Zabytki techniki rdmiejskiego

Wza Wodnego
2015-07-15

Trasa zostaa pomylana, jako droga spacerowa poprowadzona od gmachu

gwnego Politechniki Wrocawskiej do pl. Jana Pawa II. Na tym odcinku
znajduj si najstarsze i najpikniejsze obiekty zwizane bezporednio z
powstaniem Wrocawia oraz z jego funkcjonowaniem w koegzystencji z rzek
Odr.

Trasa wiedzie piknymi zielonymi brzegami przy Szczytnikach, ul. Na Grobli,

po nadrzecznych bulwarach oraz wspaniaych mostach. Mona j pokona
pieszo, rowerem lub jednostk pywajc po wodzie.

W niniejszym opracowaniu zostay zaznaczone obiekty bezporednio

zwizane z tematem wrocawskiego rdmiejskiego Wza Wodnego oraz
przedstawiona trasa turystyczna dla turystyki pieszej, rowerowej i wodnej. Nie
wszystkie zaznaczone obiekty s pooone bezporednio na zaproponowanej
trasie, co daje moliwo indywidualnego wyboru ostatecznej trasy
zwiedzania. Na trasie zostay uwzgldnione szczeglnie mosty i budowle
hydrotechniczne zachowane do dnia dzisiejszego, bezporednio zwizane z
powstaniem i funkcjonowaniem tego obszaru.

Celem zaproponowania takiej a nie innej trasy jest zaprezentowanie

najwikszego zabytku Wrocawia, porwnywalnego z zamkiem w Malborku,
Wawelem, Zamkiem Krlewskim i azienkami w Warszawie, ktry jest
wiadectwem wielokulturowej i niezwykle bogatej historii miasta. Waciwa
ekspozycja rdmiejskiego Wza Wodnego jest jednym z celw wieloletniej
dziaalnoci Fundacji Otwartego Muzeum Techniki oraz osb zwizanych z
Odr i Wrocawiem.

Historia i pooenie geograficzne trasy

rdmiejski Wze Wodny to najstarszy element Wrocawskiego Wza

Wodnego, rozwijany od redniowiecza, ktry ksztatuje obszar cywilizacyjny
historycznego centrum miasta.

W procesie przemiany topografii Wrocawia rozlegy obszar obecnego Starego

Miasta na lewym brzegu Odry by niegdy wysp.Po zaniku poudniowych
koryt Odry pozostay tam tylko naturalne, wilgotne zagbienia starorzecza
"maego" mniej wyranego i "wielkiego" odpowiadajcego linii
pniejszych fos. Wyspami byy rwnie tereny pniejszego szpitala w.
Ducha oraz Nowego Miasta.

rdmiejski Wze Wodny obejmuje odcinek od Szczytnik do rejonu Portu

Miejskiego, a jego jdro ksztatuj odnogi Odry Pnocnej i Poudniowej wraz z
dwoma stopniami wodnymi - grnym i dolnym. Powstanie i rozwj w centrum
miasta, na duej rzece, dwu stopni wodnych stanowi rozwizanie unikatowe w
skali Europy. Stopie Grny (Piaskowy) to zesp cile z sob powizanych
budowli hydrotechnicznych sucych ujciu, regulacji, rozdziaowi i
przesyowi wd, czcych wschodni grup wysp odrzaskich: Tamk,
Piaskow, Sodow, Bielarsk od 251 +300 do 252+200 km Odry.
Na Odrze Poudniowej stopie Grny stanowi jaz w. Macieja, pierwotnie
faszynowo-palowy, w poowie XVIII w. ju z zastawkow czci ruchom,
zamykajcy rzek midzy wyspami Tamk i Piaskow. W 1876 r., po likwidacji
myna w. Macieja, rozbudowano go dzisiejszy ju nieistniejcy odcinek
iglicowy, midzy ul. Grodzk a wysp Tamk. Z pocztkiem XX wieku
wspczesny ksztat zyskay inne czci jazu: upust zamykany pask zasuw,
prg stay o konstrukcji palowo-kamiennej oraz przepawka dla ryb.
Prawdopodobnie poniej jazu, midzy ul. Grodzk a Tamk usytuowano w
1545 r. pierwsz luz komorow we Wrocawiu. W latach 1791-1794 w
przekopie po poudniowej stronie wyspy Piaskowej zbudowano drewnian
luz komorow, ktr w 1820 r. zastpiono murowan, a w 1882 roku
przeduono i przebudowano na dwukomorow (zwizane to byo z
wczeniejsz przebudow luzy Mieszczaskiej i znacznie zwikszyo
przepustowo wza wodnego). Na Odrze Pnocnej stopie Grny stanowi:
rynny robocze myna Maria, upust powodziowy mynw Klary, ktrego
pierwotna konstrukcja nie jest znana, a obecna, murowana pochodzi z lat
1837-1838, rynny robocze mynw Klary, jaz Klary stay.

Powstanie stopnia Grnego czy si z zaoeniem w X w. grodu ksicego na

Ostrowie Tumskim. Liczne i pytkie ramiona uatwiay w tym miejscu
przepraw przez rzek. By zwikszy obronno grodu, prawdopodobnie ju
wwczas, bezporednio poniej niego, podpitrzono odnogi Odry. Mona
zaoy, e pierwotn budowl by jaz o prymitywnej faszynowo-palowej
konstrukcji. Na stopniu tym powstay w XIII w. pierwsze myny.

Stopie Dolny (Mieszczaski) na Odrze Poudniowej (km 252+200 - 254+ 100)

ksztatuj: elektrownia wodna Wrocaw I, upust puczcy elektrowni, jaz stay,
jaz ruchomy (zasuwowy), luza Mieszczaska (na przekopie-kanale). Na Odrze
Pnocnej to elektrownia wodna Wrocaw II, upust puczcy elektrowni, jaz
ruchomy (klapowy). Prawdopodobnie w X w., w tym przekroju rzeki nie byo
spitrzenia, a poziom wody ukada si stosunkowo wysoko. Po wybudowaniu
grnego stopnia pitrzcego wystpio poniej niego zjawisko erozji dennej,
stwierdzane w takich przypadkach na wszystkich rzekach o atwo
rozmywanym, piaszczystym dnie, wanie takim, jakie ma Odra na obszarze
Wrocawia. Na skutek erozji rzeka pogbia si i wystpiy warunki do
spitrzenia wody i wykorzystania jej energii. By to, jak si wydaje, gwny
powd zainteresowania tym przekrojem gminy Wrocaw, rosncego z
rozwojem i potrzebami miejscowego przemysu. Budow jazw w tym
przekroju podjto w 1334 r., gdy gmina zawara z Mikoajem Wierzynkiem
umow na budow mynw w przekroju rzeki, dzielcym j przed Kp
Mieszczask na dwie odnogi: Odr Poudniow i Odr Pnocn.

Wok Grnego i Dolnego stopnia wodnego rdmiejskiego Wza Wodnego

ksztatowa si najstarszy, historyczny orodek przemysu Wrocawia, tdy
prowadzono rwnie szlak eglugowy, budowano porty. Budowle
hydrotechniczne wielokrotnie przebudowywano, modernizowano i
rozbudowywano, jak np. luz Mieszczask, pochodzc z lat 1791-1794,
ktrej komor w latach 1874-1879 przesunito w gr rzeki i przebudowano
na murowan z przestawionymi gowami. W 2 po. XIX w. przebudowano
nabrzea Kpy Mieszczaskiej i zyskay one wspczesn form kamiennych i
ceglanych murw oporowych z drewnianymi odbojnicami. W 1904 roku
rozpoczto przebudow stopnia Dolnego, wznoszc nowy most Pomorski
Pd., a od 1916 r. rozpoczto przygotowania do przebudowy budowli
hydrotechnicznych likwidowanych na tym stopniu mynw, ktre w latach
dwudziestych ustpiy miejsca elektrowniom wodnym i nowym konstrukcjom
jazw pitrzcych. Jaz stay przy elektrowni Wrocaw I o konstrukcji palowo-
kamiennej zyska w latach 1941-1942 konstrukcj betonow z okadzin
granitow, z dwoma upustami klapowymi. Upust puczcy i jaz stay palowo-
pytowy, tzw. Wielk Tam przy elektrowni Wrocaw II, przebudowano w 1942
r. na klapowy. Od 1959 roku, wskutek podniesienia pitrzenia wody na jazie
elektrowni Wrocaw I o 96 cm, gospodarka wodna wza ulega zasadniczym
zmianom. Podtopiony zosta grny stopie pitrzcy, czego wpyw siga jazu
Szczytniki, nastpi te niekorzystny rozdzia wd midzy Odr Poudniow a
Pnocn. Odr Poudniow pynie obecnie 80% wd, co powoduje
niekontrolowane zmiany w ukadzie wd gruntowych. Wobec braku waciwej
konserwacji urzdze drenaowych odwadniajcych proces ten pogbia si,
co jest przyczyn podtapiania kilkuset budynkw historycznego centrum
miasta.