Eczmiadzyn

Pierwsz katedr, a wedug Ormian pierwsz w ogle chrzecijask wityni tej rangi na
wiecie, ukoczono w roku 303. Zbudowano j z drewna, chocia zapewne czciowo z
kamieni. Bo legenda opowiada, jak krl nosi kamienie do jej budowy z gry Masis.
Klasztor eczmiadzyski sta si siedzib najpierw ormiaskich biskupw, nastpnie
patriarchw katolikosw. Katedra staa si gwn wityni kraju. Z czasem powsta przy
niej wany orodek nauki i szkolnictwa.
1500 lat historii
W V w. t pierwsz, drewnian budowl zastpiono kamienn i jej obecny rdze pochodzi z
okoo roku 480. Budow prowadzili budowniczowie Wagan i Mamikonjan. Bya ona,
podobnie jak inne obiekty zespou klasztorno-katedralnego, wielokrotnie przebudowywana,
poczynajc od pocztku VII w. Wwczas to dotychczasow drewnian kopu katedry
zastpiono kamienn, zachowan w stanie niemal nienaruszonym do naszych dni.
Wzniesiono te w pobliu, rwnie istniejce nadal, klasztory i witynie powicone
mniszkom mczennicom. W 618 roku w. Ripsime i w 632 w. Gajane. Wczeniej,
zapewne jeszcze w pierwszym klasztorze i katedrze, bo na przeomie IV i V wieku,
przebywa twrca uywanego do dzisiaj alfabetu ormiaskiego Mesrop Masztoc (Mesrop
Mashtots, 385-440 r.). Po serii niszczcych najazdw w X wieku miasto i jego okolice zostay
opuszczone przez ludno, ktra przeniosa si do Cylicji (obecnie w Turcji) tworzc tam
nowe pastwo, Krlestwo Maej Armenii. Dopiero po jego upadku, poczynajc od 1441 roku
Eczmiadzyn sta si ponownie stolic katolikosw. Do waniejszych dat w dziejach
eczmiadzyskiej katedry naley wzniesienie przy niej w latach 1653-58 trzykondygnacyjnej
dzwonnicy. Ponadto zbudowanie w I poowie XVII w. Refektarza. A take pokrycie wntrza
katedry freskami, co w wityniach ormiaskich naley do rzadkoci. Na przeomie XVII i
XVIII wiekw namalowa je Ownatan Nagasz, za w kocu XVIII w. O. Ownananjan. W
XVIII w. ten zesp architektoniczny wzbogaci si te o hotel dla pielgrzymw, a w latach
1738-1741 o Dom katolikosa. Na pocztku XIX w. za o budynek szkoy klasztornej, pniej
take o inne obiekty.

Khor Virap
Chor Wirap, czyli monastyr nad lochem
Monastyr nad wiziennym lochem w ktrym przetrzymywany by w. Grzegorz Owieciciel
jest jednym z najwitszych miejsc Apostolskiego Kocioa Ormiaskiego, celem licznych
pielgrzymek oraz wycieczek turystycznych.
Na niewysokim wzgrzu grujcym nad dolin rzeki Araks stanowicej granic midzy
Armeni i Turcj, w miejscowoci Lusart, zaledwie 8 km na poudnie od miasta Artaszat,
wznosi si obronny klasztor Chor Wirap (Khor Virap), co znaczy Gboki Loch.
Do stoecznego Erywania jest std 40 km. Za do szczytu biblijnej gry Ararat (5165 m
n.p.m.) w linii prostej zaledwie 30 km.

U stp biblijnego Araratu

Przy dobrej widocznoci, jest to najpikniejszy widok na szczyt, na ktrym wedug Biblii
osiada Arka Noego. Pogody jednak dzisiaj brakuje, gdy wyszy szczyt sawnej gry
szczelnie otulaj chmury, a niszy wyania si tylko czasami.Wraenie podobno jest
niesamowite, gdy Chor Wirap pooony jest na wysokoci niespena tysica metrw n.p.m.,
rnica midzy nim i szczytem gry wynosi wic ponad 4 kilometry. Niestety widok ten
ogldam tylko na zdjciach majc w pamici Ararat widziany z innego miejsca przy
znakomitej pogodzie. Ale wietnie widoczna dzi jest granica, ludzie pracujcy w polu po jej
obu stronach, a u podna witej gry take tureckie bazy wojskowe.
wite miejsce ormiaskiego kocioa
Monastyr nad wiziennym lochem jest jednym z najwitszych miejsc Apostolskiego
Kocioa Ormiaskiego, celem licznych pielgrzymek oraz wycieczek turystycznych. To tu,
w dostpnym do zwiedzania lochu o gbokoci do 6 m, wiziony by i torturowany przez
srogiego krla Trdata III, w. Grzegorz Owieciciel. A do momentu, gdy wyleczy wadc
z cikiej choroby, a ten da si przekona do nowej wiary i ochrzci wraz z rodzin, a
nastpnie ludem. I w ten sposb w roku 301 Armenia staa si pierwszym pastwem wiata,
ktre przyjo chrzecijastwo jako religi pastwow. Dodam, e wizienny loch w.
Grzegorza jest dostpny dla wszystkich chtnych aby do niego zej. Powinny korzysta z
tego jednak tylko osoby bardzo zdrowe fizycznie i psychicznie, nie cierpice na klaustrofobi
oraz nie bojce si znacznego ograniczenia dostpnoci tlenu. Zejcie jest bowiem pionowe,
wskie, a na dole pon wieczki. Chtnych do zejcia nie brakuje, cz z nich nie jest jednak
w stanie samodzielnie wyj, a ewakuacja ich jest utrudniona i zabiera sporo czasu.
Z inspiracji Habnnibala

Miejsce to ma o wiele dusz histori ni pobyt w nim w. Grzegorza. Wczeniej znajdowaa

si tu jedna z wczesnych ormiaskich stolic Artaszat zaoona okoo 180 r. p.n.e. przez
krla Artaszesa I, zaoyciela dynastii Artaszesydw. Zniszczy j w latach 30. IV w n.e.
perski krl Szapur II z dynastii Sasanidw. Ze stolicy Artaszesydw zachowao si troch
ruin, ale wspczesne miasto o tej samej nazwie pooone jest, jak ju wspomniaem, 8 km
na pnoc od klasztornego wzgrza. Wedug legendy do zaoenia w tym miejscu stolicy
Artaszesa I zainspirowa Hannibal. Tak, ten sawny wdz Kartaginy, ktry w walce z
Rzymem na soniach przekroczy Alpy, a pokonany schroni si w okolicach Araratu i spdzi
tam ostatnie lata ycia.

Koci Matki Boej i kaplica nad lochem

Natomiast klasztor Chor Wirap liczy swoje dzieje od roku 642. To wwczas na miejscu
wizienia w. Grzegorza Owieciciela katolikos Narses III zbudowa kaplic pod
wezwaniem tego witego Surb Gevork. Otoczony kilkumetrowej wysokoci kamiennym
murem obronnym z basztami klasztor powsta tu jednak dopiero w XVII wieku. Jego
centralne miejsce zajmuje koci Surb Astvatsatsin p.w. Matki Boej. Niewielki,
wzniesiony w piknym, klasycznym stylu ormiaskiej architektury sakralnej, ale bez
znanych z wielu innych wity dekoracji w postaci kamiennych paskorzeb. Przylega do
tej wityni kaplica stoi bezporednio nad lochem w. Grzegorza i z niej jest do niego zejcie.
Poza tym wewntrz murw obronnych znajduje si kilka budynkw klasztornych i
gospodarczych.

Warto wiedzie

W przeszoci klasztor Chor Wirap by przez pewien czas siedzib katolikosa patriarchy
Wszystkich Ormian, a take seminarium duchownego. Obecnie pielgrzymom i turystom
proponowane jest, za niewielk opat, symboliczne wypuszczanie na wolno gobi. Z
klasztornego wzgrza, a take ze szczytu poudniowego muru, roztacza si pikna panorama
okolic zarwno po ormiaskiej jak i tureckiej stronie granicy.
Mesrop Masztoc, orm. (ur. w 359 , zm. 17 lutego 440 ) ormiaski
duchowny i uczony. Twrca alfabetu ormiaskiego , ktry stworzy w latach 392 - 406 [1].

Mesrop Masztoc urodzi si w armeskiej prowincji Taron, w kapaskiej rodzinie jeszcze

od czasw przedchrzecijaskich. Jego ojciec, Wardan z Taronu, prawdopodobnie jednak
by kapanem ju chrzecijaskim, jednak wybrane przeze dla syna imi, Masztoc, zawiera
iraski rdze mazd, prawdopodobnie zwizany z Ahur Mazd [2].

Mesrop Masztoc ju w szkole pozna jzyki grecki i syryjski . W latach 385 - 388 by
nadwornym pisarzem krla Armenii Chosroesa IV. Nastpnie zosta duchownym i mnichem
w prowincji Gochtn, gdzie zakada szkoy i kocioy. Po powrocie na dwr krlewski zaj
si opracowaniem alfabetu ormiaskiego . W tym celu podj studia jzykoznawcze w
Amidzie , w Edessie i w Samosacie. Prac nad alfabetem zakoczy w 406 . Zmar w glorii
sawy, zosta pochowany w Oszakanie. Jest jednym ze witych Kocioa ormiaskiego .

Imi i nazwisko Masztoca wystpuj w rnych transliteracjach, w tym zgodnie z wymow

zachodnioormiask jako "Mesrob Maszdoc".
Kuchnia ormiaska
Kuchnia ormiaska istniejca od ponad trzech tysicy lat, zwizana jest z tradycj kuchni
staroytnej Azji, ale jak kada kuchnia pogranicza, jest bogata zarwno w swoje wasne
tradycje jak i tradycje ssiadw. Kuchnia zbliona po czci do kuchni greckiej i tureckiej
zachowaa jednake swoj odmienn specyficzno dziki szczeglnemu doborowi
przypraw wykorzystywanych do rnych da, ale te jako gwne skadniki potraw.

Jest to kuchnia bardzo rnorodna i aromatyczna. Jej cech charakterystyczn jest

pikantno, stosowanie duej iloci soli, pieprzu, czosnku, papryki, bazylii, kolendry,
kminku itp. Dziki tym przyprawom dania s nie tylko aromatyczne i smaczne, ale rwnie
zdrowsze. Inn cech kuchni ormiaskiej jest ogromna waga przywizywana do kolejnoci
przygotowania potraw, ktra najbardziej objawia si w wyrobach cukierniczych (np.
pachlawa, gatha), potrawach mlecznych (np. spas, kathnow) oraz zupach z dodatkiem misa
mielonego. Sekret tkwi w kolejnoci przyprawiania potraw. Std kuchnia ormiaska i
przygotowanie potraw wymaga duo wysiku i jest czasochonna. Ormianie twierdz, e ich
kuchnia to poemat, w ktrym kada linijka ma swj aromat. Ormianie przestrzegaj take
tradycyjnych pr spoywania posikw. Warto rwnie wspomnie o armeskiej
gocinnoci, wywodzcej si jeszcze z tradycji staroytnych i zyskaa miano legendy. Go
w dom Bg w dom to powiedzenie idealnie pasuje do mentalnoci Ormian.
Charakterystyczne dla kuchni ormiaskiej s take potrawy przeznaczone do dugiego
przechowywania, stanowice zapasy na zim. Ormianie opanowali do perfekcji sztuk
wdzenia, solenia i marynowania, ogem konserwowania ywnoci. Kuchnia ormiaska jest
bowiem odzwierciedleniem surowego klimatu kraju, gdzie zima trwa kilka miesicy, a latem
upay s rzadkoci. Wan rol odgrywa tu take uprawa winoroli i produkcja win, a take
wybornych koniakw (w wikszoci o nazwie Ararat).

W kuchni ormiaskiej nazwy niektrych potraw wywodz si z poczenia nazwy samej

potrawy i naczynia w ktrym j przyrzdzano. Ten tradycyjny schemat nazewnictwa
zachowa si do dzi. W kuchni ormiaskiej duo jest potraw z baraniny, jagniciny,
woowiny i ryb, Ormianie znaj si take na wyrobach mlecznych serach, malankach,
kefirach (mazun, macun), jogurtach i male. Ceni sobie jednoczenie wszelkie sodkoci i
desery. Bardzo wan rol odgrywaj szaszyki, chleb ormiaski (lawasz, awasz), a take
warzywa i owoce, bowiem wykorzystuje si je do wyrobw konserwowanych lub suszy. Z
winogron przygotowuje si syropy i rodzynki. Suszy si te inne owoce, w tym jagody,
morele, pigwy, jabka i gruszki, daktyle, brzoskwinie, figi, liwki. Najbardziej popularnymi
przetworami warzywnymi jest marynowany lub kwaszony dziki czosnek, majeranek, licie
kapusty, kalafior, seler jak rwnie wiee licie: kolendry, szczypioru, pory, rzeuchy,
bazylii, estragonu, pietruszki i kopru. Zim wszystkie produkty przechowywane s w
glinianych dzbanach i workach z nasolonej skry (mortaach).
Tradycyjnym pieczywem ormiaskim jest lawasz, wypiekany w piecu zakopanym w ziemi
zwanym tonir. Jest zwykle dugim, cienkim, czsto lekko skrconym pasmem ciasta dugoci
do 1 m. W lesistych rejonach Armenii w tonirze zwykle pali si drewnem i dlatego tamtejszy
chleb ma ksztat grubego placka zblionego wygldem do pieczywa uywanego przez
dzisiejszych sprzedawcw kebaba. W wielu rejonach Armenii zachowa si stary zwyczaj
wypiekania jesieni chleba na zapas. W celu przywrcenia mu nalenej wilgotnoci
wysuszony lawasz skrapia si wod, poczym zawija si w serwet i odstawia na p godziny.
Suchy lawasz moe by uywany jako suchary. W tonirze przygotowuje si te rne
potrawy misne, gwnie z woowiny i baraniny, oraz zupy i wywary. Na paleniskach
rwnie przygotowuje si rnego rodzaju szaszyki.
Najstarszym, a zarazem najbardziej tradycyjnym daniem po dzi jest szaszyk chorowac.
Miso na nie dobiera si specjalnie i starannie doprawione przyprawami wraz z dodatkami
nadziewa na metalowy roen. Popularne s te potrawy z misa mielonego takie jak kebab
tradycyjny przygotowywany na grillu. Do tej grupy potraw zalicza si rwnie dolm
(gobki), tj. odpowiednio przygotowane i przyprawione miso zawinite w liciach
winoroli, lub modej kapusty). Znana jest take dolma z soczewicy w liciach winoroli,
oraz dolma z grochu w liciach kapusty. Specjaem kulinarnym s malekie gobki w
liciach podbiau albo czerwonego buraka. Podawany do nich jest zwykle macun napj
podobny do polskiego kefiru. Kolejne specjalnoci kuchni ormiaskiej to ry z rodzynkami
(na specjalne wita uformowany na ksztat gry Ararat), gata rodzaj placka
przygotowywanego wg bardzo starej receptury, ciasto miodowe, ciasto z oliw, orzechami i
makiem czy pahlava kruche ciasto z mas orzechow, basturma surowe miso
(poldwica) preparowane w solance i przechowywane przez jaki czas pod ciarem,
przyprawione zioami i suszone tygodniami, midurum zapiekanka woowa z du iloci
czosnku czy frykadelki megriskie czyli kuleczki woowe, przyprawione orzechami,
rodzynkami i mit.
Wspczesny jadospis Ormian charakteryzuj ostre przekski oraz zawiesiste zupy. Wrd
nich jest zupa gulaszowa, warstwowa zupa chaszlama, ktrej tajemnica smaku tkwi w
wywaonym poczeniu warzyw, piwa i duej iloci zi, czy bozbasz, ktry przyrzdza si
z misa baraniego najpierw obgotowywanego, nastpnie obsmaanego na male z
warzywami, ponownie gotowanego, a na koniec przyprawianego zioami i octem winnym.
Ponadto kuchnia ormiaska synie z zupy chorutowej zwanej gandabur. Zupa ta gotowana
na wywarze z koci i woszczyzny, przypomina z wygldu zup szczawiow, przy czym
kolor uzyskuje si poprzez zaprawienie zupy kwan mietan z roztartym chorutem
(ormiaskiej przyprawy, ktrej podstawowym skadnikiem jest na pietruszki). W zupie tej
gotuje si uszka faszerowane zmielonym lub posiekanym surowym misem baranim lub
wieprzowym z dodatkiem soli, pieprzu i drobno posiekanej cebuli. Przekski przygotowuje
si z misa, ryb, warzyw, rnych przypraw. Czsto dodaje si do nich licie szpinaku
szczawiu, lazu czy lebiody. Przyprawione s czosnkiem, pieprzem, papryk, przyprawami
korzennymi, orzechami, octem oraz mazunem i mietan w rnych poczeniach, co dodaje
potrawom pikantnoci i aromatu. Powszechnie jada si takie przekski jak basturma, oraz
suduch misny, w ktrym przewaa smak czosnku, kminku, papryki i innych
aromatycznych przypraw. Pmiski ozdabia si marynowanymi warzywami, a czsto
rwnie caymi pomidorami czy ogrkami, a take papryk i rzodkiewk. Z warzyw
popularne s ziemniaki, pomidory, bakaany, kapusta, a znan ormiask zaksk s
marynowane w occie buraki, pomidory i fasolka szparagowa z du iloci wieego
estragonu, kolendry, bazylii oraz cynamonu, godzikw, lici laurowych i ziela angielskiego.
Podstawowe owoce to pomaracze, morele, pigwy i granaty, melony, winogrona oraz
gruszki, liwki i jabka. Ta rnorodno uwarunkowana jest klimatem i rnorodnoci
grskiej flory, ktra zawsze wzbogacaa wschodni, w tym take ormiask kuchni.