11 Kubiaczyk PDF

STUDIA EUROPAEA GNESNENSIA 12/2015
ISSN 2082-5951
DOI 10.14746/seg.2015.12.11
Filip Kubiaczyk
(Gniezno)
HISTORIA, PAMI I NACJONALIZM

PO KATALOSKU*
Abstract
The article analyses relationships between history and memory in the context of
Catalonian nationalism. Its essential aim is to demonstrate how one makes (i.e. uses
and abuses) memory in Catalonia. The author seeks to show that Catalonian natio-
nalism means manipulation of history, falsification of sources and distorted inter-
pretations rather than a discourse about the actual history of Catalonia.
Key words
nationalism, history, memory, secession, Catalonia
*
Artyku jest rozszerzon wersj mojego wystpienia podczas konferencji naukowej Adnde
vas, Espaa? Sytuacja polityczna w Hiszpanii na przeomie XX i XXI wieku, zorganizowanej przez
Instytut Politologii Uniwersytetu Zielonogrskiego w dniach 4-5 maja 2015 r. w Zielonej Grze.
211
STUDIA EUROPAEA GNESNENSIA 12/2015 IDEE
Bez wtpienia niepodlegociowe aspiracje nacjonalistw kataloskich

stanowi najwiksze wyzwanie dla dzisiejszej Hiszpanii. W debatach o moli-
wej secesji Katalonii wskazuje si najczciej na podnoszone przez nacjonali-
stw argumenty polityczne jak prawo do decydowania o swojej przyszoci
politycznej, dyskusja wok ktrego ma charakter sporu konstytucyjnego
i ekonomiczne, ktre zawieraj si w nacjonalistycznym sloganie Espanya
ens roba (Hiszpania nas okrada). Mniej natomiast mwi si o argumentach
historycznych, ktre odgrywaj kluczow rol w retoryce nacjonalistycznej.
Trzeba mie na uwadze, e gwnym, obok jzyka, wyznacznikiem tosamoci,
na jaki powouj si nacjonalici kataloscy, jest historia. Jak twierdz, ich
tosamo bya tamszona w cigu dekad centralizmu i nacjonalizmu hisz-
paskiego, a najnowszym tego przykadem jest blokowanie procesu nie-
podlegociowego. Wanie do tych elementw odwouj si nacjonalici
w konstruowaniu kataloskiej pamici historycznej. W niniejszym tekcie
pokazuj, jak robi si (czytaj: uywa i naduywa) pami w Katalonii.
Wykazuj, e nacjonalizm kataloski, bardziej ni dyskursem na temat rze-
czywistej historii Katalonii, jest manipulacj historii, faszowaniem rde
i znieksztacon interpretacj.
Krytyczna analiza najwaniejszych mitw, za pomoc ktrych kataloski
nacjonalizm organizuje pami historyczn, musi by poprzedzona krtkim
wprowadzeniem na temat charakteru samego nacjonalizmu oraz relacji mi-
dzy pamici i histori. Zacznijmy od tej ostatniej.
ZWIZKI MIDZY HISTORI I PAMICI
yjemy w czasie pamici1, ktrego znakiem s radykalne przeksztacenia

poczucia przeszoci, polegajce na przypieszeniu historii. Jednym z na-
stpstw tego procesu jest pojawienie si idei pamici zbiorowej, ktra gboko
zmodyfikowaa status i wzajemne stosunki historii i pamici. Historia przestaa
by domen zbiorowoci, a pami domen jednostek. Teraz jest cakowicie na
odwrt. Chocia oba pojcia nie s tosame, wbrew temu, co postuluje Maurice
Halbwachs2, historii i pamici nie da si oddzieli. Pami zbiorowa nie funk-
1
P. Nora, Czas pamici, prze. W. Duski, Res Publica Nowa, lipiec, 2001, s. 37-43.
2
Francuski socjolog wyranie odrnia histori od pamici. Podczas gdy historia, jako dyscy-
plina naukowa, dy do wypracowania jednolitej i obiektywnej wizji historii, pami zbiorowa
dy do zachowania tosamoci grupy. Historia widzi rnic i niecigo, co pozwala na porw-
nywanie wszystkiego z wszystkim. Natomiast pami zbiorowa widzi podobiestwa i cigo,
ktre pozwalaj uchwyci jednolity, a zarazem odrniajcy charakter grupy. Zdaniem Halbwachsa
212
FILIP KUBIACZYK, HISTORIA, PAMI I NACJONALIZM PO KATALOSKU
cjonuje bowiem w prni, jest matryc historii3. wiadectwo pamici jest

aktem fundacyjnym dyskursu historycznego. W przypadku nacjonalizmu
kataloskiego tak rol peni kamstwo na temat roku 1714. Mimo cisych
zwizkw midzy histori i pamici obie rni si zasadniczo: pierwsza
z natury rzeczy bazuje na dokumencie i podlega rygorystycznej analizie hi-
storycznej, czego nie mona powiedzie o pamici4. Ta nie jest relacj cile
odpowiadajc rzeczywistym faktom historycznym, gdy podlega ideologiza-
cji i czsto zakorzeniona jest w mitach. To dlatego pami dzieli, a historia
jednoczy5. Pami zbiorow naley rozumie jako relacje przeszoci, a nie
jako wiadomo autonomicznych zbiorowoci. Relacje te s selektywne, kon-
struowane spoecznie w okrelonym kontekcie kulturowym, zabarwione
emocjami6. To oznacza, e pami nie jest histori, nie jest ni rwnie pa-
mi historyczna.
istnieje wiele pamici zbiorowych zaporedniczonych w wieloci historii, lecz tylko jedna historia
zrekonstruowana na bazie faktw, ktre historyk wyselekcjonowa z wieloci historii. Poniewa
taka historia nie odnosi si do pojedynczej zbiorowoci czy tosamoci, tj. pamici konkretnych
grup o tych wydarzeniach, nie jest pamici, gdy ta z natury ma charakter zbiorowy i naley do
ograniczonej w czasie i przestrzeni grupy spoecznej. Dla Halbwachsa czas historyczny ma charak-
ter artefaktu (dure artificielle), ktremu przeciwstawia ywe powizanie (temps vcu). Dlatego
stosunek pamici i historii ujmuje on w kategoriach nastpstwa. By historia moga zastpi pami,
musz wymrze stare zbiorowoci, a wraz z nimi ich pami i myl. Naley zaznaczy, e Halb-
wachs odrnia od historii nie tylko pami zbiorow, lecz take tradycj, ktr uwaa za deforma-
cj pamici. Zob. idem, La mmoire collective, Paris 1950. Z pogldami Halbwachsa trudno si
zgodzi. Nie chodzi o to, by histori i pami polaryzowa, ani przeciwnie utosamia. Bardziej
przekonuje podejcie Aleidy i Jana Assmannw, ktrzy kwestionuj Halbwachsowsk wizj historii
jako nauki oraz jego definicj tradycji. Ich zdaniem przejcie midzy pamici i histori jest na tyle
pynne, e nie mona wprowadza tak ostrych rozrnie. Dlatego postuluj rozumienie historii
i pamici jako dwch komplementarnych trybw pamici, ktre wzajemnie na siebie wpywaj.
Zob. A. Assmann, Miedzy histori a pamici. Antologia, red. M. Saryusz-Wolska, Warszawa 2013
oraz J. Assmann, Pami kulturowa. Pismo, zapamitywanie i polityczna tosamo w cywiliza-
cjach staroytnych, prze. A. Kryczyska-Pham, Warszawa 2015.
3
Pami zauwaa Jacques Le Goff jest pierwiastkiem budujcym histori. Mentalna, oral-
na czy pisemna jest zbiornikiem, z ktrego czerpi historycy. Idem, Historia i pami, prze.
A. Gronowska, J. Stryjczyk, Warszawa 2007, s. 26.
4
Jak uj to P. Nora, W centrum historii znajduje si krytyczny dyskurs, ktry przeciwstawia
si spontanicznej pamici. Idem, Midzy pamici i histori: Le lieux de Mmoire, prze. A. Szpo-
ciski, Tytu roboczy: Archiwum 2, 2009, s. 5.
5
P. Nora, Nachwort, [w:] E. Francois, H. Schulze (red.), Deutsche Erinnerungsorte, III, Mnc-
hen 2001, s. 686; za: M. Weber, Wsplne rozliczenie z przeszoci [online]. Europejska Sie Pa-
mi i Solidarno [dostp: 2015-09-29]. Dostpny w Internecie: <http://enrs.eu/en/articles/235-
wspolne-rozliczenie-z-przeszloscia-europejska-siec-pamiec-i-solidarnosc>.
6
W tym kontekcie Dominick Lacapra stwierdza: Historia i pami nie powinny by ani prze-
ciwstawiane sobie jako binarne opozycje, ani mylone ze sob. Ich relacje s zoone. Jeden z gw-
nych argumentw, ktre przedstawiam, dotyczy tego, e historiografia w sposb najbardziej bez-
poredni wpywa na sfer publiczn, a jej charakter nie jest czysto profesjonalny ani techniczny,
szczeglnie wwczas, gdy dotyka problemw pamici, w tym oczywicie problemw zapominania,
213
To oczywiste, e odpowied na pytanie Kim jestemy? nierozerwalnie

wie si z pytaniem Kim bylimy? i wymaga ustosunkowania si do prze-
szoci. Chodzi o przekonania, ktre konstytuuj zoony zesp mityczno-
-symboliczny7, zapewniajcy integralno wsplnoty wyobraonej8.
Pami zbiorowa ywi si wiedz historyczn, ale wykorzystuje j wybirczo,
zgodnie z dzisiejszymi potrzebami. W ten sposb rnice midzy przeszoci
a teraniejszoci zostaj zatarte. Takie podejcie niewiele ma wsplnego
z myleniem historycznym, dla ktrego przeszo jest czym zamknitym
i niepowtarzalnym9. W efekcie dochodzi do faszowania historii, jej mitologi-
zowania etc., dlatego pami zbiorowa danej grupy narodowej wymaga per-
tumienia i unikania. Idem, Historia w okresie przejciowym. Dowiadczenie, tosamo, teoria

krytyczna, prze. K. Bojarska, Krakw 2009, s. 90.
7
A.D. Smith, Nationalism and Modernism. A Critical Survey of Recent Theories of Nations
and Nationalism, London-New York 1998; korzystam z wydania hiszpaskojzycznego: Nacionali-
smo y modernidad: un estudio crtico de las teoras recientes sobre nacin y nacionalismo, Madrid
2000, s. 319. Brytyjski socjolog i wsptwrca etnosymbolizmu podkrela, e symbole dla grup
ludzkich przedstawiaj konkretne dowiadczenia i wsplne wartoci, podczas gdy mity wyjaniaj
znaczenie tych dowiadcze oraz egzemplifikuj i objaniaj te wartoci. Jeli mity i symbole nie
znajduj rezonansu wrd czonkw grupy, to dlatego, e nie (albo ju nie) speniaj tych funkcji:
ju nie przedstawiaj, nie egzemplifikuj i nie wyjaniaj, tak e ju nie mona utrzyma razem
czonkw grupy, dlatego sabn i ulegaj fragmentacji (s. 328).
8
Benedict Anderson, amerykaski historyk i politolog, w swojej klasycznej ju ksice
(Wsplnoty wyobraone. Rozwaania o rdach i rozprzestrzenianiu si nacjonalizmu, prze.
S. Amsterdamski, Warszawa-Krakw 1997) sugeruje, by owego wyobraania nie utosamia
z wynalezieniem czy fabrykowaniem narodw, co mogoby oznacza, e istniej rzeczywiste
wsplnoty, ktre zasadnie mona przeciwstawia narodom. W jego opinii wszystkie wsplnoty
wiksze od pierwotnej wioski, w ktrej kontakty midzyludzkie maj charakter bezporedni
(a moe nawet i te), s wsplnotami wyobraonymi. Rnice midzy nimi nie polegaj na tym, e
jedne s prawdziwe, drugie faszywe, lecz na stylu, w jakim s one wyobraone (s. 20, podkr.
F.K.). Anderson akcentuje rol symboli w przedstawianiu czy konstruowaniu narodw, na ktre
nacjonalizmy stale si powouj. W praktyce chodzi o zjawisko wynajdywania narodowej historii,
mitologii i symbolizmu, opisane w pracy zatytuowanej Tradycja wynaleziona, red. E. Hobsbawm,
T. Ranger, prze. M. Gody, F. Gody, Krakw 2008. Hobsbawm definiuje tradycj wynalezion
jako zbir praktyk, zwykle kierowanych przez otwarcie lub milczco akceptowane zasady, cechujcy
si rytualn i symboliczn natur, ktre poprzez powtarzanie d do wpojenia pewnych wartoci
i norm zachowania, i ktre automatycznie zakadaj cigo z przeszoci (Wstp, s. 1).
9
Zwraca na to uwag Mircea Eliade, ktry podkrela, e pami zbiorowa ze swej natury jest
ahistoryczna i funkcjonuje za pomoc odmiennych struktur: kategorii zamiast wydarze, arche-
typw zamiast postaci historycznych. Posta historyczna jest utosamiana z jej modelem mitycz-
nym (bohater itp.), podczas gdy wydarzenie wczane jest do kategorii dziaa mitycznych (walka
z potworem, wrodzy bracia itp.). Idem, Mit wiecznego powrotu, prze. K. Kocjan, Warszawa 1998,
s. 56. Symbolicznoci cechuje si rwnie pami kulturowa. Jak pisze Jan Assmann, jej gwny
teoretyk, Pami kulturowa jest zorientowana na utrwalone punkty w przeszoci. Take ona nie
potrafi przechowa przeszoci jako takiej. Przemienia j wic w symboliczne figury, na ktrych si
wspiera. Idem, Pami kulturowa, s. 68.
214
manentnej konfrontacji z odkryciami historycznymi10. Zadaniem historii jest

odczarowanie przeszoci.
Paul Ricoeur rozpoczyna drug cz swojej fundamentalnej ksiki
Pami, historia, zapomnienie11 opowieci o mitycznych narodzinach
pisma historii, stawiajc retoryczne pytanie: Czy spr midzy pamici
a histori mg rozegra si bez udziau mitu?. Mimo upywu wiekw kwe-
stia ta nie stracia na aktualnoci. Dzi jeszcze wyraniej wida, e pismo hi-
storii bywa nie tylko lekiem, ale take trucizn, by odwoa si do klasyka.
Dobrym tego przykadem jest kataloski dyskurs nacjonalistyczny, zatruwa-
jcy pami zbiorow Kataloczykw. Niewtpliwie historia jest broni poli-
tyczn i kada wadza uywa przeszoci, by uzasadni teraniejszo i swoje
zamiary co do przyszoci. Katalonia nie jest tu wyjtkiem, chocia stanowi
przykad szczeglny. W dyskursie nacjonalistycznym pami budowana jest
poprzez narracj, ktra odsya do Schmittiaskiej relacji przyjaciel wrg12.
Dla nacjonalistw Katalonia ksztatuje si i buduje swoj tosamo w opozy-
cji do Hiszpanii, ktra j drczy, maltretuje i okrada. To wyjania, dlaczego
w Katalonii przeszo stanowi gwn bro walki ideologicznej w subie
teraniejszoci. Jak podkrela Ricardo Garca Crcel, Teraniejszo ju nie
10
Poniewa dziaania pamici pozostaj zazwyczaj nieuwiadomione podkrela Le Goff
dlatego w istocie jest ona w sposb jeszcze bardziej niebezpieczny poddana manipulacji konkret-
nych czasw i spoecznoci ni sama dyscyplina historyczna. A dyscyplina ta ze swej strony staje si
poywk pamici i wcza si w wielki dialektyczny proces pamici i zapomnienia, ktry odbywa
si na poziomie jednostek i spoeczestw. Historyk musi by przy tym obecny, aby relacjonowa,
o czym si pamita i co popada w zapomnienie, aby przeksztaci to w materi przemyle i uczy-
ni przedmiotem wiedzy. Nazbyt faworyzowa pami to zanurzy si w nieujarzmionym nurcie
czasu. Idem, Historia i pami, s. 26.
11
P. Ricoeur, Pami, historia, zapomnienie, prze. J. Margaski, Krakw 2007, s. 187. Francu-
ski filozof przywouje Fajdrosa Platona, w ktrym wynalazek pisma zosta przeciwstawiony
prawdziwej pamici jako jej zagroenie. Kiedy egipski bg Teut, wynalazca liczb i liter, przedstawi
Tamuzowi, krlowi Teb, swj wynalazek jako pharmakon (lekarstwo) na pami i mdro, w
odrzek: Ten wynalazek niepami w duszach ludzkich posieje, bo czowiek, ktry si tego wy-
uczy, przestanie wiczy pami; zaufa pismu i bdzie sobie przypomina wszystko z zewntrz, ze
znakw obcych jego istocie, a nie z wasnego wntrza, z siebie samego. Wic to nie jest lekarstwo
na pami, tylko rodek na przypominanie sobie. Uczniom swoim dasz tylko pozr mdroci, a nie
mdro prawdziw (). Platon, Fajdros, [w:] idem, Dialogi, 2, prze. W. Witwicki, Kty 1999,
s. 180. Pismo jawi si tu jako destrukcyjny substytut pamici. T intencj Tamuza, porte-parole
samego Platona, celnie uchwyci Jacques Derrida w swoim komentarzu: Platon nie atakuje wic
w sofistyce odwoania do pamici, lecz zastpienie w nim ywej pamici jej wspomaganiem, orga-
nu protez; atakuje perwersj, ktra polega na zastpieniu narzdu rzecz, konkretnie na zast-
pieniu aktywnego wskrzeszenia wiedzy, jej przytomnej reprodukcji, mechanicznym i biernym
zapamitywaniem. J. Derrida, Farmakon, prze. K. Matuszewski, [w:] idem, Pismo filozofii,
wyb. i przedm. B. Banasiak, Krakw 1993, s. 59.
12
Carl Schmitt relacj przyjaciel wrg uznaje za podstawowy wymiar politycznoci. Zob.
idem, Teologia polityczna i inne pisma, prze. M.A. Cichocki, Krakw 2000, s. 198 i n.
215
jest dziedzictwem historii, lecz jej motorem, a dla wielu, jej jedyn racj
bycia13.
Przyczyn takiego uhistorycznienia dyskursu nacjonalistycznego naley
upatrywa w tym, e kataloski nacjonalizm ma charakter nacjonalizmu po-
litycznego, wykazujcego mniejsze zainteresowanie dla kwestii etnicznych
i kulturowych ni nacjonalizm tradycyjny. Nacjonalizm polityczny nie jest
kultur, lecz wadz, dlatego pami zostaje tu wyniesiona do rangi kryterium
tosamoci. To oznacza, e w jego projekcie tosamo kataloska rwnie
staje si tosamoci polityczn, a gwn rol w jej promocji odgrywa poli-
tyka jzykowa14, ktra pozwala umacnia fakt odrniania si (el hecho
diferencial)15. Caa kataloska pami historyczna konstruuje si z punktu
widzenia rnicy, nigdy podobiestwa16. Wrogiem jest nie tylko pastwo
hiszpaskie, ale rwnie kady, kto nie opowiada si za niepodlegoci
Katalonii, i dlatego nie moe by uznawany za prawdziwego katalonist.
Umniejszanie roli kultury kosztem historii nie pomaga zrozumie, czym tak
naprawd jest tosamo kataloska. Historii nie mona redukowa tylko do
pamici, jak to czyni kataloscy nacjonalici. Jeli historia jest tylko pami-
ci, to nie jest ju histori.
13
R. Garca Carcl, La herencia del pasado. Las memorias histricas de Espaa, Barcelona
2011, s. 30.
14
Na ten temat zob. A. Gregori i Gomis, System edukacji jako obszar kataloskiej polityki jzy-
kowej, Neofilolog: Czasopismo Polskiego Towarzystwa Neofilologicznego 26, 2005, s. 12-18;
M. Myliwiec, Katalonia na drodze do niepodlegoci?, Bytom 2006, rozdz. VII: Polityka jzyko-
wa, s. 114-160.
15
R. Garca Carcl, La herencia del pasado, s. 201.
16
Z takim ujciem znakomicie rozprawia si historyk Javier Barraycoa, rdzenny Kataloczyk,
ktry w ksice Catalua Hispana. Historias sorprendentes de la espaolidad de Catalua y el
fraude del nacionalismo (Madrid 2013) dowodzi, e esencja Katalonii zawiera si w jej hiszpaskoci.
Jego zdaniem problemem Katalonii nie jest Hiszpania, lecz bekot wasnych elit politycznych
i ekonomicznych, duchowa pustynia, ktr pozostawia nacjonalistyczna religia. Jak sugestywnie
pisze: Nacjonalizm przerabia histori Katalonii, podobnie jak rekonstruuje si dzielnic gotyc-
k. Spacerujc po niej, wszystko wydaje si pikne, wielowiekowe i dostojne, zachwyca zmysy, ale
wikszo z tego, co si widzi, jest nieautentyczne, a to, co jest prawdziwe, jest ignorowane, obce
albo nie znajduje si w miejscu, ktre z nim koresponduje. Prawda ukrywa si midzy kamieniami
i faszywymi historiami, i naley j odkrywa (s. 22-23). Autor proponuje tak analogi, by zro-
zumie katalonizm, ktry buduje histori opart na okruchach, reinterpretowaniu wydarze
i pokrtnych wyjanieniach. Barraycoa jest przekonany, e Jeli istnieje przyszy pogromca
Katalonii, nie jest nim ani Madryt, ani osiemnastowieczny centralizm burboski, ani Kastylia, ani
frankizm. Pogromca Katalonii ma swoj nazw: nacjonalizm kataloski (s. 23).
216
NACJONALIZM KATALOSKI
JAKO STRATEGIA POLITYCZNA
Nacjonalizm, jako proces budowania narodu, jest wytworem nowocze-

snoci i zwykle czony jest z rewolucj francusk, ktra daa pocztek nie
tylko nowej ideologii, ale nowej formie wsplnoty ludzkiej, nowemu rodza-
jowi zbiorowej tosamoci, nowej odmianie polityki i, wreszcie, nowemu
rodzajowi relacji midzy pastwami17. To wtedy rozpoczo si budowanie,
zgodnie z zaoeniami racjonalistycznej filozofii owiecenia, nowego narodu
Francji w postaci Republiki Francuskiej.
Nacjonalizm kataloski, podobnie jak baskijski, ma niewiele cech nacjo-
nalizmu francuskiego, ktry proces historycznego jednoczenia narodu wspie-
ra przy pomocy konstytucji i dekretw. Nacjonalizmowi kataloskiemu bliej
jest do niemieckiego romantyzmu politycznego i kulturalnego. Ten model
nacjonalizmu, nieufny wobec racjonalizmu, opiera si na poczuciu przyna-
lenoci i konstrukcji narodu, ktry nie jest logiczn konsekwencj procesu
historycznego, lecz wynikiem teoretycznego projektu. Taki nacjonalizm ce-
chuje janusowe oblicze: z jednej strony gosi mio do tego, co rodzime, wy-
wyszajc wasn grup narodow, a z drugiej kadzie nacisk na projekcj
wroga, ktry go legitymizuje. Dla nacjonalizmu kataloskiego, jak ju zazna-
czyem, wrogiem jest Hiszpania. Poniewa przed XIX wiekiem w Katalonii
nigdy nie istnia prawdziwy duch antyhiszpaski, trzeba byo go wywoa.
Przyznaje to sam Enric Prat de la Riba, jeden z patriarchw kataloskiego
nacjonalizmu politycznego, kiedy pisze w swoim sztandarowym dziele La
nacionalitat catalana (1906):
Od razu trzeba byo skoczy z tym monstrualnym rozwidleniem naszej
duszy, musielimy wiedzie, e bylimy Kataloczykami i tylko Katalo-
czykami, poczu e nie bylimy w peni wiadomi, jacy jestemy, czym bya
Katalonia. Ta praca, druga faza procesu nacjonalizacji kataloskiej, nie
produkuje mioci, jak pierwsza, lecz nienawi18.
Wezwanie do nienawici wobec wrogiego narodu ma suy temu, by
Kataloczycy przestali czu si Hiszpanami. Z uwagi na ten silny adunek
nienawici nacjonalizm kataloski jawi si bardziej jako religia ni ideologia19.
17
A.D. Smith, Nacjonalizm. Teoria, ideologia, historia, prze. E. Chomicka, Warszawa 2007, s. 67.
18
E. Prat de la Riba, La nacionalidad catalana. La nacionalitat catalana (edicin bilingue),
Madrid 1998, s. 56-57.
19
Zob. El nacionalismo no es una ideologa, es una religin, entrevista a Rosa Dez [online].
Jot Down [dostp : 2015-09-30]. Dostpny w Internecie: <http://www.jotdown.es/2012/05/rosa-
217
Jak wyrazi to Prat de la Riba, religia katalonisty ma za Boga ojczyzn20,

i bynajmniej nie bya to metafora. Epatowanie nienawici do Hiszpanii su-
yo i wci suy nacjonalistom za bro polityczn, aby osign ziemi
obiecan w postaci wasnego pastwa. Taki fanatyczny nacjonalizm stanowi
ciar, z ktrego trudno jest si wyzwoli21. Dlatego nie naley stawia znaku
rwnoci midzy patriotyzmem i nacjonalizmem, jak to czyni Prat de la Riba.
Mona by patriot, nie bdc nacjonalist. Tak naprawd nacjonalizm i pa-
triotyzm s czym przeciwnym. O ile patriotyzm nie wymaga wrogw, nacjo-
nalizm ich potrzebuje, poniewa jest si nacjonalist przeciwko komu22. Jak
pokazuje historia, nacjonalizm buduje swoje idearium poprzez ugruntowanie
postawy anty- wobec ssiednich narodowoci23. W nacjonalizmie katalo-
diez-si-a-los-politicos-se-les-exigiera-haber-cotizado-4-anos-a-la-seguridad-social-en-algo-que-no-
fuera-politica-el-hemiciclo-quedaria-vacio/>.
20
Za: P. Moa, Los nacionalismos vascos y cataln en la guerra civil, el franquismo y la demo-
cracia, Madrid 2013, s. 432.
21
Z pewnoci to mia na myli Jos Ortega y Gasset, kiedy przemawiajc 13 maja 1932 r.
w hiszpaskich Kortezach, mwi, e problem kataloski jest problemem, ktrego nie mona
rozwiza, jedynie mona go tolerowa (). Jest to aktualny przypadek tego, co okrela si nacjo-
nalizmem partykularnym, bliej nieokrelonym uczuciem, o zmiennej intensywnoci, ale wyranej
tendencji, ktra opanowuje lud albo spoeczno lokaln, a to sprawia e chc one y oddzielone
od pozostaych ludw () podczas gdy te przeciwnie, pragn zjednoczy si w wielk historyczn
jedno (Interviene en el debate D. Ortega y Gasset, Luz. Diario de la Repblica 110, viernes 13 de
mayo de 1932, s. 10). Dwa miesice pniej, 17 lipca 1932 r., w tych samych Kortezach Ortega
y Gasset, zwalczajc statut przyjty przez Kataloczykw, otwarcie ostrzega przed grob secesji:
[Problemem Katalonii] nie jest wycznie autonomia, to na co ona zasuguje; przekazujemy jej
cz uprawnie Hiszpanii, ktre od zawsze nios w sobie tendencje do nacjonalizmu, do separaty-
zmu (za: A. Balcells, Catalua ante Espaa. Los dilogos entre intelectuales catalanes y castellanos
(1888-1984), Lleida 2011, s. 108-109). Dzisiaj wida, jak prorocze okazay si sowa najsynniejsze-
go hiszpaskiego filozofa.
22
Podkrela to m.in. Jan Pawe II, apelujc, by bezwzgldnie unika degeneracji patriotyzmu,
do ktrej prowadzi nacjonalizm: Tosamo kulturalna i historyczna spoeczestw jest zabezpie-
czana i oywiana przez to, co mieci si w pojciu narodu. Oczywicie, trzeba bezwzgldnie unika
pewnego ryzyka: tego, aeby ta niezbywalna funkcja narodu nie wyrodzia si w nacjonalizm. XX
stulecie dostarczyo nam pod tym wzgldem dowiadcze skrajnie wymownych, rwnie w wietle
ich dramatycznych konsekwencji. W jaki sposb mona wyzwoli si od tego zagroenia? Myl,
e sposobem waciwym jest patriotyzm. Charakterystyczne dla nacjonalizmu jest bowiem to, e
uznaje tylko dobro wasnego narodu i tylko do niego dy, nie liczc si z prawami innych. Patrio-
tyzm natomiast, jako mio ojczyzny, przyznaje wszystkim innym narodom takie samo prawo jak
wasnemu, a zatem jest drog do uporzdkowanej mioci spoecznej. Idem, Pami i tosamo,
Krakw 2005, s. 73 .
23
Postawa ta nie zawsze ma staego adresata, w toku historii ulegaa ona czsto przekierowaniu.
Na przykad nacjonalizm niemiecki w epoce napoleoskiej cechowaa postawa antyfrancuska,
pniej, podczas II wojny o Szlezwik (1864), antyduska, nastpnie antyaustriacka, a w latach
poprzedzajcych I wojn wiatow, antyangielska. Z kolei w nacjonalizmie polskim do roku 1918
postaw anty- charakteryzowao rozproszenie, gdy wrogo skierowana bya do trzech zaborcw:
Rosji, Prus i Austrii.
218
skim, jak w kadym, wystpuje ksenofobia, ktra prowadzi do rasizmu. Pod

tym wzgldem nacjonalizm kataloski, postrzegany jako obywatelski, zwyko
si przeciwstawia nacjonalizmowi baskijskiemu, charakteryzowanemu jako
etniczny24. O ile nacjonalizmowi kataloskiemu, odwoujcemu si do historii
i kultury publicznej, przypisuje si zdolno czenia z liberalizmem, nacjo-
nalizmowi baskijskiemu, w ktrym rasa, obok jzyka i zwyczajw, determi-
nuje naturaln odmienno narodu, odmawia si moliwoci wchodzenia
w stosunki z dominujcymi ideologiami politycznymi. W rzeczywistoci, jak
dowodzi Francisco Caja25, w nacjonalizmie kataloskim doktryna rasowa od
pocztku odgrywaa kluczow rol. Co wicej, rasizm Sabina Arany, gwne-
go teoretyka nacjonalizmu baskijskiego, by prawdopodobnie wersj rasizmu
wykluwajcego si w rodowisku federalizmu kataloskiego, ktr mg on
pozna w okresie swoich studiw w Barcelonie. Doktryna rasowa jest te
obecna w pujolizmie, aczkolwiek w przerobionej formie26.
Nacjonalizm kataloski wpisuje si w polityczny model Johna Breuil-
lyego27, mimo e odwouje si do narodu i czerpie z zasobw kulturowych
(mitw, symboli, wspomnie), ktrych angielski badacz nie uwzgldnia
w swojej czysto politycznej koncepcji nacjonalizmu. Jego zdaniem nacjonalizm
jest nowoczesnym ruchem politycznym, ktry ma na celu zdobycie wadzy
pastwowej. Jako taki, nacjonalizm kataloski skupia si przede wszystkim
na stworzeniu wasnego pastwa. Jako nacjonalizm separatystyczny, bardziej
ni ideologi, jest strategi polityczn, narzdziem, ktre suy do realizacji
celw politycznych.
CHOROBA PRZESZOCI W STRON MITYZACJI HISTORII
Josep Ferrater Mora, urodzony w Barcelonie filozof hiszpaski, w opu-

blikowanej przed siedemdziesiciu laty pracy o formach ycia kataloskie-
24
Por. A. Serrano Pascual, Manifestaciones tnicas y cvico-territoriales de los nacionalismos,
Revista espaola de investigaciones sociolgicas 82, 1998, s. 97-126; J. Zabalo, Es realmente cvico
el nacionalismo cataln y tnico el vasco?, Papers: revista de sociologa 72, 2004, s. 67-85.
25
F. Caja, La raza catalana. El ncleo doctrinal del catalanismo, Madrid 2009.
26
Te kwestie rozwijam szczegowo w ksice powiconej kataloskiemu dyskursowi nacjo-
nalistycznemu [w przygotowaniu].
27
J. Breuilly, Nationalism and the State, Manchester 1993. Model ten opiera si na trzech zao-
eniach: nard ma okrelony i jednostkowy charakter; jego interesy i wartoci maj pierwszestwo
wobec innych interesw i wartoci; nard musi by niezaleny, co oznacza przynajmniej suweren-
no polityczn (s. 2). Breuilly neguje tez, jakoby nacjonalizm by emanacj narodu. Jego zdaniem
nacjonalizm jest specyficzn i efektywn form polityki (s. 400).
219
go28 twierdzi, e Katalonia cierpi na chorob przeszoci (la malaltia del

passat). Pozostajc w konwencji jzyka medycznego, mona powiedzie, e
od tamtego czasu choroba si pogbia, gdy przeszo, a cilej, pokusa jej
instrumentalizacji, staa si nacjonalistyczn obsesj. W rzdzonej przez na-
cjonalistw Katalonii przeszo jest konstruowana w kategoriach krzywd
moralnych, co przyczynia si do produkowania pamici zranionej, powiza-
nej z aktualnym dyskursem politycznym. Chodzi o dyskurs, ktry otwarcie
nawouje do oderwania Katalonii od Hiszpanii i stworzenia wasnego pa-
stwa29. Wypowiedzi przywdcw nacjonalistw pokazuj, e w swojej retory-
ce odwouj si oni do argumentw historycznych, ktre jednak nie znajduj
uzasadnienia w faktach. Mwic wprost, nacjonalici kataloscy uciekaj si
do faszowania historii. Retoryka nacjonalistyczna uwioda wielu historykw,
a take przedstawicieli innych nauk w Katalonii, ktrzy nie baczc na rygory
naukowego krytycyzmu, reprodukuj dawne i ustanawiaj nowe mity w rela-
cji midzy teraniejszoci i przeszoci. Znamiennym tego przykadem jest
kontrowersyjne sympozjum pod nazw Espanya contra Catalunya: una mi-
rada histrica (1714-2014), zorganizowane w grudniu 2013 r. w Barcelonie
przez Departament de la Presidncia de la Generalitat oraz lInstitut dEstudis
Catalans, dwie instytucje, ktrych niezaleno intelektualna budzi uzasad-
nione wtpliwoci. Sympozjum miao utrwali obraz Hiszpanii permanentnie
opresyjnej wobec Katalonii, na co wskazuj ju tytuy poszczeglnych paneli:
represja instytucjonalna i administracyjna; represja militarna; represja eko-
nomiczna i spoeczna; represja kulturalna i jzykowa30. Nacjonalici katalo-
scy wychodz bowiem z zaoenia, e region, ktry chce si uniezaleni od
28
J. Ferrater Mora, Les formes de la vida catalana, Santiago de Chile 1944; korzystam z wyda-
nia: Barcelona 1980, s. 107-110.
29
Z tego punktu widzenia nacjonalizm kataloski nie jest wyjtkowy. Jak zauway Jos Mara
Gil Robles, polityk dziaajcy w czasach Drugiej Republiki: Prawie wszystkie nacjonalizmy nowo-
ytne charakteryzuj si pierwszym etapem odzyskiwania kultury i obrony miejscowego jzyka,
ograniczonych dotd do zamknitych sektorw ludnoci albo wybranych krgw intelektualnych.
Po tym oywieniu pojawia si silne pragnienie udowodnienia rnicy etnicznej i pewnej historycz-
nej osobowoci podatnej na konfiguracj w porzdku politycznym narodowoci, ktra dziki
autonomii, prawowito ktrej jest naleycie uznana, nie waha si formuowa trudno dopuszczal-
nych rewindykacji. Idem, La aventura de las autonomas, Madrid 1980, s. 138-139.
30
Programa del simposi. Espanya contra Catalunya: una mirada histrica (1714-2014), 12, 13
i 14 de desembre de 2013, [w:] J. Sobrequs i Callic, Espanya contra Catalunya. Crnica negra
dun simposi dhistria, Barcelona 2014, s. 141-147. Alternatyw dla tak zmanipulowanej historii
na temat wojny sukcesyjnej stanowi ksika zatytuowana: 1714. Catalua en la Espaa del siglo
XVIII, red. A. Morales Moya, Madrid 2014, ktra nie suy legitymizowaniu teraniejszoci, lecz
pomaga zrozumie przeszo bez manipulacji. Zamieszczone w niej teksty przedstawiaj zoony
kontekst hiszpaskiej wojny sukcesyjnej, reperkusje, jakie miaa ona dla samej Katalonii i pozosta-
ych terytoriw Hiszpanii, a take rne interpretacje jej przebiegu i znaczenia.
220
wadzy centralnej w Madrycie, powinien charakteryzowa si subiektywn

histori cierpienia31.
Ujmowanie trajektorii historycznej Katalonii w takiej manichejskiej kon-
wencji jest faszem, gdy nie mona mwi o Hiszpanii zawsze opresyjnej, ani
e Katalonia od zawsze buntowaa si przeciwko Hiszpanii. Mona wskaza
wiele momentw w caej historii Pwyspu, ktre wiadcz o wsppracy
midzy Kataloni a reszt Hiszpanii, jednak te nacjonalistyczna historiografia
woli przemilcze, produkujc oczywiste kamstwa. Blisko p wieku temu
Amrico Castro zauway, e historia Katalonii inspiruje si nie tym co byo,
lecz cierpieniem z powodu nie bycia tego, co Kataloczyk chciaby aby
byo32. Zasuony hiszpaski filolog i historyk celnie oddaje wspomnian
obsesj instrumentalizowania historii, ktra charakteryzuje kataloski nacjo-
nalizm. Nie chodzi o to, by historycy opisywali fakty, jakimi byy, co postu-
lowa Ranke, gdy wiemy, e w sensie literalnym nie jest to moliwe. Jednak
powinnimy stara si maksymalnie do tego zblia, poprzez umieszczanie
faktw w kontekcie, ktry pozwoli zrozumie to, co realnie si zdarzyo.
Defektem nacjonalistycznej historiografii kataloskiej jest formowanie me-
todologiczne33 (vaciado metodolgico), ktre zakada, e fakty z przeszoci
Katalonii s wytumaczalne tylko na podstawie czynnikw dziaajcych
z perspektywy jej wsplnoty politycznej, z pominiciem wszystkiego, co po-
zostae. W Katalonii nie ma szacunku dla historii, gdy ta zostaa wcignita
w polityczny projekt konstrukcji narodu. Za pomoc kamstw i mityzacji
nacjonalici przeksztacaj wydarzenia historyczne w symbole separatyzmu.
To nie przypadek, e najwicej mitw politycznych odwouje si do przeszo-
ci, wszak polityka historyczna i produkcja mitw odgrywaj ogromn rol
w ksztatowaniu wiadomoci obywateli. Waciwie trudno sobie wyobrazi
spoeczn akceptacj idei politycznej, ktra nie jest zakorzeniona w micie
politycznym34. Gwne mity nacjonalizmu, wok ktrych buduje si pami
31
W.L. Bernecker, El secesionismo cataln, desde exterior, Poltica Exterior. Monogrfico.
Catalua, claves para Espaa y Europa, Madrid 2014, s. 21.
32
Amrico Castro, De la edad conflictiva, Madrid 1972, s. xlix.
33
G. Prez Sarrin, Catalua y la pasin por la causa [online]. El Pais [dostp : 2015-09-30].
Dostpny w Internecie: <http://elpais.com/elpais/2013/11/08/opinion/1383910878_076679.html>.
34
Ernst Cassirer w ostatnim rozdziale swojej ksiki Mit pastwa (prze. A. Staniewska, War-
szawa 2006) zatytuowanym Technika nowoczesnych mitw politycznych podkrela, e ludzko
w swoim rozwoju musiaa przej przez dwie odmienne fazy: od epoki magii do epoki techniki;
homo magus z dawnych czasw i prymitywnej cywilizacji sta si homo faber, rzemielnikiem
i wytwrc. W tym kontekcie Cassirer wskazuje na swoisty paradoks, ktry charakteryzuje nowo-
czesne mity polityczne, bdce w istocie mieszanin obu rodzajw aktywnoci: Nowoczesny
polityk musi poczy w sobie dwie cakowicie rne a nawet niezgodne ze sob funkcje. Musi
221
historyczn Kataloczykw, chronologicznie rzecz ujmujc, to: mit Korony

katalosko-aragoskiej, mit ugody z Caspe (1412), mit wojny ecw (1640),
mit roku 1714 oraz mit wojny domowej 1936-1939. Z nich wszystkich klu-
czow rol odgrywa mit zwizany z klsk 1714 roku, dlatego od niego musz
rozpocz moj analiz.
MIT ROKU 1714
Najwiksze kamstwo zwizane jest z hiszpask wojn sukcesyjn (1701-

1714), ktra dla Katalonii zakoczya si 11 wrzenia 1714 r. wraz z upad-
kiem Barcelony. Data ta peni rol mitu zaoycielskiego35 nacjonalizmu ka-
taloskiego, co potwierdza jej wybr36 jako dnia wita narodowego Kata-
lonii (Diada). Niewtpliwie mamy tu do czynienia z paradoksem, gdy na-
cjonalizm kataloski proponuje jako wito narodowe klsk. Jest to chyba
jedyny taki przypadek, bo zwykle celebruje si zwycistwa. Fakt ten potwier-
dza chorobliwy i melancholijny charakter nacjonalizmu kataloskiego.
postpowa jak homo magus i homo faber zarazem. Jest kapanem nowej, cakowicie irracjonalnej
i tajemniczej religii. Kiedy jednak musi broni tej religii i proponowa j, postpuje bardzo meto-
dycznie. Nic nie zostaje pozostawione przypadkowi; kady krok jest starannie przygotowany
i z gry przemylany. I to dziwne poczenie jest jedn z najbardziej uderzajcych cech naszych
politycznych mitw. Cassirer jednoczenie zaznacza, e w odrnieniu od prawdziwych mitw,
ktre s wynikiem niewiadomej dziaalnoci i wytworem swobodnej wyobrani, nowe mity poli-
tyczne tworzone s zgodnie z planem: S to sztuczne twory, sfabrykowane przez bardzo zrcznych
i przebiegych rzemielnikw. W dwudziestym wieku, naszym wasnym wielkim wieku techniki
nastpi rozwj nowej techniki mitu. Odtd mona mity wytwarza w takim samym znaczeniu
i wedug tych samych metod, co jakkolwiek inn nowoczesn bro, jak karabiny maszynowe czy
samoloty. Jest to co nowego i ma zasadnicze znaczenie. Zmienio to cakowicie posta naszego
ycia spoecznego (s. 312-313).
35
Jak pisze Ricoeur, Pod hasem wydarzenia zaoycielskiego czcimy w istocie akty przemocy
usankcjonowane post factum (). Te same wydarzenia dla jednych oznaczaj wic chwa, dla
drugich ponienie. Uroczystym obchodom po jednej stronie odpowiada po drugiej zorzeczenie.
Tak oto w archiwach pamici zbiorowej gromadz si rzeczywiste i symboliczne rany. Idem,
Pami, historia, zapomnienie, s. 108-109. Dlatego pojcie mitu zaoycielskiego stao si synoni-
mem walki o pami, o pierwszestwo i dominacj w ksztatowaniu wasnej wizji historii symbo-
licznej.
36
Po raz pierwszy dzie ten obchodzony by w 1891 r., kiedy to grupa modych nacjonalistw
zdecydowaa si zoy wieniec laurowy pod pomnikiem Rafaela Casanovy, conseller en cap,
pierwszego ministra w rzdzie Katalonii, ktry walczy w 1714 r. z wojskami Filipa V. Z czasem
uroczysto ta staa si tradycj. W czasach Franco, z oczywistych powodw, wito nie mogo by
obchodzone, chocia w kocowym okresie jego rzdw idea zacza odywa. Dopiero gdy dykta-
tura Franco upada, w 1976 r. podczas masowego wiecu w miecie Sant Boi de Llobregat wezwano
do uroczystego obchodzenia 11 wrzenia jako dnia narodowego. Idea ta zostaa wcielona w ycie
jako wielka demonstracja, ktra odbya si 11 wrzenia 1977 r. w Barcelonie.
222
Z drugiej strony, jak podkrela Roberto Fernndez37, to klski, a nie zwyci-

stwa, s znacznie bardziej skuteczne w konstruowaniu tosamoci i spjnoci
narodowej. W imaginarium nacjonalistycznym niezaleno bya stanem
naturalnym Katalonii. Cae zo polega na tym, e w cigu swojej tysicletniej
historii Katalonia bya ujarzmiana, najpierw przez Kastyli, a pniej Hiszpa-
ni. Dlatego dawne i wspczesne relacje midzy wadz centraln w Madrycie
a wadz lokaln w Barcelonie nacjonalici interpretuj jako walk o wyzwo-
lenie Katalonii spod opresyjnej wadzy Hiszpanii.
W tak wizj wpisuje si gwna teza inauguracyjnego wystpienia Josepa
Fontany38, prestiowego historyka, w trakcie barceloskiego sympozjum. Dla
Fontany rok 1714 oznacza pocztek 300-letniej represji ze strony Hiszpanii.
W jego opinii tamta klska spowodowaa przekrelenie projektu politycznego,
ktry rozwija si w okresie ponad czterystu lat, od czasu Kortezw z 1283 r.
do tych z 1706, kiedy to osign swoj kulminacj i by jednym z najbardziej
demokratycznych w wczesnej Europie. W ten sposb Fontana twierdzi, e
wojna sukcesyjna ustanowia dychotomi midzy dwoma rnymi modelami
politycznymi, tj. systemem kataloskim, ktry zmierza do postpu i demo-
kratyzacji, a systemem, ktry broni feudalizmu i absolutyzmu, uosabianym
przez dynasti burbosk. Co wicej, Fontana uwaa, e dziaania represyjne,
jakie spotkay Kataloni po 1714 r., byy czci planu politycznego nowej
dynastii skierowanego na przeksztacenie anektowanych terytoriw w pro-
wincje rzdzone w formie podobnej do tej z Korony Kastylii w celu narzuce-
nia swoich warunkw dominacji39. Fontana twierdzi, e katalonizm, ktry
wwczas wypyn, by w swoim charakterze heterogeniczny, poniewa nie
wyklucza adnej grupy spoecznej.
37
R. Fernndez, Catalua y el absolutismo borbnico. Historia y poltica, Barcelona 2014, s. 29.
38
J. Fontana, Espanya i Catalunya: tres-cents anys dhistria [online]. Institut dEstudis Cata-
lans [dostp: 2015-09-30]. Dostpny w Internecie: <http://www.iec.cat/activitats/cerca_google.
asp?cx=007549271121941895721%3Aw_biwbmi4hi&cof=FORID%3A10&ie=ISO88591&q=espany
a+i+cataluna+tres++cents+anys+de+conflicte+politic&sa=Cerca+a+l%27IEC&siteurl=www.iec.ca
t%2Factivitats%2Fagenda_tot.asp&ref=www.iec.cat%2Factivitats%2Fagenda_tot.asp&ss=25838j34
021338j59>. Warto doda, e swj tekst Fontana wygosi pod bardziej konfrontacyjnym tytuem:
Espanya i Catalunya: tres-cents anys de conflicte poltic (Hiszpania i Katalonia: trzysta lat konfliktu
politycznego). Wersja hiszpaskojzyczna wystpienia: Espaa y Catalua: trescientos aos de
historia [online]. Sin Permiso [dostp: 2015-09-30]. Dostpny w Internecie: <http://www.sinpermiso.
info/articulos/ficheros/fontana.pdf>.
39
Fontana nie jest pierwszym, ktry podnosi ten argument. Ju Prat de la Riba pisa, e Pa-
stwo hiszpaskie, w formie jednolitej, ktr dzisiaj ma i zawsze miao, jest mechanizmem wywo-
dzcym si z Kastylii, aby dominowa nad innymi ludami Hiszpanii. () pastwo hiszpaskie jest
instrumentem dominacji narodowoci kastylijskiej, E. Prat de la Riba, La dominaci castellana,
[w:] idem, Obra Completa, 1, Barcelona 1998, s. 314 i 316.
223
Mona wskaza co najmniej dwa argumenty przeciwko takiej tezie. Po

pierwsze, wspomniana rnica wcale nie bya taka oczywista w wietle tego,
co dziao si w Kastylii dwa wieki wczeniej, a swoj kulminacj osigno
w ruchu comuneros 40. Po drugie, mao przekonujca jest teza o wzrocie
ekonomicznym w Katalonii w XVIII w. i postpie, ktry rzekomo mia si
przekada na lepsze warunki ycia wszystkich grup spoecznych. W rzeczy-
wistoci gwnym problemem bya oligarchia i buruazja kataloska, ktra
okazaa si najwikszym przegranym w 1714 r. Tym, co wwczas utracono,
nie byy wolnoci Katalonii, lecz przywileje mniejszoci. Wprowadzona przez
Filipa V nowa polityka fiskalna okazaa si bardziej sprawiedliwa.
W tym kontekcie nasuwaj si dwa pytania: pierwsze, czy w 1714 r., jak
twierdz nacjonalici, wojska hiszpaskie najechay Kataloni, i drugie, czy
racj maj nacjonalici, e w wyniku klski 11 wrzenia Katalonia utracia
swoj autonomi. Odpowied na oba jest negatywna. Wojny sukcesyjnej nie
mona interpretowa jako wojny midzy Hiszpani i Kataloni, gdy bya to
wojna midzynarodowa, ktra wybucha po bezpotomnej mierci w listopa-
dzie 1700 r. Karola II. Jej zasadniczym celem byo powstrzymanie potgi
Ludwika XIV, a take podzia imperium hiszpaskiego. Fakty s nastpujce:
Karol II w testamencie wyznaczy na swojego nastpc Filipa dAnjou, wnuka
Ludwika XIV, ktry 24 listopada zosta proklamowany krlem jako Filip V.
Jednak swoje roszczenia do tronu zgosia Austria, ktra widziaa na tronie
hiszpaskim arcyksicia Karola. Jej plany aktywnie popary Anglia i Holan-
dia, pomagajc kataloskim grupom popierajcym habsburskiego kandydata.
Katalonia okazaa yczliwo Filipowi V, co znalazo wyraz w decyzji Korte-
zw, ktre ogosiy wierno nowemu krlowi 14 stycznia 1702 r. Ale ju
w maju 1705 r. wybucha rewolta kataloskich zwolennikw Habsburga. Po
zajciu przez wojska austriackie Barcelony Kortezy 25 sierpnia 1705 r. uznay
za krla arcyksicia, jako Karola III. Ten jednak w 1711 r. zosta wybrany
cesarzem witego Cesarstwa Rzymskiego, co przypieszyo koniec wojny.
Po zakoczeniu walk w Katalonii Filip V ogosi amnesti dla zwolennikw
arcyksicia, ale jednoczenie znis instytucje kataloskie (Kortezy, Rady,
40
Chodzi o powstanie miast kastylijskich (1520-1522) przeciwko rzdom Karola I Habsburga,
gwnie jego polityce podatkowej, ktra niweczya osignicia bdce owocem rozwoju gospodarki
Kastylii w II po. XV w. W opinii francuskiego hispanisty Josepha Preza ruch comuneros by
pierwsz rewolucj nowoytn, przedwczesn rewolucj buruazyjn, ktrej upadek by nie tyle
zwycistwem Karola, co kastylijskiej szlachty. Klska przesuna buruazj kastylijsk na drugi plan
ycia spoecznego i ekonomicznego kraju. Zob. idem, La revolucin de las Comunidades de Ca-
stilla (1520-1521), Madrid 1976; podobn tez gosi Jos Antonio Maravall. Zob. idem, Las Comu-
nidades de Castilla. Una primera revolucin moderna, Madrid 1963.
224
administracj fiskaln), wprowadzajc system scentralizowany, na wzr tego,

jaki miaa wczesna Francja, co oczywicie wizao si z okrelonymi dole-
gliwociami41. I tu dochodzimy do drugiego pytania. Ot nie mona mwi,
e przed objciem rzdw Filipa V w Katalonii istnia jaki rzd autonomicz-
ny. Katalonia, a waciwie Ksistwo Katalonii42, bya czci Korony Aragonii
(od XVI w. Monarchii Hiszpaskiej), a jej forma polityczno-administracyjna
bya przejrzysta: na szczycie monarcha i jego dwr, szczebel niej generalny
gubernator, jeszcze niej rzecznicy gubernatora generalnego, a najniej urzd-
nicy regionalni. Natomiast administracja terytoriw bya nastpujca: Korte-
zy (las Cortes), Zarzdy miast (los Municipios), Gildie (los Gremios) i Rada
generalna (la Diputacin del General). Instytucje te w XVIII w. reprezento-
way arystokracj, buruazj i wysoki kler, tym samym, broniy ich interesw.
Nie istnia wwczas parlament, jaki znamy dzisiaj, poniewa suwerenno
narodowa i ludowa s koncepcjami pniejszymi.
Dlatego mona stwierdzi, e Katalonia przed rzdami Burbonw nie
cieszya si suwerennoci ani nie bya krajem niezalenym43. Zauwamy, e
w nowych warunkach, ktre stworzy system burboski, buruazja katalo-
ska szybko pogodzia si z utrat dawnych fueros, odkrywajc swoj szans
w pastwowym protekcjonizmie. Rentowno ekonomiczn zapewniay
dekrety Nueva Planta44 i absolutyzm burboski. Na korzy Katalonii dziaa
zwaszcza merkantylizm manufakturowy, tj. wprowadzony przez Filipa V
w 1728 r. zakaz wprowadzania do Hiszpanii manufaktur wyrobw bawenia-
nych, co przyczynio si do ekspansji na wielk skal kataloskich manufak-
tur tekstylnych. Z kolei Karol III w 1778 r. zadekretowa, e wszystkie porty
41
Jak podkrela Garca Crcel, Chodzio tylko o uczynienie z Hiszpanii jednej monarchii,
w ktrej wszyscy poddani zostan podporzdkowani wsplnemu systemowi, tym samym prawom
i jednej administracji. W dekretach Nueva Planta nie wspomina si o wyszym bycie zwanym
Hiszpania. Ale wola uniformizacji, tworzenie pastwa scentralizowanego ewidentnie wie si
z systemem bardziej zmilitaryzowanym i elementami represyjnymi, dobrze widocznymi w historii
samych dekretw, [w:] idem, La herencia del pasado, s. 312.
42
Takiej nazwy uywa si w dekretach Nueva Planta z 1716 r. (Nueva planta de la Real Audien-
cia del Principado de Catalua). Jej geneza siga Kortezw zwoanych przez krla aragoskiego
Piotra IV Ceremonialnego w sierpniu 1350 r. w Perpignan, kiedy to wszystkie kataloskie hrabstwa
razem (condados; kat: comtats) zostay podniesione do rangi Ksistwa (Principado de Catalua;
kat. Principat de Catalunya).
43
Pierre Villar w swojej znanej pracy sugeruje, e Katalonia w ramach monarchii arcyksicia
Karola austriackiego, by moe czua si bardziej hiszpask, jak nigdy, [w:] idem, Catalua en la
Espaa moderna, 1: investigaciones sobre los fundamentos econmicos de las estructuras nacio-
nales, Barcelona 1978, s. 449-450.
44
Zbir dekretw za pomoc ktrych zmieniono organizacj terytorialn krlestwa Hiszpanii
i zniesiono prawa fueros, ustanawiajc nowy porzdek (Nueva Planta).
225
hiszpaskie mog handlowa bezporednio z Ameryk i Filipinami, co dao

impuls do obecnoci Katalonii w tych koloniach, zwaszcza na Kubie i w ba-
senie Morza Karaibskiego, a pniej take na Pacyfiku. W rezultacie od
XVIII w. mia miejsce niebyway rozwj przedsibiorcw kataloskich i bar-
celoskiego portu, otwartego na wielki handel z Ameryk. Z tego punktu
widzenia negatywna ocena dekretw Nueva Planta przez nacjonalistyczn
historiografi jest dalece przesadzona, zwaszcza w kontekcie Aragonii
i Walencji, gdzie Filip V anulowa fueros ju w 1707 r., a wic w peni wojny.
W Katalonii dokona tego w 1716 r., czyli dwa lata po jej zakoczeniu,
co miao niewtpliwie agodniejszy wymiar. Istotne jest rwnie to, e od
1714 r., w ktrym Filip V oeni si z Elbiet Farnese, ksiniczk Parmy,
w jego polityce nastpia wyrana zmiana. Odtd krl zacz dystansowa si
wobec modelu centralistycznego, typowo francuskiego, do ktrego wczeniej
inspirowali go doradcy i sam dziadek Ludwik XIV. O tym, jaki by rzeczywi-
sty stosunek Filipa V do Kataloczykw, moe te wiadczy powierzenie
dowdztwa Krlewskiej Kompanii Grenadierw Kataloczykowi Bernardino-
wi Marimnowi. Dodajmy, e wrd czonkw owej gwardii pretoriaskiej
znajdowao si te wielu Kataloczykw. Dlatego wbrew caemu dyskursowi
wiktymistycznemu, ktry zosta ukuty przez nacjonalistw, Garca de Corta-
zar susznie pisze, e
To, co wielu Kataloczykw jest skonnych pamita dzisiaj jako epok
opresji, w rzeczywistoci byo epok dobrobytu, z buruazj zainteresowa-
n wspprac z monarchi i ludem, ktry ciepo przyj Karola III45 i oka-
za mu przychylno podczas rewolty Esquilache46.
Wobec tych wszystkich korzyci przedstawianie tak dugiego konfliktu,
jakim bya wojna sukcesyjna, jako wojny domowej midzy Hiszpani a Ka-
taloni jest wizj znieksztacon, rekonstrukcj pro domo sua, ktra ma
suy aktualnym tezom nacjonalizmu kataloskiego47. Trudno inaczej wy-
tumaczy reinterpretowanie przez nacjonalistyczn historiografi konfron-
tacji Katalonii z Filipem V jako zderzenia midzy pastwami. Nie znajduj
uzasadnienia oskarenia krla o polityk terroru ani cige oczernianie de-
45
Z dynastii Burbonw, krl Hiszpanii w latach 1759-1788.
46
F. Garca de Cortazar, Los mitos de la historia de Espaa, Barcelona 2004, s. 148. Chodzi
o bunt mieszczan madryckich z roku 1766, wywoany sprzeciwem wobec zakazu noszenia trady-
cyjnych dugich paszczy (capas) i wielkich kapeluszy (sombrero), ktry wprowadzi wczesny
minister, Woch Leopoldo de Gregorio, markiz Esquilache, w celu zwikszenia wykrywalnoci
przestpstw.
47
R. Tamames, Adnde vas, Catalua? Como salir del laberinto independentista, Barcelona
2014, s. 96.
226
kretw Nueva Planta, tym bardziej, e jak podkrela Henry Kamen48 pro-
duktem roku 1714 nie by aden ferwor nacjonalistyczny ani adna ideologia
separatystyczna. Tak wic nie mielimy tu do czynienia z wojn secesyjn,
lecz z konfliktem dynastycznym w midzynarodowej oprawie. W tym kon-
flikcie jzyk i narodowo miay niewielkie znaczenie49.
Z hiszpask wojn sukcesyjn wie si te pewien epizod, ktry mocno
utkwi w pamici nacjonalistw. Chodzi o ide poczenia Katalonii z Wielk
Brytani, ktra pojawia si na przeomie 1712 i 1713 r.50 Kiedy rewolta kata-
loska zacza upada, niektrzy z rebeliantw optowali za sojuszem z Wiel-
k Brytani w nadziei, e ich kraj bdzie okupowany militarnie przez Brytyj-
czykw, a w efekcie bdzie mg sta si czci Wielkiej Brytanii. Idea ta
powrcia na pocztku XX w. za spraw samego Prata de la Riby, ktry szu-
kajc idei dla nowej koncepcji Katalonii, zainspirowa si wielkim sukcesem
przedsiwzicia pod nazw Wielka Brytania51. Twrca la Lliga uwaa, e
przez wzmacnianie swojej wasnej jednoci kulturowej Katalonia przyczyni
si do powikszenia Hiszpanii i stworzenia nowego imperium. W ten sposb
Prat de la Riba proponowa now relacj w miejsce separatyzmu, wspln
ide (iberisme) z konfederacj jako form organizacji terytorialnej, czemu da
wyraz w trakcie wyborw w 1916 r., kiedy zredagowa manifest52 podpisany
przez regionalnych senatorw i posw, w ktrym stara si sformuowa
fundament pod now polityk regionaln zawart w hale: Za Kataloni i za
wielk Hiszpani (Per Catalunya i lEspanya Gran). Ramn Tamames ma
racj, e sowo wielka wyranie wskazuje na to, e kataloski polityk wia-
domie nawizywa do przykadu Wielkiej Brytanii53. Paradoksalnie 100 lat
pniej, dziki niepodlegociowym aspiracjom Szkocji, przykad brytyjski
48
H. Kamen, Espaa y Catalua. Historia de una pasin, Madrid 2014, s. 164.
49
Warto w tym miejscu przytoczy opini na temat wojny sukcesyjnej, jak wyrazi Antonio
Campany, jeden z najwybitniejszych przedstawicieli historiografii kataloskiej XVIII w., wnuk
komendanta milicji w Geronie podczas tego konfliktu: W wojnie sukcesyjnej, ktra dotkna
Hiszpani, nie chodzio o obron ojczyzny, narodu, religii, praw, naszej podstawy, majtku, ani
ycia, bo nic z tego nie byo zagroone w tamtej walce. Sporne byo tylko to, ktry z dwch rywali-
zujcych pretendentw do Korony Hiszpanii mia by jej posiadaczem (), za: J. Lanz, Espaa
contra Catalua: historia de una fraude, Madrid 2014, s. 229-230.
50
H. Kamen, Por qu no una Catalunya britnica? [online]. Fundacin para la Libertad [do-
stp: 2015-09-30]. Dostpny w Internecie: <http://paralalibertad.org/por-que-no-una-catalunya-
britanica/>.
51
Wielka Brytania jako podmiot polityczny narodzia si w 1707 r., w peni wojny sukcesyjnej,
w wyniku poczenia si Anglii ze Szkocj poprzez uni realn.
52
Els parlamentaris regionalistes al Pas. Per Catalunya i lEspanya Gran, La Veu de Catalunya
(edicin vespertina), 18 mar de 1916, s. 3.
53
R. Tamames, Adnde vas, Catalua?, s. 100.
227
nabra zupenie innego znaczenia. Nacjonalici kataloscy liczyli na szkocki

precedens, ktry by wzmocni, zwaszcza na poziomie europejskim, ich
wasne denia niepodlegociowe. Wobec negatywnego wyniku referendum
szkockiego z 18 wrzenia 2014 r. nacjonalici wierz, e to Katalonia bdzie
pierwszym przykadem54.
MIT KORONY KATALOSKO-ARAGOSKIEJ
Kataloska historiografia nacjonalistyczna nie ogranicza si do manipu-

lowania faktami historycznymi, ktre przeinacza lub na nowo wymyla to
samo czyni z historycznymi nazwami. Tak jest w przypadku Korony Arago-
nii. Ot nacjonalistyczni historycy pisz o Koronie katalosko-aragoskiej
albo konfederacji katalosko-aragoskiej powstaych rzekomo w wyniku
maestwa w 1137 r. Petronili, crki Ramira II, krla Aragonii, z hrabi Bar-
celony, Ramnem Berenguerem IV. Prawda jest taka, e nigdy nie istniaa
Korona katalosko-aragoska ani taka konfederacja, podobnie jak nie ist-
niay Kraje kataloskie" (Pasos Catalans)55, koncepcja przeywajca dzi
swj renesans. Uywane terminy obarczone s dwoma bdami: historycz-
nym i politycznym. Po pierwsze, na Pwyspie Iberyjskim istniay tylko dwie
korony: Kastylii i Aragonii. Ta ostatnia, z chwil wspomnianego maestwa,
obejmowaa rwnie Kataloni. Po drugie, termin konfederacja katalosko-
54
Te nadzieje zostay wzmocnione wynikami wyborw do lokalnego parlamentu, ktre od-
byy si w dniu 27 wrzenia 2015 r. Zwyciya w nich koalicja Junts pel Si (Razem na Tak),
opowiadajca si za niepodlegoci regionu, ktra ma by ogoszona w cigu 18 miesicy od
wyborw. Wchodzce w skad koalicji partie Convergncia Democrtica de Catalunya i Esquer-
ra Republicana de Catalunya uzyskay 62 mandaty, ktre nie daj wikszoci absolutnej w par-
lamencie, separatyci mog jednak liczy na wsparcie skrajnie lewicowej Candidatura dUnitat
Popular z jej 10 mandatami. Chocia sprawa nie wydaje si przesdzona, gdy w chwili, kiedy
pisz te sowa, tj. nazajutrz po wyborach, jej lider Antonio Baos odrzuci moliwo jedno-
stronnej deklaracji niepodlegoci z powodu nieuzyskania w wyborach przez jej zwolennikw
50% poparcia. Baos owiadczy te, e Artur Mas nie jest niezbdny na stanowisku premiera
Katalonii, wyranie sugerujc konieczno jego dymisji. Wszystko to nie wry dobrego klimatu
dla kwestii niepodlegoci, zwaszcza e premier Mariano Rajoy, lider rzdzcej Hiszpani pra-
wicowej Partido Popular, konsekwentnie stoi na stray jednoci pastwa. Dopuszcza rozmowy
z rzdem Katalonii, ale na gruncie obowizujcego prawa. Niewykluczone, e co zmieni si po
grudniowych wyborach do parlamentu hiszpaskiego, w ktrych Partia Ludowa moe straci
wikszo. Tak czy inaczej, oficjalne referendum wydaje si nieuniknione, poniewa domagaj
si go nawet przeciwnicy niepodlegoci.
55
Koncepcja Krajw kataloskich, ktr uku walencjaski prawnik i historyk Beningut
Oliver i Estells w 1876 r., miaa obejmowa wszystkie terytoria jzyka kataloskiego.
228
aragoska ma wyrane konsekwencje polityczne i sugeruje, e zawizaa si

ona pod hegemoni katalosk56.
Tymczasem fakty s inne. Z pewnoci nie mona mwi o konfederacji,
raczej o unii. Konfederacja bowiem (w sensie politycznym) z definicji zaka-
da, e jest to zwizek pastw powoany w celu realizacji okrelonych (ma si
rozumie, wsplnych) zamierze. Rne pastwa, ktre konfiguroway Ko-
ron Aragonii, pozbawione byy jednak wsplnej organizacji politycznej: nie
istnia organizm, ktry koordynowa polityk terytorialn, ani wsplna orga-
nizacja finansowa kada jednostka terytorialna organizowaa swj autono-
miczny system fiskalny. Nie istnia te wsplny system legislacyjny: Aragonia,
Walencja i hrabstwo Barcelony dysponoway wasnymi organami legislacyj-
nymi, Kortezami57. Poza tym nie bya to unia Katalonii i Aragonii, tylko
hrabstwa Barcelony i Aragonii. Wiele innych hrabstw, niezalenych od Bar-
celony, poczyo si z Koron Aragonii wiek pniej, za panowania Jaimego
I. Naley te podkreli, e nastpcy Ramna Berenguera IV i Petronili zaw-
sze tytuowali si krlami Aragonii i hrabiami Barcelony. Warto doda, e
Aragonia wczeniej zamierzaa poczy si z Kastyli, ale w ostatniej chwili
nastpia zmiana opcji i wybr pad na mniejszy kraj feudalny, jakim ww-
czas bya Katalonia. W zawartej unii interes miaa przede wszystkim Arago-
nia, ktra obawiaa si wchonicia przez Kastyli. Dla Aragoczykw Kata-
lonia bya (tylko!) czci korony. Z kolei dla Kataloczykw okrelenie
konfederacja jest nobilitacj, dlatego nacjonalici tak chtnie sigaj do tego
terminu.
Ojcami chrzestnymi tej manipulacji byli dwaj spokrewnieni ze sob XIX-
-wieczni archiwici, pracujcy w barceloskim Archiwum Korony Aragonii:
Prspero de Bofarull y Mascar (1777-1859) oraz Antonio de Bofarull
y Broc (1821-1892). Pierwszy z nich, dyrektor Archiwum w latach 1814-
-1840 i 1844-1849 oraz aktywny czonek kataloskiego ruchu narodowego,
by ogarnity obsesj przeksztacenia Katalonii w centrum wiata. W imi
tego manipulowa faktami, selekcjonujc wedug potrzeb materia archiwal-
ny. Co wicej, jest on gwnym podejrzanym w sprawie tajemniczego zagi-
nicia pierwszego testamentu krla Jaimego I spisanego w 1245 r. Dokument
ten, sprzeczny z pankatalonistycznymi tezami jednej atawistycznej Katalonii,
by zarejestrowany w Archiwum (pod numerem 758), co potwierdzali m.in.
Jernimo Zurita i pniejsi badacze. Ponadto w ksice na temat hrabiw
56
Por. G. Prez Sarrin, Confederacin?, El Peridico de Aragn, 16 maja 2006 r., s. 5.
57
J. Luis Corral, La Corona de Aragn. Manipulacin, mito e historia, Zaragoza 2014, s. 22.
229
Barcelony opublikowanej w 1836 r. Prspero de Bofarull pisze, e ekspansja

rdziemnomorska Korony Aragonii w rzeczywistoci bya przedsiwzi-
ciem kataloskim. W tym celu zmanipulowa rdo historyczne (edycj
Libre del repartiment del regne de Palencia), usuwajc lub przeksztacajc
nazwiska tych osb, ktre nie byy zbiene z jego ujciem. Jego krewny,
Antonio de Bofarull, w roku 1872 opublikowa ksik La Confederacin
catalano-aragonesa, za ktr otrzyma prestiow nagrod barceloskiego
Ateneo58. Od tego czasu termin ten zacz pojawia si w rnych opracowa-
niach ksikach, broszurach i przewodnikach historycznych, a dzi take na
stronach internetowych promujcych nacjonalistyczny punkt widzenia.
Podobne manipulacje dotycz znanych i zasuonych postaci historycz-
nych, ktre zwyczajnie zostay skatalonizowane. Tak wic Hernn Corts
nazywa si Ferran Corts, Krzysztof Kolumb Joan Colom i Bertran59, Mi-
guel de Cervantes Joan Miguel Serpent a Gonzalo Fernndez de Crdoba
Joan Ramon Folc de Cardona. Wszystkie te nowoczesne wymysy ideolo-
giczne60 maj podkrela wyjtkowo Katalonii i jej zasugi dla wiata.
MIT UGODY Z CASPE (1412)
W nacjonalizmie kataloskim od samego pocztku silna bya tendencja do

idealizowania epoki redniowiecznej. Romantyczni XIX-wieczni regionalici
(poeci i intelektualici), a w lad za nimi wspczeni historycy i politycy na-
cjonalistyczni61, przedstawiaj redniowiecze jako idylliczny obraz Katalonii
otwartej, europejskiej, przywizanej do tradycji Karolingw, w przeciwie-
stwie do zamknitej w sobie Kastylii, czonej z tradycj Wizygotw, ktrych
cechowa izolacjonizm. Staym motywem, do ktrego odwouj si nacjonali-
ci, jest przeciwstawianie demokracji redniowiecznych instytucji katalo-
skich absolutyzmowi redniowiecznych wadcw kastylijskich. Ten zoty
58
Wicej na temat romantycznej historiografii kataloskiej oraz ksztatowania si paradyg-
matu skrzywdzonej Katalonii [w:] R. Fernndez, Catalua y el absolutismo, s. 141-233 i 235-269.
Jak pisze autor, z pracami Antonio de Bofarulla i Vctora Balaguera, historia gboko przekszta-
cia si w przewodnik duchowy przyszoci, w autentyczny wymiar wiadomoci kataloskoci,
i w jedn z podstaw wzrostu katalonizmu (s. 256).
59
Jordi Bilbeny, kataloski filolog i historyk, twierdzi, e Kolumb mia na imi Jan, a nie
Krzysztof, i e by kataloskim szlachcicem. Co wicej, jego zdaniem odkrywcza podr rozpocza
si w porcie Pals na Costa Brava w Katalonii, a nie w andaluzyjskim Palos. Zob. idem, El dit den
Colom. Catalunya, limperi i la primera colonitzaci americana (1492-1520), Barcelona 2010.
60
J. Leguna, Los 10 mitos del nacionalismo cataln, Barcelona 2014, s. 48.
61
Zob. na przykad J. Pujol, Catalua Espaa, Madrid 1996, s. 13.
230
wiek kataloski mia zosta brutalnie przerwany na pocztku XV w. za

spraw ugody z Caspe i intronizacji przedstawiciela dynastii Trastamara na
tronie Aragonii. Nacjonalici przedstawiaj ugod z Caspe jako konspiracj
antykatalosk, wrcz tragedi, ktra zapocztkowaa schyek Katalonii i ko-
niec jej niezalenoci politycznej. Nic bardziej dalekiego od prawdy. Fakty s
takie: kiedy w 1410 r. zmar bez sukcesora krl Marcin Ludzki, w Aragonii
rozpocz si dwuletni okres interregno (bezkrlewia). W wyniku porozu-
mienia podpisanego w czerwcu 1412 r. w miejscowoci Caspe tron aragoski
obj Fernando de Antequera, regent Kastylii w imieniu Joanny II, jako Fer-
dynand I. W ten sposb na tron aragoski zostaa wprowadzona kastylijska
dynastia Trastamarw. Okolicznoci wyboru Ferdynanda nie wskazuj na
aden spisek. Po prostu najbardziej kataloski kandydat do tronu, ktrym by
Jakub, hrabia Urgel, nie uzyska wystarczajcego poparcia czonkw komisji.
Najwicej gosw uzyska Ferdynand. Jest faktem, e kompromis z Caspe
budzi wtpliwoci natury prawnej rwnie w Aragonii, lecz nie chodzi o kwe-
stionowanie wyboru Ferdynanda. Wtpliwoci dotycz raczej samego trybu
sukcesji, poniewa w redniowieczu obowizywaa zasada, e to panujcy,
zgodnie ze swoj wol, wskazuje nastpc do tronu.
W caej sprawie interesujce jest to, e przez cztery stulecia kompromis
z Caspe nie stanowi dla Kataloczykw adnego problemu. Dopiero w XIX w.,
wraz z wypyniciem katalonizmu, romantyczni historycy, jak wspomniany
ju Antoni de Bofarull czy Vctor de Balaguer, zaczli reinterpretowa to wy-
darzenie historyczne. Szczegln rol odegraa opublikowana w 1930 r. praca
pod znamiennym tytuem La iniequitat de Casp i la fi del Comptat dUrgell
(Niegodziwo Caspe i koniec hrabiego Urgel), ktr napisa kataloski
polityk i architekt Llus Domnech i Muntaner. O jej radykalizmie wiadcz
zwaszcza tytuy dwch ostatnich rozdziaw: Ruina domu krlewskiego
Barcelony i ze rzdy Ferdynanda I (Destrucci de la casa reial de Barcelona
i el mal govern de Ferran I) oraz Cywilizacja kataloska zniszczona przez
sentencj z Caspe (La civilizaci catalana estroncada per la sentencia de
Casp). Praca ta zainicjowaa czarn legend, wedug ktrej od 1412 r. Kasty-
lijczycy zaczli gnbi Kataloczykw. Nie dziwi wic negatywne oceny nie
tylko pierwszego Trastamary, ale take kolejnych wadcw z tej dynastii.
Krytyka nie omina zwaszcza Ferdynanda II Aragoskiego, znanego bar-
dziej jako Ferdynand Katolicki, twrcy potgi nowoytnej Hiszpanii, ktry
zacz by przedstawiany jako zwyczajny sabeusz (mero alfeique; kat.:
mera dbil) w rkach swojej maonki, Izabeli Kastylijskiej.
231
Takie opinie kataloskich nacjonalistw s zwyczajnie niesprawiedliwe,

czy wrcz niegodziwe, by uy okrelenia samego Domnecha, zwaszcza
w odniesieniu do Ferdynanda I. Przecie to on, mimo krtkiego panowania,
podj szereg kluczowych decyzji, ktre okazay si dla Katalonii niezwykle
korzystne. Ju w 1412 r. zwoa Kortezy kataloskie, ktre uchwaliy przywi-
leje, jakich nigdy potem nie udao si uzyska od pozostaych krlw. Dziki
Ferdynandowi I Diputacin General (Generalitat), ktra dotd bya jedynie
organem publicznym, zacza mie sens polityczny. Ferdynand I zarzdzi
rwnie tumaczenie dokumentw z aciny na kataloski. Dlatego Barraycoa
susznie podkrela, e jeli dzi Generalitat ma znaczenie polityczne, to za-
wdzicza to krlowi kastylijskiemu62. Take rzdy pozostaych Trastamarw
na tronie Aragonii miay pozytywne efekty dla Katalonii. Wymieni choby
wspomnianego ju Jaimego I, za panowania ktrego poza ekspansj teryto-
rialn rozwin si handel, zredukowano szlacht feudaln i zrestrukturyzo-
wano gwne instytucje, nastpi te rozwj duchowy63. Wszystko to pozwala
uwaa go za ojca narodowoci kataloskiej.
Warto przytoczy bardziej obiektywne opinie dwch Kataloczykw, kt-
re zadaj kam ocenom nacjonalistw. Wybitny historyk kataloski Jaime
Vicens Vives, ktry nie uleg czarowi historiografii romantycznej i otwarcie
j zwalcza, napisa, e w Caspe nie byo adnej niegodziwoci, poniewa
proklamowanie Ferdynanda byo jedynym moliwym rozwizaniem proble-
mu64. Trzeba pamita, e sytuacja w Aragonii po mierci Marcina Ludzkie-
go bya skomplikowana i wisiaa nad ni groba wojny domowej. Z kolei
duchowny i pisarz Josep Torras i Bages, prawdziwy spiritus movens kataloni-
zmu tradycjonalistycznego i katolickiego, napisa, e Kompromis z Caspe to
najwiksza chwaa monarchii aragoskiej; epizod bardzo rzadki i niemal bez
precedensu w innych, bardziej zaawansowanych narodach65. To prawda,
poniewa ugoda z Caspe jest przykadem rozwizywania konfliktw poli-
tycznych drog dyplomacji, a nie konfrontacji. Oczywicie takie opinie nie s
brane pod uwag przez nacjonalistw, gdy s sprzeczne z ich partykularny-
mi interesami. Dlatego Jess Lanz, nawizujc do dziea Domnecha, z sar-
kazmem zauwaa:
Dowodem na to, e niegodziwo nie ley w tym, co stao si w Caspe, lecz
w gorcej wyobrani nacjonalistw, jest to, e tamta decyzja sukcesyjna
62
J. Barraycoa, Historias ocultadas del nacionalismo cataln, Madrid 2011, s. 120.
63
Zob. J.L. Villacaas, Jaime I El Conquistador, Madrid 2003.
64
Za J. Barraycoa, Historias ocultadas, s. 119.
65
Ibidem.
232
przez p tysiclecia nie sprawiaa najmniejszego dyskomfortu Katalo-

czykom, a do pojawienia si nacjonalistycznej paranoi66.
MIT WOJNY ENCW (1640)
W mitologii regionalnej Kataloni przedstawia si jako homogeniczn, t,

ktra broni wolnoci ziemi przeciwko autorytarnym zakusom hiszpaskiego
krla. Jednym z takich momentw historycznych jest rewolta barceloska
z 1640 r., zwana wojn ecw, ktr nacjonalici przedstawiaj, podobnie
jak wojn sukcesyjn, jako wojn Hiszpanii z Kataloni. Tymczasem bunt
mitycznych niwiarzy mao mia wsplnego z rewolucj narodow czy obro-
n instytucji kataloskich przeciwko centralistycznej agresji krla Filipa IV
Habsburga. To, co znamy jako Els Segadors, byo ruchem o charakterze bar-
dziej spoecznym, antyburuazyjnym, anieli secesjonistycznym. Przypomnij-
my fakty: w 1640 r., ze wzgldu na wojn z Francj, w przygranicznej Katalo-
nii stacjonoway oddziay hiszpaskie i neapolitaskie, co byo ogromnym
obcieniem dla ludnoci cywilnej. W Barcelonie 7 czerwca doszo do wyda-
rze, ktre w historii zapisay si jako Corpus de Sangre krwawe Boe Cia-
o. W trakcie zamieszek zgino wielu hiszpaskich oficjeli, w tym wicekrl
Katalonii Dalmau de Queralt, markiz de Santa Coloma. Rewolta barceloska
rozszerzya si na ca Kataloni. Co wicej, wsparcia powstacom udzielia
Francja znienawidzonego w Hiszpanii Ludwika XIII. Ostatecznie w 1652 r.
wojska Filipa IV stumiy powstanie i zajy Barcelon.
Jest faktem, e w okresie 1640-1652 Katalonia dowiadczya traumatycz-
nych przey, spotgowanych jeszcze jej podziaem midzy Francj i Hiszpani
w wyniku wojny trzydziestoletniej. Jak wiadomo, na mocy pokoju pirenej-
skiego (1659) Katalonia Pnocna zostaa wczona do Francji (zwana tam
Roussillon, ze stolic w Perpignan). Jednak tamtego okresu nie mona inter-
pretowa jako czystego buntu patriotycznego, co ma potwierdza przyjcie
Els Segadors jako oficjalnego hymnu67 autonomicznej wsplnoty Katalonii.
66
J. Lanz, Espaa contra Catalua, s. 203.
67
Jego tekst opiera si na pieni ludowej, ktra powstaa w czasie powstania 1640 r. Pod koniec
XIX w. filolog Manuel Mil i Fontanals tekst pieni zamieci w swojej Romancerillo cataln
(1882). Aktualny tekst jest dzieem Emili Guanyavents. Istnieje jednak prawdopodobiestwo,
e prawdziwe rdo Els Segadors jest pochodzenia ydowskiego. Zob. C. Cervera, Els Segadors
El himno de Catalunya est inspirado en un cntico judo? [online]. ABC [dostp: 2015-09-30].
Dostpny w Internecie: <http://www.abc.es/espana/20140915/abci-himno-catalan-segadors-canto-
201409141659.html>.
233
To nie by bunt tylko przeciwko naduyciom wojska, ale take oligarchom.

Trzeba pamita, e do niwiarzy przyczyy si warstwy ludowe stolicy.
Z kolei arystokracja i dostojnicy miejscy atakowali tum, ktry krzycza
Niech yje krl Hiszpanii! mier zdrajcom!68 By to sprzeciw przeciwko
decyzji Pau Clarisa, przewodniczcego Diputaci de Catalunya, o utworzeniu
niepodlegej republiki Katalonii (1640-1641) pod zwierzchnictwem Francji,
co potwierdzao ofiarowanie krlowi francuskiemu, Ludwikowi XIII, tytuu
hrabiego Barcelony. Wszystko to dowodzi, e prawdziwym rdem rewolty
by kryzys spoeczny i ekonomiczny, a rol katalizatora odegra tu nadmierny
fiskalizm centralny, wymuszony dugoletni wojn z Francj. W tym kontek-
cie istotne jest te spostrzeenie, e centralizm francuski, pod ktry Pau Cla-
ris i jego stronnicy tak ochoczo oddali Kataloni, by duo bardziej dolegliwy
ni ten kastylijski ksicia Olivaresa, gdy Francja traktowaa Kataloni jak
swoj koloni. To pokazuje, e rzeczywiste intencje rzdzcej mniejszoci
w Katalonii byy czysto polityczne i motywowane nienawici do Hiszpanii.
Przyja z Francj nie przyniosa adnych korzyci spoeczestwu katalo-
skiemu, tylko zwikszone obcienia wymuszone koniecznoci utrzymania
wojska francuskiego. Nawet oligarchia, ktra przysigaa wierno Ludwiko-
wi XIII, daleka bya od zadowolenia, zwaszcza gdy chodzi o kontrol rod-
kw finansowych. Poniewa zwizek z Francj szybko okaza si zbytnio
uciliwy, wielu Kataloczykw nie podzielao demagogicznych oskare
pod adresem Korony Hiszpanii i decydowao si na kolaboracj z wojskami
Filipa IV, co tylko przypieszyo pacyfikacj Barcelony przez Juana de Austri.
Nie mona wic mwi, e w tych latach separacji bya tylko jedna, antyhisz-
paska Katalonia. Sprawa bya duo bardziej skomplikowana, ni to przed-
stawia idealistyczna i zmanipulowana wizja nacjonalistyczna. Jak podkrela
Garca de Cortazar, w odczuciu wikszoci mieszkacw Katalonii byy to
lata straszne69.
MIT WOJNY DOMOWEJ (1936-1939)
Wedug nacjonalistw wojna domowa 1936-1939 bya wojn antyrepu-

blikaskiej Hiszpanii przeciwko autonomicznej Katalonii70. To kolejne
kamstwo kataloskiego nacjonalizmu. Wystarczy powiedzie, e lista Kata-
68
F. Garca de Cortazar, Los mitos, s. 141.
69
Ibidem, s. 142.
70
A. Balcells, El nacionalismo cataln, Madrid 1991, s. 136.
234
loczykw, ktrzy wspierali Franco w czasie tego konfliktu, jest przyta-

czajca71. Poza politykami, jak Francesc Camb (wsptwrca la Lliga Re-
gionalista) czy Joan Esterlich (pisarz, krytyk literacki, dyplomata), mona
tu wymieni m.in. takich znanych Kataloczykw jak: pisarze Josep Pla
(w opinii wielu najwybitniejszy pisarz jzyka kataloskiego) i Eugeni dDors,
muzyk Federico Mompou, malarz Salvador Dal czy dziennikarz Agust Ca-
lvet. Prawda jest taka, e wczesny katalonizm by marionetk tamtych wyda-
rze a stojcy na czele Generalitat Llus Companys w rzeczywistoci nie mia
na nic wpywu. Katalonici byli wewntrznie podzieleni i skceni, co przy-
znaje sam Balcells72, a przeciwko Companysowi otwarcie wystpoway ich
sektory radykalne. Z kolei dua cz konserwatywnego skrzyda kataloni-
stw przesza na stron narodow, co nie moe dziwi w obliczu terroru re-
publikaskiego wobec duchownych (w Katalonii stanowili jedn trzeci
ofiar). Racj ma Barraycoa, ktry sugeruje, e gdyby wojn domow wygraa
strona republikaska, Generalitat zostaby zapewne rozwizany przez now
wadz73. Trzeba te podkreli, e kiedy Francesc Mac proklamowa 14
kwietnia 1931 r. Republik Katalosk, miao to miejsce w ramach federacji
hiszpaskiej, a nie jako niezalene pastwo (formalnie rok pniej utworzona
zostaa autonomia kataloska, a na czele Generalitat stan, jako jej pierwszy
przewodniczcy, sam Francesc Mac, a po jego mierci w 1933 r. zastpi go
Llus Companys).
Nie ulega wtpliwoci, e ani zwolennicy Franco, ani stronnicy Republiki
nie walczyli o niepodlego Katalonii. Obie strony walczyy o Hiszpani, ale
kada o inn: ci pierwsi o Hiszpani narodow i konserwatywn, ci drudzy
republikask i rewolucyjn. Ani Francesc Mac, ani Llus Companys nie
byli separatystami. To marzenie niepodlegociowe narodzio si pniej,
wraz z transicin, demokratycznym przejciem74. Znamienne jest to, e po
wojnie praktycznie caa buruazja kataloska, za spraw ktrej w XIX w. wy-
pyn nacjonalizm, wsppracowaa z Franco. Wielu Kataloczykw penio
71
Zob. J. Guix, Espas de Franco. Josep Pla y Francesc Camb, Barcelona 2014.
72
Jak pisze: Wrd Kataloczykw byli zwycizcy i zwycieni. Rwnie midzy Kataloczy-
kami bya wojna domowa, jakkolwiek propaganda zwalczajcych si stron prbowaa to negowa.
A. Balcells, El nacionalismo cataln, s. 136.
73
J. Barraycoa, Historias ocultadas, s. 281.
74
Na ten temat zob. C. Molinero y P. Yss, La cuestin catalana. Catalua en la transicin
espaola, Barcelona 2014. Warto zaznaczy, e duy wkad w hiszpask transicin wnioso wielu
Kataloczykw, zwaszcza Jordi Pujol. By on czonkiem Komisji Dziewiciu (la Comisin de los
Nueve), ktra przyczynia si znacznie do budowy Hiszpanii autonomicznej. Ponadto to wanie
w Katalonii konstytucja hiszpaska z 1978 r. uzyskaa najwiksz akceptacj.
235
w strukturach reimu frankistowskiego odpowiedzialne funkcje burmistrzw,

gubernatorw, prokuratorw, dyplomatw i ministrw wrd nich m.in.
Joaqun Bau y Nolla, Francisco Serrat y Bonastre, Eduardo Auns, Demetrio
Carceller, Joaqun Planell y Riera, Pedro Gual Villalb, Laureano Lpez Rdo,
Gonzalo Fernndez de la Mora, Enrique Garca-Ramal czy Cruz Martnez
Esteruelas75. Wielu z tych nazwisk prno szuka w kataloskojzycznej Wi-
kipedii, co nie moe by zwykym zbiegiem okolicznoci.
Tak wic spraw rzekomej wojny Hiszpanii z Kataloni w latach 1936-
-1939 naley uzna za kolejny wymys nacjonalizmu kataloskiego. Oczy-
wicie, poniewa Hiszpania zawsze bya federacj rnych narodw i grup
etnicznych, interpretacja tej wojny jako starcia midzy hiszpaskim centrali-
zmem a deniami narodowociowymi Kataloczykw, Baskw i innych
grup moe by zrozumiaa. Jednak tak radykalne uoglnienia i atwe uprosz-
czenia stanowi naduycie76. Naley mie na uwadze, e w hiszpaskiej wojnie
domowej zwalczajce si strony nie byy jednolite: rnej maci nacjonali-
stw czy antykomunizm i konserwatyzm spoeczny, a podzielonych repu-
blikanw rewolucjonizm i wieckie pogldy. Wyjtkowo siln pozycj mieli
anarchici, ktrych kolebk bya Katalonia. Proste podziay ideologiczne nie
zawsze przekaday si na rzeczywisto, dlatego naley si wystrzega pokusy
atwej stereotypizacji, ktrej wci nie moe si oprze wielu badaczy hisz-
paskiej wojny domowej, przedstawiajc obraz walczcych stron wedug pro-
stego schematu faszyci czerwoni77. Rzeczywistym i wikszym zagroeniem
75
J. Lanz, Espaa contra Catalua, s. 220.
76
Trzeba podkreli, e wrd Kataloczykw, zwaszcza tych, ktrzy po wojnie musieli opu-
ci Kataloni, wci ywa bya idea iberisme. Jednym z nich by Josep Trueta, w czasie wojny
praktykujcy lekarz, ktry w ksice Esprit de Catalunya (1946) tak podsumowuje ducha wielu
Kataloczykw na wygnaniu: To, co naley zrobi, tak mi si wydaje, to pozby si resentymen-
tw i podj prac wielu naszych przodkw, Luisa Vivesa, Balmesa, Prima, a zwaszcza Prata de la
Riby, ktra nigdy nie zostaa porzucona w Katalonii: uczyni z Pwyspu [Iberyjskiego] realn
przestrze, gdzie nasi mczyni i kobiety mog y w braterstwie, podobnie jak inni Hiszpanie;
oczywiste, e Portugalczycy, jak chcia wielki Cames, te nimi s. Za: J. Barraycoa, Catalua
hispana, s. 271-272.
77
Problem nazewnictwa podnosi take Pio Moa (zob. jego Mity wojny domowej. Hiszpania
1936-1939, prze. A. Fijakowska, K. Kacprzak, Warszawa 2007, s. 23-24.), ktry jednak sam wpada
w rzeczon puapk. W swojej najnowszej ksice Los mitos del franquismo. Una revisin en pro-
fundidad de una poca crucial (Madrid 2015) z jednej strony krytykuje historykw (m.in. Paula
Prestona) za naduywanie terminw holocaust i ludobjstwo w opisie nacjonalistycznego
terroru, a z drugiej sam uywa tego ostatniego, opisujc przeladowania duchownych przez stron
republikask (s. 52, 215). Moa nie potrafi ukry swoich politycznych sympatii, co pokazuje wielo-
krotnie na stronach wspomnianej ksiki, dlatego susznie uwaany jest za neofrankist. Na tym
tle bardziej przekonywujcy wydaje si polski badacz, Franciszek Ryszka, ktry nie kryjc swoich
lewicowych pogldw, jest zdecydowanie bardziej powcigliwy w uywaniu ostrych terminw. Jak
236
bya wewntrzna rewolucja, ktra miaa miejsce w wczesnej Katalonii78.

Podobnie faszywa jest teza nacjonalistw, jakoby jzyk i kultura kataloska
zostay zdewastowane w okresie wojny domowej i lat frankizmu. Bez wtpie-
nia za Franco wykluczono jzyk kataloski z politycznej przestrzeni publicz-
nej, ale na co dzie pozosta on jzykiem ywym dla wielu Kataloczykw79.
Rozwijaa si te kultura kataloska, czego wyrazem byy m.in. powstajce
w tym okresie wydawnictwa, ktre publikoway ksiki w rodzimym jzyku.
Jak w kadym systemie autorytarnym dla kultury najwikszym problemem
bya cenzura.
ZAKOCZENIE
Kataloski nacjonalizm interpretuje dawne wydarzenia historyczne z punk-

tu widzenia dzisiejszych interesw politycznych. W sposb nieuprawniony
rozszerza ideologi nacjonalistyczn na przodkw, aby udowodni istnienie
kataloskiego ducha narodowego zrodzonego w gbi historii i przekazywa-
nego z pokolenia na pokolenie, a do dzi. Jak uj to niekryjcy swej niechci
do nacjonalizmu Jess Lanz, nacjonalici forsujc histori do granic absur-
du, przypisuj redniowiecznym Kataloczykom wspczesne koncepcje80.
Cay projekt polityczny nacjonalizmu kataloskiego zosta oparty na koncep-
cji historii zakorzenionej w nostalgicznej, romantycznej historiografii, ktra
pisa w monografii powiconej hiszpaskim anarchistom: W pojciach cisego wyjanienia

historii, nie daje si nazwa wszystkich tych, ktrzy walczyli po stronie gen. Franco, faszystami.
Po stronie Republiki nie wszyscy te byli czerwoni ani tym mniej czarno-czerwoni, jeli tak
okrela anarchistw. Idem, W krgu zbiorowych zudze. Z dziejw hiszpaskiego anarchizmu
1869-1939, II, Warszawa 1991, s. 603.
78
Rewolucja spoeczna rozwina si w strefie republikaskiej jeszcze przed wybuchem wojny,
a swj najgbszy wymiar osigna w Katalonii. W duej mierze bya ona wynikiem braku rozwi-
za, jakich od Republiki oczekiway rodowiska robotnicze i podzieleni kataloscy nacjonalici.
Na temat ideologicznych zawirowa, sekciarstwa politycznego i populizmu okresu wojny domowej
w Katalonii zob. E. Ucelay da Cal, El pueblo contra clase: populismo legitimador, revoluciones
y sustituciones polticas en Catalua (1936-1939), AYER 50, 2003, s. 143-197. Z pewnoci to
gwnie sytuacja i wydarzenia w Katalonii przyczyniy si do tego, e hiszpaska wojna domowa
uwaana jest za ostatni wojn ideologiczn w historii. Por. P. Pags i Blanch, Catalua en guerra
y en revolucin 1936-1939, Barcelona 2007, s. 11.
79
Merced Salisachs (1917-2014), kataloska pisarka, w wywiadzie dla dziennika El Mundo
stwierdzia: Ludzie mwi, e [jzyk] kataloski zosta w czasie frankizmu zakazany. To niepraw-
da. Stao si to, e nie by oficjalny, mona byo pisa i publikowa w kataloskim, ale nie by
[jzykiem] oficjalnym. Eadem, El cataln no estuvo prohibido en el franquismo [online]. El
Mundo [dostp: 2015-09-30]. Dostpny w Internecie: <http://www.elmundo.es/papel/2009/12/
21/catalunya/>.
80
J. Lanz, Adis Espaa. Verdad y mentira de los nacionalismos, Madrid 2004, s. 53.
237
reinterpretowaa i na nowo tworzya przesze wydarzenia wedug klucza

narodowego. Mona powiedzie, e dzisiejsi nacjonalici, na wzr swoich
XIX-wiecznych poprzednikw, staj si prawdziwymi demiurgami narodu
kataloskiego81. Wbrew wiktymizmowi historycznemu, pokazujcemu
Hiszpani zawsze jako pastwo opresyjne, Katalonia staa si ofiar samych
nacjonalistw, ktrzy dla wasnych interesw nie wahaj si manipulowa
przeszoci, traktujc pami jako swoiste narzdzie terroru82. Pod rzdami
nacjonalistw nie tylko administracja publiczna Katalonii, ale take jej sys-
tem edukacji83 przeksztaciy si w oficjalny instrument agitacji i propagandy.
81
Potwierdza to Raport nr 1 zatytuowany Konsultacja na temat przyszoci politycznej Kata-
lonii (Informe nm. 1. La consulta sobre el futur poltic de Catalunya) Komitetu Doradczego do
spraw Narodowego Przejcia (Consell Assessor per a la Transici Nacional), powstaego w styczniu
2013 r., gdzie w rozdziale 3, punkt 3.1. (s. 33-39) zawarto legitymizacj historyczn suwerennoci
i prawa do decydowania narodu kataloskiego. Wedug raportu Katalonia jest narodem, ktrego
korzenie nie s rzymskie, ani gockie, ani muzumaskiej, jak reszty Hiszpanii, tylko bezporednio
europejskie. Zgodnie z tym Katalonia narodzia si w 987 r., w ktrym Borell II, hrabia Urgel,
zerwa zwizki wasalne z krlem francuskim. Intencja takiego ujcia pocztkw historycznej Ka-
talonii jest oczywista chodzi o cakowite pominicie jakichkolwiek zwizkw z wczesnymi
krlestwami Pwyspu Iberyjskiego. Tekst raportu dostpny [online]. La Generalitat de Catalunya
[dostp: 2015-09-30]. Dostpny w Internecie: <http://presidencia.gencat.cat/ca/ambits_d_actuacio/
consellsassessors/consell_assessor_per_a_la_transicio_nacional_catn/informes_publicats/>.
82
Metody, ktrymi posuguj si nacjonalici, by dehispanizowa Kataloczykw, od samego
pocztku byy przemylane i stosowane z pen determinacj. Nieco wiata na t kwesti rzuca
Francesc Camb w swoich Pamitnikach, gdzie pisze o aktywnoci propagandowej pierwszych
katalonistw, opartej w duej mierze na faszerstwie: Jak we wszystkich wielkich ruchach zbioro-
wych, szybki postp katalonizmu by zasug propagandy opartej na pewnych wyolbrzymieniach
i niesprawiedliwociach: to zawsze byo, i zawsze tak bdzie si dziao, poniewa zmiany w zbioro-
wych uczuciach nigdy nie produkuj si na bazie trzewych sdw, uczciwych i powcigliwych
sw. Poza odrobin prawdy, potrzebnej do przebicia skorupy obojtnoci, z ktr zderzaj si
wszystkie nowoci, i ktra obiecuje wszystkim status quo, naley przekonywa, e ruchy transfor-
macyjne zapewniaj pewne wolnoci, idem, Memorias (1876-1936), Madrid 1987, s. 41.
83
Obraz nacjonalistycznej indoktrynacji kataloskiego i baskijskiego systemu edukacji daje
Pedro Antonio Heras w pracy La Espaa raptada. La formacin del espritu nacionalista, Barcelona
2005 (korzystam z wydania 2, 2009). Posikujc si tekstami dydaktycznymi, autor pokazuje skal
manipulacji, jakiej poddawani s uczniowie baskijskich i kataloskich szk podstawowych i red-
nich (odpowiednio s. 15-162 i 163-277). Oto przykad z podrcznika geografii, w ktrym zawarto
krtk histori Katalonii: Na Pwyspie Iberyjskim znajduj si trzy pastwa i posiado kolo-
nialna: tymi pastwami s Andora, Portugalia i Hiszpania; posiadoci kolonialn jest Gibraltar.
Katalonia nie jest pastwem, chocia w przeszoci bya nim przez wiele stuleci, i zostaa rozdzielo-
na pomidzy Hiszpani, Francj i Andor. W swojej wikszej czci my Kataloczycy naleymy do
Hiszpanii, z ktr rwnie dzielimy dug histori: od 1410 roku monarchami, ktrzy rzdzili
Kataloni byli Trastamarowie z dynastii kastylijskiej; od 1469 mielimy uni dynastyczn, ponie-
wa monarcha kataloski Ferdynand II oeni si z Izabel I Kastylijsk i rzdzili wsplnie; dwa
razy w epoce nowoytnej walczylimy z Hiszpanami i wiele razy z Francuzami, ktrzy od 1659
roku okupowali niektre pnocne regiony kraju inkorporujc je do swojego pastwa. Od 1714
roku Katalonia zostaa wczona do Hiszpanii moc prawa podboju, tj. poniewa wygraa wojn,
a od 1978 roku jestemy regionem autonomicznym wewntrz pastwa hiszpaskiego (),
238
Utrwalajc za pomoc kamstw i manipulacji faszyw dychotomi Hiszpa-

nia versus Katalonia84, nacjonalizm kreuje pami, ktr mona okreli
jako traumatyczn i wykluczajc. Nacjonalistyczna wizja historii przywodzi
na myl Baudrillardowsk85 koncepcj wiata symulowanego, w ktrym wy-
twarzane obrazy przeszoci bardziej symuluj, ni odzwierciedlaj przesz
rzeczywisto, stajc si hiperrzeczywistoci w stosunku do nieistniejcego
ju wiata realnego. W tej szczeglnej symulacji nacjonalici kataloscy
przejmuj kontrol nad pamici, majc przekona Kataloczykw do ich
wizji przeszoci jako jedynej prawdy historycznej. W takim ujciu przeszo
staje si tym, co zreprodukowane, co chce udawa przeszo.
Na przekr temu, co gosz nacjonalici, Katalonia nigdy w swojej historii
nie bya pastwem niezalenym86. Tym samym nie istnieje fundament histo-
ryczny uzasadniajcy roszczenie do pastwa kataloskiego. Historia zawsze
okazuje si mniej poetyczna ni mitologia. Wizja przeszoci, do jakiej od-
wouje si pami zbiorowa konstruowana przez nacjonalistw, suy za me-
chanizm zniewalania spoeczestwa kataloskiego oraz rodek mobilizowa-
nia go do akcji, jak to si dzieje podczas kolejnych rocznic Diady czy maso-
wych demonstracji dla poparcia projektu niepodlegociowego. Za spraw
populistycznej retoryki koo historii si zamyka: podobnie jak przez dawne
Kortezy kataloskie nie przemawia lud, tylko oligarchia feudalna pragnca
wzmocni swoj wadz nad biednym chopem, tak przez nacjonalistyczny
Generalitat przemawia buruazja biurokratyczna (politycy i urzdnicy),
zainteresowana wycznie wasnymi projektami politycznymi, do realizacji
M. Cervera, Geografa, Baula 1996, s. 128, za: La Espaa raptada, s. 175-176. Jak wida, tekst jest
wyranie zmanipulowany, poniewa Ferdynand II by krlem aragoskim, nie kataloskim, krle-
stwem bya Aragonia, nie Katalonia, do monarchii hiszpaskiej Katalonia zostaa inkorporowana
w 1469 r., a nie w 1714, kiedy jedynie utracia swoje partykularne prawa. Kamstwem jest teza,
jakoby przed t dat Katalonia pozostawaa niepodlega.
84
Przeciwko takiemu ujmowaniu wzajemnych relacji protestuje wspominany ju Garca
Crcel, ktry w wywiadzie dla dziennika El Mundo stwierdzi: () trzeba powiedzie, e relacja
midzy Kataloni i Hiszpani nie powinna by ujmowana w terminach antropologicznych, tosa-
moci strukturalnych. Stawianie Katalonii przeciwko Hiszpanii w oparciu o fakt odrniania si,
jest bdne. Naley przyj, e jest wiele Katalonii i wiele Hiszpanii. Musimy przyzwyczai si do
rnorodnoci i skoczy z wizj fatalistyczn w myl ktrej, rnica prowadzi do konfrontacji.
Problemy midzy Kataloni a Hiszpani nie s strukturalne, s historyczne. Idem, La guerra de
sucesin no fue entre espaoles y catalanes [online]. El Mundo [dostp: 2015-09-30]. Dostpny
w Internecie: <http://www.elmundo.es/espana/2014/09/12/5412a65e268e3ec6088b456.html>.
85
J. Baudrillard, Symulakry i symulacja, prze. S. Krlak, Warszawa 2005.
86
Racj maj ci historycy, ktrzy odnoszc si do kataloskiego redniowiecza, owej szczliwej
Arkadii, i majc na uwadze wszystkie ograniczenia, jakie rodzi uycie sowa niezaleny w odnie-
sieniu do tej epoki, podkrelaj, e najbliej suwerennoci byo hrabstwo Barcelony w okresie
prawie dwch stuleci (878-1150), od Vifreda el Vellosa do Ramna Berenguera IV.
239
ktrych niezbdne s gosy Kataloczykw. Mwi o tym wprost Artur Mas

w Lleidzie w styczniu 2014 r. podczas inauguracji obchodw trzechsetlecia
roku 1714, podkrelajc, e dzisiejsza Katalonia chce broni gosami tego
samego, co wczeni bohaterowie87. Za pomoc manipulacji katalosk prze-
strzeni symboliczn nacjonalici mobilizuj nie tylko elity, ale cae spoe-
czestwo, by w drodze demokratycznych procedur uprawomocnia swoje
polityczne dziaania.
Filip Kubiaczyk
HISTORY, MEMORY AND NATIONALISM:
THE CATALONIAN WAY
Summary
The paper offers a critique of historical arguments that Catalonian nationalists
invoke in their secessionist discourse. The author questions the principal thesis of
the nationalists, which claims that throughout its history, Catalonia has been subjuga-
ted, first by Castile and then by Spain. For this purpose, the author critically analyses
the chief nationalist myths which serve to build the collective memory of Catalonians,
in particular the one relating to the defeat of 1714, a founding myth of Catalonian
nationalism. The text provides evidence in support of the thesis that the entire political
project of Catalonian nationalism was based on manipulated and falsified concept of
history, a history rooted in the nostalgic, romantic Catalonian historiography. It is
demonstrated that nationalism, perpetuating the false dichotomy of Spain versus
Catalonia by means of lies and manipulation, creates a memory which can be de-
scribed as traumatic and exclusive. The conclusion states that the nationalist vision
of history brings to mind Baudrillards concept of simulated world, in which the
generated images of the past simulate rather than reflect actual reality. In this parti-
cular simulation, where the past becomes that which is reproduced, or seeks to pre-
tend to be the past, the nationalist take control over memory, which now is intended
to convince Catalonians to their vision of the past as the sole historical truth.
87
Wwczas broni byy strzelby i bagnety, dzi nasz broni jest demokracja, gosy i mobiliza-
cja naszej ludnoci, potna bro, najmocniejsza jak maj spoeczestwa demokratyczne, jeli
uywamy jej w najlepszy moliwy sposb, tak jak to czynimy teraz. A. Mas, Catalua quiere de-
fender con votos lo mismo que los hroes de 1714 [online]. El Pas [dostp: 2015-09-30]. Dostpny
w Internecie: <http://ccaa.elpais.com/ccaa/2014/01/11/catalunya/1389445100_305497.html>.
240
Bibliografia
1714. Catalua en la Espaa del siglo XVIII, red. A. Morales Moya, Madrid 2014.
Anderson B., Wsplnoty wyobraone. Rozwaania o rdach i rozprzestrzenianiu si nacjo-
nalizmu, prze. S. Amsterdamski, Warszawa-Krakw 1997.
Assmann A., Midzy histori a pamici. Antologia, red. M. Saryusz-Wolska, Warszawa 2013.
Assmann J., Pami kulturowa. Pismo, zapamitywanie i polityczna tosamo w cywilizacjach
staroytnych, prze. A. Kryczyska-Pham, Warszawa 2015.
Balcells A., El nacionalismo cataln, Madrid 1991.
Balcells A., Catalua ante Espaa. Los dilogos entre intelectuales catalanes y castellanos, 1888-
-1984, Lleida 2011.
Barraycoa J., Historias ocultadas del nacionalismo cataln, Madrid 2011.
Barraycoa J., Catalua Hispana. Historias sorprendentes de la espaolidad de Catalua y el
fraude del nacionalismo, Madrid 2013.
Baudrillard J., Symulakry i symulacja, prze. S. Krlak, Warszawa 2005.
Bernecker W.L., El secesionismo cataln, desde exterior, Poltica Exterior. Monogrfico. Cata-
lua, claves para Espaa y Europa, Madrid 2014, s. 18-25.
Bilbeny J., El dit den Colom. Catalunya, l'imperi i la primera colonitzaci americana (1492-
-1520), Barcelona 2010.
Breuilly J., Nationalism and the State, Manchester 1993.
Camb F., Memorias (1876-1936), Madrid 1987.
Castro A., De la edad conflictiva, Madrid 1972.
Cervera C., Els Segadors El himno de Catalunya est inspirado en un cntico judo? [online].
ABC [dostp: 2015-09-30]. Dostpny w Internecie: <http://www.abc.es/espana/20140915/
abci-himno-catalan-segadors-canto-201409141659.html>.
Corral J.L., La Corona de Aragn. Manipulacin, mito e historia, Zaragoza 2014.
Derrida J., Farmakon, prze. K. Matuszewski, [w:] idem, Pismo filozofii, wybr i przedmowa
B. Banasiak, Krakw 1993, s. 43-69.
Eliade M., Mit wiecznego powrotu, prze. K. Kocjan, Warszawa 1998.
El nacionalismo no es una ideologa, es una religin, entrevista a Rosa Dez [online]. Jot Down
[dostp: 2015-09-30]. Dostpny w Internecie: <http://www.jotdown.es/2012/05/rosa-diez-
si-a-los-politicos-se-les-exigiera-haber-cotizado-4-anos-a-la-seguridad-social-en-algo-que-
no-fuera-politica-el-hemiciclo-quedaria-vacio/>.
Els parlamentaris regionalistes al Pas. Per Catalunya i lEspanya Gran, La Veu de Catalunya
(edicin vespertina), 18 mar de1916, s. 3.
Fernndez R., Catalua y el absolutismo borbnico. Historia y poltica, Barcelona 2014.
Ferrater Mora J., Les formes de la vida catalana, Santiago de Chile 1944 (korzystam z wydania:
Barcelona 1980).
Fontana J., Espanya i Catalunya: tres-cents anys dhistria [online]. Institut dEstudis Catalan
[dostp: 2015-09-30]. Dostpny w Internecie: <http://www.iec.cat/activitats/cerca_google.
asp?cx=007549271121941895721%3Aw_biwbmi4hi&cof=FORID%3A10&ie=ISO88591&q
=espanya+i+cataluna+tres++cents+anys+de+conflicte+politic&sa=Cerca+a+l%27IEC&siteu
rl=www.iec.cat%2Factivitats%2Fagenda_tot.asp&ref=www.iec.cat%2Factivitats%2Fagenda
_tot.asp&ss=25838j34021338j59>; wersja hiszpaskojzyczna: Espaa y Catalua: tre-
scientos aos de historia [online]. Sin Permiso [dostp: 2015-09-30]. Dostpny w Interne-
cie: <http://www.sinpermiso.info/articulos/ficheros/fontana.pdf>.
Garca Carcl R., La herencia del pasado. Las memorias histricas de Espaa, Barcelona 2011.
Garca Carcl R., La guerra de sucesin no fue entre espaoles y catalanes [online]. El Mundo
[dostp: 2015-09-30]. Dostpny w Internecie: <http://www.elmundo.es/espana/2014/09/
12/5412a65e268e3ec6088b456.html>.
Garca de Cortazar F., Los mitos de la historia de Espaa, Barcelona 2004.
Gil Robles J.M., La aventura de las autonomas, Madrid 1980.
241
Gregori i Gomis A., System edukacji jako obszar kataloskiej polityki jzykowej, Neofilolog:
Czasopismo Polskiego Towarzystwa Neofilologicznego 26, 2005, s. 12-18.
Guix J., Espas de Franco. Josep Pla y Francesc Camb, Barcelona 2014.
Halbwachs M., La mmoire collective, Paris 1950.
Heras P.A., La Espaa raptada. La formacin del espritu nacionalista, Barcelona 2009.
Informe nm. 1. La consulta sobre el futur poltic de Catalunya del Consell Assessor per a la
Transici Nacional [online]. La Generalitat de Catalunya [dostp: 2015-09-30]. Dostpny
w Internecie: <http://presidencia.gencat.cat/ca/ambits_d_actuacio/consellsassessors/consell_
assessor_per_a_la_transicio_nacional_catn/informes_publicats/>.
Interviene en el debate D. Ortega y Gasset, Luz. Diario de la Repblica 110, viernes, 13 de
mayo de 1932, s. 10-11.
Jan Pawe II, Pami i tosamo, Krakw 2005.
Kamen H., Espaa y Catalua. Historia de una pasin, Madrid 2014.
Kamen H., Por qu no una Catalunya britnica? [online]. Fundacin para la Libertad [dostp:
2015-09-30]. Dostpny w Internecie: <http://paralalibertad.org/por-que-no-una-catalunya-
britanica/>.
Lanz J., Adis Espaa. Verdad y mentira de los nacionalismos, Madrid 2004.
Lanz J., Espaa contra Catalua: historia de una fraude, Madrid 2014.
Le Goff, J., Historia i pami, prze. A. Gronowska, J. Stryjczyk, Warszawa 2007.
Leguna, J., Los 10 mitos del nacionalismo cataln, Barcelona 2014.
Maravall J.A., Las Comunidades de Castilla. Una primera revolucin moderna, Madrid 1963.
Mas A., Catalua quiere defender con votos lo mismo que los hroes de 1714 [online]. El Pais
[dostp: 2015-09-30]. Dostpny w Internecie: <http://ccaa.elpais.com/ccaa/2014/01/11/
catalunya/1389445100_305497.html>.
Moa P., Mity wojny domowej. Hiszpania 1936-1939, prze. A. Fijakowska i K. Kacprzak, War-
szawa 2007.
Moa P., Los nacionalismos vascos y cataln en la guerra civil, el franquismo y la democracia,
Madrid 2013.
Moa P., Los mitos del franquismo. Una revisin en profundidad de una poca crucial, Madrid
2015.
Molinero C., y Yss P., La cuestin catalana. Catalua en la transicin espaola, Barcelona
2014.
Myliwiec M., Katalonia na drodze do niepodlegoci?, Bytom 2006.
Nora P., Nachwort, [w:] Deutsche Erinnerungsorte, III, red. E. Francois, H. Schulze, Mnchen
2001, s. 681-686.
Nora P., Czas pamici, prze. W. Duski, Res Publica Nowa, lipiec, 2001, s. 37-43.
Nora P., Midzy pamici i histori: Le lieux de Mmoire, prze. A. Szpociski, Tytu roboczy:
Archiwum 2, 2009, s. 412.
Pags i Blanch P., Catalua en guerra y en revolucin 1936-1939, Barcelona 2007.
Platon, Fajdros, [w:] idem, Dialogi, 2, prze. W. Witwicki, Kty 1999, s. 91-186.
Prez J., La revolucin de las Comunidades de Castilla (1520-1521), Madrid 1976.
Prez Sarrin G., Confederacin?, El Peridico de Aragn, 16 maja 2006 r., s. 5.
Prez Sarrin G., Catalua y la pasin por la causa [online]. El Pais [dostp: 2015-09-30]. Do-
stpny w Internecie: <http://elpais.com/elpais/2013/11/08/opinion/1383910878_076679.html>.
Prat de la Riba E., La nacionalidad catalana. La nacionalitat catalana (edicin bilingue), Madrid
1998.
Prat de la Riba E., La dominaci castellana, [w:] idem, Obra Completa, 1, Barcelona 1998,
s. 314-316.
Pujol J., Catalua Espaa, Madrid 1996.
Ricoeur P., Pami, historia, zapomnienie, prze. J. Margaski, Krakw 2007.
Salisachs M., El cataln no estuvo prohibido en el franquismo [online]. El Mundo [dostp:
2015-09-30]. Dostpny w Internecie: <http://www.elmundores/papel/2009/12/21/catalunya/>.
242
Serrano Pascual A., Manifestaciones tnicas y cvico-territoriales de los nacionalismos, Revista

espaola de investigaciones sociolgicas 82, 1998, s. 97-126.
Schmitt C., Teologia polityczna i inne pisma, prze. M.A. Cichocki, Krakw 2000.
Smith A.D., Nationalism and Modernism. A Critical Survey of Recent Theories of Nations and
Nationalism, London-New York 1998, korzystam z wydania hiszpaskojzycznego: Nacio-
nalismo y modernidad: un estudio crtico de las teoras recientes sobre nacin y nacionali-
smo, Madrid 2000.
Smith A.D., Nacjonalizm. Teoria, ideologia, historia, prze. E. Chomicka, Warszawa 2007.
Sobrequs i Callic J., Espanya contra Catalunya. Crnica negra dun simposi dhistria, Bar-
celona 2014.
Tamames R., Adnde vas, Catalua? Como salir del laberinto independentista, Barcelona
2014.
Tradycja wynaleziona, red. E. Hobsbawm, T. Ranger, prze. M. Gody, F. Gody, Krakw
2008.
Ucelay da Cal, E., El pueblo contra clase: populismo legitimador, revoluciones y sustituciones
polticas en Catalua (1936-1939), AYER 50, 2003, s. 143-197.
Weber M., Wsplne rozliczenie z przeszoci [online]. Europejska Sie Pami i Solidarno
[dostp: 2015-09-30]. Dostpny w Internecie: <http://enrs.eu/en/articles/235-wspolne-
rozliczenie-z-przeszloscia-europejska-siec-pamiec-i-solidarnosc>.
Villacaas, J. L., Jaime I El Conquistador, Madrid 2003.
Villar P., Catalua en la Espaa moderna, 1: investigaciones sobre los fundamentos econmi-
cos de las estructuras nacionales, Barcelona 1978.
Zabalo J., Es realmente cvico el nacionalismo cataln y tnico el vasco?, Papers: revista de
sociologa 72, 2004, s. 67-85.
243

11 Kubiaczyk PDF

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

11 Kubiaczyk PDF

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

STUDIA EUROPAEA GNESNENSIA 12/2015

HISTORIA, PAMI I NACJONALIZM

Bez wtpienia niepodlegociowe aspiracje nacjonalistw kataloskich

ZWIZKI MIDZY HISTORI I PAMICI

yjemy w czasie pamici1, ktrego znakiem s radykalne przeksztacenia

cjonuje bowiem w prni, jest matryc historii3. wiadectwo pamici jest

To oczywiste, e odpowied na pytanie Kim jestemy? nierozerwalnie

tumienia i unikania. Idem, Historia w okresie przejciowym. Dowiadczenie, tosamo, teoria

manentnej konfrontacji z odkryciami historycznymi10. Zadaniem historii jest

Nacjonalizm, jako proces budowania narodu, jest wytworem nowocze-

Jak wyrazi to Prat de la Riba, religia katalonisty ma za Boga ojczyzn20,

skim, jak w kadym, wystpuje ksenofobia, ktra prowadzi do rasizmu. Pod

CHOROBA PRZESZOCI W STRON MITYZACJI HISTORII

Josep Ferrater Mora, urodzony w Barcelonie filozof hiszpaski, w opu-

go28 twierdzi, e Katalonia cierpi na chorob przeszoci (la malaltia del

wadzy centralnej w Madrycie, powinien charakteryzowa si subiektywn

historyczn Kataloczykw, chronologicznie rzecz ujmujc, to: mit Korony

MIT ROKU 1714

Najwiksze kamstwo zwizane jest z hiszpask wojn sukcesyjn (1701-

Z drugiej strony, jak podkrela Roberto Fernndez37, to klski, a nie zwyci-

Mona wskaza co najmniej dwa argumenty przeciwko takiej tezie. Po

administracj fiskaln), wprowadzajc system scentralizowany, na wzr tego,

hiszpaskie mog handlowa bezporednio z Ameryk i Filipinami, co dao

nabra zupenie innego znaczenia. Nacjonalici kataloscy liczyli na szkocki

MIT KORONY KATALOSKO-ARAGOSKIEJ

Kataloska historiografia nacjonalistyczna nie ogranicza si do manipu-

aragoska ma wyrane konsekwencje polityczne i sugeruje, e zawizaa si

Barcelony opublikowanej w 1836 r. Prspero de Bofarull pisze, e ekspansja

MIT UGODY Z CASPE (1412)

W nacjonalizmie kataloskim od samego pocztku silna bya tendencja do

wiek kataloski mia zosta brutalnie przerwany na pocztku XV w. za

Takie opinie kataloskich nacjonalistw s zwyczajnie niesprawiedliwe,

przez p tysiclecia nie sprawiaa najmniejszego dyskomfortu Katalo-

MIT WOJNY ENCW (1640)

W mitologii regionalnej Kataloni przedstawia si jako homogeniczn, t,

To nie by bunt tylko przeciwko naduyciom wojska, ale take oligarchom.

MIT WOJNY DOMOWEJ (1936-1939)

Wedug nacjonalistw wojna domowa 1936-1939 bya wojn antyrepu-

loczykw, ktrzy wspierali Franco w czasie tego konfliktu, jest przyta-

w strukturach reimu frankistowskiego odpowiedzialne funkcje burmistrzw,

bya wewntrzna rewolucja, ktra miaa miejsce w wczesnej Katalonii78.

Kataloski nacjonalizm interpretuje dawne wydarzenia historyczne z punk-

pisa w monografii powiconej hiszpaskim anarchistom: W pojciach cisego wyjanienia

reinterpretowaa i na nowo tworzya przesze wydarzenia wedug klucza

Utrwalajc za pomoc kamstw i manipulacji faszyw dychotomi Hiszpa-

ktrych niezbdne s gosy Kataloczykw. Mwi o tym wprost Artur Mas

Serrano Pascual A., Manifestaciones tnicas y cvico-territoriales de los nacionalismos, Revista

You might also like