w krgu

idei

Grzegorz Dziamski

Kopoty z kultur

Theories dont fall out of the sky; they work on the ground of a certain kind of experience.
Stuart Hall

Badacze kultury coraz czciej zwracaj uwag na kopoty, jakie sprawia nam dzisiaj
odziedziczone po XIX stuleciu pojcie kultury. Sygnaem tych kopotw s pojawiajce
si w dzisiejszej refleksji nad kultur okrelenia, takie jak wielokulturowo, interkultu-
rowo, transkulturowo, kreolizacja, hybrydyzacja, trzecia kultura (third culture) itp..

Tradycyjne pojcie kultury

W sensie, jaki pojciu kultura nada Johann Gottfried Herder pod koniec XVIII
stulecia kultura to wypracowany przez jak zbiorowo (lud, nard) sposb ycia.
Ale ju w przypadku okrelenia kultura europejska pojawia si problem. Jest to
wpeni zrozumiae, poniewa dla Herdera gwnym elementem kadej kultury, pozwa-
lajcym wyodrbni j spord innych kultur, by jzyk. Europejczycy tworz wprawdzie
zbiorowo zamieszkujc okrelone terytorium, ale nie posiadaj jednego, wsplnego
dla wszystkich Europejczykw jzyka; najzupeniej wic zasadne wydaje si pytanie,
czy istnieje jedna kultura europejska, czy te kultura europejska jest zbiorem rnych
kultur narodowych, polilogiem kultur? Dla Herdera celem kultury byo poszukiwa-
nie duchowej tosamoci, std tak wane dla postherderowskiej tradycji odrnienie
cywilizacji, czyli kultury materialnej (techniczno-uytkowej), od kultury waciwej, czyli
kultury symbolicznej, duchowej.

 Zob. W. Burszta, O trzech pojciach metakultury, w: Nowa audiowizualno nowy paradygmat kultury?,
red. E. Wilk, I. Kolasiska-Pasterczyk, Krakw 2008.
 Wikszo tych poj omawia Ewa Rewers w artykule Transkulturowo czy glokalno? Dwa dyskursy
okondycji postponowoczesnej, w: Dylematy wielokulturowoci, red. W. Kalaga, Krakw 2004.
 J.G. Herder, Ideen zur Philosophie der Geschiche der Menschheit (17841791), polski przekad: Myli
ofilozofii dziejw (prze. J. Gaecki), Warszawa 1962.
 Zob. G. Dziamski, Rola kultury w procesie integracji europejskiej, Europa Wschodu i Zachodu, Pozna
1999, nr 3. Zob. rwnie G. Dziamski, Education for Common Europe, w: Europaisierung der Bildungs-
systeme, red. Zb. Drozdowicz, P. Gerlich, K. Glass, WienPozna 2000.
 Zob. A. Koskowska, Socjologia kultury, Warszawa 1981; G. Banaszak, J. Kmita, Spoeczno-regulacyjna
koncepcja kultury, Warszawa 1994.

PRZEGLD KULTUROZNAWCZY
Kopoty z kultur 
NR 2 (8) ROK 2010
w krgu Grzegorz Dziamski
idei

Jeeli wrcimy teraz do kultury europejskiej to powstaje pytanie, co poszczeglne

kultury narodowe wniosy do kultury europejskiej, jak rol odegray w ksztatowaniu
europejskiej tosamoci? Pytania te pokazuj, e kultura jest obszarem rywalizacji, sporu
o to, czyje wartoci, czyje modele ycia uznane zostan za dominujce, za najbardziej
dla danej kultury, w tym przypadku kultury europejskiej, charakterystyczne. Ten sporny,
polemiczny charakter kultury wystpuje take w kulturach narodowych. Kto ksztatuje
duchow tosamo narodu nard, czy jego najwybitniejsi przedstawiciele? Herder
prbowa zagodzi to napicie utrzymujc, e to nard decyduje, kogo bdzie uwaa
za wybitnego przedstawiciela swojej kultury, komu bdzie stawia pomniki, do czyich
myli, pogldw i dziaa bdzie nawizywa, kogo wybierze na swojego duchowego
przewodnika.
Tradycyjne, Herderowskie pojcie kultury zakada, e kultury s spjne, wyranie od
siebie oddzielone i przypisane do zbiorowoci zamieszkujcych okrelone terytorium.
Herder przyrwnuje kultur do kuli; tak jak kada kula ma swj rodek cikoci, tak
kada kultura ma swoje centrum, dajce si nierzadko przestrzennie zlokalizowa Kate-
dra Gnienieska, Wawel, Klasztor Jasnogrski, Zamek Krlewski w Warszawie itd.
Metafora kuli ujawnia nieoczekiwany paradoks Herderowskiej koncepcji kultury; im
bardziej jaka kultura jest skoncentrowana na swoim centrum, tym bardziej jest stabilna,
atym samym statyczna, znieruchomiaa, zastyga w bezruchu. Aby wprawi kul w ruch,
musimy przesun jej rodek cikoci, przesun si od centrum ku powierzchni kuli,
niebezpiecznie zbliy do innych kultur.
Herderowska koncepcja kultury bya od samego pocztku nietrafnym opisem rze-
czywistego funkcjonowania nowoczesnych kultur, odnosia si bardziej do kultur trady-
cyjnych ni nowoczesnych, opisywaa bowiem kultury w sposb statyczny, pomijajc ich
wewntrzn dynamik. Zdawaa si sugerowa, e kultury mog by wprawiane w ruch
jedynie przez czynniki zewntrzne, przez zmiany technologiczne, spoeczne lub przez
kontakt zinnymi kulturami. Zbyt mocno akcentowaa te autonomiczno, odrbno
poszczeglnych kultur i ich monolityczno. Kultury, jak kule bilardowe, mogy si wza-
jemnie o siebie obija, umacniajc si w swojej odrbnoci, ale powinny pozostawa
nieprzenikalne dla obcych wpyww, powinny broni swej czystoci, bo tylko ona moe
zapewni kulturze si. Herderowska koncepcja kultury nastrczaa te szereg kopo-
tw, z ktrymi trudno byo sobie poradzi. Przykadowo: czy polski przekad Fausta
naley do polskiej, czy niemieckiej kultury? Czy dziea obcych kultur przekadamy po
to, by pozna obcy, wrogi naszej kulturze sposb mylenia, czy po to, by zmieni nasz
rodzim kultur?

 Powstaje oczywicie pytanie, czy taka tosamo istnieje. Philippe Lejeune wystpi niedawno z tez, e
nie istnieje wsplna europejska tosamo, bo nie istnieje wsplny dla Europejczykw jzyk (referat na
konferencji Life Writing in Europe, Amsterdam, padziernik 2009).

 Kopoty z kultur
PRZEGLD KULTUROZNAWCZY
NR 2 (8) ROK 2010
 Grzegorz Dziamski w krgu
idei

Pojecie kultury nie jest tylko pojciem opisowym, ale take operacyjnym powiada
Wolfgang Welsch. Nasze rozumienie kultury jest czynnikiem aktywnie wpywajcym na
nasze postrzeganie wiata i na nasze dziaanie w wiecie. Herderowska koncepcja kultury
wzmacniaa narodowy sposb mylenia o kulturze, ktry uznajemy dzisiaj za opresywny
i dlatego gorczkowo poszukujemy nowego sposobu rozumienia kultury uznajc, e to
nowe pojcie kultury bdzie lepiej dopasowane do wspczesnej kultury globalnej.

Bohaterowie wspczesnej kultury

Imigranci, uchodcy, turyci, spacerowicze to dominujce figury wspczesnej kul-
tury pisze Nicolas Bourriaud. Zygmunt Bauman dorzuciby tu jeszcze figur gracza.
Nie s to nowe postacie, nieznane wczeniejszym kulturom, ale na nich koncentruje si
dzisiejsza refleksja kulturoznawcza i do nich dostosowuje si dzisiejsza kultura. Bauman
konfrontuje swoje cztery wzory osobowe (spacerowicz, wczga, turysta, gracz) z Webe-
rowskim pielgrzymem, ktry mniej lub bardziej konsekwentnie zmierza do wytyczone-
go sobie celu, w yciu ziemskim i pozaziemskim. Bourriaud widzi w nich ludzi wyko-
rzenionych, si lub dobrowolnie, poszukujcych nowych form zakorzenienia.
Imigranci i uchodcy, polityczni, religijni, ofiary czystek etnicznych, podtrzymuj pro-
ces globalizacji od dou (from below), powiada Stuart Hall10. Trudno ich uzna za
beneficjentw lub wygranych globalizacji. Porzucaj swoje rodzinne strony, jeli mog,
w poszukiwaniu lepszego ycia. Tam gdzie przyjedaj, wykonuj najprostsze prace;
sprztaj biura i ulice, pracuj na zapleczach restauracji i barw, na budowach, w trans-
porcie, opiekuj si starymi i schorowanymi, zbieraj owoce i warzywa na farmach,
zasilaj szar i czarn stref gospodarki. S potrzebni, a nawet niezbdni, a mimo to
budz niech. Czsto staj si ofiarami bezinteresownej agresji ze strony miejscowych.
Nie adaptuj si do otoczenia, nie wtapiaj si w miejscow kultur, nie chc by Niem-
cami, Francuzami, Holendrami, wol tworzy diaspory, kultywowa wasne obyczaje,
przenosi w nowe rodowisko elementy wasnej kultury. Podtrzymuj zwizki z kultur,
z ktrej si wyrwali; czytaj dostarczane z kraju gazety, suchaj przywoonych z kraju
kaset, ogldaj tamtejsz telewizj, ledz wydarzenia polityczne w swej dawnej ojczy-
nie i marz o tym, e kiedy do niej powrc, jeli tylko sytuacja si poprawi. Podtrzy-
muj mit diaspory, mit czasowego pobytu na uchodctwie, dlatego s nielojalni wobec
przyjmujcych ich krajw, lekcewa lub wymiewaj obowizujce w nich regulacje
 W. Welsch, Transkulturowo. Nowa koncepcja kultury, w: Filozoficzne konteksty rozumu transwersalnego,
red. R. Kubicki, Pozna 1998, s. 212. Przekad zmieniony w oparciu o angielsk wersj tekstu: Transcul-
turality the Form of Cultures Today, w: Le Shuttle, Berlin 1995, s. 22.
 N. Bourriaud, The Radicant, New York 2009, s. 51.
 Z. Bauman, Ponowoczesne wzory osobowe, w: idem, Dwa szkice o moralnoci ponowoczesnej, Warszawa

1994.
10 S. Hall, Creolization, Diaspora, and Hybridity in the Context of Globalization, w: Creolite and Creolization,

red. O. Enwezor i in., Ostfildern-Ruit 2003, s. 197.

PRZEGLD KULTUROZNAWCZY
Kopoty z kultur 
NR 2 (8) ROK 2010
w krgu Grzegorz Dziamski
idei

prawne i normy obyczajowe, przeciwstawiajc im wymarzony kraj, ktrego nie ma, ktry
istnieje jedynie w ich wyobrani. Powroty, jeli si zdarzaj, przynosz rozczarowanie,
bo diaspora wypracowuje wasn kultur, ktra mieci si gdzie pomidzy kultur,
zktrej emigranci wyszli, a kultur, ktra ich mniej lub bardziej gocinnie przyja11.
Turysta jest przeciwiestwem imigranta i uchodcy (w terminologii Baumana wcz-
gi). Wyjeda nie dlatego, e musi, lecz dlatego, e chce. Nie musi si dostosowywa
do ycia miejscowych, ktrych nazywa czsto pogardliwie tubylcami, przeciwnie, chce,
eby to oni dostosowali si do jego oczekiwa, eby w miar szybko i tanio pokazali
mu wszystko to, co maj ciekawego i interesujcego. Turysta jest kolekcjonerem wrae,
ale take antropologiem-amatorem, chce pozna to, co inne, obce, odmienne. Pozna
Hiszpani, Grecj czy Turcj podczas jednotygodniowej wycieczki. Turystyka staa si
dzisiaj zjawiskiem masowym i potnym rdem dochodu, std coraz wicej miast,
regionw i krajw dy do podniesienia swej atrakcyjnoci turystycznej, a atrakcj tury-
styczn, czyli jak mwi Niemcy czym wartym obejrzenia (Sehenswurdigkeit), moe
sta si wszystko: stare, zabytkowe centrum miasta i nowoczesna dzielnica, muzeum
ipark tematyczny, paac krlewski i mauzoleum, meczet i centrum handlowe, modna
restauracja i wioska rybacka, scenografia do filmu Georgea Lucasa czy Stevena Spiel-
berga i wioska olimpijska, dzielnica hippisw i plaa wi. Wytwarzane na potrzeby
turystw atrakcje tworz now kultur kultur inscenizowanej autentycznoci12. Wwy-
twarzanie tej kultury zaangaowanych jest coraz wicej osb, przygotowujcych szlaki
turystyczne i rozwijajcych sprofilowane formy turystyki kulturowej, religijnej, sporto-
wej, przyrodniczej itd., a take instytucji wpisujcych swoj dziaalno w oczekiwania
turystw13.
Figura miejskiego spacerowicza (flneura) nie jest nowa, dostrzeona zostaa i opi-
sana ju przez Baudelairea. Spacerowicz to turysta we wasnym miecie. Nie musi opusz-
cza miasta, w ktrym mieszka, bo w przeciwiestwie do turysty podruje w wyob-
rani, pobudzany przez to, co oglda. Dzisiaj spacerowicza czciej ni na ulicy spotka
mona w hipermarkecie lub centrum handlowym (shopping mall), gdzie przechadza si
lub przesiaduje przy kawiarnianym stoliku, przypatrujc si krcym tumom i towarom,
11 ONZ szacuje liczb emigrantw na 175 mln, ale w rzeczywistoci jest ona znacznie wysza, jeli uwzgldni
emigrantw nielegalnych, sezonowych, czasowych oraz emigrantw w drugim i trzecim pokoleniu.
12 Termin Deana MacCannella, Turysta. Nowa teoria klasy prniaczej, prze. E. Klekot, A.Wieczorkiewicz,

Warszawa 2002. Przykadem takiej inscenizowanej autentycznoci jest Muzeum Powstania Warszawskiego.
13 wiatowa Organizacja Turystyczna (WTO) opracowuje list najatrakcyjniejszych turystycznie krajw.

W2005 roku pierwsza dziesitka wygldaa nastpujco: 1) Francja (76 mln turystw), 2) Hiszpania
(55,6mln), 3) USA (49,4 mln), 4) Chiny (46,8 mln), 5) Wochy (36,5 mln), 6) Wlk. Brytania (30 mln),
7)Meksyk (21,9mln), 8) Niemcy (21,5 mln), 9) Turcja (20,3 mln), 10) Austria (20 mln). Polska sklasyfi-
kowana zostaa na 15. miejscu. Pod wzgldem dochodw z turystyki: 1) USA (81,7 mld $), 2) Hiszpania
(47,9 mld), 3)Francja (42,3 mld), 4) Wochy (35,4 mld), 5) W. Brytania (30,7 mld), 6) Chiny (29,3mld),
7) Niemcy (29,2 mld), 8) Turcja (18,2 mld), 9) Austria (15,5 mld), 10) Australia (15 mld). Polska skla-
syfikowana zostaa na 27. miejscu. Liczb turystw szacuje si na okoo 600 mln, a wiatowy rynek
turystyczny na 1 bilion $. [On-line:] www.world-tourism.org.

10 Kopoty z kultur
PRZEGLD KULTUROZNAWCZY
NR 2 (8) ROK 2010
 Grzegorz Dziamski w krgu
idei

wsptworzc spektakl konsumpcji. Nawet jeli niczego nie kupuje, to dobrze wie, co
naley kupowa, co jest modne, a co obciachowe, co nadaje konsumentowi wdzik
spacerowicza, a co degraduje go do roli zapobiegliwego nabywcy, wykupujcego towary
na przecenach i wyprzedaach. Jeeli rozszerzymy figur spacerowicza, jak czyni to
Bauman, na skaczcego po kanaach telewidza i surfujcego w sieci internaut, to otrzy-
mamy dzisiejszego bohatera konsumpcji, dla ktrego konsumpcja jest czym wicej ni
nabywaniem towarw; jest poruszaniem si w skomplikowanej semiosferze wspczesnej
kultury naznaczonej markami towarw, projektantw, firm, miejsc, ktre s aktualnie
w modzie lub wanie z obiegu mody wypady.
Wreszcie ostatnia posta, posta gracza. Posta ta nawizuje do nastawionej na suk-
ces, a rozwinitej w latach 80. kultury yuppie. Wzorem mgby tu by Gordon Gekko
z filmu Oliviera Stonea Wall Street (1987). Dla gracza nie licz si kulturowe normy
ireguy, lecz strategia pozwalajca odnie sukces. Liczy si znajomo Sztuki wojennej,
bo ycie to wojna, w ktrej jedni wygrywaj, inni przegrywaj, a jeszcze inni nie zosta-
j nawet dopuszczeni do gry14. Gracz wie, e yje w spoeczestwie ryzyka, tak barwnie
odmalowanym przez Ulricha Becka, wie, e to nie on ustala reguy gry, e y znaczy
bra udzia w grze o cigle zmieniajcych si reguach. Gracze, ktrzy odnosz najwik-
sze sukcesy zarzdzaj ponadnarodowymi korporacjami i dziaajcymi w skali globalnej
organizacjami, od NGO po agendy Banku wiatowego, Midzynarodowego Funduszu
Walutowego, Unii Europejskiej. Zarzdzaj globalizacj zgry (from above), jakby
powiedzia Stuart Hall15, kontrolujc procesy rozgrywajce si daleko od ich miejsc pracy
i ycia, a jak wiemy z psychologicznych eksperymentw, im wiksza jest odlego mi-
dzy decyzj a skutkiem, tym drastyczniejsze, surowsze ibardziej bezwzgldne mog by
podejmowane decyzje16.

14 Chodzi tu o Sztuk wojny Sun Tzu, ulubion ksik Gordona Gekko. Ksika ta przedstawia zbir
zalece i rad dla kadego, kto dowodzi ludmi, stawia czoo wyzwaniom i walczy o pozycj dla siebie
i swoich podwadnych. Ten traktat uczy zwycia (reklama polskiego wydania ksiki). Traktat Sun
Tzu ukaza si w angielskim przekadzie w 1910 roku. Ca koncepcj najlepiej streszcza zdanie: War
is nothing but lies. Sztuka walki polega na zwodzeniu, oszukiwaniu przeciwnika. Prawdziwa umiejtno
to zama opr przeciwnika bez walki. W tym celu naley dyskredytowa wszystko, co dobre w kraju
przeciwnika, wciga przedstawicieli jego warstwy rzdzcych w afery kryminalne, podrywa ich dobre
imi, a gdy nadejdzie waciwy moment, rzuci ich na poarcie rodakom. Naley buntowa modych
przeciwko starym, omiesza tradycje, nie szczdzi obietnic i podarunkw, bo pienidze w ten sposb
wydane zwrc si stukrotnie. [On-line:] www.gavagal.pl/society/artofwar. Sun Tzu, Sztuka wojny, Warszawa
1994.
15 S. Hall, Creolization, Diaspora, and Hybridity in the Context of Globalization, op. cit., s. 197.
16 Wiemy to choby z eksperymentw Stanleya Milgrama.

PRZEGLD KULTUROZNAWCZY
Kopoty z kultur 11
NR 2 (8) ROK 2010
w krgu Grzegorz Dziamski
idei

Poziomy enkulturacji
Wiele lat mino od czasu, kiedy Zygmunt Bauman przedstawi bohaterw ponowo-
czesnej, globalnej kultury. Od tej pory stali si oni przedmiotem wielu mniej lub bar-
dziej wnikliwych opisw, studiw, opracowa, obiektem zainteresowa badaczy, artystw
ipolitykw. Dla nas najwaniejsze jest jednak to, e wszystkie te wzory osobowe nie
mieszcz si w Herderowskiej koncepcji kultury lub ujmujc to inaczej wydaj si
zjej perspektywy marginalne i nieistotne. To, co wyrnia tych bohaterw wspczesnej
kultury, to jaka forma dystansu wobec wasnej kultury narodowej i poszukiwanie tosa-
moci, dobrowolne lub z koniecznoci, poza ni. Nicolas Bourriaud nazywa ich ludmi
korzenioczepnymi (radicant people). W przeciwiestwie do rolin majcych pojedyncze
korzenie, roliny korzenioczepne, takie jak bluszcz, mog si rozwija we wszystkich kie-
runkach, czepiajc si gruntu za pomoc korzeni przybyszowych wyrastajcych na pdach.
Przymiotnik korzenioczepny, powiada Bourriaud, moe by odniesiony do podmiotu
uchwyconego midzy potrzeb zwizania si z otoczeniem i poczuciem wykorzenienia,
midzy globalizacj i lokalnoci, obron wasnej tosamoci iotwarciem na innych.
Przymiotnik ten okrela negocjowany charakter dzisiejszego podmiotu17.
Czy mona jednak, pyta dalej Bourriaud, cakowicie oderwa si od swoich korzeni?
Czy mona uwolni si od determinizmu kulturowego, od kultury, w ktrej wzrastalimy?
Wiemy, e istniej kultury mniej i bardziej otwarte. Wiemy te, e otwarto nie osabia,
lecz wzmacnia kultur, czyni j bardziej odporn na nowe wyzwania. Musimy si jedynie
wyzwoli z narzuconego przez Herdera schematu mylenia o kulturze, z mylenia okul-
turze w kategoriach kuli.
Amerykaski antropolog, Gordon Mathews uwaa, e kada kultura zostawia swoim
czonkom pewien margines swobody, wolnego wyboru. Moemy zatem mwi nie ojed-
nym, lecz o kilku poziomach enkulturacji jednostki. O poziomie gbokim, na ktrym
kultura naturalizuje, czyni oczywistymi i samozrozumiaymi, niewymagajcymi adnych
objanie, pewne sposoby mylenia i postpowania; o kulturze jako naturalnej dla nas
rzeczywistoci. O poziomie spoecznym, a wic o kulturze w sensie antropologicznym
czy socjologicznym, kiedy jednostka odczuwa przymus ze strony kultury, a cilej spoe-
czestwa, ktre dan kultur wytworzyo; o kulturze jako przemocy symbolicznej. Iwresz-
cie moemy mwi o tej sferze kultury, ktra jest pozostawiona jednostkowym wyborom18.
Te trzy poziomy nie s precyzyjnie okrelone ani rozdzielone, granice midzy nimi s
ruchome, przesuwalne. Moemy jedynie powiedzie, bez specjalnego ryzyka, e im bar-
dziej zamknita i mniej refleksyjna jest kultura, tym wiksz rol odgrywa w niej poziom
pierwszy, wdraajcy jednostki w kulturowe schematy postrzegania wiata.

17 N. Bourriaud, The Radicant, op. cit., s. 51.

18 G. Mathews, Supermarket kultury, prze. E. Klekot, Warszawa 2005.

12 Kopoty z kultur
PRZEGLD KULTUROZNAWCZY
NR 2 (8) ROK 2010
 Grzegorz Dziamski w krgu
idei

Te pierwsze schematy, z ktrymi zapoznajemy si w dziecistwie, wydaj si czym

naturalnym i oczywistym przez dugie lata, a niekiedy przez cae ycie19. Maj te silny
wpyw na ksztatowanie naszej tosamoci. Co sprawia, e jeste Japoczykiem, mona
zapyta? Jeste Japoczykiem, bo lubisz mang i anime? Jeste Japoczykiem, bo fascy-
nuje ci teatr no i kabuki? Jeste Japoczykiem, bo mwisz po japosku? Cudzoziem-
cy te mog lubi mang i anime. Mog fascynowa si teatrem no i kabuki. Mog
nauczy si mwi i pisa po japosku, i to nawet lepiej od niejednego rdzennego
Japoczyka. O tym, e jeste Japoczykiem decyduje zatem co innego to, e wycho-
waa ci i uksztatowaa kultura japoska, e to kultura japoska uczynia z ciebie czo-
wieka. Ten poziom kultury moglibymy nazwa, utrzymujc si w metaforyce Bourriau-
da, poziomem korzennym.
Drugi poziom jest bardziej refleksyjny, odczuwany jako wybr, ale nie nasz, jednost-
kowy wybr, lecz wybr zbiorowoci, do ktrej naleymy lub do ktrej zostalimy przy-
pisani. Poziom ten ma charakter normatywno-dyrektywny, wymusza na jednostce dosto-
sowanie si do wypracowanego przez zbiorowo sposobu ycia. Na stray tego sposobu
ycia stoi opinia zbiorowoci i wytworzone przez ni instytucje. Jednostka ma tutaj
poczucie, ktrego nie miaa na poprzednim poziomie, e jest przymuszana do okrelo-
nych zachowa, a nawet okrelonego sposobu mylenia. Wydaje jej si, e tak trzeba
postpowa i myle, bo tak myl i postpuj inni czonkowie wsplnoty, aniedosto-
sowanie si do tych zachowa moe zosta odebrane jak demonstracja i grozi wyklu-
czeniem ze wsplnoty. Jeeli wszyscy Polacy pakali po mierci Jana Pawa II, to ty te
powiniene paka albo przynajmniej wstydzi si, jeli nie pakae.
Wreszcie trzeci poziom kultury, oddany do dyspozycji jednostki, nazywany jest cza-
sami smakiem. Tutaj dopuszczane s jednostkowe ekscentrycznoci, w sposobie ubiera-
nia si, preferencjach kulinarnych, sympatiach sportowych czy muzycznych, doborze
lektur itd. Moemy ceni Dostojewskiego wyej ni Sienkiewicza, Manna wyej ni
eromskiego, Philipa Rotha ni Konwickiego. Jednostka ma tutaj wolno wyboru, ale
jej wybory podlegaj ocenie zbiorowoci, a wic mog by oceniane pozytywnie lub
negatywnie, uznawane za waciwe lub niewaciwe, ze wzgldu na wiek, pe, pozycj
spoeczn itd. Mionik discopolo, telewizyjnych sitcomw czy rosyjskiego szampana nie
moe liczy na wysok ocen swojego gustu.
Nowoczesne kultury prowadz do wzrostu refleksyjnoci, w zwizku z czym to, co
kiedy przyjmowane byo jako oczywiste, zrozumiae samo przez si, przestaje za takie
uchodzi. Poddawane jest refleksji i coraz czciej uwaane za spraw jednostki i jej
swobodnych wyborw. Ta tendencja ma dzisiaj silnego sprzymierzeca w rynku, a take
mediach i modzie, dlatego Gordon Mathews powiada, e wspczesne kultury w coraz

19 Jerzy Kmita susznie pisze, e nauka jzyka ojczystego, wprowadzajca nas w porzdek symboliczny, jest
nieporwnywalna z nauk kolejnych jzykw. J. Kmita, Pny wnuk filozofii. Wprowadzenie do kulturo-
znawstwa, Pozna 2007, s. 232233.

PRZEGLD KULTUROZNAWCZY
Kopoty z kultur 13
NR 2 (8) ROK 2010
w krgu Grzegorz Dziamski
idei

wikszym stopniu przypominaj supermarket, z ktrego wybieramy to, co chcemy20. Im

wikszym supermarketem jest dana kultura, im wicej informacji i produktw oferuje,
tym wiksze moliwoci wyboru i wiksza swoboda jednostek w konstruowaniu wasnej
tosamoci z przygotowanych z myl o niej pproduktw.

Kultura globalna i rola sztuki

Zaproponowany przez Gordona Mathewsa schemat nie jest nowy21. James Clifford
w ksice, ktrej polski tytu pozwoliem sobie tutaj poyczy, wpisuje go w szersz
opozycj: sztuka kultura22. Sztuk jest to, co jednostkowe i oryginalne; kultur to, co
zbiorowe i tradycyjne. Sztuka jest si dynamizujc kultur. Mona powiedzie, e
sztuk jest wszystko to, co przeciwstawia si akceptowanej przez zbiorowo tradycji, co
dy do przeksztacenia, transformacji zastanej kultury. Oczywicie, sztuka moe sta
si czci kultury, ale wwczas przestaje by sztuk23. Traci nie tylko sw jednostkow
oryginalno, ale take autentyczno, co z kolei powoduje, e caa kultura staje si
mniej autentyczna. Sztuka jest nie-kultur, tym, co nowe, niepospolite, co jeszcze przez
kultur nieoswojone i nieopanowane, co nie zyskao jeszcze aprobaty zbiorowoci. Clifford
odwouje si tu do bardzo szerokiego rozumienia sztuki, bliskiego Collingwoodowi, ktry
przeciwstawia sztuk rzemiosu: rzemioso to zgodne z obowizujcymi w danej kulturze
reguami dostosowywanie rodkw do zamierzonych celw, natomiast sztuka to wycho-
dzenie poza odziedziczone bd narzucone przez kultur reguy24.
Trudno sobie wyobrazi nowoczesn kultur bez tak pojmowanej sztuki, bez jakiego
wewntrznego mechanizmu dynamizujcego kultur. Tego dynamicznego aspektu kul-
tury nie uwzgldniao Herderowskie pojcie kultury, tymczasem jest to najwaniejsza
cecha dzisiejszej kultury globalnej. Kultura globalna jest kultur miejsk, wytwarzan
wwielkich wiatowych metropoliach25, gdzie mieszaj si jzyki, zwyczaje, religie, gdzie

20 Gordon Mathews twierdzi, e porwnaniem wspczesnej kultury do supermarketu po raz pierwszy

posuy si Stuart Hall w artykule The Question of Cultural Identity, w: Modernity and Its Futures, red.
S. Hall, D. Held, T. McGrow, Cambridge 1992. G. Mathews, Supermarket kultury, op. cit., s. 283.
21 Zygmunt Bauman pisze, e kultura jest najbardziej skuteczna wtedy, kiedy uchodzi za natur, kiedy
wydaje si konieczna i nieodwoalna, nie poddajca si ludzkim decyzjom. Zaraz jednak dodaje, e kul-
tura wyglda i funkcjonuje jak natura, dopki nie s nam znane alternatywy, wtedy zaczynamy oddziela
nasz kultur od ich kultury, nasz (lepszy) sposb ycia od ich (gorszego) sposobu ycia. Z. Bauman,
Natura i kultura, w: idem, Socjologia, przek. J. oziski, Pozna 1996, s. 163 i n.
22 J. Clifford, Kopoty z kultur. Dwudziestowieczna etnografia, literatura i sztuka, przek. zbiorowy, Warszawa
2000, s. 242.
23 Chodzi tu nie tyle o sztuk, co o jej kulturowo uznane, kanonizowane interpretacje.
24 Collingwood posuguje si okreleniem art proper (waciwa sztuka), ktre przeciwstawia okreleniu
not art proper. R.G. Collingwood, The Principles of Art, New York 1958. Do tej samej tradycji odwouje
si Jean-Luc Godard powiadajc, e kultura to regua, a sztuka to wyjtek.
25 Obecnie ponad poowa ludnoci wiata mieszka w miastach, w 20 megamiastach liczcych ponad 10mln
mieszkacw (wikszo poza Europ) i 450 miastach liczcych ponad 1 milion mieszkacw. Zob.

14 Kopoty z kultur
PRZEGLD KULTUROZNAWCZY
NR 2 (8) ROK 2010
 Grzegorz Dziamski w krgu
idei

wszyscy, cznie z rdzennymi mieszkacami, czuj si w jaki sposb wykorzenieni izmu-

szeni do poszukiwania nowych form zakorzenienia. Gdzie wszyscy czuj si zawieszeni
pomidzy kultur, z ktrej wyszli, a kultur, do ktrej prbuj si dostosowa. Sztuka
wyprbowuje i podsuwa nowe formy zakorzenienia, przeksztaca si w laboratorium
nowych form tosamoci, jak powiada Nicolas Bourriaud26. Ta tosamo nie jest przy-
pisana do jednej kultury, nie jest te wytworem globalnego supermarketu, czego obawia
si Gordon Mathews, jest tosamoci drogi, a waciwie wdrwki27. Tosamoci korze-
nioczepn, ktra nie jest obron kulturowej amnezji, lecz kultury jako miejsca, z kt-
rego wychodzimy. W naszej wdrwce zawsze jest jaki punkt wyjcia, chodzi o to, eby
nas nie zniewala, eby nie odbiera nam innych moliwoci, eby nie zamyka nas wgo-
towych schematach kulturowych, a z zakorzenienia nie czyni jedynie susznej retoryki
tosamoci, eby pozwala nam odkrywa to, co inne.
Wojciech Burszta powiada, za Ulfem Hannerzem, e kultur jest dzi wszystko28.
Jeeli kultur jest wszystko, to niepotrzebna nam adna definicja kultury. Ale jeli kul-
tur jest wszystko, jeli wszyscy ludzie posiadaj kultur, jak pisa przed dwoma wieka-
mi Herder, to nie oznacza jeszcze, e wszystkie kultury s rwne, a poszczeglne jed-
nostki nie nale do konkretnych kultur. Kada dzisiejsza refleksja nad kultur
globaln musi to bra pod uwag. Musi bra pod uwag relacje wadzy, dominacji,
hegemonii zachodzce midzy kulturami, nie moe ich traktowa jak spoczywajcych
obok siebie kul bilardowych. Musi te wyrasta z konkretnych dowiadcze, konkretne-
go usytuowania badacza, nie tylko dlatego, by moga przeciwstawi si abstrakcyjnemu
dyskursowi globalizacji budowanemu od gry, ale dlatego, e teorie kultury nie spadaj
znieba, lecz rodz si na gruncie konkretnych dowiadcze kulturowych, jak powiada
Stuart Hall29. Inne jest dowiadczenie kulturowe intelektualisty karaibskiego, inne kana-
dyjskiego, a jeszcze inne rodkowoeuropejskiego czy bakaskiego. Te odmienne dowiad-
czenia powinny znale swj wyraz w refleksji nad kultur, i znajduj, przede wszystkim
na terenie sztuki, na takich wystawach, jak Gender Check. Feminity and Masculinity

Global Cities (Tokio, Mexico City, Szanghaj, Sao Paulo, Bombaj, Johannesburg, Stambu, Kair, Londyn,
Los Angeles), Tate Modern, London 2007. Zob. rwnie: Century City: Art and Culture in the Modern
Metropolis, Tate Modern, London 2001.
26 N. Bourriaud, The Radicant, op. cit., s. 51.
27 Bourriaud zwraca uwag na to, jak czsto dzisiejsi artyci odwouj si do idei podry, przemieszczania
si nie tylko w przestrzeni, ale i w czasie, do wdrwki ludzi, idei, produktw, jak Simon Starling odwra-
cajcy drog, jak przeby rododendron w XVIII stuleciu, z poudnia Hiszpanii do Szkocji, czy Fiat 126
z Turynu do Tych, jak Rirkrit Tiravanija podrujcy z grup tajskich studentw przez mityczne miejsca
amerykaskiej kultury (Disneyland, Las Vegas, Graceland, Kent University). Podr, w rnych swoich
formach, staje si wizualnym ekwiwalentem globalizacji. N. Bourriaud, The Radicant..., s. 106131.
28 W. Burszta, O trzech pojciach metakultury, op. cit., s. 11.
29 S. Hall, Creolization, Diaspora, and Hybridity in the Context of Globalization, op. cit., s. 187. Tak pro-
pozycj budowania kultury wiatowej (globalnej) od gry, przez przodownikw intelektualnych, a wic
na wzr kultur narodowych i bez uwzgldniania relacji wadzy, przedstawi Florian Znaniecki w ksice
Modern Nationalities (1952). Polski przekad: Wspczesne narody (prze. Z. Dulczewski), Warszawa 1990.

PRZEGLD KULTUROZNAWCZY
Kopoty z kultur 15
NR 2 (8) ROK 2010
w krgu
idei

in the Art of Eastern Europe (Wiede 2010)30, ktre podkrelaj kulturow specyfik
regionu, a jednoczenie podnosz atrakcyjno i buduj pozytywny wizerunek regionu
(place branding) poprzez pokazywanie jego zwizkw z globaln gospodark i kultur31.

Grzegorz Dziamski
Problems with culture

We have no problems with using the term culture in such phrases as Polish culture,
German, French, British, Japanese culture. In the sense assigned to the concept of
culture by Johann Gotffried Herder at the end of the 18th century culture is a way
of life developed by some community (people, nation). But already in the case of the
European culture, problem emerges. This is fully justified as for Herder the major
element of culture, making it distinctive against other cultures, was language. Is the
traditional Herders concept of culture (can be called sociological one) still useful in
the contemporary world where the dominant figures are emigrants, refugees, tourists,
urban wonderers, players? Should not we look for some other concept of culture
assuming, as a starting point, that the concept of culture is not merely a descriptive
concept but also an operational one and therefore has a significant impact upon our
perception of the world and our activity in the world? In each culture we can identify
three levels of enculturation: the deep level which naturalizes certain ways of thinking
and behaving; social level when the culture is experienced by individuals as symbolic
violence; and finally the level which depends on individual choices, sometimes called
ataste. This third level can be called art in opposition to culture. Art stands for whatever
unique and original; culture whatever collective and traditional. Art is the engine of
culture. This dynamic aspect of culture was not reflected in Herders concept of culture,
while this is the most important feature of todays global culture prevailing in large
cities where languages, habits and religions mix, where all, including native inhabitants,
feel somewhat deprived of their roots and forced to search for new roots, and who
become radicant people artists who teach us how to live in todays culture.

30 Ta przygotowana przez Bojan Pejic wystawa bya take pokazana w Polsce, w Zachcie (2010).
31 L. Avgita, Marketing Difference: the Balkans on Display, w: The Global Art World, red. H. Belting, A.Bud-
densieg, Ostfildern 2009.

16 Kopoty z kultur
PRZEGLD KULTUROZNAWCZY
NR 2 (8) ROK 2010