Z WARSZTATU KONSERWATORA

Sztuka rozwarstwiania
malowide sztalugowych
istoria rozwarstwiania malowi- faktu, i zamalowujc kompozycj Zabieg rozwarstwiania malowide

H de sztalugowych ma swj po-

cztek w latach dwudziestych
XX w. Tak wic dorobek konserwato-
rw w tej dziedzinie, w porwnaniu
z dokonaniami w rozwoju metodyki
przenoszenia malowide ciennych,
jest skromny. W cigu tych ponad
osiemdziesiciu lat udao si jednak
rozwin w znaczny sposb metodyk
postpowania wzgldem obiektw,
ktre z upywem czasu ulegy istotnym
przeksztaceniom formalnym i este-
tycznym. Przeksztacenia te wynikay
najczciej ze zmian upodoba i gu-
stw artystw oraz wacicieli, a take
z odmiennych funkcji, jakie speniay
te obiekty pierwotnie. Mwimy tu
o przypadkach, w ktrych podobrazie
byo wsplnym podoem dla kilku
malowide, czsto charakteryzujcych
si odmienn ikonografi, stylistyk
oraz technik wykonania. Autor p-
niejszej kompozycji nie uwzgldnia
pierwotn, postpuje niezgodnie z za-
sadami etyki twrcy.
Konserwacja obrazu, ktrego
pierwotna kompozycja malarska zo-
staa zasonita przez nowe malowi-
do, wymaga starannego przemyle-
nia. Konserwator musi rozwiza
niezwykle trudny problem: w jaki
sposb przeprowadzi zabiegi, aby
proponowane postpowanie nie byo
wynikiem wycznie emocjonalnych
odczu. Jest to, moim zdaniem, due
zagroenie dla dzie, ktre przejawia
si w doborze (subiektywnych) kryte-
riw oceny ich wartoci artystycznej,
bdcej niesusznie w wielu wypad-
kach wyznacznikiem dalszego post-
powania. W deniu do odsonicia
oryginalnego malowida czsto zapo-
mina si, i ch ta nie usprawiedli-
wia w aden sposb dziaa, prowa-
dzcych do usunicia pniejszej
warstwy malarskiej.
sztalugowych staje si dobrym rozwi-
zaniem dla wielu wczeniejszych kon-
cepcji dziaania w takich przypadkach.
Mowa tu o dokumentowaniu w formie
rysunkowej i fotograficznej pniejszej
warstwy malarskiej, ktre stanowio
przepustk do usunicia przemalowa-
nia; podobn funkcj speniaa i nadal
spenia (niestety) kopia malarska.
Rozwarstwianie malowide szta-
lugowych naley do dziaa bardzo
trudnych i niezwykle odpowiedzial-
nych. czy si ze znacznym ryzy-
kiem, dlatego decyzja o rozdzieleniu
malowide musi by podjta rozwa-
nie. Chodzi nie tylko o ocen moli-
woci technicznych wykonania zabie-
gu, lecz take o wane kwestie natu-
ry etycznej w pracy konserwatora.
Polskie dowiadczenia w dziedzi-
nie rozwarstwiania malowide sztalu-
gowych na drewnie sigaj poowy
lat siedemdziesitych XX w., kiedy

2
1.2.3. w. Roch (XIX w.), obraz olejny na podobraziu drewnianym, wasno parafii
Boego Ciaa w Wielgiem koo Zwolenia; lico malowida, stan przed rozwarstwieniem (1),
mechaniczny sposb rozwarstwiania rozmikczonej i zabezpieczonej warstwy
malarskiej od malowida pierwotnego w. Trjca
(zabieg wykonany przez Mart Lempart-Geratowsk w 2000 r.) (2) oraz transfer
malowida (oddzielona warstwa malarska po osadzeniu na nowym podou)
po wykonaniu konserwacji estetycznej (3)
1

14 SPOTKANIA Z ZABYTKAMI nr 4 2007


3 dym razem naley je rozpatrywa
to nastpi znaczcy rozwj metod
rozwarstwiania poza granicami na-
szego kraju. Ta dziedzina konserwa-
cji znalaza si w centrum zaintereso-
wania dwch orodkw ksztaccych stw oddzielajc obydwa malowi-
konserwatorw-restauratorw dzie
sztuki Wydziau Konserwacji i Re-
stauracji Dzie Sztuki ASP w Krako-
wie oraz Instytutu Zabytkoznawstwa
i Konserwatorstwa UMK w Toruniu
ktre podjy (niezalenie od sie-
bie) badania w tym kierunku w ra-
mach prowadzonych prac magister-
skich. Dziki temu moemy prezen-
towa obecnie istotny dorobek w tej
dziedzinie, przedstawiajc polskie
dokonania obok pionierskich realiza-
cji rosyjskich, greckich i woskich.
Opracowane do tej pory metody
rozwarstwiania malowide sztalugo-
wych na podobraziu drewnianym
charakteryzuj si rnym sposobem
oddziaywania na przenoszon war-
stw malarsk oraz na midzywar-
si z technik prowadzenia zabiegu da-
da. W ukadzie chronologicznym s je waciwy obraz caego, skompliko-
to nastpujce metody:
metoda oparta na rozmikcza-
niu przenoszonego malowida z p-
niejszym zaoeniem licowania;
metoda polegajca na rozmik- w wietle analitycznym (ze szczegl-
czeniu midzywarstwy poprzez war-
stw licowania;
metoda rozwarstwiania, w kt-
rej przenoszone malowido rozmik-
czane jest przez warstw licowania;
metoda rozwarstwiania malowi-
de przez rozmikczenie midzywar-
stwy zaprawy oddzielajcej obydwa
malowida;
Z WARSZTATU KONSERWATORA
metoda wykorzystujca si
skurczu kleju licowania metoda
sucha, zwana rwnie metod to-
rusk.
Rozwaajc zagadnienie zwizane
z moliwociami i ograniczeniami, ja-
kie niesie ze sob zabieg rozwarstwia-
nia, naley stwierdzi, i nie da si
jednoznacznie okreli warunkw ko-
niecznych do podjcia decyzji o jego
przeprowadzeniu. Na podstawie do-
tychczasowych dowiadcze mona
jedynie sformuowa te warunki, kt-
re sprzyjaj rozdzieleniu malowide,
dajc wzgldn gwarancj bezpie-
czestwa obu dzieom. Ostrono ta
wynika z nabywania wci nowych
dowiadcze konserwatorskich. To,
co kiedy uwaano za konieczne przy
podejmowaniu ostatecznej decyzji
(choby konieczno zrnicowania
spoiw przenoszonych malowide),
obecnie zostao zweryfikowane dziki
postpowi techniki i doskonaleniu
metod rozwarstwiania.
W chwili obecnej mamy ju spore
dowiadczenie w dziedzinie rozwar-
stwiania malowide wykonanych na
podou drewnianym, natomiast ma-
lowida wystpujce na podobraziu
pciennym skutecznie opieraj si
naszym dziaaniom, chocia moemy
ju mwi o pewnych sukcesach.
Podjcie decyzji o moliwoci wy-
konania zabiegu rozwarstwienia malo-
wide sztalugowych wymaga w pierw-
szej kolejnoci starannego przygoto-
wania teoretycznego, polegajcego na
zapoznaniu si z opracowanymi meto-
dami rozdzielania malowide. Za ka-
w kontekcie budowy technologicznej
oraz stanu zachowania obiektu, w sto-
sunku do ktrego zastosowano zabieg.
Naley jednak podkreli, i dopiero
moliwo praktycznego zapoznania
wanego przedsiwzicia.
Dalszym etapem dziaania jest ana-
liza budowy technologicznej obiektu,
polegajca m.in. na wykonaniu zdj
nym uwzgldnieniem zdj rentge-
nowskich) oraz pozostaych analiz po-
zwalajcych okreli poszczeglne na-
warstwienia pod wzgldem ich ska-
du. Niezwykle wan rol odgrywa
dokadna analiza nie tylko spoiw
warstw malarskich, ktre s przed-
miotem zainteresowania, ale take na-
warstwie znajdujcych si w ich bez-
SPOTKANIA Z ZABYTKAMI nr 4 2007 15
Z WARSZTATU KONSERWATORA
porednim ssiedztwie. Do chwili
obecnej nie stwierdzono, aby przeno-
szona warstwa malarska musiaa mie
pewn minimaln grubo. Na pod-
stawie dotychczasowych dowiadcze
mona przyj, i grubo oddzielane- czy pomidzy rozdzielanymi malowi-
go malowida nie stanowi kryterium
warunkujcego przeprowadzenie za-
biegu (z powodzeniem dokonywano
przeniesienia warstw malarskich, kt-
rych grubo wynosia od 0,01 do
0,05 mm). Podobne uwagi dotycz
rwnie gruboci warstw oddzielaj-
cych obydwa malowida, bez wzgldu
na to, czy jest to werniks, warstwa far-
by czy zaprawy.
Rozwarstwienie malowide sztalugowych
realizacje w Polsce
1. Rozwarstwienie dwch malowide, wyko-
nanych na podou drewnianym: olejnego
w. Piotr (3 w. XVII w.) od temperowego
w. Filip (3 w. XVI w.), ze zbiorw Muzeum
Warmii i Mazur w Olsztynie (praca magister-
ska wykonana przez Ew Derkacz pod kie-
runkiem doc. Zofii Wolniewicz, Instytut Zabyt-
koznawstwa i Konserwatorstwa Uniwersytetu
Mikoaja Kopernika dalej IZiK UMK w Toru-
niu, 1976 r.).
2. Rozwarstwienie dwch malowide wykona-
nych na podou drewnianym: olejnego w.
Bartomiej (3 w. XVII w.) od temperowego
w. Tomasz (3 w. XVI w.), ze zbiorw Mu-
zeum Warmii i Mazur w Olsztynie (praca ma-
gisterska wykonana przez Tadeusza Bileckie-
go i Jakuba Kamykowskiego pod kierunkiem
prof. Zofii Medweckiej, Wydzia Konserwacji
i Restauracji Dzie Sztuki Akademii Sztuk
Piknych dalej WKiRDS ASP w Krakowie,
1976 r.).
3. Rozwarstwienie dziewitnastowiecznego
malowida temperowego Ostatnia Wieczerza
z malowanej temper ikony z pierwszej poowy
XVI w. w. Paraskewia Tyrnowska, ze zbio-
rw Muzeum Budownictwa Ludowego w Sa-
noku (praca magisterska wykonana przez J-
zefa Kucab pod kierunkiem prof. Zofii Me-
dweckiej, WKiRDS ASP w Krakowie, 1984 r.).
4. Rozwarstwienie dwch malowide olejnych
wykonanych na podou drewnianym: Matka
Boska Szkaplerzna i w. Izydor Oracz, da-
towanych na XIX w., z dwustronnie malowane-
go feretronu z przedstawieniem na awersie
Ofiarowania przez Matk Bosk szkaplerza
w. Szymonowi Stock, a na rewersie Eksta-
zy w. Teresy i w. Jzefa, wykonanych
w technice temperowej w 1690 r., w. prywat-
na (praca magisterska wykonana przez Mart
Lempart pod kierunkiem prof. Zofii Medwec-
kiej, WKiRDS ASP w Krakowie, 1987 r.).
5. Rozwarstwienie dwch malowide wykona-
nych na podou drewnianym: olejnego w.
Szymon (3 w. XVII w.) od temperowego
w. Szymon (3 w. XVI w.), ze zbiorw Mu-
zeum Warmii i Mazur w Olsztynie (praca ma-
gisterska wykonana przez Ann Maka pod
kierunkiem prof. dr Marii Roznerskiej, IZiK
UMK w Toruniu, 1991 r.).
16 SPOTKANIA Z ZABYTKAMI nr 4 2007
Naley podkreli niezwyke zna-
czenie wystpowania warstw rozdzie-
lajcych malowida, ktre stanowi
zasadniczo granic podziau. Jeszcze
do niedawna sdziam, i jest obojtne
dami wystpuje jako dodatkowa war-
stwa oddzielajca werniks. Po do-
wiadczeniach w trakcie rozwarstwia-
nia malowide olejnego i tempero-
wego na diakoskich wrotach po-
chodzcych z nieistniejcej cerkwi
w Opace, prowadzonego w ramach
pracy magisterskiej przez Magorzat
liz w Pracowni Przenoszenia Malo-
wide Sztalugowych ASP w Krakowie,
6. Rozwarstwienie dwch malowide znajdu-
jcych si na ikonie z Cewkowa: olejnego
Chrystus Eucharystyczny (2 po. XIX w.) od
temperowego Chrystus Arcykapan (prze-
om XVII i XVIII w.), ze zbiorw Fundacji w.
Wodzimierza Chrzciciela Rusi Kijowskiej
z siedzib w Krakowie (praca magisterska
wykonana przez Agnieszk Trzos pod kierun-
kiem prof. Zofii Medweckiej, WKiRDS ASP
w Krakowie, 1998 r.).
7. Rozwarstwienie dwch malowide wykona-
nych na podou drewnianym: olejnego Sal-
vator Mundi (3 w. XVII w.) od temperowego
Aposto (3 w. XVI w.), ze zbiorw Muzeum
Warmii i Mazur w Olsztynie (praca magister-
ska wykonana przez Magdalen Poray-Zbro-
ek pod kierunkiem prof. Zofii Medweckiej,
WKiRDS ASP w Krakowie, 2000 r.).
8. Rozwarstwienie dziewitnastowiecznego
malowida olejnego, wykonanego na podou
drewnianym w. Roch od manierystyczne-
go malowida temperowego w. Trjca,
wasno parafii rzymskokatolickiej w Wiel-
giem koo Zwolenia (przewd kwalifikacyjny
I stopnia, Marta Lempart-Geratowska, opie-
kun naukowy prof. Zofia Medwecka, WKiRDS
ASP w Krakowie, 2000 r.).
9. Rozwarstwienie dwch malowide olejnych
wykonanych na podou drewnianym: Me-
mento mori (przeom XVIII i XIX w.) i w. Je-
rzy (1663 r.), ze zbiorw Muzeum Katedral-
nego na Wawelu (praca magisterska wyko-
nana przez Ann Skowsk pod kierunkiem
adj. Marty Lempart-Geratowskiej, WKiRDS
ASP w Krakowie, 2001 r.).
10. Rozwarstwienie dwch malowide, wykona-
nych na podobraziu pciennym: olejnego Agi-
tator (1975 r.) od akrylowego Dygnitarz w po-
lu, ze zbiorw WKiRDS ASP w Krakowie (pra-
ca magisterska wykonana przez Ann Rydzew-
sk pod kierunkiem adj. Marty Lempart-Gera-
towskiej, WKiRDS ASP w Krakowie, 2003 r.).
11. Rozwarstwienie dziewitnastowieczne-
go malowida temperowego Ostatnia Wie-
czerza z malowanej temper ikony Zoe-
nie do grobu (koniec XVII w.), ze zbiorw
Muzeum-Zamku w acucie (praca wykona-
na w ramach stypendium Gaude Polonia
przez Violett Radomsk pod kierunkiem
prof. Mariana Paciorka, WKiRDS ASP w Kra-
kowie, 2004 r.).
skaniam si do stwierdzenia, i obec-
no werniksu w znaczcy sposb ua-
twia rozwarstwienie, a jego brak mo-
e nawet zniweczy cay zabieg. War-
to rwnie przypomnie, i midzy-
warstwa peni czsto funkcj podka-
du kolorystycznego pod pniejsze
malowido, co nie uatwia zabiegu
rozwarstwienia. Uszkodzenie tej war-
stwy moe by susznie odbierane jako
zniszczenie kompozycji malarskiej.
Mianem warstwy oddzielajcej
okrela si te zanieczyszczenia wy-
stpujce pomidzy rozdzielanymi
malowidami, wskazujc na ich pozy-
tywny wpyw przy rozdzielaniu. Na-
ley jednak zachowa ostrono
i nie przecenia roli tego rodzaju
warstw, ktre pod wzgldem skadu
nie s jednorodne.
W trakcie analizy budowy obiektu
mamy moliwo okrelenia jego stanu
zachowania i te dwa elementy budo-
wa technologiczna i stan zachowania
stanowi podstawowe kryterium przy
podejmowaniu, w pierwszym momen-
cie, decyzji o zabiegu rozwarstwienia,
a nastpnie o wyborze metody. Z pew-
noci naley odradza rozwarstwianie
w wypadku, gdy doszo do degradacji
spoiwa warstw malarskich lub zaprawy
(adhezja zaprawy do podoa nie po-
winna by znacznie osabiona). Spka-
nia, spcherzenia nie stanowi najcz-
ciej przeszkody do rozwarstwienia.
Nie ogranicza wykonania zabiegu take
zy stan zachowania podobrazia drew-
nianego pknicia desek czy degrada-
cja drewna przez owadzie szkodniki.
Dosy powszechnie uwaa si, e
istnienie naturalnych odspoje po-
midzy malowidami jest argumen-
tem przemawiajcym za ich rozdzie-
leniem. Jest to z pewnoci wana in-
formacja, wiadczy o osabieniu wza-
jemnego przylegania warstw, lecz
niewiele mwi o stopniu odspojenia
i obszarze, ktry ono zajmuje. Bardziej
odpowiedni ukad istnieje wtedy, gdy
przyleganie nawarstwie nie jest w wi-
doczny sposb zrnicowane.
Oceniajc moliwoci przeprowa-
dzenia zabiegu rozwarstwienia malo-
wide naley pamita, i kady obiekt
to indywidualny przypadek, std ko-
nieczno wykonania prb i traktowa-
nia z rezerw nawet pozytywnych ich
rezultatw. Ponadto rozdzielenie ma-
lowide zakoczone sukcesem stanowi
dopiero pocztek trudnej drogi do je-
go ekspozycji i nowej aranacji. Przy-
gotowanie zdjtego pata malowida

4. w. Trjca (ok. 1600 r.), malowido temperowe odsonite po przeniesieniu malowida
w. Roch
(zdjcia: 1-3 Marta Lempart-Geratowska, 4 Jacek Kubiena)
do osadzenia, dobranie odpowiednie-
go, nowego podobrazia oraz zapew-
nienie odwracalnoci zabiegu pozwala
w kocu na ostateczn ocen caoci
przedsiwzicia.
Ograniczeniem w przeprowadze-
niu zabiegu rozwarstwienia jest ro-
dzaj podobrazia. Do tej pory wszyst-
kie polskie i europejskie publikowa-
ne realizacje w tym zakresie dotyczy-
y zabiegw wykonywanych na
obiektach na podou drewnianym.
Pomimo pewnych sukcesw w dzie-
dzinie rozwarstwiania malowide na
podou pciennym naley ono do
przedsiwzi bardzo trudnych.
4 rzyszy wiadomo, e przez daleko
mym w zamys twrcy, przekracza
Istotn trudnoci przy rozwar-
stwianiu malowide sztalugowych
jest ich format. Bez wzgldu bowiem
na metod rozwarstwiania due wy-
miary malowida zmuszaj do dziele-
nia go na fragmenty, co utrudnia dal-
sze postpowanie przy ich opracowy-
waniu i osadzaniu.
Przeszkod w wykonaniu zabiegu
rozwarstwienia s rwnie wystpuj-
ce na pierwotnym malowidle laserun-
ki na foliach metalowych oraz malo-
wane na zoconych czy srebrzonych
partiach elementy kompozycji (np.
ornamenty szat, draperii oraz napisy).
Ulegaj one bardzo atwo odspojeniu
Z WARSZTATU KONSERWATORA
czsto krusz si w trakcie zabiegu
lub pozostaj na odwrociu przenie-
sionego pata malowida.
Omawiajc zagadnienie ograni-
cze metodyki rozwarstwiania, nale-
y take wspomnie o kompozy-
cjach, ktre skadaj si z czci ma-
larskiej oraz zotego lub srebrnego
ta. Jest to bardzo trudne wyzwanie,
ktre zmusza do stosowania czo-
nych metod rozwarstwiania (bez
wzgldu na to, czy wspomniany
ukad warstw stanowi pierwotn czy
te pniejsz kompozycj).
Du przeszkod przy rozwar-
stwianiu malowide jest stwierdzenie,
e obraz by wczeniej konserwowany.
Wystpowanie impregnatu, ladw
miejscowego podklejania czy utrwala-
nia powierzchni malowida moe
znacznie ograniczy moliwo prze-
prowadzenia zabiegu. Podejmujc te-
go typu dziaania konserwatorskie, na-
leaoby zastanowi si, czy nie zamy-
kamy tym samym drogi do rozdziele-
nia warstw w pniejszym czasie.
Warto rwnie wspomnie o aspek-
cie etycznym takich dziaa, szczegl-
nie wwczas, gdy mamy do czynienia
z dwoma malowidami tego samego
artysty. Dwukrotnie proponowano
mi wykonanie takiego zabiegu. Cho-
dzio o dziea bardzo wybitnych ma-
larzy, ktrych obrazy osigay wyso-
kie ceny na rynku sztuki. Wydaje si,
i propozycja ich rozdzielenia wyni-
kaa ze wzgldw czysto komercyj-
nych. W takiej lub podobnej sytuacji
przy podejmowaniu ostatecznej decy-
zji konserwatorowi powinna towa-
idc ingerencj w obiekt, a tym sa-
swoje kompetencje.
Konserwator powinien zdawa
sobie spraw ze zoonoci zabiegu
rozwarstwiania i jego wpywu na
obiekt, na przenoszon warstw ma-
larsk oraz na pozostae nawarstwie-
nia. wiadomo tego powinna ska-
nia do rozwaenia w przyszoci
istoty zachodzcych procesw.
Rozwarstwianie malowide sztalu-
gowych to jedna z metod stosowa-
nych w konserwacji w szczeglnych
przypadkach. Naley o tym pamita,
aby nie spotka si z zarzutem, i na-
sze dziaanie suy wycznie prezen-
towaniu wasnych umiejtnoci i jest
tym samym sztuk dla sztuki.
Marta Lempart-Geratowska
SPOTKANIA Z ZABYTKAMI nr 4 2007 17