HISTORIA I SZANSE ROZWOJU ZIELARSTWA W ASPEKCIE

PRZYSTPIENIA POLSKI DO UNII EUROPEJSKIEJ

I rzek Bg: Oto wam daj wszelk rolin przynoszc ziarno po caej ziemi i
wszelkie drzewo, ktrego owoc ma w sobie nasienie: dla was bd one pokarmem.

Pismo wite, Ksiga Rodzaju, 1.29

I.Wstp

Leczenie zioami jest najdawniejszym sposobem zwalczania wszelkich chorb i

dolegliwoci. Obecnie, po kilkudziesiciu latach zachwytu nad lekami
syntetycznymi, zainteresowanie spoeczestwa produktami naturalnymi, jak
rownie popyt na przetwory zioowe, stale ronie. Chciabym przyjrze si
historii zi i zioolecznictwa, jednak nie opisujc j wiernie, ale jedynie w
bogatej tradycji wiatowego i polskiego zielarstwa upatrywa szans dla rozwoju
tej produkcji. Polska we wspczesnej Europie jest jednym ze znaczcych
producentw rolin leczniczych, a take znanym i cenionym ich eksporterem.
Pozycja ta to zasuga dugich tradycji i bardzo dobrych warunkw dla rozwoju
tej gazi, jednak moemy j straci, jeli nie nadymy z rozwojem za krajami
Unii Europejskiej i Stanami Zjednoczonymi. Jako uczestnicy wsplnego,
globalnego rynku musimy gra wedug wsplnych regu, niestety grozi nam
spadek do drugiej ligi, o ile nie zdamy sobie sprawy, e inwestycje,
interwencjonizm pastwowy i wsparcie rodkami publicznymi, to typowe
zasady narzucone przez bogate kraje w sektorze produkcji rolnej.
Na wstpie wyjaniam rwnie, e pojcie zioa jest do szerokie i stosowane
do wszystkich rolin przemysowo-leczniczych zawierajcych zwizki
biologicznie czynne mogce wpywa na organizmy zwierzce. Zaliczamy do
zi zarwno roliny typowo lecznicze np. kozek lekarski, naparstnica
purpurowa, ale i roliny przyprawowe, ktre poza wsplnym oddziaywaniem
smaku i zapachu maj okrelon fizjologiczn aktywno, oraz roliny
aromatyczne, ktre majc waciwoci sensoryczne wpywaj na nasze zmysy, a
olejki eteryczne w nich wystpujce s podstaw modnej ostatnio aromaterapii.

II. wiatowe tradycje zioolecznictwa i zielarstwa

 2

Od tysicleci nkay czowieka gd, choroby, cierpienia fizyczne i psychiczne.

Ratunku szuka w rolinach, ktre nie tylko agodziy te dolegliwoci, ale
wzmagay si, wprowadzay w stan euforii, daway narkotyczne wizje
wzrokowe, czuciowe, dotykowe. Czowiek odnosi si z szacunkiem do
otaczajcych go rolin, gdy byy niezbdne w gospodarstwie, suyy do
budowania domw, do wytwarzania sprztw domowych, do wyrobu odziey,
byy pokarmem, z nich przyrzdzano napoje i lekarstwa, take dla zwierzt. W
najstarszych wykopaliskach wraz ze szcztkami czowieka odkrywane s due
iloci szcztkw rolinnych, ktrych czowiek uywa.
Kada wielka cywilizacja istniejca kiedykolwiek na naszym globie posiadaa
umiejtnoci wykorzysywania rolin w wielu dziedzinach ycia. Czyby wic
nasza syntetyczna cywilizacja uznaa, i dorobek kilku tysicy lat jest mao
wart, a matka natura czy Bg pomylili si daj nam wadz nad krlestwem
rolin.
Aztekowie i Sumerowie 5000 lat p.n.e. znali i stosowali roliny halucynogenne
w obrzdach religijnych. rodki te miay uatwi nawizanie kontaktw z
duchami opiekuczymi, ktre pomagay w trudnych okresach ycia plemion.
Ju wtedy szamani i kapani czsto podawali rolinne specyfiki chorym i
cierpicym, odpowiednio je dawkujc.
W staroytnym Egipcie dziki balsamowaniu cia posiadano ogromn wiedz o
ludzkim organizmie. Egipscy lekarze znali i stosowali okoo 900 zi wrd
ktrych s m.in len, werbena, kozieradka, mita, chaber, tatarak, chrzan, pioun.
Najsynniejszy zachowany lad to Papirus Ebersa, nazwany tak od imienia
egiptologa, ktry go odnalaz. Jako ciekawostk podam, e ju w tym tekcie
pochodzcym z okoo 1600 roku p.n.e. zaleca si stosowanie spleniaego
chleba na otwarte rany. Wiele lat pniej, dokadnie w 1928 roku, przez czysty
przypadek, sir Alexander Fleming odkry w swoim laboratorium, e ple jest
rdem silnego antybiotyku, co umoliwio wyprodukowanie penicyliny. To
tutaj narodzia si kosmetologia czyli nauka o sztuce upikszania ciaa.
Niesposb nie wspomnie o kraju o najbogatszej tradycji stosowania zi, czyli
o Chinach. Okoo 4500 lat temu legendarny cesarz Shen Nong wyprbowa 100
zi i opisa 252 roliny lecznicze, z ktrych wikszo jest stosowana
praktycznie do dzi. Najwiksze, wiatowej sawy Dzieo o materii medycznej
zostao napisane w XVI wieku przez Li Shi Zhena. Opisa w nim 1800
substancji leczniczych, gwnie rolinnych i 11000 recept nadal aktualnych i
stosowanych.
Roliny przyprawowe lecznicze znali mieszkacy Indii, Asyryjczycy,
Babiloczycy, Hebrajczycy.
Rwnie w staroytnej Grecji rozwino si zioolecznictwo, gwnie na Krecie,
gdzie powsta nawet zawd rizotomikw (krojcych zioa). Ludzie ci zajmowali
si upraw, zbieraniem i suszeniem zi. Wiedz o zioach Grecy czerpali z
Indii, Egiptu, Babilonu i Chin. Mityczny lekarz Asklepios dziki wiedzy o
 3

stosowaniu rolin wyleczy wielu ludzi za co zosta zaliczony w poczet bogw, a

jego metody s stosowane rwnie we wspczesnej medycynie. W VI wieku
p.n.e. o uprawie rolin i stosowaniu zi pisa Pitagoras, matematyk i filozof.
Rzymianie nie uprawiali zi, ale by to ogromny rynek zbytu rolin
importowanych z rnych krajw. Znawc zi by nadworny lekarz Marka
Aureliusza Gallen (130-210 r.), obecnie znane i popularne s jego receptury
tzw. preparaty galenowe.
Po upadku naukowych orodkw w Grecji i Rzymie przodujca rola w rozwoju
zielarstwa przypada Arabom. Zakadali oni plantacje nie tylko we wasnym
kraju ale rwnie w europejskich krajach rdziemnomorskich. Roliny z tych
plantacji oraz wiedza o ich zastosowaniu i dziaaniu docieraa daleko na pnoc,
a do Polski. Przekazicielami wiedzy zielarskiej na naszych ziemiach w XI i XII
wieku byy gwnie klasztory, w ktrych mnisi zajmowali si upraw zi.
redniowiecze byo okresem stagnacji i to renesans wnis dopiero powiew
wieoci do zioolecznictwo, a to gwnie za spraw wzrostu zainteresowania
czowiekiem i rozwojem nauki. Wyprawy odkrywcze w XIV i XV wieku
przyczyniy si do poznania nowych rolin jadalnych i leczniczych. Konieczne
stao si opisanie ich wygldu i zastosowania, std rozwj botaniki. Na wielu
uczelniach, gwnie ksztaccych lekarzy, wykady z botaniki i praktyczne
zapoznawanie studentw z rolinami prowadzono w semestrach letnich, a w
semestrach zimowych zapoznawano suchaczy z innymi dziaami nauki. Okres
wielkich kampanii kolonialnych Hiszpanii, Portugalii a pniej Wielkiej
Brytanii i Holandii, to upowszechnienie dostpnoci egzotycznych przypraw i
zi, modne stay si sklepy z przyprawami.Uzyskanie przez Perkina (1838-
1907) syntetycznego barwnika purpurowego, moweiny, dao pocztek syntezie
chemicznej barwnikw anilinowych, std ju by tylko krok do produkcji lekw
syntetycznych. Po wiekach stosowania rolin we wszystkich dziedzinach ycia
nadszed czas zachwytu nad rodkami chemicznymi. Przykadem jest
opracowanie przez Gerhardta (1853) syntezy kwasu acetylosalicylowego i
wprowadzeinie go do lecznictwa przez Dresera (1899) pod opatentowan nazw
aspiryny. Zyskaa ona bardzo szybko miano jednego z podstawowych lekw,
obowizujcego zreszt do dnia dzisiejszego. Naley wymieni take witaminy,
ktrych odkrycie zapocztkowa Kazimierz Funk (1912).
Zielarstwo i zioolecznictwo zaczto lekceway, a zielarzy traktowano jako
szarlatanw. Wiekowe dowiadczenia zioolecznictwa zepchnito na
wstydliwy margines wiedzy medycznej.
Po latach zachwytu syntetycznymi lekami, kosmetykami, rodkami
konserwujcymi ywno zaczto dostrzega ich uboczne dziaanie, takie jak z
przyswajalno, oporno organizmu na leki, uczulenia, przyzwyczajenia do
lekw itp. W ostatnich latach zwraca si te uwag na grob skaenia
rodowiska toksycznymi odpadami z zakadw farmaceutycznych,
nawozowych, a nawet przemysu spoywczego. Nie zrezygnowano i na pewno
nie zrezygnuje si w przyszoci z syntetykw. Wiele krajw jednak stara si
 4

powrci do naturalnych surowcw, zwaszcza w przemyle spoywczym,

farmaceutycznym i kosmetycznym. Znane od wiekw, lecz zapomniane roliny
znowu staj si wane i cenione. Coraz czciej te siga si po zapiski w
starych zielnikach, przypomina tradycje i wierzenia minionych pokole i
uzupenia si je dzisiejsz wiedz naukow.

III. Zarys historyczny zielarstwa w Polsce

W Polsce wiodc rol we wczesnym rozwoju zioolecznictwa odegray

klasztory, ktre wiedz przyniosy z krajw rdziemnomorskich. W ogrodach
przyklasztornych mnisi uprawiali roliny, ktre wykorzystywali do leczenia
swych braci oraz okolicznej ludnoci.
Jednak nie mona powiedzie, i rozwj zioolecznictwo to tylko zasuga
zakonw. Rwnie dynamicznie rozwijaa si medycyna ludowa, a raczej jej
wczesna odmiana. Wiedza dotyczca rodkw umierzajcych bl czy
przeciwgorczkowych bya przekazywana z pokolenia na pokolenia w obrbie
plemienia lub rodziny, a ludzi posiadajcych t wiedz nazywano znachorami.
Zioa stosowano wtedy w celach leczniczych, profilaktycznych, ale nie tylko
przeciw chorobom, ale i dla zabezpieczenia przed urokami, wzrokiem
czarownicy czy uderzeniem pioruna. Do dzi w wielu regionach Polski wiesza
si w oknach wianki z zi wicone w Boe Ciao, ktre chroni domostwo
przed piorunami. Wierzy si te, e pokruszone zioa ze wiconych wiankw
dodane do paszy krw chroni je przed zym wzrokiem nieyczliwych ludzi i
utrat mleka. Z bada naukowych wiemy dzi, e niektre zioa jak kminek,
ogrecznik, fenku czy melisa maj waciwoci mlekopdne.
Trzecim orodkiem, ktre stymulowao rozwj zielarstwa by dwr. Zarwno
ten bogaty magnacki jak i zaciankowy szlachecki. Magnaci sprowadzali drogie
przyprawy, majce oczywicie waciwoci lecznicze, a szczeglnie uatwiajce
trawienie. Szlachta znana bya z luboci do biesiad, gdzie krlowao obarstwo
w myl, e dobry szlachcic to gruby szlachcic, powszechnie artowano z
mczyzn delikatnej budowy. Na tyche biesiadach karnawaowych szlachcic
potrafi zje do 20 kg misa, ktre przecie nie byo przechowywane w
lodwce, wic zdarzao si, e byo czujne. Stosowano wic przyprawy, ktre
nadaway potraw przyjemny smak, a w ukadzie pokarmowym czowieka
uatwiay trawienie. Popyt na barwne tkaniny podsyca take zainteresowanie
barwnikami naturalnymi. W 1770 roku w Ciechanowcu na Podlasiu probostwo
obj ksidz Jan Krzysztof Kluk. Obok dziaalnoci duszpasterskiej zajmowa
si on botanik. W opracowaniach Kluka mona znale przepis farbowania i
garbowania skr z uyciem rolin np.marzanki barwierskiej, piciornika
gsiego. Bogaty zbir tradycji i wiedzy naukowej dotyczcej rolin mona
znale na kartach starych kalendarzy, ktre docieray do szerokiej rzeszy
czytelnikw.
 5

Za czasw Kolbergera (1814-1890) na Kielecczynie wosy panny modej

przyozdabiano gazk ruty, przewizan bia wstk, jako dowd
niewinnoci i nadziei. Narzeczony i jego gocie przypinali gazk ruty do
czapek.
Czasy zaborw to okres, gdy ziemie polskie podzielone byy midzy trzech
zaborcw, wic naleaoby mwi o trzech formach zielarstwa. Naley
pamita, e do koca I. wojny wiatowej obowizyway w kadym z zaborw
try rne farmakopee: austriacka, niemiecka oraz rosyjska. Okres ten to
stagnacja i odchodzenie od zi na rzecz lekw syntetycznych. Lekarze
zachceni atwoci ich dawkowania i w wielu przypadkach szybkoci
dziaania zaczli drastycznie ogranicza stosowanie zi i lekw rolinnych. Te
ostatnie bowiem nie zawsze wykazyway oczekiwane dziaanie na organizm
ludzki. Obecnie wiemy, e w wielu przypadkach spowodowane to byo
zmiennym skadem jakociowym niestandaryzowanych jeszcze surowcw
zielarskich. Zmalaa rwnie znacznie liczba gatunkw rolin leczniczych
zamieszczanych w urzdowych lekospisach i jednoczenie zmniejszyo si
zapotrzebowanie na te surowce. Co ciekawe, pojawio si wiele importowanych
lekw i egzotycznych surowcw rolinnych. Zawarte w nich substancje
biologicznie czynne miay zazwyczaj bardzo silne dziaanie. Wypieray
tradycyjne roliny lecznicze, znane i stosowane w Europie. Przedstawiony stan
dotyczy gwnie miast, gdy szybciej docieray tam nowe osignicia z zakresu
farmacji i medycyny. Na prowincji nadal leczono zioami pochodzcymi
gwnie ze stanu naturalnego. Decydujcymi elementami w leczeniu bya
tradycja, ktra na pierwszym miejscu stawiaa leki rolinne. Panowa
powszechny zwyczaj posiadania w domu apteczki z zioami niezbdnymi w
najczstszych dolegliwociach. Obecnie nie jestemy w stanie oceni jakiej
iloci surowcw wymagao zaopatrzenie domowych apteczek, czy to ze zbiorw
w stanie naturalnym, czy z zakupu zi na jarmarcznych straganach. Gdy
wemiemy pod uwag fakt, e do apteki lub lekarza udawano si wycznie w
bardzo cikich dolegliwociach i to tylko w przypadku rodzin do zamonych,
to uwiadomimy sobie, jakie nieocenione usugi oddaway zioa pomagajc w
zapobieganiu i leczeniu wielu chorb wrd ludzi ubogich. Trzeba te zwrci
uwag na skup zi przez apteki, ktore we wasnym zakresie przerabiay
surowce wedug receptur i zgodnie z obowizujcymi przepisami
farmokopealnymi. Laboratoria apteczne niejednokrotnie rozrastay si,
poszerzajc produkcj i dajc w ten sposb pocztek przemysowi zielarskiemu.
W roku 1914 wraz z wybuchem I wojny wiatowej import lekw i surowcw
rolinnych z zagranicy zaama si, a bardzo wzroso znaczenie zbioru rolin
leczniczych dzikorosncych i ich przerb w aptekach orez we wasnym zakresie.
W wielu przypadkach naleao krajowymi rolinami leczniczymi zastpi
brakujce leki syntetyczne i importowane zioa. Wci wikszo osb
zwizanych w tym czasie z zioolecznictwem swoj wiedz czerpaa z
tradycyjnych form przekazu ustnego. Sposoby leczenia byy czsto zwizane i
 6

wrcz przypisane do niektrych rodzin. Ich czonkowie zapoznawali si w

ramach domowej edukacji z rolinami zielarskimi. Zioa sprzedawali na
jarmarkach lub odpustach, udzielajc przy tym porad. Ten sposb
funkcjonowania zielarstwa by najpowszechniejszy na ziemiach polskich. Dzi
system ten nadal obowizuje w sabo rozwinitych pastwach, a bliskim
przykadem moe by Biaoru i Ukraina. Nie ma jednak moliwoci dokadnej
oceny skutecznoci tej formy zioolecznictwa, a wic bez odpowiedzi pozostaje
pytanie, na ile by pomocny yjcym w tych czasach ludziom.
Po utworzeniu rzdu polskiego w roku 1918 powsta Wydzia Rolin Lekarskich
przy Ministerstwie Spraw Wewntrznych, a resorty rolnictwa i zdrowia miay
zalecenia wczania si do rozwizywania spraw zwizanych z produkcj
surowcw zielarskich oraz zagadnie szkolenia. Dotyczyo to organizowania
kursw dla zbieraczy zi i plantatorw. W roku 1926 powoano w Wilnie
Towarzystwo Popierania Produkcji Rolin Leczniczych w Polsce. Dziaao ono
do 1930 roku, kiedy powsta Polski Komitet Zielarski. Okazao si, e odegra
on bardzo du rol w integracji rodowiska zajmujcego si zielarstwem.
Konkretne dziaania rozpoczto od reformy studiw farmaceutycznych.
Dziaalno kadry naukowej na uczelniach i organizacji spoecznych wpyna
rwniez na powoywanie do ycia fachowego pimiennictwa zielarskiego i
wydawnictw monograficznych. Do najwaniejszych naleay: Acta Poloniae
Pharmaceutica (1937-39), Kronika Farmaceutyczna, Informator Zielarski (1933-
39), Wiadomoci Zielarskie (1930-39). W tym okresie czoowymi postaciami w
zielarstwie polskim byli profesorowie: Jan Muszyski, Marian Dobrowolski, Jan
Wacaw Straewicz, Bronisaw Koskowski, Jan Biegaski, Lucjan Kaznowski
oraz organizatorka i redaktor Wiadomoci Zielarskich mgr in. Maria
Chmieliska. Byli oni autorami licznych i wanych prac naukowych.
Szacunkowo masa surowcw wynosia rocznie okoo 3 tys. ton i utrzymywaa
si na zblionym poziomie do 1939 roku. Zauwaalne zmiany w skupie i handlu
zioami ze stanu naturalnego nastpoway dopiero w drugiej poowie lat
trzydziestych, kiedy zaczy efektywnie dziaa hurtownie zielarskie np.
Barcinkowski w Poznaniu, Zioa Polskie w Warszawie, Tarosiski,
Kmiotek i kilkadziesit innych w rnych miastach Polski.
Uprawy rolin leczniczych rozwijay si bardzo wolno i dotyczyy zaledwie
kilku lub kilkunastu gatunkw takich jak: mita pieprzowa, kminek, kolendra,
kozek, mak i gorczyca. Ich powierzchnia w roku 1927 wynosia okoo 700 ha,
ale po odjciu maku i gorczycy zaledwie 70 ha. Wcigu nastpnych 11 lat, jak
si szacuje, powierzchnia ta wzrosa dziesiciokrotnie. Jeszcze w latach
dwudziestych import surowcw zielarskich dominowa nad niewielkim
eksportem. Jednak ju w 1938 r. warto eksportowanych surowcw
przekroczya warto importu i przyniosa dochd (ponad milion sto tysicy
zotych). Zacz rwnie funkcjonowa przemys zielarski. Z niewielkich
laboratoriw, czsto przyaptecznych, powstaly zielarskie zakady przetwrcze.
 7

Warto tu przytoczy opini niemieckiego aptekarza, ktry w 1938 r. odby

podr po Polsce i opisa swoje wraenia. Podkrela on w swej relacji, e w
Polsce ostatnio powstay znaczce firmy handlowe zajmujce si zioami,
corocznie podwajajc swoje obroty zarwno w handlu krajowym, jak i w
eksporcie zi. Zwraca take uwag na osignicia polskich naukowcw,
prowadzcych wnikliwe badania nad rolinami leczniczymi i ich upraw oraz
stosowaniem. W podsumowaniu uwaa on, e Polska jest na najlepszej drodze,
by sta si w Europie potentatem w dziedzinie zielarstwa.
Dynamiczny rozwj zielarswa polskiego przerwany zosta przez wybuch II
wojny wiatowej w 1939 roku. Totalny charakter ostatniej wojny polegal m.in.
na planowym niszczeniu prawie wszystkich struktur organizacyjnych pastwa i
spoeczestwa polskiego. Zawieszono dziaalno uczelni, jak i wikszoci szk
i organizacji spoecznych. Zioa w czasie wojny byy towarem deficytowym.
Std ogromny wzrost ich cen dyktowany przez hurtownikw. Zarabiali oni
znaczne kwoty skupujc surowce od zbieraczy i plantatorw po niskich cenach.
Przygotowywane przez siebie zioa sprzedawali zarabiajc nawet 80%.
Przyczynio si to do zniechcenia zbieraczy i plantatorw, a efektem stay si
dotkliwe braki zi na rynku.
Bezporednio po zkoczeniu II wojny wiatowej, przez kilka pierwszych lat, w
zielarstwie utrzymyway sie zasady wypracowane w czasie okupacji. Ogrom
zniszcze we wszystkich dziedzinach gospodarki nie pozwala na podejmowanie
zasadniczych racjonalnych reform. Rola zielarstwa znw staje si mao
doceniana. Brakowao wwczas wielu podstawowych lekw, gdy przemys
farmaceutyczny by zupenie zdewastowany, a moliwoci organizacyjne
centralnych instytucji byy bardzo ograniczone. Jednake ju w roku 1946
podjto pierwsze kroki w celu zmodernizowania struktur zielarstwa w Polsce,
przystosowujc je do gospodarki planowej. Skup surowcw powierzono
Spdzielni Spoem i obejmowa on wszelkie moliwe do pozyskania surowce
zielarskie. W latach 1946-48 masa suchego surowca dostarczanego na rynek
wzrosa z okoo 300 ton do 1100 ton. Powstaway liczne firmy zajmujce si
produkcj i skupem zi. Na przeomie lat 1947/48 dziaao ich w kraju ponad
120. Poszerza si stopniowo obszar plantacji zielarskich, w roku 1948
przekracza 660 ha. Momentem zwrotnym w funkcjonowaniu przemysu
zielarskiego byo upastwowienie w 1950 roku, zgodnie z planem
szecioletnim, prywatnych przedsibiorstw i aptek. Istniejca w Warszawie
Centrala Zielarska zostaa zamieniona w Zjednoczenie Przemysu Zielaeskiego
Herbapol, ktre przejeo zarwno produkcj surowcw rolinnych, jak i
przetwarzanie na rne formy lekw i wyrobw zioowych. Nastpia zmiana
organizacyjna, wydzielono 9 odrbnych przedsibiorstw, ktre na podlegych im
terenach organizoway kontraktacj upraw zielarskich, skup zi ze stanu
naturalnego, przerb surowcw oraz handel w kraju. Ustalenie limitw
produkcji zielarskiej odbywao si w centrali Herbapolu w Warszawie.
Zjednoczenie stao si monopolist w zielarswie na ponad 30 lat. Ta potna
 8

organizacja obja swoj dziaalnoci wszystkie dziedziny zwizane z

zielarstwem. Praktycznie na krajowym rynku nie miaa adnej konkurencji.
Tradycyjne formy zaopatrywania ludnoci sprowadzay si do kilku zielarnii,
handlu zioami na rynkach i bazarach. Naley zwrci uwag na ogromne
moliwoci rozwoju zielarstwa, jakie powstay po ugruntowaniu si
funkcjonowania Herbapolu. Kierowa on przez 30 lat wszelkimi sprawami
zwizanymi z ta dziedzin. Dysponowa znacznymi rodkami finansowymi,
jakich dostarczaa produkcja lekw i handel krajowy i zagraniczny. Warto
produkcji wzrastaa bardzo szybko i wcigu okoo 20 lat zwikszya si
kilkunastokrotnie. Handel i przemys by sterowany centralnie.
Charakterysyczn cech tej polityki bya zasada , by surowce zielarskie
kupowano po stosunkowo niskich cenach, a podczas przerobu ich na przetwory
zyskiway one na wartoci i przynosiy due dochody. Przybierao to czasami
zupenie niewiarygodne formy przewartociowania. Wystarczyo bowiem np.
surowiec poci, a jego cena zwikszaa si wielokrotnie. Czasem wystarczyo
nawet samo przepisanie ze stanu jednego magazynu do drugiego, by osign
podobny cel. Dobr stron byo, i Zjednoczenie zlecao prace badawcze
instytutom naukowym i uczelniom np. akademiom medycznym i akademiom
rolniczym. Na pewno popeniono te wiele bdw, ktre spowodoway, e
produkcja surowcw rolinnych bya w wikszoci przypadkw mao opacalna,
a przemys zielarski ogromnie niedoinwestowany i bez szans na uruchomienie
produkcji nowoczesnych preparatw.
Za ostatni etap gospodarki socjalistycznej w zielarstwie naley uzna lata 1981-
89. Formalnie ustawa o decentralizacji gospodarki w Polsce z dnia 25. wrzenia
1981 r. pozwalaa przedsibiorstwom (zaogom i kierownictwu) na wybr
samodzielnej lub cisej dotychczasowej wsppracy.
Po roku 1989 nadal najwikszym producentem w przemyle zielarskim byy
prywatyzujce si zakady Herbapol. Coraz wikszego znaczenia nabiera
zaczy nowe, prne przedsiebiorstwa prywatne wczajc si take do
eksportu i importu surowcw i lekw. Produkcj szacuje si na okoo 5 tys ton
ze stanu naturalnego i okoo 22 tys. ton z upraw.

IV. Warunki przyrodnicze rozwoju zielarstwa w Polsce

Mona stwierdzi, e s one identyczne z warunkami oglnymi dla rozwoju

rolnictwa, ale jednak specyfika i rnorodno gatunkowa rolin leczniczych
wymaga kilku sw wyjanie. Wikszo zi uprawianych w Polsce wystpuje
rwnie dziko w naturalnym rodowisku, nierzadko uznawane powszechnie za
uciliwe chwasty, wic s przystosowane do naszych warunkw
przyrodniczych. Ju na wstpie pragn zauway, e przy przemylanym
doborze gatunkw do tyche warunkw mog one sta si najwikszym
sprzymieecem plantatora w produkcji zielarskiej.
 9

Spord warunkw przyrodniczych najwikszy wpyw na rozwj rolnictwa w

Polsce wywieraj warunki klimatyczne i stosunki wodne oraz warunki glebowe i
rzeba terenu. Stanowi one cznie ukad powizanych naturalnych czynnikw
przestrzeni produkcyjnej, zmiennych w czasie i zrnicowanych geograficznie.
Warunki klimatyczne i cile zwizane z nimi stosunki wodne s bardziej
zmienne w czasie, natomiast gleby i rzeba terenu w przestrzeni.
Poniewa 54% powierzchni kraju ley poniej 150 m, a tylko 9% powyej 300
m n.p.m., Polska jest uznawana za kraj nizinny. Z punktu widzenia gospodarki
rolnej wiksze znaczenie maj jednak wysokoci wzgldne, tzn. rnice
wysokoci na okrelonych terenach. Powoduj one, e np. na pnocy kraju
tereny nizinne pokryte morenami polodowcowymi maj rzeb urozmaicon,
niemal grsk, a na wyynach poudniowo-wschodnich wystpuj tereny
zupenie paskie. Znaczna wikszo obszaru Polski jest jednak rwninna lub
lekko pofadowana i rzeba jej terenu na og nie utrudnia uprawy roli, a tym
samym s przydatne do produkcji zi pozyskiwanych z uprawy. Rzeba terenu,
wpywajc na stosunki wodne i mikroklimat, miszo gleby, moe
powodowa jedynie ograniczenia w zakresie mechanizacji prac i doborze
uprawianych rolin.
Polsk cechuje klimat umiarkowany ciepy, zaliczany do przejciowego midzy
kontynentalnym a oceanicznym. Na skutek napywu i cierania si rnych mas
powietrza, w tym przede wszystkim wilgotnych polarnomorskich z zachodu i
pnocnego-zachodu oraz bardziej suchych mas kontynentalnych ze wschodu,
zaznacza si dua zmienno i rnorodno warunkw pogodowych w
poszczeglnych latach, co niewtpliwie bardzo utrudnia ca produkcj roln.
Bardzo wan cech determinowan przez klimat jest dugo okresu
wegetacyjnego, tzn. liczba dni o rednich temperaturach dobowych
przekraczajcych 5C. Okres ten trwa od 190-200 dni w Krpatach, Sudetach
oraz we wschodniej wyynnej czsci Pojezierza Mazurskiego i wyszych
partiach Pojezierza Pomorskiego do 220-230 dni w zachodniej czci Kotlin
Podkarpackich oraz w pasie od Niziny lskiej po Szczecin. Okres wegetacyjny
w Polsce jest na og korzystny dla uprawy wikszoci rolin waciwych strefie
umiarkowanej. Warto te wspomnie, i wystpowanie temperatur minusowych
ma kapitalne znaczenie w walce z zanieczyszczeniami mikrobiologicznymi,
ktre s szczeglnie wane w surowcach zielarskich, a w klimatach cieplejszych
i wilgotniejszych, gdzie zima nie wystepuje rozwj mikroorganizmw, wrd
nich drobnoustrojw chorobotwrczych, jest duo atwiejszy. Jako przykad
mona by tu wymieni surowce z Egiptu, Brazylii czy Turcji.
Poszczeglne roliny uprawne wymagaj dla rozwoju rnego okresu
wegetacyjnego i cile zwizanych z nim odpowiednich warunkw cieplnych.
Wikszo rolin naszej strefy wymaga sumy temperatur okoo 1400-2000C, a
tymczasem sumy rednich dziennych temperatur w okresie wegetacyjnym
wynosz np. w Wielkopolsce 2850C, podobnie a nawet wyej ksztatuje si ta
temperatura na Nizinie lskiej, a w pnocno-wschodniej czci kraju dochodzi
 10

do 2400C. Wszystkie te wartoci nie stanowi przeszkody dla dobrze

dobranych gatunkw rolin leczniczych.
Szczeglnie wan rol dla produkcji rolinnej speniaj opady atmosferyczne.
W Polsce rednie roczne sumy opadw wynosz od poniej 500 mm na terenach
rodkowych do ponad 1000 mm na obszarach grskich. Dla potrzeb rolnictwa
wana jest przede wszystkim wielko i czstotliwo opadw w okresie
wegetacyjnym. Wynosz one 300-400 mm na Niu Polskim i 400-500 mm na
pojezierzach, obszarach wyynnych i podgrskich, przy czym wielko opadw
w poszczeglnych latach moe si bardzo rni, mog by nawet dwukrotnie
wiksze lub o poow mniejsze. Opady s najbardziej niepokojcym czynnikiem
wrd wszystkich warunkw przyrodniczych. S oczywicie bardziej
deficytowe w wod miejsca na ziemi, ktre rozwijaj si rolniczo. Mona tu
wspomnie choby pustynne uprawy w Izraelu czy w Egipcie. Pewnym
rozwizaniem w warunkach polskich jest uprawa rolin leczniczych ozimych
lub wieloletnich, ktre majc bardziej rozbudowany system korzeniowy s
bardziej odporne na okresowe niedobory wody. Jako przykad poda mog
wielotetni dziurawiec czy choby wiesioek uprawiany w cyklu ozimym. Na
obnieniach terenu ktrych rwniez nie brak w Polsce gdzie podmoky teren nie
jest dobry dla wielu rolin mona by z sukcesami uprawia mit pieprzow, a
na obszarach niemal stepowych i maoyznych za krzewy i drzewa na surowce
lecznicze. Znany w wiecie zielarskim przedsibiorca Tadeusz Nowak,
waciciel prnego przedsibiorstwa zielarskiego Kawon, poleca na amach
Wiadomoci Zielarskich upraw bzu czrnego i gogu. W peni si z nim
zgadzam rozszerzajc list gatunkw np. o wierzb i miorzb japoski, cho
uwaam, i niezbdne byoby tutaj pewne wsparcie ze strony rzdu, choby
pomoc materialna w zakupie sadzonek i czasowe zwolnienie z pacenia podatku
rolnego. Doskonaym przykadem s tu Chiny. Na nieprzydatnych rolniczo
gruntach wysadzany jest rokitnik, znany krzew o owocach podobnych do
jarzbiny, bogatych w witaminy, uzyskuj oni w ten sposb utrzymanie dla
rzeszy bezrobotnych, a dodatkowo produkcja trafia na eksport wzbogacajc
budet pastwa. Moe i Polska mogaby bra przykad aktywnej walki z
bezrobociem na terenach wiejskich z innych krajw, czemu powic oddzielny
rozdzia mojej pracy.
Warunki agroklimatyczne w Polsce s na og pomylne, aczkolwiek do
zrnicowane przestrzennie.
Rozwj i zrnicowanie przestrzenne rolnictwa uzalenione jest rwniez w
duym stopniu od warunkw glebowych. W Polsce, mimo przewagi kilku
zasadniczych typw gleb, tworz one du mozaik ilocow i przestrzenn,
zalenie od zrnicowania gwnych czynnikw glebotwrczych. Dla celw
produkcji zielarskiej nie stanowi to istotnego problemu, gdy wachla gatunkw
jest szeroki, jak rwnie ich wymagania glebowe. Warto uytkowa gleb jest
okrelana za pomoc klasyfikacji (bonitacji), ktra uwzgldnia przydatno gleb
dla rolnictwa na podstawie ich waciwoci przyrodniczych i agrotechnicznych.
 11

Bardzo due, czsto niedoceniane znaczenie dla rozwoju rolnictwa maj

zewntrzne warunki pozaprzyrodnicze, a wic przesze i obecne stosunki
spoeczno-gospodarcze, polityka rolna, poziom techniczny i kulturowy,
rozmieszczenie orodkw zaopatrzenia i przetwrstwa, a nawet zasady prawne i
tradycje. To wanie tutaj, a nie w warunkach przyrodniczych, naley szuka
elementw ograniczajcych lub utrudniajacych produkcj zi w Polsce.

V. Czynniki oddziaywujce na rozwj zioolecznictwa.

Gwna przyczyn, dla ktrej umniejszano warto zioolecznictwa w XX

wieku, nie by brak skutecznoci dziaania zi, lecz ekonomia. Zioa nie
przynosz takich zyskw jak syntetyczne substancje chemiczne. W Stanach
Zjednoczonych wikszo zi nie uwaa si za lekarstwa lub za rodki
posiadajce jakiekolwiek wartoci lecznicze, traktuje si je raczej jako produkty
spoywcze lub dodatki do ywnoci. Nawet jeli dziaanie lecznicze danego
zioa jest znane, to nie mona go sprzedawa, dopki nie otrzyma si piecztki
rejestrujcej od Agencji ds. ywnoci i Lekw (Food and Drug Administration),
a rejestracji nie dokonuje si atwo, szybko i tanio. Intensywne badania
wymagane do osignicia przez lek oficjalnego statusu, tzn. udowodnienie, e
jest on bezpieczny i skuteczny, mog pochon miliony dolarw i trwa wiele
lat. To wyjania fakt, dlaczego koszt realizacji przecitnej recepty wcigu
ostatnich lat wzrs kilkakrotnie. Paradoksalnie badania te nie daj najlepszych
skutkw, a niepodane dziaanie lekw gwnie syntetycznych stanowi
czwart przyczyn zgonw w Stanach Zjednoczonych. Co wicej, substancji
naturalnych nie mona opatentowa. Gdy firma farmaceutyczna wprowadza
nowy syntetyczny lek, przyznaje si jej 17-letni okres ochrony patentowej.
Dlatego nikt nie ma motywacji, aby wydawa pienidze i traci czas na badanie
potencjalnych korzyci, jakie mog przynie zioa, ktre ludzie sami mog
uprawia, a konkurencja ma wolny dostp do rynku. Nie wzbudza zatem
zdziwienia fakt, e w Stanach Zjednoczonych firmy farmaceutyczne nie s
zainteresowane lekami pochodzenia naturalnego, a koncentruj si na badaniach
i wdraaniu syntetycznych medykamentw, czsto o substancjach identycznych
z naturalnymi.
W Europie ju w 1966 roku wprowadzono na szczcie pojcie produktu
medycznego, ktre obejmuje rwnie leki rolinne i sytuacja jest o wiele lepsza
ni w Stanach. Amerykanie coraz bardziej weryfikuj swoje stanowisko, a na
ich rynku mona ju kupi produkty zioowe podobne do tych oferowanych w
Europie Zachodniej, midzy innymi atwe do przyjmowania kapsuki, ktre
mona te kupi w supermarketach.
Prawd jest, e dawniej zdarzao si, i zioa mogy by nieskuteczne. Dziao si
tak na przykad, gdy surowiec zielarski nie by standaryzowany pod wzgldem
zawartoci substancji czynnej odpowiadajcej za waciwoci lecznicze.
 12

Przykadem moe by krwawnik pospolity wystpujcy w poudniowej Polsce

jako dwa odmienne chemotypy, z ktrych jeden ma waciwoci lecznicze
natomiast drugi typ nie posiada ich. Obecnie jednak dysponujemy matodami
analitycznymi pozwalajacymi okreli normy i kontrolowa zawarto tych
substancji w surowcu, a nawet moemy na drodze hodowli wyodrbni i
skierowa do uprawy tylko te chemotypy, ktre odznaczaj si optymalnym
skadem chemicznym.
W dzisiejszych czasach jestemy wiadkami nowego zainteresowania lekami
rolinnymi, i to nie tylko ze wzgldu na mod, ale na niezaprzeczalne fakty
naukowe. Jednym z powodw jest fakt, e chocia leki syntetyczne zdziaay
wiele cudw i uratoway niezliczone istnienia ludzkie, to nie stay si, jak
spodziewali si farmakolodzy, srebrn kul. Prawie wszystkie leki maj
dobrze znane dziaania niepodane, od odczuwania dyskomfortu podczas ich
przyjmowania a do spowodowania mierci. W wielu przypadkach nie s nawet
skuteczne. Dla przykadu, antybiotyki, walczce z zakaeniami bakteryjnymi, s
bezuyteczne przeciwko wirusom, np. AIDS, grypa szanghajska, zesp
przewlekego zmczenia.
Niepodane dziaanie lekw w Stanach, to po chorobach ukadu krenia,
nowotworach i udarach mzgu najczstsza przyczyna zgonw. 85%
Amerykanw siga codziennie po medykamenty sprzedawane bez konsultacji z
lekarzem. Najczciej ulegaj modzie, a sztuczny popyt to skutek sprawnych
kampanii reklamowych. W rezultacie umiera 100 tysicy ludzi rocznie. To samo
zjawisko w Wielkiej Brytanii jest przyczyn 20 tysicy zgonw. Due zyski z
produkcji lekw doprowadziy do uchylenia pewnych warunkw rejestracji i
bada. Sprzeda staje si waniejsza ni bezpieczestwo. Co istotne, leki
sprzedawane bez nadzoru aptecznego w kioskach, drogeriach i supermarketach,
jako rzekomo cakowicie bezpieczne, nie podlegaj zakazowi reklamy. W
efekcie ich sprzeda systematycznie ronie. Pierwsze skutki to zatrucia, ale s i
inne, o ktrych wiemy mniej. Substancje chemiczne zawarte w lekach mog
powodowa mutacje, zarwno pozytywne jak i negatywne, ktre mog ujawni
si w krtkim czasie lub w nastpnych pokoleniach.
Naley doda, e leki rolinne rwnie naley przyjmowa zgodnie z
zaleceniami i w wielu przypadkach tylko po konsultacji z lekarzem. Jednak
skutki uboczne przyjmowania lekw rolinnych s o wiele agodniejsze, a zioa
przyprawowe i aromatyczne na przykad uatwiajce trawienie s cakowicie
bezpieczne dla organizmu.
By moe gwn przyczyn nawrotu zainteresowania zioolecznictwem jest
nacisk pooony na profilaktyk. Wahado nauki jest w fazie powrotnej, a my ju
wiemy, e tryb ycia i odywianie odgrywa zasadnicz rol w zachowaniu
dobrego samopoczucia. W przeciwiestwie do lekw chemicznych, zioa
zaywa si jako rodki tonizujce, czyli podobnie jak witaminy mona je
stosowa w celu utrzymania zdrowia.
 13

Warto przyjrze si rwnie nowemu aliansowi medycyny wspczesnej i

zioolecznictwa, ktrego przykadem jest Peru. Na pocztku lat 60. XX wieku
ojciec Edmund Szeliga, salezjanin mieszkajcy w Peru i pobierajacy nauki
zioolecznictwa od Indian, zaoy w Limie Instytut Fitoterapii Andyjskiej, przez
ktry przewino si ponad 30 tys. pacjentw, leczonych skutecznie zioami z
najciszych chorb, cznie z nowotworami i AIDS. Nastpcy ojca Szeligi
poszli znacznie dalej. Przy wsparciu ministerstwa zdrowia Peru powstay
nowoczesne laboratoria zajmujce si preparatami zioowymi. Zbudowano
rwnie supernowoczesny szpital w Pucallpie, wyposaony w dwa tomografy,
urzdzenia do rezonansu magnetycznego, jego trzy sale operacyjne s
przystosowane do najbardziej skomplikowanych zabiegw cznie z
przeszczepami i operacjami na otwartym sercu. Ciekawostk jest, e prcz
wysoko kwalifikowanych lekarzy szpital zatrudnia szeciu zielarzy, zwanych
tam curanderos by zwikszy skuteczno leczenia jak skomentowa to
ordynator szpitala, dodajc, e wsppraca lekarzy i zielarzy trwa od lat i ukada
si bardzo harmonijnie, co tylko wychodzi na zdrowie pacjentom. Ten przeom
w myleniu o medycynie zapocztkowa w Peru polski salezjanin. A kiedy
polscy lekarze doceni zioa, jakimi byli leczeni w dziecistwie przez matki i
babki?
Kolejnym czynnikiem, ktre wedug mnie przyczyni si do wzrostu konsumpcji
zi, jest niezaprzeczalny fakt, e spoeczestwa starzej si. Najlepiej ten
proces demograficzny widoczny jest w bogatych spoeczestwach Europy
Zachodniej. Jako poparcie mojej tezy, przytocz dane i prognozy z Rocznika
statystycznego demografii 1995. Najbardziej wci interesujcym dla nas
rynkiem s Niemcy, a tam w 1990 roku byo 17,9 % ludzi powyej 60/65 roku
ycia (kobiety/mczyni), w 1995 roku odpowiednio 18,4%, w 2000 20,0 %,
2010 22,6%. Podobnie jest w Stanach Zjednoczonych, Wielkiej Brytanii,
Woszech. Naley doda, e dane te s nieco zanione. Gdybymy uwzgldnili
stay dopyw gwnie modych emigrantw i fakt, i rdzenni starsi mieszkacy
s zwykle zamonymi ludmi, mona zaryzykowa stwierdzenie, e to ludzie
starsi, o wyszym zuyciu biologicznym, potrzebujcy wsparcia medycznego
bd wan grup konsumentw przetworw zielarskich. Ten stan rzeczy
wytumaczy mona rwnie specyfik dziaania lekw rolinnych i zi w
ogle. Przede wszystkim jako rodki tonizujce mog by przyjmowane
profilaktycznie i przez dugi okres czasu, przy tym nie powoduj powanych
skutkw ubocznych oraz nie uzaleniaj pacjenta. Bardziej te nadaj si do
kuracji dugoterminowych, podczas gdy leki syntetyczne dziaaj w duym
stopniu doranie. Choroby jesieni ycia s z reguy przewleke, a dostpne
leki syntetyczne na te schorzenia (prostata, reumatyzm), mog przynosi
chwilow ulg lub powodowa interakcje z innymi przyjmowanymi na inne
choroby lekami.
Styl ycia ludzi modszych take predystynuje ich jako du grup
potencjalnych klientw przemysu zielarskiego. Mwi tu gwnie o chorobach
 14

cywilizacyjnych i o potrzebie cigego wspierania ludzi pracujcych w

rodowisku sztucznym dla czowieka. Brak kontaktu z natur w miastach-
molochach, haas, zanieczyszczenie rodowiska i stres niszcz organizm
czowieka. Ludzie sukcesu ju w rednim wieku maj due problemy z ukadem
krenia i nerwowym. Std przebojem w ostatnich latach stay si preparaty
promujce pozytywny nastrj. atwe do stosowania kapsuki z dziurawca,
wiesioka, ogrecznika czy miorzbu stay si niemal standardem w
wyposaeniu samochodw i walizek zestresowanych businessmanw i ich
przepracowanej zaogi. Firmy dostarczajce te preparaty na rynek notuj
rekordowe zyski, a co za tym idzie poszukuj nowych naturalnych specyfikw.
Popyt na surowce zielarskie na te wanie cele szybko ronie i nie mona tu
mwi tylko o modzie. Prawdziw rewolucj dla produkcji zi moe sta si
functional food, ywno funkcjonalna, ktra zawiera tzw. naturalne
substancje nieodywcze (NSN) wspierajce organizm ludzki nie w walce z
godem, ale z czynnikami chorobotwrczymi, a przy tym nie trzeba pamita o
przyjmowaniu kapsuek czy tabletek i nie odczuwamy dyskomfortu w ich
pobieraniu. Przykadem, ktry jest pierwszym krokiem w stron poywienia
funkcjonalnego, s soki wzbogacone w witaminy i karotenoidy, szczeglnie
chtnie spoywane zamiast uciliwych tabletek przez dzieci. Taka ywno
poza dziaaniem profilaktycznym, wzgldnie leczniczym, musi spenia kryteria
stawiane ywnoci konwencjonalnej, to znaczy ma by rdem podstawowych
substancji odywczych i charakteryzowa si podanymi cechami
sensorycznymi. Definicja ywnoci funkcjonalnej ulega zmianom i w sposb
oglny mona j okreli jako ywno, ktra obok skadnikw odywczych
zawiera dodatkowo zwizki korzystnie oddziaowujce na zdrowie, rozwj i
samopoczucie. Koncepcja produkcji tego typu ywnoci wywodzi si z Japonii,
a celem jej byo m.in. zmniejszenie rosncych kosztw ochrony zdrowia
spoeczestwa poprzez zapobieganie wystpowaniu chorb cywilizacyjnych.
Mona tu wspomnie jodowanie soli kuchennej jako sposb hamowania
nadczynnoci tarczycy, co stosowane jest od 1998 roku z bardzo dobrym
skutkiem w Polsce, a oczywicie nosi znaki koncepcji functional food.
Obecnie obserwuje si ogromne zainteresowanie na wiecie ywnoci
funkcjonaln zarwno wrd jej producentw, jak i konsumentw. Myl, e
mona ju zaryzykowa stwierdzenie, i zrewolucjonizowaa ona rynek nie
tylko w Japonii, ale take w USA i Kanadzie i znajduje coraz wicej
zwolennikw w krajach Unii Europejskiej. Do niedawna ywno tego typu
mona byo kupi jedynie w sklepach ze zdrow ywnoci, obecnie jest ona
dostpna powszechnie w sklepach i supermarketach, a take mona j zamwi
poczt oraz przez internet. Na kierunki wytwarzania ywnoci funkcjonalnej
zasadniczy wpyw maj oczekiwania konsumentw. Badania opinii publicznej w
USA wykazao, e 95% Amerykanw konsumujcych ywno funkcjonaln
oczekuje poprawy zdrowia, 85% ochrony przed chorobami, a poowa spord
ankietowanych uznaje naturalne przeciwutleniacze (antyoksydanty) za
 15

substancje najbardziej podane do osignicia tych celw. Zgodnie z

aktualnym stanem wiedzy w patogenezie chorb cywilizacyjnych maj swj
udzia reaktywne formy tlenu (RFT), ktre zapocztkowuj liczne niekorzystne
zmiany oksydacyjne w komrce. To wanie wolne rodniki tlenowe uznaje si za
przyczyn zmian nowotworowych w organizmach ywych. Dua akumulacja
tych zwizkw w organizmie powstajca w wyniku skomplikowanego
metabolizmu komrkowego oraz dziaania czynnikw zewntrznych
(chemizacja ycia, promieniowanie jonizujce i UV, skaenie rodowiska, leki,
stres oraz inne) mog prowadzi do zachwiania rwnowagi midzy reakcjami
wolnorodnikowymi i przeciwutleniajcymi. Warto wiedzie, i na codziennie
antyoksydanty moemy pobiera wraz z pokarmem, szczeglnie wprowadzajc
do diety warzywa: kapust, brokuy, kalafiory, rzodkiew czy rzep oraz zioa
takie jak babka lancetowata czy lepinik. Taka profilaktyka zmniejsza znaczco
ryzyko wystpienia u pacjenta raka, a podawanie naturalnych antyoksydantw
po operacyjnym usuniciu nowotworw zmniejsza szans wystpienia tzw.
przerzutw.
W Polsce prowadzone byy projekty, ktre zakaday dodatek oleju
ogrecznikowego (ma dziaanie antystresowe, mlekopdne,
przeciwreumatyczne, przeciwzapalne, pobudza i wzmacnia nadnercza) do
olejw saatkowych. Nadal problemem jest cena oraz krtsza trwao
produktw, ale jest to tylko kwestia czasu i postpu technologicznego, a co do
ceny, to myl, e szczeglnie w bogatych spoeczestwach nie bdzie to
bariera, czego przykadem s sklepy ze zdrow ywnoci. Paci si tam o wiele
droej, a klientw przybywa. Paradoks polega na tym, e przecie caa ywno
powinna by zdrowa, a rozwj sektora zdrowej ywnoci mwi, e niestety tak
nie jest, czego dowody mamy w wielkotowarowej produkcji promowanej w kraj
wysoko rozwinitych, wspomn tylko o dioksynach, BSE i pryszczycy.
Rokowania dla tej dziedziny s pomylne, ale sprostanie postpowi nie jest
atwe. Naley pamita o pozycji Polski w zielarstwie wiatowym i j
wykorzysta dopki jest ona jeszcze znaczca.

VI. Zioa a rolnictwo i bezrobocie na obszarach wiejskich.

rednia wielko skupu surowcw zielarskich w Polsce, w zalenoci od

warunkw klimatycznych, wynosi od 20 do 26 tys. ton suszu zielarskiego, w
tym z plantacji uprawowych 17-22 tys. ton i ze stanu naturalnego 3-5 tys. ton.
Z punktu widzenia polskiego rolnika najwaniejsz spraw jest utrzymanie i
dalszy wzrost produkcji zi zarwno na rynek krajowy, jak i na eksport.
Uprawa zi jest bowiem alternatyw dla wielu rolnikw do prowadzenia
dziaalnoci i uzyskania dochodw przy nadprodukcji zb, misa, warzyw i
owocw w Europie. T alternatyw dostrzegaj ju midzy innymi Francuzi i
Hiszpanie, najwiksi producenci zi w Unii Europejskiej, gdzie pastwa te
rekomenduj i pomagaj w przestawieniu produkcji na roliny lecznicze.
 16

Rozwj produkcji zielarskiej w Polsce jest bardzo prawdopodobny, poniewa

pastwa Unii pokrywaj swoje zapotrzebowanie na zioa gwnie importem z
krajw Ameryki Poudniwej oraz rodkowo-wschodniej Europy, w tym z Polski.
W naszym kraju zioa s uprawiane przez okoo 20000 gospodarstw rolnych. W
zalenoci od rodzaju uprawianych rolin rednia wielko plantacji waha si od
0,5 ha do 2,5 ha, a w niektrych uprawach nawet do 6-10 ha. Szacuje si, e
oglny area przeznaczony w Polsce pod uprawy zielarskie wynosi okoo 35000
ha. Ocenia si take, e w krajach Unii Europejskiej zioa uprawia si na
cznym areale okoo 70000 ha, z czego na Francj i Hiszpani przypada ponad
40000 ha. Area upraw zielarskich w Polsce to okoo 50% areau Unii, a
oceniajc moliwoci naszego kraju naley stwierdzi, e powierzchnie upraw
moemy w krtkim czasie znacznie powikszy. Opacalno rolnej produkcji
zielarskiej jest zrnicowana i zaley od rodzaju uprawy i jej pracochonnoci.
Szacuje si, e redni przychd plantatora z uprawy 1 ha zi waha si w
granicach 6000-9000 PLN, natomiast nakady ponoszone na upraw 1 ha rolin
zielarskich stanowi okoo 75-80% uzyskiwanego przychodu. Przez nakady te
naley rozumie koszty zakupu nasion, nawozw i rodkw ochrony rolin oraz
robocizny. Dane te s oczywicie urednione i w zalenoci od warunkw
pogodowych oraz uzyskiwanych plonw mog wystpowa znaczne rnice, a
nawet koszty mog przewyszy pzychody. Biorc jednak pod uwag przecitne
warunki klimatyczne mona oceni, e redni dochd plantatora ksztatuje si na
poziomie 1200-2250 PLN.
Okoo 70% skupowanych i produkowanych w Polsce zi jest przeznaczonych
na rynek krajowy do dalszego przetwrstwa, gwnie na leki zioowe, a take
wyroby spoywcze i kosmetyki. Eksport jest bardzo istotnym elementem rynku
zielarskiego w Polsce i zasuguje na szczegln uwag. Zapotrzebowanie
krajowe od wielu lat utrzymuje si na podobnym poziomie z delikatn tendencj
zwyszkow, natomiast popyt na zioa w krajach zachodnich wci ronie.
Bardzo wanym aspektem na terenach wiejskich jest bezrobocie, przy czym
mowa tutaj zarwno o tym ujtym w statystykach, jak i o bezrobociu ukrytym.
Polska miejska ma PKB per capita 8892 USD, natomiast cz wiejska ma
PKB o 31% niszy wynoszcy 6116 USD. Naszym kopotem nie jest sabo
rolnictwa, lecz nadmiar wsi. Jest okoo 2 mln gospodarstw rolnych, 69%
oglnej liczby gospodarstw, najgorzej rozwinitych i najmniejszych, ale
dysponujcych niemal 30% ziemi i poow ludnoci wiejskiej, wytwarza 5%
produkcji towarowej, czyli w zasadzie mona by uzna, e one produkuj
towary tylko na wasne potrzeby, nie plasujc swych produktw na rynku.
Rosnce koszty utrzymania, energii oraz innych obcie sprawiaj, i takie
gospodarstwa domowe nie maj rodkw pieninych na regulowanie opat,
przy czym w wielu sabo rozwinitych regionach niemoliwe jest czerpanie
dochodw ze rde pozarolniczych. Niestety problem tworzenia nowych miejsc
pracy na wsi jest szczeglnie trudny i wymyka si najzrczniejszym politykom i
najwybitniejszym ekonomistom. Rozwizaniem dla pewnej czci ludnoci
 17

wiejskiej jest produkcja zi, jak rwnie zbir ich ze stanu naturalnego. Jako
przykad roliny uprawnej bdcej ratunkiem dla kilkuset osb jest laz dziki,
Malva silvestris. Dane, ktre uzyskaem od prywatnej firmy zielarskiej s
zachcajce. Surowcem zielarskim s kwiaty, ktre kwitn od czarwca do
wrzenia. Sugerowana wielko plantacji dla 3-5 zbierajcych osb wynosi
0.03-0.05 ha, przy czym mog by to tereny przydomowe lub przydrone
nieuywane rolniczo. Jedna osoba zbiera przez osiem godzin okoo 20 kg
wieych kwiatw, co po wysuszeniu w warunkach gospodarskich bez suszarni
da okoo 4 kg suchego towaru. Wspomniana firma udostpnia nasiona oraz
prowadzi kontraktacj od 4 lat po tej samej cenie gwarantowanej 22 PLN/kg.
W roku 2000 skupiono okoo 10 ton surowca, od blisko 180 producentw, ktre
naley utosamia ze 180 rodzinami, co daje okoo 600 zbierajcych, warto
wg cen zakupu to 220000 PLN. Jeszcze wyszym dodatkowym rdem
dochodu moe by zbieranie zi ze stanu naturalnego, ale tutaj od zbieracza
wymagana jest ju duo wiksza wiedza oraz pewne dodatkowe wyposaenie do
transportu, suszenia. Wybr jest tutaj duy i wymieni tylko owoce: jarzbiny,
kasztanowca, gogu; kory: kruszyny, brzozy, kasztanowca, wierzby; licie
brzozy oraz wiele rolin zielnych.
Naiwnym byoby sdzi, i jest to panaceum na rosnce bezrobocie w skali
makroekonomicznej, ale patrzc przez pryzmat rodziny i maej wsi jest to dobra
alternatywa dla kilku tysicy ubogich ludzi.

B I B L I O G R A F I A:

1. Elbieta Zieliska Xiga Zielarska, wyd. 1997

2. Earl Mindell Biblia zi, wyd 1999
3. Zofia Jasiska i Andrzej Kotecki, Szczegowa uprawa rolin, wyd. 1999
4. prof. dr hab. Jan Kozowski, Zielarstwo polskie w mijajcym stuleciu,
Wiadomoci Zielarskie n-ry 5-12/2000
5. dr Anna H. Mical i Ewa Chweatiuk, Wczoraj i dzi zielarstwa
Wiadomoci Zielarskie nr 3/2000
6. dr in. Barbara Koodziej, Drogi postpu w produkcji surowcw
zielarskich, Wiadomoci Zielarskie nr 3/2000
7. Pawe Zawadzki, Zioa s zdrowsze, Wiadomoci Zielarskie nr 6/2000
8. mgr in. Wojciech A. Kucharski, Rynek rolin leczniczych i
przyprawowych w EWG, Wiadomoci Zielarskie nr 3/1999
9. Jerzy L. Kurkowski, Fatalne skutki uboczne, Wprost nr 50/2000
10. Rocznik statystyczne demografii 1995
11. Micha Zieliski, Midzy Gwadelup a Brazyli, Wprost nr 19/2001
12.prof. dr hab. Halina Kozowska, Naturalne substancje nieodywcze
(NSN) poczodzenia rolinnego jako skadnik ywnoci funkcjonalnej,
Wiadomoci Zielarskie nr 5/2001