere
rzaza by [Kgn VI, 41, 27]. D gram. rzecz., czas., stpol. kon. II -e
-, -esz; dk. ||
ps. dekl. -jo- ? pol. dekl. n. D etym. ndk. D etym. od rzecz. ofiera z suf.
ps. *ob{den}je / im. *ob{den{ / -ova-, zap. ze stczes. ofera, a to ze
czas. *ob{deti. D rozwoj: wyraz stop- srwniem. opfer(e) || ophar.
niowo wychodzi z uzycia. D por. ofiera.
D por. dziac. ZG
KDK ogarnac (2) [Ksw] D zn. odziac, owi-
odzirzec (1) [Ksw] D zn. otrzymac, nac, ubrac: Dziewica Maryja az
dostac na wasnosc, w uzytkowanie: pieluszek dobrych <w to wrzemie >
Tako lud bozy <przez an>jea wicie z- nie jimiaa, a togo dla ji we ze chustki
stwo odzirzeli [Ksw I, 10, 10]. D gram. ogar<ne a> [Ksw IV, 13, 29]. D gram. czas.,
czas., ps. kon. IV -jo- || -i- ? stpol. ps. kon. II -no- || -ne- ? pol. kon. I -e ,
kon. III -e , -isz; dk. D etym. pie. -esz; dk. D formy tekstowe: ogarnienego
*dheregh- trzymac; ps. *drgeti ? im. cz. przesz. bierny odm. zoz.
*drzeti ? drzati; wyraz ogsow. czes. D etym. pie. *ger- || *gor-; ps. *ogr (t)-
drzet, obdrzet otrzymac, ukr. oderza- noti; ogsow. czes. hrnout zgar-
ty, ros. oderzat, sch. odrzati, mac. odrzi niac, ohrnout wywinac, podwinac
zachowac, dotrzymac, scs. odr}zati kaw), sc. ohrnut ogarnac, ukr.
(re
(por. awest. drazaite trzyma, dzierzy, obhornuty objac, obhortaty, ros. dial.
prowadzi). D rozwoj: ps. *odrzati ? gornut zbierac, grabic, sch. ogrnuti
stpol. *oZirzeci ? stpol., srpol. oZerzec; zarzucic, wozyc na siebie, ogrnuti se
~
w XIVXV w. wyraz mp. i maz., otulic sie (por. lit. gurgul ys stado
wypierany przez wlkp. trzymac. ptakow; poplatane nici). D rozwoj:
D por. dzierzec. ps. *ogr tnoti ? stpol. *ogartna
ci ?
ZG stpol., srpol. ogarnoc; formy odmiany
ofiera (1) [ZB] D zn. to, co sie ofiaruje zoz. im. w j. srpol. ulegy adiektywiza-
Bogu; dar skadany Bogu: Tej jistej cji ? im. przym. bierny.
nocy Krystus swie temu sie Bazeju po- D por. zgarnac.
kaza, a rzkac jemu: Bazeju, zywa ofie- ZG
mnie ofieruj [ZB, 31, 5]. D gram. rzecz.,
re ogarnieny zob. ogarnac.
pol. dekl. z. D etym. zap. srwniem. ZG
opfer(e) za posrednictwem stczes. ofe- ogien (1) [ZB] D zn. objaw palenia sie,
ra. D rozwoj: ofiera stopniowo wypara pomien, zar: tu we fraz. wieczny
stpol. synonim obiata; gowny kieru- ogien pieko, wieczne pote pienie:
nek zmian zn. polega na rozszerzeniu Ale nie mow, by waszy bawan<o>wie
zakresu na realia niezwiazane z religia; bogowie byli, alec sa dyjabl<i>, jiz ze
proces desakralizacji formy ofiera ? wszemi s tymi czsoz sie ji<m> modla
ofiara powoduje to, ze staje sie ona i w nie wierza, wiecznem<u> ogniu
synonimem wobec dar, darowanie; przysadzeni be da [ZB II, 32, 25]. D gram.
polska innowacja semantyczna jest rzecz., ps. dekl. -i- ? pol. dekl. m.
zn. osoba ulegajaca czyjejs przemo- D etym. ps. *ogn}; ogsow. czes., sc.
cy, pot. takze niedoega, niezdara. ohen, duz. wogen, guz. wohen, ros.
D por. ofierowac. ogon, ukr. vohon, br. ahon, sowen.
KDK ogenj, serb. oganj, bug. ogn, mac. ogan
ofierowac (1) [ZB] D zn. skadac (por. lit. ugnis, ot. ugnus, niem.
Bogu rytualna ofiare
: Bazeju, zywa Ofen, stind. agns, ac. ignis). D rozwoj:
ogledac 118
w j. stpol. poswiadczony w XIV w.; ps. *oko, ocese; ogsow. czes., sc.
wyste
puje w zn. podstawowym i w wie- oko, ros. poet. oko, ukr. oko, sch. o ko,
lu zwiazkach fraz., por. np. proba bug. oko (por. lit. aks, ot. acs, ind.
ognia tortury, igrac z ogniem za- akszi, grec. osse / *okie, ac. oculus,
chowywac sie nierozwaznie, ogien goc. ougo, niem. Auge). D rozwoj: ze
niebieski piorun, ogniem i mieczem wzgledu na to, ze wyraz odnosi sie do
palac i zabijajac, kara ognia spale- parzystej cze sci ciaa, by najczesciej
nie na stosie; wtornie wytworzyy sie uzywany w lpdw.: oko oczy, nato-
nowe zn.: 1. strzay z broni palnej, miast lm. oka miaa gownie zn. przen.,
strzelanina ogien armatni, razic np. zrodo, paczek u roslin, klej-
ogniem, isc na pierwszy ogien, wzia c noty; por. tez fraz. otworzyc oczy
kogos w dwa ognie, 2. wrodzona cho- zobaczyc, poznac prawde , zamkna c
roba skory majaca postac czerwonych oczy umrzec, na oko na pozor, po-
znamion. wierzchownie.
KDK KDK
ogledac (1) [RP] D zn. widziec, pa- okragy (2) [Park] D zn. majacy ksztat
trzyc na cos; obejrzec, przyjrzec sie
koa; kolisty: Nie pisz wirzchu okrag-
czemus: Otozci przed toba stoje ,/ ego,/ Piszac Bartka zbawionego [Park,
Ogledaj postawe moje [RP, 196, 56].
108, 11]. D gram. przym., odm. zoz.
D gram. czas., ps. kon. III -jo- || -je-
D formy tekstowe: okra gem N. lp. r. m.
? stpol. kon. II -e , -esz (ogla
daje, h h
D etym. pie. *(s)kreng - || *(s)krong -
ogla
dajesz) || IV -am, -asz; ndk. || dk.
krecic, zwijac; ps. *o(b)krogl{(j})
D zob. gle
dac.
ZG majacy ksztat koa / *krogl{ (por.
ogrod (1) [RsK] D zn. otoczony po- kra
gy, kasz. kragi, ros. kruglyj, sowen.
tem kawa ziemi, na ktorym siano krogel) / *krog{ koo, krag; ogsow.
zboze, sadzono jarzyny, drzewa owo- czes. okrouhly, ros. okruglyj, sowen.
cowe: Msciwojow cum uxore clara okrogel. D rozwoj: ps. *o(b)krogl{j} ?
dzierzy sia moca (...) dom, siedlisko stpol., srpol. okrogy.
IS
i ogrod [RsK, 48, 3]. D gram. rzecz., ps.
dekl. -o- ? pol. dekl. m. D etym. ps. okrutnosc (1) [RP] D zn. okrucien-
*ob{gord{ / ps. czas. *ob{gorditi stwo, bezwzgle dnosc, brak litosci:
(por. pol. obgrodzic ? ogrodzic). Wszytcy ludzie, posuchajcie,/ Okrut-
D rozwoj: wyraz zachowuje pierwotne nosc smirci pozna<j>cie! [RP, 195, 8].
znaczenie, modyfikowane jedynie za D gram. rzecz., pol. dekl. z. D etym.
pomoca dodatkowych okreslen, np. regularny derywat rzecz. z formantem
ogrod warzywny, botaniczny, zoologicz- -osc, utworzony od przym. okrutny;
ny, zimowy. ps. podstawa *krot{ kre cony, pokre -
D por. grod. cony, powyginany; obrotny, zwinny,
KDK przebiegy / ps. czas. *ob{krotiti
oko (5) [Sota, RP] D zn. narzad wzro- okre cic dookoa; w j. stpol. bohe-
ku: Mistrz, widzac obraz skarady,/ mizm. D rozwoj: wyraz o niewielkiej
Zote oczy, zywot blady,/ Grozno sie frekwencji tekstowej, wypierany przez
tego przele kna [RP, 196, 44]. D gram. wspopochodna formacje okrucienstwo.
rzecz., ps. dekl. -s- ? pol. dekl. n. KDK
D formy tekstowe: oczu D. lpdw., oczy okrzcic (1) [Kgn] D zn. udzielic
B. lpdw. D etym. pie. *oku- patrzec;
chrztu: Swie
ty Bartomiej (...) jest on
119 oprawiac
krola te to ziemie Indyje jest by zmiana to przyje
cie w przyp. zaleznych
okrzci [Kgn VI, 40, 19]. D gram. czas., odm. zaim. anaforycznego *j}, *ja, *je;
, -isz; dk. D etym. zap.
stpol. kon. III -e reliktami pierw. wskazujacej funkcji sa
ze stczes. krtti || krstti || krstti w pol. wyrazenia onego czasu, won-
chrzcic, zegnac krzyzem / ps. czas.
rzecz. *kr}st{ krzyz, krucyfiks czes. D por. jen.
krtt, ukr. chrestyty, ros. krestt, sch. JG
krstiti, scs. kr}stiti, kr}sto (por. srw- onze..., onze (1) [ZB] D zn. zarow-
niem. kristen, kristenen robic chrzes- no..., jak; i..., i: Potem wwiedzion
cijaninem). D rozwoj: stpol. *okrcici || przed se dzia, jenze ja j<i> namawiac
*okrscici ? stpol. okrcic || okrscic ? onze groza, onze dobra rzecza, aby sie
stpol., srpol. okrcic || oX rcic (asymila- odwroci od kr<ze>scijanskiej wiary [ZB
cja k ? X ) ? npol. oX rcic. II, 32, 32] . D gram. spojnik a czacy
D por. krzciciel, krzescijanin, krzes- jednorodne skadniki zdania. D etym.
cijanski, krzyz. stpol. pojedyncze zestawienie dwoch
ZG zaimkow wskazujacych wzmocnionych
on (81) [Ksw, Kgn, Sota, ZB, ZMB, Tecz, partykua ze (/ ps. *ze), pierwotnie
Ppu] D zn. 1. zaim. rzeczowny odno- okreslajacych obiekt najdalszy od mo-
szacy sie
do czegos lub kogos poprzed- wiacego, w M. lp. r. m. on (/ ps. *on{
nio wymienionego, zaste pujacy row- ten tam daleko / pie. *on-o-s, por.
noczesnie zaim. 3 os.: Jescie wy byli lit. anas, awest. ana- ten). D rozwoj:
syszeli, kakoc on w dzien sadny na sad we wskazanej funkcji wyjatkowe, obec-
przydzie a wielikac on znamiona czy- ne tylko w powyzszym cytacie; sam
nic bedzie [Kgn II, 35, 10]. 2. zaim. rze- wzmocniony partykua zaimek onze,
czowny wskazujacy ow, ten: A pena czesty zwaszcza w XVI w., w j. stpol.
mise nadrobi,/ Jako on, cso motyka funkcjonuje ponadto jako part. juz
robi [Sota, 188, 31]. 3. zaim. przymiotny to.
wskazujacy taki: Izby onego buj- AK
nego krola dyjaba nie nasladowa [Ksw opiec (1) [BZ] D zn. znowu, ponow-
IV, 13, 35]. D formy tekstowe: on M. lp. nie, jeszcze raz: Opie c rzek Bog:
r. m., onego D., B. lp. r. m., ona M. lp. wywiedz ziemia stworzenie zywe [BZ,
r. z., M. lpdw. r. m., onej C. lp. r. z., 71, 36]. D gram. przysow. D etym. ps.
ono M. lp. r. n., oni M. lm. r. m., ony *opet}; ogsow. czes. opet, ros. opjat,
M. lm. r. z. D etym. ps. *on{; ogsow.
sch. opet. D rozwoj: cze
ste w stpol.
sc. on, ros. on, sch. o n, scs. on{ on, przekadach Biblii; wychodzi z uzycia
tamten. D rozwoj: ps. *on{, *ona, z koncem XV w.
*ono ? stpol. on, ona, ono, w *on{ BT
zanik jeru w pozycji sabej i wzduze- oprawiac (1) [Satyra] D zn. naprawiac,
nie sam. o, w ps. zaim. pierw. wska- poprawiac, odnawiac, ulepszac: Jed-
zujacy na przedmiot dalszy, o odm. wo wynida pod poudnie,/ A na drodze
twardotematowej (D. lp. r. m. onogo, postawaja,/ Rzekomo pugi oprawiaja
C. lp. r. m. onomu), ktory przeja [Satyra, 191, 8]. D gram. czas., ps. kon. III
funkcje zaim. osoby trzeciej; w stpol. -jo- || -je- ? stpol. kon. II -e , -esz
przyja odm. mie kkotematowa, por. (*oprawiaje , *oprawiajesz) || IV -am,
onego, onej, na wzor zaim. typu *j}, -asz; ndk. D etym. pie. *pro-uo-; ps.
*ja, *je, *moj}, *moja, *moje; kolejna *opravjati, *opravjajo; ogsow. czes.
orac 120
onos / hebr. athon; ogsow. czes. osobnie (2) [ZB, BZ] D zn. 1. szczegol-
osel, sc. osel, ros. osjol, ukr. osil, scs. nie, zwaszcza: Teda te caa droge
os}l{ (por. lit. asilas, prus. asilis, kazania nie przestaja, a cuda wielika
szwedz. asna, niem. Esel, ang. ass, fr. czyni. Osobnie jedna niewiasta syna
ane(asne). D rozwoj: w j. stpol. rejes- swego k niemu przyniosa, jemuz syno-
trowane od XIV w., najpierw w regu- wi kosc rybia w gardle uwie za [ZB I, 31,
larnej fonetycznie postaci ose; zmia- 10]. 2. oddzielnie, odre bnie: I stwo-
na ose ? oso, jako wyrownanie rzy Bog wieloryby i wszelka dusze
analogiczne do form z przegosem, za- zywna i ruchajaca (...) kazde osobnie
sza dopiero na przeomie doby srpol. w swem rodzaju [BZ, 71, 32]. D gram.
121 otozyc
przysow. D etym. pierwotnie Msc. lp. rzecz., ps. dekl. -jo- ? pol. dekl. n.
r. n. odm. prostej ps. przym. *osob}n{, D etym. ps. *osvetjen}je / ps. czas.
utworzonego od wyr. przyim. *o(b)so- *o(b{)svetiti; por. *svetiti, *svet{. D roz-
be ? *osob}ne. D rozwoj: wyste puje woj: zn. orzeczeniowe (czynnosciowe)
w stpol. i srpol., zaste
powany w srpol. nie ulegao wie kszym zmianom, zn.
przez forme osobno, genetycznie M., podmiotowe zawe zio zakres uzycia,
B. lp. r. n. odm. prostej ps. przym. np. komisja oswiecenia publicznego,
*osob}n{. ministerstwo oswiecenia; wyszo z uzy-
D por. osobny. cia zn. oswietlenie; upowszechnio
BT sie
zn. XVIII-wieczny prad spoecz-
osobny (1) [LA] D zn. wydzielony, no-kulturalny.
odre bny, znajdujacy sie osobno: Da D por. swiecic, swiat.
jim osobne trzy stoy [LA, 173, 20]. KDK
D gram. przym., odm. zoz. D etym. oswiecic (1) [BZ] D zn. oswietlic,
ps. *osob}n{(j}) be dacy sam ze soba, uczynic jasnym, penym swiata: I po-
odre bny, pojedynczy, od wyrazenia wiedzia Bog: Badzcie swiata (...), aby
przyim. *o(b) sobe; ogsow. czes. swieciy nad stworzenim niebieskim,
osobn osobisty, osobowy, sc. osob- a oswieciy ziemie [BZ, 71, 23]. D gram.
ny, ros. osobnyj osobny, ukr. osobnyj czas., ps. kon. IV -jo- || -i- ? pol. kon.
osobny, osobisty, sch. o soban oso- III -e
, -isz; dk.
bisty, osobowy. D rozwoj: ps. D zob. oswiecenie, swiecic.
ZG
*osob}n{j} ? stpol. *osobny ? stpol.,
srpol. osobny; w j. stpol. i srpol. przym. ot zob. od.
AK
zachowywa dawne zn. osobisty, was-
ny, ktore zaniko w j. npol. (zacho-
otbyc (2) [Ksw, RP] D zn. opuscic,
porzucic: Gdy pozywiesz wielikiej
wao sie w innych j. sow.).
meki;/ Be
dziesz miec dosyc tesnice,/
D por. osobnie.
IS Otbedziesz swej miosnice [RP, 197, 72].
D gram. czas., ps. kon. I -o- || -e- ?
ostac (5) [Ksw, RsK, RP] D zn. 1. opus-
cic kogos, cos, wyrzec sie , przestac cos stpol. kon. I -e , -esz; dk. D formy
tekstowe: otba
dz tr. rozk. lp. 2. os.
czynic: Tako nagle sirce jego jemu
D zob. byc.
doradzi, izby grzecha osta [Ksw IV, 12, ZG
18]. Polikarpus (...) gdy sie mogli Bogu otchociec sie (1) [RP] D zn. ode-
wiele,/ Osta wszech ludzi w kosciele chciec sie
, stracic chec, ochote na
[RP, 196, 24]. 2. byc duznym, zostac win- cos: Otchocec sie
s miodem tarnek,/
nym: Gdyby tego nie uczyni, tedy Ja- Gdyc przyniose jadu garnek [RP, 197,
kusz trzy grzywny Michakowi osta [RsK 67]. D gram. czas., ps. kon. III -jo- ||
48, 31]. D gram. czas., ps. kon. II -no- || -je- ? stpol. kon. II -e
, -esz (otchoce
,
-ne- ? stpol. kon. I -e , -esz; dk. D formy otchocesz); dk.
tekstowe: ostan tr. rozk. lp. 2. os. D zob. chciec.
D por. stac, zostac. ZG
ZG
ote zob. od.
oswiecenie (2) [Ksw] D zn. rozjasnie- AK
nie, uczynienie swiatym: A osme otozyc
<dani anieli nam> sa na oswiecenie otozywszy (1) [Sota] D zn. wydzieliw-
naszego samnienia [Ksw I, 10, 16]. D gram. szy (cos dla kogos): Za to sie ma
otozywszy 122
w XVI w. czas. nabra zn. wtornych, otwodzic (1) [Ksw] D zn. wiodac, od-
np. obnizyc poziom (o wodzie), od- dalac, odciagac, odrywac: Swie ta Ka-
bic sie, odskoczyc, cofnac sie przed terzyna (...) i ty, jiz w be dnem stadle
kims, wystapic z jakiejs jednosci, lezeli, ty jesc swoja nauka o<t>wodzia
zostac wyaczonym z tekstu lub zbio- [Ksw II, 11, 32]. D gram. czas., ps. kon. IV
123 paknieli
-jo- || -i- ? stpol. kon. III -e , -isz; laa [ZMB, 180, 8]. D gram. czas., ps. kon.
ndk. D etym. pie. *uedh- || *uodh-
IV -jo- || -i- ? stpol. kon. III -e ,
-isz; dk. D etym. pie. *guel-; ps. *oza-
wiesc, wodzic; ps. *ot{voditi; og-
sow. czes. odvodit, ros. otvodt, sch. leti; ogsow. guz. dial. zelic miec
odvoditi, mac. odvede, odveduva od- zaobe , opakiwac, czes. ozelet opa-
prowadzic, odprowadzac, scs. voditi, kac, przebolec strate , sc. ozeliet, ukr.
~
vozdo (por. lit. vadyti, vadau, ot. vad^t, pozalty, ros. pozalet, sch. ozaliti po-
vadu, awest. vadayeiti). D rozwoj: ps. zaowac, opakac, odbyc zaobe , scs.
*ot{-voditi ? stpol. *otvoZici ? stpol., zaliti byc smutnym, lamentowac
srpol. odvoZ ic. (por. lit. gelti bolec, glti kuc,
D por. otwadzenie, wiesc. zadlic stprus. gallan smierc, stw-
ZG
niem. qualen me czyc, stang. cwelan
owa (1) [Kgn] D zn. oto, oto wasnie: umierac). D rozwoj: ps. *ozaleti ?
Owa w pirwe niedziele tego to adwen- stpol. ozaleci ? stpol., srpol. ozalec ||
tu pozadali sa wierni krzescijani przy- ozalic || ozalac.
scia jego [Kgn II, 35, 4]. D gram. part. D por. obzaowac, zaowac.
zwracajaca uwage na naste pujaca po ZG
niej wypowiedz lub na jeden z jej
czonow. D etym. pierwotna forma r. z.
ps. zaimka wskazujacego *ov{; jako
zaimek ogsow. duz howen, hova,
P
howo || hewon, hewa, hewo tamten,
poprzedni, ros. dial. ov || ovyj inny,
jakis, scs. ov{, ova, ovo ten, ov{ pachoek (1) [Satyra] D zn. suga: Boc
ov{ jeden drugi. D rozwoj: wyste - sie
zda jako pra<wy> woek,/ Alec jest
puje rzadko, w tekstach XIVXV w. chytrzy pachoek [Satyra, 191, 26]. D gram.
BT rzecz., ps. dekl. -o- ? pol. dekl. m.
owoc (4) [Pfl, BZ, Ppu] D zn. pody D etym. ps. *paX ol{k{; pn.sow.
drzew: A be dzie jako drzewo, jez stczes. pacholek, ukr. i ros. dial.
szczepiono jest podug ciekacych wod, pacholok. D rozwoj: w j. stpol. wyraz
jez owoc swoj da w swoj czas [Pfl I, 17, 3]. pachoek mia dwa zn.: 1. mody cho-
I wspodzia ziemia ziele majac siemie piec, modzieniec; pachole , 2. suga
podug podu swego, a drzewo noszac w domu, takze na wyprawie wojen-
owoce [BZ, 71, 18]. D gram. rzecz., ps. nej, por. chudy pachoek czowiek
dekl. -jo- ? pol. dekl. m. D etym. ps. biedny, takze niezamozny szlachcic
*ovotj}; ogsow. czes. ovoce, ukr. ? chudopachoek ubogi szlachcic;
ovoc, sch. vo
ce, scs. ovost}. D rozwoj: wyodre bnio sie
takze zn. wojskowe
oprocz zn. podst. wyksztacio sie zn. szeregowiec w dawnym wojsku pol-
przen. rezultat, wynik, plon, naste p- skim, ktore wyszo z uzycia.
KDK
stwo czegos, np. owoce pracy, dziaal-
nosci; fraz. zakazany owoc rzecz po- paknieli (1) [KS] D zn. jesli, jezeli
netna, lecz niedoste pna z powodu zas: Paknieli tacy dalej w naszej woj-
zakazu. nie beda nalezieni przez podkomorze-
KDK go, pod ktorym sa, z jich many maja
ozalec (1) [ZMB] D zn. opakac kogos, nam byc podani [KS, 124, 15]. D gram.
pocieszyc sie po czyjejs stracie: Jed- spojnik wprowadzajacy zd. okoliczni-
negociem syna miaa,/ I tegociem oza- kowe warunku, z odcieniem przeciw-
palec 124
moja panna przest., kobieta nieza- tekstowe: panujcie tr. rozk. lm. 2. os.
mezna stara panna z lekcewaze- D etym. ps. *panovati penic obowiaz-
niem, dezaprobata. ki pana; zach.sow. czes. panovat,
D por. pan. sc. panovat (por. ac. dominari pa-
KDK nowac, niem. herrschen panowac).
panostwo (1) [ZB] D zn. rycerstwo, D rozwoj: ps. *panovati ? stpol. *pa-
ludzie nalezacy do stanu rycerskiego; novaci ? stpol., srpol. panovac; juz w j.
tu o sugach, pachokach: Jeli od stpol. rowniez w zn. dominowac, miec
nich i powiedzie<l>i swemu starzejsze- uprzywilejowana pozycje , byc was-
mu, jenze przyczyniw wie cej panostwa cicielem, rozporzadzac.
i posa je ku swie
temu Bazeju [ZB, 31, D por. pan.
2-3]. D gram. rzecz., pol. dekl. n. D etym. IS
rzecz. zbior. utworzony formantem paralityk (1) [Ksw] D zn. cierpiacy na
-stvo (ps. *-}stvo) od podstawy panosa. paraliz: A tacy dobrze sie przez
D rozwoj: stpol. panosstvo ? panosstvo onego niemocnego paralityka, trudna
? panostvo w wyniku uproszczenia niemoca urazonego, znamionuja [Ksw II,
i asymilacji w grupie spg.; wyraz rzad- 11, 24]. D gram. rzecz. zyw., pol. dekl. m.
ko wyste pujacy w tekstach stpol., D etym. zap. ac. paralyticus (grec. pa-
wyszed z uzycia w XVI w. ralytikos); inter. por. np. ros. paral-
D por. pan, paosza. tik, czes. paralytyk, ang. paralytic.
KDK KDK
panosza (4) [Sota, KS, ZB, LA] D zn. pas (1) [LA] D zn. czesc odziezy, waski
szlachcic nizszego stanu, zwykle nie- kawaek tkaniny, skory, cze sto zdo-
majacy herbu ani dziedzictwa, zalez- biony, przewiazywany nad biodrem;
ny od mozniejszej szlachty; suga, zwykle na wierzchu ubrania: I mia
pachoek: Ustawiamy, aby rycerz kaz- kazdy swe zote pasy [LA, 173, 18].
dy alibo prosty panosza pod pewna D gram. rzecz., ps. dekl. -o- ? pol.
podniesiona choragwia na jej stanie dekl. m. D etym. ps. *pojas{ / ps.
sta [KS, 124, 11]. A mia barzo wielki czas. *pojasati / *jasati opasac,
dwor,/ Procz panosz trzysta rycerzow opasywac; ogsow. czes., sc. pas,
[LA, 173, 14]. D gram. rzecz., pol. dekl. duz., guz. pas, ros., ukr., bug. pojas,
mieszana. D formy tekstowe: panosze (por. lit. juostas opasany, juosta
M. lm. D etym. formacja pochodna od pas, ot. juosta pas). D rozwoj:
stpol. pan, utworzona za pomoca w j. zach.sow. zasza kontrakcja *po-
formantu -osza; mozliwe, ze w j. stpol. jas{ ? *pas{; prymarne zn. anato-
jest to bohemizm por. stczes. panose. miczne cze sc ciaa, miejsce woko
D rozwoj: wyraz wyszed z uzycia, tuowia nad biodrami, z tym zwiazane
zachowany w formacji czas. panoszyc zn. cze sc odziezy i dalsze waski
).
(sie kawaek skory (tkaniny, papieru) su-
D por. pan, panostwo. zacy do spinania czegos, powierzch-
KDK nia w ksztacie dugiego prostokata
panowac (2) [BZ] D zn. sprawowac (np. pas ziemi, pola, a ki).
wadze
, wadac, rzadzic: Aby panowa D por. przepasac.
rybam morskim a ptakom [BZ, 72, 42]. KDK
D gram. czas., ps. kon. III -jo- || -je- ? pasc (1) [RP] D zn. przewrocic sie
;
pol. kon. II -e, -esz; ndk. D formy rzucic sie
na ziemie
(wbrew woli, pod
127 pewny
przymusem): Grozno sie tego prze- peny (4) [Sota, ZB, ZMB] D zn. 1. wy-
le
kna,/ Pad na ziemie , eze ste
kna [RP, peniony po brzegi: A pena mise
196, 46]. D gram. czas., ps. kon. I -o- || nadrobi [Sota, 188, 30]. 2. niewymagaja-
-e- ? stpol. kon. I -e , -esz (z tematem cy uzupenienia, kompletny, cakowi-
pade, padziesz) || I -e, -esz (z tematem ty: Od jegoz dotknienia dziecie pene
padne , padniesz). D etym. pie. *pod- || zdrowie wzie o [ZB I, 31, 15]. 3. prze-
*ped- pasc; ps. *pasti (/ *padti, niknie ty, owadnie ty czyms: A rzeke -
w ktorym doszo do dysymilacji grupy cy: Panno, pena jes miosci [ZMB, 180,
dt ? tt ? st); ogsow. stczes. pasti, 29]. D gram. przym., odm. zoz. D etym.
czes. padnout, ros. past, ukr. pasti, sch. pie. pel(3 )- lac; ps. *pln{(j}) na-
pasti, scs. pasti (por. ac. pessum ire, peniony, cay, kompletny; ogsow.
stind. padyate pada, awest. paidyeiti czes. plny, ros. polnyj, bug. palen, scs.
idzie, przychodzi, stwniem. gi-fezzan pl}n{ (por. lit. plnas, ot. pilns, stind.
pasc, stang. ge-fetan pasc). D roz- purn as, awest. p3 r3 na-, goc. fulls).
woj: ps. *pasti ? stpol. *pasci ? D rozwoj: ps. *pln{j} ? stpol. peny;
stpol., srpol. pasc; czas. do dzis wy- juz w j. stpol. rowniez w zn. za-
ste
puje w zn. podstawowym, od XV w. okraglony.
rowniez w zn. spotkac, przydarzyc D por. napenic.
IS
sie
, przytrafic sie
, w XVI w. takze
dosiegnac, zapac pewniejszy (1) [Kgn] D zn. wzbudza-
D por. otpasc, I, II przepasc, spasc, jacy wieksze zaufanie: Alec dzisia
upasc. jeszcze pewniejsze nowiny sac nam
IS byy przez posa niebieskiego przynie-
patrzyc (1) [Park] D zn. zwazac na siony [Kgn II, 35, 16]. D gram. przym., st.
cos, brac pod uwage : Ale bych ci nie wyzszy przym. pewny. D etym. derywat
przeduzy/ Ani te sknosci uczyni,/ od ps. *p{v}n{(j}) ? pewny, utwo-
Patrzy obiecada meego/ Tobie tu napi- rzony za pomoca przyr. *-ejszy (por.
sanego [Park, 109, 29]. D gram. czas., ps. milejszy). D rozwoj: przedpol. *p{v}-
kon. IV -jo- || -i- ? pol. kon. III nej}si ? stpol. *pevnejsi ? stpol.,
-e
, -isz; ndk. D etym. pie. *patro- srpol. pevnejsy.
pozywienie, pasza, karma; ps. *pa- D por. pewny.
IS
triti dawac pozywienie, karmic ?
dbac o cos, dogladac ? patrzec; pewny (4) [Kgn, KS] D zn. 1. okreslo-
ogsow. czes. patrit nalezec; spogla- ny, wyznaczony: Panosza pod pewna
dac, sc. patrit nalezec, dotyczyc, podniesiona choragwia [KS, 124, 12].
ukr. dial. patryty patrzec, chorw. 2. wzbudzajacy zaufanie, dobry:
patriti nalezec do kogos, scs. patriti Alec wczora pewne wiesci sac ony
(por. ac. pabulum jedzenie, stind. nam byy powiedziany [Kgn II, 35, 14].
ti ochraniac, strzec, stwniem. fuo-
pa D gram. przym., odm. zoz. D etym.
tar, srwniem. vuoter, niem. Futter zach.sow. *p{v}n{(j}) / *p{vati
pasza, karma, stado, orm. hauran byc o czyms przekonanym; miec na-
stado). D rozwoj: ps. *patriti ? dzieje ; zach.sow. czes. pevny
stpol. patrici ? stpol., srpol. patryc; stay; mocny; zdecydowany, sc. pev-
z przedr. o-patrzyc od XV w. takze ny silny, stay. D rozwoj: zach.sow.
w zn. naprawic; oczyscic rane . *p{v}n{j} ? stpol. *pevny ? stpol.,
IS srpol. pevny; juz w j. stpol. wyraz
piate 128
rzecz. abstrakcyjnymi dawnej dekl. -i-, 71, 1].Pirzwy psalm wypowiada [Ppu I, 52,
jak wszystkie abstrakta wyste pujacymi arg]. Dgram. licz. porz. D formy tekstowe:
tylko w lp. D rozwoj: od j. stpol. po- (w) pirwe (niedziele) B. lm. r. z. D etym.
ste
puje zmiana aczliwosci skadniowej pie. *pr-uo pierwszy, przedni; ps.
z rzeczownikiem oraz koncowek flek- pierwotnie przym., wtornie
*prv{(j}),
syjnych, bez zmian znaczeniowych. licz.; ogsow. czes., sc. prvy, ros. per-
D por. piaty. vyj, sch. pr v, scs. pr}v{ (por. lit. pr-
AK
mas, ac. prmus). D rozwoj: w XVII w.
pilnie (1) [RP] D zn. gorliwie, staran- cakowicie wyparty przez forme stop-
nie, dokadnie: Pomozy mi to dziao nia wyzszego pierwszy.
sozyc,/ Bych je mog pilnie wyozyc D por. pirzwej.
[RP, 195, 4]. D gram. przysow. D etym. AK
pierwotnie Msc. lp. r. n. odm. prostej pisac (13) [Ksw, Kgn, Park] D zn. for-
ps. przym. *pil}n{ / czas. *piliti sta- muowac tekst na pismie; zapisywac,
rac sie, dbac, por. stczes. przysow. przepisywac: Ta sowa pisze madry
ple starannie, stczes. pilniti przy- Salomon [Ksw II, 11, 1]. D gram. czas., ps.
naglac, pope dzac; przym. pn.sow. kon. III -jo- || -je- ? pol. kon. II -e ,
guz. pilny pilny, pracowity, czes. -esz; ndk. D formy tekstowe: pisz tr.
pilny pilny, gorliwy, pracowity, nagla- rozk. lp. 2. os., pisan im. cz. przesz.
cy, ros. dial. pilnyj gorliwy, ukr. bierny M. lp. r. m., odm. prosta, pisza c
pylnyj pilny, uwazny. D rozwoj: im. cz. ter. czynny B. lp. r. m., odm.
w stpol. obocznie forma pilno, gene- prosta. D etym. pie. *pei k- || *pik-
tycznie M., B. lp. r. n. odm. prostej ps. pstrzyc, malowac; ps. *pisati ryso-
przym. *pil}n{. wac, kreslic znaki, malowac; ogsow.
BT czes. psat, sc. pisat, ros. pisat, ukr.
pirwy zob. pirzwy. pysaty, sch. pisati, scs. pisati (por. lit.
AK
pi~
esti malowac kredkami lub we g-
pirzwej (1) [Ksw] D zn. najpierw, lem, stprus. peisai pisza, ac. pictu-
naprzod, przede wszystkim: I mowi ra obraz, pingere malowac, grec.
pirzwej siedzacym: Wstan! [Ksw II, 11, 14]. poiklos pstry, barwny, stind. pikte
D gram. przysow. D etym. pie. *pr
v-o-s maluje, ind. pimsati zdobi, ang.
poczatkowy (por. lit. prmas, ac. picture obraz). D rozwoj: ps. *pisati
primus); ps. prv{j}; ogsow. czes., ? stpol. *pisaci ? stpol., srpol. pisac;
sc. prvy, ros. pervyj, bug. parvi, parv; pierwotne zn. barwic, malowac,
z przyr. st. wyzszego -ej, ps. *eje po- pozniej znaczyc barwami, od XIV w.
chodzi od przym., wtornie licz. porz. stawiac litery, cyfry; dawne zn.
pirzwy. D rozwoj: dzis po zmianach zostao zachowane w pol. wyrazie
fonetycznych jako pierwej, forma prze- pisanka jajko malowane, ozdobione
starzaa. ornamentem.
D por. pirzwy. D por. napisac, pisanie, pismo.
BT IS
pirzwy, pirwy (3) [BZ, Ppu] D zn. pisan zob. pisac.
stojacy na samym czele ciagu obiek- IS
tow zywych lub martwych, zjawisk, pisanie (1) [Ksw] D zn. to, co na-
zdarzen, terminow: Poczynaja sie pisane; tekst, utwor, tu we fraz.
pirwe ksiegi Mojzeszowy, Genezis [BZ, Swie
te Pisanie Biblia: Ale w Swie
-
131 pacic
tem Pisani cztwiorakim ludziem, po- plemie (1) [LA] D zn. potomstwo,
budzaje je, mo<wi Bog> wszemogacy pokolenie, rod; takze potomek: Aby
[Ksw II, 11, 8]. D gram. rzecz., ps. dekl. jim jedno plemie da [LA, 173, 31].
-jo- ? pol. dekl. n. D etym. ps. *pi- D gram. rzecz., ps. dekl. -n- ? pol.
san}je / ps. czas. *pisati; ogsow. dekl. n. D etym. pie. *pledh-men; ps.
D rozwoj: zn. podmiotowe jest juz *pleme , plemene; ogsow. czes. ple-
przest., w uzyciu pozostaje zn. czyn- me, ros. plemja, scs. pleme
(por. grec.
nosciowe, takze fraz. Swie te Pisanie plethos tum, mnostwo ludzi, ac.
zostao zastapione przez Pismo Swie te. plebs). D rozwoj: w powyzszym zn. wy-
D por. pisac. raz juz przest.; zn. zachowane jeszcze
KDK
we fraz. bibl., np. ludzkie, czowiecze
pismo (4) [Park] D zn. to, co napisane, plemie wyrodni, zli ludzie.
litery: Zwykem pismem cao tak da D por. pod.
[Park, 108, 20]. Pismem rozny gos da KDK
w sobie [Park, 109, 32]. D gram. rzecz., plesc sie (1) [Satyra] D zn. splatac,
ps. dekl. -o- ? pol. dekl. n. D etym. ps. zaplatac; tu: mieszac sie (o myslach
*pis}mo / ps. czas. *pisati; ogsow. i uczuciach): Wiele sie w jich siercu
czes. psmo pismo, ros. pismo list, plecie [Satyra, 191, 2]. D gram. czas., ps.
pismo, pisanie, scs. pisme , pismene kon. I -o- || -e- ? pol. kon. I -e , -esz;
litery, pismo. D rozwoj: od stpol. ndk. D etym. pie. *plekt- plesc, spla-
wyraz pismo mia takze dwa inne zn.: tac; ps. *plesti (od wcz.ps. *plekti,
dokument, list urze dowy lub prywat- w ktorym zasza dysymilacja grupy *kt
ny, utwor, dzieo (literackie, nauko- ? tt ? st); ogsow. czes. plest, ros.
we...), oba zachowane bez wie kszych plest, spletatsja, chorw. plesti, scs. plesti
zmian; por. fraz. uczony w pismie (por. lit. plesti plesc, ac. plectere
erudyta, szczegolnie w zakresie hu- splatac, grec. plekein splatac kilka
manistyki. nici w jedna, stind. prasna plecion-
D por. pisac. ka, kosz, stgerm. flechtan plesc,
KDK
niem. flechten, hol. vlechten, szwedz.
piszac zob. pisac. flata). D rozwoj: ps. *plesti ? stpol.
IS
*plesci ? stpol. plesc ? srpol. plesc;
piwo (1) [Sota] D zn. napoj o nie-
wielkiej zawartosci alkoholu, wyrabia- w j. stpol. takze w zn. mieszac sie do
ny z ekstraktu sodowego z dodatkiem czegos.
IS
chmielu: Przetoc sto wieliki swiebo-
da,/ Staje na nim piwo i woda [Sota, 188,
pacic (1) [RsP] D zn. dawac pieniadze
jako zwrot pozyczki, naleznosc za
9]. D gram. rzecz., ps. dekl. -o- ? pol.
towar albo danine : Tako mi Bog
dekl. n. D etym. ps. *pivo (/ ps. czas.
pomozy, jako Szczepan mia mi pacic
*piti) to, co sie
pije, napoj, wtornie
trzy grzywny w rok ot mych pienie dzy
napoj alkoholowy wyrabiany ze sodu
[RsP, 45, 23]. D gram. czas., ps. kon. IV
zbozowego; ogsow. czes. pivo, ros.
pivo, scs. pivo napoj, pyn. D rozwoj: -jo- || -i- ? pol. kon. III -e
, -isz; ndk.
najwazniejsza ogsow. zmiana zn. po- D etym. pie. *pel(3 )- okrywac, osa-
legaa na zwezeniu zakresu zn.: napoj, niac; skora; ps. *platiti dawac
pyn ? okreslony gatunek napoju. kawaki potna ? dawac zapate za
D por. picie. cos (od rzecz. ps. *polt}no tkanina
KDK lniana || *plat{ kawa tkaniny);
paczecy 132
ogsow. czes. platit, ros. platt, sch. ukr. plid, scs. plod{; ten sam morfem
platiti, scs. platiti (por. lit. platus rdzenny w wyrazie plemie . D rozwoj:
szeroki, ot. platt rozszerzac, w podanych wyzej zn. wyraz pod
grec. platys szeroki). D rozwoj: ps. wyszed z uzycia.
*platiti ? stpol. *pacici ? stpol., D por. plemie , podzic.
srpol. pacic; rozwoj zn. zwiazany KDK
z przym. w dawnej odm. prostej; adwer- pobrac kogos zabrac komus cos, ogra-
bizacja tego typu wyr. przyim. tez bic kogos, otrzymac, dostac, pobrac
w innych j. sow. czes. po anglicku sie
odejsc, pojsc; w j. srpol. takze
po angielsku, po domacku po do- w zn. wybrac, powoac na jakies fun-
mowemu, po staru po staremu, ros. kcje, wziac wiele a. wielu z jednego
po-polski po polsku, poprostu (obok miejsca na inne, zupic, obrabowac.
prosto) po prostu. D rozwoj: zywotny D por. brac, wybrac.
IS
sposob derywacji przysowkow na
wzor dawnych po cichu, po mau, pobudzac (3) [Ksw] D zn. zache cac;
takze od nowych podstaw pochodze- podniecac; popychac do czegos:
nia obcego: po chuligansku, po dykta- I zmowi Syn Bozy sowa wielmi zna-
torsku, po dyletancku oraz od przym. mienita, jimiz kazda dusze pobudza,
we wspo. odmianie: po bozemu, po pone ca i powabia. Pobudza, rzeka [Ksw
cywilnemu, po dziecinnemu, po stare- II, 11, 4-5]. D gram. czas., ps. kon. III -jo-
mu, po pijanemu oraz z zaimkami: po || -je- ? pol. kon. IV -am, -asz; ndk.
mojemu, po swojemu. D formy tekstowe: pobudzaje im. cz. ter.
D por. polski. czynny M. lp. r. z., odm. prosta.
h h
D etym. pie. *b eud - czuwac, nie
AK
pobic (1) [Ksw] D zn. pomordowac, spac; uwazac; ps. *pobudjati prze-
pozabijac: Jenze anje (...) stapiw, rywac komus sen (iter. do czas. *po-
prawi, anje Bozy w zaste py <krola, buditi / *buditi) ? zach.sow. *pobu-
pobi jesc> we sborze asyrskiem [Ksw I, Z ati; ogsow. czes. pobuzovat, ros.
10, 8]. D gram. czas., ps. kon. III -jo- ||
pobuzdat, sch. pobuditi, scs. pobuditi
-je- ? pol. kon. II -e , -esz; dk. D etym. (por. lit. ba^ usti naganiac, pope dzac,
pobudzac, stind. bodhayati budzi).
ps. *pobiti; ogsow. czes. pobit, ros.
D rozwoj: przedpol. *pobuZ ati ? stpol.
pobt, sch. pobiti, scs. pobiti. D rozwoj:
pobuZaci ? stpol., srpol. pobuZ ac;
w j. stpol. czas. funkcjonowa takze
w j. stpol. formy im. cz. ter. w odm.
w zn. zabic, pokonac w walce, ktore
prostej zaniky; do dzis zachowaa sie
zaniko w dobie srpol.; wowczas takze
postac B. r. m. pobudzaja c, ktora ulega
wyraz pobic zastapiony zosta przez
adwerbizacji w j. srpol.
zabic. IS
D por. bic, zabic. pobudzaje zob. pobudzac.
IS
IS
pobrac (2) [RsP] D zn. wziac cos, pobyt (1) [B] D zn. przebywanie,
zabrac, odebrac (cos komus): Jako bycie: A na swiecie zbozny pobyt,/
Wawrzyniec pobra na swem zyto, a nie Po zywocie ra<j>ski przebyt [B, 163, 8].
na Mirosawinie [RsP, 45, 26]. D gram. D gram. rzecz., ps. dekl. -o- ? pol.
czas., ps. kon. I -o- || -e- ? pol. kon. I dekl. m. D etym. ps. *pobyt{ / ps.
-e
, -esz; dk. D formy tekstowe: pobraa czas. *pobyti za pomoca formantu -t{.
cz. przesz. lp. 3. os. D etym. ps. D por. byc, przebyt.
*pob}rati / *b}rati; ogsow. czes. KDK
pobrat pobrac sie , ros. pobrat, scs. poczac (sie) (4) [Ksw, RsK, List] D zn.
pob}rati, iz{brati. D rozwoj: ps. *po- 1. wykonac pierwsza cze sc jakiejs
b}rati ? stpol. *pobraci ? stpol., czynnosci; rozpoczac cos: Dziwne
srpol. pobrac; w dobie stpol. wyraz rzeczy, w miosci be
dac, pocze y sie
funkcjonowa rowniez w poaczeniach: miedzy nama, toc jest, aby mnie nie
135 pod
zapomniaa, barzociem twej miosci Musi ji w tem poczcic wszaki [Sota, 189,
pocza prosic [List, 114, 4]. 2. zaczepiac 53]. D gram. czas., ps. kon. IV -jo- || -i-
kogos, wywoac zwade : Wodek po- ? pol. kon. III -e , -isz; dk. D etym. ps.
cza na Warcisawa i rany da naprzod *poc}stiti / czas. *c}stiti / rzecz.
[Rsk, 48, 16]. D gram. czas., ps. kon. II -o- *c}st}; ogsow. stczes. poctiti, czes.
|| -e- ? pol. kon. I -e , -esz; dk. D formy poctt, ros. poctt, sch. cstiti czcic,
tekstowe: pocze cha aoryst lm. 3. os. scs. c}stiti. D rozwoj: juz w j. stpol.
D etym. pie. *ken- wyrastac, pojawiac w zn. uczcic, oddac czesc wyste po-
sie; ps. *poce ti / *ceti, *c}no za- way obocznie poczcic i uczcic, czas.
czac, rozpoczac; ogsow. czes. poct, poczcic wyszed z uzycia w j. npol.
ros. pocat, chorw. poceti, mac. pocne, D por. czesc.
scs. poce ti zaczac. D rozwoj: ps. IS
*pod{; ogsow. czes. pod, pode, ros. *(s)per- podpierac, wspierac, opie-
pod, bug. pod, scs. pod{. D rozwoj: rac; ps. *pod{perti (/ ps. czas.
w XIVXVI w. wystepuje zaprzeczone *perti cisnac, wywierac nacisk) ?
wyr. przyim. z zaimkami, a nie jak *pod{preti || *pod{pereti || *pod{preti;
obecnie przyim. z zaprzeczonymi za- ogsow. czes. podeprt, ros. podperet,
imkami, por. wyzej: ni pod czyja pod sch. podupreti, mac. podpre, scs. pod{-
niczyja oraz ni zacz za nic. preti (por. lit. sprti podpierac, ot.
AK spert wierzgac, ac. spernere odpy-
podac chac, odsuwac, stind. sphurati od-
podany (1) [Ksw] D zn. wydany (ko- traca (noga)). D rozwoj: zach.sow.
mus): Z jich many maja byc podani, *pod{preti ? stpol. *podepreci ?
a konie jich temu to podkomorzemu za stpol., srpol. podeprec.
wine maja byc przydany [Ksw, 124, 14]. D por. zaprzec sie .
D gram. im. cz. przesz. bierny, odm. IS
prosta. D etym. forma utworzona od podjac (1) [Ksw] D zn. podniesc, tu:
czas. ps. *podati; ogsow. czes. podat, doznac czegos, przyjac: A pogani
ros. podat, chorw. podati, scs. podati. smierc podje li [Ksw I, 10, 11]. D gram.
D rozwoj: w j. pol. formy odm. zozonej czas., ps. kon. I -o- || -e- ? pol. kon. I
im. ulegy adiektywizacji (stay sie im. -e
, -esz; dk. D etym. ps. *pod{je ti;
przym. biernymi); z odm. prostej zacho- ogsow. ros. podnjat, chorw. podici,
way sie tylko formy r. n. typu: podano. scs. pod{jeti. D rozwoj: ps. *pod{jeti ?
D por. dac. stpol. podja ci ? stpol., srpol. podjoc;
IS podst. zn. w j. stpol. i srpol. to pod-
podany zob. podac. niesc, w j. npol. przewaza juz zn.
IS
zobowiazac sie do zrobienia czegos,
poddac sie (2) [RsK] D zn. zobowia- zdecydowac sie , zgodzic sie wykonac
zac sie
, przyjac odpowiedzialnosc pod cos.
kara: Tedy sie podda pod drugie trzy D por. jac, pod.
grzywny [RsK, 48, 27]. D gram. czas., ps. IS
kon. V atem. ? pol. kon. IV -am, -asz; podkonic (2) [Ksw] D zn. skonic,
dk. D etym. ps. *pod{dati se / *dati; poozyc: Toc ubo<g>i krolewic by,
w innych j. sow. tworzony za pomoca ize nie jimia, gdzieby swoje gowe
roznych prefiksow, por. czes. poddat podkoni (...) a przeto, ize nie jima
se, ros. poddatsja poddac sie
, chorw. w swem narodzeni, gdzie by swa g<owe
predati poddac, mac. predade pod- podkoni> [Ksw IV, 13, 25]. D gram. czas.,
dac. D rozwoj: juz w j. stpol. w zn. ps. kon. IV -jo- || -i- ? pol. kon. III
ulec w walce; skapitulowac oraz -e
, -isz; dk. D etym. ps. *pod{kloniti
zgodzic sie na cos; podporzadkowac / *kloniti. D rozwoj: ps. *pod{kloniti
sie
komus, czemus. ? stpol. *podkonici ? stpol., srpol.
D por. dac. podkonic; w j. srpol. forma ta zostaa
IS wyparta przez czas. z przyr. po-: po-
podeprzec (1) [ZMB] D zn. podtrzy- konic.
mac cos od dou lub z boku, dac D por. pokonic sie .
podpore : Twoja gowka krzywo wisa, IS
te
c bych ja podpara [ZMB, 180, 22]. podkomorzy (3) [KS] D zn. urzednik
D gram. czas., ps. kon. I -o- || -e- ? dworski, zarzadzajacy majatkiem i do-
pol. kon. I -e
, -esz; dk. D etym. pie. chodami panujacego, pozniej urzed-
137 podniesc
nik ziemski, sadzacy spory graniczne: woj: wyraz wyszed z uzycia w XIX w.
Paknie li tacy dalej w naszej wojnie D por. podug.
beda nalezieni przez podkomorzego, AK
pod ktorym sa, z jich many maja nam podug (12) [Pfl, Kgn, Sota, Park, KS,
byc podani, a konie jich temu podko- BZ, Ppu] D zn. 1. zgodnie z czyms,
morzemu za wine maja byc przydany stosownie do czegos; w okresleniach
[KS, 124, 1517]. D gram. rzecz., pol. dekl. sposobu, wzoru, zasady, podstawy po-
przym. D etym. stpol. podkomorze ste
powania: A wszegdymci Jozef po-
w analizie morfemowej dzieli sie na: dug obyczaja niewiesciego ku je poro-
1. pod- prefiksalny wykadnik pod- dzeniu jest ci on by dwie babce we-
rzednosci (por. niem. unter-, franc. zwa [Kgn II, 37, 100]. 2. zaleznie od
sous-), lub przyimek wchodzacy czegos: I wiele jinych potrzeb,/ Pod-
w skad wyrazenia pod komora ; 2. ko- ug dostatka tego [Sota, 188, 12]. 3. bli-
mor- podstawa komora / ac. ca- sko, okoo: A be dzie jako drzewo, jez
mara, camora pokoj, mieszkanie, szczepiono jest podug ciekacych wod
jadalnia, skarbiec; 3. -e- formant [Pfl I, 17, 3]. D gram. przyim. rza
dzacy D.
(/ ps. *-}je) w funkcji strukturalnej. D etym. wyraz polski, paralelny do
D rozwoj: stpol. nazwy urze dow zakon- wyrazu podle i w j. stpol. wspolnofunk-
czone na -e (/*-}je), typu podkomo- cyjny z nim; skrot wyr. po dugu, czyli
rze, podczasze, podstole, przyjmuja przyim. po z C. lp. r. m. odm. prostej
postac wtorna podkomorzy, podczaszy, przym. dugi; por. analogiczne pomau,
podstoli w wyniku procesow fonetycz- po prostu. D rozwoj: w XX w. wyszed
nych (kontrakcja, scisnienie e) oraz z uzycia, zastapi go przyim. wedug.
D por. podle.
analogii do nazw innych urze dow, AK
bedacych genetycznie przym. (por.
podniesiony zob. podniesc.
owczy, wozny, wojski); wyraz wyszed IS
z uzycia, nalezy do archaizmow rze- podniesc
czowych (historyzmow). podniesiony (1) [KS] D zn. postawio-
KDK
ny; rozwiniety, rozpostarty; uniesiony:
podle (3) [Ksw, BZ, Sota] D zn. 1. obok, Ustawiamy, aby rycerz kazdy alibo prosty
w poblizu, przy, koo, wzduz: Podle
panosza pod pewna podniesiona cho-
drogi, bo czego jemu byo dojc, nie
ragwia na jej stanie sta [KS, 124, 12].
pa<mie ta> [Ksw II, 11, 20]. Kogo podle D gram. im. cz. przesz. bierny, odm. zoz.
siebie ma [Sota, 189, 66]. 2. zgodnie D etym. im. od czas. *pod{nesti posta-
z czyms: Wywiedz ziemia stworzenie wic, uniesc / *nesti; ogsow. czes.
zywe w swem porodzie, dobytek, podnesti, ros. podnest, sch. podnesti, scs.
robaki i zwierz ziemski jich podle pod{nesti. D rozwoj: formy odm. prostej
podobienstwa [BZ, 71, 38]. D gram. przy- i zozonej im. wystepoway w j. stpol.;
im. rzadzacy D. D etym. przyim. wtor- w j. srpol. postaci odm. prostej (podnie-
ny, pn.sow. skostniaa forma wyraze- sion) wyszy z uzycia, natomiast formy
nia przyim. ps. *po d}lje, czyli przyim. odm. zoz. ulegy adiektywizacji (pod-
po z D. lp. r. z. rzecz. *d}lja dugosc, niesiony); juz w j. stpol. gowne zn. czas.
rozmiar, wzduz stczes. podle, czes. podniesc to dzwignac, przesunac na
podle, sc. podla, guz. podla, pola, wyzszy poziom.
duz. podla, pola, pla, ukr. pilja, bilja, D por. niesc.
strus. pod}le, pod{le, ros. podle. D roz- IS
podobienstwo 138
Jura nie chcia pomoc Piotrkowi z Paw- zmuszac, zniewalac, ros. prinuzdat
em prawa i zaprza sie go [RsP, 44, 15]. zmuszac, sowen. ponuditi pocze s-
D gram. czas., ps. kon. IV -jo- || -i- ? towac, scs. ponutit (por. stprus. na-
pol. kon. I -e , -esz; dk. D formy utins, B. lm. potrzeba, goc. nau s
tekstowe: pomozy tr. rozk. lp. 2. os. potrzeba, kopot, niem. Not potrze-
h
D etym. pie. *mag - moc; ps. *po- ba, koniecznosc; nedza; kopot, ang.
mogti (/ ps. *mogti) ? *pomokti ? need potrzeba). D rozwoj: ps. *po-
zach.sow. *pomoci; ogsow. czes. notjati ? stpol. *pona caci ? stpol.,
pomoc, sc. pomoct, ros. pomoc, ukr. srpol. pone
cac; w j. srpol. wyraz wy-
pomoc, sch. pomoci, scs. pomosti. szed z uzycia.
D rozwoj: przedpol. *pomoci ? stpol. D por. przyne cac, zanecac.
*pomoc ? srpol. pomoc. IS
D por. II moc, pomagac. popenic (1) [RsK] D zn. dopacic,
IS
zapacic, uiscic: Jakosm przy tem
pomszczono zob. pomscic. by, gdzie Jakusz re czy trzy grzywny
IS
Michakowi Giebotowskiemu zakadu
pomscic (2) [Tecz] D zn. wziac odwet, re
kojemstwa za Stanisawa, a gdy by
wymierzyc kare : Boze, je racz uzdro- tego nie popeni, chyz na swie ty
wic, ze tego pomscili [Tecz, 194, 23].
Marcin nie po<prawi>, tedy sie podda
Mnimaliscie, chopi, by tego nie po-
pod drugie trzy grzywny [RsK, 48, 27].
mszczono? [Tecz, 194, 18]. D gram. czas.,
D gram. czas., ps. kon. III -jo- || -je- ?
ps. kon. IV -jo- || -i- ? pol. kon. III
pol. kon. III -e , -isz; dk. D etym. ps.
-e
, -isz; dk. D etym. pie. *mei -t-
*poplniti / *plniti czynic penym,
zmieniac, wymieniac; ps. *pom}stiti
napeniac / *pl n{ peny; ogsow.
wziac odwet; ogsow. czes. pomstt
(se), ros. otomstt, sch. pomstt, scs. czes. plnit, ros. popolnit, sch. popuniti,
pom}stiti. D rozwoj: w j. stpol. rozpo- scs. poplniti. D rozwoj: ps. *poplniti ?
cza sie
proces werbalizacji form M. stpol. *popenici ? stpol., srpol. po-
odm. prostej im. cz. przesz. biernego penic; w j. stpol. czasownik wyste po-
r. n., ktore stay sie
w ciagu XVII w. wa rowniez w zn. zrobic, wykonac,
bezosobowymi formami zakonczony- uczynic, doprowadzic do konca,
mi na -no (pomszczono); formy odm. utrwalic, zapisac, zapodnic, zni-
zoz. w wyniku adiektywizacji przeszy szczyc.
w im. przym. bierne (pomszczony). D por. peny.
IS
D por. mscic.
IS poprawic (2) [RsK] D zn. odnowic,
ponecac (2) [Ksw] D zn. ponaglac, doprowadzic do pierwszego stanu:
necic, zachwycac: I zmowi Syn Bozy Jakosm przy tem by, gdzie Jakusz
sowa wielmi znamienita, jimiz kazda re
czy trzy grzywny Michakowi Gie-
dusze zbozna pobudza, pone ca i po- botowskiemu zakadu re kojemstwa
wabia (...) Pone ca, rzeke
ta: Pospiej za Stanisawa, a gdy by tego nie po-
! [Ksw II, 11, 5]. D gram. czas., ps. kon.
sie peni, chyz na swie ty Marcin nie
III -jo- || -je- ? pol. kon. IV -am, -asz; po<prawi>, tedy sie podda pod drugie
ndk. D etym. pie. nau- me
czyc, dre- trzy grzywny [RsK, 48, 27]. D gram. czas.,
czyc (ten sam rdzen w nudzie); ps. ps. kon. IV -jo- || -i- ? pol. kon. III
*ponotjati, *ponotiti (alternacja *-o- || -e
, -isz; dk. D etym. ps. *popraviti ?
*-u-) / *ponutiti; ogsow. czes. nutit ps. *praviti prostowac, czynic wasci-
143 porodzic
wym; ogsow. czes. popravit, ros. i zwierz ziemski jich podle podobien-
popravit, br. papravit, sch. popraviti, stwa [BZ, 71, 37]. D gram. rzecz., ps. dekl.
scs. popraviti. D rozwoj: ps. *popraviti -o- ? pol. dekl. m. D etym. ps. *po-
? stpol. *popravici ? stpol., srpol. rod{ / ps. czas. *poroditi. D rozwoj:
popravic; juz w j. stpol. czasownik w j. stpol. wystepowaa takze obocznie
funkcjonowa rowniez w zn. usunac forma poroda, ktora wysza z uzycia,
be
dy, sprostowac, zmienic na lep- powyzsze zn. zaniko juz w j. stpol.,
sze, dodatkowo wyste powa rowniez w j. npol. porod wyste puje jako termin
w poaczeniu poprawic nad kims uka- med.
rac kogos. D por. porodzic, rod, rodzaj.
D por. prawic, prawy. KDK
IS porodzenie (1) [Kgn] D zn. narodzi-
poprosic ny; porod: A wszegdymci Jozef pod-
poprosiw (1) [ZB] D zn. zwrociwszy sie ug obyczaja niewiesciego ku je poro-
do kogos z prosba: Swiety Bazej dzeniu jest ci on by dwie babce
poprosiw Boga, reke swa dziecieci na wezwa [Kgn II, 37, 101]. D gram. rzecz.,
gowe wozy [ZB I, 31, 14]. D gram. im. cz. ps. dekl. -jo- ? pol. dekl. n. D etym.
przesz. czynny I, odm. prosta. D etym. ps. *poroden}je / ps. czas. *poroditi
im. od ps. czas. *poprositi / ps. za pomoca formantu *-en}je. D rozwoj:
*prositi; ogsow. czes. poprosit, ros. wyraz wyszed z uzycia zastapiony
poprost, sch. poprositi, scs. poprositi. m.in. przez formy narodziny, narodze-
D rozwoj: formy odm. prostej r. m. nie.
imiesowu wyszy z uzycia w j. srpol. D por. narodzenie, porodzic, porod,
D por. prosic. rod.
IS KDK
poprosiw zob. poprosic. porodzic (4) [Pfl, Kgn, Ppu] D zn.
IS
wydac dziecko na swiat, urodzic:
poranic (1) [Tecz] D zn. zadac szereg Gospodzin rzek ku mnie: syn moj jes
ran jednej lub wielu osobom, kilka ty, ja dzisia porodzi jesm cie [Pfl I, 17, 7].
razy ranic: W koscielec <j>i zabili, na Gospodzin rzek ku mnie: syn moj jes
tem Boga nie znali,/ Swiatosci nizacz ty, ja dzisia porodzi ciebie [Ppu II, 53, 7].
nie mieli, kapany poranili [Tecz, 193, 9]. D gram. czas., ps. kon. IV -jo- || -i- ?
D gram. czas., ps. kon. IV -jo- || -i- ? pol. kon. III -e , -isz; dk. D formy
pol. kon. III -e
, -isz; dk. D etym. ps. tekstowe: jest bya porodzia cz. za-
*poraniti / ps. *raniti; ogsow. czes. przesz. lp. 3. os. D etym. ps. *poroditi
poranit, ros. poranit, sch. poraniti, scs. / *roditi; ogsow. czes. poroditi, ros.
poraniti. D rozwoj: ps. *poraniti ? porodt, sch. poroditi, scs. poroditi
stpol. *poranici ? stpol., srpol. po- (por. lit. rodyti pokazywac, ind.
ranic. radhnoti, radhyati zyskuje, awest. ra-
D por. ranic. daiti przysposabia, niem. rathen ra-
IS
dzic, reden mowic). D rozwoj: ps.
porod (1) [BZ] D zn. rodzaj, gatu- *poroditi ? stpol. *poroZ ici ? stpol.,
nek; tu we fraz. stworzenie zywe srpol. poroZic; w j. stpol. wyraz funk-
w swem porodzie istoty zywe nalezace cjonowa rowniez (choc znacznie rza-
do roznych gatunkow: Opie c rzek dziej) w zn. spodzic, zostac ojcem.
Bog: wywiedz ziemia stworzenie zywe D por. narodzic, porod, porodzenie.
w swem porodzie, dobytek, robaki IS
posadzic 144
posadzic (2) [Sota] D zn. sprawic, ze *skociti; ogsow. czes. poskocit, ros.
ktos usiad, zaja pozycje siedzaca, poskoct, sowen. poskociti, scs. po-
umiescic: Mnodzy na tem nics nie skociti. D rozwoj: ps. poskociti ? stpol.
dadza,/ Sie dzie, gdzie go nie posadza;/ *poskocici ? stpol., srpol. poskocyc.
IS
Chce sie sam posadzic wyzej,/ Potem
siedzie wielmi nizej [Sota, 189, 40]. posac (5) [Ksw, RsP, ZB, Tecz] D zn.
D gram. czas., ps. kon. IV -jo- || -i- polecic komus udac sie dokad, zwyk-
? pol. kon. III -e , -isz; dk. D etym. ps. le z jakas sprawa, do wykonania cze-
*posaditi / *saditi; ogsow. czes. po- gos, przekazac cos komus za czyims
saditi, ros. posadt, ukr. posadyty, sch. posrednictwem, wyprawic, skierowac,
posaditi, sowen. dial. posadim, scs. wysac, przesac: Tegdyz nagle Bog
posaditi. D rozwoj: ps. *posaditi ? ususza modlitwe luda sm<iernego
stpol. *posaZici ? stpol., srpol. posa- i posa> jim na pomoc anjea swego
Z ic; juz w j. stpol. czasownik funkcjo- tego [Ksw I, 10, 7]. D gram. czas., ps.
swie
nowa w zn. wsadzic, wkopac (rosli- kon. III -jo- || -je- ? pol. kon. II -e ,
ny) do ziemi, aby rosy, procz tego -esz, dk. D formy tekstowe: posali cz.
przesz. lm. 3. os. D etym. ps. *poslati
wyraz wyste powa w zn., ktore zagine y
/ *slati; ogsow. czes. poslat, ros.
w polszczyznie, np. sprawic, ze ktos
poslat, ukr. poslaty, sch. poslati, so-
sie gdzies osiedli, osadzic gdzies ko-
wen. poslati, scs. poslati. D rozwoj: ps.
gos, zaozyc (miasto, wies), wy-
*poslati ? stpol. *posaci ? stpol.,
znaczyc kogos (do penienia jakiejs
srpol. posac.
funkcji).
D por. pose, sto.
D por. sadzac. IS
IS
posuchac (2) [ZMB, RP] D zn. suchac
pose (1) [Kgn] D zn. wysannik, zwias- czegos przez pewien czas, wysuchac:
tun; tu we fraz. pose niebieski anio: Posuchajcie, bracia mia,/ Kce c wam
Alec dzisia jeszcze pewniejsze nowiny skorzyc krwawa gowe [ZMB, 180, 1].
sac ony nam byy przez posa nie- D gram. czas., ps. kon. III -jo || -je-
bieskiego przyniesiony [Kgn II, 35, 17]. ? pol. kon. IV -am, -asz; dk. D etym.
D gram. rzecz., ps. dekl. -o- ? pol. ps. *posluX ati / *sluX ati; ogsow.
dekl. m. D etym. ps. *pos{l{ / ps. czes. poslouchati, ros. poslusat, br.
czas. *pos{lati; ogsow. czes. posel, posluchat, sch. poslu X ati, sowen. po-
pose, ambasador, ros. posol pose, slusati, scs. poslusati posuchac; byc
ambasador, sch. posao praca, za- posusznym. D rozwoj: ps. *posluX ati
cie; sprawa; funkcja, sowen. posel
je ? stpol. *posuX aci ? stpol., srpol.
praca; sprawa; suga. posuX ac.
D por. posac. D por. suchac.
KDK IS
poskoczyc (1) [RP] D zn. pre
dko pospolny (1) [Kgn] D zn. wspolny,
pobiec, pospieszyc, skoczyc, tu: wypy- be
dacy wspolna wasnoscia: A takoc
nac: Gdy przyde, namilejszy, k tobie,/ wie
c oni szlic sa do jednego domu
Tedy barzo zeckniesz sobie;/ Zable- pospolnego byli [Kgn II, 37, 93]. D gram.
szczysz na strony oczy,/ Ez ci z ciaa przym., odm. zoz. D etym. wyraz wy-
pot poskoczy [RP, 197, 64]. D gram. czas., wodzi sie od wyrazenia po spolny
ps. kon. IV -jo- || -i- ? pol. kon. III (spolny / *s{ pol}n{j}) wspolny,
-e
, -ysz; dk. D etym. ps. *poskociti / dotyczacy wszystkich; wyraz podst.
145 postawion(y)
obecny w innych j. sow. por. czes. A na drodze postawaja,/ Rzekomo
pospolny, ukr. pospil zupenie, cako-
pugi oprawiaja [Satyra, 191, 7]. D gram.
wicie, sch. spo lni wspolny. D roz- czas., ps. kon. III -jo- || -je- ? stpol.
woj: w j. stpol. wyraz wyste
powa w for- kon. IV -am, -asz ? pol. kon. II -e ,
mach pospolny || pospolni i znaczy -esz; ndk. D etym. ps. *postavati /
rowniez miejski, powszechnie przy- *stavati; ogsow. czes. postavati, ukr.
je
ty, zwyczajny; dopiero w XIX w. postavaty, sch. postavati, scs. postavati.
wyraz zosta uznany za przest., zasta- D rozwoj: ps. *postavati ? stpol. *po-
piono go przym. wspolny. stavaci ? stpol., srpol. postavac; wyraz
D por. pospolstwo. funkcjonowa jeszcze w XIX w., poz-
IS
niej wyszed z uzycia, jego miejsce
pospolstwo (1) [KS] D zn. towarzy- zaja czas. przystawac.
stwo, spoecznosc, zgromadzenie: Ale D por. postawic.
ize skarada jest cze sc, jaz sie
z swym IS
pospolstwem nie zgadza, ustawiany, postawic (4) [Ksw, Pfl, KS, Ppu] D zn.
aby rycerz kazdy (...) pod pewna 1. ustawic, umiescic, poozyc, uloko-
podniesiona choragwia na jej stanie wac: Widziech, prawi anjea Bo<ze>-
sta [KS, 124, 11]. D gram. rzecz., ps. dekl. go mocnego s nieb<a> <sle>ciew, prawi,
-o- ? pol. dekl. n. D etym. ps. *pos- postawi prawa noge na morzy, a le<wa
pol}stvo / wyrazenia ps. *po spolu na ziemi> [Ksw I, 10, 15]. D gram. czas.,
razem, por. czes. pospolu, duz. pos- ps. kon. IV -jo- || -i- ? pol. kon. III
pou. D rozwoj: zn. ulegao degradacji: -e
, -isz; dk.
towarzystwo, spoecznosc, zgroma- postawion(y) D zn. 2. naznaczony, mia-
dzenie ? nizsza warstwa mieszczan- nowany kims: Ale ja postawion jesm
stwa ? pogardliwie gmin, motoch, krol od niego na Syjon gore swieta jego,
gawiedz. przepowiadajac przykazanie jego [Ppu II,
D por. pospolny. 53, 6]. Jinszy bracia jich, pod pewnymi
KDK
choragwiami postawieni, podug urzedu
postawa (4) [RP, Satyra] D zn. postac, [KS, 124, 9]. D gram. im. cz. przesz. bierny,
figura, ksztat: Prosi Boga o to pra- odm. prosta i (lub) zoz. D etym. ps.
wie,/ By uzrza smierc w jej postawie *postaviti / *staviti powodowac, ze cos
[RP, 196, 22]. Otozci przed toba stoje
,/ stoi; ogsow. czes. postavit, ros.
Ogle daj postawe moje [RP, 196, 56]. postavit, sch. postaviti, scs. postaviti.
D gram. rzecz., ps. dekl. -a- ? pol. D rozwoj: ps. *postaviti ? stpol. *posta-
dekl. z. D formy tekstowe: postawa M. vici ? stpol., srpol. postavic; w j. stpol.
lp. D etym. ps. *postava / ps. czas. wyraz mia wiele znaczen dodatkowych,
*postaviti; ogsow. czes. postava m.in. przyprowadzic, przedstawic, do-
postac, figura, ukr. postava wyglad, prowadzic do sadu, wystawic, zbudo-
postac, poza, sch. po stava poduszka,
wac, uchwalic, ustanowic, przezna-
zbiornik sciekajacego pynu. D roz- czyc, wyznaczyc, przedozyc, podac do
woj: zn. stpol. zaniky. wiadomosci, uczynic; im. uleg adiek-
D por. postawic. tywizacji w j. srpol.
KDK
D por. postawa, postawac, stawic sie .
postawac (1) [Satyra] D zn. przysta- IS
wac, zatrzymywac sie
co jakis czas na postawion(y) zob. postawic.
chwile: Jedwo wynida pod poudnie,/ IS
posmiac 146
posmiac sie (2) [Pfl, Ppu] D zn. pot (1) [RP] D zn. wynik pocenia sie:
wyszydzic, wydrwic: Jen przebywa Ez ci z ciaa pot poskoczy [RP, 197, 64].
w niebiesiech, posmieje sie jim i Gos- D gram. rzecz., ps. dekl. -o- ? pol.
podzin zwala z nich smiech [Ppu II, 53, 4]. dekl. m. D etym. ps. pot{; ogsow.
D gram. czas., ps. kon. III -jo- || -je- ? czes. pot, ros. pot, scs. pot{.
KDK
pol. kon. II -e , -esz; dk. D etym. pie.
*smei - smiac sie
; ps. *posm}jati se potem (7) [Kgn, BZ, ZB, Sota, RsP]
/ *sm}jati se ; ogsow. czes. posmat D zn. pozniej, naste
pnie: Wtorec jest
se, ros. posmejatsja, sowen. posmevati to przyrodzenie we zewe, ize gdyz sie
se, scs. posm}jati se (por. ot. smiet on chce odmodzic, tedyc wie c on je
smiac sie, stind. smayate smieje gorzkie korzenie, a potem wie c on
, ang. smile). D rozwoj: ps. *po-
sie wlezie w dure ciasna [Kgn VI, 40, 12].
sm}jati se ? stpol. *posmaci se ? I stao sie
z wieczora a z jutra dzien
czwarty. Potem rzek Bog (...) [BZ, 71,
stpol., srpol. posmac se
; juz od XVI w.
28]. Chce sie sam posadzic wyzej,/
wyraz wyste puje w zn. spe dzic jakis
czas na smianiu sie , posmiac sie Potem sie dzie wielmi nizej [Sota, 189,
42]. D gram. przysow. D etym. adwerbi-
z kogo, z czego.
IS zacja wyr. przyim. po tem, czyli ogsow.
pospiec sie (3) [Ksw] D zn. pre
dko przyim. po (/ ps. *po) z forma Msc.
pojsc, pospieszyc sie : Wstan, prawi, lp. r. m. lub r. n. zaimka ten (/ ps.
pospiej sie , miluczka m<oja>, i pojdzi *t{); Msc. *tom} na gruncie pol. tem
[Ksw II, 11, 3]. D gram. czas., ps. kon. III
w wyniku wyrownania do odm. mie k-
kotematowej; podobny przysow. tez
-jo- || -je ? pol. kon. III, -e , -isz; dk.
w innych j. sow. czes. potom, ros.
D etym. ps. *pospeti se / *pospeti se ;
potom, scs. potom}. D rozwoj: w stpol.
ogsow. czes. pospeti (si), ros. po-
takze postac potym.
spetsja, scs. pospeti se . D rozwoj: ps.
D por. po, ten.
*pospeti se ? stpol. *pospeci se ? AK
stpol., srpol. pospec se
; po XVIII w. potepic
wyraz wyszed z uzycia. potepiwszy (1) [Ksw] D zn. zlekcewa-
D por. pospieszyc sie , przespiec. zywszy, wzgardziwszy, zaniedbawszy ko-
IS
gos: Togo jescie nie uczynili, ale pote-
pospieszyc sie (2) [Ksw] D zn. pre
d- piwszy Boga waszego, <poganskim> bo-
ko pojsc, podazyc; szybko cos zrobic: gom mode jescie wzdawali [Ksw I, 10, 23].
Pospieszycie sie (...) izbyscie dusze D gram. im. cz. przesz. czynny I, odm.
wasze z dre ki wrogow waszych dyjab- prosta. D etym. pie. *tompo- / *ste(m)p-
ow <ochro>lnili [Ksw IV, 12, 8]. D gram. postawic, umocnic, podeprzec; im. od
czas., ps. kon. IV -jo- || -i- ? pol. kon. ps. czas. *potopiti / *topiti / *top{;
III -e , -isz; dk. D formy tekstowe: wyraz podstawowy znany w j. sow.
pospieszycha sie
aoryst, lm. 3. os. czes. potupiti, ros. potupit opuscic
D etym. ps. *pospesiti / *pospeX iti; wzrok, gowe, sch. potupiti, scs. potopiti
ogsow. czes. pospsit (si), ros. po- (por. stwniem. stumpf, niem. stumpf te-
spiestsja, sch. pospjesiti, scs. pospesiti. py, przytepiony). D rozwoj: w j. srpol.
D rozwoj: ps. *pospesiti ? stpol. *po- formy odm. prostej dawnego imiesowu
spesici ? stpol., srpol. pospesyc. r. z. ulegy adwerbizacji i przeszy w im.
D por. pospiec sie , przespiec. przysow. uprzedni (potepiwszy).
IS IS
147 powiadac,
potepiwszy zob. potepic. ogsow. czes. potreba, sc. potreba,
IS duz., guz. potrjeba, ros., ukr., br.
potkac (1) [List] D zn. przytrafic sie, potreba, scs. potreba (por. lit. tarpa
zdarzyc sie
: Niedawno mie rzecz bya powodzenie, grec. terpomai raduje
potkaa, abych barzo krasna panne ). D rozwoj: w j. stpol., zakres
sie
miowa [List, 115, 11]. D gram. czas., ps. zn. wyrazu by szeroki: koniecznosc,
kon. III -jo- || -je- ? pol. kon. IV -am, sprawa, wyprawa wojenna, walka,
-asz; dk. D etym. ps. *pot{kati / bitwa, niedostatek, bieda, niebez-
*t{kati dotykac, tracac, popychac; pieczenstwo zn. te wyszy z uzycia.
ogsow. czes. potkati (se), ros. potkat, D por. potrzebizna.
sowen. potkati, scs. pot{kati (por. KDK
grec. tykos duto, tykidzo ciosam). potrzebizna (1) [KS] D zn. koniecz-
D rozwoj: ps. *pot{kati ? stpol. *po- nosc, potrzeba: Izby w przypadze-
tkaci ? stpol., srpol. potkac; juz niu potrzebizny bojowania a szyrmice
w stpol. czas. posiada rowniez zn. z nieprzyjacielmi umia miestce wziac
natknac sie
na kogos w czasie drogi, pewne ku obronie swej choragwie [KS,
spotkac kogos; pozniej zastapiony 124, 13]. D gram. rzecz., pol. dekl. z.
przez spotkac. D etym. stpol. neologizm utworzony od
D por. wetknac. podstawy potrzeba za pomoca forman-
IS
tu -izna jako replika ac. indigentia,
potracic (1) [Satyra] D zn. zgubic, necessitas, negotium. D rozwoj: wyraz
zmarnowac: Namysem potraci kli- wyszed z uzycia.
ny,/ Biezy do chrosta po jiny [Satyra 191, D por. potrzeba.
19]. D gram. czas., ps. kon. IV -jo- || -i- KDK
? pol. kon. III -e , -isz; dk. D etym. powabiac (2) [Ksw] D zn. zachecac do
pie. *trot- || tert- / *ter- trzec; ps. zblizenia sie : I zmowi Syn Bozy
*potratiti / *tratiti zuzywac cos, sowa wielmi znamienita, jimiz kazda
niszczyc, marnowac; ogsow. czes. dusze zbozna pobudza, pone ca i po-
potratit, ros. potratit, sch. potratit, scs. wabia (...) Powabia, rzeka: I pojdzi [Ksw
potratiti (por. lit. truotas oseka, ot. II, 11, 5-6]. D gram. czas., ps. kon. III -jo-
truots oseka, goc. ro jan cwi-
|| -je- ? pol. kon. IV -am, -asz; ndk.
czyc). D rozwoj: ps. *potratiti ? stpol. D etym. ps. *povab}jati / *vab}jati,
*potracici ? stpol., srpol. potracic; *vabiti kusic, przyne cac; wyraz pod-
w srpol. nadal funkcjonowao zn. stpol. stawowy znany w j. sow. stczes.
czas., lecz gownymi zn. wyrazu byy povabit przywabic, ros. vabit, sch.
wowczas pozabijac, zabic wielu, povabiti, vabiti, scs. vabiti. D rozwoj:
zniszczyc wiele. ps. *povab}jati ? stpol. *povabaci ?
IS
stpol., srpol. povabac; po dobie srpol.
potrzeba (1) [Sota] D zn. rzeczy wyraz wyszed z uzycia.
potrzebne do czegos, niezbe dne: To D por. wabic.
wszytko na stole le ze./ (...) Staje na IS
nim piwo woda,/ I k temu mie so powiadac, powiedac (2) [Sota, Ppu]
i chleb,/ I wiele jinych potrzeb [Sota, D zn. posugiwac sie
sowami dla ko-
188, 11]. D gram. rzecz., ps. dekl. -a- ? munikowania mysli i przezyc, mowic
pol. dekl. z. D etym. ps. *potreba / cos, wypowiadac: Ten psalm powia-
*poterba / ps. czas. *poterbovati; da, ize Krystus w dziedzictwo bierze
powiedac 148
wszystek lud od Boga Ojca [Ppu II, 53, D rozwoj: ps. *povedeti ? przedpol.
arg]. Mnodzy za to nics nie dbaja ,/ Iz *poveZ eci ? stpol., srpol. poveZ ec.
jim o czci powiedaja [Sota, 189, 64]. D por. powiadac, wiedziec.
IS
D gram. czas., ps. kon. III -jo- || -je-
? pol. kon. IV -am, -asz; ndk. D etym. powietrze (2) [Kgn, BZ] D zn. miesza-
ps. *povedati; ogsow. czes. povdat, nina gazow, otaczajaca gruba warstwa
ros. povedat, scs. povedati. D rozwoj: kule
ziemska: Ptastwu, juz to po
ps. *povedati ? stpol. *povadaci ? powietrzu lata [BZ, 72, 48-49]. D gram.
stpol., srpol. povadac; formy bez prze- rzecz., ps. dekl. -jo- ? pol. dekl. n.
gosu (powiedac) byy charakterystycz- D formy tekstowe: (po) powietrzy Msc.
ne dla Mp. i Maz. lp. D etym. pn.sow. *povetr}je /
D por. otpowiadac, powiedziec, po- wyrazenie *po vetru; czes. povetr, sc.
wiedanie. povetrie, duz. powets, guz. powetr,
IS
ukr. povtrja, br. povetra. D rozwoj:
powiedac zob. powiadac. zn. podst. pozostao bez zmian; za-
IS
niky inne zn. stpol.: zaraza, dzuma,
powiedanie (1) [Sota] D zn. rada, porazenie, paraliz, klimat, stan po-
nauka, pouczenie: Przymicie to po- gody, gaz.
wiedanie/ Przed wasze czesc, panny, D por. wiatr.
panie! [Sota, 190, 109]. D gram. rzecz., KDK
ps. dekl. -jo- ? pol. dekl. n. D etym. pozbawic (1) [LA] D zn. uwolnic od
ps.*povedan}je / ps. czas. *poveda- czegos: Raczy mie mych grzechow
ti. D rozwoj: wyraz wyszed z uzycia pozbawic,/ Bych mog o twych swie tych
zarowno w postaci powiedanie (for- prawic [LA, 173, 5]. D gram. czas., ps.
ma bez przegosu), jak i powiadanie kon. IV -jo- || -i- ? pol. kon. III -e
(forma z przegosem) w zn. podmio- -isz; dk. D etym. zach.sow. *pozbaviti
towym i orzeczeniowym, zastapiony / ps. *j}zbaviti / *baviti; zach.sow.
m.in. przez opowiadanie.
czes. pozbavit, sc. pozbavit. D roz-
D por. powiedac.
KDK woj: zach.sow. *pozbaviti ? stpol.
powiedzian zob. powiedziec. *pozbavici ? stpol., srpol. pozbavic;
IS juz w dobie stpol. gownym znacze-
powiedziec (9) [Kgn, Sota, BZ, ZB, LA, niem czas. byo wywoac utrate cze-
RP] D zn. posuzyc sie
sowami dla gos, odebrac komus cos.
zakomunikowania mysli i przezyc, wy- D por. zbawic.
IS
powiedziec: I powiedzia Bog: Badz-
cie swiata w stworzeniu niebieskiem, pozdrowic (1) [Tecz] D zn. wzmocnic,
a rozdzielcie dzien z noca [BZ, 71, 20]. pokrzepic, tu: obronic przed czyms,
D gram. czas., ps. kon. V atem. ? pol. uchronic: Jaki to syn slachetny An-
kon. IV -em, -esz; dk. D formy tek- drzeja Te czynskiego,/ Zec on msci
stowe: sa c byli powiedzieli cz. zaprzesz. goraco ocsa swego/ Boze, ji racz
lm. 3. os.; powiedzieli cz. przesz. lm. 3. pozdrowic ode wszego zego [Tecz, 194,
os.; powiem cz. przysz. lp. 1. os.; 26]. D gram. czas., ps. kon. IV -jo- || -i-
powiedziany im. cz. przesz. bierny M. ? pol. kon. III -e, -isz; dk. D etym. ps.
lm. r. z., odm. prosta. D etym. ps. *po- *pos{droviti / *s{drov{ / *s{dorv{;
vedeti / *vedeti; ogsow. czes. ogsow. czes. pozdravit, ros. pozdo-
povedet, ros. povedet, scs. povedeti. rovitsja, sch. pozdraviti, scs. pos{dro-
149 pozaowac
viti. D rozwoj: ps. *pos{droviti ? stpol. gladu, wyznac, wyjawic, zeznac
*pozdrovici ? stpol., srpol. pozdrovic; w sadzie, rozpatrzyc w sadzie, osa-
w dobie stpol. rowniez w zn. powitac, dzic, wziac pod uwage
.
wypowiedziec formue przywitania, D por. znac.
sowem lub gestem wyrazic przy spot- IS
kaniu zyczliwosc, szacunek. pozor (1) [ZMB] D zn. wyglad, po-
D por. zdrowy. wierzchownosc, widok: Prosciez Bo-
IS ga, wy mie i zadne maciory,/ By wam
poziewac nad dziatkami nie byy takie to pozo-
poziewajac (1) [RP] D zn. ziewajac: ry,/ Jele ja nieboga ninie dzis zezrzaa/
Nie byo warg u jej geby,/ Poziewajac, Nad swym, nad miym Synem krasnym
skrzyta zeby [RP, 196, 36]. D gram. im. cz. [ZMB, 180, 33]. D gram. rzecz., ps. dekl.
ter. czynny, odm. prosta. D etym. im. -o- ? pol. dekl. m. D etym. ps. *pozor{
od ps. *pozevati / *zevati / *z}jati / ps. czas. *poz}reti, pozirati; ogsow.
otwierac sie, rozwierac sie, stac sie czes. pozor uwaga, ros. pozor
otworem; ogsow. czes. pozvat, ros. hanba, wstyd, chorw. pozor bacz-
pozevat, sch. zijevati, scs. zevati (por. lit. nosc, uwaga. D rozwoj: prymarne zn.
zioti, ot. zvaties ziewac, ac. hiare
etymologiczne to: to, co sie postrze-
ziac, stind. vidzihite ziac). D rozwoj:
ga, widzi, spojrzenie, wzrok; stpol.
dawna forma B. lp. r. m. im. cz. ter.
zn. wtorne sa wynikiem specjalizacji:
w odm. prostej (poziewajac) ulega
wyglad, powierzchownosc, widok,
adwerbizacji, ps. czas. *pozevati ?
specjalne spojrzenie, baczenie, uwa-
stpol. *pozevaci ? stpol., srpol. pozevac;
ga, podobnie zn. wspoczesne.
wyraz wyszed z uzycia po XIX w.
IS D por. uzrzec, wezrzec.
KDK
poziewajac zob. poziewac.
IS pozwac (2) [RsP] D zn. wezwac kogos
poznac (3) [Sota, RP] D zn. zdobyc do sadu na wniosek powoda, wytoczyc
o czyms wiedze , dowiedziec sie , jakie komus o cos proces: Czso pozwa
cos jest: Wszytcy ludzie, posuchaj- Jakub miedzy mna a miedzy Bodzech-
cie,/ Okrutnosc smirci pozna<j>cie!/ na, to pozwa po prawie, bosmy to
Wy, co jej nizacz nie macie,/ Przy sadzili [RsP, 45, 31-32]. D gram. czas., ps.
skonaniu ja poznacie [RP, 195, 8, 10]. kon. I -o- || -e- ? pol. kon. I -e , -esz;
D gram. czas., ps. kon. III -jo- || -je- ? dk. D etym. ps. *poz{vati / *z{vati;
pol. kon. IV -am, -asz; dk. D formy ogsow. czes. pozvat, sc. pozvat, ros.
tekstowe: poznaja cz. ter. lm. 3. os. pozvat, sch. pozvati, scs. poz{vati.
D etym. ps. *poznati / *znati; ogsow. D rozwoj: ps. *pozvati ? stpol. *po-
czes. poznat, ros. poznat, sch. po- zvaci ? stpol., srpol. pozvac; w j. stpol.
znati, scs. poznati. D rozwoj: ps. *po- wyraz poswiadczono rowniez w zn.
znati ? stpol. *poznaci ? stpol., srpol. wezwac, zawoac.
poznac; w dobie stpol. czas. wyste po- D por. nazwac, wezwac.
wa rowniez w zn. zorientowac sie , IS
? pol. kon. II -e, -esz; dk. D etym. ps. pozyc (1) [RP] D zn. doswiadczyc,
*pozalovati / *zalovati; ogsow. doznac: Gdy pozywiesz wielikiej me -
czes. pozalovat, ros. pozalovat, sowen. ki;/ Be dziesz miec dosyc tesnice,/
pozalovati, scs. pozalovati. D rozwoj: Otbe dziesz swej miosnice [RP, 197, 70].
ps. *pozalovati ? stpol. *pozaovaci D gram. czas., ps. kon. III -jo- || -je- ?
? stpol., srpol. pozaovac; w j. stpol. pol. kon. II -e , -esz; dk. D etym. ps.
rowniez w zn. oskarzyc kogos. *poziti / *ziti; ogsow. czes. pozt,
D por. zaowac, zaosc. ros. pozt, sch. pozyt, scs. pozyti. D roz-
IS woj: ps. *poziti ? stpol. *pozici ?
pozadac, pozedac (5) [Ksw, Pfl, Kgn, stpol., srpol. pozyc; stpol. zn. czas.
ZB] D zn. goraco pragnac, zyczyc so- zuzyc, wykorzystac, wyciagnac ko-
bie, domagac sie : Zawierne niczs by rzysc wyszo z uzycia; w j. npol. gow-
nam nie mieszkac, aleb<y> naszego nym zn. wyrazu stao sie wspoczesne
zbawiciela i jego przyszcia poze dac przezyc pewien czas.
[Ksw IV, 12, 4]. D gram. czas., ps. kon. D por. zyc, pozywac.
IS
III -jo- || -je- ? pol. kon. IV -am, -asz;
dk. D formy tekstowe: sa pozadali cz. pozywac (1) [Ksw] D zn. uzywac,
przesz. lm. 3. os.; sa c byli poza
dali cz. uzytkowac, posugiwac sie czyms, ko-
zaprzesz. lm. 3. os.; poza daj tr. rozk. rzystac z czegos: Izbychom jich towa-
lp. 2. os.; pozadaa cz. przesz. lp. 3. os. rzystwa i niebieskiego krolestwa <po-
r. z. D etym. ps. *poze dati / *zedati; zywali, czego> nas dowiedzi Bog wsze-
ogsow. czes. pozadat, strus. pozidati, mogacy [Ksw I, 10, 29]. D gram. czas., ps.
ukr. pozadaty, scs. poze dati. D rozwoj: kon. III -jo- || -je- ? pol. kon. IV -am,
ps. *pozedati ? stpol. *pozdaci
e ? -asz; ndk. D etym. ps. *pozivati / *po-
stpol. pozdac
e || pozodac ? srpol. po- ziti; ogsow. czes. pozvat, strus. pozi-
zodac; w j. stpol. rowniez w zn. miec vat, sch. pozivati, scs. pozivati. D roz-
pragnienie, chciec pic. woj: ps. *pozivati ? stpol. *pozivaci ?
D por. zadny, zedac. stpol., srpol. pozyvac; w j. stpol. wyraz
IS funkcjonowa rowniez w zn. przyjmo-
pozegnac (2) [BZ] D zn. pobogo- wac pokarm, spozywac, jesc, czas.
sawic: I pozegna temu stworzeniu, wyste powa w tej formie jeszcze w do-
a rzkac: Rosccie a rozmnozcie sie [BZ, bie npol., w XX w. zosta zastapiony
71, 33]. D gram. czas., ps. kon. III -jo- || przez spozywac.
-je- ? pol. kon. IV -am, -asz; dk. D por. pozyc, zyc.
IS
D etym. zach.sow. *pozegnati / *zeg-
nati / srwniem. segenen bogosa- prawda (1) [Ksw] D zn. zgodnosc
wic; zach.sow. i pd.sow. czes. po- informacji z rzeczywistoscia: Toc to
zehnat, sc. pozehnat, sowen. pozegna- i jesc prawda, ize jidzie tobie krol
ti, scs. pozegnati (por. ac. signare za- zbawiciel, izby nas ot wieczne smirci
opatrzyc znakiem, oznaczyc). D roz- zbawi [Ksw IV, 12, 20]. D gram. rzecz.,
woj: zach.sow. *pozegnati ? stpol. ps. dekl. -a- ? pol. dekl. z. D etym. ps.
*pozegnaci ? stpol., srpol. pozegnac. *prav{da prawosc / ps. przym.
D por. zegnac.
*prav{ prosty, prawdziwy; ogsow.
IS czes. pravda, ros. pravda, scs. prav{-
pozedac zob. pozadac. da. D rozwoj: w j. stpol. wyraz oznacza
IS zgodnie z etymologia prawosc
151 prawy
moralna, poste powanie etyczne, spra- 23]. Jako prawie wiemy i swiaczczymy
wiedliwosc; w przekadach Biblii wy- gram. przysow. D etym.
[RsK, 48, 4]. D
raz ten by odpowiednikiem ac. ius- pierwotnie Msc. lp. r. n. odm. prostej
titia; dalszy rozwoj zn. polega na ps. przym. *prav{ (M., B. lp. r. n. odm.
zawe zaniu ich zakresu; pierwotne zn. prostej tego przym. w j. stpol. sta
zachowuje przys. np. Prawda w oczy rzecz. prawo od XIV w.); jako
sie
kole, Prawda jak oliwa na wierzch przym. ogsow. czes. pravy prawdzi-
wypywa. wy, prawicowy, autentyczny, wasciwy,
D por. prawdziwy, prawy. odpowiedni, stosowny, ros. pravyj
KDK prawy, sprawiedliwy, suszny, scs.
prawdziwy (1) [Ksw] D zn. spra- prav{ prawy, rowny, prawidowy,
wiedliwy: D zn. Jidzie <tobie krol sprawiedliwy; w j. scs. takze przysow.
praw>dziwy [Ksw IV, 18, 4]. D gram. prav{ susznie. D rozwoj: od XVIII w.
przym., odm. zoz. D etym. pn.sow. wystepuje w zmienionym zn. nie-
*prav}div{(j}) / *prav}da susznosc, omal, nieledwie, w przyblizeniu.
sprawiedliwosc, szczerosc; pn.sow. D por. prawy.
czes. *pravdivy, ros. pravdvyj. D roz- BT
woj: pn.sow. *prav}div{j} ? stpol. prawo (6) [RsP, RsK, Sota, KS] D zn.
*pravZ ivy ? srpol. pravZ ivy; w j. stpol. 1. to, co komu przysuguje; sprawied-
takze w zn. dotrzymujacy sowa, liwosc: Ten ma z prawem wyzej
wierny (por. fraz. prawdziwy przyja- siesc,/ Ma nan kazdy wozyc czesc
ciel), majacy moc prawna. [Sota, 189, 50] . Czso pozwa Jakub
D por. prawy, prawda. miedzy mna a miedzy Bodzechna, to
IS pozwa po prawie, bosmy to sadzili
prawic (19) [Ksw, LA] D zn. mowic, [RsP, 45, 32]. 2. normy prawne, prawo-
opowiadac: A wiem, praw<i>, pwacie rzadnosc: Jako w Jedlcy byo nie-
w moc Boga waszego [Ksw I, 10, 1]. miecskie prawo, ale zagina przywilej
D gram. czas., ps. kon. IV -jo- || -i- ? [RsK, 48, 24]. D gram. rzecz., ps. dekl. -o-
pol. kon. III -e , -isz; ndk. D etym. ps. ? pol. dekl. n. D formy tekstowe: prawa
*praviti / *prav{ prosty; sprawny, D. lp. D etym. ps. *pravo substanty-
wasciwy; ogsow. czes. pravit mo- wizowany przym. r. n. w odmianie pros-
wic, ros. pravit, sch. praviti, scs. praviti. tej *prav{, *prava, *pravo; ogsow.
D rozwoj: ps. *praviti ? stpol. *pravici D por. prawy.
? stpol., srpol. pravic; w j. stpol. czas. KDK
funkcjonowa rowniez w zn. domagac prawy (9) [Ksw, Pfl, RsP, Satyra, RP,
sie
, zwaszcza sadownie, wystepowac Ppu] D zn. 1. prawdziwy, rzeczywis-
z roszczeniami, skarzyc, podawac za ty: Boc sie zda jako pra<wy> woek
sprawiedliwego. [Satyra, 191, 25]. 2. zgodny z zasadami
D por. prawy, prawo. moralnymi, sprawiedliwy, uczciwy:
IS Bo znaje Gospodzin droge prawych
prawie (9) [RsK, RP, Park, Satyra] D zn. [Pfl I, 17, 7]. 3. nalezyty, wasciwy: Czso
prawdziwie, zgodnie z rzeczywistos- Piotrek wiod swiadki przeciwo Wie-
cia, susznie: Prosi Boga o to prawie,/ cencewi to je wiod za prawa rzecza
By uzrza smierc w jej postawie [RP, 196, [RsP, 45, 40]. 4. znajduja cy sie po stronie
21]. Mnimac kazdy czowiek prawie,/ przeciwnej niz serce czowieka: Po-
By by prostak na postawie [Satyra, 191, stawi prawa noge na morzy, a le<wa na
praga 152
ziemi> [Ksw I, 10, 15]. D gram. przym., oddalony, stojacy obok; wtorna po-
odm. zoz. D etym. pie: *pro-uo idacy
stac *pr{c} z wtornym *-{, byc moze
na przedzie, do przodu ? idacy do przez analogie do ps. *v{n{ precz;
celu ? prosty; ps. *prav{(j}) pros- ogsow. czes. prec, guz., duz. prec,
ty, sprawny, wasciwy ? uczciwy, ros. proc, bug. preca, obocznosc precz
sprawiedliwy; ogsow. czes. pravy,
|| przecz niejasna.
ros. pravyj, sch. pravi, scs. prav{ (por. D por. procz, przeciw.
rva pierwszy, toch. parwe
stind. pu BT
pierwszy, stang. forwest, ang. first proch (3) [Kgn, Pfl, Ppu] D zn. py,
pierwszy). D rozwoj: ps. *prav{j} ? kurz: Tego dla izec Bog jego (...) jest
stpol. pravy; zn. przym. znajdujacy sie on z wysokosci na ziemie spad by
po przeciwnej stronie niz serce czo- a w proch jest sie on by obroci [Kgn VI,
wieka (pn.sow.) prawdopodobnie 41, 25]. Nie tako niemiosciwi, nie tako,
od wyrazenia *prava ra ka re ka spraw- ale jako proch, jenze rzuca wiatr od
na, ktora wykonuje sie wszelkie czyn- oblicza ziemie [Pfl, 17, 5]. D gram. rzecz.,
nosci ? nie lewa. ps. dekl. -o- ? pol. dekl. m. D etym.
D por. prawdziwy, prawda, prawy. ps. *porX {; ogsow. czes. prach, ros.
IS poroch, scs. prach{. D rozwoj: oprocz
praga (1) [Kgn] D zn. pregierz: zn. podst. py, kurz, rozwine y sie
A swietego Bartomieja kaza jest by dwa dalsze: 1. materia wybuchowy,
na prage zawiesic a miotami ji bic por. stpol. puszeczny proch oraz fraz.
i z jego ji skory zywo obupic [Kgn VI, 41, wachac proch brac udzia w bitwie,
27]. D gram. rzecz., ps. dekl. -a- ? pol. pachnie prochem o sytuacji zapowia-
dekl. z. D etym. nalezy wziac pod dajacej wojne , prochu nie wymysli
uwage dwie mozliwosci: 1) pre ga o kims mao inteligentnym; 2. sym-
dawna pozyczka (XIV w.), obok now- bol znikomosci swiata doczesnego,
szej pregierz, niem. Pranger pier- stad tez zn. szczatki ludzkie (tylko
wotnie widowisko, naste pnie ru- w lm. prochy).
sztowanie katowskie, por. niem. pran- KDK
gen okazywac sie ; 2) ps. *pra ga / procz (1) [LA] D zn. oprocz, z wy-
czas. *pregti, *pra
ziti, por. pra
c, pre
zyc. jatkiem: A mia barzo wielki dwor,/
D rozwoj: wyraz wyszed z uzycia za- Procz panosz trzysta rycerzow [LA, 173,
stapiony przez forme pre
gierz. 14] . D gram. przyim. rza dzacy D.
KDK D etym. rdzen pie. *pro do przodu,
precz, III przecz (3) [List, RsP] D zn. na przedzie, z przodu obecny w ps.
(stad) na inne miejsce, gdzie indziej, przysow. *proc} poza, dalej, na
w zwiazku z oddalaniem, odpe dza- zewnatrz, pochodnym od ps. rzecz.
niem: Gdy chciaem na suzbe ot cie- *prok{ pozostaosc, reszta (por. tez
bie jachac precz, przyjaem do domu przym. ps. *prok{, *proc} pozostay
twego, ciebie zegnajac [List 114, 2]. Jako na zewnatrz, oddalony); przyim. op-
to swiatcze , jako Staszek szed precz roc} prawdopodobnie pod wpywem
[RsP, 44, 4]. Jakosm przy tem byli, ize wyrazenia przyim. ps. *o(b) proc}; w j.
Piotr przyja w sotysa role , a kmiecia pol. obok oprocz tez skrocone procz;
pusci przecz [RsP, 44, 12] . D gram. jako przyim. (w penej postaci) z rzad-
przysow. D etym. ps. przysow. *proc} ka w innych j. sow. strus. oproc},
poza, dalej / ps. przym. *prok{ oproce oprocz, poza, ukr. opric, dial.
153 proznosc
oprce, oproc procz, ros. dial. oproc, prostak (1) [Satyra] D zn. czowiek
oproc, opric, oprc oprocz, poza. prostych obyczajow, niewyksztaco-
D rozwoj: w j. stpol. obie postaci oprocz, ny: Mnimac kazdy czowiek prawie,/
procz w funkcji i zn. tozsamym z kromie. By by prostak na postawie,/ (...) Alec
D por. precz, kromie. jest chytrzy pachoek [Satyra, 191, 26].
AK D gram. rzecz., ps. dekl. -o- ? pol.
prorok (2) [Ksw, Ppu] D zn. ktos dekl. m. D etym. ps. *prostak{ / ps.
wysany przez Boga do przekazywania przym. *prost{. D rozwoj: zaszed pro-
ludziom woli bozej i obdarzony zdol- ces degradacji zn. stpol. czowiek
noscia przepowiadania przyszosci: prostych obyczajow... ? wspoczes-
Jakoz prorok Dawid uznamionaw o je- nie: pogardliwie gbur, prymityw.
go silnem ubostwie jesc swiadeczstwo D por. prosty.
da [Ksw IV, 13, 22-23]. Poczynaja sie ksie
gi KDK
gosnych chwa albo samorzecznych prosty (1) [KS] D zn. zwyky, zwyczaj-
proroka Dawida krola [Ppu I, 52, arg]. ny; niewyszukany: Aby rycerz kazdy
D gram. rzecz., ps. dekl. -o- ? pol. alibo prosty panosza pod pewna (...)
dekl. m. D etym. ps. *prorok{, replika choragwia na jej stanie sta [KS, 124, 11].
ac. propheta, grec. prophetes; ogsow. D gram. przym., odm. zoz. D etym.
czes. prorok, ros. prorok, scs. prorok{. pie. *prosto- (zozenie z *pro- do
KDK przodu, naprzod oraz *sto- || *sta-
prosic (9) [B, Kgn, Sota, List, ZMB, RP] stac); ps. *prost{(j}); ogsow. czes.
D zn. wyrazac zyczenie, che
c otrzy- prosty, ros. prostoj, sch. pro
st. D rozwoj:
mania czegos, zwracac sie do kogos ps. *prost{j} ? stpol. prosty; juz
w celu otrzymania, uzyskania czegos: w j. stpol. wyraz wyste powa w licz-
Sysz modlitwe , jaz nosimy,/ A dac nych zn. przen.: zwyky, skromny,
raczy, jegoz prosimy [B, 163, 7]. D gram. przyste pny, rowniez szczery, pra-
czas., ps. kon. IV -jo- || -i- ? pol. kon. wy.
III -e , -isz; ndk. D formy tekstowe: D por. prostak.
prosze cz. ter. lp. 1. os., prosisz 2. os., IS
prosi 3. os.; prosi cz. przesz. lp. 3. os.; prosba (3) [List, ZB, LA] D zn. pro-
prosciez tr. rozk. lm. 2. os. (+ part. z). szenie, zyczenie: Ini niemocni, slepi
D etym. pie. *prek- pytac, prosic; ps. i chromi przez jego prosbe uzdrowieni
*prositi; ogsow. czes. prosit, sc. byli [ZB, 31, 16]. D gram. rzecz., ps. dekl.
prosit, ros. prost, br. prast, sch. pr -a- ? pol. dekl. z. D formy tekstowe:
ositi, bug. prosja, scs. prositi (por. lit. prosby B. lm. D etym. ps. *pros}ba /
prasyti pytac, ot. pras^t pytac, ps. czas. *prositi; ogsow. czes.
stind. pras- wypytywanie sadowe; prosba, ros. prosba, sch. prozba. D roz-
przesuchanie, awest. frasa pytanie, woj: prymarne byo zn. czynnosciowe
toch. prak- pytac, ac. precor, precari czynnosc proszenia, w drugiej kolej-
prosic, modlic sie , goc. fraihan py- nosci rozwine y sie zn. podmiotowe
tac, ang. pray modlic sie ). D rozwoj: to, o co sie prosi, zyczenia wyrazo-
ps. *prositi ? stpol. *prosici ? stpol., ne na pismie.
srpol. prosic; w j. stpol. czas. funkcjo- D por. prosic.
KDK
nowa w zn. zaprosic kogos, namowic
do przybycia, wezwac, pytac. proznosc (2) [Pfl, Ppu] D zn. to, co
D por. poprosic, prosba. bezskuteczne, daremne: Przecz skrzy-
IS tali poganstwo i ludzie myslili proz-
prozny 154
nosci? [Ppu II, 53, 3]. D gram. rzecz., ps. nie zwazajac na innych, nie przestrze-
dekl. -i- ? pol. dekl. z. D formy gajac ustalonego porzadku: Sie ga
tekstowe: proznosc M. lp. D etym. ps. w mise prze drugiego,/ Szukaje ke sa
*porzd}nost} / ps. przym. *porzd}n{; lubego [Sota, 188, 32]. D gram. przyim.
ogsow. D rozwoj: ze zn. etymologicz- rzadzacy B. D etym. pie. *per przez,
nego bycie proznym rozwine o sie
ruch do przodu; ps. *per; ogsow.
szereg zn. szczegoowych w j. stpol.: czes. pre, sc. pre dla, z powodu, ze
marnosc, nicosc, zo moralne, za- wzgle du na co, guz. pre, scs. pre (por.
~
kamanie, brak majatku, ubostwo, lit. pe r przez, po, w ciagu, podczas,
brak rozwagi, lekkomyslnosc, proz- grec. peri przez, pera dalej, ac. per
niactwo, bezczynnosc; npol. neose- przez, porta wrota). D rozwoj: wy-
mantyzmem jest proznosc w zn. prze- stepuje w XIVXVI w., zastapione
sadna che c imponowania innym, za- przyim. przez, zachowane w przebog,
rozumiaosc. przeto.
D por. prozny. D por. przez.
KDK AK
prozny (1) [BZ] D zn. pusty, oproznio- przebyt (1) [B] D zn. przebywanie,
ny, nieuzytkowany: Ale ziemia bya pozostawanie w jakims miejscu: A dac
nieuzyteczna a prozna [BZ, 71, 3]. D gram. raczy, jegoz prosimy,/ A na swiecie
przym., odm. zoz. D etym. ps. *po- zbozny pobyt,/ Po zywocie ra<j>ski
rzd}n{(j}) pusty wewnatrz, nienape- przebyt [B, 163, 9]. D gram. rzecz., ps.
niony (prawdopodobnie wtorna po- dekl. -o- ? pol. dekl. m. D etym. ps.
stac wczesniejszego *porzd{ pusty, *perbyt{ / ps. czas. *perbyti za
*porzda pusta, bez podu / *porz{ pomoca formantu -t{. D rozwoj: wyraz
mode zwierze ) ? *prozdn{(j}) || zosta wyparty przez wspopochodna
formacje przebywanie.
*porozd}n{(j}) || *prazd}n{(j}); og-
D por. byc, pobyt.
sow. czes. prazdny, ros. poroznij, KDK
sch. prazny, scs. prazd}n{. D rozwoj: przebywac (2) [Pfl, Ppu] D zn. po-
zach.sow. *prozd}n{j} ? stpol. zostawac, znajdowac sie ; mieszkac:
*prozdny ? stpol. prozny || prozni ? Jen przebywa na niebiesiech, posmieje
srpol. prozny || prazny (prawdopo- sie
jim, i Gospodzin zwala smiech
dobnie wpyw j. czes.) || prozny w nich [Pfl II, 17, 4]. D gram. czas., ps.
(przejscie goski -z- ? -z- na skutek kon. III -jo- || -je- ? pol. kon. IV -am,
tendencji do unikania mazurzenia) ? -asz; ndk. D etym. ps. *perbyvati (/
srpol. prozny; w j. stpol. takze w zn. *byvati, utworzony za pomoca przyr.
marny, bezwartosciowy, nic niema- *per-) ? *prebyvati; ogsow. czes.
jacy, wolny, nieuwazny, nie- prebyvati; ros. perebyvat, sch. prebvati,
rzadny. scs. prebyvati. D rozwoj: zach.sow.
D por. proznosc. *prebyvati ? stpol. *prebyvaci ?
IS
stpol., srpol. prebyvac.
prze (7) [Kgn, Sota, ZB] D zn. z po- D por. byc, bywac, przebyt.
wodu, w celu, za pomoca; w czasie IS
w ciagu; dla: Izbychom na te<m> to przeciw zob. przeciwo.
swiecie niektora me ke
prze miego AK
Krysta cirpieli [Kgn VI, 40, 16]; takze we przeciwo, przeciw (7) [Pfl, RsP, Sota,
fraz. robic cos prze drugiego robic cos, KS, Ppu] D zn. przeciw komus, wbrew
155 przekopac
komus, czemus, nieprzyjaznie wobec frekwencji: dlaczego oraz potocznego
kogos, czegos: Piotrek wiod swiad- czemu.
ki przeciwo Wie cencewi [RsP, 45, 39]. D por. prze, co, I przecz, precz.
AK
A ksiazeta zeszli sa sie na gromade
przeciwo Gospodnu, i przeciwo jego III przecz zob. precz.
BT
pomazancu [Pfl II, 17, 2]. I ksiaze
ta zeszli
sie w jedno przeciwo Bogu i przeciwo przed, przede (15) [Ksw, RsP, Sota,
pomazancu jego [Ppu II, 53, 2]. Iz prze- ZB, RP] D zn. przed, z przodu, wczes-
ciw jim ksiaze ta wstaja [Sota, 190, 102]. niej niz; ku, do; dla; pod: Togo dla
D gram. przyim. rzadzacy C. D etym. przed woem a przed osem w jaskach
wyraz pol. i uz. duz. psesiwo, guz. S<yn Bozy poozon> by [Ksw IV 13, 26].
preciwo, ps. *pertivo; w pozostaych Kaze swie
tego Bazeja przed sie
przy-
j. sow. z odmiennym prefiksem pro-; wiesc [ZB I, 31, 3]. D gram. przyim.
ps. *protivo, skrocone na protiv (stczes., rzadzacy N. lub B. D etym. pie. *per
strus., ros.), pozniej tez na proti (czes., ruch do przodu, dazenie (ps.
sc., ukr., br., sowen.). D rozwoj: prze- *perd{ przed; wczesniej, z przyrost-
kiem -d{ (jak w nad, pod); ogsow.
ciwo ? przeciw.
AK czes. pred, sc. pred, ros. pered, sch.,
I przecz (2) [Pfl, Ppu] D zn. dlacze- bug. pred, scs. pred{.
go: Przecz skrzytao poganstwo, a lu- D por. naprzod, prze, przod.
AK
dzie myslili sa proznosc? [Pfl II, 17, 1].
Przecz skrzytali poganstwo i ludzie
przede zob. przed.
AK
myslili proznosci? [Ppu II, 53, 1] . przeduzyc (1) [Park] D zn. przeciag-
D gram. przysow. D etym. skostniae
nac czas trwania czegos: Ale bych ci
wyr.: dawny przyimek prze (/ ps. nie przeduzy,/ Ani tesknosci uczyni,/
*per) z B. nieos. zaimka pytajnego cz Patrzy obiecada meego/ Tobie tu na-
(/ ps. *c}), w tej pierwotnej postaci pisanego [Park, 109, 27]. D gram. czas.,
tylko z przyim. (por. zacz za co; ps. kon. IV -jo-||-i- ? pol. kon. III -e ,
analogicznie sc. preco dlaczego, a z -isz; dk. D etym. przedpol. *predl giti /
innymi przyimkami: czes. proc dla- ps. *dl giti / ps. dl g{; wyraz o genezie
czego, ros. pocemu, ukr. pocto, bug. ps., w innych j. sow. z przedr. pro-,
zasto dlaczego). D rozwoj: w XV por. czes. prodlouzit, ros. prodolzt,
XVI w. wyraz ksiazk. sch. produziti, scs. prodolzit.
D por. prze, co, II przecz, precz. D por. wzduzac sie .
AK IS
II przecz (1) [Sota] D zn. dlaczego, przekopac (1) [RsP] D zn. kopiac,
czemu: Kto nie wie, przecz by to przebic cos, tu: wa ziemny otaczajacy
byo,/ Ja mu powiem, ac mu mio [Sota, sa dzawke lub stanowiacy groble :
190, 91]. D gram. spojnik wprowadzaja cy Jako Jaszek nie przekopa <z> swymi
zd. podrze dne dopenieniowe. D etym. syny ciesielskie groble [RsP, 45, 52].
XVXVI-wieczny polski przysow. D gram. czas., ps. kon. III -jo- || -je-
przecz poszerzy funkcje skadniowe, ? pol. kon. II -e, -esz; dk. D etym. pie.
stajac sie spojnikiem. D rozwoj: utrzy- *(s)kap- || *(s)kep- obrabiac ostrym
muje sie jeszcze w j. srpol., wspowys- narzedziem; ps. *perkopati (/ *ko-
te
puje obok uzywanych w tej samej pati drazyc, kuc, ryc; wydobywac
funkcji i zn. wyrazow o wie kszej z ziemi; uderzac noga o ziemie ) ?
przekowy 156
*prekopati; ogsow. czes. prekopa- przemowic (2) [ZMB, RP] D zn. za-
ti; guz. prekopac, ros. perekopat, czac mowic, odezwac sie : Gdy leza
scs. prekopati (por. lit. kapoti bic, wznak jako wia,/ Smierc do niego
ciac, ot. kapat rabac, siekac; bic; przemowia [RP, 196, 48]. D gram. czas.,
kopac ziemie , grec. kopto bije
, ude- ps. kon. IV -jo- || -i- ? pol. kon. III
rzam, stprus. enkopts pogrzebany). -e
, -isz; dk. D formy tekstowe: przemow
D rozwoj: zach.sow. *prekopati ? tr. rozk. lp. 2. os. D etym. ps. *perml viti
stpol. *prekopaci ? stpol., srpol. pre- || *proml viti / czas. *ml viti, utworzo-
kopac. ne za pomoca przedr. *per- || *pro-;
IS por. czes. promluvit, scs. preml{viti.
przekowy (2) [Pfl, Ppu] D zn. okowy, D rozwoj: przedpol. *preml viti ? stpol.
wiezy, pe ta: Roztargajmy przekowy *premovici ? premovic || premovic ?
jich i zrzucmy z nas jarzmo jich [Ppu II, srpol. premovic.
53, 6]. D gram. rzecz. blp. D etym. dery- D por. mowic.
IS
wat rzecz. od czas. prze-kowac (/ ps.
*per-kovati bic metal motem, kuc,
przepasac
przepasany (1) [RP] D zn. obwiazany
przekuwac / *kovati), rdzen pie.
(pasem, potnem): Uzrza czowieka
*kau- || *k3 u- bic, ciac, siec; ps.
nagiego,/ Przyrodzenia niewiesciego,/
*ku- (por. pol. kuc) || *kov- (por. pol.
Obraza wielmi skaradego,/ oktusza
kowal), por. czes. okovy okowy,
przepasanego [RP, 196, 28]. D gram. im.
kovati kuc ? ros. okovy kajdany, cz. przesz. bierny, odm. prosta. D etym.
okowy, kovat, bug. okovi okowy, im. od czas. ps. *perpojasati (/ *po-
sch. kovati, scs. kovati. D rozwoj: jasati przepasac, przewiazac) ? *pre-
w stpol. istniaa takze postac okowy pojasati; ogsow. czes. prepasati, ros.
(od czas. okowac), ktora zachowaa sie perepojasat, bug. prepasa, scs. prepasati.
w pierw. zn. do dzis. D rozwoj: w j. stpol. czas. przepasac
D por. prze, skowac. wystepowa rowniez w zn. przen. paso-
JG
wac na rycerza; w j. srpol. formy odm.
przeleknac sie (2) [RP] D zn. prze- zozonej (przepasany) ulegy adiektywi-
straszyc sie : Mistrz widzac obraz zacji, formy odm. prostej r. m. (prze-
skarady,/ Zote oczy, zywot blady,/ pasan) wyszy z uzycia, a formy r. n.
Grozno sie tego przele kna,/ Pad na (przepasano) stay sie bezosobowymi
ziemie , eze ste kna [RP, 196, 45]. D gram. formami czas.
czas., ps. kon. II -no- || -ne- ? pol. D por. pas.
kon. I -e , -esz; dk. D formy tekstowe: IS
przele
kna es sie
cz. przesz. lp. 2 os. r. m. przepasany zob. przepasac.
D etym. ps. *perle knoti, czas. jednokr. IS
od ps. perle kati / *le kati wyginac, I przepasc (1) [BZ] D zn. ge
boka
zginac ? giac sie ze strachu, przera- rozpadlina, takze ge bina morska:
zenia, wyraz znany w innych j. sow. Ale ziemia bya nieuzyteczna a prozna,
sc. prelaknut sa, ukr. pereljakatysja. a cmy byy na twarzy przepasci, a duch
D rozwoj: zach.sow. *prele knoti se ? Bozy na swiecie nad wodami [BZ, 71, 3].
stpol. *prela kna ? stpol. pre-
ci se D gram. rzecz., ps. dekl. -i- ? pol.
lknoc
e se
prele knoc se
. dekl. z. D etym. ps. *propast} / *pro-
D por. le kac sie. + *past} przepasc, kotlina (/ ps.
IS *padt}); ogsow. czes. propast, sc.
157 przespiec
priepast, ros. propast, sch. pro past, scs. ktory uleg adwerbizacji; formy odm.
propast}. D rozwoj: ps. *propast} ? zozonej (przepowiadajacy) przeksztaci-
stpol. prepasc ? stpol., srpol. prepasc; y sie w j. srpol. w im. przym. czynny.
w j. stpol. i srpol. prefiks pro- (/ ps. D por. powiedanie, wypowiadac.
IS
*pro-) pod wpywem czes. wypierany
przez prze- (/ ps. *per-), por. stpol. przepowiadajac zob. przepowiadac.
IS
przeto, ukr. prote (/ ps. *proto);
w j. ogpol. wyste puje obocznosc form przepowiadaje zob. przepowiadac.
IS
M., B., W. lm. przepasci || przepascie;
konc. -i pierw., wasciwa rzecz. r. z.
przestajac (1) [ZB] D zn. przerywac
jakas czynnosc: Teda te caa droge
spg.; od XVI w. pojawia sie konc. -e,
kazania nie przestaja, a cuda wielika
przeniesiona z M. lm. rzecz. ja-tema-
czyni [ZB I, 31, 10]. D gram. czas., ps.
towych.
kon. III -jo- || -je- ? pol. kon. II -e ,
D por. prze, pasc.
JG -esz; ndk. D etym. ps. *perstajati /
I przepasc (1) [Sota] D zn. zginac;
*stajati; znany w innych j. sow. ros.
zostac straconym, unicestwionym: pot. perestojat przeczekac, sch. pres-
Boc jest korona csna pani;/ Przepasc tajati (stajati), scs. prestajati. D rozwoj:
by mu, kto ja gani [Sota, 190, 100]. wyraz wyszed z uzycia w XVI w., jego
miejsce zaja czas. przestawac.
D gram. czas., ps. kon. II -no- || -ne-
D por. stac, stajac.
? pol. kon. I -e , -esz; dk. D etym. ps. IS
*propasti || *perpasti / *pasti; ogsow. przespiec (1) [Pfl] D zn. udac sie
,
czes. propadnout, sc. prepadnut, ros. poszcze scic sie , osiagnac powodze-
propast, ukr. perepasti, sch. prepasti || nie: A list jego nie spadnie i wszystko
propasti, scs. propast}. D rozwoj: przed- czskoli uczyni, przespieje [Pfl I, 17, 8].
pol. *prepasti ? stpol. *prepasci ? D gram. czas., ps. kon. III -jo- || -je- ?
stpol., srpol. prepasc. pol. kon. II -e , -esz; dk. D etym. pie.
D por. pasc. *spe- udawac sie , dobrze rosnac; ps.
IS
*perspeti || *prospeti / ps. *speti
przepowiadac udawac sie ? rozwijac sie , podazac
przepowiadaje (2) [Pfl, Ppu] D zn.
? spieszyc sie ; ogsow. (w innych
mowiac, goszac; prorokujac: Ale ja
j. sow. z przedr. pro- lub pre-) czes.
postawion jesm krol od niego na Syjon
prospeti przydac sie , przyniesc ko-
gorze swietej jego, przepowiadaje kazn
rzysc, poskutkowac, sc. prospiet
jego [Pfl II, 17, 10]. D gram. im. cz. ter. przydac sie , ros. perespet, scs. pres-
czynny, odm. prosta. D formy tekstowe: peti (por. lit. speti zdazyc, odgady-
przepowiadajac im. cz. ter. B. lp. r. m., wac, ot. sp~ et moc, byc w stanie, ac.
odm. prosta. D etym. wyraz o genezie spatium przestwor, stind. spha yati
ps., utworzony od czas. *povedati; tyje, dobrze rosnie, stniem. spuot
w j. sow. tworzony za pomoca przyr. powodzenie, niem. sich sputen spie-
*per- (? *pre-) lub *pro-, por. czes. szyc sie). D rozwoj: przedpol. *prespeti
predpovdat, sch. prepovijedati || propo- ? stpol. prespeci ? stpol., srpol.
vijedati, sowen. prepovedati, scs. propo- prespec; wyraz cze sty w XIV i XV w.,
vedati. D rozwoj: juz w j. stpol. formy w j. srpol. wychodzi z uzycia.
odm. prostej (przepowiadaje ) zaniky, D por. przespiewac.
z wyjatkiem B. r. m. (przepowiadajac), IS
przespiewac 158
guz. preto za to; w j. pol. jako spoj- przezprzestanny (1) [List] D zn. bez-
nik moze byc wzmocniony skrocona ustanny, ciagy: Suzba ma naprzod
part. ci lub ze. D rozwoj: dzis ksiazk. ustawiczna, doskonaa, przezprzestan-
D por. -c, prze, -z. na, panno ma namilejsza [List, 114, 1].
AK D gram. przym., odm. zoz. D etym. od
przetoc zob. przeto. wyrazenia przyimkowego przez prze-
AK stania ciagle (w j. stpol. przez = bez,
przetoz zob. przeto. por. daw. przezpieczny); wyraz podst.
AK
obecny w innych j. sow. por. czes.
przewiazac (1) [RP] D zn. opasac cos neprestajny, ros. bezustannyj, sch. ne-
wstazka, przepaska, chustka, zawiazu- prestan. D rozwoj: w j. srpol. wyraz
jac konce; obwiazac cos: Upad ci jej zosta zastapiony przym. bezustanny.
koniec nosa,/ Z oczu pynie krwawa IS
rosa,/ Przewiazaa gowe chusta [RP, przod (1) [Sota] D zn. naprzod, przed
196, 33]. D gram. czas., ps. kon. III -jo- siebie: Nie ma talerza karmieniu
159 przyc,
swemu,/ Ezby ji ukroji drugiemu,/ A rzac). D rozwoj: ps. *priblizati se ?
grabi sie w mise przod,/ Iz mu miedz- stpol. *priblizaci se
? stpol., srpol.
wno jako miod [Sota, 188, 24]. D gram. pryblizac se
; juz w XIV/XV w. wyraz
przysow. D etym. pierwotnie B. lp. ps. funkcjonowa w zn. podchodzic bli-
rzecz. *perd{ przednia cze sc czegos, zej lub w zn. przen. nadchodzic,
takze przyimek *perd{ przed; og- nastawac (o czasie).
sow. czes. napred najpierw, ros. D por. przyblizyc sie .
IS
prezde, scs. pred wprzod. D rozwoj:
po zaniku iloczasu zmiana postaci przyblizyc sie (1) [Kgn] D zn. nadejsc,
fonet.: przod; od XVI w. rzecz. przod nastac: A gdyzci wie c ten to czas jest
przednia cze sc, uzywany najcze sciej ci sie
by przyblizy, izec Maryja swego
z przyimkami: na przod, na przedzie, synka jest ona porodzic bya miaa
w przod, w przedzie; jako przysow. [Kgn II, 37, 97]. D gram. czas., ps. kon. IV
w gw. przody, przodzi. -jo- || -i- ? pol. kon. III -e -, -isz; dk.
D por. naprzod, przed. D etym. ps. *pribliziti (se ) / *bliziti
BT (jednokrot. do *blizati); ogsow. czes.
przy (10) [RsP, RsK, Sota, RP] D zn. priblzit se, guz. priblizys se, duz.
1. podczas, w czasie: Wy, co jej ni- priblizic so, ros. priblzitsja, ukr. pry-
zacz nie macie,/ Przy skonaniu ja blyzyty, sch. priblziti se, mac. priblizi se,
poznacie [RP, 195, 10]. fraz. byc przy tem scs. pribliziti se. D rozwoj: ps. *pribliziti
byc swiadkiem czegos: Jako<m> ? stpol. *priblizici se
se ? stpol.,
przy tem by, iz Mikoaj slubi mu list srpol. pryblizyc se
.
<wro>cic, iz jim sie zauje [RsP, 45, 43]. D por. przyblizac sie .
IS
2. ponadto, w zwiazku z czyms,
oprocz czegos: A ma s pokojem
przyczynic
przyczyniw (1) [ZB] D zn. dodawszy,
siesc,/ A przy tem sie ma najesc [Sota,
doozywszy, doaczywszy: Teda uzrzew-
188, 18]; D gram. przyim. rza dzacy Msc. szy to ci jisci owcy, jeli od nich i po-
D etym. pie. *per(3 ) przeprowadzac,
wiedzie<l>i swemu starzejszemu, jenze
przechodzic; ps. *pri przy; ogsow. przyczyniw wiecej panostwa i posa je
czes. pri, ros., sch., scs. pri (por. lit. ku swietemu Bazeju [ZB I, 31, 2]. D gram.
pri~
e przy, u, ku, stprus. prei przy). im. cz. przesz. czynny I, odm. prosta.
AK
D etym. im. od czas. ps. *priciniti do-
przyblizac sie (1) [Kgn] D zn. pod- ozyc, dodac / *ciniti; ogsow. czes.
chodzic blizej, zblizac sie
: Alec w trze- pricinit, ros. pricint, bug. pricinja, sch.
cie niedzieli swie ty Pawe widzac on priciniti, scs. priciniti. D rozwoj: juz w j.
miego Krysta, iz ci sie on k nam stpol. formy r. m. i n. tego im. zaczey za-
przybliza, mowi ci jest on nam by ta nikac, im. r. z. uleg w j. srpol. adwerbiza-
sowa, rzekac tako [Kgn II, 35, 12]. D gram. cji (dzis jest to im. przysow. uprzedni).
czas., ps. kon. III -jo- || -je- ? pol. D por. czynic, uczynic.
kon. IV -am, -asz; ndk. D etym. pie. IS
*bhlg- || *bhlei g- bic, uderzac,
przyczyniw zob. przyczynic.
rzucac; ps. priblizati (se ) / *blizati IS
/ bliz{; ogsow. czes. priblzat se, przyc, przyjc, przysc (10) [Ksw, Kgn,
ros. priblizatsja, scs. priblizati se
(por. ZB, ZMB, RP, Satyra] D zn. 1. przybyc,
~
lit. blyze skaza w tkaninie, ot. bliezt stawic sie
osobiscie: Tec to, prawi,
bic, uderzac, ac. flgo, fligere ude- gdaz przyjdzie, zbawi (...) wielikich
przydac 160
grzechow [Ksw IV, 12, 3]. 2. pojawic sie , A gdy sie mu syn narodzi,/ Ten sie
przydarzyc sie , nastac (o przykrych w lepsze przygodzi:/ Wie c mu zdziano
doznaniach: Pozauj mie , stary, mo- Aleksy,/ Ten by occa barzo lepszy
dy,/ Boc mi przyszy krwawe gody [ZMB, [LA, 173, 34]. D gram. czas., ps. kon. IV
180, 6]. 3. w formule powitania: Teda -jo- || -i- ? pol. kon. III -e , -isz; dk.
wystapiw swie ty Bazej, przywita je, D etym. ps. *prigoditi se / *goditi
a rzkac jim: Dobrzescie przyszli syno- ); ogsow. czes. prihodit se, sc.
(se
wie mili, juz widze , iz mie Bog nie prihodit sa, ros. prigodtsja, sch. pri-
zapomnia [ZB I, 31, 8]. D gram. czas., goditi se, scs. prigoditi se. D rozwoj:
ps. kon. I -o- || -e- ? pol. kon. I -e , ps. *prigoditi se ? stpol. *prigoZ ici se
-esz; dk. D formy tekstowe: przyde cz. ? stpol., srpol. prygoZ ic se
; w j. stpol.
przysz. lp. 1. os. D etym. ps. *pri-iti / takze w zn. zdarzyc sie , przytrafic
*iti; ogsow. czes. prijt, ros. prijt, scs. sie
, przypadkiem znalezc sie na czy-
priti. D rozwoj: ps. *priiti ? stpol. jejs drodze; czas. wyszed z uzycia
*prici ? stpol. pryc || pryjc || *prysc w XVII w.
? srpol. pryjsc. D por. godzic.
IS
D por. ic, pojc, wynic.
IS przyjaciel (2) [ZB, Tecz] D zn. ten, kto
przydac (2) [KS, LA] D zn. 1. dodac, sprzyja komus, kto jest przyjaznie,
doozyc: Ach, krolu wieliki nasz,/ Coz przychylnie usposobiony: Miej sie
ci dzieja Me szyjasz,/ Przydaj rozumu dobrze, Bazeju, przyjacielu naszych
k mej rzeczy/ Me sierce bostwem oble- bogow [ZB, 32, 22]. D gram. rzecz., ps.
czy [LA, 173, 3]. D gram. czas., ps. kon. V dekl. -jo- ? pol. dekl. m. D formy
atem. ? pol. kon. IV -am, -asz; dk. tekstowe: przyjacioy N. lm. D etym.
przydany D zn. 2. przyznany: Z jich rdzen pie. *prai- || pr3 i- lubic; ps.
many maja nam byc podani, a konie jich *prijatel} / *prijati lubic, przyjaznic
temu to podkomorzemu za wine maja (por. pol. sprzyjac) + *-tel};
sie
byc przydany [KS, 124, 17]. D gram. im. cz. ogsow. czes. prtel, ros. prijatel,
przesz. bierny, odm. prosta. D etym. ps. sch. prijatelj, scs. prijatel}. D rozwoj:
*pridati dodac / *dati; ogsow. czes. ps. *pr}jatel} ? stpol. prijacel ?
pridat, sc. pridat, bug. pridam, scs. pri- stpol., srpol. pryjacel; w formie N. lm.
dati. D rozwoj: ps. *pridati ? stpol. *pri- przyjacioy pierw. konc. -y; poswiad-
daci ? stpol., srpol. prydac; w j. stpol. czony w pol. w wielu zn., z ktorych nie
takze w zn. przydzielic do pomocy, zachoway sie : przyjmujacy lub przy-
ustanowic; im. cz. przesz. bierny r. m. je
ty w goscine, klient, krewny, po-
w odm. prostej (przydan) zanik w j. pol., winowaty, se dzia polubowny.
forma odm. zoz. (przydany) przesza D por. nieprzyjaciel, przyjazn.
JG
w im. przym. bierny; postac odm. prostej
r. n. (przydano) ulega w j. srpol. werba- przyjac (3) [RsP, List, ZB] D zn. przy-
lizacji. byc: Gdy chciaem na suzbe ot ciebie
D por. dac, wydac. jachac precz, przyjaem do domu
IS twego, ciebie zegnajac [List, 114, 2].
przydany zob. przydac. D gram. czas., ps. kon. I -o- || -e- ?
IS pol. kon. I -e , -esz; dk. D formy
przygodzic sie (1) [LA] D zn. byc tekstowe: przyje
li cz. przesz. lm. 3. os.
stosownym, przydatnym, nadac sie: D etym. ps. *prijati / *eti || *jati;
161 przykad
ogsow. czes. prijet, scs. prejati. scs. prije
ti. D rozwoj: ps. *prije ti ?
iaci
D rozwoj: ps. *prijati ? stpol. *pr stpol. *prija
ci ? stpol., srpol. pryjoc.
? stpol., srpol. pryjac; czas. przyjac D por. jac, odjac, podjac, sjac.
(jac) utrzyma sie najduzej w j. pol. IS
plum jest fakt ilustrujacy ogolna ps. *prinesti / *nesti; ogsow. czes.
, regue; wyrazenie na przykad
zasade prinest, ros. prinest, bug. prinesa, scs.
na wzor to zleksykalizowany prze- prinesti. D rozwoj: ps. *prinesti ? stpol.
kad franc. par exemple i niem. zum *prinesci ? stpol., srpol. prynesc; im. cz.
Beispiel. przesz. bierny w odm. prostej (przynie-
JG sion) zanik, a formy odm. zozonej
przykry (2) [RP] D zn. nieprzyjemnie ulegy adiektywizacji (przyniesiony).
dziaajacy na zmysy, sprawiajacy bol D por. niesc, podniesc.
fizyczny lub psychiczny; niemiy, do- IS
kuczliwy: Goa gowa, przykra mo- przypadzenie (1) [KS] D zn. niespo-
wa,/ Ze wszech stron skarada postawa dziewane nadejscie, pojawienie sie cze-
[RP, 196, 40]. D gram. przym., odm. zoz. gos: Aby rycerz kazdy alibo prosty
D formy tekstowe: przykrego D. lp. r. n. panosza pod pewna podniesiona cho-
D etym. pn.sow. *prikr{(j}) stromy; ragwia na jej stanie sta, izby w przy-
trudny; dokuczliwy; moze arch. zo- padzeniu potrzebizny bojowania a szyr-
zenie *pri-kr{ / *prei -kro- przycie
ty, mice z nieprzyjacielmi umia miestce
obcie ty ? stromy (1. czon *prei ? wziac pewne ku obronie swej chorag-
przy + 2. czon od pie. *(s)ker- ciac, wie [KS, 124, 13]. D gram. rzecz., pol.
kroic); pn.sow. por. czes. prikry dekl. n. D etym. derywat rzecz. utwo-
stromy, surowy, sc. prikry stromy, rzony formantem -enie (? ps. *-en}-
przykry, ukr. prykryj nieprzyjemny, je) od czas. przy-padac (/ ps. *padati
br. prikryj. D rozwoj: pn.sow. *prikr{j} padac iter. do *padti ? *pasti).
D rozwoj: w XVI w. wyraz wychodzi
? stpol. *prikry ? stpol., srpol. prykry;
z uzycia, zastapiony zostaje przez
w j. stpol. i srpol. rowniez w daw. zn.
rzecz. przypadek.
stromy, spadzisty, ktore wyszo z uzy-
D por. pasc.
cia dopiero w j. npol. JG
D por. ukroic.
IS
przypisac (2) [Park] D zn. dopisac,
napisac cos obok czegos: Ale ciele ciu
przyniesion zob. przyniesc.
IS i ciau/ Pod c przypiszy tak jemu [Park,
przyniesc (5) [Kgn, ZB, RP] D zn. 109, 22]. D gram. czas., ps. kon. II -jo- ||
1. dostarczyc, niosac: Otchocec sie -je- ? pol. kon. II -e , -esz; dk. D formy
s miodem tarnek,/ Gdyc przyniose tekstowe: przypisano im. cz. przesz.
jadu garnek,/ Musisz ji pic przez bierny M. lp. r. n., odm. prosta.
D etym. ps. *pripisati / *pisati; og-
dzie ki,/ Gdyz pozywiesz wielikiej me ki
sow. czes. pripsat, ros. pripisat, bug.
[RP, 197, 68]. D gram. czas., ps. kon. I -o-
pripisa, scs. pripisati. D rozwoj: ps.
|| -e- ? stpol. kon. I -e , -esz; dk.
*pripisati ? stpol. *pripisaci ? stpol.,
D formy tekstowe: przyniosa cz. przesz.
srpol. prypisac; w j. stpol. wyraz funk-
lp. 3. os.
cjonowa rowniez w zn. napisac,
przyniesion D zn. D zn. 2. przyprowa-
przyznac, przydzielic, waczyc do
dzony: A gdyz w m<ia>sto przyniesion
jakiegos majatku, zatwierdzic, u-
swiety Bazej [ZB II, 31, 19]. 3. przekazany,
znac.
oznajmiony: Dobre nowiny sac byy D por. pisac.
ony tym to wiern<y>m krzescijanom IS
przyniesiony [Kgn II, 35, 2-3]. D gram. im. przypisano zob. przypisac.
cz. przesz. bierny, odm. prosta. D etym. IS
163 przyszcie
przyrodzenie (8) [Kgn, BZ, RP] D zn. jesm, iz wam chocia <oddac zi>emie
1. zespo cech wrodzonych, usposo- wrogow waszych [Ksw I, 10, 21]. D gram.
bienie, charakter: Wtorec przyrodze- czas., ps. kon. III -jo- || -je- ? pol.
nie jest to wezewe, ize gdyz sie
on chce kon. I -e
, -esz; dk. D etym. ps. *prise kti
odmodzic, tedyc wie c on je gorzkie / *prise gti / czas. ps. *se gti sie gac,
korzenie [Kgn VI, 40, 11]. 2. pec: Uzrza dotykac; ogsow. stczes. prisci, ukr.
czowieka nagiego,/ Przyrodzenia nie- prysjahty, sch. priseci, sowen. priseci,
wiesciego [RP, 196, 26]. D gram. rzecz., scs. prise
sti. D rozwoj: ps. *prise
kti ?
ps. dekl. -jo- ? pol. dekl. n. D etym. zach.sow. *prise ci ? stpol. *prisa
ci ?
ps. *prirodjen}je, derywat od czas. stpol., srpol. prysoc; pierwotne zn.
*priroditi / *roditi wydawac na swiat dosiegnac, dotknac nie zachowao
potomstwo; dawac pody, owocowac; sie
; od XIV w. czas. funkcjonuje juz
podstawa poswiadczona w roznych tylko w zn. zare czyc pod przysie ga,
j. sow. por. czes. priroditi se, priro- ktore wywodzi sie z dawnego do-
zene cechy wrodzone, ros. rodt, sie
gnac, dotknac ziemi, gdyz Sowia-
prirozdjonnyj wrodzony, chorw. pri- nie przysie gajac dotykali ziemi.
roden wrodzony, scs. roditi. D roz- D por. dosiac, sie gac.
woj: wyraz w j. stpol. wyste powa takze IS
w zn. przyroda, natura, w j. srpol. przysuszac (1) [Sota] D zn. byc
doszo do zawe zenia zn., w epoce stosownym, godzic sie : Lecz rycerz
npol. rzecz. wystepowa w zn. ze- albo panosza/ Czci zenska twarz, toc
wne trzne narzady pciowe u ludzi. przysusza [Sota, 190, 77]. D gram. czas.,
D por. porodzenie, porodzic.
IS
ps. kon. III -jo- || -je- ? pol. kon. IV
-am, -asz; ndk. D etym. ps. *prislusati
przysadzic
/ *slusati. D rozwoj: ps. *prislusati ?
przysadzon (1) [ZB] D zn. skazany na
stpol. *prislusaci ? prysusac; po XV w.
cos: Waszy bawan<o>wie (...) sa dyjab-
w j. pol. wyraz zanik.
li, jiz ze wszemi z tymi, csoz sie ji<m>
D por. suszac.
modla i w nie wierza, wiecznemu IS
ogni<u> przysadzeni beda [ZB II, 32, 25].
przystajac (1) [Pfl] D zn. stawac przy
D gram. im. cz. przesz. bierny, odm.
kims, przy czyms: Przystajali sa kro-
prosta. D etym. im. od czas. ps. *prisoditi
lowie ziemscy, a ksiaze ta zeszli sa sie
/ *soditi; ogsow. czes. prisoudit, ros.
na gromade przeciwo Gospodnu [Pfl II,
prisudt, bug. prisydja, scs. prisoditi.
D rozwoj: w j. srpol. forma r. m. im. 17, 2]. D gram. czas., ps. kon. III -jo- ||
w odm. prostej (przysadzon) wysza -je- ? pol. kon. II -e , -esz; ndk.
z uzycia, forma M. r. n. (przesadzono) D etym. ps. *pristajati / *stajati sta-
ulega werbalizacji, im. cz. przesz. bierny wac; por. scs. pristajati. D rozwoj: ps.
w odm. zozonej przeszed w im. przy- *pristajati ? stpol. *pristajaci ? stpol.,
miotnikowy bierny (przysadzony). srpol. prystajac; w j. srpol. wyraz zosta
D por. se dzic. zastapiony przez czas. przystawac.
IS D por. przestajac, stac.
IS
przysadzon zob. przysadzic.
IS przyszcie (3) [Ksw, Kgn] D zn. przy-
przysiac (1) [Ksw] D zn. dowiesc jscie na swiat, narodzenie: Toc wiem
przysie
ga, stwierdzic cos pod przysie- wielikie <ubostwo krola> tako czsnego,
ga: Sam, prawi, przez mie przysiag iz jesc tako smierne przyszcie i tako
przysc 164
przestac trzymac re
ka, sprawic, by racz pozdrowic ode wszego zego [Tecz,
cos poleciao. 194, 26]. D gram. czas., ps. kon. IV -jo-
D por. spuscic. || -i- ? pol. kon. III -e , -isz; ndk.
IS
D formy tekstowe: raczy cz. przesz. lp.
pwa (1) [Pfl] D zn. ufnosc, nadzieja: 3. os. D etym. pie. *rok-; ps. *raciti;
Gdy rozzga na krotce gniew jego, bo- ogsow. czes. przest. ekspr. racit
gosawieni wszystcy, jiz imaja w niem raczyc, zyczyc sobie, chciec, ros.
pwe [Pfl II, 18, 13]. D gram. rzecz., ps. przest. ract troszczyc sie
o kogo,
dekl. -a- ? pol. dekl. z. D etym. pie. sch. raciti se miec ochote , che c na
*puu-; ps. *p{va; uproszczony rdzen
cos, scs. raciti raczyc, zechciec.
ps. *-p{v- mozna odnalezc w czes. D rozwoj: ps. *raciti ? stpol. *rac ici
ufati, sc. dufat, ros. upovat, bug. ? stpol., srpol. racyc; naduzywanie
ufam se. D rozwoj: archaizm, nierejes- tego sowa w polszczyznie XVI w.
trowany pozniej. gani . Gornicki w krotkim utworze
D por. pwac.
JG Raczy (Krakow 1598).
WD
pwac (2) [Ksw, Ppu] D zn. wierzyc;
rad (1) [LA] D zn. chetnie, z ochota,
ufac: A wiem, prawi, pwacie w moc
z wasnej woli cos czyniacy: W Rzy-
Boga naszego, wadzac <sie z moca
mie jedno panie byo,/ Coz Bogu rado
krola moc>niejszego [Ksw I, 10, 3]. D gram.
suzyo [LA, 173, 12]. D gram. przym.,
czas., ps. kon. III -jo- || -je- ? pol.
odm. prosta. D etym. pie. red- roz-
kon. IV -am, -asz; ndk. D formy
weselic, radosny; ps. *rad{ zado-
tekstowe: pwaja cz. ter. lm. 3. os.
wolony, radosny; ogsow. czes. rad,
D etym. pie. *pu- || *peu- wybadac,
ros. rad zadowolony, gotow, sch. rad,
pojac, zrozumiec; ps. *p{vati / *p{ti
scs. rad{ (por. stang. rot radosny,
pojmowac cos, rozumiec, byc prze-
wesoy, stislandz. rtask stawac sie
konanym ? wierzyc, ufac; ogsow.
stczes. ufati, czes. doufat miec na- wesoym). D rozwoj: ps. *rad{ ?
dzieje, spodziewac sie , ros. upovat stpol., srpol. rad; dawniej takze w zn.
pokadac w kims nadzieje, sch. u fati zadowolony, ucieszony z czegos;
se spodziewac sie , scs. up{vati. wspoczesnie wyraz przest.
D rozwoj: ps. *p{vati ? stpol. *pvaci D por. radosc.
IS
? stpol. pvac; w j. srpol. tylko w po-
staci z prefiksem u-pvac ? ufac.
rada (4) [Pfl, Ppu] D zn. obradujace
zgromadzenie: Prz<e>to nie wstaja
D por. pewny, pwa.
IS niemiosciwi w sadzie, ani grzesznicy
w radzie prawych [Pfl I, 17, 6]. D gram.
rzecz., ps. dekl. -a- ? pol. dekl. z.
R D etym. zach.ps. *rada; etym. niejasna:
zap. niem. Rath rada lub derywat od
czas. ps. *raditi; ogsow. guz., duz.
rada, czes. rada, sc. rada; od XIV w.
raczyc (4) [B, Ksw, LA, Tecz] D zn. z pol. w j. wsch.sow.: ukr. rada, strus.
zechciec cos uczynic, kierujac sie rada, scs. rada. D rozwoj: w stpol.
askawoscia, zyczliwoscia, dobrocia: notowana takze postac pn.pol. reda.
Sysz modlitwe , jaz nosimy,/ A dac D por. radzic sie, radzsa.
raczy jegoz prosimy [B, 163, 7]. Boze, ji JG
167 raz
radosc (1) [Sota] D zn. uczucie wiel- neologizmem, powstaym na skutek
kiego zadowolenia, wesoosci, wesoy wyrownania analogicznego do rada
nastroj: Tez, miy Gospodnie moj,/ z twardym d.
Sota, grzeszny suga twoj,/ Prosi za to D por. rada.
JG
twej miosci,/ Udziel nam wszem swej
radosci [Sota, 190, 114]. D gram. rzecz., rajski (1) [B] D zn. odnoszacy sie
do
ps. dekl. -i- ? pol. dekl. z. D etym. nieba jako domniemanej siedziby Bo-
pzn.ps. *radost} / *rad{ rad, za- ga, anioow, miejsca pobytu dusz spra-
dowolony / *ord{) + *-ost}; ogsow. wiedliwych po smierci: A na swiecie
czes. radost, ros. radost, bug. radost, zbozny pobyt,/ Po zywocie ra<j>ski prze-
scs. radost}. D rozwoj: ps. *radost} ? byt [B, 163, 9]. D gram. przym., odm.
stpol. radosc. zoz. D etym. derywat od rzecz. raj /
D por. rad. ps. *raj}, utworzony za pomoca przyr.
JG -ski / ps. *-}sk{(j}); ogsow. czes.
radzic sie (1) [Tecz] D zn. wspolnie rajsky, ros. rajskij, sch. rajsk. D rozwoj:
sie
nad czyms zastanawiac; naradzac drugim pierwotnym zn. przym. rajski
sie
: S Greglarem sie radzili, jakoby ji jest odnoszacy sie do biblijnego raju,
zabic mieli [Tecz, 194, 21]. D gram. czas. ogrodu.
IS
pol. kon. III -e , -isz; ndk. D etym. od
rzecz. rada (/ zach.sow. *rada) rana (2) [RsK, ZMB] D zn. uszkodzenie
ciaa czowieka lub zwierze cia, polega-
guz. radzic, czes. radit (se), sc. radit;
jace na przerwaniu tkanek: Synku
mozliwe, ze pol. radzic kontynuuje row-
miy i wybrany,/ Rozdziel z matka
niez ps. *raditi starac sie , troszczyc
swoja rany [ZMB, 180, 15]. D gram. rzecz.,
sch. raditi, scs. raditi. D rozwoj:
sie
ps. dekl. -a- ? pol. dekl. z. D etym. ps.
stpol. *raZ ici ? stpol., srpol. raZ ic; dzis
*rana; ogsow. czes. rana, ros. rana,
w tym zn. naradzac sie ; zmienia sie
sch. rana, scs. rana. D rozwoj: w j. stpol.
rowniez rekcja czas. radzic sie z kim ? notowana takze postac pn.pol. rena.
radzic sie
kogo. D por. ranic.
D por. rad, rada, radzsa, zdradzsa. JG
WD
ranic (2) [RsP] D zn. zadac rane
,
radzsa (2) [Tecz] D zn. czonek rady skaleczyc: Jako to swiacze , co Miko-
miejskiej, naczelnego organu samo- aj rani Wostowego <si>estrzynca, to
rzadu miejskiego w miastach na pra- ji rani na swe dziedzinie [RsP, 45, 45].
wie niemieckim: A ten Waltko radz- D gram. czas., ps. kon. IV -jo- || -i- ?
sa, ten niewierny zdradzsa [Tecz, 194, 20]. pol. kon. III -e
, -isz; dk. D etym. ps.
D gram. rzecz. r. m. D etym. dery- *raniti (/ rzecz. *rana); ogsow.
wat utworzony suf. -ca (/ ps. *-}ca czes. ranit, ros. ranit, ukr. ranyty, serb.
/ przed III palat. ps. *-}ka) od raniti. D rozwoj: ps. *raniti ? stpol.
czas. radzic (/ ps. *raditi). D rozwoj: *ranici ? stpol., srpol. ranic; w za-
w j. stpol. wyraz funkcjonowa w po- bytkach maz. renic; juz w stpol. w zn.
staciach obocznych: radca, raca, radz- przen. dotknac (choroba, nieszcze s-
sa, rajca, rajdca, rajdzca; grupa -Z c- ? ciem), urazic.
-cc- u schyku XV w. zmienia sie na D por. rana.
-jc-, na drodze fonetycznego procesu WD
rozsuniecia -cc- ? -jcc- ? -jc-, stad raz (1) [RP] D zn. chwila, moment,
postac rajca; dzisiejszy radca jest w ktorym cos miao miejsce; wypadek,
reczony 168
rodzaj (1) [BZ] D zn. gatunek, odmia- (XIV w.) termin bibl., odpowiednik
na: I stworzy Bog wieloryby i wszelka grec. prophetes tumacz woli Boga,
dusze zywna i ruchajaca, ktora sa mowiacy w imieniu Boga, wyrok
z siebie wody wyday, kazde osobnie (XVI w.) wyrzeczenie, to, co zo-
w swem rodzaju [BZ, 71, 32]. D gram. stao wypowiedziane; sowo, orze-
rzecz., ps. dekl. -jo- ? pol. dekl. m. czenie sadu; lm. tworzy forma suple-
D etym. ps. *rodjaj} ? *roZ aj}; dery- tywna lato o odrebnej etymologii.
wat od rzecz. ps. *rod{ rod utwo- D por. rzec, rzecz.
rzony suf. *-aj}; por. sch. rodaj po- JG
rod, wschod sonca. D rozwoj: ps. rola (3) [RsP, RsK, Satyra] D zn. pole
*roZ aj} ? stpol. roZ aj ? srpol. roZ aj; uprawne: Stoji na roli, w lemiesz
w wyrazie zaszed proces generaliza- klekce:/ Rzekomoc mu pug orac nie
cji zn.; poczatkowo oznacza on row- chce [Satyra, 191, 18]. D gram. rzecz., ps.
niez pokolenie, pochodzenie, rodo- dekl. -ja- ? pol. dekl. z. D formy
wod, narodziny, podnosc, aby tekstowe: role B. lp., w rolach Msc.
ustabilizowac sie
w ogolnym, abstrak- lm. D etym. ps. *orl}ji || *orl}ja; pierw.
cyjnym zn. typ, odmiana. nazwa czynnosci (wtornie rezultat czyn-
D por. rod. nosci) od ps. *orati orac z przy-
JG rostkiem *-l}ji || *-l}ja; ogsow. czes.
rok (2) [RsK, RsP] D zn. termin roz- przest. role, ros. dial. rolja, sowen.
prawy sadowej, termin posiedzen sa- dial. ral. D rozwoj: ps. *orl}ja ? stpol.
du, rozprawa sadowa: Jako w tem rola ? srpol. rola.
roce, jenze mam s Mikoajem, mam D por. orac.
XL grzywien szkody [RsK, 48, 21]. D gram. JG
rzecz., ps. dekl. -o- ? pol. dekl. m. rosa (1) [RP] D zn. tu we fraz. krwawa
D formy tekstowe: rok B. lp. D etym. ps. rosa zy zmieszane z krwia: Upad ci
*rok{ oswiadczenie; to, ze cos jest jej koniec nosa,/ Z oczu pynie krwawa
rzeczone, sowo, wyraz / nazwa czyn- rosa [RP, 196, 32]. D gram. rzecz., ps.
nosci od czas. *rekti rzec; w wyra- dekl. -a- ? pol. dekl. z. D etym. ps.
zach ps. *rekti || *rok{ widoczna *rosa; ogsow. guz. rosa, ukr. rosa,
obocznosc apofoniczna; ogsow. ros. rosa, sch. rosa, scs. rosa. D rozwoj:
czes. rok, sc. rok, ukr. rik, sch. rok pierw. zn. wyrazu rosa to kropelki
termin. D rozwoj: rok to pierw. ter- wody osiade na powierzchni ziemi,
min prawniczy zgodnie ze zn. etym. roslin, powstae wskutek ozie bienia
okresla to, co zostao wyrzeczone, pary wodnej; obraz rozkadajacego
czyli ustny pozew sadowy, a wtornie sie
ciaa i krwi pynacej z oczu mia
termin sadowy; takze w lm. roki w przerazac sredniowiecznego czytelni-
dawnej Polsce posiedzenia sadowe, ka, zgodnie z poetyka tancow smierci.
kadencja sadowa, termin, w ktorym JG
odbywao sie sadzenie stron, sad rosierdzie (2) [Pfl, Ppu] D zn. gniew,
grodzki rozstrzygajacy sprawy mniej- zapalczywosc, wzburzenie: Tegdy mo-
szej wagi; forma pluralna uzasadnio- wic bedzie k njim w gniewie swojem,
na tym, ze strony wielokrotnie wyste - i w rosierdziu swojem zamaci je [Pfl II,
poway w sadzie w ustalonych termi- 17, 5]. D gram. rzecz., ps. dekl. -jo- ?
nach; obecnie sa to zn. przest.; od rok pol. dekl. n. D etym. ps. *rozsr d}je /
pochodza liczne derywaty, np. prorok *roz- + *sr diti sierdzic (sie ) +
171 rozeznanie
*-}je; por. ukr. serdytysja gniewac rel. pod wpywem czeskim (stczes. na
sie, ros. serdtsja gniewac sie , sch. krzi rozbit); im. ulega. w j. srpol.
srditi zoscic sie
. D rozwoj: w wyrazie adiektywizacji ? im. przym. bierny.
nastapia asymilacja formy z prefiksem D por. bic.
WD
roz-; wyraz uzywany wyacznie w stpol.
tekstach biblijnych w XVI-wiecz- rozbity zob. rozbic.
WD
nych przekadach Biblii juz nie wy-
stepuje; dzis znany tylko czas. rozsier- rozdzielenie (1) [Kgn] D zn. punkt
dzic. widzenia, opinia: A przez toc to jiste
D por. sierce. wiesiele byoc jest ono wielikie, a to ku
JG czworakiemu rozdzieleniu [Kgn II, 35, 22].
rosc (2) [BZ] D zn. rosnac; wzrastac, D gram. rzecz., ps. dekl. -jo- ? pol.
rozwijac sie : I pozegna jim Bog, dekl. n. D etym. derywat utworzony
a rzkac: Rosccie a podzcie sie [BZ, 72, suf. -enie (/ ps. *-en}je) od czas.
47]. D gram. czas., ps. kon. I -o- || -e- ?
roz-dzielic (/ pn.ps. *roz-deliti); por.
stpol., srpol. kon. I -e , -esz (roste , ros- czes. delit, ukr. dzjalc, bug. razdeljam,
ciesz); ndk. D etym. ps. *orsti (/ *ortti scs. deliti.
D por. rozdzielic.
/ *ordti) ? *rosti || *rasti; ogsow. JG
czes. rust, ukr. rosty, sch. rasti, scs. rasti;
rozdzielic (7) [BZ, ZMB, RP] D zn.
prawdopodobnie od pie. *er(3 )d(h)-
1. odaczyc cos od czegos, oddzielic:
wysoki; rosnac (por. stirl. ard wy-
Lepak rzecze Bog: badz stworzenie
soki, wielki, ac. arbor drzewo).
wposrzod wod! a rozdzieli wody od
D rozwoj: pn.sow. *rosti ? stpol.
wod [BZ, 71, 8]. 2. odsunac, odseparo-
*rosci ? stpol. rosc ? srpol. rosc;
wac kogos od kogos; rozaczyc: Ostan
wyparty w j. srpol. przez rosna c (/ tego wsze<go>, tobie wiele ,/ Przez
*rost-na -c), stad rosne, rosniesz, ale dzieki kaznia rozdziele [RP, 197, 74].
ros (i przym. rosy). 3. podzielic sie czyms, dopuscic
WD
kogos do udziau w czyms: Synku
rozbic (3) [Pfl, ZMB, Ppu] D zn. miy i wybrany,/ Rozdziel z matka
1. uderzeniami rozdzielic na cze sci,
swoja rany [ZMB, 180, 15]. D gram. czas.,
na kawaki, zniszczyc: Wodac be -
ps. kon. IV -jo- || -i- ? pol. kon. III
dziesz nad nimi w mietle zelaznej,
-e
, -isz; dk. D formy tekstowe: roz-
a jako s<s>ad zdunowy rozbijesz je
dzieliy cz. przesz. lm. 3. os.; rozdzielcie
[Ppu II, 53, 9]. D gram. czas., ps. kon. III tr. rozk. lm. 2. os. D etym. ps. *orzdeliti
-jo- || -je- ? pol. kon. II -e , -esz; dk. (/ *deliti) ? *rozdeliti || *razdeliti;
rozbity D zn. 2. rozpiety, ukrzyzowa- ogsow. czes. rozdelit, strus. rozdeliti,
ny, tu we fraz. rozbity na krzyzu: Nie sch. razdeliti, scs. razdeliti. D rozwoj:
mam ani bede miec jinego,/ Jedno pn.sow. *rozdeliti ? stpol. *rozZ elici
ciebie, Synu, na krzyzu rozbitego [ZMB, ? stpol., srpol. rozZ elic.
180, 38]. D gram. im. cz. przesz. bierny, D por. dzia.
odm. zoz. D etym. ps. *orzbiti (/ *biti) WD
? *rozbiti || *razbiti; ogsow. czes. rozeznanie (1) [BZ] D zn. rozpozna-
rozbt, strus. rozbiti, sch. razbti, scs. nie, rozroznienie: Badzcie swiata
razbiti. D rozwoj: pn.sow. *rozbiti ? w stworzeniu niebieskiem, a rozdziel-
stpol. rozbic(i) ? srpol. rozbic; w zn. 2. cie dzien z noca, a badzcie na rozezna-
w stpol. obocznie do na krzyz przybit; zn. nie czasom i dniom, i latom [BZ, 71, 22].
rozgniewac 172
D gram. rzecz., ps. dekl. -jo- ? pol. nio od wyrazu krew, na co wskazuje zn.
dekl. n. D etym. rdzen pie. *gno-; zranic do krwi, zbroczyc krwia.
derywat utworzony suf. -anie (/ ps. D por. krew, krwawy.
WD
*-an}je) od czas. rozeznac (/ od znac
/ ps. *znati); por. czes. znati, ros. rozkrwawiony zob. rozkrwawic.
WD
znat, sowen. znati, scs. znati (por.
grec. gignosko znam). rozliczny (1) [BZ] D zn. rozmaity,
D por. znac. roznorodny, wieloraki: Uczyni Bog
JG zwierzeta ziemska, kazde podug po-
rozgniewac sie, rozniewac sie (4) dobienstwa jich, i dobytek, i rozliczne
[Pfl, Kgn, ZB, Ppu] D zn. wpasc robacstwo [BZ, 72, 39]. D gram. przym.,
w gniew, stac sie gniewnym: Przyjmi- odm. zoz. D etym. ps. *orzlic}n{(j})
cie pokaznienie, bo snadz rozgniewa odrozniajacy sie od czegos, rozniacy
sie gospodzin, i sginiecie s drogi prawej sie (/ *orz-liciti uksztatowac ina-
[Pfl II, 18, 12]. D gram. czas., ps. kon. III
czej, odmienic, odroznic / *liciti
formowac, ksztatowac, zdobic) ?
-jo- || -je- ? pol. kon. IV -am, -asz; dk.
zach.sow. *rozlic}n{(j}); ogsow.
D formy tekstowe: sie rozgniewa cz.
czes. rozlicny, ros. razlcnyj, sch. razli-
przesz. lp. 3. os.; jest sie by rozniewa
can, scs. razlic}n{ || rozlic}n{ rozny,
cz. zaprzesz. zoz. lp. 3. os.; rozgniewaw
odmienny. D rozwoj: zach.sow. *roz-
sie
im. cz. przesz. czynny I M. lp. r. m.,
lic}n{j} ? stpol. *rozlicny ? stpol.,
odm. prosta. D etym. ps. *orzgnevati
srpol. rozlicny; wspoczesnie wyraz
(/ *gnevati) ? *rozgnevati || *razgne-
ksiazk.
vati; ogsow. czes. rozhnevat (se), IS
strus. rozgnevatisja, sch. razgneviti. rozmnozenie (1) [RP] D zn. powie
k-
D rozwoj: pn.sow. *rozgnevati se ? szenie, uczynienie liczniejszym, sil-
stpol. *rozgnevaci se ? stpol. rozgne- niejszym: Pomozy mi to dziao so-
vac (|| roznevac || oznevac) se
; z odm. zyc,/ Bych je mog pilnie wyozyc/
rzeczownikowej im. cz. przesz. czyn- Ku twej fay rozmnozeniu,/ Ku ludz-
nego I zachowaa sie forma M. lp. r. z., kiemu polepszeniu! [RP, 195, 4]. D gram.
ktora w j. srpol. ulega adwerbizacji ? rzecz., ps. dekl. -jo- ? pol. dekl. n.
im. przysow. uprzedni. D etym. derywat utworzony suf. -enie
D por. gniew. (/ ps. *-en}je) od czas. roz-mnozyc
WD
(/ pn.ps. *roz-m{noziti); ogsow.
rozgniewaw sie zob. rozgniewac por. czes. rozmnozovani, ukr. rozmno-
sie. zennja, bug. razmnozenie. D rozwoj:
WD
w wyrazie nastapia specjalizacja zn.
rozkrwawic stpol. powiekszenie ? powie ksze-
rozkrwawiony (1) [ZMB] D zn. zraniony nie gatunku.
do krwi, krwia zbroczony: Zamet ciezki D por. rozmnozyc.
dosta sie mie ubogiej zenie,/ Widzec JG
rozkrwawione me mie narodzenie [ZMB, rozmnozyc sie (1) [BZ] D zn. o zy-
180, 10]. D gram. im. cz. przesz. bierny, wych istotach, organizmach: wydac
odm. zoz. D etym. od krwawic (/ ps. potomstwo: I pozegna temu stwo-
*kr{vaviti / przym. *kr{vav{) za pomo- rzeniu, a rzkac: rosccie a rozmnozcie
ca przyr. roz- (/ ps. *orz-); moze to byc [BZ, 71, 34]. D gram. czas., ps. kon.
sie
rowniez formacja powstaa bezposred- IV -jo- || -i- ? pol. kon. III -e, -isz;
173 rozstajac
dk. D etym. ps. *orzm{noziti se (/ scs. raspacati se . D rozwoj: ten sam
*m{noziti se mnozyc, rozmnazac rdzen w czas. wypaczyc skrzywic,
sie) ? *rozm{noziti se || *razm{no- przen. niewasciwie przedstawic czyjas
ziti se
; ogsow. czes. rozmnozit se, mysl, nauke , spaczyc zepsuc, przen.
ukr. rozmnozytysja, ros. razmnozitsja, bednie interpretowac, niezgodnie
sch. razmnoziti. D rozwoj: pn.sow. z czyjas intencja.
rozm{noziti se ? stpol. *rozmnozici D por. paknie li.
WD
se
? stpol., srpol. rozmnozyc se
.
D por. mnogi, rozmnozenie. rozpamietac
WD rozpamietaje (1) [Ksw] D zn. rozwaza-
rozniewac sie zob. rozgniewac sie. jacy w mysli, rozpamietujacy: K niemuz
WD gdaz czowiek grzeszny rozpamie<taje
rozny (1) [Park] D zn. odmienny co do grzechy> stapi [Ksw IV, 12, 13]. D gram. im.
postaci, ilosci: Boc w niem kazde cz. ter. czynny, odm. prosta. D rozwoj:
sowko tobie/ Pismem rozny gos da formy rzeczownikowe M. lp. r. m. im. cz.
w sobie [Park, 109, 32]. D gram. przym., ter. czynnego na -e sa poswiadczone
odm. zoz. D etym. ps. *orz}n{(j}) szczatkowo w j. stpol.; z dawnej odmiany
rozdzielony, osobny ? inny, odmien- prostej im. zachoway sie tylko formy na
ny, derywat od ps. *orz({) oddziel- -ac (B. lp. r. m.), ktore w j. srpol. ulegy
nie, osobno utworzony za pomoca adwerbizacji ? im. przysow. wspo.;
przyr. *-}n{; ogsow. czes. ruzny wyraz rozpamie tac wyszed z uzycia
rozmaity, inny, ros. przest. roznyj, dzis tylko rozpamie tywac.
dzis liter. raznyj; sowen. razen roz-
D por. pamie tac.
WD
norodny, rozliczny, sch. razan, razn.
D rozwoj: ps. *orz}n{j} ? stpol. *roz-
rozpamietaje zob. rozpamietac.
WD
ny ? stpol. rozny, rozdny (wzmocnie- rozpodzic sie (1) [BZ] D zn. wydac
nie grupy spg.) ? srpol. rozny (prze- potomstwo: I pozegna temu stwo-
jscie -z- ? -z- w wyniku tendencji do rzeniu, a rzkac: rosccie a rozmnozcie
unikania mazurzenia). sie
, a napenicie soba wody morskie,
IS
a ptastwo sie rozpodz na ziemi [BZ, 71,
rozpaczac (1) [Ksw] D zn. tracic
35]. D gram. czas., ps. kon. IV -jo- || -i-
nadzieje , watpic: Prawi <sw. Augus-
? pol. kon. III -e , -isz; dk. D etym. ps.
tyn>, rozpaczasz, czowiecze, <izec nie
*orzploditi se (/ *ploditi) ? *rozplo-
da> dobra swego, jenze sie nie zada
diti || *razploditi; ogsow. czes.
przyjac lichot czowiecz<ych>? [Ksw IV,
rozplodit se, ros. przest. rasplodtsja,
13, 39]. D gram. czas. pol. kon. IV -am, ukr. pot. rozplodytysja, sch. rasploditi
-asz; ndk., duratywny. D etym. z przedr. (se). D rozwoj: pn.sow. *rozploditi se
roz- od paczyc wykrzywiac, wyginac; ? stpol. *rozpoZ ici se ? stpol., srpol.
ogsow. czes. pacit wyamywac, rozpoZ ic se
.
wywazac (drzwi); wyciagac, wydoby- D por. podzic.
wac, ukr. daw. pacytysja wykrzywiac WD
, sowen. paciti krzywic, wypa-
sie rozstajac sie
czac; paczyc postac wtorna wobec rozstajac sie (1) [List] D zn. odchodzac
opaczyc (/ ps. *opaciti odwrocic); w rozne strony; rozaczajac sie z kims:
w zn. rel. moze byc to rowniez zap., A tako s toba sie rozstajac, sierce me
por. stczes. rozpaceti se wahac sie
, jeo barzo pakac [List, 115, 6]. D gram. im.
rozstajac 174
cz. ter. czynny, odm. prosta. D etym. w XIX w. to zn. okreslane jako przest.
wyraz o genezie ps. (/ *stajati). D roz- D por. rozumiec.
woj: forma im. (dawny B. lp. r. m.) ulega JG
w j. srpol. adwerbizacji ? im. przysow. rozumiec (3) [Pfl, RP, Ppu] D zn.
wspo.; w wyniku kontrakcji rozstajac pojmowac, uswiadamiac sobie sens
(por. rzecz. odczas. rozstaje) ? rozstac. czegos: A juz krolowie rozumiejcie,
D por. stajac. nauczcie sie, ktorzyz sadzicie ziemie
WD
[Ppu II, 53, 10]. Za po polsku nie ro-
rozstajac sie zob. rozstajac sie. zumiesz [RP, 197, 82]. D gram. czas., ps.
WD
kon. III -jo- || -je- ? pol. kon. IV
roztargac (1) [Ppu] D zn. sia roze- -em, -esz; ndk. D etym. ps. *orzumeti
rwac na cze sci; zniszczyc: Roztargaj- (/ *umeti) ? *rozumeti || *razumeti;
my przekowy jich i zrzucmy z nas jarz- ogsow. czes. rozumet, strus. rozume-
mo jich [Ppu II, 53, 3]. D gram. czas., ps. ti, ukr. rozumty, sch. razumeti, scs.
kon. III -jo || -je- ? pol. kon. IV -am, razumeti. D rozwoj: pn.sow. *rozume-
-asz; dk. D etym. ps. *orztr gati (/ ti ? *rozumeci ? stpol., srpol. rozu-
*tr gati szarpac, rwac, iter. do trg noti) mec; we wspo. polszczyznie wyste
puje
? *roztr gati || *raztr gati; ogsow. gownie z dopenieniem blizszym (lub
czes. roztrhat, ros. ksiazk. rastorgat,
ze zd. dopenieniowym), czyli rozu-
sch. rastrgnuti. D rozwoj: pn.sow.
miec kogo, co; bez dopenienia ozna-
*roztr gati ? stpol. *roztargaci ?
cza potwierdzenie zrozumienia po-
stpol., srpol. roztargac.
przedniej wypowiedzi.
D por. roztargowac.
WD D por. rozum.
WD
roztargowac (1) [Pfl] D zn. sia roz-
rozzec sie (2) [Pfl, Ppu] D zn. za-
rywac na cze sci; niszczyc: Roztarguj-
ponac, zapaac (gniewem): Gdy sie
my jch przekowy, i zrzucmy s nas
rozze wrychle gniew jego, bogosa-
jarzmo jich [Pfl, 17, 3]. D gram. czas.,
wieni wszystcy, ktorzy w niem pwaja
ps. kon. II -e
, -esz; ndk. D etym. iter.
[Ppu II, 53, 13]. D gram. czas., ps. kon. I
do roztargac; utworzony formantem
-owac o zn. cze stotliwym. D rozwoj: -o- || -e- ? pol. kon. I -e , -esz; dk.
wyraz wyszed z uzycia, tez dawne roz- D formy tekstowe: rozzga cz. przysz. lm.
targiwac i roztargowac. 3. os. D etym. od ps. *zegti, *z}go ||
D por. roztargac. *zego palic (/ ps. *geg- / pie.
*dheguh-); ogsow. stczes. zeci, ros.
WD
rozum (1) [LA] D zn. inteligencja, zec, sch. zeci, rzadziej zgati, scs. zesti
umys, myslenie, wnioskowanie: Przy- (por. lit. degti palic sie , ponac; za-
daj rozumu k mej rzeczy,/ Me sierce palic; wypalac, stind. dahati pali),
bostwem obleczy [LA, 173, 3]. D gram. por. tez czes. daw. rozzci, ros. razzec,
rzecz., ps. dekl. -o- ? pol. dekl. m. sch. razeci. D rozwoj: ps. *orzzegti ?
D etym. pn.ps. *rozum{ / *roz- pn.sow. *rozzegti ? stpol., srpol.
(/ ps. *orz-) + *-um{ rozum, rozzec; wyraz wyszed z uzycia w okre-
rozsadek; ogsow. czes. rozum, ros. sie npol.; pie. obocznosc apofoniczna
razum, bug. um, ale zdrav razum e : e : o zachowaa sie w morfemach
zdrowy rozum, scs. razum{. D roz- rdzennych wyrazow: zgac, podzegac,
woj: wyraz zatraci, wasciwa w XVI w., Zegan, zgaga, pozoga, ozog (w dwu
tresc szczegoowa fortel, podstep, ostatnich wyrazach ps. *e ? pol. o
175 rybny
przed spg. tylnoje
zykowa przegos ) wprawiac w ruch, po-
ps. *rusiti (se
nieregularny). pychac; poruszac; poruszajac, zwalac
WD / *ruX i- / pie. *rous--; ogsow.
ruchac (sie) (2) [BZ] D zn. poruszac czes. rusit naruszac cos; zniszczyc; nie-
sie
: Panujcie (...) wszemu stworzeniu, pokoic, sc. rusat (sa), ros. rusit a-
jez to sie
rucha na ziemi [BZ, 72, 49]. mac, niszczyc, rujnowac, ukr. rusaty,
D gram. czas., ps. kon. III -jo- || -je- ? sch. ru
siti niszczyc, burzyc, rujnowac;
pol. kon. IV -am, -asz; ndk. D formy obcinac (przy egzaminie), ru siti se
tekstowe: ruchaja ca im. cz. ter. czynny upadac, staczac, scs. rusiti burzyc,
B. lp. r. z., odm. zoz. D etym. wyraz niszczyc, amac (por. lit. rausti~
ryc,
pozostaje w zwiazku ze sowem ruch; grzebac, kopac, niem. Rausch na-
ps. *ruX ati se
(iter. do *rusiti se
); por. pad). D rozwoj: w zn. poruszac sie
ukr. ruchaty ruszac, przesuwac; wpra- czas. ruszac sie zastapi w dobie npol.
wiac w ruch. D rozwoj: dzis wulga- ruchac sie; obie formy wyste puja w BZ.
ryzm; rdzen zachowany w wyrazach: D por. ruchac (sie ), rucho.
ruch, ruchomy, (nie)ruchomosci, daw- WD
ne ruchawka pospolite ruszenie; ryba (2) [BZ] D zn. zwierze zyjace
formy odm. zoz. im. w j. srpol. prze- w wodzie, oddychajace skrzelami,
ksztacaja sie
w im. przym. czynny. o konczynach w postaci petw: Rosc-
D por. ruszac (sie ). cie a podzcie sie
, a napenicie ziemie,
WD
a osiagnicie ja sobie, a panujcie ry-
ruchajacy zob. ruchac (sie). bam morskim i ptastwu [BZ, 72, 48].
WD
D gram. rzecz., ps. dekl. -a- ? pol.
rucho (1) [RsP] D zn. szata, suknia, dekl. z. D etym. ps. *ryba pstra;
odziez: Jako Janek slubi Biejatce dac pierw. o pstrych, ososiowych rybach;
rucha za dziesiec grzywien [RsP, 45, 36]. ogsow. czes. ryba, br. ryba, bug.
D gram. rzecz., ps. dekl. -o- ? pol. riba, scs. ryba.
dekl. n. D etym. niejasna, praw. rzecz. D por. rybi, rybny.
utworzony od ruch, ruszyc; ogsow. JG
stczes. rucho, sc. rucho, sch. ruho, scs. rybi (1) [ZB] D zn. nalezacy do ryby:
rucho. D rozwoj: wyraz powszechny Jemuz synowi kosc rybia w gardle
w XV w., wyste pujacy takze w postaci uwieza [ZB I, 31, 12]. D gram. przym.,
ruchno; na poczatku XVI w. ginie, odm. zoz. D etym. ps. *ryb}(j}) /
poswiadczony jedynie derywat ruszka *ryba; ogsow. czes. ryb, ros. rybij,
zasona (podwika). sch. rblj.
D por. ruszac (sie ). D por. ryba, rybny.
JG IS
ruszac (sie) (2) [Sota, BZ] D zn. rybny (1) [BZ] D zn. zwiazany z ryba-
1. poruszac sie : I rzek [Bog]: uczyn- mi, dotyczacy ryb: Wspodzcie wody
my czowieka (...) aby panowa (...) z siebie pod rybny [BZ, 71, 29]. D gram.
wszemu uczynieniu trwajacemu, jez to przym., odm. zoz. D etym. ps. *ryb}-
sie
rusza po ziemi [BZ, 72, 44]. 2. nie- n{(j}) / *ryba; ogsow. czes. rybny,
pokoic, nagabywac, dotykac: Iz jim ros. rybnyj, sch. ribnj. D rozwoj: ps.
o czci powiedaja,/ Przy tem mnogiego *ryb}n{j} ? stpol. *rybny ? srpol.
ruszaja [Sota, 189, 65]. D gram. czas., ps. rybny.
kon. III -jo- || -je- ? pol. kon. IV -am, D por. ryba, rybi.
-asz; ndk. D etym. iter. do ruszyc sie ; IS
rycerz 176
rycerz (4) [Sota, KS, ZB, LA] D zn. rzec (29) [Ksw, Pfl, Kgn, ZB, BZ, ZMB,
wojownik stanu szlacheckiego, szla- Ppu] D zn. powiedziec: A przez toc
chcic: A mia barzo wielki dwor,/ on rzek jest by k nim, rzekac tako [Kgn
Procz panosz trzysta rycerzow [LA, 173, VI, 40, 3-4]. Swie ty Bazej jemu odpo-
14]. D gram. rzecz. r. m. D formy tek- wiedzia, a rzkac: Miej sie dobrze,
stowe: rycerz M. lp., rycerze M. lm. dobry se dzia [ZB II, 32, 23]. Lepak rzecze
D etym. zap. niem. Ritter jezdziec Bog: badz stworzenie wposrzod wod
(/ reiten jezdzic); por. stczes. rytier, [BZ, 71, 7]. D gram. czas., ps. kon. I -o- ||
czes. rytr, sc. rytier, z pol. ukr. lycar, -e- ? pol. kon. I -e , -esz (temat cz. ter.
ros. rycar}. D rozwoj: w j. stpol. takze w rozwoju hist. uleg zmianie: dawniej
w postaci rycierz, gdzie niem. -te- ? rzeke, rzeczesz, dzis rzekne , rzekniesz);
-ce- (palat. polska). dk. D formy tekstowe: rzek cz. przesz.
JG lp. 3. os.; rzeka, rzeke (rzekac) im. cz.
rynna (1) [Tecz] D zn. urzadzenie do ter. czynny M. lp. r. m., odm. prosta,
prowadzenia wody, kana, rynsztok: rzekecy (rzekac) M. lp. r. z., odm.
Zabiwszy, rynna ji wlekli, na wschod prosta. D etym. pie. *rek-; ps. *rekti,
nogi wozyli [Tecz, 193, 10]. D gram. rzecz. *reko; ogsow. czes. rci, strus. reci,
~
r. z. D etym. zap. niem. Rinne (/ od sch. reci, scs. resti (por. lit. re kti krzy-
rennen biec); por. guz. ryna, ukr. czec, irl. reimm krzyk, ac. rankare
rnva. D rozwoj: w j. stpol. takze w pos- ryczec). D rozwoj: zach.sow. *reci ?
taci ryna. stpol. rec ? stpol., srpol. rec ? npol.
JG zec; dzis wyraz ksiazk.; w scisym
rzazac (1) [Kgn] D zn. krajac, ciac, zwiazku etym. z rzec pozostaje rzecz.
rozcinac: A tako wie c on krol sil- rzecz (/ ps. *rec}), ktory pierwotnie
n<y>m gniewem jest na sobie swe oznacza mowienie, mowe ; pie.
odzienie rzaza by [Kgn VI, 41, 27]. obocznosc apofoniczna e : e : o widocz-
D gram. czas., ps. kon. III -jo- || -je- na jest w morfemach rdzennych wy-
? stpol., srpol. kon. II -e , -e
sz (rzeze
, razow: rzeke narzekac stpol. rcy
rzezesz) ? npol. kon. IV -am, -asz; (/ ps. *r}ci) rok; z form odm. pros-
ndk. D etym. pie. *ureg-; ps. *rezati
tej im. cz. ter. zachowaa sie tyl-
ciac, rznac, przecinac; ogsow. ko forma B. lp. r. m. rzeka c, ktora
czes. rezat, ros. rezat, scs. rezati (por. w j. srpol. ulega adwerbizacji ? im.
lit. rezti, ot. riezt, alb. rrah tuke , przysow. wspo.
rozbijam). D rozwoj: ps. *rezati ? D por. rok, rzecz.
stpol. *razaci || rezaci ? stpol., srpol. WD
razac || rezac ? npol. zezac; dzis wyraz rzecz (10) [RsP, RsK, Sota, List, ZB, LA,
przest. (por. rzezac drewno, rzezac RP] D zn. 1. to, co sie
mowi, mowa,
w kamieniu, drewnie); geneze ps. maja je
zyk: A je s mnoga twarza cudna,/
tez wyrazy rzez (ps. *rez}) i rzezba (ps. A be dzie miec re ke
brudna;/ Ana tez
*rez}ba) pierwotnie nazwy czynnos- ma k niemu rzecz obudna [Sota, 188,
ci; w wyniku konkretyzacji wyraz 29] . D zn. 2. we fraz. dobra rzecz
rzezba utrwali sie w j. pol. w zn. rezul- pochway: Ja j<i> namawiac onze
tatu dziaania to, co wycie te, wyrze- groza, onze dobra rzecza [ZB, 32, 32].
zane ? dzieo sztuki rzezbiarskiej. 3. to, co sie zdarzyo lub zdarzy, fakt,
D por. obraz. zdarzenie: Pan Bog te rzecz tako
WD nosi,/ Izes go o to barzo prosi,/ Abych
177 s
ci sie
ukazaa [RP, 196, 51]. 4. sprawa, mowiony ? pozorny, stad zmiana zn.
przedmiot prosby, skargi, sporu sado- przysow.
wego: Czso Piotrek wiod swiadki D por. wrzekomo.
przeciwo Wie cencewi to je wiod za BT
prawa rzecza [RsP, 45, 40]. 5. przedmiot rzkac zob. rzec.
materialny, najcze sciej ruchomosci, WD
wyjatkowo istota zywa: Jako wiaza rzucac (2) [Pfl, Ppu] D zn. tu o
za trzydziesci grzywien rzeczy i szes- wietrze: wiejac, zmiatac: Nie tako
cioro skota [RsK, 48, 23]. 6. we fraz. niemiosciwi, nie tako, ale jako proch,
chasiebna rzecza po zodziejsku: jenze rzuca wiatr od oblicza ziemie [Pfl
Jakosm Andrzejewi nie wypawi I, 17, 5]. D gram. czas., ps. kon. III -jo- ||
zrzebca szestroka chasiebna rzecza -je- ? pol. kon. IV -am, -asz; ndk.
ani go uzytka m<am> [RsP, 45, 38]. D etym. ps. *rjutjati (iter. do *rjutiti).
D gram. rzecz., ps. dekl. -i- ? pol. D zob. odrzucic, rzucic sie .
dekl. z. D formy tekstowe: rzecz M. lp., WD
rzeczy C. lp., M. lm. D etym. pie. *rek-; rzucic sie (1) [RP] D zn. napasc na
ps. *rekj} ? *rec} je zyk, sowo; kogos, zaatakowac: Rzuce -c sie
jako
derywat utworzony suf. *-j} od czas. kot na myszy [RP, 197, 65]. D gram. czas.,
ps. *rekti rzec; ogsow. czes. rec, ps. kon. IV -jo- || -i- ? pol. kon. III
ukr. ric, sch. rijec, scs. rec. D rozwoj: -e
, -isz; dk. D etym. pie. *reu-t-; ps.
ps. *rec} ? stpol. rec
? srpol. rec. rjutiti miotac, rzucac; burzyc; og-
D por. rok, rzecz. sow. czes. daw. routiti rzucac;
JG
spadac; opadac, strus. rutitisja prze-
rzeka zob. rzec. wracac sie , sowen. dial. rutti || retti
WD
|| rotti uszkodzic, scs. porotiti se
rzeke zob. rzec. rozbic sie , potuc sie . D rozwoj: ps.
WD
rzekecy zob. rzec. ) ? stpol. *rucici (se
*rutiti (se ) ?
WD stpol., srpol. rucic (se
).
rzekomo (2) [Satyra] D zn. pozornie, D por. rzucac.
WD
niby, jakoby: A na drodze postawaja,
rzekomo pugi oprawiaja [Satyra, 191, 8].
Stoji na roli, w lemiesz klekce:/ Rze-
komoc mu pug orac nie chce [Satyra,
191, 18]. D gram. przysow. D etym. pier-
S
wotnie M. lp. r. n. ps. im. cz. ter.
biernego odm. prostej *rekomo / ps. s zob. z.
czas. *rekti; scs. rekom{ (rekomyj) AK
nazwany, wymieniony, tak zwany, s pokojem (1) [Sota] D zn. spokoj-
w stpol. obocznie postac rzkomo opar- nie: A ma s pokojem siesc,/ A przy
ta na wtornym temacie cz. ter. *r}k-, tem sie ma najesc [Sota, 188, 17]. D gram.
widocznym w stczes. rku / *r}ku, przysow. D etym. ps. *pokoj} stan spo-
w innych j. sow. w takim zn. i funkcji czynku, odpoczynku, spokoj; pokoj /
brak. D rozwoj: zachoway sie formy *po-citi odpoczac, spoczac; ogsow.
odmiany zoz. im. *rekom{j}, a proce- czes. pokoj spokoj, ros. pokoj spo-
sowi jego adiektywizacji towarzyszya koj, spoczynek, cisza, scs. pokoj}.
zmiana zn. i rzekomy ten, ktory jest BT
sadzac 178
sadzac (1) [Sota] D zn. dawac, wy- stworzy jego, samca a samice stworzy
znaczac miejsce do siedzenia: Tu sie je [BZ, 72, 46]. D gram. rzecz., ps. dekl.
wiec starszy poznaja;/ Przy tem sie -ja- ? pol. dekl. z. D etym. ps. *samica
k stou sadzaja [Sota, 189, 60]. D gram. (/ przed III palat. ps. *samika) /
czas., ps. kon. III -jo- || -je ? pol. kon. *sam{ sam + *-ica; ogsow. czes.
IV -am, -asz; ndk. D etym. ps. *sadjati samica, ukr. samycja, ros. samka, bug.
(iter. do kauz. *saditi powodowac, ze samka. D rozwoj: zn. wyrazu ulego
ktos czy cos siedzi); ogsow. czes. zawe zeniu w stpol. wyraz odnosi
sazet sadzic, wsadzac, guz. sadzec sie
do ludzi, zwierzat i roslin, wspo-
sadzac, sadzic, wsadzic, ros. sazat czesnie tylko do zwierzat; dzis w sto-
_
sadzac, sch. posadvati sadzic, flan- sunku do kobiet wyraz odczuwany
cowac; usadawiac, wskazywac miej- jako obrazliwy.
sce. D rozwoj: zach.sow. *saZ ati ? D por. samiec.
JG
stpol. saZ aci ? stpol., srpol. saZ ac.
D por. posadzic, siesc.
samiec (1) [BZ] D zn. istota pci me
-
WD skiej; tu: o ludziach: I stworzy Bog
sam (9) [Ksw, Sota, List, BZ, Tecz] D zn. czowieka ku obliczu i ku podobien-
1. zaim. w funkcji anaforycznej on: stwu swemu, a ku obliczu Bozemu
Na to, jez sam zjawia, rzeka [Ksw IV, 13, stworzy jego, samca a samice stworzy
23]. 2. zaim. podkreslaja cy osobiste, je [BZ, 72, 46]. D gram. rzecz., ps. dekl.
-jo- ? pol. dekl. m. D etym. ps.
bezposrednie dziaanie, wyste powa-
*sam}c} (/ przed III palat. ps.
nie osoby, ktora okresla: I od nich
*sam}k{) / *sam{ sam + *-}c};
wszytke dobroc mamy;/ Jedno na to
ogsow. czes. samec, ros. samec, bug.
sami dbajmy [Sota, 190, 88]. 3. zaim. wy-
samec. D rozwoj: ps. *sam}c} ? stpol.
rozniajacy osobe (rzecz, poje cie), na-
*samec ? stpol. samec; rozwoj zn.
zwana rzecz. lub zaim., sposrod in-
wyrazu taki jak w samica; dzis takze
nych, wyste pujac wraz z rzecz. lub pogardliwie o me zczyznie, zwaszcza
zaim. podkresla go, zwraca nan szcze- lubieznym, namie tnym.
golna uwage : Sam, prawi, przez mie D por. samica.
przysiag jesm, iz wam chocia <oddac JG
zi>emie wrogow waszych [Ksw I, 10, 21]. samojedz (1) [RP] D zn. ludozerca:
D formy tekstowe: samem Msc. lp. r. n., Przewiazaa gowe chusta;/ Jako samo-
sama M. lp. r. z. D rozwoj: ps. *sam{; jedz krzywousta [RP, 196, 34]. D gram.
ogsow. stczes. sam, ros. sam, mac. rzecz. r. z. D etym. stpol. zozenie
sam, scs. sam{. D rozwoj: ps. *sam{, samojedz / sam + -o- + jesc. D roz-
*sama, *samo ? stpol. sam, sama, sa- woj: archaizm; jeszcze w XIX w.
mo; w sam{, zanik jeru w wygosie samojedz, samojad, samojednik, samo-
i wzduzenie sam. stpol. a ? srpol. a ? jedzca ludozerca obok ludojad, lu-
npol. a; w formie Msc. lp. r. n. samem dojedca, ludozerca; notowany na pocz.
konc. zaim. mie kkotematowych -em XX w. takze w postaci samozerca.
(pierw. ps. *-om}). D por. jesc, sam, samorzeczny.
JG JG
samica (1) [BZ] D zn. istota pci samorzeczny (1) [Ppu] tylko we fraz.
zenskiej; tu: o ludziach: I stworzy ksie
gi samorzecznych chwa sformu-
Bog czowieka ku obliczu i ku podo- owany przez te (sama) osobe
: Po-
bienstwu swemu, a ku obliczu Bozemu czynaja sie ksie
gi gosnych chwa
179 samnienie
albo samorzecznych proroka Dawida sadny (2) [Kgn, RP] D zn. zwiazany
krola psalmow [Ppu I, 52, arg]. D gram. z sadem, sadzeniem, tu w poaczeniu
przym., odm. zoz. D etym. zozenie staym sa dny dzien Dzien Sadu Os-
o podstawie zaimkowo-czasownikowej tatecznego: We wtore niedzieli jescie
sam-o-rzecz-ny (zaimek sam-o- + czas. wy byli syszeli, kakoc on w dzien
rzec / ps. *rekti) za pomoca przyr. sadny na sad przydzie [Kgn II, 35, 10].
-n-. D rozwoj: tylko jedno poswiad- D gram. przym., odm. zoz. D formy
czenie w stpol., poza tym wyraz nie- tekstowe: sa dni M. lp. r. m. D etym.
znany. ps. *sod}n{(j}) / *sod{ utworzony za
D por. sam, samojedz, rzec. pomoca przyr. *-}n-; ogsow. czes.
HK
soudny, ros. sudnyj, scs. sod}n{ (rel.
I sad (4) [Pfl, RsP, Kgn, Ppu] D zn. w poaczeniu: czes. soudny den, ros.
1. instytucja wymiaru sprawiedliwos- sudny den, scs. sod}n{ d}n{ Dzien
ci: Jako Czestk dawa Jakuszewi skot Sadu Ostatecznego). D rozwoj: sa dny
<do> re ki, jako sad skaza [RsP, 45, 33]. dzien dzis jako fraz. pot. zamieszanie,
2. miejsce odbywania rozpraw sado- rozgardiasz, popoch, do sa dnego dnia
wych: Prz<e>to nie wstaja niemiosci- bardzo dugo, w nieskonczonosc.
wi w sadzie, ani grzesznicy w radzie D por. II sad.
prawych [Pfl I, 17, 6]. 3. poste
powanie HK
sadowe; tu: o Sadzie Ostatecznym: samnienie (3) [Ksw] D zn. sumienie:
We wtore niedzieli jescie wy byli sy- A osme <dani anieli nam> sa na oswie-
szeli, kakoc on w dzien sadny na sad cenie naszego samnienia [Ksw I, 10, 16].
przydzie [Kgn II, 35, 10]. D gram. rzecz., D gram. rzecz., pol. dekl. n. D etym.
ps. dekl. -o- ? pol. dekl. m. D etym. stpol. kalka ac. conscientia wspowie-
pie. *som-; ps. *sod{; ogsow. czes. dza, zbiorowa madrosc / con- wes-
soud, ros. sud, bug. sadat, scs. sod{. po, razem + scientia wiedza, mad-
D rozwoj: ps. *sod{ ? stpol. sa
d ? rosc za posrednictwem czes. svedomi;
stpol., srpol. sod. pol. odpowiednikiem ac. con- jest
D por. II sad, sadny.
JG
nieproduktywny wspoczesnie formant
sa
-, por. sa-siad ten, co wespo z kims
II sad, ssad (2) [Pfl, Ppu] D zn.
siedzi, ekwiwalentem ac. scientia jest
naczynie: Wodac be dziesz nad nimi
mnienie mniemanie, przekonanie
w mietle zelaznej, a jako ssad zdunowy
(/ od ps. czas. *m}neti); por. ros.
rozbijesz je [Pfl II, 17, 9]. D gram. rzecz.,
somnenie watpliwosc, bug. samnene,
ps. dekl. -o- ? pol. dekl. m. D etym.
sch. sumnjenje, scs. som}nenije, sum}-
ps. *s{sod{; ogsow. czes. sud becz-
ka, ros. sosud naczynie, ukr. sudyna nenije. D rozwoj: stpol. postac sa
mnie-
naczynie, scs. sod{, s{sod{. D roz- nie wyste puje powszechnie w XV w.
woj: ps. *s{sod{ ? stpol. ssa
d || sa
d i utrzymuje sie jeszcze w XVI w.; ok.
? stpol., srpol. sod; w wyrazie na- 1450 r. zapisana postac sumnienie,
stapia redukcja geminaty ss- powstaej ktora w uproszczonej postaci sumienie
po zaniku jerow; wychodzi z uzycia (od XIX w.) upowszechnia sie w j. og-
w ciagu XVI w.; w przekadach Biblii pol.; obocznosc form sa mnienie || su-
po raz ostatni uzyty przez Wrobla w mnienie moga powstac: w wyniku
1537 r.; pozniejsi tumacze wprowa- wpywu scs., rozpodobnienia sam. o,
dzaja rzecz. naczynie. wyste pujacej przed m, n ? u, lub
JG dziaania analogii (w ps. i pol. za-
sbor 180
nie siedzia [Ppu I, 52, 1]. Mowi to sow<o sierce, sirce, serce (11) [Ksw, List, ZB,
Bog> albo siedzacym, albo spiacym, LA, ZMB, RP, Satyra] D zn. symbol,
albo lezacym, albo um<arym> [Ksw II, siedlisko zycia psychicznego, uczuc,
11, 10]. D gram. czas., ps. kon. IV -jo- || mysli, zasad etycznych: A wszakom
-i- ? pol. kon. III -e , -isz; ndk. cie, Synku, w swem sercu nosia [ZMB,
D formy tekstowe: siedziesze imp. lp. 180, 16]. A tako z toba sie
rozstajac,
3. os.; siedzia jest cz. przesz. zoz. lp. sierce me je o barzo pakac [List, 115, 6].
3. os. r. m.; siedza cy im. cz. ter. czynny D gram. rzecz., ps. dekl. -jo- ? pol.
M. lm. r. m., odm. zoz. D etym. pie. dekl. n. D formy tekstowe: sirca D. lp.,
*sed-; ps. *sedeti, *sedjo; ogsow. sierce B. lp., sircem N. lp., (w) siercy ||
czes. sedet, ros. sidet, sch. sjedjeti, scs. siercu Msc. lp., sirca B. lm. D etym. pie.
sedeti (por. lit. sedeti, ot. sedet, ac. *krd-; ps. *srd}ce (/ przed III palat.
sedere). D rozwoj: ps. *sedeti ? stpol. ps. *srd}ko); ogsow. czes. srdce, ros.
*seZ eci ? stpol., srpol. seZ ec; od tego serdce, bug. sarce, scs. sr}d}ce (por.
siedziba miejsce pobytu; formy odm. ac. cor, cordis). D rozwoj: ps. *srd}ce
zoz. im. w j. srpol. przeksztacaja sie ? stpol. sirce (uproszczenie grupy
w im. przym. czynny. spg. dc ? c po zaniku jeru (por.
D por. siesc. serduszko, serdeczny) ? stpol. serce
WD (rozszerzenie artykulacyjne ir ? er) ?
siekszy zob. siec. serce (depalatalizacja s ? s pod wpy-
WD wem j. czes.) ? srpol. serce; postac
siemie (6) [BZ] D zn. ziarno, nasie- sierce zachowana w dial.; depalataliza-
nie: Wspodz ziemia ziele czyniac sie- cja s obje
a tylko niektore formy z ro-
mie, a drzewo jabko noszac, czyniac dziny etym.
owoce podug swego przyrodzenia, D por. rozsierdzic, miosierdzie,
jegoz siemie
w sobie samem badz na osierdzie.
ziemi [BZ, 71, 15]. D gram. rzecz., ps. JG
dekl. -n- ? pol. dekl. n. D etym. pie. siestrzyniec (1) [RsP] D zn. siostrze-
*semen- od czas. *se(i) siac; ps. niec: Jako to swiacze , co Mikoaj
(semene); ogsow. stczes. sie-
*seme rani Wostowego <si>estrzynca, to ji
me, czes. semeno, ros. semja, sch. rani na swej dziedzinie [RsP, 45, 45].
sjeme, scs. seme . D rozwoj: ps. *seme
D gram. rzecz., ps. dekl. -jo- ? pol.
? stpol. sema ? stpol., srpol. seme; dekl. m. D etym. dem. ps. *sestren}c}
dzisiejsza konc. M., B., W. lp. -e / *sestren{ syn siostry, siostrzeniec
rozwinieta z daw. tematu -n- widocz- (/ *sestra + *-en}) + *-}c} (/ przed
nego w formach przyp. zaleznych: III palat. ps. *-}k{); ogsow. guz.
siemienia, siemieniu itd.; zn. wyrazu sotra, sotrowc, ros. sestra, sestrin, sch.
ulego zawe zeniu; w XIX w. siemie sestra, sestrin, scs. sestra, sestrin{.
wystepuje w zn. nasienie, ale odno- D rozwoj: ps. *sestren}c} ? stpol.
szone jest gownie do nasion lnu i ko- sestrenec || sestrinec ? srpol. sostre-
nopi; wspoczesnie tylko w poa- nec || sostrynec; forma siestrzeniec, bez
czeniach siemie lniane, siemie konop- przegosu e ? o przed mie kka grupa
183 siegac
tr prawidowa; postac siostrzeniec po- po zaniku iloczasu (XV/XVI w.)
wstaa na skutek wyrownania analo- kontynuowane przez o.
gicznego do siostra. D por. II, III (sie
), ja, ty.
JG JG
siesc (10) [Sota, Park] D zn. siasc, II (sie), (sie) (92) [Ksw, Pfl, RsP, RsK,
usiasc, zajac miejsce: A ma s poko- Kgn, Sota, List, Park, KS, ZB, BZ, LA,
jem siesc,/ A przy tem sie ma najesc ZMB, Te cz, RP, Satyra, Ppu] D zn.
[Sota, 188, 17]. D gram. czas., ps. kon. I 1. postfiks przeksztacajacy czas. na
-o- || -e- ? pol. kon. I -e , -esz; dk. zwrotny: Obiaza sie tomu, czsoz jesc
D formy tekstowe: sie dzie cz. przysz. lp. wrzemiennego [Ksw II, 11, 29]. 2. przy
3. os., sieda lm. 3. os. D etym. pie. *sed- czas., wykadnik formy bezosobowej:
; ps. *sesti (/ *sedti), *sedo; ogsow. Galaa, wyprawia sie : miasto pwiacych
stczes. siesti, ros. sest, sch. sje sti, scs. [Ksw I, 10, 20]. 3. przy czas., wykadnik
sesti (por. lit. sesti, ot. sest, ang. sit). str. biernej: A tacy dobrze sie przez
D rozwoj: ps. *sesti ? stpol. *sesci ? onego niemocnego paralityka, trudna
stpol. sesc ? stpol., srpol. sesc || sosc niemoca urazonego, znamionuja [Ksw II,
(z sam. nosowa pod wpywem form 11, 23]. 4. przy czas., wykadnik czyn-
sia
de, siadziesz). nosci wzajemnej: Przystajali sa kro-
D por. siedziec, (sie). lowie ziemscy, a ksiaze ta seszli sa sie
WD
na gromade przeciwo gospodnu [Pfl II,
I (sie), (sie) (23) [Ksw, Kgn, Sota, Park, 17, 2]. 5. przy czas., wykadnik zrozni-
ZB, BZ, LA, RP] D zn. zaim. rzeczowny cowania znaczeniowo-stylistycznego
zwrotny odsyajacy po przyimkach do odpowiednich czas. bez sie : Pospie-
podmiotu: Zgarnie na sie wszytko szycha sie do kos<cio>a na modlitwe
pole [Sota, 188, 4]. D gram. zaim. o od- przed Boga wszemogacego [Ksw I, 10, 4].
mianie defektywnej bez form M. i lm. 6. przy czas., wykadnik zroznicowa-
D formy tekstowe: siebie D., B., sie B., nia semantycznego w stosunku do od-
sobie C., Msc., soba N. D etym. pie. powiedniego czas. bez sie : Panny, na
*suem; ps. *se
; ogsow. czes. se, ros. to sie trzymajcie,/ Mae ke sy przed sie
-sja, krotka forma zaim. aczaca sie krajcie [Sota, 189, 70].
z czas. zwrotnym, wspowystepujaca D por. I, III (sie ).
obok sebja, sch. se, scs. se . D rozwoj: JG
palat. polska s ? s w formach B. sie- III (sie), (sie) (35) [Ksw, Pfl, Sota, List,
bie, sie
; forma sie jest enklityczna; KS, ZB, BZ, LA, ZMB, Tecz, RP, Ppu]
w stpol. wyste powaa obok formy z za- D zn. wykadnik czas. wyste
pujacych
nikiem nosowosci sie (/ ps. *se) oraz wyacznie z sie (tzw. reflexiva tan-
akcentowanej, dugiej siebie, prze- tum): Siedzacy sa, jiz sie k dobremu
niesionej z D. lp.; w stpol. formy krot- obleniaja [Ksw II, 11, 11].
kie byy zroznicowane dialektalnie ana- D por. I, II (sie ).
logicznie do B. lp. mie (/ ps. *me) JG
i cie
(/ ps. *te ); w ps. obok form siegac (1) [Sota] D zn. wyciagac reke,
dugich C. *sobe || *sebe wyste powaa aby dostac sie do czegos; dosiegac:
krotka *si, dzis dial. maz.; w formie N. Sie
ga w mise prze drugiego,/ Szukaje
lp. soba (/ ps. *sobojo) kontrakcja sa lubego [Sota, 188, 32]. D gram. czas.,
ke
grupy -ojo, z ktorej powstaa sam. ps. kon. III -jo- || -je- ? pol. kon. IV
duga o
, a nastepnie (XIVXV w.) a
am-, -asz-; ndk. D etym. pie. *seg- ||
silno 184
*seng- przymocowywac; dotykac; ps. jemu doradzi, izby grzecha osta, swo-
gati (iter. do *se
*se gti); ogsow. czes. jich grzechow sirdecznie zaowa [Ksw
sahat dotykac; sie gac, ukr. sjahaty, IV, 12, 18]. D gram. przysow. D etym.
sowen. segati wyciagac re
ke
po cos, pierwotnie Msc. lp. r. n. odm. prostej
chwytac, scs. ose
zati dotykac; obma- ps. przym. *srd{cn{ / rzecz. *srd}ce;
cywac; chwytac. brak w innych j. sow., zachowany
D por. dosiac, osiegnac, przysiac. w j. pol. przym. serdeczny w odm. zoz.
WD
D rozwoj: zmiany fonet.: rozszerzenie
silno (1) [Satyra] D zn. bardzo, moc- artykulacyjne ir ? er, stwardnienie
no: Gdy dzien panu robic maja,/ nagosowego s ? s tak, jak w rzecz.
Cze stokroc odpoczywaja,/ A robia sil- serce; po XVII w. zwe zenie znaczenia
no obudnie [Satyra, 191, 5]. D gram. przy- do zyczliwie, mio, z uczuciem).
sow. D etym. pierwotnie M., B. lp. r. n.
D por. sirce.
odm. prostej ps. przym. *sil}n{ / BT
rzecz. *sila; jako rzecz. ogsow., przym., sirota (1) [LA] D zn. sierota: Chowa
przysow. brak w innych j. sow. D roz- siroty i wdowy,/ Da jim osobne trzy
woj: w srpol. zastapione forma daw- stoy [LA, 173, 20]. D gram. rzecz., ps.
nego Msc. lp. r. n. odm. prostej przym. dekl. -a- ? pol. dekl. z. D etym.
sil}n{: silnie. ps. *sirota / *sir{ osierocony +
D por. silny, sia.
BT *-ota; ogsow. guz. syrota, ros. sirota,
sch. sirota, scs. sirota. D rozwoj: ps.
silny (2) [Ksw, Kgn] D zn. wielki,
ogromny, gwatowny: Jakoz prorok *sirota ? stpol. sirota || serota ?
Dawid uznamionaw o jego silnem ubos- stpol., srpol. serota.
JG
twie jesc swiadeczstwo da [Ksw IV, 13, 22].
A tako wie c on krol siln<y>m gniewem
sjachac sie (1) [Kgn] D zn. zjechac
sie
, przybyc: Tedy wie c biskupowie
jest na sobie swe odzienie rzaza by
te to jiste ziemie sa sie
oni byli sjacha-
[Kgn VI, 41, 26]. D gram. przym., odm. zoz.
li, a swie
tego Bartomieja sa oni byli
D etym. ps. *sil}n{(j}) / *sila; ogsow.
li [Kgn VI, 40, 21]. D gram. czas., ps.
je
czes. silny, ros. slnyj, scs. sil}n{.
kon. I -o- || -e- ? pol. kon. I -e , -esz;
D por. sia.
HK dk. D rozwoj: w j. stpol. wyste puje
sia (1) [RsK] D zn. dziaanie sprzecz- tez w formie sjechac sie , s- ulego
ne z prawem; przemoc, gwat: Jako udzwie cznieniu.
prawie wiemy i swiaczymy, ez Msciwo- D zob. jechac.
ZG
jow cum uxore clara dzierzy sia moca
to, co sie dziaem i ozem sie dostaa sjac (1) [Kgn] D zn. zdjac, zrzucic:
tochnie [RsK, 48, 2]. D gram. rzecz.,
Swie A tako wie c on tamo z siebie stara
ps. dekl. -a- ? pol. dekl. z. D etym. ps. skore se<j>mie [Kgn VI, 40, 13]. D gram.
*sila; ogsow. czes. sla, ros. sla, czas., ps. kon. I -o- || -e- ? stpol.
bug. sla, scs. sila. D rozwoj: ps. *sila kon. I -e
, -esz; dk. D etym. ps. *s{neti
? stpol. sia ? stpol., srpol. sia. (/ *(j)eti, *(j)}mo); ogsow. stczes.
JG snieti se, ros. snjat, ukr. snjaty, scs.
sirce zob. sierce. s{neti zebrac. D rozwoj: w j. stpol.
JG sja
c (zamiast oczekiwanego *snja c);
sirdecznie (1) [Ksw] D zn. szczerze, nagosowe s- ulego udzwie cznieniu;
mocno, z serca: Tako nagle sirce jego -d- wtorne wstawne (por. zrada ?
185 skonanie
zdrada), przeniesione rowniez do od- skarzac zob. skarzyc.
miany, stad nowsze zdejme, zdejmiesz. WD
skalano zob. skalac. -jo- || -je- ? pol. kon. II -e, -esz; dk.
WD D etym. od kazac (/ ps. *kazati dac
skarady (4) [RP, KS] D zn. szkaradny; widziec, powiadac, gosic); wyraz
wstretny, haniebny: Uzrza czowieka znany innym j. sow. guz. skazac
nagiego,/ Przyrodzenia niewiesciego,/ zamowic, ros. skazat powiedziec,
Obraza wielmi skaradego [RP, 196, 27]. rzec, przest. nakazac, cs. skazati
D gram. przym., odm. zoz. D formy spasenije objawic zbawienie, uczynic
tekstowe: skarada M. lp. r. z., skarady zbawienie jawnym, oczywistym.
B. lp. r. m. D etym. pie. *sker-(d)- ka, D por. kazac.
WD
gnoj; ps. *skarad{ || *skared{ ||
*skared{ brzydki, paskudny, budzacy skonanie (1) [RP] D zn. smierc:
wstret, odraze ; ogsow. duz. skared- Okrutnosc smirci pozna<j>cie!/ Wy,
ny, czes. i sc. skaredy, scs. skare
d{ (por. co jej nizacz nie macie,/ Przy skonaniu
~
grec. skor gnoj, ka). D rozwoj: stpol. ja poznacie [RP, 195, 10]. D gram. rzecz.,
(XV w.) skarady || skaradny || skaredy ps. dekl. -jo- ? pol. dekl. n. D etym.
|| skarzedy (w takim samym znaczeniu ps. *s{konan}je / ps. *s{-konati
takze stpol. szaradny || szaredny || sza- + *-an}je; por. czes. konati wykony-
rzedny || szerzedny); postac z nago- wac, czynic, penic, ukr. skonaty,
skowym sz-: szkarady || szkaradny od skin zgon, sowen. konati skonczyc.
XVI w., prawdopodobnie w wyniku D rozwoj: ps. *s{konan}je ? stpol.
kontaminacji obu przym. skonane ? srpol. skonane || skonani.
HK JG
skonczec 186
skonczec (1) [ZB] D zn. zycie kon- (por. przykad ros.); od XVI w. zn.
czyc, umierac: Jemuz synowi kosc roznicowac: skora
wyrazow zaczyna sie
rybia w gardle uwie za, od jejze juz staa sie
nazwa wierzchniej powoki
skonczec zaczyna [ZB I, 31, 12]. D gram. ciaa ludzkiego i zwierzat, zas kora
czas., ps. kon. IV -jo- || -i- ? pol. kon. pokrywy tkanek roslinnych.
JG
III -e , -isz; dk. D etym. pn.sow.
*s{kon}citi (/ czas. odrzecz. *kon}- skory (1) [Ksw] D zn. szybki, rychy:
citi); por. stczes. skonceti, czes. euf. Swie
ta Katerzyna <czujnego> samnie-
skoncit, ros. skoncatsja, sch. skoncati. nia bya, ku gosu Syna Bozego wstac
D rozwoj: w j. stpol. obok skonczec (-ec skora bya [Ksw II, 11, 22]. D gram. przym.,
przez analogie do czas. typu milczec, odm. zoz. D etym. pie. *(s)ker(3 )-
krzyczec) wyste puje iter. skonczac (por. skakac, spieszyc ? ps. *skor{(j})
czas. przedr. wykonczac, zakonczac); predki, szybki, zwawy, rychy; og-
dzis tylko skonczyc. sow. czes. dial. skory, sch. skori
WD niedawny, scs. skor{.
skonczenie (1) [Sota] D zn. smierc, D por. skoro.
HK
koniec zycia: Przymi ji za suge swe-
go,/ Schowaj grzecha smiernego/ I tez skot (5) [RsP, RsK, Kgn] D zn. 1. bydo,
skonczenia nagego [Sota, 190, 108]. zwierzeta domowe: Pod jimzec do-
D gram. rzecz., ps. dekl. -jo- ? pol.
mem skot i osowie sac oni byli pod
n<i>m stajali [Kgn II, 37, 94]. 2. pienia-
dekl. n. D etym. ps. *s{kon}cen}je /
dze: Jako Czestk dawa Jakuszewi
*s{kon}citi + *-en}je; ogsow. guz.
skot <do> re ki [RsP, 45, 33]. D gram.
skoncenje zakonczenie, zgon, ros.
rzecz., ps. dekl. -o- ? pol. dekl. m.
przest. skoncanie koniec, zgon, scs.
D formy tekstowe: skota D. lp. D etym.
skon}canije koniec, zgon, smierc.
ps. *skot{ / zap. goc. skatts pie-
D rozwoj: ps. s{kon}cen}je ? stpol.
niadz (por. niem. Schatz skarb);
skoncene ? srpol. skoncene || skonce- zachowany w innych j. sow. por.
ni; dzis tylko w zn. zakonczenie ja- czes. skot, ros. skot, bug. skot, scs.
kiejs czynnosci, w zn. smierc ar- skot{. D rozwoj: archaizm; w zn. byd-
chaizm. o i pieniadze utrwalony obraz
D por. koniec, skonczec. dawnej kultury materialnej bydo
JG
byo podstawa obliczania bogactwa
skora (4) [Kgn] D zn. zewnetrzna i srodkiem patniczym; do dzis w kul-
powoka ciaa ludzi i zwierzat, peniaca turach pasterskich majatek ocenia sie
funkcje ochronna: A tako wie c on wedug liczby posiadanych sztuk byda.
tamo z siebie stara skore se<j>mie [Kgn JG
VI, 40, 13]. D gram. rzecz., ps. dekl. -a- skowac
? pol. dekl. z. D formy tekstowe: skory skowany (1) [Ksw] D zn. skuty, zakuty
D. lp. D etym. pie. *(s)ker- ciac; ps. w zelazne peta: Grzesznik <w grzeszech
*skora skora, kora, powoka; og- za>pieklony jesc jako kodnik w ciemni-
sow. guz. skora, ros. skura, koza, cy skowany [Ksw II, 12, 36]. D gram. im. cz.
sowen. skora, scs. skora. D rozwoj: przesz. bierny, odm. zoz. D etym. ps.
w wyrazie zaszo wzduzenie sam. *s{kovati (/ *kovati, *kovo || *kujo);
stpol. o pod wpywem sasiedztwa spg. ogsow. czes. skovat, strus. s{kovati,
sonornej r, w stpol. obok wyrazu skora ros. skovat, sch. skovati. D rozwoj: ps.
wyste powaa w tym samym zn. kora *s{kovati ? stpol. *skovaci ? stpol.
187 sawa
skovac ? srpol. skovac || skuc; skuc chrzakac, ang. shriek krzyczec,
(oparty na tem. cz. ter. skuje , skujesz) srdniem. schreken smiac sie gosno).
upowszechnia sie w okresie npol.; czas. D rozwoj: ps. *skr}zitati ? stpol.
podst. kowac (dzis przest. lub podn.) *skrzitaci || *skrzitaci ? stpol. skrytac
zachowany jest w wyrazach: kowal, || skrzytac ? srpol. zgrytac, npol. zgzy-
okowy, podkowa, kowado; formy odm. tac.
zoz. im. ulegaja w j. srpol. adiektywiza- WD
cji ? im. przym. bierny. skutek (2) [Ksw] D zn. czyn, uczynek,
D por. przekowy. postepek: Zawierne niczs jinego kro-
WD mie czowieka grzesznego we zych
skowany zob. skowac. skutcech przespiewajacego [Ksw II, 11,
WD
28]. D gram. rzecz., ps. dekl. -o- ? pol.
skruszenie (1) [Ksw] D zn. zniszcze- dekl. m. D formy tekstowe: skutka D. lp.
nie, kleska: Wystapajac z m<ia>sta D etym. rzecz. o genezie ps., morfem
Korrozaim, nieprzyjaciele, to sa dyjab- rdzenny ps. *-kut- (por. poab. kutiti
li, wrodzy czowieka grzesznego, gos czynic, robic); zach.sow. guz.
sa, prawi, skruszenia usyszeli [Ksw IV, 12, skutk, duz. skut, skutk, czes. skutek
7]. D gram. rzecz., ps. dekl. -jo- ? pol. czyn, przest. rzeczywistosc, sc.
dekl. n. D etym. ps. *s{krusen}je / skutok. D rozwoj: nastapia ewolucja
*s{-krusiti + *-en}je; por. guz. skrusic, zn.: czyn ? wynik czynu.
ukr. skrusyty, sch. skrusiti. D rozwoj: ps. JG
*s{krusen}je ? stpol. skrusene ? sleciec
srpol. skrusene || skruseni; w stpol. sleciew (1) [Ksw] D zn. ktory zlecia:
wyraz mia kilka zn.: zniszczenie, Widziech, prawi, anjea Bo<ze>go moc-
kleska, skrucha, zal za grzechy, nego s nieb<a> <sle>ciew [Ksw I, 10, 14].
zamroczenie, odurzenie, z ktorych D gram. im. cz. przesz. czynny I, odm.
do dzisiaj funkcjonuje tylko zn. skru- prosta. D etym. od czas. sleciec; ps.
cha. *s{leleti; ogsow. strus. s{leteti, ros.
JG
sletet, sch. sleteti. D rozwoj: dzis zleciaw-
skrzytac zob. skrzytac. szy (z wtornym -a- pod wpywem zlecia);
WD
nagosowe s- ulega udzwiecznieniu (za-
skrzytac, skrzytac (3) [Pfl, RP, Ppu] pisy z z- spotyka sie juz w tekstach
D zn. zgrzytac: Poziewajac, skrzyta stpol.); formy M. lp. r. m. tego im. za-
zeby [RP, 196, 36]. Przecz skrzytali po- nikaja, upowszechniaja sie juz w j. stpol.
ganstwo i ludzie myslili proznosci? formy r. z. na -wszy (-szy), ktore ulegaja
[Ppu II, 53, 1]. D gram. czas., ps. kon. - adwerbizacji i juz od XV w. w wypowie-
jo- || -je- ? pol. kon. IV -am, -asz; dzeniach okreslaja akcje poprzedzajaca
ndk. D etym. ps. *skr}zitati (czas. w czasie czynnosc wyrazona przez orze-
intensywny z przyr. *-it- || -{t- od czenie (w j. srpol. przeksztacaja sie
dzwkn. *skr{gati skrzeczec, zgrzy- w im. przysow. uprzedni).
tac); ogsow. czes. skrehotat skrze- WD
czec, ekspr. (o ludziach) piszczec, sleciew zob. sleciec.
strus. skr}z}tati || skrez}tati zgrzytac WD
(zebami), ros. skrezetat zgrzytac, sawa (4) [Ksw, Pfl, Ppu] D zn. 1. uro-
sch. skrgutati zgrzytac, scs. skr}z}tati czyste wyrazanie uznania, czci: Sawa
trzeszczec, zgrzytac (por. lit. kregeti Occu i Synowi i Swie temu Duchu [Pfl I,
sawic 188
wpywem czeskim. D rozwoj: ps. *slaviti sowo, wyraz oraz krotka wypo-
? stpol. *savici ? stpol., srpol. savic; wiedz, zdanie.
zwrot Bogiem sawiena replika ac. D por. sowo.
konstrukcji ablativus auctoris (narzednik JG
sprawcy) moze stanowic peryfraze sowo (9) [Ksw, Kgn, ZB] D zn. to, co
(poza tym tekstem niespotykana) imie- sie
mowi, pisze, wyraz, wypowiedz:
sowu bogosawiena (w j. scs. blagosla- A trzecie to to sowo: Wstan, mowi
vena); forma bez przegosu sawiena Bog spiacym, jiz sie w grzeszech
(wobec sawiona) jest przypuszczalnie zapieklaja [Ksw II, 11, 34]. D gram. rzecz.,
regionalizmem mp., ktory mia oparcie ps. dekl. -s- ? pol. dekl. n. D formy
w czeskiej postaci wyrazu; formy odm. tekstowe: sowo B. lp., sowa M. lm., B.
zoz. im. w j. srpol. ulegaja adiektywiza- lm., sowy N. lm. D etym. pie. *kleuos
cji ? im. przym. bierny. ? ps. *slovo (*slovese); ogsow.
D por. sawa. czes. slovo, ros. slovo, sch. slo vo
WD litera, scs. slovo (por. grec. kleuos).
sawien(y) zob. sawic. D por. sawa, suchac, syszec.
WD JG
189 suzebnik
sozyc (2) [RP, Satyra] D zn. 1. obmy- chwalic susza,/ W kiem jesc koli dobra
slic, uozyc (tekst): Pomozy mi to dusza [Sota, 190, 97]. D gram. czas. ps.
dziao sozyc,/ Bych je mog pilnie wy- kon. III -jo- || -je- ? pol. kon. IV -am,
ozyc [RP, 195, 3]. 2. odozyc, zostawic: -asz; ndk. D etym. ps. *slusati suchac,
Zelazna wic doma sozy,/ A drzewiana przysuchiwac sie , pn.sow. *slysati
na pug wozy [Satyra, 191, 9]. D gram. byc przynaleznym, przysugiwac ko-
czas., ps. kon. IV -jo- || -i- ? pol. kon. mus, byc stosownym czes. sluset
III -e , -isz; dk. D etym. ps. *s{loziti byc odpowiednim, przest. nalezec,
(/ *loziti czas. kauz. od *legti poo- ros. *slusat suchac, rozpoznawac,
zyc sie, opasc); ogsow. czes. slozit chorw. slusati, scs. slusati. D rozwoj:
zozyc, uozyc, ros. slozt, sch. ps. *slusati ? stpol. slusac || slusec.
sloziti, scs. s{loziti. D rozwoj: ps. *s{lo- D por. przysuszac, syszec.
ziti ? stpol. *sozici ? stpol. sozyc; WD
nagosowe -s ulego udzwie cznieniu. suzba (2) [List] D zn. gotowosc i czyn-
D por. lec, poozyc. nosc usugiwania, niesienia pomocy:
WD Gdy chciaem na suzbe ot ciebie
suchac (3) [Sota, LA, RP] D zn. wy- jechac precz, przyjaem do domu
suchiwac tego, co ktos mowi: Kto twego, ciebie zegnajac [List, 114, 2].
chce suchac, ja powiem [LA, 173, 10]. D gram. rzecz., ps. dekl. -a- ? pol.
Przykad o tem chce powiedziec,/ dekl. z. D etym. ps. *sluz}ba (/ przed
Suchaj tego, kto chce wiedziec [RP, I palat. ps. *slug}ba) / *sluziti +
195, 18]. D gram. czas., pol. kon. IV -am, *-}ba; ogsow. czes. sluzba, ros.
-asz; ndk. D etym. pozostaje w zwiazku sluzba, bug. sluzba, scs. sluz}ba. D roz-
z wyrazem such; ps. *sluX { (/ pie. woj: zn. ulego zawe zeniu; w stpol.
*kleu-s- syszec); por. stczes. sluchati,
poswiadczone sa suzenie, sprawo-
strus. sluchati (w gramocie z poloniz- wanie urze du; powinnosc, swiadcze-
mami), duz. suchas || susas. D rozwoj: nie, spenianie czynnosci religij-
stpol. suX ac(i) ? srpol. suX ac. nych, przyjazn, zapata, wynagro-
D por. syszac. dzenie za suzbe , z ktorych do dzisiaj
WD zostao jedynie zn. sprawowanie urze -
suga (3) [Sota] D zn. ten, kto suzy, du, powinnosc, swiadczenie, por.
usuguje komus: Ano wzdy widza, pracowac w suzbie narodu; suzba
gdzie csny siedzi,/ Kazdy ji suga zdrowia; byc na suzbie; przys. Suzba
nawiedzi [Sota, 189, 36]. D gram. rzecz., nie druzba.
ps. dekl. -a- ? pol. dekl. z. D formy D por. suzebnik, suzyc.
JG
tekstowe: suge B. lp. D etym. ps.
*sluga; ogsow. czes. slouha, ros. suzebnik (1) [RsK] D zn. suzacy,
sluga, bug. sluga, scs. sluga. D rozwoj: suga: Jako wiemy i swiaczymy,
zart. suga unizony wyrazenie grzecz- jako Piotr Hanzelbork kupi te cze sc
nosciowe, uzywane na znak gotowosci w Parcz, co widzia suzebnik [RsK, 48,
do spenienia czyjejs prosby; przys. 18]. D gram. rzecz., ps. dekl. -o- ? pol.
Serce nie suga, nie zna, co to pany. dekl. m. D etym. rdzen ps. *slug- ||
D por. suzba, suzyc. *sluz- (por. pol. suga, suzba); stpol.
JG suzebnik / suzebny + -ik (/ ps.
suszac (1) [Sota] D zn. przysugiwac *-ik{); por. czes. sluzebnk, ros. sluzeb-
komus, nalezec sie
: Przetoz je nam nik msza. D rozwoj: praw. bohe-
suzyc 190
3. os. r. z.; suzy tr. rozk. lp. 2. os., smiowac sie (1) [Ksw] D zn. w relacji
suzycie || suzcie lm. 2. os. D etym. ps. Boga do czowieka okazac mio-
*sluziti (/ *slugiti / rzecz. *sluga); sierdzie, ulitowac sie : <Z>apakacha,
ogsow. stczes. sluziti, czes. slouzit prawi, wszem sircem i obietnice Bogu
suzyc, usugiwac; odbywac suzbe , wzdacha, <izby sie Bog> nad nimi
pracowac, ros. sluzt suzyc; odpra- smiowa [Ksw I, 10, 26]. D gram. czas.,
wiac nabozenstwo, sowen. sluzti, pol. kon. II -e , -esz; dk. D etym. od
sluziti, scs. sluziti (por. lit. slaugyti po- czas. miowac sie (/ ps. *milovati se);
magac, irl. sluag oddzia). D rozwoj: w zn. rel. semantyczna pozyczka z czes.
ps. *sluziti ? stpol. suzici ? stpol., (stczes. smilovati se, lokalna innowacja
srpol. suzyc; w odniesieniu do rel. wobec scs. milovati, pomilovati zmi-
widoczny wpyw czeski. owac sie
, zlitowac sie), znane i innym
D por. suga, suzba. j. sow., por. guz. smilowac so, ros.
WD smlovatsja. D rozwoj: nagosowe s-
syszec (3) [B, Ksw, Kgn] D zn. 1. w re- ulego udzwie cznieniu.
lacji Boga do czowieka wysuchiwac D por. miowac, miy.
prosb: Sysz modlitwe , jaz nosimy WD
maz, jen jest nie szed po radzie sprochniec (1) [ZMB] D zn. zgnic,
niemiosciwych, i na drodze grzesz- zepsuc sie
, tu: peryfrastyczne okres-
nych nie sta jest, i na stolcu nagego lenie smierci: Sprochniao we mnie
spadnienia nie siedzia jest [Pfl I, 17, 1]. ciao i moje wszytki kosci [ZMB, 180, 31].
D gram. rzecz., ps. dekl. -jo- ? pol. D gram. czas., pol. kon. II -e
, -esz; dk.
dekl. n. D etym. pie. *pod-; ps. *s{pad- D etym. od czas. prochniec (derywat od
nen}je / *s{padnoti + *-en}je; por. stpol. prochno / ps. dial. *porX {no).
czes. padati padac, ros. padat, zapad WD
zachod, sch. padati, scs. padati. spuscic (1) [B] D zn. zesac, sprowa-
D rozwoj: ps. *s{padnen}je ? stpol. dzic cos na kogos: Bogurodzica dzie-
spadnene ? srpol. spadnene || spadne- wica, Bogiem sawiena Maryja!/ U twe-
ni; spadnienie zastapione nowsza for- go syna Gospodzina, matko zwolena,
macja spadnie cie utworzona suf. -e cie, Maryja!/ Zyszczy nam, spusci nam,
majaca juz tylko zn. upadek. Kyrieleison [B, 163, 3]. D gram. czas.,
JG
ps. kon. IV -jo- || -i- ? pol. kon. III
spasc (3) [Pfl, Kgn, Ppu] D zn. opasc -e
, -isz; dk. D etym. od czas. ps.
w do, zleciec na ziemie : A list jego *pustiti uczynic pustym, opuscic, op-
nie spadnie, i wszystko, czsokoli uczy- roznic; wyraz znany i innym j. sow.
ni, przespieje [Pfl I, 17, 4]. D gram. czas., czes. spustit, ros. spustt, sch. spustiti.
ps. kon. I -o- || -e- ? pol. kon. I -e , D rozwoj: ps. *s{pustiti ? stpol. *spus-
-esz (spadne od czas. spadna c); dk. cici ? stpol., srpol. spuscic; w rozwoju
D formy tekstowe: spad by cz. za- hist. zaniko wiele znaczen znanych
przesz. zoz. lp. 3. os. r. m. D etym. od j. stpol.: przekazac cos komus, zrzec
czas. ps. *pasti, *pado; wyraz znany sie na czyjas korzysc (por. spuscizna),
i innym j. sow. sch. spasti, sowen. uwolnic od zobowiazania, pozwo-
spasti. D rozwoj: ps. *s{pasti ? stpol. lic kmieciowi opuscic gospodarstwo,
spasc(i) ? srpol. spasc; dawne formy czy zaczyc, spoic.
odmiany tego czas. zachoway sie w cz. D por. puscic.
przesz. (spad, spadli) i im. przysow. WD
uprzednim spadszy. sromiezliwosc (1) [KS] D zn. poczu-
D por. pasc. cie wstydu: Niektorzy z naszych slach-
WD
cicow, gdy na grodziech przeciw nie-
sprawiac (1) [Sota] D zn. czynic,
przyjacielom bywaja poozeni, odrzu-
speniac powinnosc, posugi: Kazdy
ciwszy wszystke sromie zliwosc z na-
ji suga nawiedzi;/ Wszytko jego dobre
mniejsza druznoscia nasladujac, ni
sprawia,/ Lepsze misy przeden sta-
pod czyja choragwia z naszej wojski
wia [Sota, 189, 37]. D gram. czas., ps. kon.
obykli [KS, 124, 5]. D gram.
stanowic sie
III -jo- || -je- ? pol. kon. IV -am, -asz;
rzecz., pol. dekl. z. D etym. ps. *sorm-
ndk. D etym. ps. *s{pravjati (iter. do
*s{praviti); ogsow. czes. spravit przy- ? zach.sow. *srom-; stpol. sromie zli-
gotowac, poradzic, naprawic, uczynic, wosc / sromiezliwy wstydliwy, skrom-
ros. spravit wyprawiac, urzadzac; ny + -osc (/ ps. *-ost}); por. duz.
sprawic, sch. spravljati przygotowy- srom, sromota wstyd, ros. przest.
wac, przyrzadzac; chowac; posyac. sorom, sram wstyd, hanba, bug.
D rozwoj: ps. *s{pravati ? stpol. sram wstyd, scs. sram{ wstyd.
*spravaci ? stpol., srpol. spravac. D rozwoj: w j. pol. nastapi zanik wielu
WD derywatow od rzecz. srom przest.
193 stajac
wstyd, m.in. sromie zliwy, sromiezli- D por. dostac (sie
), dostatek, stado,
wosc, sromocic sie
; wspoczesnie funk- stajac, stan, stawiac, stawic, usta-
cjonuja jeszcze wyrazy sromotny przy- wiac, wstac, wstanie.
WD
noszacy wstyd, hanbe , sromotnie
i srom zewne trzne narzady pciowe stac sie (11) [BZ] D zn. o woli Bozej
samic ssakow. zdarzyc sie , spenic sie
, dokonac sie:
JG I stao sie jest tako. I nazwa Bog
ssad zob. II sad. stworzenie niebem, i sta sie wieczor,
JG a z jutra dzien drugi [BZ, 71, 10]. D gram.
stac (12) [Ksw, Pfl, RsP, RsK, Sota, KS, czas., ps. kon. II -no- || -ne- ? pol.
Tecz, RP, Satyra, Ppu] D zn. 1. zajmo- kon. I -e , -esz; dk. D etym. pie. *sta-;
wac pozycje pionowa, stac na nogach: ps. *stati, *stano stanac, zatrzymac
Stoji na roli w lemiesz klekce [Satyra, sie, podniesc sie; ogsow. stczes.
191, 17]. 2. byc postawionym, umie- stati se zdarzyc sie, czes. stat se
szczonym w jakims miejscu: Bogo- zostac kims; stac sie ; zdarzyc sie,
sawiony maz, jen jest nie szed po strus. statisja, ros. stat stac sie; za-
radzie niemiosciwych, i na drodze czac; zatrzymac; kosztowac, sch. stati,
grzesznych nie sta jest [Pfl I, 17, 1]. scs. stati (rzadkie) (por. ac. stare, lit.
3. byc, przebywac gdzies, znajdowac stoti, stwniem. sten). D rozwoj: ps.
sie
: Ustawiamy, aby rycerz kazdy *stati se ? stpol. *staci se ? stpol.,
alibo prosty panosza pod pewna pod- srpol. stac se
; beznosowkowe sie po
niesiona choragwia na jej stanie sta czas. to cecha regionalna, charakterys-
[KS, 124, 12]. 4. wystepowac na pismie, tyczna dla zabytkow mp.; w tum. BZ
znajdowac sie w ksie dze: Ez Dobko stao sie jest tako odpowiada ac.
nie by gospodarzem, ani w trzymaniu factum est ita.
D por. stac.
dziedziny Dule bianki nigdy, tako jako WD
na przywileju stoji [RsK, 48, 5]. 5. pole-
stado (3) [Ksw] D zn. stan, sposob
gac na czyms: Boc paniami stoji we-
zycia, zewne trzne i wewne trzne wa-
sele,/ Jego jest na swiecie wiele [Sota,
runki zycia: Otbadz, prawi, stada
190, 85]. 6. kosztowac, byc wartym:
grzesznego, pospiej sie w l<epsze
Jako ten skot, czso mi re czy Pre dota, z do>brego [Ksw II, 11, 6]. D gram. rzecz.,
ten sta za szesc grzywien [RsP, 45, 25]. ps. dekl. -o- ? pol. dekl. n. D formy
D gram. czas., ps. kon. IV -jo- || -i- ? tekstowe: (w) stadle Msc. lp. D etym.
pol. kon. III -e , -isz; ndk. D formy ps. *stadlo / *stati stac + *-dlo.
tekstowe: stoje cz. ter. lp. 1. os., stoja D rozwoj: ps. *stadlo ? stpol. stadlo ?
lm. 3. os.; stao cz. przesz. lp. 3. os. srpol. stado; wyraz mia w j. stpol.
r. n., stay lm. 3. os.; jesc staa cz. zarowno ogolne zn. zwiazek, jak
przesz. zoz. lp. 3. os. r. z. D etym. pie. i odcien wyspecjalizowany para zwie-
*st3 -i e- || st3 -i o-; ps. *stojati, *stojo
rzat, samiec z samica; refleksem tego
stac, nie ruszac sie ; ogsow. czes. wasnie uzycia jest zachowany dzis
stat stac, kosztowac, ros. stojat, sch. w j. pol. fraz. stado mazenskie.
stojati, scs. stojati. D rozwoj: ps. *sto- D por. stac.
jati ? stpol. *stojaci ? stpol., srpol. JG
stac; formy niesciagnie te czas. za- stajac (2) [Kgn, Sota] D zn. 1. znajdo-
chowane w cze sci gwar ponocnopol- wac sie
, byc: Pod jimzec domem skot
skich. i osowie sac oni byli pod n<i>m stajali
stan 194
[Kgn II, 37]. 2. byc stawianym: Staje na gac, krzepic, umacniac, bu-
nim piwo i woda [Sota, 188, 9]. D gram. dowac, wprowadzac do stajni; for-
czas., ps. kon. IV -jo- || -je- ? stpol. ma z sie
wysza z uzycia w okresie npol.
kon. II -e , -esz; ndk. D etym. ps. *sta- (w zn. stanac, kwaterowac zachowa-
jati (iter. do *stojati). na w gwarach); od tego stanowisko.
D por. przestajac, przystajac, roz- D por. stan.
WD
stajac, stac.
WD starszy (1) [Sota] w uzyciu rzecz.
stan (1) [KS] D zn. miejsce postoju: wyzszy stanowiskiem od innych, god-
Aby rycerz kazdy alibo prosty panosza niejszy, znaczniejszy, dostojniejszy,
pod pewna podniesiona choragwia na przeozony, zwierzchnik: Tu sie wie
c
jej stanie sta [KS, 124, 12]. D gram. rzecz., starszy poznaja;/ Przy tem sie k stou
ps. dekl. -o- ? pol. dekl. m. D etym. sadzaja [Sota, 189, 59]. D gram. przym.,
ps. *stan{ namiot / *stati + *-n{; odm. zoz. D etym. genetycznie st. wyz-
ogsow. guz. stan stragan, namiot, szy od przym. stary, utworzony za po-
czes. stan namiot, ros. stan oboz, moca przyr. -szy. D rozwoj: starszy
bug. stan(at) stan, oboz. D rozwoj: moze funkcjonowac we wspoczesnej
ps. *stan{ ? stpol. stan ? srpol. stan; polszczyznie zarowno jako przym., jak
w j. stpol. mia wiele zn., z ktorych i rzecz.
D por. stary, starzejszy.
zaniky przede wszystkim konkretne, HK
np. namiot, szaas mysliwski, bu-
stary [Kgn, RP, ZMB] D zn. 1. istniejacy
dynek do przechowywania roznych
w przeszosci, poprzedni, dawny: A
przedmiotow, spichlerz, rozwine y
tako wie c on tamo z siebie stara skore
natomiast zn. przen., por. stan
sie
se<j>mie [Kgn VI, 40, 13]. 2. taki, co
ducha. przezy duzo lat, niemody: Pozauj
D por. stac, stanowic sie .
JG mie stary, mody/ Boc mi przyszy
krwawe gody [ZMB, 180, 5]. D gram.
stanowic sie (1) [KS] D zn. stawac
przym., odm. zoz. D formy tekstowe:
obozem, obrac stanowisko: Niekto-
stary M. lp. r. m., stara B. lp. r. z., stare
rzy z naszych slachcicow, gdy na
B. lm. r. n. D etym. pie. *sta-ro- (z rdze-
grodziech przeciw nieprzyjacielom by-
niem *sta- stac) prawdopodobnie
waja poozeni (...) ni pod czyja chorag- stay, silny, mocny ? be dacy w peni
wia z naszej wojski stanowic sie obykli si, krzepki ? niemody, stary ? ps.
[KS, 124, 6]. D gram. czas., ps. kon. IV *star{(j}); ogsow. duz., guz. stary,
-jo- || -i- ? pol. kon. III -e
, -isz; ndk. czes., sc. stary, ros. staryj, bug. star,
D etym. czas. zwr. od stanowic (/ ps. scs. star{.
*stanoviti / rzecz. *stan{ (pierwotnie D por. starszy, starzejszy.
temat na -u-) miejsce postoju; stanie; HK
to, co stoi), por. ros. stanovtsja starzejszy (1) [ZB] w uzyciu rzecz.
stawac (sie ), czes. stanovat miesz- wyzszy stanowiskiem od innych, god-
kac w namiocie, obozowac, sch. niejszy, znaczniejszy, dostojniejszy,
stanovati mieszkac, kwaterowac. przeozony, zwierzchnik: Teda uz-
D rozwoj: ps. *stanoviti ? stpol. *sta- rzewszy to ci isci owcy, jeli od nich
novici ? stpol., srpol. stanovic; wyraz i powiedzie<l>i swemu starzejszemu,
w j. stpol. poswiadczony w zn. mocno jenze przyczyniw wiecej panostwa i po-
osadzac, powstrzymywac, powscia- sa je ku swie
temu Bazeju [ZB I, 31, 2].
195 sto
D gram. przym., odm. zoz. D etym. ge- kac, sc. stukat, sowen. stokati
ste
netycznie st. wyzszy od przym. stary, je
czec, stekac, narzekac, zalic sie
.
utworzony za pomoca przyr. -ejszy. D rozwoj: zach.sow. *stokati ? stpol.
D rozwoj: forma z sufiksem -ejszy, kaci ? stpol., srpol. ste
*sta kac; w XVI
oboczna w stpol. do starszy, zanika, i XVII w. wyraz ste k by uwazany za
dzis tylko starszy. reg. mazowiecki.
D por. stary, starszy. D por. ste knac.
HK WD
stawiac (1) [Sota] D zn. kasc, umie- steknac (1) [RP] D zn. wydac je
kliwy
szczac: Lepsze misy przeden stawia gos, gucho jeknac: [Mistrz] Grozno
gram. czas., ps. kon. III
[Sota, 189, 38]. D sie
tego przele kna,/ Pad na ziemie ,
-jo- || -je- ? pol. kon. IV -am, -asz; kna [RP, 196, 46]. D gram. czas.,
eze ste
ndk. D etym. ps. *stavjati (iter. do ps. kon. II -no- || -ne- ? pol. kon. I -e
,
*staviti powodowac, ze cos stoi, -esz; dk. D etym. ps. *stoknoti (jed-
czas. kauz. od *stojati); ogsow. ukr. nokr. do *stokati).
stavljaty, sch. stavljati, scs. stavlati D zob. stekac.
~ WD
(por. lit. stovinti postawic). D rozwoj:
zach.sow. *stavati ? stpol. *stavaci ? stepic (3) [Ksw] D zn. zstapic, opuscic
stpol., srpol. stavac. sie
: Anje, prawi, swie ty stapi do
D por. stac, stawic sie . Galaa ku synom izraelskim [Ksw I, 10,
WD 19]. D gram. czas., ps. kon. IV -jo- || -i-
stawic sie (1) [RP] D zn. przybyc ? stpol. kon. III -e , -isz; dk. D formy
osobiscie, zgosic sie : Kogokoli tekstowe: sta piw im. cz. przesz. czynny I
smierc udusi,/ Kazdy w jej szkole byc M. lp. r. m., odm. prosta. D etym. pie.
musi;/ Dziwno sie swym zakom stawi,/ *ste(m)p-; ps. *stopiti postawic noge ,
Kazdego zywota zbawi [RP, 195, 15]. zrobic krok, stapnac; ogsow. czes.
D gram. czas., ps. kon. IV -jo- || -i- przest. stoupit wstapic, ros. stupt
? pol. kon. III -e , -isz; dk. D etym. ps. postawic noge , stapnac, wejsc, sch.
*staviti se
; ogsow. czes. stavit se, ukr. stupiti, scs. stopiti isc, kroczyc (por.
stavytysja, serb. arch. staviti se. D roz- grec. stepro depcze , lit. stapytis
woj: ps. *staviti se
? stpol. *stavici se
stac, stwniem. stampfon). D rozwoj:
? stpol., srpol. stavic se; dzis forma ps. *stopiti ? stpol. *sta pici ? stpol.
nacechowana urz., ksiazk. ste
pic ? srpol. stopic (zmiana e na o
D por. stawiac sie . pod wpywem form sta pie , sta
pisz);
WD czas. podst. zachowany tez w formach
stapiw zob. stepic. przedr.: wsta pic, zsta
pic, przesta pic.
WD WD
stekac (1) [RP] D zn. jeczec, wydawac sto (1) [Ksw] D zn. licz. gowny, od-
je
kliwy gos (pod wpywem strachu): powiadajacy liczbie 100: Zstapiw,
Czemu sie tako barzo le kasz,/ Wrzeko- prawi, anje Bozy w zaste py pogan-
mos zdrow, a <w>zdy ste kasz! [RP, 196, skiego <krola, pobi jesc> we zborze
50]. D gram. czas., ps. kon. III -jo- || - asyrskiem, to je poganskiem sto tysie cy
je- ? pol. kon. IV -am, -asz; ndk. cy i pie
<...ty>sie c tysiecy luda pogan-
D etym. ps. *stokati (za pomoca przyr. skiego [Ksw I, 10, 9]. D etym. pie. *kmtom
-k- od czas. stonati); zach.sow. / *dekm-t-o-m (= 10 dziesiatek); ps.
i sowen. czes. dial. stukat narzekac,
*s{to rzecz. r. n. dekl. -o-, zachowu-
stodoa 196
jacy peny wzorzec odmiany w trzech sanitarne, stad bierze poczatek wspo-
liczbach; ogsow. czes., sc., duz., czesna tresc wyrazu wyproznienie,
guz., br., ros., ukr., bug. sto, scs. s{to; jeszcze w XVIII w. wyste pujaca obocz-
pie *k w je zykach centralnych (sate- nie ze zn. wyjsciowym.
mowych) ulego spirantyzacji i przesu- D por. sto.
nieciu ku przodowi jamy ustnej (por. JG
~
awest. sat3 m, stind. satam, lit. si mtas, sto (9) [Sota, LA] D zn. mebel, ska-
ot. simts), a w je zykach kentumowych dajacy sie z blatu opartego na nogach,
przeszo w k por. ac. centum (wyma- suzacy do spozywania na nim posi-
wiane pierwotnie jako kentum), grec. kow, pisania, stawiania roznych przed-
hekaton, toch. kant. D rozwoj: w j. pol. miotow: <G>ospodnie, da mi to wie-
neutralizacja kategorii liczby oraz dziec,/ Bych mog o tem cso powie-
zmiana koncowek fleksyjnych pod dziec,/ O chlebowem stole [Sota, 188, 3].
wpywem liczebnika dwa; dawna od- D gram. rzecz., ps. dekl. -o- ? pol.
miana pozostaa w formach podstawo- dekl. m. D formy tekstowe: sto M. lp.,
wych liczebnikow dwiescie, trzysta, stou C. lp., sto B. lp., stoem N. lp.,
czterysta oraz pie cset dziewie
cset. stoy B. lm. D etym. ps. *stol{; etym.
AK niejasna: wywodzony z pie. rdzenia
stodoa (1) [Sota] D zn. budynek *stel-, por. pol. scielic, sac / ps.
gospodarski do przechowywania zbo- *st}lati (zatem pierw. sto to deseczka
za, siana itp.: Zgarnie na sie wszystko na ziemi poscielona) lub z pie. *sta-,
pole,/ Cso w sto<do>le i w tobole [Sota, por. pol. stac / ps. *stati; ogsow.
188, 5]. D gram. rzecz., pol. dekl. z. czes. stul, ukr. stil, bug. stol, scs. stol{.
D etym. zap. czes. stodola / stwniem. D rozwoj: stpol. sto ? srpol. sto.
stadal chlew; por. z pol. w ros. D por. posac, stac, stolec.
stodola, br. stodola, ukr. stodola. JG
JG strach (1) [Pfl] D zn. niepokoj wy-
stolec (2) [Pfl, Ppu] D zn. wadza, woany przez niebezpieczenstwo lub
panowanie, wysoka godnosc, dosto- rzecz nieznana, ktora sie wydaje groz-
jenstwo: Bogosawiony maz, jen jest na; le k, obawa: Suzycie Bogu w stra-
nie szed po radzie niemiosciwych i na sze, i wiesielcie sie jemu se drzenim [Pfl
drodze grzesznych nie sta jest, i na II, 17, 11]. D gram. rzecz., ps. dekl. -o- ?
stolcu nagego spadnienia nie siedzia pol. dekl. m. D etym. ps. *straX { / od
jest [Pfl I, 17, 1]. D gram. rzecz., ps. dekl. czas. *straX ati; ogsow. czes. strach,
-jo- ? pol. dekl. m. D etym. ps. ros. strach, bug. strach, scs. strach{.
*stol}c} / *stol{ + *-}c} (/ przed D rozwoj: ps. *straX { ? stpol. straX ;
III palat. ps. *-}k{); por. czes. stolec w formie Msc. lp. (w) strasze pierw.
may sto, ukr. stilec stoek, cs. konc. -e (/ ps. *-e), powodujaca II
stolec{ siedzenie, krzeso, tron. palat. ps. spg. ch; od XVI w. zasta-
D rozwoj: ps. *stol}c} ? stpol. stolec piona przez konc. -u z dekl. u-tema-
? srpol. stolec; stolec to pierw. zdrob- towej.
nienie may sto, a naste pnie fotel, D por. ustraszenie.
krzeso krolewskie, tron i przen. wa- JG
dza, godnosc krolewska; wyraz peni strona (2) [Kgn, RP] D zn. 1. bok, po-
takze funkcje eufemistyczna: okresla wierzchnia czegos, wyznaczana z okres-
krzeso instalowane jako urzadzenie lonego punktu patrzenia mowiacego:
197 styskowac
Ze wszech stron skarada postawa [RP, D por. II stworzenie, stworzyc.
JG
196, 40]. 2. kraj, ziemia: Izci wasz
pan, toc jest nasz miy Kryst, s dalekich II stworzenie (10) [BZ] D zn. pod-
ci stron on przydziec on k wam [Kgn II, pora, sklepienie niebieskie, niebo:
35, 8]. D gram. rzecz., ps. dekl. -a- ? Lepak rzecze Bog: Badz stworzenie
pol. dekl. z. D etym. ps. *storna ? wposrzod wod [BZ, 71, 7]. D gram. rzecz.,
zach.ps. *strona; ogsow. czes. ps. dekl. -jo- ? pol. dekl. n. D formy
strana, ros. storona, bug. strana, scs. tekstowe: stworzenie B. lp., stworzenim
strana. D rozwoj: w tekstach doby N. lp., (w) stworzeniu Msc. lp. D etym.
stpol. wyraz wyste powa takze w po- replika semantyczna czes. stvorzenie /
staci struna z podwyzszona artykulacja czes. stwrzenie / ac. firmamentum
o ? u. (/ ac. firmare utwierdzac).
JG
JG
stroza (1) [KS] D zn. warta, straz,
stworzono zob. stworzyc.
WD
obrona: Na ten koniec a k temu
stworzyc (7) [BZ] D zn. o dziaaniu
koncu, aby puszek, cwirdzy alibo wo-
1. Osoby Trojcy Sw. powoac do
jennej strozej sie uwiarowali i obrony
istnienia, do zycia, dac czemus pocza-
[KS, 124, 8]. D gram. rzecz., ps. dekl.
tek: Na poczatce Bog stworzy niebo
-a- ? pol. dekl. z. D etym. ps. *storza i ziemie [BZ, 71, 2]. I rzek Bog: Badz
(/ przed jotacyzacja g *storgja) ? swiato. I stworzono swiatosc [BZ, 71, 4].
zach.sow. *stroza; ogsow. czes. D gram. czas., ps. kon. IV -jo- || -i- ?
straz, ros. storoza, bug. straza, sch. pol. kon. III -e , -isz; dk. D formy
straza. D rozwoj: zach.sow. *stroza ? tekstowe: by stworzy cz. zaprzesz. lp.
stpol., srpol. stroza; postac straza || 3. os. D etym. ps. *s{tvoriti (/ czas.
straz jest bohemizmem; pojawia sie juz *tvoriti); ogsow. czes. stvorit, strus.
w okresie stpol., ale cze stsza staje sie s{tvoriti, sch. stvoriti, scs. s{tvoriti; w od-
dopiero w XVI w., wypierajac forme niesieniu do rel. widoczny wpyw czeski
stroza, w II po. XVI w. juz reliktowa (wyrazna zgodnosc ze scs.). D rozwoj:
(dzis dial.); wyjatkowo w XVI w. po- ps. *s{tvoriti ? stpol. *stvorici ?
jawia sie straz takze w zn. stroz. stpol., srpol. stvoryc; od tego stwor;
JG
rzeczownikowe formy M. lp. r. n. im.
I stworzenie (5) [BZ] D zn. to, co cz. przesz. biernego przeksztaciy sie
zostao powoane do istnienia, czo- po zaniku sowa posikowego w kon-
wiek, zwierze : Opie
c rzek Bog: wy- strukcjach typu jest || byo stworzono
wiedz ziemia stworzenie zywe w swem w bezosobowe formy orzeczeniowe
porodzie, dobytek, robaki i zwierz (stworzono), ktore w XVII w. nabray
ziemski jich podle podobienstwa [BZ, zn. czynnego.
71, 36]. D gram. rzecz., ps. dekl. -jo- ? D por. tworzec.
pol. dekl. n. D formy tekstowe: stwo- WD
rzeniu C. lp. D etym. ps. *s{tvoren}je styskowac (3) [Ksw] D zn. wyrazac
/ *s{-tvoriti (/ od ps. *tvoriti niezadowolenie, uskarzac sie , narze-
tworzyc) + *-en}je; ogsow. guz. kac, utyskiwac: A trzecie idzie tobie
stvorina, ukr. sotvornnja, bug. satvo- ubogi, izby ty w ubostwie nie stysko-
renie. D rozwoj: ps. *s{tvoren}je ? wa [Ksw IV, 13, 22]. D gram. czas., pol.
stpol. stvorene ? srpol. stvorene || kon. II -e
, -esz; ndk. D etym. iter. do
stvoreni. czas. styskac wyrazac niezadowolenie,
suchosc 198
uskarzac sie , narzekac; wyraz znany swoj B. lp. r. m., swym N. lp. r. m., n.,
i innym j. sow. czes. styskat si utys- swojem Msc. lp. r. m., n., swem Msc. lp.
, guz. styskac so, duz.
kiwac, zalic sie r. n., swojim Msc. lp. r. m., n., swojich
styskas se; w j. pol. nie zachowa sie D. lm. r. m., swym C. lm. r. m., swe B.
czas. podst. *tyskac (/ ps. *tyskati); lm. r. m., swojimi, swymi N. lm. r. m.,
rdzenne -y- wymienia sie z -e- w stpol. swe B. lp. r. n., swe D. lp. r. z., swoje
B.
teskny, tesknic (*-tysk- || *-t{sk-). lp. r. z. swoja
, swa
N. lp. r. z. D etym.
D rozwoj: wyraz wyszed z uzycia, od pie. *su-; ps. *svoj} / rdzen pie. *su-
XVIII w. w tym samym znaczeniu + *o- tematyczne + suf. dzierzawczy
utyskiwac. *j}; ogsow. sc. svoj, ros. svoj, bug.
D por. tesknosc, tesnica. svoj, scs. svoj}. D rozwoj: ps. *svoj},
WD
*svoja, *svoje ? stpol. svoj, svoja, svoje
suchosc (2) [BZ] D zn. suchy teren, ? srpol. svoj, svoja, svoje; w przyp.
lad: Wezrza lepak Bog i rzek: Zgro- zaleznych oprocz form penych (swo-
madzcie sie wody, jez to pod niebem jego, swojem) formy sciagnie te (swego,
sa, w miasto jedno, a ukaz sie
suchosc. swemu, swym, swem, swym, swe, swymi,
A stao sie jest tako. I nazwa Bog swej, swa ) w wyniku kontrakcji, ktora
suchosc ziemia [BZ, 71, 13]. D gram. dokonaa sie na znacznym obszarze
rzecz., ps. dekl. -i- ? pol. dekl. z.
Sowianszczyzny; D. lp. r. m. wyste puje
D etym. ps. *suX ost} / *suX { suchy
w funkcji B. lp. r. m., jesli odnosi sie
do
+ *-ost}; ogsow. czes. suchost, ros.
rzecz. zyw.; Msc. lp. r. m. i n. ma konc.
suchost, bug. suchost, scs. suchost}
-em do XV w. (swojem, swem); od XV/
posucha. D rozwoj: ps. *suX ost} ?
XVI w. z przyczyn fonetycznych za-
stpol. suX osc.
JG czyna sie w Msc. pojawiac konc. N.
swe (1) [RsP] D zn. zaim. swoj w uzy- -im, -ym (swojim); reforma ortogra-
ciu rzecz. to, co jest wasnoscia pod- ficzna z 1936 r. wprowadza jedna
miotu, stanowi jego wasnosc: Jako konc. -im, -ym w obu przyp. i rodza-
Wawrzyniec pobra na swem zyto, a nie jach; juz w najstarszych zabytkach w D.
na Mirosawinie [RsP, 45, 26]. lp. r. z. (swe, swej) obok pierw. konc.
D por. swoj. stpol. -e ? srpol. -e (/ ps. *-eje)
JG wystepuje konc. C., Msc. lp. r. z. -ej (/
swoj (52) [Ksw, Pfl, RsP, RsK, Kgn, ps. *-eji).
Sota, Park, KS, ZB, BZ, LA, ZMB, Tecz, D por. swe.
JG
RP, Ppu] D zn. zaim. przymiotny, dzier-
zawczy, rodzajowy: D zn. 1. jego, syn (20) [B, Ksw, Pfl, ZB, LA, ZMB, Tecz,
jej: Co Mikoaj rani Wostowego Ppu] D zn. 1. dziecko pci me skiej
<si>estrzynca, to ji rani na swe dzie- w stosunku do wasnych rodzicow:
dzinie [RsP, 45, 46]. 2. moj: Abych ci Osobnie jedna niewiasta syna swego
sie ukazaa,/ Wszytke swa moc wzja- k niemu przyniosa, jemuz synowi kosc
wia [RP, 196, 54]. 3. twoj: Prosi za to rybia w gardle uwie za [ZB II, 31. 11].
twej miosci,/ Udziel nam wszem swej 2. czonek tej samej grupy ludzi uzna-
radosci [Sota, 190, 114]. 4. wasz: Pana wanej za wspolnote : Anje, prawi,
swego, wielkiego choragiewnego,/ Za- swie
ty stapi do Galaa ku synom
biliscie, chopi [Tecz, 193, 2]. D formy izraelskim [Ksw I, 10, 19]. D gram. rzecz.,
tekstowe: swojego D. lp. r. m., swego ps. dekl. -u- ? pol. dekl. m. D formy
D. lp. r. m., n., swemu C. lp. r. m., n., tekstowe: syn M. lp., syna D. lp., synem
199 szesc
N. lp., synu W. lp., synowie W. lm. szestrok (1) [RsP] D zn. szescioletni
D etym. pie. *sunus od czas. pie. *su (o zwierze ciu): Jakosm Andrzejewi
rodzic; zn. strukturalne rodzony; nie wypawi zrzebca szestroka cha-
ps. syn{; ogsow. czes. syn, ros. syn, ziebna rzecza ani go uzytka mam [RsP,
bug. sin, scs. syn{. D rozwoj: ps. syn{ 45, 37]. D gram. przym., odm. prosta.
? stpol. syn ? srpol. syn. D etym. stpol. szestrok / szesc (/ ps.
D por. synek. *sest}) + rok (/ *rok{). D rozwoj:
JG
wyraz poparty w j. stpol. tylko jednym,
synek (4) [Kgn, ZMB] D zn. zdr. od powyzszym cytatem, co moze wskazy-
syn: Synku miy i wybrany,/ Rozdziel wac na to, ze mamy do czynienia
z matka swoja rany [ZMB, 180, 14]. z indywidualizmem lub okazjonaliz-
D gram. rzecz., ps. dekl. -o- ? pol. mem.
dekl. m. D formy tekstowe: synka B. lp. D por. szesc, rok.
D etym. ps. *syn{k{ / *syn{ + *-{k{; JG
ogsow. czes. synek, ukr. synok, szescioro (1) [RsK] D zn. licz. zbioro-
bug. since, scs. syn{k{. D rozwoj: ps. wy, odpowiadajacy liczbie szesc: Jako
*syn{k{ ? stpol. synek. wiaza za trzydziesci grzywien rzeczy
D por. syn. i szescioro skota [RsK, 48, 23]. D etym.
JG
pierwotny, zroznicowany rodzajowo
szczepic przymiotnik w odm. prostej; pochodny
szczepiono (2) [Pfl, Ppu] D zn. posa- od rzecz. (potem licz.) szesc; ps. *ses-
dzone; takze uszlachetnione drzewo: ter{, -a, -o; ogsow. czes. sestero, ros.
A bedzie jako drzewo, jez szczepiono sestero, scs. sestero. D rozwoj: w j. pol.
jest podug ciekacych wod, jez owoc zachowanie tylko dawnej formy r. n.,
swoj da w czas swoj [Ppu I, 52, 3]. D gram. neutralizacja kategorii rodzaju i licz-
im. cz. przesz. bierny, odm. prosta. by oraz cze sciowa zmiana pierwotnej
D etym. od czas. szczepic; pie. *(s)kep-;
skadni zgody na poswiadczona juz
ps. *scepiti || *scepati upac, rozszcze- w powyzszym cytacie skadnie rzadu.
piac ? rozszczepiac drzewko, by je D por. szesc.
uszlachetnic przez wozenie zaszczepki AK
w rozszczepienie; ogsow. czes. ste- szesc (3) [RsP, Tecz] D zn. licz. gow-
pit rozszczepiac, rozdzielac, ros. sce- ny, odpowiadajacy liczbie 6: Jako ten
pat upac (na szczapy), ukr. scepy- skot, czso mi re czy Pre dota, ten sta
ty szczepic, sch. cijepiti (por. ot. za szesc grzywien [RsP, 45, 25]. Juz ci jich
skepele szczep, grec. skeparnos sie- sze<s>c sieczono, jeszcze na tem mao
kiera). D rozwoj: ps. *scepiti ? stpol. [Tecz, 194, 19]. D formy tekstowe: przed
*scepici ? stpol., srpol. scepic; zn. med. sze(s)cia niedziel N. z dawna koncowka
nowe, pojawia sie w 2. poowie XVIII w.
i skadnia z rzecz. D etym. pie. *sueks ||
(najpierw w zwrocie szczepic ospe ); for-
*seks || *kseks; ps. *sest} zawiera ten
my odm. prostej tego im. (M. lp. r. n.)
sam rdzen, ale bezposrednio pochodzi
w j. srpol. wystepuja tez we wtornej
od ps. licz. porz. *sest{(j}) i jest po-
funkcji nieos. form czas.
WD czatkowo rzecz. abstrakcyjnym r. z.
szczepiono zob. szczepic. dawnej dekl. -i-; ogsow. czes., sc.
WD sest, ros. sest, scs. sest} (por. stind. sat,
szedw zob. ic. ac. sex, grec. heks, goc. saihs, niem.
WD sechs, lit. s~estas). D rozwoj: w j. pol. we
szkoda 200
fleksji wpyw odm. licz. dwa oraz wy- n<u>je, a o ciaoc on niczs nie dba [Kgn
tworzenie kategorii mos. (w przyto- VI, 40, 7]. 2. czcic, powazac, miowac:
czonym kontekscie jeszcze jich szesc Alec nawie ce swiety Bartomiej jest on
szesciu ich), zas w skadni z rzecz. to by czyni, izec on swe gowy, toc jest
dawna dopeniaczowa rekcja zachowa- mie<g>o Krysta jest by szonowa [Kgn
na tylko w M., D., B. i W., natomiast VI, 40, 10]. D gram. czas., pol. kon. II -e
,
w C., N. i Msc. nowa skadnia zgody. -esz; ndk. D etym. zap. stwniem. lub
D por. szestrok, szescioro, szosty. srwniem. schonen traktowac kogos,
AK
cos, poste powac z kims, szanowac
szkoda (5) [RsP, RsK, RP] D zn. utrata kogos, miec wzglad na kogos, na cos,
wartosci materialnej lub moralnej, prawdopodobnie za posrednictwem
ubytek wartosci mienia, strata, uszczer-
czeskim (stczes. sanovati || sonovati).
bek: Jako Wociech uczyni Janowi za
D rozwoj: w j. stpol. forma oboczna do
dziesie c g<rzywien> szkody, potem
szanowac byo szonowac; zachowaa
jako zapowiedzian [RsP, 45, 27]. D gram.
sie w polszczyznie tylko forma pierw-
rzecz., pol. dekl. z. D etym. zap.
sza (podobnie jak w czeskim).
stwniem. scado (dzis niem. Schade WD
szkoda); guz. skoda, czes. skoda, szosty (1) [BZ] D zn. wyste
pujacy
br. skoda, ukr. skoda.
w kolejnosci po piatym: I stao sie
D por. szkodzic.
JG z wieczora a z jutra, dzien szosty [BZ, 72,
57]. D gram. licz. porz. w odm. zozonej.
szkodzic (1) [Sota] D zn. powodowac
strate , przynosic uszczerbek, krzyw- D etym. w j. pie. licz. porz. utworzony
dzic: I toc sa zli, cso jim szkodza sufiksem typowym dla licz. porz. pie.
[Sota, 190, 89]. D gram. czas., pol. kon. III
*-to- od licz. gownego *sueks || *seks
-e
, -isz; ndk. D etym. od rzecz. szkoda; || *kseks szesc; ps. *sest{(j}) z tym
niewykluczone, ze w j. pol. zap. czes. samym przyrostkiem licz. porz. ps.
(por. stczes. skoditi). *-t{ (/ pie. *-to-), ale struktura licz.
D por. szkoda. gownego *sest} wskazuje na inny
WD kierunek motywacji, od licz. porz. do
szkoa (2) [RP] D zn. instytucja, w kto- gownego; ogsow. czes. sesty, ros.
rej sie uczy; tu: przen. nauka, po- sestoj, bug. sesti, scs. sest} (por. ac.
uczenie: Nie boj sie dzis mojej szkoy/ sextus, grec. hektos, lit. s~ estas, niem.
Nie dam ci czysc epistoy [RP, 198, 87]. sechste).
D gram. rzecz., pol. dekl. z. D etym. zap. D por. szesc.
AK
stwniem. scuola (dzis niem. Schule) /
ac. schola || scola (/ grec. schole szukac
wolny, swobodny czas, zabawianie szukaje (1) [Sota] D zn. szukajac:
sie rozmowa, dysputa, posiedzenie Siega w mise prze drugiego,/ Szukaje
naukowe, szkoa); ogsow. czes. kesa lubego [Sota, 189, 33]. D gram. im. cz.
skola, ukr. skola, ros. skola, sowen. ter. czynny, odm. prosta. D etym. od czas
sola. szukac; prawdopodobnie zapozyczenie
JG ze stsaks. sokian (por. tez srwniem.
szonowac (2) [Kgn] D zn. 1. ochraniac, souchen, niem. suchen); byc moze wyraz
oszczedzac: Iz ci na pirzwe waz te
to rodzimy od ps. *sukati powodowac
madrosc ma, ize gdyz ji chca zabic, szmer, szelest, szum (por. ros. sukat
tedyc wiec on swa gowe kryje i szo- szeptac, ukr. sukaty szeptac, szem-
201 slepy
rac, chorw. dial. czak. sukat zachecac, we stpol. sl- ? srpol. szl-; przym.
poduszczac do czegos). D rozwoj: wyraz szlachetny, poczatkowo zwiazany ze
szukac zastapi wczesniejsze *iskac (kto- szlachta, odnoszacy sie, nalezacy do
re pierwotnie znaczyo szukac i zawe- szlachty, straci to znaczenie, zyska
zio zn. do szukac pasozytow); z od- natomiast znaczenie przenosne po-
miany prostej im. cz. ter. czynnego stepujacy chwalebnie, prawy, godny
przetrwaa do dzisiaj tylko forma szuka- czci i uznania; znaczenie relacyjne
jac (dawny B. lp. r. m.), ktora prze- wyraza dzis przym. szlachecki.
ksztacia sie w j. srpol. w im. przysow. D por. slachcic.
HK
wspo., w wypowiedzeniach wyraza czyn-
nosc wspoczesna z czynnoscia zd. nad- slachcic (1) [KS] D zn. czowiek na-
rzednego. lezacy do wyzszej warstwy spoecznej,
WD szlachty, wywodzacej sie ze stanu
szukaje zob. szukac. rycerskiego w spoeczenstwie feudal-
WD nym: Niektorzy z naszych slachcicow,
szyrmica (1) [KS] D zn. bitwa, po- gdy na grodziech przeciw nieprzyja-
tyczka: Izby w przypadzeniu potrze- cielom bywaja poozeni, odrzuciwszy
bizny bojowania a szyrmice z nieprzy- wszystke sromie zliwosc z namniejsza
jacielmi umia miestce wziac pewne ku druznoscia nasladujac, ni pod czyja
obronie swej choragwie [KS, 124, 13]. choragwia z naszej wojski stanowic sie
D gram. rzecz., pol. dekl. z. D etym. obykli [KS, 124, 3]. D gram. rzecz., pol.
derywat utworzony suf. -ica od czas. dekl. m. D etym. zap. czes. slechta /
szyrmowac (/ zap. niem. schirmen stniem. slahta (dzis niem. Geschlecht
fechtowac, wyprawiac paraty, tj. sztu- rod, pokolenie); por. duz. slachta,
ki szermierskie). D rozwoj: dzis ten sc. slachta, z pol. ros. slachta o pol-
sam rdzen w wyrazach szermowac, skiej szlachcie. D rozwoj: notowany
szermierka, szermierz, szermierczy. w pol. od XIV w., takze w postaci
JG slachta (niem. s i sch zaste powane
w pol. przez sz lub s, dodatkowo
wieni byli [ZB I, 31, 16]. 2. przen. po- pol. dekl. m. D etym. ps. *smeX {;
zbawiony zdolnosci rozrozniania mie - ogsow. czes. smich, ros. smech, bug.
dzy dobrem a zem, nierozumny: smjach, scs. smech{. D rozwoj: ps.
Slepy, bo na be dace dobro nie glada *smeX { ? stpol. smeX ? srpol. smeX
[Ksw II, 11, 19]. D gram. przym., odm. zoz. || smiX ; obecnie podst. zn. smianie
D formy tekstowe: slepego D. lp. r. m. sie
wyste puje obok zn. z powyzszego
D etym. ps. *slep{(j}) (moze spokrew- cytatu; fraz. pusty smiech smiech zy-
niony z lit. slepti i ot. slepet ukrywac, wioowy, beztroski, cos jest smiechu
chowac); ogsow. czes. i sc. slepy, warte cos jest mao wazne, komus
ros. slep, slepoj, sch. sljep, scs. slep{. jest nie do smiechu ktos ma kopoty,
D rozwoj: upodobnienie pod wzgle dem zmartwienia.
JG
mie kkosci: sl- ? sl-.
HK smierc, smirc (4) [Kgn, RP] D zn.
slubic (3) [RsP, List] D zn. obiecac, 1. skonczenie zycia, zgon: Coz ci
przyrzec, zobowiazac sie : Jako Janek on was ma swa smiercia odkupic [Kgn II,
slubi Biejatce dac rucha za dziesie c 35, 16]. 2. uosobienie smierci: By
grzywien [RsP, 45, 36]. D gram. czas., ps. uzrza smierc w jej postawie [RP, 196,
kon. IV -jo- || -i- ? stpol. kon. III -e , 22]. D gram. rzecz., ps. dekl. -i- ? pol.
-isz; dk. D formy tekstowe: slubia cz. dekl. z. D formy tekstowe: smierc M.
przesz. lp. 3. os. r. z. D etym. ps. lp., smirci D. lp. D etym. pie. sumr ti
*s{ljubiti (/ *ljubiti), por. stczes. rzecz. zozony; prefiks *su- o zn.
slbiti || slubiti, czes. slbit, sc. slubit, dobry, szcze sliwy, *mr t- koniec zy-
strus. s{ljubiti umowic sie (por. tez cia; pierwotne zn. pie. wyrazu to
niem. -loben w geloben slubowac, dobra, szczesliwa smierc, tj. smierc
hol. lowen). D rozwoj: zach.sow. *s{lu- naturalna przeciwstawiana smierci na-
biti ? stpol. *slubici ? stpol., srpol. gej ? ps. *s{mrt}; pie. rdzen wy-
slubic; w j. stpol. tez w zn. zaslubic; ste
powa w apofonicznej postaci
wyraz wyszed z uzycia; dzis tylko obocznej *mer- || *mor- ||*mr - (por.
slubowac. m.in. umrzec, martwy, umorzyc, uma-
D por. slubowac. rzac, zmora); ogsow. czes. smrt, ros.
WD smert, bug. smart, scs. s{mr t}
~
slubowac (1) [List] D zn. obiecywac, (s{mr{t}) (por. lit. mirts, ot. mi rte ||
przyrzekac, zobowiazywac sie , przysie
- mirte || mrte, ac. mors, mortis, awest.
gac: A ja takie slubuje twej miosci m3 r3 tay). D rozwoj: ps. s{mrt} ?
nie zapominac [List, 115, 7]. D gram. czas., stpol. *smirt ? stpol. smirc || smirzc
, -esz; ndk. D etym. iter.
pol. kon. II -e || smerc || smerzc ? srpol. smirc
do slubic; por. stczes. slubovati || (rzad.) || smierc.
slibovati, czes. slibovat, strus. s{ljubo- D por. umrzec, umary.
vati (w tekscie z polonizmami). IW-G
D por. slubic. smierny (7) [Ksw] D zn. 1. pokorny,
WD cierpliwy, agodny: A trzecie jidzie
smiech (2) [Pfl, Ppu] D zn. nasmie- tobie krol smierny na to, izby ty nie
wanie sie , drwiny z kogos: Jen prze- buja [Ksw IV, 13, 35]. 2. bedacy wyra-
bywa na niebiesiech, posmieje sie jim, zem czyjejs pokory i agodnosci: Toc
i Gospodzin zwala smiech w nich [Pfl II, wiem wielikie <ubostwo krola> tako
17, 4]. D gram. rzecz., ps. dekl. -o- ? czsnego, iz jesc tako smierne przyszcie
203 swiadek
i tako smierne narodzenie Syna Boze- smirc zob. smierc.
go [Ksw IV, 13, 31]. D gram. przym., odm. IW-G
swiat (7) [B, Kgn, BZ, Sota] D zn. naste pnej goski bezdzwie cznej (swat-
ziemia jako miejsce przebywania ludzi cz = swiatcze ), 2) upodobnienie pod
wraz ze wszystkim, co sie na niej znaj- wzgle dem miejsca artykulacji t (ze bo-
duje, takze otaczajacy ja wszechswiat: wa) ? c (dziasowa) (szwaczczimi =
Kakocby oni na te<m> to swiecie swiaczczymy), 3) uproszczenie grupy
miedzy krzescijany bydlic mieli [Kgn VI, cc ? c (szwaczimi = swiaczymy) lub jej
40, 3]. D gram. rzecz., ps. dekl. -o- ? rozpodobnienie (dysymilacja) ? cs
pol. dekl. m. D formy tekstowe: swiatu (swaczszymi = swiaczszymi); w nagosie
C. lp., swiat B. lp., swiecie Msc. lp. sv- ? sv-; zn. czynic komus cos now-
D etym. pie. *kuoi t- (|| *kuei t-||*kuit-)
sze; fraz. swiadczyc sobie grzecznosci.
cos swiecacego; ps. *svitti ? *svisti, D por. swiadek.
WD
ps. *svet-{ pierw. swiato, wtornie
uniwersum; ogsow. czes. svet, swiato (5) [BZ] D zn. 1. jasnosc,
ros. svet, swiat, swiato, bug. svjat blask: I rzek Bog: Badz swiato [Bz,
swiat, scs. svet{ swiato, swiatosc 71, 4]. 2. zrodo swiata: I uczyni
(por. lit. svi~
esti swiecic, stind. svetas dwie swiecy wielicy: swiato wie csze,
jasny, biay, awest. spaeta biay, aby dniu swiecio, a swiato mniejsze,
goc. hveits, niem. weiss biay). D roz- aby nocy swiecio [BZ, 71, 24-25]. D gram.
woj: stpol. svat ? srpol. svat || sf at; rzecz., zsubstantywizowany przym. ps.
w j. stpol. wyraz wystepowa w zn. dekl. -o- ? pol. rzecz. dekl. n. D formy
swit (nawiazujacym do zn. pierw.) tekstowe: swiata M. lm. D etym. ps.
oraz przen. ludzkosc. *svet{lo zsubstantywizowana forma
D por. oswiecic, swiato, swieca, M. lp. r. n. przym. ps. *svet{l-{
swiecic. byszczacy, jasny, swiecacy / ps.
IW-G *svet{ lub ps. *svetiti; ogsow. czes.
swiatczyc, swiaczyc, swiaczczyc, svetlo, sc. svetlo, ukr. svtlo, mac.
swiaczszyc (16) [RsP, RsK] D zn. ska- svetlo, serb. svetlo swiato. D rozwoj:
dac zeznania w sadzie, wyste powac stpol. svato ? srpol. svato || sf ato.
w charakterze swiadka: Jako to swiat- D por. swiat, swiatosc, swieca.
IW-G
cze, jako Je drzej jest nasz brat, nasz
klejnotnik i z naszej krwie wyszed [RsP, swiatosc (4) [BZ] D zn. jasnosc, blask,
zrodo swiata: A uzrza Bog swiat-
45, 41]. Jako prawie wiemy i swiaczymy,
osc, ize jest dobra, i rozdzieli swiat-
ez Dobko nie by gospodarzem [RsK, 48,
osc ode cmy. I nazwa jest swiatosc
4]. D gram. czas., ps. kon. IV -jo- || -i-
dniem, a cmy noca [BZ, 71, 5-6].
? pol. kon. III -e , -isz; ndk. D etym. D gram. rzecz., ps. dekl. -i- ? pol.
od ps. rzecz. *s{vedok{ (w j. pn.sow. dekl. z. D formy tekstowe: swiatosc B.
wtornie podporzadkowany nazwom lp. D etym. ps. *svet{lost} jasnosc,
wykonawcow czynnosci utworzonych blask; ogsow. czes. svetlost swiat-
za pomoca suf. *-{k{); ogsow. st- osc, sc. svetlost jasnosc, ukr. svtlist
czes. svedciti, czes. svedcit, ukr. svdcy- jasnosc, daw. przen. ekscelencja,
ty, sch. svjedociti, sowen. svedociti, scs. mac. svetlost swiato, swiatosc,
s{vedetel}stvovati. D rozwoj: grafia rot swiatobliwosc, serb. svetlost swiat-
pokazuje, ze w powstaej w rezultacie o. D rozwoj: stpol. *svatlost ? stpol.
zaniku jeru grupie spg. -dc- (/ *-d{c-) svatosc ? srpol. sfatosc || svatosc.
zaszy naste pujace zmiany: 1) upodob- D por. swiat, swiato, swieca.
nienie pod wzgle dem dzwie cznosci do IW-G
205 swiecic
swiatosc (1) [Tecz] D zn. to, co jest svoboda (por. ot. svabads ospay,
otoczone szacunkiem, godne czci reli- ociezay, wolny). D rozwoj: stpol. sve-
gijnej ze wzgle du na szczegolny zwia- boda ? stpol. sveboda; oprocz powyz-
zek z sacrum; tu miejsce przebywa- szego zn. rzadkiego w j. stpol., roz-
nia Boga swiatynia: W koscielec <j>i wine o sie
zn. zwolnienie od ciezarow
zabili, na tem Boga nie znali,/ Swia- na rzecz pana feudalnego; zywotnosc
tosci nizacz nie mieli, kapany poranili wyrazu w stpol. potwierdzaja liczne
[Tecz, 193, 9]. D gram. rzecz., ps. dekl. -i- formacje wspordzenne, m.in. swiebod-
? pol. dekl. z. D etym. pie. kuen-to / nie obficie, hojnie bez ograniczen,
pie. *kuen- swie
towac; ps. *sve - swiebodnosc wspaniaomyslnosc, wiel-
tost}; derywat od ps. przym. *sve t{, -a, kodusznosc, szczodrobliwosc, swie-
-o; ogsow. czes. svatost swie tosc, bodny wolny, nieskre powany, (wy)-
svatost sakrament, ros. svjatost swiebodzic uwolnic.
swie tosc, mac. svetost swie tosc, D por. swoj.
chorw. svetost swie tosc, scs. sve to IW-G
swie
~
tosc (por. lit. sventas, ot. svinet swieca (1) [BZ] D zn. naturalne zrod-
swie towac, awest. spanah swie - o swiata, swiatosc: I uczyni Bog
tosc). D rozwoj: stpol. *sva tost ? st- dwie swiecy wielicy: swiato wie csze,
pol. sva tosc ? srpol. sve tosc || svotosc aby dniu swieci, a swiato mniejsze,
|| sftosc
e || sf a
tosc; w j. stpol. i srpol. aby nocy swiecio [BZ, 71, 24]. D gram.
pod wpywem czes. wyraz wyste powa rzecz., ps. dekl. -ja- ? pol. dekl. z.
w zn. sakrament, zwaszcza w odnie- D etym. ps. *svetja swiato; ogsow.
sieniu do eucharystii (Wieczerzy Pan- czes. svce, sc. svieca, ros. sveca, ukr.
skiej u protestantow); dalszy rozwoj svica, bug. svesc, mac. sveka, chorw.
w kierunku ogolniejszym to, co svijeca, scs. svesta. D rozwoj: zach.sow.
tradycyjnie otoczone jest szacunkiem *sveca ? stpol. sveca ? srpol. sveca
potwierdzony takze we fraz. przysie - || sf eca; w j. pol., podobnie jak
gac, zaklinac na wszystkie swie tosci w innych j. sow, zawe zenie zn. od
prosic, przysie gac, zaklinac z przeje - naturalne zrodo swiata do sztucz-
ciem, bardzo goraco. ne zrodo swiata z dalsza konkrety-
D por. swie ty. zacja, np. lampa, swieca ojowa, wo-
IW-G skowa itp.; ponadto liczne zn. przen.,
swieboda (1) [Sota] D zn. pan hojny, np. swieca dymna, swieca zapono-
szczodry: Przetoc sto wieliki swie- wa, swieca cwiczenia gimnastyczne
boda,/ Staje na nim piwo i woda [Sota, i nazwa figury w akrobacji lotniczej,
188, 8]. D gram. rzecz., ps. dekl. -a- ? ow. swiece oczy zwierzyny powej.
pol. dekl. z. (w tym zn. mieszana). D por. swiat, swiato, swiatosc.
D etym. pie. *suo- || *sue- swoj was-
IW-G
ny; ps. *svob{ || *sveb{ (/ *suo-bh- swiecic (4) [BZ] D zn. o zrodach
o) nalezacy do plemienia, mieszkaja- swiata: dawac blask, wysyac promie-
cy na wasnej ziemi, be dacy u siebie; nie: I uczyni Bog dwie swiecy wielicy:
ps. *sveboda || *svoboda || *svobod} swiato wie csze, aby dniu swiecio,
wolnosc, niezawisosc; ogsow. a swiato mniejsze, aby nocy swiecio,
czes. svoboda wolnosc, swoboda, a k temu gwiazdy, jez to sa w stwo-
sc. sloboda, ros. svoboda, br. soboda, rzeniu niebieskiem, aby swieciy nad
mac. sloboda, chorw. sloboda, scs. ziemia [BZ, 71, 25-26]. D gram. czas., ps.
swie
ty 206
kon. IV -jo- || -i- ? pol. kon. III -e, domowa; pie. przym. *suuino- swin-
-isz; ndk. D etym. ps. *svetiti; ogsow. ski, nalezacy do swini; ps. przym.
czes. svtit, ros. svett, scs. svetiti. w odmianie prostej *svin{, od ktorego
D rozwoj: ps. *svetiti ? stpol. *svecici powsta rzecz. ps. *svin}ji samica
? stpol. svecic || svicic ? srpol. svecic; tego gatunku (przyrostek *-}ji / *
w j. stpol. rowniez w zn. oswietlac, tworzy nazwy istot zenskich) lub ps.
oswiecac, jasniec, lsnic, byszczec, *svin}ja rzecz. pierw. o zn. zbior.
wyrozniac sie korzystnie, odznaczac stado swin; ogsow. czes. svine, sc.
sie
czyms korzystnym. svina, ros. svinja, bug. svinja, chorw.
D por. oswiecic, swiat, swiato. svinja, scs. svini (por. ac suinus
IS nalezacy do swini, sus swinia,
swiety (41) [Ksw, Pfl, RsP, RsK, Kgn, ot. svns pobrudzony, goc. swein,
ZB, LA, ZMB] D zn. 1. godny czci reli- stwniem. sw^n, niem. Schwein swinia,
gijnej ze wzgle du na szczegolny zwia- wieprz, Sau swinia, maciora, grec.
~ ~
zek z Bogiem: Tako mi pomoz Bog h ys/s ys). D rozwoj: ps. *svin}ji || svin}-
i swiety {, jako to swiatcze [RsP, 45, 41]; ja ? stpol. svina ? stpol. svina ?
tez we fraz. Swie te Pisanie Biblia: srpol. svina || sf ina; wymowa nago-
Ale w Swietem Pisani cztwiorakim sowej grupy sv wykazuje juz w j. stpol.
ludziem, pobudzaje je, mo<wi Bog> zroznicowanie dialektalne svina
wszemogacy [Ksw II, 11, 8]. 2. cnotliwy, (wlkp.) || sf ina (mp., maz., sl.) || sfy-
poste pujacy zgodnie z nakazami mo- na (maz.); przeniesienie zn., poaczo-
ralnymi i religijnymi, takze epitet na- ne z jego pejoratywizacja obelzywie
dawany na znak czci religijnej: Swie ta o czowieku nieetycznym, podym.
IW-G
Katerzyna nie mieszkaci jesc staa [Ksw
II, 11, 31]. 3. uznany za godny czci ze
wzgle du na zwiazek z czowiekiem,
ktoremu oddaje sie
czcie w je swie
czesc: Jakoz sie
tem zywocie [Ksw II, 11,
T
33]. D gram. przym., odm. zoz. D formy
tekstowe: np. swie ta
B. lp. r. z., swie
tego tajemnica (2) [Ksw] D zn. nazwa
D. lp. r. m., swie tych Msc. lm. r. m. jednej z ksiag Nowego Testamentu,
D etym. pie. *kuen-to-, derywat od
Apokalipsy sw. Jana: Prawi Tajem-
*kuen- swie
towac, uroczyscie obcho- nicach [Ksw I, 10, 14]. D gram. rzecz.,
~
dzic (por. lit. sventas swie ty, ot. pol. dekl. z. D etym. ps. taj}n{j}
svinet swie towac ? ps. *sve t{(j}) sekretny; ps. *tajiti ukrywac ?
be dacy przedmiotem czci religijnej, zach.sow. *tajem-}n{j} (/ ps. *ta-
kultu; ogsow. czes. svaty, sc. svaty,
jem{ )( ps. *taj}n{j}); wyraz prawdo-
ros. svjatoj, sch. sve t, scs. sve
t{. podobnie przeje ty z j. czes.; sowo po-
D por. pisanie, swiatosc. swiadczone tylko w niektorych j. sow.
HK
stczes. tajnice, czes. tajemstvi tajem-
swinia (1) [RsP] D zn. zwierze hodo- nica, czes. tajemnik sekretarz, sc.
wane dla tuszczu, mie sa: Jako to tajomstvo tajemnica, poza tym ta-
swiatcze , jako Wojciech nie ukrad jomnik sekretarz, ros. tajna tajem-
Michaowi swini, ani jich uzytka ma nica, scs. tajna tajemnica. D rozwoj:
[RsP, 44, 17]. D gram. rzecz., ps. dekl. -ja- w j. stpol. funkcjonowao kilka warian-
? pol. dekl. z. D etym. pie. su-s swinia tow nazwy tej ksie gi Ksiegi tajemnic
207 takie
Bozych, Tajemnice (lm.), Tajemnice tajnymi grzechy skalano [Ksw IV, 12, 11].
niebieskie, Zjawienia tajemnic Bozych; D gram. przym., odm. zoz. D etym. ps.
w j. srpol. zacza stopniowo utrwalac *taj}n{(j}) / *tajiti; ogsow. czes.
tytu Apokalipsa (por. m.in. Apo-
sie tajny, ros. tajnyj, scs. tain{.
calypsis... Mikoaja Reja, Objawienie D por. tajemny, tajemnica.
bogosawionego Jana, zwane rowniez HK
Apokalipsa w przekadzie Biblii Jaku- tak zob. I tako.
BT
ba Wujka) oraz nazwy Objawienie;
Zjawienie Jana swie tego (Biblia brze- taki (8) [Ksw, Sota, KS, ZMB, Tecz, RP]
ska); stpol. okreslenia Apokalipsy na- D zn. 1. zaim. przymiotny, wskazujacy,
wiazyway do zn. podstawowego tego anaforyczny tego rodzaju (wielkosci,
wyrazu prawda mistyczna niedoste p- jakosci itp.) jak ten, o ktorym bya lub
na dla rozumu ludzkiego; ponadto bedzie mowa w sasiednim kontekscie,
juz w j. stpol. rzecz. ten wyste powa jak wynika z opisanej sytuacji: Mowi
w zn. to, co powinno byc zachowane Bog miosciwy lezacym, jiz sie we zem
w sekrecie oraz miejsce ukryte. kochaja, a tacy dobrze sie przez onego
D por. tajnica, tajemny, tajny. niemocnego paralityka, trudna niemo-
IW-G ca urazonego, znamionuja [Ksw II, 11, 23].
tajemny (1) [List] D zn. ukryty, stano- 2. zaim. podkreslajacy, intensyfikuja-
wiacy czyjas tajemnice , sekret: A o ty cy znaczenie wyrazu, ktoremu towa-
wszycki rzeczy prosze Twej Miosci, rzyszy tak wielki, tak niezwyky, tak
aby byy tajemny miedzy mna a miedzy piekny: Czemu cie wziea taka tesni-
Toba [List, 115, 13]. D gram. przym., odm. ca? [RP, 197, 78]. D formy tekstowe: taki
prosta. D etym. ps. *tajem{ imiesow M. lp. r. m., takie M. lm. r. m., takich
czasu ter. bierny / *tajiti; zach.sow. D. lm. r. m. D etym. ps. *tak{, *tak{j};
stguz. tajomny, czes. tajemny, sc. ta- ogsow. guz. dial. taki, strus. tak{,
jomny. takyi, ros. takoj, sowen. tak, sch. tak,
D por. tajny, tajemnica, tajnica. scs. tak{, takyi. D rozwoj: w formach
HK taki (/ ps. *tak{ + *j}), takie, takie-z
tajnica (1) [Ksw] D zn. miejsce ukryte, (/ ps. *tako + je) palat. polska spg.
niewidoczne: Korrozaim wyprawia tylnojezykowej k; w formie tacy (/
sie: tajnica moja mnie [Ksw IV, 12, 10]. ps. *taki + ji) zasza II palat. ps. *ki
D gram. rzecz., pol. dekl. z. D etym. ? *ci, a naste pnie stwardnienie c
rzecz. od przym. tajny / ps. *taj}n{j}, (XVI w.) i wymiana i w y; zaim. ten
utworzony za pomoca formantu -ica; utraci dekl. prosta i wystepuje obec-
rzecz. pochodne od tego przym. og- nie tylko w formie zozonej; jedynie
sow. stczes. tajnice tajemnica, ros. w wyrazeniu przysowkowym jako tako
tajna tajemnica, scs. tajina tajem- zachowaa sie forma B. lp. r. n. odm.
nica. D rozwoj: wyraz o nielicznych niezozonej tako.
poswiadczeniach w tekstach stpol., co D por. tak, I tako, II tako, takie.
moze swiadczyc o jego literackim JG
sposob, tak wasnie: A takiez my talerz (1) [Sota] D zn. paska misa
zdrzucmy z siebie stara skore, toc jest drewniana lub metalowa: Nie ma
stare grzechy [Kgn VI, 40, 14]. D gram. talerza karmieniu swemu [Sota, 188, 22].
przysow. D formy tekstowe: takiezci. D gram. rzecz., pol. dekl. m. D etym.
D zob. tak, taki, tako, -z, -ci. zap. stniem. talier / wos. tagliere
JG
deska do krojenia mie sa, chleba;
takiez zob. takie. tagliare ciac, sredniowieczna ac.
JG
talio, taliare rozcinac; wyraz znany
takiezci zob. takie. tez w innych j. sow. czes. talr, ros.
JG
tarielka, bug. talur, serb., chorw., tanjur
I tako, tak (15) [Ksw, BZ, Pfl, Ppu,
talerz (por. niem. Teller talerz).
ZMB, Tecz, Sota, RP, Rark] D zn. 1. do
D rozwoj: w j. pol. wyraz poswiadczony
tego stopnia, tak bardzo: Gdaz sie ,
od XV w.
prawi, usmierzyo tako mocne bostwo, IW-G
w czem bujac moze nasze mde czo-
tam zob. tamo.
wieczstwo? [Ksw IV, 13, 42]. 2. tak, w ten BT
sposob: Czcie sie tako we Ksie gach tamo, tam (5) [Ksw, Kgn, Park] D zn. w
Sedskich [Ksw I, 10, 18]. I stao sie jest tamtym miejscu, w tamtym kierunku:
tako [BZ, 71, 10]. Polikarpus, tak wez- Pospiej sie w l<epsze z do>brego, poj-
wany,/ Me drzec wieliki, mistrz wybra- dzi tamo do krolewstwa niebieskiego
ny [RP, 196, 19]. 3. w konstrukcjach zd.
[Ksw II, 11, 7]. Gdzie c gosu miec nie
zozonego: tak... jak, rowniez z elipsa
bedzie,/ W miasto jego tam k sie dzie
orzeczenia: Tako panna, jako pani/
[Park, 108, 16]. D gram. przysow. D etym.
Ma to wiedziec, cso sie gani [Sota, 190,
ps. przysow. *tamo (/ rdzen *to,
74]. Nie tako niemiosciwy, nie tako,
ale jako proch, jenze rzuca wiatr od przyr. *mo); ogsow. czes. tam, ros.
oblicza ziemie [Pfl, 1, 17, 5]. D gram. tam, scs. tamo. D rozwoj: forma tamo
przysow. D etym. ps. przysow. *tako wyste puje tylko w j. stpol.; skrocenie
/ ps. zaimka *tak{; ogsow. czes. tamo ? tam nalezy tumaczyc zmia-
tak, ros. tak, sch. tako, scs. tako. nami akcentu, podobnie tako ? tak.
BT
D rozwoj: juz w j. stpol. nastapio
skrocenie tako ? tak (wpyw zmien-
tarnka (1) [RP] D zn. owoc tarniny:
Otchocec sie s miodem tarnek [RP, 197,
nosci akcentu), w srpol. zanika tako,
pozostajac tylko we fraz. jako tako. 67]. D gram. rzecz., ps. dekl. -a- ? pol.
D por. II tako. dekl. z. D etym. pie. *tern-||*torn
BT ciern; ps. *trn{ (stpol. tarn w zn.
II tako (12) [RsP, RsK] D zn. wzmocnie- ciern) || ps. *trn} (ciern); ps.
nie, podkreslenie wagi formuy przy- *trn-ina||*trn-{ka tarnina; ogsow.
sie
gi: Tako nam Bog pomozy, jako czes., sc. trnka tarnina, ros. ternov-
prawie wiemy i swiaczymy [RsK, 48, 6]. nik, tjorn tarnina, bug. tranka tar-
D gram. part. D etym. ps. przysow. nina, scs. tr}n}je ciernie (por. niem.
*tako / ps. zaimka *tak{. D rozwoj: Dorn ciern, stind. trnam, goc. thor-
w zwiazku z pozniejszym rozwojem nus). D rozwoj: stpol. tarnka || tarka;
tako ? tak zmiana formuy przysie gi: postac tarka w zn. tarnina lub jej
Tak mi dopomoz Bog! owoc jest kontynuowana do dzis
D por. I tako, tak. w j. ogpol.
BT IW-G
209 ten
teda zob. tedy. w czas [LA, 173, 26]. 2. zaim. przymiotny
BT wskazujacy, uzyty przy rzecz. ten tu-
tedy, teda, tegdy, tegdyz (18) [Ksw, taj, ten: Ta sowa pisze madry Salo-
Pfl, RsK, Kgn, Sota, ZB, RP, Ppu] D zn. mon [Ksw II, 11, 1]. 3. zaim. przymiotny
wowczas, w tym czasie, wtedy: Tedy wskazujacy, suzy jako odpowiednik
bedzie mowic k nim w gniewie swojim zdania pobocznego przydawkowego:
i w rozsierdziu swojim zame ci je [Ppu II, Ta krowa, czso Czestkowi ukradziona,
53, 5]. Teda se dzia tego miasta przyka- tej Jakusz uzytka nie ma [RsP, 45, 51].
za ji w ciemnice przez noc wsa<dz>ic 4. zaim. przymiotny peniacy funkcje
[ZB II, 31, 20]. Tegdy mowic bedzie k nim ekspresywna: Wprzagaja chory doby-
w gniewie swojem i w rosierdziu swo- tek,/ Chcac zlechmanic ten dzien wszy-
jem zamaci je [Pfl II, 17, 5]. D gram. przy- tek [Satyra, 191, 12]. 5. zaim. rzeczowny,
sow. D etym. ps. *t{g{dy || *t{g{da / odsyajacy do faktu, dziania sie z re-
ps. zaimka *t{ i ps. przyr. *-g{dy || guy zaistniaego w przeszosci, wyra-
*-g{da; ogsow. czes. tedy, stczes. zonego zwykle w poprzedniej wypo-
tehdy || tehda, ros. togda, scs. t{gda || wiedzi: Ktokoli czci zenska twarz,/
t{da; w formie tegdyz poaczenie z part. Matko Boza, ji tym odarz./ Przymi ji za
-z. D rozwoj: teda, tegdy wyste puja tylko suge swego [Sota, 190, 105]. 6. zaim.
w j. stpol.; od XVII w. pojawia sie rzeczowny wskazujacy, suzy jako od-
rowniez przysow. wtedy. powiednik zdania pobocznego: Cso
D por. -z. w sto<do>le i w tobole,/ Csole sie na
BT
niwie zwie ze,/ To wszytko na stole le ze
tegdy zob. tedy. [Sota, 188, 7]. 7. zaim. przymiotny, wska-
BT
zuje na jakosc obiektu taki, ten: Od
tegdyz zob. tedy.
BT matki Boze te moc maja,/ Iz przeciw
tele (1) [ZB] D zn. tu: skadnik spoj-
jim ksiaze ta wstaja [Sota, 190, 101].
nika zoz. nie tele... ale i nie tylko... D formy tekstowe: ten M. lp. r. m., tet
ale: Gotow ciesm jic nie tele w ciem- M. lp. r. m., togo, tego D. lp. r. m., n.,
nice, ale i we smierc prze jimie Jezu B. lp. r. m., tomu C. lp. r. n., temu C.
Krystusowo [ZB, 32, 29]. D etym. ps. *toli lp. r. m., n., to B. lp. r. n., te D. lp. r. z.,
tak wiele, tak duzo / *to (zaimek tej C. lp. r. z., te(c) B. lp. r. z., tem Msc.
wskazujacy) + part. *li; ogsow. czes. lp. r. m., n., tych D. lm. r. m., n., z., tym
dial. toli tyle, tak wiele, strus. toli C. lm. r. m., n., tymi N. lm., r. m., n., z.
potem, i, a, scs. toli o ile; tak D etym. pie. *so, *sa, *tod; w ps. w wy-
dalece; w takim stopniu. D rozwoj: niku wyrownania analogicznego uogol-
w j. stpol. w postaci tyle || tele, tylo || ni sie rdzen t-: ps. *t{, *ta, *to; ogsow.
telo (z -e- || -y- zamiast ogsow. -o-); (po zaniku jerow forma M. lp. r. m. t
wygosowe -e pod wpywem ile. wzmacniana na rozne sposoby) guz.
BT ton, stczes. tet, ros. tot, sch. taj, cs. t{t{.
ten (221) [B, Ksw, Pfl, RsP, RsK, Kgn, D rozwoj: w stpol. zredukowana postac
Sota, List, Park, KS, ZB, BZ, LA, ZMB, t wzmacniana poprzez reduplikacje
Tecz, RP, Satyra, Ppu] D zn. 1. zaim. *t{ + *t{ ? tet, tec lub dodanie suf.
wskazujacy, uzyty samodzielnie, odsy- *-n{ ? *t{ + *-n{ ? ten; prze-
a do osoby lub rzeczy wymienionej obrazenia w formie M. spowodowa-
w poprzednim zdaniu on: Zenie y wprowadzenie do odm. tego
jego dziano Aglijas,/ Ta bya ubostwu zaim. konc. mie kkotematowych: t-e-n,
tesknosc 210
t-e-go, t-e-mu itp.; reliktami pierw. nice [RP, 197, 72]. D gram. rzecz., ps.
odm. twardotematowej sa formy togo, dekl. -ja- ? pol. dekl. z. D etym. pie.
tomu (por. pol. po-tom-ek, przy-tom- *teus- oprozniac || pie. *tusk-||*tusk-;
ny); D. lp. r. m. tego wystepuje w ps. *t{ska smutek, *t{skn{ smut-
funkcji B. lp. r. m., jesli odnosi sie do ny, zaosny; wyrazy kontynuujace
rzecz. zyw.; Msc. lp. r. m., n. (tem) ma morfem rdzenny (niekiedy w warian-
konc. -em do XV w.; od XV/XVI w. z cie fonetycznym *t{skn ? *tskn ? ckn
przyczyn fonetycznych zaczyna sie (por. pol. cknic, ckliwy); ogsow.
mieszanie konc. Msc. i N. -im, -ym; czes. tesknice te sknota, tesknost,
XX w. (reforma ortograficzna z 1936 tesknota (ksiazk.) smutek, melancho-
r.) wprowadza jedna konc. -im, -ym w lia, stczes. stesk te sknota, sc. cne-
obu przyp. i rodzajach; w D. lp. r. z. te nie, clivota tesknota, ros. toska, scs.
pierw. konc. stpol. -e ? srpol. -e (/ t{ska. D rozwoj: stpol. tesknica ?
ps. *-eje) zastapiona konc. C., Msc. lp. stpol. tesnica || tesknica ? srpol.
r. z. -ej (/ ps. *-eji); B. lp. r. z. te
ma tesknica || tesnica || tesknica z wtorna
pierw. konc. -e (/ ps. *-o), zachowa- nosowoscia; ponadto w j. stpol. poja-
na do dzisiaj. wia sie
synonimiczna formacja wspo-
D por. dla. rdzenna tesknosc, pozniej te sknota,
JG
ktora wystepuje do dzis jako neutral-
tesknosc (1) [Park] D zn. przesyt, uczu- na; rzecz. te
sknica i te sknosc, obecnie
cie znudzenia, nieche ci: Ale bych ci przestarzae, zyskay zabarwienie po-
nie przeduzy/ Ani tesknosci uczyni,/ etyckie, w j. stpol. i srpol. wyraz mia
Patrzy obiecada meego,/ Tobie tu na- ponadto zn. niepowodzenie, cie zkie
pisanego [Park, 109, 28]. D gram. rzecz., poozenie, znudzenie, w j. stpol.
ps. dekl. -i- ? pol. dekl. z. D etym. takze nudnosci, mdosci.
pie. *teus- oprozniac || pie. *tusk-
D por. tesknosc.
||*tusk-; ps. *t{ska smutek, ze sa- IW-G
mopoczucie, mdosci; ps. przym. tez zob. teze.
*t{skn{ smutny; formacje konty- BT
nuujace morfem rdzenny ogsow. teze, tez (7) [Kgn, Park, Sota] D zn.
czes. tesknice, tesknost, tesknota, ros. takze, rowniez: Dziewica jest bya
toska te sknota, smutek, nuda, scs. porodzia, a po porodzeniu jest ci teze
t{ska. D rozwoj: stpol. *tesknost ? ona dziewica jest bya zostaa [Kgn II, 38,
stpol. tesknosc ? srpol. tesknosc || 107]. Kto chce pisac doskonale/ Je zyk
te
sknosc z wtorna nosowoscia; w j. st- polski i tez prawie,/ Umiej obiecado
pol. i srpol. wyraz mia kilka zn. smu- moje [Park, 108, 2]. Tez, miy gospodnie
tek, przygne bienie i przen. znudze- moj,/ Sota, grzeszny suga twoj,/ Prosi
nie; w j. stpol. tez fizyczny przesyt za to twej miosci [Sota, 190, 111].
nudnosci; wspoczesnie wyraz przest. D gram. part. D etym. ps. zaimek
o zabarwieniu poetyckim, synonim wskazujacy *t{, wzmocniony partykua
rzecz. tesknota. ps. *-ze; ogsow. czes. tez, ros. toze,
D por. tesnica, styskowac. scs. toze. D rozwoj: forma teze wyste -
IW-G
puje tylko w j. stpol., skrocenie teze ?
tesnica (2) [RP] D zn. smutek, przy- tez nalezy tumaczyc zmianami akcen-
gne
bienie, strapienie: Bedziesz miec tu.
dosyc tesnice,/ Otbe
dziesz swej mios- BT
211 Trojca
toboa (1) [Sota] D zn. torba, worek, we wspolnym dziaaniu: A dziewiate
woreczek na pieniadze: Zgarnie na [anieli] dani <sa na towa>rzystwo
sie
wszytko pole,/ Cso w sto<do>le wiecznego krolewania [Ksw I, 10, 28].
i w tobole [Sota, 188, 5]. D gram. rzecz., 2. grupa osob przebywajacych ze
ps. dekl. -a- ? pol. dekl. z. D etym. ps. soba w tym samym miejscu i/lub
*tobola torba, worek, sakwa; og- majaca wspolne cele, zainteresowania
sow. czes. tobola || tobole sakwa, itp.: Nie na<sladujmy towarzy>stwa
torba podreczna, duz. toboa tornis- luda i krola bujnego [Ksw V, 13, 37].
ter, worek, torba, guz. toboa torba, D gram. rzecz., pol. dekl. n. D formy
tornister, walizka, skrzynia, strus. tekstowe: towarzystwa D. lp. D etym.
tobol}c} torba, worek, bug. dial. derywat od rzecz. towarzysz; ogsow.
tobulja maa torba, tobolec torba pozyczka z j. orientalnych tawar ma-
skorzana na ramie , serb., chorw. to- jatek, towar, inwentarz, tur. tovaris
bolac sakiewka na pieniadze. D roz- wasciciel majatku; ogsow. czes.
woj: w j. srpol. wyraz notowany zwykle tovarys czeladnik, przest. kompan,
w zn. torba, worek, np. toboa ros. tovarisc kolega, kompan, so-
pastusza, podrozna; w XIX w. od for- wen. tovaris kolega. D rozwoj: stpol.
my lm. toboy wtornie utworzono lp. *tovarisstvo ? stpol. tovarisstvo || to-
tobo duzy pakunek, bagaz, tumok. varistvo ? srpol. tovarystvo; w rozwoju
IW-G utrwaliy sie nastepujace zn. tego wy-
toczu (1) [Ksw] D zn. to jest, to razu: przebywanie z kims, grono
znaczy, mianowicie, czyli: Gdaz czo- osob znajomych, be dacych ze soba
wiek grzeszny rozpamie <taje grzechy> w bliskim kontakcie, ograniczony
stapi, toczu sam siebie wspomnienie krag osob nadajacych ton zyciu towa-
[Ksw IV, 12, 14]. D gram. spojnik wprowa- rzyskiemu, organizacja, stowarzy-
dzajacy wsporze dne zd. synonimicz- szenie ludzi majacych wspolne cele,
ne, wyjasniajace tresc wczesniejsza. np. kulturalne, naukowe, handlowe
D etym. toczu jest pierwotnym zesta- itp..
wieniem formy M. lp. r. n. zaimka to IW-G
(/ ps. *to) i skroconej formy tr. rozk. trawa (1) [RP] D zn. drobne rosliny
czuj od czas. czuc (/ ps. *cjuti, w zn. rosnace gromadnie, przewaznie pas-
rozumiej), albo 2. os. aorystu od tewne, murawa: Ma kosa wisz, trawe
tego czas.; nieliczne odpowiedniki w in- siecze [RP, 197, 79]. D gram. rzecz., ps.
nych j. sow. scs. cu part. w nynje-cu, dekl. -a- ? pol. dekl. z. D etym. ps.
nynja-cu teraz, wasnie, strus. nyne- *trava||*treva pokarm dla byda;
-cu teraz, wasnie. D rozwoj: w j. st- derywat od czas. ps. *truti (trova 1. os.
pol. wyste puje tez czu samodzielnie, lp. cz. ter.) zuzywac, jesc, truc; spo-
bez zaimka, jako part. wasnie, oczy- krewniony z ps. czas. *traviti; ogsow.
wiscie i spojnik mianowicie, czyli; czes. trava, ros. trava, bug. treva,
rzadkie i tylko w XV w., cze sciej jako serb., chorw. trava.
IW-G
czuz to jest, mianowicie do konca
XVI w. Trojca (1) [Ksw] D zn. Bog w trzech
AK osobach: A dziewiate dani <sa na
towarzystwo (5) [Ksw] D zn. 1. wspol- towa>rzystwo wiecznego krolewania,
ne z kims przebywanie, moznosc takie- gdziez jesc Bog w Troj<cy>... my [Ksw I,
go przebywania, uczestniczenie z kims 10, 28]. D gram. rzecz., ps. dekl. -ja- ?
trudny 212
pol. dekl. z. D etym. ps. *troj}ca|| staci odm. prostej (trwajac) doszo do
*troj-ica (/ ps. *troj-}ka||*troj-ika) adwerbizacji.
trojka oraz w zn. rel. jako kalka IS
twarz (4) [BZ, Sota] D zn. 1. stworze- z podmiotem stosunkami innymi niz
nie, istota w wyrazeniach cudna, nie- pokrewienstwo i powinowactwo: Krol
wiescia, zenska twarz itp. kobieta: twoj jidzie tobie, izby ty s nim na wieki
A je z mnoga twarza cudna,/ A be dzie wiekom krolewa [Ksw IV, 13, 48]. D formy
miec reke brudna [Sota, 188, 27]. Lecz tekstowe: twego D. lp. r. n., twoje B. lp.
rycerz albo panosza/ Czci zenska r. n., twej C. lp. r. z., twe M. lm. r. z., M.
twarz, toc przysusza [Sota, 190, 77]. lp. r. n. D etym. pie. *tu-; ps. *tvoj} /
2. przen. oblicze, w dos. tumacze- rdzen pie. *tu- + *-o- tematyczne +
niu ac. super faciem abyssi: Ale ziemia suf. dzierzawczy *j}; ogsow. czes.
bya (...) prozna, a cmy byy na twarzy tvuj, ros. tvoj, sch. tvo j, scs. tvoj}.
przepasci [BZ, 71, 3]. D gram. rzecz., D rozwoj: ps. *tvoj}, *tvoja, *tvoje ?
ps. dekl. -i- ? pol. dekl. z. D formy stpol. tvoj, tvoja, tvoje ? srpol. tvoj,
tekstowe: twarz B. lp. D etym. ps. *tvar} tvoja, tvoje; w przyp. zaleznych oprocz
wytwor, to, co stworzone (od czas. form penych (twojego, twojej) formy
ps. *tvoriti ze wzduzeniem o ? o (a)); te (twego, twa, twej, twe);
sciagnie
ogsow. czes. tvar oblicze, czo- pierw. konc. D. lp. r. z. stpol. -e ?
wiek, stworzenie; sc. tvar twarz, srpol. -e (/ ps. *-eje) zastapio-
postac, figura, br. tvar twarz, na konc. C., Msc. lp. r. z. -ej (/ ps.
ros. tvar przest. stworzenie, pot. *-eji).
obelzywe kreatura, scs. tvar} two- JG
rzenie, stworzenie, dzieo. D rozwoj: tworzec (1) [Ksw] D zn. w odniesieniu
w j. pol. zn. oblicze, wyksztacone na do Boga Stworca, Stworzyciel: Kto-
zasadzie pars pro toto z to, co ukszta- rymi grzechy tworca swego na gniew
towane, stworzone, czyli postac i figu- powabi [Ksw IV, 12, 16]. D gram. rzecz.,
ra rozwine o i utrwalio sie
pod wpy- ps. dekl. -jo- ? pol. dekl. m. D etym.
wem j. czes. ps. *tvor-}c} (/ ps. *tvor-}k{); dery-
IW-G wat od ps. czas. *tvoriti tworzyc, for-
twoj (21) [B, Ksw, Pfl, Sota, List, ZB, LA, mowac cos; ogsow. czes. stvoritel
ZMB, RP, Ppu] D zn. zaim. przymiotny, stworca, stvurce tworca, stczes. tvo-
dzierzawczy, rodzajowy 1. o przed- rec Stworca, ros. tvorec podn. twor-
miotach, ziemi i wszelkich innych ca, Stworca, br. tvarec Stworca,
konkretach, ktore stanowia wasnosc, serb. tvorac, stvoritel Stworca, bug.
wytwor, sa uzywane przez podmiot: tvorec tworca. D rozwoj: stpol. tvorec
Przyjaem do domu twego, ciebie zeg- ? srpol. tvorec || tvorca; w zn. rel.
najac [List, 114, 3]. 2. o ciele i czesciach tworca wszechrzeczy Bog wyraz
ciaa: Twoja gowka krzywo wisa, te c przejety z j. czes. lub (co jest mao
bych ja podpara [ZMB, 180, 22]. 3. o prawdopodobne) zap. semantyczne
wasciwosciach, stanach, czynnosciach z j. czes.; juz w j. stpol., takze pod
przysadzonych podmiotowi: Barzo- wpywem czes., pojawio sie kilka sy-
ciem twej miosci pocza prosic, a twa nonimicznych formacji wspordzen-
miosc na ma prosbe slubia to uczynic nych, m.in. tworzyciel oraz przedrost-
[List, 114, 5]. 4. o osobach zwia zanych kowe Stworzyciel, Stworca, w j. stpol.
z podmiotem pokrewienstwem lub zn. ogolne wyrazu ten, ktory nadaje
powinowactwem: U twego syna gos- ksztat jest rzadkie; w j. npol. forma
podzina, matko zwolena, Maryja! tworzec wychodzi z uzycia, zastapiona
[B, 163, 2]. 5. o osobach zwia zanych formacja tworca, ktora nabiera nowe-
215 ubogi
go zn. autor dziea artystycznego, prawi, anje Bozy w zaste py pogan-
np. rymotworca. skiego <krola, pobi jesc> we zborze
D por. stworzenie, stworzyc. asyrskiem, to je poganskiem sto tysie -
IW-G cy <...ty>siecy i pie c tysie
cy luda po-
ty (44) [Ksw, Pfl, Kgn, List, Park, ZMB, ganskiego [Ksw I, 10, 9]. D etym. w j. pie.
RP, Ppu] D zn. zaim. rzeczowny oso- prawdopodobnie zozenie z pie. *tus-
bowy oznacza osobe , do ktorej skie- (/ pie. *teu- || *tu- nabrzmiewac,
rowana jest wypowiedz: A trzecie puchnac) oraz pie. *kmtom sto
jidzie tobie ubogi, izby ty w ubostwie w przypuszczalnym znaczeniu tusta,
nie styskowa [Ksw IV, 13, 22]. Ize aczko- mocna, wielka setka; ps. *tyse tja ||
liciem ja od ciebie daleko, a wszakoz *tysotja tysiac rzecz. r. z. dekl. -ja-;
wzgim nie bya ani be dzie nad cie jina ogsow. czes. tisc, guz. tysaca, ros.
mia, jedno ty sama [List, 115, 10]. tysjaca, chorw. tsuca, scs. tyse
sti (por.
D formy tekstowe: ciebie D., B. lp., tobie ang. thousand, niem. tausend, ale ac.
C., Msc. lp., ci C. lp., cie B. lp., cie B. mille tysiac). D rozwoj: w j. pol.
lp., toba N. lp., ty W. lp. D etym. pie. zmiana rodzaju z zenskiego na me ski.
AK
*tu; ps. *ty; ogsow. czes. ty, ros. ty,
sch. t , scs. ty. D rozwoj: ps. *ty ?
stpol. ty; w formach ciebie, cie
palat. polska t ? c; B. lp. cie
, cie, ci
to forma
enklityczna wystepujaca obok formy
U
z zanikiem nosowosci cie (/ ps. *te)
oraz akcentowanej, dugiej ciebie, prze- u (4) [B, RsP, Sota, RP] D zn. 1. w po-
niesionej z D. lp.; w stpol. formy blizu, wsrod, w, przy: Nie byo warg
krotkie byy zroznicowane dialektalnie u jej geby [RP, 196, 35]. 2. od; przez:
analogicznie do B. lp. mie (/ ps. Ize Piotr przyja w sotysa role [RsP, 44,
*jaz{); w formie N. lp. toba (/ ps. 11]. U twego syna Gospodzina, matko
*tobojo) kontrakcja grupy -ojo, w wy- zwolena, Maryja [B, 163, 2]. (choc funk-
niku ktorej powstaa sam. duga o bar- cja litery V w B dyskusyjna; raczej
wie o , a naste pnie (XIVXV w.) skrot na oznaczenie wersu niz przy-
a
(por. lit. kupeti kipiec, wrzec), stind. przesz. czynny II, odm. zoz. D formy
kupyati wpada w gniew, ac. cupere tekstowe: umarym C. lm. r. m. odm.
pragnac, pozadac). D rozwoj: ps. zoz. D etym. im. od czas. *merti umie-
*ukvapiti se ? stpol. *ukvapici se ? rac; ogsow. czes. umrt, sc. umriet,
stpol., srpol. ukvapic se ; w j. stpol. ros. umeret, chorw. umrijet, mac. umre,
~
wyraz funkcjonowa tez w zn. zmusic scs. umreti (por. lit. mirti umierac, ot.
~
do pospiechu, przynaglic; czas. wy- mi rt umierac, ac. mori umrzec,
szed z uzycia w XVII w. hiszp. morir umierac, stind. morate
IS umiera). D rozwoj: w dobie stpol.
umary zob. umrzec. wyraz uzywany takze w zn. przen.
IS
w spadku, tytuem dziedziczenia po
umiec (3) [KS, Park, RP] D zn. po- smierci wasciciela, np.: w wyrazeniach:
siadac wiedze o czyms, znajomosc ot umarej re ki, po umarej rece, trupio
czegos, znac sie
na czyms: Kto chce blady (o cerze); formy odm. zoz. im.
pisac doskonale/ Je zyk polski i tez cz. przesz. czynnego II ulegy adiektywi-
prawie,/ Umiej obiecado moje [Park, zacji i substantywizacji.
108, 3]. D gram. czas., ps. kon. III -jo- D por. smierc.
|| -je- ? pol. kon. IV -em, -esz; dk. IS
D formy tekstowe: umiesz cz. ter. lp. umyslnie (1) [Satyra] D zn. celowo,
2. os. D etym. pie. *au-mo- odbierac
swiadomie, nieprzypadkowo: Bo
zmysami; czuc; rozumiec; ps. *umeti umyslnie na to godzi,/ Iz sie panu zle
/ *um{ rozum; ogsow. czes. urodzi [Satyra, 191, 13]. D gram. przysow.
umet, ros. umet, sch. umjeti, scs. umeti. D etym. pierwotnie Msc. lp. r. n. odm.
D rozwoj: ps. *umeti ? stpol. *umeci prostej przym. stpol. umyslen zamie-
? stpol., srpol. umec; w j. stpol. wyraz rzony, swiadomy utworzonego od
funkcjonowa takze w zn. moc cos czas. umyslic postanowic, zamierzyc.
wykonac, zrobic; byc zdolnym cos BT
W wadzic sie
wadzacy sie (1) [Ksw] D zn. spierajacy,
sprzeczajacy sie: Pwacie w moc Boga
waszego wadzacy <sie z moca krola
w, we (134) [Ksw, Pfl, RsP, RsK, Kgn, moc>niejszego [Ksw I, 10, 3]. D gram. im.
Sota, List, Park, KS, ZB, LA, ZMB, Tecz, cz. ter. czynny, odm. zoz. D etym. pie.
RP, Satyra, Ppu] D zn. 1. do wewnatrz, *ued- mowic; im. od czas. ps. *vaditi
do srodka, ku: Pospiej sie w lepsze karcic, ganic, oskarzac ? przeszkadzac
z dobrego [Ksw II, 11, 7]. 2. wewnatrz, komus w czyms; ogsow. czes. vadit
w srodku: Ale w zakonie Bozem wola przeszkadzac, ukr. vadyty szkodzic,
jego, i w zakonie jego be dzie myslic we sch. vaditi, scs. vaditi oskarzac (por.
dnie i w nocy [Pfl I, 17, 2]. D gram. przyim. lit. vadyti, vadnti nazywac; zwoywac,
warga 226
wadzac) zaniky; formy odm. zoz. (wa- waz (2) [Kgn] D zn. gad ladowy:
dzacy) ulegy adiektywizacji w j. srpol.; Badzcie, dzie, tako madrzy, jakoc sa
w stpol. czas. wadzic funkcjonowa row- wezewie madrzy [Kgn VI, 40, 5]. D gram.
niez w zn. procesowac sie, szkodzic rzecz., ps. dekl. pierwotnie -i- (pozniej
komus, wspoczesnie jest juz wyrazem -jo-) ? pol. dekl. m. D formy tekstowe:
przest. waz M. lp. D etym. pie. *anghui- (lub
IS angu(h)i-) gad, zmija, robak; wcz.ps.
*angi- ? pzn.ps. *oz}; ogsow. czes.
warga (1) [RP] D zn. fad skorny
jedna z krawe dzi ust: Nie byo warg przest. uzovka gad, waz, sc. uzovka
u jej ge by [RP, 196, 35]. D gram. rzecz., zaskroniec, duz. i guz. huz waz,
ps. dekl. -a- ? pol. dekl. z. D etym. ps. ukr. vuz zaskroniec, ros. uz zaskro-
*vr ga nabrzmienie, wypukosc; w tym niec, sowen. voz, scs. oz} (por. lit.
zn. wyraz wyste puje tylko w j. pol. angis zmija, stprus. angis zmija,
(i dial. kasz.), w innych zn. zachowany ac. anguis waz, stwniem. unc
w cze sci j. sow. mac. vrga guz, z ? stpol.
waz). D rozwoj: stpol. *vo
sek, serb., chorw. vrga guz od ude- va
z ? srpol. voz; nagosowe [v] to
rzenia. pierwotna spogoska protetyczna,
IW-G
(podobna funkcje penio [h] w for-
wasz (7) [Ksw, Kgn, Sota, ZB] D zn. mach duz. i guz.; koncowka -ewie
zaim. przymiotny, dzierzawczy, ro- (w M. lm.) miaa zasie g regionalny
dzajowy 1. o wasciwosciach, sta- ponocnopolski.
nach i funkcjach przysadzanych pod- IW-G
miotowi: Przymicie to powiedanie/ wczora (1) [Kgn] D zn. dnia poprzed-
Przed wasze czesc, panny, panie! [Sota, niego: Alec wczora pewne wiesci sac
190, 110]. 2. o osobach zwia zanych ony nam byy powiedziany [Kgn II, 35, 14].
z podmiotem innymi stosunkami spo- D gram. przysow. D etym. ps. *v}cera,
ecznymi czy mie dzyludzkimi niz po- D. ps. rzecz. *vecer{; ogsow. czes.
krewienstwo: Izci wasz pan, toc jest vcera, ros. vcera, sowen. vcera. D roz-
nasz miy Kryst, s dalekich ci stron on woj: wygosowe -j analogiczne do
przydziec on k wam, a dalec on niczs dzisia-j, a to do form st. wyzszego
nie be dzie mieszka [Kgn II, 35, 7]. lepiej, gorzej.
D formy tekstowe: waszego D., B. lp. r. D por. wieczor.
m., wasze B. lm. r. z., waszych D. lm. r. BT
m., waszy M. lm. r. m. D etym. pie. *u- wdowa (1) [LA] D zn. kobieta, ktorej
o-s-; ps. *vas} / rdzen zaimkowy umar maz: Chowa siroty i wdowy
*vas- (D. zaimka *vy) + formant [LA, 173, 19]. D gram. zsubstantywizowa-
dzierzawczy j}; ogsow. sc. vas, ros. ny przym., ps. dekl. -a- ? pol. dekl. z.
h
vas, sch. vas, scs. vas}. D rozwoj: ps. D etym. pie. *uid eua odaczona od
*vasj} ? ps. *vas} ? stpol. vas; w me za od pie. *ueidh- oddalic, oda-
XVII w. w M. lm. r. m. -si ? -sy ? -si czyc; ps. *v}dova; ogsow. czes.
podobnie jak w rzeczownikach typu vdova, sc. vdova, ros. vdova, bug.
227 wezrzec
vdovca, scs. v}dova (por. ac. viduus -e
, -esz; dk. D etym. pie. *teuk- ude-
pozbawiony czegos, osierocony, ow- rzac, bic; ps. *v{t{knoti / *t{knoti
dowiay, stind. vidhava wdowa, lit. / *t{kati; ogsow. czes. vetknouti
vidus pustka, stprus. widdewu, wsunac, wozyc, ros. votknut, sch.
goc. widuwo, niem. Witwe, ang. wi- tytnuti, scs. t{knoti (por. ot. tukstet
dow). D rozwoj: liczne derywaty przym. stukac, tuc, grec. tykos mot,
i rzecz. w j. pol., np. wdowi zwiazany topor, teucho tkam). D rozwoj: ps.
z wdowa, fraz. wdowi grosz (bibl.) *v{t{knoti ? stpol. *vetkna ci ? stpol.,
niewielki datek skadany przez ko- srpol. vetknoc; w j. stpol. takze w zn.
gos niezamoznego na jakis cel z po- wsunac w cos oraz w zn. przen.
trzeby serca, lecz kosztem wyrzeczen, uporczywie patrzec na cos.
IS
w stpol. wdowie stado stan wdowi,
wdowine wasnosc wdowy lub opata wesele zob. wiesiele.
IW-G
skadana na rzecz panujacego przy
wezwac (3) [Kgn, Sota, BZ] D zn.
powtornym zamazpojsciu wdowy sta-
polecic komus, by przyby: Jest <ci
nu chopskiego; w j. pol., podobnie
on> by dwie babce wezwa [Kgn II, 37,
jak w innych je zykach indoeuropej-
101]. D gram. czas., ps. kon. I -o- || -e-
skich, nazwa wdowiec powstaa jako
? pol. kon. I -e , -esz; dk. D formy
derywat do formy z. (por. niem. die
tekstowe: wezwan im. cz. przesz. bierny
Wittwe der Wittwer, ang. widow
M. lp. r. m., odm. prosta; wezwany im.
widower).
IW-G cz. przesz. bierny M. lp. r. m., odm.
zoz. D etym. ps. *v{z{vati / *z{vati
wdyszec (1) [RP] D zn. odetchnac
woac, przywoywac imieniem, nazy-
z trudnoscia: Rzuce c sie
jako kot na
wac; ogsow. ros. vyzvat, chorw.
myszy,/ Az twe sirce cie zko wdyszy [RP,
pozvati wezwac, scs. v{z{vati. D roz-
197, 66]. D gram. czas., ps. kon. IV -jo-
woj: ps. *v{z{vati ? stpol. *vezvaci ?
|| -i- ? pol. kon. III -e , -isz; dk. stpol. vezvac || vzvac ? srpol. vezvac;
h h h
D etym. pie. *d ou- || *d eu- || *d u -
w j. stpol. czas. funkcjonowa takze
unosic sie , proszyc, wiac, dmuchac; w zn. zaprosic, zaproponowac udzia
oddychac, dyszec; ps. *v{dysati / w czyms, powoac do czegos,
*dysati oddychac cie zko, z trudem; zwrocic sie
o pomoc, nadac nazwe ,
ogsow. czes. dial. dyset, ros. dysat, nazwac.
sch. udysati, scs. dysati. D rozwoj: ps. D por. nazwac.
*v{dysati ? stpol. *vdysaci ? stpol., IS
srpol. vdysec (bezok. -ac ? -ec w wy- wezwan zob. wezwac.
niku analogii do czas. typu widziec); IS
w j. srpol. czas. wyszed z uzycia. wezwany zob. wezwac.
IS
D por. duch, odetchnac.
IS wezrzec (1) [BZ] D zn. spojrzec,
we zob. w. popatrzec: Wezrza lepak Bog i rzek
AK [BZ, 71, 11]. D gram. czas., ps. kon. IV
wetknac (1) [Sota] D zn. wbic, umo- -jo- || -i- ? pol. kon. III -e , -isz; dk.
cowac: A mnogi idzie za sto,/ Sie dzie D etym. ps. *v{z}reti / *z}reti; ogsow.
za nim jako wo,/ Jakoby w ziemie czes. vejrit, stukr. vzozrety, scs.
wetkna ko [Sota, 188, 21]. D gram. czas., v{z}reti spojrzec w gore. D rozwoj:
ps. kon. II -no- || -ne- ? pol. kon. II ps. *v{z}reti ? stpol. *vezreci ? stpol.
we
zewy 228
vezrec || vezrec || vejrec ? srpol. vezrec bez godnosci osobistej, zyc z kims na
|| vejrec ? npol. vejrec. wiare
zyc z kims bez slubu.
D por. uzrzec. D por. wierny, wierzyc.
IS IW-G
wezewy (1) [Kgn] D zn. we
zowy, taki wiatr (2) [Pfl, Ppu] D zn. prad, stru-
jak weza: Wtorec przyrodzenie jest to mien powietrza: Jenze rzuca wiatr od
wezewe [Kgn VI, 40, 11]. D gram. przym., oblicza ziemie [Pfl I, 17, 5]. D gram. rzecz.,
odm. zoz. D etym. przym. / wa z ps. dekl. -o- ? pol. dekl. m. D formy
(/ ps. *az{). D rozwoj: wariantywnosc tekstowe: wiatr M. lp. D etym. pie.
-ev- po spg. mie kkich i stwardnia- *uetro ten, ktory wieje (/ pie. *ue-
ych, -ov- po spg. twardych to stpol. wiac, dac); ps. *vetr{; ogsow.
cecha regionalno-dialektalna (dzis czes. vtr, sc. vietor, ros. veter, ukr.
zachowana w niektorych gwarach viter, bug. vetar, mac. veter (por. lit.
wlkp.). vetra burza, wichura, stprus. veho
D por. waz. wiatr, ot. vetra burza). D rozwoj:
HK liczne przys. i fraz. z tym wyrazem
wiara (2) [Kgn, ZB] D zn. wyznanie, w j. pol., m.in. kto sieje wiatr, zbiera
religia: I na wiare krzescijanska jest ji burze (bibl.), biednemu zawsze wiatr
on by nawroci [Kgn VI, 40, 20]. D gram. (wieje) w oczy, przepe dzic kogos
rzecz., ps. dekl. -a- ? pol. dekl. z. w cztery wiatry, ubranie (palto) wiatrem
D formy tekstowe: wiary D. lp. D etym. podszyte nie dosc ciepe, ne dzne
pie. przym. *uero prawdziwy, rzeczy-
ubranie.
wisty; ps. rzecz. *vera przeswiad- D por. powietrze.
IW-G
czenie o prawdziwosci czegos; og-
sow. czes. vra religia, przekona- wiazac (1) [RsP] D zn. zobowiazywac,
nie, sc. viera wiara, ros. vera reli- nakadac jakies zobowiazanie: Jako
gia, doverije zaufanie, bug. vjara wiaza za trzydziesci grzywien rzeczy
wiara, scs. vera wiara (por. ac. i szescioro skota [RsP, 48, 23]. D gram.
verus prawdziwy, niem. wahr, awest. czas., ps. kon. III -jo- || -je- ? pol.
kon. II -e , -esz; ndk. D etym. pie.
var wierzyc). D rozwoj: w j. pol. za-
*angh- waski, zwe zac; wiazac; ps.
choway sie dwa zn. podst. tego wyrazu
*vezati wiazac / *ve zti wic, splesc;
szersze nawiazujace do zn. pierwot-
ogsow. czes. vazat, sc. viazat, ros.
nego przekonanie o prawdziwosci
vjazat, ukr. vizaty, sch. vezati, mac.
czego, zwaszcza niedajacego sie udo-
veza, scs. vezati (por. lit. vyzti plesc,
wodnic empirycznie oraz zawe zone
ac. ango dusze ). D rozwoj: ps. *ve -
gebokie przeswiadczenie o prawdzi-
zati ? stpol. *va zaci ? stpol., srpol.
wosci przekonan religijnych be dace
va
zac; w j. stpol. czas. funkcjonowa
podstawa znaczenia zbior zasad, ob- rowniez w zn. kre powac kogos sznu-
rze
dow i postaw religijnych, wyznanie, rami, aczyc cos w jedna caosc,
religia; liczne fraz. i przys. z wyrazem owijajac sznurami oraz w zn. przen.
wiara, m.in. przyjmowac cos na wiare w wyr. wia zany czas, wia zane dni dni
przyjmowac cos bez dowodu, pole- niesadowe (dni, w ktore sad nie wy-
gajac na czyims sowie, robic cos daje wyrokow).
w dobrej wierze robic cos w przeko- D por. obiazac, przewiazac, uwie z-
naniu o susznosci czegos, wiara gory nac, zwiazac.
przenosi, ktos bez czci i wiary o kims IS
229 wieczny
wiciezstwo (1) [Ksw] D zn. zwycie- widomy zob. widziec.
stwo: <Przez an>jea wicie zstwo IS
Chytrze bydla z pany kmiecie,/ Wiele wieliki, wielik, wielki (24) [Ksw, Kgn,
sie w jich siercu plecie [Satyra, 191, 2]. BZ, ZB, RP, LA, ZMB, Te cz, Sota] D zn.
D gram. przysow. D etym. ps. *vel}je, bardzo duzy, ogromny, liczny, po-
przysow. / ps. przym. *velij}, -a, -e tezny: Me drzec wieliki, mistrz wybra-
(adwerbizacja formy nijakiej); ogsow. ny [RP, 196, 20]. Ja wam dzisia wielikie
duz. wele bardzo duzo, ile, guz. wiesiele zjawiam [Kgn II, 35, 18]. Kazania
wjele bardzo duzo, chorw., serb. vele nie przestaja a cuda wielika czyni [ZB
bardzo dugo. I, 31, 10]. A mia barzo wielki dwor [LA
D por. I wiele. 173, 13]. Usyszycie moj zame tek,/ Jen
AK
mi sie <z>sta w Wielki Piatek [ZMB, 180,
wielebnosc (1) [LA] D zn. oznaka czci 4]. D gram. przym., odm. zoz. (wielkie,
oraz szacunku: Chowa je na wieleb- wielki), odm. prosta (wielika). D formy
nosci i na krasie [LA, 173, 17]. D gram. tekstowe: np. wieliki M., B. lp. r. m.,
rzecz., pol. dekl. z., odmiana wedug wielkiego D. lp. r. m., wielkiemu C. lp.
ps. paradygmatu -i-. D etym. wyraz r. m., wieliki W. lp. r. m., wielikich D.
o genezie zach.sow.; derywat od nie- lm. r. m., wielikiej D. lp. r. z., wielka B.
zachowanego w j. pol. rzecz. *vel}ba || lp. r. z., wielikie B. lm. r. z., wielikie M.,
*veleba wspaniaosc / ps. przym. B. lp. r. n., odm. zoz., wielicy B. lpdw.
*vel}(j}) wielki; por. czes. veleba, r. z., wielika B. lm. r. n. odm. prostej.
velebnost wielebnosc, stczes. velba D etym. ps. *velik{(j}) bardzo duzy,
majestat, sc. veleba wspaniaosc. wielki / *vel}j}; ogsow. czes. ve-
D rozwoj: obecnie wyraz zachowany liky, sc. velky, ros. velkij, sch. velik, scs.
w wyrazeniu (wasza, jego) wielebnosc velik{. D rozwoj: juz w stpol. wieliki ||
forma zwracania sie do wyzszych du- wielki, takze z udzwie cznieniem wieligi
chownych oraz osoba, ktorej ten tytu || wielgi, postac krotsza bez -i- wiaze
przysuguje. sie prawdopodobnie z zanikiem po-
D por. wieliki, wielki.
IW-G
akcentowej sam. po ustabilizowa-
niu sie akcentu inicjalnego; dawna
wielic (1) [RP] D zn. rozkazywac,
postac z -i- zachowaa sie w nazwie
nakazywac Ostan tego wszech, tobie
Wieliczka.
wiele,/ Przez dzie ki kaznia rozdziele HK
[RP, 197, 73]. D gram. czas., ps. kon. IV wielki zob. wieliki.
-jo- || -i- ? pol. kon. III -e
, -isz; ndk. HK
wielmi 232
wielmi (3) [Ksw, Sota, RP] D zn. bar- Eber dzik, odyniec). D rozwoj: stpol.
dzo, znacznie, wielce: I zmowi Syn vepr ? srpol. vepr; w j. stpol. wyraz ten
Bozy sowa wielmi znamienita [Ksw II, wyste powa tez w zn. dzik.
IW-G
11, 4]. Chce sie sam posadzic wyzej,/
Potem sie dzie wielmi nizej [Sota, 189, wiernie (1) [ZMB] D zn. rzetelnie,
niezawodnie, z zachowaniem wiary:
42]. Uzrza czowieka nagiego,/ Przy-
A wszakom cie , Synku miy, w swem
rodzenia niewiesciego,/ Obraza wielmi
siercu nosia,/ A takiez tobie wiernie
skaradego [RP, 196, 27]. D gram. przy-
suzya [ZMB, 180, 17]. D gram. przysow.
sow. D etym. prawdopodobnie N. lm.
D etym. pierwotnie Msc. lp. r. n. odm.
r. m. i r. n. odm. prostej ps. przym.
prostej ps. przym. *ver}n{; jako przym.
*vel}; ogsow. czes. velmi szanow-
- ogsow.
ny, sc. velmi wielce, ukr. velmi, D zob. wierny.
scs. vel}mi bardzo. D rozwoj: tylko BT
w tekstach stpol. wierny (2) [Kgn] D zn. wierzacy, gorli-
D por. wieliki, wielki. wy wyznawca religii chrzescijanskiej:
BT
Pozadali sa wierni krzescijani przy-
wieloryb (1) [BZ] D zn. wielka morska szcia jego [Kgn II, 35, 5]. Tym to wiernym
ryba: I stworzy Bog wieloryby [BZ, 71, krzescijanom przyniesiony [Kgn II, 35, 2].
30]. D gram. rzecz., pol. dekl. m. D etym. D gram. przym., odm. zoz. D etym. ps.
wyraz o genezie zach.sow.; zozenie *ver}n{(j}) prawdziwy, rzeczywisty
utworzone z wyrazow rodzimych / *vera; ogsow. czes. verny, ros.
wieli (/ ps. *vel}j}) + -o- + ryba; vernyj, scs. ver}n{.
wyraz powsta jako cze sciowa kalka D por. wiara.
HK
srwniem. walvisch (por. niem. Walfisch
wieloryb); czon wal be dacy samo- wierzacy zob. wierzyc.
IS
dzielna nazwa wieloryba skojarzono
na podstawie podobienstwa brzmie- wierzyc (3) [Kgn, ZB, Ppu] D zn. byc
przekonanym o prawdziwosci czegos:
niowego ze stpol. wieli; czon drugi
W to by wierzy, izec Maryja miaac
oddano w j. pol. forma ryb, pochodna
jest ona syna porodzic <bya> a dzie-
od rzecz. r. z. ryba; por. czes. velryba,
wica zostac [Kgn II, 37, 99]. D gram. czas.,
sc. velryba, guz. wjelryba, wieleryb.
ps. kon. IV -jo- || -i- ? pol. kon. III
D rozwoj: w j. stpol. takze postac
-e
, -isz; ndk. D formy tekstowe: wierza
oboczna wieleryb z regularnym warian-
cz. ter. lm. 3. os.; wierza cym im. cz. ter.
tem fonetycznym interfiksu -e- po te-
czynny C. lm. r. m., odm. zoz. D etym.
macie mie kkim.
IW-G ps. *veriti / *vera przekonanie, ze
cos jest prawda; pewnosc; ogsow.
wieprz (1) [ZB] D zn. samiec swini:
czes. verit, guz. veric, ros. verit, br.
A zatym uzrzeli wilka, a on wieprza
veryc, bug. vjarvam, scs. veriti. D rozwoj:
niesie [ZB II, 31, 18]. D gram. rzecz.,
zasie
ps. *veriti ? stpol. *verici ? stpol.,
ps. dekl. -jo- ? pol. dekl. m. D etym.
srpol. veryc; juz w j. stpol. wyraz wy-
pie. *u ep(e)r-o-s (niepewne); ps.
stepowa najcze sciej w zn. byc przeko-
*vepr}; ogsow. czes. vepr swinia,
nanym o istnieniu Boga (bostwa) oraz
wieprz, guz. wjapr, duz. japs, ukr.
pokadac w kims nadzieje , powie-
vepr wieprz, dzik, ros. verpr dzik, rzac cos komus, zwierzac sie komus.
scs. vepr} wieprz, dzik (por. ot. D por. wiara, wiernie, wierny.
vepris wieprz, ac. aper dzik, niem. IS
233 II wiesc
wiesiele (4) [Kgn, ZMB, Sota] D zn. wiesio (1) [Sota] D zn. wesoy, rados-
1. radosc, zadowolenie: O, anjele ny: Z jutra wiesio nikt nie be dzie
Gabryjele,/ Gdzie jest ono twe wesele,/ [Sota, 188, 14]. D gram. przym., odm.
Cozes mi go obiecowa tako barzo prosta. D etym. pie. *ues- dobry
wiele [ZMB, 180, 27]. 2. uczta, radosna (por. ot. vesels zdrowy, cay, nieu-
uroczystosc, zabawa: Boc paniami stoji szkodzony) ? ps. *vesel{ wesoy,
wiesiele [Sota, 190, 85]. D gram. rzecz., ps. radosny; ogsow. czes. vesely, ros.
dekl. -jo- ? pol. dekl. n. D formy vesolyj, scs. vesel{. D rozwoj: wiesio to
tekstowe: wiesiele B. lp. D etym. pie. regularny kontynuant ps. *vesel{ w od-
*ues- dobry, zdrowy; ps. *vesel}je
mianie prostej (przegos polski e ? o,
radosc, rzecz. abstrakcyjny utworzo- zanik wygosowego jeru, wzduzenie
ny sufiksem *-}je od przym. *vesel{ zaste pcze o ? o), stwardnienie spg.
radosny; ogsow. czes. vesel ra- v, s pod wpywem czeskim w XVI w.;
dosc, vesele wesoo, veselka wese- dzis wesoy (z dawnej odmiany zoz.) ||
le, br. vjaselije, vesjaosc wesele, weso (relikt odmiany prostej).
radosc, ros. vesele, vesjoost weso- D por. wiesiele.
osc, bug. veselost, veselie wesoosc, HK
scs. vesel}je radosc (por. stprus. wiesc (2) [Kgn] D zn. wiadomosc: Ize
wessals, ot. ve sels zdrowy, dobry). jakoc dzisia dobre wiesci i dobre no-
D rozwoj: stpol. vesele ? stpol., srpol. winy sac byy ony tym to wiern<y>m
vesele; stwardnienie [v ? v] i [s ? s] krzescijanom przyniesiony [Kgn II, 35, 2].
pod wpywem wymowy czeskiej; zmiana D gram. rzecz., ps. dekl. -i- ? pol.
[l ? l] zwiazana z srpol. neutralizacja dekl. z. D etym. pie. *uoi d-ti-; wcz.ps.
historycznego [l]; stpol. zn. radosna *vedt} ? pzn.ps. *vest} wiedza,
uroczystosc w srpol. ulego zwe zeniu wiadomosc; ogsow. czes. przest.
(radosna) uroczystosc z okazji za- vest || vest, czes. zvest, sc. zvest, ros.
slubin, poswiadczone od XVI w., vest, ukr. zvistka, mac. vest, sch. v(j)est
w stpol. poswiadczone w wyrazeniu wie-
(por. stind. vitti wiedza, awest. visti
siele swadziebne.
wiedza). D rozwoj: stpol. *vest ?
D por. wiesielic sie .
IW-G stpol. i srpol. vesc; w j. stpol. wyraz
wiesielic sie (3) [Pfl, Kgn, Ppu] D zn.
wyste powa w zn. pogoska, obmo-
cieszyc sie , radowac sie ; okazywac wa, legenda, podanie.
D por. wiedziec.
uczucie radosci: Suzcie Bogu w stra- IW-G
sze, i wiesielcie sie jemu se drzenim
II wiesc (3) [RsP, RsK] D zn. 1. prowa-
[Pfl II, 17, 11]. D gram. czas., ps. kon. IV
dzic na rozprawe w sadzie, dowodzic
-jo- || -i- ? pol. kon. III -e , -isz; ndk.
do sadu (o swiadkach i oskarzonych):
D etym. ps. *veseliti (se ) / *vesel{ we-
Czso Piotrek wiod swiadki przeciwo
soy, radosny; ogsow. czes. veselit se,
Wie cencewi to je wiod za prawa
ros. veselitsja, bug. vesela se, scs. veseliti
rzecza [RsP, 45, 39]. 2. prowadzic,
se. D rozwoj: ps. *veseliti se ? stpol.
kierowac: Jako w Jedlcy byo nie-
*veselici se
? stpol. veselic se
|| veselic
miecskie prawo, ale sgina przywilej
se
|| veselic se (pod wpywem czes.
w XV w. dochodzi do depalatalizacji [RsK, 48, 24]. D gram. czas., ps. kon. I -o-
spg. v ? v, s ? s) ? srpol. veselic se . || -e- ? pol. kon. I -e , -esz; ndk.
h
D etym. pie. *ued - prowadzic; ps.
D por. wiesio, wiesiele.
IS *vesti / *vedti; ogsow. czes. vest,
I wie
c 234
ros. vest, bug. veda, scs. vesti (por. lit. (...) powiedzieli swemu starzejszemu,
vesti prowadzic, kierowac; zenic sie, jenze przyczyniw wie cej panostwa [ZB I,
grec. hedna dary slubne, ind. wadhu 31, 2]. D gram. przysow., st. wyzszy od
oblubienica, niem. wittum wiano). duzo. D etym. ps. *ve te, przysow. /
D rozwoj: ps. *vesti ? stpol. *vesci ? przym. *ve t}; ogsow. czes. vic(e),
stpol., srpol. vesc. strus. vjace, scs. veste; wygosowe -j
D por. dowiesc, otwadzenie, otwodzic, pochodzi z form stopnia wyzszego
przywiesc, przywodzic, wywiesc. przysowka (podobnie wczoraj, lepiej,
IS
gorzej), powstaego z formy kompara-
I wiec, wiecci (6) [Kgn, Sota, LA] tywnej przym. r. m.
D zn. spojnik wprowadzajacy zdania: D por. nawie ce, wiecszy, I, II wiec.
1. wynikowe: Nie mia po sobie BT
zadnego podu:/ Wiecci je li Boga wiecszy (2) [BZ, RP] D zn. wie
kszy:
prosic,/ Aby je tym darowa [LA, 173, Swiato wie
csze, aby dniu swiecio [BZ,
29]. 2. a
czne i, a, i wasnie: U wody 71, 24]. Gospodzinie wszechmogacy,/
sie
poczyna czesc;/ Drzewiej niz gdy Nade wszytko stworzenie wie cszy [RP,
sie
da jesc,/ Tedy <j>a na rece daja,/ Tu 195, 2]. D gram. przym., odm. zoz.
sie
wie c starszy poznaja [Sota, 189, 59]. D etym. stopien wyzszy przym. wielki
D etym. ps. *ve te wiecej, przysow. (/ ps. *velik{(j}). D rozwoj: w stpol.
/ przym. *ve t}j} wiekszy; jako wie
cszy || wie
tszy, w XVII w. upow-
przysow. ogsow. czes. vc(e) wie -
szechnia sie
forma wiekszy, wypierajac
cej, bardziej, sc. viac, viacej, strus.
pozostae.
vjace wie cej, scs. ve ste wiecej;
D por. wieliki, wielki, wie
c.
wtorne przeksztacenie w spojnik HK
w niewielu j. sow. sch. ve c ale, wilk (1) [ZB] D zn. drapieznik z rodzi-
lecz, sw. vec juz. D rozwoj: gownie ny psow, zamieszkujacy lasy: A zatym
polska zmiana zn. i funkcji: przym. ? uzrzeli wilka, a on wieprza zasie niesie
przysow. ? spojnik (kontekstowo tez
[ZB II, 31, 18]. D gram. rzecz., ps. dekl. -o-
part.); spojnik wie c powsta w wyniku
? pol. dekl. m. D etym. pie. *ulkuo-s ?
skrocenia stpol. przysow. wie ce dalej,
ps. *vl k{; ogsow. czes., sc. vlk, ros,
wiecej.
ukr. volk, mac. volk, bug. valk (por. lit.
D por. II wie c, -ci. ~
AK vlkas, goc. wulfs, niem. Wolf, ac.
II wiec, wiecci (13) [Kgn] D zn. part. lupus, grec. lykos).
IW-G
ekspresywna jako wzmocnienie innego
wskaznika zespolenia, np. a tedy, a ta- wia (2) [ZB, RP] D zn. kuglarz, we d-
ko, a: Ize gdyz sie
on chce odmodzic, rowny aktor i sztukmistrz, bazen; gu-
tedyc wie
c on je gorzkie korzenie, a po- piec: Swie ty Bazej jemu rzek: Wio
tem wie c on wlezie w dure ciasna, [ZB II, 32, 27]. D gram. rzecz., ps. dekl. -a-
a tako wie c on tamo s siebie stara ? pol. dekl. mieszana. D formy teksto-
skore se<j>mie [Kgn VI, 40, 12]. we: wia M. lp. D etym. pie. *uei - wic;
D zob. I wie c, wiecci, -ci. ps. *vil-a; formacje kontynuujace ps.
AK rdzen *vil- poswiadczone w cze sci
wiecci zob. I wiec, II wiec. j. sow. chorw. vla rusaka, nimfa,
AK mac. vila nimfa, rusaka, czes. vilny
wiecej (1) [ZB] D zn. o wie kszej lubiezny, bug. vilneja szaleje.
liczbie, liczebnosci: Ci jisci owcy D rozwoj: w zrodach cerkiewnych po-
235 wisac
swiadczony od XI w. w zn. nimfa; jest moj pan nie winowat Sukowi trzy-
w j. zach.sow. przybra zn. ten, kto naccie grzywien [RsP, 44, 8]. D gram. im. cz.
postrada zmysy, w j. pd.sow. ten, przesz. bierny, odm. prosta. D etym. im.
ktory odbiera zmysy, czaruje; wyraz od czas. *vinovati oskarzac, obwiniac
wyszed z uzycia w j. srpol. / *vina przewinienie, bad; to co
IW-G powoduje ze skutki; ogsow. guz.
wina (3) [ZMB, KS, RsK] D zn. 1. wy- winowaty, ros. vinovat, vinovatyj, br.
kroczenie, naruszenie prawa swieckie- vinavaty, bug. vinoven. D rozwoj: dzis
go, przestepstwo, niestosowanie sie do archaizm, podobnie jak motywujacy go
nakazow i zakazow religijnych: Nie czas. winowac.
bedac w zadnej winie [ZMB, 180, 36]. D por. wina, winny.
HK
2. w wyrazeniu bez || przez winy bez-
prawnie, niesusznie: A o to niej winowat zob. winowac.
IS
przez prawa i przez winy kla [RsK, 48,
14]. D gram. rzecz., ps. dekl. -a- ? pol.
wirzch (2) [Park] D zn. gorna cze
sc
czegos: Nie pisz wirzchu okragego,/
dekl. z. D etym. pie. *uei - gonic, sci-
Piszac Bartka zbawionego [Park, 108, 11].
gac; ps. *vina; ogsow. czes., sc.
D gram. rzecz. ps. dekl. -u- ? pol.
vina, ros. vina, br. vina, bug., mac.
dekl. m. D formy tekstowe: wirzchem N.
vina, scs. vina (por. lit. vaina bad,
~ lp. D etym. pie. *uers- || *urs- wznie-
wada, ot. vana wina, bad, ac.
sienie; ps. *vrX {; ogsow. czes., sc.
vitium bad, wada). D rozwoj: wyraz
vrch, ros. verch, bug. vrach, scs. vr{X {
wyste powa w licznych sterminologi-
(por. lit. virsus wierzchnia cze sc,
zowanych wyrazeniach, np. niestana orm. veru wysoki). D rozwoj: stpol.
wina kara za niestawienie sie do virX || virX ? srpol. verX || verX ; forma
sadu, osadzona wina kara pienie zna verX do dzis zachowana w gwarze
zasadzona przez sad, pokupna wina podhalanskiej, por. np. Kasprowy
kara sadowa nakadana na strone Wierch, Czerwone Wierchy.
procesowa, wina przyganna kara za IW-G
obraze itp. wisac (1) [ZMB] D zn. zwisac, opadac
D por. winny, wojna, winowac. swobodnie w do: Twoja gowa krzy-
IW-G
wo wisa, te c bych ja podpara [ZMB, 180,
winny (1) [RsP] D zn. nalezny, nale- 22]. D gram. czas., ps. kon. III -jo- ||
zacy sie
: Czso Toma winne pieniadze -je- ? pol. kon. IV -am, -asz; ndk.
poozy [RsP, 45, 34]. D gram. przym., D etym. pie. *uei - wic; skre
cac ?
odm. zoz. D etym. ps. *vin}n{(j}) / *uei p- kre
cic, koysac sie
; ps. *visati
*vina; ogsow. czes., sc. vinny, br. / *viseti wisiec; ogsow. czes. viset
vnny, ukr. vynnyj, bug. vinoven. D roz- wisiec, ros. viset, svisat zwisac,
woj: w j. pol. zachowaa sie forma chorw. visjet, scs. viseti wisiec, visati
prosta tego przym. winien (/ *vin}n{- wisac (por. lit. atvpi zwisac,
wokalizacja jeru mocnego i zanik jeru stwniem. weibon koysac, stind. ve-
sabego). pate trzesie sie ). D rozwoj: ps. *visati
D por. wina. ? stpol. *visaci ? stpol., srpol. visac;
HK
w j. srpol. wyraz wyszed z uzycia (por.
winowac zwisac).
winowat (2) [RsP] D zn. duzny, winny, D por. wic.
tu: o zobowiazaniu pienieznym: Jako IS
wisz 236
wisz (1) [RP] D zn. roslinnosc poras- ndk. D etym. pie. *uelk- ciagnac; ps.
tajaca mokre aki, na brzegach rzek, *velkti ? *vleci || *voloci || vlesti;
jezior: Ma kosa wisz, trawe siecze,/ ogsow. czes. vlec vleku, ros. voloc,
Przed nia nikt nie uciecze [RP, 197, 79]. voloku, sch. vleci, vlecm, scs. vlesti, vle-
D gram. rzecz., ps. dekl. -jo- ? pol. ko (por. lit. vilkti, grec. helko ciagne ,
dekl. m. D etym. ps. *vis}; wyraz var3 k- ciagnac, niem. walken ugnia-
zachowany w j. pol., sowen. i niekto- tac). D rozwoj: zach.sow. *vleci ?
rych dial. wsch.sow. strus. vis}, so- stpol. *vlec ? stpol., srpol. vlec.
IS
wen. v^s; byc moze spokrewniony ze
stprus. wissene, norw. v^ ise mioteka. wlezc (1) [Kgn] D zn. wpeznac, wsu-
D rozwoj: wyraz poswiadczony w gwa- nac sie do wewnatrz: Wtorec przy-
rach vis sitowie (Kujawy), tatarak rodzenie jest to we zewe, ize gdyz sie
(Sandomierskie, Radomskie); w daw- on chce odmodzic (...) a potem wie c
nej polszczyznie skadnik przys. i fraz., on wlezie w dure ciasna [Kgn VI, 40, 13].
D gram. czas., ps. kon. I -o- || -e- ?
np. Jaowe role, ke dy tylko wisze i kakole
(Szymon Budny XVI w.), tona c, apa- stpol. kon. I -e , -esz; dk. D etym. pie.
*legh- niski; pezac po ziemi; ps.
my sie wiszu (Jakub Wujek XVI w.),
*v{lezti / *lezti pezac; ogsow.
w nazwisku Wiszowaty poswiadczony
czes. vlezt, ros. vlezt, mac. vleze, scs.
przym. derywat od wisz.
IW-G v{lesti (por. ot. l~ ezet isc powoli,
wkupienie (1) [RsK] D zn. kupienie,
stprus. lse peza, czoga, stislandz.
wykupienie: Tej niwie Albertus nie lagr- niski, ang. low niski). D roz-
woj: ps. *v{lezti ? stpol. *vlezci ?
by nigdy gospodzien po wkupieniu az
stpol. vlezc ? srpol. vlezc.
do tych miast [RsK, 48, 20]. D gram. rzecz.,
D por. nalezc.
ps. dekl. -jo- ? pol. dekl. n. D etym. IS
ps. *v{-kup-j-en}je; rzecz. od czas. ps. wadnac (1) [BZ] D zn. miec zdolnosci
*v{kupiti, *kupiti / goc. kaupon wadania soba, ruszac sie: I wszemu
handlowac; ogsow. czes. vykoupit stworzeniu na ziemi, jez to soba
(se), sc. vykupit, ros. vykupit, br. wadnie [BZ, 72, 54]. D gram. czas., ps.
padkupicca wkupic sie , bug, odkup- kon. II -no- || -ne- ? pol. kon. I -e ,
vane wykup (por. stwniem. kouffen, -esz; dk. D etym. ps. *voldnoti (/
niem. kaufen, ac. caupo, cauponis *voldati) ? *vlodnoti || *volodnoti ||
szynkarz). D rozwoj: stpol. vkupene *vladnoti; ogsow. czes. vladnout,
? srpol. fkupene; w tym zn. rzecz. ukr. volodty, scs. vladnoti. D rozwoj:
wkupienie (podobnie jak czas. wkupic) zach.sow. *vlodnoti ? stpol. *vod-
wyszed z uzycia, zachowa sie czas. naci ? stpol. vodna c ? vadna c
zwrotny wkupic sie , np. w zwrocie (grupa va od XV w. pod wpywem
wkupic sie
w czyjes aski, oraz pochod- czeskim) ? srpol. vadnoc.
ny do niego rzecz. nazwa czynnosci. D por. wodac.
D por. kupic. IS
IW-G wodac (1) [Pfl, Ppu] D zn. rzadzic,
wlec (1) [Tecz] D zn. ciagnac, prze- panowac: Wodac be dziesz nad nimi
suwac: Zabiwszy, rynna ji wlekli, na w mietle zelaznej [Pfl II, 17, 15]. D gram.
wschod nogi wozyli,/ Z tego mu ganbe czas., ps. kon. III -jo- || -je- (1. os. lp.
czynili [Tecz, 193, 10]. D gram. czas., ps. cz. ter. wodze) ? pol. kon. IV -am,
kon. I -o- || -e- ? pol. kon. I -e , -esz; -asz; ndk. D etym. pie. *ual- || ualdh-
237 wojna
byc silnym; ps. *voldati ? *vlodati lm. 3. os. r. m. D etym. ps. *v{loziti /
|| *volodati || *vladati (czas. iter. do *loziti kasc; ogsow. czes. vlozit,
ps. *volsti); ogsow. stczes. vladati, ros. vlozt, mac. vlozi, scs. naloziti
strus. volodet, chorw. vladati, scs. (brak formy z przedr. v{-). D rozwoj:
vladati (por. ac. valere byc silnym, ps. *v{loziti ? stpol. *vozici ? stpol.,
hiszp. valer miec wartosc, valiente srpol. vozyc.
dzielny, odwazny, toch. B. walo D por. lec, oze, poozyc, zalec.
krol, stirl. faln- panowac). D roz- IS
woj: zach.sow. *vlodati ? stpol. *vo- woda (4) [Pfl, Ppu, BZ, Sota] D zn.
daci ? stpol. vodac ? vadac (od 1. przezroczysta, bezbarwna ciecz,
XV w. pod wpywem czes.) ? srpol. suzaca takze jako napoj: Zgromadz-
vadac; juz w j. stpol. gownym zn. byo cie sie wody, jez to pod niebem sa,
rzadzic, poza tym wyraz funkcjono- w miasto jedno [BZ, 71, 12]. Staje na nim
wa w zn. zarzadzac; byc wascicie- piwo i woda [Sota, 188, 12]. 2. potok,
lem oraz troszczyc sie o cos. rzeka lub jezioro, staw: A be dzie jako
D por. wadnac, wadanie. drzewo, jez szczepiono jest podug
IS
ciekacych wod [Pfl I, 17, 3]. D gram.
wodanie (1) [Ksw] D zn. wadza, rzecz., ps. dekl. -a- ? pol. dekl. z.
rzady, panowanie: Dam was i w jich D etym. pie. *ued-r-||*ued-n-, zbior.
wodanie [Ksw I, 10, 24]. D gram. rzecz., *uedo
r, *uodr; ps. *voda; ogsow.
ps. dekl. -jo- ? pol. dekl. n. D etym.
czes. voda, ros. voda, scs. voda (por.
ps. *voldan}je; derywat od czas. ps. m.in. lit. wanduo i unduo, prus. wun-
*voldati wadac czyms. D rozwoj: dan i unds, goc. wato, niem. Wasser,
stpol. *vodane ? srpol. vodane ?
grec. hydor). D rozwoj: bogata rodzina
vadanie; zmiana postaci brzmieniowej
wyrazowa, m.in. wodny, wodzian, wo-
grupy vo- ? va- pod wpywem j. czes.;
docia g, powodz, wodka (wyraz z pol-
nasilenie form z wtornym -a- od XV w.
skiego powe drowa na Rus); fraz.
D por. wodac, wadnac.
IW-G i przys. wode mierzyc yzka
, rzeszotem,
wostowy (1) [RsP] D zn. dotyczacy sitkiem wykonywac czynnosc bezsen-
Wosta, nalezacy do Wosta: Jako to sowna, dziesia ta woda po kisielu
swiacze
, co Mikoaj rani Wostowego o dalekim pokrewienstwie lub luz-
<si>estrzynca [RsP, 45, 45] . D gram. nym zwiazku z czyms.
IW-G
przym., odm. zoz. D etym. przym. od
imienia stpol. Wost skroconej formy wojenny (1) [KS] D zn. majacy zwia-
Woscibora lub Wosciwoja; dwuczo- zek z wojna: Aby puszek, cwirdzy
nowe imie meskie zozone, z pierw- alibo wojennej strozej sie uwiarowali
szym czonem wosc pote ga, drugim [KS, 124, 7]. D gram. przym., odm. zoz.
bor- / *boriti walczyc lub woj. D etym. ps. *voj}n{n{(j}) / *voj}na;
HK ogsow. ros. vojennyj, br. vajennyj,
wozyc (4) [Sota, ZB, Tecz, Satyra] D zn. scs. voj}n{n{.
umiescic na kims, na czyms; naozyc D por. wojna.
HK
na kogos, na cos: Re ke swa dziecie
ci
na gowe wozy [ZB, 31, 14]. D gram. wojna (1) [KS] D zn. wojsko: Paknieli
czas., ps. kon. IV -jo- || -i- ? pol. kon. tacy dalej w naszej wojnie be da
III -e
, -isz; dk. D formy tekstowe: wozy nalezieni przez podkomorzego [KS,
cz. przysz. lp. 3. os.; wozyli cz. przesz. 124, 15]. D gram. rzecz., zsubstantywizo-
wojska 238
wany przym., ps. dekl. -a- ? pol. dekl. wola jego [Pfl I, 17, 2]. D gram. rzecz.,
z. D etym. pie. *uei - scigac cos, gonic,
ps. dekl. -ja- ? pol. dekl. z. D etym.
zdazac ku czemus; ps. *voj}na wal- pie. *uel- || uol- pragnac || prag-
ka; (pierwotny przym. ps. *voj}n{, nienie; wcz.ps. *volja ? pzn.ps.
-a, -o zwiazany z walka / ps. *voj} vola wolnosc, wybor, pragnienie;
boj, wojsko, wojownik z pierwotne- ogsow. czes. vule wola, ros., ukr.
go zn. sciganie, gonienie i ten, kto- vola wola, moc, wadza, wolnosc,
ry sciga); ogsow. czes. vojna wal- serb., chorw. volja (por. lit. valia
ka, kotnia, spor, ros. vojna wojna, wola, stwniem. wala wybor, niem.
walka, bug. vojna wojna (por. lit. Wahl, stind. varah pragnienie, wy-
vyti, veju pedzic, gonic, doganiac,
bor). D rozwoj: stpol. vola ? srpol.
wic, stind. veti, vayati sciga, stw- vola; w j. stpol. rzecz. wyksztaci kilka
niem. weidon polowac). D rozwoj: zn., m.in. samodzielna decyzja, posta-
w j. stpol. wyraz wystepowa w szeregu nowienie, wybor, zyczenie, po-
zn., m.in. wyprawa wojenna, obo- lecenie, zadanie co do poste powania
wiazek suzby wojskowej, bitwa, innej osoby, zwolnienie na pewien
walka, przemoc. czas od obowiazkow wobec wasciciela
D por. wina, wojska. ziemi, czyli tzw. wolnizna, oraz miejsce,
IW-G
gdzie takie zwolnienie obowiazuje;
wojska (1) [KS] D zn. ogo zonierzy: to ostatnie zn. utrwalone w nazwach
Niektorzy z naszych slachcicow (...) ni miejscowych Wola, Wolka, Wolnica.
pod czyja choragwia z naszej wojski D por. zwalac, zwolena.
stanowic sie obykli (...), aby (...) alibo IW-G
wojennej strozej sie uwiarowali [KS, 124, wo (3) [Ksw, RsP, Sota] D zn. kastro-
6]. D gram. rzecz., zsubstantywizowany wany samiec krowy: Co ukradzion
przym., ps. dekl. -a- ? pol. dekl. z. Gerwartowi wo, tego Staszek uzytka
D etym. ps. *voj}ska pierwotnie forma nie ma [RsP, 45, 54]. D gram. rzecz., ps.
r. z. rzeczownikowej odmiany przym., dekl. -u- ? pol. dekl. m. D formy
*voj}sk{ r. m. nalezacy do wojowni- tekstowe: woem N. lp. D etym. ps.
kow / ps.*voj} boj, wojsko, wo- *vol{; ogsow. czes. vul, ros. vol,
jownik; ogsow. czes. vojsko woj- bug. vol, scs. vol{. D rozwoj: stpol. vo
sko, strus. voisk{, ros. vojsko, scs. ? srpol. vo; rzecz. do dzis zachowuje
vojska, serb., chorw. vojska. D rozwoj: w D. lp. ps. koncowke -u.
stpol. vojska (r. z.) || vojsko (r. n.); D por. woek.
w j. stpol. i srpol. takze w zn. cizba, IW-G
tum; przys. i fraz. daw. Chcesz swia- woac (2) [ZB] D zn. wzywac, przy-
ta uzyc, idz w wojsku suzyc lub Kto woywac: Bazeju, wynidzi, woa cie
chce biedy uzyc, niech pojdzie do [ZB I, 31, 6]. D gram. czas., ps.
ksiaze
wojska suzyc, hist. wojsko kwarciane kon. III -jo- || -je- ? pol. kon. IV -am,
stae wojsko zacie zne utrzymywane -asz; ndk. D etym. ps. *volati odzywac
z czwartej cze sci dochodu (kwarty) sie gosno ? wzywac kogos; ogsow.
z dobr krolewskich. czes. volat, strus. volat, scs. volati (por.
D por. wojna, wina. ot. valoda je zyk, mowa). D rozwoj:
IW-G ps. *volati ? stpol. *voaci ? stpol.,
wola (2) [Pfl, Ppu] D zn. upodobanie srpol. voac; w j. stpol. funkcjonowao
w czyms: Ale w zakonie Bozem jeszcze daw. zn. wydawac krzyk,
239 wrog
gosno mowic. wrocic (1) [RsP] D zn. oddac cos
IS komus; zwrocic: <Jako>m przy tem
woek (2) [Kgn, Satyra] D zn. pot. by, iz Mikoaj slubi mu list <wro>cic,
kastrowany samiec krowy, wo: Boc iz jim sie zauje [RsP, 45, 43]. D gram.
sie zda jako pra<wy> woek,/ Alec czas., ps. kon. IV -jo- || -i- ? pol. kon.
jest chytrzy pachoek [Satyra, 191, 25]. III -e
, -isz; dk. D etym. pie. *uer-; ps.
D gram. rzecz., ps. dekl. -o- ? pol. *vortiti kre cic ? *vrotiti || *vorotiti
dekl. m. D formy tekstowe: wokowi C. || *vratiti; ogsow. czes. vratit, ros.
lp. D etym. ps. *vol-{k{; pot. lub vorott, scs. vratiti (por. lit. wartyti
pieszcz. o wole, formacja utworzona wrocic, prus. wartina sien odwrocic
formantem -ek (/ ps. *-{k{) od sie, ind. wartajati obraca, goc. fra-
rzecz. wo. wardjan obrocic wniwecz). D rozwoj:
D por. wo. zach.sow. *vrotiti ? stpol. *vrocici ?
IW-G
stpol., srpol. vrocic; w j. stpol. czas.
wposrzod (1) [BZ] D zn. wsrod, w,
wyste powa w licznych zn. przyjsc
wewnatrz, mie dzy: Badz stworzenie na miejsce, w ktorym sie juz byo,
wposrzod wod [BZ, 71, 8] . D gram. wyrownac, wynagrodzic szkode , do-
przyim. rzadzacy D. D etym. przyim. prowadzic do poprzedniego stanu.
wtorny, forma wyjatkowa, kontamina-
D por. obrocic sie , odwrocic, nawro-
cja przyim. wsrzod (lub w) oraz po-
cic, zawracac.
srzod; samo posrzod jest skrotem wyr. IS
przyim. po srzodu; ps. *po serdu ps. wrocawianin (2) [Tecz] D zn. miesz-
przyim. *po z C. lp. r. m. rzecz. ps. kaniec Wrocawia: Do wrocawianow
*serd{ srodek; por. inne j. sow. posali, do takich jako i sami [Tecz, 194,
czes. prostred, ros. posred, bug. po-
12]. D gram. rzecz., pol. dekl. m. D for-
sred, wsred posrod.
AK my tekstowe: wrocawianie M. lm.
D etym. rzecz. utworzony sufiksem
wprzegac (1) [Satyra] D zn. przywia-
zac zwierze pociagowe za pomoca *-(j)anin{ od podst. Wrocaw. D roz-
uprze zy do wozu lub puga; zaprze - woj: sufiks -(j)anin peni funkcje
gac: Wprzagaja chory dobytek,/ Chcac syngulatywna, wyste powa w lp. (byc
zlechmanic ten dzien wszytek [Satyra, moze *-in({) pochodzi ze skrocenia
191, 11]. D gram. czas., ps. kon. III -jo-
dawnej postaci licz. jeden / *jedin{);
|| -je- ? stpol. kon. IV -am, -asz; ndk. nie pojawi sie w formach lm., stad
h
D etym. pie. *(s)preng - ciagnac, wlec,
M. lm. wrocawianie.
IW-G
szarpac; ps. *v{pre gati / *pre gati
(iter. do *pre gti); ogsow. czes.
wrog (4) [Ksw] D zn. 1. nieprzyjaciel,
przeciwnik: Iz wam chocia <oddac
zaprahat wprze gac, zaprzegac, ros.
z>iemie wrogow waszych, izbyscie ku
vprjagatsja wprzegac, chorw. upre-
~ jich bogom <nie chodzili> [Ksw I, 10, 22].
zati, scs. pripresti (por. lit. sprengti
2. diabe, szatan: Nieprzyjaciele, to
naciagac; ucisnac, grec. spargao
sa dyjabli, wrodzy czowieka grzeszne-
jestem peny, nabrzmiay, stwniem.
springa potrzask, puapka). D roz- go, gos sa, prawi, skruszenia usyszeli
gati ? stpol. *vpra
woj: ps. *v{pre gaci [Ksw IV, 12, 7]. D gram. rzecz., ps. dekl.
? stpol., srpol. vpre
gac. -o- ? pol. dekl. m. D formy tekstowe:
D por. praga. wrogow D. lm. D etym. pie. *uerg-
IS gniesc, przesladowac, scigac; ps.
wrychle 240
prostej zanik w j. srpol., formy wspomagac (1) [ZMB] D zn. robic cos
odm. zoz. ulegy adiektywizacji; juz dla ulzenia komus; wspierac: Synku,
w j. stpol. wyraz funkcjonowa w zn. bych cie nisko miaa,/ Niecos bych ci
umiescic gdzies, ulokowac. wspomagaa [ZMB, 180, 21]. D gram. czas.,
D por. sadzic, siedziec, siesc. ps. kon. III -jo- || -je- ? pol. kon. IV
IS -am, -asz; ndk. D etym. ps. *v{zpoma-
wsadzon zob. wsadzic. gati / *pomagati; ogsow. czes. vspo-
IS magat, strus. vspomogat, scs. vspomo-
wschod (1) [Tecz] D zn. stopien, scho- gati. D rozwoj: ps. *v{zpomagati ?
dek: Zabiwszy, rynna ji wlekli, na stpol. *vspomagaci ? stpol., srpol.
wschod nogi wozyli [Tecz, 193, 10]. vspomagac.
D gram. rzecz., ps. dekl. -o- ? pol. D por. pomagac.
dekl. m. D etym. ps. *v{z-X od-{; dery- IS
wat od czas. ps. *v{z-X oditi; morfem wspomienac zob. wspomienac.
rdzenny *-X od- poswiadczony w wielu IS
je
zykach sow. ros. voschod wschod wspomie nac, wspomiena c (2) [Ksw,
sonca, wchodzenie, wspinanie sie , List] D zn. przemyslec, powiedziec
sowen. wzhod wschod sonca, scs. o czyms minionym; przypomniec cos
v{sX od{ wschod. D rozwoj: stpol. sobie lub komus: Ale gdym na cie
vsX od / srpol. vsX od (w lm. vsX ody || wspomie na, tegom uczynic nie chcia
sX ody); uproszczenie grupy spogo- [List, 115, 12]. D gram. czas., ps. kon. II
skowej vzX ? vsX ? sX doprowadzio -no- || -ne- ? pol. kon. I -e , -esz; dk.
do zlania sie w M. lm. w jeden wyraz D formy tekstowe: wspomienie cz. ter.
pierwotnie dwoch odre bnych rzecz. lp. 3. os. D etym. wyraz o genezie ps.,
wschody (M. lm. rzecz. wschod wcho- od *m{neti; ogsow. czes. vzpomnat,
dzenie w gore ) i schody (M. lm. rzecz. ros. vspominat, chorw. spominjati, scs.
schod || zchod schyek, zejscie pomenoti. D rozwoj: w j. stpol. czas.
w do); forma wschody poswiad- wyste powa w postaciach: wspomiena c,
czona jeszcze w XIX w., ponadto juz wspomie na c (forma z wtorna nazaliza-
w j. stpol. rzecz. wschod rozwina inne cja) oraz wspomiona c (forma z faszy-
wstac 242
wszystcy M. lm. r. m., wszystkich D. lm. wtory (1) [Kgn] D zn. drugi w kolej-
r. m., wszytka B. lm. r. n., wszytcy W. nosci, tu: inny niz wymieniony wczes-
lm. r. m. D etym. zach.sow. *v}sit{k{ || niej: Wtorec przyrodzenie jest to we -
*v}sit}k{ / rdzen zaimkowy *v}s}- zewe, ize gdyz sie on chce odmodzic
(przed III palat. ps. *v}X {-) + przy- [Kgn VI, 40, 11]. D gram. licz. porz. w odm.
rostek *-it- + suf. *-{k{ || *}k{; zoz. D etym. pierwotny przym. inny,
zach.sow. duz. arch. wsytki, guz. drugi; pie. *utor-; ps. *v{tor{; og-
wsitkon, stczes. vsitek. D rozwoj: obocz- sow. czes. utery, ros. vtoroj drugi,
nosc wszytek || wszystek niejasna; bug. wtori, scs. v{tor{ drugi (por.
tumaczona obocznoscia ps. przyrost- ac. uterque, lit. ant(a)ras drugi,
kow *-it{ || *-ist{ albo procesem fone- inny, prus. anters, goc. anthar, niem.
tycznym, ktory zaszed w M. lm.: fsytcy anderer inny, odmienny, ind.
? *fsycy ? fsyscy, a naste pnie wtorne antara-). D rozwoj: w j. pol. podobnie
245 wyjednanie
jak w innych j. sow. zakresy znacze- *bezati; ogsow. czes. vybezet, ros.
niowe wyrazow wtory i drugi zacho- vybezat, sch. izbjezati, scs. vybezati.
dziy na siebie; u nas wypierany juz od D rozwoj: ps. *vybezati ? stpol. *vybe-
XIV w. przez drugi; rdzen pozosta zaci ? stpol., srpol. vybezec (-ac ? -ec
w wyrazach pochodnych: wtorek, wto- w wyniku analogii do czas. typu
rowac, powtorzyc i in. widziec).
AK D por. biezec.
wwiedzion zob. wwiesc. IS
IS wybrac
wwiesc wybrany (2) [ZMB, RP] D zn. wyroznio-
wwiedzion (1) [ZB] D zn. wprowadzony ny sposrod innych: Medrzec wieliki,
dokads; doprowadzony: Potem wwie- mistrz wybrany [RP, 196, 20]. Synku miy
dzion przed sedzia [ZB II, 32, 31]. D gram. i wybrany [ZMB, 180, 14]. D gram. im. cz.
im. cz. przesz. bierny, odm. prosta. przesz. bierny, odm. zoz. D etym. im. od
D etym. im. od czas. ps. *v{vedti czas. ps. *vyb}rati / *b}rati; ogsow.
(? *v{vesti); por. ros. vvest, scs. v{vesti. czes. vybrat, ros. vybrat, chorw. izbrati,
D rozwoj: w j. srpol. formy odm. prostej scs. vyb}rati || izb}rati. D rozwoj: juz
im. wyszy z uzycia; formy odm. zoz. w j. stpol. im. cz. przesz. w odm.
(wwiedziony) ulegy adiektywizacji. prostej zanik; formy odm. zoz. w j.
D por. wiesc, dowiesc, przywiesc, srpol. ulegy adiektywizacji i wystepowa-
wywiesc. y w zn. wyborny, znakomity, dosko-
IS
nay.
wy (16) [Ksw, Kgn, Sota, BZ, ZMB, RP] D por. brac.
D zn. zaim. rzeczowny osobowy IS
oznacza dwie (lub wie cej) osoby, do wybrany zob. wybrac.
ktorych skierowana jest wypowiedz: IS
Alec we wtore niedzieli jescie wy byli wydac (1) [BZ] D zn. urodzic, spo-
syszeli [Kgn II, 35, 9]. D gram. M. lm. dzic: Stworzy bog wieloryby i wszel-
zaim. w M. lp. ty (/ ps. *ty). D formy ka dusze zywna i ruchajaca, ktora sa
tekstowe: was B. lm., wam C. lm., wami s siebie wody wyday [BZ, 71, 31]. D gram.
N. lm. D etym. pie. *u-o-s; ps. *vy;
czas., ps. kon. III -jo- || -je- ? pol.
ogsow. czes. vy, ros. vy, sch. v , scs. kon. IV -am, -asz; dk. D etym. ps.
vy. D rozwoj: ps. *vy ? stpol. vy; cecha *vydati / *dati; ogsow. czes. vydat,
pol. sa wtorne uzycia form lm. w zna- ros. vydat, chorw. izdati, scs. vydati ||
czeniu lp., tzw. pluralis maiestaticus, izdati. D rozwoj: ps. *vydati ? stpol.
np.: wy, panie bracie; wy, matko; B. lm. *vydaci ?stpol., srpol. vydac.
was jest z pochodzenia D. lm.; pierw. D por. dac.
ps. B. lm. *vy nie zachowa sie w za- IS
bytkach stpol. wyjc zob. wynic.
IS
D por. ty.
JG wyjednanie (1) [RsP] D zn. uzyskanie
wybiezec (1) [Satyra] D zn. wyjsc czegos dzie
ki porozumieniu: Jako to
szybko, wybiec: Szedw do chrosta, swiatczymy, czso wzie t Staszkowi
za krzem lezy,/ Nierycho zasie wy- skot, to wzie t do wyjednania [RsP, 44,
biezy [Satyra, 191, 22]. D gram. czas., ps. 20]. D gram. rzecz., pol. dekl. n. D etym.
kon. IV -jo- || -i- ? pol. kon. III -e , zach.sow. derywat od rzecz. wyjed-
-isz; dk. D etym. ps. *vybezati / nac, a to od jednac aczyc sie
w jed-
wylac 246
no, przen. godzic, pochodne od gownym zn. stao sie dzisiejsze wy-
licz. *(j)ed}n{ jeden; rozwoj zn. dobyc, rozozyc.
jak w niem. einigen aczyc, jednac, D por. lezec, oze, ozko.
einig zgodny; czes. jednat dziaac, IS
chorw. izloziti, scs. izloziti. D rozwoj: wypawic (1) [RsP] D zn. przepedzic
ps. *vyloziti ? stpol. *vyozici ? przez wode , przeprawic wpaw: Ja-
stpol., srpol. vyozyc; w dobie stpol. kosm Andrzejewi nie wypawi zrzebca
wyraz wyste powa w licznych zn. przen. [RsP, 45, 37]. D gram. czas., ps. kon. IV
objasnic, wyjasnic, zrobic, uczy- -jo- || -i- ? pol. kon. III -e, -isz; dk.
nic, ustalic, wytyczyc (o drodze); D etym. pie. *pleu- || *plou- || *plu- ||
w j. srpol. doszo do zawe zenia zn., *plu- padac; ciec; pywac; ps. *vy-
247 wysoki
plaviti / *plaviti powodowac, ze cos D etym. ps. *vypravjati se / *pravjati
pynie, spawiac ? rozpuszczac, to- / *praviti; ogsow. czes. vypravat,
pic; ogsow. czes. plavit spawiac, ros. otpravljat, sch. napravljati robic,
pukac, ros. plavit topic, sowen. dziaac, scs. pravljati. D rozwoj: ps.
plavti spawiac, scs. plavati czynic, *vypravjati se ? stpol. *vypravaci se
?
ze cos pynie. D rozwoj: ps. *vyplaviti stpol., srpol. vypravac se
; czas. ten w zn.
? stpol. *vypavici ? stpol., srpol. wytumaczyc sie zanik w j. srpol.; do
vypavic; w j. stpol. czas. wyste powa dzis przetrwao zn. wybierac sie ,
takze w zn. poddac probie przez wyjezdzac.
stopienie, np. srebro ogniem wypawio- D por. wyprawic, prawy.
IS
no; w srpol. wyraz wychodzi z uzycia.
D por. puc, pynac. wyprawic (1) [RsK] D zn. spacic,
IS zapacic: Widzga kaza re czyc za zan
wypominac (1) [RsP] D zn. upominac C grzywien Wyszkowi, a z tego nic nie
sie, domagac sie
: Jakosm przy tem wyprawi Wyszka [RsK, 48, 10]. D gram.
by, gdzie Se
dziwo<j> umowi sie z tem, czas. ps. kon. IV -jo- || -i- ? stpol.
ize mia upominac P...kiego o ten dug, kon. III -e , -isz; dk. D etym. ps. *vy-
gdzieby go nie wypomi<na>, mu mia praviti / ps. *praviti czynic prostym,
dac czso lepszy zrze<bca> [RsP, 44, 2]. susznym ? poprawic, ulepszac ? mo-
D gram. czas., ps. kon. III -jo- || wic prawde ; ogsow. (tworzony za
-je- ? pol. kon. IV -am, -asz; ndk. pomoca roznych przedr.) czes. vypra-
D etym. wyraz o genezie ps. vit, ros. otpravit, sch. ispraviti, scs.
D zob. upominac. praviti. D rozwoj: ps. *vypraviti ? stpol.
IS *vypravici ? stpol., srpol. vypravic.
wypowiadac (1) [Ppu] D zn. wyrazac D por. prawic, wyprawiac sie , prawy.
IS
sowami, mowic, gosic, opowiadac:
Pirzwy psalm wypowiada, ize Krystus wysuchac (1) [LA] D zn. przyjac do
on jest drewno wszem wsze wierzacym wiadomosci i spenic czyjas prosbe
:
Bog tych prosb wysucha [LA, 173, 32].
[Ppu I, 52, arg]. D gram. czas., ps. kon. III
D gram. czas., pol. kon. IV -am, -asz;
-jo- || -je- ? pol. kon. IV -am-, -asz;
dk. D etym. derywat od suchac; ktore
ndk. D etym. ps. *vypovedati / *po-
pozostaje w zwiazku etymologicznym
vedati / *povedeti oznajmic; og-
z rzecz. such; por. tez czes. vyslech-
sow. czes. vypovdat wypowiadac,
nout.
strus. povdat wyjawic, sch. povije-
D por. suchac, syszec.
dati, scs. povedati opowiadac. D roz- IS
woj: ps. *vypovedati ? stpol. *vypo- wysoki (1) [LA] D zn. stojacy w jakiejs
vadaci ? stpol. vypovadac || vypovedac hierarchii ponad innymi, nadrze dny,
? srpol. vypovadac. godny czci: By wysokiego rodu [LA,
D por. przepowiadac, powiedanie. 173, 27]. D gram. przym., odm. zoz.
IS
D etym. pie. *upso- na gorze (por.
wyprawiac sie (3) [Ksw] D zn. wy- grec. hypselos) ? ps. *vysok{j} przym.
jasniac, tumaczyc sie
: Galaa wypra-
utworzony za pomoca przyr. *-ok{ +
wia sie: miasto pwiacych, to je nieu- *j} od rdzenia *vys-; ogsow. czes.
stawiczstwo ludzi grzesznych [Ksw I, 10, vysoky, ros. vysokij, scs. vysok{.
20]. D gram. czas., ps. kon. III -jo- || D por. wysokosc.
-je- ? pol. kon. IV -am, -asz; ndk. HK
wysokosc 248
wznak (1) [RP] D zn. na plecach, na przeciez; spojnik i part., sc. vzdy,
grzbiecie: Pad na ziemie, eze ste
kna./ vzdycky zawsze, ukr. zavzdi za-
Gdy leza wznak jako wia,/ Smierc do wsze i spojnik oparty na rdzeniu vs-:
niego przemowia [RP, 196, 47]. D gram. vse-taki jednak, mimo wszystko.
przysow. D etym. ps. *v{znak{ / wyr. D rozwoj: w stpol. warianty wzdy, wezdy,
przyim. ps. *v{z nak{ / ps. *nak{ wezgdy wskazuja na upodobnienia
z oczami zwroconymi w gore ; og- pod wzgle dem dzwiecznosci, a w for-
sow. czes. naznak, ros. dial. (na)- mie wzdy uproszczenie grupy spg.
vznak, sch. nauznak, scs. v{znak{. *wzgdy; wyraz tylko kontekstowo uzy-
D rozwoj: we wspo. j. pol. przest., wany jako part., podstawowa funkcja
pozostao w wyr. na wznak na ple- przysow. zawsze, ciagle, niezmien-
cach, na grzbiecie. nie.
BT D por. wzda.
AK
wzda (1) [Pfl] D zn. zawsze, ciagle:
Jako bya z poczatka i nynie, i wzda, wzgim (1) [List] D zn. spojnik wpro-
i na wieki wiekom [Pfl I, 17, 9]. D gram. wadzajacy zd. okolicznikowe przyzwo-
przysow. D etym. ps. *v}s}da, przy- lenia mimo to, jednakze: Wiedz,
sow. / ps. zaimka *v}s} i przyr. *-da, moja namilejsza panno, ize aczkoli-
bedacego pierwotnie ps. part. potwier- ciem ja od ciebie daleko, a wszakoz
dzajaca tak; ogsow. ros. vsegda, wzgim nie bya ani be dzie nad cie jina
scs. v}segda. D rozwoj: wzda wystepuje mia [List, 115, 9]. D etym. forma jednost-
kowa i niejasna; obecnosc w j. stpol.
tylko w j. stpol., wowczas pojawia sie
szeregu wrazow majacych podobne
tez zawzdy (stpol. mnogosc wskaz-
znaczenie i speniajacych podobna
nikow zespolenia, spojnikow, par-
funkcje , takich jak: wzdy, wezdy, wez-
tyku).
gdy; wzdyz, wezgi, wzgi; wzdym czy
D por. wzdy.
BT wzgam pozwala w nich wszystkich
wzdy (2) [Sota, RP] D zn. przeciez, widziec pierwotny zrost ps. zaimkow
*v}s} i *k{, wzmocnionych part. *da ||
jednak, mimo to: Nie dostojen nics
*dy, po upodobnieniach oraz upro-
dobrego./ Ano wzdy widza, gdzie
szczeniach grup spg. D rozwoj: forma
csny siedzi [Sota, 189, 35]. Wrzekomos
wzgim (moze wzgym?) jest paralelna
zdrow, a <w>zdy ste kasz! [RP, 196, 50].
zwaszcza do formy wzgam jednak-
D gram. tu: part. wzmacniajaca spoj-
ze, mimo to; prawdopodobnie sa to
nik, wprowadzajacy zdanie przeciw- uproszczone formy wzgdy i wzgda,
stawne. D etym. pie. rdzen *ui-so po- a nieuprawnione tu -m mogo sie
wszechny, ogolny pochodny od pie. pojawic pod wpywem takich kontek-
*ui- oddzielnie, kontynuowany w ps. stow, w ktorych spojniki przyaczay ru-
jako *v{X -, zroznicowany po III palat. choma koncowke 1. os. lp. cz. przesz.
X na zach.sow. v}s- oraz wsch.sow. AK
i pd.sow. v}s- wszystek, cay; jako
przysowek wzmocniony part. pocho-
dzenia zaimkowego ps. *da || *dy,
cze
sto oparta dodatkowo na rdzeniu
zaimka pytajnego *k-; jako przysow.
wtornie tez spojnik i part. ogsow.
czes. vzdy, vzdycky zawsze, vzdyt
251 I za
az za, ot. az, az, aiz za). D rozwoj: zableszczyc (1) [RP] D zn. byskac
w XIVXVI w. w pierwotnej skadni oczyma, rzucajac niespokojne spojrze-
z zaprzeczonym zaimkiem cz (/ ps. nia: Zableszczysz na strony oczy,/ Ez
*c}, dawny B. nieos. zaimka pytajnego ci z ciaa pot poskoczy [RP, 197, 63].
co, zachowany tylko w wyrazeniach D gram. czas., ps. kon. IV -jo- || -i- ?
przyim.) w wyrazeniu ni zacz za nic; stpol. kon. III -e , -isz; dk. D etym. pie.
podobna skadnia z przyim. pod i zaim- *bhlig- + ske swiecic; ps. *zabl}sketi
kiem czyj: ni pod czyja (choragwia
) [KS, || *zablesketi ? *zabl}scati || *zables-
124, 6]. Poza tym za rza dzace D. wska- cati zajasniec blaskiem, zalsnic;
zuje na czas zachodzenia czynnosci, ogsow. stczes. blscieti (se), czes. za-
np. za panowania. blesknout (se) zabysnac, zalsnic, br.
D por. II za, pod. bliscac swiecic rownym swiatem,
AK
(o oczach) byszczec, ros. blesnut
II za (1) [RP] D zn. czy, czyz: Wstan, bysnac, mignac, sch. zablstati || za-
mistrzu, odpowiedz, jestli umiesz,/ Za blijestati zabyszczec, zajasniec, scs.
po polsku nie rozumiesz? [RP, 197, 82]. bl}stati, bl}sto (l niesonantyczne) by-
D gram. part. wprowadzajaca pytanie. szczec, lsnic (por. lit. blisketi by-
h
D etym. pie. *g o, ps. *za, jako part. szczec, lsnic, ot. blizget migotac).
pytajna wyste puje w j. zach.sow. D rozwoj: ps. postaci z pierwotnie
i pd.sow. czes. za, zali, zda, zdali, oboczna samogoska rdzenna * ? *}
serb. zar. D rozwoj: w formie za wyste - || *oi ? *e (por. blszczec, bleszczyc)
puje bardzo rzadko, najcze sciej w poa- zanikaja w srpol. na rzecz zach.sow.
czeniach z czastkami -li, a-, -c, -z: zali, postaci z rdzennym -y- (byszczec),
aza, azali, zac, azac, zaz, azaz w teks- szczatkowo zachowane w gwarach.
tach XVXVIII w. ZG
D por. I za. zachowac (1) [Sota] D zn. zjednac:
BT
Bo ktoc je chce sobie zachowac,/ Be da
zabic (7) [RsP, Kgn, Tecz] D zn. zadac
ji wszytki miowac/ I kromie oczu
smierc, odebrac zycie: Przez to Mi- dziekowac [Sota, 190, 80]. D gram. czas.,
rosaw zabi Jana, iz mu otpowiada ps. kon. III -jo- || -je- ? stpol. kon. II
i krad ji [RsP, 45, 21]. Waz te
to madrosc
-e
, -esz || IV -am, -asz; dk.
ma, ize gdyz ji chca zabic, tedyc wie c
D zob. chowac.
on swa gowe kryje i szon<u>je, a o cia- ZG
oc on niczs nie dba [Kgn VI, 40, 6-7]. zaczynac (1) [ZB] D zn. wykonywac
Chcia ci krolowi suzyci, swa chora- pierwsza cze sc jakiejs czynnosci:
giew mieci,/ A o chopi poge bek dali Jemuz synowi kosc rybia w gardle
ji zabici [Tecz, 193, 7]. D gram. czas., uwie za, od jejze juz skonczec zaczyna
ps. kon. III -jo- || -je- ? stpol. kon.
[ZB I, 31, 12]. D gram. czas., ps. kon. III
II -e
, -esz; dk. D formy tekstowe:
-jo- || -je- ? stpol. kon. II -e , -esz ||
zabiwszy im. cz. przesz. czynny I,
IV -am, -asz; ndk. D etym. pie. *ken-
odm. prosta. D rozwoj: forma im. w j.
|| *kon- || *kn-; ps. *-cinati (iter. do
srpol. przeksztaca sie w im. przysow.
ti); ogsow. czes. zacnat, ukr.
*-ce
uprzedni.
D zob. bic.
pocynaty || zacynaty, br. pacynac, ros.
ZG nacinat, sch. (za)pocinjati, scs. naci-
zabiwszy zob. zabic. nati, nacinajo (por. lit. skinti zrywac,
ZG napoczynac, ot. cties (*kinties), c-
253 zalec
nties walczyc, stind. kaninas mo- mylne, paci ustalona zapate osobie
dy). D rozwoj: ps. *zacinati ? stpol. , stad fraz. pojsc o za-
majacej racje
zacinac(i) ? stpol., srpol. zacynac. kad, zakad stoi; w j. npol. (pod wpy-
ZG wem ac. institutio) wyksztacio sie zn.
zaginac (1) [Ppu] D zn. przeminac, instytut, instytucja, poczatkowo ja-
nie ostac sie , nie zachowac sie : Bo ko nazwa instytucji edukacyjnej i wy-
zna Bog droge prawych, a droga zos- chowawczej, naste pnie rozszerzone:
nych zaginie [Ppu I, 53, 7]. D gram. czas., przedsiebiorstwo, zakad pracy.
ps. kon. II -no- || -ne- ? stpol. kon. I IW-G
, -esz; dk. D etym. pie. *gheubh-
-e zakon (4) [Pfl, Ppu] D zn. prawo,
giac, zakrzywiac; ps. *gybnoti; og- nakaz (zwaszcza religijny), zasady
sow. czes. hynout, zahynout, ukr. moralne, przykazania, w odniesieniu
hynuty, zhynuty, ros. gbnut, sowen. do religii zydowskiej przymierze
gniti, scs. gybnoti, gybno, pogybnoti zawarte przez Boga z Abrahamem,
~
zginac (por. lit. gaubti, gaubiu ob- a potem przez Mojzesza z narodem
~
wiazywac gowe chustka, gaubtis zydowskim: Ale w zakonie Bozem
okrywac sie , zginac, sie
, zwijac sie
, wola jego, i w zakonie jego be dzie
ot. gubt, gubstu giac sie , znikac, myslic w dnie i w nocy [Pfl I, 17, 2].
stang. geap krzywy). D rozwoj: ps. D gram. rzecz., ps. dekl. -o- ? pol.
*zagybnoti ? stpol. zagynoc(i) ? dekl. m. D etym. pie. *ken-||*kon-
stpol., srpol. zaginoc. Pierwotne zna- ||*kn- spokrewniony z ps. czas. przed-
czenie pochylac sie , zginac sie ze rostkowym *za-ce ti / pie. *knt- za-
sabosci, starosci rozwine o sie
w gi- czac, rozpoczac cos; ogsow. duz.
nac, zniknac, umierac. zakon widok, wyglad, prawidowosc,
ZG guz. zakon prawo, prawido, czes.
zakad (1) [RsK] D zn. zabezpieczenie zakon prawo, ustawa, Stary zakon
w postaci pienie dzy albo majatku ru- Stary Testament, ros. zakon pra-
chomego lub nieruchomego, pienia- wo, ustawa, ukr. zakon prawo,
dze wpacane przez strony jako za- wyznanie, religia, obrzadek, regua,
pewnienia przestrzegania umowy: scs. zakon{ prawo (por. ac. recens
Jakosm przy tem by, gdzie Jakusz swiezy, niedawny, irl. cinin powsta-
reczy trzy grzywny Michakowi Gie- je
, pojawiam sie , wynikam, ot. cina-
botowskiemu zakadu re kojemstwa za ties podejmowac, podnosic sie ).
Stanisawa [RsK, 48, 26]. D gram. rzecz., D rozwoj: stpol. zakon; juz w j. stpol.
ps. dekl. -o- ? pol. dekl. m. D etym. wyksztacio sie podznaczenie nauka
ps. *za-klad{ derywat od czas. prefik- chrzescijanska Nowego Testamentu
salnego ps. *za-klad-ti; ogsow. czes. w przeciwstawieniu do religii i przy-
zaklad fundament, przyczyna, ros. kazan zydowskich Starego Testamen-
zaklad zastaw, sch. zaklad zastaw, tu; takze wyznanie, obrzadek, reli-
fant, fundacja. D rozwoj: rzecz. gia, w zn. rel. testament, przymie-
rozwina kilka zn., m.in. arch. funda- rze (por. Stary i Nowy Zakon = Stary
ment, podstawa, ponadto gwa- i Nowy Testament); w j. srpol. ponadto
rancja czegos oraz zywe do dzis ro- zgromadzenie zakonne.
dzaj umowy mie dzy osobami majacymi IW-G
odmienne zdanie, polegajacej na tym, zalec (1) [Sota] D zn. umiescic sie
ze osoba, ktorej zdanie okaze sie gdzies, na czyms, stac sie
przeszkoda:
zamacic 254
bic [Kgn VI, 41, 28]. D gram. czas., ps. kon. zawzdy (2) [LA] D zn. stale, nieustan-
IV -jo- || -i- ? stpol. kon. III -e , -isz; nie: A mia barzo wielki dwor,/ Procz
dk. D etym. pie. *ueips-e-; ps. *zavesiti
panosz trzysta rycerzow,/ Co sa mu
spowodowac, by cos wisiao; ogsow. zawzdy suzyli,/ Zawzdy k jego stou
guz. zawjesyc, czes. zavesit, ukr. byli [LA, 173, 15-16]. D gram. przysow.
zavsyty, ros. zaviesit, sch. zav(j)esiti, D etym. wyraz rodzimy, poaczenie
scs. vesiti, veso (por. lit. vypsoti gup- przyimka za i przysowka wzdy; wy-
kowato sie usmiechac, prapokrewne ste
puje w j. wsch.sow., byc moze jako
z lit. at-vpti zwisac, odstawac, zapozyczenie z j. pol.: ukr. zavzdy,
stprus. vipis gaaz, stind. vepate ukr. dial. usindy, br. zauzdy, zause-
trze sie sie). D rozwoj: ps. *zavesiti dy, ros. vsegda. D rozwoj: od XV w.
? stpol. *zavesici ? stpol., srpol. za- w tym samym znaczeniu zawsze (od
vesic. wyr. przyim. za wsze (czasy) przez
ZG wszystkie czasy, cay czas).
zawitac (1) [Ksw] D zn. przybyc, D por. wzda, wzdy.
przyjsc, pojawic sie : Zawierne niczs BT
by nam nie mieszkac, aleb<y> (...) zab (1) [RP] D zn. twor kostny osa-
zbawiciela i jego przyszcia poze dac, dzony w szcze ce, suzacy do rozgryza-
by on raczy tog<o dla w na>sza sirca nia pokarmow: Nie byo warg u jej
zawitac [Ksw IV, 12, 5]. D gram. czas., ps. geby,/ Poziewajac, skrzyta ze by [RP, 196,
kon. III -jo- || -je- ? stpol. kon. II -e , 36]. D gram. rzecz., ps. dekl. -o- ? pol.
-esz ? -am, -asz; dk. D etym. pie. *uei - dekl. m. D etym. pie. **gombh-os ko-
t-; ps. *zavitati, *zavitajo przybyc; ek, wystep, cos ostrego; ps. *zob{;
ogsow. czes. zavtat, ukr. zavitaty ogsow. czes., sc. zub, duz., guz.
(z wtornym -i-), strus. vitati przeby- zub, ros., ukr., br. zub, mac. zab, bug.
~
wac, znajdowac sie , ros. vitat, scs. zab, scs. zob{ (por. lit. za mbas ostry
~
vitati mieszkac, przebywac (por. lit. przedmiot, kant, zyletka, za mbis so-
vieta miejsce, miejscowosc, ot. pa- cha, ot. zuobs zab, alb. dha mb,
vietat mieszkac, ac. invito, invitare dhemb zab, stniem. kamb grze-
zaprosic, przyjac). D rozwoj: pierwo- bien, ang. comb grzebien). D roz-
tne zn. przybyc dokads specjalizuje woj: ps. *zob{ ? stpol. *za
b ? srpol.
sie
w przybyc na pobyt, goscic, zna- zob; juz w stpol. wyraz mia wiele zn.,
lezc schronienie. m.in. w lm. ze by ostre, ustawione
D por. przywitac. rzedem cze sci; liczne fraz. i przys.
ZG pacz i zgrzytanie zebami, bibl. okresle-
zawracac nie mak piekielnych, dzis zart. o zmart-
zawracajac (1) [RP] D zn. o oczach: wieniu, kopocie, cie zkiej sytuacji, bro-
ypiac, przewracajac: Miece oczy za- nic sie
(lub czegos) pazurami i ze bami
wracajac,/ Grozna kose w reku majac [RP, bronic czegos zaciekle, poamac
196, 37]. D gram. im. cz. ter. czyn., odm. sobie na czyms ze by nie poradzic
prosta. D rozwoj: im. w j. srpol. prze- sobie z czyms, zjesc na czyms ze by
ksztaca sie w im. przysow. wspoczesny. znac sie na czyms bardzo dobrze
D zob. nawrocic, wrocic. i inne.
ZG IW-G
zbawiciel 258
zbawiciel (5) [Ksw] D zn. ten, ktory zbawienie (1) [Ksw] D zn. uwolnienie
uwolni od skutkow grzechow przez od skutkow grzechow przez smierc
swoja smierc, odkupiciel: Jidzie tobie Chrystusa: Widzcie, bracia mia, zba-
krol zbawiciel, izby nas ot wieczne wienie, widzcie wielkie Syna Bozego
smirci zbawi [Ksw IV, 12, 20]. D gram. przyjazni [Ksw IV, 12, 9]. D gram. rzecz.,
rzecz., ps. dekl. -jo- ? pol. dekl. m. ps. dekl. -jo- ? pol. dekl. n. D etym.
D etym. przedpol. *j}z{-bavi-tel} || iz{- ps. *j}z{-baviti ||*iz{-baviti (/ ps.
-bavi-tel} (j}z{-baviti || iz{-baviti / *baviti); wyraz poswiadczony w nie-
ps. *baviti) pzn.ps. kalka ac. salvator; ktorych j. sow. sch. izbavljenje wy-
sch. izbavitelj zbawca, bug., mac. zwolenie, wybawienie, ocalenie, ura-
izbavtel zbawca, wybawca, ukr. zba- towanie, ros. zbavlenije wybawienie,
vytel niszczyciel. D rozwoj: stpol. zbawienie, scs. izbavlen}je(ije) zba-
*zbavitel ? stpol. zbavicel ? srpol. wienie, odkupienie, bug. izbavlenie
zbavicel. wybawienie, zbawienie. D rozwoj:
D por. zbawienie, zbawic, byc. ps. prefiks *j}z{- || *iz{ (odpowiada-
IW-G jacy ac. ex-) w j. pol. zrowna sie
z pre-
zbawic (7) [Ksw, Park, RP] D zn. 1. ode- fiksami *s{- i *s{n- (odpowiadajacymi
brac cos komus, pozbawic kogos cze- ac. cum, de), dajac z(e)- || s(e)- (ten
gos; zadac smierc, zabic: Dziwno sie ostatni wariant w pozycji przed bez-
swym zakom stawi,/ Kazdego zywota dzwieczna).
zbawi [RP, 195, 16]. Kazdemu sie tak D por. zbawic, byc, zbawiciel.
IW-G
ukaze ,/ Gdy go zywota zbawie [RP, 196,
58]. 2. wyratowac z trudnej sytuacji,
zbawiony zob. zbawic.
ZG
wyswobodzic, ocalic, (o Chrystusie) zbic
wybawic od pote pienia po smierci, za- zbiwszy (1) [ZB] D zn. wychostawszy:
pewnic zycie wieczne, odkupic: Izby Rozgniewaw sie sedzia przykaza ji
je Bog zbawi ot <mo>cy krola pogan- kyjmi bic, a zbiwszy zasie w ciemnice
skiego [Ksw I, 10, 6]. Gdaz przydzie, wsadzic [ZB II, 32, 26-27]. D gram. im. cz.
zbawi lud swoj ot wielikich grzechow przesz. czynny M. lp. r. z., odm. prosta.
[Ksw IV, 12, 3]. D gram. czas., ps. kon. IV D rozwoj: im. w j. srpol. przeksztaca sie
-jo- || -i- ? stpol. kon. III -e , -isz; dk. w im. przysow. uprzedni.
D formy tekstowe: zbawionego im. cz. D zob. bic.
przesz. bierny B. lp. r. m., odm. zoz. ZG
D etym. ps. *j}zbaviti, *j}zbavjo; og- zbiwszy zob. zbic.
ZG
sow. czes. zbavit, ros. izbavit, ukr.
zbavyty, sch. izbaviti, scs. izbaviti, zbozny (2) [B, Ksw] D zn. 1. dostatni,
izbavljo. D rozwoj: wyraz pochodny od szczesliwy: A na swiecie zbozny
ps. *baviti powodowac bycie, trwanie, pobyt,/ Po zywocie ra<j>ski przebyt [B,
zajmowac czyms, zatrzymywac sie , 163, 8]. 2. zyja
cy zgodnie z nakazami
przebywac, pierwotnego causativum religijnymi, pobozny: I zmowi Syn
do *byti istniec, zyc, przebywac; Bozy sowa wielmi znamienita, jimiz
formy odm. zoz. im. w j. srpol. ulegaja kazda dusze zbozna pobudza, pone ca
adiektywizacji ? im. przym. bierny. i powabia [Ksw II, 11, 5]. D gram. przym.,
D por. byc, pozbawic, zbawiciel, odm. zoz. D etym. ps. *s{boz}n{(j})
zbawienie. przym. utworzony przyrostkiem -}n-
ZG od przym. *s{bog{ (podstawa *bog{
259 zdrowy
moze jeszcze w zn. dobro, szcze scie zdarzyc sie (1) [Ppu] D zn. udac sie,
lub juz w zn. religijnym Pan, Bog; poszcze scic sie
: A list jego nie spad-
zach.sow. guz. zbozny bogi, szcze s- nie i wszystko, cokoli uczyni, zdarzy sie
liwy, czes. zbozny pobozny, religijny. [Ppu I, 52, 4]. D gram. czas., ps. kon. IV
D rozwoj: byc moze stpol. zbozny zyjacy -jo- || -i- ? stpol. kon. III -e , -isz; dk.
zgodnie z nakazami religijnymi po- D etym. ps. *dariti dac, dawac w da-
wstao w opozycji do bez-bozny jako ter- rze, obdarzac kogos czyms, zach.sow.
min chrzescijanski i jest bohemizmem; *s{dariti duz. zdaris se, czes. zdarit
forme zbozny wypara postac pobozny. se, sc. zdarit sa. D rozwoj: zach.sow.
D por. Bog, zboze. *s{dariti se ? stpol. *sdarici se ?
HK
stpol., srpol. zdaryc se
.
zbyc (1) [Sota] D zn. uwolnic sie od D por. darowac.
czegos, pozbyc sie czegos: Z jutra ZG
wiesio nikt nie be dzie,/ Aliz gdy za zdradzca (1) [RP] D zn. ten, kto
stoem sie dzie,/ Toz wszego myslenia oszukuje, poste puje podstepnie, czo-
zbedzie [Sota, 188, 16]. D gram. czas., ps. wiek nieuczciwy, nierzetelny: A ten
kon. I -o- || -e- ? stpol. kon. I -e , -esz; Waltko radzsa, ten niewierny zdradzsa
dk. D etym. pie. *bhu-; ps. *j}z-byti [Tecz, 194, 20]. D gram. rzecz., pol. dekl.
pozbyc sie; ogsow. czes. zbyt, ukr.
m. D etym. rzecz. od czas. z(d)radzic
zbuty, pozbutysia, ros. izbyt, sbyt po-
(-d- wstawne); kalka srwniem. ver-
, sprzedac, sch. izbvati nie
zbyc sie
-roten zepsuc za rada, zdradzic;
zjawiac sie , byc nieobecnym, scs.
wyraz zach.sow. czes. zdradce, sc.
izbyti, izbodo zbywac, obfitowac.
zradca. D rozwoj: stpol. *zradca ?
D rozwoj: pierwotnie przeciwstawne
stpol. zdracca || zdraZca || zdracsa||
zn. pozbyc, wyzbyc sie czegos i po-
zdrajca.
zostac, zostac jako nadwyzka specja-
D por. rada, radzic, radzsa.
lizuje sie
w kierunku pozbyc sie nad- IW-G
miaru, sprzedac i potraktowac kogos
zdrowie (1) [ZB] D zn. dobre samo-
w sposob zdawkowy, wymijajacy, z ko-
poczucie: Od jegoz dotknienia dzie-
lei zn. uwolnic sie od czegos wyraza
cie
pene zdrowie wzie o [ZB I, 31, 15].
forma z przedrostkiem pozbyc sie
sie
D gram. rzecz., ps. dekl. -jo- ? pol.
D por. byc.
ZG dekl. n. D etym. ps. *s{-dorv-}je zdro-
zdac sie (1) [Satyra] D zn. wydawac
wie, rzecz. od przym. ps. *s{dorv{;
sie
: Bo sie zda jako pra<wy> woek,/ ogsow. czes. zdrav, ros. zdorove,
Alec jest chytrzy pachoek [Satyra, 191, ukr. zdorovja, mac. zdravje, bug.
25]. D gram. czas., ps. kon. V atem. ?
zdrave.
D por. zdrowy, pozdrowic.
stpol. kon. IV atem.; dk. D etym. pie. IW-G
*do-; ps. *da-d-ti ? *dati z przed-
zdrowy (2) [ZB, RP] D zn. zdrowy: nie-
rostkiem *j}z-; ogsow. czes. zdat se,
chory, sprawny fizycznie: Czemu sie
sc. zdat sa, ukr. zdatysia zdac sie ,
tako barzo le
kasz?/ Wrzekomos zdrow,
poddac sie , ros. sdatsia poddac sie
,
a <w>zdy ste
kasz! [RP 196, 50]. I pusci ji
scs. dati, dam}, dasi dac. D rozwoj:
caa i zdrowa onej niewiescie [ZB 31, 19].
ps. *j}z-dati se ? stpol. *izdaci se ?
D gram. przym., odm. prosta D etym.
stpol., srpol. zdac se
.
D por. dac.
pie. zozenie *su-deruo- z dobrego
ZG drzewa (su- dobry, *deru drewno,
zdrzucic 260
drzewo); pierwotnie z dobrego drze- tkac, dzec pytac, mowic, strus. deti
wa, dobry w odniesieniu do przed- pomiescic, podziac, czynic, robic,
miotow drewnianych, wtornie rozsze- ros. diet, sch. dje ti schowac, po-
rzone w zn. peen si, krzepki, nie- dziac, scs. v{zdeti, v{zdezdo pod-
chory na ludzi i zwierze ta ? ps. niesc, wzniesc. D rozwoj: ps. *s{dejati
*s{dorv{j} zdrowy, niechory; ogsow. ? stpol. *sZ ejaci ? zZ ac nazwac, na-
czes. zdrav, ros. zdorov, sch. zdrav, dac imie .
scs. s{drav{. D rozwoj: dzis forma D por. dziac.
krotka zdrow relikt prostej odmiany ZG
njoh, grec. gi-gno sko znam, stac. rze; daw. zn. posrednio poswiadczo-
gnosco). D rozwoj: ps. *znati ? stpol. ne w wyrazach pokrewnych: znamien-
*znaci, znac ? srpol. znac. ny charakterystyczny, znamienity
D por. poznac. wyrozniajacy sie
ze wzgle
du na swoje
ZG walory, zalety.
znamienity (1) [Ksw] D zn. znamien- D por. znac.
ny; wasciwy, charakterystyczny dla ko- IW-G
gos: I zmowi Syn Bozy sowa wielmi znamionac (1) [Ksw] D zn. ukazac
znamienita [Ksw II, 11, 4]. D gram. przym., cos, przedstawic: Czso nam przez
odm. prosta. D etym. ps. *zna- togo niemocnego, na ozku lezacego,
menit{(j}) / *zname (D. lp. *zname- znamiona? [Ksw II, 11, 27]. D gram. czas.,
ne); ogsow. czes. znamenity znako- ps. kon. III -jo- || -je- ? stpol. kon. II
mity, swietny, wspaniay, ukr. zname- -e
, -esz || IV -am, -asz; ndk. D etym.
nytyj sawetny, znany, ros. znamentyj pie. gno-men; ps. *znamenati; ogsow.
znakomity, synny, mac. znamenit zachowane szczatkowo czes. zname-
znakomity, synny, gosny, scs. zna- nat znaczyc, oznaczac, miec znacze-
menit{. D rozwoj: w dziejach j. pol. nie, sc. znamenat znaczyc, scs.
nastapia repartycja znaczen przym. znamenati, znamenaja znaczyc, pie-
znamienity i znamienny, dzis znamie- czetowac. D rozwoj: w stpol. moze
nity to tylko znany ze wzgle du na zapozyczone z j. stczes., wyste powao
swoje walory, zalety, wielkie zasugi, czesciej niz znamionowac.
cieszacy sie
uznaniem, wybitny, zna- D por. znamionowac sie .
ZG
komity, a znamienny wasciwy, cha-
rakterystyczny dla kogos.
znamionowac sie (3) [Ksw] D zn.
oznaczac, znaczyc, byc oznaczonym,
D por. znamie , znamionowac.
HK wyobrazonym, symbolizowanym: A to-
znamie (1) [Kgn] D zn. znak, cud, go dla iz <Boga nie chca uz>rzec,
niezwyke zjawisko: Kakoc on w on k dobremu wstac sie obleniaja, przeto
dzien sadny na sad przydzie, a wielikac przez <slepego> dobrze sie znamionu-
ja [Ksw II, 11, 18]. D gram. czas., ps. kon.
on znamiona czynic be dzie [Kgn II, 35,
III -jo- || -je- ? stpol. kon. II -e , -esz;
11]. D gram. rzecz., ps. dekl. -n- ? pol.
ndk. D etym. pie. *gno-men-; ps. *zna-
dekl. n. D etym. pie. *gno-men; ps.
menovati; ogsow. ukr. znamenuvaty
*zname , znamene (D. lp.) znak, ozna- swiadczyc o czyms, oznaczac, zname-
ka; ogsow. czes. znamen znak, nuvatysia odznaczac sie , przest. zeg-
znamie , sc. znamenie znak, ros. nac sie , caowac krzyz, sch. znameno-
znamja sztandar, idea przewodnia, vati cechowac, kasc znak na czyms,
haso, ukr. znameno proporzec, kropic swie cona woda, znamenovati
sztandar, sch. znamen znamie , piet- se przezegnac sie , scs. znamenovati,
no, symbol, bug. znamenje znak, znamenuja oznaczac, znaczyc.
omen (por. grec. gnoma cecha, D por. znamionac.
znak, poglad). D rozwoj: stpol. spo- ZG
srod wielu zn. tego rzecz. (m.in. znan zob. znac.
cecha charakterystyczna, znak, ozna- ZG
ka, objaw czegos, godo, choragiew, zostac (1) [Kgn] D zn. byc nadal w ja-
slad, cos dziwnego, cud) zachowao kims stanie, poozeniu, pozostac ja-
sie znak charakterystyczny na sko- kims o zachowaniu dziewictwa przez
265 zwyky
Matke Boska: Izec Maryja miaac jest niwie zwie
ze,/ To wszytko na stole le ze
ona syna porodzic bya a dziewica gram. czas., ps. kon. I -o-
[Sota, 188, 6]. D
zostac [Kgn II, 37, 100]. D gram. czas., ps. || -e- ? pol. kon. I -e, -esz; dk.
kon. II -no- || -ne- ? pol. kon. I -e , D por. obiazac sie
, uwieznac, wiazac.
-esz; dk. ZG
D zob. stac, ostac. zwolen(y) zob. zwolic.
ZG ZG
zrzucic, zdrzucic (3) [Pfl, Kgn, Ppu] zwolic
D zn. 1. gwatownym ruchem stracic, zwolen(y) (1) [B] D zn. wybrany:
zepchnac, zdjac: Roztargujmy jich U twego syna Gospodzina, matko zwo-
przekowy, i zrzucimy s nas jarzmo jich lena, Maryja./ Zyszczy nam, spusci nam
[Pfl II, 17, 3]. 2. zrzucic, zmienic skore
: [B, 163, 2]. D gram. im. cz. przesz. bierny,
A takiez my zdrzucmy z siebie stara odm. prosta lub zoz. D etym. pie. *uel-
skore , toc jest stare grzechy [Kgn VI, 40, chciec, pragnac; ps. *s{voliti wyrazic
14]. D gram. czas., ps. kon. IV -jo- || -i- swa wole, pozwolic, zezwolic; podstawa
? pol. kon. III -e , -isz; dk. D rozwoj: ogsow. czes. zvolit wybrac, sc.
forma z -d- wstawnym w pierwotnej zvolit, ukr. zvolyty raczyc, pozwolic,
grupie spg. ulega uproszczeniu. byc askawym, sch. voliti || voljeti ko-
D por. rzucic sie . chac, lubic; wolec, bardziej chciec, scs.
ZG voliti, voljo chciec, wolec, iz-voliti
zstac sie (1) [ZMB] D zn. zdarzyc sie, wybrac (por. goc. waljan wybierac,
przytrafic sie : Usyszycie moj zame - stwniem. wellan, stind. varayati wybie-
tek,/ Jen mi sie <z>sta w Wielki Piatek ra, domaga sie). D rozwoj: brak prze-
[ZMB, 180, 4]. D gram. czas., ps. kon. II gosu i zn. wybrac wskazuja na fone-
-no- || -ne- ? pol. kon. I -e , -esz; dk. tyczny i semantyczny bohemizm; por.
D por. stac sie . daw. w postaci przegoszonej zwolony
ZG
syn przysposobiony, adoptowany, za-
zwalac (2) [Pfl, Ppu] D zn. tu we fraz. nika w npol., ostatnie znane uzycia
zwalac z kogo smiech, zwalac smiech w tytule dramatu C. Norwida Zwolon
w kim wysmiewac sie , drwic, szydzic (1851) i archaizowanych tekstach S. Wy-
z kogos: Jen przebywa na niebiesiech, spianskiego oraz Z. Kossak.
posmieje sie jim, i Gospodzin zwala ZG
smiech w nich [Pfl II 17, 4]. D gram. czas., zwyky (1) [Park] D zn. zwyczajny;
ps. kon. III -jo- || -je- ? pol. kon. IV zgodny z przecie tna norma, ze zwy-
-am, -asz; ndk. D etym. ps. *s{valati / czajem: Ale gdzie c swoj gos miewa,/
*s{voliti pozwolic, zezwolic / *vo- Zwykem pismem cao tak da [Park 20].
liti wyrazac swoja wole ; podstawa D gram. przym., odm. zoz. D etym.
ogsow. czes. volit wybierac, ros. ps. im. cz. przesz. czynny II *s{vy-
arch. volit pragnac, chciec, chorw. kl{(j}) / *s{vyknoti przywyknac,
voljeti, scs. voliti. D rozwoj: w tekstach przyzwyczaic sie
do czego; zach.sow.
stpol. wyste puje tez fraz. w postaci i ukr. czes. zvykly przywyky, przy-
walac smiech; pozniej nienotowany. zwyczajony, ukr. zvyklyj przyzwycza-
D por. wola, zwolic. jony. D rozwoj: im. uleg adiektywiza-
IS
cji w j. srpol., dzis tylko w uzyciu
zwiazac (1) [Sota] D zn. powiazac w przymiotnikowym.
snopek skoszone zboze: Csole sie na HK
zyskac 266
zyskac (1) [B] D zn. pozyskac, zesac, z *grebhos niemowle, mode zwie-
uczynic przychylnym: U twego syna , stind. garbha- pod, mode zwie-
rze
Gospodzina, matko zwolena, Maryja!/ ). D rozwoj: przedpol. *zerb}c} ?
rze
Zyszczy nam, spu<s>ci nam [B 163, 3]. stpol. *zreb}c} ? stpol. zrebec || zre-
D gram. czas., ps. kon. I -o- || -e- ? bec ? srpol. zrebec (wlkp.) ? zrebec
stpol. kon. I -e , -esz ? pol. kon. IV (mp., maz.) ? npol. zrebec.
-am, -asz; dk. D etym. pie. *ai s-sk- IW-G
zyczyc sobie, chciec, szukac; ps. zwierz (1) [BZ] D zn. zbior. zwierzeta,
*j}z-iskati wyszukac cos, pozyskac; zwierzyna: Opie c rzek Bog: Wy-
ogsow. czes. zskat, zskam pozys- wiedz ziemia stworzenie zywe w swem
kac, zjednac, ros. izyskat znalezc, porodzie, dobytek, robaki i zwierz
odzyskac, scs. iziskati pozyskac ziemski jich podle podobienstwa [BZ,
(por. lit. ieskoti szukac, stind. icchati 71, 37]. D gram. rzecz., ps. dekl. -i- ?
szuka, pragnie, stwniem. eiskon pol. dekl. m. D etym. pie. *g hu er-
zadac). dzikie zwierze ; ps. *zver}; ogsow.
ZG czes. zver zwierze ta owne, sc. zver
(r. m.) zwierze i zver (r. z.) zwie-
zalovati zaowac, pakac, wspoczuc, (obocznosc ze : ize taka sama jak skra :
scs. zalovati smucic sie . D rozwoj: iskra czy gra : igra); ogsow., na co
ps. *zalovati ? stpol. *zaovaci ? wskazuje scs. ze zas, ze, zachowany
stpol., srpol. zaovac. jednak tylko w j. zach.sow. czes. ze,
D por. ozalec, pozaowac, zaosc, sc. ze, guz. zo (obok sto, sto), duz. az
zaowac sie. wobec ros. i br. szto, ukr. szczo, sch.
ZG
dasto, po sto, zato, bug. cze, mac. deka,
zaowac sie (1) [RsP] D zn. wnosic oti ze, zas. D rozwoj: w j. pol. zwy-
skarge do sadu, wyste powac do sadu za z synonimicznymi iz, ize oraz ez,
cie
z roszczeniami: Iz Mikoaj slubi mu eze, na co prawdopodobnie wpywa
list <wro>cic, iz jim sie zauje [RsP 1390, jego spogoskowy nagos (zawsze at-
45, 44]. D gram. czas., ps. kon. III -jo- || wiejszy artykulacyjnie od nagosu sa-
-je- ? stpol. kon. II -e , -esz; ndk. mogoskowego), w mniejszym stopniu
D etym. pie. *guel-; ps. *zalovati se
regionalna rywalizacja obu pozosta-
zalic sie
, skarzyc sie
; ogsow. czes. ych spojnikow.
zalovat si skarzyc sie , uskarzac sie
, D por. -c, ize, eze, -ze.
ros. zalovatsja narzekac, skarzyc sie , AK
skadac skarge (w sadzie), mac. se zali -ze, -z (57) [Ksw, Kgn, LA, ZB, ZMB,
skarzyc sie. Sota] D zn. czastka wzmacniajaca,
D por. zaowac. podkreslajaca wyraz, z ktorym sie
ZG
aczy: Przetoz, prawi, dam was w jich
zadac zob. zedac. wodanie [Ksw I, 10, 6]. O jemze pisze
ZG
swiety ukasz [Ksw II, 11, 25]. Prosciez
zadny (1) [ZMB] D zn. pragnacy:
Boga, wy mie i zadne maciory,/ By
ten, ktory zada, pragnie: Prosciez
Boga, wy mie i zadne maciory,/ By wam nad dziatkami nie byy takie to
wam nad dziatkami nie by takie pozory [ZMB, 180, 32]. D gram. part.
D etym. ps. part. *-ze, pokrewna z par-
pozory [ZMB, 180, 32]. D gram. przym.,
odm. zoz. D etym. ps. *ze d}n{(j}) / tykuami w innych j. ie.; ogsow. czes.
dati pragnac czegos; ogsow.
*ze -ze, -z, ros. -ze, scs. -ze. D rozwoj:
czes. zadany pozadany, potrzebny, po- wyste puje w postaci -ze po spg., po
szukiwany, ukr. zadnyj zadny, prag- samogosce w postaci skroconej -z;
nacy, spragniony, ros. zadnyj chciwy, w j. stpol. produktywna w poaczeniu
skapy, bug. zaden spragniony, zad- ze spojnikami i zaimkami, pozniej
ny. czesto z forma rozkaznikowa czasow-
D por. zadac. nika, rzadziej z innymi cze sciami
HK mowy, np. Zmienionaz po roza ce?
ze, zec (5) [BZ, Tecz] D zn. spojnik O nie, nie zmieniona! (Lesmian) w funk-
wprowadzajacy zdania podrzedne: cji pytajacej.
1. dopenieniowe iz: I uzrza Bog, D por. gdaz, gdyz, gdziez, ktoryz,
ze to jest dobrze [BZ, 72, 40]. 2. okolicz- przetoz, takiez, tegdyz, teze, wsza-
nikowe przyczyny poniewaz, bo, dla- koz, ze.
tego ze: Jaki to syn slachetny And- BT
rzeja Te czynskiego,/ Zec on msci go- zebro (1) [RP] D zn. jedna z kosci
raco ocsa swego [Tecz, 194, 25]. D etym. tworzacych klatke piersiowa: Wypie-
nowy spojnik wyodre bniony z ps. *ize a zebra i kosci,/ Grozno siecze przez
(/ *j}ze) po zaniku nagosowego *j} lutosci [RP, 196, 41]. D gram. rzecz., ps.
269 zenski
dekl. -o- ? pol. dekl. n. D etym. pie. oznaczyc / signum znak, cecha; tak-
*rebh- pokryc; ps. *rebro zebro; ze znak krzyza swietego czes. zehnat
ogsow. czes. zebro, sc. rebro, (se), sc. (pre)zehnavat sa, guz. zohno-
sowen. rebro, duz. robro, guz. rjebo, wac, duz. zognowas, kasz. zegnac. D roz-
ros. rebro, ukr. rebro, sch. rebro, bug. woj: przez posrednictwo czeskie; pierw-
rebro, scs. rebro (por. niem. Rippe otne stpol. zn. bogosawic zgodne
zebro, ang. rib zebro). D rozwoj: z pierwowzorem, w stpol. i srpol. tez
ps. *rebro ? stpol. *rebro ? *rzebro rzucac zaklecia przeciw zym mocom,
? zebro ? srpol. zebro; uproszczenie zegnac sie
czynic reka znak krzyza na
pierwotnej wymowy (i pisowni) praw- sobie, w koncu rozstawac sie z kims
dopodobnie w wyniku rozpodobnienia w zwiazku z czynieniem znaku krzyza
na odlegosc (rz<->br); postac z rz nie na droge, por. fraz. krzyz(yk) na droge ;
jest zaswiadczona filologicznie; pol- im. w j. srpol. przeksztaca sie w im.
skie z (zam. rz) byc moze wprowa- przysow. wspoczesny.
dzone do pisowni wg wzoru czes.; D por. pozegnac.
stpol. i dial. warianty fonetyczne wy- ZG
razu zobro, zebro, zobro (poswiad- zegnajac zob. zegnac.
ZG
czone tez w tekstach XVIIXVIII w.).
IW-G zelazny (3) [Pfl, Ppu, Satyra] D zn.
zeby (1) [Tecz] D zn. spojnik wprowa- zrobiony z zelaza: Zelazna wic do-
dzajacy zd. okolicznikowe warunku ma sozy,/ A drzewiana na pug wozy
zeby, ze: A jacy to zli ludzie mie- [Satyra, 191, 9]. D gram. przym., odm. zoz.
szczanie krakowianie,/ Zeby pana swe- D formy tekstowe: zelaznej Msc. lp. r. z.
go wielkiego choragiewnego,/ Zabilis- D etym. ps. *zelez}n{(j}) / *zelezo
cie, chopi, Andrzeja Te czynskiego! zelazo (moze dawne zapozyczenie
[Tecz, 193, 2]. D etym. zrost spojnika ze z j. orientalnych pokrewne lit. gelezis;
z wykadnikiem tr. przyp. by (ps. *by, moze od pie. *ghel kamien, cos twar-
3. os. lp. aorystu od czas. *byti), dego); ogsow. czes. i sc. zelezny,
na obszarze sowianskim zwaszcza ros. zeleznyj, sch. zel(j)ezan, scs. ze-
w grupie zach. i wsch. duz. azby, lez}n{. D rozwoj: sam. -a- w zelazny to
guz. zo by, ukr. szczob, ros. sztoby, wynik wyrownania analogicznego do
podczas gdy na poudniu sch. da, da postaci tematu rzecz. z -a-, w ktorym
bi, bug. za da, da, ako, mac. da, da za. zaszed przegos lechicki e ? a (por.
D por. ze, izby. zelazo, zelaza itp.).
AK HK
zec zob. ze. zenski (2) [Sota] D zn. dotyczacy zony
AK kobiety: Lecz rycerz albo panosza/
zegnac Czci zenska twarz, toc przysusza [Sota,
zegnajac (1) [List] D zn. o formuach 190, 77]. D gram. przym., odm. zoz.
pozegnalnych: Gdy chciaem na suzbe D formy tekstowe: ps. *zenska B. lp.
ot ciebie jachac precz, przyjaem do r. z. D etym. ps. *zen}sk{(j}) przym.
domu twego, ciebie zegnajac [List, 114, 3]. relacyjny od ps. *zena kobieta;
D gram. im. cz. ter. czynny, odm. prosta. ogsow. czes. i sc. zensky, ros. zenskij,
D etym. wyraz zach.sow. ze srwniem. sch. ze nsk, scs. zen}sk{.
segenen (dzis niem. segnen) bogosa- D por. zona.
wic, przezegnac krzyzem / ac. signare HK
ze
dac 270
zedac, zadac (2) [ZB, Ppu] D zn. kobieta, przest. mazonka, bug.
prosic, upraszac, pozadac, pragnac: zena kobieta, mazonka, sowen.
Zedaj ode mnie, a dam ci pogany zena kobieta, mazonka (por.
w dziedzictwo twoje [Ppu II, 53, 8]. grec. gyne kobieta, mazonka, ac.
D gram. czas., ps. kon. III -jo- || -je- genus rod, stprus. genno kobieta,
? stpol. kon. II -e , -esz || IV -am, -asz mazonka, goc. gino mazonka,
daje
(za , za
dasz); ndk. D formy teksto- stang. cwene mazonka, cwen kro-
we: za da cz. przesz. zoz. lp. 3. os. lowa, ang. queen krolowa). D roz-
woj: ps. *zena ? stpol. zona ? srpol.
h h
D etym. pie. *gu hed -; ps. *ze dati;
ogsow. czes. _zadati, sc. ziadat, ukr. zona; w j. pol. dokonaa sie specjaliza-
zadaty, sch. zedati, scs. ze
dati, ze
zdo cja zn., zachowane zostao zn. ma-
miec pragnienie, pragnac (por. lit. zonka, zagine o szersze zn. kobie-
gedauti pozadac, zyczyc sobie, prag- ta, poswiadczone w pokrewnym
nac, awest. dzaidyemi prosze , grec. przym. zenski.
potheo, pothe te sknie, odczuwam IW-G
brak). D rozwoj: ps. *ze dati ? zyc (1) [Sota] D zn. jesc, biesiado-
stpol. zdaci
e ? stpol., srpol. ze dac, wac, ucztowac: Czci zenska twarz
zodac. (...),/ Cso masz na stole lepszego przed
ZG soba,/ Czci ja, izby zya z toba [Sota, 190,
zoty (2) [RP] D zn. majacy barwe
79]. D gram. czas., ps. kon. I -o- || -e- ?
zota: Chuda, blada, zote lice,/ szczy stpol. kon. I -e , -esz (zywe , zywiesz) ?
sie jako miednica [RP, 196, 29]. D gram. srpol., npol. kon. II -e , -esz (zyje, zy-
przym., odm. zoz. D formy tekstowe: jesz); ndk. D etym. pie. *guei -; ps. *ziti,
zote B. lm. r. n. D etym. od pie. *ghel- *zivo; ogsow. czes. zt, ziji (stczes.
rozne barwy, zwaszcza zota, zielona zti, zivu), ukr. zyty, zyvu, ros. zit, zivu,
i ich odcienie (por. lit. geltas zoty, scs. ziti, zivo (por. lit. gyti goic sie ,
blady) ? ps. *zlt{(j}) (w ps. g przed gyvuoti zyc, stind. jvati zyje).
l ? z I palatalizacja g); ogsow. D rozwoj: ps. *ziti ? stpol. *z ici
guz. i duz. zoty, ros. zoltyj, mac. zot, ? stpol., srpol. zyc, stpol. odmiana
scs. zlt{. D rozwoj: przedpol. *zet{(j}) zywe , zywiesz ? srpol. zyje , zyjesz pod
(z rozwoju sonantu mie kkiego l ? e) wpywem bije , kryje, myje itp.
? stpol. zoty (przegos lechicki e ? o) D por. pozyc, pozywac.
? srpol. zoty (sam. o ? o) ? npol. ZG
zuty (ort. zoty). zydowski (2) [Ksw] D zn. odnoszacy
HK
sie
do Zydow: I <mowi krol asyr>ski
zona (4) [RsK, LA, ZMB] D zn. 1. ko- do krola Ezechyjasza, krola zydow-
bieta zame zna: A zenie jego dziano skiego i do l<uda> jego [Ksw I, 10, 2].
Aglijas [LA, 173, 25]. 2. kobieta: Zame t D gram. przym., odm. zoz. D etym.
ciezki dosta sie mie, ubogiej zenie przym. utworzony za pomoca przyr.
[ZMB, 18, 9]. D gram. rzecz. ps. dekl. -a- -}sk- od podstawy *zidov-, a to od
? pol. dekl. z. D formy tekstowe: zenie ogsow. zapozyczenia *zid{ z j. reto-
B. lp. D etym. pie. *guena
C. lp., zone romanskich (por. stw. giudio) / ac.
rodzaca; ps. *zena; ogsow. duz., iudaeus, / grec. Iudaios, hebr. jehu-
guz. zona kobieta, czes., sc. zena dah); ogsow. czes. i sc. zidovsky,
kobieta, mazonka, ros. zena ma- ukr. zidivskyj, sch. zidovski.
zonka, przest. niewiasta, ukr. znka HK
271 zywot
zyto (2) [RsP] D zn. gatunek zboza: silajacy do XIX w. (jeszcze u Mic-
Jako Wawrzyniec pobra na swem kiewicza).
zyto, a nie na Mirosawinie [RsP, 45, 26]. D por. zywy, zyc.
D gram. rzecz., ps. dekl. -o- ? pol. HK
dekl. n. D formy tekstowe: zyto B. lp. zywo (1) [Kgn] D zn. zywcem, w sta-
D etym. ps. *z ito to, co suzy pod- nie zywym, jako zywego: A swie tego
trzymywaniu zycia, dobrobyt, po- Bartomieja kaza jest by na prage
zywienie; ogsow., w wyniku roznej zawiesic a miotami ji bic i z jego ji
ewolucji semantycznej wyraz niejed- skory zywo obupic [Kgn VI, 41, 28].
noznaczny na obszarze sowianskim D gram. przysow. D etym. pierwotnie
czes., sc. zito zyto, ros. zto wszyst- M., B. lp. r. n. odm. prostej przym. ps.
kie rosliny zbozowe, kazde zboze nie- ziv{; jako przym. ogsow. D rozwoj:
mocone, sowen. zito zboze, zyto, w okresie npol. pojawia sie nowe zn.
proso, bug. zto zboze, pszenica, zwawo, rzesko; we wspo. j. pol.
scs. zito warzywo, jarzyna, zboze takze bezposrednio: transmisja na
(por. stprus. geits chleb). D rozwoj: zywo; intensywnie, w duzym stop-
stpol. *zito ? srpol. zyto; w j. stpol. niu: zywo sie czyms interesowac,
stopniowe zwe zanie zn. ogolnych to, suchacze zywo reagowali; z energia,
co suzy do zycia, bogactwo, maja- z werwa, szybko: zywo gestykulowac;
tek, pozywienie ? rosliny, i ich takze fraz.: co zywo, jako zywo.
ziarna suzace do jego sporzadzania, D por. zywy.
BT
zwykle zboza pszenica, je czmien,
proso, ryz (dawna nazwa zyta); kon- zywot (7) [B, Ksw, LA, RP] D zn.
kretyzacja zn. zroznicowana w za- 1. zycie, sposob zycia: A dac raczy,
leznosci od gownego gatunku zboza jegoz prosimy,/ A na swiecie zbozny
uprawianego na danym obszarze, pobyt,/ Po zywocie ra<j>ski przebyt
w j. srpol. nazwa zyto zacze a stabili- [B, 163, 9]. 2. opis zycia, zyciorys:
zowac sie jako okreslenie konkretnego Jakoz sie czcie w je swie tem zywocie
gatunku zboza (secale), wypierajac [Ksw II, 11, 33]. 3. brzuch, ono: Mistrz
stpol. nazwe rez. widzac obraz skarady,/ Zote oczy,
IW-G zywot blady,/ Grozno sie tego prze-
zywny (2) [BZ] D zn. zywy, zyjacy: kna [RP, 196, 44]. D gram. rzecz., ps.
le
I stworzy Bog wieloryby i wszelka dekl. -o- ? pol. dekl. m. D formy
dusze zywna i ruchajaca [BZ, 71, 31]. tekstowe: zywot B. lp., zywocie Msc.
D gram. przym., odm. zoz. D formy lp. D etym. ps. *zivot{ zycie, przen.
tekstowe: zywne B. lm. r. z. D etym. siedlisko zycia, naste pnie ukonkret-
ps. *ziv}n{(j}) / *ziviti obdarzac nione brzuch, ono, zoadek; rzecz.
zyciem, podtrzymywac zycie, dostar- pochodny od ps. przym. ziv{ lub
czac pozywienie, karmic, zywic; czas. *ziviti sprawiac, ze cos zyje;
zach.sow. i ukr. czes. zivny po- ogsow. czes., sc. zivot zycie, arch.
zywny, odzywczy, ukr. zyvnyj po- i pot. brzuch, kasz. zevot brzuch,
zywny, soczysty, zywotny, ozywiajacy; duz. zywot brzuch, guz. ziwot
w j. stpol. uznawany za bohemizm. brzuch, gorset, strus. zivot{ zy-
D rozwoj: w pol. wyraz znany do cie, majatek, ros. zivot brzuch,
XIX w., zn. zywy, zyjacy do przest. zycie, ukr. zivt brzuch,
XVII w., zn. pozywny, zywiacy, po- bug. zivot zycie, sowen. zivot zy-
zywy 272
ciorys, sch. zvot zyciorys, brzuch, jego zywota oraz dialektalnie w zn.
scs. zivot{ zycie, pozywienie (por. brzuch.
lit. gyvata zywot, stprus. giwato zy- D por. zywy, zyc, zywny.
cie). D rozwoj: stpol. *zivot ? srpol. IW-G
zywot; wyraz zachowa do dzis 3 zn., zywy (3) [BZ, ZB] D zn. zyjacy: Wy-
ale zakres uzycia ograniczony stylis- wiedz ziemia stworzenia zywe w swem
tycznie i regionalnie; zn 1. dzis podn. porodzie [BZ, 71, 36]. D gram. przym.,
i ksiazk., utrwalone w charakterystycz-
odm. zoz. D formy tekstowe: zywe B.
nych poaczeniach prowadzic, pe dzic
zywot, w j. rel. zachowane wyrazenie lp. r. n., zywa B. lp. r. z. D etym. pie.
zywot wieczny; w zn. 2. (takze ksiazk.) *guiu-o- zywy (por. lit. gyvas, ac.
wyraz wyste puje w charakterystycz- vivus) ? ps. *ziv{(j}); ogsow. czes.
nych poaczeniach, np. zywoty swie - i sc. zivy, ros. zivoj, ziv, bug. ziv, scs.
tych, sawnych me zow, filozofow; w zn. ziv{.
3. zachowany na zasadzie reliktu D por. zyc, zywot, zywny.
w modlitwie bogosawiony owoc Two- HK