KAROLINA ALBISKA

TYLKO TO, CO NAJLEPSZE, JEST DO DOBRE

DLA DZIECI, CZYLI O DYLEMATACH TUMACZA
LITERATURY DZIECICEJ

Tylko jeden rodzaj literatury dziecicej nigdy nie powinien by pisany.

Ksiki klecone niechlujnie w przerwie porannej przez pisarza [tumacza];
ktry twierdzi, e to bez znaczenia, wszak pisze tylko ksiki dla dzieci.
Bridget Stolt

Badacze od wiekw zajmuj si teori i praktyk przekadu, ale jeszcze do

niedawna rzadko mwiono cokolwiek o tumaczeniu ksiek dla dzieci
i modziey (Reiss 1982 za: OSullivan 2005: 76). To stosunkowo nowe
zjawisko powstao dopiero w odpowiedzi na rozwj bada psychologiczno
-pedagogicznych powicajcych wicej uwagi niedorosym odbiorcom.
Kadc szczeglny nacisk na potrzeby tej specycznej grupy czytelniczej,
prbowano take wypracowa przyjazne dzieciom teorie tumaczenia. Do-
strzeono, e
tumacz nie moe pracowa bez hipotezy odbiorcy, albowiem w ten sposb
kontroluje wasne posunicia ze wzgldu na domnieman obecno i udzia
kogo, kto ma pene prawo, by si z jego zdaniem liczy, by go nie pomija
w rachunku strat i korzyci, ktre odtd staj si wsplnym dzieem jego i od-
biorcy (wich 1976 za: Adamczyk-Garbowska 1988: 137).

Jednak jak twierdzi Michai Bachtin nie zawsze przekad dla dzieci
jest adresowany do realnie istniejcych istot ludzkich. Zwykle tworzy si
go, majc na uwadze tzw. superadresata, czyli abstrakcyjne dziecko niepo-
siadajce postaci cielesnej (Oittinen 1993: 68).
Ta ideologia oparta na obrazie niedorosego odbiorcy zamyka pro-
ces translacji w cile okrelonych ramach. Na podstawie owego wyob-

Publikacja objta jest prawem autorskim. Wszelkie prawa zastrzeone. Kopiowanie i rozpowszechnianie zabronione.
Publikacja przeznaczona jedynie dla klientw indywidualnych. Zakaz rozpowszechniania i udostpniania serwisach bibliotecznych
 260 KAROLINA ALBISKA

raenia tumacz wyrabia sobie bowiem opini o dziecicym czytelniku,

a take wypracowuje oglny pogld na temat cech przypisanych dziecku
i pokadanych w nim oczekiwaniach (Stolt 1976: 135). Tworzy zatem ze
szczeglnym uwzgldnieniem [ich] (rzekomych) zainteresowa, potrzeb,
reakcji, wiedzy, umiejtnoci czytelniczych (Klingberg 1986: 11) oraz
dowiadcze yciowych i wiedzy na temat otaczajcego wiata (Puur-
tinen 1995: 22).
Uoglniajc, mona wic powiedzie, e rozbienoci dotyczce po-
gldw na sposb przekadu literatury dziecicej wynikaj przede wszyst-
kim z rnego obrazu dziecka wykreowanego przez tumacza oraz przyj-
tych przez niego zaoe na temat psychicznych i zycznych moliwoci
adresatw literatury dziecicej.
Tumacz musi zatem okreli, dla kogo przekada dla naiwnego czy
rozumnego, niewinnego czy dowiadczonego dziecka (Oittinen 1993:
63), poniewa jeli nasze dziecko jest mdre i chonne wiedzy, nie musi-
my mu tumaczy tak wiele, jak dziecku mao inteligentnemu i niedouczo-
nemu (Oittinen 2000: 34). W praktyce oznacza to, e przekad tekstw
dla modszych i zarazem mniej wyrobionych czytelnikw wymaga
bdzie wikszej ingerencji z uwagi na konieczno uczynienia go atwiej
przyswajalnym dla odbiorcw.
Relacja dziecko tumacz jest jednak przyjazna, nie ma w niej miejsca
na wyszo, poniewa osoba dokonujca przekadu nie patrzy na wiat
jedynie oczami dorosego. Kady tumacz by przecie kiedy dzieckiem
i nadal je w sobie nosi (Oittinen 2000: 26). Zatem ci, ktrzy przekadaj
literatur dziecic
powinni dotrze do obrazu dziecka wytworzonego w ramach swojej kultury.
Tumacz powinien zanurzy si w karniwalistycznym wiecie dziecicym i po-
nownie go dowiadczy. A nawet sprbowa sign do sfery dziecistwa, dzie-
ci, ktre go otaczaj, dziecka w nim samym. To siganie do karniwalistycznego
wiata dziecicego, dotarcie do dziecka kryjcego si w nim samym, bez obawy
o utrat autorytetu, ma posta dialogiczn (Oittinen za: OSullivan 2005: 75).

Dychotomia autor tumacz

Korzeni wspczesnych sposobw tumaczenia literatury dziecicej po-
szukiwa naley w dawnej klasykacji opartej na podziale na podejcia

Publikacja objta jest prawem autorskim. Wszelkie prawa zastrzeone. Kopiowanie i rozpowszechnianie zabronione.
Publikacja przeznaczona jedynie dla klientw indywidualnych. Zakaz rozpowszechniania i udostpniania serwisach bibliotecznych
 Tylko to, co najlepsze, jest do dobre dla dzieci, czyli o dylematach... 261

nastawione na tekst rdowy lub tekst docelowy (Puurtinen 1995: 2225).

U podstaw tego rozamu le za takie kwestie jak widzialno tumacza,
jego kreatywno oraz odstpstwa od oryginau, na ktre moe on sobie
pozwoli. To na podstawie m.in. tych trzech kwestii spornych stworzono
podwaliny tzw. CLTS, czyli bada nad literatur dziecic w przekadzie.
Przez lata wymagano od tumaczy dyskrecji, a nawet niewidzial-
noci. Postrzegano ich przez pryzmat transmitera, ktry, nie angaujc
si i zachowujc obiektywizm, mechanicznie produkuje teksty w jzyku
docelowym, poniewa jak pisa Walter Benjamin prawdziwy przekad
jest przezroczysty (Oittinen 1993: 93). Pod stwierdzeniem tym dzi nadal
podpisuje si wielu badaczy zajmujcych si tumaczeniem literatury dzie-
cicej. Patricia Crampton odwouje si do metafory muzycznej: tumacza
mona porwna do muzyka, ktry w obiektywny sposb stara si jedy-
nie przekaza intencje kompozytora. Anthea Bell z kolei porwnuje go do
przypominajcego szko aktora na papierze (Jobe 2001: 782).
Tumaczy odczowieczano, bo wierzono, e tekst wyjciowy zostaje
wybrany ze wzgldu na to, jaki jest i co sob reprezentuje (Mazi-Lesko-
var 2003: 253). W myl tej zasady naleao moliwie wiernie trzyma si
oryginau (Oittinen 1993: 94). Jedynie w ten sposb mona bowiem od-
da prawdziwe intencje autora. Pogld ten podziela Gte Klingberg, kt-
ry pisze, e tekst autorski jest ju dostosowany do dziecicych adresatw,
i nazywa ten zabieg adaptacj. O ingerencji tumacza mona mwi do-
piero podczas tzw. kulturowej adaptacji kontekstowej (Klingberg 1986:
1213). W ten sam sposb rol tumacza postrzega Ewa Teodorowicz-
Hellman, ktra w swym schemacie tumaczeniowym take uwzgldnia po-
dwjn adaptacj. Pierwsza zakada pierwotne dostosowanie tekstu przez
autora do potrzeb dziecicych odbiorcw, druga ma na celu przyblienie
go przyszym czytelnikom zgodnie z innymi normami kulturowymi (Teo-
dorowicz-Hellman 1996: 143).
W obu teoriach wanie istnienie tej drugiej adaptacji podwaa zaoe-
nie o zwolnionym z odpowiedzialnoci, niewidzialnym tumaczu, ktry
ma zachowa cakowit wierno wobec tekstu rdowego. W procesie
tumaczenia literatury dziecicej dopuszcza si zatem pewne odstpstwa
od oryginau, cho zdaniem Klingberga powinny by one raczej niechlub-
nym wyjtkiem ni norm (Klingberg 1986: 17).
Za cakowit jawnoci opowiada si natomiast Riitta Oittinen. Z jej
punktu widzenia tumacz nie jest anonimowy. Ma pene prawo mwi
swoim gosem: profesjonalny tumacz nie chowa si za autorem orygi-

Publikacja objta jest prawem autorskim. Wszelkie prawa zastrzeone. Kopiowanie i rozpowszechnianie zabronione.
Publikacja przeznaczona jedynie dla klientw indywidualnych. Zakaz rozpowszechniania i udostpniania serwisach bibliotecznych
 262 KAROLINA ALBISKA

nau, ale zajmuje waciwe sobie miejsce podczas dialogicznej interakcji,

robi krok w przd i stoi na widoku (Oittinen 2000: 162). W ten sposb
tumaczowi literatury dziecicej nadaje si status autora, utrzymujc, e to
przez jego pryzmat odczytujemy opowie (Poplak 2002: 22).
Andrzej Polkowski, godzc te skrajne stanowiska, podkrela, e tak na-
prawd nie ma dwch odrbnych prawd prawdy autora i prawdy tuma-
cza. Osoba dokonujca translacji powinna bowiem wczu si w sytuacj
pisarza i wyobrazi sobie, jak form nadaby on swojej twrczoci, gdyby
posugiwa si jzykiem docelowym (Polkowski 2006: 2).
Dziki dziaaniom kreatywnego tumacza tekst rdowy schodzi wic
na drugi plan (Oittinen 2000: 163), zajmuje tylnie siedzenie (Stolt 1976:
132), a przekad staje si produktem, nie reprodukcj (Godard 1990 za:
Oittinen 1993: 110). Tumacz ksiek dla dzieci jest upowaniony do two-
rzenia, nie tylko do odtwarzania (Oittinen 2000: 21). Przekad bowiem
zawsze jest aktem interpretacji, zmiany, manipulacji. Niemoliwe jest
stworzenie wiernej kopi tosamej z oryginaem (AdamczykGrabowska
1988: 36).
Podobne pogldy przedstawia Jolanta Kozak, ktra porwnuje proces
tumaczenia do skomplikowanej reakcji chemicznej przebiegajcej zgod-
nie z prawem Archimedesa. W jej trakcie tekst rdowy wchodzi w re-
akcj z tekstem docelowym, a powstay produkt zaley od tego, w jakiej
mierze pierwsza substancja zostaje wyparta przez tumacza i zastpiona
drug, oraz od rnicy skadu chemicznego uytych jzykw (Kozak
2000: 174175).
Nowe wiato na kwesti kreatywnoci rzuca Patricia Crampton, piszc:
Wiele lat temu, gdy na potrzeby publikacji przekadaam swoj pierwsz ksi-
k, redaktor w wydawnictwie Jonathan Cape powiedzia mi: Kiedy przetu-
maczysz, wyrzu orygina i zacznij od nowa. W owym czasie uszanowaam
te sowa () jednak po latach sama doradziabym raczej: jeli tumaczysz ()
korygujc przekad, wci odno si do oryginau (Crampton 2002: 47).

Biorc pod uwag obowizujce prawo autorskie, trzeba stwierdzi, e

wspczenie niedozwolone jest dowolne zmienianie tekstu wyjciowego.
To on bowiem jest wykadni, on narzuca ograniczenia. Kluczowym za-
oeniem teorii Crampton jest jednak idea wielokrotnego czytania tekstu.
Wanie w tej czynnoci upatruje ona aktywnej roli tumacza.
Ten punkt widzenia podzielaj take inni badacze. Oittinen pisze, e
tumacz moe czyta tekst na dwa sposoby, przyjmujc dwie role rzeczy-
wistego czytelnika i rzeczywistego tumacza. W trakcie pierwszej z tych

Publikacja objta jest prawem autorskim. Wszelkie prawa zastrzeone. Kopiowanie i rozpowszechnianie zabronione.
Publikacja przeznaczona jedynie dla klientw indywidualnych. Zakaz rozpowszechniania i udostpniania serwisach bibliotecznych
 Tylko to, co najlepsze, jest do dobre dla dzieci, czyli o dylematach... 263

czynnoci zwanej czytaniem estetycznym skupia si on na opowieci

i obcuje z tekstem wycznie dla przyjemnoci. W rol eksperta wciela si
natomiast w trakcie tzw. czytania eferentnego. Mona wic powiedzie, e
tylko ten drugi, krytyczny i analityczny sposb percepcji materiau rd-
owego zakada uruchomienie twrczego procesu przekadowego. Trzeba
jednak podkreli, e nie naley pomija pierwszego etapu, bo dopiero
harmonijne poczenie dwch sposobw czytania pozwala na subiektywne
i zarazem obiektywne spojrzenie na tekst wyjciowy (Oittinen 2000: 28).
Podwjne zadanie stawiane tumaczowi-czytelnikowi nie jest take
obce autorce komunikacyjnego modelu przekadu Emer OSullivan. Za-
stanawiajc si, jacy tumacze wpisani s w tekst, OSullivan zamyka
swe pogldy w ramach nastpujcego schematu (2005: 108):

PRZEKAD TEKSTU NARRACYJNEGO

rzeczywisty autor narrator (T)  adresat (T)  czytelnik (T) tumacz (TD)  narrator (TD)  adresat (TD)  czytelnik (TD)  rzeczy-
autor  implikowany  narracji implikowany implikowany narracji implikowany wisty
czytelnik
przekadu

tumacz jako tumacz

czytelnik rzeczywisty
rzeczywisty tekstu rdo-
wego

rdo: OSullivan E. 2005. Comparative Childrens Literature, Abindon New

York: Routledge.

Poruszajc zagadnienie kreatywnoci tumacza, nie mona pomin

kwestii jego cech osobowych, ktre ujawniaj si w przekadzie. Oprcz
wspomnianego ju wizerunku dziecka, tumacz moe bowiem wnosi do
tekstu swoje kulturowe dziedzictwo, dowiadczenie czytelnicze (Oittinen
2000: 3), umiejtnoci, wiedz i wypracowane metody przekadu (Huhtala
1995 za: Rossi 2003: 144), a take normy spoeczne i poetyk charaktery-
styczn dla spoecznoci, w ktrej przyszo mu y (Oittinen 2003: 129).
Nie wszyscy badacze pochwalaj jednak takie dziaania. Dla niekt-
rych nie podlega dyskusji, e wszelkie przejawy indywidualizmu tumacza
powinno si sprowadza do minimum, ograniczajc tym samym jego twr-

Publikacja objta jest prawem autorskim. Wszelkie prawa zastrzeone. Kopiowanie i rozpowszechnianie zabronione.
Publikacja przeznaczona jedynie dla klientw indywidualnych. Zakaz rozpowszechniania i udostpniania serwisach bibliotecznych
 264 KAROLINA ALBISKA

cz rol. Podkrelaj oni bowiem, e niezdrowa tradycja pozwalajca na

swobod dziaania znieksztaca wizerunek twrcy oryginau (Stolt 1979:
133) cho z drugiej strony oczywiste jest, e w przekadzie nie da si
zawrze wszystkich aspektw tekstu rdowego zgodnie z wol autora.
Wspczenie dominuje stanowisko porednie, goszce, e przekad to
zwierciado, ktre nie tylko odbija, lecz take generuje wiato (Steiner
1976 za: Oittinen 1993: 92). Tumacz literatury dziecicej powinien wic
zwaa przede wszystkim na potencjalnych odbiorcw, a nie na autora,
poniewa jak twierdzi Riitta Oittinen:
Zachowujc lojalno wobec czytelnikw posugujcych si jzykiem docelo-
wym, tumacz nie jest wcale nielojalny wobec autora oryginau. Wrcz prze-
ciwnie, gdy odbiorcy dzieci posugujcy si jzykiem docelowym chtnie
czytaj dan ksik, ucz si take lubi autora oryginau (1993: 2).

Tumacz przystpujcy do pracy nad ksik adresowan do najmod-

szych czytelnikw staje take przed dylematem, na jak due odstpstwa od
oryginau moe sobie pozwoli. Podobnie jak zagadnienia kreatywnoci
i widzialnoci, jest to kwestia sporna, co potwierdzaj przeciwstawne
opinie na ten temat prezentowane przez Gte Klingberga i Riitt Oittinen.
Klingberg forsuje pogld, e nie mona ingerowa w orygina, ponie-
wa takie zachowanie wiadczy o braku szacunku dla autora, a co wa-
niejsze dla dzieci, ktre w wyniku zbyt daleko idcych przeksztace
tekstu rdowego dostaj zupenie inny literacki produkt (Klingberg
1986: 10). Oittinen stanowczo sprzeciwia si natomiast takiemu ograni-
czaniu wolnoci tumacza, podkrelajc, e tylko wprowadzanie zmian
w tekcie wyjciowym i dostosowywanie go do nowych odbiorcw jest
rwnoznaczne z okazywaniem potencjalnym czytelnikom naleytej uwa-
gi. W swej teorii kadzie akcent na rozrnienie terminologiczne midzy
tumaczeniem literatury dziecicej a tumaczeniem dla dzieci (Oitti-
nen 2000: 69).
Zohar Shavit patrzy na to zagadnienie z zupenie innego punktu wi-
dzenia. Twierdzi, e odstpstwa od oryginau nie wynikaj z poszanowa-
nia dzieci czy te jego braku, a raczej s rezultatem marginalnej pozycji
zajmowanej przez literatur dziecic w literackim polisystemie skoro
dziea oryginalne maj niski status, to przekady maj status jeszcze ni-
szy (Shavit 1986: 112). Stanisaw Baraczak z kolei zrzuca odstpstwa
od oryginau na karb rnorodnoci gatunkowej literatury dziecicej. Jego
zdaniem nie istnieje pisarstwo dla dzieci, poniewa ta ga twrczoci

Publikacja objta jest prawem autorskim. Wszelkie prawa zastrzeone. Kopiowanie i rozpowszechnianie zabronione.
Publikacja przeznaczona jedynie dla klientw indywidualnych. Zakaz rozpowszechniania i udostpniania serwisach bibliotecznych
 Tylko to, co najlepsze, jest do dobre dla dzieci, czyli o dylematach... 265

literackiej jest tak samo zrnicowana jak ksiki adresowane do doro-

sych. Na du swobod wyborw twrczych mog wic sobie z reguy po-
zwoli tumacze poezji dziecicej, proza tak jak w przypadku literatury
dla dorosych jest ograniczona wiksz liczb translatorskich restrykcji
(Baraczak 1992: 68).
Nie ma zatem zgodnoci co do tego, jak naley przekada ksiki dla
dzieci i na jak wolno twrcz moe pozwoli sobie tumacz. W konse-
kwencji kady obcy tekst wchodzcy do rodzimego kanonu literatury
dziecicej sytuuje si na skali midzy przekadem dosownym a przeka-
dem wolnym, a tumacz odgrywa rol biernego odtwrcy i jednoczenie
aktywnego kreatora. Ta sytuacja ma swoje odzwierciedlenie take w termi-
nologii opisujcej wytwory pracy translatorskiej. Okrelenia takie jak re-
produkcja, przerbka i adaptacja funkcjonuj bowiem obok terminu
przekad, a naukowcy bezskutecznie staraj si wyznaczy precyzyjn
lini demarkacyjn midzy tymi pojciami.
Ci, ktrzy wierz, e cisy podzia jest moliwy, umieszczaj te cztery
terminy na nastpujcej osi:

Zwiksza si stopie
dowolnoci tumaczeniowej

ADAPTACJA REPRODUKCJA PRZERBKA PRZEKAD

Adaptacja znajduje si wic vis-a-vis koncepcji wiernoci wobec

oryginau (Bastin 2000: 6). Pod pojciem tym kryje si zwykle pewna
wtrna wersja, przerbka, skrt mniej wartociowy ni peny tekst
przekad (Oittinen 1993: 85). W rezultacie adaptacja ma zazwyczaj
niszy status i kwesti sporn pozostaje, komu naley przypisywa jej au-
torstwo. Reprodukcja i przerbka plasuj si natomiast pomidzy tymi
dwiema skrajnociami. Jednak w powszechnej opinii ta pierwsza w mniej-
szym stopniu odbiega od tekstu rdowego (Kenda 2002: 34). Z terminem
przekad wi si zwykle takie pozytywne konotacje jak wierno, do-
kadno, ciso i precyzja (Adamczyk-Garbowska 1988: 142; Oittinen
2000: 7684), co sprawia, e tak okrelany tekst uchodzi za penowarto-
ciowe dzieo dorwnujce oryginaowi pod wzgldem prestiu.

Publikacja objta jest prawem autorskim. Wszelkie prawa zastrzeone. Kopiowanie i rozpowszechnianie zabronione.
Publikacja przeznaczona jedynie dla klientw indywidualnych. Zakaz rozpowszechniania i udostpniania serwisach bibliotecznych
 266 KAROLINA ALBISKA

Z drugiej strony granice midzy tymi kategoriami wci podawane

s w wtpliwo (MaziLeskovar 2003: 254). Sceptycy twierdz, e
wszystkie cztery pojcia s ze sob tak cile zwizane, e wprost trudno
je rozdzieli (Adamczyk-Garbowska 1988: 143). Wedug Oittinen rni-
ca midzy przekadem a adaptacj, cho znaczca, sprowadza si do na-
szego nastawienia i punktw widzenia (Oittinen 1993: 91), poniewa tak
naprawd kady przekad zakada adaptacj (Mazi-Leskovar 2003: 254;
Oittinen 2000: 6). Michel Garneau take skania si ku takiemu pogldowi;
w jego opinii wszystkie te pojcia s tak nieprecyzyjne i le zdeniowa-
ne, e dla nazwania ksiek w przekadzie naleaoby uku nowy termin
tradaptacja (Garneau 1986 za: Bastin 2000: 8). Z powodu tych nie-
jasnoci nazewniczych postanowiam w tym artykule dla okrelenia pro-
cesu, ktrego skutkiem jest powstanie literatury dziecicej dostosowanej
do nowych, niedorosych odbiorcw funkcjonujcych w innym otoczeniu
kulturowym i podlegajcych innym normom jzykowym, ograniczy si
do jednego pojcia przekad.

Problemy przekadowe a literatura dziecica

Doroli s si decyzyjn w procesie selekcji ksiek dla dzieci. Nakadaj
na literatur dziecic wiele ogranicze, tkwic w przekonaniu, e dokad-
nie wiedz, co jest najlepsze dla najmodszych czytelnikw. Peter Hunt
twierdzi wrcz, e ksiki dla dzieci s wyrazem zalenoci opartych na
wadzy, docieraj za porednictwem dorosych i nie chroni ich aden rze-
komy status literacki, dlatego doroli () sprawuj kontrol nad ksi-
kami tak jak nad swoimi dziemi (Hunt 2001: 255). Kontrolujc rynek
literacki, doroli dziaaj w imieniu niedorosych odbiorcw na kadym
etapie produkcji jako wydawcy i konsultanci peni funkcj ekspertw
i sdziw, a pracujc jako bibliotekarze, nauczyciele, sprzedawcy czy te
po prostu wykonujc rodzicielskie obowizki, staj si selekcjonerami de-
cydujcymi o tym, jakie ksiki tra do rk dzieci (Weinreich 1976: 146).
Gdy za chodzi o literatur zagraniczn, wpyw na przekaz ksiek dla
maych czytelnikw maj take tumacze, gdy to wanie oni peni funk-
cj midzykulturowych mediatorw, nadajc ostateczny ksztat dziecicej
literaturze w przekadzie (Dollerup 2003: 9091).
Nie jest to atwe zadanie, bo proces translacji polega na cigym roz-
wizywaniu problemw. W rezultacie tumacz bezustannie musi odpowia-
da sobie na pytania:

Publikacja objta jest prawem autorskim. Wszelkie prawa zastrzeone. Kopiowanie i rozpowszechnianie zabronione.
Publikacja przeznaczona jedynie dla klientw indywidualnych. Zakaz rozpowszechniania i udostpniania serwisach bibliotecznych
 Tylko to, co najlepsze, jest do dobre dla dzieci, czyli o dylematach... 267

Czego mog oczekiwa od dziecka, ktrego rozumienie jzyka nie jest tak do-
bre jak moje dorose umiejtnoci jzykowe, nie wymagajc od niego zbyt
wiele? Czego powinienem oczekiwa od dzieci, nie naruszajc wymogw edu-
kacyjnych, psychologicznych, moralnych i estetycznych ()? Na co pozwala
mi rynek, jakie s oczekiwania wobec mnie, czego mi si zabrania ()? (Boie
1995 za: OSullivan 2005: 14).

Mona wic powiedzie, e dylematy translatorskie w duej mierze

wypywaj z trzech fundamentalnych zada stawianych od wiekw litera-
turze dziecicej. Cel dydaktyczny bdzie wiza si z decyzjami: Czy prze-
kad powinien by dostosowany do moralnych, etycznych i ideologicznych
norm obowizujcych w kulturze docelowej? Czy mona prezentowa
w nim osobliwoci charakterystyczne dla kraju pochodzenia ksiki? Czy
naley dostosowa si do obowizujcych norm jzykowych, czy celowo
je narusza, pokazujc bogactwo lingwistyczne innych krajw? Cel roz-
rywkowy zamknie si w odpowiedzi na pytania, czy przekad powinien
by tak zabawny jak orygina oraz jak przetumaczy to, co w zasadzie
nieprzetumaczalne: humor. Cel estetyczny natomiast zostanie zrealizowa-
ny, gdy tumacz zadecyduje, co zrobi, by zmieniajc jzykowe brzmienie
tekstu, nie ograbia go z muzyki, oraz ustali zwizek midzy elementami
werbalnymi i wizualnymi.

Dylematy wynikajce z dydaktycznej funkcji literatury dziecicej

Oscar Wilde pisa, e nie ma ksiek moralnych i niemoralnych. S tyl-
ko dobrze i le napisane. Trudno jednak nie ulec wraeniu, e teza ta nie
odnosi si do literatury dziecicej w przekadzie. Widoczny trend jest taki
a przynajmniej jeszcze do niedawna taki by e informacje zawarte
w ksikach dla dzieci nie mog pozostawia adnych wtpliwoci, musz
by waciwe moralne, etyczne, zgodne z dobrym obyczajem i przy-
jtymi powszechnie normami poniewa maj by narzdziem w subie
pedagogiki (Mdallel 2003: 300). Ksiki z etykiet dla dzieci maj wic:
wpaja pracowito, uczciwo, szacunek dla osb starszych, samokrytycyzm,
uczy wymagania od siebie, tolerancji oraz poczucia obywatelskiej odpowie-
dzialnoci. Powinny rozbudza empati, pielgnowa humanitaryzm, a jedno-
czenie budzi wstrt do takich ludzkich przymiotw jak egoizm, okruciestwo,
perdia, fasz, gwatowno, erowanie na innych, chciwo, obojtno na bl
i cierpienie () oraz odrzuca rasistowskie, militarystyczne, szowinistyczne
() antydemokratyczne pogldy i wartoci (Motyashov 1976: 99100).

Publikacja objta jest prawem autorskim. Wszelkie prawa zastrzeone. Kopiowanie i rozpowszechnianie zabronione.
Publikacja przeznaczona jedynie dla klientw indywidualnych. Zakaz rozpowszechniania i udostpniania serwisach bibliotecznych
 268 KAROLINA ALBISKA

Z drugiej strony normy etyczne, dydaktyczne, moralne i ideologiczne

zmieniaj si w zalenoci od kraju, obowizujcej w nim kultury i uwa-
runkowa spoecznych. Zastanawiano si wic, czy tworzc przekad
adresowany do dzieci, skania si ku kulturze rdowej czy docelowej
udomawia czy egzotyzowa teksty literackie.
Obawiano si, e literatura dziecica w przekadzie moe negatywnie
wpyn na psychik dzieci i burzy narzucony kanon wartoci, trakto-
wano wic tumaczone ksiki jak drukowane konie trojaskie, ktrych
czytanie niesie trudne do przewidzenia a czsto wrcz zgubne konse-
kwencje (Baker 2000: 2). Dwuznaczne z pedagogicznego punktu widzenia
fragmenty byy zawsze prawdziwym wyzwaniem dla tumaczy. Z pew-
noci, by pozosta w zgodzie z obowizujcymi normami, byli oni zobo-
wizani do uycia pewnych rodkw zaradczych w postaci rozszerze,
wygadze, modykacji, skrce dla dostosowania tekstu docelowego do
wartoci wyznawanych przez potencjalnych czytelnikw lub w przy-
padku ksiek dla dzieci do rzekomych wartoci wyznawanych przez
dorosych (Klingberg 1976: 8687). Takie dostosowawcze zabiegi trans-
latorskie, okrelane w literaturze przedmiotu mianem purykacji (Klin-
gberg 1986: 58) lub oczyszczenia (Dollerup 2003: 96), byy praktyk
powszechnie stosowan w celu zakamuowania niewygodnych tematw.
Jednym z takich tematw s aluzje religijne. Pisano, e jeeli ksi-
ka z surowo katolickiego czy ortodoksyjnie ydowskiego rodowiska ma
wyldowa na obcej ziemi wemy na przykad braci Grimm adapta-
cja bdzie zem koniecznym (Stolt 1976: 134). Na potwierdzenie tej tezy
Monica Burns podaje przykad anglikaskiej Wielkiej Brytanii: z ksiek
dla dzieci tumacze czsto usuwali fragmenty nawizujce do katolicyzmu
lub zmieniali je na takie, ktre byy neutralne, czyli wsplne obu wyzna-
niom (Burns 1962: 81). Carmen Bravo-Villasante take twierdzi, e z uwa-
gi na dominujcy w kraju katolicyzm wykrelono z hiszpaskiej wersji
jzykowej Robinsona Crusoe mora o protestanckim wydwiku (Bravo-
Villasante 1976: 47).
Gte Klingerg do listy tematw tabu dodaje wtki polityczne. Wspo-
mina, e z hiszpaskiego przekadu niemieckojzycznej ksiki dla dzieci
znikny odniesienia do krla, by zapobiec szkalowaniu monarchii jako
systemu wadzy pastwowej (Klingberg 1986: 58). Wtruje mu Bravo-
Villasante, twierdzc, e w jednej z powieci Juliusza Verne zrezygnowano
z fragmentw o wydwiku antysemickim, poniewa tumacz by ydem
(Bravo-Villasante 1976: 47).

Publikacja objta jest prawem autorskim. Wszelkie prawa zastrzeone. Kopiowanie i rozpowszechnianie zabronione.
Publikacja przeznaczona jedynie dla klientw indywidualnych. Zakaz rozpowszechniania i udostpniania serwisach bibliotecznych
 Tylko to, co najlepsze, jest do dobre dla dzieci, czyli o dylematach... 269

Podejrzane wydaj si take czynnoci zjologiczne temat bardzo

naturalny dla dzieci, a budzcy zaenowanie dorosych. By ukry takie
wtki, tumacze posuwali si niekiedy do bardzo osobliwych modyka-
cji. W dwch angielskojzycznych wersjach ksiki o Muminkach zdanie:
Musiaem i zrobi siusiu przeobraono w: Chciaem jedynie wyj na
chwil i Chciaem popatrze na gwiazdy (Mller 1997 za: Klingberg 1986:
59). Podobnych zmian dokonano w dziecicej wersji Podry Guliwera,
w ktrej gwnemu bohaterowi nie pozwolono ugasi ogniska moczem.
Zamiast tego napisano, e wyla na palenisko wiadro wody lub zdmuchn
pomie (Shavit 1986: 123).
Konsekwentnie neutralizowano take fragmenty mogce budzi ero-
tyczne skojarzenia. W rezultacie we wspomnianej ksice Tove Jannson
Panna Migotka pi owinita w kilt, a nie jak w oryginale z gow na
onie Mamy Muminka (Klingberg 1986: 59). Jeszcze wiksze kontrower-
sje budz w niektrych krajach ksikowe nawizania do prostytucji oraz
homoseksualizmu. W przypadku ksiki King&King autorstwa Lindy de
Haan i Sterna Nijlanda w przekadzie zmieniono ca fabu tak, by nie
porusza problemu innej orientacji seksualnej (Lehman 2003: 5).
Tumacze literatury dziecicej ingerowali rwnie w zawarto tekstu
rdowego, gdy jego bohaterowie nie prezentowali wzorcowych zacho-
wa. Badania przeprowadzone przez Ew Teodorowicz-Hellman (1996:
133135) na podstawie analizy ksiki Pipi Langstrumpf dowiody, e
w przekadzie wprowadzono zmiany, by odwie czytelnikw od podejmo-
wania ryzyka w postaci jedzenia trujcych grzybw, chodzenia po linie czy
zabawy broni. Inni badacze wspominaj o takich niegodnych naladowa-
nia a zatem usunitych z przekadw zachowaniach jak niewaciwe
obyczaje przy stole (Burns 1962: 83), przekupstwo (Teodorowicz-Hellman
1996: 133) czy bezczelne odpowiadanie dorosym (Yamazaki 2002: 5455).
Nie trzeba dodawa, e tumacze starali si wybieli naganne postp-
ki dorosych bohaterw dziecicych ksiek, zwaszcza przemoc, np.
maltretowanie ony czy zncanie si nad dziemi (Klingberg 1986: 61).
Z przekadw za spraw tumaczy niekiedy znikay take aluzje, ktre
mogyby zbytnio zasmuci niedorosych odbiorcw zwaszcza te poru-
szajce temat ndzy lub mierci (Adamczyk-Garbowska 1988: 156; Oit-
tinen 2000: 9192).
Nie wszyscy jednak popieraj tego rodzaju cenzur, uwaajc, e taka
nadopiekuczo moe by szkodliwa. Peter Hunt podkrela, e puryka-
cja jest nieetyczna, poniewa to, czego dzieci nie wiedz, niekoniecznie

Publikacja objta jest prawem autorskim. Wszelkie prawa zastrzeone. Kopiowanie i rozpowszechnianie zabronione.
Publikacja przeznaczona jedynie dla klientw indywidualnych. Zakaz rozpowszechniania i udostpniania serwisach bibliotecznych
 270 KAROLINA ALBISKA

nie moe ich skrzywdzi (Hunt 20001: 256). Dzieciom bowiem zwasz-
cza maym, cay wiat wydaje si obcym krajem, w ktrym ludzie maj
tendencj robi czy te mwi niewytumaczalne rzeczy (Tucker 2005:
10). Co wicej, mali czytelnicy prawdopodobnie sami wyksztacili was-
ny sposb obrony podwiadomie ignoruj to, co im si nie podoba lub
czego nie rozumiej (Avery 1976 za: Lesnik-Oberstein 1996: 21). Poza
tym kategoria dziecko nie jest homogeniczna, nie sposb wic przewi-
dzie wszystkich reakcji nalecych do niej podmiotw, odgadn, czego
si boj lub czego nie wiedz, nie znajc indywidualnych potrzeb kadego
z nich. Przekad zawsze jest wic uoglnieniem, sprowadzeniem dzieci do
wsplnego mianownika.
Darja Mazi-Leskovar w krytyce purykacji posuwa si jeszcze dalej,
twierdzc, e purykacja narusza artyku 13 Konwencji o Prawach Dzie-
cka, ktry gwarantuje niedorosym odbiorcom
prawo do swobodnej wypowiedzi () swobod poszukiwania, otrzymywania
i przekazywania informacji oraz idei wszelkiego rodzaju, bez wzgldu na gra-
nice, w formie ustnej, pisemnej bd za pomoc druku, w formie artystycznej
lub z wykorzystaniem kadego innego rodka przekazu wedug wyboru dzie-
cka (Mazi-Leskovar 2003: 252).

W konsekwencji panuje dzi przekonanie, e wycznie edukacyjne

zaoenia niszcz dziecice ksiki (Bamberger 1976: 40). Straci na sile
dydaktyzm, modykacji ulego wic take nastawienie do purykacji. Za-
bieg ten stosowany jest znacznie rzadziej, cho nie zosta zupenie wyeli-
minowany z repertuaru praktyk przekadowych.
Idea literatury dziecicej w przekadzie opiera si bowiem na zaoe-
niu, e ksiki zaadaptowane z innych krajw maj poszerza wiedz na
temat obcych kultur, a tym samym dawa dzieciom moliwo niezale-
nego mylenia i pomaga im w ksztatowaniu wasnego ogldu wiata.
Coraz czciej podkrela si wic, e teksty docelowe powinny zawiera
obce odniesienia kulturowe, poniewa wanie te nieskoczenie drobne
szczegy obecne w przekadzie odtwarzaj atmosfer oryginau (Burns
1962: 84).
Wspomniane osobliwoci kulturowe Klingberg dzieli na nastpujce
kategorie: aluzje literackie; odniesienia do mitologii i wierze ludowych;
to historyczne, polityczne i religijne; detale architektoniczne i wyposa-
enie wntrz; jedzenie; zwyczaje i obrzdy; gry i zabawy; ora i fauna;
nazwy wasne, tytuy, imiona zwierzt domowych oraz przedmiotw;

Publikacja objta jest prawem autorskim. Wszelkie prawa zastrzeone. Kopiowanie i rozpowszechnianie zabronione.
Publikacja przeznaczona jedynie dla klientw indywidualnych. Zakaz rozpowszechniania i udostpniania serwisach bibliotecznych
 Tylko to, co najlepsze, jest do dobre dla dzieci, czyli o dylematach... 271

nazwy geograczne; jednostki miar i wag (Klingberg 1986: 1718). Mo-

nika Adamczyk-Garbowska dodaje jeszcze dwie grupy nazwy ubra
oraz idiomy i wyraenia nacechowane kulturowo (Adamczyk-Garbowska
1988: 8095).
Isabel Pascula zaznacza, e to wanie dziki tego typu egzotyzacji
dzieci, by podrowa, nie musz opuszcza swego pokoju, poniewa za
porednictwem ksiek w przekadzie mog poszerza swoje horyzonty
i dociera do najdalszych zaktkw wiata (Pascula 2003: 277). Wikszo
niedorosych odbiorcw lubi opowieci o egzotycznych miejscach, niezna-
nych sytuacjach i ludziach, obco jest dla nich atrakcyjna i intrygujca:
Stykajc si z nowym i na pozr dziwnym tekstem, dzieci nie odwracaj
gowy, patrz. Pytaj: co to oznacza? (Billings 2005: 18).
Nieatwo jednak odtworzy aromat oryginau. W zasadzie nie da
si utrzyma pierwotnej dawki obcoci przy zachowaniu klarownoci
i zrozumiaoci tekstu nie przeciajc dzieci dodatkowymi informacja-
mi kulturowymi. Trudno te oczekiwa, e specyczne odniesienia, pozo-
stawione w oryginalnej formie, bd budziy waciwe skojarzenia wrd
mniej obytych z racji wieku odbiorcw, ktrzy yj w innych realiach.
Pamitajc, e to, co dla dorosych jest zaledwie wyzwaniem, moe okaza
si barier nie do pokonania dla dziecicych czytelnikw, tumacze ucie-
kaj si do rnego rodzaju objanie majcych przybliy czytany tekst.
Gte Klingberg nazywa takie udomowienie tekstu rdowego
adaptacj kontekstow i wymienia nastpujce strategie translatorskie
stosowane w celu rozwizania tego problemu: dodatkowe wyjanienie,
przeredagowanie, przekad wyjaniajcy, wyjanienie pozatekstowe, za-
stpienie ekwiwalentem kulturowym jzyka docelowego, zastpienie
niepenym ekwiwalentem kulturowym jzyka docelowego, uproszczenie,
opuszczenie, lokalizacja (Klingberg 1986: 18).
Nie mniejszych trudnoci nastrczaj tumaczom kwestie czysto jzy-
kowe, cile zwizane zreszt z zagadnieniami kulturowymi. Jzyk bo-
wiem odgrywa wan rol jako gwny komponent kultury bdcy jej
cakowitym przejawem (Benchat i Valdivieso 1992: 10). Zrozumiae jest
wic, e dylematw translatorskich wynikajcych z dydaktycznej funkcji
literatury dziecicej nie mona rozwaa z pominiciem problemw jzy-
kowych.
W kwestii ich rozwizania rwnie nie ma jednomylnoci. Mona
wic mwi o dwch przeciwstawnych koncepcjach. Tumacze albo two-
rz iluzj swojskoci, cakowicie dostosowujc tekst do zasad jzyko-

Publikacja objta jest prawem autorskim. Wszelkie prawa zastrzeone. Kopiowanie i rozpowszechnianie zabronione.
Publikacja przeznaczona jedynie dla klientw indywidualnych. Zakaz rozpowszechniania i udostpniania serwisach bibliotecznych
 272 KAROLINA ALBISKA

wych obowizujcych w kulturze docelowej, albo ami normy i standar-

dy, pokazujc odstpstwa charakterystyczne dla jzyka kultury rdowej.
Dzi dominuje przekonanie, e naley trzyma si lingwistycznych
konwencji i standaryzowa jzyk przekadw (Adamczyk-Garbowska
1988: 4779). Warto zaznaczy, e tego rodzaju konformizm moe odnosi
si do oglnego lingwistycznego trendu lub obejmowa jedynie wybrane
aspekty jzykowe. Pierwsza z tendencji widoczna jest m.in. w ksikach
dla dzieci tumaczonych na jzyk hebrajski, poniewa ich styl zmienia
si na bardziej podniosy (Shavit 1986: 128). W wikszoci krajw euro-
pejskich stosuje si mniej drastyczne zmiany nietypowych lub trudnych
sw, zwrotw czy konstrukcji zdaniowych, a mianowicie: dostosowanie
pisowni, ograniczenie powtrze, skrcenie dugoci zda, dostosowanie
interpunkcji i emfazy oraz zmian skadni (Adamczyk-Garbowska 1988:
4779; Batchelder 1966: 39; Klingberg 1986: 6373; Puurtinen 1995: 63
103; Teodorowicz-Hellman 1996: 139143).

Dylematy wynikajce z rozrywkowej funkcji literatury dziecicej

Dotychczasowe rozwaania na temat przekadowych problemw jzyko-
wych nie wyczerpuj jednak tematu, poniewa ksiki dla dzieci suy
maj nie tylko edukacji, ale take rozrywce. Literatura dziecica ma przede
wszystkim spenia oczekiwania i zaspokaja potrzeby niedorosych od-
biorcw. Prbuje si bowiem nie dopuci do sytuacji, w ktrej ksiki
cenione przez dorosych i znienawidzone przez dzieci to w istocie te same
dziea (Bredsdorff 1962: 12). Wprowadza si do nich zatem szczypt jzy-
kowego humoru, nawet jeli jest to tylko produkt uboczny opowieci, a nie
celowy, oglnie przyjty zabieg literacki (Tiemensma 2004: 2).
Dzieci zwykle oceniaj tekst na podstawie wasnych spontanicznych
odczu (Nowaczek 2006: 5), przekad zatem, tak jak orygina, ma rw-
nie bawi (Newmark 1991 za: OConnell 1999: 208). Tumacze literatury
dziecicej powinni zwraca wiksz uwag na ten walor, poniewa jak
pisze Elmar Liebenberg jest kilka typw ksiek dla dzieci, ale tylko
jedne przysparzaj trudnoci humorystyczne (Liebensberg za: Tiemens-
ma 2004: 2).
Dzieci bardzo wczenie zaczynaj si posugiwa humorem jzyko-
wym. Midzy drugim a czwartym rokiem ycia bawi si nazwami przed-
miotw, w wieku od trzech do piciu lat zaczynaj deformowa brzmie-

Publikacja objta jest prawem autorskim. Wszelkie prawa zastrzeone. Kopiowanie i rozpowszechnianie zabronione.
Publikacja przeznaczona jedynie dla klientw indywidualnych. Zakaz rozpowszechniania i udostpniania serwisach bibliotecznych
 Tylko to, co najlepsze, jest do dobre dla dzieci, czyli o dylematach... 273

nie dwikw i skada nonsesowne struktury zdaniowe. Majc od piciu

do siedmiu lat, powtarzaj zasyszane zwroty humorystyczne, a po prze-
kroczeniu tego wieku umiej take dostrzec odstpstwa od norm lingwi-
stycznych (Kolb 2006a: 1; Kolb 2006b: 12; Smith 2006: 23; McGhee
2002: 15). By przyku ich uwag, pisarze czsto staraj si aktywizowa
wymienione umiejtnoci, stosujc takie zabiegi jak: bdy ortograczne
i interpunkcyjne, deformacje dwikw, anagramy, aliteracj, nonsensow-
ne wyrazy, onomatopej, nietypowe porwnania, hiperbol, powtrzenia,
tautologi, zagadki i rymowanki, arty logiczne, wiersze i ich parodie, sty-
lizacje na jzyk obraliwy, wyraenia kolokwialne, dialekt i niestandar-
dowe odmiany jzykowe oraz wyrazy i zwroty zapoyczone (Adamczyk
-Garbowska 1988: 4780; Kenda 2002: 3537; Klingberg 1986: 6770;
OSullivan 2005: 8791; Tabbert 2002: 319321).
Wszystkie te elementy skadajce si na swoist gr jzykow s cz-
sto nieprzetumaczalne, dlatego trudno znale takie rozwizania przeka-
dowe, ktre brzmiayby naturalnie i przekonujco w jzyku docelowym.
Z braku morfologicznych, leksykalnych i syntaktycznych ekwiwalentw
tumacze czsto uciekaj si do zastpowania jednych rozwiza jzy-
kowych innymi, cakowicie odmiennymi od oryginalnych (Grassegger
1985 za: Tabbert 2002: 319). W kadym indywidualnym przypadku robi
jednak co w ich mocy, by ograniczy nieuniknione szkody do minimum
(Burns 1962: 84).
W literaturze przedmiotu trudno znale niezawodne wskazwki co
do sposobu oddania humoru jzykowego. Rady ograniczaj si zwykle do
trzech oglnych stwierdze:
1) W miar moliwoci stosuj w przekadzie rozwizania tego samego ro-
dzaju co w oryginale strategi pozwalajc zachowa jak najwiksze
podobiestwo. Zastosowanie metod opartych na zupenie odmiennej
grze jzykowej bdzie bowiem wywoywa u odbiorcw tak sam re-
akcj umiech ale dzieci bd si mia z zupenie innego powodu,
co przeczy zamiarom autora.
2) Nie rezygnuj z oddania humoru jzykowego, a zatem nie usuwaj ko-
potliwych z punktu widzenia tumacza fragmentw tekstu rdowego.
3) Nie stosuj dugich objaniajcych dygresji i wtrtw wewntrzteksto-
wych, ktre mog zniweczy efekt komiczny. Ich wprowadzanie zmie-
nia gr jzykow w niestrawn jzykow lekcj, jak w przypadku
cytowanego przez OSullivan niemieckiego przekadu ksiki Ronalda
Dahla (OSullivan 2005: 115).

Publikacja objta jest prawem autorskim. Wszelkie prawa zastrzeone. Kopiowanie i rozpowszechnianie zabronione.
Publikacja przeznaczona jedynie dla klientw indywidualnych. Zakaz rozpowszechniania i udostpniania serwisach bibliotecznych
 274 KAROLINA ALBISKA

Podsumowujc, mona powiedzie, e w przekadzie tumacz powinien

zachowa tyle oryginalnej gry jzykowej, ile jest moliwe, poniewa hu-
mor moe poczy dzieci i literatur dziecic, a literatura dziecica moe
poprawi nastrj dzieciom (Tiemensma 2004: 1).
Dbajc o oddanie humoru, nie naley zapomina, e tak naturalny dla
niedorosych czytelnikw zdeformowany jzyk ma bardzo emocjonalny
wydwik, bo sowa pachn, smakuj, brzmi dobrze lub le, ciepo lub
zimno, bezpiecznie lub niebezpiecznie (Oittinen 1993: 23). Dziki niemu
mali odbiorcy nie tylko odczuwaj rado, ale take dowiadczaj caej
palety innych uczu. Tumacze nie powinni ich ograbia z tych dozna.

Dylematy wynikajce z estetycznej funkcji literatury dziecicej

Kady tekst, bez wzgldu na sposb jego upowszechniania, ma swoj mu-
zyk, czy te zalenie od przyjtej terminologii melodi. Teksty
pisane, czytane po cichu przez odbiorcw, take maj fonologiczn posta,
co staje si oczywiste dla uwanego czytelnika i dostarcza mu dodatkowych
informacji na temat intencji nadawcy oraz innych aspektw (Nord 2005:
132). Uwagi te dotycz zwaszcza literatury dziecicej, poniewa dziki j-
zykowej nadorganizacji (Baraczak 1992: 62) tekst ksiek dla dzieci jest
muzykopodobny, przypomina teatr dwikw (Papuziska 1994 za: Wak-
smund 1998: 73). Co prawda, stwierdzenia te sformuowano w odniesieniu
do poezji dziecicej, mona jednak przyj, e s one adekwatne do wszyst-
kich gatunkw literackich przeznaczonych dla niedorosych czytelnikw.
Nie trzeba dodawa, e brzmienie tekstu rdowego stanowi kolejne
wyzwanie dla tumacza. Przekad powinien bowiem odzwierciedla t cha-
rakterystyczn cech oryginau. Przetumaczone sowa musz wic gadko
pyn (Puurtinnen 1995: 162), a cay tekst powinien y, dobrze smako-
wa, spywa po jzyku zarwno dziecka, jak i towarzyszcej mu osoby
dorosej (Oittinen 1993: 32). Zachowanie w przekadzie tekstowej warstwy
brzmieniowej jest wic niezwykle istotne. Niektrzy twierdz wrcz, e
przekad nie jest przekadem, dopki wraz ze sowami wiersza nie odda
si jego muzyki (Synge za: Baker 2000: 1).
To zagadnienie wie si za z inn wan kwesti prezentacj. Ter-
min ten w przypadku literatury dziecicej zwykle odnosi si do czytania na
gos (Lathey 2003: 234; OSullivan 2005: 24; Oittinen 1993: 7782). Bez
wtpienia czynno ta odgrywa wan rol w yciu maych odbiorcw.

Publikacja objta jest prawem autorskim. Wszelkie prawa zastrzeone. Kopiowanie i rozpowszechnianie zabronione.
Publikacja przeznaczona jedynie dla klientw indywidualnych. Zakaz rozpowszechniania i udostpniania serwisach bibliotecznych
 Tylko to, co najlepsze, jest do dobre dla dzieci, czyli o dylematach... 275

Pozwala im wkroczy do literackiego wiata, rozwin umiejtnoci jzy-

kowe, przekona si do nauki samodzielnego czytania (Eccleshare 1988:
513; Gnaggey Short i Pierce 1990: 5; Lis 2002: 6163; Luckens 2003:
xxixxiii; Oittinen 2000: 3237), a przede wszystkim zbudowa wi mi-
dzy nimi, czytajcym, tekstem i suchaczem (Dollerup 2003: 83; Morph
Hansen 2005: 102108). Relacja ta jest bowiem swego rodzaju kontynu-
acj pradawnej tradycji opowiadania mitw, legend i klechd ludowych
(Dollerup 2003: 86; Lukens 2003: xii).
Jeli ksika dziecica ma tra na grunt, w ktrym kult sowa mwio-
nego jest silnie zakorzeniony, tumacze musz zwraca szczegln uwag
na muzyczny walor tekstu docelowego, przyczyniajc si do spotgowa-
nia estetycznego przeycia (Morph Hansen 2005: 102108). Tworzc dla
dziecicych uszu, nie powinni ogranicza si wic jedynie do zacho-
wania takich wizualnych elementw jak kursywa, pogrubiona czcionka
czy interpunkcja. Ich zadanie polega ma rwnie na odtworzeniu takich
cech jzyka mwionego jak rym, rytm, intonacja, akcent, tempo (Oittinen
2000: 110111).
Tumacze niekiedy manipuluj znakami interpunkcyjnymi i wygldem
tekstu, w ich przekonaniu bowiem dziki temu tekst jest bardziej dostosowa-
ny do wymogw gonego czytania (Oittinen 1993: 113123, Oittinen 2003:
139140) a take, w razie potrzeby, zmieniaj pewne szczegy, ktre burz
pynno werbaln pisemnej wypowiedzi na przykad liczebniki czy imio-
na bohaterw (Dollerup 2003: 87; Nord 2003: 182196; Stolt 1976: 136).
W wietle wspczesnych teorii na temat tumaczenia literatury dzie-
cicej mona wic zdaniem Caya Dollerupa mwi o dwch r-
nych szkoach godnych szacunku tumaczy, jednej zwracajcej si ku
gonemu czytaniu i drugiej nastawionej na czytanie ciche, nawet jeli
tumacze mog nie by tego wiadomi (Dollerup 2003: 81). Ci, ktrzy
opowiadaj si za pierwsz opcj, podkrelaj, jak wane jest zachowanie
w przekadzie moliwoci gonego i cichego czytania (Puurtinen 1995:
165). Twierdz, e jedynie jedzc ziemniaka, dowiesz si, czy to w istocie
ziemniak, a czytajc przekad, dowiesz si, czy jest dobry (Caws 1989
za: Oittinen 1993: 77), a zatem ksika pozbawiona muzyki jest mao
atrakcyjna (Lis 2002: 6163).
Badacze s zgodni co do tego, e zanim przekad tra na ksigarskie
pki, tumacze powinni si upewni, czy na gos czyta si go rwnie atwo
jak orygina. Co wicej, powinni sprawdzi to empirycznie (Adamczyk-
-Garbowska 1988: 34). Tumacz musi stworzy tekst nadajcy si do ust-

Publikacja objta jest prawem autorskim. Wszelkie prawa zastrzeone. Kopiowanie i rozpowszechnianie zabronione.
Publikacja przeznaczona jedynie dla klientw indywidualnych. Zakaz rozpowszechniania i udostpniania serwisach bibliotecznych
 276 KAROLINA ALBISKA

nej interpretacji oczywistym sposobem jest przeczytanie sobie przeka-

du na gos przez tumacza (Morup Hansen 2005: 164). Cho obiektywne
kryteria pozwalajce wnioskowa o takim przystosowaniu tekstu s mi-
tem, Eugene A. Nida i Charles R. Taber przekonuj, e jedynym rzetel-
nym testem jest prbne odczytanie tekstu docelowego przed publicznoci
(Nida i Taber 1982 za: Puurtinen 1995: 165167). W ksice Linguistic
Acceptability in Translated Childrens Literature Tiina Puurtinen podaje
natomiast wykaz kategorii bdw popenianych przy gonym czytaniu,
ktry ma pomc w zwerykowaniu moliwoci gonego czytania (Pu-
urtinen 1995: 170).
Drugim wartym uwagi aspektem wpywajcym na estetyczny odbir
przekadu s ilustracje, ktre poczwszy od XIX wieku stay si nieroze-
rwalnie zwizane z literatur dziecic. Funkcjonuj one jako atrakcyjna
dekoracja podkrelajca fabu (Oittinen 2000: 103), pomagaj wyobrazi
sobie postacie i miejsce akcji (Stolt 1976: 137), odzwierciedlaj nastrj
i ksikow atmosfer (Lukens 2003: 45), powtarzaj tre lub przecz
tekstowi, pozostawiajc pole dla dziecicej wyobrani i interpretacji (Win-
ters i Smith 2003: 23). Ich sugestywno jest niekiedy tak wielka, e dzie-
ci bior ze stronnicy lody i je li, wchaj kwiaty przedstawione
na rysunku, cauj lalki i misie (Eccleshare 1988: 15).
To, co werbalne i wizualne, jest wic w ksikach dla dzieci tak cile
ze sob zwizane, e tworzy swoisty tandem, maestwo (Luckens
2003: 43, 69). Jak twierdz Carol J. Winters i Gray D. Schmidt:
ilustracje i tekst pisany cz si w jedno dzieo sztuki. To poprzez kombinacj
tekstu i ilustracji powstaje znaczenie. Jeden element nie istnieje bez drugiego
a przynajmniej powanie ogranicza doznania czytelnika i prawdopodobnie
uniemoliwia pene zrozumienie sensu ksiki (2003: 22).

Literatura dziecica jest wic dzieem audiowizualnym, a ilustracje

tworz w niej swoist scenogra dla ustnej prezentacji (Rhedin 1992
za Oittinen 2003: 32). Mona powiedzie, e zwizek midzy ilustracj
i tekstem odzwierciedla nierozerwaln wi pisarza i ilustratora, nazwan
przez Mauricea Sendaka bezszwowoci (Lukens 2003: 45).
Z uwagi na to cise poczenie aspektu werbalnego z wizualnym, od-
dziaujce na doznania odbiorcw, tekst stworzony z myl o dziecicych
uszach i oczach jest dla tumacza z jednej strony atwiejszy, z drugiej za
trudniejszy do opracowania. Przekad ikonotekstu uchodzi niekiedy za
mniej problemowy, obraz bowiem suy moe za wskazwk translacyj-

Publikacja objta jest prawem autorskim. Wszelkie prawa zastrzeone. Kopiowanie i rozpowszechnianie zabronione.
Publikacja przeznaczona jedynie dla klientw indywidualnych. Zakaz rozpowszechniania i udostpniania serwisach bibliotecznych
 Tylko to, co najlepsze, jest do dobre dla dzieci, czyli o dylematach... 277

n: gdy tumacz widzi oryginalny tekst z konkretnymi ilustracjami, obraz

podpowiada rozwizania. Wpywa nie tylko na dobr sw, ale take styl
pisania (Oittinen 1993 za: Jobe 1996: 522). Zdaniem Oittinen, ilustracje
s pomocne zwaszcza przy tumaczeniu sw onomatopeicznych, dziki
nim mona zwizualizowa sobie szczegy przedstawionej sytuacji i ubra
myl w sowa (Oittinen 2003: 132). Uatwiaj take oddanie cech zycz-
nych, a nawet charakteru postaci.
Niekiedy ilustracje w bardzo znaczcy sposb wpywaj na zmiany
w przekadzie. Z jednej strony tumacze literatury dziecicej czasami po-
mijaj pewne fragmenty tekstu, twierdzc, e jest on zbdnym powtrze-
niem ilustracji, z drugiej za chcc doprecyzowa przekaz pisany, nadmier-
nie go rozszerzaj uzupeniajc o detale z ilustracji (Oittinen 2000: 108).
Szczeglnie trudno zachowa werbalno-wizualn harmoni, gdy ilu-
stracje przedstawiaj elementy specyczne kulturowo, nieznane i trudne
do wyjanienia nowym czytelnikom. Std do niektrych przekadw wkra-
da si niekonsekwencja i dostosowanemu tekstowi towarzysz oryginalne
ilustracje ukazujce przejawy obcej kultury. By zapobiec takim sytuacjom,
wydawcy wybieraj czsto nie do koca szczliwe rozwizanie spycaj
warstw werbalno-wizualn ksiek i rezygnuj z nacechowanych kulturo-
wo detali, by w przyszoci nie stwarzay problemw tumaczom. Praktyka
ta jest nagminna zwaszcza w przypadku koprodukcji (OSullivan 2005:
98103; Stolt 1976: 144).
Tumacze powinni te zwraca baczn uwag na elementy tekstowe
pojawiajce si na obrazkach, by unikn niekonsekwentnego dwujzycz-
nego przekazu czcego dwie rzeczywistoci kulturowe, jak w przypadku
francuskiego przekadu ksiki Emil und die Detectives (OSuillivan 2005:
100). Warto te zdaniem Adamczyk-Garbowskiej pamita o powt-
rzeniu dokadnie takiej samej formy pisemnej wypowiedzi w tekcie gw-
nym, jak i w postaci podpisu do towarzyszcej mu ilustracji (Adamczyk-
Garbowska 1988: 160).
Cho to tekst zwykle peni funkcj nadrzdn, niekiedy daje si w prze-
kadzie pierwszestwo ilustracjom. Na przykad w ksice Max und Mo-
ritz przetumaczonej na jzyk jidysz sowo pianino zastpiono wyrazem
organy z powodu przedstawienia na ilustracji wanie tego instrumentu
(Grlach 1997 za: Tabbert 2002: 316). Zmiany tego typu s jednak czasa-
mi duo gbsze, zwaszcza w przypadku koprodukcji wymagajcych bez-
wzgldnego zachowania oryginalnych ilustracji. Smith podaje przykad
anglojzycznej ksiki przetumaczonej na jzyk urdu, w ktrej zmienio-

Publikacja objta jest prawem autorskim. Wszelkie prawa zastrzeone. Kopiowanie i rozpowszechnianie zabronione.
Publikacja przeznaczona jedynie dla klientw indywidualnych. Zakaz rozpowszechniania i udostpniania serwisach bibliotecznych
 278 KAROLINA ALBISKA

no cay fragment o wypadku samochodowym, poniewa nowa ilustracja

przedstawiaa bohaterw pochylonych nad gazet i czytajcych po urdyj-
sku o zderzeniu roweru z tong (Smith 1962: 107).
Czasami tumacze musz te rezygnowa z pewnych fragmentw
oryginau z powodu usunicia ilustracji jest to praktyka stosowana do
dzi w krajach muzumaskich, gdy zobrazowane s symbole religijne
co prowadzi do zmiany objtoci ksiki i moe wymaga nowego prze-
strzennego dopasowania tekstu przekadu, tak by wspgra z kolejnymi
ilustracjami.
W przekadzie powinno si take zachowa inne tekstowe elementy
wizualne, np. tak sam czcionk w napisach pojawiajcych si na ilustra-
cjach towarzyszcych tekstowi. Ona bowiem zdaniem Ottinnema ma
duy wpyw na emocjonalny wydwik przekazu (np. kursywa wprowa-
dza familiarno). Zamanie tej zasady moe zatem zmieni oglny odbir
ksiki (Oittinen 1999: 114). Dzieci szczeglnie mae i nieumiejce czy-
ta samodzielnie spdzaj nad ilustracjami dugie godziny, wsuchujc
si w gos czytajcych dorosych, a zatem tekst i obraz powinny z sob
korespondowa.
Walter de la Mare pisa, e tylko to, co najlepsze, jest do dobre dla
dzieci. Niestety jak staraam si pokaza w tym artykule nie da si
jednoznacznie orzec, jakie rozwizania translatorskie pozwol stworzy
dobry przekad z punktu widzenia dziecka. Nie ma bowiem jednej zotej
recepty na wszystkie przekadowe problemy. Rozwizujc translatorskie
dylematy, warto jednak pamita, e by osign sukces, tumacz musi
wiedzie, jak interpretowa zarwno cao, jak i poszczeglne czci;
musi bra pod uwag nie tylko zapis sowny, ale rwnie brzmienie tekstu,
jego pynno i towarzyszce mu ilustracje (Oittinen 2000: 114). Tylko
takie integracyjne podejcie do kwestii tumaczenia pozwoli chocia odro-
bin zbliy si do ideau: dziecicej literatury najlepszej.

Bibliograa
Adamczyk-Garbowska M. 1988. Polskie tumaczenia angielskiej literatury dla dzieci:
problemy krytyki przekadu. Wrocaw: Zakad Narodowy im. Ossoliskich.
Bamberger R. 1976. The Inuence of Translation on the Development of National Chil-
drens Literature, w: G. Klingberg i in. (red.), Childrens Books in Translation: The
Situation and the Problems, Stockholm: Almqvist and Wiksell International.

Publikacja objta jest prawem autorskim. Wszelkie prawa zastrzeone. Kopiowanie i rozpowszechnianie zabronione.
Publikacja przeznaczona jedynie dla klientw indywidualnych. Zakaz rozpowszechniania i udostpniania serwisach bibliotecznych
 Tylko to, co najlepsze, jest do dobre dla dzieci, czyli o dylematach... 279

Baraczak S. 1992.Ocalone w tumaczeniu. Szkice o warsztacie tumaczenia poezji

z doczeniem maej antologii przekadw, Pozna: a5.
Baker M. 2000. Encyclopedia of Translation Studies, London and New York: Ro-
utledge.
Bastin G. L. 2000. Adaptation, w: M. Baker (red.), Encyclopedia of Translation
Studies, London and New York: Routledge.
Batchelder M. 1996. Learning about Childrens Books in Translation, ALA Bulletin
60/1, s. 3342.
Benchat C., Valdivieso C. 1992. Translation of Childrens Literature: Inter-Cultural
Communication, Bookbird: World of Childrens Books 30/1, s. 914.
Billings P. 2005, Squiggles and Dots: Billingual Books for Children, w: D. Hallford,
E. Zaghini (red.), Outside In: Childrens Books in Translation, England: Milet Pub-
lishing.
Bravo-Villasante C. 1986. Translation Problems in My Experience as a Translator,
w: G. Klingberg i in (red.), Childrens Books in Translation: The Situation and the
Problem, Stockholm: Almqvist and Wiksell International.
Bredsdorff A. 1962. On the Problems of a Small Country Concerning the Translation
of Childrens Books, w: L. Ch. Person (red.), Translation of Childrens Books, Swe-
den: Bibliotekstjanst Lund.
Burns M. 1962. The Work of the Translator, w: L.Ch. Person (red.), Translation of
Childrens Books, Sweden: Bibliotekstjanst Lund.
Crampton P. 2002. Reections on The Final Journey by Gudrun Pausewang, In Other
Words: The Journal For Literary Translators 19, s. 4549.
Dollerup C. 2003. Translating for Reading Aloud, META: Traduction pour les en-
fants 48/12, s. 81104.
Eccleshare J. 1988. Treasure Islands: The Womens Hour Guide to Childrens Reading,
London: BBC Books.
Hunt P. 2001. Childrens Literature. Oxford, Malden: Blackwell.
Jobe R. A. 2001. Translation, w: B. E. Cullian, D.G. Person (red.), The Continuum
Encyclopedia of Childrens Literature, New York: Finiger Book.
Kenda J. J. 2002. Rewriting Books for Kids, In Other Words: The Journal For Literary
Translators 19, s. 3439.
Klingberg G., Orvig M., Amor S. (red.) 1976. Childrens Books in Translation: The
Situation and the Problems, Stockholm: Almqvist and Wiksell International.
Klingberg G. 1986. Childrens Fiction in the Hands of Translators, Lund: CKW Glee-
rup.
Kolb K. Humor is No Laughing Matter, CBC Magazine 18/1, www.education.umn.
edu/ceed/publications/earlyreport/fall90.htm [dostp: 16.05.2006].
Humor and Childrens Social Development. CBC Magazine 18/1, www.educa-
tion.umn.edu/ceed/publications/earlyreport/fall90.htm [dostp: 16.05.2006].
Kozak J. 2000. Alicja pod podszewk jzyka, Teksty Drugie 5, s. 167178.
Lehman B. A. 2003. Issues of Teacher Interest and Access to Multicultural and
Global Childrens Books, www.cacbf.org.za/2004%20papers/Barbara%20Lehman.
rtf [dostp: 26.04.2006].

Publikacja objta jest prawem autorskim. Wszelkie prawa zastrzeone. Kopiowanie i rozpowszechnianie zabronione.
Publikacja przeznaczona jedynie dla klientw indywidualnych. Zakaz rozpowszechniania i udostpniania serwisach bibliotecznych
 280 KAROLINA ALBISKA

Lesnik-Oberstein K. 1966. Dening Childrens Literature and Childhood, w: P. Hunt

(red.), International Companion Encyclopedia of Childrens Literature, London,
New York: Routledge.
Leszczyski G. 2003. Literatura i ksika dziecica: sowo, obiegi, konteksty, Warsza-
wa: CEBID.
Lis M. 2002. O gonym czytaniu: jak to robi, Guliwer 1, s. 6163.
Luckens R. J. 2003. A Critical Handbook of Childrens Literature, New York: Pearson
Education.
Mazi-Leskovar D. 2003. Domestication and Foreignization in American Prose for Slo-
venian Children, META: Traduction pour les enfants48/12, s. 250265.
McGhee P. Head, Shoulders, Knees and ... Peanaut Butter. What Makes Young Children
Laugh?, www.laughtermemory.com/articles/child_makes_laught.html [dostp:
03.03.2006].
Mdallel S. 2003. Translating Childrens Literature in the Arab World. The State of the
Art, META: Traduction pour les enfants 48/12, s. 298306.
Morph Hansen S. 2005. Hans Christian Andersen Told for Children, Perspectives:
Studies in Translatology 13/3, s. 102108.
Motyashov I. 1976. The Social and Aesthetic Criteria Applied in Choosing Childrens
Books for Translation, w: G. Klingberg i in (red.), Childrens Books in Translation:
The Situation and the Problem, Stockholm: Almqvist and Wiksell International.
Nord Ch. 2003. Proper Names in Translation for Children Alice in Nederland as a Case
in Point, META: Traduction pour les enfants 48/12, s. 182196.
Nowaczek M. Drogi inicjacji czytelniczych dzieci oraz ich wpyw na przebieg nauki
szkolnej, http://www.google.pl/search?hl=pl&source=hp&q=dzieci+oceniaj%C4%
85+ksi%C4%85%C5%BCki+spontanicznie&lr=&aq=f&oq [dostp: 26.04.2006].
Oittinen R. 1993. I am Me I am the Other: On the Dialogics of Translating for Chil-
dren. Tampere: University of Tampere.
2000. Translating for Children, London and New York: Garland Publishing.
2003. Where the Wild Things Are: Translating Picture Books, META: Traduc-
tion pour les enfants 48/12, s. 128141.
OSullivan E. 2005. Comparative Childrens Literature. Abindon, New York:
Routledge.
Pascua I. 2003. Translation and Intercultural Education, META: Traduction pour les
enfants 48/12, s. 276284.
Polkowski A. Czat z Andrzejem Polkowskim, tumaczem Harrego Pottera, czat.wp.pl/
zapis.html?T[page]= 1&id_czata=2331 [dostp: 11.04.2004].
Poplak C. 2002. Enriching a Childs World (and a Publishers Fiction List), In Other
Words: The Journal For Literary translators 19, s. 2023.
Puurtinen T. 1993. Linguistic Acceptability in Translated Childrens Literature, Joen-
suu: University of Joensuu.
Rossi P. 2003. Translated and Adapted the Inuence of Time on Translanslation,
META: Traduction pour les enfants 48/1 2, s. 142153.
Shavit Z. Poetics of Childrens Literature, www.tau.ac.il/ zshavit/pod/ve.html. [do-
stp: 24.03.2006].

Publikacja objta jest prawem autorskim. Wszelkie prawa zastrzeone. Kopiowanie i rozpowszechnianie zabronione.
Publikacja przeznaczona jedynie dla klientw indywidualnych. Zakaz rozpowszechniania i udostpniania serwisach bibliotecznych
 Tylko to, co najlepsze, jest do dobre dla dzieci, czyli o dylematach... 281

Smith T. Humour and Early Childhood Education, CBC Magazine 18/1, www.edu-
cation.umn.edu/ceed/publications/earlyreport/fall90.htm [dostp: 16.05.2006].
Stolt B. 1976. How Emil Becomes Michel on the Translation of Childrens Books, w:
G. Klingberg i in. (red.), Childrens Books in Translation: The Situation and the
Problem, Stockholm: Almqvist and Wiksell International.
Tabbert R. 2002. Approaches to the Translation of Childrens Literature: A Review of
Critical Studies Since 1960 , Target 14/2, s. 303351.
Teodorowicz-Hellman E. 1996. Fizia Poczoszanka w tumaczeniu polskim. O prze-
kadzie literatury dla dzieci i modziey, w: P. Fast (red.), Obyczajowo a przekad,
Katowice: lsk.
Tiemensma L. Humour in South African Childrens Literature with special references
to stories SOUTH OF THE SUN, STORIES OF AFRICA, MADIBA MAGIC, www.
Sacbf.org.za/2004%20papers/Leone%20Tiemensma.rtf [dostp: 28.05.2006].
Tucker N. 2002. Childrens Books in Translation; why is there a British problem, w:
D. Hallford, E. Zaghini (red.), Outside in: Childrens Books in Translation, Eng-
land: Milet Publishing.
Waksmund R. 1996. Od literatury ucha do literatury oka i z powrotem, w: K. He-
skiejKwaniewicz i I. Socha (red.), Ksika dla dziecka wczoraj dzi jutro,
Katowice: Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu lskiego.
Weinreich T. 1976. International Book Production for Children Related to the Childrens
Local Experiences and Local Consciousness, w: G. Klingberg i in (red.), Childrens
Books in Translation: The Situation and the Problem, Stockholm: Almqvist and
Wiksell International.
Winters C.J, Schmidt G.D. 2003. Edging the Boundaries of Childrens Literature. Bo-
ston: Allyn and Bacon.
Yamazaki A. 2002. Why Change Names? On the Translation of Childrens Books,
Childrens Literature in Education 33/1, s. 5362.

Sowa kluczowe: literatura dziecica, adaptacja, reprodukcja, przerbka, egzotyzacja,

udomowienie

Nothing but the best is good enough for the young. Dilemmas
of the Translator of Childrens Literature
No doubt the world without Winnie the Pooh, Pippi Longstocking, Pinocchio or
Moomin Trolls would be less colourful. Characters from fairy tales imperceptibly
slip into young readers minds and tend to stay there forever. Children accept them
unconditionally and do not ask questions about their descent. Childrens response
to books is usually very spontaneous: a love at rst sight or an immediate dislike.
Therefore, it is very important that they receive the best not only beautiful and wise
books but also book that are skillfully translated. Discussing the role of the translator of
childrens literature, this article focuses on such issues as childtranslator relation and

Publikacja objta jest prawem autorskim. Wszelkie prawa zastrzeone. Kopiowanie i rozpowszechnianie zabronione.
Publikacja przeznaczona jedynie dla klientw indywidualnych. Zakaz rozpowszechniania i udostpniania serwisach bibliotecznych
 282 KAROLINA ALBISKA

translatorauthor dichotomy. It points to different attitudes toward the translators

creativity and visibility. It examines terminological ambiguities of such notions as
adaptation, reconstruction, rewriting and translation. Finally, it deals with
translation challenges that arise from didactic, entertaining and aesthetic functions of
childrens books.

Key words: childrens literature, adaptation, reproduction, retelling, foreignization,

domestication

Publikacja objta jest prawem autorskim. Wszelkie prawa zastrzeone. Kopiowanie i rozpowszechnianie zabronione.
Publikacja przeznaczona jedynie dla klientw indywidualnych. Zakaz rozpowszechniania i udostpniania serwisach bibliotecznych