Niepodległość I Pamięć, 2014

W poprzednich numerach midzy innymi:
2011 nr 3-4 (35-36)

Stanisaw Dziedzic, Eksterminacja i trudne trwanie. Koci katolicki w nadbatyckich
republikach sowieckich;
Tadeusz Skoczek, Kultura studencka 19751989. Prba opisu zjawiska;
Janusz Szczepaski, Polonia amerykaska w walce o niepodlego Polski;
Krzysztof Woniakowski, Pami Powstania Listopadowego wrd polskich wojennych
uchodcw na Wgrzech (19391945);
Franciszek Ziejka, Ostatni rycerz dawnej Polski. Z tajemnic biograi i legendy Kazimierza
Puaskiego.
2012 nr 1-4 (37-40)

Artur Bojarski, Powstanie Grekw w latach 18211829 w prasie Krlestwa Polskiego i Galicji;
Adam Dera, Micha Sokolnicki komiwojaer idei;
Dariusz Faszcza, Udzia wojska w yciu spoeczno-kulturalnym Tarnopola (19211939);
Mariusz Kulik, Polacy w jednostkach Rosyjskiej Gwardii w Warszawie na przeomie XIX
i XX wieku;
Przemysaw Mrwka, Komitet Obrony Kraju. Struktura i zadania w latach 19591973.
2013 nr 1-2 (41-42)

Pawe Bezak, Biuteria patriotyczna doby Powstania Styczniowego;
Janusz Gmitruk, Gdy Polska powstanie inaczej bdzie, Chopska legenda powsta
narodowych;
Rafa Skpski, Fotograe ze starego albumu bracia Skpscy w Powstaniu Styczniowym;
Jolanta Zaczny, ywe pomniki bohaterstwa, czyli o szacunku dla weteranw Powstania
Styczniowego w II RP;
ukasz ywek, Nowe nabytki Muzeum Niepodlegoci zwizane z Powstaniem
Styczniowym.
2013 nr 3-4 (43-44)

Krzysztof Bkaa, Przybyli na Woy nieproszeni (zarys stosunkw spoecznych i polity-
cznych panujcych na ziemiach dzisiejszej Ukrainy);
Jan Engelgard, Partyzantka sowiecka wobec zagady ludnoci polskiej na Woyniu w 1943 r;
Halina Murawska, Woy w zbiorach Muzeum Niepodlegoci. Zestawienie bibliograczne;
Mieczysaw Samborski, Woy 1943. Przyczynki do historii wykonawcw ludobjstwa
na Polakach;
Helena Wirkiewicz, Pamitki lwowskiej rodziny Drexlerw w zbiorach Muzeum Niepo-
dlegoci w Warszawie. Dar Jadwigi Kern-Baaty.
45 Czasopismo humanistyczne
46 Muzeum Niepodlegoci w Warszawie
Rocznik XXI 2014 nr 1-2 (45-46)
n
REKLAMA n
REKLAMA REKLAMA
n n
REKLAMA n
REKLAMA n
REKLAMA n
REKLAMA n
n
REKLAMA n
REKLAMA REKLAMA
n n
REKLAMA n
REKLAMA n
REKLAMA n
REKLAMA n
ZAPRASZAMY DO KORZYSTANIA
www.muzeum-niepodleglosci.pl
Z INTERNETOWEJ FORMY ZAKUPU
W MUZEUM NIEPODLEGOCI
TYLKO U NAS
MOG PASTWO KUPI
WIELE UNIKATOWYCH
WYDAWNICTW
ZAMWIENIE
PRZEZ STRON INTERNETOW
Seria wydawnicza, w ktrej przedstawiamy reprodukcje najciekawszych
MUZEUM NIEPODLEGOCI obiektw przechowywanych w polskich bibliotekach i muzeach, a tak e
TO PROSTY I BEZPIECZNY w prywatnych kolekcjach. Oprawa twarda, ekologiczna skra br z thermo,
SPOSB ZAKUPU toczenie zotem, brzegi kart zocone. W serii m.in. Stanisaw Wyspia ski, Dziea
Malarskie, Album Jana Matejki, Fryderyk Chopin, Skarby Biblioteki Jagiello skiej,
I NAJNISZA CENA Cud nad Wis oraz Wojciech Kossak.
W kilku tomach przedstawiamy gra czny obraz walki Polakw o niepodlego .

Oprawa twarda, ekologiczna skra br z thermo, toczenie zotem, brzegi kart
zocone. W serii m.in. Powstanie listopadowe oraz Powstanie styczniowe.
Jest to najnowsza seria wydawnicza, w ktrej prezentujemy najwybitniejszych

Polakw, ich ycie, najwa niejsze osi gni cia. Oprawa twarda, ekologiczna skra
br z thermo, toczenie zotem, brzegi kart zocone. W serii m.in. Mikoaj
Kopernik oraz Jan Pawe II.
ZAPRASZAMY
n
REKLAMA n
REKLAMA REKLAMA
n n
REKLAMA n
REKLAMA n
REKLAMA n
REKLAMA n n
REKLAMA n
REKLAMA REKLAMA
n n
REKLAMA n
REKLAMA n
REKLAMA n
REKLAMA n
Czasopismo humanistyczne
Muzeum Niepodlegoci w Warszawie
Rocznik XXI 2014 nr 1-2 (45-46)
Niepodlego i Pami
Czasopismo humanistyczne
2014 copyright by Muzeum Niepodlegoci w Warszawie
RADA PROGRAMOWA:
Dr Adam Buawa (Uniwersytet Kardynaa Stefana Wyszyskiego),
dr Rafa Dmowski (Uniwersytet Przyrodniczo-Humanistyczny w Siedlcach),
dr Radosaw Domke (Uniwersytet Zielonogrski), dr Tadeusz Doroszuk
(TVP Historia), dr Janusz Gmitruk (Muzeum Historii Polskiego Ruchu
Ludowego), dr Tomasz Kordala (Muzeum Mazowieckie w Pocku),
dr Ryszard Miazek (Centralna Biblioteka Rolnicza), dr hab. Janusz Mierzwa
(Muzeum AK w Krakowie), dr Grzegorz Nie (Uniwersytet Pedagogiczny
w Krakowie), dr Tadeusz Skoczek (Muzeum Niepodlegoci), dr Tadeusz
Samborski (Rada Krajowa Ruchu Stowarzysze Regionalnych RP)
RECENZENCI NAUKOWI prof. dr hab. Adam Dobroski,

prof. dr hab. Piotr Matusak,
prof. dr hab. J. Stefan Pastuszka,
prof. dr hab. Zbigniew Wawer
Na okadce ilustracje ze zbiorw Muzeum Niepodlegoci w Warsza-

wie: Walery Eliasz Radzikowski, Przy grobie powstaca, nr kat. MN
Gr. 2039; Krzy z acuszkiem, czarna masa, ok. 1863, nr kat. 4683
ISSN 1427-1443
Muzeum Niepodlegoci, al. Solidarnoci 62, 00-240 Warszawa
Tel. 22 826 90 91 (centrala), mail: nip@muzeumniepodleglosci.art.pl
Spis treci
Sowo wstpne ........................................................................................... 5
ARTYKUY
Ewa Tierling-led, 150. rocznica Powstania Styczniowego w polskich
tygodnikach opinii (stycze 2013) .............................................................. 9
Tadeusz Budrewicz, Krwi rdzawiona wierszowana kronika roku
1863 (Jakuba Zakrzewskiego) .................................................................. 33
Anna Maria Bauer, Moda na czarn biuteri ....................................... 53
Anna Milewska-Mynik, Syberyjskie obrazy Aleksandra Sochaczewskiego
prawdy i fikcje ................................................................................................. 73
Jolanta Zaczny, Pamitniki uczestnikw i wiadkw wydarze 1863
roku wiadectwem zaangaowania i pamici ........................................... 95
Aleksandra Budrewicz, Obrazki z Polski na amach All the Year
Round Charlesa Dickensa .................................................................... 117
Mirosawa Radowska-Lisak, Niedobre wspomnienia wielce
draliwych okolicznoci. Echa Powstania Styczniowego w prozie Adolfa
Dygasiskiego .................................................................................................. 139
Beata K. Obsulewicz, O Trzech szkicach powieciowych z roku 1863
Michaa Bauckiego ..................................................................................... 159
Magdalena Sadlik, Historia i pami. Marii Rodziewiczwny karty
krwawych dziejw 1863 roku .................................................................. 177
Marcin Dzikowski, Trzy zbuntowane Warszawy. Sowacki Grottger
Brzozowski .............................................................................................. 191
Jadwiga Zacharska, Powstacze epizody w prozie Tadeusza
Miciskiego ............................................................................................. 205
Henryk M. Jagodziski, Stefan Radziszewski, Dramat dyktatora
w Dyktatorze Jerzego uawskiego ..................................................... 217
Hanna Ratuszna, Polska z wojny wyj tylko moe Kunia
Piotra Choynowskiego jako nowoczesna powie historyczna .......... 249
Maria Jolanta Olszewska, Omyka, czyli Bolesawa Prusa
rozrachunki z rokiem 1863 ...................................................................... 263
Grzegorz Gb, Powstanie Styczniowe w tekstach Jarosawa
Iwaszkiewicza .......................................................................................... 293
Wiesawa Tomaszewska, Wielogosowa narracja o krwawej tragedii
1863 roku ............................................................................................. 317
Agnieszka Humeniuk, Nard a historia. Postawy Polakw wobec
Powstania Styczniowego na przykadzie Sprawiedliwych Tadeusza
opalewskiego. Prba opisu mechanizmw rzdzcych histori .......... 335
Inesa Szulska, Echa powstaczego cyklu Artura Grottgera Lithuania
w literaturze polskiej i litewskiej drugiej poowy XIX wieku (na
wybranych przykadach) ......................................................................... 357
Jacek Szulski, Powstanie 1863 roku w powiecie wiciaskim na
Wileszczynie historia i pami .......................................................... 379
Monika Gabry-Sawiska, Powstanie Styczniowe na amach
Tygodnika Ilustrowanego 19131923................................................. 399
Wiesaw Ratajczak, Powstanie Styczniowe w oczach Poznaczykw ........ 423
Tomasz Sobieraj Krajobraz po klsce z komediowym happy endem
w tle. Emigrant w Galicji Jzefa Narzymskiego i Wadysawa
Sabowskiego ....................................................................................... 443
NASI AUTORZY .......................................................................................... 465
Adam C. Dobroski, Podzwonne dla Powstania i powstacw ................ 471
Tak byo, tak jest. Fotokronika rewitalizacji Cytadeli ..................... 472-475
Sowo wstpne
150 lat temu, 5 sierpnia 1864 roku, na stokach Cytadeli Warszaw-

skiej stracony zosta ostatni dyktator Powstania Styczniowego, Ro-
muald Traugutt. Data ta symbolicznie koczy ten zryw niepodlego-
ciowy. Symbolicznie, bo przecie dalej trway walki partyzanckie,
do jesieni 1864 roku walczyy oddziay ks. Stanisawa Brzski.
Kolejny numer czasopisma humanistycznego Niepodlego i Pa-
mi, wydawany w II poowie roku 2014, wpisuje si w kalendarz
obchodw rocznicy Powstania, ktre trway od stycznia 2013 roku
do sierpnia roku biecego. We wszystkich niemal miejscowociach,
gdzie przed laty walczyli powstacy, organizowane byy okoliczno-
ciowe spotkania, prelekcje, konferencje, wystawy. W obchody zaan-
gaoway si rne rodowiska i instytucje. O rozmachu tych dziaa
najlepiej wiadczy ilo imprez zgoszonych na konkurs organizowany
przez Prezydenta RP. Wrd nagrodzonych i wyrnionych inicjatyw
znalazy si te dziaania organizowane przez Muzeum Niepodlego-
ci (wystawa Gorzka chwaa. Cieniom Stycznia 1863 zorganizowana
wsplnie z Muzeum Mazowieckim w Pocku, album Powstanie Stycz-
niowe, okolicznociowy numer Niepodlegoci i Pamici, liczne im-
prezy towarzyszce, lekcje muzealne i konkursy popularyzujce wie-
dz o Powstaniu).
Take ten numer dotyczy wydarze sprzed 150 lat, jest on bowiem
pokosiem konferencji, ktra odbya si w Muzeum Niepodlegoci
w dniach 1617 padziernika 2013 roku, a dotyczya obrazu Powsta-
nia Styczniowego utrwalonego w literaturze i sztuce. Konferencja bya
wsplnym przedsiwziciem Muzeum i Stowarzyszenia im. Stefana
eromskiego. Uczestniczyli w niej znawcy przedmiotu z muzew
i orodkw naukowych z caego kraju. Tematyka zaprezentowanych
wystpie bya rnorodna, tak jak rnorodne odbicie znalaz ten
ostatni w XIX wieku zryw niepodlegociowy w szeroko rozumia-
nej sztuce, tak jak rnorodne s zainteresowania i obszary badawcze
uczestnikw konferencji.
Z uwagi na poruszane zagadnienia oraz wieloaspektowe ukazanie
tematyki powstaczej materiay z konferencji s niezwykle cenne
i dlatego zoyy si na zawarto tego wanie numeru Niepodlego-
ci i Pamici koczcego obchody rocznicowe.
5
Z perspektywy 150 lat niewtpliwie ciekaw kwesti jest obecno
tematyki powstaczej w prasie. Ewa Tierling-led z Uniwersytetu
Szczeciskiego skoncentrowaa si na dyskusji na temat sensu Powsta-
nia na amach wspczesnych polskich tygodnikw. Z kolei Monika
Gabry-Sawiska (Uniwersytet Marii Curie-Skodowskiej w Lubli-
nie) przedmiotem analizy uczynia teksty o tematyce powstaczej za-
mieszczane w Tygodniku Ilustrowanym w latach 19131923. Pismo
majce na celu stanie na stray polskiej tradycji, budowao legend
o Powstaniu Styczniowym, chciao oddziaywa na emocj, pozosta-
wiajc badaczom aspekty historyczne.
W XIX wieku istotn rol odgrywaa biuteria patriotyczna. O tej
swoistej modzie, ktra w istotny sposb wpyna na ksztatowanie
patriotyzmu w tamtych czasach mwia podczas konferencji Anna
Maria Bauer.
Nie zabrako wrd prelegentw przedstawicieli Muzeum Niepod-
legoci. Anna Milewska-Mynik przybliya uczestnikom konferencji
prawdy i fikcje na temat zesacw postyczniowych utrwalone na pt-
nach Aleksandra Sochaczewskiego. Jolanta Zaczny signa po zapi-
ski uczestnikw i wiadkw wydarze 1863 roku, ktre mimo bardzo
rnej wartoci literackiej oddaj wiernie przeycia, realizuj te po-
stawiony sobie przez autorw cel przekazanie kolejnym pokoleniom
wiedzy o bohaterstwie uczestnikw Powstania.
Wielu badaczy literatury przyjrzao si bliej wykorzystaniu mo-
tyww powstaczych przez ludzi pira. Nad autorstwem tomu wier-
szy wydanych anonimowo w Lipsku, w roku 1866 pod tytuem Polska
w roku 1863, zastanawia si Tadeusz Budrewicz z Uniwersytetu Peda-
gogicznego w Krakowie, sugerujc, e teksty te przypisane Jakubo-
wi Zakrzewskiemu powinny by odczytywana jako mit powstaczy.
Reprezentujca Uniwersytet im. Mikoaja Kopernika w Toruniu Miro-
sawa Radowska-Lisak zaja si poszukiwaniem tematyki powstaczej
w prozie Adolfa Dygasiskiego. Z kolei utworami autorstwa Michaa Ba-
uckiego zaja si Beata Obsulewicz (Katolicki Uniwersytet Lubelski).
Kobiece spojrzenie na sztuk dotyczc Powstania zaprezentowaa
Magdalena Sadlik (Podhalaska Pastwowa Szkoa Zawodowa Nowy
Targ), omawiajc utwory Marii Rodziewiczwny, ktra kierowaa si
przesaniem trwa i pracowa, a w swojej twrczoci sigaa do ro-
mantycznych stereotypw zakorzenionych ju w naszej wiadomoci.
6
Warszawa II poowy XIX wieku dumnie podnoszca gow bya
miejscem wanych, historycznych wydarze, ktre inspiroway arty-
stw. Wizje stolicy opisane przez Sowackiego i Brzozowskiego, a na-
rysowane przez Grottgera omawia Marcin Dzikowski z Uniwersytetu
Warszawskiego.
Do prozy Tadeusza Miciskiego signa Jadwiga Zacharska, zda-
niem ktrej przedmiotem zainteresowania pisarza nie byy zagadnie-
nia polityczne czy historyczne. W obrazach powstaczych szuka me-
taforycznych znacze i odwoa.
Rwnie gboki sens motywu Powstania analizowali ks. Stefan Ra-
dziszewski i ks. Henryk Jagodziski, ktrym za materia wyjciowy
posuy utwr Jerzego uawskiego Dyktator. Tytuowy bohater
gen. Langiewicz niesie w sobie stygmat klski, nie potrafi bowiem
wypeni wielkiego dziea, ktre zostao mu powierzone, a wzniose
pojcia (patriotyzm, powicenie, bohaterstwo) przegrywaj z ciem-
nymi stronami ludzkiej psychiki (zawi, intrygi, egoizm).
Powstanie Styczniowe ogldane z perspektywy wydarze okresu
I wojny wiatowej dao te impuls do konstruowania innej wersji po-
wieci historycznej, jak zdaniem Hanny Ratusznej z Uniwersytetu
Mikoaja Kopernika w Toruniu jest Kunia Piotra Choynowskiego.
Tytu ma znaczenie symboliczne, w sensie modopolskim odwouje si
do pojcia wolnoci, heroizmu, odrodzenia.
Temat Powstania nie by obcy take Bolesawowi Prusowi. Wydany
w 1884 roku utwr Omyka poddaa analizie Maria Jolanta Olszew-
ska (Uniwersytet Warszawski), wskazujc, jak wielk rol odgrywa
historia w yciu ludzi. Bohaterowie zdobywaj sw tosamo przez
wiadomo i sposb uczestniczenia w wanych wydarzeniach dziejo-
wych, w zachodzcym procesie historycznym.
Determinizm przeszoci charakteryzuje te twrczo Jarosawa
Iwaszkiewicza. Ksidz Grzegorz Gb z Katolickiego Uniwersytetu
Lubelskiego dochodzi do wniosku, e dla pisarza historia jest pod-
staw do rozwaa nad kondycj czowieka, za sam czowiek jak
wynika z analizowanych tekstw podlega wpywom procesu dziejo-
wego, ktry go niszczy.
O dyskursie wok Powstania z perspektywy 100 lat, w tekstach Paw-
a Jasienicy, Stanisawa Stommy i Jan Jzefa Szczepaskiego pisze Wie-
sawa Tomaszewska (Uniwersytet Kardynaa Stefana Wyszyskiego
7
w Warszawie). Cho s rn interpretacj historii, wszystkie traktuj
Powstanie jako krwawa tragedi.
Jeszcze inny aspekt Powstania wydobywa Agnieszka Humeniuk
(Uniwersytet Warszawski), ktra podja prb opisania mechani-
zmw rzdzcych histori ukazanych w Sprawiedliwych Tadeusza
opalewskiego. Wedug pisarza, w yciu ludzi uwikanych w histo-
ri cieraj si przeciwstawne wartoci, ale te przenikaj wydarzenia
wane w skali kraju i spoeczestwa oraz jednostki.
Powstanie stao si te inspiracj do napisania tendencyjnej kome-
dii politycznej, o zaprezentowanie tak odmiennego sposobu patrzenia
na wydarzenia styczniowe pokusi si Tomasz Sobieraj z Uniwersytetu
Adam Mickiewicza w Poznaniu.
Wiele wydarze w ramach Powstanie Styczniowego rozegrao si
na terenie Litwy i odbio szerokim echem na ziemiach wschodnich.
Nie mogo tego aspektu zabrakn podczas konferencji. Cenne s
wic rozwaania Jacka Szulskiego dotyczce pamici o wydarzeniach
roku 1863 w powiecie wiciaskim oraz Inesy Szulskiej (Uniwersy-
tet Warszawski) na temat oddziaywania Grottgerowskiej Lithuanii
na literatur polsk i litewsk.
Na Powstanie mona te patrze z bardziej odlegej perspektywy.
Wiesaw Ratajczak (Uniwersytet Adam Mickiewicza w Poznaniu) po-
kusi si o zaprezentowanie oceny tego zrywu dokonanej przez pamit-
nikarzy z Wielkopolski, a Aleksandra Budrewicz (pracownik Uniwer-
sytetu Pedagogicznego w Krakowie) podzielia si wynikami swoich
bada na temat sposobu pisania o wydarzeniach roku 1863 w Polsce
na amach brytyjskiego tygodnika All the Year Round, redagowane-
go przez Charlesa Dickensa.
Zamieszczone w niniejszym numerze materiay z konferencji nie-
wtpliwie przynosz nowe spojrzenie na rnorodne sposoby ukaza-
nia Powstania w sztuce. Potwierdzaj, e temat wci inspiruje twr-
cw, a jego ujcie intryguje badaczy. Warto, aby wygoszone referaty
dotary do szerszego grona odbiorcw.
Oddajc w rce czytelnikw kolejny numer Niepodlegoci i Pa-
mici, chcemy wnie po raz kolejny swj wkad w upamitnienie
wydarze roku 1863.
Redaktor prowadzcy Jolanta Zaczny
8
ARTYKUY
NIEPODLEGO I PAMI
2014, nr 1-2 (45-46)
Ewa Tierling-led
Uniwersytet Szczeciski
150. rocznica Powstania Styczniowego

w polskich tygodnikach opinii (stycze 2013)
Sowa kluczowe
Powstanie Styczniowe, tygodniki opinii
Streszczenie
Autorka artykuu koncentruje si na kwestii, czy i w jaki sposb spr wadzy i elit
o sens uczczenia 150. rocznicy Powstania Styczniowego przenis si na amy
polskich tygodnikw opinii. Naukowe eksploracje ogranicza do najwaniejszych
tytuw tego sektora prasowego. Okres ukazywania si omawianych publikacji
to przede wszystkim stycze 2013 roku. W wyjtkowych przypadkach badaczka
poszerza kwerend, aby przekona si, czy pisma ograniczyy si tylko do oko-
licznociowych, rocznicowych publikacji, czy kontynuoway dociekania na temat
styczniowej insurekcji.
9
Ewa Tierling-led
Na pocztku naleaoby przypomnie kilka faktw. W maju 2012 roku

litewski Sejm ogosi rok 2013 Rokiem Powstania Styczniowego. W sierp-
niu 2012 roku, po burzliwych dyskusjach, podobn decyzj podj Senat
RP. W tym samym miesicu prezydent Bronisaw Komorowski, w ko-
lejn rocznic stracenia Romualda Traugutta i czonkw powstaczego
rzdu, upomnia si o pami Stycznia 1863. Zaapelowa, by w 150. rocz-
nic wybuchu styczniowej insurekcji, na wszystkich uporzdkowanych
grobach bohaterw tamtego zrywu zapony znicze. Sejm Polski nie
zdecydowa si na podjcie uchway analogicznej do uchwalonej przez
Senat i nie ogosi roku 2013 Rokiem Powstania Styczniowego, a taka
decyzja obu izb parlamentu podniosaby rang obchodw rocznicy i za-
pewne zwikszyaby przeznaczone na to nakady finansowe. Wydarzenie
sprzed 150 laty okazao si znaczce dla naszej wspczesnoci, wakie
dla ksztatowania nie tylko polskiego dyskursu tosamociowego. Daw-
ne pytanie bi si czy nie bi, ktre dla wielu oznaczao po prostu pol-
skie by albo nie by, w sporze wadzy i opiniotwrczych elit wpisao
si w XXI-wieczny dyskurs o polskim jak by lub co to znaczy by.
W niniejszym artykule koncentruj si na kwestii, czy i w jaki sposb
spr wadzy i elit o sens uczczenia 150. rocznicy Powstania Stycznio-
wego przenis si na amy polskich tygodnikw opinii. Badawcze eks-
ploracje ograniczam do najwaniejszych tytuw tego sektora prasowe-
go. Okres ukazywania si omawianych publikacji to przede wszystkim
stycze 2013 roku, a wic miesic, w ktrym przypada 150. rocznica
wybuchu Powstania1. Bywao, i rocznicowy temat by podejmowany
w tygodnikach opinii rwnie w pniejszych miesicach. Wyjtkowo
zatem poszerzam zakres bada, aby przekona si, czy dane pismo po-
wracao do sprawy styczniowej irredenty, czy jedynie ograniczyo si
do okolicznociowych, rocznicowych wystpie. Zdaj sobie spraw, i
poszerzenie granic czasowych kwerendy nie idzie w parze z jej kom-
pletnoci. Waniejsze jest jednak dla mnie okrelenie pewnych ten-
dencji w dyskusji na temat Powstania Styczniowego na amach prasy
opiniotwrczej, ni szczegowe sporzdzenie bibliografii zawartoci
czasopism. Ramy artykuu uniemoliwiaj take szczegowe omwie-
nie niektrych bardzo interesujcych publikacji.
1
Interesoway mnie zarwno wydania papierowe, jak i strony internetowe tygodni-
kw opinii.
10
150. rocznica Powstania Styczniowego w polskich tygodnikach opinii (stycze 2013)
1. Przegld prasy
Jan Widacki w Przegldzie postawi zarzut, i okrgej rocz-

nicy styczniowego zrywu nie wykorzystano do gbszej refleksji
nad sensem Powstania Styczniowego. Zabrako jej zdaniem profeso-
ra w trakcie oficjalnych uroczystoci przy pomnikach powstaczych,
nie byo te w wystpieniach politykw i w mediach. Majc podobne
poczucie medialnego niedosytu w tej kwestii, zasadniczo nie staram
si polemizowa z tez autora, i poza nielicznymi wyjtkami zabra-
ko tej refleksji w prasie. Raczej modyfikuj to stwierdzenie wyraajc
przekonanie, e szczeglnie w niektrych tygodnikach opinii, sporo
byo roztrzsania problemu: Czy jest powd do chway, gdy si idzie
w bj bez broni2. Popularyzacji wiedzy o Powstaniu towarzyszyy
nierzadko gorce polemiki, zaangaowanie ideowe publicystw i za-
proszonych na amy tygodnikw ekspertw, nie za uprawianie ckliwej
patriotycznej propagandy. Trudno jest jednoczenie oceni, czy na tle
caej polskiej prasy opublikowane w tygodnikach opinii wystpienia
to ilociowo duo czy mao wypowiedzi na temat styczniowej insu-
rekcji. Mnie interesuje ksztat i zawarto treciowa tych publikacji.
W numerze pierwszym Polityki, wrd patronw 2013 roku jako
pierwszy zosta wymieniony Romuald Traugutt, ktrego sylwetk na-
krelia, w wietnym tekcie, Manula Kalicka3. Jej artyku peni jedno-
czenie rol zwiastuna wydanego przez Polityk dodatku specjalnego
Pomocnik Historyczny. Powstanie styczniowe. Klska i chwaa (publi-
kacji liczcej 140 stron!)4. Podobn strategi kompleksowego podejcia
do rocznicowego zagadnienia przyjy inne tygodniki opinii. Redakcja
Uwaam Rze Powstanie Styczniowe uczynia tematem okadki stycz-
niowego miesicznika Uwaam Rze Historia5. Tematem drugiego
2
J. Widacki, Powstanie styczniowe, Przegld 2013, nr 5, http://www.przeglad-tygo-
dnik.pl/pl/artykul/jan-widacki-powstanie-styczniowe [dostp 11.09.2013 r.].
3
M. Kalicka, Dyktator przegranej insurekcji, Polityka 2013, nr 1, s. 2224.
4
Polityka. Wydanie specjalne, Pomocnik Historyczny. Powstanie styczniowe.
Klska i chwaa 2013, nr 1.
5
Uwaam Rze Historia 2013, nr 1. Zob. take na temat obchodw 150. roczni-
cy Powstania Styczniowego: L. Pietrzak, Historia ocenzurowana, Uwaam Rze
2013, 2127 stycznia, s. 5659.
11
Ewa Tierling-led
numeru W Sieci rwnie stao si Powstanie Styczniowe. W pimie

tym, zamieszczonej na okadce reprodukcji Bitwy Artura Grottgera,
towarzyszyo zdanie budzce konotacje ze znanym filmem Powstacy
styczniowi to prawdziwi Niezniszczalni. Cykl artykuw opublikowa-
nych w numerze ilustrowa t tez6. Tygodnik Powszechny oraz Ga-
zeta Polska (tygodnik) wyday specjalne dodatki stanowice osobno
numerowan wkadk do jednego ze styczniowych numerw obu pism7.
W Niedzieli, przez kolejne styczniowe tygodnie ukazyway si artyku-
y i felietony powicone Powstaniu8. Do tematu powraca kilkakrotnie
Newsweek. Pojedyncze teksty znale mona byo take w Gociu
Niedzielnym i we Wprost9.
Pierwszym wnioskiem, jaki si w tym momencie si nasuwa, jest
to, i wszystkie wymienione pisma, niezalenie od opcji ideowo-
-politycznej, widziay potrzeb rozpowszechniania wiedzy o Po-
wstaniu Styczniowym i dostrzegay jego wag w polskiej historii
widzianej w perspektywie dugiego trwania. Jednak ju ocena sen-
su Powstania bya ideologicznie umotywowana i wizaa si z okre-
lonym wyborem polskiej tradycji i historycznej szkoy diagnozu-
jcej nurt irredentystyczny naszej historii, w tym z wyborem au-
torytetw wypowiadajcych si w przeszoci na temat Powstania.
Najobszerniejsze i najbardziej rzetelnie przygotowane kompendium
wiedzy o Styczniu 1863 roku wydrukowaa lewicowa Polityka,
cho wicej publikacji na ten temat ukazao si w prasie katolickiej,
konserwatywnej i konserwatywno-liberalnej. Jak zaznaczyam,
waniejsza od ilociowej jest dla mnie jakociowa analiza namysu
nad miejscem styczniowego zrywu w polskiej samowiadomoci.
Wyranie wida bowiem, i rzeczowe dociekania nad sensem Po-
wstania Styczniowego i jego rol w polskiej historii gruj na amach
6
W Sieci 2013, nr 2.
7
Tygodnik Powszechny 2013, nr 3, dodatek specjalny Powstanie styczniowe.
150 lat; Gazeta Polska (tygodnik) 2013, nr 3, dodatek specjalny.
8
W. Dudziski, Zaczo si od branki, Niedziela, Edycja warszawska 2013,
nr 1, s. 67; J. M. Jackowski, Rok Powstania Styczniowego, Niedziela 2013, nr
2, s. 33; B. Czekaj, Pierwsza ofiara Murawiewa, Niedziela 2013, nr 3, s. 2021;
E. Morawiec, Powstanie styczniowe i my, Niedziela 2013, nr 5, s. 36.
9
Zob. bibliografia na kocu artykuu.
12
polskich tygodnikw opinii nad doran ocen politycznego sporu

o ksztat obchodw jego 150. rocznicy10.
2. Wydoby Powstanie z polskiej niepamici
W numerze z 21 stycznia 2013 roku Newsweek przytacza wyni-

ki sondau przeprowadzonego przez TNS Polska: 63 proc. na pytanie:
kiedy byo powstanie [styczniowe E.T-. ] odpowiada, e nie wie, []
31 proc. respondentw nie wie, jak zakoczyo si powstanie stycznio-
we, 53 proc. odpowiedziao, e klsk, a 11 proc., e zwycistwem11.
T statystyk potwierdzaj spostrzeenia profesora Jana Widackiego,
ktry, w przywoywanej ju wypowiedzi, relacjonowa swoje rozmowy
ze studentami prawa: Nazwisko Traugutta kojarzyli w zasadzie wszy-
scy, Langiewicza tylko jeden rozmwca. Wikszo wiedziaa, e Wie-
lopolski zarzdzi brank, ale kto to by Wielopolski, nie wiedzia nikt,
a co to ta branka domylali si tylko niektrzy12. W felietonie opubli-
kowanym we Wprost Marcin Krl doszed do podobnych konstatacji.
Umieszczenie ich na pocztku tekstu w formie pytania pozwolio au-
torowi na snucie rozwaa o zmianach w systemie wartoci, w oparciu
o ktre budowane jest polskie poczucie wsplnoty. Wypowied to zna-
mienna i stanowi moe motto rozwaa jednego z nurtw prasowych na
temat Powstania Styczniowego, dlatego przytocz jej duszy fragment:
Czy warto zastanawia si, dlaczego moje dzieci, moi studenci i doktoranci
przecie humanici niemal nic lub wprost nic nie wiedz na temat powstania
styczniowego? [].
Historia odchodzi, przeszo odchodzi take w kulturze, ju prawie nikt nie
czyta prozy eromskiego, Orzeszkowej, Prusa czy Sienkiewicza. Tacy poeci jak
10
Ostr ocen rzdzcej ekipy zawiera tekst L. Pietrzaka, Historia ocenzurowana...
Wypowiedzi towarzyszy encyklopedyczna notka zawierajca najwaniejsze hi-
storyczne dane dotyczce Powstania Styczniowego, co potwierdza ma suszno
tezy o randze tego wydarzenia w polskiej historii, wydarzenia, ktrego 150. roczni-
cy zdaniem autora wadza nie chce naleycie uczci z lku przed reakcj Rosji.
11
Newsweek 21 stycznia 2013, http://polska.newsweek.pl/sondaz-63-proc-
polakow-nie-wie-w-ktorym-roku-wybuchlo-powstanie-styczniowe,100648,1,1.
html [dostp 11.09.2013].
12
J. Widacki, Powstanie styczniowe...
13
Ewa Tierling-led
Asnyk, Pol czy Tetmajer, ju nie istniej, moe jeszcze Mickiewicz czy Sowacki
w wycinkach pobd z nami, ale te nie za dugo. []
W Polsce [] wsplnota interesu zastpuje wsplnot pamici. Gdyby j tylko
uzupeniaa, nie byoby nic zego, ale wsplnota interesu wypycha wsplnot pa-
mici, bo wolimy naszego oportunizmu i gupstw nie pamita, chyba e si przy-
dadz w i tak niezrozumiaej dla wikszoci spoeczestwa walce politycznej.
Tak bardzo bym si nie przejmowa, gdybym wierzy, e wsplnota interesu jest
13
naprawd moliwa i dugotrwaa. A nie wierz .
Konieczno wydobycia Powstania Styczniowego z polskiej niepa-

mici dostrzegali wszyscy. Bywao, i werbalizowaa si ona w po-
staci odredakcyjnej deklaracji: My o bohaterskich czynach naszych
pradziadw pamitamy i pamita bdziemy. W roku okrgego ju-
bileuszu Powstania Styczniowego bdziemy rwnie o nich czsto
przypomina14. Pomocnik Historyczny Polityki czy owe wkadki
tematyczne do tygodnikw opinii, dostarczay wszechstronnej wiedzy
faktograficznej dotyczcej zarwno przyczyn rozpoczcia i przebiegu
Powstania, jak i losw popowstaniowych jego uczestnikw, a take
zaznajamiay odbiorcw z ksztatowaniem polskiej myli niepodle-
gociowej. Cykl czterech artykuw we wkadce do Tygodnika Po-
wszechnego rozpoczyna Tragizm zych alternatyw interesujcy
tekst Marka Zajca, ktry przywoywa rozbiene opinie Stanisawa
Stommy i Pawa Jasienicy dotyczce sensu Powstania Styczniowego.
O wasnych wnioskach autora, wysnutych na kanwie przepisywania
mistrzw bdzie jeszcze mowa. Akcja niewiast naszych Patrycji Bu-
kalskiej o kobietach w Powstaniu Styczniowym, rozmowa z prof.
Krzysztofem Dunin-Wsowiczem o weteranach Powstania Styczniowe-
go Patroni Drugiej RP i w kocu Cierpienie i fascynacja Magorza-
ty Nocu z Irkucka o popowstaniowych zesacach, stanowiy kolej-
ne, znaczce elementy rekonstrukcji pamici tamtego zrywu15. Rzecz
znamienna, i pozostae pisma w podobny sposb problematyzoway
13
M. Krl, Poegnanie z histori, Wprost 2013, nr 2.
14
Duchowe zwycistwo trjherbowej pieczci, Gazeta Polska 2013, nr 3, dodatek
specjalny, s. 1.
15
Tygodnik Powszechny 2013, nr 3, dodatek specjalny Powstanie styczniowe.
150 lat.
14
opowie o roku 1863. Powstanie, Pokosie, Postawy Polakw (z po-

wstaniem w tle) to tytuy poszczeglnych rozdziaw Pomocnika Hi-
storycznego Polityki, a w nich, midzy innymi, teksty na te same,
co w Tygodniku Powszechnym tematy. Przyjrzyjmy si kilku przy-
kadom (take z innych pism). Parokrotnie pisano o udziale kobiet
w Powstaniu: Agnieszka Rybak, Mio ojczyzny, mio do mczy-
zny (Uwaam Rze Historia 2013, nr 1), fragment artykuu Marka
Gazowskiego Twarze polskiego stycznia 1863 r. pt. Dziewczyna
(Do Rzeczy 2013, nr 2). Zwrcono uwag na los zesacw syberyj-
skich, przypomniano nadbajkalskie powstanie, by wymieni tu Anny
Brus Na zesaniu i emigracji. Kara Sybiru oraz tej autorki obszerny
i wany artyku Losy sybirakw. Katorga w yciorysie. Oba teksty
znajdujce si w Pomocniku Historycznym Polityki16 uzupeniay
i poszerzay informacje zawarte w wymienionym wyej artykule Ma-
gorzaty Nocu zamieszczonym na amach Tygodnika Powszechne-
go. Oczywicie ten sam temat nie oznacza jednakowego rozoenia
akcentw, powtarzania tych samych informacji czy ocen. Trudno jest
w krtkim artykule dokona zestawienia wszystkich podejmowanych
wtkw. Zwrc uwag na najwaniejsze.
Publicyci reaktywowali pami bohaterw powstaniowej doby.
Grzegorz Makus w Sodko jest umrze za ojczyzn (Gazeta Polska
2013, nr 7) pisa o Ludwiku Narbucie, za arcybiskupowi Zygmuntowi
Szczsnemu Feliskiemu swj tekst powici publicysta Gocia Nie-
dzielnego Edward Kabiesz17. W refleksji nad Powstaniem nie chodzio
bynajmniej jedynie o konstruowanie panteonu bohaterw narodowych
ani o tworzenie martyrologicznej hagiografii. Czasami odtwarzaniu
powstaczego yciorysu przywiecaa ch pokazania zwyczajnych
ludzi, ktrzy nie urodzili si bohaterami, ale si nimi stawali. Manula
Kalicka piszc o dyktatorze przegranej insurekcji nie bez powodu po-
woywaa si na Pawa Jasienic, uwaajcego, e: Romuald Traugutt
16
A. Brus Na zesaniu i emigracji. Kara Sybiru, Polityka. Wydanie specjalne:
Pomocnik Historyczny: Powstanie styczniowe. Klska i chwaa 2013, nr 1,
s. 6366; eadem, Losy sybirakw. Katorga w yciorysie, Polityka. Wydanie spe-
cjalne, Pomocnik Historyczny. Powstanie styczniowe. Klska i chwaa 2013,
nr 1, s. 103111.
17
E. Kabiesz, Swoi go nie przyjli, Go Niedzielny 2013, nr 3 s. 3639.
15
Ewa Tierling-led
spdzi trzydzieci kilka lat przecitnego, niczym niewyrniajce-

go si bytowania, ktre zwieczy kilkunastoma miesicami boha-
terskiej epopei, zakoczonej heroiczn mierci18. Autorka cytowaa
list Traugutta do ksicia Adama Czartoryskiego, w ktrym w po-
wstaniec spoza ukadu przenikliwie i bez ogrdek charakteryzowa
wczesnych: Ludwik Mierosawski, szarlatan polityczny i wojskowy,
prny, tchrz, gotw na wszystko, ale wystawiajc drugich, a chro-
nic siebie. Ignacy Chmieleski, tchrz i otr ostatniego rzdu [...]19.
Zdumiewa przenikliwo Traugutta i trwao historyczna jego opinii.
Autorzy publikacji pragnli przypomnie rwnie postaci kontro-
wersyjne i antybohaterw. Widoczne jest to w przywoanych wyej
Twarzach polskiego stycznia 1863 r. Marka Gazowskiego, ktry na-
kreli sylwetki z obu stron powstaczej barykady nie tylko Romual-
da Traugutta, Henryki Pustowjtwny czy Jzefa Hauke-Bosaka, ale
i Fiodora Berga czy Michaia Murawiewa Wieszatiela20.
Z kolei Piotr Zychowicz, na amach Uwaam Rze Historia powr-
ci do kontrowersyjnej postaci Aleksandra Wielopolskiego. Artyku
Zychowicza zilustrowany zosta zdjciem margrabiego oraz reproduk-
cj jego alegorycznego portretu, czyli Hamleta polskiego Jacka Mal-
czewskiego. Celem autora artykuu Samotno Wielopolskiego byo
ukazanie wielkoci i tragizmu tej postaci.
Margrabia Wielopolski reprezentowa typ polityka, ktrego Polska olbrzymi de-

ficyt odczuwaa i odczuwa do dzisiaj. By mem stanu. Uprawia polityk realn.
I wanie tu naley szuka przyczyn nienawici ze strony wasnego narodu, ktry
jak to wielokrotnie w historii bywao y zudzeniami, a nad logiczne rozumo-
21
wanie i przykr prawd przedkada frazes oraz pikne zudzenia .
Autorytetem, na ktry powoywa si Zychowicz w konstruowaniu

swego wywodu, by nie tylko autor pozytywnej legendy margrabiego,
18
P. Jasienica. Cyt za: M. Kalicka, Dyktator przegranej insurekcji... s. 22.
19
M. Kalicka, Dyktator przegranej insurekcji... s. 22.
20
M. Gazowski, Twarze polskiego stycznia 1863 r., Do Rzeczy 2013, nr 2,
s. 6365.
21
P. Zychowicz, Samotno Wielopolskiego, Uwaam Rze Historia 2013, nr 1,
s. 14.
16
Ksawery Pruszyski, ale rwnie Jzef Pisudski, ktrego zdaniem

publicysta koczy swj tekst: Chciaem go kocha za wielko, bo
mia on dum i godno swego narodu22.
Profesor Andrzej Szwarc analizujc pogldy margrabiego oraz
przyczyny niechci do wspczesnych, szeroko omwi wszystkie
wizerunki Wielopolskiego w Pomocniku Historycznym Polityki.
Przypomniane zostay zatem hagiograficzna biografia autorstwa
Henryka Lisieckiego, odmienna w tonie wersja tego yciorysu na-
pisana przez Agatona Gillera, wywaona biografia Jzefa Dbrow-
skiego (Grabca). W osobnym passusie zatytuowanym Patron opcji
prosowieckiej Szwarc przypomnia, cytowanego przez Zychowicza,
Pruszyskiego. Wyranie przy tym zaznaczy:
[...] w latach II wojny wiatowej posta Wielopolskiego miaa sta si argumentem

dla nowych zwolennikw ugody z Rosj, tym razem komunistyczn. W ten wanie
sposb potraktowa go Ksawery Pruszyski w publicystycznej broszurze Margrabia
Wielopolski []. Wielopolski odegra tu [...] rol parawanu, za ktrym ukrywali si
ludzie przekonani o koniecznoci przyjcia opcji prorosyjskiej czy raczej prosowiec-
kiej. Szwarc przywoa take wysawiajcego posta margrabiego w dobie pierw-
szych rzdw Gomuki Aleksandra Bocheskiego, z ktrym polemizowa mody
23
jeszcze historyk Jerzy ojek, pniej wytrway rzecznik opcji niepodlegociowej .
Po wymienieniu kolejnych osb piszcych o Wielopolskim: Zbignie-

wa Stankiewicza, Marcina Krla, Tomasza ubieskiego czy w kocu
Wadysawa Terleckiego, profesor doszed do wniosku, i we wszyst-
kich tych przypadkach mamy [] na og do czynienia z dyskusjami
politycznymi w historycznych kostiumach. Autor wyrazi przekona-
nie, i publicyci bd wraca do tej postaci szukajc ilustracji dla wa-
snych pogldw. [...] aktualizacji nie unikniemy; naley jednak yczy
sobie, aby ci ktrzy je bd prezentowa, czynili to z talentem i w zgo-
dzie z faktami historycznymi konkludowa Andrzej Szwarc24.
22
Ibidem, s. 17.
23
A. Szwarc, Aleksander Wielopolski. Wszystkie jego wizerunki, Polityka. Po-
mocnik Historyczny. Powstanie styczniowe. Klska i chwaa 2013, nr 1, s. 30.
24
Wtpliwoci co do realizmu autorw branki, w tym Wielopolskiego, wyrazi
natomiast Szwarc, omawiajc w tyme Pomocniku Historycznym Polityki
17
Ewa Tierling-led
Wan rol w dyskusji o Powstaniu Styczniowym odegra wtek we-

teranw 1863 roku oraz kwestia czci, jak oddawano im w II Rzeczy-
pospolitej. Przywoano w tym kontekcie nazwisko Jzefa Pisudskiego
oraz jego stosunek do legendy powstaczej, ktrej weterani byli uoso-
bieniem. Pierwsz grup wypowiedzi na ten temat stanowiy artykuy
omawiajce zagadnienie, pozbawione wartociujcego odautorskiego
komentarza, bd tumaczce po prostu przyczyny skadania hodu
weteranom. Autorzy nie negowali tej czci, nie wskazywali te wprost
wczesnych postaw wobec onierzy Stycznia jako wzoru do nalado-
wania. Naleaoby jednoczenie zachowa ostrono w przypisywa-
niu owym tekstom takiego wanie bytu intencjonalnego, a do tego
prowokuje choby kontekst miejsca i okolicznoci publikacji.
Na szczegln uwag zasuguje wspomniany wywiad z prof.
Krzysztofem Dunin-Wsowiczem, ktry dostarcza przede wszystkim
obszernej wiedzy na temat roli kultu uczestnikw Powstania Stycznio-
wego w II RP. Czytelnik dowiaduje si, i:
w Drugiej Rzeczpospolitej weteranw Powstania Styczniowego otaczano wyjt-

kowym szacunkiem, a opieka nad nimi bya spraw pastwow; traktowani byli jak
symboliczni ojcowie zaoyciele wolnej Polski. Marszaek Jzef Pisudski przyzna
im uprawnienia onierzy Wojska Polskiego; powoano Towarzystwo Przyjaci
25
Weteranw 1863 r.
Tamtej nostalgicznie wspominanej ywotnoci mitu zaoycielskie-

go II RP, jakim byo Powstanie Styczniowe, przeciwstawiony zostaje
w wywiadzie dzisiejszy spr o sens Powstania, ktry nie wychodzi
[...] ju do spoeczestwa26, bo jest sporem historykw i publicystw.
W sposb naukowy problematyzowaa istot pamici styczniowej
insurekcji i hodu oddawanego powstaczym weteranom profesor
okolicznoci wybuchu Powstania: A. Szwarc, Okolicznoci wybuchu. Powstanie

z zaskoczenia, Polityka, Pomocnik Historyczny. Powstanie styczniowe. Klska
i chwaa 2013, nr 1, s. 27.
25
K. Dunin-Wsowicz, Patroni Drugiej RP, rozm. przepr. Patrycja Bukalska, Ty-
godnik Powszechny 2013, nr 3, dodatek specjalny: Powstanie styczniowe. 150 lat,
s. V. Dodatek ma numeracj rzymsk w przeciwiestwie do arabskiej numeracji
caego numeru.
26
Ibidem.
18
Lidia Michalska-Bracha, piszc na amach Pomocnika Historyczne-

go Polityki o pamici komunikatywnej i kulturowej Powstania. Ba-
daczka stwierdzia, i:
o ksztacie tej pierwszej decydowa w przewaajcej mierze przekaz midzy-

pokoleniowy, w ktrym niekwestionowan rol odgrywali sami przedstawiciele
generacji 1863 r. [] Integraln czci legendy Stycznia 1863 r. stay si wic,
zalene od siebie, rne formy pamici autobiograficznej uczestnikw i wiadkw
27
wydarze oraz pami zbiorowa generacji powstania styczniowego .
Legend styczniowej insurekcji wsptworzya take pami kultu-

rowa oparta na instytucjonalizacji pamici powstania w przestrzeni
spoecznej i wyznaczana przez rocznicowy charakter pamici o wyda-
rzeniach28. Michalska-Bracha wskazywaa funkcj roku 1863 w tra-
dycji legionowej i cytowaa sowa Jzefa Pisudskiego z 1919 roku:
Dla nas, onierzy wolnej Polski, powstacy 1863 r. s i pozostan
ostatnimi onierzami Polski walczcej o sw swobod, pozostan
wzorem wielu cnt onierskich, ktre naladowa bdziemy29.
W swoim artykule Jak w II Rzeczypospolitej czczono weteranw
powstania 1863 r., opublikowanym na amach W Sieci, Wojciech
Lada tumaczy, dlaczego pniejsze ustawianie sdziwych onierzy
na podium II RP, w trakcie obchodzenia rocznic Powstania nie byo
tylko przykadem sprawnego politycznego pijaru, majcego w ten
sposb legitymizowa [...] wadz i suszno obranej linii politycznej
Pisudskiego. Zdaniem autora marszaek nalea do pewnego pokole-
nia, dla ktrego weterani byli niemal witoci30.
Dla badacza obecnoci Powstania Styczniowego na amach tygo-
dnikw opinii w 2013 roku bardziej odkrywcze, a przynajmniej bar-
dziej zajmujce, jest analizowanie sfunkcjonalizowanych odwoa
27
L. Michalska-Bracha, Legenda powstania. Weteran wzorem, Polityka. Wydanie
specjalne, Pomocnik Historyczny. Powstanie styczniowe. Klska i chwaa 2013,
nr 1, s. 130.
28
Ibidem.
29
J. Pisudski. Cyt. za: ibidem.
30
W. Lada, Jak w II Rzeczypospolitej czczono weteranw powstania 1863 r.,
W Sieci 2013, nr 2, s. 21.
19
Ewa Tierling-led
do tematu weteranw Stycznia 1863 roku, wic potraktowanie tej

kwestii jako punktu odniesienia wasnego wiatopogldu i uczynienie
z pamici zbiorowej II RP wzoru do naladowania. Cytowana dekla-
racja redakcji Gazety Polskiej pamitamy i pamita bdziemy
stanowia cz konstrukcji retorycznej, w ktrej Gazeta wystpia
w roli straniczki pamici. Wypowied miaa struktur trjczonow.
Pierwszy czon stanowio przywoanie wspomnie Stefana Kieniewi-
cza obrazujcych cze, jak w II Rzeczpospolitej oddawano wete-
ranom Powstania Styczniowego. Druga cz wypowiedzi dotyczya
teraniejszoci przeciwstawionej przeszoci: Dzisiaj, niemal wier
wieku po ponownym uwolnieniu si ojczyzny spod moskiewskiego
jarzma wikszo sejmowa nie ma odwagi uczci rocznicy Powsta-
nia, zatem tu nastpowa trzeci czon wypowiedzi Gazeta Polska
bdzie pamita o niej i przypomina.
O koniecznoci pamitania i czerpania nauki z historii Powstania pisa
Artur Jagniea na amach W Sieci (2013, nr 2), w artykule pod zna-
miennym tytuem Zapomniani bohaterowie, zapominane sytuacje. Dla-
czego trzeba pielgnowa pami o powstaniu styczniowym. Reaktywa-
cja polskiej pamici zostaa poczona przez autora tekstu z aktualizacj
sytuacji historycznych. Midzy innymi w dobie otwarcia na wschodnie-
go ssiada, doktor nauk wojskowych przypomnia o aktualnoci sw
adnych marze, panowie, adnych marze. I dalej: Rosja zacofana
jest zawsze grona dla wiata, ale nie mniej grona moe okaza si Ro-
sja zreformowana, tym bardziej e od 300 lat reformy nie przeksztacay
mocarstwa w pastwo demokratyczne31 zauway Jagniea. Na analo-
gii skojarze opar swj wywd Tomasz Staczyk tytuujc artyku Po-
wstacy wyklci (Uwaam Rze Historia 2013, nr 1) i akcentujc, i Pi-
sudski przywrci cze i szacunek tak czsto wczenie pogardzanym
bohaterom Stycznia 1863 roku. Przecie w tamtych czasach zadawano
sobie pytanie, dlaczego otacza czci tych, ktrzy nie umieli zatrzyma
tego nieszczcia, jakim wedug nich miao by jakoby powstanie32.
Na koniec najbardziej znamienny tekst, skonstruowany na prze-
ciwstawieniu przeszoci waloryzowanej dodatnio i teraniejszoci
31
A. Jagniea, Zapomniani bohaterowie, zapominane sytuacje. Dlaczego trzeba
pielgnowa pami o powstaniu styczniowym, W Sieci 2013, nr 2, s. 18.
32
T. Staczyk, Powstacy wyklci, Uwaam Rze Historia 2013, nr 1, s. 22.
20
ocenianej ujemnie. Odmienny poetyk, ze zrozumiaych wzgldw,

jest edytorial Jacka Karnowskiego do tematycznego, powicone-
go Powstaniu Styczniowemu, numeru W Sieci. W przeciwiestwie
do tekstw popularyzatorskich, Karnowski odwoa si do odbiorcy le-
dzcego na bieco spr o Powstanie Styczniowe, dobrze znajcego me-
andry polskiej przeszoci oraz stosunek dawnych frakcji politycznych
do wojny 1863 roku. Uyty zwrot wielu wmawia nam suy budowa-
niu okrelonego modelu wsplnoty. Naczelny gazety przypomina, jak
czczono bohaterw Stycznia 1863 roku w II RP i tumaczy, e marszaek
salutowa powstacom, bo rozumia, e nawet nieudane zrywy prze-
kazyway kolejnym pokoleniom zadanie odzyskania pastwa. Tamtej
rzeczywistoci dziennikarz przeciwstawi wspczesno. Duszy cytat
tej wypowiedzi pozwoli przej do kolejnej czci mojego wywodu:
Dzi wielu wmawia nam, e tamta walka bya bez sensu, e lepiej byo siedzie
cicho. P biedy, gdy wierz butnie, e oni zadbaliby o Polsk lepiej ni nasi przod-
kowie. Gorzej, gdy suy to jako wymwka dla wspczesnej lekkomylnoci czy
wrcz wyprzeday suwerennoci. Gdy rad minionym pokoleniom udzielaj ci, kt-
rzy dzi nie s w stanie dla kraju zaryzykowa niczego.
Odrzucenie polskiej tradycji romantycznej nie sprawi, e pojawi si tu, jak wie-
lu naiwnie wierzy, zimnokrwici endecy. Nie, pojawi si cyniczni, wyprani z to-
33
samoci tubylcy. Czasami mona ich ju nawet, niestety, zobaczy .
3. Rne odcienie pamici, czyli pytanie o sens styczniowego zrywu
Niektrym si wydaje, e Matka Boska to z Synem po polsku rozmawia. Ale

konsekwencj tego boju bez broni musiaa by narodowa tragedia. Ani przez mo-
ment nie mielimy adnych szans zupenie inaczej ni 33 lata wczeniej. [] Po-
dobno dziki powstaniu styczniowemu moglimy odzyska niepodlego w roku
1918! Naprawd? Pami o powstacach listopadowych by nie wystarczya do pod-
34
trzymania patriotycznych nastrojw? .
Kto traktuje histori w kategoriach zwycistw militarnych, ten i tak nic nie
zrozumie, kto jednak potrafi umieci konkretne wydarzenie w cigu, w dugim
33
J. Karnowski, Polska jest z tamtej krwi, W Sieci 2013, nr 2, s. 3.
34
R. Gwiazdowski, Patriotyzm styczniowy, Go Niedzielny 2013, nr 4, s. 11.
21
Ewa Tierling-led
trwaniu, ten pojmie, e bez powstania styczniowego nie byoby nas takich, jacy
35
jestemy. I tak jest, mimo e chcielibymy si od tej przeszoci odci .
Te dwa cytaty odzwierciedlaj dwie linie, wrcz dwie strefy myle-

nia funkcjonujce w polskiej dyskusji o sensie Powstania Styczniowe-
go trwajcej ju 150 lat. Szczegowe omwienie ich obecnoci na a-
mach polskich tygodnikw opinii Anno Domini 2013 jest w tym miej-
scu niemoliwe przekracza zakadan objto tego tekstu. Skupi
si wic na zasadniczych kwestiach. Po pierwsze, znaczce dla opisu
wspczesnej mapy pamici o 1863 roku jest rozszyfrowanie autorw
powyszych wypowiedzi oraz wskazanie miejsca ich publikacji. Ot
autorem pierwszego cytatu by Robert Gwiazdowski, prezes Centrum
im. Adama Smitha, ktrego kojarzy mona z koliberalizmem, pu-
blikujcy jednak swj felieton na amach katolickiego Gocia Nie-
dzielnego. Druga wypowied to fragment felietonu Marcina Krla na
amach liberalnego Wprost. Jeli zwracam uwag na ten aspekt, czy-
ni to w jednym celu: pragn pokaza, i spr o Powstanie Stycznio-
we (na szczcie) wymyka si, na amach tygodnikw opinii, etykiety-
zacji politycznej. Uniemoliwia, przynajmniej czciowo antycypacj
oczekiwa, i prasa lewicowa z pewnoci napisze to, a konserwatyw-
na tamto, chocia Karnowski nas nie zaskoczy, a stylistyka Gazety
Polskiej nie zdumiewa.
Po drugie, Gwiazdowski wiadomie prowokowa odbiorc. Taka
praktyka rzec mona uycia emocji, jak najbardziej uprawnio-
na w publicystyce, szczeglnie w felietonie, w tygodnikach opinii
w 2013 roku nie bya jednak dominujca. Erupcja emocji wiadcz-
ca porednio o trwaoci afektw dotyczcych oceny zrywu 1863 roku,
przesuna si w moim przekonaniu do publikacji internetowych,
na fora, blogi, portale. Na amach czasopism toczy si spr zaanga-
owany ideowo, ale bya to walka, w przewaajcej mierze na rzeczo-
we argumenty36. Inaczej mwic, odwoanie do sfery emocji, nie byo
gwnym chwytem stylistycznym czy retorycznym.
I kwestia trzecia, ktr trzeba potraktowa najszerzej, to wanie
uyte argumenty. Dyskutanci wielokrotnie sytuowali siebie w ramach
35
M. Krl, Wielkie powstanie styczniowe, Wprost 2013, nr 4, s. 23.
36
Do tych argumentw zreszt przecie Gwiazdowski take si odwouje.
22
wieloletniego sporu o sens Powstania. Odtwarzana bya argumenta-

cja zwolennikw i przeciwnikw powstaniowego zrywu oraz sposo-
by wykorzystywania opowieci o Powstaniu do wasnych celw. Nie
bez powodu przywoywano czsto nazwisko obrocy Powstania,
profesora Henryka Wereszyckiego37, a ze wspczesnych Andrze-
ja Szwarca, ktry sam wystpowa rwnie na amach kilku pism38.
Na amach W Sieci, jako polemista zarwno wobec twierdzenia
Stommy o kompleksie antyrosyjskim, jak i jako adwersarz wspcze-
snej linii politycznej rzdu, wypowiada si profesor Andrzej Nowak39.
Jak wida tygodniki opinii swoich amw uyczyy ekspertom.
Zakorzeniona w romantycznej tradycji obrona historycznego sensu
Stycznia 1863 wydaje si dominowa, ale wida te w niej wyrane
odejcie od jak to nazwaam w innym miejscu zero-jedynkowej
oceny Powstania Styczniowego40. Przywoany Marcin Krl okreli
celnie jaowo sporu sprowadzanego do kwestii czy mona byo wy-
gra, czy warto byo walczy:
Wygra nie mona byo, bo nikt w Europie nie chcia wwczas wolnej Polski,
a walczy zapewne nie byo warto, skoro nie mona byo wygra. Czy to jest ju
koniec rozmowy o powstaniu styczniowym? Zupenie nie, jeeli histori traktuje-
41
my powanie .
Nie bez powodu patronem rozwaa o celowoci Powstania dla histo-

rykw i publicystw sta si Konwicki, ktrego Traugutt w Kompleksie
37
A. Nieuwany, Gupota czy wielki czyn, Uwaam Rze Historia 2013, nr 1.,
s. 8; A. Nowak, (Powstanie styczniowe to nie wynik kompleksu antyrosyjskie-
go...), W Sieci 2013, nr 2, s. 16.
38
Cytuje go A. Nieuwany, Gupota czy wielki czyn... Zob. te m.in. A. Szwarc,
Podzielone powstanie styczniowe, rozm. przepr. Mateusz Wojtalik, Newsweek
22 stycznia 2013., http://historia.newsweek.pl/podzielone-powstanie-stycznio-
we,100661,2,1.html [dostp: 30.09. 2013].
39
Zob. take A. Nowak, Powstanie styczniowe. Obrazy polskiej pamici, Do Rze-
czy 2013, nr 1, s. 6265.
40
E. Tierling-led, Z kurzem krwi bratniej Stanisawa Stommy w 1963 roku
i po 50 latach, Prace Naukowe Akademii im. Jana Dugosza w Czstochowie.
Filologia polska Historia i Teoria Literatury 2013, t. XIII.
41
M. Krl, Wielkie powstanie styczniowe...
23
Ewa Tierling-led
polskim, na pytanie ony: Czy by sens powstawa przeciw takiej sile,

odpowiada: Nie wiem, czy by sens. By mus. Ta wymiana zda sta-
a si mottem artykuu Andrzeja Nieuwanego pt. Gupota czy wielki
czyn42. Autor przypomina wczeniejsze polemiki wok Powstania, by
samemu nie udzieli jednoznacznie pozytywnej odpowiedzi na pytanie
o jego sens. Swoje wywody koczy jednak zestawieniem tego, co sta-
nowio insurekcyjne za grobem zwycistwo. Za grobem zwycistwo?
opatrzone wszake znakiem zapytania. Marek Zajc przypominajc
opinie swych mistrzw, Stommy i Jasienicy, zauway, i problem oceny
strat i zyskw trzeba postawi inaczej, tkwi on gdzie indziej nie byo
dobrego wyboru, nad wybuchem Powstania zaciy tragizm zych al-
ternatyw43.
Rzecz wana, coraz wyraniej dostrzegana jest nieuchronno wy-
buchu powstania decydowali o nim nie tylko czerwoni, chcieli mie
na nie wpyw biali, ale zadecydowaa o jego pocztku po prostu war-
szawska ulica. Stawiane ju przy okazji 100. rocznicy Powstania py-
tanie, jak to si stao, e garstka modych ludzi zawadna narodem,
znalaza teraz odpowied w opisie i analizie przedpowstaniowych de-
monstracji. Andrzej Nowak stwierdzi, e po manifestacjach lat 1860
1862, ktre ostatecznie zostay krwawo stumione, powstanie nie
mogo nie wybuchn44. Powoa si tu na Henryka Wereszyckiego,
ktry krtko ujmowa kwesti wczesnych pokoleniowych nastrojw:
Z szans czy bez szansy zwycistwa naley si bi, aby ustao bierne
poddawanie si rzeziom45.
W empatycznym stylu, dostosowujc jzyk wypowiedzi do tematu
i stylu cytowanych rde, prawem natury eseistycznej, a nie nauko-
wej, odwoujc si take do emocji odbiorcy, referowa wydarzenia
poprzedzajce Powstanie Tomasz ysiak na amach Gazety Polskiej.
Wedug niego ju pierwsze piewy Boe, co Polsk wyzwoliy w lu-
dziach niezwyke uczucia. Publicysta suchym ocenom historyka prze-
ciwstawia patrzenie na histori sercem, co pozwala dostrzec emocje
42
A. Nieuwany, Gupota czy wielki czyn...
43
M. Zajc, Tragizm zych alternatyw...
44
A. Nowak, (Powstanie styczniowe to nie wynik kompleksu antyrosyjskiego...),
s. 16.
45
H. Wereszycki. Cyt. za: ibidem.
24
niezwyke ktre nie s historyczne, ale jego zdaniem wyobra-

alne46. Kolejne manifestacje, mier 5 polegych, potem masakra
8 kwietnia 1861 roku, byy tylko kolejnymi wydarzeniami, po kt-
rych Powstanie musiao wybuchn. Przeciwstawienie historii two-
rzonej sercem mdroci historycznego rozumu jest charakterystyczne
dla publicysty Gazety Polskiej, co wcale nie musi by zarzutem wo-
bec niego. Dowodzi przekonania o aktualnoci wiadomie uywane-
go, romantycznego kodu, jego adekwatnoci do opisu historycznych
wydarze i emocji, ktre autor podziela.
Tene Tomasz ysiak w M jak Manifest odsania przed odbiorc
zasadniczy sens powstaczego Manifestu odczytywanego jako wy-
znanie wiary w polsk si Ducha, ktra przeciwstawiona zostaa
barbarzystwu Azji. Podsumowujc, ysiak pisa:
Ostatnie sowa mwice o zderzeniu dwch wiatw budowanych na zupenie

innych wartociach tumacz wszystko. Lecz jeli kto tych sw nie rozumie, ten
bdzie tylko potrafi zlicza karabiny. I dubeltwki. I armaty. Pojedynek Duchw
47
bdzie dla niego zakryty .
Na koniec pozostaje zestawi powtarzajce si argumenty po stro-

nie historycznych strat i zyskw, bdcych efektem wybuchu Po-
wstania Styczniowego. Andrzej Nowak zauway, i Powstanie nie-
zalenie od tego, jakie byy pniejsze losy jego uczestnikw, wy-
zwolio w nich poczucie uczestnictwa w wielkiej sprawie polskiej
walki o wolno48. Zdanie to podziela Marcin Krl, ktry stwier-
dza, e dziki styczniowej insurekcji polsko zagocia na zawsze
w [] sercach i umysach uczestnikw powstaczego zrywu49. Z ich
przekonaniami korespondoway opinie Andrzeja Szwarca i, przy-
taczajcego sowa tego ostatniego, Andrzeja Nieuwanego, i Pola-
kom grozio wynarodowienie i wtopienie si Polakw w rosyjsk
46
T. ysiak, Boe co Polsk pie przeciwko karabinom, Gazeta Polska
2013, nr 3, dodatek specjalny, s. 3.
47
T. ysiak, M jak Manifest, Gazeta Polska 2013, nr 6, s. 29.
48
A. Nowak, (Powstanie styczniowe to nie wynik kompleksu antyrosyjskiego...)...,
s. 17.
49
25
Ewa Tierling-led
pastwowo, ktry to proces przynajmniej czciowo Powstanie za-

trzymao50.
Kolejny wniosek Nowaka, to dostrzeenie w pracy organicznej nie
antytezy, a kontynuacji powstaczego dziea51. Podobnie odczytywa
naley publikacje w Pomocniku Historycznym Polityki na temat
pokosie Powstania. Z kolei Marcin Krl we Wprost przypomnia,
e Powstanie stanowio inspiracj w dyskusjach szkoy krakowskiej
i warszawskiej na temat przyczyn upadku Polski. Bez Powstania Po-
lacy nie zrozumieliby faszu mitu ofiary, tego, i w kocu XVIII w.
sami byli raczej sprawcami swego marnego losu, ni ofiar bezecnych
ssiadw52. Kolejne argumenty dotyczce pozytywnych skutkw
zrywu 1863 roku, wedle tego publicysty, to uwaszczenie chopw
nieprzymuszona koniecznoci szlachta zwlekaaby dugo z ich
uwolnieniem, a take dostrzeenie, e na liberaw caego wiata ni-
gdy nie mona liczy, ale przede wszystkim wychowanie na Powsta-
niu Jzefa Pisudskiego, ktry ze zrywu styczniowego uczyni mit
zaoycielski odrodzonej Polski, czego pniej Polacy nie potrafili
uczyni z Sierpnia 1980 roku53. Aktualizacji historycznych nie unika
take Andrzej Nowak, ktry nie tylko podkrela rol wiary i Kocioa
w drodze do niepodlegoci54, ale zwraca uwag rwnie na rol pa-
mici o Powstaniu Styczniowym w kolejnych zrywach, wrd ktrych
wymienia manifestacje modziey 1946 roku, Padziernik 1956, Ma-
rzec 1968 i tak a po maj 1988 roku.
Po stronie strat wymieniano koszty ludzkie55, przytaczano argu-
ment o utracie resztek autonomii, ale z reguy nie towarzyszyy ju
50
A. Szwarc za: A. Nieuwany, Gupota czy wielki czyn...
51
A. Nowak, (Powstanie styczniowe to nie wynik kompleksu antyrosyjskiego...)...,
s. 17.
52
53
Ibidem.
54
Znw o tym take w Pomocniku Historycznym Polityki.
55
T. Kizwalter, Polacy i inni A.D. 1863. O kwestii polskiej przed 150 laty, rozm.
przepr. Maciej Rosalak, Uwaam Rze Historia 2013, nr 1, s. 10. Take J. Baczy-
ski, L. Bdkowski, Wielka legenda nieudanego powstania, Polityka. Wydanie
specjalne, Pomocnik Historyczny. Powstanie styczniowe. Klska i chwaa 2013,
nr 1, s. 3.
26
temu opinie o zatrzymaniu reform Wielopolskiego. Z jednej strony

dostrzegano zaostrzenie rusyfikacji, ale kontrargumentem byo zwik-
szenie samowiadomoci, ktra, co podnoszono ju 50 lat wczeniej,
uniemoliwiaa polski serwilizm. Rzecz wana, i historycy tacy, jak
Tomasz Kizwalter, ktrzy wymieniali skutki negatywne, dostrzegali
jednoczenie nastpstwa pozytywne Powstania56. Tomasz Kizwalter
wyrazi przekonanie, e aby Polska moga si odrodzi w 1918 roku,
musiaa zaistnie inna sytuacja polityczna ni ta doby powstaniowej,
wiek XIX musia si skoczy. Jednoczenie historyk zgodzi si
z rozmwc, e bez tragicznych walk Powstania Styczniowego nard
polski przestaby istnie57.
Profesor Widacki odrnia cze oddawan powstacom od czci
dla idei Powstania i wzywa do namysu nad niezmitologizowan hi-
stori zrywu. Tym tropem poda, polemizujcy z artykuem An-
drzeja Nowaka, Jan Engelgard w Myli Polskiej, wzywajcy do
obchodw i oddania czci polegym bez publicystycznych werbli,
bez hurrapatriotycznego zadcia, bez podtekstw politycznych58.
Jednak publicyci majcy wtpliwoci, jak o rocznicy opowiada
i jakie przesanie wspczesne wywie, jeli ju koniecznie trzeba
(Janina Paradowska, Polityka)59 czy krytykujcy ideologi narodo-
w, w imi ktrej prowadzono Powstanie (Andrzej Walicki, Przegl-
d)60 nale ju do mniejszoci. Przynajmniej na amach opiniotwr-
czych tygodnikw.
Moje omwienie obecnoci 150. rocznicy Powstania Styczniowe-
go w tygodnikach opinii w styczniu 2013 roku jest by moe niepe-
ne, pomija interesujce wtki, rozbudowuje analiz jednych kwestii
56
Polacy i inni. A.D. 1863..., s. 1013.
57
Tego zdania by take cytowany wielokrotnie M. Krl.
58
J. Engelgard, Prof. Andrzej Nowak na pierwszej linii powstaczego frontu, http://
sol.myslpolska.pl/2013/01/prof-andrzej-nowak-na-pierwszej-linii-powstanczego-
frontu/ [dostp 30.09.2013 r.].
59
J. Paradowska, W bj bez broni, Polityka 2013, nr 4, s. 7.
60
A. Walicki, Ideologia narodowa powstania styczniowego, Przegld 2013, nr 3 i 4,
http://dhxcajv.przeglad-tygodnik.pl/pl/artykul/ideologia-narodowa-powstania-
styczniowego-1; http://dhxcajv.przeglad-tygodnik.pl/pl/artykul/ideologia-narodowa-
powstania-styczniowego-2 [dostp 30.09.2013 r.].
27
Ewa Tierling-led
kosztem innych. Pokazuje jednak, i prasa, bdca wszak czwart

wadz, signa po rzd dusz, by przypomnie Polakom fragment ich
historii i wczy ponownie Stycze 1863 roku do polskiego dyskur-
su tosamociowego, czytelnikw tygodnikw czynic uczestnikami
tego dyskursu.
Ewa Tierling-led
Publikacja nadesane
Jerzy Derenda (red.), Regionalizm polski. 25 lat po transformacji, jako
wane rdo odrodzenia narodu i pastwa. X Kongres Stowarzysze Re-
gionalnych. Referaty i prezentacje. X Kongres Stowarzysze Regionalnych
Bydgoszcz 11-13 wrzenia 2014, Ruch Stowarzysze Regionalnych Rzeczpo-
spolitej Polskiej, Towarzystwo Mionikw Miasta Bydgoszczy, Bydgoszcz
2014
Jerzy Derenda, Bydgoszcz w blasku symboli. T. 2 serii: Bydgoszcz. Mia-
sto na Kujawach, Towarzystwo Mionikw Miasta Bydgoszczy, Bydgoszcz
2008
Wodzimierz Jastrzbski (przewodniczcy kolegium redakcyjnego), Kro-
nika Bydgoska, Rocznik XXXIII: 2011, Towarzystwo Mionikw Miasta
Bydgoszczy, Bydgoszcz 2012
Marian Sotysiak (redaktor naczelny), Razem w trosce o dziedzictwo.
Zapis konferencji 20 kwietnia 2006, Towarzystwo Opieki nad Zabytkami,
Warszawa 2006
Bogusaw Szmygin (redaktor naczelny), Stare miasteczka w nowych cza-
sach. Ochrona zespow staromiejskich a turystyka masowa. Kazimierz -
miasto zagroone. Materiay z konferencji naukowej Kazimierz Dolny 30
listopada 1 grudnia 2006, seria Biblioteki Towarzystwa Opieki nad Za-
bytkami, Warszawa 2007
Maciej Andrzej Zarbski, Z pogranicza regionalizmu i literatury, Za-
gnask-Kielce 2013
Wydawnictwa otrzymane przez uczestnikw Kongresu Stowarzysze Re-

gionalnych (Bydgoszcz 11-13 wrzenia 2014) przekazane do zbiorw biblio-
teki Muzeum Niepodlegoci
28
150th anniversary of the January Uprising in Polish

opinion magazines (January 2013)
Keywords
January Uprising, opinion magazines
Summary
The author of the article focuses on the question whether and in what way
the conflict of authorities and elites over the point of celebrating the 150th anniversary
of the January Uprising moved onto the pages of opinion magazines. Her scientific
research is restricted to the most important titles of this press sector. Those articles
were published mostly in January 2013. In exceptional cases, the researcher expands
the query to find out whether the magazines issued merely occasional, anniversary
publications, or continued inquiring into the January Uprising.
150. Jahrestag des Januaraufstands in den polnischen

Meinungswochenzeitschriften (Januar 2013)
Schlsselwrter
Januaraufstand, Meinungswochenzeitschriften
Zusammenfassung
Die Autorin des Artikels konzentriert sich auf die Frage, ob und auf welche Art
und Weise die Auseinandersetzung zwischen der Macht und den Eliten um den
Sinn der Ehrung des 150. Jahrestages des Januaraufstands in die polnischen Me-
inungswochenzeitschriften Einzug gefunden hat. Wissenschaftliche Explorationen
begrenzen sich auf die wichtigsten Titel dieses Pressesektors. Die besprochenen
Verffentlichungen sind vor allem im Januar 2013 erschienen. In Ausnahmefllen
erweitert die Forscherin ihre Recherche, um sich davon zu berzeugen, ob die Zeit-
schriften sich nur mit Gedenkjahrestagverffentlichungen begngt haben, oder das
Thema der Januarinsurrektion weiter ergrndet haben.
29
Ewa Tierling-led
150- -
, (
2013)
, ,
, , ,
, 150- -
,
.
. - ,
, 2013 .
, ,
,
.
30
BIBLIOGRAFIA
DO RZECZY MYL POLSKA

Andrzej Nowak, Powstanie stycz- Jan Engelgard, Prof. Andrzej Nowak
niowe. Obrazy polskiej pamici, na pierwszej linii powstaczego frontu,
Do Rzeczy 2013, nr 1, s. 6265. http://sol.myslpolska.pl/2013/01/prof-
Marek Gazowski, Twarze polskiego andrzej-nowak-na-pierwszej-linii-
stycznia 1863 r., Do Rzeczy 2013, powstanczego-frontu/ (data dostpu
nr 2, s. 6365. 11.09.2013 r.).
GAZETA POLSKA NEWSWEEK
Tadeusz Isakowicz-Zalewski, wici Newsweek 21 stycznia 2013,
powstacy, Gazeta Polska (tygo- http://polska.newsweek.pl/sond-
dnik) 2013, nr 3, s. 36. az-63-proc-polakow-nie-wie-w-
ktorym-roku-wybuchlo-powstanie-
Gazeta Polska (tygodnik) 2013, nr 3, styczniowe,100648,1,1.html (data
dodatek specjalny dostpu 11.09.2013 r.).
Duchowe zwycistwo trjherbowej Marcin Marczak, Filmowa podr
pieczci w rok 1863, Newsweek, 21 stycz-
Tomasz ysiak, Boe co Polsk nia 2013
pie przeciwko karabinom http://historia.newsweek.pl/filmowa-
Bohdan Urbankowski, Doprowadzi -podroz-w-rok-1863,100660,3,1.html
powstanie do zwycistwa (data dostpu 11.09.2013) (data do-
stpu 11.09.2013 r.).
Dominik Szczsny-Kostanecki, Po-
wstanie Styczniowe na Ukrainie. Po- Andrzej Szwarc, Podzielone powsta-
winno zwa si majowe, Gazeta Pol- nie styczniowe, rozm. przepr. Mate-
ska 2013, nr 5, s. 2829. usz Wojtalik, Newsweek 22 stycz-
nia 2013, http://historia.newsweek.
Tomasz ysiak, M jak Manifest,
pl/podzielone-powstanie-stycznio-
Gazeta Polska 2013, nr 6, s. 29.
we,100661,2,1.html (data dostpu
Grzegorz Makus, Sodko jest umrze 30.09.2013 r.).
za ojczyzn, Gazeta Polska 2013,
nr 7, s. 29. NIEDZIELA
GO NIEDZIELNY Witold Dudziski, Zaczo si od bran-
ki, Niedziela Edycja warszawska
Andrzej Grajewski, Budzio si su- 2013, nr 1, s. 67.
mienie, Go Niedzielny 2013, Jan Maria Jackowski, Rok Powsta-
nr 3, s. 3739. nia Styczniowego, Niedziela 2013,
Edward Kabiesz, Swoi go nie przy- nr 2, s. 33.
jli, ,Go Niedzielny 2013, nr 3, Barbara Czekaj, Pierwsza ofiara
s. 3639. Murawiewa, Niedziela 2013, nr 3,
Robert Gwiazdowski, Patriotyzm s. 2021.
styczniowy, ,Go Niedzielny 2013, Elbieta Morawiec, Powstanie stycznio-
nr 4, s. 11. we i my, Niedziela 2013, nr 5, s. 36.
31
Ewa Tierling-led
POLITYKA
Manula Kalicka, Dyktator przegra- Uwaam Rze Historia 2013, nr 1.
nej insurekcji, Polityka 2013, nr 1, Temat numeru: Powstanie stycznio-
s. 2224. we. Duma i gorycz.
Janina Paradowska, W bj bez broni, Andrzej Nieuwany, Gupota czy
Polityka 2013, nr 4. wielki czyn
Polityka. Wydanie specjalne, Po-
T. Kizwalter, Polacy i inni A.D. 1863.
mocnik historyczny. Powstanie stycz-
O kwestii polskiej przed 150 laty
niowe. Klska i chwaa 2013, nr 1. rozm. przepr. Maciej Rosalak
PRZEGLD Piotr Zychowicz, Samotno Wielo-
Jan Widacki, Powstanie styczniowe, polskiego
Przegld 2013, nr 5, http://www. Agnieszka Rybak, Mio ojczyzny,
przeglad-tygodnik.pl/pl/artykul/jan- mio do mczyzny
-widacki-powstanie-styczniowe (data Tomasz Staczyk, Powstacy wyklci
dostpu 11.09.2013 r.).
Jarosaw Onyszczuk, Noc zwycistwa
Andrzej Walicki, Ideologia narodowa
powstania styczniowego, Przegld W SIECI
2013, nr 3 i 4, http://dhxcajv.przeglad- W Sieci 2013, nr 2
-tygodnik.pl/pl/artykul/ideologia-na-
rodowa-powstania-styczniowego-1; Jacek Karnowski, Polska jest z tamtej
http://dhxcajv.przeglad-tygodnik.pl/ krwi
pl/artykul/ideologia-narodowa-po- Andrzej Nowak, (Powstanie stycznio-
wstania-styczniowego-2 (data dost- we to nie wynik kompleksu antyro-
pu 30.09.2013 r.). syjskiego...)
TYGODNIK POWSZECHNY Artur Jagniea, Zapomniani bohate-
rowie, zapominane sytuacje. Dlacze-
Tygodnik Powszechny 2013, nr 3, go trzeba pielgnowa pami o po-
wstaniu styczniowym
dodatek specjalny: Powstanie stycznio-
Wojciech Lada, Jak w II Rzeczypo-
we. 150 lat. spolitej czczono weteranw powsta-
Marek Zajc, Tragizm zych alterna- nia 1863 r.
tyw
WPROST
Patrycja Bukalska, Akcja niewiast na-
szych Marcin Krl, Poegnanie z histori,
Krzysztof Dunin-Wsowicz, Patroni Wprost 2013, nr 2.
Drugiej RP, rozm. przepr. Patrycja Marcin Krl, Wielkie powstanie stycz-
Bukalska niowe, Wprost 2013, nr 4, s. 23.
Magorzata Nocu, Cierpienie i fa-
scynacja
UWAAM RZE
L. Pietrzak, Historia ocenzurowana,
Uwaam Rze 2013, 2127 stycz-
nia, s. 5659.
32
ARTYKUY
NIEPODLEGO I PAMI
2014, nr 1-2 (45-46)
Tadeusz Budrewicz
Uniwersytet Pedagogiczny w Krakowie
Krwi rdzawiona wierszowana kronika roku 1863

(Jakuba Zakrzewskiego)
Sowa kluczowe
Powstanie 1863 roku, poezja polska, Jakub Zakrzewski, kronika wierszowa-

na, motto literackie, poezja romantyczna.
Streszczenie
Artyku dotyczy zagadnienia autorstwa tomu wierszy wydanych anonimowo

w Lipsku w roku 1866 pod tytuem Polska w roku 1863. Uznano, e autorem zbior-
ku jest Jakub Zakrzewski, drugorzdny poeta romantyczny. Niektre wiersze byy
pniej przedrukowywane w piewnikach jako pieni, ktre wykonywano podczas
Powstania. Poetyka folkloru pieniowego nasuwaa podejrzenia, e Zakrzewski
nie by autorem wszystkich wierszy, ale zanotowa anonimowe utwory. Za tak
tez przemawia fakt, i w tomiku znalazy si dwa tumaczenia z jzyka woskie-
go i francuskiego. Autor artykuu dokona analizy mott, ktre poprzedzay kady
wiersz. Dobr mott jest autorskim wkadem Zakrzewskiego, ktry nada tomikowi
harmoni stylu i jedno ideow. Najwicej mott pochodzi z poezji Zygmunta Kra-
siskiego. To zaskakujce, gdy dotychczas sdzono, e to poezja Juliusza Sowac-
kiego bya gwnym rdem intertekstw 1863 roku. Analiza pl semantycznych
tomiku wykazaa, e ide, ktra scala tomik, jest wizja chrzecijaskiego mcze-
stwa za wiar, ktr Polacy ponosz z rk cara-Nerona. To dowd na silne wpywy
Krasiskiego w okresie Powstania. Takie ujcie wynikao te ze strategii obrony
idei Powstania, ktre krytykowano po jego upadku. Polska w roku 1863 powinna
by odczytywana jako mit powstaczy.
33
Tadeusz Budrewicz
Adam Grzymaa-Siedlecki, ktry anonimowo wydany tom poezji

Polska w roku 1863 przypisa Jakubowi Zakrzewskiemu1, uzna, e
jest to jedno z nielicznych wiadectw literackich pokolenia przygoto-
wujcego i przeprowadzajcego Powstanie, wiadectwo o tyle cieka-
we, e wchodzi w sam miazg wydarze wojennych.
W roku 1866 wyda on [Zakrzewski] w Lipsku, nie podajc swego nazwiska,

ma ksieczk wierszy, w formie modlitewnika drukowan: Polska w r. 1863. Nie
sprzeczabym si moe, gdyby mi powiedziano, e autor tej skromnej ksieczki
nie jest poet sowa. Ale z kadego utworu w niej zawartego bije przewiadczenie,
e by on poet czynu, a wic w jednobrzmicy ton nastraja si jego serce z sercem
powstania styczniowego, gdzie luki midzy czynami wypeniaa poezja. Autor nie
staje ponad wypadkami, za to cay jest w nich, w ich ogniu, w ich lekkomylnoci.
Idzie ta rymowana kronika od dni branki a po upadek rewolucji. Co byo z gawd
i przekona oddziaw, to w niej jest, co byo z pewnoci o zwycistwie, to zanoto-
wane. Nie w tej skali, ktra si wyrobia po przegranej, lecz w tych wyobraeniach,
ktre si z oddziaami cigny przez lasy od dufnoci po rozpacz. () Tomik
ten nie jest rwnie epopej, ale przez to stwarzanie go in statu nascendi wierze
i wypadkw, on wanie w pokoleniu styczniowym jest moe najbardziej gotowym
2
dla pracy epickiej materiaem .
1
Na pierwszestwo Grzymay-Siedleckiego wskaza Andrzej Brzeg-Piskozub
w polemice ze Stanisawem Lamem (O poezj 1863 r., Kurier Poznaski 1913,
nr 213, s. 3).
2
A. Grzymaa-Siedlecki, Rok 1863 w literaturze pikna (!), Museion 1913,
z. 12, s. 56. Aktualna jest ocena Stanisawa Frybesa, i Powstanie Styczniowe
nie miao poezji na miar poezji powstania listopadowego, a wrd utworw po-
wstaych ju po powstaniu brak jest pozycji wybitniejszych. S. Frybes, Znaczenie
powstania styczniowego dla rozwoju literatury polskiej, [w:] Powstanie styczniowe
1863, red. S. Kieniewicz, PWN, Warszawa 1963, s. 170. adna ocena estetyczna
nie moe jednak zwalnia historykw literatury od obowizku cigych poszukiwa
rdowych i weryfikacji dokonanych ju ustale. Autorstwo J. Zakrzewskiego jako
wydawcy tomiku przyjto w pracach powstaych z okazji 40. rocznicy Powstania,
kiedy jeszcze yli i pisali wspomnienia ocaleli powstacy, ktrzy mogli zweryfiko-
wa sd, gdyby by nieprawdziwy. Por. A. Brzeg-Piskozub, Zmierzch romantyzmu.
Zarys poezji powstania styczniowego, Lww 1913, s. 91; J. Lorentowicz, Polska
pie niepodlega. Zarys literacki, Lww 1917, s. 9394. Nb. gdyby inny znawca
poezji powstaczej Stanisaw Lam mia jakie informacje, ktre podwaayby
stanowisko Piskozuba, najpewniej wytknby to autorowi jako kolejny mankament
34
Krwi rdzawiona wierszowana kronika roku 1863 (Jakuba Zakrzewskiego)
Ta opinia zawiera ciekaw, jako wskazwka, interpretacyjn zbit-

k poj z zakresu bibliologii i genologii: maa ksieczka wier-
szy, forma modlitewnika, skromna ksieczka, poeta sowa,
poezja, utwr, rymowana kronika, gawda, tomik, epo-
peja, gotowy dla pracy epickiej materia. Tom wierszy nie taki
may ani skromny, skoro liczy 164 strony liczbowane koczy
si utworem Pamici roku 1863, co dodatkowo przywouje terminy
nekrolog czy epitafium. Nie epopeja brak tu ukadu zdarze
fabularnych, nie luny zbir lirykw poszczeglne utwory s upo-
rzdkowane chronologicznie, ale na pewno wiersze (o bardzo rnej
formie wersyfikacyjnej), na pewno poczone w cykl tematyczny
wydarze i przey powstaczych i na pewno czone nastpstwem
czasowym. Formalnie najmniej wtpliwoci genologicznych budzi
termin wierszowana kronika, z drugiej strony jednak funkcja kroni-
ki zawiera si w warstwie informacyjno-dydaktycznej. Wierszowane
utwory o dziejach byy w wieku XIX wzgldnie czste3, lecz ich ad-
res czytelniczy by cile ograniczony do krgu odbiorcw modocia-
nych. Wiersze Zakrzewskiego byy natomiast kierowane do dawnych
towarzyszy broni (dorosych, wspczesnych) oraz do potomnych,
pracy, ktr zoliwie zrecenzowa na amach Literatury i Sztuki 1913, nr 2829

oraz nr 40. Polska w r. 1863 jest sylwiczna. Poszczeglne utwory w obrbie tomu
rni si poetyk, niektre maj rytm pieni ludowej, inne s niewtpliwymi lite-
rackimi epitafiami, a na s. 129131 oraz 133136 zamieszczono przekady wiersza
woskiego (autorstwo kryptonimowane: J. P.) i francuskiego (F. Orse). O tym, e
s to przekady, wiadcz poprzedzajce je wiersze (bez tytuw), w ktrych polski
wydawca dzikuje obcokrajowcom ujmujcym si za Polsk. Porwnanie z innymi
tomikami wierszy Zakrzewskiego dowodzi, e przynajmniej jedna cecha kompozy-
cyjna bya przeze uyta ju wczeniej, tj. ukad odwzorowujcy kalendarium i iti-
nerarium w Listkach z podry, Lww 1845. Wci nie jest moliwe definitywne
potwierdzenie lub zaprzeczenie autorstwa Zakrzewskiego, cho bardzo prawdopo-
dobna jest konkluzja Dory Kacnelson, Z dziejw polskiej pieni powstaczej: folk-
lor powstania styczniowego, Zakad Narodowy im. Ossoliskich, Wrocaw 1974,
s. 31: Naley przypuszcza, i wikszo wierszy, ktre weszy do tego zbioru,
napisa Zakrzewski; znane pieni, autorstwa innych poetw powstania styczniowe-
go, nie znalazy si tutaj. Niektre wiersze tego zbioru znajd si w pniejszych
piewnikach z dodatkiem nut.
3
T. Budrewicz, Pozytywistw pami o wolnoci: wierszowane dzieje Polski, [w:]
Ojczyzn woln racz nam wrci Panie: W 90. rocznic odzyskania niepodlego-
ci, red. P. Juko, Samorzdowe Centrum Edukacji, Tarnw 2008, s. 2958.
35
Tadeusz Budrewicz
ktrym autor wyznaczy rol honorowej stray przy zbiorowym gro-

bie powstacw:
[]
A ty dziatwo moja wierna,
Mioci zbrojna, duchem pancerna,
Nowa ozdobo Piastowa!
Ty jako stra honorowa
Przy zmarego stojc grobie,
Bdziesz przyszym pokoleniom
I pokole przyszych cieniom
4
O tej wielkiej wiadczy dobie!...
Tom liczy 50 utworw majcych wasne tytuy (oraz 2 bez tytuw).

Otwiera go wiersz Nowy rok 1863, a zamyka Pamici Roku 1863. Ta
rama okala szereg tematw i/lub obrazw, ktre odnosz si do wyda-
rze w tytuowym roku 1863 i bezporednio do sprawy polskiej. Ty-
tuy stanowi rodzaj punktowej mapy wydarze oraz chronologiczny
wykaz spraw najwaniejszych dla Powstania. Mamy wic przenikanie
si dwch porzdkw. Tytuy, takie jak: Proskrypcja, Ranek po bran-
ce, Po klsce miechowskiej, Marsz Langiewicza czy Upadek dyktatury
tworz ukad chronologiczny, zgodny z nastpstwem historycznych
wypadkw. Tytuy: Obz w Ojcowie, Przysiga w Sosnwce, Supy
ogniste w Tycu, Do Ojca witego, Mowa Billaulta, Gabinety, Wobec
Europy, Gos przyjaciela Polski czy Zota Hramota wyznaczaj porz-
dek geograficzny. czy on miejsca, wsawione bohaterskimi czyna-
mi powstacw, ich tragicznymi losami bd przejawem szczeglnej
nikczemnoci przeciwnika, ktre wydarzyy si na ziemiach polskich,
z gosami Europy w sprawie polskiego zrywu: gosami spoeczestw
i rzdw przejawami sympatii, niechci lub przynajmniej obojtno-
ci wobec Polakw. Ponadto mona dostrzec inny porzdek emocjo-
nalny, uczuciowy, ktry zapisuje kolejno nastrojw polskiej zbioro-
woci od oburzenia, gniewu, rozpaczy przez nadziej, entuzjazm,
uniesienie a po heroizm mstwa, obaw, tumion rozpacz, samokon-
4
[J. Zakrzewski], Polska w roku 1863, Lipsk 1866, s. 163. W dalszym cigu lokali-
zacja cytatw bezporednio po przytoczeniu.
36
trol poczucia godnoci narodowej, a obok tego zawierzenie Bogu, e

o sprawie polskiej nie zapomni.
Dla interpretacji najwaniejszy jest porzdek intertekstw. Tom
si zaczyna rodzajem eposowej stylizacji:
O lutnio moja! Ty drca przebrzmiewasz,

Bo zgrz tej nocy nigdy nie wypiewasz!... (s. 9)
koczy si za opisem symbolicznego pogrzebu roku 1863. Gwn

rol w tej ceremonii odgrywa anio, ktry w profetycznej oracji pod-
nosi polegych do rangi mczennikw za wiar. Powstacy to Wo-
jujcego kocioa szermierze, skadajcy ofiar Bogu, Ojczynie
i wierze.
Na witym dotd szubienic drzewie

Jako na krzyu straceni!...
Wstacie z mogi wite Cienie,
Cze wam! Pokj! Uwielbienie! (s. 162)
Konwencje eposowe w tym tomiku su intencji uwzniolenia m-

stwa i heroizmu bitewnego wspczesnych rycerzy, ktrzy nie ustpuj
antycznym herosom. Aksjologia ma wic rdo antyczne. Odniesie-
nia modlitewne i religijne, wraz z licznymi przykadami symboliki
chrzecijaskiej, nadbudowuj nad wiatem przedstawionym aksjolo-
gi mczestwa za wiar. I tak midzy Wis a Dnieprem, Batykiem
a Tycem rozciga si przestrze wielkiej historycznej areny, na ktrej
wspczeni chrzecijanie gin z wyroku wspczesnego Nerona, a Eu-
ropejczycy wszystkich krajw zajli miejsca na galerii. Na razie Ne-
ron triumfuje. Przeciwstawienie Nerona umierajcym chrzecijanom
kilkakrotnie powraca jako motyw, ktry lun kronik zdarze sca-
la wykadni historiozoficzn. Na intertekstualne odniesienia zwraca
uwag konsekwentny zabieg kompozycyjny: kady wiersz w tomie jest
poprzedzony mottem, dodatkowo obszerne motto znajduje si midzy
kart tytuow a pierwszym wierszem. Funkcje motta mona rnie
intepretowa. Dotychczasowy stan bada pozwala wyeksponowa wy-
jtkowo wan dla omawianego tomu funkcj uczuciowego pomostu
interpretacyjnego, wanie emocjonalny, a nie racjonalny charakter
37
Tadeusz Budrewicz
wypowiedzi podmiotu motta (funkcja emocjonalnego naprowadza-

nia)5. Drug oczywist funkcj jest odesanie do utrwalonego, a ist-
niejcego wczeniej w kulturze rda, czyli wyznaczenie stylu lektury
w kategoriach dialogowych. Motto poprzedzajce okrelony tekst odsya
do tekstu cudzego, wczeniej utworzonego w innych realiach i na rzecz
innych potrzeb ideowych powstaego. Motto wskrzesza teksty umare
lub dodaje sokw ywotnych tekstom ponadhistorycznym, zawsze
przywouje czas miniony, wskutek czego temat utworu jest poddawany
ogldowi z perspektywy aktualnej, teraniejszej i z perspektywy czasu
kultury, ktry zrodzi tekst-motto. Uwikania dialogowe tekstu opa-
trzonego mottem s dodatkowym zadaniem interpretacyjnym dla czy-
telnika, od ktrego si oczekuje wysokich kompetencji kulturowych,
niezbdnych dla rozpoznania moliwych nawiza, kontynuacji bd
zaprzecze i polemik z zawartoci mylow lub aksjologi tekstu-r-
da motta. Chcc interpretowa utwr poprzedzony mottem nie mona
uzna tej wstawki za niewany, bo pozatekstowy, element dziea. Mot-
to bowiem jest przygrywk, wyznacza takt i lini tonacji uczuciowo-
-stylistycznej, jest te wskazaniem metody odczytania intencji autora,
czyli lektury rwnolegej, lektury z przywoaniem kontekstu. Inny styl
lektury (dopuszczalny, skoro kady czytelnik dokonuje indywidualnej
konkretyzacji) zdaje si uprzedza autor wprowadzajc motto moe
wie na interpretacyjne manowce.
Roli mott w tomiku Polska w roku 1863 dotychczas nie omawia-
no. 52 motta w tomiku zajmuj objto kilku stron, to dla lektury
nie moe by obojtne. Rozmiar tych wstawek jest zrnicowany:
od 1 wersu do 2 strof, od zdania trzywyrazowego do okresu kilkuzda-
niowego. rda mott te s rne: poezja polska (najczciej), proza
poetycka, paremiografia aciska i polska, fragmenty pism urzdo-
wych (alokucja papiea Piusa IX, odezwa Rzdu Narodowego, notatka
prasowa z urzdowego Dziennika Powszechnego). Ten dobr rde
5
M. Piechota, Motto w dziele literackim: rekonesans, [w:] Autorw i wydawcw
dialogi z czytelnikami, red. R. Ocieczek, Uniwersytet lski, Katowice 1992,
s. 116117. Zob. te M. Jonca, Funkcje motta w liryce, Litteraria T. 20: 1989,
s. 119132; Uwikania mott literackich w tekstach historiograficznych omawiam
w artykule: T. Budrewicz, Askenazy zagadnienia literatury i literackoci, An-
nales Universitatis Paedagogicae Cracoviensis 134. Studia Historicolitteraria XIII
2013, s. 126149.
38
odwzorowuje hierarchi wanoci przekazw informacyjnych, obec-

no i porzdek skojarze w wyobrani poety, jak mentaln i emo-
cjonaln map umysowo-uczuciow Polaka o przynajmniej przecit-
nej erudycji. Mona j uzna za typowy model oczytania, typow bi-
bliotek pamici i typowy gust estetyczny Polaka poczciwego Anno
Domini 1863. Jest to dodatkowy dokument sucy charakterystyce
duchowoci polskiej tamtych lat, nie mniej chyba wany od pamit-
nikw uczestnikw powstania, cho i pamitniki nie s dostatecznie
wykorzystane dla opisania charakterystyki zbiorowej psychiki narodu
w tym czasie, poniewa wybiera si te fragmenty (by peniy funk-
cje motta), ktre si w danych okolicznociach wydaj najbardziej
adekwatne dla wyraenia pogldu na rzeczywisto i oddania stanu
uczu. By moe nawet nie jest to wybr, lecz akceptacja cisncych si
bez udziau wiadomej woli natrtnych fragmentw tekstw, gdy
skoro ju wczeniej zaistniay, to zapewne pomog poj, zracjona-
lizowa, wskaza jak drog do zrozumienia aktualnej chwili. Cy-
taty-motta, z punktu widzenia nie tyle psychologii tworzenia, ile psy-
chologii spoecznej, daj przynajmniej iluzj wsplnoty myli i uczu,
bezradnym osobom, wcignitym w niekontrolowan przez nie chwil
biec, podsuwaj skrypty, pojcia, matryce konceptualizacji, uza-
sadniaj przyjty punkt widzenia6. Z perspektywy twrcy uycie mot-
ta jest nawizaniem dialogu z tradycj. W modelu komunikacji lite-
rackiej motto jest oznak charakteryzujc odbiorc wirtualnego, jest
rodzajem testu preselekcyjnego, ktry weryfikuje kompetencje lektu-
rowe adresata. Odbir jak i akt tworzenia jest dwupoziomowy:
na paszczynie sensw zawartych w tekcie i na paszczynie relacji
tekstu z pre-tekstem7.
6
Por. J. M. Mandler, Opowiadania, skrypty i sceny: Aspekty teorii schematw,
prze. M. Cierpisz, Universitas, Krakw 2004; Punkt widzenia w tekcie i w dys-
kursie, red. J. Bartmiski, S. Niebrzegowska-Bartmiska, R. Nycz, Wydawnictwo
UMCS, Lublin 2004.
7
Ten oglny, ale trafnie wyznaczajcy rnopoziomowe kodowania semantyki tek-
stw, upowszechnia ksika W. Boleckiego, Pre-teksty i teksty: z zagadnie zwiz-
kw midzytekstowych w literaturze polskiej XX wieku, PWN, Warszawa 1991.
Odwouj si do modelu komunikacji literackiej, ktry uwzgldnia parametr stop-
nia oczytania czytelnika, co prowadzi do wikszej subiektywizacji tekstu. Zob.
H. Kardela, A. Kdra-Kardela, Punkt widzenia w utworze literackim. Kognitywna
39
Tadeusz Budrewicz
Motto podpowiada styl lektury8. Jeli pochodzi z zasobw paremio-

grafii narodowej lub europejskiej, nadbudowuje nad tekstem oglne
przekonanie o uniwersalnej prawdzie zawartej w przesaniu tekstu.
Przekonanie takie opiera si na przesance o filozoficznej prawdziwo-
ci aforyzmw i przysw, niezalenej ani od czasu, ani od przestrzeni.
Jeli odwouje si do czytelnego kodu pieniowo-muzycznego, pod-
powiada rytm i wpisuje lektur w rne moliwe ukady, ktre wska-
zywa Jerzy Ziomek omawiajc zoono zjawiska kontrafaktury9.
Wiersz Obz w Ojcowie poprzedza motto nastpujce:
O wolnoci i o sawie
Nuci modzie po Warszawie,
A pod Kownem gwar
P i e n i J a n u s z a (s. 34, podkrelenie oryginau)
Nie podano autora, lecz sam tytu. Nietrudno ustali, e to cytat

ze zbioru Wincentego Pola Pieni Janusza (powstay w 18311833;
wydany bezimiennie w Paryu w 1835, utwr: Obz moskiewski pod
Kownem). Wiersze Pola byy popularne i zbdziy pod strzechy,
gdy pojawiay si w piewnikach narodowych jako bezimienne pio-
senki. W tym przypadku, w Obozie w Ojcowie, motto umieszczone
przed waciwym tekstem treci nawizuje do idei rozszerzenia Po-
analiza narratologiczna utworu Adama Zagajewskiego W cudzym piknie, [w:]

Punkt widzenia w tekcie i w dyskursie, s. 67.
8
Szczeglny wypadek zalenoci struktury utworu od motta stanowi wiersz Na-
dzieja ojczyzny. Jest ironicznym opisem postaw modziey mskiej, ktra chtnie
uczestniczy w celebrowaniu rytuaw patriotycznych, lecz na pole walki si nie
wybiera. Wiersz zaczyna si mottem z ballady Mickiewicza (Ucieczka), po ktrym
nastpuje tekst bdcy parafraz pocztku utworu Mickiewicza:
On wojuje rok ju min;
On nie wraca moe zgin
A. Mickiewicz
On wojuje wnet rok minie;
Kt zarczy, e nie zginie?
Ca gb chopiec chwat,
Mimo modych jeszcze lat. (s. 140)
9
J. Ziomek, Kontrafaktura, [w:] Prace ostatnie: Literatura i nauka o literaturze,
PWN, Warszawa 1994, s. 278280.
40
wstania na ziemie historycznej Litwy i Rusi, za form do piewu, do

gonego wykonania utworu. I w ten sposb przez uruchomienie aso-
cjacji melicznych jest dla czytelnika instrukcj lektury wiersza jako
pieni, piewu. Obz w Ojcowie10 to jeden z tych utworw, ktrych au-
torstwo jest niepewne. Dotd ustalono, e utwr by wykonywany jako
pie z repertuaru powstaczego i przedrukowywany w piewnikach
bez wskazywania autora. Moliwa jest interpretacja, i Zakrzew-
ski przedrukowa tekst pieni anonimowej, wykonywanej w czasie
Powstania, moliwe te, e by jej autorem i wystylizowa utwr na
wzr pieni ludowej. Pewne jest tylko, i po raz pierwszy wedug
dotychczasowych ustale wydrukowano go w zbiorku Zakrzewskie-
go i e dotd nie odnaleziono dowodw wykonywania tego utworu
w ktrym z oddziaw powstaczych11. Motta zaczerpnite z Pieni
Janusza ka przypomnie, i zbiorek pieni Pola liczy 51 utworw,
niemal dokadnie tyle, ile w Polsce w roku 1863. Wiele z utworw Pola
rwnie byo poprzedzone mottami, wyrane podobiestwo obu tomi-
kw to rama otwierajca i zamykajca zbir. Moe to podobiestwo
przypadkowe, by moe jednak to dowd celowej pracy nad kompo-
zycj zbiorku Polska w roku 1863, aeby nie byo wtpliwoci, i ma
on peni rol ogniwa w acuchu polskiej tradycji niepodlegociowej
i literackiej, a wic by wiadomym nawizaniem do romantycznej
idei insurekcyjnej. Ma zatem by kronik mstwa, hodem dla bohate-
rw i mow nadgrobn, ktrej echo podchwyc potomni. Ma przedu-
a ywotno idei niepodlegociowej.
10
Chodzi o znany utwr, zaczynajcy si od sw: Od Krakowa, ode Lwowa/
Biega modzie do Ojcowa,/ Gdzie Kurowski sta;/ Dniem i noc chrzstem broni/
Gwarem, pieni, reniem koni/ Brzmia skalisty wa (s. 34). Podobne wtpliwoci
dotycz wiersza Poegnanie sieroty (Id strzelcy, krakusy,/ Id z kos wiarusy,/ Id
czarne uawy/ Szuka Polski i sawy s. 57). Tu te motto wzito z Pieni Janusza
(W Polsce mogi nam przybdzie). W niektrych piewnikach Poegnanie sieroty
ma dodane nuty, ludowy motyw marsza moe wskazywa na folklorystyczn (albo
stylizacyjn) genez; niektre piewniki opatryway go tytuem Pie z roku 1863.
Wanie taki tytu chyba zdradza skd czerpano tekst pieni drukowanej w piew-
nikach (stylistyka bliska zbiorkowi Zakrzewskiego!). Niczego to nie przesdza,
lecz umacnia hipotez o stylizacji ludowo-pieniowej genezy utworu, ktry pniej
uleg wtrnej folkloryzacji. Motta z poezji W. Pola podkrelaj pieniowy charakter
utworw.
11
D. Kacnelson, op. cit., s. 3132, 77.
41
Tadeusz Budrewicz
Spord mott 37 (trzydzieci siedem) jest identyfikowanych przez

tytuy utworw, z ktrych zaczerpnito cytat. Tylko 11 (jedenacie)
podpisano nazwiskiem autora. W jednym przypadku (Chora Kor-
nela Ujejskiego) podano tytu i nazwisko autora. Proporcja 37:11 nie
moe by przypadkowa. Zapewne, przy kilku utworach Zygmunta
Krasiskiego, ktre opublikowano bezimiennie, mona zaoy, i
kryy wrd publicznoci literackiej, ktra nie miaa wiadomoci,
kto by faktycznym autorem. Niezbyt to prawdopodobna hipoteza, ale
wykluczy jej nie mona. Nie y ju aden z wielkich romantykw,
ujawnienie nazwisk Zygmunt Krasiski, Adam Mickiewicz, Juliusz
Sowacki nie mogo im zaszkodzi, kady w miar wyksztacony
Polak wiedzia, kto napisa Anhellego, kto Farysa i Pana Tadeusza,
a kto Nie-Bosk komedi. Wskazan wyej (dys)proporcj tytuw
i nazwisk mona wyjania wyjtkowo du popularnoci niektrych
utworw. Dla wygody komunikacyjnej zawsze operuje si wyraenia-
mi krtszymi, jeeli wystarczajco dobrze peni funkcje informacyj-
ne. Mona rzec, i zbir tytuw, z ktrych pochodz motta w zbiorku
Polska w roku 1863, jest modelem typowej erudycji Polakw w okre-
sie Powstania Styczniowego. Mona te mniema, e i cytaty, ktre
wybrano, by peniy rol mott, byy znane powszechnie i ilustrowa-
y wczesny polski pogld na wiat, skal wartoci, kulturowe skrty
i znaki, dziki ktrym rozpoznawali si czonkowie zbiorowoci naro-
dowej, majcej wsplny interes, identyczne uczucia wobec Ojczyzny,
tak samo wacy ycie oddane za wspln spraw, tak samo w zwiz-
ku z tym przeywajcy eufori i bl. Te motta to nie tylko instrukta
do interpretacji kolejnych utworw, lecz i rytua odnawiania wizi
w rodzinie poprzez posuenie si gosem jej wybitnych czonkw
z pokolenia ojcw.
Statystyka autorw oraz utworw w zbiorze mott tomiku Polska
w roku 1863 przedstawia si nastpujco:
Zygmunt Krasiski 21
Adam Mickiewicz 7
Wincenty Pol 3
Juliusz Sowacki 3
Karol Szajnocha 2
Maurycy Gosawski 1
Jules Michelet 1
42
Kornel Ujejski 1
Jzef Wybicki 1
Spord tytuw najczciej powtarzaj si: Sen Cezary, Przedwit,
Legenda, Nie-Boska komedia Krasiskiego, Anhelli Sowackiego, Pie-
ni Janusza Pola, Pan Tadeusz, Farys, Oda do modoci Mickiewicza.
Dominacja Krasiskiego moe oczywicie wynika z indywidualnych
gustw estetycznych autora zbiorku Polska w roku 1863, lecz trzeba
pamita, e tomik jest kronik polskich potyczek i zgonw na polach
powstaczych bitew oraz rejestrem bohaterw narodowej sprawy, kt-
rych skazano na mier za udzia w powstaniu. Polska w roku 1863
jest apoteoz mierci za Ojczyzn, jednoznaczn akceptacj idei in-
surekcyjnej i wyrazem pogardy dla tych, ktrzy zniewaaj pami
mczennikw. Krasiski w swych pogldach historiozoficznych wy-
klucza rewolucj, uycie siy, terror, nie akceptowa zbrojnej walki
niepodlegociowej. Z tomiku Zakrzewskiego wynika, i to autor
Przedwitu organizowa wyobrani Polakw w roku 1863, taka jest
wymowa statystyki mott. Historia literatury utrwalia przekonanie
odmienne: epoka Krasiskiego trwaa do pogrzebu generaowej So-
wiskiej, od kwietniowej rzezi duszami polskimi rzdzia ju poezja
Sowackiego12. Czy zatem Zakrzewski nie poj Krasiskiego, czy
wybirczo czyta i wyrwanym z kontekstu sformuowaniom nadawa
aktualizujce sensy, niezgodne z intencj poety? Mona uzna za wa-
ciwe obie odpowiedzi, lepiej jednak zwrci uwag na fakt, e poeta-
-powstaniec Wadysaw Etgens, piszcy pod pseudonimem A. Jzef
12
Zob. J. I. Kraszewski, Z roku 1866. Rachunki, Pozna 1867, s. 235. O roli So-
wackiego w wiadomoci wczesnej modziey pisa J. Maciejewski, Przedbu-
rzowcy: Z problematyki przeomu midzy romantyzmem a pozytywizmem, Krakw
1971. Tak dua przewaga Krasiskiego nad Mickiewiczem jest zaskoczeniem, sko-
ro w roku Powstania, w powstaczym pimie Niepodlego zryw insurekcyjny
wizano z wpywem poezji romantycznej, ktrej patronowa autor Dziadw. Jzef
Bohdan Zaleski w wierszu Ku modziankom polskim, (Niepodlego 1863, nr 3,
s. 4) pisa:
O! bohaterscy wychowacy pieni
Mickiewiczowskiej Narbucie, Kozieo!
Wszyscy stepowi wojacy i leni,
Koczcie co w duchu wieszczw si poczo!
Nb. wiersz Druyna Wincentego Koziey w tomie Polska w roku 1863 ma motto
z Ody do modoci.
43
Tadeusz Budrewicz
Ostoja, w tomiku Ciernie (Krakw 1864), w poemacie Guchoniemy,

datowanym na padziernik 1863 roku, uywa motta z Irydiona. Jzef
Ignacy Kraszewski, tworzcy jako Bolesawita szereg obrazkw po-
wieciowych o tematyce powstaczej, nie tylko odwoywa si do my-
li Krasiskiego, lecz wanie w tym samym czasie, gdy Zakrzewski
wyda Polsk w roku 1863, podj si opracowania biografii Krasi-
skiego i zbiera wszelkie materiay drukowane i rkopimienne, a opi-
sujc czyny powstacze, cho te nie by zwolennikiem insurekcji,
ukaza je w aureoli mczestwa tak jak Zakrzewski. W takim ujciu
Powstanie przestawao by rewolucj i buntem, byo mczestwem
za Ojczyzn i za wiar; nie byo dzieem nieznanych z nazwiska
czonkw tajnego Rzdu Narodowego ani agentw Garibaldiego czy
rodzimych czerwonych. Przeciwnie byo wypenieniem boego pla-
nu odkupienia, ofiar narodow zoon z woli boej przez wybrany
nard, ktry znw zosta powoany do walki z pogastwem idcym
od wschodu. Polscy nowoytni rycerze Chrystusa gince w tej
wojnie krzyowej (s. 101) oczekuj, e przez ich czyn mczeski
Bg wznowi przymierze/ Z ludem, co ojcw nie odbieg wiary (s. 55),
a ci, za ktrych gin, Pomordowane poczci jak wite (s. 108). Pro-
ponuj w tej sytuacji wykadni nastpujc: Etgnes, Kraszewski i Za-
krzewski opublikowali swoje obrazki powstacze tu po jego upadku.
Rozpacz przegranych i ich rodzin oraz wstrzs moralny caego narodu
kieroway umysy i emocje w stron tych, ktrzy wezwali do walki.
Czy obliczono si z siami, czy przygotowano i przeprowadzono dzia-
ania najlepiej, jak byo mona? Coraz wicej osb uznawao je za bd
polityczny, coraz te goniej rozbrzmiewaa krytyka Powstania, cho
onierskie mogiy ledwie zacza pokrywa trawa. To w imi dobrego
imienia polegych stworzy wwczas Adam Asnyk poemat Sen gro-
bw i opowiadanie Panna Leokadia. I w tej intencji powstrzymania
fali krytyki, uniemoliwienia dziaa dezintegrujcych i demoralizu-
jcych nard, gdy taki kierunek obrachunkw z Powstaniem tylko
wzmacnia pozycj zaborcw wystpili i Kraszewski, i Zakrzewski,
i Etgnes. Racjonalizacja ofiary, mczestwa, racjonalizacja Powstania
w wymiarze religijnym, z powodu ktrej signito do Krasiskiego,
zapewne nie bya najlepszym zabiegiem politycznym, gdy nie wy-
znaczaa adnej praktycznej zasady dalszych dziaa, ale jako lekar-
stwo dla chorej duszy polskiej moga by przydatna.
44
Przyjty kierunek rozumowania wynika z niedostatku argumentw,

ktre by potwierdzay, i to Jakub Zakrzewski by autorem wszystkich
utworw w zbiorku Polska w roku 1863. Jeli nawet nie by rzeczywi-
stym twrc wszystkich tekstw, to na pewno on wanie wyposay
je w motta, wskutek czego ujednolici tomik kompozycyjnie, ideowo
i estetycznie. Analiza mott ujawnia konsekwencj w przeprowadze-
niu tezy o ofiarnym i mczeskim charakterze Powstania, a zatem
wykazaa twrcze adaptowanie (przeksztacanie) myli Krasiskiego.
Czy treciowa zawarto wierszowanej kroniki Powstania potwierdza
kierunek myli, ktry wyznaczaj motta? Obrazowanie, frazeologia
i leksyka tomiku mimo tematycznej rnorodnoci poszczeglnych
obrazkw wykazuj zaskakujc konsekwencj pl stylistycznych.
Wyrane s cztery obszary semantyczne (w nawiasach podano stro-
ny, zachowano pisowni wielk liter ze wzgldw godnociowych
i uczuciowych):
Biblia: Jeremi (2), Golgota (2), Sodoma (20), Archanioy
i Cheruby (29), tcza Noego (55), wznowisz przymierze z ludem,
co ojcw nie odbieg wiary (55), Apostoowie (100), Piotrowa
d (100), skaa Piotrowa (101), cienie Apostow (103), archa-
nielskie trby (104), n Kainowy (106), Herodw (107), grzech
Kaina (147), jak Joby (149), z Piatem umyjecie rce (150), naro-
dw azarzu (153), biblijna aniow drabina (156);
kultura antyku: Niobe (7), rzymskie gladiatory (47), Nie
Cezarom dla zabawy (47), pokonem nie uderzym wam Cezary
(48), Spartanw godne przedsiwzicie (85), rd Boego gnie-
wu/ Powstan mciciele! (122; parafraza Eneidy Wergiliusza),
Zadryjcie Nerony! Polska w rku Boga (123), Klasyczna sta-
roytna Italw kraina (128), za Druzw chcecie i przykadem
(135), sawy Panteonie (149), Tytanw (151), nowa katownia
Nerona (161);
charakterystyka przeciwnika jako poganina, barbarzycy,
potomka rasy mongolskiej: horda najezdnicza (15), pogastwo
zajade (36), tatarskie hordy (39), mier Mongoom! (39),
[postacie] hajdamacko-grone (103), czerniawa (113), mo-
skiewska dzicz (113), tysic burakw (113), W obliczu mierci
sta jak chrzecijanin,/ Lecz cnt modzieca nie uczci poganin
(126), dzicz, co zniewaa witoci otarza (126), Tatary! (135),
45
Tadeusz Budrewicz
Tatarze przebrzydy (136), pode robactwo, sualstwo wyrodne

(149)13;
Hasa Powstania: Ojczyzna i Wiara (19), pug Piasto-
wy (18), z godem Ora i Pogoni (25), zasad Bg i wiara (27),
ku Piastowi (30), Koroniarze i Litwini,/ Krakowiacy i Rusini/ Jak-
by jeden rd (35), Z wiar w Boga, z wiar w siebie (46), Z two-
im Orem i Pogoni (46), Ziemio Wandy, Krakusa (65), Ale Ty
Panie! Co Piasta strzech/ Przed lat tysicem przyodzia w blask
(120), wiadectwo Bogu, Ojczynie i Wierze! (161), Nowa ozdobo
Piastowa (163).
Jednolito pl stylistycznych, tak jak konsekwencja w operowaniu
mottami, moe by argumentem za autorstwem Zakrzewskiego. Po-
wstanie roku 1863 ukazano w kategoriach historiozofii mesjanistycz-
nej jako dzie Zmartwychwstania, odrzucenia kamienia z grobu Pol-
ski, aby znw moga peni rol muru zasaniajcego chrzecijastwo
przed zalewem pogaskiej dziczy mongolsko-tatarskiej, ktra z kultu-
ry Europy przyswoia jedynie wzr kata chrzecijan Nerona. Zmar-
twychwstay nard wraca do historycznych korzeni Rzeczpospolitej
Trojga Narodw, cho zarazem zapowiada i gbszy powrt do korzeni
ludowych, piastowskich, co trzeba odczytywa jako ideow deklaracj
demokracji. Z Krasiskiego najpewniej wzite jest przewiadczenie
o zrwnaniu wojny o niepodlego kraju z powinnoci walki z wro-
gami Chrystusa:
Wojna jest! o! wojna wita!

Bj, co mier lub ycie dawa:
Oto polska, z krzya zdjta,
Pogrzebiona zmartwychwstawa!
13
Ten dobr epitetw zdaje si by stereotypowy, ale zestawiony z innymi lirykami
o powstaniu ujawnia znacz indywidualn semantyk poetyck. Roman Dallmajer,
autor Moich wspomnie z powstania 18631864, Lipsk 1912, najchtniej stosuje
wobec Rosjan okrelenie bydo (Jakby byda stado moskiewskie szeregi s. 7;
Moskal pcha si jak bydo s. 21). Na wspomnienia Dallmajera skadaj si wier-
sze przeplatane proz wspomnieniow. W prozie autor nie stosuje wobec wroga
epitetw pogardliwych, jedynie lekcewace wyraenia Moskale, Moskaliska.
Wyrane jest zatem napicie midzy emocjonalnym stylem liryki a reporterskim
stylem relacji prozatorskich.
46
Pko ju grobowe wieko,

Dry zbestwiona stra moskali
zy niewiastom z oczu ciek:
Kt nam ciki gaz odwali! (s. 26)
W pobudce, w przyczynach zrywu, w nastrojach euforii patriotycz-

nej, w wezwaniu do wsplnej walki wszystkich ziem historycznej Pol-
ski, takie ujcie sprawy, ktre powinno wobec Ojczyzny stawiao
na rwni z obowizkiem rycerza Chrystusa, byo zrozumiae i sku-
teczne. Jako argument w obronie idei Powstania, ju po jego upad-
ku, byo te zrozumiae, cho niewtpliwie mniej skuteczne. Jednak
w zbiorku Polska w roku 1863, w tym samym wierszu, z ktrego po-
chodzi powyszy cytat, jest i taka strofa:
O! nie pytaj o ich cele,

Tam synowie nie wyrodki
Serca dobd, wystp miele:
Ujrzysz cel i znajdziesz rodki! (s. 27)
Taki program dziaa ju Polacy znali, niczym si nie rni od sw

Sdziego z Pana Tadeusza (ksiga VI, wers 257258): Szabel nam nie
zabraknie, szlachta na ko wsidzie,/ Ja z synowcem na czele i? jako
to bdzie!. Jako byo, mwi o tym relacja uczestnika boju:
Przed bitw kady onierz mia 50 naboi (!), podczas walki konni rozwozili je
i rzucali w paczkach po 10 sztuk z torb przewieszonych przez rami wtedy okazao
si, e nie wszystkie kompanie miay bro jednakiego kalibru, naboje nadaway si
14
wic nie do wszystkich karabinw. Byy chwile, e nie mielimy czym strzela!
Wierszowana kronika o takich wypadkach milczy. Zostaa wiadec-

twem zbiorowego uniesienia i aobnym trenem nad mogiami tych,
14
K. Grabwka (Frycz), Wspomnienia z r. 186364, Krakw 1912, s. 65. O zgu-
bieniu amunicji w bitwie pod Grochowiskami zob. A. Jzef Ostoja [W. Etgens],
Ciernie, Krakw 1864, s. 162 oraz przypis na s. XVIII. Dodatkowe wiadectwo
przynosz raporty Franciszka von Erlacha, Partyzantka w Polsce w r. 1863 w wie-
tle wasnych obserwacji zebranych na teatrze walki od marca do sierpnia 1863
roku, Przeoyli J. Gagatek, W. Tokarz, Warszawa 1919, s. 111112.
47
Tadeusz Budrewicz
ktrzy zginli za wit spraw. Wspomnienia uczestnikw przynosz

obrazy, z ktrych wynika, e tych mogi mogo by znacznie mniej
Polska w 1863 roku staa si kronik, ktra wyznaczaa centralne ka-
tegorie powstaczego mitu, w ktrego ramach naszych prowadziy
do boju niebiescy anieli, a wrogiem byy pogaskie hordy azjatyc-
kie. Logika mitu nakazywaa eksponowa fakt, e podczas przysigi
oddziaw Langiewicza na niebie pojawia si tcza widomy znak
cudu. Tote zgodnie z t logik wzrok kierowano ku niebu, aby mie
nadziej boskiej interwencji, a nie na ziemi, by sprawdzi, czy onie-
rze maj odpowiednie buty15.
Tadeusz Budrewicz
15
A. Jzef Ostoja [W. Etgens], op. cit., s. XII-XIII: Przykro, nawet bolenie byo
popatrze na wiar nasz, walczc pod Langiewiczem, ktra w botach lutego i mar-
ca nie dawaa si adn odstraszy ndz, i pod Maogoszcz, Chrobrzem, Grocho-
wiskami tak dzielno (!) moskalom stawiaa czoa. Pomijam, e nieraz przez dni par
nie mielimy si czym poywi nawet; pomijam, e czsto caych godzin szesnacie
botami w kolano trzeba byo marsze odprawia o tym tylko wspomn, e poowa
naszych onierzy bya nag i bos, i po tych botach i niegach musieli biedacy i
coraz dalej, bo oni chcieli ojczyzn wywalczy! miae to powicenie, wita to
wiara, wity to nard!. O bosych kosynierach zob. F. Erlach, op. cit., s. 98.
48
Rhymed 1863 Chronicle rusted with blood (by Jakub

Zakrzewski)
Keywords
1863 Uprising, polish poetry, Jakub Zakrzewski, rhymed chronicle, literary

motto, romantic poetry
Summary
The article tackles the subject of authorship of the poems published anonymously in
Leipzig in 1866, entitled Polska w roku 1863 (Poland in 1863). Jakub Zakrzew-
ski, one of less important romantic poets, was recognised as the author of the collec-
tion. Some of the poems were later reprinted in songbooks as songs performed during
the January Uprising. The poetics of the song folklore raised suspicion that Zakrzewski
was not the author of all the poems but that he wrote down anonymous works. Such
argument is supported by the fact that the collection includes two translations from
Italian and French. The author of the article analysed the mottoes which preceded eve-
ry poem. The selection of the mottoes is Zakrzewskis own contribution, which gave
the volume its stylistic harmony and ideological unity. Most of the mottoes are deri-
ved from the poetry of Zygmunt Krasiski. It is suprising, considering that until now
it was believed that it was Juliusz Sowackis poetry that served as the main source
of the intertexts of 1863. Semantic field analysis of the collection has proved that the
idea pervading the whole volume is the vision of Christian martyrdom of the Poles for
the faith, their ordeal suffered from the hands of the Tzar, or Nero. It is the evidence
of Krasiskis strong influence during the Uprising. Moreover, such an approach resul-
ted from the strategy of defending the idea of the Uprising, which was criticised after
its fall. Poland in 1863 should be interpreted as a myth of the insurgency.
49
Tadeusz Budrewicz
Mit rotbraunem Blut befleckt (Krwi rdzawiona)

eine Chronik des Jahres 1863 in Versen (von Jakub
Zakrzewski)
Schlsselwrter
Aufstand des Jahres 1863, polnische Poesie, Jakub Zakrzewski, Chronik

in Versen, das literarische Motto, romantische Poesie
Zusammenfassung
Im Artikel wird das Problem der Autorschaft von einem Gedichtband behandelt,
der anonym in Leipzig im Jahre 1866 unter dem Titel Polen im Jahre 1863 erschie-
nen ist. Als Autor der kleinen Sammlung wurde Jakub Zakrzewski, ein zweitran-
giger romantischer Dichter befunden. Manche der Gedichte waren spter in Ge-
sangsbchern als Lieder, die whrend des Aufstands gesungen waren, abgedruckt.
Die Folklorepoetik der Lieder lie vermuten, Zakrzewski sei nicht der Autor
von allen Gedichten, er habe anonyme Werk aufgeschrieben. Fr so eine These
spricht die Tatsache, dass sich im Band zwei bersetzungen aus dem Italienischen
und Franzsischen befinden. Der Autor des Artikels hat die Mottos analysiert,
die jedes Gedicht einleiten. Die Auswahl der Mottos ist der Autorenbeitrag von Za-
krzewski, der dem Band Harmonie von Stil und ideologische Einheit verliehen hat.
Die meisten Mottos entstammen der Poesie von Zygmunt Krasiski. Das ist berra-
schend, denn bisher glaubte man, die Poesie von Juliusz Sowacki sei der Ursprung
der Intertexte des Jahres 1863. Die Analyse der semantischen Felder des Bandes
zeigte, dass die Idee, die die Sammlung zusammenfgt, die Vision des christlichen
Martyriums fr den Glauben, das die Polen aus den Hnden des Zaren - Neron er-
leiden, ist. Das ist der Beweis fr den starken Einfluss von Krasiski in der Zeit des
Aufstands. So eine Auffassung ergab sich auch aus der Strategie der Verteidigung
der Idee des Aufstands, der nach seinem Niedergang kritisiert wurde. Polen im Jah-
re 1863 sollte als ein Aufstandsmythos betrachtet werden.
50
1863
( )
1863 , , , -
, ,
,
. 1866 1863 .
, ,
-. ,
, .
, ,
. ,
.
,
. ,
.
.
, ,
1863 .
, , ,
,
-.
.
, .
1863 .
51
Leon Piccard Powstaniec MN Gr. 464
52
ARTYKUY
NIEPODLEGO I PAMI
2014, nr 1-2 (45-46)
Anna Maria Bauer

(Warszawa)
Moda na czarn biuteri
Sowa kluczowe
Powstanie Styczniowe, czarna biuteria, biuteria patriotyczna, represje,

symbole narodowe
Streszczenie
Moda na noszenie aobnych strojw i czarnej biuterii pojawia si w Warszawie
w 1861 roku, ma charakter kulturowy i jest manifestacj pogldw politycznych.
Trwa do chwili ukazania si carskiego dekretu o amnestii, czyli do roku 1866.
Powodem aoby byy okupione ofiarami, warszawskie manifestacje z roku 1861.
Czarna moda ogarnia ca Polsk, przyjmuje si rwnie na zachodzie Europy,
a czarna biuteria staje si symbolem romantycznego zrywu wolnociowego. Sia
tego trendu i powszechne poparcie, przeraaj carskiego zaborc. Stosowano roz-
liczne kary za noszenie czarnych ubra i aobnych paciorkw, do aresztowa
wcznie. Za t oryginaln manifestacj staa tradycja noszenia biuterii patrio-
tycznej wrd wczeniejszych pokole Polakw. Dla nastpnych pokole bya to
wana inspiracja np. w czasie I i II wojny wiatowej, w czasie stanu wojennego.
W zakres czarnej biuterii wchodz wyroby rzemiosa artystycznego, ktre celo-
wo wykonywano ze skromnych i surowych materiaw tj.: drewno, elazo, blacha
mosina lub stalowa, cynk, alpaka, mied, ow, aluminium, cyna, srebro typowe
lub srebro czernione. Pojawiay si take czarna laka, ko, bardzo rzadko zoto.
Ten zawony arsena materiaowy dawa due pole inwencji i pomysowoci wy-
konawczej. Wida zrnicowanie form: od misternej roboty jubilerskiej, poprzez
proste, lakoniczne kompozycje, a do ksztatw wrcz nieporadnych. Wyroby upa-
mitniay manifestacje, miejsca ich przebiegu, bohaterw zdarze, gosiy hasa
patriotyczne. Uywano narodowej symboliki, w zakres przyjtej kompozycji wcho-
dziy: krzy, orze, kotwica, palma mczestwa, acuch, korona cierniowa, serce,
goda Polski i Litwy, portrety Kociuszki bd Poniatowskiego. Obecnie przykady
czarnej biuterii znajduj si w zbiorach wielu muzew i w kolekcjach w Polsce.
53
Anna Maria Bauer
Moda ta zwizana jest cile z okresem, w ktrym pojawia si na

terenie Polski z pocztkiem szstej dekady XIX wieku. Powinna za-
tem by traktowana jako zamknity okres historyczny, jednak w moim
przekonaniu nie jest to tylko zjawisko jednorazowe, ktre moe by
jedynie obiektem bada historykw dziejw oraz historykw sztuki.
Dodam w tym miejscu, e ubir i stosowane do niego dodatki, tak
zwane otoczenie czowieka stanowi cz kultury materialnej i jako
takie nale do zakresu sztuk piknych, do dziedziny projektowania
przedmiotu, dzi okrelanego najczciej angielskim terminem design.
Dlatego moj wypowied naley traktowa jako gos reprezentujcy
wiat sztuki.
W tytule pojawiaj si dwa hasa, pierwsze moda, a dalej czar-
na biuteria. Jednak waciwe znaczenie mieci si w poczeniu obu
hase, bo te owa moda na czarn biuteri odnosi si do zjawiska kul-
turowego, ktrym niewtpliwie bya. O jego wadze oraz o tym, e jest
ono ywe i trwa w czasie, a tym samym wci otwarte chciaabym
teraz opowiedzie, z koniecznoci szkicowo.
Przejawy mody
Wykadni kulturowego znaczenia czarnej biuterii naley szuka

w stosunku czowieka do ubioru. Bywa on, jak wiemy, prywatn spra-
w kadego z nas i zaley od naszego gustu, estetycznych upodoba
i finansowej zasobnoci. Niekiedy jednak ubir staje si, czasami stale,
a czasami incydentalnie, form suc do zaznaczenia naszej przyna-
lenoci do grupy lub wsplnoty np. etnicznej, wyznaniowej, spo-
ecznej. Bywa, e z jego pomoc manifestujemy wasne pogldy poli-
tyczne. W takich przypadkach mamy do czynienia wanie ze strojem
o kulturowym znaczeniu, i w takim te aspekcie winnimy rozpatry-
wa kady jego element.
Czarna moda pojawia si w Polsce nagle w 1861 roku i trwaa
do chwili ukazania si carskiego dekretu o amnestii, czyli do roku
1866. Moment inicjacji wspomina ksidz Serafin Szulc w swoich
pamitnikach: Nasze dziewice rzuciy byskotki i jaskrawe sza-
ty przybierajc skromne, czarne suknie. Wszyscy wraz ze strojem
spowanieli. Z kolei generaowa Natalia z Bispingw Kicka tak
zanotowaa: Cay nard okry si kirem, a kobiety przywdziay
54
aob1. Powodem ogoszonej aoby byy, jak wiemy, okupione

ofiarami, manifestacje w Warszawie. Zapocztkowane pogrzebem
generaowej Sowiskiej, potem odbyway si w dniach tzw. wiel-
kich okazji, czyli dat patriotycznych, z kulminacj przypadajc
w chwili pochwku piciu ofiar manifestacji, ktra miaa miejsce
w 30. rocznic bitwy pod Olszynk Grochowsk2.
aoba, tak jak i manifestacje, wysza poza granice stolicy, aby ob-
j swym zasigiem najpierw cae Krlestwo, a nastpnie pozostae
zabory, jednak w Warszawie byy najintensywniejsza. Na rozlicznych
kwestach, na tace, rzucano kosztowne precjoza dla wsparcia ruchw
narodowych. Niech do carskiego zaborcy nie tylko demonstrowa-
y stroje pa czarne suknie i czarna biuteria, zastpujca oddane
w imi sprawy kosztownoci, take brak cylindrw u panw, ktrzy
wymieniali je teraz na zwyke czapki lub czamary. Odmienione, bo
pozbawione kolorowych i zotych ozdb byy te witryny sklepowe,
a w kawiarniach nie grywano muzyki. Powstrzymywano si od urz-
dzania zabaw i balw publicznych, przeganiano z podwrek nawet ka-
taryniarzy. Kolorowe stroje wzbudzay agresj i bywao, e waciciel-
k piknej sukni oblewano kwasem azotowym.
1
Cytaty przytaczam za: D. Wrblewska, Czarna biuteria, Projekt, nr 1 (1983),
s. 1021.
2
27 lutego 1861 r. polego w Warszawie piciu uczestnikw manifestacji upamit-
niajcej bitw pod Olszynk Grochowsk z 1831 r. Ofiarami byli: Filip Adamkie-
wicz czeladnik krawiecki, Micha Arcichiewicz ucze Gimnazjum Realnego,
Karol Brendel robotnik metalowiec, Marceli Pawe Karczewski ziemianin
i Zdzisaw Rutkowski ziemianin. Ciaa zamordowanych przez zaborcw wysta-
wiono w Hotelu Europejskim, gdzie sfotografowa je Karol Beyer, majcy tu wa-
sne atelier fotograficzne. Zdjcia w formie pamitkowego tableau rozpowszechnio-
ne na terenie caego kraju day impuls dla dalszych manifestacji. Ofiary pochowano
2 marca 1861 r. na warszawskich Powzkach, fakt ten dokumentuje m.in. obraz
olejny Aleksandra Lessera (18141884) Pogrzeb Piciu Polegych, namalowany
wiosn 1861 r., obecnie w zbiorach Muzeum Historycznego w Krakowie. Wypadki
warszawskie z 27 lutego 8 kwietnia stay si inspiracj do powstania cyklu War-
szawa Artura Grottgera (18371867), ktry w 1861 r. prezentowany by w Wied-
niu (Kunstverein), a nastpnie powielony technik fotograficzn i udostpniony
szerszemu odbiorcy. W 1862 r. powstaje druga wersja tego cyklu pt. Warszawa
II, szykowana przez Grottgera na wiatow wystaw w Londynie, i tame zaku-
piona przez prywatnego nabywc. Odnaleziono j w Victoria and Albert Museum
w Londynie w 1925 r.
55
Anna Maria Bauer
Moda, ktra ogarna Polsk, przyja si rwnie na zachodzie Eu-

ropy. W dobrym tonie byo wznoszenie, w tzw. towarzystwie, toa-
stw Za nieszczliw, wit, bohatersk Polsk, a take, wrd
pa, wkadanie czego polskiego. Temat popularyzoway m. in. wy-
stawy prac Artura Grottgera, na ktrych najpierw w Wiedniu w pa-
dzierniku 1863 roku, potem w Londynie, Newcastle, take Paryu
pokazywa cykl Polonia powicony Powstaniu3. Nic dziwnego, e
i czarna biuteria zdobywajc du popularno podbia ludzkie ser-
ca. Pojawi si te kanon stroju kobiecego, ktry przeledzi moemy
na fotografiach z epoki. Dama przypominajca wygldem Deotym4
lub Narcyz michowsk 5 moga zasuy na miano romantycznej
bohaterki walczcej o wolno Polakw albo przynajmniej osoby
mocno t wolno wspierajcej (patrz il. 1). Tak byo w istocie,
narody Europy solidaryzoway si w tamtych latach z Polakami,
3
Cykl Polonia, ktry wystawiono w Wiedniu w Kunstverein pod hasem Sza-
sen aus Russisch-Polen, by ju wwczas wasnoci wgierskiego magnata Ja-
nosa Palffyego. W innych miastach Europy, take na terenach polskich znany by
z reprodukcji fotograficznych. Warto doda, e w Powstaniu bra udzia modszy
brat autora Polonii, Jarosaw i zosta w 1864 r. zesany na Sybir. Artur pomaga
przy zakupie broni dla powstacw, bezporedniego udziau w walkach nie biorc.
4
Deotyma to pseudonim nadany przez matk Jadwidze uszczewskiej (1834
1908), poetce i powieciopisarce doby romantyzmu, zwizanej z Warszaw.
Bya zaangaowana w dziaalno patriotyczn w okresie wielkich manifestacji
w 1861 r., jednak z czasem popara polityk A. Wielopolskiego. Jej ojciec Wacaw
Jzef uszczewski w czasie Powstania Styczniowego zrzek si godnoci szam-
belana carskiego, za co zosta zesany w gb Rosji. Zesanie podzielia z ojcem
crka, oboje powrcili do Warszawy w 1865 r. Po mierci rodzicw (1867 i 1869),
w mieszkaniu przy ul. Marszakowskiej 153, Deotyma otwiera salon literacki jako
kontynuacj salonu prowadzonego przez rodzicw (tzw. czwartki literackie). Jest
autork synnej powieci historycznej Panienka z okienka.
5
Narcyza michowska (18191876) zwizana z Warszaw, nauczycielka, refor-
matorka pedagogiki, powieciopisarka (najsynniejsza Poganka, a take Ksika
pamitek, Biaa ra i inne). Przez wiele lat pracowaa jako guwernantka, bya
zaoycielk szk wiejskich oraz synnej pensji dla dziewczt w Warszawie,
przy ul. Miodowej. W latach 40. XIX w. braa udzia w pracach konspiracyjnych
wraz z entuzjastkami, grup warszawskich emancypantek, ktrej przewodzia.
W czasie Powstania Styczniowego zostaa uwiziona za udzia w spisku rzemiel-
nikw, z kar zamienion na areszt domowy. Po zakoczeniu walk powstaczych
wyjechaa do Parya, aby studiowa na Sorbonie.
56
w tym kontekcie czarna biuteria staa si symbolem po pierwsze

romantycznego zrywu wolnociowego, po drugie konkretnego,
ostatniego tego typu wydarzenia w Europie, czyli Powstania Stycz-
niowego.
W tym miejscu dodam, e wtek ten mgby posuy jako so-
lidna podstawa dla badacza ledzcego kwesti istniejcej mody
na polsko wrd mieszkacw rnych europejskich krajw,
za czarna biuteria pojawi si powinna w takim opracowaniu
obok terminu: taniec polski, strj polski, polskie malarstwo
trumienne, a take barok ondulowany pojcie odnoszce si
do swoistego architektonicznego ksztatu fasad kociow budowa-
nych w XVII wieku w Polsce, i polski dach, te zaczerpnity z ro-
dzimej barokowej architektury6.
Represje
Sia oddziaywania owej mody, a take zdobyte przez ni poparcie

i szeroki zasig, przeraay carskiego zaborc. Zastosowano rozliczne
kary za nieprawomylno ubra, a noszcych aobne paciorki,
jak nazywali pogardliwie czarn biuteri carscy urzdnicy, podda-
no rwnie represjom policyjno-wojskowym. W dniu 21 stycznia
1864 roku, w gazecie Ogoszenia dzkie (najstarsze polsko-nie-
mieckie pismo w tym miecie) policmajster miasta, major Kalinowski,
zamieci nastpujcy anons:
Przypominajc powtrnie mieszkacom miasta odzi, aeby nie nosili aoby,

zabronionej pod surow odpowiedzialnoci, pocigajc za sob kar pienin,
zarazem objaniam, czego mianowicie kobiety nosi nie powinny:
1) sukien czarnych, oraz czarnych z biaem, a nawet i kolorowych obszytych
czarn tam z wyjtkiem jedwabnych czarnych, ktrych uywa dozwala si tak
jak i w innych kolorach;
2) rkawkw czarnych z biaem, konierzykw biaych lub chusteczek z czarnem
obszyciem, kapeluszy czarnych z biaemi przyborami;
6
Chodzi o elementy kultury, takie jak: polonez, kontusz, typ malarstwa na blasze
i charakterystyczn form architektoniczn, ktre wywiedzione z polskiej kultury
i utosamiane z Polsk, stay si inspiracj dla wielu twrcw w zachodniej czci
Europy (XVIXVIII wiek).
57
Anna Maria Bauer
3) znakw emblematycznych, popiersi na broszkach, spinkach i t.p. kobiecych

strojach, jak najmniej przy acuszkach i paskach.
Pomimo bowiem wyranego zakazu, niektre kobiety pozwalaj sobie sprzeci-
wia si przepisom. Dla tego owiadczam: e jeeli mimo ogoszenia niniejszego,
dostrzedz [sic!] si dadz ktre z wymienionych przedmiotw osoba posiadajca
lub noszca takowe, bez wzgldu na jej stan, obok surowej kary pieninej, ulegnie
aresztowaniu. Panowie za bd odpowiedzialni i za sucych, gdyby ci zatrzyma-
7
ni zostali w ubiorze aobnym [] .
Ju po upadku Powstania zawiadamia, e prcz ukaranych za cho-

dzenie bez latarki po zakazanej godzinie, ukaranymi bd rwnie:
za noszenie Czamarki: Wyrzykowski Jan i Rogowski Franciszek
po rs. 10. W kolejnym numerze skarcone s znw panie:
Z podziwieniem dostrzegem niektre panie tutejsze, uywajce upornie stro-

jw aobnych pomimo tylokrotnych przestrg []. Upr podobny w dzisiejszem
zwaszcza pooeniu jest ju nie lekkomylnoci, lecz prawdziwym nierozsdkiem,
z zoliw myl jawnego sprzeciwiania si rozporzdzeniom Wadzy i przepisom
stanu wojennego, a zatem aby nie uszed bezkarnie, na dostrzeon w aobnym
kostiumie pani Berger, pann Rozali Wodzicko i pann Bronisaw Caplisk,
8
wyznaczyem kar pienin w stosunku 10 rs. na kad z osobna [] .
Z powyszych cytatw wynika, e represje, cho nie bardzo dotkli-

we, to jednak byy uciliwe. Oczywicie byy i aresztowania, stoso-
wane wobec osb udekorowanych emblematami patriotycznymi np.
szpilkami zwieczonymi niepodlegym orzekiem, czarnymi kape-
luszami z narodow kokard czy broszami i piercionkami opatrzo-
nymi godem polskim, przede wszystkim za wobec rzemielnikw
wyrabiajcych i sprzedajcych biuteri oraz krawcw, za szycie ro-
gatywek i czamar. Karano nawet za posiadanie okutej laski i za dugie
wsy przypominajce sarmackie. Aresztowania byy krtkie, zwalnia-
7
Ogoszenia dzkie (Lodzer Anzeiger), nr 9, z dnia 21 stycznia 1864 r., zob.
[w:] Zarzdy Naczelnikw Wojennych w Krlestwie Polskim 18611867 (1884),
Inwentarz zespou PL, 1 239, w opracowaniu Doroty Lewandowskiej, Archiwum
Gwne Akt Dawnych w Warszawie.
8
Zob. Kolejne numery Ogosze dzkich z maja1864 roku.
58
no po podpisaniu deklaracji poprawy. Osoba noszca czarny strj te

podlegaa karze aresztu, broni przed nim wycznie akt zgonu zawia-
damiajcy o stracie ktrego z czonkw rodziny. Skala represji bya
dua, dlatego podziemny Rzd Narodowy wystosowa dekret do Pola-
kw o zaprzestanie aobnej manifestacji. Polacy usuchali go dopiero
w roku 1866, cho nie wszyscy niektre panie nosiy czarn biuteri
a do czasu nastania II Rzeczpospolitej.
Tradycja biuterii patriotycznej przed i po Powstaniu Styczniowym
Odnoszc si do zjawiska, jakim bya czarna moda, a wraz z ni

czarna biuteria, powinnam teraz przedstawi jej przykady, jed-
nak wczeniej chc zaznaczy, e ta manifestacja patriotyzmu, cho
na wskro oryginalna, nie pojawia si znikd. Staa za ni tradycja
wczeniejszych pokole Polakw, ktre rwnie uyway biuterii do
wyraania postaw politycznych i narodowych. Chodzi tu o pojcie
tzw. biuterii patriotycznej, ktre obejmuje okres o wiele szerszy ni
tylko czas Powstania Styczniowego.
Znane okazy tego typu biuterii to piercienie pierwsze zwizane
z Konfederacj Barsk i opatrzone napisem: Pro Fide et Maria,9, ko-
lejne za z czasw proklamacji Konstytucji 3 Maja z napisem: Fidis
9
Pro Fide et Maria, Pro Lege et Patria (ac. za Wiar i Mari za Prawo i Oj-
czyzn). Zygmunt Gloger opisuje nastpujcy order z podobnym napisem: Order
konferderacyi barskiej zaoony by przez Kazimierza Puaskiego prawdopodob-
nie podczas duszego pobytu konfederatw w Czstochowie. By to zawieszony
na czerwonej wstce krzy mosiny, z ktw ramion ktrego wychodziy zw-
ajce si promienie. Z jednej strony na ramionach krzya mieci si niezrcznie
wyryty napis: Pro Fide et Maria, pro lege et patria, we rodku, o ile si zdaje, by
malowany obraz Matki Boskiej Czstochowskiej, wkoo za napis: Maria victrix
hostium. Na stronie odwrotnej, na ramionach krzya napis: Casimirus Puaski,
Mareschalcus omzinensis, tribuit praemium bene merentib. in Clara Mon. d. 2
Febr. 1771. Czy byo co w rodkowem miejscu niewiadomo, w koo tylko
na przechowanym okazie znajduje si napis na czerwonym laku: In hoc signo vin-
ces. Order ten mg istnie bardzo krtko i w niewielkiej liczbie by rozdanym,
dlatego dzi naley do najwikszych rzadkoci. wczesne pamitniki i rda nic
o nim nie wspominaj. Zob. Z. Gloger, Encyklopedia staropolska, t. III, s. 304
(Ordery Polskie).
59
Anna Maria Bauer
Manibus10. Z tego momentu historycznego pochodzi te piercie-ob-

rczka ustanowiona przez Tadeusza Kociuszk, majca wyryte haso:
Ojczyzna Obrocy Swemu. Nie trzeba chyba podkrelenia, e jedyne
zachowane dzi egzemplarze stanowi bezcenne pamitki narodowe
(patrz il. 2).
W czasach postanisawowskich i w dobie wieccej nad Polaka-
mi nadziei odzyskania, dziki Napoleonowi, wolnoci, pojawia si
zoty piercie o czerwono-szafirowym oku z napisem: yje Polska
28 czerwca 1812, za po klsce napoleoskiej ju tylko elazny pier-
cie z Orem i Pogoni oraz hasem: Boe Wspieray Wiernych Ojczy-
nie, Boe Zbaw Polsk.
W dekadach nastpnych i w poowie XIX wieku, z okazji wydarze
roku 1830 i 1831, a dalej 1846 i 1848 w ycie Polakw wchodz r-
nego rodzaju emblematy w postaci: brosz, spinek, dewizek, brelokw,
obrczek i medalionw. Do najrzadszych nale te ostatnie, wykonane
przewanie w zocie, z wizerunkami bohaterw narodowych, takich
jak Tadeusz Kociuszko czy ksi Jzef Poniatowski. Wyjtkowo
wzruszajc pamitk jest krzyyk kuty w srebrze, osadzony na ga-
zkach drzew pochodzcych z Olszynki Grochowskiej, wykonany
na pamitk tamtejszych wydarze. Rwnie emocjonalnym pitnem
byy naznaczone piercionki stosowane jako prezenty wrd pa z na-
pisem R.O.M.O., a oznaczajcym: Rozniecaj Ogie Mioci Ojczyzny11.
Znw naleaoby przywoa sowo moda, bo te poczwszy od Insu-
rekcji Kociuszkowskiej, a skoczywszy na Powstaniu Styczniowym,
10
Fidis Manibus (ac. Czystym Rkom). U Glogera czytamy: Po sejmie czterolet-
nim z powodu ustawy majowej pojawiy si piercienie z napisem: Fidis manibus,
ktre nosili gorliwi jej obrocy. Kociuszko w r. 1794, w miejsce krzyw woj-
skowych, rozdawa piercienie jako nagrod mstwa. Po mierci ks. Jzefa Ponia-
towskiego r. 1813, ukazao si nie tylko mnstwo filianek z porcelany paryskiej
z jego portretem, ale take zote i stalowe piercionki pamitkowe z napisami: J-
zef ksi Poniatowski, lub Bg mi powierzy honor Polakw, Jemu go tylko
oddam. W grudniu 1830 r. pojawiy si piercienie elazne piknej roboty, w ro-
dzaju sygnetw z napisem na tarczy (tak samo jak u staroytnego witosawa nie
negatywnym): Chopicki I Dictator pol. 5. X-bris 1830. Pniej kursoway pier-
cienie mosine z napisem wypukym na zewntrz: Dwernicki. Zob. Z. Gloger,
ibidem, t. IV, s. 11 (PiercienicyPierzeja).
11
Szeroko omawia rne przykady biuterii patriotycznej Danuta Wrblewska
w swoim artykule, patrz: ibidem, op. cit.
60
wrd Polakw istnieje moda na zbieranie i noszenie pamitek pa-

triotycznych. Powstaway one gwnie na terenie zaboru rosyjskiego
i austriackiego, czsto jednak, z powodw konspiracyjnych, nie byy
sygnowane, nad czym dzi ubolewaj badacze, nie pozwala to bowiem
na bardziej precyzyjne opisanie ich pochodzenia.
A jakie byy losy czarnej biuterii po roku 1866? Wspomniaam ju
o paniach noszcych j wytrwale do 1918 roku. Niemniej tradycja ta
oywa w dniach rocznicowych ju od lat 80. XIX wieku. Hodujce jej
patriotki mona spotka na wiecach i uroczystociach patriotycznych.
Obok niej, powstaj nowe jednak silnie inspirowane czarn biu-
teri pamitki bitew, bohaterw i wodzw, towarzyszce powstaj-
cym na fali uniesienia narodowego ksikom, pieniom i wierszom.
Obie wojny wiatowe take stworzyy wasn biuteri, podobnie byo
ze stanem wojennym w latach 19811983, kiedy znw odwoanie do
czarnej biuterii stao si norm.
W tym czasie pojawiy si tzw. patriotyki, sprzedawane w sklepach
jubilerskich pod lad lub poktnie krzyyki z orem w koronie, sy-
gnety, ryngrafy czy wisiorki. Kupowanie i noszenie ich byo rodzajem
manifestacji wyrazem oporu spoeczestwa i nieposuszestwa wo-
bec wadzy. Warto przypomnie sobie, jak to wczesna Milicja Oby-
watelska cigaa osoby majce przypity do ubrania krzyyk, obra-
zek z wizerunkiem Matki Boskiej czy opornik prawdziwy symbol
sprzeciwu wobec represji. Znw element stroju odczytywany by jako
zagroenie dla wadzy pastwowej, zupenie jak w czasach Powstania
Styczniowego.
Podzia na grupy i charakterystyka czarnej biuterii
Mam nadziej, e dostarczyam dowodw na poparcie stwierdzenia

o ponadczasowoci zjawiska czarnej biuterii, zatem teraz czas przyj-
rze si samym przedmiotom. S to wyroby rzemiosa artystycznego,
ktre celowo wykonywano ze skromnych i surowych w wyrazie mate-
riaw, takich jak: drewno, elazo, blacha mosina lub stalowa, cynk,
alpaka, mied, ow, aluminium, cyna, srebro typowe lub srebro czer-
nione. Pojawiay si take czarna laka, ko, bardzo rzadko zoto. Sto-
sowano skromne zdobienia posugujc si ciemnymi onyksami, czar-
n emali, agatami, czasem brylantami maej wielkoci lub perekami.
61
Anna Maria Bauer
Cech charakterystyczn jest, e ten zawony i uproszczony arsena

materiaowy dawa due pole inwencji i pomysowoci wykonawczej
(patrz il. 4 i 5), dlatego atwo dostrzec w tym zbiorze zrnicowa-
nie form: od misternej roboty jubilerskiej, poprzez proste i lakoniczne
kompozycje, a do ksztatw wrcz nieporadnych12.
Biuteria ta przyjmowaa formy przede wszystkim brosz, branso-
let, naszyjnikw, kolczykw, zapinek (patrz il. 6 i 7). Znajdujemy te
przedmioty ozdobne niebdce biuteri, tj. klamry do pasw i pa-
skw, breloki, krzyyki, acuszki, spinki, kokardy, medaliki, znaczki,
puzderka. Wszystkie miay wspln cech upamitniay zarwno
manifestacje, jak i miejsca ich przebiegu, ludzi bdcych bohaterami
tych zdarze, propagoway hasa patriotyczne i uyway tej samej
narodowej symboliki.
W zakres przyjtej, obiegowej wwczas, kompozycji wchodziy:
krzy, orze, kotwica, palma mczestwa, acuch, kajdany, okowy,
korona cierniowa, serce, kosy, goda Polski i Litwy, motyw sztandaru,
licie dbu, portrety Kociuszki bd Poniatowskiego (patrz il. 8 i 9).
Symbole te miay pobudza uczucia patriotyczne, ale te byy wyra-
zem romantycznej wiadomoci polskiej, penej cierpienia i mesjani-
zmu.
Specjaln grup w zbiorze biuterii zwizanej z Powstaniem Stycz-
niowym s pamitki, ktre wykonali zesacy syberyjscy bd wi-
niowie, ju po upadku Powstania. Takie okazy spotka moemy np.
w warszawskiej Cytadeli. Znawcy przedmiotu podkrelaj, e mimo
niezwykle prostych materiaw jak drewno, ko, elazo, koskie
wosie, chleb czy soma zadziwiaj precyzj wykonania i nosz
12
Zgromadzona przez mnie ikonografia, prezentowana podczas padziernikowej
konferencji (50 ilustracji), pochodzi z kilku rde. Przykady zasobw Muzeum
Wojska Polskiego w Warszawie i Biaymstoku, Muzeum X Pawilonu Cytadeli
Warszawskiej, Muzeum Historycznego Warszawy, Muzeum Chrzanowa, Muzeum
Archidiecezji Warszawskiej, a te z kolekcji prywatnych zaczerpnite zostay
z artykuw Danuty Wrblewskiej i Jerzego Skrodzkiego historykw sztuki, nie-
gdy piszcych o zjawisku czarnej biuterii w warszawskiej prasie. Korzystaam te
ze stron antykwarycznych, aby zaprezentowa biuteri patriotyczn, a przykady
patriotykw z czasu stanu wojennego pochodz ze zbiorw Muzeum Niepodle-
goci w Warszawie. W kilku przypadkach skorzystaam z archiwaliw znajduj-
cych si w domenie publicznej. W niniejszej prezentacji pomiecio si kilka wy-
branych przykadw.
62
pitno osb, ktre je stworzyy i to w sensie dosownym, bowiem cz-

sto zastpoway dowd tosamoci albo list do najbliszych. Opatry-
wano je zatem inicjaami lub dedykacj przeznaczon dla odlegej,
pozostajcej na terenie kraju, rodziny (patrz il. 10).
Czarna biuteria znajduje si obecnie w zbiorach wielu polskich
muzew, np. w Muzeum Cystersw w Wchocku, Muzeum Wojska
Polskiego w Warszawie, Muzeum Wojska w Biaymstoku, Muzeum
Historycznym m. st. Warszawy, w Muzeum X Pawilonu Cytadeli War-
szawskiej, w muzeach lokalnych np. w Chrzanowie, Gliwicach, owi-
czu, Licheniu. Znajduje si take nadal w zbiorach i kolekcjach pry-
watnych. Zadziwiajcym fenomenem jest jej staa obecno na rynku
antykwarycznym, ktra kusi wrcz o postawienie pytania o autentycz-
no wikszoci tych egzemplarzy.
Rozproszone w wielu zbiorach historycznych, ale te w galeriach
prezentujcych sztuki plastyczne, przykady tej biuterii, s swoistymi
drobiazgami okruchami patriotyzmu pochodzcymi z obyczajowo-
ci naszych przodkw. Przechowuj w sobie pami narodow i dla-
tego, mimo swojej skromnej formy, maj bardzo specjalne znaczenie.
Wspczenie byy przypominane kilkukrotnie w roku 2012 miaa
miejsce wystawa czarnej biuterii w Muzeum Niepodlegoci w War-
szawie, w roku 2013, wanym wydarzeniem bya ekspozycja doty-
czca Powstania Styczniowego, w tym biuterii, w Archiwum Gw-
nym Akt Dawnych w Warszawie ze zbiorw wasnych tej instytucji
oraz wystawa w Muzeum Wojska Polskiego zatytuowana Powstanie
styczniowe w 150. rocznic narodowego zrywu.
Anna Maria Bauer
63
Anna Maria Bauer
Fashion for black jewellery
Keywords
January Uprising, Black Jewellery, Patriotic Jewellery, repressions, national

symbols
Summary
Wearing funeral attire and black jewellery becomes fashionable in Warsaw in 1861.
It is a cultural phenomenon and a manifestation of political beliefs. It lasts until
the Tzars decree of amnesty is issued in 1866. The mourning follows 1861 War-
saw demonstrations which claimed many victims. Black fashion spreads across the
entire country, catches on also in Western Europe, and black jewellery becomes
the symbol of a romantic surge for freedom. The strength of this trend and wide-
spread support scare the Tzar. Many punishments, including arrests, are imposed
for wearing black clothes and mourning beads. This original manifestation drew
on the older tradition of wearing patriotic jewellery among the earlier genera-
tions of Poles. It was an important inspiration for the next generations, e.g. during
the World War I and II or the period of Martial Law in years 1981-1983. The ran-
ge of black jewellery includes handicrafts, purposely made with the use of simple
and raw materials such as wood, iron, brass or steel sheets, zinc, nickel silver, cop-
per, lead, aluminium, tin, regular silver or blackened silver. Some items were made
of black lacquer, bone and, very rarely, gold. This shortage of materials boosted
invention and creativity. The viewer may observe a diversity of forms: starting from
intricate jewellers works, through simple, laconic designs, to quite clumsy shapes.
Those works commemorated demonstrations, places where they were held, heroes,
proclaimed patriotic statements. They used national symbols - the established set
of symbols included: Cross, Eagle, Anchor, Martyrs Palm, Chain, Crown
of Thorns, Heart, Coats of Arms of Poland and Lithuania, Portraits of Kociuszko
or Poniatowski. Currently, examples of black jewellery may be found in many mu-
seums and collections in Poland.
64
Mode, schwarzen Schmuck zu tragen
Schlsselwrter
Januaraufstand, schwarzer Schmuck, patriotischer Schmuck, Repressionen,

Nationalsymbole
Zusammenfassung
Die Mode, Trauerkleidung und schwarzen Schmuck zu tragen, erscheint in War-

schau 1861, hat kulturellen Charakter und ist eine Manifestation politischer Ansich-
ten. Sie hlt bis zur Erscheinung des zaristischen Dekrets ber die Amnestie an,
also bis zum Jahre 1866. Der Grund fr die Trauer waren mit zahlreichen Opfern
bezahlte Warschauer Manifestationen aus dem Jahre 1861. Die schwarze Mode hlt
in ganz Polen Einzug, verbreitet sich auch in Westeuropa, und der schwarze Schmuck
wird zum Symbol der romantischen Freiheitserhebungen. Die Strke dieses Trends
und die allgemeine Untersttzung entsetzen die zaristische Eroberer. Man wende-
te zahlreiche Strafen fr das Tragen von schwarzer Kleidung und Trauerperlen
an, einschlielich Festnahmen. Hinter dieser originellen Manifestation verbarg sich
die von frheren Generationen von Polen gepflegte Tradition, patriotischen
Schmuck zu tragen. Fr die nchsten Generationen war das eine wichtige In-
spiration z.B. whrend des I und II Weltkrieges, whrend des Kriegszustandes.
Der schwarze Schmuck setzte sich aus Erzeugnissen des Kunsthandwerks,
die zweckentsprechend aus schlichten und rohen Materialien hergestellt wurden
d.h.: aus Holz, Eisen, Messing- oder Stahlblech, Zink, Alpaka, Kupfer, Blei, Alu-
minium, Zinn, typisches Silber oder geschwrztes Silber. Es gab auch schwarzen
Lack, Bein, sehr selten Gold. Dieses begrenzte Arsenal von Materialien verschaf-
fte einen groen Spielraum fr Kreativitt und Ausfhrungseinfallsreichtum. Man
sieht eine groe Vielfalt von Formen: angefangen mit kunstvoller Juwelierarbeit,
ber einfache, lakonische Kompositionen, bis hinzu geradezu ungeschickten Gestal-
ten. Die Erzeugnisse verewigten Manifestationen, Orte ihres Geschehens, Helden
der Ereignisse, verbreiteten patriotische Sprche. Man benutzte Nationalsymbo-
lik, die angenommene Komposition mfasste: Kreuz, Adler, Anker, Mrtyrerpal-
me, Kette, Dornenkrone, Herz, das Wappen von Polen und Litauen, Portrts von
Kociuszko oder Poniatowski. Heutzutage befinden sich Beispiele des schwarzen
Schmucks in den Sammlungen von vielen Museen und Kollektionen in Polen.
65
Anna Maria Bauer
, ,
, ,

1861 ,
.
, 1866 .
1861 , .
, ,
.
.

, .

.
, ,
. -
,
, : , ,
, , , , , , ,
. , , .

. :
, ,
. ,
, ,
. ,
: , , , , ,
, , ,
. ,
.
66
1. Narcyza michowska w okresie aoby narodowej
67
Anna Maria Bauer
2. Piercie Fidis Manibus z czasw Konstytucji 3 Maja, 1791 rok,

wykonany w zocie, grawerowany
3. Brosza z portretem miniaturowym Tadeusza Kociuszki z poowy

XIX wieku, obecnie w zbiorach Muzeum w Gliwicach
68
4. Komplet biuterii aobnej: naszyjnik i bransoleta w formie a-

cucha, z wisiorami w ksztacie krzyyka, serca i kotwicy, wykonane
w czarnej lace, lata 60. XIX wieku, wasno Muzeum Niepodlegoci
5. Brosza w ksztacie kokardy wojskowej, wykonana w srebrze, jedna

ze wstg pomalowana na amarantowo, z motywem orzeka w centrum
kompozycji, lata 60. XIX wieku, wasno Muzeum Niepodlegoci
69
Anna Maria Bauer
6. Naszyjnik ozdobny, z motywem ez, wykonany w zocie i czar-

nym onyksie, lata 60. XIX wieku, wasno Muzeum Niepodlegoci
7. Brosza elazna z motywami kotwicy, krzya i korony ciernio-

wej, wykonana na pamitk manifestacji w dniach 25 i 27 lutego
1861 roku, kolorowe emalie zostay uyte do zaznaczenia kolorysty-
ki herbw Ksistwa i Pogoni, a zoto do wyrnienia motywu lauru,
lata 60. XIX wieku
70
8. Klamra do paska, srebro, emalia, aksamit, lata 60. XIX wieku, z ko-
lekcji prywatnej
9. Broszka-wisior w ksztacie kotwicy wykonana z pasiastego agatu

z elementami srebra i miedzi, lata 60. XIX wieku, wasno Muzeum
Niepodlegoci.
71
Anna Maria Bauer
10. Dwa sygnety: z elaza i z koci, sygnowane inicjaami, na jed-

nym z nich widoczna data: 1864; wykonane na zesaniu w latach 60.
XIX wieku, wasno Muzeum Wojska w Biaymstoku
72
ARTYKUY
NIEPODLEGO I PAMI
2014, nr 1-2 (45-46)
Anna Milewska-Mynik
Warszawa
Syberyjskie obrazy Aleksandra Sochaczewskiego

prawdy i fikcje
Sowa kluczowe
A. Sochaczewski, Syberia, polscy zesacy w Usolu, malarstwo
Streszczenie
Aleksandra Sochaczewskiego (18431923) nazywano malarzem syberyjskiej kator-

gi, ale jego prace ukazuj tylko wybrane aspekty zesaczej rzeczywistoci. Przed-
miotem analizy s tu osoby sportretowane na obrazach artysty, eksponowanych
w Muzeum X Pawilonu w Cytadeli Warszawskiej, a kluczem do ich identyfikowa-
nia opisy dzie w katalogach powiconych jego twrczoci.
73
Anna Milewska-Mynik
Aleksandra Sochaczewskiego1 nazywano w kraju malarzem sybe-

ryjskiej katorgi. Dla ludzi, ktrzy znali zesanie tylko z opowiada,
jego dziea byy wiadectwem okrutnych dowiadcze najlepszych sy-
nw ojczyzny. W okresie midzywojennym Artur Zabski pisa, e
obrazy malarza s dokumentem odtworzonym z dokadnoci nie-
mal fotograficzn, na podstawie wasnych przey. Susznie wic jego
twrczo nazywano pamitnikiem syberyjskim na ptnie. Zdaniem
Zabskiego, ukazana przez artyst panorama Golgoty XIX wieku
bdzie na dugie lata dowodem barbarzystwa moskiewskiego da-
jc najdokadniejsze wyobraenie o cierpieniach, jakie znosili Polacy
na katordze2.
Mimo niezaprzeczalnych walorw dokumentacyjnych prac Socha-
czewskiego, trzeba pamita, e ukazuj one jedynie wybrane, naj-
bardziej tragiczne aspekty zesaczej rzeczywistoci, nie zawsze po-
twierdzone w materiaach rdowych. Nie s te wiernym odzwiercie-
dleniem losw represjonowanych. Znamiennym przykadem jest jego
fundamentalne dzieo Poegnanie Europy. Artysta ukaza na nim
syntetyczny obraz zbiorowoci ludzi wdrujcych na syberyjskie ze-
sanie. Scena przedstawia skazacw, ktrzy w rnym czasie dotarli
do obelisku we wsi Rieszoty, symbolicznie oznaczajcego granic mi-
dzy Europ i Azj. Sochaczewski nazwa go kamiennym grobem na-
dziei. Wedug Jarosawa Michalaka w poetyckich wizjach romanty-
kw przekroczenie tej granicy wyobraano sobie jako zstpienie do pie-
kie, porwnywano do mierci,3. Podobnie sdzono i pniej. Dzieo
Sochaczewskiego ma oddawa czc wszystkich zesacw rozpacz.
Jego przesanie ujawni autor w katalogu wystawy Sybir, piszc:
1
Aleksander Sochaczewski, wa. Sonder Lejb (18431923), malarz. Student
Szkoy Sztuk Piknych w Warszawie. Przedstawiciel akademickiego nurtu malarst-
wa realistycznego. Za dziaalno spiskow skazany na 22 lata pracy w kopalniach
Syberii Wschodniej. Przebywa w Usolu, a po uwolnieniu z katorgi w Irkucku,
osadzie Ajok, po powrocie z zesania (1884) mieszka we Lwowie, Trnitz (Aus-
tria), Monachium (gdzie powsta zasadniczy trzon jego kolekcji obrazw o tema-
tyce syberyjskiej), w Brukseli i Wiedniu.
2
A. Zabski, Panorama syberyjska we Lwowie, Sybirak 1936, nr 2 (10), s. 10.
3
J. Michalak, Poegnania przy supie grobowym nadziei. Granica uralska
w pamitnikach Sybirakw, [w:] Syberia w historii i kulturze narodu polskiego, red.
A. Kuczyski, Wrocaw 1998, s. 102.
74
Syberyjskie obrazy Aleksandra Sochaczewskiego prawdy i fikcje
Oto przedmiot mego obrazu; staraem si przedstawi rozmaite typy wygna-

cw w tej strasznej chwili. S to skazacy polityczni i zwykli zbrodniarze, starzy
i modzi, mczyni i kobiety, rni wiekiem, pochodzeniem, stanowiskiem spo-
4
ecznym, lecz zczeni przez ten sam ucisk moralny .
W katalogu opracowanym przez Helen Boczek i Beat Meller5

zawarte s opisy stu dwudziestu czterech dzie artysty. Wikszo
szkicw i kartonw pochodzi z okresu, gdy przebywa w Monachium.
W pierwszej poowie 1897 roku Sochaczewski namalowa kilka p-
cien, ktrych tematem byy Ucieczki z Syberii. W latach 18981899
powsta kolejny cykl, dokumentujcy najokrutniejsze sceny z ycia
zesacw.
Pocztkowo dziea przechowywano w paacu oziskich, a po mier-
ci Sochaczewskiego w Muzeum Narodowym im. Jana III Sobieskie-
go we Lwowie.
W 1956 roku minister kultury USRR Rotisaw Babijczuk przeka-
za kolekcj Muzeum Historycznemu Miasta Stoecznego Warszawy,
w 1963 roku trafia ona do Muzeum X Pawilonu Cytadeli Warszaw-
skiej. Sto lat wczeniej Sochaczewski stan tam przed sdem wojen-
nym i zosta skazany na kar mierci, zamienion przez Wielkiego
Ksicia Konstantego na prac w kopalniach Syberii Wschodniej.
Obecnie na staej ekspozycji w Muzeum X Pawilonu znajduje si
sto dwadziecia pcien Sochaczewskiego, za cztery obrazy pozo-
stay w zbiorach Muzeum Historycznego. Nie s to jednak wszyst-
kie prace z kolekcji syberyjskiej tego artysty. W zbiorach Biblioteki
Narodowej w Warszawie znajduje si rysunek przedstawiajcy portret
Jakuba Gieysztora. W zespole obrazw, przekazanych Polsce w 1956
roku przez Ministerstwo Kultury ZSRR brakowao portretu Edmunda
Weryhy6. Porwnanie pozycji zawartych w katalogu Sybir z 1900
4
Sybir, Wystawa obrazw Aleksandra Sochaczewskiego, Krakw MCM, s. 9, 10.
5
H. Boczek, B. Meller, Aleksander Sochaczewski malarz syberyjskiej katorgi, War-
szawa 1993.
6
Edmund Weryho nie by wymieniony przez pamitnikarzy przybywajcych
w Usolu, nie figuruje te w bazie danych Instytutu Historii PAN. Wedug doku-
mentw kar odbywa w Nerczysku i w Kandai za Bajkaem, pniej przenis
si do Irkucka. Nie jest pewne, czy Aleksander Sochaczewski namalowa portret
75
Anna Milewska-Mynik
roku ze stanem obecnym pozwolio H. Boczek i B. Meller ustali, e

cztery obrazy zaginy w latach 19001914. S to prace: Brodiaga,
Studia: a) Kobieta z taczk, b) Mczyzna, Studium: Czerkies
oraz Ofiara losu. Ptno mier dr Maya eksponowano po raz
ostatni podczas VII Zjazdu Sybirakw we Lwowie w czerwcu 1936
roku. Jego dalsze losy nie s znane. Pewna ilo prac musiaa pozosta
na Zachodzie. Pojawiy si one na aukcjach organizowanych w Bruk-
seli, Monachium i w Londynie.
Wikszo obrazw z syberyjskiej kolekcji Sochaczewskiego przed-
stawia osoby przebywajce w Usolu. Wedug pierwotnego zamysu
wadz carskich miay tam odbywa kar cikich robt. Przybyli tam
katornicy razem z towarzyszcymi im dobrowolnie na wygnaniu o-
nami i dziemi, a take schorowani bezenni. W praktyce Usole stao
si miejscem pobytu uprzywilejowanych, zamonych, wywodzcych
si ze szlachty, cho zdarzay si wyjtki7.
Dokadna liczba zesacw nie jest znana. W relacjach pamitni-
karzy spotykamy na ten temat spore rozbienoci. Prawdopodobnie
w Usolu przebywao ogem, w rnych okresach, od 150 do 200 ze-
sacw politycznych skazanych na cikie roboty, w tym cztery ko-
biety: Jzefa Gudziska, siostry Barbara i Emilia Guzowskie, Helena
Kirkorowa. Studia, szkice, sceny z ycia zesacw i portrety przed-
stawiaj cznie ponad czterdziestu Polakw, ktrych tosamo uda-
o si ustali. Wikszo wymienionych postaci znajduje si na wiel-
kim obrazie, znanym pod rnymi tytuami: Poegnanie Europy,
Na nienej drodze, Na granicy Syberii, Zesacy na granicy
Syberii. Artysta namalowa na nim ponad sto osb rnych stanw
i narodowoci, znanych z kilkudziesiciu szkicw, studiw i portre-
tw, namalowanych w latach 18901894. Wedug katalogu opraco-
wanego przez H. Boczek i B. Meller przedstawiaj one nastpujcych
zesacw z Polski:
Artemiusza Weryho, znanego w Usolu jako wyznawca towianizmu, czy Edmunda,

ktrego mg spotka w Irkucku. W zbiorach Muzeum Wojska Polskiego znajduje
si zdjcie Artemiusza, poniewa portret namalowany przez Sochaczewskiego za-
gin, nie mona porwna, czy przedstawiaj one t sam osob.
7
Por. W. liwowska, Syberia w yciu i pamici Gieysztorw zesacw postycz-
niowych, Warszawa 2000, s. 47.
76
8 9
Osoby zidentyfikowane Pozycja katalogowa portretu

przebywajce w Usolu publikacji:
Aleksander Sochaczewski
8
Bniska Wacawa, hrabina 58
Bniski Roman 56, 58, 61
Czetwertyski Wodzimierz, ksi 58
Gieysztor Jakub 17, 24, 58, 60
Gbocki Jzef 80
Gudziska Jzefa (Anna) 9 2, 9, 25, 41, 58, 59, 70, 95, 98?, 99?, 102
Hoffmeister Apolinary, profesor 58
Ilnicki Tomasz 60
Kaczorowski Ignacy, ksidz 51
Kalinowski Jzef 17, 60
Kdrzycki Julian, profesor 7, 29, 58, 87?
Kirkor Helena 94
agowska Olga 3, 5, 23, 30, 58
agowski Jzef, doktor 58
oziska (oyska) Konstancja 14, 34, 58
oziski (oyski) Bolesaw 58
Maj (May) Jan lub Jzef 51a
Migurski Lucjan, doktor 58
Oskierko Aleksander 7, 58
Oskierko Jadwiga 100 ?
Pyszyski (Peszyski) Jerzy 2, 9, 34, 40, 58, 61, 62
Sochaczewski Aleksander 26, 58, 6110
wida Bolesaw, profesor 33
Trzaskowski Ignacy, doktor 3, 58
Wielhorski Micha 58
8
Pozycja katalogowa nr 58 w publikacji H. Boczek i B. Meller zawiera rysunki
gw zesacw, sportretowanych w szkicu kompozycyjnym do Poegnania Euro-
py, zamieszczonych w ksieczce Figures dexiles politiques extraites du tableau
dAleksandre Sochaczewski.
9
Umieszczone w nawiasach imiona i nazwiska pochodz z katalogu Aleksander
Sochaczewski malarz syberyjskiej katorgi.
77
Anna Milewska-Mynik
Wielhorski Mieczysaw, hrabia 7, 58

Zienkowicz Feliks 58
Brak potwierdzenia w rdach, e
byli w Usolu
Szukszta Adolf11 58
10 11
Weryho (Weryha) Edmund obraz niezwrcony ze Lwowa
Ksia, ktrzy bywali w Usolu

Kamiski 109
Kulczycki (Inocenty?) 43, 46
Szwernicki Krzysztof 65
Osoby, ktre nie byy w Usolu

Czekanowski Aleksander, dr prof. 58
Eichmiller Ignacy 45, 58
Frankowski Jan 8, 37, 40, 58
Godlewski Lucjan, ksidz 60
Gouchowski (?) 88
Kamelski (Hamelski)?, red. 60
Nowakowski Karol 36, 58, 75, 76, 111
Szwarce Bronisaw 72
Przedmiotem analizy s osoby sportretowane na obrazach zgroma-

dzonych w kolekcji, a kluczem do ich identyfikacji opisy dzie zawarte
10
Sochaczewski namalowa te cztery autoportrety. Trzy z nich zaginy, czwarty
znajduje si w zbiorach Muzeum Narodowego w Warszawie.
11
W bazie danych Instytutu Historii PAN figuruje Adolf Szukszta, o ktrym nie ma
adnych dodatkowych informacji. B. Pokorska, na podstawie notki sporzdzonej
przez Sochaczewskiego opracowaa niepeny biogram zesaca. Napisaa, e Szuk-
szta (imi nieznane) razem z Sochaczewskim szed na wygnanie. Odznacza si
skromnoci i dobroci. W czasie podry opiekowa si Sochaczewskim, oddawa
mu rozmaite przysugi i ratowa ycie. Po odbyciu kary powrci do Polski, oeni
si i y w odosobnieniu. Wedug H. Boczek i B. Meller, trafi na Syberi za udzia
w Powstaniu Styczniowym. Ju na zesaniu drogi Szukszty i Sochaczewskiego
rozeszy si.
78
w katalogach: Heleny Boczek i Beaty Meller, Aleksander Sochaczew-

ski. Malarz syberyjskiej katorgi, Warszawa 1993; Sybir. Wystawa obra-
zw Aleksandra Sochaczewskiego, Krakw 1900 oraz w Przewodniku
po wystawie roku 1863, Lww 1913. Kolejnym wanym rdem s noty
biograficzne zesacw, ktrych wizerunki znajduj si na obrazie Po-
egnanie Europy, opracowane przez Barbar Pokorsk. Na szczegln
uwag zasuguje niewielka ksieczka Figures dexiles politiques extra-
ites du tableau dAlexsandre Sochaczewski. Les Exiles a la Frontiere
de Siberie, Bruxelles 1897. Artysta zamieci w niej krtkie charakte-
rystyki trzydziestu osb sportretowanych w szkicu kompozycyjnym
do Poegnania Europy. Sporzdzone przez niego notki s w przypad-
ku kilku zesacw jedynymi informacjami, jakie mamy na ich temat.
Podstaw weryfikowania i uzupeniania danych katalogowych byy

rejestry Polakw przebywajcych w Usolu, zawarte w opracowaniach:
Jakub Gieysztor, Towarzysze wygnania 18631873, jak i ludzie

z ktrymi blisze listowne miaem stosunki, [w:] Wiktoria liwow-
ska, Syberia w yciu i pamici Gieysztorw zesacw postycznio-
wych, Warszawa 2000, s. 131383 (dalej: Gieysztor);
Spis Polakw bdcych w Usolu w cikich robotach od 17 kwietnia
1866 do wrzenia 1868 roku, uoy Agaton Giller. Nadbitka z Ty-
godnika Wielkopolskiego, Pozna 1872 nr 8, s. 159185 (dalej: Gil-
ler);
Spis Polakw i Polek skazanych do cikich robt za udzia w po-
wstaniu narodowym 1863/4 roku, a przysanych z granic dawnej Pol-
ski dla wymiaru kar na Syberi do irkuckiej warzelni soli, zwanej
przez skrcenie Usolem, [w:] Wacawa Lasocki, Wspomnienia z mo-
jego ycia, tom drugi, Krakw 1934, s. 308356 (dalej: Lasocki);
Baza danych zesacw syberyjskich przebywajcych na katordze
w Usolu lub przeniesionych w trakcie odbywania wyroku z innych
miejsc do Usola, Instytut Historyczny PAN, Warszawa (dalej: baza
danych).
Fotografie i noty biograficzne niektrych osb sportretowanych

przez Sochaczewskiego zawiera katalog: Powstanie styczniowe i ze-
sacy syberyjscy, cz. II, oprac. Elbieta Kamiska, Warszawa 2005.
79
Anna Milewska-Mynik
Do ucilenia informacji o przedstawionych na obrazach postaciach

posuyy kronikarskie zapisy Wodzimierza Czetwertyskiego, Wan-
dalina Czernika, Augusta Iwaskiego, Michaa Janika, Jzefa Kalin-
owskiego, Wacawa Lasockiego i Feliksa Zienkowicza12.
Postacie z portretw Sochaczewskiego
Dziea Sochaczewskiego, powicone tematyce syberyjskiej, po-

wstay po jego powrocie z zesania. Zawarte w nich treci niezbicie
dowodz, e mimo upywu lat nie potrafi uwolni si od emocjonal-
nego przeywania przeszoci. Aleksander zwierza si przyjacioom,
e cignca si latami beznadziejna samotno, bezradno wobec za
i przemocy, i zwizany z tym nieustpliwy strach, uczyniy w jego
psychice nieobliczalne spustoszenia13. Ogarnity obsesj artysta za-
pewne nie potrafi podejmowa w swojej sztuce tematw obojtnych.
Dlatego jego dziea nacechowane byy cierpieniem, ktrego rdem
byy syberyjskie dowiadczenia.
Prawdy i fikcje w wizerunkach przedstawianych przez Sochaczews-

kiego
Posta Jzefa Kalinowskiego, ktry po powrocie do kraju przy-

bra zakonne imi Rafaa, umieci Sochaczewski tylko w studium
Trzech towarzyszy udajcych si do katorniczej roboty i na pt-
nie, noszcym tytu Jutrznia (Poranek w kopalni). Wedug opisu
Sochaczewskiego przedstawia Polakw, idcych pod eskort do wa-
rzelni soli:
Skazanych, z narzdziami w rku, prowadz ku domowi po drugiej stronie rzeki,

wpadajcej do Angary. Tam czeka ich cika praca. Pomidzy onierzami eskorty,
12
W. Czetwertyski, Na wozie i pod wozem, Pozna 1939; W. Czernik, Pamitnik
weterana z 1864 r., Wilno 1914, A. Iwaski, Pamitniki z lat 18321876, Warsza-
wa 1928; M. Janik, Woyniacy na Syberii, Rocznik Woyski, t. II, Rwne 1931;
w. Rafa Kalinowski, Kartki z ksigi mojego ycia, Krakw 2007; W. Lasocki, Wspom-
nienia z mego ycia, t. II Na Syberii, Krakw 1937; B. Jdrychowska, Wszystkim
obcy i cudzy. Feliks Zienkowicz i jego listy z Syberii 1864-1881, Wrocaw 2005.
13
H. Boczek, B. Meller, op. cit., s. 28.
80
Aleksander Sochaczewski, Towarzysz z katorgi i konwojujcy kozak,

ol., p., 51x41 cm, niesygn., niedat., dep. MN 42
81
Anna Milewska-Mynik
pierwszy, take skazaniec, jest dla nich wyjtkowo wzgldny. Skazaniec polityczny,
postpujcy za nim, Kalinowski, inynier, odzyskawszy wolno, zosta ksidzem
[...]. Ten za nim, to Hamelski, redaktor dziennika w Warszawie. Nie zobaczy on ju
nigdy swej ojczyzny, gdy spocz w mogile na wygnaniu. Dalej Jakb Giejsztor [...]
i starzec Ilnicki, zmary rwnie na wygnaniu.
W Przewodniku po wystawie roku 1863 doda, e w gbi pokazany

jest ks. Godlewski.
82
A. Sochaczewski, Poegnanie Europy, ol. p., 320x738 cm, sygn.

Alex. Sochaczewski, 1894, dep. MN 54
Wedug Sochaczewskiego, wszystkie postacie s autentyczne14 to

prawda, tyle, e przedstawiona sytuacja jest fikcyjna.
Z noty informacyjnej, sporzdzonej przez H. Boczek i B. Meller,
dowiadujemy si, e osob, zwan przez Sochaczewskiego redaktorem
Hamelskim (Kamelskim) by w rzeczywistoci Franciszek Godlewski.
Na przeomie 1861 i 1862 roku wydawa on nielegaln Pobudk,
14
Sybir. Wystawa obrazw Aleksandra Sochaczewskiego, Krakw MCM, s. 9.
83
Anna Milewska-Mynik
A. Sochaczewski, Szkic kompozycyjny do Poegnania Europy,

rys. wglem, papier, 52x92 cm, w prawym dolnym rogu sygnatura
Al. Sochaczewski, niedat., Muzeum Historyczne m. st. Warszawy
Plac cerkiewny w Usolu, pocztwka, XIX wiek (przy placu tym wy-
kupi Sochaczewski dziak z domkiem i ogrdkiem warzywnym)
84
ktrej egzemplarze odnaleziono podczas rewizji w mieszkaniu ma-

larza. Franciszek Godlewski poleg jednak w bitwie pod Raw ju
w 1863 roku, w Usolu przebywa natomiast Bronisaw Kamelski z gu-
berni warszawskiej, czonek powstaczych wadz cywilnych, skazany
na 8 lat cikich robt w twierdzach. W 1867 roku przeniesiono go
z gorzelni w Aleksandrowsku do Usola15. W tym czasie namalowa-
na przez Sochaczewskiego scena nie moga ju mie miejsca. Wedug
W. liwowskiej, od koca 1866 roku polskich katornikw zatrudnia-
no jedynie przy kopaniu ziemi pod warzywa i ich pieleniu, grodzeniu
potw z erdzi wyrbanych w lesie, ukadaniu stogw siana16.
Z kolei ksidz Lucjan Godlewski, zesany na katorg do guberni ir-
kuckiej za udzielanie pomocy powstacom w okresie Wiosny Ludw,
zosta amnestionowany w 1857 roku. Jest wic oczywiste, e nie mg
by sportretowany razem z pozostaymi, gdy wczeniej uwolniono
go z katorgi. Wiadomo natomiast, e Gieysztor i Kalinowski rzeczy-
wicie pracowali w warzelni soli. Co robi Tomasz Ilnicki, nie zostao
do koca wyjanione. Wedug Gieysztora i Gillera zajmowa si
nieco handlem, jednak wczeniej mg wykonywa roboty kator-
nicze.
Do osb, ktrych tosamo nie jest oczywista, naley posta
z obrazu zatytuowanego mier dra Maya. W Przewodniku po
wystawie roku 1863 Sochaczewski opisa t scen nastpujco: Le-
karz z zarodkami choroby pucnej wysany na Syberi, ley na ou
miertelnym. Nad nim ks. Kaczorowski, rwnie wygnaniec, w kaj-
danach, wygldajcych spod komy, odmawia modlitw za konaj-
cych17.
W bazie danych figuruje Maj Jzef vel Jan ur. w 1819 roku, ze Lwo-
wa, doktor medycyny. W zapiskach Gieysztora zawarta jest krtka
informacja: Maj Jan: z kr[aju]; zm.[ar] w Usolu przez on; ona wa-
riatka. W uzupenieniu tej notki, sporzdzonym na podstawie karto-
tek z Instytutu Historii PAN, czytamy: Wysany za udzia w pows.
z ytomierza (Lasocki) do Usola na c. r.; pracowa jako stolarz. Za-
pewne identyczny z Jzefem Majem, ktry wg dokumentw urzdo-
15
Biogram [w:] liwowska, Syberia w yciu i pamici Gieysztorw, s. 219.
16
Ibidem, s. 49.
17
Przewodnik po wystawie roku 1863, we Lwowie 1913, s. 66.
85
Anna Milewska-Mynik
wych wraz z on Seweryn [zosta zesany] do Irkucka na katorg

24 XII [1864]; zm. 24 VII 1867 w szpitalu w Usolu na grulic18.
Relacja Lasockiego nie potwierdza tych informacji. We wspomnie-
niach napisa: Przybywszy do Usola [2/14 X 1865], zastalimy ju na
cmentarzu miejscowym duy drewniany krzy na grobie stolarza Maja
[a nie pracujcego jako stolarz AMM], wysanego do cikich robt
z ytomierza19. W Spisie Polakw bdcych w Usolu od 17 kwietnia
1866 do wrzenia 1868 roku, sporzdzonym przez Gillera, Maj nie
figuruje, co potwierdza fakt, e zmar wczeniej. W wykazie nie ma te
ksidza Kaczorowskiego, ktry zosta przeniesiony do Tunki.
Trzeba doda, e Lasocki, bdc lekarzem, sporzdzi rejestr ze-
sacw zajmujcych si t sam co on profesj. Jego lista obejmu-
je siedemnacie osb. Doktora Maja wrd nich nie ma. Okrelenie
tosamoci postaci z obrazu Sochaczewskiego wymaga wic bardziej
szczegowych bada.
Postaci okryt chwa jest Karol Nowakowski, brat kapucyna
Wacawa Nowakowskiego. Podobnie jak Sochaczewski by on mala-
rzem, studentem szkoy Sztuk Piknych w Warszawie, uczestnikiem
manifestacji w Warszawie w 1861 roku. Na Syberii planowa pono
powstanie zbrojne, za co zosta aresztowany. W czasie drogi na zesa-
nie Nowakowscy spotkali si i zamienili personaliami. Wacaw, bdc
silniejszego zdrowia, wzi na sobie wyrok katorniczych robt brata
i skierowany zosta do Usola. Karola, jako osob duchown wysa-
no do Tunki. Gdy mistyfikacja wysza na jaw, przewieziono go do Ir-
kucka, gdzie zmar. Sochaczewski sporzdzi jego cztery wizerunki,
przedstawiajc wyimaginowane sceny z jego ycia.
Jedn w wybitniejszych postaci na obrazach artysty jest bez wt-
pienia geolog Aleksander Czekanowski, rodem z Krzemieca. Przed
wybuchem Powstania Styczniowego w jego mieszkaniu zbieraa si
spiskujca modzie. Aresztowany w roku 1863, po krtkim pobycie
w wizieniu, zosta wysany na Syberi. Cho droga, jak musia prze-
by bya bardzo trudna, a on sam ciko chorowa, w czasie przemar-
szu gromadzi okazy mineraw. Pocztkowo przebywa w maych
osadach Siwakowej, Darasuniu i Paduniu, gdzie mimo katorniczej
18
W. liwowska, op. cit., 255.
19
W. Lasocki, Wspomnienia z mego ycia, t. II Na Syberii, Krakw 1937, s. 212.
86
A. Sochaczewski, Karol Nowakowski, ol. p., 60 x 40 cm, niesygn.,

niedat. dep. MN 39
87
Anna Milewska-Mynik
pracy, prowadzi obserwacje meteorologiczne. W 1866 roku przenis

si do Irkucka. Nawiza tam wspprac z oddziaem Cesarskiego
Rosyjskiego Towarzystwa Geograficznego i zaj si badaniem geo-
logii okolic Bajkau. Rezultaty swoich prac opisa w cennej ksice
Geoogiczeskije issledowanija w Irkutskoj obasti, za ktr otrzyma
zoty medal. Z polecenia Towarzystwa bra udzia w kilku wyprawach
na pnoc, docierajc do Oceanu Lodowatego. Oprcz bada geolo-
gicznych, prowadzi obserwacje meteorologiczne, zbiera okazy bota-
niczne i entomologiczne, opisywa kultur ludw tubylczych. Docenia-
jc jego naukowe osignicia, Towarzystwo dopomogo mu w przenie-
sieniu si do Petersburga. Mimo powszechnego uznania i perspektyw
prowadzenia ciekawych bada, popeni samobjstwo. Inny wybitny
badacz Syberii, Benedykt Dybowski napisa, e sawa jego imienia
opromienia blaskiem mczeskim cierniow koron narodu, z ona
ktrego wyszed20.
Godni upamitnienia, a nie udokumentowani
rodowisko Polakw przebywajcych w Usolu najobszerniej scha-

rakteryzowali Wacaw Lasocki i Wodzimierz Czetwertyski. W pa-
mitnikach wymieniali z nazwiska lub szerzej opisywali osoby, ktre,
ich zdaniem, zasugiway na dobr opini lub przynajmniej nie uczyni-
y nic, co szkodzioby ich reputacji. W obydwu relacjach wymieniono
stu szesnastu Polakw mieszkajcych w osadzie w latach 18651867.
Okoo czterdziestu z nich towarzyszyy ony. Kilka osb doda do tej
listy August Iwaski.
Pominicie we wspomnieniach czci wspwygnacw z Usola
niekoniecznie musiao wiza si z nisk ocen ich moralnoci czy za-
chowania. Pamitnikarze mogli nie spotyka si z nimi, gdy polskie
rodowisko dzielio si na grupy, utrzymujce kontakty z czonkami
wasnych k towarzyskich i z osobami bywajcymi w ich domach.
W podobnej sytuacji znajdowa si Sochaczewski. Ze wzgldu na trud-
ny charakter nie by lubiany i wid samotnicze ycie. Nazywano go
pogardliwie Rafaelem usolskim, chybionym malarzem, dziwa-
20
Za: M. Janik, Woyniacy na Syberii, Rocznik Woyski, t. II, Rwne 1931,
s. 318.
88
kiem i zarozumialcem, niedouczonym artyst. Julian Kdrzyc-

ki, twrca rymowanej Usoliady powici mu trzy utwory, w ktrych
wymiewa jego niepoprawn francuszczyzn, nadmierne ambicje,
a nawet ubir. Z tej przyczyny krg znajomych Sochaczewskiego by
zdecydowanie mniejszy ni Lasockiego, Czetwertyskiego czy Iwa-
skiego, zaliczanych do elity polskich zesacw.
Pierwszy z nich, cieszy si zasuon renom jako lekarz i biblio-
21
fil . Wacaw Lasocki ukoczy studia w Kijowie i przez rok by asy-
stentem w klinice chirurgicznej prof. Ch. Haubenetta. Na danie
rodzicw narzeczonej Marii Mianowskiej, z ktr oeni si w 1861
roku, porzuci prac i osiad w Onikach, a po roku przenis si
do Paowej. By przeciwny walce zbrojnej, ale w 1863 roku, na zle-
cenie Komitetu Woyskiego podj si prac organizacyjnych jako
naczelnik powiatu ytomierskiego, a nastpnie uda si do oddziau
Ryckiego. Schwytany w drodze przez chopw, zosta skazany na
mier, co zamieniono mu na cikie roboty. 2 padziernika 1865 roku
przyby z on do Usola, a w styczniu 1866, na prob generaa tobol-
skiego Aleksandra Despot Zenowicza, car wyrazi zgod na uwolnienie
go od robt i przeniesienie na osiedlenie. Lasocki kupi tam i odnowi
dom. Zastanawiajcy jest brak portretu Jzefa Popowskiego22, z ktrym
Sochaczewski zamieszka w pokoiku przy kaplicy. Po amnestii jego
towarzysz wyjecha do Wiednia i zosta tam czonkiem Rady Pastwa.
W tym wanie moe lee przyczyna by moe ze wzgldu na karie-
r polityczn Popowskiego Sochaczewski nie sporzdzi jego portretu.
Pisa bowiem w katalogu, e data wypadkw styczniowych jest jeszcze
zbyt wiea i rany jeszcze si nie zabliniy, dlatego te nie chce swo-
im malowaniem zaszkodzi Polakom z Usola23.
Pewn saw musia si cieszy take August Iwaski24, ktry nie-
wtpliwie zna Sochaczewskiego, gdy wspomnia o nim w swoim
21
Wacaw Lasocki ur. w 1837 r. w Biswce, pow. ostrogski, waciciel Praowej
(Nr 15843, kartoteka IH PAN).
22
Jzef Popowski, ur. w 1841 r. ma Podolu, gub. kijowska. Pose do Rady Pastwa
w Wiedniu i pose sejmowy (Nr 55180, kartoteka IH PAN).
23
A. Sochaczewski, Sybir, op. cit., s. 3.
24
August Iwaski, ur. w 1832 r. w Sorokofazie, pow. toroszczaski, gub. kijows-
ka, pianista, dziaacz spoeczny, mianowany przez Mierosawskiego poborc ofiar
89
Anna Milewska-Mynik
A. Sochaczewski, Studium: prof. Aleksander Czekanowski, ksi-

Ortyski, kobieta modlca si, ksi Kayssak, ol., 77 x 64 cm,
dep. MN 197
90
pamitniku. Nalea on do osb oglnie lubianych, przyjani si

m. in. z H. Wohlem, B. Dybowskim, M. Dubieckim, J. Gieysztorem.
A. Oskierk, W. Kaskim i biskupem Krasiskim. By te znanym
pianist. Bra lekcje u Moniuszki w Wilnie, a nastpnie uczy si
w Brukseli i w Paryu, u ucznia Chopina M. J. Fanfary. Wedug La-
sockiego gr na harmoniflucie uprzyjemnia kolegom smutne dni
wygnaczego ywota. Obj, po Henryku Wohlu, stanowisko kasjera
Towarzystwa Wygnacw Usolskich.
Jeszcze dziwniejsze jest, e Sochaczewski nie sportretowa ksit
Wielhorskich, cho przez jaki czas pracowa z nimi przy znosze-
niu wapna ze statku do skadu. Pozostawi tylko may szkic ich gw
do Poegnania Europy, stanowicy legend do wielkiego ptna.
W czasach, gdy w Usolu przebywa Sochaczewski, byy tam czte-
ry skazane kobiety: Jzefa Gudziska, Helena Kirkorowa, siostry
Barbara i Emilia Guzowskie. Pierwsza, do pospolita winiarka,
jak wspominaj pamitnikarze, okazaa si prawdziw muz So-
chaczewskiego, ktry idealizowa na ptnach jej cierpienia. Wy-
konywaa ona najcisze prace, takie jak pranie workw po soli
w Angarze czy szorowanie podg. Po trzech latach zachorowaa
na zapalenie puc i zmara. Jej mier zjednoczya polsk spoecz-
no i staa si niejako patriotyczn manifestacj. Obok Gudziskiej
i Kirkorowej, artysta namalowa Konstancj ozisk, z domu Kra-
szewsk i Olg agowsk, ktre dobrowolnie towarzyszyy swoim
mom na Syberi. Zesacy ci znajduj si na szkicu do wielkiego
obrazu i na dalszym planie Poegnania Europy. Wydaje si, e
to wanie m Olgi, Jzef agowski wnis sporo zasug do wia-
ta nauki. Wedug kartoteki IH PAN pomaga rodakom i mia zain-
teresowania badawcze. Powaany przez wadze, uzyska m.in. dla
B. Dybowskiego i W. Godlewskiego zezwolenie na osiedlenie
w Kutuku nad Bajkaem, w celu prowadzenia tam prac. Zajmowa
si florystyk, bra udzia w wyprawach Dybowskiego. Skompleto-
wane przez niego zielniki syberyjskie wykorzystywane byy przez
badaczy. Dybowski nazwa jego nazwiskiem dwie nowo odkryte ro-
liny. Generalnie wydaje si wic, e Sochaczewski nie mia wzgl-
na rzecz Legionw Polskich, od 1861 r. organizowa pobr skadek i bra udzia
w reformie uwaszczeniowej, w 1862 r. mianowany naczelnikiem cywilnym pow.
toroszczaskiego (Nr 2150, kartoteka IH PAN).
91
Anna Milewska-Mynik
A. Sochaczewski, Gudziska w wizieniu, ol. p., 98 x 58 cm,

niesygn., niedat. Dep. MN 200
92
du na pozycj spoeczn i zasugi, a wybiera ludzi, z ktrymi los

obszed si wyjtkowo okrutnie.
Pisa o tym majc ju syberyjskie dowiadczenia za sob:
Sdziem, e najlepiej mona suy sprawie cywilizacji, nie przez to, e si

bezskutecznie nurza w rozpaczliwej walce, lecz raczej przez to, e si powici swe
ycie dzieom, ktre ujawni wiatu cywilizacyjnemu cz cierpie przebytych
25
z mioci dla Ojczyzny .
Anna Milewska-Mynik
Siberian pictures by Aleksander Sochaczewski truth and fiction
Keywords
A. Sochaczewski, Siberia, polish deportees in Usolu, painting
Summary
Aleksander Sochaczewski (18431923) was called a painter of the Siberian orde-

al, but his works show only selected aspects of the reality in the exile. The ana-
lysis involves people portrayed in the artists pictures presented in the Museum
of Pavilion X in the Warsaw Citadel, and the key to identify them are descriptions
in the catalogues of Sochaczewskis works.
25
B. Pokorska, Praca magisterska Aleksander Sochaczewski, 1973, s. 104.
93
Anna Milewska-Mynik
Sibirische Bilder von Aleksander Sochaczewski- Wahr-

heiten und Fiktionen
Schlsselwrter
A. Sochaczewski, Sibirien, polnische Verbannte in Usolu, Malarei
Zusammenfassung
Aleksander Sochaczewski (18431923) nannte man Maler der sibirischen Zwang-

sarbeit, aber seine Werke zeigen nur ausgewhlte Aspekte der Verbannungswir-
klichkeit. Der Analysegegenstand sind hier die auf den Bildern des Knstlers por-
trtierten Personen. Die Bilder sind im Museum des X. Pavillons der Zitadelle War-
schau ausgestellt, und der Schlssel zu ihrer Identifizierung- die Beschreibungen
der Werke in den Katalogen, die seinem knstlerischen Schaffen gewidmet sind.
. , , , .
(18431923)
, .
, .
,
,
.
94
ARTYKUY
NIEPODLEGO I PAMI
2014, nr 1-2 (45-46)
dr Jolanta Zaczny
Muzeum Niepodlegoci w Warszawie
Pamitniki uczestnikw i wiadkw wydarze 1863 roku

wiadectwem zaangaowania i pamici
Sowa kluczowe
Powstanie Styczniowe, powstacy, pamitniki powstacw
Streszczenie
Powstacy styczniowi, ktrym udao si przey dramatyczne wydarzenia 1863

roku, postawili sobie za cel zachowanie pamici o Powstaniu i przekazanie kolej-
nym pokoleniom wiedzy o bohaterstwie jego uczestnikw. Wielu z nich sigao
po piro, aby ocali od zapomnienia swoje przeycia. W zapiskach odnale mona
zarwno opis tragicznych walk, jak i wewntrznych rozterek, ktre byy udziaem
uczestnikw Powstania. Wrd autorw dominowali powstacy, ktrych wadze
carskie zesay na Syberi. Pozostao po nich wiele pamitnikw i zapiskw, cz
z nich udao si wyda drukiem. Stanowi one cenne rdo poznania losw po-
wstacw-zesacw syberyjskich. Pamitniki maj bardzo rn warto literac-
k, ale ich najwiksz zalet jest wierne oddanie przey uczestnikw Powstania
i losw zesacw.
95
Jolanta Zaczny
Powstacy styczniowi, ktrym udao si przey, postawili sobie

za cel zachowanie pamici o Powstaniu, przekazanie kolejnym pokole-
niom patosu tamtych wydarze. Dlatego wielu z nich sigao po piro,
aby ocali od zapomnienia swoje przeycia. Jak podkrela Jan Nacz
Rostworowski: kady powinien pisa dla siebie, dla bliskich, a jeeli
ma po temu zdolnoci, to i dla ogu. Takie kroniki s w odlegej przy-
szoci bardzo cennem dla historyka materiaem1. Wrd autorw do-
minowali powstacy, ktrych wadze carskie zesay na Syberi. Po-
zostao po nich wiele pamitnikw i zapiskw, cz z nich udao si
wyda drukiem2.
We wstpie do swoich Pamitnikw weterana Wandalin Czernik3
uprzedza potencjalnych czytelnikw, e: nie znajd tu ani poezji,
ani wykwintnego stylu, bo nie taki cel przywieca sybirakom, kt-
rzy opisywali swoje zesacze losy. Chodzio przecie o utrwalenie
przey, o zapisanie prawdy. I nie s wane osobiste pogldy, pamit-
niki bowiem nie suyy szerzeniu propagandy. Jak podkrela Czer-
nik: bez wzgldu na interesy narodowe lekceway i ubarwia fak-
tw nie potrafi4. Swoje przywizanie do prawdy podkrela Czernik
wielokrotnie: Chciabym bardzo, aby mi ktokolwiek wytumaczy,
czy jest rzecz niezbdn, mwic o polskich wygnacach, ukrywa
1
J. N. Rostworowski, Wspomnienia z roku 1863 i 1864, Krakw 1900, s. 67.
2
K. Zielonka, Wspomnienia z powstania 1863 roku i z ycia na wygnaniu w Sybe-
ryi, Lww 1913; H. (Ostoja) Samborski, Wspomnienia z powstania 1863 r. i po-
bytu na Syberii, Warszawa 1916; L. J. Zielonka, Wspomnienia z Syberii od roku
1863-1869, Krakw 1906; A. witorzecki, Ze wspomnie wygnaca, Wilno 1911;
J. Siwiski, Katornik czyli pamitniki sybiraka, Krakw 1905; W. Zapaowski,
Pamitniki, Wilno 1913; W. Czernik, Pamitniki weterana 1864 r., Wilno 1914.
3
Wandalin Czernik urodzi si w 1842 roku w powiecie nowogrdzkim. By
uczniem Szkoy Kadetw w Petersburgu, skd wrci w ojczyste strony i trafi
do Powstania. Dowodzi oddziaami pod Miowidami i Nowogrdkiem. Po aresz-
towaniu zosta zesany na 8 lat do Czyty. Tam oeni si z crk zesaca Adalberta
Burzyskiego; J. Maliszewski, Sybiracy zesani i internowani za udzia w powsta-
niu styczniowym, 1930, s. 1516; obszerny biogram Czernika zawar Jakub Gieysz-
tor w swoim zestawieniu Towarzysze wygnania 186373, jak i ludzie, z ktrymi
blisze listowne miaem stosunki; W. liwowska, Syberia w yciu i pamici Gieysz-
torw zesacw postyczniowych, Warszawa 2000, s. 165166.
4
W. Czernik, op. cit., s. 6.
96
Pamitniki uczestnikw i wiadkw wydarze 1863 roku ...
wit prawd, w zbrodni widzc heroizm, w przekraczaniu moral-

nych zasad swawol itd.5.
Zapiski Czerniaka powstay w 1912 roku (wydano je drukiem
w 1914), wpisay si w cykl wspomnie i opracowa opublikowanych
w 50. rocznic wybuchu Powstania Styczniowego. Autor opisa swoje
losy od momentu wyruszenia do Powstania, przez sd, wyrok i ycie
na wygnaniu. Byy podchory wojsk rosyjskich, swoje losy zwiza
z Litw, z tego wzgldu ocenia Powstanie z punktu widzenia mieszka-
ca Kresw i nie zawsze odnosi si z sympati do rodakw-koroniarzy.
Czernik wspomina, e brak planw nie zniechci modziey
do zgaszania si do Powstania: Ale czy u modych zawsze rozs-
dek bierze gr nad uczuciem? Czy zreszt same wypadki nie kieruj
czsto losami czowieka?6.
Szczegowo opisa moment dostarczenia wezwania i nominacji na ofi-
cera wojsk polskich. W dniu 20 maja odebra rozkaz Rzdu Narodowego
nakazujcy mu zorganizowanie oddziau partyzanckiego. Z kart pamit-
nika wyania si obraz przemarszu oddziaw powstaczych (50 wiorst
na dob przez 8 dni), pojawiaj si informacje o liczebnoci grup party-
zanckich, ale te o niesnaskach, jakie miay miejsce w relacjach midzy
dowdcami (Jak to? Ja, pukownik, mam suy pod porucznikiem?7).
Tragizm walk powstaczych podkrelaj opisy dziaa zbrojnych,
jak choby ten fragment: dalimy ognia z naszych dwch dbowych
armat. Po czterech jednake wystrzaach obie armaty popkay. Miao
to wszake pomylny wynik, bo przekonao naszych przeciwnikw,
e mamy artyleri,8 czy sceny zbierania z pola bitwy rannych (Wi-
dok jczcych rannych, ktrzy bagali o dobicie i westchnienia kona-
jcych rozdzieray nam serca9). Nie brakuje te gorzkich refleksji na
temat sensu walk: O wielki Boe! gdyby owi nieznani dziaacze ca-
ej sprawy mogli zobaczy ten okropny, dusz szarpicy widok, prze-
nikn w dusz ofiar swoich i obj cay ten krwawy obraz, bdcy
5
Ibidem, s. 68.
6
Ibidem, s. 8.
7
Ibidem, s. 13.
8
Ibidem, s. 14.
9
Ibidem, s. 1415.
97
Jolanta Zaczny
wynikiem ich prnej i na niczem nie opartej fantazji10. Nie napawa

optymizmem ocena wocian, ktrzy dostrzegszy, e si naszego
przeciwnika przewaa, przeszli na jego stron, i utworzono z nich mi-
licj, ktra staa si dla nas groniejsza od wojsk regularnych11.
Rwnie tragicznie wyglda opisana przez Czernika przeprawa
przez rzek, w ktrej wielu znalazo miejsce wiecznego spoczynku.
Spustoszenia wrd resztek oddziau dokonay wojska rosyjskie, to spo-
wodowao, e autor pamitnika zosta sam. Jak pisze, cae nowogrdz-
kie powstanie nie trwao dugo, a jego uczestnicy, wrd nich i Czernik,
trafili do wizienia. Na podstawie sfaszowanego protokou sdowego
zosta wysany do Miska, gdzie w budynku klasztornym Rosjanie zor-
ganizowali wizienie. Zarzucano mu przede wszystkim jako byemu
podchoremu wojsk rosyjskich dezercj i zdrad oraz wstpienie
do oddziaw powstaczych. Losy autora byy typowe dla pokolenia po-
wstaczego: sd wojenny, wyrok skazanie na rozstrzelanie potem
zamieniony na cikie roboty w kopalni. Droga na zesanie prowadzia
przez Wilno, Petersburg, Moskw, Ninyj Nowgorod, Kaza. Na tra-
sie spotykay zesacw wydarzenia zgoa niezwyke. Oto w wizieniu
w Wilnie odwiedziy ich jakie stare panny, ktre pod pretekstem opie-
ki i powicenia si owiy sobie maonkw; w czasie mego tam poby-
tu w przecigu tygodnia odbyy si w wizieniu trzy luby. Widocznie
pannom tym chodzio tylko o tytu matek, bo wszak szczcia ma-
eskiego spodziewa si w takich warunkach nie mogy12.
Niezwyke wzruszenie wywoao przekroczenie granicy midzy
Europ i Azj. [] w kocu stycznia dotarlimy do Uralu i tu oglda-
limy pomnik z napisami po obu stronach: Europa Azja. Poegnali-
my wic matk Europ13. Sceny takie opisywao wielu powsta-
czych pamitnikarzy, utrwali j te malarz Aleksander Sochaczewski.
Czernik ocenia zryw 1863 roku bardzo surowo. Pisze m.in.: Pol-
ska w roku 63 wyrzucia na rynek powstaczy wszystkich swoich po-
tomkw, cay motoch sowem oczycia si, przywdcw nazywa
10
Ibidem, s. 15.
11
Ibidem, s. 16.
12
Ibidem, s. 22.
13
Ibidem, s. 25,
98
oszustami, ktrzy pod hasem zbawienia ojczyzny zbierali pod swo-

imi sztandarami wszystkich wyrzutkw spoeczestwa14.
W roku 1889 wydano w Krakowie prac Tomasza Ostrowskiego Wal-
ka o wolno i pochd na Sybir opisane wierszem. Autor chcia w ten
sposb upamitni 25. rocznic Powstania i uczci biorcych w tej wal-
ce jakibd patriotyczny udzia [pisownia oryginalna]. W padzierni-
ku 1888 Ostrowski z alem pisa: Cicho, skromnie, prawie niepostrze-
enie dobiega ku kocowi 25-ta rocznica powstania narodu polskiego
w roku 1863. Na mnie, jako uczestnika tego powstania, dziaa to tro-
ch zasmucajco, zdaje mi si, e kltwa ciy nad tym nieszczciami
dla Polski zasypanym roku15. arliwie jednak podkrela, e:
powstanie 1863 roku byo i bdzie wielkim zdarzeniem dla narodu polskiego,
ktrego wspomnienie nie powinno w adnym Polaku sprawia wstrtu, lecz budzi
uczucia podobne temu, jakiego doznaj dzieci, gdy po cikiej niebezpiecznej ope-
16
racji ukochanej swej matki widz j przychodzc do zdrowia i si .
Autor apeluje do swojej pamici.
Chcc zla na papier, co si w gowie krci,

Czem serce bije i czem myl si pieci,
Wzywam ci w pomoc przytomna pamici,
Powtrz mi, co si w mojem yciu mieci!

Tylko od prawdy nigdy nie odstpuj
17
Bo kamstwu adnej nie daje wartoci
Jako 16-letni ucze tarnowskiego gimnazjum by wiadkiem naro-

dzin ruchu konspiracyjnego wrd modziey. Wspomina wieci do-
chodzce z Warszawy po zajciach 27 lutego 1861 roku, gdy pi ofiar
na ulicy pado, patriotyczne naboestwa
14
Ibidem, s. 56.
15
T. Ostrowski, Walka o wolno i pochd na Sybir opowiadanie wierszem, Krakw 1889, s. 7.
16
T. Ostrowski, op. cit., s. 7.
17
Ibidem, s. 910.
99
Jolanta Zaczny
I kt nie pomni tych modw publicznych

We dnie i w nocy w kocioach, kaplicach?
Krzyw, chorgwi, procesyj rozlicznych
18
I tej ufnoci na pobonych licach
i narastania patriotycznych nastrojw: Wszdzie i wszystko, co Pol-

sk skadao,/ Dobranym chrem polski hymn piewao19.
W poetyckich strofach opisa wybuch Powstania jako odpowied
na brank:
Takim uczuciem Ojczyzna raona

Na wie o brance swych kochanych synw,
Woaa: Nasza cierpliwo skoczona!
Dosy tyranie, twych okrutnych czynw!
Mny Narodzie Polski, Litwy, Rusi!
Twojej wolnoci godzina wybia,
Dzikiego wroga do pokory zmusi
20
Ora, Pogoni, Archanioa sia!
Bohater opowiadania wierszem (jak zapewne i sam autor) rwa

si do Powstania, ale zosta skierowany do produkcji kul z prochem.
W poetycki sposb Ostrowski opisa potyczk z Moskalami:
Jak psw gromada z acuchw spuszczona

Wpadaj na nas w rozszalonym pdzie,
I jak piekielna lawa rozogniona
Chc nas stratowa, zala raptem wszdzie.
Lecz nasi, ktrzy spokojnie czekali,
A nieprzyjaciel zbliy si bezkarnie,
21
Na rozkaz razem wszyscy ognia dali .
18
Ibidem, s. 1213.
19
Ibidem, s. 14.
20
Ibidem, s. 1819.
21
Ibidem, s. 32.
100
Ostrowski gloryfikuje powstacw, piszc:
Gdyby by widzia mczeski Narodzie!

Jak Twoje syny walczyy o godzie,
Jak od pragnienia prawie wysychay,
22
Jak wszystko mnie znosiy, cierpiay .
Pod Staszowem oddzia zosta wzity do niewoli, powstacy trafili

do wizienia, skd wysano ich przez Chmielnik do Kielc. Autor z od-
raz opisuje zachowanie rosyjskiego komendanta wizienia. Z Kielc
droga prowadzia do Cytadeli Warszawskiej, a stamtd przez Wil-
no, Pskw, Petersburg do Moskwy. Po 15 dniach wysano ich w dal-
sz drog, do Wodzimierza, gdzie spdzili 2 miesice w wizieniu.
Po ledztwie zapad wyrok, Ostrowskiego z uwagi na mody wiek
skazano na rok jeden w aresztanckiej rocie i popdzono do Ninego
Nowgoroda. Swoisty by to pochd:
Przodowa szereg pod broni onierzy,

Za nimi winiw sznur dugi si toczy,
23
W takcie brzkay kajdany zbrodniarzy .
Droga na zesanie prowadzia do Kazania, gdzie powstacy ci-

ko pracowali. Winiom wci marzya si wolno, ale nadzieje byy
przedwczesne. Ostrowski podobnie jak Czernik, opisa moment poe-
gnania Europy:
Przeszlimy pierwsza poow Uralu,

Gdzie sup kamienny, zimny i ponury
Ka Europ poegna bez alu.
24
Lecz Ciebie, Polsko! Wspomina bdziemy .
22
Ibidem, s. 50.
23
Ibidem, s. 68.
24
Ibidem, s. 93.
101
Jolanta Zaczny
Autorem kolejnych zapiskw jest Henryk (Ostoja) Samborski25, jego

Wspomnienia z Powstania 1863 i pobytu na Syberji wydano w 1916
roku w Warszawie. W przedmowie autor napisa, e chce przedstawi
wypadki, w ktrych bra udzia osobicie lub by ich wiadkiem. Mia
nadziej, e jego wspomnienia mog by przydatne do gruntowniej-
szej oceny wielu doniosych wypadkw owej epoki26.
Samborski wiele miejsca powici omwieniu nastrojw panujcych
w spoeczestwie polskim przed wybuchem Powstania i wieciom do-
chodzcym z Warszawy do Radomia, gdzie spdzi modo. Mona so-
bie wyobrazi dum nasz, gdy z kolegami bylimy powoani do wzicia
czynnego udziau w yciu politycznym chwili, polegajcym na uczestni-
czeniu w uroczystych i patriotycznych naboestwach27. W roku 1862
Samborski wyjecha do Warszawy, aby zapisa si do Szkoy Gwnej,
tam szybko zaangaowa si w dziaalno konspiracyjn. Autor otwar-
cie krytykuje podjt w nieodpowiedniej sytuacji decyzj o wybuchu
Powstania: okazao si, e bd popiechu i niewykoczenia przygoto-
wa organizacyjnych od razu zaszkodziy sprawie narodowej i wpyny
na sabe powodzenie Powstania od jego pocztku a do koca28. Zosta
wysany do oddziau Langiewicza, ktrego gwna kwatera miecia si
w Wchocku. Samborski krytycznie odnis si do Langiewicza i nega-
tywnie oceni jego umiejtnoci jako dyktatora. Natomiast due wraenie
wywaro na nim spotkanie z Henryk Pustowjtwn.
Pierwszy raz widziaem w boju pann Pustowjtwn, wieo ubran po msku.

Zachowanie si jej podczas bitwy zupenie byo poprawne, po oniersku: przytom-
no umysu i zimna krew nie odstpoway jej ani na chwil. Radzia mi bardzo
29
trafnie .
25
Urodzony w roku 1843 w Radomiu, w Powstaniu jako podporucznik walczy
w oddziale Langiewicza, wieka i Hauke-Bosaka pod Suchedniowem, witym
Krzyem, Staszowem, Chemem, Kowalem, Wirem. Podczas bitwy pod Borownem
dosta si do niewoli, nastpnie do roku 1870 przebywa na zesaniu: J. Maliszew-
ski, Sybiracy zesani i internowani za udzia w powstaniu styczniowym, 1930, s. 39.
26
Wspomnienia z Powstania 1863 r. i pobytu na Syberji. Skreli Henryk (Ostoja)
Samborski, Warszawa 1916, s. 5.
27
Ibidem, s. 19.
28
Ibidem, s. 22.
29
Ibidem, s. 31.
102
Na kartach pamitnika czytelnik znajdzie opisy kilku bitew:

pod Suchedniowem, witym Krzyem, Staszowem. W lutym 1864
roku Samborski zosta wzity do niewoli i trafi do wizienia w radom-
skim klasztorze usytuowanym w ssiedztwie cerkwi. Po kilkutygodnio-
wym pobycie i przesuchaniach przez komisj ledcz zosta oddany
pod sd wojenny. Wyrok brzmia: pozbawienie praw i zesanie na Syberi.
W Radomiu autor poegna si z matk. Opis tej sceny daje wyobraenie
o postawie polskich kobiet. Nie uroniwszy ani jednej zy, by nie oka-
za alu wobec wrogw, a mnie podtrzyma na duchu pobogosawia
na drog30. W kwietniu winiowie zostali przetransportowani do Cytade-
li Warszawskiej, skd w maju nastpia wysyka. Samborski podkrela, e:
ceremonia wywoenia z Warszawy zasuguje na opisanie. Odbywa si w ten spo-

sb. Zaraz po pnocy zbudzono nas, abymy przygotowali si do wyjazdu. Nastpnie
zakuwano w kajdany (), prowadzono nas piechot przez ulice: Zakroczymsk, Freta,
wrd oznak wspczucia i cichych owacyi rozbudzonych mieszkacw tej dzielnicy:
dalej szlimy okoo Zjazdu w kierunku Bednarskiej i przez most ywowy na Prag, a
do dworca Petersburskiego. Brutalno odakw, odtrcajcych kobiety, zbliajce si
31
do swoich krewnych lub znajomych, nie da si opisa, tak bya oburzajca .
Droga na zesanie prowadzia przez Petersburg, Moskw, Ninyj

Nowgorod, Tobolsk, gdzie urzdzono tzw. prykaz o zsylnych. Jest to
urzd oddzielny, zajmujcy si wyznaczaniem miejsca dalszego pobytu
dla caych zastpw wygnacw32. Z Tobolska ruszy Samborski ki-
bitk (wraz z Ksawerym Wojno i Henrykiem Wohlem) etapami w dal-
sz drog przez Irkuck, Krasnojarsk, Kask Na zesaniu spotka po-
tomkw pierwszych zesacw konfederatw barskich.
Jake przygnbiajce i przykre wspomnienie zachowaem ze spotkania z lud-

mi, ktrzy tumnie gromadzili si na niektrych stacjach naszej wdrwki na Sy-
beri, by nas zobaczy i porozmawia. Byli tam, niestety, potomkowie masowo
zabieranych i pdzonych na Sybir konfederatw barskich, ktrzy posiadali zaledwie
mgliste o swoich przodkach wiadomoci, naleeli ju do wyznania prawosawnego
30
Ibidem, s. 56.
31
Ibidem, s. 56.
32
Ibidem, s. 58.
103
Jolanta Zaczny
i nie umieli po polsku. Zachowali jednake nazwiska i niektre formy ubrania,

przypominajce czamary z szamerowaniem i czapki do rogatywek nieco podobne,
33
a w rozmowach z nami mianowali si Polakami .
W sierpniu 1870 roku przysza informacja o zezwoleniu na powrt

do kraju. Z rozrzewnieniem opisuje spotkanie z matk, ktra prawie
przez 7 lat oczekiwaa z utsknieniem jedynaka []. Wraenia ser-
decznego powitania i zy radoci nie dadz si opisa; te chwile zali-
czam do najszczliwszych w yciu34.
Powrt w rodzinne strony obfitowa w trudne momenty. W doku-
mentach zesacy mieli zapis o pozbawieniu ich praw stanu. Autor pisa:
trudno mi we wspomnieniach tych pomin przykre przejcia moralne, na jakie

po powrocie do kraju prawie wszyscy wygnacy byli naraeni. Wyjedalimy e-
gnani ze zami, nie tylko przez rodziny i znajomych, ale nawet przez obcych. Przez
cay czas trwania wygnania ylimy tylko myl o kraju. Zdawao si nam, e te
same serca, jednakowo ku nam usposobione, czekaj na nas, by nam okaza swoje
wspczucie. Niestety, inne hasa wziy gr; inni ludzie sprawy krajowe wzili
w swoje rce. Z maymi bardzo wyjtkami przez dugi przecig czasu trudno byo
35
powrconym z wygnania zdoby stanowisko i prac .
Tylko dziki wsparciu mylcego grona zacnych pa i dawnych

znajomych z zesania udao si Samborskiemu wyj z kopotw. Bo-
gatszy o te dowiadczenia, wsptworzy kko towarzyskie zoone
z weteranw Powstania powracajcych z zesania36.
W ostatniej czci zapiskw Samborski prbuje jeszcze raz dokona
oceny Powstania, a poniewa robi to z perspektywy roku 1906 po-
rwnuje wydarzenia 1863 roku z rewolucj 190537.
Autorem kolejnej publikacji by Jan Nacz Rostworowski38. Nosi
ona tytu Wspomnienia z roku 1863 i 1864, zostaa wydana w Krakowie
33
Ibidem, s. 75.
34
Ibidem, s. 88.
35
Ibidem, s. 91.
36
Czytelnik znajdzie w tekcie krtkie biogramy 9 osb oraz wspln fotografi.
37
Autor opisa take obchody rocznicowe, ktre miay miejsce w roku 1913.
38
Jan Rostworowski herbu Nacz, urodzony w 1838 w Koczowie, syn Juliana
104
w roku 1900. W przedmowie tak scharakteryzowano postaw Rostwo-

rowskiego wobec Powstania:
Nieugitych przekona, daleki jednak od fanatyzmu i nienawici, szed do po-

wstania, jak wiksza cz wczesnej modziey, bez wiary w to, na co si pory-
wano, a z t niemal rozpdow sia rozpaczy, z jak rzuca si czowiek w ogie
za ukochan ginc istot, i nis swej ojczynie w ofierze, na co go sta byo, []
growa jedynie moraln przewag, a prowadzi ludzi sercem szczerozotem, jakie
39
im okazywa w kadej okolicznoci, zapominajc o sobie [] .
Rostworowski by zdania, e warto pisa pamitniki, bo dostarczaj

one wiedzy na temat realiw epoki, a poniewa sam bardzo lubi czy-
ta stare zapiski, uzna, e rwnie spisze swoje wspomnienia z Po-
wstania. Jak podkrela:
nie chc mwi, e to co pisz bdzie miao jakie znaczenie, jednak bdc
wiadkiem wanych w moim kraju wypadkw, a nawet, lubo maoznaczc, ode-
40
grawszy w nich rol, postanowiem je opisa, o ile widziaem i pamitam .
Zapiski Rostworowskiego rozpoczynaj si dat 23 stycznia 1863

roku, gdy kraj cay obudzi si w nowem zupenie pooeniu. Autor
mia wiadomo, e przeciwstawienie si potdze rosyjskiej jest je-
eli nie niepodobne, to przynajmniej wyjtkowo trudne. Zdawa sobie
spraw, i w konfrontacji kosy z karabinem Polacy nie maj wikszych
szans. Ponadto spoeczestwo polskie nie byo jednomylne, a tylko
wtenczas, gdy nard cay rzuca si do broni jak jeden czowiek i je-
eli nie pokona w otwartym boju przeciwnika, to przynajmniej uczyni
mu niemoliwy pobyt w kraju, szkodzc mu wszelkimi sposobami.
Tymczasem nie byo broni, nie byo wojskowych, nie byo udziau
i Izabeli z Orsettich. Uczy si w Lublinie, a potem ukoczy studia rolnicze w Gri-

gnon we Francji. Uczestniczy w wielu potyczkach powstaczych: Sawetycze
11.07.1863, Wytyczno 7.11.1863, Wodawa 9.11.1863, Malinwka 20.11.1863,
Andrzejw 23.11.1863, kiewka 24.12.1863, Majdan 30.12.1863, Dohobyczew
3.01.1864. Wspomina o nim Zieliski, Bitwy i potyczki
39
J. Nacz Rostworowski, Wspomnienie z roku 1863 i 1864, Krakw 1900, s. 5.
40
J. Nacz Rostworowski, s. 7.
105
Jolanta Zaczny
wszystkich warstw ludnoci; powstanie wic nie mogo liczy na po-

wodzenie41. Trudno o bardziej trafn, cho gorzk ocen Jak sam
podkrela, podziela pogldy frakcji umiarkowanych i by przeciwny
wybuchowi Powstania.
Pocztkowo autor nie uczestniczy aktywnie w Powstaniu, jego
udzia ogranicza si do dostarczania koni, ywnoci, pienidzy i prze-
syania wiadomoci. Wszystko zmieni kontakt z oddziaem Lewan-
dowskiego, ktry trafi do majtku ojca autora. 15 czerwca 1863 roku
Rostworowski zacign si do Powstania, trafi do oddziau dowo-
dzonego przez Mikowskiego, byego oficera strzelcw rosyjskich.
Oddzia operowa w Lasach Parczewskich, gdzie doczyy do niego
niedobitki grupy Lelewela. Do krytycznie ocenia autor stosunki pa-
nujce w oddziale i relacje midzy przeoonymi i podwadnymi. Nie
podoba mu si te sposb traktowania obywateli przez powsta-
cw: Najwicej wymagajcymi w tych rzeczach byli ludzie zajmuj-
cy dawniej bardzo niskie stanowiska42.
Pamitnik Rostworowskiego roi si od opisw wielu barwnych po-
staci43. Dokadnie sportretowa np. kpt. de Lembasa, piszc:
Czowiek ten stanowi komiczn stron naszego oddziau. Na maym lecz dziel-
nym koniku, uzbrojony w szabl, par pistoletw, kinda i cenn dubeltwk,
sowem, jak arsena chodzcy, poprzedza on swe cztery wozy, zaprzone kady
44
w trzy dzielne konie .
Mimo trudnych warunkw i cigego zagroenia nie opuszcza po-

wstacw dobry nastrj, bo jak podkrela Rostworowski
Polak z natury niezmiernie atwo staje si onierzem, a chocia w powstaniu

wielu warunkw do wyrobienia dobrego onierza brakowao, jednak ten spryt o-
nierski, ta skonno do facecji, w gronem nawet nieraz niebezpieczestwie, ta
41
42
43
Autor wielokrotnie przywoywa Krysiskiego, utrwali Szwajcara Bardeta
(s. 22), Heidenreicha (s. 33), wachmistrza Turaliskiego (s. 49), byego uana pru-
skiego Biaeckiego (s. 55), kapitana de Lembasa (s. 2425).
44
Ibidem, s. 25.
106
nieprzebrana doza dobrego humoru znajdowaa si na zawoanie i nie opuszczaa

45
nigdy powstacw .
W opisach zamieci autor wiele szczegw na temat stoczonych

potyczek, m.in. atak na Rosjan przewocych 200 tys. rubli pod y-
rzynem. Zapiski maj jeszcze dodatkow warto, gdy Rostworowski
podaje nazwiska i opisuje losy swoich towarzyszy. Czas wolny w od-
dziale przeznaczony by na poyteczne zajcia, swoim podkomendnym
autor czyta ywoty witych, uczy ich pisa i czyta, bya te musz-
tra, strzelanie do celu, szermierka. W grudniu 1863 roku powstacy
wzorem dowodzcego nimi Krysiskiego opucili ziemie polskie,
przeszli przez granic i w Uchwku zoyli bro. Poegnanie nasze
byo serdeczne, tak jak midzy ludmi, ktrzy wsplnie wiele biedy
przeszli i z ktrych kady drugiemu ycie uratowa lub zawdzicza.
Swoim podkomendnym Rostworowski wystawi jeszcze zawiadcze-
nie, e sprawowali si jak na wzorowego onierza przystoi46.
Autor zatrzyma si na krtko w majtku w Potoku, gdzie pod opiek
waciciela zostawi swoj wiern klacz Dosi. Potem wid ycie osia-
de w folwarku w Wlce, cho nie opuszczay go myli, aby ponownie
przyczy si do Powstania. Zosta jednak aresztowany i trafi do wi-
zienia w Rozwadowie. Wadze austriackie wysay byych powsta-
cw, przez Rzeszw i Krakw, do Monachium. Stamtd Rostworowski
trafi do Parya, a w roku 1865 powrci w rodzinne strony.
Udzia w Powstaniu i bdce jego wynikiem zesanie opisa rwnie
inny autor Kornel Zielonka w wydanych w 1913 roku we Lwowie
Wspomnieniach z powstania 1863 roku i z ycia na wygnaniu w Sy-
beryi. Pochodzi z patriotycznej rodziny, wraz z trzema brami bra
udzia w Powstaniu. Ludwik walczy na Lubelszczynie, awansowa
do stopnia majora, pod Fajsawicami zosta wzity do niewoli i zesany
na Sybir. Kornel, Kazimierz i Jzef trafili do oddziau Dionizego Cza-
chowskiego. Po rozbiciu oddziau autor wspomnie zosta przydzie-
lony do Karola Kality Rbajo (b. oficera wojsk austriackich, take
pozostawi zapiski pamitnikarskie), z ktrego oddziaem przedosta
si w Gry witokrzyskie.
45
Ibidem, s. 45.
46
Ibidem, s. 92.
107
Jolanta Zaczny
Zielonka opisuje dziaania partyzanckie, m.in. starcie polskiej kawa-

lerii, dowodzonej przez Mieczysawa Szamejta, z konnic moskiew-
sk. Z dum i zachwytem patrzyem na to, co si stao i podziwiaem
brawur, skadno a niemal i wcieko naszych, z jak na Moskali
natarli. I pod Somo-Sierr nie mogo by dzielniej!47
Na kawaleri uderzya z impetem artyleria wroga, co zmusio j do
wycofania si. Bitwa stawaa si coraz bardziej dramatyczna: Huk
armat nie ustaje, a z nim kule i granty padaj. wist i furczenie kul
armatnich coraz gstszy. [] Determinacja jednak zabia wszelki lk,
jakby zamarcie czucia nastpio48. W tej potyczce, 29 padziernika
1863 roku Zielonka zostaje pojmany,
w jednej chwili zdarli ze mnie czapk i uank. Jeden szarpn za acuszek

od zegarka i urwa go, gdy drugi rwnoczenie zegarek wycign z pozostaym
kawakiem acuszka. Z powodu tego wszcza si midzy nimi sprzeczka i wza-
jemne wyrywanie sobie acuszka i zegarka []. Prowadzcy onierz wzi mnie
w obroty i nie szczdzc uderze kolb, cign ze mnie kamizelk i z kieszeni
w spodniach powyciga, co byo []. Wcieky by, e pienidzy nie znalaz, []
tuk mnie bez miosierdzia kolb i habi ostatnimi wyrazami, w jakie jzyk mo-
49
skiewski wysoce zasobny jest .
Pojmanych powstacw popdzono do Bodzentyna, a stamtd

do wizienia w Kielcach, gdzie stanli przed gen. Czengery (do-
wdc rosyjskim). Kadego pojmanego przesuchano i spisano
protok, za wydanie dowdcy lub oficera obiecywali uwolnienie
lub nagrod. Jednak nie znalaz si aden, ktryby przeoonego
zdradzi50.
Gdy konwj ponad 200 winiw wyruszy do Radomia, egnay
go zapakane i zatroskane kobiety.
47
K. Zielonka, op. cit., s. 18. O wydarzeniu tym pisze szerzej A. Pachowicz, Z historii
powstania styczniowego w Tarnowie, Przegld Polsko-Polonijny 2012, nr 4, s. 80,
www.ceeol.com/aspx/getdocument.aspx?logid=5&id [dostp 10 padziernika 2013]
48
Ibidem, s. 19.
49
Ibidem, s. 2021.
50
Ibidem, s. 25.
108
Nareszcie dano sygna do wymarszu. Poegnalimy te wielkiego serca patriotki,

jakimi to niewiastami mao ktry nard poszczyci si moe, wyrzucaniem czapek
do gry. Niech wam bdzie cze za wasz mio i powiecenie drogie naszemu
51
sercu i niezatarte w pamici, rodaczki!
Po trzydniowym marszu winiowie dotarli do Cytadeli Warszawskiej,
tej sawnej cytadeli, znanej ze swej grozy kademu Polakowi. Otwieraj bra-
m i wchodzimy w paszcz tego potworu, ktry ju tyle ofiar pochon. Dreszcz
przebieg po ciele []. Ponure budynki: to kazamaty; w oknach kraty, przy nich
miejscami kosze domyla si kazay, ile tam niewymownych boleci, ile niedoli
52
przebywa. To ziemskie pieko tam!
Wejcie do Cytadeli spowodowao, e:
odezwa si al za dawn nasz potg, tak sromotnie zaman, czy przez neme-
zis dziejow, czy z wasnej woli? dosy, e my potomkowie tych bohaterw dzi
niewolnicy na wasnej ziemi! Na t myl serce si krwawio i z alu za dawn
saw majaczyo si nam, jakby nad bram widnia zowrogi napis: Vae victis!
53
Biada zwycionym .
Warunki w Cytadeli byy straszne, wikt dawano bardzo zy. (),

wszelka komunikacja z miastem bya surowo zabroniona, a widzenie
si z kimkolwiek wykluczone. adna wiadomo z miasta lub w ogle
z kraju nie dochodzia54.
Z Cytadeli droga prowadzia kolej przez Wilno i Dyneburg
do Pskowa, a potem dalej przez Moskw, do Kazania, Permy, Kon-
gur I znw czytelnik odnajdzie dramatyczny opis: Aby si pocie-
szy i smtne myli odpdzi na poegnanie Europy odpiewalimy
Boe co Polsk i Jeszcze Polska nie zgina55.
51
Ibidem, s. 27.
52
Ibidem, s. 35.
53
Ibidem, s. 36.
54
Ibidem, s. 37.
55
Ibidem, s. 57.
109
Jolanta Zaczny
Jako ocen Powstania przytoczy Zielonka opini mynarza rosyj-

skiego Aleksandra Michajowicza:
Rne okolicznoci zoyy si na wasze powstanie, a wedug mego zapatrywa-

nia stao si koniecznoci, reakcj wskutek represji rzdu naszego; a gdy przytem
zagranica podburzaa was i udzia obietnicami wsparcia was powstalicie lekko-
mylnie, bo wcale nie przygotowani do tego, liczc jedynie na jej poparcie i pomoc.
I co si stao? Opucia was wtenczas sromotnie, i powstanie, jak widzicie smutnie
dla was skoczyo si. Wy zawsze lekkomylnie postpujecie, e liczycie na obc
56
pomoc bdcie pewni, e ta was zawsze zawiedzie .
Powstaniec Jan Siwiski pozostawi po sobie zapiski opatrzone

obszernym tytuem: Katornik czyli pamitniki Sybiraka napisane
przez Jana Siwiskiego zesanego w roku 1863 na om lat robt ka-
torniczych w kopalniach Nerczyskich, kraju Zabajkalskiego w Sy-
beryi [pisownia oryginalna], wydane drukiem w Krakowie w 1905
roku.
We wstpie autor podkreli, e sporzdzi te notatki,
aby mj omioletni pobyt w tym kraju boleci i nabyte wiadomoci, odnoszce

si tak do pooenia naszego jako wygnacw, jako te opisu kraju, klimatu i ludw
57
tamecznych, ich kultury i religii, nie poszy na marne .
Nadmieni, e inni jego koledzy nie spisali wspomnie, a przecie

spoeczestwo z wielk ciekawoci czyta wszelkie zapiski, std de-
cyzja o opisaniu wydarze od momentu dostania si do niewoli w roku
1863 w bitwie pod Ratajami, a do powrotu z Syberii w 1869 roku.
Autor chciaby jak Rufin Piotrowski, albo Ugolin wypaka swe dzie-
je, z ca pokor podkrelajc, e piro nieudolne nie potrafi odda
tego, co serce czuje, prosi wic o pobaliwo i zrozumienie, e pi-
sze nie dla filozofw i uczonych, ale dla patriotw gorco miujcych
spraw narodow. Chciaby, aby spisane dzieje byy przypomnieniem
dla modziey, e mier lepsza od niewoli58.
56
Ibidem, s. 122.
57
J. Siwiski, op. cit., s. 5.
58
Ibidem, s. 6.
110
Swoj prac za skada
u stp otarza ojczyzny ku czci i pamici tych, ktrzy za idee wolnoci ponieli mier
w roku 1863, a zarazem tych kolegw i wsptowarzyszy niedoli, z ktrymi odbywa
59
ow straszn podr w kajdanach, tudzie katorne roboty w kopalniach Sybiru .
Siwiski nakreli obraz pokolenia powstaczego, z pen szczero-

ci piszc: w omnastym roku mego ycia zapisaem si jako ochotnik
w powstacze szeregi roku 1863, jakkolwiek nie miaem dokadnie poj-
cia ani o sprawie narodowej, ani o patriotyzmie60. Jego szlak powsta-
czy rozpocz si w Podgrodziu pod Dbic, gdzie w majtku Jarockich
(dom zacny, gocinny i patriotyczny) odbywa wiczenia wojskowe.
Stamtd oddzia w sile 300 piechurw i 60 kawalerzystw przeprawi si
przez Wis. Wkrtce doszo do potyczki z Moskalami pod wsi Rataje.
Gdybym nawet posiada taki talent, jak Sienkiewicz, to i tak nie po-
kusibym si odmalowa tej grozy, tej desperacji, jaka nas ogarna!61.
W bezporednim starciu z wojskiem rosyjskim Siwiski zosta ranny.
em dotychczas przy yciu, zawdziczam to dwom okolicznociom, a mianowi-

cie: najpierw wasnemu instynktowi samozachowawczemu, em w owej krytycznej
i byskawicznej chwili podoa schwyta za bagnet przy lufie i nada mu inny kie-
runek, tak, e otrzymaem tylko lekk ran na lewem boku, oraz temu magicznemu
62
sowu; Nie tro! .
Po potyczce z oddziau pozostao przy yciu zaledwie 94 powstacw,

wszyscy zostali wzici do niewoli. Siwiski wraz z pozostaymi pojma-
nymi zosta popdzony przez Pacanw do Stobnicy. Na trasie marszu
znalazy si Kielce, ktrych komendantem by gen. Czengery Wgier
w subie Moskwy, ktry z yczliwoci odnosi si do winiw. Potem
skierowano ich do Radomia, gdzie stanli przed sdem wojennym. Trzej
czonkowie sdu (wrd nich Pisarzewski Polak sucy Rosjanom)
dyli do tego, aby kademu udowodni, e nalea do andarmerii
59
Ibidem, s. 6.
60
Ibidem, s. 7.
61
Ibidem, s. 11.
62
Ibidem, s. 12.
111
Jolanta Zaczny
wieszatielw. Oskarono ich wszystkich o przekroczenie granicy z bro-

ni w rku, o udzia w Powstaniu i skazano na 4 lata robt przymu-
sowych, aresztanckich w fortecy w Iwangrodzie. Jednak namiestnik
Berg zamieni ten wyrok jako zbyt agodny na 8 lat katorgi. Dnia
13 padziernika Siwiski wyruszy z Radomia do Warszawy, winiw
konwojowaa eskadra z armatami. Punktem docelowym bya Cytadela
Warszawska, ktr autor porwna do pieka opisywanego przez Dan-
tego:
Wchodzcy we mnie zostawcie nadzieje!

W tych sowach napis na bramie czernieje
Te wiersze niemiertelnego wieszcza, Dantego, wybraem umylnie, aby je za-
stosowa najwaciwiej do owej piekielnej bramy Cytadeli warszawskiej. Kto raz
przekroczy ow bram, to ju ywcem pogrzebiony, ju si dosta w w grd ez
i mk niezliczonych! [] Ju samo wejcie jest przeraajce; droga wiedzie od Wi-
sy pomidzy wysokie skarpy, pomidzy mury, jak w otcha jak! Kady krok
w akustyczny sposb odbija si, odbija i dziwnie przejmuje trwog! Rwnie przy-
gnbiajce wraenie wywieraj te olbrzymie mury, te brudne kazamaty forteczne,
a jeszcze wiksza ogarnia groza na widok owych ogromnych piramid kul armatnich
63
() mimo woli przychodzi refleksja: kto tej potdze sprosta?
Z ogromn dokadnoci opisa autor zakuwanie w kajdany:
W lochu spostrzeglimy siedzcych na ziemi brodatych szatanw, sadz za-

brukanych, z rkami zakasanemi, byli to kowale. Przed kadym leaa olbrzymia
kupa kajdan [] na ten widok serce nam zamaro, odrtwielimy z niemocy, stra-
chu i alu, i stalimy bezradni i oniemiali. [] Kajdany byy krtkie, bo zaledwie
na dwanacie cali dugie, kroku tedy w nich nie mona byo zrobi; stpao si jak
kura i co chwila upadao. [] Brzk, szczk i omot kajdanw wywoa guch
64
groz .
Potem zaadowano ich do kibitek i okoo 3 w nocy konwj wyruszy

na Prag.
63
Ibidem, s. 2223.
64
Ibidem, s. 2526.
112
Jakkolwiek szczk broni, turkot kibitek po bruku, hurkot armat, stukot koskich
kopyt, wszystko to sprawiao wrzaw nieopisan, to jednak dochodziy nas szlo-
chania o lamenty niewiast warszawianek, ktre tym sposobem egnay nas w nasz
65
dalek podr, w podr piekieln!
3 listopada 1863 roku winiw przeadowano do wagonw aresztanc-

kich. Warunki podry byy koszmarne tok, zaduch. Po 10 dniach po-
cig dotar do Petersburga. Skazacw zawieziono na dworzec gwny,
aby ich publicznie upokorzy, okaza na pomiewisko, e takie szkie-
lety, takie straszyda miay si zbuntowa na cara66. Podobnie byo
w Moskwie, ktra po raz pierwszy zobaczya Polakw-buntowszczy-
kw, idcych na Sybir w kajdanach za to, e omielili si podnie rk
na biaego cara67. I znw opis granicy miedzy Europ i Azj:
Mao jest miejscowoci na tym Boym wiecie, ktre by byy wiadkami tylu ez
wylanych, tylu westchnie, tylu rozdzierajcych serce i dusze scen okropnych, de-
sperackich zawodze i lamentw jednych a uciechy, szczcia i radoci drugich!
Tu dwa przeciwstawiestwa, tu dwa wiaty panuj: wiat boleci i wiat rozkoszy,
wita smutkw i wiat radoci, wiat nadziei i wiat zwtpienia Tu jest grani-
ca Europy i Azji. Tu s owe dwa supy murowane, owe martwe wiadki ludzkich
westchnie, ez i boleci! Gdymy si tutaj wymodlili i wypakali, poegnalimy
i ucaowali po raz moe ostatni ziemi europejsk i w sup graniczny, mwic do
68
niego: bywaj zdrw! Gdy oko nasze moe ciebie ju nie zobaczy!
Syberyjska epopeja Siwiskiego koczy si w roku 1869, kie-

dy powrci do Warszawy, gdzie znw trafi do wizienia. Potem,
jako poddany austriacki, zosta postawiony przed oblicze konsu-
la, gdzie musia udowodni swoje pochodzenie, a nastpnie zosta,
wraz z omioma towarzyszami, odesany do Krakowa. Przez Ra-
dom (dwutygodniowy pobyt w szpitalu) 25 lipca 1869 roku dotar
do Krakowa i zameldowa si w komitecie pomocy sybirakom,
otrzymujc legitymacj nr 256.
65
Ibidem, s. 26.
66
Ibidem, s. 29.
67
Ibidem, s. 35.
68
Ibidem, s. 4546.
113
Jolanta Zaczny
Zapiski pozostawiy te kobiety: P. Dbrowska, R. Mielnicka,

S. Duchiska, E. Tebaska, Z. Kowalewska. Warto tu szerzej omwi
Wspomnienia matki i crki z powstania 1863 r. Emilji Heurichowej
i Teodory z Heurichw Wilaskiej (Warszawa 1918). Znalazy si tam
opisy manifestacji patriotycznych z okresu przedpowstaniowego czy
pogrzebu piciu polegych:
dzie (2 marca) by pikny, ciepy; tumy zalegay ulice, poczwszy od kocioa

w. Krzya a do Powzek. Cisza bya i porzdek wzorowy, cho nikt nie komen-
derowa, nikt nie pilnowa. Z tumw oczekujcych utworzy si szpaler rodkiem
postpowa kondukt aobny. [] Trumny na barkach nieli delegaci. Cao robia
69
wraenie potne niezapomniane .
Szczeglnie dramatyczne s opisy egzekucji uczestnikw Powstania:

Jzefa Piotrowskiego oraz ostatnich czonkw Rzdu Narodowego.
Autork cennych wspomnie bya Jadwiga Prendowska, najwik-
sz zalet tych tekstw jest wierne oddanie atmosfery tamtych czasw.
We wstpie, piszc o tradycjach patriotycznych polskich dworw zie-
miaskich, autorka podkrelia, e to bya atmosfera, w ktrej roli
i urabiali si powstacy przyszli70.
To zaledwie kilka przykadw zapiskw byych powstacw stycz-
niowych, ktrzy postanowili pozostawi po sobie trway lad. Oczy-
wicie ich pamitniki maj bardzo rn warto literack, trudno bo-
wiem od wszystkich wymaga perfekcyjnego operowania pirem. Ich
najwiksz zalet jest wierne oddanie przey uczestnikw Powstania
i losw zesacw. Na podkrelenie zasuguje fakt, e w wielu pamit-
nikach autorzy zamiecili obszerne opisy potyczek, zaprezentowali
dowdcw i uczestnikw walk, a take wiernie oddali przedstawili
obraz Sybiru.
Jolanta Zaczny
69
Wspomnienia matki i crki, op. cit., s. 1617.
70
J. Prendowska, Moje wspomnienia, Krakw 1962, s. 22.
114
Diaries of participants and witnesses of the events of 1863

as a testimony of involvement and memory
Keywords
January Uprising, Insurgents, Insurgent diaries
Summary
The January Insurgents who survived the dramatic events of 1863 set as their ob-
jective the preservation of memory about the uprising and passing on the know-
ledge of the heroism of participants to younger generations. Many of them reached
for the quill to save their memories from oblivion. In their notes, one can find both
descriptions of tragic fights and internal perplexities of insurgent soldiers. Most
authors were insurgents exiled by the Tzars authorities to Siberia. Some of the-
ir preserved diaries and notes were printed. They constitute a valuable source
of knowledge of the fate of Polish insurgents - Siberian exiles. The literary value
of the diaries is varied, but they are primarily important as faithful representations
of experiences of the insurgents and fate of the exiles.
Tagebcher von Teilnehmern und Zeugen der Ereignis-

se des Jahres 1863 als Zeugnis des Engagements und
Andenkens
Schlsselwrter
Januaraufstand, Aufstndische, Tagebcher der Aufstndischen
Zusammenfassung
Januaraufstndische, denen es gelungen ist, die dramatischen Ereignisse des Jahres

1863 zu berleben, nahmen sich als Ziel vor, das Andenken an den Aufstand zu
erhalten und den nchsten Generationen das Wissen ber das Heldentum seiner
Teilnehmer zu bermitteln. Viele von ihnen griffen zur Feder, um ihre Erlebnisse vor
der Vergessenheit zu bewahren. In den Aufzeichnungen kann man Beschreibung
sowohl tragischer Kmpfe als auch des inneren Zwiespalts finden, von dem die
115
Jolanta Zaczny
Aufstandsteilnehmer betroffen waren. Die meisten Autoren waren Aufstndische,

die durch die zaristische Macht nach Sibirien verbannt wurden. Sie haben mehrere
Tagebcher und Notizen hinterlassen, einen Teil davon ist es gelungen, publiziert
zu haben. Sie bilden eine wertvolle Quelle fr das Kennenlernen der Schicksale der
sibirischen Aufstndischen-Verbannten. Die Tagebcher haben sehr verschiedenen
literarischen Wert, aber ihr grter Vorteil ist die treue Wiedergabe der Erlebnisse
der Aufstandsteilnehmer und der Schicksale der Verbannten.
1863

, ,
,
1863 ,
.
, .
, ,
.
, .
, .
-
. ,

.
116
ARTYKUY
NIEPODLEGO I PAMI
2014, nr 1-2 (45-46)
Aleksandra Budrewicz
Uniwersytet Pedagogiczny w Krakowie
Obrazki z Polski na amach All the Year Round

Charlesa Dickensa
Sowa kluczowe
All the Year Round, Dickens Charles, Literackie Towarzystwo Przyjaci

Polski, polonofilizm Tugendhold Rafa (Stefan Poles), Wielka Brytania
Streszczenie
Artyku omawia teksty o Polsce i Powstaniu Styczniowym, jakie publikowa

brytyjski tygodnik All the Year Round, redagowany przez Charlesa Dicken-
sa. Zaprezentowano stosunek Dickensa (oraz kilku innych znanych brytyjskich
osobistoci tego czasu) do tzw. kwestii polskiej i jego udzia w Literackim
Towarzystwie Przyjaci Polski (t kwesti pomijaj obcojzyczne prace
o Dickensie). Zasadnicz cz tekstu stanowi analiza artykuw i opowiada
powiconych Polsce i Polakom zamieszczonych w All the Year Round w la-
tach 60. wieku XIX. Ich autorami byli anonimowi Anglicy oraz Polak, Rafa
Tugendhold, piszcy pod pseudonimem Stefan Poles. Teksty o Polsce doty-
czyy jej historii (przeszej i wspczesnej), polityki, kultury, obyczajw oraz
jzyka. Szczegln uwag powicono sposobowi, w jaki pisano o Powstaniu
Styczniowym.
117
Charles Dickens, podrujcy wiele i chtnie, nigdy nie by w Pol-

sce. adna z jego powieci lub opowiada nie dzieje si w Polsce, a-
den bohater tam nie jedzie, nikt nie ma polskiego pochodzenia. Dla-
czego zatem Dickens tak chtnie i czsto zezwala na publikowanie
w redagowanym przez siebie tygodniku All the Year Round1 arty-
kuw dotyczcych tematyki polskiej?
O Polsce wspominano w All the Year Round gwnie dlatego,
e Dickens dobrze zna i ceni lorda Dudleya Couttsa Stuarta, ak-
tywnie wspomagajcego polski ruch niepodlegociowy. Pozna go
przez cioteczn siostr Stuarta, Angel Burdett-Coutts, filantropk,
ktra zaoya wsplnie z Dickensem The Urania Cottage. wcze-
snych brytyjskich polonofilw byo zreszt niemao, naleeli do nich
m. in. poeta Thomas Campbell, Henry Reeve (przyjaciel Zygmunta
Krasiskiego, ktry tumaczy na angielski poezje jego oraz Adama
Mickiewicza), Montagua Gore, Hunter Gordon, Adolf Bach. Z po-
lonofili sza w parze rusofobia2 , dlatego z Towarzystwem sympa-
tyzowaa spora grupa Brytyjczykw szczeglnie wrogo nastawiona
wobec Rosji, niektrzy z nich aktywnie dziaali pniej w Towarzy-
stwie. Nalea do nich m. in. znany publicysta i dyplomata David
1
Dziaalno dziennikarska Dickensa jest mniej znana, ni jego sukcesy literackie,
bya ona jednak istotn czci ycia i kariery pisarza. Dickens-literat zaczyna swoje
zawodowe ycie wanie jako dziennikarz, a dickensolodzy pisz wprost: talent
Dickensa objawia si w silnym poczeniu powieciopisarstwa oraz dziennikarst-
wa (John Drew, haso journalist, Dickens as, [w:] Oxford Readers Companion
to Dickens, red. Paul Schlicke, Oxford University Press 2000, s. 310). Z pewnoci
praca w redakcjach rnych czasopism uwraliwia Dickensa na wiele wanych
kwestii spoecznych, mia te dziki niej dostp do unikatowych materiaw. Echo
pracy dziennikarskiej z pewnoci mona znale w wielu prozatorskich utworach
Dickensa, takich jak Oliver Twist czy Bleak House. John Drew, znawca twrczoci
dziennikarskiej Dickensa, podkrela, e stylistyczne rzecz ujmujc, artykuy
prasowe Dickensa charakteryzuj si t sam wyjtkow zdolnoci pisarza
do wywoywania u czytelnikw zarwno miechu, jak i zoci lub smutku, tak samo
oddziauj te opowiadania i powieci autora Dombey and Son (ibidem, s. 314).
Por. te prac zbiorow Charles Dickens and the Mid-Victorian Press, 1850-1870,
red. Hazel Mackenzie, Ben Winyard, Buckingham: The University of Bucking-
ham Press 2013 (zob. zwaszcza Laurel Brake, Second Life: All the Year Round
and the New Generation of British Periodicals in the 1860s, s. 1133).
2
Zob. w tej kwestii J. H. Gleason, The Genesis of Russophobia in Great Britain,
Cambridge 1950.
118
Obrazki z Polski na amach All the Year Round Charlesa Dickensa
Urquhart, autor gonego Portfolio, wydanego przy wsparciu Ada-

ma Czartoryskiego3.
Przyjrzyjmy si pokrtce charakterowi tygodnika All the Year Ro-
und. Biografowie Dickensa metaforycznie pisz, e powsta on z po-
piow po tygodniku Household Words, ktry Dickens uprzednio
(18501859) redagowa4. Nazwa pisma sugeruje jego literacki charak-
ter, jest bowiem przeksztaconym cytatem z Otella Williama Szekspi-
ra (the story of [our]li[ves] from year to year5). Od pocztku twrcy
pisma starali si i kadli nacisk, by byy w nim prezentowane w od-
cinkach oryginalne dziea literackie6, cho zamieszczano w nim take
informacje niezwizane z literatur. Opublikowano tam, w kilkudzie-
siciu cotygodniowych odcinkach dwie wielkie powieci Dickensa:
A Tale of Two Cities oraz Great Expectations, a take The Woman
in White Willkiego Collinsa, dziki czemu nakad i kolporta pisma
znacznie wzrosy. Tygodnik by olbrzymim dziennikarskim (i finan-
sowym) sukcesem Dickensa, bowiem w samym tylko 1859 roku za-
oono w Wielkiej Brytanii 114 nowych pism. Dickens by redakto-
rem naczelnym, sam pisa bardzo mao tekstw (pod tym wzgldem
bez porwnania wikszy jest jego udzia w Household Words7), ale
3
Jan Pomorski, Geneza, program i struktura organizacyjna Towarzystwa Literackiego
Przyjaci Polski, Przegld Humanistyczny 1978, nr 1, s. 167.
4
J. Drew, haso All the Year Round [w:] Oxford Readers Companion to Dickens,
op. cit., s. 9.
5
Cytat jest fragmentem monologu Otella (I, 3), w ktrym opowiada o swoim teciu,
ojcu Desdemony:
Ojciec jej lubi mnie chyba,
Zaprasza bowiem czsto i z reguy
Skania do wspominania, rok po roku,
Historii mego ycia.
W. Shakespeare, Othello, Maur Wenecki, przeoy Stanisaw Baraczak, Pozna:
W drodze 1993, s. 29.
6
We purpose always reserving the first place in these pages for a continuous origi-
nal work of fiction. Michael Slater, Charles Dickens: A Life Defined by Writing,
New Haven, London: Yale University Press 2009, s. 476.
7
Wedug oblicze J. Drew, Dickens napisa 49 artykuw do All the Year Round,
a a 108 do Household Words. J. Drew, haso journalist, Dickens as, op. cit.,
s. 313.
119
nadzorowa tematyk artykuw, redagowa je i gruntownie omawia,

wczajc si intensywnie w proces wydawania tygodnika.
Dziki namowom wspomnianego lorda Stuarta Dickens zosta czon-
kiem organizacji o nazwie Literackie Towarzystwo Przyjaci Polski
(The London Literary Association of the Friends of Poland)8. Genez
stowarzyszenia szczegowo i wyczerpujco opisa Jan Pomorski9, dla-
tego w niniejszym tekcie podajemy tylko najistotniejsze fakty. Czter-
dzieci lat przed jego utworzeniem istniao zaledwie dwanacie dni
stowarzyszenie polonofilskie, zaoone w Londynie przez polityka
Williama Smitha (2 VIII 1792). Jego celem byo zbieranie skadek, kt-
re miay wesprze walczcych Polakw, wydawao si, e dziaa bardzo
prnie powstay nawet filie stowarzyszenia w angielskich i szkoc-
kich miastach. Wedug ustale C. Blocha, stowarzyszenie rozpado si,
kiedy w Polsce przycichy walki zbrojne10. Kontynuacj tej zaledwie
kilkunastodniowej instytucji stao si Literackie Towarzystwo Przy-
jaci Polski. Zaoono je w Londynie w 1832 roku11 na fali wzrostu
zainteresowania Polsk, spowodowanego klsk Powstania Listopado-
wego, a take w wyniku wysikw ksicia Adama Czartoryskiego, kt-
rych celem byo stworzenie polskiej dyplomacji w Wielkiej Brytanii.
Modelem organizacyjnym sta si Komitet Frankowsko-Polski12.
Towarzystwo z zaoenia miao mie charakter literacki, co suge-
rowa odpowiedni przymiotnik w nazwie. Prezydent Stowarzysze-
nia, Thomas Campbell wierzy, e poprzez propagowanie wrd Bry-
tyjczykw wiedzy o polskiej literaturze i kulturze, realnie pomoe
przygotowa podatny grunt pod powaniejsze, bo polityczne, dzia-
ania13. Stanisaw Egbert Komian uwaa jednak, e programowa
8
Biografowie Dickensa (polscy i zagraniczni) nie pisz o jego udziale w Towarzy-
stwie.
9
J. Pomorski, op. cit., s. 157182.
10
C. Bloch, Spoeczestwo angielskie wobec polskiej walki wyzwoleczej w 1831
roku, Studia i Materiay do Historii Wojskowoci, t. X, cz. 1, 1964, s. 156157
[140183].
11
Krzysztof Guchowski podaje dat 1833. Zob. Dickens i Polska, zebra i tumaczy
Krzysztof Guchowski, Czstochowa: Akademia Polonijna 2003, s. 265.
12
13
W poemacie The Pleasure of Hope (Rozkosze nadziei, 1799), we fragmencie
120
literacko towarzystwa by moe miaa by mask, dziki ktrej

niektrzy Brytyjczycy mogli swobodnie wyraa swoje antyrosyj-
skie pogldy14. Podsumujmy: celem Towarzystwa byo propagowa-
nie wiedzy o polskiej historii i literaturze (co brzmiao stosunkowo
niegronie), a nastpnie przygotowanie gruntu pod przysze poli-
tyczne adresy wystpienia, zainspirowanie debat o Polsce w parla-
mencie brytyjskim, a take ostrzeenie przed zbliajc si potg
rosyjskiego despotyzmu15.
Czonkw Towarzystwa byo okoo 200. Entuzjasta Cambell podej-
mowa wysiki, by przycign do Towarzystwa znane osoby, publiko-
wa odezwy (po angielsku i francusku) i redagowa miesicznik Polo-
nia or Monthly Reports on Polish Affairs16. Czonkami Towarzystwa
zatytuowanym The Downfall of Poland, Campbell pisa o Tadeuszu Kociuszce:

Hope, for a season, bade the Word farewell, / And Freedom shriekd as Kos-
ciuszko fell! [Nadzieja na czas wiatu przestaa by wrk, / I wolno z blu jka,
kiedy pad Kociuszko!; prze. S. E. Komian]. Lines on Poland oraz The Power
of Russia zawieraj krytyk Rosji i pochway wobec Polski; podobny ton maj
niektre wypowiedzi Campbella zawarte w korespondencji prywatnej. Zob. J. A.
Teslar, Poland in the poetry of Thomas Campbell, [w:] Antemurale Instititum His-
toricum Polonicum Romae, Societas Polonica Scientarium et Litterarum in Exteris
Londinii, Romae-Londinii, vol. XII 1968, s. 287288. Cyt. za: J. Pomorski, op. cit.,
s. 163. Por. te Marta Gibiska, The Patriots Virtue and the Poets Song: Polish
Themes in English Poetry of the Nineteenth-Century, Polish-AngloSaxon Studies
vol. 34, 1992, s. 2143; Monica Partridge, Slavonic Themes in English Poetry
of the 19th Century, The Slavonic and East European Review, vol. 41, No. 97
(June 1963), s. 420441.
14
S. E. Komian, Anglia i Polska, t. I, Pozna 1862, s. 116. Komiana moemy
okreli jako anglofila i propagatora wiedzy o Wielkiej Brytanii w Polsce. By
take bardzo dobrym tumaczem poetw angielskich, w tym zwaszcza W. Szek-
spira. Wicej na temat dziaalnoci naukowej, literackiej i politycznej Komiana
zob. A. Budrewicz-Beratan, Stanisaw Egbert Komian tumacz Szekspira,
Dom Wydawnictw Naukowych, Krakw 2009. O wsppracy Komiana i lor-
da Dudleya Stuarta pisze Krzysztof Marchlewicz w pracy Polonofil doskonay.
Propolska dziaalno charytatywna i polityczna lorda Dudleya Couttsa Stuarta
(1803-1854), Wydawnictwo Poznaskie, Pozna 2001.
15
Niektrzy czonkowie Towarzystwa na zebraniu 5 lipca 1859 r., zasugerowali, e
wobec rezultatw Wojny Krymskiej naley ukierunkowa dziaalno Towarzystwa
na przedsiwzicia wycznie literackie; t propozycj zawetowano.
16
W redagowaniu pisma pomagali Campbellowi Krystyn Lach-Szyrma i Niemcewicz;
121
byli wycznie mczyni, Angielki mogy nalee do stowarzysze-

nia Society of English Ladies for Relief of the Polish Refugees. To-
warzystwo przetrwao do 1922 roku, jego archiwum przekazano do
Polski, spora cz zostaa zniszczona podczas Powstania Warszaw-
skiego17.
Jak zaznaczylimy, Dickens zosta czonkiem honorowym Towarzy-
stwa18 w drugiej poowie 1843 lub w pierwszej 1844 roku. Dokad-
nej daty nie mona poda ze wzgldu na brak materiaw (archiwum
Towarzystwa, jak wspomniaam, ulego zniszczeniu w 1944 r.)19.
The Morning Chronicle, ktr wwczas redagowa, publikowaa ma-
teriay dotyczce sprawy polskiej. 16 maja 1846 Dickens wzi udzia
w oficjalnym obiedzie wydanym na cze lorda Dudleya Stuarta. Wy-
gosi krtk mow, w ktrej wyrazi al, e nie jest w stanie powi-
ci organizacji wicej uwagi i czasu ze wzgldu na swoj prac, ale
zapewni zgromadzonych o swojej wielkiej sympatii wobec Polski20.
Po 1847 Dickens odsun si wyranie od Towarzystwa, cho co
potwierdzaj jego listy do Stuarta by wci pozytywnie nastawiony
do idei stowarzyszenia, czego dowodz artykuy o Polsce publikowane
w All the Year Round. Wedug ustale Krzysztofa Marchlewicza,
ostatni dowd kontaktu Dickensa z Towarzystwem to list do Stuarta,
w ktrym pisarz usprawiedliwia swoj nieobecno na walnym zgro-
madzeniu 3 maja 184721.
Dickens humorystycznie wspomina pierwsze spotkanie z Polaka-
mi. W licie do sieranta Talfourda (1 maja 1846) wyzna:
trudnoci finansowe spowodoway, e Polonia przestaa istnie na pocztku 1833 r.

17
18
K. Marchlewicz, Charles Dickens w Literackim Towarzystwie Przyjaci Polski
w Londynie, [w:] Przegld Historyczny 1996, z. 3, s. 592. Por. te Wanda Stum-
mer, Rola Literackiego Towarzystwa Przyjaci Polski w ksztatowaniu brytyjskiej
opinii publicznej w sprawie polskiej (1832-1856), [w:] Wielka Emigracja i sprawa
polska a Europa (1832-1864), red. Sawomir Kalembka, Uniwersytet Mikoaja Ko-
pernika, Toru 1980, s. 4364.
19
K. Marchlewicz, op. cit., s. 242, 253; K. Guchowski, op. cit., s. 267.
20
Ibidem, s. 594.
21
Ibidem.
122
Dentelmen z nazwiskiem z dwiema trzecimi wszystkich angielskich spgosek

i ani jednej samogoski sekretarz Polskiego Towarzystwa odwiedzi mnie dzi
rano i prosi, bym uy wpywu na Ciebie, aby si zgodzi by stewardem kolacji,
ktra ma by wydana na cze lorda Dudleya Stuarta 16 bm i dalej nakoni Ci,
22
aby przyby na kolacj .
Sekretarzem, ktrego opisuje Dickens, by Karol Szulczewski. Dic-

kensowi nie udao si namwi Talfourda do wzicia udziau w uro-
czystym obiedzie, nie wiadomo, czy (czciowo) przyczyn nie by
komiczny sposb, w jaki pisa o Polaku. Nie by to zreszt jedyny raz,
kiedy pisarz ze zdumieniem opisywa brzmienie jzyka polskiego. Iry-
toway go sowa, ktrych nie rozumia i ktrych nie potrafi powtrzy:
Dobry Boe! Gdyby mg sysze ich, wygaszajcych niesyszalne i niezrozu-

miae przemwienia najokropniejszej dugoci, a do pnocy! Nigdy nie byem tak
23
przychylny Imperatorowi Rosji, jak przy tej okazji!
Trudnoci fonetyczne nie zniechciy jednak Dickensa do tego, by

udziela zgody autorom polskim i brytyjskim na publikowanie arty-
kuw wspierajcych polsk walk o niepodlego oraz pitnujcych
rosyjskie przewinienia. Teksty dotyczce Polski w All the Year Ro-
und byy dwojakiego rodzaju: 1) mwiy o historii Polski (przeszej
i obecnej), paday w nich imiona i nazwiska krlw oraz przywdcw;
2) byy fabularnymi opowiadaniami (np. Wstka Zofii, Polski dezer-
ter). Wikszo z nich dotyczya spraw najistotniejszych w drugiej
poowie XIX wieku rozbiorw, braku wolnoci i koniecznoci jej
odzyskania. Ich ton bywa najczciej sentymentalny, nawet roman-
sowy, uywano porwna i odwoywano si do emocji odbiorcy. Ten
rodzaj perswazji wiza si, naturalnie, z zapotrzebowaniem na uwia-
22
A gentleman with two thirds of all the English consonants in his name, and
none of the vowels Secretary to the Polish Association called on me this morning,
and entreated me to use my influence with you to induce you to become a Steward
for the dinner to be given to Lord Dudley Stuart on the 16th. Instant, and further
to induce you to attend the dinner. K. Guchowski, op. cit., s. 18, 268.
23
Good God! If you could have heard them, making inaudible and unintelligible
speeches of the most hideous length, until past midnight! I never inclined so much
towards the Emperor of Russia, as on that occasion. Ibidem, s. 20, 270.
123
damianie tosamoci narodowej Polakw oraz wspksztatowa aspi-

racje niepodlegociowe i spoeczne. Zabiegi te miay na celu pozyska-
nie przychylnoci czytelnikw brytyjskich, odwoanie do ich emocji
(gwnie wspczucia) oraz przekonanie o susznoci polskich walk.
Z tekstami opisujcymi fakty historyczne nikt polemizowa nie mg,
opowiadania za w metaforyczny sposb ukazyway ogrom polskiego
cierpienia na przykadzie losw zwykych ludzi.
W pracy Dickens and Poland Krzysztof Guchowski zebra 16 arty-
kuw o Polsce opublikowanych w All the Year Round. Wedug mo-
ich ustale, Polsk i Polakw wspominano w pimie znacznie czciej,
lecz zaledwie w postaci jednozdaniowych not lub wyliczajc pastwa
podlege innym mocarstwom. Lektura pracy Guchowskiego prowa-
dzi do nastpujcych ustale: teksty pisali anonimowi Anglicy24 oraz
Rafa Tugendhold, pseudonim Stefan Poles (From the Pen of a Pole,
The Great Bear and the Pole Star)25. Wikszo (8) opublikowano
w 1863 roku, 4 w 1862, 3 w 1864 i tylko jeden w 1865. T statysty-
k atwo wytumaczy kontekstem politycznym: najprawdopodobniej
ju przedpowstaniowe niepokoje znalazy swoje echo w opinii pastw
zachodnich, czego zreszt dowodzi studium Ireny Koberdowej26.
24
Dickens nie by jedynym brytyjskim pisarzem zainteresowanym kwesti polsk.
Oprcz wspomnianego Thomasa Campbella Polsce powiecili wiersze znani poe-
ci John Keats (To Kosciuszko) oraz Alfred Tennyson (On hearing of the outbreak
of the Polish Insurrection).
25
R. Tugendhold, Spod pira Polaka i w polskiej sprawie (From the Pen of a Pole
and in the Polish Cause), z All the Year Round. Tumaczy Krzysztof Guchowski,
Oficyna Komputerowa Krzysztofa Guchowskiego, Rio de Janeiro 2002. Na s. 1
czytamy w przypisie: Artyku nie jest podpisany, lecz autor opowiadania From
the Pen of a Pole by, jak sam pisze, sekretarzem polskiej wyprawy na Litw w 1863
roku. [] Tekst opowiadania Tugehdholda Tio dagar i Warschau (Dziesi dni
w Warszawie), ktry si ukaza w 1864 r. jest identyczny z From the Pen of a Pole.
W teje broszurce na s. 1922 znajduje si tumaczenie artykuu Tugendholda
For the Polish Cause (Za polsk spraw), All the Year Round t. 12, 1864, s. 290.
Egzemplarz z Biblioteki Jagielloskiej ma odrczn dedykacj autora dla Biblioteki
Jagielloskiej oraz dat (Rio de Janeiro 29 czerwca 2002 r.).
26
Irena Koberdowa szczegowo analizuje stosunek Europy Zachodniej do Po-
wstania Styczniowego. Pisze m. in., e zainteresowanie spraw polsk przejawia-
y [] niemal wszystkie rodowiska spoeczne, od proletariatu do arystokracji.
Zaznacza jednak, e rna bya interpretacja wydarze, a warunkoway j charak-
124
Ze wzgldu na tematyk niniejszego tomu w obrb szczegowych

rozwaa wcz tylko teksty z roku 1863 lub mwice o nim.
Artykuy pisane przez Polaka prezentuj co zrozumiae opty-
k polonocentryczn, za Anglikw, kierowane do angielskich czy-
telnikw, pokazuj Polsk w innym wietle, moemy to sprowadzi
do dwch gwnych kategorii. Po pierwsze, artykuy zawieraj duo
informacji zwizanych z dziejami Polski oraz jej historycznymi zwiz-
kami z Europ Zachodni i cywilizacj acisk, takich jak: spora licz-
ba faktw historycznych i nazwisk polskiej arystokracji oraz szacunek
wobec dawnej potgi polskiego pastwa. Wida wyranie, e punk-
tem odniesienia jest wiek XVI i XVII. Opisy kultury ziemiaskiej s
niemal kopiowane z dawnych kronik, dotycz obyczajw27 i tacw.
Podkrela si w nich oryginalno i pielgnowanie starych zwycza-
jw (tace i zabawy s w peni narodowe, nic nie jest poyczone28).
ter informacji oraz przekonania polityczne grup spoecznych, do jakich docieray.

I. Koberdowa, Powstanie styczniowe w opinii spoeczestw zachodnioeuropejskich,
[w:] Dziedzictwo literackie powstania styczniowego, red. J. Z. Jakubowski, J. Kul-
czycka-Saloni, S. Frybes, PIW, Warszawa 1964, s. 467 [467514].
27
W opisie tradycji wielkanocnych, zamieszczonych w artykule Polska walka
o ycie (The Polish struggle for life, 18.04.1863) uwag zwraca przepych, uroz-
maicenie i symbolika potraw: wicone jest jednym z najciekawszych zwycza-
jw. Jest to posiek podawany po mszy w niedziel Wielkanocy [] W dawnych
czasach wicone byo bardzo wan spraw. Ksi Sapieha podejmowa liczn
litewsk i polsk szlacht jagniciem przyrzdzonym z pistacjowych orzeszkw.
Po innej stronie stay cztery dziki faszerowane szynk i kiebaskami, przedstawiajce
cztery pory roku. Dalej dwanacie jeleni, ktre pieczone cae, z pozoconymi rogami
i wypenione krlikami, zajcami i baantami, reprezentoway miesice roku. Pidziesit
dwa torty ogromnej rednicy odpowiaday liczbie tygodni. Trzysta szedziesit pi
ciast przywoywao na myl dni roku. (The Swiecone, or Blessing, is one of their most
interesting customs. It is a repast served after mass on Easter Sunday [] In old times,
the Blessing was a weighty matter. The Palatin Sapieha served to a numer of Lithu-
anian and Polish lords a lamb prepared with pistachio nuts. [] On another side were
four wild boars (figuring the four seasons) stuffed with hamd and sausages. Further on,
were twelve stags (typical of the months of the year) roasted with their horns gilt, and
filled with rabbits, hares, and pheasants. Fifty-two tarts, of enormous circumference,
answered to the the number of weeks. Three hundred and sixty-five cakes called to mind
the days of the year). K. Guchowski, op. cit., s. 45, 295.
28
The dances and fetes are completely national; nothing is borrowed, all is origi-
nal, ibidem, s. 44, 293.
125
Angielski czytelnik otrzymywa obraz pastwa jednolitego, a autorzy

tekstw milcz o tym, e Rzeczpospolita bya przecie wwczas uni
Polski i Litwy, nie mwi te nic o konglomeracie kilku religii i wielu
grup etnicznych. Zwracaj uwag na rycersko Polakw, ich dum
i bezinteresown szlachetno. To dlatego mona odnie wraenie, e
w pimie Dickensa wszyscy Polacy (i spora cz Polek) to onierze,
z ktrych kady niemal w jednej chwili moe sta si szlachetnym
rycerzem z dawnych kronik redniowiecznych.
Wbrew historycznej prawdzie dotyczcej wiekw XVIII i XIX oraz
niezgodnie z wiedz o jzyku pokazano rodzinne i pastwowe zwiz-
ki Polakw z Wgrami. Relacje te byy w istocie silne do koca wie-
ku XVI. Moemy wic wysun sugesti, e albo autorzy angielscy
opierali si na przestarzaych rdach historycznych, albo tematyka
polska suya w All the Year Round do politycznych rozgrywek
z Austri i do wspierania autonomii Wgier29.
Po drugie, w przeciwiestwie do historycznego obrazu pastwa
i kultury polskiej, opisy reportaowe wspczesnej Polski lat 60.
XIX wieku pokazuj kraj jako wielkie wizienie, patrolowane przez
Rosjan. Rosyjska wadza nie przestrzega adnych praw, ktre sama
ustanowia. Jedyna przyszo, ktra czeka Polakw, to Sybir, czyli
najwiksze wizienie wiata30. Car rosyjski i jego administracja s
zainteresowani ze wzgldw finansowych prowokowaniem Polakw
do walki, dlatego e uczestnikom powsta konfiskowano majtki,
ktre pniej przekazywano Rosjanom w nagrod za sub, a poza
tym w stanie wojennym obowizyway przepisy, ktre za drobne wy-
kroczenia (np. niezamknita furtka przy domu) karay ogromnymi
sumami pieninymi. Na polskich powstaniach Rosja robia wietny
interes ekonomiczny.
29
W 1867 r. cesarstwo austriackie przeksztacio si w austro-wgierskie. By moe
warto zbada trop wgierski jako margines tematu polskiego w kontekcie polityki
Anglii wobec Austrii.
30
Opowiadanie Gdy porzdek panowa w Warszawie (When Order Reigned
in Warsaw, 5.09.1863) ukazuje wielki obz wojskowy niedaleko Warszawy. Opisa-
ny jest metaforycznie jako wielki pajk [] gigantycznej pajczyny (the great
spider tenement of the gigantic cobweb); brzydki I rozdty, z wygldem bardzo
subowym i budzcym respect ( ugly and bloated, with a very business-like and
awe inspiring air about it). Ibidem, s. 226, 476.
126
Czciej ni o Rosji mwi si o Syberii. W opisach Rosji nie istniej

miasta, paace, muzea czy teatry. Pisarze angielscy s zainteresowani
opisami wizie i winiw. Rosja jest prezentowana jako wizienie,
jej mieszkacy to winiowie i dozorcy wizienni. W All the Year
Round pisano, e Polacy rni si od Rosjan pod wzgldem raso-
wym, jzykowym i kulturowym. Polacy to kontynentalni Anglicy31,
Rosjanie za Mongoowie, dowodzeni przez cara, stanowicy wiel-
ki zdyscyplinowany obz wojskowy. Nie buduj cywilizacji, lecz po-
chaniaj j w swym marszu na zachd. Wsppracujcy z Dickensem
pisarze nie boj si tej Rosji, raczej mobilizuj czytelnikw do wy-
stpienia przeciw Rosji azjatyckiej. Dickens pokazywa Rosj jako
przykad despotyzmu oraz tego, jak wyglda wiat, w ktrym brakuje
mylenia liberalnego. Wprawdzie niektrzy Anglicy krytykowali Po-
lakw za to, e buntuj si przeciwko prawowitej wadzy, ale widziano
te w tej sytuacji pewne zagroenie: jeli bowiem car wystpi przeciw
Polakom, to rwnie dobrze mgby by przeciw innym nacjom i pa-
stwom (np. Anglii).
Po wybuchu Powstania Styczniowego All the Year Round opu-
blikowao 2 dugie artykuy i 6 opowiada zwizanych z tematyk
polsk. Niektre opowiadania s bardzo krtkie, inne z kolei zoone
i rozbudowane, bez dialogw (na przykad cytowane When Order Re-
igned in Warsaw, opisujce Europ i Polsk w roku 1830). W wik-
szoci uyto narracji pierwszoosobowej, pojedynczej lub mnogiej, co
musiao wywoywa w odbiorcy asocjacje z tekstami bardzo osobi-
stymi, form pamitnika. Opowiadania peniy rol intencjonalnej
perswazji i propagandy: miay uwiadomi czytelnikom rzeczywiste
konsekwencje faktu nieprzestrzegania przez Rosj decyzji podjtych
na Kongresie Wiedeskim, a te, jak wiemy, byy kluczowe dla wielu
europejskich krajw, w tym take dla Wielkiej Brytanii.
Konkretna tematyka tekstw z 1863 roku jest ujta zarwno humo-
rystycznie, jak i w tonacji powanej te teksty s dusze, rozbudo-
wane. Artyku The Polish struggle for life (vol. IX, nr 208, p. 175-179;
18 kwietnia 1863) dotyczy jzyka polskiego (ktry jest tak zoony
31
Artyku Polska (11.04.1863), porwnuje Polsk do Irlandii. Polacy nazwani s
tu Irlandczykami Kontynentu (Maj oni ten sam liryczny temperament; t sam
wraliw natur; t sam mio wojennej przygody). Ibidem, s. 275.
127
i trudny, e Polacy s zwykli mwi, i aden cudzoziemiec nigdy si

nie nauczy si go przyzwoicie32) i cech charakterystycznych gramaty-
ki (np. w polskich odmianach czasownika nie ma potrzeby uywania
cigle osobowego zaimka, poniewa kocwki czasownikw speniaj
t rol. Te kocwki id tak daleko, e podaj rodzaj osoby mwicej,
czy o ktrej jest mowa33).
Przedstawiony zosta ostry kontrast midzy Polsk a Rosj zbudo-
wany przy uyciu opozycji najedca atakowany, dobry zy. Meta-
fory, personifikacje, hiperbole i kontrasty su jako dyskretne sposo-
by perswazji, ktrych intencj byo zdobycie przychylnoci angielskich
czytelnikw wobec sprawy polskiej. W tym sensie rodki stylistyczne
obecne w omawianych tekstach byy typowymi zabiegami perswazyj-
nymi, jakich uywano w XIX-wiecznych wiadomociach prasowych,
z naciskiem na funkcj deskryptywn jzyka oraz teoretycznym po-
stulatem obiektywnoci wobec opisywanych wydarze34. Porednio
realizowano te, jak wynika z ustale Olgi Woliskiej, trzy etapy per-
swazji: apelowanie, sugerowanie (te przez oceny i interpretacje) oraz
przekonywanie (argumentacja)35.
Polska jest pokazana jako kraj wyszy kulturowo od Rosji, z powo-
du jzyka (jest najdoskonalszym ze sowiaskich dialektw, znacznie
bardziej rozwinitym od rosyjskiego36), wygldu fizycznego jej miesz-
kacw (Ju si nauczyem do pewnego stopnia rozrni Polaka
od Rosjanina, przez jego mniej skone oczy, jego bystrzejsze i ywsze
spojrzenie, przez jego bardziej owaln twarz, przez jego bardziej ostre ry-
sy37) oraz ich kondycji duchowej. Anafory, porwnania, kontrastowanie,
32
which is so complex and difficult that Poles are apt to sat that no foreigner can
ever learn it thoroughly. Ibidem, s. 43, 293.
33
In the Polish conjugations, there is no need to employ the personal pronoun in-
cessantly, because the terminations of the verb fulfill their office. Ibidem.
34
Pisaa o tym wyczerpujco Olga Woliska w rozdziale rodki perswazyjne
w dziewitnastowiecznych wiadomociach prasowych, [w:] eadem, Jzyk XIX-
wiecznych wiadomoci prasowych, Katowice: Uniwersytet lski 1987, s. 104145.
35
Ibidem, s. 106107.
36
It is the most perfect of the Slavonic dialogs, far superior to Russian.
K. Guchowski, op. cit., s. 293.
37
I had already learnt in some measure to distinguish a Pole from a Russian by his
128
stopie najwyszy przymiotnikw to przykady prostych, ale efektyw-

nych rodkw stylistycznych w omawianych artykuach, ich celem byo
ukazanie Polakw jako moralnie i fizycznie lepszych ni Rosjan.
Rosja pokazana jest jako wrg zdolny do przeraajcych czynw,
ktremu brakuje rycerskiego honoru:
[] jeeli gdziekolwiek obca wadza bya nie do wytrzymania, bez wtpienia

tak s rosyjskie rzdy w Polsce; i jeeli kiedykolwiek powstanie byo uzasadnione,
jest nim to, ktre opiera si porywaniu synw i ojcw narodu. [] Gdy kara za na-
38
sze nieszczcia nadejdzie, biada moskiewskim tyranom!
Polska pozbawiona wolnoci i niepodlegoci, pielgnuje ycie do-

mowe:
Cokolwiek pozostaje ze szczcia w Polsce jest obecnie ograniczone do zakresu

ycia domowego. Przeladowani, niepewni, otoczeniu wszdzie przez rozpaczliwy
smutek, Polacy oddaj si yciu domowemu, z jeszcze wiksz mioci i powice-
niem. Uwaaj, e ich misj jest wychowanie dla Ojczyzny szlachetnych obywateli,
i daj swym dzieciom tak dobr edukacj, jak tylko mona, zarwno pod wzgldem
uczu, jak i intelektu. To byo przez wiele lat jedynym zajciem ludzi, ktrzy nie
39
mogli czyni nic innego dla swej okrutnie gnbionej Ojczyzny .
Ten sentymentalny ton pojawia si w All the Year Round

zwaszcza po klsce Powstania Styczniowego. Wwczas tygodnik
less oblique eyes, by his keener and more vivacious glance, by his more oval face,
by his more pointed features. Ibidem, s. 114, 364.
38
If ever foreign rule was unbearable, it is surely the Russian government of Po-
land; and if ever insurrection was justifiable, it is that which resists the kidnapping
of a nations sons and fathers. [] When the retribution for our wrongs comes, woe
to the Muscovite tyrants! Ibidem, s. 57, 77, 307, 327 (podkrelenie autora).
39
Whatever remains of happiness to Poland is now confined within the circle
of domestic life. Persecuted, uneasy, surrounded everywhere by despairing sorrow,
the Poles give themselves up with all the more love and devotion to domestic life.
They consider it their mission to rear worthy citizens for the fatherland, and to give
their children as good an education as may be, both as regards the affections and the
intellect. This has been for many years the only occupation of men who despair of
doing anything else for their cruelly oppressed country. Ibidem, s. 85, 335.
129
prezentowa Polsk w sposb szczeglnie pesymistyczny, zwracajc

uwag na szlachetnych i niewinnych ludzi, ktrzy przegrali walk
z potnym i brutalnym wrogiem. Przykadem tej retoryki mog
by opisy winiw, ludzi si zabieranych z domw rodzinnych,
sceny te wypeniay zy, krzyki i bagania o lito. onierze s
oderwani od swej ziemi ojczystej i od mioci swej rodziny, by by
wczonymi w szeregi obcej armii40, Polki take maj bojowego
ducha (a certain dash of military spilit41) i bior czynny udzia
w walkach. Narrator, eskortowany przez oficera, tak komentuje sy-
tuacj, ktrej by wiadkiem:
Doszlimy do maego podwrza, ktre prowadzio do nastpnego. By to cmen-

tarz. Nie prbowaem wej, gdy zobaczyem z odlegoci, e rzucano wymizero-
wane ciao do szeroko otwartego grobu. Widziaem dosy i spiesznie wycofaem si
z tego ohydnego miejsca. Gdy mijalimy jeden z pawilonw, rozleg si rozdziera-
jcy serce krzyk. Mj przewodnik prbowa mnie przyspieszy, lecz si zatrzyma-
em. Byo to kobiece woanie. I tutaj ony naszych obywateli gdy przypadkiem,
na przykad, nie zaopatrz si w latarni, s wizione mog cierpie pod batem,
42
jako czci rosyjskiej dyscypliny wewntrznej .
Ze wzgldu na potencjalnego angielskiego czytelnika, artykuy za-

wieray czste porwnania do Anglii i Anglikw:
Szli z tak godnoci i spokojn buntownicz dum, nie wyuczon, wiadom czy
teatraln nie jak Wallace, Wilhelm Tell, czy Fidelio, lecz wywodzc si z cichej,
40
torn from his native soil and from all his family affections, incorporated
in the ranks of a foreign army the implacable enemies of his country. Ibidem,
s. 50, 300.
41
Ibidem, s. 52, 302.
42
We came to one little court which led into another. This was the burial-place.
I did not venture to enter, because I saw at a distance that they were throwing a ne-
glected body into a wide-open grave. I had seen enough, and hurried away from
the hideous spot. As we were passing one of the pavilions, a heart-piercing shriek
was heard. My conductor would have hurried me on, but I stood still. It was the cry
of a woman. And here the wives of our citizens if by mere chance, as for instance,
not having provided themselves with lanterns, they are imprisoned may come
under the lash as part of Russian prison discipline. Ibidem, s. 85, 334335.
130
gbokiej, silnej, niezniszczalnej, niezmiennej nienawici, powstajcej z obcej reli-

43
gii, z rnicy rasy, wiary, zwyczajw i cywilizacji .
Powrmy teraz do tekstw pisanych przez Polaka. Jak wiemy,

przyj on pseudonim Stefan Poles. Uczestniczy w wyprawie dowo-
dzonej przez Teofila apiskiego. Wiosn 1863 roku uczestnicy wy-
prawy mieli dotrze na mud, aby tam spotka si z reszt Polakw
i walczy przeciw Rosji na terenie Litwy. Istnieje podejrzenie, e Poles
by rosyjskim szpiegiem, przyczyni si bowiem do klski wyprawy.
Wedle ustale Adama Leniewskiego s pewne (cho sabe) dowody
na to, e Poles zamierza uczestniczy w organizowaniu zamachu na
cara Aleksandra II44. Leniewski przebada wiele rde dotyczcych
Polesa w poszukiwaniu jednoznacznego okrelenia charakteru jego
dziaa. Trudno tego zadania potguje fakt, e istniej przeczce
sobie nawzajem zapisy i raporty, opisujce Polesa jako czowieka
i jako dziaacza politycznego. Informacje o nim s niekompletne i nie
do koca zweryfikowane, dlatego trudno jest jednoznacznie stwier-
dzi, czy Poles istotnie by czy nie by rosyjskim szpiegiem. To, co
wiemy o nim na pewno, to rok urodzin (1841) i prawdziwe imi i na-
zwisko (Rafa Tugendhold)45. By polskim ydem, jego ojciec Jakub
pracowa jako cenzor ksig hebrajskich. Jesieni 1863 roku Rafa Tu-
43
They strode along with such a dignity and calm defiant pride, not studied, nor
self-conscious, nor theatrical not like the stage Wallace, William Tell, or Fidelio,
but proceeding from a quiet, deep, intense, indestructible, changeless hate, arising
from a hostile religion, from a difference of race, creed, manners, and civilization.
Ibidem, s. 114, 366.
44
Autor cytuje raporty rosyjskiego agent provocateur Baaszewicza-Potockiego,
wedug ktrego atak mia nastpi w roku 1874, podczas wizyty Aleksandra II
w Londynie. Adam Leniewski, A Certain Fiasco of Stefan Poles in the Polish
Uprising of 1863, The Polish Review vol. 23, No. 4 (1978), s. 18 [1838]; idem,
Bakunin a sprawy polskie w okresie Wiosny Ludw i powstania styczniowego 1863
roku, d 1962, s. 132.
45
On sam wyjani, e przyjcie pseudonimu byo wtedy konieczne ze wzgldu
na dziaalno konspiracyjn. Zob. S. Poles, Dziesi dni w Warszawie, [w:] Teofil
apiski, S. Poles (Rafa Tugendhold), Julius Manhell, Wyprawa do Polski. Wspom-
nienia z czasw powstania styczniowego, wybr, przekad, przypisy i wstp Janina
Hera, Neriton, Warszawa 1996. Poles nie komentowa sugestii, e pseudonim da
mu szans oderwania si od pochodzenia ydowskiego.
131
gendhold przyjecha nielegalnie do Polski, wasnym kosztem wyda

broszurk Dziesi dni w Warszawie (Sztokholm 1864). Przebywa
w Paryu (1866) i Lugamo (1874), gdzie najprawdopodobniej musia
by poddany leczeniu46.
W dwch ksikach (Polska wyprawa i Stefan Poles, 1863; Dzie-
si dni w Warszawie, 1864; obie napisane po niemiecku) stara si
udowodni swoj niewinno i pokaza siebie jako ofiar pomwie
i bezpodstawnych oskare. A tych byo niemao. Jakub Zakrzewski
w utworze Wyprawa apiskiego napisa:
Car wytropi, sternik zdradzi

Niech Bg nie pamita!
Na brzeg cudzy nas wysadzi
47
Wzite z gniazd pisklta!
Czterowiersz dotyczy wanie Tugendholda. Pojecha do Polski

ze Szwecji, by uzyska od Rzdu Narodowego dokument powiad-
czajcy jego niewinno. Wzbudza rne uczucia, mwiono, e by
ulubiecem dam: szczupy, redniego wzrostu, starannie ogolony
szatyn, mia ciemne, przenikliwe oczy i olniewajce spojrzenie48.
Nosi czarny surdut i czarne spodnie, bia koszul i czarny jedwab-
ny krawat. By modym adiutantem pukownika Teofila apiskiego.
Mia miy sposb bycia, co w poczeniu z atrakcyjnoci fizyczn
zjednywao mu yczliwo. Rni si jednak od innych oficerw
sabym zdrowiem i brakiem walecznoci, jednoczenie bywa aro-
gancki. Kiedy oskarono go o zdrad, zosta aresztowany i pobity.
Niektrzy go bronili (np. Bernhard Cronholm, ktry uwaa Pole-
sa za czowieka niewinnego, ale zbyt lekkomylnego), ale wicej
byo takich, ktrzy jawnie wyraali swj brak zaufania do niego.
Janina Hera podaje, e na tytuowej stronie egzemplarza Polskiej
wyprawy i Stefana Polesa, ktry znajduje si w Bibliotece Narodo-
46
A. Leniewski, op. cit., s. 21. Por. te haso Stefan Poles (autor: Adam Lewak)
w Polskim Sowniku Biograficznym, Krakw 1935, s. 178.
47
J. Zakrzewski, Wyprawa apiskiego, [w:] idem, Polska w 1863 roku, Lipsk
1866, s. 79.
48
T. apiski, op. cit., s. 23.
132
wej w Warszawie, znajduje si dopisek owkiem w jzyku szwedz-

kim: szpieg Tugendhold, za na stronie ostatniej kto dopisa:
otrem, arcy-ajdakiem, kanali jeste i pozostaniesz49. Przyjaciel
Polesa, szwedzki pisarz Birger Scholdstrom, uwaa go za wielkie-
go poszukiwacza przygd. Rafa Tugendhold by jednak, zwaszcza
pod koniec ycia, czowiekiem niestabilnym psychicznie, naj-
prawdopodobniej cierpicym te na mani przeladowcz 50. Zmar
w Middlesex, w opuszczeniu.
Jak powiedzielimy, Poles stara si za wszelk cen udowodni, e
by niewinny. Zarwno w przedmowie, jak i na kartach swojej Polskiej
wyprawy, przedstawia siebie jako ofiar pomwie:
Powiedziano, e jestem szpiegiem! Nie sposb broni si przeciw niewidoczne-

mu wrogowi, lub walczy przeciw zatrutym strzaom. Jaki modzieniec lkaby si
odda ycie dla chlubnego zwycistwa, gdy w gr wchodzi ocalenie ojczyzny, ale
jaki modzieniec z honorem nie odczuwa przeraenia na myl o mierci moralnej,
ktr pociga za sob splamiona reputacja. Poddabym si rozpaczy, gdybym nie
51
by pewny zwycistwa .
Opisuje na przykad pomoc, jakiej udzieli choremu i samotnemu

chopcu, swoj tsknot za rodzin (w smutnych chwilach wylewa-
em zy tsknoty52) oraz odmow wykonania rozkazu, ktrym byo
dostarczenie obraliwego posania do wysokiego urzdnika szwedz-
kiego i naraenie si na publiczne szykany (powiedziaem, i sprze-
ciwiaoby si to zasadom dobrego wychowania, i e prdzej powic
swe stanowisko ni wykonam jego rozkaz, zwaszcza, i polecenie do-
tyczyo czowieka, ktrego zasugi, pozycja, jak zajmowa w spoe-
czestwie i czowieczestwo wreszcie wzbudzay cze i szacunek53).
Pyta retorycznie: Ja miabym by szpiegiem! [] jak do koca wy-
maza zniewag?. I odpowiada, wzburzony: Rany, ktre mi zadano,
49
Ibidem, s. 24.
50
Ibidem, s. 29.
51
S. Poles, Polska wyprawa i Stefan Poles, s. 167.
52
Ibidem.
53
Ibidem, s. 195.
133
nie zagoj si nigdy. Wspczucie dobrych ludzi agodzi nieco bl, kt-
ry mi zadano54.
Zagadnienie politycznych stosunkw polsko-angielskich w XIX
wieku byo w Polsce przedmiotem artykuw i rozpraw55. Prasa brytyj-
ska czsto podejmowaa temat polskich walk o niepodlego56, Woj-
ciech Liposki twierdzi jednak, e zainteresowanie Polsk zwiksza-
o si niemal wycznie w chwilach jej przeomowych dowiadcze,
54
Ibidem, s. 167, 182.
55
Zob. np. T. Szumowski, Stosunek Anglii do sprawy polskiej w roku 1863, Prob-
lemy, R. 3, 1947, nr 3, s. 153.Robert F. Leslie, Brytyjska opinia publiczna a powsta-
nie styczniowe, Przegld Historyczny t. 54, 1963, z. 2, s. 206223; W. Liposki,
Polska a Brytania 1801-1830. Prby politycznego i cywilizacyjnego dwignicia
kraju w oparciu o Wielk Brytani, Pozna 1978; Wojciech Jasiakiewicz, Pol-
ska dziaalno propagandowa w Wielkiej Brytanii w dobie powstania stycznio-
wego w wietle korespondencji, pamitnikw, publicystyki i prasy, Wydawnictwo
Uniwersytetu Mikoaja Kopernika, Toru 2001 (por. te recenzj tej pracy: Janusz
Kamierczak, Poland, Great Britain and the January Uprising: Polish Emigre Pro-
paganda in the National Cause, Polish-AngloSaxon Studies vol. 10/11, 2004,
s. 145150); K. Marchlewicz, Brytyjskie rodowiska polonofilskie w dobie wcze-
sno wiktoriaskiej, Mazowieckie Studia Humanistyczne nr 8/2, 2002, s. 89102;
Adam Gakowski, Wielka Brytania a powstanie styczniowe, [w:] Powstanie stycz-
niowe 1863-1864. Wrzenie, bj, Europa, wizje, red. Sawomir Kalembka, PWN,
Warszawa 1990, s. 597610; J. H. Harley, Great Britain and the Polish Insurrection
of 1863 (I) The Slavonic and East European Review, vol. 16, nr 46 (July 1937),
s. 155167; J. H. Harley, Great Britain and the Polish Insurrection of 1863 (II),
The Slavonic and East European Review, vol. 16, nr 47 (January 1938), s. 425438.
56
T kwesti wyczerpujco omawia K. S. [Stefan] Pasieka w artykule The British
Press and the Polish Insurrection of 1863, The Slavonic and East European Re-
view, vol. 42, No. 98 (December 1963), s. 1537. Na amach The Times krtko
przed wybuchem Powstania pisano o susznoci polskich walk, jednak sugerowano
wsparcie zaledwie moralne, a przestrzegano przed drastycznymi rozwizaniami.
Uparcie powtarzano, e Anglia nie zamierza wczy si w adn wojn, by nie
zaburza balansu europejskiego; jeli jednak wybuchaby, Anglia pozostanie
neutralnym obserwatorem (s. 23). The Times, The Morning Post i inne bry-
tyjskie gazety zachcay czytelnikw do wyraenia wspczucia wobec Polski.
Na ten temat zobacz te T. Grzebieniowski, Dziennik angielski The Times oraz
jego stanowisko w sprawach polskich. Notatki na marginesie jubileuszu 150-lecia
Timesa 1785-1935, wstp Stanisaw Jarkowski, Biblioteka Prasowa Polska
z. XI, Warszawa 1935. Por. idem, Anglia wobec sprawy polskiej. U psychologic-
znych podstaw zagadnienia, Warszawa 1938.
134
takich jak rozbiory czy powstania57. Wedug Jana Pomorskiego jedn

z najpikniejszych kart w historii stosunkw polsko-angielskich sta-
nowi XIX-wieczny polonofilizm brytyjski okresu midzypowstanio-
wego58. Dickens i jego All the Year Round stay si jego czci,
szkoda, e anglojzyczni dickensolodzy o tym nie wspominaj.
Pictures from Poland on the pages of All the Year

Round by Charles Dickens
Keywords
All the Year Round, Dickens Charles, Literary Association of the Friends
of Poland, polonophilism, Tugendhold Rafa (Stefan Poles), Great Britain
Summary
The article discusses texts about Poland and the January Uprising published
by a British magazine All the Year Round edited by Charles Dickens. It presents
the attitude of Dickens (as well as a few other well-known British personalities
of that time) towards the so-called Polish issue, and describes his membership
in the Literary Association of the Friends of Poland (the topic which is omitted
by foreign-language works on Dickens). The bulk of the text contains the analysis
of articles and stories on the topic of Poland and Poles published in All the Year
Round in 1860s. Their authors were anonymous Englishmen and a Pole, Rafa
Tugendhold, writing under the pen name of Stefan Poles. The texts about Poland
described the history (past and contemporary) of the country, its politics, culture,
customs and language. Particular attention was given to the way of presenting
the January Uprising.
57
W. Liposki, Angielsko-polskie zwizki literackie, [w:] Przewodnik encyklopedy-
czny literatura polska, Warszawa 2000, t. II, dzia Zwizki literackie, s. 434. Autor
pisze wprost o ksenofobii kultur angielskiej.
58
135
Bilder aus Polen in All the Year Round von Charles

Dickens
Schlsselwrter
All the Year Round, Dickens Charles, Literackie Towarzystwo Przyjaci

Polski Literarischer Verband der Freunde von Polen Polonophilism,
Tugendhold Rafa (Stefan Poles), Grobritannien
Zusammenfassung
Der Artikel bespricht Texte ber Polen und den Januaraufstand, die das britische
Wochenblatt All the Year Round publizierte, redigiert von Charles Dickens.
Man zeigte die Stellung von Dickens (und einigen anderen bekannten britischen
Persnlichkeiten dieser Zeit) zu dem sog. polnischen Problem und seine
Beteiligung am Literarischen Verband der Freunde von Polen (diesen Aspekt
lassen fremdsprachige Arbeiten ber Dickens aus). Den Hauptteil des Textes bildet
eine Analyse der Artikel und Berichte, die Polen und den Polen gewidmet sind
und in den 60. Jahren des XIX Jahrhunderts in All the Year Round platziert
wurden. Seine Autoren waren anonyme Englnder und ein Pole, Rafa Tugendhold,
der unter dem Pseudonym Stefan Poles schrieb. Texte ber Polen betrafen seine
Geschichte (die vergangene und gegenwrtige), Politik, Kultur, Sitten und Sprache.
Besondere Aufmerksamkeit hat man der Weise gewidmet, auf der man ber den
Januaraufstand schrieb.
136
All the Year Round (

)
All the Year Round, ,

, , (
)
,
,
. (
)

( ).
,
, 60- XIX .
, ,
.
( ), , , .
,
.
137
K. S. Wolski, Rok 1864 Polska bolejca. Zbiory Muzeum Niepodle-
goci w Warszawie, MN P-4747
138
ARTYKUY
NIEPODLEGO I PAMI
2014, nr 1-2 (45-46)
Mirosawa Radowska-Lisak
Uniwersytet Mikoaja Kopernika w Toruniu
Niedobre wspomnienia wielce draliwych okolicznoci.

Echa Powstania Styczniowego w prozie Adolfa Dygasi-
skiego
Sowa kluczowe
Adolf Dygasiski, Powstanie Styczniowe, las, jzyk ezopowy, grottgeryzm,

pokolenie Szkoy Gwnej
Streszczenie
Artyku omawia motyw Powstania Styczniowego w prozie Adolfa Dygasiskiego.

Punkt wyjcia stanowi przypomnienie dziaalnoci konspiracyjnej pisarza i obecno-
ci tematyki powstaczej w twrczoci przedstawicieli pokolenia Szkoy Gwnej.
Na zasadnicz cz tekstu skada si interpretacja dwch opowiada: Wrd wody
i W puszczy. Poruszona zostaje, midzy innymi, problematyka wyboru gatunku,
sposoby zastosowania mowy ezopowej, inspiracje Grottgerem. Wspomniano przy
tym utwory, ktrych czenie z wydarzeniami roku 1863 budzi pewne kontrowersje.
139
Gdy si spoglda na bogat spucizn literack Adolfa Dygasiskie-

go, obejmujc blisko dwiecie nowel i powieci, uderza zadziwiajca
powcigliwo pisarza w nawizywaniu do tematu Powstania Stycz-
niowego. Z relacji jego crki, Zofii Dygasiskiej-Wolertowej, wynika,
e autor Zajca niechtnie powraca mylami do dowiadcze, ktre po-
zostawiy w duszy jego osad na cae ycie1. Zapytywany o szczegy
tamtych wydarze, zbywa sw rozmwczyni milczeniem bd aneg-
dotami. Rwnie nieprzyjemnie wspomina grabiee towarzyszce akcji
narodowowyzwoleczej, czym zreszt nieco zgasi zapa modego e-
romskiego, gdy ten, rozentuzjazmowany projektem zbierania pienidzy
na obron narodow, przyszed do byego powstaca z prob o rad2.
Symptomatyczne milczenie Dygasiskiego wyraa w istocie gos ca-
ego pokolenia ludzi styczniowych3. Stanisaw Szpotaski, diagnozu-
jc powstacze dowiadczenia pisarza, dodaje, e Dygasiski, jak wszy-
scy, ktrzy poszli si bi, a pniej ocenili zryw jako czyn politycznie
niepoczytalny4, nie lubi o tym mwi i pisa, i podkrela: Powstanie
styczniowe nikomu pod piro nie szo5. Z drugiej znw strony zdaje
si, e w sprzyjajcych okolicznociach, w towarzystwie przyjaci, ga-
wdziarz Dygasiski nabiera dystansu do narodowej sprawy. Pewnego
razu, wspominaa Dygasiska-Wolertowa, kiedy zesza si gromadka
braci literackiej6 i przysza kolej na historie o roku 1863, ojciec z wa-
ciw sobie barwnoci i figlarnoci pocz opowiada:
gdy walczc pod Turkietym cay puk poszed w rozsypk, a on zaledwie uszed-
szy z yciem pdzi z caych si, a tu Moskale za nim, schroni si gdzie pod most-
1
Z. Dygasiska-Wolertowa, Ze wspomnie o ojcu, [w:] A. Dygasiski, Listy,
wstp J. Z. Jakubowski, komentarze biograficzne A. Grski, przyg. tekstw i red.
T. Nuckowski, Wrocaw 1972, s. 835.
2
Ibidem, s. 836.
3
Takie okrelenie pojawia si w tytule artykuu: S. Szpotaski, Ludzie styczniowi.
Adolf Dygasiski, Kurier Warszawski 1933, nr 191, s. 4.
4
Ibidem.
5
Ibidem.
6
Z. Dygasiska-Wolertowa, op. cit., s. 890.
140
Niedobre wspomnienia wielce draliwych okolicznoci
kiem, zaledwie wiszc, i syszy jeno dudnienie pdzcych na koniach, zda si

po wasnej gowie. Lub te gdy siedzc w wizieniu wymyla rne figle i psoty,
jak to smarowa dbem somy wycignitej z siennika gb picego wartow-
nika. Albo o miesznej figurze rosyjskiego oficera, ktry peni jakow funkcj
7
przy wizieniu [] .
Co wane, opowieci takie cigny si dugo8, a zasuchani go-

cie (wrd nich m.in. Wacaw Berent, Stanisaw Przybyszewski i Mi-
riam) siedzieli pod urokiem ywego i penego obrazowoci sowa9.
Na pozostawione przez twrc Godw ycia wiadectwo Powstania
1863 roku skada si zaledwie kilka tekstw10. Motyw udziau bohate-
rw w walce narodowowyzwoleczej prof. Danuta Brzozowska odno-
towaa w utworach W puszczy oraz Wrd wody11. Zdaniem Dygasi-
skiej-Wolertowej, wczesne wojenne echa brzmi rwnie w Ostatniej
7
Ibidem, s. 890891. Warto przy tym zaznaczy, e przytoczone sowa zosta-
y przez autork zapisane prawdopodobnie w innym czasie ni gwny korpus
(por. uwagi edytorskie do wspomnie Wolertowej, op. cit., s. 904, przypis 120).
8
Ibidem, s. 891.
9
Ibidem.
10
Cho aden z nich nie wszed do styczniowego kanonu, zaskakuje brak stosow-
nej adnotacji w literaturze przedmiotu dotyczcej rodzinnych stron pisarza terenu
jego politycznej aktywnoci i zarazem miejsca akcji utworw rozwijajcych temat
Powstania; por. W. Wigura, Las w literaturze i sztuce polskiej zwizanej z powsta-
niem 1863 r., [w:] Rok 1863 w dziejach lasw Kielecczyzny. Referaty z sesji na-
ukowej PTL w Kielcach, w dniach 2122 IX 1963 r., Warszawa 1964, s. 83 i nast.
(Jakkolwiek znajdziemy tu nazwisko autora Dbw, pojawia si ono w kontekcie
prezentowania szerokiego przekroju spoeczestwa). Twrczo Dygasiskiego zo-
staa take pominita w bibliografii przygotowanej niedawno przez Wojewdzk
Bibliotek Publiczn im. W. Gombrowicza w Kielcach; zob. Powstanie Stycznio-
we w Regionie witokrzyskim. Bibliografia (wybr), oprac. B. Piotrowska, Kielce
2013 (w rozdziale VIII: Powstanie styczniowe w literaturze 1. Teksty literackie),
zob. http://sbc.wbp.kielce.pl/dlibra/docmetadata?id=21405 [dostp: 6 XII 2013].
Pojawiy si za to adresy opracowa na temat udziau pisarza w Powstaniu Stycz-
niowym (rozdzia V: Biografie 2. Indywidualne, s. 91).
11
Zob. D. Brzozowska, Adolf Dygasiski, [w:] Obraz literatury polskiej XIX i XX
wieku, seria IV: Literatura polska w okresie realizmu i naturalizmu, t. IV, zesp
red. J. Kulczycka-Saloni, H. Markiewicz, Z. abicki, Warszawa 1971, s. 15.
141
wyprawie Albertusa i w Gwacie na Turka w Kielcach uczynionym12.

(Cho taka interpretacja igraszek literackich13 moe budzi pew-
ne zastrzeenia, do czego przyjdzie nam jeszcze powrci). Swoist
form styczniowego wspomnienia stanowi dedykacja Dbw. Jak
Dygasiski donosi w licie do zaprzyjanionego Jana Borkowskie-
go: z Ciebie posza idea roboty, a i myl powicenia jej Twoim za-
cnym rodzicom14 (czyli Stanisawowi i Eustachii Borkowskim, ktrzy
ukrywali Dygasiskiego w swym dworze przed pocigiem kozakw,
a po aresztowaniu pisarza waciciel Jaronowic porczy caym swoim
majtkiem, by wizie mg odzyska wolno15).
Nieliczne, rozproszone przekazy dotyczce biografii Dygasiskiego
emisariusza i partyzanta zawieraj podstawow wiedz na temat
momentu przystpienia do Powstania, terenu dziaalnoci i charakte-
ru poczyna oraz dwukrotnego pobytu pisarza w wizieniu. Informa-
cje zaczerpnite przede wszystkim z pamitnikw i prasy (zwaszcza
lokalnej) pomagaj ustali, i czerwoni mianowali go komisarzem
i wysyali w dobrze mu znane okolice Kielc i Piczowa. Do czynnej
walki wczy si w lutym 1863 roku, za w pierwszych dniach marca
pisemnie zwrci si z prob o zwolnienie z obowizkw studenta.
Po raz pierwszy zosta uwiziony w Szczekocinach (skd zwolniono
go dziki wstawiennictwu ojca), potem w Olkuszu (o czym ju bya
mowa)16.
12
Zob. przypis 55.
13
W. Wolert, Igraszki literackie Dygasiskiego, Myl Narodowa 1932, nr 25,
s. 359360.
14
List Dygasiskiego do Jana Borkowskiego z dnia 16 lutego 1901 r., [w:] A. Dy-
gasiski, op. cit., s. 764.
15
Por. nota biograficzna poprzedzajca powyszy list (ibidem, s. 763).
16
Korzystaam gwnie Ze wspomnie o ojcu Dygasiskiej-Wolertowej (s. 834835),
a take z ustale Andrzeja Grskiego (Biogram Adolfa Dygasiskiego, [w:] A. Dyga-
siski, op. cit., s. 36) oraz z faktw zebranych przez Andrzeja Dziubiskiego (Kalen-
darium ycia i twrczoci Adolfa Dygasiskiego (1839-1902), [w:] Adolf Dygasiski.
Czowiek z Ponidzia. W 170. rocznic urodzin Adolfa Dygasiskiego 1839-2009, Pi-
czw 2009, s. 89). Z pewnoci nie naley bagatelizowa opracowa o charakterze
regionalnym i popularnym, mimo e zawieraj czasem tylko szcztkowe informa-
cje, ktre w dodatku trudno zweryfikowa (bo autorzy nie odsyaj bezporednio do
rde). Zob. A. Wierzbowski, Powstanie Styczniowe w yciu i twrczoci Adolfa
142
Dziaalno konspiracyjna Dygasiskiego nie ograniczaa si jed-

nak do aktywnego udziau w akcjach zbrojnych. Niepokorny wobec
wadzy, praktykowa rne formy sprzeciwu wobec represyjnej polity-
ki caratu. Za zamanie zakazu prowadzenia lekcji w jzyku ojczystym
utraci prawo do nauczania w granicach caego zaboru rosyjskiego17.
Inn konfliktow sytuacj wywoay zastrzeenia cenzury wzgldem
tekstu W niewoli czowieka. Pod wpywem naciskw, pierwotny tytu
broszury bronicej zwierzt Dygasiski musia zastpi brzmic bez-
pieczniej dla Rosjan formu Ndzarze ycia18.
Czste zatargi modego Adolfa z zaborc, sprowokowane szkoln
Dygasiskiego, Dziennik Czstochowski 24 Godziny 1992, nr 14; B. Wachowicz,

Gniazda gin ziemia zostaje, Przemiany 1984, nr 11, s. 28. Posta pisarza przy-
pomniano ostatnio w radiowej audycji Doroty Truszczak i Andrzeja Sowy Powsta-
nie styczniowe: z broni i z pirem przeciwko zaborcy (z cyklu Kronika Powstania
Styczniowego), ale i tym razem z zastrzeeniem ograniczonej pewnoci (mowa
o prawdopodobnym wstpieniu do oddziau Apolinarego Kurowskiego): http://www.
polskieradio.pl/7/2612/Artykul/951712,Powstanie-styczniowe-z-bronia-i-z-piorem-
przeciwko-zaborcy [dostp: 6 XII 2013]. Wszystkie te gosy rzucaj nowe wiato na
interesujc nas problematyk, wypeniajc luk dostrzeon w pracach cile nauko-
wych. Nazwiska Dygasiskiego nie wymienia si ani razu w historycznych studiach
Wiesawa Cabana (np. Z dziejw powstania styczniowego w rejonie Gr witokrzy-
skich, Warszawa Krakw 1989) czy w specjalnym wydaniu kwartalnika wito-
krzyskie rodowisko, Dziedzictwo Kulturowe, Edukacja Regionalna: Powstanie
Styczniowe. 150. rocznica, Kielce 2013, por. http://sbc.wbp.kielce.pl/dlibra/docmeta-
data?id=20231 [dostp: 6 grudnia 2013].
17
Surowe sankcje dotkny nie tylko winowajc, poniewa z tego samego powodu
wadze podjy decyzj o zamkniciu szkoy Hermana Benniego miejsca pracy
Dygasiskiego. Por. A. Grski, op. cit., s. 3940.
18
K. Czachowski, Dygasiski w naszych oczach. W 100-tn rocznic urodzin:
7 III 1839 7 III 1939, Kurier Literacko-Naukowy 1939, nr 10, s. II (146). Cen-
zor Czestilin postulowa usunicie kontrowersyjnych fragmentw, zwaywszy
na zawarte u Dygasiskiego aluzje do wspczesnej Polski oraz ryzyko dotarcia
tekstu do szerokiego grona odbiorcw (urzdnik Warszawskiego Komitetu Cenzury
spodziewa si, e bdzie to wydawnictwo tanie i popularne, a zatem majce due
szanse trafi do modziey z reguy podatnej na treci zakazane, aktywnej); por.
wiat pod kontrol. Wybr materiaw z archiwum cenzury rosyjskiej w Warszawie,
wybr, przekad i oprac. M. Prussak, Warszawa 1994, s. 6465. Crka Dygasiskie-
go wspomina te o szpiclu bd prowokatorze wysanym przez rzd rosyjski (pisa-
rza podejrzewano o spiskowanie przeciwko cesarzowi); Z. Dygasiska-Wolertowa,
op. cit., s. 868869.
143
obud, przeladowaniami i sztywnymi zasadami, z czym stanow-

czo i uparcie si nie zgadza, odnotowa jeden z modszych uczniw
kieleckiej Szkoy Wyszej Realnej. Wedug relacji Andrzeja Rocha
witochowskiego, za krnbrno, niepodlego umysu, uywanie
nieprawomylnych zwrotw, jak i za bardziej frywolne chopice
wystpki karano Dygasiskiego wielokrotnie, w tym pewnego razu
konfiskat ksiek znalezionych u niego na stancji19. Z kolei docent
Wadysaw Wolert zarejestrowa upomnienie inicjatora modzieowe-
go ruchu patriotycznego odebranie odznacze, uzyskanych na eg-
zaminie ostatecznym20.
Akcentw politycznych i narodowowyzwoleczych doszukiwano
si w twrczoci Dygasiskiego midzy innymi dlatego, e potrafi
on doskonale wczu si w pooenie ofiary, istoty zaszczutej, przela-
dowanej czy to czowieka, czy zwierzcia. Pokazywa jednoczenie
waciwe poszczeglnym gatunkom strategie przetrwania, dziki kt-
rym wynik nawet najbardziej nierwnej walki nie by przesdzony,
a przecie wanie tak Polacy toczyli z zaborc po utracie pastwo-
woci. Z tego wanie powodu warszawscy studenci odbierali histori
nieujarzmionego tytuowego Asa w duchu narodowym21.
Przemycaniu treci zakazanych pomagay take rozwizania pi-
sarskie na poziomie genologicznym. Gawda, ba czy parabola,
ktrych elementy Dygasiski zwyk wykorzystywa, zakaday dy-
stans czasowy lub swoist bezczasowo. Tym samym, w natural-
ny sposb nadaway uniwersalny sens motywom niewoli i prbom
jej przezwycienia nawet wwczas, gdy przedstawione zdarzenia
korespondoway z chwil biec. Tak polityczn symbolik prof.
Violetta Wrblewska odnalaza w skadajcym si na Cudowne bajki
obrazie walki o krlewn-Polsk22. Elementy gawdowo-baniowe
19
A. R. witochowski, Moje wspomnienia, [w:] Kielce w pamitnikach i wspo-
mnieniach z XIX wieku, oprac i przyg. do druku A. Massalski i M. Pawlina-Meduc-
ka, Kielce 1992, s. 8990, 9495.
20
W. Wolert, Dygasiski, [w:] Polski Sownik Biograficzny, t. VI, Krakw 1948, s. 49.
21
K. Czachowski, op. cit., s. II.
22
V. Wrblewska, Ludowe wierzenia w modopolskiej literaturze dla dzieci i modziey
(rekonesans), [w:] Religie i wierzenia w literaturze polskiego modernizmu, pod red.
H. Ratusznej, Toru 2009, s. 129. (Mowa o Krlewnie Zorzyczce). Bajka jako gatunek
144
daj o sobie zna take w powstaczym fragmencie twrczoci pisa-

rza znad Nidy.
Wrd wody uchodzi za podrcznikow egzemplifikacj pierwszego
okresu twrczoci Dygasiskiego i przyjtej wwczas metody kon-
struowania postaci zrwnanej z przyrod23. Zapoyczona od Zoli
poetyka nie wyczerpuje jednak problematyki utworu, o czym za chwi-
l si przekonamy. Historia osiedlenia si Fabiana i Zofii Zawodw
wrd niegocinnych dla czowieka torfowisk i mokrade stopniowo
przywouje w wiadomoci odbiorcy pamitn zim roku 1863. Kie-
dy rozstajemy si z bohaterami dwadziecia lat pniej, przygotowuj
si do ewakuacji, by zdy przed nadejciem wielkiej fali. Do tego
wiata nie dajcego si pozna z adnej ksiki24 przyniosa ich nie-
gdy inna powd, pod tym mianem moemy si dopatrze ukrytej
prawdy o tragedii Powstania Styczniowego. Odpowiedzi na pytanie,
co nasuwa tego typu skojarzenia, naley oczywicie poszuka w tek-
cie i w tym celu zrekonstruowa przebieg zdarze.
Dzieje rodziny spowija niepokojca tajemnica. Zaskoczenie grani-
czce z niedowierzaniem budzi moe sam wybr miejsca do ycia.
Co prawda narrator z nieskrywanym podziwem opisuje uroki okolicy,
widzi w niej wityni ycia, na dowd czego wylicza bogactwo stwo-
rzenia, jednak panujca tam stale wilgotno poczona z chodem
i pospnoci czyni moczary krain tych, ktrym woda smakuje25.
Ludzkie domostwo przypomina raczej lepiank i siedzib jaskinio-
wego czowieka26 niskie, o cianach do poowy w ziemi wkopa-
dysponowaa jednoczenie moliwoci prezentacji osb i postaw, o ktrych nie

wolno byo pisa wprost, za spraw masek nakadanych zwierzcym bohaterom (A.
Martuszewska, Literackie zwierzyce: wstpna lustracja, [w:] Literacka symbolika
zwierzt, pod red. A. Martuszewskiej, Gdask 1993, s. 10).
23
Ze wzgldu na zastosowane metafory animalistyczne, biologiczn koncepcj
osobowoci, scjentystyczny komentarz narratora oraz przenikajcy utwr pesymizm
i ide walki o byt, zosta on przypisany do grupy tekstw naturalistycznych z lat
18831885 obok (midzy innymi) Niezdary i Podpalaczki; por. A. Wysokiska,
Nowelistyka chopska Adolfa Dygasiskiego, Supsk 1980, s. 86103.
24
A. Dygasiski, Wrd wody, [w:] idem, Pisma wybrane, pod red. B. Horodyskiego,
t. XVI, Nowele i opowiadania, t. 4, Warszawa 1950, s. 11.
25
Ibidem, s. 7.
26
Ibidem.
145
nych27, z malekimi oknami tu nad powierzchni gruntu, trzcin

na dachu i ulepionym z bota kominem. Mieszkacy jedynej, ciem-
nej izby wygldaj jak flegmatycy wyssani przez wod28, ale jed-
noczenie opowiadacz nie odmawia im wytrwaoci, pracowitoci,
stanowczoci i przedsibiorczoci. Wida przystosowali si do tutej-
szych surowych warunkw. Niewiarygodnymi wprost zdolnociami
adaptacyjnymi wykaza si take pies Mitus o fizjonomii zwierz-
cia wodnego: [] podobny poniekd do wydry lub bobra29, a zwin-
ny niczym wgorz! Poczucie niezwykoci, ale i grozy potguje za-
gadka oddalonej o jakie dwadziecia krokw od Zawodzinej chaupy
ustroni, wyrniajcej si trzema starymi wierzbami o potwornych
ksztatach, sprchniaymi, noszcymi wszelkie oznaki trupiejcego
ycia30, zwanej sawn Diabl Dziur. Zawoda czsto tu przychodzi
i odmawia pacierze, bo w ssiedztwie drzew stoj dwa niskie, bardzo
skromne drewniane krzyyki; na nich wisz uwide wiece kwiatw
polnych31.
Czytelnika, wprowadzonego w sam rodek botnej rwniny, zaczynaj
nurtowa wtpliwoci, czy ten bardzo zaciszny kcik ziemi32 nie zo-
sta umylnie wybrany przez przybyszw. A jeli faktycznie z wasnej
woli osiedlili si wrd wody, czym owa decyzja zostaa podyktowana?
Moe chci ucieczki? potrzeb izolacji? oderwania si od przeszoci?
zmylenia wroga? Rozwaenia wymaga take nazwisko maonkw,
by moe przybrane, utworzone po przeniesieniu si na stae za wod.
Podobn regu nazewnicz, ktra polega na identyfikowaniu obiektu
na podstawie tylko jemu waciwej cechy, podrujcy opowiadacz
humorystycznie przypisa napotkanej wsi Dobrowoda. Gdyby zatem
za suszne uzna przypuszczenie o zmianie nazwiska, domylnie zaka-
damy, e do porzucenia poprzedniego mg skoni bohaterw zamiar
ukrycia niewygodnego rodowodu33. Utwr nie daje jasnej odpowiedzi,
27
Ibidem.
28
Ibidem, s. 8.
29
Ibidem.
30
Ibidem, s. 11.
31
Ibidem, s. 12.
32
Ibidem., s. 7.
33
Por. J. S. Bystro, Nazwiska polskie, Warszawa 1993, s. 138.
146
skd pochodzili Zawodowie. Przybyy z Warszawy narrator mia wrae-

nie, e jego rozmwca brzmia [] z litewska34, dlatego nie omieszka
zapyta, czy to Litwa jest owym dalekim krajem, z ktrego rybak si
wywodzi. Reakcja Fabiana: I w tym nie byoby przecie nic dziwnego
35, zdaje si potwierdza te intuicje. Poza piewnym akcentem, obco
osiedlecw zdradzay spoywane przez nich potrawy, nieznane w tej
okolicy. Na kocu opowieci czytelnym znakiem pochodzenia bohate-
rw staje si odnaleziony na piersiach kobiety medalik z wizerunkiem
Matki Boskiej Ostrobramskiej. Inno Zofii i Fabiana wyranie zaciya
na ich relacjach z ssiadami. Nieufni i wrogo nastawieni chopi posdza-
li samorodnego meteorologa o kradzie ryb, nazywali go czarownikiem
i panetnikiem, natomiast w tutejszych dzieciach przepowiadajcy pogo-
d prorok wzbudza zaciekawienie sw osobliw mow.
Rozsiane w tekcie komunikaty mwi nam jeszcze co nieco o spo-
ecznym pochodzeniu Zawodw praktykowali nietypow dla proste-
go ludu form poegnania, to jedno. Poza tym, podejrzan chopsko
Zawody wyczuwamy wraz z paskim narratorem, ktrego palia
[] ch zawarcia bliszych jakich stosunkw znajomoci z tym
oryginalnym rybakiem, prostakiem z pozoru, a tak pocigajcym ku
sobie36. Sympati nieoczekiwanego gocia zjedna sobie gospodarz
pen skromnoci etykiet37, a take wtedy, gdy ze swobod cyto-
wa Mickiewiczowskiego Pana Tadeusza. Niewykluczone zatem, e
mieszkacy nadnidziaskich bagien rekrutowali si z drobnej szlach-
ty, a przenieli si w te strony z ziem litewskich38.
Do wyjanienia okolicznoci przybycia Zawodw na Ponidzie zbli-
a nas jeszcze trop cmentarny. Mogia, w ktrej spoczy ich najdro-
sze dzieci, sprawiaa wraenie cmentarza samobjcy39, lecz nie-
34
A. Dygasiski, Wrd wody, s. 15.
35
Ibidem, s. 17.
36
Ibidem.
37
Ibidem.
38
W tym miejscu pragn serdecznie podzikowa Pani dr Inesie Szulskiej i Panu
mgr. Jackowi Szulskiemu za okazan yczliwo i pomoc w poszukiwaniu rde
na temat udziau Litwinw w Powstaniu.
39
Ibidem, s. 12.
147
dowierzajce dopowiedzenie narratora: A moe, moe40 niemal

natychmiast przywodzi na myl inny scenariusz zdarze. Gdy spoty-
kamy maonkw w roku 188* (w finale mowa o 1884 roku), Fabian
liczy lat szedziesit osiem, a jego ona pidziesit dziewi, co
znaczy, e w chwili wybuchu Powstania Styczniowego byli ludmi
w sile wieku. Wyobraamy sobie, i ich dwaj synowie mogli ww-
czas rozpoczyna modziecze ycie. Z relacji osieroconych rodzicw
wiemy, e chopcy zgali jak wiece41, trudno jednak orzec, kiedy
to si stao, czy przyczyniy si do tego trudy podry? niekorzystny
klimat? a moe pokonay ich rany odniesione w boju? Powtrzmy
przybysze ze wschodu stali si ofiarami wylewu wody. Symbolika
powodzi odsya do gwatownego i nie dajcego si opanowa ywio-
u42. Podobny pokaz siy i niszczycielskiej, miertelnej walki nastpi
podczas rosyjskiej topieli. Wizanie historii rodzinnej Zawodw
z wydarzeniami styczniowymi opiera si zatem na mocnych funda-
mentach tekstowych.
Prezentowany utwr wart jest uwagi take ze wzgldu na swoj na-
strojowo i oszczdno sowa. Pitrzce si niedopowiedzenia, wizja
zbliajcego si potopu, a szczeglnie dojmujce uczucie straty, t-
sknoty i strachu buduj napicie od pierwszego do ostatniego zdania.
Specyficzny klimat opowiadania wsptworz przede wszystkim bli-
ej nieokreleni, ukrywajcy si przed wiatem bohaterowie, o kt-
rych wnioskowa musimy na podstawie pojedynczych znakw, w tym
przedmiotw osobistych i rodzinnych pamitek. Ma to zwizek, mi-
dzy innymi, z przypisywan gwnym postaciom opini czarownikw
i z osobliwym charakterem miejsca zdarze przestrzeni niedostp-
nej i nieujarzmionej. Zachodzi przy tym bezpieczne przesunicie ak-
cji w czasie (ok. dwadziecia lat po upadku Powstania, co pozwalao
unikn bezporednich relacji z pola walki, a zarazem stanowio okres
na tyle krtki, by nie zatrze ladw powodzi). W opisach dominu-
je pora nocna. Cao domyka scena dramatycznej mierci pary bo-
haterw. Jak si zaraz okae, bagnist sceneri jako chwyt literacki
40
Ibidem.
41
Ibidem, s. 17.
42
Powd, [w:] Leksykon symboli, oprac. M. Oesterreicher-Mollwo, prze.
J. Prokopiuk, Warszawa 1992, s. 128.
148
oywiajcy pami o wydarzeniach 1863 roku, Dygasiski zastosowa

rwnie w lenej wersji ywota powstaca.
W dalszej kolejnoci wypada si bowiem zatrzyma przy prozie,
z ktrej wywodzi si cytat zawarty w tytule artykuu43. W planie fabu-
larnym fantazja W puszczy, bo o niej mowa, niesie ze sob cay ba-
ga zych styczniowych emocji. Poznajemy w niej histori dwch, wy-
wodzcych si ze szlachty, braci, Kornela i Stanisawa Strojomirskich,
z ktrych pierwszy pozbawiwszy brata majtku w wielce draliwych
okolicznociach roku 1863, z powodzeniem gospodarowa w Orowej
Woli. Nie cieszy si jednak sympati chopw zarzucajcych panu
skpstwo. Drugi natomiast, karmiony Sowackim, bez zbdnego na-
mysu przyczy si do oddziau powstaczego, wcielajc modziecze
ideay w czyn. Po upadku Powstania, wydziedziczony przez Kornela,
wybra samotnicze, dzikie ycie w puszczy i zamieszka w starym d-
bie, dajc poywk wyobrani miejscowych. Okoliczni wieniacy na-
zywali lenego czowieka Kostuchem i pczartem. W finale opowia-
dania legendarny czarownik zgin wskutek ataku wilkw, a wkrtce
po tym zdarzeniu z rozpaczy umar, gnbiony wyrzutami sumienia,
dziedzic Orowej Woli, poniewa rozpozna po rodowym piercieniu
odnalezionym przy zwglonych zwokach, kim by w tajemniczy
leny czowiek. Podczas obawy miertelnie raniona zostaa rwnie
Marcycha, orowska wariatka, niegdy ukochana Stanisawa, ktra
43
Tytuowy cytat stanowi waciwie poczenie dwch fragmentw opowiadania
A. Dygasiskiego, W puszczy. P fantazji na tle wspomnie, [w:] idem, Pisma wy-
brane, pod red. B. Horodyskiego, t. IX, Nowele i opowiadania, t. 3, Warszawa 1950,
s. 153224. Pierwszy czon nawizuje do domysw Tyni Strojomirskiej, ktra po-
dejrzewa, i na ojcu ciy jakie niedobre wspomnienie (s. 218). Drugi odsya
do prywatnej korespondencji zmarego Kornela. Nadawca listu nadesanego z Rzy-
mu (Bronisaw hr. Roz) oczekuje od pana Kornela wyjanie, czy prawd
jest, e korzystajc z wielce draliwych okolicznoci pozbawi brata majtku
(s. 221). Jak wida, opisowe wyraenia stosuje si w utworze na okrelenie zrywu
1863 roku wydarzenia, ktre w yciu kadego z gwnych bohaterw wywoao
bolesne dowiadczenia. Podobnie dzieje si w przypadku drugiej z omawianych
narracji, dlatego na potrzeby artykuu zdecydowaam si na drobne odstpstwo wo-
bec tekstu literackiego i uyam mnogiej formy wspomnienia.
Wybrane, przeredagowane fragmenty dotyczce utworu W puszczy i motyww
narodowowyzwoleczych stanowi bd cz mojej ksiki powiconej prozie
wiejskiej Dygasiskiego, ktra ukae si niebawem nakadem Wydawnictwa Na-
ukowego UMK.
149
nie mogc si pogodzi z utrat walczcego w partyzantce wybranka,

popada w obd.
W tym miejscu warto przez chwil zastanowi si nad genez
utworu. Interesujcy kontekst wprowadza przywoywany wczeniej
Szpotaski. W swym artykule wspomnia, i niejaki Peperski, jeden
z krewnych Natalii Dygasiskiej, ony pisarza, zgin, a waciwie
rzec by mona, zagin podczas Powstania, bo nie znano okoliczno-
ci jego mierci ani miejsca pochwku. Kilka lat potem w Kieleckiem
chopscy drwale natrafili w lenej dziupli na ludzki szkielet. Do zba-
dania sprawy powoano specjaln komisj. Na podstawie wiszcego
na szyi medalika, spokrewniony z ofiar Wyszkowski, weteran 1863
roku, a wwczas urzdnik magistratu, zidentyfikowa, do kogo praw-
dopodobnie naleao ciao44. Przytoczona historia moga zatem podsu-
n Dygasiskiemu pomys na opowiadanie.
Podczas lektury W puszczy uwag przykuwa przede wszystkim za-
stosowany jzyk ezopowy. Utwr otwiera scena nocnego spotkania
trzech mczyzn w naroniku boru pod koniec czerwca roku 18... Jeden
z obecnych nazywany przez pozostaych marzycielem, nakarmio-
nym Sowackim i innymi tego rodzaju sowikami45, odmwi powrotu
na wie. Niejasne stwierdzenie bohatera, jakoby popychaa go ku tej de-
cyzji niemono ycia wrd obcych, nabiera ostroci po wysuchaniu
zanuconego ustpu Byronowskiego Poegnania Czajld Harolda:
Za kilka godzin rumiane zorze

Promiemi bynie jasnymi,
Obacz niebo, obacz morze;
46
Lecz nie obacz
44
S. Szpotaski, op. cit.
45
A. Dygasiski, W puszczy, s. 155.
46
Ibidem. W przekadzie Adama Mickiewicza zamieszczonym w tomie: Byron,
Wybr dzie, t. 1: Wiersze, poematy, Wdrwki Czajld Harolda, Warszawa 1986, s. 69:
Za kilka godzin rane zorze
Promiemi bynie jasnemi,
Obacz niebo, obacz morze,
Lecz nie obacz mej ziemi.
150
Wycicie koczcych ostatni wers sw mej ziemi sugeruje

obecno treci niedozwolonych. Oczywicie nie bez znaczenia pozo-
staj konotacje zwizane z nazwiskiem poety kontestatora, obrocy
pokrzywdzonych, mionika wolnoci47. Podobny bezgony komuni-
kat wysya urwany zapis z kalendarza, a podejrzenia czytelnika po-
twierdza wzmianka o twrcy Kordiana. Romantycznych wieszczw
przywoywali w swej twrczoci take inni pozytywici, gdy jak
mwi prof. Anna Martuszewska postaci te peniy funkcj jasnego
dla Polakw sygnau patriotycznego48.
Niewtpliwie do repertuaru rodkw szyfrujcych zalicza si tak-
e wykorzystany przez autora motyw obkania. Szalestwo kobie-
ty daje si atwo wyjani biegiem zdarze fabularnych, lecz autor
potrzebowa tej kreacji przede wszystkim po to, by niezauwaenie
dla cenzury opowiedzie o wypadkach roku 1863 (jak to uczynia
choby Orzeszkowa w Pompaliskich)49. Gdy wic bohaterka natrt-
nie powtarza imi Stasia, a z jej ust pada sowo wojna (w domyle
na okrelenie Powstania), przy okazji porednio zdradza odbiorcy,
jakie wypadki odebray jej ukochanego i wywoay w niej przed laty
tak gwatown reakcj. Fakty wyjawione w rozmowie okolicznych
mieszkacw (nawiedzenie ojca, konfiskata rodzinnego majtku)
czyni przekaz jeszcze bardziej zrozumiaym.
Pjdmy dalej tym tropem. Informacj niejawn niesie ze sob czsto
u Dygasiskiego opisywana przestrze lasu. Br pozwala przetrwa
uciekinierom, dajc poywienie i schronienie. Jako miejsce zamkni-
te, gste gwarantowa pewn niezaleno wobec silniejszych50.
47
Wicej o recepcji Byrona w Polsce zob.: J. uawski, Przedmowa, [w:] Byron,
op. cit., s. 538.
48
A. Martuszewska, Porozumienie z czytelnikiem (o ezopowym jzyku powie-
ci pozytywistycznej), [w:] Problemy odbioru i odbiorcy, pod red. T. Bujnickiego
i J. Sawiskiego, Wrocaw 1977, s. 200201. O synekdochach wykorzystujcych
imiona wielkich romantykw patrz te: A. Martuszewska, Poetyka polskiej powie-
ci dojrzaego realizmu (18761895), Wrocaw 1977, s. 223224.
49
J. Detko, Powstanie styczniowe w twrczoci pisarzy minorum gentium 1863-
1914, [w:] Dziedzictwo literackie powstania styczniowego, pod red. J. Z. Jakubow-
skiego, J. Kulczyckiej-Saloni, S. Frybesa, Warszawa 1964, s. 317.
50
V. Miville-Ott, Krajobraz w wyobraeniach rolnikw, tum. A. Darska de
Castanon, [w:] Socjologia wsi w Szwajcarii, pod red. A. Kalety, Ch. Giordano,
151
Nic dziwnego, e stawa si doskonaym kostiumem topograficznym

dla wtkw patriotycznych. Puszczaski ywot Strojomirskiego
logicznie wpisuje si w ukad przyczynowo-skutkowy, stanowic
dalszy cig biografii powstaca. Ale dzieje Kostucha mona jedno-
czenie potraktowa jako figur polskiego losu. Podobnie jak boha-
ter opowiadania Polska umara na arenie midzynarodowej, staa
si ofiar kostuchy, a Polacy jako zbiegowie musieli si ukrywa
przed represjami pastw zaborczych w metaforycznej gstwinie
nacji, jzykw i kultur. Ju zawarte w podtytule okrelenia fan-
tazja i to wspomnie do pewnego stopnia odbieraj prezento-
wanym zdarzeniom dziejow wiarygodno. Wraenie to troch
osabia umiejscowienie akcji w bliej niesprecyzowanym momencie
XIX stulecia, by potem znw spotgowa odczucie ahistoryczno-
ci i zagadkowoci za spraw odwiecznie dzikiej scenerii boru czy
tajemniczych bohaterw, sygnowanych nieokrelonym zaimkiem
jacy (w poczeniu jacy ludzie). Powolny tok opowiadania
harmonijnie wspgra z wplecionymi we refleksjami narratora
o prawach ycia i mierci, odsyaniem do lokalnych poda i plotek
oraz szczegowymi opisami lasu, a caa nasza wiedza o przedsta-
wionym wiecie do koca pozostaje gwnie w sferze przypuszcze
i domysw. Przekaz skonstruowany na zasadzie skadania lunych
reminiscencji i pozornie niespjnych relacji rnego pochodzenia
zrzuca odpowiedzialno za tre na anonimowych informatorw.
Do tekstu Dygasiskiego przylega, waciwe mowie szeptanej, za-
oenie dwuznaczeniowoci, a wic zaprojektowanie rnych ad-
resatw51. Cenzor przyswoi t proz niczym krymina lub powie
Y. Preiswerk, Toru 1998, s. 132133. O toposach: lasu-matki i wiernej pusz-
czy (utrwalonych w literaturze przez powstacz, partyzanck legend zbiegw
i uciekinierw) por.: J. Papuziska, Zatopione krlestwo. O polskiej literaturze
fantastycznej XX wieku dla dzieci i modziey, Warszawa 1989, s. 82.
51
O milczcej mowie traktuj prace Anny Martuszewskiej: Ezopowy jzyk, [w:]
Sownik literatury polskiej XIX wieku, s. 249251; Porozumienie z czytelnikiem
(o ezopowym jzyku powieci pozytywistycznej), s. 197213; Mowa ezopowa
w polskiej powieci pozytywistycznej niszego lotu, Zeszyty Naukowe Wy-
dziau Humanistycznego Uniwersytetu Gdaskiego. Prace Historycznoliterackie,
nr 1213, Historia literatury Historia Jzyk, cz. II, Gdask 1987, s. 4351; Po-
zytywistyczna mowa ezopowa w kontekcie literackich kategorii dotyczcych mil-
czenia i przemilczenia, [w:] Z domu niewoli. Sytuacja polityczna a kultura literacka
152
grozy, natomiast wtajemniczony odbiorca usyszy w niej echa stycz-

niowego zrywu, gdy zaporedniczona przez ludowe opowieci po-
sta Kostucha odsya do doskonale kojarzonej przez rodakw ryciny
Puszcza z cyklu Artura Grottgera Lithuania52. Analogicznie porozu-
miewawczy gest w stosunku do drugiego typu czytelnika wykonuje
autor poprzez nadanie utworowi nokturnowego charakteru 53 (gsta,
lena przestrze, panujcy w Orowej Woli mrok i prowadzone p-
gosem rozmowy odpowiadaj klimatowi nocy styczniowej) oraz
wczenie niedokoczonej pieni w wykonaniu jednego z towarzy-
szy nocnej wyprawy. Fragment przemilczany pod pozorem braku
czasu i niepotrzebnie rozczulajcego tonu, w rzeczywistoci skada
si na wizienny styl wczesnych Polakw.
Jak ju zostao zasygnalizowane, motywy powstacze odbijaj si
w staropolskich zabawach54, cho w odniesieniu do tych utworw
komentatorzy nie s zgodni. W przekonaniu Dygasiskiej-Wolerto-
wej, Impreza to nie tylko obraz pozytywistycznej cyganerii, ale i po-
kosie roku 1863. Podobnie Gwat na Turka w Kielcach uczyniony,
poniewa ju sama data wiktorii wiedeskiej (1683) kojarzy si z ro-
kiem wybuchu powstania styczniowego (1863) poprzez przestawienie
w drugiej poowie XIX wieku, s. 1130. Warto pamita, e strategia wczania za-
bronionych tematw narodowych przejawiaa si w jzyku sztuki w ogle, rwnie
w malarstwie (por. nastpny przypis).
52
W parze z powszechn znajomoci Grottgerowskich wizji szo zafascynowanie
(W. Olkusz, Grottgerowskie wizje plastyczne w interpretacji Marii Konopnickiej,
[w:] idem, Z pozytywistycznych zblie literatury i malarstwa. Studia i szkice, Opo-
le 1998, s. 8788). Fotografie Grottgera mia na swoim zaludnionym biurku
take Dygasiski (o czym wspomina w licie do Natalii z dnia 17 X 1871; patrz:
A. Dygasiski, Listy, s. 162). Odzwierciedlone w kartonach Grottgera mechani-
zmy przekazywania wiedzy szeptanej kontynuowali w swoich nokturnach mona-
chijczycy. T obserwacj zawdziczam Pani prof. Zofii Mocarskiej-Tycowej pro-
wadzcej wykad Krajobraz i dzieje (z cyklu Pogranicza i korespondencje sztuk).
na Wydziale Filologicznym UMK w roku akademickim 2007/2008.
53
Nocny klimat podsyca take dramatyzm i symboliczn wymow zdarze malo-
wanych (w tym na wspomnianych ju Grottgerowskich kartonach); A. Melbechow-
ska-Luty, Nokturny. Widoki nocy w malarstwie polskim, Warszawa 1999, s. 57.
54
Zob. S. Fita, Staropolskie zabawy Adolfa Dygasiskiego, [w:] Literatura i pami kul-
tury. Studia ofiarowane profesorowi Stefanowi Nieznanowskiemu w pidziesiciolecie
pracy naukowej, pod red. S. Baczewskiego i D. Chemperka, Lublin 2004, s. 301315.
153
cyfr55. Zbiene stanowisko zaja prof. Helena Wolny, ktra w nowe-

li dla kielczan doszukiwaa si nawizania do Powstania, zwaszcza
w opisach stoczonych potyczek, uwizienia bohaterw czy rnych
przygd podczas wyprawy wojennej56. Tymczasem Franciszek Bielak
opowiada si za wycznie literack genez Opisu imprezy wojennej
Im. Pana Alberta Milicerego 57.
Do powyszych opinii odnis si prof. Stanisaw Fita. Badacz za-
kada moliwo jedynie poredniego czenia Gwatu z wydarzeniami
styczniowymi, dostrzegszy w losach postaci przykad, jak mimo nie-
udanych poczyna zbrojnych mona rwnie dzielnie i skutecznie suy
krajowi rzeteln prac58. Rwnoczenie odrzuci rocznicow koncepcj
powstania utworu (jakoby dla uczczenia dwustulecia wyprawy na Wie-
de) i tumaczy zasadno wizania genezy dziea raczej z okresem
wzmoonego zainteresowania autora pimiennictwem staropolskim59.
Sceptycznie podszed take do stwierdzenia, i Dygasiski w Imprezie
odwiey pami stycznia 1863 roku dla celw ludycznych60.
Najnowsze rozwaania historycznoliterackie powicone Dygasi-
skiemu dopuszczaj koncepcj czytania albertusw poprzez przywo-
anie kategorii miechu, ktrego katartyczna moc, w warunkach ci-
gego napicia i przygniatajcego poczucia odpowiedzialnoci, moga
przynosi pisarzowi i jego towarzyszom ukojenie61. Taki punkt wi-
dzenia przypomina o cytowanej na wstpie wypowiedzi crki pisarza
na temat swobodnych, przyjacielskich pogawdek, ktre pozwalay
55
Por. Z. Dygasiska-Wolertowa, Teka pomiertna A. Dygasiskiego, Pion 1934,
nr 25, s. 10.
56
H. Wolny, Wstp: Mit rycerski w noweli dla kielczan, [w:] A. Dygasiski,
Gwat na Turka w Kielcach uczyniony i Bg wie co za przygody poczciwych rycer-
skich ludzi, oprac. H. Wolny, Kielce 1991, s. 46.
57
F. Bielak, Ostatnia wyprawa Albertusa: nieznany utwr Adolfa Dygasiskiego,
Krakw 1925, s. 15.
58
S. Fita, op. cit., s. 314 (przypis 34).
59
Ibidem.
60
Ibidem, s. 307.
61
A. Skaa, Adolf Dygasiski niepoprawny pozytywista. Midzy tradycj a nowo-
czesnoci, Lublin 2013, s. 108110.
154
chocia na chwil uwolni si od patetycznej grozy dowiadcze stycz-

niowych. W tym kontekcie nie mona rwnie pomin spostrzee
Szpotaskiego. W nakrelonym wizerunku Dygasiskiego-powsta-
ca, gdzie pomidzy informacj o zayej znajomoci z Napoleonem
Milicerem, wysannikiem przeciwnego obozu biaych (i dodajmy
jednym z bohaterw Imprezy), a notatk na temat przekornego wype-
nienia wyroku na kieleckiej mieszczce62, autor szkicu podzieli si tak
oto ogln obserwacj:
W tych Dygasiskich by jaki dziwny humor, idealizm z realizmem poczony,

swoiste, indywidualne, od przemijajcych namitnoci niezalene na rzeczy patrze-
nie. Adolf Dygasiski na pewno mia si z wielu spraw, uwaanych przez rnych
mw dostojnych i rewolucjonistw zapamitaych za najwaniejsze.
Jego humor i filozoficzna nonszalancja przejawiy si raz w tragicznym zdarze-
63
niu i na [] grotesk j przemieniy .
Nie ulega wtpliwoci, e barokowe mistyfikacje64 autora Zajca

mona miao czyta bez odwoywania si do dziewitnastowiecz-
nych de niepodlegociowych (koncentrujc si, na przykad,
na ich intertekstualnoci i stylistycznej sprawnoci twrcy65). Jednak
wiadomo skromnej tekstowej reprezentacji motywu Powstania
w pisarstwie Dygasiskiego nakazuje uwanie wsuchiwa si nawet
w dalekie echa tamtych zdarze.
Skpe informacje na temat dziaalnoci Adolfa Dygasiskiego
po stronie czerwonych, jak i rzadkie podejmowanie tematu stycznio-
62
Sprawa dotyczy rozkazu powieszenia podejrzewanej o szpiegostwo mieszczki
kieleckiej. Komisarz Dygasiski wykona polecenie w taki sposb, i powiesi ko-
biet na drzewie, ale w worku, ktry podobno rycho zosta odwizany przez
przypadkowego przechodnia; por. S. Szpotaski, op. cit. Epizod w miaa te zapa-
mita Zofia Dygasiska-Wolertowa (zob. Kalendarium ycia i twrczoci Adolfa
Dygasiskiego (18391902), s. 9).
63
S. Szpotaski, op. cit.
64
F. Bielak, op. cit., s. 5.
65
Jak to uczynili, m.in., Bielak (op. cit.), Wolny (op. cit.) czy dr Agata Skaa. (frag-
menty z przywoywanej ju pracy: Ostatnia wyprawa Albertusa na wojn: Opis
imprezy wojennej Jm Pana Alberta Milicerego oraz Albertus niekonsekwent-
ny: Gwat na Turka w Kielcach uczyniony, s. 88124).
155
wej powodzi w prozie artystycznej nie zmieniaj faktu, i twr-

czo pozytywisty z Ponidzia stanowi niezwykle inspirujcy mate-
ria do bada. Dygasiski porusza kluczowe zagadnienia czce si
z patriotyczn atmosfer tamtych lat, do wspomnie o kwestiach:
mowy ezopowej, grottgeryzmu, wpywu pokolenia Szkoy Gwnej
na generacj postyczniow66, wreszcie patriotycznego przebudzenia
modych czy spoeczno-narodowego rodowodu rekruta. W rezultacie
dyskretne wspominanie wyjcia noc w pole67 mwi nam o styczniu
1863 roku znacznie wicej ni moglimy si pocztkowo spodziewa.
66
Pamitajmy o wpywie, jaki Dygasiski wywar na Malczewskiego, jak i o jego
relacjach z modym eromskim.
67
Okrelenie nawizuje do tytuu pracy: L. Wojnarowski, Wyszli noc w pole. Bu-
sko, Piczw Solec, Stopnica, Wilica i okolice 1863, Kielce 2000.
156
Bad memories of very delicate circumstances. Echoes

of the January Uprising in the prose of Adolf Dygasiski
Keywords
Adolf Dygasiski, January Uprising, forest, Aesopian language, Grottger in-

fluences, Main School generation
Summary
The article discusses the theme of the January Uprising in the prose of Adolf Dy-
gasiski. The authors starts by reminding of the writers conspiratorial activity and
the presence of insurrectionary themes in the works created by the representati-
ves of the Main School generation. The bulk of the text contains the interpretation
of two stories: Wrd wody (Among Water) and W puszczy (In Primeval
Forest). The problems addressed include defining the genre, the ways of using
Aesopian language, and Grottger inspirations. Relating some of the mentioned
works to the events of 1863 raises some controversy.
Schlechte Erinnerungen an beraus drastische Umstnde.

Die Echos des Januaraufstands in der Prosa von Adolf
Dygasiski
Schlsselwrter
Adolf Dygasiski, Januaraufstand, der Wald, sopische Sprache, Grottge-

rism, Hauptschule-Generation
Zusammenfassung
Der Artikel bespricht das Motiv des Januaraufstands in der Prosa von Adolf
Dygasiski. Den Ausgangspunkt bildet die Erinnerung an die konspirative Akti-
vitt des Schriftstellers und an das Vorkommen der Aufstandsthematik im Werk
der Vertreter der Hauptschule-Generation. Der Hauptteil des Textes besteht
aus der Interpretation von zwei Erzhlungen: "Wrd wody" (Inmitten vom Wasser)
und "W puszczy" (Im Urwald). Es wird, unter anderem, die Problematik der
157
Gattungsauswahl, Arten der Verwendung der sopischen Sprache, Inspirationen

von Grottger angeschnitten. Man erwhnte dabei Werke, deren Verbinden mit den
Ereignissen des Jahres 1863 gewisse Kontroversen hervorruft.
, , , ,
,

. -

.
: . ,
, , ,
. ,
1863 .
158
ARTYKUY
NIEPODLEGO I PAMI
2014, nr 1-2 (45-46)
Beata K. Obsulewicz
Katolicki Uniwersytet Lubelski
O Trzech szkicach powieciowych z roku 1863

Michaa Bauckiego
Sowa kluczowe
Baucki Micha, Powstanie Styczniowe, kobieta w Powstaniu Styczniowym,

rok 1863 w literaturze polskiej
Streszczenie
Artyku powicony jest dzieu Michaa Bauckiego Trzy szkice powieciowe

z roku 1863. Badacze twrczoci Bauckiego nie powicili mu do tej pory
osobnego studium. Dzieo ma form tryptyku skadajcego si z osobnych
opowiada opatrzonych jednym wsplnym tytuem. Wydaje si ono wane nie
tylko wrd pism pisarza, ktry bdc uczestnikiem i wiadkiem przygotowa
do zrywu zbrojnego, do wydarze 1863 roku, w pierwszej fazie swej twr-
czoci czsto powraca. Ukazuje rne warianty narracji o Powstaniu, coraz
wyraniej fabularnie nawizujce do powieci popularnej, zwaszcza powie-
ci tajemnic wzbogaconej o elementy groteski. Gos Bauckiego jest te istot-
ny w rekonstrukcji tematu roli kobiety w Powstaniu, gdy widzc rok 1863
jako wydarzenie istotne dla XIX wieku pisarz odnis si w jego prezentacji
do charakterystycznych modeli rl kobiecych preferowanych w romantyzmie,
pozytywizmie i Modej Polsce.
159
Beata K. Obsulewicz
Temat godzien uwagi. Powstanie 1863 roku w yciu i twrczo-

ci Michaa Bauckiego to temat wany i stale czekajcy na uwa-
nego badacza. Dotychczasowe ustalenia, bardzo skdind istotne,
cenne i inspirujce, a s nimi prace B. Twardochleba1, T. Sobieraja2,
M. Rudkowskiej3, T. Drewnowskiego4, E. Martuszewskiego5, nie wy-
czerpuj fenomenu tego wtku w twrczoci autora Heraklesowych
drg. Niniejsze studium, sprowokowane lektur Trzech szkicw po-
wieciowych w 1863 roku6, te kwestie, ktre w zwizku z 1863 rokiem
w twrczoci Bauckiego niepokoj, moe jedynie sygnalizowa. Jego
celem jest dopomnienie si o solidn rozpraw, popart znacznie ob-
szerniejsz kwerend materiaow. Z alem bowiem naley skon-
statowa, e prozatorska twrczo Bauckiego jest znana obecnie
w niewielkim stopniu. Stale pozostaje rozproszona w czasopismach
dziewitnastowiecznych lub ukazujcych si na pocztku wieku XX.
Taki status dzie Bauckiego to z pewnoci wielkie zaniedbanie pol-
skiej humanistyki i powinien sta si powodem mobilizacji, by pra-
ce jednego z oryginalniejszych pisarzy polskich wizanych z nurtem
pozytywizmu, bardzo w swoim czasie popularnego i przekadanego
na jzyki obce, jak najszybciej skompletowa, edytorsko opracowa
1
B. Twardochleb, Pozytywistyczna powie tendencyjna Michaa Bauckiego
kontynuacja pieni Tyrteusza, [w:] Dziedzictwo romantyczne w literaturze pozyty-
wizmu i Modej Polski, pod red. E. och, Lublin 1988, s. 3754.
2
T. Sobieraj, Bohaterowie wrd ruin i byszczcych ndz. O konfliktach jed-
nostki ze wiatem w utworach proz Michaa Bauckiego, [w:] wiat Michaa Ba-
uckiego, pod red. T. Budrewicza, Krakw 2002, s. 369400; C. Pieniek, Micha
Baucki. Szkic literacki, Pozna 1888, s. 1113; K. Bartoszewicz, Micha Baucki,
Krakw 1902, s. 7 i nn.
3
M. Rudkowska, Baucki versus Kraszewski, [w:] wiat Michaa Bauckiego,
pod red. T. Budrewicza, Krakw 2002, s. 491506.
4
T. Drewnowski, Przedmowa. O Bauckim i baucczynie domw otwartych, [w:]
M. Baucki, Pisma wybrane, t. I: Przebudzeni, Krakw 1956, s. 935.
5
E. Martuszewski, Posowie, [w:] M. Baucki, Pisma wybrane, t. I: Przebudzeni,
s. 259270.
6
M. Baucki, Trzy szkice powieciowe z r. 1863, Krakw 1869. Wszystkie cytaty
z niniejszej publikacji podaj za tym wydaniem, wskazujc numer strony. ony
niewolnikw oznaczam skrtem n, Odpu nam, jako i my odpuszczamy On,
Syren S.
160
O Trzech szkicach powieciowych z roku 1863 Michaa Bauckiego
i udostpni badaczom oraz mionikom dziewitnastowiecznej lite-

ratury polskiej.
Fakt biograficzny. Refleksj nad Trzema szkicami rozpocz wy-
pada od przypomnienia faktw biograficznych. Oficjalne biogramy
artysty na temat jego udziau w Powstaniu milcz7, bd traktuj
spraw bardzo lakonicznie 8. Pisarz wszake, mimo e nie walczy
w adnej potyczce, sercem, dusz i ciaem uczestniczy w przygo-
towaniach do Powstania. Snu plany w gronie przedburzowcw9,
zna czynnych uczestnikw (I. Chmieleski), bra udzia w pracy
konspiracyjnej na terenie Galicji (zwizany by blisko z przywd-
c czerwonych, A. Szczepaskim, zna wic kulisy przygotowa
konspiracyjnych10) za co zosta, za spraw denuncjacji, osadzony
(1863/1864) przez wadze austriackie w krakowskim wizieniu w.
Michaa, wskutek czego otar si o chorob psychiczn. W cza-
sie Powstania redagowa wraz z W. Anczycem pismo Kosynier11
i napisa Przebudzonych, jedn z najciekawszych polskich powie-
ci o tych wydarzeniach, gdzie wyranie, w tonie polemicznym,
opowiedzia si za czerwonymi, przeciwko biaym. E. Martuszew-
ski, mwic o tej udanej powieci, podkreli jej wymiar perfor-
matywny. Jego zdaniem bya to agitka, zmierzajca ku doranym
celom politycznym (aktywizacja szlachty), a nie tylko zaspoko-
jeniu ambicji artystycznej12. Podkreli tu naley suszne zwr-
cenie uwagi na artystyczne ambicje, z ktrymi ju wwczas do
wydarze powstaczych Baucki podchodzi. W kolejnych latach
do tematu Powstania powraca regularnie. W wizieniu pracowa
7
Z. Nowakowski, Baucki Micha, [w:] Polski sownik biograficzny, t. I, Krakw
1935, s. 252254.
8
W. Albrecht-Szymanowska, Baucki Micha, [w:] Dawni pisarze polscy, t. I, War-
szawa 2000, s. 29.
9
J. Maciejewski, Casus: Micha Baucki, [w:] idem, Przedburzowcy. Z problema-
tyki przeomu midzy romantyzmem a pozytywizmem, Krakw 1971, s. 257274.
10
T. Budrewicz, Micha Baucki, [w:] Historia literatury polskiej w dziesiciu tomach,
t. VI: Pozytywizm, red A. Skoczek, Bochnia Krakw Warszawa [b. r. w.], s. 460.
11
Ibidem.
12
Por. E. Martuszewski, op. cit., s. 263.
161
Beata K. Obsulewicz
nad Modymi i starymi13, po jego opuszczeniu nad Przeszoci

i teraniejszoci14, Trzema szkicami powieciowymi z roku 1863,
yciem wrd ruin15 i Komedi za krat16. Do tego doliczy naley
poezje, zwaszcza te z cyklu Z aobnych dni17. Temat insurekcyj-
ny wyczerpa si w jego twrczoci w roku 1870. Potem, mimo
obchodzonych rocznic tego wydarzenia, nie powrci. Dlaczego?
Inni, osobicie zaangaowani w losy 1863 roku zdobyli si na taki
krok. Prus w dwudziest rocznic irredenty napisa Omyk18 ,
Orzeszkowa u schyku ycia Gloria victis19. Czym mona tuma-
czy milczenie Bauckiego?
Trzy szkice powieciowe. Ksika, opublikowana w 1869 roku
w Krakowie pod pseudonimem Elpidiona, wyrnia si na tle
wspomnianych wczeniej utworw przede wszystkim pochodze-
niem: wszystkie teksty miay pierwodruki w Kalinie20 w 1866,
13
M. Baucki, Modzi i starzy. Powie z niedawnych lat, t. III, Lipsk [Krakw] 1866.
14
M. Baucki, Przeszo i teraniejszo. Powie wspczesna, Dziennik Lite-
racki 1864, nr 1217.
15
M. Baucki, ycie wrd ruin. Powie, Lww 1870.
16
M. Baucki, Komedia za krat, Kalina 1876, nr 38.
17
M. Baucki, Z aobnych dni, [w:] M. Baucki, Poezje, wyd. II powikszone, Kra-
kw 1887, s. 211240. W skad tego cyklu wchodz utwory z lat 18601864. S to:
Spod Cheronei (1862), Oremus (W rocznic rzezi) 1860, Piosenki z gr (1861),
Mazurek (1861), Krakowiaki (1861), Przy katafalku (1863), Z pamitnika winia
(1864), Usprawiedliwienie (1864), Tuaczowi (1864).
18
B. Prus, Omyka, Kraj 1884, nr 4952.
19
E. Orzeszkowa, Gloria victis, Wilno 1910.
20
Kalina (18661870) to tygodnik beletrystyczny wychodzcy od 1 X 1866
do 15 X 1870. Ukazay si cznie 143 numery. Redaktorem by Tadeusz Wojcie-
chowski, a wsppracownikami Micha Baucki, piszcy pod pseudonimem El-
pidion, Alfred Szczepaski, znani szermierze sprawy rwnouprawnienia kobiet,
oraz Narcyza michowska, Ludwika Leniowska i inni. Pismo przygotowywao
czytelniczki do zada yciowych poprzez liczne rozprawy dydaktyczne, literackie,
kulturalne, krytyk dzie literatury piknej i sztuki, miao charakter wychowaw-
czo-moralny. J. Kras, ycie umysowe w Krakowie w latach 18481870, Krakw
1977, s. 196.
162
1867 i 1869 roku 21 oraz form. Modzi i starzy to powie dwu-

tomowa, ycie wrd ruin, Przeszo i teraniejszo, Przebu-
dzeni powieci jednotomowe, Komedia za krat opowiadanie.
Na tym tle Trzy szkice powieciowe wyrniaj si jako cykl (za-
kadamy, e zaplanowany przez autora). Twrca podkreli szkico-
wo ich powieciowego charakteru, sytuujc je w bardzo niewy-
godnej dla badacza, przejciowej strefie genologicznej long short
stories, czyli mikropowieci 22. To genologiczne umiejscowienie
dopuszcza (a nawet prowokuje) rnorakie dociekania semantycz-
ne na temat konstrukcji i aksjologicznej wartoci utworu. Jest te
spraw interesujc, e dzieo to nie ma wyrazistego tytuu, a ta-
kie tytuy Baucki lubi. Niektre z nich weszy nawet do jzyka
potocznego (vide: Pipidwka 23). Tytu, ktrym operujemy, skada
si jakby z wiadomoci technicznych: ile tekstw? trzy, jaki gatu-
nek? szkice powieciowe. Rok 1863 by wystarczajcym tropem,
by naprowadza czytelnika na gwny temat tych szkicw: przed-
powstaniow sytuacj polityczno-spoeczn i Powstanie. Ale po-
stawiony w tytule przyimek z igra z pierwszym rozpatrzeniem.
Gdyby mia by to tekst powicony wydarzeniom polityczno-spo-
ecznym roku 1863 (cakowicie utosamionego z przygotowaniem,
ogoszeniem i przebiegiem Powstania) czy nie stosowniej byoby
uy formuy: Trzy szkice powieciowe o roku 1863? Jednak w ty-
tule wyranie jest z. Uzasadnione zatem jest domniemanie, e
dzieo to zostao przez autora potraktowane niefrasobliwie, a na-
wet mao powanie, sprowadzone do dorywczej i wymuszonej re-
aliami zarobkowymi twrczoci na potrzeby pisma dla mao wyro-
bionych artystycznie czytelnikw. Inaczej mwic: e jest sygna-
em autorskiej bezradnoci. Autor gromadzi utwory przypadkowe,
skada na chybi trafi, nie umie znale wsplnego mianownika
dla wszystkich ogniw.
21
ony niewolnikw, Kalina 1866, nr 111; Odpu nam, jako i my odpuszczamy,
Kalina 1867, nr 2930; Syrena, Kalina1868, nr 111.
22
Utwr Prusa o podobnych wyznacznikach gatunkowych (long short story) okre-
lony zosta mianem Chybionej powieci. W kolejnej wersji otrzyma tytu Anielka.
23
Zob. E. Klisiewicz, Pipidwka asocjacje jzykowo-kulturowe, [w:] wiat
Michaa Bauckiego, s. 261266.
163
Beata K. Obsulewicz
Przypomnijmy, e powysze supozycje odnosz si do Powstania

1863 roku, jednej z najwaniejszych dla Bauckiego w tamtym czasie
kwestii. Zaproponowany przez autora tytu zmusza do postawienia py-
tania o strategi referowania tego tematu. Ascetyczny charakter tytuu
sugeruje trzy warianty odpowiedzi: nie umie znale lepszej formuy,
nie uwaa za konieczne, by lepsz formu znale, wreszcie: nie chce
mu si lepszej formuy szuka.
Opinie o Szkicach. Zdaniem S. Frybesa caa twrczo Bauckiego
dotyczca wydarze 1863 roku jest charakterystycznym przykadem
ambitnych, lecz artystycznie nieudanych prb podejmowania proble-
matyki powstania24. T. Drewnowski nie by w ocenach a tak rady-
kalny, lecz i on odmawia Trzem szkicom wartoci literackiej, co uza-
sadnia przede wszystkim miejscem publikacji:
Trzy szkice pisane byy ad usum pisma kobiecego. Puci w nich Baucki wo-
dze taniej poetycznoci, sensacji, makabryzmowi. Nie byoby warto o nich wspo-
mina, gdyby nie ich zwizek z now prac zarobkow Bauckiego w pimie
dla kobiet Kalina, zaoonym w 1866 roku przez Alfreda Szczepaskiego, wy-
puszczonego z kazamat oomunieckich. [] Kaliny nie powoano do ycia je-
dynie dla zabezpieczenia egzystencji; graa tu rol ch! wygadania si, wypisania
na temat nowych objaww ycia, cho pismo musiao si liczy z poziomem, zain-
25
teresowaniami i gustami czytelniczek .
Przytoczone powyej domniemania dotyczce zaniedba Bauckie-

go powinny jak najgorzej wiadczy o literackich gustach odbiorczy,
gotowych zadowoli si byle czym. Przeczy jednak temu opinia Ba-
uckiego, o czym wiadczy wyimek z jego wspomnie:
Kobiety najwicej w owym czasie interesoway si literatur, najwicej czyta-

y, rozprawiay po salonach o wszystkich nowociach literackich, teatrze, sztuce
i odczuway najwicej potrzeb takiego pisma [Kaliny BKO]. Tote ledwie
ogoszono prenumerat, wnet znalazo si przeszo 400 prenumeratorw, a raczej
24
S. Frybes, Dwie tradycje powstania styczniowego w literaturze polskiej, [w:]
Dziedzictwo literackie powstania styczniowego, praca zbiorowa pod red. J. Z. Jaku-
bowskiego, J. Kulczyckiej-Saloni, S. Frybesa, Warszawa 1964, s. 125.
25
T. Drewnowski, op. cit., s. 31.
164
prenumeratorek, co ju stanowio pewn podstaw dla wydawnictwa, rachujcego

26
bardzo oszczdnie wydatkami .
Elpidionowi, nawet gdyby czytelniczek wysoko nie ceni (co chy-

ba nie miao miejsca27), nie opacao si pisa dla nich, niefrasobliwie
i z nonszalancj.
Temat kobiecy. ony niewolnikw, Odpu nam nasze winy, jako
i my odpuszczamy, Syrena oto tytuy trzech szkicw. Dwa z nich ewo-
kuj temat kobiecy. Pierwszy jawnie, drugi przede wszystkim przez
form gramatyczn i poprzez skojarzenia (wyobraenia) mitologiczne.
W trzecim tekcie rodkowym bez problemu da si wskaza wtek
kobiecy, ale to zagadnienie zostanie omwione w dalszej czci wy-
wodu. Gdyby potraktowa ten cykl jak tryptyk dedykowany kobietom
z 1863 roku, uzasadnienie mogaby stanowi opinia szwajcarskiego
26
M. Baucki, Z moich wspomnie, Przegld Literacki (Krakw) 1898, nr 2.
Cyt. za: T. Drewnowski, op. cit., s. 31.
27
Przed Kalin M. Baucki wsppracowa te z Niewiast (w latach 18611862)
jako jej wspredaktor. Profil pisma charakteryzowany jest tak: Przeomowe zna-
czenie dla ksztatowania nowych pogldw na spraw kobiec miaa Niewiasta,
tygodnik redagowany przez Kazimierza Jzefa Turowskiego w latach 18601863
(nr 1112). Problematyk kobiec omawia w rnych aspektach, poczwszy
od wyksztacenia, ycia rodzinnego, towarzyskiego, na roli spoecznej i politycznej
skoczywszy. Pismo wystpowao przeciw tradycyjnym formom wychowania ko-
biet, ograniczonym jedynie do towarzyskich umiejtnoci i pytkich zainteresowa.
W myl przyjtych zaoe programowych czasopismo to gosio hasa usamodziel-
nienia kobiet tak pod wzgldem prawnym, jak kulturalnym. W swej tematyce Nie-
wiasta uwzgldniaa wszystkie przejawy ycia zbiorowego, powicajc najwicej
uwagi zagadnieniom intelektualnym, kulturalnym i obyczajowo-moralnym. Std
na czoo wysuway si artykuy o charakterze pedagogicznym, estetycznym i filo-
zoficznym. Na amach pisma prezentowane byy rozprawy dydaktyczne, recenzje
i sprawozdana z prac literackich i historycznych, wiadomoci z nauk przyrodni-
czych, ogrodnictwa, gospodarstwa domowego, informacje o yciu artystycznym.
J. Kras, op. cit., s. 195196. Zob. te: R. Jaskua, Czasopismo Niewiasta (1860
1863). Szkic monograficzny, Rocznik Historii Czasopimiennictwa Polskiego
1973, z. 4; J. Maciejewski, Niewiasta, [w:] idem, Przedburzowcy, s. 208228;
Gwoli cisoci przytoczy trzeba jednak take wypowied Bauckiego (zamiesz-
czon w opracowaniu C. Pienika) na temat pracy w Kalinie: [wydawnictwo
BKO] dawao nam duo zajcia, ale mao dochodu i zadowolenia. C. Pieniek,
op. cit., s. 13.
165
Beata K. Obsulewicz
podrnika, Franciszka L. von Erlacha: Odgryway one w powstaniu

tak niesychanie wan rol, e za granic nie mona o tym wyrobi
sobie pojcia, jeeli si tego naocznie nie widziao. Kobiety s praw-
dziw dusz powstania 28.
Pierwsze ogniwo tego cyklu przedstawia dusz cierpic. Ma ra-
cj T. Sobieraj, gdy konstatuje:
[Jego] kompozycja fabularna oparta jest na stereotypowych motywach, zaczerp-

nitych z martyrologicznego nurtu tradycji literackiej, typowych jednoczenie
dla zbiorowej wiadomoci politycznej Polakw w XIX wieku, zwaszcza tej spod
29
znaku patriotycznego i demokratycznego radykalizmu .
ony niewolnikw to Polki, ktre dotkliwie odczuwaj swoj bez-

bronno wobec zaczepek o charakterze erotycznym ze strony rosyj-
skich onierzy, co potguje bierno polskiego otoczenia. Baucki sy-
gnalizowa ju wczeniej problem gwatw dokonywanych przez woj-
sko rosyjskie, gdy w Przebudzonych, w scenach z Gr witokrzyskich,
w obozie powstacw umieci obkan kobiet, niedwuznacznie su-
gerujc, co stao si powodem jej niepoczytalnoci ([] tam znowu
28
F. L von Erlach, Partyzantka w Polsce w roku 1863, oprac. E. Halicz, Warszawa
1963, s. 148. Cyt. za: W. Caban, Kobiety i powstanie styczniowe, [w:] Powstanie
styczniowe. Polacy i Rosjanie w XIX wieku. Wybr studiw z okazji czterdziesto-
lecia pracy naukowej i 65. rocznicy urodzin prof. W. Cabana, pod red. L. Michal-
skiej-Brachy, S. Wiecha, J. Legiecia, Kielce 2011, s. 224. Literatura powicona
kobietom biorcym udzia w Powstaniu jest obszerna. Wiele materiaw dotyczy
omwienia konkretnych postaci. Tu w wyborze podaj niektre wypowiedzi o cha-
rakterze przekrojowym: Zob. te: Polki w czasie powstania 1863/1864, [w:] Ksi-
ga pamitkowa opracowana staraniem Komitetu Obywatelskiego w czterdziest
rocznic powstania r. 1863/1864 przez J. Biayni Choodeckiego, Lww 1904;
W. Caban, Kobiety i powstanie styczniowe, [w:] Kobieta i wiat polityki. Zbir stu-
diw, pod red. A. arnowskiej i A. Szwarca, Warszawa 1994, s. 5973; B. Ko-
narska-Pabiniak, Kobiety Mazowsza w powstaniu 1863 r., Notatki Pockie 2003,
nr 1, s. 1821; M. Rokita, Udzia kobiet w powstaniu styczniowym (18631864),
E-TEKI Czasopismo Internetowe Naukowego Koa Historycznego Uniwersytetu
Gdaskiego 2008, nr 1; A. Massalski, Kobiety wobec powstania styczniowego,
Mwi wieki 2013, nr 1; J. Zaczny, Powstanie styczniowe wojn kobiec,
Niepodlego i Pami 2013, nr 12, s. 8798.
29
T. Sobieraj, op. cit., s. 374.
166
Moskale j schwyc, zbezczeszcz)30. W onach niewolnikw form

gwatu jest zmuszenie Anny, modej matki, by w czarnej sukni ta-
czya na balu z kapitanem Kryowem (i suchaa jego spronych uwag).
Rzecz dzieje si w obecnoci Maurycego, jej ma, ktry, trzymany pod
stra andarmw, przyglda si umizgom Rosjanina (n, s. 4750).
Konstancja, inna bohaterka, oskara polskich mczyzn o pawienie si
w marazmie, bezsilnoci, deklarowany, a nie faktyczny honor:
Jeli by zalen od mczyzny to lepiej przecie od pana ni niewolnika? Jeeli

powierzy przyszo i siebie to takiemu, na ktrego pomoc i si liczy mona.
Ale i do otarza i wiedzie, e ten, ktry lubuje opiek, jest bezsilny, e nas nie
moe zasoni przed obelg lada odaka moskiewskiego, zosta on niewolni-
ka to okropnie![] Jedyn walk wasz sowa, poeci jcz jak dziady, e le
a w chwili czynu schwyc nard za poy i zawoaj z trwog: nie czas. Zamiast tej
trzody poetw, wolaabym jednego czowieka dzielnego (n, s. 14).
Ona sama, bdc crk politycznego emigranta, musiaa niemal

jako dziecko wzi na siebie odpowiedzialno za byt swj i chorego
ojca. Jako dorosa kobieta tskni za silnym mczyzn, dlatego pro-
wokacyjnie chce wyj za m za wysokiej rangi oficera rosyjskiego.
Ostatecznie wychodzi za Kryowa, aby uratowa Augusta powsta-
ca, ktrego darzy uczuciem. Razem z ukochanym ginie. Teresa, ona
rzemielnika Marcina, traci w 1863 roku i dziecko, i ma. Kolejna
kobieta Anna zostaje ni on, ni wdow (n, s. 81), gdy obaj bli-
scy jej sercu mczyni zostaj zesani do nerczyskich kopalni. Bez-
silno wobec siy Rosjan (zobrazowana w scenach przed wizieniem
(n, s. 5456), w czasie przygotowania do drogi na katorg (n, s. 80))
jest gwnym problemem tych kobiet. W tle jest inna posta kobieca,
Aniela (matka Maurycego) zakochana niegdy w powstacu listopa-
dowym. Gdy oszpecony Syberjanin wrci z zesania, nie chciaa
wyj za niego za m. Polubia jego brata, ktry bez skrupuw za-
bra powstacowi narzeczon i majtek31. Podsumowanie tego szki-
cu jest banalne: maeska mio do niewolnika nigdy nie ma happy
30
M. Baucki, Przebudzeni, s. 174176. Przywoany cytat: s. 174.
31
Motyw zabrania majtku bratu-zesacowi jest rwnie kluczowym zagadnie-
niem noweli M. Konopnickiej Na werandzie. Obrazek (1889).
167
Beata K. Obsulewicz
endu. Jest albo zgod na jego utrat (jeli z niewoli bdzie prbowa si
wyzwoli), albo yciem w upokorzeniu.
Bohaterka Syreny, ostatniego ogniwa cyklu, Irreoltema, jest czystym
wcieleniem femme fatale. Nieziemsko pikna (crka francuskiej guwer-
nantki! (S, s. 16)) i niezwykle wyrachowana, uwodzi mczyzn, spro-
wadzajc na nich zgub (dopuszcza si otrucia ma, doprowadza do
samobjstwa sucego w wojsku rosyjskim pukownika, niszczy y-
cie dozorcy wiziennemu, skutecznie prowokuje przedstawiciela rzdu
narodowego do wydania swoich podwadnych). Dla Irreoltemy vel Sy-
reny (bya pikn jak syrena, zimna jak te potwory morskie i wabia
ludzi do zguby i upadku (s. 142)) wydarzenia 1863 roku nie maj ad-
nego znaczenia. Potrafi wykorzysta je zgodnie z wasnymi planami.
Jej przeciwiestwem jest Helena, crka emigranta politycznego, ktrej
udaje si uratowa od mierci z rk powstacw lekarza R. demokrat
i patriot niesusznie posdzanego o zdrad. Ratuje te siebie przed na-
paci o wyranie seksualnym podtekcie, ktrej dopuszcza si jednak
nie Rosjanin, a Nuryn, jeden z prominentnych powstacw32. Skdind,
jak si potem okazuje, jej rodzony brat. Tytuowa Syrena ponosi kl-
sk czekaj j roty aresztanckie, Helena zostaje nagrodzona lubem
z doktorem R. Akcent kobiecej demonicznoci, wyartykuowanej bd
co bd marnie (stereotypowo), pokazuje rozpaczliwe denie do stabi-
lizacji, do decydowania o wasnym losie, rozporzdzania sob (ciaem,
majtkiem), ktrego w okolicy 1863 roku tak bardzo brakowao polskim
kobietom. Rzecz jasna, moralnej postawy Irreoltemy Baucki nie apro-
buje. Ale wiele wskazuje, e imponuje mu jej samodzielno i sia33.
32
Temat ten zosta podjty i szeroko potraktowany take w yciu wrd ruin.
33
W tym miejscu naley przypomnie, bez wchodzenia w gbsze analizy tematu,
e Micha Baucki jest autorem utworw powiconych kwestii kobiecej, jedne-
mu z najwaniejszych zagadnie wiatopogldowych i obyczajowych XIX wieku.
Wrd jego prac wskaza mona te, ktre wczaj si w dyskurs emancypacyjny
(wymieniono jedynie niektre przykady): ydwka (1868), Romans bez mioci
i mio bez romansu. Szkic powieciowy z galerii serc kobiecych (1871), Emancy-
powane. Komedia w 3 aktach (1873), Sabina, Powie (1872), Biay murzyn (1875),
Album kandydatek do stanu maeskiego. Z notat starego kawalera (1877), Prosto
z pensji. Nowelka (1881), Panna Waleria. Epizod z ycia pracujcych kobiet (1885),
Garbuska. Powie (1891), Profesorka. Obrazek z natury (1891), Wi i Dziunia.
Powie (1896), Szwaczki. Komedia w 3 aktach (1897).
168
W tryptykach zazwyczaj jest tak, e to co najwaniejsze znajduje

si w centrum. Tam jest o rwnowagi34. W centrum s trzy kobiety
ze szkicu Odpu nam, jako i my odpuszczamy, pierwsza z nich to
wiaroomna ona Kazimierza, ktra zostawia ma z maym synkiem
(Augustem) i ucieka z kochankiem, nb. przyjacielem z dziecistwa
ma. wiatowej onie Augusta jest zupenie obojtne tak Powsta-
nie, jak i mowskie wizienne niedole, zainteresowana jest wycz-
nie strojami35 i podrami za granic. I jest jeszcze ta trzecia, dziki
ktrej pogrony w skrajnej depresji bohater stary Kazimierz, moe
wypowiedzie tytuowe sowa z Modlitwy Paskiej. Sowa te, co trze-
ba podkreli, wypowiada nie wobec Rosjan, ale wobec swoich naj-
bliszych: ony, syna, kochanka ony. T trzeci jest ona stolarza,
powstaca, waciwie wdowa po nim. Prosta kobieta36, ktra spenia
najprostsze powinnoci w zakresie mioci bliniego. Cho sama ma
si le (bardzo cierpi po mierci maonka), cho jej dziecko choruje,
przecie yje codziennoci, jakby ponad Powstaniem i jego stratami.
34
Na temat konstrukcji tryptykowych zob. K. Lankheit, Das Triptichon als
Pathosformel, Heidelberg 1959; H. Hoffstatter, Symbolizm, prze. S. Baut, Warsza-
wa 1987, s. 133.
35
Baucki odnotowuje reakcje kobiety na nakaz zachowywania aoby narodowej:
Oglna aoba w kraju bya nie na rk znuonej grymanicy. Jej chciao si ba-
wi, a tu bawi si nie wolno, lubia si stroi, a tu za cay strj pozwolono jej tylko
czarn sukienk. To j niecierpliwio. Dla dogodzenia swoim zachceniom, nieraz
w swoim buduarze po kilka razy si przebieraa, przymierzaa jedwabne cikie
suknie rnych barw, przemieniaa co chwila kolczyki i bransolety [] (On,
s. 2829). Symptomatyczny jest te opis czarnej sukni, ktra zostaa zamwiona
na wieczr poegnalny: Kazaa umylnie sprowadzi sobie ubranie z Warszawy,
a e nie mona byo wystpi w innej jak w aobnej sukni, wic pojedynczo
koloru staraa si przynajmniej urozmaici ozdobami i bogactwem koronek. Sznur
prawdziwych pere lni si na jej biaej, wziutkiej szyjce a brylantowy proszek
byszcza jak rosa we wosach. Bya zadowolniona z tego ubrania, cieszya si jak
dziecko i klaskaa w rce (On, s. 2930).
36
Na marginesie naley przypomnie, e tu przed Powstaniem Baucki opubli-
kowa w Wiecu (1862, nr 1819) opowiadanie Niewiecia sia. Jego bohater-
ka, Aniela, nakania modego arystokrat Wadysawa, by wbrew woli matki wzi
udzia w powstaniu listopadowym. Mczyzna w czasie walki odnosi rany, p-
niej wraz z Aniel (ktra nie wywodzi si ze szlachty) i matk zostaje wywieziony
na Sybir. Utwr by wyrazem hodu zoonego prostym kobietom posiadajcym
wiadomo odpowiedzialnoci za losy wasnej spoecznoci.
169
Beata K. Obsulewicz
Posta ony stolarza jest niemal niewidoczna, a przecie to owa bez-

imienna kobieta skada w rozbity w 1863 roku wiat w elementarn,
egzystencjaln cao. Jeli nawet nie skada, to przynajmniej pod-
trzymuje nadziej, e jest to moliwe. Wprowadza w sfer profanum
(gwaty, przemoc, zdrada, mier, udrka i bl) pierwiastek sacrum,
to znaczy przezwycienia za. Maria Bruchnalska, prac o kobietach
w Powstaniu Styczniowym, zatytuowaa Ciche bohaterki37. W tej for-
mule bohaterstwa realizowanego przez zanurzenie w codzienno38
mona te zamkn kreacj ony stolarza.
Zatem w trzech szkicach mamy romantyczne wzorce martyrologii
narodowej zwizane z niemoliwoci realizacji domowego szczcia
(ony niewolnikw), pozytywistycznego antybohatera39 maego czo-
wieka (Odpu nam...) i modernistyczny obraz kobiety fatalnej (Syre-
na). Mitologie narodowa i uniwersalna znalazy si na skrzydach tryp-
tykowego otarza. W centrum: stara prawda katechizmowa. Bolenie
siermina, ale skutecznie opierajca si napierajcemu zewszd zu.
Rodzina a Powstanie. To bardzo ciekawe, e Baucki w swych
Trzech szkicach zasygnalizowa motyw konfliktu midzy brami. Po-
wstanie, czas zawieruchy, to nie tylko czas walki przeciwko wspl-
nemu wrogowi, to take czas erupcji starych konfliktw rodzinnych
i tworzenia si nowych. Rzd powstaczy, przekonuje pisarz, nie tyl-
ko zajmuje si organizacj walki, ale musi delegowa przedstawicieli
na dorane sdy w prywatnych sprawach powstacw (ony niewolni-
kw, Odpu nam, Syrena)40. Wiele czynw, uchodzcych za heroiczne
37
M. Bruchnalska, Ciche bohaterki. Udzia kobiet w powstaniu styczniowym, Miej-
sce Piastowe 1933.
38
Zob. uwagi o dowiadczaniu codziennoci: T. Budrewicz, Midzy Kleparzem
a Skak. Codzienno i wito w Krakowie, [w:] Mieszczastwo i mieszczasko
w literaturze drugiej poowy XIX wieku, pod red. E. Ihnatowicz, Warszawa 2000,
s. 4765; Codzienno w literaturze XIX i XX wieku. Od Adalberta Stiftera do
wspczesnoci, pod red. G. Borkowskiej, A. Mazur, Opole 2007.
39
B. Bobrowska, Pominici, niedogi, zmarnowani czyli Nic nie ginie(Apoteoza
antybohatera), [w:] eadem, Mae narracje Prusa, Warszawa 2003, s. 255290; J. Zaj-
kowska, Albumy maych ludzi w twrczoci Michaa Bauckiego i Wiktora Gomulic-
kiego a rosyjski szkic fizjologiczny, [w:] wiat Michaa Bauckiego, s. 471490;
40
Wicej na ten temat zob. W. Nowak, Terror wobec ludnoci cywilnej Krlestwa
Polskiego i Ziem Zabranych stosowany przez oddziay i andarmeri powstacz
170
w oczach opinii publicznej, bierze si z niskich pobudek: zemsta za

uwiedzenie ony, utrata majtku, kompleksy porzuconego dziecka,
kompensacja frustracji na tle seksualnym. Przeciwko sobie, wykorzy-
stujc powstacze struktury, walcz ojcowie i synowie, bracia, niedo-
szli szwagrowie. Z niskich pobudek (np. erotycznej obsesji) dochodzi
nawet do zdradzania towarzyszy. Ten motyw jest szczeglnie rozbu-
dowany w Syrenie (wtek Nuryna (S, s. 132133)). Mit jednoci Pola-
kw jest tu kwestionowany od strony socjologiczno-psychologicznej
(prywatnej) jej uczestnikw, a nie ideowej (historiozoficznej czy po-
litycznej), jak byo w Modych i starych czy Przebudzonych. Baucki
we wczesnej fazie twrczoci zjawisko antagonizmw rodzinnych re-
gularnie sygnalizowa. Tu stao si ono niemal podstawowym elemen-
tem konstrukcyjnym fabuy, obecnym w kadym z ogniw41. Nie tylko
Powstanie zagraa rodzinie, co sugerowa by mg topos bezbronnej
matki. Rodzina rwnie zagraa Powstaniu. Dlaczego to dramatycz-
ne sprzenie zwrotne nie zostao zamieszczone w tytule?
Powstanie a sensacja. Wiadomo od czasu opublikowania prac
Jzefa Bachrza, e temat romansowy bardzo zgrabnie wiza si
z problematyk polityczn i narodow w polskich powieciach dzie-
witnastowiecznych42. Romansw, zdrad miosnych, sentymental-
nych westchnie w Trzech szkicach jest pod dostatkiem. Baucki (to
te wiadomo) by zdolnym uczniem E. Sue, G. Byrona, F. Schillera
w latach 18631864, [w:] Powstanie styczniowe 1863-1864. Walka i uczestnicy, re-

presje i wygnanie, historiografia i tradycja, pod red. W. Cabana i W. liwowskiej,
Kielce 2005, s. 4154.
41
W onach niewolnikw chodzi o konflikt midzy Syberjaninem (uczestnikiem
Powstania Listopadowego) a bratem, ktry przej jego majtek (przekazany mu
wczeniej, by ochroni go przed konfiskat) i polubi narzeczon. W I odpu
nam. opiera si na nienawici pana Kazimierza do przyjaciela z czasw dzie-
cistwa, Augusta, ktry uwid mu on. W Syrenie ukazany jest jako konflikt
miedzy mem Irreoltemy Edwardem a zakochanym w szwagierce pukownikiem.
W niniejszym szkicu rola motywu niezgody pomidzy brami zostaa dodatkowo
wzmocniona zacytowaniem starej niemieckiej ballady zatytuowanej Dwaj bra-
cia (S, s. 2931), powiconej konkurom braci zakochanych w jednej wybrance
(rusace).
42
J. Bachrz, Romans w powieci. (O wtkach miosnych w powieciopisarstwie
polskim okresu midzypowstaniowego 18311863), [w:] Tekst i fabua, pod red.
C. Niedzielskiego i J. Sawiskiego, Wrocaw 1979, s. 109135.
171
Beata K. Obsulewicz
i Ch. A. Vulpiusa43. Trzy mikropowieci z 1863 roku mogyby posuy

badaczom powieci sensacyjnej za doskonay materia egzemplifika-
cyjny. Z klasycznych chwytw powieci tajemnic Elpidionowi, w sto-
sunkowo niewielkim objtociowo dziele, udao si wykorzysta niemal
wszystkie: anagnoryzmy rodowodowe, zatajone zbrodnie, oszustwa ma-
jtkowe i prawne, sekretne otrucia (Syrena), prywatne ledztwa, byska-
wiczne zmiany pogldw, ucieczki i przebrania, kalekie dzieci (Odpu
nam), popadanie w obd, makabryczne widoki (odcita rka wiaro-
omnej ony, zakopywanie ywych zwierzt (Odpu nam), przypad-
kowe spotkania, labirynt wielkomiejskiej scenerii44. Baucki dba o to,
by najdziwniejszym zbiegom okolicznoci i najbardziej niesamowitym
trafom przysugiwaa motywacja w kategoriach prawdopodobiestwa
yciowego45. Dlatego siga po wypadki z roku 1830, 1848, zwaszcza
gdy chodzio mu o ukazanie przyczyn komplikacji zwizkw rodzin-
nych (objanianych w obszernych partiach retardacyjnych). Zadawa
sobie spraw, e porusza si na granicy tego prawdopodobiestwa, ale
takie ryzyko podejmowa. Czy istotnie s to szkice powieciowe z 1863
roku? Do postawienia takiego pytania uprawnia data wyranie, mani-
festacyjnie wrcz historyczna, postawiona w tytule. W dodatku data
z przeszoci bardzo nieodlegej w chwili pisania dziea.
Trzy szkice z roku 1863. W pierwsze powieci Bauckiego o po-
wstaniu (Przebudzeni, Modzi i starzy, Przeszo i teraniejszo)
zostay wpisane materiay dokumentalne lub wyrazicie stylizowane
na dokument: wyimki gazetowych relacji, wiadectwa bezporednich
uczestnikw wydarze. Byy zatem weryfikowalne w znacznym stop-
niu, mimo e wspieray literack fikcj. Dlaczego pniej Baucki t
proporcj odwrci, odchodzc od faktw?
Po pierwsze, wydarzenia Powstania nieuchronnie oddalay si
w czasie, si rzeczy tracc bezporedni moc oddziaywania fakto-
43
Zob. M. Baucki, O rnych modach w literaturze powieciowej, Tygodnik Ilu-
strowany 1894, nr 49.
44
J. Bachrz, Powie tajemnic, [w:] Sownik literatury popularnej, pod red.
T. abskiego, Wrocaw 2006, s. 485488; idem, Polska powie tajemnic. Szkic stu-
letniej kariery, [w:] idem, Romantyzm a romanse. Studia i szkice o prozie polskiej
w pierwszej poowie XIX wieku, Gdask 2005, s. 209248.
45
J. Bachrz, Powie tajemnic, s. 487.
172
graficznego. Po drugie, Powstanie objawio mu si, jak si wydaje,

jako arcybogaty zbir scenariuszy, zwizanych z pojciem tajemnicy
(konspiracji, dekonspiracji, szpiegowania, maskowania, demaskowa-
nia etc.). Burzliwo tego wydarzenia, dynamika sytuacji politycznej
dopuszczaa w planie literackim niejedn wolt ideow i charaktero-
logiczn. Konieczno mierzenia si ze mierci, blem, rozstaniem
usprawiedliwiaa szybkie przechodzenie od patosu do ckliwoci. Ba-
ucki zobaczy, mona takie rozumowanie zaoy, jak atwo motyw
Powstania znajduje wsplny jzyk z literatur niszych rejonw arty-
stycznych, jak szybko staje si dostojn ram, w ktr wstawia mona
trywialne szkice. Dlatego uczciwie zaznaczy, e szkice s z roku
1863, w ktrym oprcz walk, podejmowania fundamentalnych decyzji
rozstrzygajcych o losach indywidualnych i zbiorowych, poszukiwa-
nia i odnajdywania tosamoci (Polacy w subie rosyjskiej wtek
szczeglnie eksponowany w Odpu nam oraz w Syrenie) dziay si
lub prawdopodobnie dzia si mogy (wszelkie dane ku temu byy) nie-
prawdopodobne wrcz awantury. Z tragikomediami za krat wcznie.
Niewykluczone, i to wanie odkrycie spowodowao, e Baucki
odoy temat Powstania ad acta. Nie umia o nim pisa. Do pisania
o roku 1863 pchny go, o czym bya powyej mowa, take ambicje
artystyczne. Im bardziej realny rok 1863 si oddala, tym trudniej byo
mu znale odpowiedni konwencj literack, ktra pozwoliaby opi-
sa to wydarzenie w caej jego zoonoci i jednoczenie wyjtkowo-
ci. Rozwizaniem, ktre wybra, a ktre godne jest szacunku, byo
milczenie.
Beata K. Obsulewicz
173
Beata K. Obsulewicz
On Trzy szkice powieciowe z 1863 roku (Three novel

drafts) from 1863 by Micha Baucki
Keywords
Baucki Micha, January Uprising, Woman in January Uprising, 1863 in Po-

lish literature
Summary
The article discusses the work of Micha Baucki entitled Trzy szkice powiecio-
we (Three Novel Drafts) from 1863. So far, researchers of Bauckis work have
not published a separate study on the writer. The book Trzy szkice powieciowe
has a form of a triptych containing different stories united under one title. It seems
important not only compared with other works of the author who, as a member
and a witness of the preparation to the armed rebellion, often mentioned the events
of 1863 in the first period of his literary career. It shows different forms of nar-
ratives about the Uprising, which referred more and more expressly to the genre
of a popular novel in terms of the plot, and especially to mystery novels enriched
by elements of grotesque. Bauckis voice is also significant in reconstructing the theme
of the woman in the Uprising because seeing 1863 as an event important for
the 19th century the writer made references to typical models of women roles
preferred in romanticism, positivism and the period of Young Poland (modernism).
174
ber drei Romanskizzen aus dem Jahr 1863 von Micha

Baucki
Schlsselwrter
Baucki Micha, Januaraufstand, Frau im Januaraufstand, Jahr 1863

in der polnischen Literatur
Zusammenfassung
Der Artikel ist dem Werk von Micha Baucki gewidmet. Drei Romanskizzen aus
dem Jahr 1863. Die Forscher des knstlerischen Schaffens von Baucki widmeten
ihm bisher kein separates Studium. Das Werk hat die Form eines Triptychons, das
aus getrennten Erzhlungen, versehen mit einem gemeinsamen Titel, besteht. Es
scheint, wichtig zu sein, nicht nur unter den Schriften des Schriftstellers, der als
Teilnehmer und Zeuge der Vorbereitungen zur Waffenauflehnung, auf die Ereig-
nisse des Jahres 1863, in der ersten Phase seines Schaffens oft zurckkam. Es stellt
verschiedene Varianten der Narration ber den Aufstand dar, die immer deutli-
cher der Fabel nach an einen Trivialroman anknpft, insbesondere an einen Ge-
heimnisroman, bereichert an Elemente der Groteske. Die Stimme von Baucki ist
auch bei der Rekonstruktion des Themas der Frauenrolle im Aufstand wichtig. Bei
der Darstellung des Jahres 1863 - das der Schriftsteller als ein wichtiges Ereignis fr
das 19. Jahrhundert angesehen hat - knpfte er an in der Romantik, im Positivismus
und Jungen Polen charakteristische und bevorzugten Rollenbilder der Frauen an.
175
Beata K. Obsulewicz
1863
, ,
, 1863
1863 .

. ,
.
, ,
,
, 1863 .
,
, ,
.
, 1863
, XIX , -
,
, .
176
ARTYKUY
NIEPODLEGO I PAMI
2014, nr 1-2 (45-46)
Magdalena Sadlik
Krakw
Historia i pami. Marii Rodziewiczwny

karty krwawych dziejw 1863 roku
Sowa kluczowe
Kresy, literatura popularna, romantyzm, patriotyzm, pami, historia, mogi-

a, tradycja, trwanie, powstaniec
Streszczenie
W rocznicowych artykuach, opracowaniach dotyczcych Powstania Styczniowe-

go w literaturze, raczej pomijano powieci Rodziewiczwny, przywoujc gwnie
twrczo Orzeszkowej, eromskiego, Struga i niegdy bardzo popularnego
Jerzego uawskiego, autora dramatu Dyktator. Warto jednak powici im wicej
uwagi, by wymieni tylko: Poary i zgliszcza, Byli i bd, Lato lenych ludzi. Po-
dobnie jak caa twrczo Rodziewiczwny niosy one przesanie: trwa i praco-
wa. Jak przystao na powieci wpisujce si w nurt literatury popularnej, pisarka
wykorzystuje szereg toposw, motyww funkcjonujcych od wiekw. Siga take
do pewnych utrwalonych w romantyzmie stereotypowych uj polskoci, choby
szlacheckiego dworku jako ostoi ducha narodowego. Wprowadza te postaci osa-
dzone gboko w romantycznej tradycji: Starca-patriot uczestnika i wiadka
historii, stranika tradycji godnego nastpc Halbana, narodowego zdrajcy, nie-
odrodnego potomka targowiczan Czaplica (Poary i zgliszcza). Niczym w Nad
Niemnem tragiczn, krwaw przeszo, niegdysiejsz ofiar symbolizuje w Byli
i bd oraz Lecie lenych ludzi powstacza mogia. Dzieo 1863 roku postrzegaa
Rodziewiczwna jako swoiste zobowizanie, ideowe dziedzictwo z wpisanym
we imperatywem czynu, kolejny etap marszu ku niepodlegoci.
177
Magdalena Sadlik
Przysza na wiat w roku poarw i zgliszcz. Wsuchaa si

w cichy szept opowiadania o 1863 roku i w pobrzk acuchw,
dzwonicych w katorgach sybirskich1 tak w artykule uwiet-
niajcym obchody 45-lecia pracy twrczej prezentowa popularn
autork Zdzisaw Dbicki. I cho przytoczone zdanie brzmi ni-
czym prolog legendy literackiej nie ma w nim cienia przesady. Po-
wstanie Styczniowe najistotniejsze dowiadczenie pokoleniowe,
ktre uksztatowao pozytywistw, zdeterminowao losy rodziny
przyszej pisarki. Ju samo okrelenie daty jej urodzin, przypada-
jcych na tak burzliwe czasy, nastrcza pewnych trudnoci, gdy,
zalenie od rde, podawany jest rok 1863 lub 1864. Zwaywszy
jednak na chronologi powstaniowych wydarze i splecione z hi-
stori dzieje rodziny Rodziewiczw przyj jednak wypada t p-
niejsz dat 2. Ojciec Marii Henryk, waciciel majtku Pieniuha,
na prob Komitetu Litewskiego w Grodnie przechowywa w swo-
ich dobrach bro dla powiatu grodzieskiego i wokowyskiego.
Par tygodni pniej, za spraw donosu, przeprowadzono w majt-
ku rewizj, bro skonfiskowano, a Rodziewicza osadzono w wi-
zieniu w Grodnie, skd miesic pniej wyruszy na zesanie do
Tobolska. Jego ciarnej onie, Amelii, rwnie skazanej, pozwo-
lono do czasu rozwizania pozosta w rodzinnych dobrach. Uro-
dzon 30 stycznia 1864 roku Mari najmodszym dzieckiem Ro-
dziewiczw zajli si dziadkowie Korzenieccy, a po ich mierci
Karolina Skirmuntowa z Korzeniewa, uwieczniona pniej w po-
wieci Byli i bd jako Michalina Hrehorowiczowa 3. Przysza pi-
sarka swoich rodzicw poznaa dopiero jako siedmioletnia dziew-
czynka, gdy w 1871 roku, na mocy amnestii wrcili z zesania 4.
Niewtpliwie pami o tragicznych dziejach rodziny nie pozostaa
1
Z. Dbicki, Maria Rodziewiczwna (W czterdziestopiciolecie pracy literackiej),
Tygodnik Ilustrowany1927, nr 11, s. 205.
2
Zob. Jak szumi Dewajtis. Studia o powieciach Marii Rodziewiczwny, Krakw
1989, s. 38.
3
Zob. K. Czachowski, Maria Rodziewiczwna na tle swoich powieci, Pozna, b.r.
[1935], s. 21.
4
J. Guszenia, Maria Rodziewiczwna. Straniczka kresowych stanic, Warszawa
1997, s. 1328.
178
Historia i pami. Marii Rodziewiczwny karty krwawych dziejw 1863 roku
bez wpywu na osd Powstania wyraony w Poarach i zglisz-

czach. Powieci na tle powstania styczniowego wydanej w 1888
roku pod pseudonimem Zmogas.
W rocznicowych artykuach, opracowaniach powiconych kwestii
ujcia Powstania Styczniowego w literaturze, raczej pomijano powie-
ci Rodziewiczwny przywoujc gwnie twrczo Orzeszkowej,
eromskiego, Struga i niegdy bardzo popularnego Jerzego uaw-
skiego autora dramatu Dyktator. Cho na brak zainteresowania kry-
tykw Rodziewiczwna uskara si nie moga, to akurat ta powie
spotkaa si ze znikomym odzewem, zwaywszy e Nowy Korbut
odnotowa zaledwie trzy recenzje, za po II wojnie doczekaa si tylko
krtkich odczyta5. Ann Martuszewsk czy Janin Szczeniak Poa-
ry i zgliszcza interesoway przede wszystkim jako powie przynale-
n do literatury popularnej.
Zamknicie tragicznej historii Powstania w formule znamiennej
dla tej trzeciej, by uy okrelenia Martuszewskiej, budzio znacznie
wiksze zastrzeenia wczesnych recenzentw ni krytyczny osd Po-
wstania: heroiczne wysiki naszych ojcw i dziadw zostay przez au-
tork Magnata zbanalizowane prawie do poziomu jakie rynaldiniady6.
W istocie, nieprawdopodobne spitrzenie wypadkw, godne bohaterw
powieci przygodowej, by nie rzec awanturniczej, zwieczone finaem
rodem z kiepskiego melodramatu tworzyo mao przekonujc cao.
Ostro krytykowano zwaszcza cz drug powieci, w ktrej autorka
przez niegi Sybiru prowadzi bohaterw a do amerykaskiej guszy,
aby tam ukochana widy zostaa zamordowana przez dnego zemsty
zdrajc Czaplica. Jak dosadnie konstatowa Henryk Gall: ta kula za-
bija nie tylko bohaterk, ale i warto artystyczn utworu7. Ju samo
wprowadzenie do powieci powoujcej z grobu krwaw przeszo
5
Zob. A. Detko, Powstanie styczniowe w twrczoci pisarzy minorum gentium,
[w:] Dziedzictwo literackie powstania styczniowego, red. J. Z. Jakubowski, J. Kul-
czycka-Saloni, S. Frybas, Warszawa 1964, s. 294296; A. Martuszewska, Heros,
demon, anio i kobieta fatalna, [w:] Jak szumi Dewajtis. Studia o powieciach,
s. 185192; J. Szczeniak, Drzewo wiecznie szumice niepotrzebne nikomu. Kresy
w powieciach Marii Rodziewiczwny, Lublin 1998, s. 133135.
6
H. Gall, Rodziewiczwna M. (Zmogas). Poary i zgliszcza, Ksika 1909, s. 19.
7
Ibidem.
179
Magdalena Sadlik
narodow8 wtkw sensacyjnych godnych powieci kolejowej uzna

krytyk za przejaw niezamierzonej wprawdzie, ale jednak profanacji.
Recenzenci i krytycy przywoujcy powie ju z pewnej perspekty-
wy czasu wydawali si dla niej znacznie askawsi. Tak o swojej niegdy-
siejszej lekturze z czasw pensjonarskich pisaa Karolina Bielaska:
Dzi wydaje mi si rzecz owa mocno przerysowana, ale w owych latach [] ta

pospna powie wzruszaa, jak Grottgerowski stary obraz rzucony na purpurowe,
krwawe to. Bohater gorzki, bez opinii, a potem wacy gow za spraw bezna-
9
dziejn, a jednak wit [] .
Wspominajc ogromn popularno, ktr proza Rodziewiczwny

cieszya si w latach 80. XIX wieku Tadeusz Sinko pisa:
Pamitam, jak wielkie czerwone afisze ogaszay Krakowowi jako sensacyj-

n nowo Poary i zgliszcza, powie na tle powstania styczniowego wydan
pod pseudonimem Zmogas. Miaa ona wtedy posmak jakby konspiracyjny i bya
rozchwytywana przez modych. Kocowe jej sowa: i nie wiadomo jaka mogia
koci jego otulia brzmiay nam w uszach jak epitaf na cze wszystkich, niezna-
10
nych onierzy z powstania styczniowego .
W czasie niewoli, o czym wiadczy powyszy cytat, niektrzy czy-

telnicy, nie baczc na rozrachunkowy charakter powieci11, skonni byli
zamkn jej point w formule gloria victis, gdy ju sam fakt podjcia te-
matu Powstania odczytywano jako wyraz patriotyzmu. Adam Grzyma-
a-Siedlecki w swoim studium Rok 1863 w literaturze, opublikowanym
ju w przededniu niepodlegoci, podkrela z moc znaczenie noweli
Rozdzibi nas kruki i wrony przez wzgld na odwane, nowatorskie
8
Ibidem.
9
K. Bielaska, Jak si czytao Rodziewiczwn? Gar wspomnie, Bluszcz1927,
nr 11, s. 5.
10
T. Sinko, Straniczka kresowa (W 45-lecie pracy literackiej M. Rodziewiczwny),
Kurier Literacko-Naukowy 1927, nr 11.
11
O tym fenomenie recepcyjnym odczytywaniu przez Polakw tekstw rewizjo-
nistycznych jako apologii pisa, w kontekcie interpretacji Warszawianki Wyspia-
skiego, A. Grzymaa-Siedlecki (idem, Rocznica listopadowa w teatrach, Kurier
Warszawski1930, nr 330, wydanie wieczorne, s. 6).
180
ujcie tematu. Bowiem autor nie uleg atwej pokusie, aby w lad
za poprzednikami rok 1863 otoczy nimbem legendy literackiej, skrzt-
nie pomijajc kwestie wykraczajce poza jej ramy. W kilka lat pniej
ten rozrachunkowy ton powrci echem w Popioach i zgliszczach po-
wieci wpisujcej si w dysput trwajc nieprzerwanie od XIX wieku,
a dotyczc sensu polskich zryww narodowowyzwoleczych.
Grzymaa-Siedlecki zwraca take uwag na fakt, i, pomimo ywego
zainteresowania pisarzy tematem, Powstanie Styczniowe nie doczekao
si jednak penego, epickiego ujcia: Literatura odbywaa wobec 1863
roku ten sam plan, ktry powstanie odby pragno wobec armii rosyj-
skiej: podjazdy, partyzantka, nie za zdecydowany epicki atak12. Zde-
cydowanego epickiego ataku nie przeprowadzia zapewne i Rodziewi-
czwna, aczkolwiek w swej powieci nie skoncentrowaa si na przedsta-
wieniu jednego epizodu, ale zamkna histori Powstania: od formowania
oddziaw po ostateczn klsk, od wielkich nadziei, po rozczarowanie
i gorycz poraki. Nawet surowo oceniajcy powie Jan Detko niechtnie
przyzna, e jednak jest to jaka synteza powstania, lecz zaakcentowane
w niej zostay w niej jedynie siy niszczce, regresywne13.
Jak zazwyczaj u Rodziewiczwny aren wydarze s Kresy14, a uci-
lajc Piszczyzna i Polesie. Pisarka nie roci sobie pretensji do roli
kronikarza, prno by na kartach powieci szuka postaci historycznych,
czy te nazw miejsc, w ktrych doszo do najbardziej zacitych potyczek.
Znikomo materiaw rdowych tumaczy mona faktem, i ywio-
em Rodziewiczwny nie bya powie historyczna. Pomimo to Popioy
i zgliszcza s zapisem krtkiego, krwawego dramatu 1863 roku. Pisar-
ka odnotowuje choby niechlubn rol Kozakw, ktrzy u boku Rosjan
tumili polskie Powstanie15, jak i wrog postaw chopstwa. Notabene
ta ostatnia kwestia budzia niemae kontrowersje, bowiem miejscowa
ludno niejednokrotnie czynnie wczaa si w powstacze dziaania16.
12
A. Grzymaa-Siedlecki, Rok 1863 w literaturze, Sfinks 1916, nr 1, s. 78.
13
J. Detko, Powstanie styczniowe w twrczoci pisarzy minorum gentium, s. 296.
14
Zob. E. Tierling-led, Mit kresw w prozie Marii Rodziewiczwny, Szczecin 2002.
15
Zob. S. aniec, Partyzanci kresw pnocno-wschodnich w powstaniu stycznio-
wym (ziemie biaoruskie), Toru 1996, s. 32.
16
Zob. S aniec, Powstanie styczniowe na Litwie, Olsztyn 2000, s. 71.
181
Magdalena Sadlik
Tote jeden z krytykw, nie kryjc oburzenia, upomina si o historyczn

prawd17 naleyte docenienie ofiarnoci litewskich chopw walczcych
pod dowdztwem Adamasa Bitisa, w obozach Zygmunta Sierakowskie-
go, Ludwika Narbutta, Antoniego Mackiewicza18. Ten ostatni, zasuony
w walce o prawa ludu, w cigu zaledwie kilku dni pod koniec marca 1863
roku uformowa oddzia zoony z 600 chopw, obz powsta w lesie te-
respolskim19. Naley jednak pamita, i na Polesiu, gdzie rwnie toczy
si akcja powieci, miejscowa, wyznajca prawosawie ludno, skonna
bya opowiedzie si za Rosj20.
Jak przystao na powie wpisujc si w nurt literatury popularnej
Rodziewiczwna wykorzystuje szereg toposw i motyww funkcjo-
nujcych od wiekw. Siga take do pewnych utrwalonych w roman-
tyzmie stereotypowych uj polskoci, choby szlacheckiego dworku
jako ostoi ducha narodowego21. Wprowadza te postaci osadzone g-
boko w romantycznej tradycji: Starca-patriot uczestnika i wiadka
historii, stranika tradycji godnego nastpc Halbana, narodowego
zdrajcy, nieodrodnego potomka targowiczan Czaplica. Powstanie
Styczniowe przedstawia Rodziewiczwna jako kolejny, zakoczony
porak, marsz ku niepodlegoci. Starzec, niestrudzenie walczcy
o rzd dusz, werbujcy ochotnikw w imi patriotycznego obo-
wizku koniecznoci pomszczenia krzywd wczeniejszych pokole,
z patosem agituje: Wstaj przed tob widma Baru i legionw, roku
1830 i warszawskich mczestw przed dwoma laty i wzywaj ci
ze sob! Wstaj przed tob widma tuactw emigracji, krwi przelanej
na darmo, zgrozy kazamatw fortecznych22. W takim ujciu, podob-
nie jak pniej w pismach Pisudskiego, Powstanie Styczniowe jawi si
17
Litewscy chopi, take i przez wzgld na apele duchowiestwa, przyczali si
do Powstania, a Rosjanom nie powioda si prba zorganizowania wiejskiej stray.
Zob. D. Fajnhauz, 1863. Litwa i Biaoru, Warszawa 1999, s. 202213.
18
M.W., Poary i zgliszcza, Tydzie(dodatek Kuriera Lwowskiego) 1893, nr 6.
19
Zob. D. Fajnhauz, 1863, s. 151.
20
Ibidem, s. 211.
21
Zob. J. Szczeniak, Symbolika domu w powieciach Marii Rodziewiczwny, [w:]
Kresowianki. Krg pisarek heroicznych, red. K. Stpnik, M. Gabry, Lublin 2006,
s. 247257.
22
M. Rodziewiczwna, Poary..., s. 10.
182
jako konsekwencja i kontynuacja patriotycznego dziea ojcw. Ideowy

dylemat zasygnalizowany zosta ju na pierwszych kartach powieci
za spraw konfrontacji pogldw braci widw uosabiajcych dwie
odmienne postawy: realistyczn i romantyczn. Jednak brak dosta-
tecznych przesanek, by zgodzi si z anonimowym recenzentem upa-
trujcym w pomnikowej postaci przywdcy, Kazimierza widy lite-
rackiego wyobraenia Romualda Traugutta23. W otwierajcej powie
ideologicznej dyspucie dotyczcej sensu kolejnego zbrojnego zrywu,
podobnie jak w Popioach, przywoane bd bolesne karty polskiej
historii, jak choby walka legionistw na San Domingo. Pami o b-
dach przeszoci, rozwaga i matematyczna logika, przegrywa jed-
nak w konfrontacji z dusz Polaka nakazujc wbrew racjonalnym
przesankom podjcie walki: () nie ten jest bohaterem, co pewien
dobrego skutku zaczyna walk, ale ten, co nie mylc o rezultacie, tyl-
ko z wiar w wito sprawy idzie krew la za ni, choby wiedzia,
e to ofiara bezowocna!24.
Z Poarw i zgliszcz wyania si historia roku 1863 jako zrywu
zrodzonego z ducha i tradycji epoki odchodzcej w przeszo. Wzo-
rem redniowiecznych rycerzy, a pniej listopadowych powstacw,
gwny bohater powieci Aleksander wida rusza do boju za wit
spraw z imieniem ukochanej na ustach i z podarowan przez ni
chorgwi, niczym by przywoa tytu pierwszego rozdziau Ry-
cerz ora biaego. Chory elisawski ze sztandarem w rku intonuj-
cy Warszawiank przywouje tradycj Powstanie Listopadowego.
Dylematy Konrada Wallenroda, dotyczce wyboru metod walki
bd nieobce i powstacom, postawionym wobec liczebnej przewagi
wroga przed trudnym wyborem i koniecznoci rezygnacji z rycer-
skiego kodeksu honorowego. Postawa romantyczna, cho imponujca
heroizmem ofiary, determinacj i nonkonformizmem prowadzi jednak
do samounicestwienia narodu, bo jak komentuje narrator:
Z limi opaday nadzieje i wiara; nad krajem wisia siwy, pospny tuman,
toczc piersi i czoa; po pustkach szalay wichry zimowe. I pomimo tylu nie-
szcz i tyla krwi, nie byo ni kraju, ni swobody, ni marzonej przyszoci. Po szale
23
Zob. W.M., op. cit.
24
M. Rodziewiczwna, Poary, s. 13.
183
Magdalena Sadlik
kilkumiesicznym, ktry pochon miliony, nastpiy dni obrachunku i wypaty,

25
potem grobowa cisza rozpaczy i mierci .
Od innych powieci Rodziewiczwny przeniknitych hasem pro-

stym i mocnym jak komenda: trwa i pracowa26, Poary i zgliszcza
odrnia dojmujcy nastrj przygnbienia i absolutnego braku nadziei,
choby nawet niemiaej sugestii, i kiedy, w przyszoci ten po-
wstaczy trud wyda wreszcie upragniony owoc wolnoci. Pniejsze
pokolenie naznaczone bdzie stygmatem klski ojcw, dziedzictwem
niewoli: Nazwisko swoje rodzinne znajdowa wizie forteczny, mo-
dy chopiec na wilgotnej cianie kazamaty, a po ojcu zmarym u taczki
syn bra grub wit katornika i pod batogiem dozorcy kopa mied
i srebro na wojsko i policj dla cara!27.
Czytajc te gorzkie ustpy trudno nie przywoa Do matki Polki
Adama Mickiewicza. Jednak rozwaajc stosunek Rodziewiczwny
wobec Powstania Styczniowego, nie mona pomin jak to uczy-
ni Jan Detko jej pniejszej, przywoywanej ju tutaj powieci Byli
i bd, w ktrej przedstawi trudne losy kolejnego pokolenia, nazna-
czonego stygmatem 1863 roku. Powie zyskaa sobie znacznie przy-
chylniejsze opinie ni Poary i zgliszcza, a Czachowski uzna j nawet
za najlepsz w caym dorobku twrczym Rodziewiczwny28.
W Byli i bd podobn rol jak Starzec w Poarach i zgliszczach
peni leciwa ebraczka emisariuszka, symboliczna Matka Polka,
otoczona jednak nimbem witoci, ktrego poskpia autorka boha-
terowi wczeniejszej powieci: I nie wiadomo, czym bya ta kobieta,
za ktr powtarzali, czy ubog, bezdomn ebraczk, czy t z purpu-
ry, mienia, stolicy i sawy obdart Matk, ktra swe ostatnie dzieci
po tych borach widziaa je gince i liczya je, znaczya groby, krzepia
rozbitki, o rd swj wieczycie pomna!29.
Jak w Nad Niemnem czy w Dwch biegunach pami o polegych
powstacach motywuje czyny tych, ktrzy przetrwali, w myl nakazu
25
Ibidem, s. 136.
26
A. Zahorska, Maria Rodziewiczwna i jej dziea, Pozna 1935, s. 5.
27
28
K. Czachowski, op. cit., s. 155158.
29
M. Rodziewiczwna, Byli i bd, Warszawa 1990, s. 32.
184
Michaowej Hrehorowiczowej matki naczelnika, koordynujcej spi-

skowe dziaania: teraz kto zosta, trwa powinien i dobrze pamita,
na dugie lata nie zapomnie30. Syn powstaca wychowywany przez
despotycznego dziadka, arystokrat-rusofila, niczym Piotr Rozucki
syn kapitana Rymwida postanowi kontynuowa patriotyczne dzieo
przodkw. To wanie wnikliwe studia nad polsk histori: dziejami
Powstania Listopadowego i Styczniowego umoliwi tak przemian.
Innymi sowy, w ujciu Rodziewiczwny, jak i Orzeszkowej, erom-
skiego, historia niepodlegociowych zryww staje si dla kolejnych
pokole lekcj patriotyzmu.
W Byli i bd, niczym w Nad Niemnem, trwanie, praca i pami
zobowizujca do wiernoci ideom ojcw wytyczaj bohaterom drog
ycia, bo jak poucza pani marszakowa z Grel swojego wnuka: Nie
do morgi zachowa i nie do uwaa je za swoje. Z tego posiadania
i rzdu trzeba bdzie rachunek zda idei31.
Tragiczn, krwaw przeszo i niegdysiejsz ofiar symbolizuje
w Byli i bd, podobnie jak w Nad Niemnem, powstacza mogia. To
wanie obraz mogiy naczelnika Powstania otwiera i zamyka po-
wie, wyznaczajc ramy kompozycyjne, co dobitnie akcentuje jego
donioso. Ju na pierwszych kartach powieci pojawia si opis
zbezczeszczonych zwok Hrehorowicza, przywoujcy w czytelni-
czej pamici sugestywne, naturalistyczne obrazy z noweli Rozdzi-
bi nas kruki i wrony: Trup by do naga prawie obdarty, w pach-
t okrcony, umazany krwi i ziemi. () palec prawej rki by
ucity32. Dziki wysikom naraajcych swoje ycie okolicznych
mieszkacw ciao zakopanego w rowie ydowskiego cmentarza na-
czelnika zostaje przeniesione i godnie pochowane przy olszynie.
Powie wieczy scena modlitwy rodziny i wiernych przyjaci ze-
branych wok mogiy, na ktrej ju db si rozrs bujnie33. Od-
kupiony od yda, cudem odnaleziony, sygnet ze zwok ukradzio-
ny nestorka rodu przekae swojemu wnukowi, synowi Naczelnika
kontynuatorowi dziea ojca. Zatem utwr odczytywa mona jako
30
Ibidem, s. 22.
31
Ibidem, s. 225.
32
Ibidem, s. 14.
33
Ibidem, s. 227.
185
Magdalena Sadlik
krzepic opowie o sile pamici, heroicznej walce o godno za-

koczonej zwycistwem, pozwalajcej pomimo wszystko, patrze
z optymizmem w przyszo.
Motyw mogiy powrci take w napisanej ju po odzyskaniu
niepodlegoci, bodaj najbardziej popularnej powieci pisarki
w Lecie lenych ludzi. Jej bohaterowie odnaleli we wntrzu dbu
szkielet powstaca mczennika i patrioty: Spadek ojczysty wzi,
obowizek speni, wiary dochowa34. onierz pochowany zosta
przez lenych ludzi w miejscu symbolicznym: na grze, na ktrej
pony niegdy bojowe sygnay, aby caemu krajowi strowa35.
Niegdysiejszy powstaniec Odrow i jego towarzysze wyprawili
Choremu pogrzeb godny narodowego bohatera, a Rosomak wy-
gosi przemow, akcentujc mocno wi midzy dawnymi i mod-
szymi laty:
Nie zmare przecie i nie milczysz, a my syszymy twe haso i raport, bomy
jednej broni i powoania. Mwisz nam te sowa, ktre przez wieki mwili ci, co
legli na polach chway, imienni wodze i bezimienne tysice, a jednakie, jednej idei
36
bojowniki .
W tej powieci Rodziewiczwny, podobnie jak w Gloria victis,

Nad Niemnem i Echach lenych, las przechowuje krwaw tajemnic
przeszoci i opowiada czasem legend tradycji37.
Otwierajce Poary i zgliszcza pytanie Starca o rol, ktra przy-
padnie powstacom: Bohaterami bd czy tylko mczennikami?38
pozostao bez odpowiedzi, cho autorka sugeruje niedwuznacznie
t drug ewentualno, jednak czytelnik pniejszych powieci Ro-
dziewiczwny: Byli i bd oraz Lata lenych ludzi mgby za Cza-
chowskim powtrzy: to pokonani, lecz niezwycieni39, bo przecie
34
M. Rodziewiczwna, Lato lenych ludzi, Warszawa 1998, s. 152.
35
Ibidem.
36
Ibidem, s. 154.
37
Ibidem, s. 82.
38
39
K. Czachowski, op. cit., s. 156.
186
przywdca Hrehorowicz to zmary, a yjcy, a tej ziemi stanie40

by przypomnie inskrypcj wyryt na nagrobnym kamieniu. Wszak
jak przekonywa Sinko:
Wbrew temu, comy syszeli o pozytywizmie pierwszych powieci Rodziewi-

czwny, o hasach pracy organicznej z wyrzeczeniem si mrzonek, autorka uro-
dzona w roku 1863, wydawaa si nam nieodzown crk tego roku, jak urodzony
41
w rok po niej Stefan eromski .
I rzeczywicie Rodziewiczwna, ktra ju jako maa dziewczynka

zapoznaa si z tragicznymi dziejami Romualda Traugutta, pozostaa
wierna ideowemu dziedzictwu 1863 roku. Z jej inicjatywy, dla uczcze-
nia 70. rocznicy stracenia Traugutta, na rynku w Horodcu postawiono
pomnik. Uroczysto odsonicia odbya si 6 sierpnia 1933 roku42.
Sinko, wspominajc aktywn postaw pisarki podczas I wojny
wiatowej, jej ofiarn prac na rzecz warszawskiego szpitala wojsko-
wego i zaangaowanie w dziaalno Czerwonego Krzya, akcento-
wa z moc: Prawdziw crk 1863 roku okazaa si Rodziewiczwna
podczas ostatniej wojny43. Zdanie to znamienne, dowodzce niezbi-
cie, i nie tylko na kartach powieci dzieo 1863 roku traktowano
niczym swoiste zobowizanie, ideowe dziedzictwo z wpisanym we
imperatywem czynu. Ten testament polegych i zamczonych44 wy-
penia Rodziewiczwna, ktra propagowanym w swoich powieciach
ideaom45 podporzdkowaa ycie.
Magdalena Sadlik
40
M. Rodziewiczwna, Byli i bd, s. 227.
41
T. Sinko, op. cit.
42
Zob. J. Guszenia, op. cit., s.120.
43
T. Sinko, op. cit.
44
A. Zahorska, op. cit., s. 6.
45
Ideowe przesanie powieci Rodziewiczwny Maria Olszewska okrelia hero-
izmem trwania. Zob. eadem, Na posterunku. O wojennej twrczoci Marii Rodzie-
wiczwny, [w:] Heroizm ludzkiego istnienia, Warszawa 2008, s. 122138.
187
Magdalena Sadlik
History and memory. Pages of the bloody times of 1863

by Maria Rodziewiczwna
Keywords
Kresy, popular literature, romanticism, patriotism, memory, history, grave,

tradition, lasting, insurgent
Summary
Rodziewiczwnas novels were rather omitted in annual articles and descriptions

of the January Uprising in literature, which recalled mainly works of Orzeszkowa,
eromski, Strug, and once very popular Jerzy uawski, author of the play
entitled Dyktator (The Dictator). However, her writing deserves some more
attention. It includes such works as, to list just a few: Poary i zgliszcza (Fires
and Ashes), Byli i bd (They Were and They Will Be) , Lato lenych ludzi
(Summer of the Forest People). Like all Rodziewiczwnas works, they conveyed
the meaning: last and work. As befits popular novels, they contain a number
of topoi, motifs functioning for ages. The author also reaches for some stereotypes
of the Polish culture ingrained in romanticism, like a manor house as the pillar
of the national spirit. Rodziewiczwna introduces also the characters deeply rooted in
romanticist traditions: the elderly patriot participant and witness of history, guard-
ian of tradition a worthy successor to Halban, a national traitor, a true descendant
of the Targowica traitors Czaplic (Poary i zgliszcza). Like in Orzeszkowas
Nad Niemnem, the tragic, bloody past and the past sacrifice in Byli i bd and
Lato lenych ludzi is symbolised by a grave of the insurgents. The work of 1863
was considered by Rodziewiczwna as a commitment, an ideological legacy with
its inseparable imperative to take action, another step in the march towards inde-
pendence.
188
Geschichte und Andenken. Maria Rodziewiczwnas

Karten der blutigen Zeiten des Jahres 1863
Schlsselwrter
Grenzland (Kresy Wschodnie frhere polnische Ostgebiete), Triviallitera-

tur, Romantik, Patriotismus, Andenken, Geschichte, Grabhgel, Tradition,
Dauer, Aufstndische
Zusammenfassung
In den Jubilumsartikeln, - Abhandlungen, die den Januaraufstand in der Literatur

betreffen, berging man eher Rodziewiczwnas Romane und beschwrte man vor
allem das Werk von Orzeszkowa, eromski, Strug und - einst sehr bekanntem- Jerzy
uawski, Autor des Dramas Dyktator (Der Diktator) herauf. Es ist jedoch wert,
ihnen mehr Aufmerksamkeit zu schenken. So nennen wir hier nur: Poary i zgliszcza
(Brnde und Brandsttten), Byli i bd (Waren und werden sein), Lato lenych ludzi
(Sommer der Waldmenschen). hnlich wie das ganze Werk von Rodziewiczwna
beinhalteten sie die Botschaft: dauern und arbeiten. So wie es sich fr Romane
gehrt, die der literarischen Strmung der Trivialliteratur zuordnen lassen, nutzt die
Schriftstellerin eine Reihe von Topoi, Motiven, die seit Jahrhunderten funktionieren.
Sie greift auch zu manchen, in der Romantik gefestigten, stereotypen Auffassungen
der polnischen Wesensart, beispielsweise des adeligen Landguts als Sttze des
Volksgeistes. Sie fhrt auch Figuren ein, die tief in der romantischen Tradition
angesiedelt sind: Einen Greis-Patrioten Teilnehmer und Zeuge der Geschichte,
Wchter der Tradition wrdiger Nachfolger von Halban, des Volksverrters,
ganz der Nachfahre der Targowitzer Czaplica (Poary i zgliszcza [Brnde und
Brandsttten]). So wie in Nad Niemnem (An der Memel) symbolisiert das
aufstndische Grab die tragische, blutige Vergangenheit, das ehemalige Opfer in
Byli i bd (Waren und werden sein) und in Lato lenych ludzi (Sommer
der Waldmenschen). Das Werk des Jahres 1863 nahm Rodziewiczwna als eine
eigentmliche Verpflichtung, ideelles Erbe mit eingetragenem Imperativ der
Handlung, nchstes Stadium des Marsches Richtung Unabhngigkeit wahr.
189
Magdalena Sadlik
.
1863
, , , , ,
, , , ,
, ,
, ,
, ,
- - , .
, :
, , .
, . -
, ,
, , .

, ,
. ,
: - - -
, - ,
, - e (
). , , ,
.
1863 ,
, -
.
190
ARTYKUY
NIEPODLEGO I PAMI
2014, nr 1-2 (45-46)
Marcin Dzikowski
Uniwersytet Warszawski
Trzy zbuntowane Warszawy.

Sowacki Grottger Brzozowski
Sowa kluczowe
Grottger, Sowacki, Brzozowski, Warszawa, rewolucja, powstanie, bunt, etyka
Streszczenie
W artykule proponuj spojrzenie na dziea, ktre czy obraz zbuntowanej stolicy,

tj. na Kordiana J. Sowackiego, cykle rysunkw A. Grottgera Warszawa I i Warsza-
wa II oraz Warszawa S. Brzozowskiego. U Grottgera modlitwa staje si gwarantem
odkupienia, a ofiara figur ojczyzny. To, co skrajnie cielesne, zostaje usensow-
nione w etycznej abstrakcji. Bunt Warszawy w Kordianie, poza wymiarem spisku,
ma wymiar epistemologiczny jest protestem przeciw jzykowi ideologii zaborcy.
Natomiast dla bohaterw Brzozowskiego ojczyzna to kraj cierpie. A mimo tego,
to oni oddaj za ni krew, nie sowa. Ofiara krwi staje si gwarantem istnienia na-
rodu. W Filozofii romantyzmu polskiego Brzozowski uzna za jedn z najwaniej-
szych zdobyczy romantyzmu pogld, e: kamstwem jest wszelka teoria o dosko-
naleniu czowieka poprzez postp spoeczny, bez udziau jednostki. Jak sdz, jest
to doskonay komentarz do tych trzech wizerunkw podnoszcego gow miasta.
191
Marcin Dzikowski
W moim artykule proponuj spojrzenie na trzy rne dziea, ktre

czy zawarte w nich przedstawienie buntujcej si lub zbuntowanej
Warszawy, uchwyconej za kadym razem w momencie poprzedza-
jcym lub rozpoczynajcym wypadki powstacze czy rewolucyjne.
Do tego zestawienia wybraem fragment Kordiana Juliusza Sowac-
kiego, dwa cykle Artura Grottgera Warszawa I i Warszawa II oraz
jednoaktowy prolog dramatyczny pod tytuem Warszawa autorstwa
Stanisawa Brzozowskiego. S to dziea obejmujce trzy momenty hi-
storyczne: poprzedzajc wybuch Powstania Listopadowego uroczy-
sto koronacji cara Wszechrosji Mikoaja I na krla Polski, manife-
stacje roku 1861 w stolicy Przywilaskiego Kraju, ktre stanowiy
preludium do Powstania Styczniowego oraz pocztek rewolucji 1905
roku, ktry to na ziemiach polskich (i nie tylko) czy si z niepokoja-
mi wynikymi z przymusowego poboru do armii rosyjskiej w okresie
wojny caratu z Japoni, z klskami Rosji w tym konflikcie oraz fal
nastrojw niepodlegociowych.
Analizujc wizerunek tych trzech obrazw Warszawy wezm
pod uwag przede wszystkim przestrze, postaci (ludno miasta),
rne tryby obecnoci sfery sacrum oraz, nadbudowujce si nad po-
wyszymi, ksztatowanie modelu ojczyzny opartego na moliwoci
partycypacji w jej wiadomym wsptworzeniu i wspformowaniu.
Zestawienie tekstw literackich z dzieem malarskim nie jest ni-
czym niezwykym, jeeli wemie si pod uwag potencjaln plastycz-
no tekstu dramatu jako dziea przeznaczonego do relacji scenicznej
i z drugiej strony literacki tryb odbioru Grottgera, jaki na dugo za-
korzeni si w naukowej i powszechnej wiadomoci i jest w moim
odczuciu uprawniony przez poetyk jego synnych cyklw. W ana-
lizie omawianych dzie nie uwzgldniam chronologii, zajmujc si
na pocztku rysunkami Grottgera, jako bezporednio zwizanymi
z Powstaniem Styczniowym.
Midzy Warszaw I i Warszaw II zachodz znaczne rnice. Nie
jest tak, e mamy do czynienia z dwoma dzieami pozostajcymi
we wzajemnym syntetycznym stosunku, tworzcymi jedn spjn ca-
o, bowiem pewne karty pierwszej wersji zostay opracowane pod
tym samym lub podobnym tytuem w wersji pniejszej, z kolei nie-
ktre si ju nie powtrzyy, inne za zostay dodane. Jest to zatem
dwukrotne, odmienne opracowanie tego samego tematu. Jak sdz,
192
Trzy zbuntowane Warszawy. Sowacki Grottger Brzozowski
fakt e Grottger stworzy dwa pamiciowe reportae z konkretnych

wydarze, jakie rozegray si w Warszawie midzy lutym lub kwiet-
niem a padziernikiem 1861 roku, wprowadzajc przy tym numera-
cj kart oddajc nastpstwo tych zaj, uprawnia do spojrzenia na
owe cykle jako na narracje. Dodatkowo dwukrotne a odmienne podej-
cie do tematu pozwala widzie w szeregu wspomnianych przesuni
i zmian semantycznych prb uksztatowania dwu wizji o odmiennej
fabularyzacji materiau historycznego. Dodajmy dla porzdku, e cykl
pierwszy zawiera 6 ilustracji: Bogosawiestwo (Podniesienie), Lud
w kociele, Chop i szlachta, ydzi Warszawscy, Pierwsza ofiara, Wdo-
wa, Zamknicie kociow. Natomiast w drugiej odsonie znajdujemy
karty: Plac Zamkowy, Chop i szlachta, Lud w kociele (Lud na cmen-
tarzu), Wdowa, Zamknicie kociow, Wizienie ksidza i Sybir.
Pamitajmy, e w przypadku cyklw Grottgera Literacko [] ry-
sunkw od pocztku zwracaa uwag krytykw. Artysta zosta ogo-
szony Wieszczem, a cykle poematami1. W Polonii obrazy pitrz
si, ale nie dodaj. Natomiast w obu Warszawach, a take Lithuanii
i Wojnie mamy do czynienia z ewidentnym ukadem narracyjnym, je-
li przyj, e narracja to:
opowiadanie (za pomoc jakiegokolwiek medium, zwaszcza jednak w j-

zyku) o serii zdarze temporalnych w taki sposb, aby ukaza znaczenie i wag
przedstawionej sekwencji okrelon histori albo intryg narracji. [] Wanie
sekwencyjno odrnia narracj od innych sposobw przedstawiania wiata
od abstrakcyjnej teorii, ulotnoci uczucia, symultanicznoci dozna zmyso-
2
wych, semantycznej zawartoci metafory czy niewzruszonoci modelu .
Analizujc Warszawy, atwo zauway mona, i oba dziea maj,

obok dominujcej wymowy patriotycznej, wyranie spoeczny cha-
rakter. Na wyrnionych przez Nikodema Bocz-Tomaszewskiego
1
N. Bocza-Tomaszewski, rda narodowoci. Powstanie i rozwj polskiej wia-
domoci w II poowie XIX i na pocztku XX wieku, Wrocaw 2006, s. 268.
2
W. J. Burszta, Nard i kultura jako narracje, [w:] Nard Tosamo Kultu-
ra. Midzy koniecznoci a wyborem, pod red. W. J. Burszty, K. Jaskuowskiego
i J. Nowak, Warszawa 2005, s. 92, za: A. Kerby, Narrative and the self, Indiana
Uniwersity Press, Bloomington 1991, s. 39.
193
Marcin Dzikowski
6 tablic przedstawiajcych rne warstwy spoeczestwa, a badacz ten

bra pod uwag wszystkie cykle Grottgera, a 5 pochodzi z Warszaw.
Bocza-Tomaszewski sygnalizujc mocno zakorzeniony w tradycji
martyrologiczno-patriotyczny styl odbioru pisze, e dziea autora
Polonii wpisuj si w pewien kanon sztuki zaangaowanej, zgodnie
z ktrym heros walczy o wyzwolenie ludu a drog do wolnoci jest
bohaterski czyn3. Romantyczny indywidualizm jednostki powi-
cajcej si czynnie za nard, zostaje w cyklach miejskich wycofany,
ale nie uniewaniony. Obie wersje Warszawy s budowane wok
przewiadczenia, e aktywno ludu ogranicza si do manifestowa-
nia woli wolnoci. [] bierno ludu wyraaj czynnoci: oczekiwa-
nie, modlitwa (Lud w kociele), manifestacja4. Jest to bezdyskusyjne
i znajduje potwierdzenie w treci poszczeglnych kart. Nie mogo by
zreszt inaczej, zwaywszy na to, e Grottger malowa autentyczne
wydarzenia, manifestacje i zbiorowe wystpienia ludu polskiej stoli-
cy, co do ktrych w kilku przypadkach mona wskaza nawet daty
dzienne. Stefan Kieniewicz, w pracy Warszawa w powstaniu stycz-
niowym wskazywa na bardzo du czstotliwo wszelkiego rodzaju
naboestw o intencji patriotycznej, na ktre ludno w najwikszym
przemysowym orodku zachodniej czci pastwa Romanoww za-
praszali niejednokrotnie robotnicy zrzeszeni w jakim cechu, a nawet
zatrudnieni przy konkretnej wikszej budowie. Lud w kociele i Lud
na cmentarzu (w Warszawie II ewidentnie ludzie zgromadzeni s poza
murami budowli), Bogosawiestwo to echa rzeczywistych wyda-
rze.
Niemniej jednak, midzy oboma miejskimi cyklami daj si za-
uway istotne rnice w omawianym wzgldzie. Nie chodzi tu o nie-
obecno postaci ydw i wizerunku Pierwszej ofiary w drugiej od-
sonie Warszawy, istotniejsza wydaje si zmiana skadu osobowego
spoeczestwa w scenach zbiorowej modlitwy. O ile w I cyklu rze-
czywicie jak pisze Bocza-Tomaszewski, szlacht, chopw i y-
dw reprezentuj starcy, to w drugim pojawiaj si postaci dojrzaych
mczyzn ewidentnie zdolnych do walki (cho jeden z nich ma ze sob
lask). Innymi sowy pojawiaj si mieszczanie. Lud w Warszawie II to
3
N. Bocza-Tomaszewski, op. cit., s. 293.
4
Ibidem.
194
grupa bardziej reprezentatywna nie tyle dla symbolizowanej sytuacji

martyrologicznej, co dla rzeczywistoci miejskiej jako takiej, a tym
samym spoeczestwa. Dziki temu dopenieniu w wizerunku, za-
wartym w obu cyklach, Warszawa staje si rwnie wsplnot rodzin,
narodem, a nie tylko umczonym, wyludnionym miastem. Symbolika
zaczyna ustpowa na rzecz realizmu. Idc tym tropem, podkrelanie
roli kobiet wiza mona nie tyle z nieobecnoci mczyzn (gdzie
oni s, skoro mwimy o miecie sprzed wybuchu Powstania?) cho
dochodzio rzeczywicie do aresztowa ale raczej z okolicznoci, i
wadze carskie, policja, nie miay usankcjonowanych zachowa wzgl-
dem kobiet o wyszej pozycji spoecznej. Dlatego te panie mogy
pozwoli siebie na bardziej swobodne manifestowanie uczu patrio-
tycznych np. poprzez noszenie czarnego stroju. Pamitajmy rwnie,
e w czasie oble kociow wypenionych wiernymi przez andar-
meri rzeczywicie dzielono przestrze wityni na damsk i msk.
Koci peen kobiet z Warszawy I rwnie mona czyta jako ujcie
nie tylko symboliczne, ale take rodzajowe. Cech charakterystyczn
dwu pierwszych cyklw jest wanie owo sprzgnicie, nadbudowy-
wanie symboliki na historyczno-socjologicznym konkrecie. W dal-
szych dzieach nacisk przesunity jest w stron alegorycznoci.
Warszawa I ma zwart kompozycj, w ktrej funkcj ram spe-
nia odwoanie do sfery sacrum. Bogosawiestwo niesie ufno
w Opatrzno i boskie miosierdzie, natomiast Zamknicie kocio-
w dokonane wbrew wadzy cywilnej miasta (postanowiono o nim
w konsystorzu 16 padziernika 1861) stanowi kontrapunkt dla kon-
solacyjnego nastroju karty pierwszej i akcentuje siln pesymistyczn
kod. Zamknicie kociow byo rwnie zamkniciem Warszawy,
w ktrej ogoszono stan wojenny5.
Przestrze funkcjonuje w inny sposb w Warszawie II. W pierw-
szym cyklu pod tym tytuem mamy do czynienia zawsze z bardzo
ograniczon (dosownie do paru metrw) perspektyw. Operowa-
nie przestrzeni nie jest w Warszawie II przypadkowe ani te pod-
porzdkowane jednej, naczelnej zasadzie otwarcia. Cykl rozpoczyna
5
Akcja ta miaa na celu powstrzymanie przeladowa ludzi zbierajcych si na na-
boestwa, poniewa wadze carskie zakazay wykonywania wszelkich pieni poza
regu mszaln, ale lud nie chcia si podporzdkowa tym zaleceniom.
195
Marcin Dzikowski
perspektywa placu Zamkowego, a zatem centrum nie przestrzeni miej-

skiej (tym jest rynek), lecz miasta jako siedziby stolicy pastwa. Ta
perspektywa zostaje uzupeniona widokiem kolumny Zygmunta. Za-
mek jako centrum wadzy wieckiej czy widok w stron rynku z ma-
sywem katedry zostaje poczony, dziki postaci krla trzymajcego
krzy. Ale widoczny jest tylko fragment otwartej przestrzeni, dla kt-
rej ramy stanowi ciany zauka, a jedyny akcent biotyczny wyjcy
pies staje si symbolem klski. Plac Zamkowy sta si bowiem scen
masakry manifestujcych. Szeroka perspektywa jest tu jeszcze ogra-
niczona, i nie powoduje utraty konkretu, w tym przypadku obecnego
dziki zblieniu na mury wyszczerbione uderzeniami kul, zniszczone
meble, fragmenty okna i lec czapk. Od tego momentu perspek-
tywa zawa si: manifestacja z drugiego kartonu rysuje si jeszcze
na tle fasady zabudowa ulicy, a i Lud w kociele (wg niektrych r-
de Lud na cmentarzu), ukazany jest zdaje si poza zabudowania-
mi. Jednak ju w IV kartonie, wdowa znajduje si w wityni, a po-
przez zamknicie kociow, gdzie Grottger zrezygnowa z przestrzeni
na rzecz zblienia na grup postaci, dochodzimy do celi ksidza, kt-
rej drzwi zostay zapewne przed chwil, o czym wiadcz zmruone
oczy postaci otwarte. Cela, jako przestrze ex definitione ograniczo-
na stanowi apogeum zamknicia, ale to wanie ona zostaje otwarta.
Otwarcie to zyskuje jednak nieoczekiwane dopenienie przez rycin
Sybir. W ten sposb Warszawa zostaje rozszerzona daleko na pnoc,
a karton ostatni, stanowi klamr z pierwszym widokiem pustego placu
Zamkowego i tym samym zamknicie przestrzeni narodowej w okre-
lone ramy kompozycyjne, zyskuje wymiar symboliczny.
Warszawa II bya wysana, z wyran intencj polityczn, jako repor-
ta i oskarenie reimu na wystaw do Londynu. Std moe dno
do uniwersalizacji, ale i wyrane upolitycznienie caoci pojawia si
wszak Rosja, a jej bezkresna przestrze naznaczona jest jednym zna-
kiem katolickim krzyem, ktry wiadczy o obecnoci Polakw. Krzy
staje si signum caej Polski i sprawy mczestwa narodowego, jako sa-
crum wyznacza nowe narodowe centrum. To znak obecnoci. Bycie
Polakiem stwarza przestrze etyczn, semantyczn i metafizyczn6.
6
M. Saganiak, wiat eromskiego czyli Polska. Pocztek drogi Polska
w Dziennikach (18821891), [w:] wiaty eromskiego, studia pod redakcj M. J.
Olszewskiej i G. P. Bbiaka, Warszawa 2005, s. 334.
196
Krzy sygnuje t przestrze jako polsk, a tym samym rwnie jako

katolick i mczesk. Zgodnie z koncepcj Boczy-Tomaszewskiego
dla uczestnictwa w ojczynie konieczna jest wola partycypacji w jej
ciele. Ciao to umczone na krzyu Sybiru jest zatem dostpne
wszystkim, ktrzy podejm patriotyczny czyn, nawet jeli bdzie to
bierna modlitwa. Otwarcie Warszawy a po przestrze Sybiru to
rwnie otwarcie rany, ktra niedawno si zablinia, ale niedugo
znw miaa powsta od nowa. Z perspektywy czasu manifestacji jest
to antycypacja, bolesne proroctwo w stylu wieszczych dramatw ro-
mantycznych.
Dowiadczenie mki krzya jest zgodnie z topik Biblii doznaniem
skrajnie cielesnym, a przez to rwnie podmiotowym. Krzy, ciao,
krew, to rwnie elementy stygmatyzacji. Zbuntowana Warszawa jako
przestrze sakralna (wszechobecno krzya) nie ma granic teryto-
rialnych, ale duchowe. Jednak jako przestrze mczeska sama staje
si ciaem umczonej ojczyzny. W propagandowej ulotce lewicy czer-
wonych z wrzenia 1861 pisano m.in.: Ofiary byy s bd! Czarny
ptak potrzebuje ludzkiego ciaa na pokarm i krwi na napj. Niechaj ucztu-
je jeszcze, bo to ostatnia dla niego biesiada. RODACY! Jedna mogia
dla pomordowanych ofiar wolnoci lub jedna Rzecz pospolita wskrze-
szona dla wszystkich to naszem hasem! Czuwajmy!. Godo carskiej
Rosji drapieny najedca zostaje przeciwstawione innemu sto-
sunkowi do krwi. Mona jej szuka, ale rwnie mona ni broczy.
Motyw spoywania i upuszczania krwi stapia si w figurze pelikana
karmicego potomstwo wasnym ciaem tradycyjnie symbolizujce-
go Chrystusa.
W tym kontekcie ciekawie prezentuje si kompozycja karty
pod tytuem Pierwsza ofiara: ukad sceny oparty jest na literze X. Jed-
n o wyznacza ciao postaci wyduone dziki wycignitej nodze,
drug ukad rk oraz dwa mocne punkty zrzucona szarpniciem
przestrzelonego ciaa konfederatka i upuszczona ksieczka do nabo-
estwa. Tworz one ramiona upadajcego krzya (lub mczennika
upadajcego pod ciarem krzya). Drugi krzy jest wyranie nadru-
kowany na okadce upuszczonej ksieczki. Mczyzna nie ma ad-
nego ora jest nie tylko niewinny w sensie politycznym, ale i bez-
bronny. Modlitwa odmawiana w chwili mierci staje si gwarantem
odkupienia, a pojedyncza ofiara figur ojczyzny.
197
Marcin Dzikowski
W dzie po pierwszym krwawym stumieniu manifestacji mieszka-

cw Warszawy, w wyniku ktrego zgino piciu obywateli (robotnik,
czeladnik, ucze i dwch wacicieli ziemskich) Ignacy Kraszewski pisa:
Nie sia doni naszych jest si nasz, ale sia dusz i umysw, ale hart ucha i g-
boka wiara w potg sprawiedliwoci, w nieodzowne spenienie tego, co prawd
jest, gdy si na zasuy dojrzaoci i wewntrz mas wyrobiona moc ducha
7
z mioci i spokojem oczekujemy tego, co nam wasne czyny i zasugi wyjednaj .
To, co skrajnie fizyczne, zostaje usensownione w etycznej abstrakcji.

W Kordianie Sowackiego przestrze Warszawy jest wyznaczona
umiejscowieniem kolejnych scen III aktu. Na pocztku tej sekwen-
cji, do ktrego si tu ogranicz, Sowacki umieci swj obiektyw
wrd gawiedzi. Obszerna I scena III aktu zawiera charakterystyk
mieszkacw stolicy zebranych z okazji niezwykego widowiska, ja-
kim jest koronacja. Postaci s albo zupenie zdezindywidualizowane
(np. Pierwszy z ludu) albo te okrelone poprzez zawd lub pozycj
spoeczn (Szewc, Szlachcic, onierz). Tum nie jest nastawiony ani
rewolucyjnie, ani nawet specjalnie patriotycznie. Poeta nie cofn si
nawet przed lekkimi artami, nie przestrzegajc zasady decorum.
Scena koczca sekwencj z udziaem gapiw wprowadzona jest
tylko po to, by ukaza tragiczn i bezsensown mier dziecka, kt-
rej bezporednim powodem jest furia ksicia Konstantego. Obraz ten
wprowadza nastrj minorowy, podkrelony stopniowym ciemnia-
niem wiate wraz z zapadajcym zmrokiem. Moment ostatni, w kt-
rym tum rozrywa czerwone sukno pokrywajce estrad, wydaje si
wymierzony w obud oficjalnej relacji prasowej, zgodnie z ktr lud
na drog pamitk, podzieli si suknem, po ktrym orszak korona-
cyjny przechodzi. Sowacki w ten sposb po raz kolejny zasygnali-
zowa umowno: okazuje si bowiem, e w sekwencji koronacyjnej
mamy do czynienia z motywem swoistego teatru w teatrze. Rzeczywi-
ste widowisko byo rwnie dobrze wyreyserowane, np. tekst modli-
twy cara mona byo przeczyta w programie imprezy... Autor dy
do przesycenia tych scen dramatu jak najwiksz iloci realistycz-
nych szczegw po to, by to przenikanie si planw wyeksponowa
7
S. Kieniewicz, Warszawa w powstaniu styczniowym, Warszawa 1983, s. 62.
198
i podkreli. W relacjach wiadkw tamtych wydarze ta konwencjo-

nalno zostaa rwnie podkrelona. Jeden z nich pisa, e duo osb
odnioso wraenie, i caa uroczysto to tylko udanie, ktre nie jest
rzeczywist koronacj i adnych uczu wyszych nie budzi8.
Wszystkie relacje Kuriera Warszawskiego przedstawiaj wyda-
rzenia w patetycznej otoczce czci dla krlewskiego majestatu, ale So-
wacki kae swoim bohaterom patrze na przygotowania do ceremonii
od pocztku w sposb nie majcy nic wsplnego z oficjaln perspek-
tyw. Zebrani mczyni obserwuj kobiety, spieraj si o nazw es-
trada lub schodowidownia, za przygotowane rusztowanie kojarzy
si niektrym z nich rwnie z szafotem. Szlachcic dranicy towa-
rzystwo konceptycznymi artami twierdzi, e po carskim obiedzie
na deser zostan zjedzone prawa obywatelskie. Rwnie pojawiaj-
ce si nastroje rewolucyjne, reprezentowane gwnie przez onierza
i Szewca, prowadz do kompromitacji oficjalnej linii.
Swoistym interludium wydaje si w tym kontekcie moment carskiej
przysigi. Wntrze katedry nie jest scen dla witoci, lecz dla zdrady
pastwowej. Przysiga cara, stojc w racej sprzecznoci z dziaania-
mi Wielkiego Ksicia Konstantego jest po pierwsze gestem politycznym,
ktry nie powinien mie miejsca w tych murach, po drugie jawnym
kamstwem. Sowacki zdecydowa si, na prawach poetyckiej licencji,
przenie moment koronacji do wityni, naprawd odbya si ona w sali
koronacyjnej na zamku, po mszy, a cesarska para Mikoaj I i jego ona
Aleksandra przeszli do katedry zoy modlitewne dzikczynienie.
Wszystkie te zabiegi poety sprawiaj, e bunt Warszawy w Kordia-
nie, poza oczywistym wymiarem spisku koronacyjnego, ma wymiar
epistemologiczny jest protestem przeciw zafaszowanemu jzykowi
oficjalnej ideologii zaborcy.
W Warszawie Brzozowskiego podzia spoeczestwa jest tradycyj-
nie ju wyznaczony (Mickiewicz, Wyspiaski, pniej Berent) przez
przestrze zamknit i otwart. Salon mieszczaski, wykorzystywany
jako odczytowy jak zaznacza autor Legendy Modej Polski a zatem
przestrze na poy publiczna tym razem mimo tej funkcji zaarano-
wany jest jako sfera prywatna: zebranych jest raczej mao i w zwizku
8
Podaj wg M. Bizan, P. Hertz, Glosy do Kordiana, [w:] J. Sowacki, Kordian,
Warszawa 1972, s. 239.
199
Marcin Dzikowski
z tym nie poustawiano te krzese w rzdy. Gwiazd i atrakcj wie-

czoru jest Poeta. W jednoaktwce przestrze exterioru tej bezpiecznej
enklawy jest wyznaczona przez troje okien i dochodzce spoza nich
dwiki, a take przez przybycie jednego z demonstrantw, ktry
przynosi wieci i znaczcy rekwizyt zakrwawion chust.
Okna salonu dziaaj jak ekrany, ktre przycigaj mimowolnie wzrok
zebranych. Aspekt foniczny realizuje si w postaci stumionych krzy-
kw i guchych hukw, ktre wstrzsaj domem. Jednak na te zjawi-
ska zebrani reaguj raczej biernie. Jak w wielu utworach epoki, tak i tu,
wntrze oznacza bezpieczny marazm stagnacji (eromski, Berent i inni).
Monolog-poemat, ktry odczytuje Poeta, jest woaniem o polskiego
Dantona, o mciciela i sdzi, ktry spali serce podmiotu lirycznego
za to, e wobec rzeczywistoci polskiej nie zdobyo si ono na nic,
prcz paczw nad ojczyzn, jak gdyby Polska bya rzecz miertel-
na9. Utwr jest samooskareniem inteligencji co bardzo charaktery-
styczne dla Brzozowskiego z tamtego okresu ale waciwie ten gest
wyczerpuje si w tekcie literackim odczytanym w salonie.
Starsze pokolenie ma wyobrani wyranie postromantyczn. Krew
sczca si w ziemi dla jej uynienia znajdziemy np. w wierszach
z cyklu Kilka kart z krwawego rocznika Wincentego Pola (Lipsk 1864).
Wedug nich jednak czara cierpie ju si przepenia Starsza Kobie-
ta dziwi si wrcz, jak to moliwe, e od ogromu polskich cierpie nie
zgaso soce. Konflikt irredentystycznie nastawionej modziey z po-
koleniem ojcw wyznacza wewntrzne pknicie w salonie. Nie jest
ono jednak jedyne: autor wyrni posta Modego Czowieka, ktry
czy krew i soce w obrazach zmartwychwstania. Posta ta zwra-
ca si do reszty zebranych Wy, przez co zaznacza swoj odrbno.
Wedug niego o niemocy salonu zdecyduje jego niewiara w faktyczn
polsk rzeczywisto, ktra wanie ksztatuje si za oknami na uli-
cy, w pochodach i dnociach rewolucyjnych ludu. Damy wyraa-
j wprawdzie wtpliwo: przecie Ci ludzie nie walcz za Polsk,//
Orze biay ich na bj nie wiedzie, na co porte-parole Brzozowskiego
odpowiada pytaniem o definicj polskoci.
Dla warstw wyszych ojczyzna bya wcielona w tradycj rodzin-
n, w to, co sielskie-anielskie: oczy matki, opowieci dziecistwa.
9
S. Brzozowski, Warszawa. Prolog dramatyczny, Krytyka 1905, T. II, s. 315.
200
Natomiast dla ludzi za oknem mowa ojcw bya tylko jkiem ndzy,
dla nich, ojczyzna to kraj, gdzie soce nie wieci w piwniczne nory.
A mimo to, oni oddaj krew, nie rzucaj sw kolorowych i atwych10.
Ofiara krwi staje si gwarantem istnienia narodu. Krwawica War-
szawa powtarza sw histori. Starzec, majcy jakie niewyjanione ko-
neksje z margrabi Wielopolskim, nie wzi udziau w walkach 1863
roku, ale na widok skrwawionej chusty po 42 latach przypomina sobie:
To znam
Widziaem!
Cinito mi w oczy
A ja staem, jak kamie, jak trup
Chust w krwi zbroczon znam.
Cinito mi w oczy na hab
Widz j znw
Widz chust krwaw.
O polska krwi!
O bogosawi Ci, Boe,
[] e da mi widzie krew
11
Przelan w walce .
Czerwona chusta zyskuje dziki temu legitymizacj historyczn:

pierwsza rewolucja okazuje si czwartym powstaniem. W zakocze-
niu tekstu Starzec i Poeta wybiegaj na balkon, a z hymnem robotni-
kw zlewa si ich pie Bogurodzica Dziewica, Bogiem sawiena
Maryja. Odnoszc si do romantyzmu Brzozowski mwi o Za-
ufaniu, ktre sprawia, e od Kociuszki do Traugutta Polacy nie tra-
cili nadziei. W innym miejscu nazywa Traugutta wodzem mogi
i dyktatorem bez onierzy, okrytym jednak moc i chwa (Cy-
prian Norwid. Prba). Kontekst sakralny tych sw jest istotny, ale
nie moe on wedug omawianego autora sta si przyzwoleniem
na duchowe lenistwo.
W jednoaktwce Brzozowskiego mieszkacy Warszawy, tej widow-
ni wydarze rewolucyjnych, odkrywaj, e tak naprawd ich krzesa
10
Ibidem, s. 333334.
11
Ibidem, s. 340341.
201
Marcin Dzikowski
stoj rwnie na scenie, a zamt dziejowych wypadkw nie rozgrywa

si tylko za oknem12.
We wszystkich trzech tekstach kultury znajdujemy namys nad ko-
niecznoci wewntrznej rewolucji, rewolucji z ducha, ale take nad
potrzeb ycia w prawdzie rozumianej nie tylko epistemologicznie, ale
rwnie etycznie, a realizujcej si rwnie obok inteligibilnej prze-
strzeni ludzkiej myli take w dowiadczeniu cielesnym.
W Filozofii romantyzmu polskiego Brzozowski uzna za jedn z naj-
waniejszych zdobyczy moralno-intelektualnych romantyzmu polskie-
go wypracowanie pogldu, e: kamstwem jest wszelka teoria o do-
skonaleniu czowieka poprzez postp spoeczny, bez udziau jednostki,
bez wznoszenia si jej w sobie samej dokonywany. Jak sdz, jest to
doskonay komentarz nie tylko do wysikw krytycznych autora cyta-
tu, ale rwnie do caej linii dranicego patriotyzmu XIX wieku,
patriotyzmu rozdrapywania ran.
Marcin Dzikowski
Three rebelling Warsaws. Sowacki Grottger Brzo-

zowski
Keywords
Grottger, Sowacki, Brzozowski, Warsaw, revolution, uprising, revolt,

ethics
Summary
In the article, I suggest to take a look at the works presenting the image of the capital
in rebellion, i.e. in Kordian by J. Sowacki, in series of drawings by A. Grottger:
Warszawa I (Warsaw I) and Warszawa II (Warsaw II), and in Warszawa
(Warsaw) by S. Brzozowski. For Grottger, prayer becomes the guarantee of re-
demption, and sacrifice a figure of the homeland. What is entirely bodily, gains
12
Motyw teatru, ktrego widownia staje si scen znale mona rwnie
w broszurze Wacawa Berenta Idea w ruchu rewolucyjnym (1906). Nawiasem
mwic, Brzozowski polemizowa z wymow tego tekstu.
202
a sense in the ethical abstraction. The revolt of Warsaw in Kordian, apart from
being a conspiracy, has also an epistemological dimension: it is a protest against
the language of the invaders ideology. In turn, for the characters of Brzozowski,
homeland is a place of suffering. Nevertheless, they are the ones who offer their
blood, not their words. A sacrifice of blood becomes the guarantee of existence
of the nation. In Filozofia romantyzmu polskiego (The Philosophy of Polish
Romanticism) Brzozowski invokes, as one of the most important achievements
of romanticism, a notion that: any theory of human improvement through social
progress without the participation of the individual is a lie. In my opinion, it is a
perfect comment to these three views of a city rising its head.
Drei rebellierende Warschaus. Sowacki Grottger

Brzozowski
Schlsselwrter
Grottger, Sowacki, Brzozowski, Warschau, Revolution, Aufstand, Revolte,

Ethik
Zusammenfassung
Im Artikel schlage ich vor, einen Blick auf Werke zu werfen, die das Bild der re-
bellierenden Hauptstadt verbindet, d.h. auf Kordian von J. Sowacki, eine Reihe
von Zeichnungen von A. Grottger Warschau I und Warschau II und Warschau
von S. Brzozowski. Bei Grottger wird das Gebet zum Garanten der Erlsung, und
das Opfer zur Figur des Vaterlands. Dem, was uerst krperlich ist, wird ein
Sinn in der ethischen Abstraktion verliehen. Die Warschauer Revolte in Kordian,
auerhalb der Dimension des Komplotts, hat eine epistemologische Dimension sie
ist ein Protest gegen die Sprache der Ideologie der Besatzungsmacht. Fr die Helden
von Brzozowski dagegen ist das Vaterland ein Land des Schmerzes. Trotzdem ge-
ben sie dafr Blut dahin, nicht Worte. Das Blutopfer wird zum Garanten der Exis-
tenz der Nation. In der Philosophie der polnischen Romantik erkannte Brzozowski
an, dass eine der wichtigsten Errungenschaften der Romantik die Ansicht ist, dass:
Lge ist jede Theorie ber Vervollkommnung eines Menschen durch sozialen
Fortschritt, ohne Beteiligung des Individuums . Meiner Meinung nach, ist das ein
hervorragender Kommentar zu den drei Darstellungen einer Stadt, die den hebt.
203
Marcin Dzikowski
, , , , , ,
,
,
, .. . , -
. I II,
. . ,
. , ,
. ,
,
.
. , , .
.

,
, . ,

.
204
ARTYKUY
NIEPODLEGO I PAMI
2014, nr 1-2 (45-46)
Jadwiga Zacharska
Powstacze epizody w prozie fabularnej

Tadeusza Miciskiego
Sowa kluczowe
epizod, dowiadczenie indywidualne, element edukacji egzystencjalnej, per-

spektywa indywidualna, budzenie duszy narodu, materializacja wizji, nad-
czowieczestwo, konflikt etyczny, przymierze z ducha.
Streszczenie
Temat Powstania Styczniowego pojawia si w trzech utworach Tadeusza Mici-

skiego, przy czym w adnym z nich przedmiotem zainteresowania nie s za-
gadnienia polityczne czy historyczne. W debiutanckiej noweli Nauczycielka ty-
tuowa bohaterka przypisuje rol znaku wrebnego sowom wypowiedzianym
przez nieznajom przy grobie ojca-powstaca. W opowiadaniu Dby czarnobyl-
skie i w jednym w rozdziaw Xsidza Fausta dowiadczenia z Powstania przed-
stawione s jako wany (w Dbach... najwaniejszy) element biografii i edukacji
egzystencjalnej bohaterw jednostek niezwykych, heroicznych, ludzi kolum-
nowych, ktrzy wznosz si do Nadczowieczestwa i prbuj doskonali dusz
narodu.
205
Jadwiga Zacharska
Zwizane z Powstaniem epizody wystpuj si w trzech proza-

torskich utworach Miciskiego pierwszy i najbardziej lakoniczny
w stanowicej debiut prozatorski noweli konkursowej Nauczycielka
(1895), nastpne pojawiaj si ju w czasie, kiedy w atmosferze napi
politycznych przed I wojn wiatow i jednoczenie w przededniu 50.
rocznicy Powstania oywa znowu w pamici zbiorowej wspomnie-
nie 63 roku1. W twrczoci pisarzy urodzonych tak jak Miciski,
rocznik 1873 kilka lat po Powstaniu, wspomnienie o nim rzadko
dokumentuje wydarzenia2, z reguy utrwala formy mylenia o nich,
wsptworzy legend lub wykorzystuje jej elementy do budowania
wasnych koncepcji antropologicznych i utopii spoecznych. W litera-
turze posugujcej si fikcj, a zwaszcza w utworach odrzucajcego
lub co najmniej modyfikujcego wzorce realizmu autora Nietoty, w ra-
mach Powstania, nie troszczc si o wierno rdom, umieszczane
s sytuacje i epizody niekiedy nawet mao prawdopodobne, za to o du-
ym, czasem nawet przesadnie wyolbrzymionym, adunku ekspresji,
metaforycznych znacze i intertekstualnych odwoa.
aden z utworw Miciskiego nie jest w caoci powicony Po-
wstaniu Styczniowemu, a w tekstach przedstawiajcych wspomniane
epizody wydarzenie to nie wystpuje jako fakt historyczny, polityczny
czy choby jako ruch zbrojny podporzdkowany organizacji, majcy
konkretne przyczyny i zadania. Zawsze istnieje w relacji konkretnych
ludzi jako indywidualne dowiadczenie stanowice punkt centralny
czy znaczcy element ich edukacji egzystencjalnej. Powstacze epi-
zody peni wan rol w charakterystyce gwnego bohatera i w fa-
bule tytuowego opowiadania z, wydanego w 1911 roku, tomu Dby
czarnobylskie i wystpuj w jednym, VII rozdziale powieci Xidz
Faust (1913), opublikowanej wczeniej w Krytyce(1912, nr XXXIV).
W Xidzu Faucie nale do warstwy egzoterycznej, powierzchniowej
utworu, stanowicego, wg W. Gutowskiego, swoist odmian powieci
1
S. Kieniewicz, Powstanie styczniowe, PWN, Warszawa 1983, s. 745.
2
T funkcj peni cz utworw pisarzy minorum gentium, przedstawionych
w szkicu Jana Detki Powstanie styczniowe w twrczoci pisarzy minorum gentium
1863-1914 oraz powieci historyczne czy powieci biograficzne (Patrz: K. Dunin-
-Wsowicz, Proza polska o powstaniu styczniowym w latach 19131962, [w:] Dzie-
dzictwo literackie powstania styczniowego, PIW, Warszawa 1964. Wspomniany
szkic J. Detki take w tym tomie.).
206
Powstacze epizody w prozie fabularnej Tadeusza Miciskiego
inicjacyjnej3, ezoteryczn mitopowie inicjacyjn4. (Jarosaw aw-

ski odnalaz w Xidzu Faucie inicjacyjno-indywiduacyjny model
powieci z dominant utopistyczn5). Gutowski dowodzi, e reguy
inicjacji organizuj nie tylko oglny plan powieci, ale take, majce
znaczn autonomi, fragmenty tekstu, w tym rozdzia przedstawiajcy
powstacze dowiadczenia tytuowego bohatera, ktry autor rekomen-
dowa Feldmanowi do druku jako nowel z powstania 1863 roku6.
Dla porzdku doda trzeba, e na zasadzie jednorazowego przywo-
ania wzmianka o Powstaniu wystpuje te, w wydanym po mier-
ci Miciskiego, tekcie dramatu Mciciel Wenetw profesor Miki-
limburg, nacjonalista niemiecki i wrg Sowian o matce swojej ony,
za pienidze ktrej zbudowa stacj dowiadczaln, zapewniaj-
c Niemcom ekspansj, mwi: Poczciwa Tromtadratka z wojny
szlachcicw roku szedziesitego i trzeciego7.
W debiutanckiej noweli Nauczycielka, uhonorowanej drug nagrod
na konkursie krakowskiego Czasu, wzmianka o Powstaniu pozornie
jest mao znaczca: wyemancypowana i nowoczesna zwolenniczka
materializmu i teorii ewolucji, jednoczenie wcielajca w ycie ide-
ay zawarte w poezji wieszczw, zwaszcza Sowackiego, na wiejskim
cmentarzu w Tatrach jest przypadkowym wiadkiem rozpaczy ta-
jemniczej kobiety w aksamitnym paszczu przy grobie pukownika
z roku 1863. Mimo zachowania dyskretnego dystansu bohaterka sy-
szy nietumione kanie, a potem przejmujcy wykrzyk: Spotkamy
si za grobem, prawda, mj ojcze, e si spotkamy!8.
Drobny epizod, ktrego opis zajmuje nieca stronic w obszer-
nej, liczcej 106 stron noweli, nabiera wagi ze wzgldu na miejsce
3
W. Gutowski, Posowie, [w:] T. Miciski, Xidz Faust, Krakw 2008, Uniwersi-
tas, s. 477485.
4
Ibidem, s. 515.
5
J. awski, Erudycja indywiduacja inicjacja, s. 173.
6
T. Miciski, List do Wilhelma Feldmana z 7.II. [1912], cyt za: W. Gutowski, Ko-
mentarz edytorski [w:] T. Miciski, Xidz Faust, op. cit., s. 245.
7
T. Miciski, Mciciel Wenety, [w:] tego Utwory dramatyczne, t. IV, wybr i opra-
cowanie T. Wrblewska, Wydawnictwo Literackie, KrakwWrocaw 1984, s. 14.
8
T. Miciski, Nauczycielka, [w:] idem, Dby czarnobylskie, WarszawaLww
1911, s. 104.
207
Jadwiga Zacharska
w ramach konstruowanej fabuy tu przed zakoczeniem utworu

i na sytuacj bohaterki: pojawia si w wanym, eby nie powie-
dzie przeomowym dla niej momencie ycia i wpywa na jej de-
cyzj dotyczc przyszoci. Tytuowa nauczycielka potraktowaa
ogldan scen jako wskazwk dla siebie, wrb, zapowied, e
spotka dalsze rozjanienie za grobem.
Wbrew oczekiwaniom czytelniczym (moe nawet na przekr tym
oczekiwaniom) historyczne ramy przedstawionej sytuacji nie odgry-
waj istotnej roli, tj. nie wywouj skojarze z Powstaniem w ode-
rwanej od czasu historycznego subiektywnej perspektywie bohaterki
epizod ma wiadczy o istnieniu jakiej formy istnienia po mierci,
ewolucji ducha i koniecznoci pracy nad wasnym rozwojem. Fakt,
e opisana scena ma miejsce przy grobie powstaca i to nie jakiego
szeregowego, ale pukownika, wydaje si stanowi raczej efektowne
decorum i moe zwikszy wag oczekiwanego przez nieznajom
potwierdzenia waciwej chrzecijastwu nadziei spotkania z ojcem.
Suy take usytuowaniu jej w bliskim nauczycielce krgu ludzi my-
lcych, poszukujcych i ofiarnych, a socjologicznie w krgu inte-
ligencji (uwaga bohaterki, e cmentarza tego nikt z inteligencji nie
odwiedza).
Rola tej pierwszej w prozie Miciskiego wzmianki o Powstania wy-
daje si jednak nie tak cakowicie marginalna, skoro znacznie p-
niejsze opowiadanie Dby czarnobylskie jawnie do niej nawizuje
w stanowicym ramy opowieci o doktorze Jewanheliewie wstpie,
expressis verbis przypisuje si autorstwo tekstu bohaterce Nauczyciel-
ki, a jedn z osb wspominanych w ramach fabuy przez rne posta-
cie jest powstaczy dowdca w randze pukownika. Dby czarnobyl-
skie przedstawione s jako fragment pamitnika kobiety, ktra uto-
samia si z autork i zarazem bohaterk wczesnej noweli, nawizujc
do faktw z jej biografii osobowej (informacja o losach brata, Mirosa-
wa i o mierci Starzeckiego) oraz do biografii intelektualnej (wyznanie
w Nauczycielce: chmury mi wieszcz, jak niegdy Janowi witemu
oraz Tu, w Tatrach dopiero zrozumiaam ca Ewangeli9).
Znacznie mniej uzasadnione jest ewentualne doszukiwanie si w ra-
mach fabuy bezporedniego nawizania do wspomnianego wczeniej
9
T. Miciski, Nauczycielka, [w:] idem, Dby czarnobylskie, op. cit., s. 106.
208
epizodu z Nauczycielki na podstawie informacji dra Jewanheliewa,

e crk straconego za udzia w Powstaniu pukownika Hryniewiec-
kiego z powodu blednicy wysa na proczne wakacje w Tatrach,
mona by ewentualnie domniemywa, e to j widziaa nauczyciel-
ka na jurgowskim cmentarzu.... (o ile grb pukownika istnieje i jest
w odlegych Tatrach...). Ale to ju zbyt daleko od tekstu odbiegajce
spekulacje.
Bohatera Dbw... autorka pamitnika obdarza nazwiskiem znacz-
cym Jewanheliew i od razu we wstpie zalicza do ludzi kolumno-
wych i yjcych mocami nadziemnemi, ktrzy swoim wysikiem
utrzymuj wiat. W ramach opowiadania, ju w formie auktorialnej,
bezosobowej narracji i w kilku epizodach przedstawia liczne zalety
rozumu i charakteru uczonego przyrodnika i lekarza obdarzonego
charyzm, przerastajcego moralnie i duchowo cae otoczenie, a w do-
datku budzcego respekt i szacunek ludzi wszystkich wyzna i naro-
dowoci.
Ten wyjtkowy, akceptowany w kresowych dworach Rosjanin oka-
zuje si nie tylko mdrym i szlachetnym czowiekiem, ale i lepszym
polskim patriot ni okoliczni obywatele, ktrych szalony entuzjazm
dla Powstania i jego bohaterw po klsce szybko wygas i z ktrych
tylko czterech uczestniczyo we mszy po mierci Kraszewskiego.
W modoci, w wykadach na uniwersytecie kijowskim Jewanheliew
odwaniej ni Polak, mwi o polskim prometeizmie10.
Opowiadanie Miciskiego pokazuje, e pami o tragicznych wy-
darzeniach z czasw Powstania trwa w formie fantastycznych i bu-
dzcych groz opowieci o duchach zawodzcych na cmentarzu
w rocznice pamitnej dla okolicy bitwy i plotek o maostkowych za-
chowaniach ziemian, ktrzy nie tylko nie zdobywaj si na ofiarno
na rzecz sierot po wielbionym niegdy wodzu, ale maj za ze to, e
dzieci Hryniewieckiego chowaj si syn w korpusie kadetw, a cr-
ka w instytucie bahorodnych dziewic11. Tylko dr Jewanheliew po-
czuwa si do wypeniania obowizku wobec polegych i straconych,
najpierw kopic mogiy dla zmarych, a potem wspierajc finansowo
i opiekujc si dziemi pukownika Hryniewieckiego, i tylko w jego
10
T. Miciski, Dby czarnobylskie, s. 171.
11
Ibidem, s. 159.
209
Jadwiga Zacharska
pamici przeywane s wci na nowo i intensywnie zdarzenia z cza-

sw Powstania. A dzieje si to za spraw jego idealizmu oraz jedynej
i wielkiej mioci jego ycia mioci wzajemnej do lionardowsko
piknej, modej matki, pani Hryniewieckiej, uczucia, ktrego oboje
si wyrzekli dla idei dla wielkiej sprawy Polski oraz bolesnej i nie
do koca wyjanionej tajemnicy.
We fragmentarycznych i niepenych retrospekcjach oraz materia-
lizacjach wizji doktora oywa historia powicenia, mioci i zdrady,
w ktrej rola Anieli Hryniewieckiej, penicej funkcj adiutanta swoje-
go ma, dowodzcego powstaczym oddziaem, w ktrym Jewanhe-
liew jako ochotnik by lekarzem, jest co najmniej dwuznaczna. Tajem-
nicze zniknicie pani Hryniewieckiej i jej obecno w obozie rosyjskim
przed bitw, w wyniku ktrej oddzia powstaczy zosta rozbity, a jego
dowdca powieszony i dwa, kracowo odmienne wyjanienia faktu tej
obecnoci zdrada czy ch zawarcia midzy Polakami i Rosjanami
nowego przymierza z ducha, skadaj si na nierozwizaln trage-
di bohatera. On sam, ktry wzi krzy za Rosj, pozosta wierny
ewangelicznej zasadzie, uczciwo nie pozwalaa mu np. miesza si
do walki, eby nie strzela ani do swoich dawnych, ani do obecnych12.
Strzeli jednak do ukochanej kobiety przekonany o jej zdradzie, a po-
tem, pod wpywem przedmiertnego wyznania bohaterki wierzc jej
tumaczeniu o tajemniczej siostrze-sobowtrze, nazywa j wit.
Streszczajce denia obojga zakochanych przedmiertne przesa-
nie pani Hryniewieckiej: trzeba nawrci Rosjan i Polakw na sojusz
witego Jana13 zachowuje warto postulatu czy programu politycz-
nego niezalenie od tego czy gwiezdna posta i wiedma w wizji dok-
tora s osobnymi bytami, czy symbolizuj rozdwojenie osobowoci
ukochanej i idealizowanej przez niego kobiety.
Charakterystyczne dla Miciskiego czenie przeciwiestw, posu-
giwanie si podnios grotesk i wyobrani oksymoroniczn do-
tyczy nie tylko wizji plastycznych i rodkw wyrazu, ale te koncepcji
historiozoficznych i motyww dziaania kreowanych przez niego po-
staci: uczestniczca w Powstaniu, deklarujca gotowoci do walki wy-
idealizowana bohaterka jednoczenie podejmuje starania, eby unikn
12
Ibidem, s. 190.
13
Ibidem, s. 194.
210
zbrojnej konfrontacji, prbuje zrealizowa utopi, e perswazja sow-

na (wsparta autorytetem Ewangelii i urod gosicielki idei) moe by
skutecznym rozwizaniem konfliktu, ktry pisarz sytuuje w warstwie
etycznej, a nie politycznej.
Podobne ujcie Powstania i ewangeliczne przesanie wystpuje
w rozdziale Xidza Fausta, noszcym w powieci tytu Miujmy zwal-
czajc nieprzyjaci naszych14, a przedstawiajcym ycie [...] w po-
wstaniu tytuowego bohatera. (T. Linkner dowodzi, e faustyczny
uczony dr Jewanheliew z Dbw czarnobylskich jest prototypem tytu-
owej postaci demonicznego ksidza15). Trzy wydarzenia z czasw Po-
wstania, o ktrych stary kapan opowiada modemu winiowi w noc
wigilijn 1912 roku16 to sytuacje co najmniej niezwyke, eby nie po-
wiedzie cakowicie fantastyczne, w ktrych dla opowiadajcego ce-
lem waniejszym ni skuteczno walki jest troska o dusz narodu
polskiego, ktrej nie chce skala niegodnym czynem, np. zabijaniem
chwilowo bezbronnych wrogw. Jako niezaleny i wszechwadny do-
wdca autonomicznego oddziau mody bohater wykonywa brawuro-
we akcje oraz podejmowa decyzje niezrozumiae dla suchacza, mo-
gce nawet spowodowa zagroenie dla sprawy, ale zgodne z Duchem,
ktry kae w napreniu Woli wznosi si do Nadczowieczestwa17,
a przede wszystkim kae opanowa niskie instynkty zwierzcoci
i dz zemsty na przeciwnikach, dostrzega w nich blinich i tym
zaskarbi sobie ich wdziczno, a nawet obudzi dusz.
Ksidz Faust znajdujcy si zaledwie na pocztku drogi wtajem-
niczenia jest dowdc troszczcym si o dusze swoich podwadnych,
kurpiowskich chopw i o zjednanie wrogw aktami wielkoduszno-
ci. Pomysowo wykorzystujc informacj o kpieli w stawie oddziau
14
Tan sam tekst drukowany w krytyce nosi tytu Miujcie zwalczajc nieprzyjaci
waszych. Na t zmian zwraca uwag W. Gutowski w szczegowym wykazie od-
mian tekstu w stosunku do pierwodrukw czasopimiennych w komentarzu edytor-
skim cytowanego tu wydania powieci, s. 277.
15
T. Linkner, Zanim skoczyo si maskarad. Ze studiw nad twrczoci Tade-
usza Miciskiego, Wydawnictwo Uniwersytetu Gdaskiego, Gdask 2003.
16
Patrz: W. Gutowski, Posowie, [w:] T. Miciski, Xidz Faust, opracowanie tekstu,
przypisy i posowie W. Gutowski, Uniwersitas, Krakw 2008, s. 475.
17
T. Miciski, Xidz Faust, s. 45.
211
Jadwiga Zacharska
ochotnikw starowiercw, niezwyke okrutnych dla powstacw, bo

majcych ich za wcielonych diabw, sucych Antychrystowi18
otoczy ich, ale nie zlikwidowa bezbronnych, tylko puci wolno ode-
brawszy od nich przysig, e dobrowolnie wstpiwszy do wojska
dobrowolnie wyjd z szeregw19.
Innym razem w oryginalny sposb ukara jedn z band, ktre
pod firm powstania napaday na dwory i raboway, a w przedstawio-
nym przypadku jej czonkowie dopucili si prawdopodobnie gwa-
tu na szlachciankach, ktrych ojciec powiesi si na yrandolu, nie
mogc tego przey20. Po rozbrojeniu stray zaskoczywszy bandytw
w trakcie orgii jak opowiedzia to sam bohater:
Krtko, nie szczdzc barw na odmalowanie nikczemnoci, wykazaem im, co

uczynili. Nastaa tu, jak dla starowierw, spiekota tylko ze wstydu na policz-
kach. Jednemu za drugim kazaem wychodzi. Kademu z nich zdzieraem szlify,
wachmistrz za chop szeciu stp i omiu cali wychodzcego bra za kark
i zrzucajc ze schodw, uderza nog uzbrojon w ostrog tak, e rana sza od krzy-
21
a a po pity.
Spitrzenie wrcz czynnikw takich, jak przypadek, groza, brawura

i cudowno oraz nieoczekiwane zwroty sytuacji nastpuje w opisie
trzeciego z epizodw, majcego miejsce zim na Polesiu, kiedy ju
tylko resztki oddziau Kurpiw, dowodzonego przez bohatera zaata-
kowane zostay przez Rosjan i z powodu bdu opnienia komendy
przez porucznika artylerii, ktry by pann z wysokiego rodu, mu-
siay szuka ocalenia w gstwinie puszczy. Sam bohater, mimo bez-
poredniego zagroenia, porywa domnieman zdrajczyni i w uciecz-
ce przed kozackimi szablami ratuje j i siebie skokiem w nieg
z wysokiego na trzy pitra urwiska. W przypadkowo spotkanej cha-
cie, schronisku dla gontarzy, porwana panna wyjania powd swoje-
go bdu ot w czasie bitwy rozpoznaa wrd kozakw swojego
18
Ibidem, s. 37.
19
Ibidem, s. 38.
20
Ibidem, s. 40.
21
Ibidem, s. 40.
212
rodzonego, a dawno nie widzianego, zruszczonego brata i na chwil

zapomniaa o obowizkach, co brat w cynicznie przewidzia i wyko-
rzysta.
Dziewczyna wiadoma swej winy i odpowiedzialnoci, w lunatycz-
nym nie Mwi pocza wizjami proroczymi [...] powtarzajc wci:
wodzw nam trzeba nadludzi22. Kiedy pod wpywem silnych emo-
cji i halucynacji oboje bdc na wyynach ducha po zapanowaniu
nad erotyczn dz decyduj si na mier, pojawia si realne za-
groenie pocig Kozakw. Ale wtedy pomaga im niewidzialny so-
jusznik polana, na ktr wjechali Kozacy okazaa si zamarznitym
i pokrytym niegiem jeziorem, pod ciarem ludzi i koni ld si zaa-
ma i cigajcy zapadli w odmt. Dziaajc bardziej pod wpywem
instynktu ni wiadomego aktu woli oboje cigani rzucili si na po-
moc toncym i udao im si uratowa siedmiu ludzi i jednego konia.
Po spdzonej w chacie nocy rozstali si z onierzami, ktrzy za-
przysigli, e cho walczy musz, ale nigdy srogimi ju nie bd23.
I w tym przypadku opowiadajcy dowiadczalnie sprawdzi skutecz-
no tego zobowizania rannemu w nastpnej potyczce dopomg
w ucieczce z konwoju jeden z uratowanych topielcw.
Relacje ksidza Fausta o Powstaniu nie mieszcz si w najczciej
powielanych schematach apologetycznych lub demaskatorskich, nie
respektuj te zasady historycznoci24. Liczne odstpstwa od prawdy
takie jak umieszczenie oddziau Kurpiw na Polesiu czy oddzia-
u starowiercw w Puszczy Kampinoskiej sygnalizuje Gutowski
w przypisach ksiki w wydaniu z 2008 roku, a doda do nich mona
jeszcze odstpstwa od zasady prawdopodobiestwa mniej oczywi-
22
Ibidem, s. 46.
23
Ibidem, s. 49.
24
Nie podzielam pogldu prof. Anny Kieu, e Miciski tworzy ciemn legend
Powstania moim zdaniem nie tworzy adnej caociowej wizji czy oceny roku
1863. Nie pokazuje i nie ocenia powodw i celw uczestniczcych w nim postaci,
ale znamienne jest, e wszystkim przypisuje szlachetne intencje i ponadprzecit-
n wraliwo oraz samowiadomo, tak e informacja o udziale w Powstaniu
jest rwnoznaczna z kwalifikacj moraln. A eksponujce groz opisy przestrzeni
cmentarza, lasu zwizanej w wydarzeniami z czasw Powstania przypomina
maj o bezprzykadnym okruciestwie zwycizcw i mczestwie zwycionych
tym, ktrzy chtnie zapominaj i skonni s surowo osdza umarych.
213
Jadwiga Zacharska
ste w przypadku reakcji psychicznych, takich jak zawstydzenie ban-

dytw pod wpywem reprymendy, ale bardziej w ocenie manewru
otoczenia starowiercw w czasie kpieli (bo jak dugo musieliby po-
zostawa w wodzie, eby dowdca po otrzymaniu informacji mg
przeprowadzi akcj, wymagajc pokonania nieokrelonej zreszt
odlegoci i jak wielki musiaby by wiejski staw, eby pomieci kil-
kuset ludzi).
Ale te przedstawione epizody nie su tylko i nawet nie przede
wszystkim charakterystyce Powstania, lecz razem z innymi opo-
wieciami ksidza Fausta maj przemieni rewolucjonist i sceptyka
Piotra w nowego czowieka, wzr Chrystusowego lucyferyzmu
i dokona tego nie autorytetem dogmatw, lecz wiadectwem aktyw-
nego ycia, heroizmem wyrastajcym z najbardziej paradoksalnych,
czy wrcz absurdalnych dowiadcze egzystencjalnych25. Powie
miaa te przekazywa wzorce narodowego odrodzenia, wskazywaa
na konieczno przemiany ycia spoeczestwa polskiego w obliczu
nadchodzcej wojny26. I wydaje si znaczce, e cel ten realizuje od-
woujc si m.in. do Powstania Styczniowego. Oywiajc w Dbach
czarnobylskich i w Xidzu Faucie pami 1863 roku Miciski wska-
zuje cigo tradycji walk o niepodlego podobnie, jak czyni to
w tym czasie politycy, np. Pisudski i Strug, ale jednoczenie prze-
kazuje nowe objawienie, w ktrym jak to sformuowa Gutowski
Polsko jest rozumiana jako kategoria aksjologiczna, nie etniczna,
a zarazem jako domena ycia nowego, ktre wsplnym i niemaym
wysikiem trzeba bdzie zbudowa, przeksztacajc fundamenty ycia
spoecznego27.
Jadwiga Zacharska
25
W. Gutowski, Posowie, [w:] T. Miciski, Xidz Faust, op. cit., s. 507.
26
Ibidem, s. 508.
27
Ibidem, s. 510.
214
Insurrectionary episodes in the prose of Tadeusz Miciski
Keywords
episode, individual experience, element of existential education, individual

perspective, awakening of the nations soul, materialisation of visions, over-
-humanity, ethical conflict, covenant with the spirit.
Summary
The topic of the January Uprising appears in three works of Tadeusz Miciski,
although none of them focuses on political or historical issues. In his debut no-
vel entitled Nauczycielka (The Teacher), the eponymous heroine treats the
words spoken by a stranger at the grave of her father-insurgent as a prophetic sign.
In the story entitled Dby czarnobylskie (Oaks of Chernobyl) and in one of
the chapters of Xsidz Faust (Priest Faust), the experiences from the uprising
are presented as an important (in Dby... the most important) element of biogra-
phy and existential education of the characters exceptional, heroic individuals,
human pillars, ascending to over-humanity and trying to perfect the soul of the
nation.
Aufstandsepisoden in der erzhlerischen Prosa von Tadeusz

Miciski
Schlsselwrter
Episode, individuelle Erfahrung, Element der Existenzbildung, individuelle

Perspektive, das Wecken der Seele der Nation, Materialisation der Vision,
bermenschlichkeit, ethische Konflikt, Bndnis mit dem Geist
Zusammenfassung
Das Thema des Januaraufstands erscheint in drei Werken von Tadeusz Miciski,
wobei in keinem von ihnen der Gegenstand des Interesses politische oder his-
torische Fragen sind. In der Debtnovelle Nauczycielka (Lehrerin) schreibt
die Titelheldin die Bedeutung des Vorzeichens den Worten zu, die eine Fremde auf
215
Jadwiga Zacharska
dem Grab ihres Vaters, eines Aufstndischen, ausgesprochen hat. In der Erzh-
lung Dby czarnobylskie (Eichen von Tscharnobyl) und in einem der Kapitel von
Xsidz Faust (Priester Faust) sind die Aufstandserfahrungen als ein wichtiges
(in Dby das wichtigste) Element der Biographie und Existenzbildung der Hel-
den auergewhnlicher, heldenmtiger Persnlichkeiten, Sulenmenschen, die
sich zur bermenschlichkeit erheben und die Seele der Nation zu vervollkommnen
versuchen.
, ,
, , ,
, , ,
.

,
.

, -.

( ... )
- ,
, ,
.
216
ARTYKUY
NIEPODLEGO I PAMI
2014, nr 1-2 (45-46)
Ks. Henryk Mieczysaw Jagodziski

Stolica Apostolska
Ks. Stefan Radziszewski

Uniwersytet Jana Kochanowskiego w Kielcach
Dramat dyktatora w Dyktatorze Jerzego uawskiego
Sowa kluczowe
Dyktator, ojczyzna, powstanie, patriotyzm
Streszczenie
Dramat Jerzego uawskiego Dyktator (1903) przedstawia studium psychologiczne

gen. Mariana Langiewicza. uawski poczy skomplikowane wtki tytuowego bo-
hatera: mio do Ojczyzny i pragnienie wielkoci ssiaduj z tragedi nieuniknionej
klski i widmem haniebnej zdrady. Z jednej strony dramat uawskiego jest oddaniem
hodu bojownikom o wit wolno ojczyzny, za z drugiej patronuje mu krytycz-
na ocena przyczyn klski Powstania. Kompleks Mierosawskiego i rywalizacja z Je-
zioraskim nieustannie drcz zagubionego dyktatora, ktry nawet w swoim uczuciu
do Henryki Pustowjtwny nie jest jednoznaczny. W Dyktatorze bohaterstwo spotyka
si z egoizmem, powicenie konkuruje z intrygami, a patriotyzm przegrywa z zawi-
ci i oszustwem. Gwny bohater niesie w sobie stygmat klski nie potrafi wype-
ni wielkiego dziea, ktre zostao mu powierzone. Fina sztuki to wezwanie do walki
o niepodlego Ojczyzny, dla ktrej warto powici ycie.
217
Henryk M. Jagodziski, Stefan Radziszewski
To cel dla Moskali tak wystawiony,

jak na strzelnicy tarcza.
Gienera wielk rzecz si obarcza,
1
on jest powstaniem teraz .
Czterdziest rocznic wybuchu Powstania Styczniowego w sposb

uroczysty witowano jedynie w Galicji, ktra w ramach wzgldnej
swobody politycznej moga przypomnie o zbrojnym zrywie sze-
dziesitego trzeciego roku. W 1903 roku na scenach Krakowa i Lwo-
wa z powodzeniem wystawiano sztuki inspirowane Powstaniem.
Obok jednoaktwki Jesiennym wieczorem Gabrieli Zapolskiej2 oraz
dramatu Na zawsze Lucjana Rydla3, dzieem, na ktre warto zwrci
uwag jest Dyktator Jerzego uawskiego, dramat, ktrego tytuowym
bohaterem jest genera Marian Langiewicz. 22 stycznia 1903 roku,
na scenie Teatru Miejskiego we Lwowie, prowadzonego przez Tade-
usza Pawlikowskiego, odbya si premiera Dyktatora (w roli Langiewi-
cza Ludwik Solski, za jego ona, Irena Solska wystpia jako Hen-
ryka Pustowjtwna). Bdc synem powstaca z 1863 roku4 uawski
przedstawia jeden z najbardziej dramatycznych i draliwych momen-
tw samego Powstania, problem walki biaych z czerwonymi o przy-
wdztwo5. Dramaty Zapolskiej i Rydla dotycz czasu po klsce, u-
awski ogosi swoj sztuk z krwawych dni 1863 roku6 jako studium
1
J. uawski, Dyktator, Lww 1907, s. 223; dalej cytowane jako D.
2
Premiera we Lwowie 21 stycznia 1903 r., a w tydzie pniej w Krakowie, w obu
wypadkach z udziaem Modrzejewskiej w roli gwnej (R. Taborski, O Dykta-
torze Jerzego uawskiego, [w:] Dziedzictwo literackie powstania styczniowego,
red. J. Z. Jakubowski, J. Kulczycka-Saloni, S. Frybes, Warszawa 1964, s. 400).
3
Premiera lwowska 16 marca 1903 r., premiera krakowska 2 maja 1903 r.
4
Dramat zosta opatrzony dedykacj: Najlepszemu i ukochanemu/ ojcu mojemu/
te zasyszane i w powie zwizane echa/ krwawej a witej burzy/ ktr on cho-
pi / z broni w rku przetrwa/ w synowskiej czci i mioci/ powicam.
5
Zob. R. Taborski, op. cit., s. 400; A. Stafiej, Historia w dramatach Jerzego uaw-
skiego, [w:] Jerzy uawski. ycie i twrczo, red. E. och, Rzeszw 1976, s. 122.
6
Dramat zosta ogoszony drukiem wkrtce po prapremierze w Ksigarni Polskiej
B. Poonieckiego: Dyktator. Prolog i cztery akty z krwawych dni 1863, napisa:
J. uawski, Lww 1903.
218
psychologiczne generaa Mariana Langiewicza, przywdcy Powstania

Styczniowego7. W prologu i czterech aktach sztuki uawski poczy
skomplikowane wtki tytuowego bohatera: mioci do Ojczyzny i pra-
gnienie wielkoci z tragedi nieuniknionej klski i widmem haniebnej
zdrady. Akcja dramatu obejmuje: oczekiwanie na wybuch Powstania,
ktre czy rozmwcw zgromadzonych w maym dworku szlachec-
kim na Ziemi Sandomierskiej (22 stycznia 1863); wkroczenie oddziau
powstaczego Langiewicza do Maogoszcza (21 lutego 1863); spory
Langiewicza i Jezioraskiego o przywdztwo zakoczone wybuchem
bitwy maogoskiej (24 lutego 1863); ogoszenie dyktatury Langiewicza
i proklamowanie jego manifestu w podkrakowskiej Goszczy (11 marca
1863); bitw w lesie pod Grochowiskami i ucieczk dyktatora (18/19
marca 1863)8. Dramat uawskiego jest, z jednej strony, oddaniem ho-
du bojownikom o wit wolno Ojczyzny, za z drugiej patronuje
mu krytyczna ocena przyczyn klski Powstania. W Dyktatorze boha-
terstwo spotyka si z egoizmem, powicenie ssiaduje z intrygami,
a patriotyzm przegrywa z zawici i oszustwem.
Oczekiwanie
W prologu do publicznoci zwraca si Nieznajomy, tajemnicza po-

sta, niejako porte-parole uawskiego, czca w sobie gos tragicz-
nego fatum, sumienia i ostatecznej instancji prokuratorskiej. Ten zo-
wieszczy ton nie dziwi, skoro Polska pozostaje nadal w niewoli. Nie-
znajomy, ubrany w aobny arlekiski strj, z szarym paszczem o-
nierskim w rku, ukazuje si publicznoci przed podniesieniem kurty-
ny niejako zapowiada tragiczne wypadki powstacze9. Przypomina
7
Zapowiadana w prasie premiera krakowska nie dosza do skutku i dopiero
1 wrzenia 1905 r. sam prolog Dyktatora zosta wystawiony cznie ze wznowio-
nym Na zawsze Rydla jako pierwsza nowa premiera teatru krakowskiego po objciu
dyrekcji przez Ludwika Solskiego (R. Taborski, op. cit., s. 409410). Sam Solski
wystpi tym razem w roli Nieznajomego.
8
W rzeczywistoci narada po bitwie pod Grochowiskami odbya si we wsi Weecz,
jednak zdaniem Romana Taborskiego w ostatnim akcie dramatu uawski nie
troszczy si o wierno danych historycznych (zob. R. Taborski, op. cit., s. 403).
9
Z narodu ez i krwi, ze sawy blaskw, z pieni tryumfu i z rozpaczy wrza-
skw, z tego, co wielkie, wite albo krwawe, gwoli potomnym czyni czas zabaw
219
wydarzenia historyczne, ale jest take oskarycielem wspczesnych.

Ty si baw, narodzie! to tragiczne podsumowanie sytuacji pne-
go (u uawskiego trzewego) wnuka, ktry nie chce ju przelewa
krwi w boju o wolno Ojczyzny. Martyrologia przodkw moe go
wzrusza albo mieszy, ale jest dla niego gosem przeszoci, bowiem
przemin czas bohaterw, a prorocy nie wzywaj do podejmowania
wielkich czynw.
Stara komedia! komedia szalona! roztacowana, huczna i czerwona hej! mia

si trzeba! mia si do rozpuku! Z dziadowskich szalestw miej si, trzewy wnu-
ku [] Pora zaczyna! Niechaj czas si wstrzyma i przed waszemi otworzy oczyma
mogiy stare, zapomniane, ciche bl z nich wywiedzie, powicenie, pych i bo-
haterstwo wiksze, e bezpodne, duchy przeczyste, sabe lub niegodne i w kome-
10
dianckim przegna korowodzie! Kurtyna w gr! Ty si baw, narodzie!
Ten niepokojcy monolog Nieznajomego, wygoszony na prosce-

nium, wprowadza klimat niepokoju. Taka jest atmosfera prologu Dyk-
tatora, w ktrym w maym dworku na Sandomierszczynie wszy-
scy z lkiem oczekuj na wieci z Warszawy. Ojciec trzech synw
ma nadziej, e wybuch Powstania jest jeszcze daleki, jego synowie
Sewer, Bogdan i Janusz (w Warszawie) oczekuj z upragnieniem,
e walka o wolno Ojczyzny zacznie si wkrtce. Przejmujce s
lki i przeczucia Marii, ktra niczym medium dostrzega nadciga-
jce nieszczcie. Maria odczuwa tajemnicze zjawiska: Dziwne ja-
kie lki chodz po domu (D, s. 8), czuj idzie lasem, potem si
i na teatru deski malowane wpdza widziada z mogi wygrzebane, iby po mrw-
czym dnia szarego trudzie wspomnieli widz, e i oni ludzie, bo s synami tych, co
ludzkie hasa nieli, nim we krwi gwiazda ich zagasa. Wy si nie bjcie widm, co
z martwych wstay! Wrc do grobw jutro, nim dzie biay sny wasze sposzy,
wrc nienatrtne, tak jak szy na mier: powane i smtne, z cinionem sercem,
rozwidnion twarz, z oczyma, ktre o PRZYSZOCI marz... Wy si nie bjcie!
z burzy, co je zwiaa niegdy, ju pami jedynie zostaa i nic, prcz grobw kilku
w lasach ciemnych, i krwi, ynicej any, y podziemnych, i imion kilku znanych
a przekltych, i tumu jakich bezimiennych witych, i pustki moe jeszcze w ja-
kim domu, i starcw kilku, noc po kryjomu prawicych wnukom, jak pomieniem
kwitnie drzewo wolnoci i jak czasem szczytnie kona na supach, ktre hab
strasz, krzykiem: ZA NASZ WOLNO I ZA WASZ! (D, s. 56).
10
D, s. 67.
220
wlecze, przez niene rozogi, coraz ju bliej, nad domem si way,

nad krajem caym (D, s. 11), staj, bo myl, e przez drzwi roz-
warte ju to straszliwe, grone, nieodparte, to nienazwane (D, s. 11).
Niepokoje i zowieszcze przeczucia prbuje uciszy Zofia, ona Bog-
dana, chocia i w niej budz strach: Ja zym przeczuciom Maryki
nie wierz, lecz kiedy sucham tych jej opowieci, dr (D, s. 12).
Natomiast w Starym budz si wspomnienia Powstania Listopadowe-
go: Lat temu trzydzieci i dwa pamitam noc listopadowa i wiatr,
jak dzisiaj, gdy si zacz taniec straszny, muzyka graa piorunowa,
a potem... potem! krwawy Woli szaniec (D, s. 14). Niepokj Marii jest
ambiwalentny wiesz wapan, e skacze we mnie tak serce i z radoci
pacz i mwi Bogu dzikczynne pacierze, kiedy pomyl [] lecz
co, co... nie wiem... jaki lk mnie nka, ktrego nazwa nie umiem,
nie mog i razem pragn, razem czuj trwog... (D, s. 12). Ciar
oczekiwanie jest tak wielki, e ju duej nie sposb odwleka chwili,
ktra jest ulepiona z lku i nadziei. Udrczona Maria wyznaje: Tak
mnie strasznie nuy to wszystko! Nie wiem, co si dzieje ze mn [].
Straszna jaka mara cinie mi serce... Niechby si ju stao dzi. Za go-
dzin [] byle nie czeka. To oczekiwanie dusi mnie, dawi, przygniata
mnie ca (D, s. 1718).
Dramatyczne rozdarcie pomidzy pragnieniem szczcia rodzinne-
go a powinnoci walki o wolno Ojczyzny obecne jest w dialogu
Zofii z Bogdanem:
ZOFIA: Ojczyzna ci woa i pjdziesz, pikny mj, kochany, wielki, a ja zo-

stan tu z dzieckiem samotna i o zwycistwo Boej Rodzicielki tak bd prosi...
Pacze.
BOHDAN: Zoka! ez nie trzeba!
ZOFIA: Ty si nie gniewaj! Tak byam ochotna, tak mi si jasna zdawaa ta
droga, co przez krew wiedzie do wolnoci nieba, a dzisiaj nie wiem skd, ta dziwna
trwoga Ty si nie gniewaj! Myl, e na wiecie moe sierot by to nasze dzie-
11
ci, e ciebie mog... O! to moje serce!
Podobnie Ojciec, ktry widzc u swoich synw pragnienie dziaa-

nia, odradza wszczynanie walk w zimie lepiej poczeka na wiosn,
11
Ibidem, s. 24.
221
zorganizowa wiksze siy zbrojne. Jego zdaniem Rzd Narodowy

same gupstwa pisze! Siedz tam sobie w Warszawie hoysze i nam
dyktuj prawa! Ani sowa, wojna by musi, ale nie tak prdko, w lecie...
w jesieni... Szlachta nie gotowa (D, s. 32). Powstacy uzbrojeni w kije
i noe mog co najwyej cina osty, a nie wojowa! (D, s. 33). Sam
pomys Powstania nazywa Ojciec szalestwem, ale pod powierzchni
gniewu kryje si ojcowska duma z synw, ktrzy pragn walczy o nie-
podlego Ojczyzny:
OJCIEC gosem pozornie rubasznym, ale zna, e wzruszony:

Czy si ju w gowie przewraca tym chystkom? Przecie zaczyna teraz niepo-
12
dobna?
Gdy okazuje si, e wszystkie upomnienia ojcowskie nie skutkuj,

a modzi z entuzjazmem szykuj si do walki, ojciec nie pozwala im
ruszy do boju samotnie: gdy ju gin trzeba, to gimy razem! Id
z wami, dzieci! (D, s. 57).
Bohater
Marian Langiewicz urodzi si 5 sierpnia 1827 roku, w Krotoszynie,

w Wielkopolsce, jako syn Wojciecha i Eleonory z Kluczewskich13. Po-
chodzi z rodziny mieszczaskiej. Uczszcza do szk w rodzinnym
Krotoszynie i Trzemesznie. W 1848 roku, podczas Wiosny Ludw, bra
udzia w potyczkach z armi prusk. W tym samym roku rozpocz
studia filologiczne na uniwersytecie we Wrocawiu, jednake w 1850
roku przenis si na uniwersytet w Pradze, a nastpnie na uniwer-
12
Ibidem, s. 44.
13
Informacje dotyczce Langiewicza, Pustowjtwny i Jezioraskiego: zob. Notat-
ki osobiste Wadysawa Bentkowskiego z 1863 (z 3 mapami i yciorysem autora),
red. Wacaw Tokarz, Krakw 1916; Jzef Kajetan Janowski, Pamitniki o powsta-
niu styczniowym, t. I, Lww 1923, t. II, Warszawa 1925; Marian Langiewicz, Rela-
cja o kampanii wasnej 1863, Lww 1905; Stanisaw Myliborski-Woowski, Gene-
ra Marian Langiewicz 18271887, Warszawa 1971; Helena Rzadkowska, Marian
Langiewicz, Warszawa 1967; Henryk Wierciski, Przyczynki do wypadkw 1863
roku, [w:] Spiskowcy i partyzanci 1863 roku, oprac. Stefan Kieniewicz, Warszawa
1867.
222
sytet w Berlinie, gdzie studiowa na wydziale matematyczno-fizycz-

nym. W midzyczasie odby ochotnicz sub wojskow w pruskiej
armii. Przez dwa lata przebywa u swoich braci w Witowie. W 1859
zosta zmobilizowany do armii pruskiej w Berlinie, w niedugim cza-
sie otrzyma stopie porucznika. W 1860 wystpi jednak z wojska
i wyjecha do Parya. Z Francji uda si do Woch, gdzie wzi udzia
w walce o zjednoczenie tego kraju. Uczestniczy w wyprawie tysi-
ca czerwonych koszul Giuseppe Garibaldiego przeciwko Krlestwu
Obojga Sycylii. W tej kampanii Langiewicz wyrni si szczeglnym
mstwem, za co otrzyma odznaczenie wojskowe oraz woski stopie
oficerski. Zaskarbi sobie rwnie sympati samego Garibaldiego14.
Langiewicz usiowa stworzy legion polski, jednake starania te za-
koczyy si niepowodzeniem. Nastpnie obj funkcj wykadowcy
artylerii na kursie dla polskich instruktorw wojskowych w Pary-
u. Bra te udzia w tworzeniu polskiej szkoy wojskowej w Genui
we Woszech, jednake po konflikcie z Ludwikiem Mierosawskim
zmuszony zosta do jej opuszczenia.
Od jesieni 1862 roku, na zlecenie Komitetu Centralnego Narodowego,
uczestniczy w licznych misjach zagranicznych15. Niedugo przed wy-
buchem Powstania Styczniowego otrzyma nominacj na pukownika
i naczelnika wojskowego wojewdztwa sandomierskiego. Podczas przy-
gotowania do samego Powstania opracowa osiem atakw na garnizo-
ny rosyjskie, jednake udao si przeprowadzi tylko trzy, w nocy z 22
na 23 stycznia 1863: w Jedlni, Bodzentynie i Szydowcu, gdzie dowodzi
osobicie. W swoim obozie w Wchocku udao mu si zgromadzi okoo
1400 powstacw. Od razu przystpi do intensywnego szkolenia swo-
ich podkomendnych, podzieli ich na formacj jazdy, strzelcw i sub.
Utworzy sztab, zaoy fabryk broni, odlewni, ambulans i drukarni.
Jednake na pocztku lutego, w starciach z siami rosyjskimi pod Bzi-
nem, Suchedniowem oraz Wchockiem ponis znaczne straty i zmuszo-
ny zosta do wycofania si w gb Gr witokrzyskich, cigle uciekajc
przed atakujcymi Rosjanami16. Nastpne starcie miao miejsce 11 lutego
pod witym Krzyem. 17 lutego, w bitwie pod Staszowem udao mu si
14
Zob. C. Jastrzbski, Bitwa pod Maogoszczem 1863, Maogoszcz 2013, s. 88.
15
Ibidem, s. 90.
16
Ibidem, s. 91.
223
odrzuci wroga. Tego te dnia otrzyma nominacj generalsk oraz do-

datkowo zosta naczelnikiem wojskowym wojewdztwa krakowskiego.
W Maogoszczu 22 lutego poczy swoje siy z oddziaem pukow-
nika Antoniego Jezioraskiego17. Dwa dni pniej rozegraa si tutaj
jedna z najwikszych i najkrwawszych bitew Powstania Styczniowe-
go. Pomimo cikich strat powstacom udao wyrwa si z okrenia.
Langiewicz uda si w stron Galicji, skd spodziewa si posikw.
4 marca znw stawi czoa siom rosyjskim pod Pieskow Ska, na-
stpnego dnia pod Ska. 11 marca 1863, w miejscowoci Goszcza
koo Krakowa, gen. Marian Langiewicz zosta ogoszony dyktatorem
Powstania. Jego siy liczyy okoo 3 tysicy powstacw. Wojska car-
skie intensyfikoway swoje dziaania, aeby zniszczy siy powsta-
cze. W czasie dwch bitew stoczonych 17 marca pod Grochowiskami
i 18 marca pod Chrobrzem, doszo do znacznego osabienia si Lan-
giewicza. Co prawda Rosjanie ponieli porak i ustpili z placu boju,
jednake rada wojenna zdecydowaa o podziale wojsk powstaczych
na mniejsze partie. Langiewicz mia przez austriack Galicj prze-
dosta si na Lubelszczyzn i tam kontynuowa walk. Opuszczenie
oddziau przez dyktatora zostao odebrane jako ucieczka i wywoao
panik w obozie powstaczym18. Podczas przekraczania granicy gen.
Langiewicz zosta rozpoznany i aresztowany przez Austriakw, ktrzy
uwizili go w Tarnowie. Nastpnie by wiziony w Krakowie i Tyszo-
wie, a w kocu zosta zamknity w twierdzy Josephstadt, ze wzgl-
du na ponawiane prby ucieczki. Uwolniony zosta dopiero 25 lutego
1865 roku.
Po odzyskaniu wolnoci, Langiewicz wyjecha przez Monachium
do Londynu, a potem uda si do Szwajcarii, tam oeni si z Zofi
Bauer. Zaangaowa si w dziaalno konspiracyjn, majc nadziej,
e uda si wykorzysta midzynarodowe konflikty do odzyskania nie-
podlegoci przez Polsk. W tym celu uda si take do Turcji, gdzie
przedstawia si jako Langie Bey. By to do trudny okres dla nie-
go, poniewa znalaz si w bardzo cikiej sytuacji materialnej, a jego
ona Zofia zmara na grulic. Kilka lat pniej oeni si z Angielk,
Zuzann Bery. W 1881 urodzi mu si syn Tadeusz. Langiewicz chcia
17
Ibidem, s. 92.
18
Ibidem, s. 93.
224
go odda na wychowanie do pozostaych w kraju krewnych, ci jednak

odmwili, dlatego te podj starania u wadz pruskich o otrzymanie
zezwolenia na zakup folwarku w Wielkopolsce. W 1887 przyjecha
do kraju, ale bardzo szybko znw wyjecha do Konstantynopola,
gdzie zmar na zapalenie puc 10 maja 1887 roku. Zosta pochowany
na angielskim cmentarzu Haidar Pasha. Jego syn Tadeusz wychowy-
wany by przy matk w Anglii i Austrii i nigdy nie nauczy si jzyka
polskiego. Zgin w 1915 jako oficer armii austriackiej19.
Jerzy uawski w dramacie Dyktator przedstawia swoj wersj Po-
wstania Styczniowego.
Postaci centraln jest Dyktator Marian Langiewicz. Bohatera swego umiesz-

cza autor wrd autentycznych postaci historycznych przywdcw mniejszych
lub wikszych oddziaw powstaczych. Nazwiska ich s atwe do zweryfikowania
w materiaach historycznych i pamitnikach tego okresu (np. pamitniki wystpu-
jcego w dramacie Antoniego Jezioraskiego i Wadysawa Bentkowskiego stano-
20
wiy teksty rdowe dramatu) .
uawski przystpi do pisania Dyktatora po odbyciu rozlegych

studiw historycznych dotyczcych Powstania21. Niestety, nie mg
korzysta z Relacji o kampanii wasnej w r. 1863 samego Langiewi-
cza, ujtej w form fikcyjnych listw do Ludwika Bulewskiego, ktra
ogoszona zostaa drukiem w 1905 roku, na amach Kwartalnika Hi-
storycznego, czyli trzy lata po napisaniu dramatu22.
W utworze uawskiego genera Marian Langiewicz przedstawio-
ny jest jako zbawca uciemionej Ojczyzny. W rozmowie Proboszcza
19
Ibidem, s. 94.
20
A. Stafiej, op. cit., s. 122.
21
Mia do dyspozycji m. in. dwa najobszerniejsze do dzisiaj i zawierajce wiel-
k obfito wiadomoci szczegowych opracowania dziejw caego powstania,
a mianowicie ksik Mikoaja Berga Zapiski o powstaniu polskim 1863 i 1864 r.
i poprzedzajcej powstanie epoce demonstracji od 1856 r., ktrej peny polski prze-
kad ukaza si w Krakowie w latach 18981899, oraz dwa pierwsze tomy Dziejw
1863 roku Walerego Przyborowskiego (Krakw 18971899), w ktrych zostaa
omwiona caa kampania powstacza Langiewicza (R. Taborski, op. cit., s. 403).
22
Zob. R. Taborski, op. cit., s. 405.
225
z mieszczanami23 wida, e caa Polska pokada nadziej w Langiewi-

czu, ktry jest wodzem rozumnym i niepokonanym. To on ma stan
na czele powstacw, ktrzy charakteryzuj si nadzwyczajn odwag
i mstwem:
PROBOSZCZ: Nie liczba zwycia ani bro. Z garstk wybranego ma zbi

Filistyny Gedeon, gdy Boa moc bya nad nim. Ci za dobr spraw, za wolno id
w bj, a nieaskawe byyby nieba, gdyby ta obroa nie miaa pkn!
III MIESZCZANIN: Inne czasy, ksie! dzisiaj na wroga potrzebne ore, ko-
menda, onierz...
I MIESZCZANIN: Co gadacie duo? albo to nasi jak lwy si nie bij, nie zwy-
ciaj? armaty, wojsko, wszystko w pogotowiu. To nic! Kurowski: Naprzd! a
oowiu w oczy im sypn. Ale oni zgraj lec! Ten Francuz, Rochebrun si nazywa,
w przodzie, jak djabe! Powiadaj dziwa o jego mstwie... A nasze chopaki lec
z nim razem!
[]
II MIESZCZANIN: Niech jegomo wierzy, e nasz Langiewicz...
I MIESZCZANIN: Tak! gdy on co zacznie, to ju rozwanie, w tem caa r-
nica...
II MIESZCZANIN: Tyle go razy Moskal mia ju w doni, a on si zawsze wy-
krci, obroni, jeszcze natucze! Lasem si przemyca, lub stawia czoo, a gdy ludzi
zbierze gar, to zakada sobie pikne lee Moskwie pod nosem, a mimo przechwa-
ek jeszcze go aden nie pokona miaek z moskiewskiej psiarni () wdz to jest
rozumny i nie by nigdy pobity!
PROBOSZCZ: W nim nasza nadzieja, przyszo! Caa ziemia lasza patrzy
24
na niego z dum i uciech!
Niestety, sam Langiewicz nie ma wiary w zwycistwo, przede

wszystkim kieruje nim wasna wygrowana ambicja, aby stan
23
Trzeba jednak przyzna, i uawski nie pokusi si o szersz panoram spoe-
czestwa polskiego, ale zaznaczy chocia w kilku sowach postaw chopw wo-
bec powstania, mieszczan oraz biedoty miejskiej. Chopw cechuje przede wszyst-
kim zupeny indyferentyzm narodowy i brak orientacji. Mao byo takich wocian
jak Pta czy Grzela z posiadoci Bogdana, ktrzy szli za swym panem w krwawy
bj i razem z nim do koca wytrwali (A. Stafiej, op. cit., s. 124).
24
D, s. 7783.
226
na czele powstania25. uawski sabo dyktatora ukazuje w rozmo-

wie generaa z ksidzem Kotkowskim. Langiewicz lka si, i inny
dowdca powstania, gen. Antoni Jezioraski, ze swoim oddziaem nie
przejdzie pod jego dowdztwo; szuka pocieszenia i otuchy w rozmo-
wie z duchownym.
LANGIEWICZ siada: Znuony jestem i tak ponie gowa... Ty, ojcze, wierzysz
w zwycistwo?
X. KOTKOWSKI: Tak. Wierz.
LANGIEWICZ po krtkiem milczeniu: Ale, mj ojcze, zapyta ci chciaem
o zdanie... Urywa.
X. KOTKOWSKI: Sucham...
LANGIEWICZ: Ty znasz ludzkie dusze, wic powiedz, jakim ja sposobem zmu-
sz Jezioraskiego, aby si z oddziaem moim poczy?
X. KOTKOWSKI: Wszak masz, wodzu, wadz rozkaza.
LANGIEWICZ: Mam j! Naczelnikiem jestem! Wadza!... Dam ci j, ale ci nie
radz uy jej kiedy, spojrzeniem lub gestem da komu pozna, e ty tu naczelny,
bo ci odbiega, majc za tyrana!
X. KOTKOWSKI: Jeli...
LANGIEWICZ: Tu wszyscy rwni, rzecz to znana! Kady jest mdry, zbawca
kraju, dzielny, kady rozkazy dawa jest gotowy, zwycia gb, twierdze bra,
harmaty. Byle nie sucha!
X. KOTKOWSKI: A przecie bogaty jest kraj ten w ludzi, ktrzy nios gowy
na stos ofiarny i publiczne dobro ceni nad wszystko, nawet nad swe ycie... Nie-
sprawiedliwy jeste, gienerale! Patrz na ten tysic, t gar ludzi chrobr, co cignie
z tob w bj i na rozbicie i do zwycistwa, nie stygnc w zapale, bez sowa skargi
w nieustannym trudzie, skinieniu twemu posuszna!
[]
Pan Bg dziaa cuda. I bro najtsza to jest imi Boga!
LANGIEWICZ: Ja jestem onierz, ksie, w pruskiej szkole wzrosy. W bosk
moc wierz, ale wol oprze los wojny na silnym oddziale, na armii bitnej, karnej!
26
Zwiza w jedno chc te garsteczki, t ruchawk biedn chc zmieni w wojn!
Langiewicz dostrzega sabo militarn powstacw, ktrzy w a-

25
26
D, s. 105108.
227
den sposb nie bd zdolni stan do walki z potg carskiego impe-

rium. Do pokonania Moskali nie wystarczy patriotyczny entuzjazm,
potrzebna jest dobrze wyszkolona i uzbrojona armia. Tej chodnej oce-
nie szans Powstania, ktra charakteryzuje dyktatora, uawski prze-
ciwstawia wiar Kotkowskiego, ktry w walce o wolno Ojczyzny
widzi realizacj mioci do Boga.
LANGIEWICZ: Wiara si z rozpaczy na dziaa rzuca, by w kocu przed si

broni ustpi! A ja, widzc mstwo, by nie otwiera wrt zwtpieniu, aby onierz
nie przeczu nawet, jak jest saby, kami i gosz, e byo zwycistwo! Ja bo-
haterw mieszny wdz bezbronnych! A oni wierz w te swoje przewagi, co byy
klsk i cudem odwagi, cudem krwi bujnej i oby nie ponnych nadziei! Ksie!
mwi em ponury, e jak wilk patrz na ludzi i milcz, ksie! bodajbym ja mia
serce wilcze, albo t wiar, co przenosi gry!... Z tob ja szczery, te zastpy mode,
tych optanych kochankw wolnoci, rozrzutnych siewcw swojej krwie i koci,
straszno rzec, ksie! ja na zgub wiod!
X. KOTKOWSKI: Cofnij te sowa, cofnij, gienerale! ty nie masz prawa przes-
dza wyniku walki za wolno, wszcztej przy okrzyku: mier lub zwycistwo!
Pan Bg trzyma szale, a krew bezbronnych na nich te zaway i zy sieroce!
LANGIEWICZ: Ksie! daj mi wiary! daj przez modlitwy jakie albo czary, a ja
ci wtedy wszystkich trzech mocarzy wyzw z t garstk! Wojsko dzisiaj piewa,
27
wojsko si cieszy, o zwycistwach marzy i o wolnoci .
Peen wtpliwoci dyktator miota si pomidzy pragnieniem wiel-

koci a lkiem wobec nieuchronnej klski. Natomiast ksidz Kotkow-
ski jest przekonany o sensie walki, wierzc w dziaanie Boej Opatrz-
noci, ktra nie pozwoli na kolejn klsk polskiego narodu. Tej wiary
Langiewicz ju nie ma, zmczony i zniechcony nie wie, co dalej z Po-
wstaniem.
LANGIEWICZ: Ach! z jake inn w ten kraj szedem wiar! Kiedym opuszcza
Italij star, na nowe tutaj dc zawieruchy, to mi szumiaa w uszach ona fala,
co tysic zbawcw rzucia w Marsala na ld a oni poszli i sztandary na Kapitolu
zatknli zwyciskie! Ja z nimi byem! i dzisiaj niemskie kanie mnie chwyta,
kiedy w wieczr szary gdzie w guchych borach, jako dzwon odlegy stumionem
27
Ibidem, s. 108110.
228
echem w serce me uderzy owo wspomnienie! Bom ja marzy, ksie, i takie same
tu powstan me i bj, tak samo zwyciski! Dzi zbiegy tygodnie!...
X. KOTKOWSKI: Wodzu! nie w zwycistwach ley wielko tej wojny, jedynej
zaiste, jak historia zna! Te serca czyste twoich onierzy, te serca ofiarno za wol-
no wasn i za wolno cudz, moe zalej krwi ojczyste any, ale ich wierzaj!
krwi swoj nie zbrudz, ani, pkajc, nie pjd na marne! To jest bj wity! przez
Boga zesany, bj odkupienia! syszysz?!
LANGIEWICZ: Byy czasy, kiedym tak wierzy! W Wchocku to byo! Lud
pyn do mnie z niewstrzyman si, wioski zapade oyy i lasy, a ja tak dumny
byem, pewny siebie, em bj za przyszo wszcz, a w niebie Bg, co chce tego!
Byem taki pewny, e kiedy przyszli do mnie kusiciele, aby odkupi za grosz Juda-
szowy krew na wolno i siejb, tom ja gniewny z pogardy siwe darowa im gowy
i puci ywych! Zbiego dni niewiele, i dzi...
X. KOTKOWSKI: Co dzisiaj?
LANGIEWICZ: Nic. Tak mi si widzi, e kt tu kry koo mnie i krokiem
28
przede mn stpa i poglda bokiem na to, co czyni, mierzy krew i szydzi...
Dyktator miota si w swojej niepewnoci, chce walki i zwycistwa,

jednak zdrowy rozsdek przestrzega przed nieuchronnoci klski.
Oskara swoje otoczenie o spisek i zdrad: Ksie! ja wiem, cze-
mu ty mi to mwisz! Wy wszyscy mylicie, by mnie usun, zrobi
miejsce jemu, dyktatorowi, tak! bogu powstania, jak wy go zwiecie!
(D, s. 123). Wanie kompleks Mierosawskiego zmusza dyktatora do
dziaania, musi innym i sobie udowodni, i nie jest papierowym przy-
wdc, e zdolny jest do prowadzenia walki przeciwko Moskalom:
Nigdy! Ja wytrwam! o godzie, na mrozie, z kos miast armat, z ki-
jem miast paaszy, wytrwam do koca! Ja zdusz t hydr, co nawet
w sztabie moim ywi! Wydr z serc ich to imi, ktre kraj ten straszy,
jak stary upir krwawy! (D, s. 124).
Adiutant klski
Henryka Pustowjtwna urodzia si 26 lipca 1838 roku we wsi

Wierzchowiska pod Lublinem, w majtku swej babki Brygidy Kossa-
kowskiej. Pochodzia z mieszanego maestwa, matki Polki, hrabian-
28
Ibidem, s. 111113.
229
ki Marianny Kossakowskiej herbu lepowron, i rosyjskiego, carskiego

oficera, pniej generaa Trofima Pawowicza Pustowojtowa /
/, z pochodzenia Wgra, o nazwisku Teofil
Pustay. Jej wychowaniem zajmowaa si jej babka Brygida, ktra cz-
sto opowiadaa Henryce o Powstaniu Listopadowym, w ktrym wal-
czy jej m, jako major kawalerii. Brygida Kossakowska, chocia bya
osob schorowan, bardzo czsto braa udzia w kwestach kocielnych
na rzecz osb biednych, sierot i kalek. Bywaa w Lublinie, gdzie miaa
niewielk kamienic, w ktrej odbyway si spotkania artystw i pa-
triotycznie usposobionej modziey.
Od najmodszych lat Henryka wzrastaa zatem i wychowywaa si
w atmosferze polskiej i katolickiej. Pocztkowo uczszczaa do Szko-
y Wyszej Pci eskiej Zgromadzenia Panien Wizytek w Lublinie.
W roku 1853, za zgod matki, babka oddaa Henryk i jej starsz o dwa
lata siostr, Juli, do Instytutu Wychowania Panien w Puawach. Pomi-
mo e Instytut by bezporednio nadzorowany przez caryc, a wrd
uczennic bya spora gromadka crek rosyjskich oficerw, krlowa tu
duch polski. W Instytucie nie odczuwao si skutkw rusyfikacji w ta-
kim stopniu, jak w innych tego typu szkoach w imperium rosyjskim.
Dziewczta polskie byy pod nieustannym urokiem tego wszystkie-
go, co w Puawach byo dzieem Izabeli Czartoryskiej. Nieobce te im
byy utwory poetyckie A. Mickiewicza i J. U. Niemcewicza. Henryka
znaa na pami Redut Ordona i poemat Grayna. Patriotyczny duch
Puaw by tak silny, e dziewczta nie zgadzay si na naboestwa
cerkiewne. W tamtych latach w Henryce zrodziy si marzenia o sa-
wie Emilii Plater. Instytut Puawski ukoczya po szeciu latach, z bie-
g znajomoci jzyka francuskiego i rosyjskiego. Wkrtce wyjechaa
na wakacje do ytomierza, gdzie zamieszkaa z matk i rodzestwem,
jednak najchtniej przebywaa w Lublinie z babk. Zaprzyjania si
z wieloma studentami o wyjtkowej postawie patriotycznej i katolic-
kiej, przebywajcymi na wakacjach w Lublinie i ytomierzu.
Po tragicznych wydarzeniach warszawskich w 1861 roku Henryka
zorganizowaa patriotyczne manifestacje modziey w Lublinie, Za-
mociu i ytomierzu, wygaszajc pomienne przemwienia. Po reli-
gijno-patriotycznej manifestacji pod Dubienk, w 70. rocznic bitwy,
zapada w Petersburgu decyzja o zesaniu Anny Henryki do monasty-
ru w guberni kostromskiej. Podczas transportu do klasztoru zachoro-
230
waa na zapalenie puc, dlatego te odwieziono j do matki, do yto-

mierza. Po wielu perypetiach, przedostaa si w przebraniu do rumu-
skiej Modawii, gdzie w pogranicznym miasteczku Michaleny pk
Z. Mikowski organizowa polskie oddziay zbrojne. Na wie o wybu-
chu Powstania Henryka z ks. kapelanem i grup modziey wyruszya
w kierunku Lwowa, a w kilka dni pniej udaa si w Gry wi-
tokrzyskie. W Staszowie gen. Langiewicz mianowa j adiutantem
pk. Dionizego Czachowskiego, pniej staa si jego osobistym adiu-
tantem. Przyja pseudonim Micha Smok, cho niektrzy nazywali
j Michakiem albo Pustym Wojtkiem. 24 lutego 1863 roku, w bardzo
krwawej bitwie pod Maogoszczem, a nastpnie pod Grochowiskami,
Pustowjtwna wykazaa si nadzwyczajn odwag w boju i bezprzy-
kadnym powiceniem w ratowaniu rannych powstacw. W ogniu
armat i broni strzeleckiej przekazywaa rozkazy gen. Langiewicza.
Do legendy przeszy jej zasugi w tumieniu zawici i ambicji poszcze-
glnych dowdcw. Panuje przekonane, e to wanie jej udao si
przekona pk. A. Jezioraskiego do podporzdkowania si gen. Lan-
giewiczowi jako naczelnemu wodzowi i naczelnikowi wojewdztw
sandomierskiego i krakowskiego, a nastpnie dyktatorowi Powstania.
19 marca 1863 Henryka zostaa aresztowana, razem z gen. Langie-
wiczem. W czasie przekraczania granicy czynia wszystko, aby zorga-
nizowa ucieczk dyktatora z wizienia. Po uwolnieniu Henryki z kra-
kowskiego aresztu, miejscowy komitet kobiet zaopatrzy j w wiksz
sum pienidzy, by moga wyjecha za granic. 3 kwietnia wyjechaa
do Pragi, a pniej zamieszkaa u p. Romerw koo Krakowa, skd
bacznie ledzia dalsze losy Powstania. Na wie o bohaterskiej mierci
pukownika Czachowskiego, ktrego adiutantem bya niegdy, ciko
zachorowaa. Wiosn 1864 roku wyjechaa do Szwajcarii, a nastpnie
do Francji, angaujc si w dziaalno charytatywn i patriotyczn
polskiej emigracji w tych krajach. Ze szczeglnym oddaniem prowa-
dzia zbirki funduszy dla byych powstacw.
Pustowjtwna braa udzia w wielu manifestacjach patriotycz-
nych polskiej emigracji we Francji. Kiedy car Aleksander II przyby
z wizyt do Parya, staa na czele polskiej modziey, woajcej: Vive
la Pologne! Chocia we Francji miaa duo przyjaci, staa si obiek-
tem plotek i pomwie. Zarabiaa na ycie przy modelowaniu i pro-
dukcji sztucznych kwiatw. W Paryu jaki czas mieszkaa u rodziny
231
J. K. Janowskiego, byego czonka Rzdu Narodowego. Przy tej okazji

poznaa wielu wybitnych rodakw jak malarza Juliusza Kossaka czy
Wadysawa Mickiewicza syna Adama. Prowadzia ycie gboko re-
ligijne, czsto przystpowaa do spowiedzi i komunii witej. Do swo-
jej babki Brygidy pisywaa listy pene nadziei na odzyskanie niepod-
legoci przez Polsk. Zacza nawet myle o wstpieniu do klasztoru.
W roku 1869 bya nauczycielk muzyki i piewu w klasztorze w Auteu-
il. Kiedy wybucha wojna francusko-pruska, Henryka w stroju sanita-
riuszki, cigle z krzyem powstaczym na piersi, suya ofiarnie ran-
nym i konajcym onierzom. W takich to okolicznociach odnowia
przyja z lekarzem Stanisawem Lewenhardem, ktry jako ochotnik
suy w oddziaach powstaczych Langiewicza. Po wojnie, za ofiarn
sub sanitariuszki na polu walki Francuski Czerwony Krzy uhono-
rowa j Krzyem Zasugi. W dniu 8 sierpnia 1873 roku zawara lub ze
Lewenhardem. Z tego udanego maestwa przyszo na wiat czworo
dzieci. Jednak siy witalne Anny Henryki wyczerpay si. Zmara nagle
2 maja 1881 roku, w przeddzie patriotycznej manifestacji. Jej przed-
wczesna mier wywoaa powszechny al wrd wszystkich grup emi-
gracji polskiej. Pochowano j na cmentarzu Montparnasse w Paryu29.
W Dyktatorze Henryka pojawia si niejako w trzech wcieleniach.
Na pocztku jest adiutantem, ktry nieustannie stoi w cieniu Langie-
wicza. W rozmowach z Pustowjtwn (podobnie jak w przypadku
ksidza Kotkowskiego) genera znajduje wsparcie. Czujc jej fascyna-
cj i oddanie Langiewicz moe przynajmniej na jaki czas ukoi
swoje wtpliwoci, da odpr chwilom saboci i zniechcenia. Nie
bez znaczenia jest rwnie osobisty urok adiutanta Henryka wzbu-
dza zainteresowanie dyktatora.
PUSTOWOJTWNA: Cigle przy boku twym, panie ja grne myli na czole

twem czytam, lecz razem obok widz ciemny u twych skroni i trosk w oczach,
co w wiat patrz chmurne... Jakiej to szczsnej udao si doni zetrze ten obok,
ktrego elazem dzwonice bitwy ni razu nie stary?
[]
29
C. Jastrzbski, op. cit., s. 110115; http://parafiapruszcz.x.pl/swieci/zyciorysy/
Pustowoj.htm.
232
LANGIEWICZ: Myl, e jestem sam, e mnie jednemu sta tutaj trzeba, jako
drzewu w burzy i nawet doni wesprze si nie wolno na nikim, nikim! Kto mnie
tu przychylny? Kto mnie rozumie?
PUSTOWOJTWNA: Czyli nie do silny, by i samotnie t drog mozoln,
na ktrej wolno dla ludu, a sawa dla ciebie, panie?
LANGIEWICZ: Uderzony dwikiem jej gosu, powstaj. Oczy ci tajemnie po-
n jak lwiciu. Czy ty wierzysz we mnie? Podaj mi rk!
PUSTOWOJTWNA cofa si: Rka moja krwawa, rka onierska...
LANGIEWICZ: Lwitko moje mode! Do jestem silny, aby za swobod wal-
czy i nie pa, a jednak, by moe, i we mnie czasem budzi si tsknota za jakiem
sercem, ktrego pozota rzucaaby mi blask na to bezdroe trudu i walki...
30
PUSTOWOJTWNA: Sprzyjaj ci wszyscy!
Rozmowa generaa z adiutantem zmienia si w dialog kochankw.

Langiewiczowi obietnica mioci ma doda odwagi, pobudzi do m-
stwa, w wiecie penym niebezpieczestw by fundamentem pewno-
ci i wiary w ostateczne zwycistwa. Z kolei Pustowjtwna kocha
(albo prbuje pokocha) mczyzn-bohatera, kogo, kto w jej marze-
niach staje na czele wojny o wolno ojczyzny. Uczucie Henryki nie
jest bezinteresowne pokocha generaa, jeli ten stanie si prawdzi-
wym bohaterem, pokocha go za to, e ten pjdzie walczy za Polsk.
LANGIEWICZ patrzy jej w oczy, po chwili: A ty czy przyjani masz iskr dla
mnie?
PUSTOWOJTWNA: Jestem ci oddana, su ci, panie!
LANGIEWICZ: Nic wicej ?
PUSTOWOJTWNA: W mundurze jestem onierskim, wic ci, panie, su!
C wicej?
LANGIEWICZ po chwili: Jeste kobiet...
[] Daj rk!
PUSTOWOJTWNA: Duma bya pocha! Jam dla ojczyzny wdziaa strj ryce-
rza, ale to trudno: w piersi mej uderza serce kobiece...
LANGIEWICZ: I to serce...?
PUSTOWOJTWNA po chwili wahania: kocha...
LANGIEWICZ ywo: Mnie?
30
D, s. 171175.
233
PUSTOWOJTWNA potrzsa gow: Bohatera!

LANGIEWICZ: A jeli nim bdzie Marian Langiewicz?
PUSTOWOJTWNA zwraca na oczy po chwili:
Pjd za nim wszdzie: w bj! na zwycistwo! w grb i na wygnanie! jeno ty
bd mi bohaterem, panie!
LANGIEWICZ: Daj mi swe serce! Now z niego si ja czerpa bd, lwitko
ty! Gdy zgin...
PUSTOWOJTWNA podaje mu donie: To ja grb kocha bd, krwaw glin!
31
Jak pies na twoj rzuc si mogi, gdy bohaterskie w niej odpoczn zwoki!
Wkrtce jednak w relacji Langiewicz Pustowjtwna nastpuje

zmiana. Zamiast gorcego romansu w akcie trzecim sztuki pojawia
si dziwne pknicie. Henryka pojmuje, i jej ukochany nie jest wa-
ciwym przywdc Powstania, nie ma w sobie wiary w zwycistwo,
pogrony w niekoczcych si dywagacjach, zamiast zaj si dowo-
dzeniem, rozwaa wasne ambicje i niepokoje.
PUSTOWOJTWNA: Wzie, dyktatorze, ciar, mie musisz siy...

LANGIEWICZ: W mzg si wwierca robak... Ja nie wiem!
PUSTOWOJTWNA jakby do siebie: To wczenie!
LANGIEWICZ: Wiem tyle, e mi potrzebna...
PUSTOWOJTWNA: Czy masz polecenie dla mnie? Gotowam na kade ski-
nienie...
LANGIEWICZ: Czy mam?... tak, prob, prob tylko ma: podaj mi donie!
Cho na krtk chwil daj je na czoo jak dotd bywao; spokj z nich spynie
bogi na me skronie, daj je! zmczonym... cisza mnie owionie...
PUSTOWOJTWNA: Wic tobie ciszy trzeba?
LANGIEWICZ: Tej, co grzebie wtpliwo... Wiary potrzeba mi! ciebie!
PUSTOWOJTWNA: Wiary? syszaam, e chcia armii bitnej, masz j, i wa-
dzy, masz powstania losy w rku...
LANGIEWICZ: Ty szydzisz?
PUSTOWOJTWNA nadsuchuje, nastpnie wyciga rk ku oknom: Wnet za-
wiadcz gosy wojska, e osign cel ambicji szczytnej A brak ci wiary? Nie
32
mam jej do zbycia!
31
Ibidem, s. 176180.
32
Ibidem, s. 233235.
234
W dramacie uawskiego Langiewiczowi brak wiary w zwyci-

stwo. Ma kompleks legendy Mierosawskiego, bo zdaje sobie spra-
w, e sympatia wikszoci powstacw jest po stronie tamtego ()
Marzy o wielkiej bitwie, ktra moe przynie mu saw i ostateczne
zwycistwo nad legend Mierosawskiego33. Roman Taborski pisze
wprost o nienawici Langiewicza do Mierosawskiego i zawistnym
stosunku do Jezioraskiego34.
PUSTOWOJTWNA: I c ci po mnie dzi, panie dostojny? Jam jest jak listek,

ktry wicher wojny niosc, na chwil rzuci na twe czoo; dzi dyktatorski si wie-
niec wokoo skroni twych wije, dzi jeste u celu cho nieskoczony jeszcze bj
ten krwawy, ju dostojestwa jeste syt i sawy [] Wic czemu podj ciar
ponad siy?
LANGIEWICZ: Gdybym si gow nie by ja ogosi dzisiaj, to jutro w mym
wasnym obozie pan Mierosawski byby okrzyknity przez wojsko jako dyktator!
ku zgrozie tych, co nam mog pomc! Mnie wic prosi nard...
PUSTOWOJTWNA z ironi: Tak! nard...
LANGIEWICZ: Bym nasz sztandar wity przed Mierosawskim ratowa...
PUSTOWOJTWNA: Mj Boe! i ty si jeszcze chlubisz, dyktatorze, i ci na
gow woono ten wieniec, by po nie sign inny! Ha! rumieniec wstydu powi-
nien okrwawi twe lico, bo wadza, ktr zwycizcy si szczyc, tobie jest ha-
b! darowana! z aski, w braku lepszego! Ha! pan Mierosawski! straszak na
ciebie, ktrym tam ci pdz, gdzie chc... Ty idziesz! miechem, mask, ndz
jest wadza twoja! C? wstyd ci nie spali?! Ty dyktatur wzi bo ci j dali!
bo ty zapomnia, e zwycizca bierze, gdy jest do mocny, t najwysz wadz,
35
lecz nie dostaje jej nigdy!
Henryka w ocenie sabego i zalknionego dyktatora jest bezlitosna.

W jej oczach Langiewicz nie jest ju bohaterem, ale pionkiem w grze
politykw i marionetk bez charakteru.
PUSTOWOJTWNA: Wszystkom ci daa, wszystko, dyktatorze, byam ci siostr,

towarzyszk, sug i przyjacielem w tej szalonej wierze, o! bom wierzya w twoj
33
34
Zob. R. Taborski, op. cit., s. 402.
35
D, s. 235238.
235
gwiazd szczerze! I si sen zici w tobie mj () gdym ci widziaa pod Ska na

czele wojska, z szabl w rku nag w gstym kul gradzie, z jak lwi odwag na ja-
snem czole, to tak mi si zdao, e ty... Co mwi! Ty mnie okrad zdradnie z wiary
mej w ciebie! Dzi w mem sercu na dnie gorycz, bo ty mnie uwiode pozorem!
O tak! ty zda si dla mnie bohaterem, a dzisiaj jeste... Urywa.
LANGIEWICZ patrzy na ni, potem spuszcza oczy i mwi gucho: Czem ci jestem?
PUSTOWOJTWNA: Zerem! zrobionym tylko jeste dyktatorem, ktry podo-
a nawet nie ma siy temu, co obce rce na woyy!
36
Wybiega .
Langiewicz z bohatera zmienia si w zdrajc, dla ktrego nie liczy

si caa armia powstacw, liczy si tylko gowa dyktatora37. Genera
postanawia ratowa si ucieczk, chce przekroczy granic austriack,
aby ponownie formujc oddzia wojskowy powrci i prowadzi
walk z Moskalami. Jego zdrada nie wynika z tchrzostwa, ale zwy-
czajnej kalkulacji lepiej ocali ycie i dalej walczy, anieli ponie
mier w bohaterskim boju. Decyzji o ewakuacji dyktatora (Langie-
wicz konsultuje swoje plany z caym sztabem powstaczym) towarzy-
sz kuriozalne okolicznoci. Dowdztwo, zajte rozwaaniem planu
ucieczki, nie zauwaa, i wojska powstacze odniosy spektakularne
zwycistwo nad siami Moskali:
PUSTOWOJTWNA wbiega zadyszana: A! jeste, wodzu! Szukam ci po boru

z wieci...
LANGIEWICZ: Wie! W gosie zna zwtpienie.
JEZIORASKI: Jaka?
PUSTOWOJTWNA: Zwycistwo!
LANGIEWICZ z nagym przestrachem: Co! Boe!
PUSTOWOJTWNA radonie, nie zauwaywszy: Tak! tak! zwycistwo! su-
chaj, dyktatorze! Rochebrun z garsteczk, zbrojn tylko w kosy, wpad na mo-
skali, ktrzy si do lasu wdarli...
ULATOWSKI: Te strzay!
PUSTOWOJTWNA: Nie dajc im czasu nabi raz drugi wyrn...
WALIGRSKI: Tu odgosy mymy syszeli...
36
Ibidem, s. 239240.
37
Zob. A. Stafiej, op. cit., s. 123.
236
PUSTOWOJTWNA: wist kos i rozpaczne jki, nasz okrzyk: Za wolno!

i oto wracamy krwawi z tryumfem! Sania si i opiera doni o pie drzewa.
BENTKOWSKI poglda na ni: Lecz co to? Ty jeste ranna?
PUSTOWOJTWNA z umiechem, ocierajc skro: Bitwy znj rowy czoo
mi zrosi... Dranicie nieznaczne... Ja... byam z nimi...
ULATOWSKI pgosem: Wstyd mi lica pali... my z boju zdrowe unielimy
38
gowy...
Pustowjtwna staje si anioem zwycistwa, ktry obwieszcza ra-

dosne nowiny. Niestety, zwyciska potyczka (trzydziestu Moskali do-
stao si do niewoli) nie zmienia sytuacji (pod lasem wedle sw
Jezioraskiego stoi trzy tysice gotowych do walki). Dlatego decyzja
Langiewicza o ucieczce nie ulega zmianie.
LANGIEWICZ: Skoczony bj. Ja uchodz...

PUSTOWOJTWNA: Co?
LANGIEWICZ: Zbity, zhabiony opuszczam wojsko...
PUSTOWOJTWNA z wybuchem: Na Chrystusa rany!... Urywa, miarkuje si,
patrzy na Langiewicza, wreszcie koczy gucho spokojnie: Tak by musiao, los
nieubagany, twj los...
LANGIEWICZ: Co patrzysz?... Za granic id... Milczysz i patrzysz... Tak! spe-
niam ohyd [] Klnij mnie! grb kady tutaj mnie przeklina! klnij! bo ja przykad
dzi daj straszliwy, ja nie mam wiary! ja uchodz ywy! bezsilny!... pody! Moja,
39
moja wina, nad wszystko wielka wina i niestarta klnij mnie!
Henryka, kochajca bohatera i pogardzajca dyktatorem, jako je-

dyna okazuje Langiewiczowi wspczucie. Na wygnanie pokonany
genera nie pjdzie sam, Pustowjtwna okazuje si wiernym adiutan-
tem. W dramacie uawskiego w centrum tragedii dyktatora nie stoi
polityka i historia, ale jego skomplikowana psychika. Podobnie w re-
lacji z Henryk nie liczy si rzeczywisty czy domniemany, romans,
ale specjalny charakter towarzyszenia generaowi Henryka staje si
jego anioem, opiekunem, towarzyszem, jedynym oparciem w chwili
habicej ucieczki z pola boju.
38
D, s. 279281.
39
Ibidem, s. 285286.
237
PUSTOWOJTWNA szybkim ruchem chwyta i cauje bezwadnie zwieszon,

do jego, mwic: Biedny rycerzu! wielki by klsk! Daruj, jeli kiedy jam ci
skrzywdzia! [] Kt ci pomoe, najnieszczliwszy wiata dyktatorze, dwi-
ga krwi brzemi, rozlanej daremnie, i opuszczonej ojczyzny przeklestwo?
LANGIEWICZ: Sam si skazaem, znios sam mczestwo...
PUSTOWOJTWNA: Gardziam tob, gdy by wadca chwiejny, lecz dzi ty
rycerz powalony losem; i dzi za klsk, za bl beznadziejny! hab, ja kocham
ciebie! Gdy wstyd krwawy twarz ci zrumieni, to ja moim wosem przed ludmi
skryj to pitno niesawy! Nie! ja ci dzisiaj nie opuszcz, panie! [] ujmuje Lan-
giewicza za rk: Pjd!
LANGIEWICZ Na wstyd... hab... na ycie tuacze...
40
Wychodzi wraz z PUSTOWOJTWN .
Czytelnik/widz uawskiego (AD 1904) wie ju, e nadzieja Langie-

wicza na ponown kampani powstacz okae si daremna. W osobie
dyktatora bohaterstwo spotyka si z egoizmem, powicenie ssiaduje
z intrygami, a patriotyzm przegrywa z zawici i oszustwem. Jednak
fina historii generaa Mariana Langiewicza jest peen nadziei boha-
terowie zostali pokonani, ale przecie powrc. Nawet jeli genera nie
obudzi w sobie energii i wiary, to jego adiutant na pewno nie pozwoli
mu mieszka spokojnie z daleka od Ojczyzny, Langiewicz z Pustowj-
twn powrc, aby walczy o woln Polsk.
Paradoksalna ocena
Moe zakrawa na pewien paradoks i czy nawet zoliwo fakt,

e Langiewicz, o pogldach liberalnych, eby nie powiedzie lewico-
wych, zostaje przedstawiony przez wielu mu wspczesnych, jak te
pniejszych autorw, jako zatwardziay konserwatysta i rzecznik
obozu zachowawczego. Swoj nominacj na dyktatora Powstania za-
wdzicza stronnictwu biaych, dlatego te caa niech stronnictwa
czerwonych, ktr ywili do swoich politycznych oponentw, skupia
si na jego osobie. Tego typu oceny zostay utrwalone przez propagan-
d PRL, poniewa w tamtym okresie, niejako programowo, popierano
czerwonych jako jedynie suszn opcj w Powstaniu. Sam dyktator
40
Ibidem, s. 286289.
238
jeszcze za ycia wzbudza skrajne emocje. Przez jednych uwaany

za niebezpiecznego rewolucjonist, a przez innych przedstawiany jako
podpora obozu konserwatywnego w czasie Powstania Styczniowe-
go. Jedni podziwiali jego umiejtnoci dowdcze, a inni oskarali go
o nieudolno, a nawet tchrzostwo. Przykadem takiej oceny moe
by Zbigniew Chdzyski (Ludwik Biay), ktry w swoich Wspomnie-
niach powstaca z lat 1861, 1862 i 1863, tak pisze o generale:
Pan Langiewicz zama przysig, spraw, wojsko i kraj zdradzi, szukajc

w Austrii schronienia [] Wstecznictwo narzucio nam Langiewicza, o ktrym
wprzdy nikt prawie nie sysza, lecz ten poczuwszy, e stanowisko mu narzucone
jest nieskoczenie wysze od jego monoci, cho za pno da za wygran nie
tylko dyktaturze, lecz i sprawie narodowej, i spocz na jeneralskich laurach w wy-
41
godnym austryjackim wizieniu .
Niestety, to przekamanie odnonie osoby Langiewicza nie skoczy-

o si wraz z PRL, czego przykadem moe by podrcznik Andrzeja
Garlickiego, wydany ju w wolnej Polsce42. Garlicki nada pozr na-
ukowoci pomwieniom i oszczerstwom, ktre zostay sformuowane
jeszcze za ycia Langiewicza. Z tezami zawartymi w tym podrczniku
bezkompromisowo rozprawi si Jerzy Robert Nowak43. Nowak zarzu-
ca Garlickiemu, e w sposb tendencyjny przedstawia posta generaa
Mariana Langiewicza, piszc, i biali postanowili uczyni dyktatorem
Mariana Langiewicza, ktry dziaa w Sandomierskiem i, cho nie
odnis tam znaczcych sukcesw, okaza si zrcznym partyzantem,
skutecznie wymykajcym si Rosjanom. Mia rewolucyjny yciorys,
bo walczy pod dowdztwem Garibaldiego, ale rwnoczenie na tere-
nach, ktre kontrolowa, surowo traktowa chopw, wieszajc ich za
rzekome zdrady. Chopi odpacali mu piknym za nadobne, nie ostrze-
gajc o nadchodzcych wojskach rosyjskich44. Tej tezie Garlickiego
przeciwstawia Nowak opini Heleny Rzadkowskiej, i w czasie kam-
41
www.zrodla.historyczne.prv.pl 2002.
42
A. Garlicki, Historia 18151939. Polska i wiat. Podrcznik dla licew oglno-
ksztaccych i licew profilowanych, Warszawa 1998.
43
Zob. J. R. Nowak, Czarna legenda dziejw Polski, Warszawa 2000.
44
Zob. A. Garlicki, op. cit., s. 188.
239
panii neapolitaskiej Langiewicz odznaczy si mstwem i wytrwa-

oci45. W obozie w Wchocku, dokd przyby 23/24 stycznia 1863
roku, Langiewicz zgromadzi ok. 1400 ludzi, z ktrych sformowa
oddziay piechoty, jazdy i sub; prowadzi intensywne szkolenie. Za-
oy kancelari sztabow, ambulans, fabryczk broni, giserni, dru-
karni. Nowak przypomina, e to wszystko Langiewicz zrobi w cigu
zaledwie 10 dni. Liczne wizyty z pobliskiej Galicji, korespondencje
prasy przyczyniy obozowi rozgosu, pisano o nim w caym kraju i za
granic. Ju jednak po dziesiciu dniach skierowa si przeciw niemu
koncentryczny atak wojsk carskich, ktry doprowadzi do krwawych
star midzy 1 a 3 lutego (Boto, Bzin, Suchedniw, Wchock).
Po odparciu ataku od strony Supi Nowej i witego Krzya (11
lutego) Langiewicz wycofa si na poudnie i pod Staszowem (17 lute-
go) odrzuci podjazd nieprzyjacielski. Zaskoczony pod Maogoszczem
24 lutego przez 3 kolumny rosyjskie, wydosta si z okrenia i pomi-
mo nowych strat odpar nieprzyjaciela pod Pieskow Ska (4 marca),
a z powodzeniem zaatakowa go w Skale (5 marca). Langiewicz w ci-
gu szeciotygodniowej kampanii da dowd wytrwaoci, wyrni si
umiejtnoci zrcznego manewrowania i talentem organizacyjnym.
Szwankowao wprawdzie w jego oddziale zarwno rozpoznanie, jak
i zaopatrzenie, niemniej fakt, e tylko jego oddzia osta si po kl-
skach lutowych, zwrci na Langiewicza uwag kraju i zagranicy. Sta
si narodowym bohaterem. Na zajtych obszarach zaprowadza wa-
dze powstacze i ogasza dekrety uwaszczeniowe. Stosowa rewolu-
cyjne rodki rekwizycji w dworach ywnoci, broni, odziey, furau
i innych przedmiotw przydatnych wojsku, rozkaza rekwirowa go-
twk w kasach rzdowych i publicznych na cele powstacze. 9 marca
potpi szlacht za biern postaw46.
Nowak konkluduje, e Garlicki opiera swj osd na dawnych PRL-
-owskich podrcznikach, ktre byy niechtne Langiewiczowi, ponie-
wa by on popierany przez stronnictwo biaych, natomiast wedug
oficjalnej propagandy PRL-u waciwym stronnictwem byo stron-
nictwo czerwonych. Podkrela dalej, powoujc si na Rzadkowsk,
i Langiewicz by surowy wobec tych chopw, ktrzy byli niechtni
45
H. Rzadkowska, Polski Sownik Biograficzny, z. 71, Wrocaw 1971, s. 503504.
46
Ibidem, s. 503504.
240
Powstaniu, ale rwnoczenie konsekwentnie ogasza dekrety uwasz-

czeniowe i wcale nie by pobaliwy wobec tych osb ze szlachty, ktre
nie chciay udzieli wsparcia Powstaniu. Garlicki pomija milczeniem
osignicia Langiewicza, natomiast szeroko rozpisuje si na temat
intrygi biaych, ktrzy na podstawie sfaszowanych penomocnictw,
dostarczonych przez niejakiego Grabowskiego, dokonali swoistego
zamachu stanu, powoujc Langiewicza na dyktatora. Dla Garlickie-
go nie ma wikszego znaczenia, e wanie Langiewicz by dowd-
c powstaczym, ktry w czasie pierwszego okresu walk najbardziej
zasuy na kierownicze stanowisko dowdcze. Nowak przypomina
opini goszon w syntezie dziejw Polski prof. Topolskiego: Powsta-
a myl obwoania dyktatora. Czowiekiem najbardziej nadajcym si
na to stanowisko by (...) Marian Langiewicz47. W dalszej partii swo-
jego podrcznika Garlicki znw rozpisuje si nad mao istotnymi
przepychankami personalnymi we wadzach Powstania, opisuje, jak
czonkowie Rzdu przysali list do dyktatora, w ktrym Grabow-
skiego informujcego o penomocnictwach dla Langiewicza, nazwali
awanturnikiem, oszustem i szalbierzem48.
Epizod z Grabowskim, nieprzyjemny dla dziejw Powstania, ale sta-
nowicy drobny margines wydarze, jest u Garlickiego rozdmuchany
do niebywaych rozmiarw. Z postaci drobnego nikczemnika Gra-
bowskiego spotykamy si u Garlickiego a w 3 rnych miejscach49,
podczas gdy z caego podrcznika nie dowiemy si nigdzie o tak wiet-
nych dowdcach powstaczych, jak Dionizy Czachowski, Marcin Lele-
wel-Borelowski, Ludwik ychliski, Zygmunt Chmielewski, Edmund
Taczanowski czy o komisarzu penomocnym Rzdu Narodowego na
Litwie Konstantym Kalinowskim. Jerzy Robert Nowak konkluduje,
e to s wanie proporcje, to jest obiektywizm la Garlicki. Innym
przykadem tendencyjnoci Garlickiego jest informacja o wyruszeniu
Langiewicza 11 marca w stron Gr witokrzyskich. Garlicki stara si
jak najgorzej przedstawi onierzy dyktatora Powstania, w jego relacji
oddzia Langiewicza by liczc ok. 3 tysicy zbieranin z rnych wcze-
niej rozbitych oddziaw. Zaledwie jedna trzecia onierzy miaa bro
47
Dzieje Polski, red. J. Topolski, Warszawa 1976, s. 492.
48
Zob. A. Garlicki, op. cit., s. 118, 119121.
49
Ibidem.
241
paln, karno i dyscyplina pozostawiay wiele do yczenia. Opisujc

starcie tego oddziau z wojskiem rosyjskim koo Grochowisk, Garlicki
akcentuje, i liczebnie Rosjanie mieli niewielk przewag (ich wojska li-
czyy 3500 ludzi i 6 dzia), ale w wyszkoleniu i uzbrojeniu mieli przewa-
g miadc. Opis koczy nieprawdziwym twierdzeniem: Rosjanie
nie odnieli zwycistwa, odstpili. Ot zwycistwo odnieli Polacy,
jak to podkreli choby najsynniejszy znawca Powstania Styczniowe-
go, prof. S. Kieniewicz. Garlicki nie potrafi wytumaczy tego zwyci-
stwa polskiej zbieraniny, pozbawionej karnoci i dyscypliny nad woj-
skami rosyjskimi majcymi miadc przewag. Autor podrcznika
do polskich szk kolejny raz nie zauway, bo nie chcia zauway,
e w walce czstokro liczyo si nie tylko wyszkolenie i uzbrojenie,
ale take zabrako mu miejsca na stwierdzenie, e na dzie przed bitw
pod Grochowiskami gen. Langiewicz zwycisko odpar atak rosyjski
w bitwie pod Chrobrzem, gdzie zmusi carskiego generaa Czengierego
do odwrotu. O zwycistwie Polakw nad przewaajcymi siami Rosjan
zadecydowa wietny atak pukownika Dbrowskiego i Rochebruna
na czele kosynierw i uaww na piechot rosyjsk. Tyle, e o mstwie
powstacw Garlicki jako bardzo, ale to bardzo nie lubi wspomina.
Autor, tak skonny do wybielania niezomnych rzecznikw podle-
goci Rosji (typu gen. Stanisawa Potockiego), bywa o wiele mniej
wyrozumiay, wrcz zjadliwy, w odniesieniu do ludzi nurtu patrio-
tycznego. Adiutantk Langiewicza Henryk Pustowjtwn przedsta-
wia50 zoliwie, wycznie jako niedosz Emili Plater, wystpujc
w pogardliwym powiedzeniu: uciek z kas i dziewczyn do interny
austriackiej. Od prof. Stefana Kieniewicza autor mgby si dowie-
dzie, e Pustowjtwna odbya odwanie ca kampani Langie-
wicza51, e liczne wiadectwa stwierdzaj odwane zachowanie si
Pustowjtwny na polu bitwy; roznosia konno rozkazy wrd wistu
kul; pod Maogoszczem, Chrobrzem, Grochowiskami sowem i przy-
kadem podtrzymywaa odwag kosynierw52. Podczas dugiego
pobytu na emigracji wg biogramu prof. Kieniewicza pracowaa
50
Ibidem, s. 119.
51
S. Kieniewicz, Powstanie styczniowe, Warszawa 1998, s. 436.
52
Idem, Pustowjtwna Henryka Anna, [w:] Polski Sownik Biograficzny, z. 122,
s. 433.
242
ochotniczo jako sanitariuszka w czasie oblenia Parya w latach

18701871. W czasie Komuny Paryskiej wstawiaa si u Jarosawa D-
browskiego za uwizionym arcybiskupem G. Darboy i uzyskaa zgod
na ewakuacj grupy zakonnic z Parya do Wersalu.
Nieprzychylna Langiewiczowi propaganda staraa si oskary go
o romans ze swoj adiutantk. Warto zaznaczy, e gdy Pustowjtw-
na w Staszowie przyczya si do oddziau Langiewicza, ten miano-
wa j najpierw adiutantem Dionizego Czachowskiego, dopiero pniej
staa si jego osobist adiutantk. O nieprawdziwoci oskare mog
wiadczy chociaby wspomnienia gen. Antoniego Jezioraskiego,
ktry rywalizowa z Langiewiczem o dowdztwo nad powstaczymi
oddziaami, a ktry nie tylko nie wspomina o tego rodzaju relacji, ale
broni wprost dobrego imienia samej Pustowjtwny. Czarna legenda,
ktr starali si stworzy przeciwnicy Langiewicza wok jego osoby,
dosiga rwnie, si rozpdu, Pustowjtwn.
Wiosna zwycistwa
Ostatni akord dramatu uawskiego rozgrywa si bez udziau tytuo-

wego dyktatora. uawski pozostawia na scenie tylko tych, ktrzy chc
dalej walczy. Symbolicznego znaczenia nabiera zakoczenie dra-
matu, w ktrym, ju po ucieczce gwnych si powstaczych, Bogdan
na czele grupki stracecw pozostaje w lesie, aeby przeciwstawi si
nadchodzcemu wojsku rosyjskiemu53. Wobec nieuchronnoci klski
Powstania, uawski wypowiada poprzez Bogdana swoje credo,
waciwy sens walki o wolno: Nie po zwycistwo my wyszli, lecz
aby wiadczy krwi w bitew gromach, skrach i dymie, e bj za wol-
no! to jest Polski imi! My zwyciamy mierci! A kto saby
precz!54. Do koca wierni oczekuj na mier. Za dyktatorem podaj
inni, ktrzy ratuj si ucieczk. Ucieka rwnie mny miechowski:
MIECHOWSKI po chwili wewntrznej walki gucho: Dobrze... id z wami...

i bro... jeeli ju zgoa sposobu walki nie bdzie zo... Lecz na Boga! niech was
ta lepa nie unosi trwoga! Moe ujdziemy i haby i grobu...
53
R. Taborski, op. cit., s. 406.
54
D, s. 303.
243
GOSY: Za kordon!
BOHDAN na uboczu: Podli!
WIKARY: Tylko nieszczliwi!... Wystpuje: O bracia mili! Dulce ac decorum
pro patria mori!
JEDEN Z POWSTACW: Id w djaby!
MIECHOWSKI do otaczajcych go: Z pozoru-m ja was osdzi i mia za ryce-
rzy! Tu grb a w grobie tym cze nasza ley! Obym by umar przdy!
GOSY: Ku granicy! wita za chwil!
55
MIECHOWSKI: Twj grzech! dyktatorze! Pjdmy!
Na placu boju pozostali tylko nieliczni: Bohdan, Grzela i Wika-

ry. Niczym antyczni herosi, niczym chrzecijascy mczennicy, po-
wstacy oczekuj na mier. Pragn umrze w walce z wrogiem,
umrze jako wolni synowie Polski. Symbol wschodzcego soca,
ktry zamyka dramat uawskiego, jest zapowiedzi zmartwych-
wstania Ojczyzny. Po nocy zaborw przyjdzie upragniony wit wol-
noci.
INNY
Soce!
WIKARY, twarz ku zjawisku zwrcony, ze wzniesionemi rkoma: Patria! ave!
Pierwsze promienie soneczne ozacaj mu gow i rce, wzniesione ju a do
koca. Wrd chwilowej ciszy sycha z prawej strony zrazu odlegy, potem coraz
bliszy warkot bbna i cikie, miarowe kroki w lesie.
GRZELA zrywa si z kos: Moskale! Oglne poruszenie, WIKARY tylko nie
zmienia postawy.
BOHDAN zwraca si caem ciaem ku prawej stronie, lew rk o krzy oparty,
w prawej wzniesiona szabla. Gow odrzuca jeszcze w ty i pogldajc na zjawienie
mwi: Morituri te salutant!
WIKARY: Nie! RESURRECTURI!
Sycha bben i kroki ju bliskie. Wrd gazi drzew byskaj moskiewskie
bagnety.
56
Kurtyna spada .
55
D, s. 300301.
56
Ibidem, s. 310311.
244
Wanie taki fina Dyktatora stanowi ostatnie sowo do widza/czy-

telnika. Jakby uawski mwi do wspczesnych sobie Polakw: Tuum
fac nec respicias finem (Rb swoje i nie patrz koca!)57. Przemin-
o bohaterstwo powstacw styczniowych, przemin lk i rozdarcie
Langiewiczw, przemin entuzjazm Pustowjtwien a co pozostao
w nas? Jaki jest nasz patriotyzm? Czy aby jeszcze bdzie tutaj Polska?
Nie jest to pytanie retoryczne, ale wielki apel o czyn, ktry swoim y-
ciem ju za kilka lat potwierdzi sam autor Dyktatora58. To przesanie
docenili potomni59.
57
Ilustracja z maksym Jerzego uawskiego zaopatrzona jest w podpis: Motto,
zrobione drzeworytem, zamieszczone w Jubileuszowym wydaniu, ktre znajdowa-
o si na wszystkich ksikach pisarza (Jerzy uawski. ycie i twrczo. Referaty
i materiay Sesji Naukowej, red. E. och, Rzeszw 1976, s. 131).
58
onierzu polski! [] kiedy nadeszy dni elaza i chway, dni, w ktrych []
wielka a radosna wiara i nadzieja polska powstaje, w chwili pierwszej stane
w szarych, tak drogich nam dzisiaj strzeleckich szeregach, idcych o wolno Pol-
ski w bj. Bo wiernym si osta przymierzu Twemu z dusz narodu. Wierzc, e
ten bj wity nie dla Ciebie si zici, w poowie drogi odej musiae. I w obcym
Ci miecie, na smutn mu chwa, w sen nieprzespany zoye sw gow. Daleko,
daleko ostay si zaszczyty wielkiego Twojego wiata: ni fanfary sawy do snu Ci
wiecznego koysz, ni chwaa mw pierwszych w Narodzie (sowa wypowiedzia-
ne nad otwart mogi Jerzego uawskiego, ktry jako podporucznik Legionw,
jadc na front uleg epidemii cholery i zmar w Dbicy 9 sierpnia 1915 r. Pogrzeb
poety odby si 10 sierpnia, ceremonii przewodniczy ksidz Eugeniusz Wolski,
w asycie kompanii honorowej wojska; zob. (Anonim) Bolesna strata, Nowoci
Ilustrowane 1915, nr 34; cyt. za: A. yga, Zwizki ycia i twrczoci J. uaw-
skiego z Rzeszowszczyzn, [w:] Jerzy uawski. ycie i twrczo, red. E. och,
Rzeszw 1976, s. 19).
59
Prolog Dyktatora uawskiego w sierpniu 1920 r., w kulminacyjnym momencie
wojny polsko-radzieckiej, jako Prolog z r. 1863 wchodzi w skad Wieczoru pa-
triotycznego, wystawionego przez popularny Teatr Praski (R. Taborski, op. cit.,
s. 410).
245
Drama of the dictator in Dyktator (The Dictator)

by Jerzy uawski
Keywords
Dictator, homeland, uprising, patriotism
Summary
Jerzy uawskis play from 1903 entitled Dyktator (The Dictator) presents
a psychological study of gen. Marian Langiewicz. uawski linked the complicated
themes in the life of the eponymous character: love to the Homeland and desire
for greatness, neighbour with the tragedy of inevitable defeat and the phantom
of a disgraceful betrayal. On one hand, uawskis play is an homage to the fighters
for the holy freedom of the homeland, on the other, though, his motivation is the
critical assessment of the causes of the uprisings defeat. Mierosawskis complex
and rivalry with Jezioraski constantly bother the lost dictator, ambiguous even
in his feelings for Henryka Pustowjtwna. In Dyktator, heroism meets egoism,
sacrifice competes with schemes, and patriotism loses against envy and deception.
The main hero bears an internal stigma of defeat he cannot fulfill the great goal
with which he was entrusted. The finale of the play is a call to fight for the indepen-
dence of the Homeland, which is a goal worth dying for.
246
Das Drama des Diktators im Diktator von Jerzy

uawski
Schlsselwrter
Diktator, Vaterland, Aufstand, Patriotismus
Zusammenfassung
Das Drama von Jerzy uawski Dyktator (Diktator) 1903 stellt das psychologische
Studium vom General Marian Langiewicz dar. uawski hat komplizierte Motive
des Titelhelden miteinander verbunden: Die Liebe zum Vaterland und der Wunsch
nach Gre grenzen an die Tragdie der unvermeidlichen Niederlage und die Ge-
fahr des schndlichen Verrats. Auf der einen Seite ist das Drama von uawski eine
Erweisung der Ehrerbietung an die Kmpfer um die heilige Freiheit des Vaterlands,
auf der anderen Seite begleitet ihn wiederum die kritische Bewertung der Grn-
de der Niederlage des Aufstands. Mierosawskis Komplex und die Wettstreit mit
Jezioraski qulen den verirrten Diktatoren, der sogar in seinen Gefhlen zu Hen-
ryka Pustowjtwna nicht eindeutig ist, ununterbrochen. Im Dyktator (Diktator)
trifft das Heldentum auf Egoismus, die Hingabe konkurriert mit Intrigen, und Patri-
otismus verliert mit Neid und Betrug. Die Hauptperson trgt in sich das Stigma der
Niederlage sie ist nicht imstande das groe Werk zu erfllen, mit dem sie betraut
wurde. Das Finale des Stcks ist eine Aufforderung zum Kampf um die Unabhn-
gigkeit des Vaterlands, fr das es wert ist, das Leben zu opfern.
247
, , ,
(1903)
.
:

. ,
,
.
,
.
,
, .

, .
,
.
248
ARTYKUY
NIEPODLEGO I PAMI
2014, nr 1-2 (45-46)
Hanna Ratuszna
Uniwersytet Mikoaja Kopernika w Toruniu
Polska z wojny wyj tylko moe Kunia Piotra

Choynowskiego jako nowoczesna powie historyczna
Sowa kluczowe
Piotr Choynowski, Powstanie Styczniowe, Warszawa, Mierosawski, Lan-

giewicz, biali, piciu polegych, powie historyczna
Streszczenie
Artyku Polska z wojny wyj tylko moe Kunia Piotra Choynowskiego

jako nowoczesna powie historyczna prezentuje problematyk Powstania Stycz-
niowego, przedstawione opisy stanowi take nawizania do tradycji narodowych
zryww. W tekcie zrekonstruowano gwne wydarzenia, ktre poprzedziy wy-
buch Powstania Styczniowego (protesty, zajcia uliczne w Warszawie oraz dzia-
ania na prowincji). Rwnoczenie zwrcono uwag na rol i znaczenie pisarstwa
historycznego, nowatorstwo powieci Choynowskiego (konstrukcja postaci, rola
wzorca historycznego, zagadnienia narracyjne) i jej artyzm.
249
Hanna Ratuszna
1.
Powie Piotra Choynowskiego pt. Kunia wyrasta z fascynacji prze-

szoci, powstacz tradycj, ktra inspirowaa m. in. Jana Matejk
(Rok 1863 Polonia), Artura Grottgera (malarz powici wydarze-
niom z 1861 roku dwa cykle rysunkw Warszawa I i Warszawa II),
Michaa Andriollego (Walka powstacza), Juliusza Kossaka (np. Bitwa
pod Ignacewem), Jana Rosena (Powstacy z roku 1863), Aleksandra
Sochaczewskiego (Branka), Tadeusza Ajdukiewicza (Sceny z powsta-
nia styczniowego), Antoniego Piotrowskiego (Patrol powstaczy z 1863
roku). Na przeomie wieku XIX i XX, wbrew goszonym i wyzna-
wanym postulatom modernizmu, tematyka powstacza bya obecna
w twrczoci wielu artystw (m.in. S. eromskiego, T. Miciskiego,
B. Ostrowskiej, M. Czerkawskiej). Ukazay si take nastpujce prace:
Historya powstania narodu polskiego w 18611864, t. 4 Agatona Gille-
ra, Pary 1871, Historie ruchu narodowego od 18611864, t. 1 Bolesa-
wa Limanowskiego, Lww 1882, Rok 1863 na Rusi, t. 2. Ukraina, Wo-
y, Podole, Franciszka Rawity Gawroskiego, Lww 1903, Powstanie
styczniowe (18631864) Augusta Sokoowskiego, Wiede 1913, Dzieje
Polski ilustrowane, t.4 Augusta Sokoowskiego i Adolfa Inlendera, z il.
Jana Matejki, Wiede 1901, Dzieje 1863 roku, t. 5 Walerego Przybo-
rowskiego, Krakw 1919, Krakw w pocztkach powstania stycznio-
wego i wyprawa na Miechw, t. 2, Wacawa Tokarza, Krakw 1916, 22
stycznia 1863, Jzefa Pisudskiego, Pozna 1913, Ksiga Pamitkowa
opracowana staraniem Komitetu Obywatelskiego w 40. rocznic po-
wstania 1863/1864 Jzefa Bieyni Choodeckiego, Lww 1904.
Temat powstaczy, narodowy sta si bardzo aktualny w chwili
odzyskania niepodlegoci, powie Kunia ukazaa si w 1919 roku
i moe by odczytywana jako nawizanie do wydarze wojennych,
przey samego autora, ktry by onierzem Legionw. Tomasz Burek
w szkicu zamieszczonym w tomie Literatura polska 19181932 okreli
powie Choynowskiego jako utwr pozbawiony gbszych analiz po-
staw i treci politycznych1, ktry w taki sposb zbiera i demonstrowa
przesanki prowadzce do podjcia decyzji o rozpoczciu powstania
1
Literatura polska 19181932, pod red. A. Brodzkiej, H. Zaworskiej, St. kiew-
skiego, Warszawa 1972, s. 488489.
250
Polska z wojny wyj tylko moe Kunia Piotra Choynowskiego...
w 1863 roku, aby wykorzysta minion histori jako domyln paralel

do teraniejszoci, jako sankcj i uzasadnienie czynu legionowego2.
Stwierdzenie to potwierdza m.in. ukazana w powieci kocowa scena,
w ktrej genera Langiewicz otrzymuje wiadomo o Powstaniu:
Dojrza teraz, e Langiewicz przyglda mu si w milczeniu szeroko rozwartymi

oczyma. Podszed do ka i rzuci twardo jedyny wyraz:
Powstanie!
3
Tamten zerwa si na rwne nogi .
Langiewicz jako przywdca biaych, budzcy najwiksze nadzieje

onierz Powstania, przeciwnik Mierosawskiego, zwolennik radykal-
nych dziaa, wypowiedzia kluczowe zdanie: Polska z wojny wyj
tylko moe4. Sowa te najpeniej streszczay nadzieje Polakw, ktre
rozbudziy wydarzenia Wielkiej Wojny.
Powie Kunia jest mistrzowsko skomponowan (z zachowaniem
wzorcw obrazowania wypracowanych przez pisarza w krtkich formach
narracyjnych) panoram nastrojw, oczekiwa spoecznych Warszawy
i prowincji w przeddzie Powstania. Jak pisaa Magorzata Czermiska:
() dwudziestowieczna powie historyczna szuka przede wszystkim
podobiestw pomidzy czasem minionym a dniem dzisiejszym5.
Prezentowany artyku podejmuje prb opisu pogldw pisarza, do-
tyczcych historii i tradycji oraz interpretacji ukazanych w powieci
zdarze (dokonanych z perspektywy dowiadcze Wielkiej Wojny)
i ich literackich kontekstw.
2.
Choynowski wywodzi si z rodziny, ktra kultywowaa tradycje

powstacze. Po wybuchu pierwszej wojny wiatowej walczy jako
szeregowiec I Puku Piechoty Legionw Polskich pod Pacanowem
2
Ibidem
3
P. Choynowski, Kunia. Powie historyczna z lat 18611863, Warszawa 1946, s. 301.
4
Ibidem, s. 281.
5
M. Czermiska, Czas w powieciach Parnickiego, WarszawaWrocawKra-
kwGdask 1972, s. 36.
251
Hanna Ratuszna
i Nowym Miastem Korczynem. Z Warszaw wiza go fakt pochodze-

nia (pisarz urodzi si w tym miecie w roku 1885, przez kilka lat prze-
bywa jednak w Uralsku)6. Zasyn jako nowelista, twrca obrazw
szlacheckiej przeszoci (por. nagrodzony zbir nowel historycznych
pt. O piciu panach Sulerzyckich z 1928 roku), redaktor Tygodnika
Ilustrowanego i Sfinksa.
Powie Kunia take podejmuje temat historyczny i pod wzgl-
dem formalnym nawizuje do klasycznego, XIX-wiecznego wzor-
ca powieci historycznych, ktry tworzyy m.in. dziea Mickiewicza
(np. Konrad Wallenrod) i Sienkiewicza. Prezentowane wydarzenia za-
chowuj chronologiczny porzdek, stanowi niemale odwzorowanie
najwaniejszych okolicznoci okresu przedpowstaniowego. Narracj
rozpoczyna dramatyczny opis wydarze z 27 lutego 1861 roku, kiedy
to studenci Szkoy Sztuk Piknych i Akademii Medyko-Chirurgicznej
wyszli na ulic. Czytelnik dostrzega zatem sam rzeczywisto, nie
wyobraenie o niej. Powie jest w istocie opowieci o przeszoci,
dzianiem si7, chronologicznym przedstawieniem zdarze.
Pochd, ktry wyszed z klasztoru karmelitw na Lesznie spotka
si z wojskiem na placu Zamkowym, pady wwczas strzay, w wy-
niku ktrych zgino pi osb. Byli to: robotnik metalowiec Karol
Brendel, czeladnik krawiecki Filip Adamkiewicz, ucze szkoy real-
nej Micha Arcichewicz oraz waciciele ziemscy: Marceli Karczewski
i Zdzisaw Rutkowski. Wojsko wycofao si na Zamek, ciaa polegych
wystawiono za na widok publiczny w Hotelu Europejskim8. Te dra-
matyczne wydarzenia poprzedziy m.in. akcje zwizane z obchodami
rocznicowymi 30. rocznicy synnej Nocy Listopadowej (29 listopada
1860 roku, tum zebra si przed kocioem karmelitw na Lesznie, by
odda hod polegym powstacom)9.
W lutym 1861 roku szlachta zjechaa do Warszawy na doroczne ob-
rady Towarzystwa Rolniczego, ktrego przewodniczcym by hr. An-
drzej Zamoyski. Jednym z najwaniejszych punktw obrad miaa by
6
K. Czachowski, Piotr Choynowski, [w:] Polski sownik Biograficzny, t. 3, Krakw
1989, s. 433434.
7
M. Buber, Przedmowa do Opowieci chasydw, przek. P. Hertz, Pozna 1989, s. 5.
8
S. Kieniewicz, Warszawa w powstaniu styczniowym, Warszawa 1983, s. 56.
9
Ibidem, s. 50.
252
ustawa uwaszczeniowa. 25 lutego odbya si manifestacja w 30. rocz-

nic bitwy pod Grochowem. Uczestnicy pochodu, ktry wyszed wie-
czorem spod kocioa paulinw na rogu Dugiej i Gobiej wkroczyli
na Rynek Staromiejski, gdzie doszo do star z wojskiem10. Protestu-
jcy nieli ze sob insygnia polskoci wielk chorgiew z Orem
i Pogoni, niezliczon ilo maych chorgiewek, ktre wyraay na-
dzieje na wolno. Chciano take zaangaowa obradujcych czon-
kw Towarzystwa Rolniczego11. Jednym z projektw by tzw. adres
do cara pismo zawierajce dania wolnoci i swobd obywatel-
skich12. Pojawi si rwnie plan otoczenia Zamku i wzicia do nie-
woli samego namiestnika13. Wydarzenia potoczyy si jednak nie-
pomylnie dla manifestujcych. Rosjanie dowiedzieli si wczeniej
o planowanych akcjach, na dziedzicu Paacu namiestnikowskiego
stana kompania piechoty, rozebrano take most na Wile (by unie-
moliwi przejcie w kierunku Grochowa)14. Zamknito wszystkie
kocioy. Rabin Izaak Kramsztyk w gecie solidarnoci z protestuj-
cymi wyda nakaz zamknicia warszawskich synagog15. Do Paacu
Namiestnikowskiego udaa si delegacja zoona z przedstawicieli
stanw, wrd nich znaleli si m.in. Jan Jzef Kraszewski, Tytus
Chaubiski i Jzef Kenig. Postulaty protestujcych nie zostay jed-
nak w peni uwzgldnione. Zezwolono na pogrzeb piciu polegych,
wydarzenie to przerodzio si w wielk, narodow manifestacj. Ar-
tur Oppman tak opisa po latach te wydarzenia:
Piciu polegych... Wieczory cichemi,

Wrd domownikw i przyjaci grona,
Paka w pokoju pacz duchw, pacz ziemi,
Legenda czarna, legenda czerwona,
Wstaway z mogi powice anioy,
10
Ibidem.
11
Ibidem.
12
Ibidem, s. 52.
13
Ibidem, s. 53.
14
Ibidem.
15
Ibidem.
253
Hanna Ratuszna
Przypominane i znajome twarze,

Otwarte groby... zamknite kocioy...
16
I wielka pnoc na Polski zegarze...
Kolejna masakra miaa miejsce 8 lutego, zgino wwczas okoo

100 osb. 14 padziernika 1861 roku rosyjski namiestnik gen Karol
hr. Lambert wprowadzi stan wojenny.
W rozdziale pt. W domu Choynowski przenis akcj wydarze
na kujawsk prowincj, ukaza trudy budowania siatki tajnych stowa-
rzysze, opr posiadaczy ziemskich przed dziaaniem na rzecz uwasz-
czenia chopw (jednym z nich by marszaek Krasuski, ojciec boha-
tera) i lki chopw przed patriotycznymi gestami szlachty (ucieczka
chopw z kocioa w czasie patriotycznej mszy). Wany wydaje si
take spr dotyczcy przyszych orodkw i przywdcw powsta-
czych oraz brak jednomylnoci:
Mylisz, e ich co poza Warszaw obchodzi? e kiedy nosa za rogatki wytknli?

Dla nich tu koczy si Polska, tu na tym mierdzcym bruku! Rozumiesz pan, panie
bracie z Kujaw? Ta od roku w uszy im kad Woy, Podole, Kresy, Litw, ca
17
nasz yw Rzeczpospolit .
Dramatyczne wydarzenia w Warszawie powracaj w opowie-

ciach przybyych na prowincj uczestnikw zaj (np. zamykanie
kociow, rozwizanie Towarzystwa Rolniczego). Relacja z dru-
giej rki zyskuje walor autentyzmu, pozwala take na tworzenie
interesujcych, zabarwionych jednak niekiedy subiektywizmem,
komentarzy.
Choynowski nie unika wanych w tym okresie dyskusji np.
nad kwesti ydowsk, wspomina o roli Mierosawskiego i woskich
korzeniach polskich oficerw onierzy Powstania Styczniowego
(ksztaconych w Genui, w porozumieniu z Garibaldim).
16
A. Oppman, Piciu polegych, [w:] Umarli... znajomi... kochani...: Powzki 1790
1990 w poezji i prozie, [wybr i oprac. tekstw: B. Olszewska, H. Szwankowska,
J. Waldorff], [Warszawa 1990].
17
P. Choynowski, Kunia. Powie historyczna z lat 18611863, Warszawa 1946,
s. 164.
254
Powstanie Styczniowe wyznaczyo niezwykle wany etap w y-

ciu Polakw, nie byo jedynie zrywem wolnociowym, stanowio
take prb wprowadzenia kwestii polskiej na aren midzynaro-
dow. Mia to by gest wszystkich Polakw, przedstawicieli rnych
stanw, ktrzy widzieli w Powstaniu jedyny ratunek. Jednak rze-
czywisto okazaa si zupenie inna, jak w wierszu Norwida (Laur
dojrzay):
A co w yciu byo skrzydami,

18
Nieraz w dziejach jest ledwo pit!...
Rosjanie do szybko stumili Powstanie, po ktrym pozostaa pa-

mi bohaterskich czynw i spotgowane pragnienie wolnoci.
3.
Refleksja o Powstaniu Styczniowym rodzi pytania o histori

i jej mechanizmy, o istot czynu. W wierszu Norwida pojawia si
subtelnie zarysowana sugestia wartoci samego ycia: jednostek,
ktre tworz pokolenia. Pojcie czynu ma swoj dug tradycj,
jest pobudk, twrcz prac, wykuwan w trudnych nieraz warun-
kach.
Tytu powieci nie ma znaczenia historycznego, stanowi jednak
nawizanie do topiki wolnoci, heroizmu. Kunia i posta ko-
wala to dwa wane toposy obecne w modopolskiej poezji heroicz-
nej, odrodzeczej (por. m.in. Leopold Staff, Bogusaw Adamowicz).
W wierszu pt. Styczniowej nocy 1913 roku Bronisawa Ostrowska
pisze:
...Czemu tak szlochasz, puszczo, w t noc unieon?

Zali wspomniaa wzite ci pnie dla szubienic,
I krew ca, co si wsczya w twe ono
Pod on cisz, co gwiazdom pynie ze renic...
I wstaj echa, i bij apel we wichrze,
Trcone skrzydem przelatujcym upiora!
18
C. K. Norwid, Laur dojrzay, Warszawa 2004, s. 45, w. 78.
255
Hanna Ratuszna
I jk rozpaczy wznosz mogiy najcichsze:

19
e nasze dzisiaj jest takie same jak wczora .
W 50. rocznic Powstania, wydarzenia z przeszoci zyskuj now

interpretacj, stanowi zapowied czynu. Poetka dostrzega jednak ci-
go tradycji.
W powieci Kunia teraniejszo (pisarz nieustannie uaktywnia
poczucie prawdziwoci wiata przedstawionego20) stanowi zapo-
wied przyszych wydarze. Bohater marzy o lepszym wiecie, ocze-
kuje nowych czasw wolnoci: [] Za naszych jeszcze dni, wkrtce
moe, stanie ona wrd narodw wielka, surowa, wita i witoci
od synw wymagajca21. Jest w tym stwierdzeniu ogromna, roman-
tyczna tsknota. Tomasz Burek pisa:
Nie wygld polityczny dni przed powstaniem i nie kunia ideowa powstania
interesowaa Choynowskiego w temacie styczniowym, ale wygld emocjonalny
22
i urok czynu, uczuciowa kunia zbrojnej partyzantki .
Powie ujawnia niezwyky entuzjazm, zaangaowanie modego

pokolenia, ktre zna sens sw: szczcia w domu nie znalaz, bo go
nie byo w ojczynie23. Postawa ta jak mona sdzi rwnoway
brak wyrazistoci ideowej, o ktr upomina si badacz.
Wilhelm Feldman, prezentuje w tomie Wspczesnej literatury pol-
skiej przede wszystkim osignicia pisarza w dziedzinie nowelistyki
(uywa okrelenia rasowy nowelista24, Konstanty Wojciechowski tak-
e wymienia w Dziejach literatury polskiej nazwisko Choynowskiego
19
B. Ostrowska, Styczniowej nocy 1913 roku, [w:] B. Ostrowska, Poezje wybrane,
oprac. A. Wydrycka, Krakw 1999, s. 214.
20
M. Czermiska, Czas w powieciach Parnickiego, s. 37.
21
P. Choynowski, Kunia. Powie historyczna z lat 18611863, Warszawa 1946,
s. 220.
22
Literatura polska 19181932, s. 489.
23
A. Mickiewicz, Konrad Wallenrod.
24
W. Feldman, Wspczesna literatura polska, wyd. 8, Krakw 1930, s. 569.
256
w gronie znakomitych nowelistw25), uwaa jednak, e idea wy-

raona bezporednio nie jest w sztuce potrzebna: [] wystarczy
przemyle konsekwencje yciowe charakterw i dziaa postaci, aby
pozna ca powag odpowiedzialnoci, jaka z nich wypywa26.
Gwny bohater powieci, Janek Krasuski, jest postaci fikcyjn.
Jego rodowd (jest przedstawicielem szlachty, przyjeda do War-
szawy z prowincji), dziaanie, zaangaowanie w sprawy Powstania
pozwalaj widzie w nim bohatera pierwszego planu Powstania. Wo-
k tej wanie postaci gromadz si autentyczni uczestnicy dziaa:
Krasuski przyjani si wic z Jurgensem, zostaje adiutantem Langie-
wicza, jest take uczestnikiem wszystkich najwaniejszych wydarze,
odbywajcych si w przeddzie Powstania: opisanej ju manifestacji
27 lutego 1861 roku oraz kolejnej, 8 kwietnia tego roku. Wydarzenia
wczeniejsze, takie jak ceremonia pogrzebowa generaowej Sowiskiej
z czerwca 1860 roku oraz obchody wybuchu 30. rocznicy Powstania
Listopadowego zostaj przywoane w prowadzonych rozmowach. Plan
historycznych wydarze narracja o Powstaniu okazuje si w powieci
niezwykle istotna tworzy bowiem ramy fabuy, obok niej istnieje jed-
nak take kolejna, stanowica jej dopenienie (okrelenie Feldmana27),
opowie o mioci, ju nie indywidualnej, lecz narodowej duszy28.
4.
Choynowski nie rezygnuje w powieci z perspektywy, jak wpro-

wadza narrator wszechwiedzcy, wiele jednak zdarze komentuj bo-
haterowie ulicy, przypadkowi uczestnicy zaj: Opowiadanie jak
pisze Feldman zaczyna si celowo drobnymi rysami, zarysowuj si
charaktery, akcja wzmaga si, tempo coraz szybsze, wygimnastyko-
wany jzyk jest coraz mocniej napity29.
25
K. Wojciechowski, Dzieje literatury polskiej, wyd. III, Wstp. I. Chrzanowski,
26
Ibidem.
27
Ibidem.
28
Ibidem.
29
Ibidem, s. 568.
257
Hanna Ratuszna
Pisarz tworzy mikroscenki, w ktrych siga po techniki narracyjne

typowe dla noweli. Zwaszcza w scenach manifestacji, tum, zoo-
ny z przedstawicieli rnych stanw, tworzy cenny komentarz. W ten
sposb powstaje panorama spoeczestwa podzielonego przekona-
niami, zjednoczonego nadziej na odzyskanie wolnoci.
Kazimierz Czachowski dostrzeg w Kuni plastyk dramatycznego
przedstawienia rodowiska oraz sprawn umiejtno inscenizowania
akcji30. Zdaniem badacza, Kunia jest najobiektywniejsz now po-
wieci historyczn31.
Perspektywa narracyjna, w ktrej wszystkie wydarzenia s prezen-
towane jako aktualnie si dziejce, potguje dramatyzm. Kady ko-
lejny dzie przyblia bohatera do Powstania, rodzi nadziej. Warto
podkreli, e motyw pobudki, wezwania jest w utworze kluczowy.
Zebrany na ulicach tum: zrnicowany, charakteryzowany szczeg-
owo, czeka na Powstanie (por. scen z pocztylionem, ktry wygrywa
pobudk co prowadzi do nieporozumie), jednake wanie w tych
momentach Choynowski demaskuje ludzkie emocje, ktre nie pozwa-
laj racjonalnie oceni sytuacji.
Mona zatem przyjrze si historycznie udokumentowanym zda-
rzeniom (w utworze pojawiaj si postaci historyczne: Wielopolski,
Apollo Korzeniowski, Jarosaw Dbrowski, Padlewski, Giller, Dioni-
zy Czachowski i in.), przedstawionym z dwch perspektyw: oglnej,
spoecznej (racje tumu, ktre zawodz) oraz jednostkowej, prywatnej
(racje bohatera). Obie perspektywy krzyuj si nieustannie.
Historia Janka Krasuskiego jest odzwierciedleniem postaw poko-
lenia, ktre przygotowao Powstanie. Mody szlachcic ma cechy bo-
haterw Sienkiewiczowskich: powica si narodowej sprawie, kocha
od pierwszego wejrzenia, bywa te zawadiacki. Zwaszcza w wyda-
rzeniach dziejcych si na prowincji, ujawniony zostaje rys szlachet-
czyzny w powieci Kunia potraktowany nieco ironicznie, jako ce-
cha przemijajcego wanie wiata.
Zdarzenia poprzedzajce narodowy czyn odsaniaj drastyczno
dziaa zaborcw. Tum przedstawiony w scenie rozpoczynajcej
powie jako wielobarwny, pokrywa si kirem, poszczeglne akcje
30
K. Czachowski, Obraz literatury polskiej, t. 2, Lww 1934, s. 269.
31
Ibidem.
258
zwaszcza zwizane z narodowymi rocznicami kocz si dla Po-

lakw tragicznie. Sceny z pogrzebu piciu polegych zostaj pozba-
wione, obecnego w wielu sytuacjach z udziaem tumu, komentarza.
Modlitwy, pieni zastpuj dyskusje.
Historia w powieci Choynowskiego znajduje swoj realizacj take
w prezentowanej przestrzeni. Plan dawnej, przedpowstaniowej War-
szawy wyznacza obszar rodzimy, intymny. Miasto zostaje nagle ogar-
nite gorczk manifestw, aobnych procesji i pochodw.
Warszawa w 1860 roku bya miastem otoczonym okopem obejmu-
jcym m. in. pniejsz Cytadel i azienki, pojawiy si take nowe
budynki: Dworzec Kolei Warszawsko-Wiedeskiej, budynek Towarzy-
stwa Kredytowego Ziemskiego przy placu Ewangelickim oraz Hotel
Europejski32. Sercem miasta miejscem przywoywanym w powieci
by Zamek Krlewski. Obraz wczesnej Warszawy tworzy take r-
nobarwny, niejednomylny tum, buntujcych si przeciwko zaborcom
mieszkacw. Przestrze prowincji wyznaczaa nieco inne (bardziej
familiarne), dopeniajce jednak obraz miasta znaczenia.
Ta rnorodno perspektyw pozwala przyjrze si historycznym
zdarzeniom jak aktualnym, nastrj powstaczych dziaa udziela si
wszystkim, kada, wymieniona w powieci posta jest w wikszym
lub mniejszym stopniu zaangaowana w sprawy narodowe.
Witold Ostrowski w artykule powiconym powieciom historycz-
nym stwierdza:
Daleko idca swoboda w interpretacji sensu zdarze historycznych, w ich ocenie

i ocenie postaci historycznych, posuwajca si nieraz nawet do zafaszowania ich
obiektywnej roli w dziejach, naley do tradycyjnie przyjtych cech powieci histo-
rycznej, poniewa powie ta jest w wysokim stopniu przekanikiem idei historio-
zoficznych autora, ktry moe np. wykorzysta materia historyczny do wasnej
33
interpretacji i oceny wspczesnoci .
Warto zada pytanie o stosunek pisarza do Powstania oraz o lite-

racki obraz tego wydarzenia. Czas ukazania si powieci przypada
32
St. Kieniewicz, Warszawa w powstaniu styczniowym, Warszawa 1983, s. 24.
33
W. Ostrowski, Powie historyczna, [w:] Zagadnienia Rodzajw Literackich
1968, t. 11, z. 12, s. 160.
259
Hanna Ratuszna
na rok 1919. Rok wczeniej Polska odzyskaa niepodlego. By to

zatem wany moment (po zakoczeniu Wielkiej Wojny), w ktrym
przywoana przeszo odsaniaa nowe sensy, istotne znaczenia.
Powstacza tradycja powrcia w wielu dzieach powiconych wy-
darzeniom wojny (m.in. w licznych obrazach wojennych, legionowych
zmaga, por. cenna rozprawa Marii Olszewskiej, Czowiek w wiecie
Wielkiej Wojny, Warszawa 2004).
W powieci Choynowskiego tytuy niektrych rozdziaw (m.in. Ofia-
ra caopalenia, Dies irae), nawizujce do obrazowania apokaliptyczne-
go, wskazuj na podwjny sens prezentowanych wydarze, w ktrych
przedpowstacza rzeczywisto generuje obrazy dowiadcze Wielkiej
Wojny. Przeszo wchodzi w dialog ze wspczesnoci. Czas Wielkiej
Wojny wyznaczy inn perspektyw ogldu jednostki. Czowiek, coraz
czciej postrzegany jako zmarszczka na wodach oceanu, przesta by
bohaterem codziennoci, sta si jej twrc i uczestnikiem.
Etap przygotowa do Powstania Styczniowego, przedstawiony
w powieci, nie zosta oceniony w peni pozytywnie. Przede wszyst-
kim brakowao porozumienia midzy prowadzcymi tajne rozmowy
obozami czerwonych i biaych. Istotnym elementem sporw okaza si
take stosunek do uwaszczenia oraz moliwoci peniejszej wsppra-
cy z uczestnikami ruchu rewolucyjnego w Rosji.
Choynowski prezentuje postaci modych zapalecw, ktrzy rw si
do walki, jednak, jak w synnym zdaniu Norwida: Polacy umiej bi
si toczy bitwy ale nie umiej walczy34, ich dziaania nie przy-
niosy waciwych rezultatw
Powstanie Styczniowe byo dla wielu Polakw prawdziw ofiar zo-
on z ycia. W gestach ludzi manifestujcych na ulicach Warszawy,
organizujcych tajne stowarzyszenia na prowincji znalaza swj wy-
raz nadzieja i przekonanie o koniecznoci dziaa, choby za wszelk
cen. Dowiadczenia Wielkiej Wojny stanowi zwieczenie tradycji
zbrojnych czynw (Polska odzyskuje niepodlego), rwnoczenie
wyznaczaj w dziejach nowy, odmienny etap.
Hanna Ratuszna
34
C. K. Norwid, Walka polska, PW, VII, s. 60, [w:] S. Sawicki, Norwida walka
z form, Warszawa 1986, s. 14.
260
Poland can only come out of the war Kunia (Forge)

by Piotr Choynowski as a modern historical novel
Keywords
Piotr Choynowski, January Uprising, Warsaw, Mierosawski, Langiewicz,

the whites, the Five Fallen of 1861, historical novel
Summary
The article entitled: Poland can only come out of the war Kunia (Forge) by
Piotr Choynowski as a modern historical novel (Polish title: Polska z wojny wyj
tylko moe Kunia Piotra Choynowskiego jako nowoczesna powie historycz-
na), presents the issues of the January Uprising. The included descriptions con-
stitute also references to the tradition of national rebellions. The text reconstructs
mainly the events which preceded the January Uprising (protests, street incidents
in Warsaw and actions in the provinces). At the same time, the role and the impor-
tance of historical writing was recognised, as well as the innovation of Choynow-
skis novels (character construction, the role of a historical model, narration issues)
ant its artistry.
Polen kann aus dem Krieg nur herauskommen

Kunia (Die Schmiede) von Piotr Choynowski als ein
moderner historischer Roman
Schlsselwrter
Piotr Choynowski, Januaraufstand, Warschau, Mierosawski, Langiewicz,

Weie Bewegung, fnf Gefallene, historischer Roman
Zusammenfassung
Der Artikel Polen kann aus dem Krieg nur herauskommen Kunia
(Die Schmiede) von Piotr Choynowski als ein moderner historischer Roman
prsentiert die Problematik des Januaraufstands, die dargestellten Beschreibungen
knpfen auch an die Tradition der Volksauflehnung. Im Text hat man die Haupter-
261
Hanna Ratuszna
eignisse rekonstruiert, die dem Ausbruch des Januaraufstands vorausgingen (Pro-

teste, Straenvorflle in Warschau und Handlungen in der Provinz). Gleichzeitig
hat man die Aufmerksamkeit auf die Rolle und Bedeutung der historischen Schrift-
stellerei gerichtet, auf die Neuerung der Romane von Choynowski (Konstruktion
der Figuren, die Rolle des historischen Vorbilds, narratorische Fragen), und ihre
Kunstfertigkeit.
, , , ,
, , ,

,
.
,
(, ).

, ( ,
, ) .
262
ARTYKUY
NIEPODLEGO I PAMI
2014, nr 1-2 (45-46)
Maria Jolanta Olszewska

Omyka, czyli Bolesawa Prusa rozrachunki z rokiem 18631
Sowa kluczowe
patriotyzm, zdrada, plotka, uprzedzenie, mczestwo, wojsko, spoecze-

stwo, pami
Streszczenie
Omyka Prusa, wydana w roku 1884, jest rozrachunkiem z pamici o Powstaniu

Styczniowym, w ktrym pisarz bra udzia jako mody chopak. Wydarzenia z roku
1863 traktowa jako narodow katastrof i traum. W opowiadaniu Prus posuy
si narratorem dziecicym, co nie tylko czy si z koniecznoci wprowadzenia
jzyka ezopowego, ale take nadao tekstowi szczeglny charakter. Na tle saty-
rycznego obrazu spoeczestwa maomiasteczkowego rozgrywa si tragedia starca
niesusznie posdzonego o szpiegostwo, w rzeczywistoci uczestnika Powstania Li-
stopadowego, oszkalowanego na emigracji za krytycyzm wobec nieprzemylanych
zryww powstaczych. Heroizm jego postawy zosta przez Prusa skonfrontowa-
ny z tchrzostwem spoeczestwa i egzaltacj powstacw. Powstanie Styczniowe
okazuje si kolejnym nierozwanym zrywem w polskiej historii.
1
Artyku jest zmienion wersj referatu pt. Omyka, czyli Bolesawa Prusa trau-
matyczna opowie o historii, wygoszonego na sesji Bolesaw Prus: nowelista.
Teksty & idee (sesja oglnopolska). Organizatorzy: Katedra Literatury Realizmu
i Naturalizmu KUL, Kazimierz Dolny, 1618 kwietnia 2009.
263
Czy dlatego staem si waszym wrogiem,

e mwiem wam prawd?
Ga 4, 16
Kiedy wybucho Powstanie Styczniowe w roku 1863 Bolesaw

Prus, wtedy jeszcze Aleksander Gowacki, mia lat 162. Porzu-
ci nauk w Gimnazjum Klasycznym w Kielcach i wstpi do par-
tii powstaczej Aleksandra Baszczyskiego, znanego jako Bocza.
Po uwizieniu Boczy, kiedy oddzia si rozpad, prawdopodobnie
po krtkim pobycie w Puawach u ciotki Cymanowej, Aleksander
Gowacki ponownie znalaz si w oddziale powstaczym. Uczestni-
czy w nocnej zasadzce na rosyjsk konnic przy szosie pod Wohy-
niem. Nastpnie walczy w oddziale Dzieci Warszawskich Ludwika
ychliskiego, a pniej w oddziale Zieliskiego. Pierwszego wrze-
nia 1863 roku zosta ranny w potyczce pod Biak, wsi odleg
o cztery kilometry od Siedlec. Umieszczony w szpitalu zosta aresz-
towany, wkrtce zwolniony powrci do szkoy, aby w grudniu po-
nownie zosta aresztowany i odesany pod jurysdykcj wojskowych
wadz lubelskich. Przebywa w cikich warunkach w wizieniu
na lubelskim zamku od 20 stycznia a do koca kwietnia tego roku.
W kwietniu stan przed sdem wojennym, ktry pozbawi go szlachec-
twa i przekaza Ministerstwu Spraw Wewntrznych. Mia zosta osadzo-
ny na ziemiach nalecych do Zarzdu dbr pastwa. Na szczcie dla
Aleksandra naczelnik wizienia przy zatwierdzeniu wyroku, w dniach
1830 kwietnia, zaliczy mu dotychczasowy areszt. W ten sposb przy-
szy autor Lalki znalaz si pod kuratel wuja Klemensa Olszewskiego
i po dwch latach przerwy mg powrci do nauki szkolnej.
Ale powrt do codziennoci okaza si dla niego nieatwy. Aleksan-
der swj udzia w walkach powstaczych okupi urazem psychicznym
wywoanym ranami, aresztowaniem i cikim wizieniem. Od tego
czasu cierpia na agorafobi i wraliwo na wiato, dlatego zawsze
nosi ciemne okulary. Kiedy w kocu wrci do domu, okazao si,
e jego starszy o 13 lat brat, Leon, student Uniwersytetu Kijowskiego
na Wydziale Historyczno-Filologicznym, czonek Zwizku Trojnic-
kiego, pod wpywem wydarze powstaczych popad w szalestwo.
2
Podaj fakty za: J. Kulczycka-Saloni, Bolesaw Prus, Warszawa 1975, s. 2127.
264
Jego rany miay charakter psychiczny3. Leon oszala, kiedy ujrza

na Litwie skutki dziaania Michaa Murawiowa zwanego Wieszate-
lem. Do koca ycia nie odzyska zdrowia. Tak wic cay wiat Alek-
sandra leg w gruzach. Tak o tym pisa:
W tej przeszoci, w ktrej mnie poznae ju nie ma mnie. Ja, dawny ja,
pochowany jestem razem z nadziejami moimi nad Biak, skd drugi ja wynis:
dwumiesiczne szalestwo, zwtpienie w tego rodzaju zabawy i kalectwo [].
Mam rozklekotan gow, czste mdoci, ataki krwi do mzgu itp. to daa mi
4
przeszo [] .
Tak udzia Prusa w narodowej irredencie ocenia Janina Kulczycka-

-Saloni:
Biorc udzia w narodowym zrywie Aleksander rzuci na szal wszystko: przy-

sz karier yciow, szczcie osobiste, ycie nawet. Z powstania wyszed chory,
przekonany, e odniesiona w bitwie rana zaciy na caym jego dalszym yciu,
zmniejszajc jego fizyczn i psychiczn odporno, straci brata i opiekuna, ktrego
tragiczna posta towarzyszya Aleksandrowi przez cae ycie jako widomy znak
przeytego nieszczcia. A co najwaniejsze straci w powstaniu wiele modzie-
czych zudze: wiar w moliwo rozwizania sprawy polskiej na drodze boha-
terskiego zrywu, a take wiar w warto wasnego narodu. []. Ciko odczu
take, jak wszyscy uczestnicy powstania, ktrzy po jego upadku pozostali w kra-
ju, gwatown zmian spoeczestwa w stosunku do uczestnikw ruchu. T sam
modzie, ktr oglne nastroje, opinia publiczna pchny do udziau w lenych
3
K. Tokarzwna, Bracia Gowaccy w powstaniu styczniowym, Twrczo 1957,
nr 6, s. 9198.
4
List B. Prusa do Mcisawa Godlewskiego, Lublin, 11 XI 1865, [w:] A. Gowacki,
(B. Prus), Listy, Warszawa 1959, s. 24. ladem powstaczym w twrczoci Prusa, poza
Omyk, byy fragment Nic nie ginie, fragmenty Lalki. Po latach tu przed mierci
tak napisze o klskach polskich insurekcji w Naszym obecnym pooeniu (Tygodnik
Ilustrowany, 1909, nr 46, s. 936): Gdyby zebra w jedno miejsce krew wylan przez
Polakw za wolno, moe powstaoby drugie Gopo; gdyby zgromadzi koci tych,
co polegli w bojach, na szubienicach, w katorgach, na osiedleniach i wszelkiego rodza-
ju tuactwach, moe usypaoby si drugi Wawel. I Prus po raz kolejny stawia drama-
tyczne pytanie: Lecz jaki z tego poytek? Nie ma!... i nawet nie moe, gdy polski
patriotyzm skada si z wybuchw namitnych gwatownych, z wybuchw uczucia,
ktrego, niestety! nie owietla rozum i nie przerodzi go w akty twrczej woli.
265
partiach, witano jako lekkomylnych sprawcw klski narodowej, gdy wracali

5
zamani przegran .
Dowiadczenia roku 1863 stanowiy dla pisarza, podobnie jak

dla reszty spoeczestwa polskiego, wci bolesn rzeczywisto. Po-
wstanie styczniowe byo klsk beznadziejn. I trzeba byo dopiero lat
caych, by czas zablini rany6. Bo, jak pisa Juliusz Kleiner:
Zostao w pamici serc jako powstanie modziecw-entuzjastw, z tsknym

piknem modoci, stratowanej przez los barbarzyski, z blaskiem zapau, ktry
nie uznaje rzeczy niemoliwych, z gestem romantycznego, marzycielskiego boha-
terstwa, z tragizmem daremnoci ofiar i wysikw, z dziwnym urokiem dziejowego
7
czynu, w ktrym nastroju byo wicej nili planu .
Zrozumiae staje si zatem, dlaczego Prus traktowa traum stycz-

niow jako spraw osobist i pokoleniow8. Jako pisarz stan przed
koniecznoci wyboru najbardziej wiarygodnego modelu narracyj-
nego dla wyraenia tej problematyki. Wydarzenia skadajce si
na fabu opowiadania, nie s abstrakcyjnym procesem, tylko ma-
teriaem, ktry przez odpowiednie uporzdkowanie pozwala pod-
j poszukiwania odpowiedzi na wane dla pisarza kwestie zwiza-
ne nie tylko z problemami konkretnej epoki dziejowej, ale rwnie
natury uniwersalnej. Historia moe nauczy czowieka szacunku
dla przeszoci i jednoczenie pomc mu w przejciu z teraniej-
szoci do przyszoci. Poniewa przeszo nie istnieje niezalenie
od jej przedstawienia9, kady twrca przy wszelkich prbach obiek-
5
J. Kulczycka-Saloni, op. cit., s. 26.
6
J. Krzyanowski, Legenda powstania styczniowego (18631963), [w:] Dziedzic-
two literackie powstania styczniowego, s. 14. Por. J. Kleiner, eromski jako po-
eta powstania styczniowego, [w:] idem, W krgu historii i teorii literatury, wybr
i oprac. Warszawa 1981, s. 424.
7
J. Kleiner, op. cit. s. 4.
8
Pisaam na ten temat w artykule: Heroizm tragiczny. Bolesna pami powsta-
nia styczniowego. (eromski Rembek), [w:] eadem, Heroizm ludzkiego istnie-
nia. W krgu wybranych zagadnie etycznych w literaturze polskiej II poowy XIX
i I poowy XX wieku. Szkice, Warszawa 2008, s. 366385.
9
H. White, Poetyka pisarstwa historycznego, red. E. Domaska i M. Wilczyski,
266
tywizmu wprowadza wasn interpretacj wydarze, zdeterminowan

przez moment historyczny, w ktrym przyszo mu y, sw postaw
wiatopogldow i mentalno. Przeyta historia stawaa si wic opo-
wiadaniem o okrelonym ksztacie, utrwalonym w jzyku, bdcym
nonikiem treci ideologicznych i aksjologicznych. Prus uzna za wa-
ne fakty historyczne, ale za jeszcze istotniejsze ich odbicie w pamici
zbiorowej ksztatujcej w znaczcym stopniu wiadomo narodow10.
wiadectwem tych jego poszukiwa pisarskich jest wanie Omyka
pisana z perspektywy czowieka, ktrzy przey wstrzs emocjonalny
w wyniku dowiadczenia powstaczej traumy. Prus zbudowa opowia-
danie na fundamencie dyskursu politycznego, co ma swe uzasadnienie,
poniewa tekst powsta w pierwszych latach po styczniowej irredencie,
na fali sporw toczonych w spoeczestwie polskim na temat sensu po-
wsta narodowych i zajmowanego przez nie miejsca w polskiej historii.
Dlatego zrozumiae staje si, dlaczego Omyka, pomimo zabarwienia
autobiograficznego, daje si odczyta jako dyskurs o patriotyzmie, nie
dajcy si jednak atwo sprowadzi do dyskursu ideologicznego. Znala-
zo to odzwierciedlenie w budowie tekstu, uytym jzyku oraz w wy-
raanym systemie wartoci. Wkrtce temat irredenty pojawi si take
w Lalce (1890). Prus, stawiajc w tej powieci diagnoz wspczesno-
ci, pokaza jak silnie Powstanie Styczniowe zawayo na losach dwch
bohaterw Rzeckiego i Wokulskiego. Okazao si jednak nie tylko
wanym przeyciem pokoleniowym, ale wpyno take na ksztat pro-
cesw modernizacyjnych w spoeczestwie polskim, a waciwie na ca-
oksztat jego dziejw11.
Mikrowiat powieciowy
Lata 18841886, by to dla Prusa czas wytonej pracy literac-

kiej12. Mia ju wtedy za sob wan prac w Nowinach (upady
Krakw 2000, s. 24.

10
B. Szacka, Pami zbiorowa i wojna, Przegld Socjologiczny 2000, R. XLIX,
s. 1128.
11
J. Kulczycka-Saloni, Powstanie styczniowe w Lalce, Polonistyka 1962, nr 2.
12
Z. Szweykowski podaje, e Prus w latach 18831884 napisa a 14 utworw
artystycznych, op. cit., s. 117.
267
w marcu 1883 r. z powodu braku prenumeratorw i czytelnikw),

z ktrych chcia uczyni obserwatorium spoecznych faktw, cze-
go potwierdzeniem s znaczce artykuy, takie jak np. Kierowanie
opinia publiczn, Jak wyglda nasz rozwj spoeczny, Co to jest so-
cjalizm, Szkic programu w warunkach obecnego rozwoju spoecze-
stwa. Tu przed Omyk pisarz powrci do pisania kronik w Ku-
rierze Warszawskim i Kraju. Wyda Kamizelk, Onego, Milknce
gosy, Grzechy dziecistwa i Na wakacjach. Tu po Omyce poja-
wiay si Cienie, wkrtce potem powie Placwka (18841886),
a nastpnie, niedokoczona nigdy, Sawa. W roku 1887 Prus roz-
poczyna druk Lalki. Jeli doda do tego obszern recenzj Ogniem
i mieczem Sienkiewicza i wydanie czterech tomw Szkicw i obraz-
kw, zawierajcych Anielk i Dusze w niewoli oraz nieukoczony
szkic Historia epoki i notatki do dziea o kompozycji to tworzy si
ciekawa konfiguracja literackich osigni pisarza, ktrego droga
do literatury wioda przez rozczarowania13.
Omyka, co nie jest bez znaczenia, ukazaa si na amach petersbur-
skiego Kraju, pisma redagowanego przez Wodzimierza Spasowicza
i Erazma Piltza, reprezentujcego kierunek polityki realnej. Edward
Piecikowski tak pisa na ten temat: Jeszcze to nie powie, ale czas
powstania tego obszernego opowiadania i waga podjtej w nim pro-
blematyki pozwalaj je uzna za otwarcie Prusowskiej serii utworw
z wielkich pyta epoki14. Omyka usytuowana w kontekcie wik-
szego zespou tekstw potwierdza wako zadawanych przez pisarza
pyta o charakterze doczesnym i uniwersalnym pyta o sens istnienia
pojedynczych jednostek, jak i caych spoeczestw. Analizy tekstowe
Waldemara Klemma, Magdaleny Rudkowskiej i Barbary Bobrowskiej
wskazuj na to, e ju w Duszach w niewoli (1877) mamy wyznaczo-
n egzystencjaln perspektyw pisarstwa Prusa, ale ranga artystyczna
i pogbienie problematyki w Omyce to j wanie moim zdaniem
czyni znaczcym wstpem do serii powieci Prusa od Placwki
a po Przemiany. Takie podejcie do pisarstwa autora Lalki potwierdza
racje tych badaczy, ktrzy przyznajc pisarzowi prawo do sprawiedli-
wego odczytania i oceny dziea, pozwalajce na dotarcie do caocio-
13
E. Piecikowski, op. cit., s. 49.
14
Ibidem, s. 66.
268
wego jego sensu15, traktuj pisarstwo autora Faraona holistycznie16.

Za Jakubem Malikiem warto uy porcznego pojcia storemw jako
funkcjonalnych modeli lekturowych stworzonych na zasadzie analogii
z fonemem, czyli abstrakcyjnym wyobraeniem goski17. W ten sposb
moemy mwi o caociowym planie/modelu narracyjno-wiatopogl-
dowym, zakadajcym a priori pewne modyfikacje. Jak susznie pod-
nosi Malik, Prus piszc cykl powieci z wielkich pyta epoki, chcia
pozna prawd o wieku XIX i nada swej opowieci gbsze znaczenie.
Oznacza to, e jedna opowie (The Story) potraktowana modelowo
zostaje rozbita na szereg pomniejszych historii, bdcych realizacjami
opowieci, czyli powieciami. Co wane, pojedyncze historie maj swj
mikrowiat tekstowy, to znaczy swe tekstowe otoczenie18. Teksty te
storemy wzajemnie si dopeniaj, wchodzc ze sob w twrczy
dialog. Oznacza to, e Omyka wraz z Milkncymi gosami i Cieniami
staje si znaczcym wstpem do Lalki i Sawy ich storemami.
Spadek postyczniowy
Twrczo Prusa jak twierdzi Zygmunt Szweykowski nie bya przez og

wspczesnych mu dostatecznie oceniona. Czytano jego utwory, zachwycano si
15
Pod pojciem sprawiedliwoci rozumiem postaw pisarza wobec tematu zreali-
zowan w utworze, a decydujc o jego artystycznej wartoci w wymiarze aksjo-
logicznym ugruntowan w okrelonych jakociach dziea, z najwyej cenion
wartoci antropologiczn. Sprawiedliwo przejawia si w unikaniu uproszcze
prowadzcych do faszu w sposobach przedstawiania powieciowego wiata
na wszystkich poziomach dziea. Sprawiedliwo oznacza poprawne i wyczerpu-
jce przemylenie przez autora podejmowanego przez niego tematu. S. Sawicki,
Problematyka aksjologiczna w badaniach literackich, [w:] Problematyka aksjolo-
giczna w nauce o literaturze, pod red. S. Sawickiego i A. Tyszczyka, Lublin 1992,
s. 103104, idem, Ku wiadomej ocenie w badaniach literackich, pod red. S. Sa-
wickiego i W. Panasa, Lublin 1986, s. 173174.
16
Zob. J. A. Malik, Ogniste znaki Przedwiecznego. Szyfry transcendencji w noweli
Bolesawa Prusa Z legend dawnego Egiptu. Prba odkodowania, [w:] Poszuki-
wanie wiadectw. Szkice o problematyce religijnej w literaturze II poowy XIX i po-
cztku XX wieku, red. J. A. Malik, Lublin 2008, s. 51.
17
Ibidem, s. 5152.
18
Ibidem, s. 52.
269
nawet nimi, lecz czsto nie dostrzegano ich najwyszy wartoci mylowych i arty-
stycznych, wymykay si one jako zbyt dalekie od aktualnych potrzeb spoecze-
19
stwa .
Ten los podzielia rwnie Omyka noszca pierwotnie tytuy Szpieg

lub Vox populi20. Wspczeni Prusowi ustosunkowali si do tego tek-
stu raczej niechtnie, potpiajc pisarza gwnie za brak patriotyzmu.
Odczytywali Omyk przede wszystkim jako rzecz rozrachunkow
z trudnym spadkiem Powstania Styczniowego, ktrego klsk pisarz
osdza jako klsk bdu21. Szybko jednak pojawiay si rwnie
inne sdy o tym utworze. Stanisaw Brzozowski pisa: Taki Pamit-
nik subiekta lub Omyka s nie tylko dzieami niezrwnanej wartoci
artystycznej, s gbokimi, penymi mioci i zrozumienia wnikni-
ciami w dusz pokole sprzed roku 186322.
Powrt do wci bolesnej przeszoci w przypadku autora Lalki mia
szczeglny charakter. Nie tylko dawa on wyraz swej frustracji spowo-
dowanej rozpacz, ale docieka przyczyn klski gorzkiej klski,
a waciwie traumy popowstaniowej. Prus stan wic przed proble-
mem, jak w sposb wiarygodny opisa klsk i to klsk ostateczn.
Brak realizmu politycznego i zmysu przewidywania u polskich patrio-
tw prowadzi musia jego zdaniem do zdruzgotania losw ludz-
kich, powika biografii, do tragedii. Pisarstwo Prusa, odnoszce si
do minionych zdarze, stawiao sobie za cel podejmowanie zagadnie
wanych dla chwili obecnej i wyznaczenia perspektyw przyszoci.
Wspczenie Ernst Cassirer zwrci uwag na fakt, ktry doskonale
pasuje do postawy twrczej autora Faraona, e pisarz podejmujcy
19
Cyt. za: E. Piecikowski, op. cit., s. 10.
20
E. Piecikowski, Geneza Omyki, [w:] Prace o literaturze i teatrze ofiarowane
Z. Szweykowskiemu, Wrocaw 1966; K. Tokarzwna, Autobiograficzne to Omy-
ki, [w:] ibidem.
21
Zob. interpretacj Omyki proponowan przez J. Kulczyck-Saloni, Noweli-
styka Bolesawa Prusa, Warszawa 1969, s. 4142. Eadem, [w:] Dziedzictwo lite-
rackie powstania styczniowego, praca zbior. Katedry Historii Literatury Polskiej,
pod red. J. Z. Jakubowskiego, J. Kulczyckiej-Saloni, S. Frybesa, Warszawa 1964.;
Z. Szweykowski, Twrczo Bolesawa Prusa, t. I, Pozna 1947, s. 118119.
22
S. Brzozowski, Wspczesna powie polska, Stanisaww 1906, cyt. za:
H. Markiewicz, Lalka Bolesawa Prusa, Warszawa 1967, s. 243.
270
w swych utworach temat historyczny i dokonujcy rekonstrukcji hi-

storycznych, nie powinien wyj poza warunki swych aktualnych do-
wiadcze. Jak pisa:
Musi obra swj punkt widzenia do podwjnego widzenia wiata: perspekty-

wicznego i retrospektywnego. Punkt ten znale moe jedynie w swych wasnych
czasach. [] Nie moe wyj poza warunki swego aktualnego dowiadczenia.
Wiedza historyczna jest odpowiedzi na konkretne pytania, odpowiedzi, ktr
musi da przeszo; ale same pytania stawia i dyktuje teraniejszo stawiaj je
i dyktuj nasze aktualne zainteresowania intelektualne i nasze aktualne potrzeby
23
moralne i spoeczne .
Omyk naley zatem odczytywa jako szczeglny powrt do po-

cztku lat 60. XIX wieku i jego ogld z perspektywy pocztkw lat
80. XIX wieku, czyli z perspektywy epoki przejciowej, ktra roz-
pocza si poezj, rycerskoci i powiceniem, a skoczya si pro-
stytucj, kapitalizmem, geszefciarstwem i gonitw za pienidzmi. Bo-
wiem Czowiek nie tylko jest w historii, lecz mwi o sobie histori,
ktr bada24. Oznacza to, e Prus o trudnej do przeycia dla niego
teraniejszoci (upadku Nowin, zniewaeniu w roku 1878, procesie
lipskim Jzefa Ignacego Kraszewskiego) opowiada za pomoc kodu
wydarze z epoki przedpowstaczej i samego powstania 1863 roku.
Pisarz, przeprowadzajc z perspektywy klski i popowstaniowej
traumy swj wielki rozrachunek z tym wydarzeniem, tak jak kady
twrca, podejmujcy tematyk powstania 1863 roku, musia nieuchron-
nie zmierzy si z heroicznym mitem insurekcyjnym25. Mit ten, o cha-
rakterze patriotycznym, budowany jest na przekonaniu, e filozofia
23
E. Cassirer, Esej o czowieku. Wstp do filozofii kultury, prze. A. Staniewska,
przed. poprzedzi B. Suchodolski, Warszawa 1998, s. 289.
24
R. Aron, cyt. za: K. Bartoszyski, O poetyce powieci historycznych, [w:] idem,
Powie w wiecie literackoci, Szkice, Warszawa 1991, s. 94.
25
Tak o wyjtkowoci narodu polskiego tak pisa Karol Liebelt: Gwny warunek
bytu kadego narodu ley w spenieniu misji swojej. Ma on wedle swego szcze-
glnego narodowego temperamentu i charakteru przyczyni si wraz z innymi na-
rodami do rozwoju doskonalszego caego spoeczestwa i do postpu w wolnoci
i owiacie. K. Liebelt, Co to jest nard i jakie jego warunki bytu?, [w:] Album
Muzeum Narodowego w Raperswilu, Pozna 1872, s. 35.
271
ycia polskiego jest mistyczna i przyziemna zarazem, praktyczna

w drobiazgach, nieobliczalna w konkluzjach. Polityk, religi, kultu-
r uprawia si tu wysoko, w koronie drzewa, w powiewach wolnoci
i socu cudownych przeobrae, a yje si w dole, w nieopisanym
smutku codziennoci26. Prus nalea do tych twrcw, ktrzy poczu-
wali si do moralnej odpowiedzialnoci za nard polski i jego przy-
szo. W Omyce i w Lalce, tak jak krakowscy Staczycy w licznych
artykuach, Walery Przyborowski w Upiorach i Nocy styczniowej,
Henryk Sienkiewicz w Szkicach wglem, Jzef Narzymski w Ojczy-
mie, Adam Asnyk w poetyckiej syntezie nie grobw czy Jzef Igna-
cy Kraszewski w cyklu powstaczym Bolesawity z lat 18631866,
dawa wiadectwo alu, ktry odczuwa w stosunku do inicjatorw
walki i przywdcw jako sprawcw narodowej katastrofy i wcza si
w budowanie jego czarnej legendy27. Przeciwstawiano j zotej le-
gendzie Powstania Styczniowego, ujtej w mityczn formu gloria
victis (chwaa zwycionym), czcej si z mitem yciodajnej klski
mitem o niemiertelnej piknoci cierpie bohaterw i najwyszej
polskiej ofierze, opartej na przekonaniu o wyszoci etycznej, wierze
w moralne racje walczcych o wolno Ojczyzny, majce swe rda
w wielkiej poezji wieszczej. Irredenta bya wic odczytywana jako
ostatni, orny protest, wyrastajcy z duchowej narodu potrzeby.
Prus nie by, jak wida, wyjtkiem i nalea do tych, ktrzy w Powsta-
niu widzieli klsk sprowadzon na cay nard28. Postawi sobie za cel
demistyfikacj mitu insurekcyjnego, majcego swe fundamenty w fi-
lozofii mesjanistycznej i utrwalonego przede wszystkim w obrazach
Artura Grottgera (Warszawa I i II, Polonia, Lithuania, Wojna). To one
powodoway, e pami stycznia 1863 roku, przetworzona przez emo-
cje zbiorowe i utrwalona w pamici powszechnej, urastaa do rangi
26
L. Burska, Kopotliwe dziedzictwo. Szkice o literaturze i historii, Warszawa 1998,
s. 161.
27
Zob. J. Bachrz, Przytumiona nuta. Motywy autokratyczne w pamitnikarstwie
polskim o powstaniu styczniowym, [w:] Literatura i jej konteksty. Prace ofiarowane
Czesawowi Kakowi, pod red. J. Rusin i K. Maciga, Rzeszw 2005, s. 154164.
28
Zob. J. Bachrz, Nieco o obrachunkach z powstaniem styczniowym, [w:] Poszu-
kiwanie realnoci. Literatura dokument kresy. Prace ofiarowane Tadeuszowi
Bujnickiemu, red. S. Gawliski i W. Ligza, Krakw 2003, s. 8999.
272
mitu historycznego, ksztatujcego narodow wyobrani i polskie

imponderabilia oparte na stworzonej przez Mickiewicza koncepcji
zbiorowej odpowiedzialnoci za zo dziejowe, jakiego w przeszoci
mieli dopuci si Polacy29. Powstanie Styczniowe w grottgerowskim
rozumieniu, cho byo klsk militarn, stawao si jednoczenie zwy-
cistwem niemiertelnej idei. Prus, piszc Omyk, ostro oponowa
przeciw celebrowaniu narodowej klski, wystpowa przeciw naro-
dowej aobie, atmosferze mistycyzmu i tragizmowi ofiary umierania
za Ojczyzn, a wic mitologii ycia spoecznego prezentowanej jako
zbiorowo wykreowany i przekazywany cig stereotypowych obra-
zw dotyczcych Polski, warunkw jej istnienia, wzorw osobowych
prawdziwego czy te dobrego Polaka, miejsca Polski w Europie,
stosunkw z Rosj. Kada prba zignorowania tych obrazw, odstpo-
wania od ogoszonego przez nie przesania miaa charakter zaprza-
stwa i narodowej zdrady30.
Zdaniem Prusa, wychodzcego z zaoenia, e historia jest inte-
gralnym skadnikiem ludzkiego dowiadczenia i wanym elementem
wyposaenia ludzkiej wiadomoci, obraz Powstania Styczniowego
poddany zabiegom idealizacyjnym i hagiograficznym, a przez to po-
zbawiony dylematw moralnych i aksjologicznych, zbyt jednostronny
i jednoznaczny w swej ideowo-artystycznej wymowie, nie moe dawa
szans na obiektywn ocen ycia narodowego i pomc w wyznacza-
niu kierunkw jego duchowego i materialnego rozwoju w przyszoci.
Dla pisarza dzieje Powstania Styczniowego pobawione s pozytyw-
nej, heroicznej treci. I to wanie stara si przekaza w Omyce. Nie-
wtpliwie Prus w tym opowiadaniu odnis si do konkretnej sytuacji
29
Erazm Kuma pisa o micie tak: Oto wic dylemat chccego pisa o micie:
gdzie ma umieci punkt obserwacyjny? Jeli wybierze wntrze utraci zdolno
(i potrzeb) wyjaniania; jeli wybierze zewntrzno utraci zdolno rozumienia.
Moe to nawet zbyt duo powiedziane: wybierze, Claude Lvi-Strauss sdzi, e to
mit nas wybiera, a nie my mit. E. Kuma, Kategoria mitu w badaniach literackich,
Pamitnik Literacki 1986, z. 4, s. 5556.
30
G. Borkowska, Pozytywici i inni, Warszawa 1996, s. 13. Badaczka wymienia
elementy powstaczego mitologemu, takie jak: celebrowanie klski, estetyzacja
ofiary, estetyka umierania, uznanie wyszoci moralnej powstacw nad fizyczn,
wyszo Polakw nad Rosjanami, narodowa jedno, utosamienie Polski z obra-
zem kobiety.
273
politycznej i spoecznej do wydarze sprzed Powstania Styczniowe-

go, a nastpnie do samego Powstania, ale zrobi to w sposb szczegl-
ny i zaskakujcy wczesnego odbiorc. Omawianego przez nas tekstu
nie naley bowiem odczytywa literalnie jako relacji z wydarze z lat
18631864, rozgrywajcych si w wiecie jednego z maych miaste-
czek Krlestwa Polskiego, gdy fabua, cho oparta na chronologicz-
nym ukadzie zdarze, nie jest zbeletryzowan kronik historyczn
z pocztku lat 60. XIX wieku. Dlatego, jak pisze A. Breza:
W Omyce piknym jest w cigy pton, w ktrym tre pozostaje nie z wa-
snej woli autora a przez ktry to pton widzimy jednak doskonale, o co chodzi,
co si dzieje, cho nigdy nam tego autor z imienia i nazwiska nie powiada. S jakie
niespokojne czasy, jakie wielkie obawy i nadzieje zarazem, przygotowania i nie-
bezpieczestwo, potem bitwy i ranni, i poraka, i wielki smutek a przez ten pton
rzecz jeszcze wydaje si pikniejsz, kontury jej zlewaj si z niebem i z ziemi, ale
31
my je przecie od pocztku do koca widzimy tak samo i wyranie jak na doni .
Sposb, w jaki Prus dokonywa rozrachunku z wasn teraniejszo-

ci, stawa si dla niego rodzajem nowoczenie rozumianego rewi-
zjonizmu historycznego. Nie deprecjonujc funkcji poznawczej dzie
literackich, wysoko stawia funkcj diagnostyczn. Podobnie jak ci
historycy i twrcy, dla ktrych Powstanie byo zjawiskiem trudnym
do jednoznacznej oceny, zdawa sobie spraw z tego, e wydarzenia
z roku 1863, nieodwoalnie wpisane s w nowoytn histori narodu
polskiego i s jednym z najwaniejszych problemw do oceny, a wnio-
ski wycignite z narodowej klski bd miay decydujcy wpyw
na sposb wejcia narodu polskiego w nowoczesny wiat. Tak wic
Prus, jak sam wielokrotnie to podkrela, w Omyce zbudowa narracj
o pocztku lat 60. XIX wieku, nastawion nie na historyczn weryfi-
kacj wydarze, tylko na rozpoznanie istoty tego zjawiska ujmowane-
go w kategoriach dramatu wiadomoci narodu w momencie dziejo-
wym o przeomowym znaczeniu. Jest to tekst o czytelnym przekazie
etycznym, determinujcym warto przekazu historycznego. Prus nie
chcia zamkn Omyki w wsk formu antypatriotycznego czy te
31
A. Breza, Bolesaw Prus (Aleksander Gowacki), Sowo 54, cyt. za: T. Tyszkie-
wicz, Bolesaw Prus, Warszawa 1971, s. 370.
274
antynarodowego pamfletu, unika rwnie tonu kaznodziejskiego i ta-

niej dydaktyki. W jego przypadku myl objawiajca si w paszczy-
nie wiatopogldowo-refleksyjnej dotyczy wanych zjawisk wspcze-
snoci i efektw przyszociowych. Omyk mona zatem w peni wia-
rygodnie odczyta jako diagnoz wspczesnego wiata, postawion
przez pisarza, majcego coraz mocniejsze przewiadczenie o wyczer-
paniu siy poznawczej filozofii pozytywnej, zdajcego sobie spraw
z tego, e nie jest ona w stanie poradzi sobie ze zoonoci wiata,
komplikacj ludzkich losw, sfer niepoznawalnego, widzcego ko-
nieczno gbszego zamylenia si nad wartociami prawd starych
jak wiat, ktre potrafi lepiej ni wspczesna nauka zaspokoi tsk-
noty i pragnienia czowieka32. Std paradoksalnie wszelkie niedopo-
wiedzenia, zwizane z koniecznoci wprowadzania do tekstu jzyka
ezopowego, wraz z upywem lat dziaaj na jego korzy, pozbawiajc
go doranoci politycznej i tendencji, kieruj uwag czytelnika w stro-
n treci uniwersalnych, pozwalajcych na wyeksponowanie tragizmu
tego opowiadania.
Narrator dziecicy
Jak ju zostao powiedziane, Prus skutecznie szuka jzyka i formy

dla wyraenia nurtujcych go problemw teraniejszoci. Narratorem
Omyki uczyni siedmioletniego chopca, Antosia. Ma on swych dzie-
cicych poprzednikw w bohaterach Sierocej doli, Przygodach Stasia,
Antku, Anielce i Grzechach dziecistwa. W utworach Prusa portrety
dziecice s sugestywne i doskonale odmalowane33. Losy modych bo-
haterw wykraczaj poza ilustracj kwestii spoecznych. Zadziwia-
jcy jest dar jego gbokiego wnikania w natur dziecic. Osobna
suy mu do tego metoda, w ktrej jednak gwn rol gra intuicja.
32
S. Fita, Pozytywista ewangeliczny. Problematyka religijna w twrczoci Bo-
lesawa Prusa, [w:] Proza polska w krgu religijnych inspiracji, red M. Jasiska-
-Wojtkowska, K. Dybciaka, Lublin 1993, s. 194.
33
Z. Szweykowski tak pisze na temat dziecicych kreacji w twrczoci B. Prusa:
W ogle trzeba stwierdzi, e Prus w literaturze polskiej jest najwikszym mi-
strzem jako odtwrca wiata dziecicego. Kreacje dzieci zagadnienie na pozr
proste jest w istocie jednym z najtrudniejszych []. Prus zdobywa si w tym
zakresie na tak bezporednio, jakiej nawet Dickens nie potrafi osign.
275
Prus rozpocz sw dziaalno nowelisty od studiw z tego wiata34.

W kreacji Antosia postpi niezwykle odwanie:
zerwa zupenie z sentymentalizmem i tendencyjnoci; jego modociani boha-

terowie dokazuj, maj niesychane nie zawsze budujce pomysy, chopcy potrafi
by zaczepni i dokuczliwi, szkoa i obowizkowa nauka ich nudzi itd., itd.,: zamiast
manekinw mamy charaktery, zamiast papierowych laleczek ludzi; maj oni
wprawdzie rozbrajajc naiwno, dziaaj nie pod wpywem refleksji lecz alogicz-
nych impulsw, ale posiadaj jednoczenie swe ambicje, sw dum, swe marzenia,
35
ble i grzechy .
W Omyce wiat zosta pokazany z perspektywy dziecka. Bohater

dziecicy problematyzuje rzeczywisto, przeywajc j jako codzien-
no i niecodzienno, tak jak miao to miejsce w Anielce czy Antku.
Dodatkowo zosta mu udzielony gos. Prus pogbi zatem swe wcze-
niejsze formalne propozycje zastosowania narracji z punktu widze-
nia dziecka. Niewtpliwie Omyk mona uzna za znaczce psycho-
logiczne studium zachowa i stanu emocjonalnego dziecka, doskonale
odmalowujce wiat jego dozna psychicznych. Wan funkcj w tym
tekcie peni elementy antropologiczno-egzystencjalne. Dziecica
posta staje si nonikiem orientacji ideowej dziea.
Opowiadanie Antosia wystylizowane jest na pamitnik. Pisarz uka-
zuje jedynie wybrane sceny biograficzne. Biografie jego bohaterw
nigdy nie s pene i zamknite. To, e Omyka operuje narracj pierw-
szoosobow pozwolio pisarzowi odej od wszechwiedzy i wiarygod-
noci, co dekomponuje spjn fikcj klasycznej powieci, niszczc ide
wiata racjonalnie uporzdkowanego, zrozumiaego i nie do koca
dookrelonego przez jasno okrelone prawidowoci, okrelajce bieg
zdarze i ich wzajemne powizania, decydujce o istnieniu wiata
w przewidywalnym przez czowieka wymiarze i ksztacie. Zabieg ten
skutecznie burzy ad finalistycznie zorientowanej historiozofii. wiat
przedstawiony w Omyce rozpada si na szereg epizodycznych scen,
ktrych osi tematyczn jest biografia dziecka wkraczajcego w pro-
blemy dorosego wiata. Prus odszed zatem w omawianym utworze
34
Cyt. za: E. Piecikowski, op. cit., s. 56.
35
Z. Szweykowski, op. cit., s. 118.
276
od narracyjnego i procesualnego rozumienia powieciowej historii,

traktowanej jako szereg zdarze o charakterze podmiotowo-przed-
miotowym. Takie posunicie zdeterminowao wewntrzn logik
dziea i narzucio kompozycj planu caoci.
Pisarz w Omyce konsekwentnie promowa now jako poznawania
wiata, jak by wtedy subiektywizm w ocenie zjawisk historii, co -
czyo si z dowiadczaniem zdarze na rne sposoby i co przekadao
si na brak cigoci opowiadanej historii i jej estetyzacj, odzwier-
ciedlajc fragmentaryzacj wiata i ujawniajc niekoherencj rytmu
dziejw. Okazuje si, e przez poszczeglne jednostki zdarzenia mog
by dowiadczane na wielorakie sposoby. Dochodzi do wewntrzpo-
koleniowych i wewntrzklasowych zrnicowa w przeywaniu zda-
rze, prowadzcych do relatywizmu poznawczego. Sens Omyki zapo-
redniczony zosta zatem przez postacie oraz dowiadczane przez nie
zdarzenia. Postacie osadzone s w realiach ycia codziennego i jed-
noczenie zmuszane przez histori, bezwzgldnie wkraczajc w ich
biografi, do udziau, tak naprawd wbrew wasnej woli, w wielkich
wydarzeniach dziejowych o charakterze przeomowym. Bohatero-
wie zdobywaj sw tosamo przez wiadomo i sposb uczestni-
czenia w tak postrzeganym procesie historycznym. Pisarz sw uwag
skupi na analizie postaw i pogldw ludzkich charakterystycznych
dla czasw insurekcji, ktre uwaa za kryzysowe (w rozumieniu Ja-
koba Burckhardta) i czy te katastroficzne (termin Georga Wunderli-
cha). Egzystencja ludzka w dziejach poddana jest naciskowi zdarze
nioscych zagad. Odbiorca Omyki patrzy na wiat oczyma kilku-
letniego chopca, ktry nie rozumie w peni tego, co si dookoa nie-
go dzieje, ale instynktownie wyczuwa zo w otaczajcym go wiecie.
To dziecica wraliwo pozwolia Antosiowi przeczu i zauway
wicej ni udao si to zrobi dorosym. W rytmicznie powtarzajcy
si ukad dnia: poranne wstawanie, potyczki z niak, nudne, mao
rozwijajce umys lekcje z Dobrzyskim wci zaywajcym tabak,
dziecice zabawy, wkradaj si elementy burzce spokj dziecice-
go wiata. Anto nie rozumie sensu zebra w swym domu, koncepcji
manifestacji patriotycznych, wieczorkw patriotycznych, wypowiedzi
Leona i Wadka, a potem przebiegu Powstania. Odgosy bitwy prze-
kada na jzyk zabawy. Przedstawia sobie ludzi i wypadki takimi, ja-
kimi je widzi i pojmuje w swym dziecicym umyle. To tumaczy,
277
dlaczego pewne zjawiska s w tej narracji jakby zawieszone, niedopo-

wiedziane, a inne znw wyolbrzymione lub przeinaczone. Tak dzieje
si przecie z odbiciem wiata w dziecicym umyle. Ulega on frag-
mentaryzacji, a czas, stosownie do uczu dziecka, zostaje skrcony
lub wyduony. W Omyce otrzymujemy zatem oryginaln, mienic
si wizj rzeczywistoci, pen dziwnej wymowy, bogat w emocjo-
nalne, wzruszajce pierwiastki36. Mona powiedzie, e zabieg ten
podobny jest do efektu dziaania pomniejszajcego szka, ktre autor
czytelnikom przed oczyma trzyma; albo jest to lornetka odwrcona
do widza grubym kocem, przez ktry przedmioty wydaj si mniej-
sze i dalsze, ale rzecz nabiera jakiego oryginalnego wdziku37. W ten
sposb w Omyce obraz polskiej anarchii zosta zaprezentowany od-
biorcy w silnie subiektywizowanych, nacechowanych emocjonalnie
obrazach, dziki czemu staje si czym gboko przejmujcym.
Czas dziecistwa Antosia zosta przeciwstawiony czasowi jego
wspomnie po latach. Mamy zatem obecne w tekcie dwie perspektywy
narracyjne. Punkt widzenia dziecka zosta skonfrontowany z punktem
widzenia osoby dorosej, co nadaje strukturom narracyjnym wiksz
wiarygodno. Narracja dziecicego narratora niewtpliwie posuy-
a Prusowi do wprowadzenia mowy ezopowej do tekstu, jak rwnie
do obnienia jego doranej politycznej wymowy i wzmocnienia aspek-
tu moralnego z nakierowaniem na uniwersaln wymow opowiadania.
Fabua zblia go do wzorcw opowieci o dojrzewaniu psychicznym
i intelektualnym. W Omyce otrzymujemy szczeglny wariant bildung-
sroman. Prus podj si trudnego zadania opisania witania myli
dziecka. W ten sposb historia opowiedziana w Omyce zamienia si
w intelektualn biografi modego bohatera, ktry, dziki uczestnic-
twu w tragedii starego czowieka i jednoczenie tragedii Powstania
Styczniowego, w zderzeniu ze wiatem rzeczywistym zdoby wiedz,
ktra z czasem pozwolia mu dojrze moralnie i intelektualnie, prze-
myle sprawy wasnej tosamoci, okreli siebie wobec narodu, tra-
dycji kulturowej oraz si dziejowych odkrywanych we wspczesnoci.
Narrator dziecicy umoliwi Prusowi wprowadzenie rnej tonacji
do tekstu, dziki czemu cechuje go due zrnicowanie stylistyczne.
36
37
A. Breza, op. cit., s. 371.
278
Pisarz doskonale potrafi posuy si ironi, ktra bezlitonie dema-

skuje zakamanie wiata dorosych. Osiga przy tym niejednokrotnie
efekty humorystyczne, sarkastyczne, ale rwnie liryczne. Chtnie
posugiwa si dowcipem, karykatur, parodi, grotesk, paradoksem,
co pozwolio mu ujawni niejednoznaczno opisywanego wiata, po-
kaza go wielostronnie, jak sam o tym pisa, z dobrej i ze zej strony,
ciemnej i jasnej. Te wszystkie poczynione uwagi pozwalaj na odczy-
tanie fabuy Omyki we waciwym wietle.
Fabua
Zrozumiae staje si, dlaczego Prus, budujc fabu swego opowiada-

nia, nie skupia uwagi na zdarzeniach historycznych, tylko na ludziach,
ich zachowaniach, postawach, pogldach, wiadomoci38. Zawsze po-
stacie s u niego dynamiczne, pisarz pokazuje je w gecie, w ruchu,
w rodowisku, w ktrym yj. To pozwolio mu na skonstruowanie tek-
stu wielopaszczyznowego, ujawniajcego wewntrzne sprzecznoci
i napicia. Motywy i wtki fabularne tak s uoone, aby uzmysowi
czytelnikowi dramat jednostki, jej wyalienowanie i konflikt z otocze-
niem. Przeszo ukazana za pomoc retrospekcji jest konfrontowana
z perspektyw teraniejsz bohatera, co przekada si na szereg sce-
nek z jego ycia. Mona powiedzie, e rzeczywisto jest powrotem
w przeszo, odtwarzaniem mechanizmw wybirczo dziaajcej pa-
mici, co dodatkowo wzmacnia fakt, e jest to pami dziecka. Prus
wybiera motywy, epizody, scenki, ich kolejno determinowana jest
punktem zakoczenia, ktremu pisarz zawsze przydaje ogromne zna-
czenie i wan funkcj. Mona mwi o szczeglnym efekcie i silnej
wymowie zakoczenia w jego utworach, w tym rwnie w Omyce39.
Fabua opowiada histori starego czowieka, powstaca listopadowe-
go, ktry w czasie Wiosny Ludw zajmowa wane stanowisko na emi-
gracji po roku 1831, by okryty saw dzielnego i ofiarnego onierza.
Kiedy w dyskusjach na temat perspektyw nowej walki zbrojnej okaza
si przeciwnikiem nowej, nieprzygotowanej insurekcji, opierajcej si
na iluzji zachodniej interwencji wojskowej i dyplomatycznej i zacz
38
39
Ibidem, s. 106.
279
optowa za postaw realizmu politycznego, jednogonie okrzyknity

zosta zdrajc. W atmosferze wzajemnej nieufnoci i nieustajcych po-
dejrze narodziy si pogoski o niejasnych rdach jego dochodw.
Nikt nie wiedzia, e zosta, za pozwoleniem wadz francuskich, ga-
ganiarzem, publice atwiej byo posdzi go o wspprac z ambasa-
d rosyjsk w Paryu. W atmosferze skandalu byy onierz i bohater
narodowy zosta okrzyknity szpiegiem rosyjskim i zdrajc Ojczyzny.
Wzajemna nieufno panujca wrd emigrantw i prowokacje rosyj-
skie sprawiy, e niewinny czowiek sta si ofiar pomwie i nagonki.
Zosta skazany na ostracyzm towarzyski. Nawet kiedy wrci do kraju,
nie zostawiono go w spokoju. Oszczerstwa dotary do maego miastecz-
ka i nikt nie zweryfikowa plotki spoeczno wydaa na niego wyrok
zosta wyrzucony poza nawias spoeczestwa. rdem pomwie
czowieka, do ktrego nieodwoalnie przylgno miano zdrajcy, okaza-
o si uprzedzenie40. W oczach spoecznoci maomiasteczkowej by jak
trdowaty. Sta si dla wszystkich nieodwoalnie Innym, osob budzc
lk, a dodatkowo, przez sw obco, poczucie zagroenia. Posplstwo
obrzuca go kamieniami, gdy przychodzi po chleb do miasteczka, a inni
brzydz si nim i wol z nim nie rozmawia.
Krzywd starego czowieka odczu tylko, swym dziecicym, wra-
liwym sercem, may Anto. On te buduje sw wasn wersj histo-
rii, a poznanie prawdy bdzie miao dla niego warto oczyszczajc.
Na pocztku posta nieszczsnego, zaszczuwanego jak zwierz czo-
wieka, budzi w nim zarwno strach, jak rwnie niezdrow ciekawo.
Matka, ktra potrafia pochyli si nad kadym nieszczciem, nigdy
nie wspominaa o starym czowieku, a Niaka straszya nim chopca,
mwic: Jak bdziesz taki dokucznik, to ci zapi kiedy i zanios
do starego za olszyn. On ci da!...41. Ciekawo chopca bya jednak
silniejsza ni strach:
40
Zob. K. Thiele-Dohrmann, Psychologia plotki, prze. A. Krzemiski, Warszawa
1980, s. 70. Por. J. Bachowicz-Wolny, Plotka albo poczta pantoflowa jako ulubio-
na forma komunikacji midzyludzkiej, Poradnik Jzykowy 1995, z. 2, s. 3641;
J. Reszke, Obmowa a plotka, donos i oczernienie, Poradnik Jzykowy 1995, z. 2.
41
B. Prus, Omyka, [w:] idem, Wybr pism wydanie w dziesiciu tomach ze wst-
pem M. Dbrowskiej, Warszawa. Nowele, t. III, Warszawa 1957, s. 112; wszyst-
kie cytaty w tekcie wedug tego wydania; dalej w tekcie sygnuj (O. x), gdzie
O. oznacza skrt tytuu, a x numer strony.
280
- Oj, oj! A co mi zrobi? odpowiedziaem zuchwale.

- Nie bj si, nie takim on robi, co ich pogubi do mierci. Niech Bg broni ka-
dego grzesznego
- Ten stary?
- Juci, on.
- Za naszymi polami?
- A ino.
- Ten, co mieszka w chaupce?
- Juci, tak.
- On sam mieszka? pytaem zaciekawiony.
- Kt by z nim mieszka? Od takiego to i zodziej ucieka,
- C on za jeden?
- A licho go wie, chorob! Zdrajca, i tyle. Tfu! W imi Ojca i Syna mruczaa
baba spluwajc. Ma kogo spotka nieszczcie, lepiej niech jego spotka [] (O. 112).
Wyobrania chopca zostaa rozbudzona, dlatego wci myla

o niedobrym czowieku. Jednoczenie jego posta zacza wzbudza
w nim wspczucie, zwaszcza kiedy pan Dobrzyski wykluczy go
z krgu modlitwy. A wtedy, jak wspomina Anto:
czuem gboki smutek na sam myl o czowieku, ktrego nikt nie powinien
kocha. Biedak ten mieszka niedaleko nas, jego domek widywaem co dzie, lecz
mimo to, gdybym go kiedy spotka na drodze nie mgbym zdj przed nim czapki
i powiedzie: Dzie dobry panu, a dlaczego pan tak dawno nie by u nas? (O. 116).
Wspczucie dla starca wzroso w duszy Antosia po zajciach w mia-

steczku, kiedy tum wyrostkw, podburzony przez kasjera, obrzuci go
bryami bota wtedy, gdy wychodzi z piekarni. Przez chwil napad-
nity sta bez ruchu; gdy go jednak uderzyo par kamieni i spada mu
czapka, upuci chleb na ziemi i pocz ucieka. Widok jego biaej
jak mleko gowy i sztywnych ruchw bolesne zrobi na mnie wrae-
nie (O. 127). Od tej chwili chopiec coraz mocniej zastanawia si
nad tym: Kim jest i co robi ten czowiek, z ktrym postpuj jak z nie-
bezpiecznym zwierzciem? []. Im czciej mylaem o nim, tym sil-
niej wayy si we mnie dwa uczucia strachu i ciekawoci, sprawiajc
mi wielk mk (O. 129-130). Sam postanawia pozna prawd. Dla-
tego coraz bliej podchodzi do jego zrujnowanej chaupy z wybitymi
281
szybami, zagubionej w gszczu krzakw, znajdujcej si poza grani-

cami przestrzeni znanej, oswojonej, a wic bezpiecznej. Chopiec pod-
krada si tam, aby ujrze wymalowany na cianie zowieszczy napis
szpieg. Ale chaupa miaa swego obroc w postaci bociana. Krzyk
bociana przestraszy chopca, dlatego uciek. Potem zim, kiedy stary
zabdzi i prawie zamarz, na chwil znalaz schronienie w domu An-
tosia. Pomimo szalejcej na dworze burzy nienej zosta odprawiony,
a garnuszek, z ktrego pi mleko, matka kazaa wyrzuci. Wtedy to
zrodzio si w duszy chopca silne wspczucie, ktre pomogo mu
wyprze strach i odraz.
Na ulicy jeszcze majaczyo chwiejc si rudawe wiato latarni... Mnie pacz ci-
ska za gardo, a wicher na dworze tak jcza, tak zawodzi, tak dobija si do naszych
okien, jak gdyby chcia co powiedzie, lecz nie mogc rozlewa si w aosnym
wyciu. Co si to dzieje, Boe!... mylaem nie mogc opdzi si przed widmem
starca, ktrego agodne oczy patrzyy na mnie. Zdawao mi si, e widz go, jak
wsunwszy rce w rkawy, przez pole, na ktrym znika droga, idzie niepewnym
krokiem wygnany na nieyc. A ten jego towarzysz w achmanach!... (O. 135).
I wtedy Anto, wierzc w si miosierdzia Boego, zaczyna mo-

dli si do dobrego Boga, aby ten zesa staremu czowiekowi anio-
a przewodnika, ktry bezpiecznie doprowadzi go do chaupy. Jest
pewny, e Bg go wysucha, i nic nie bdzie staremu czowiekowi
[] (O. 136). Po raz ostatni ujrza starca w czasie trwajcego Powsta-
nia, kiedy ten uratowa i przynis do domu rannego Wadka. Rodzina
jest wtedy wiadkiem wielkiej rozprawy midzy starym czowiekiem
a panem Dobrzyskim. Jego dawny przyjaciel oskara go o sianie de-
fetyzmu, niezgody i osabianie ducha w narodzie, a wic czyny w jego
rozumieniu niepatriotyczne. Odpowied starca jest zdecydowana:
A tak westchn starzec. Ja osabiaem, ale za to wy umacnialicie go. Zar-

czylicie, e pomog Francuzi; ja twierdziem, e nie pomog. Czy pomogli?... Wie-
rzylicie w ruch pitnastu milionw chopw, a ja nie wierzyem. Gdzie dzisiaj s
te miliony?... Dowodzilicie, e rkoma wemiecie karabiny, a karabinami armaty,
a ja was przekonywaem, e sto karabinw znaczy wicej anieli tysic goych rk.
Zakrzyczelicie mnie. A teraz masz odpowied. I wskaza krwawe pitna chustki,
ktr brat mia zwizane czoo. []
282
I to nazywa si zdrad? [] Wypowiada swoje przekonania jest obowiz-

kiem obywatelskim, i dopiero wy zrobilicie z tego wystpek. Powiesz, e nie-
zgadzanie si z wol ogu psuje karno publiczn; ale czy to wy bylicie
ogem? Bylicie parti i ja parti, a przecie ja was nie nazywaem zdrajcami
(O. 175).
Prawda o czowieku zabitym moralnie przez polskich patriotw

wychodzi na jaw. Okazao si, e ciko pracowa po nocach jako
gaganiarz w celu zdobycia pienidzy przeznaczonych na spraw na-
rodow. Oskarenie go o zdrad okazao si straszliw pomyk. Ale
dla starca nie ma ju ratunku. On bowiem wie, e dla niego nie ma
miejsca w spoeczestwie, dlatego jedynym jego pragnieniem staje
si mier.
Rozsdek przepowiadajcy klsk jest jak puszczyk na cmentarzu, ktry woa:

Nie wstaniesz !.... Taki jest zawsze nienawistny. A im dokadniej speni si prze-
powiednia, tym wiksza niech do proroka Dlatego doda po chwili ju nie
spodziewam si ludzkiej yczliwoci. Przestan mnie nazywa zdrajc, a zaczn
woa: Patrzcie, to ten zy wieszczek, ktry widzia niebezpieczestwo i nie za-
radzi! wiat nie pyta, comy mwili, ale czymy zapobiegli nieszczciu? Tego
ju nie umiaem zrobi (O. 177 ).
Na odchodnym, egnajc si z panem Dobrzyskim, matk Anto-

sia i jego bratem, prosi ich tylko o modlitw o mier, gdy ona jest
dla niego wyzwoleniem. Paradoksalnie modlitwa zostaa wysucha-
na. Na postawie donosu kasjera starzec, jako zdrajca, zosta wydany
na mier wojskom powstaczym i powieszony. Ironia losu polega
na tym, e zgin pomimo braku jakichkolwiek dowodw, a kanalia
kasjer ten czyn samosdu poczytuje za akt odwagi i zdany egzamin
z patriotyzmu. Tak wic los dawnego kapitana wojsk polskich si do-
peni. Powiesili starego szpiega (O. 181), a drzewo szubienica
przeksztaca si w jego krzy. Wtedy matka wraz z Antosiem udaje si
z pielgrzymk do chaty-pustelni, aby poegna nieszczliwego star-
ca. Wrd ndznych sprztw, pod cian, wprost na goej ziemi leay
jego samotne, okryte czarn pacht zwoki. Pozostao im ju tylko
dopeni obowizku wzgldem zmarego. Ich modlitwa ma charakter
ekspiacji. Anto wsplnie z matk odprawiaj egzekwie:
283
Wieczne odpoczywanie racz mu da, Panie szeptaa matka.

Wieczne odpoczywanie powtrzyem.
Potem na klczkach zbliyem si do zwok i pobonie ucaowaem rk, ktra
mi ocalia brata (O. 184).
Szpieg, wyklty przez wszystkich, poniewierany, pozbawiony pra-

wa do godnoci ludzkiej, okaza si czowiekiem z gruntu uczciwym,
trzewo patrzcym na wiat, walczcym o prawo do wasnych pogl-
dw i odwanie, gono wypowiadanych, niepopularnych w narodzie
sdw. Uczciwo, poczucie obowizku, umiejtno realnej oceny
sytuacji, skromno, zdolno do wyrzecze i powicenia, pokora
tak krtko mona uj postaw starca. Jego tragiczna historia w opo-
wiadaniu zostaa skonfrontowana z historiami innych mieszkacw
miasteczka, z ktrych kady buduje wasn narracj zdarze, nadajc
sens tworzonej przez siebie historii, wasnym dziaaniom i dowiad-
czeniom. To pozwolio pisarzowi postawi pytanie o charakter moral-
ny polskiego spoeczestwa, o to, jakie jest ono naprawd.
Opisywana spoeczno maomiasteczkowa, a wic stary Dobrzy-
ski, okaz szowinisty, liczcy na pomoc w postaci obcej interwencji, pan
burmistrz, jego ona i trzy crki, staruszka pani majorowa z dwiema
wnuczkami, pan pocztmajster, kasjer, do zudzenia przypominajcy
megalomana, tchrza i kanali Zozikiewicza z Sienkiewiczowskich
Szkicw wglem, sekretarz magistratu, sekretarz poczty, pan Stachur-
ski, szewc, pan Grochowski, stolarz, pan Wadziski, wdliniarz, cze-
lad, Leon i Wadek, a nawet matka Antosia tworz rodowisko grze-
chu. W Omyce inspiratorzy walki o niepodlego szybko okazuj
si ludmi maego formatu, z gruntu nieuczciwymi. Lista grzechw
spoecznych w Omyce okazuje si duga. Skadaj si na ni samo-
zadowolenie ludzi, nienaraajcych swego ycia dla Ojczyzny, opero-
wanie frazesem, bierno, tchrzostwo, w poczeniu z megalomani
narodow, kabotynizm, uzurpatorstwo samozwaczych przywdcw,
miako moralna. Czyn patriotyczny zastpuj sentymentalne, patrio-
tyczne piosenki, brzdkane na gitarze oraz sztafa patriotyczny na ta-
cujcych wieczorkach. Spoeczestwo potraktowane zostao w tych
opisach z ironi, ktra bezwzgldnie demaskuje i obnaa jego moraln
degeneracj i patologi. To one, jak si okazuje, skadaj si na oby-
watelskie narracje bohaterw. Zachowanie przyszych powstacw
284
w Omyce znajduje swj odnonik w gestach Antosia, ktremu marzy

si udzia w wielkiej wojnie. Pragnie by onierzem, dlatego stru-
ga sobie drewnian szabelk, a wymachujc ni, straszy tylko niak.
Czowiek, do takich wnioskw dochodzi Prus w omawianym opo-
wiadaniu, yje w sferze faszu. Wiedza ludzka o wiecie oparta jest
na pogoskach, plotkach, przewiadczeniach, fobiach42. Tak to plotka
i pogoska pisze Stanisaw Fita zatruwa atmosfer, ogupia ludzi
i cae grupy spoeczne, dezorganizuje ycie i prowadzi do tragedii.
Jest czynnikiem tworzcym niezdrowy, patologiczny klimat moralny
w spoeczestwie, jest objawem jego psucia si i rozkadu43. Niedoj-
rzae moralnie i politycznie spoeczestwo daje posuch rnym krzy-
kaczom, bufonom, a ludzi trzewo mylcych potpia i eliminuje ze
spoeczestwa44. Obraz spoeczestwa wyaniajcy si z poszczegl-
nych narracji w Omyce okazuje si przeraajcy jest to obraz spo-
ecznego rozkadu. Jest to zbiorowo zoona z ludzi pozbawionych
sumienia, kanalii, oszustw, niedogw, tchrzy, megalomanw.
Ta degeneracja staje si jaskrawo widoczna na tle rozegranej tra-
gedii i niezawinionej ofiary starca. W ten sposb dochodzi do zafa-
szowania rzeczywistoci, do rozchwiania semantycznego sw i poj,
a prawda i fasz trac swe pierwotne znaczenie, co prowadzi do ano-
mii spoecznej. Prus na przykadzie spoecznoci z Omyki pokazuje,
e yjemy w wiecie iluzji i kamstwa, niechtni mdrej weryfikacji
czerpanej z rnych rde wiedzy. Postawa ta oparta jest na arogancji,
a nie na uczciwoci, subie, chci bycia poytecznym. Prus wyostrza
konflikt racji etycznych i ideologicznych. Rozpad wartoci etycznych
musi wedug niego nieodwoalnie prowadzi do degradacji ycia
moralnego, tak w wymiarze jednostkowym, jak i ycia zbiorowego.
42
Zagadnienie plotki w twrczoci B. Prusa wnikliwie omwi S. Fita. Plotka
w twrczoci Bolesawa Prusa, [w:] Mieszczastwo i mieszczasko w literaturze
polskiej drugiej poowy XIX wieku, red. E. Ihnatowicz, Warszawa 200, s. 8990.
43
S. Fita, op. cit., s. 90.
44
Por. wypowied B. Prusa w Nowinach: Cokolwiek kto zrobi dobrego, zaraz
partia przeciwna albo zabije mieczem, albo zechce podkopa insynuacjami. Ina-
czej nie moe by, gdzie duch obywatelski tak twardo zasn, e ju nawet mizer-
ne ambicje i osobiste antypatie mi utosamia siebie z interesem publicznym
i ostrzega Obude si, opinio!..., bo gotowi ci jeeli nie zabi, to przynajmniej
obedrze z resztek rozsdku. Cyt. za: E. Piecikowski, op. cit., s. 84.
285
Pisarz w Omyce kategorycznie odrzuci strywializowane wzorce

polskoci. Spoeczestwo polskie okaleczone politycznie i moralnie
nie jest w stanie podj adnej duchowej pracy prowadzcej ku samo-
wiadomoci i pozwalajcej zdoby now, nowoczesn tosamo. Nie
reprezentuje zatem adnej sprawy mogcej obchodzi wiat. Omyka
potwierdza charakterystyczn dla pisarstwa Prusa tendencj do wielo-
stronnoci i wielopaszczyznowoci uj kwestii spoecznych45. Autor
Faraona na poziomie narracji w tym przypadku pierwszoosobowej
prezentuje mikrohistoryczne i makrohistoryczne mylenie, co daje
moliwo pogbienia charakterystyki semantycznej struktury tek-
stu, uwidacznia jego wielopaszczyznowo. Makrowymiar historii,
czyli sfera obecnoci wielkich narracji, zostaje skonfrontowana z ma-
ymi narracjami, jednostkowymi, prywatnymi. Proces poznawczy
odbywa si przede wszystkim na poziomie mikrohistorii. W Omyce
doszo do wzajemnego naoenia si perspektyw wielkiej historii i te-
raniejszoci rozpadajcej si na liczne narracje. Przeszo ukazana
zostaa przez niespjne fragmenty jakiego teraz, a wspczesno
zdeterminowana jest przeszoci. Wydaje si, e czas miniony i te-
raniejszo istniej tu jednoczenie. Historia, toczca si gdzie nad
czy te obok bohaterw, przestaje by utosamiana z zamknit, ma-
lownicz przeszoci, pen starych rekwizytw. Zostaa pokazana
przez Prusa jako wieloksztatna dziejowo, sfera, gdzie czowiek nie-
ustannie musi dokonywa wyborw moralnych, ksztatowa wzory,
odnajdywa wartoci, wci nadawa sens chaotycznym zdarzeniom.
W nastpstwie takiego podejcia do opisywanej rzeczywistoci otrzy-
malimy tekst o duych walorach kompozycyjnych, bdcy niebanal-
n zapowiedzi powieci panoramicznej o gbokiej perspektywie
historycznej. Pisarz zrezygnowa w Omyce z przyczynowo-skutko-
wego, teleologicznego ukadu zdarze fabularnych na rzecz ukadu
koncentrycznego. Mamy tu do czynienia z krzyowaniem si wtkw,
przestawion chronologi zdarze, polifoni, dowartociowaniem wy-
mowy gestw i przedmiotw, marze sennych, okruchw pamici,
polaryzacj i modyfikacj wiadomoci bohaterw. Konfrontacja tych
dwch perspektyw pozwolia Prusowi wycign wnioski dotyczce
ograniczonoci ludzkiej wiedzy o wiecie.
45
286
Prus udowadnia w omawianym opowiadaniu, e historia z jednej

strony jest si niszczc, odsaniajc okruciestwo zdarze, wobec
ktrych czowiek jest bezsilny i bezbronny, ale z drugiej strony jest
sfer przekazywania wartoci z pokolenia na pokolenie. Autor Fara-
ona broni uniwersalizmu norm moralnych, ich niezalenoci od do-
ranych konfiguracji historycznych. Pisarz podziela zdanie tych histo-
rykw, ktrzy traktuj histori jako nauk ze swej natury semiotycz-
n. Docenia bowiem moliwo kulturowo-semiotycznego podejcia
do historii. Bardziej ni rozwijanie si zdarze w czasie interesoway
go ludzkie wyobraenia o zdarzeniach i ich wzajemnych zwizkach.
Na ksztat obrazu rzeczywistoci w Omyce ma wpyw ruchu wiado-
moci bohaterw i ich zdolno do przeksztacania nie-znaku w znak,
a nie-historii w histori. Tak te dzieje si z wydarzeniami Powstania
Styczniowego w Omyce. Poznajemy je z relacji ludzkich, gwnie An-
tosia, ktry syszy przez ciany domu idce wojsko, a potem wsu-
chuje si w odgosy bitwy. Kojarzy mu si ona z zabaw oowianymi
onierzykami. Inni ogldaj bitw przez lornetki zachowujc bez-
pieczn odlego. Nasz wiedz o wydarzeniach ksztatuje rwnie
wojenna wyprawa tchrzliwego kasjera. Wydarzenia powstacze
przybieraj form halucynacji, koszmarnego snu, fantazmatu. Figur
powstania staje si ranny Wadek oraz powieszony na drzewie starzec.
Oowiane onierzyki, lornetka, zakrwawiona chusta i sznur oto zna-
ki-symbole narodowej irredenty.
Chrzecijaska wymowa opowiadania
Zakoczenie Omyki pozwala odkry nadrzdny sens opowiadania.

Zawarto problemowa wykracza bowiem poza kwesti rozrachun-
kw powstaczych i satyryczny obraz stosunkw spoeczno-obycza-
jowych maomiasteczkowej spoecznoci penicej w tym wypadku
funkcj pars pro toto.
Dzi za miastem ju nie ma samotnej chaty. Ale potok szemrze jak dawniej,
na wzgrzach latem pachn wrzosy, a w wwozach rozlegaj si radosne piewy
ptakw.
Nad rdem stoi czarny ze staroci krzy, na ktrym jeszcze mona wyczyta:
w i a t o w i e k u i s t a Reszt mchy zatary. Gdzieniegdzie wida rdzawe,
287
osobliwych form pitna, jak gdyby w tym miejscu, przed laty, nawet drzewo krwa-
wymi zami pakao (O. 184).
W wiat naturalnego adu, rzdzcego si swoimi, odwiecznymi pra-

wami wpisany zosta, jak wida, element sprzeczny z tym porzdkiem
drzewo, ktre spenio funkcj krzya-szubienicy, paczce krwawymi
zami oraz sczerniay ze staroci krzy na zapomnianej mogile starca.
Krzy i krwawe zy buduj tu aluzj do mki Chrystusa. Omyka czy-
tana z perspektywy zakoczenia ujawnia swj gboki sens. Dla swych
rozwaa Prus znalaz uniwersalny punkt odniesienia w historiozofii
chrzecijaskiej. Jednym z moliwych przywoywanych kontekstw
staje si fragment Ewangelii wedug w. ukasza Jezus w Nazarecie,
ze synnym zdaniem: Zaprawd powiadam wam: aden prorok nie
jest mile widziany w swojej ojczynie (k 4, 24), oraz wymownym za-
koczeniem: Na te sowa wszyscy w synagodze unieli si gniewem.
Porwali Go z miejsca, wyrzucili Go z miasta i wyprowadzili na stok
gry, na ktrej ich miasto byo zbudowane, aby Go strci. On jednak
przeszedszy pord nich oddali si (k, 4, 28-30). Prorok, mwicy
narodowi rzeczy niepopularne, nie schlebiajcy opinii publicznej, wy-
tykajcy bdy spoecznoci, skazany jest na zagad. W swym ponie-
niu i jednoczenie penym pokory znoszeniu niezawinionego cierpienia
i mczestwie za spraw ogu starzec niewtpliwie przypomina Chry-
stusa, a wtedy, przy takim odczytaniu Omyki, Dobrzyski zamienia
si w Piata, a kasjer staje si Judaszem. Analogia do mki Paskiej
w Omyce wydaje si uprawiona ze wzgldu na podobiestwo sytuacji.
Wbudowany w gbokie struktury opowiadania mit chrzecijaski po-
zwala na uniwersalizacj temporaln zdarze rozgrywajcych si tu
i teraz. Zakoczenie Omyki przybiera charakterystyczn dla pisarstwa
Prusa form pointy bdcej uoglnieniem jednostkowych wypadkw.
Zakoczenie
Omyka potwierdza charakterystyczny dla pisarstwa Prusa altru-

izm bohaterski (termin Wilhelma Feldmana)46. Pisarz niezachwianie
46
Na czym polega rozumowanie Prusa mona odkry dziki porwnaniu jego wy-
powiedzi z pozornie tylko podobnym tokiem rozumowania S. Stommy, Z kurzem
288
wierzy, czego wiadectwem jest jego caociowo odczytywana twr-

czo, e pomimo popenianych bdw nard polski moe wydwi-
gn si ze swego pooenia i zaistnie w wiecie. Dlatego nigdzie nie
zakwestionowa niezbywalnego prawa narodu do wolnoci. Dla Marii
Dbrowskiej Prus to pisarz mylcy:
A tym samym czowiek prawie tragiczny. Bo niedobrze to w Polsce by my-

lcym czowiekiem. My wolimy wszystko, ni myle. Wolimy umrze dla jakie
sprawy, ni j przemyle. A dzieje Prusa to dzieje nie tylko wielkiego serca, lecz
i poszukujcej myli.
Dalej tak rozwijaa sw myl w zwizku z podejmowan przez nie-

go problematyk patriotyczn:
W jednej zwaszcza dziedzinie szukanie to jest mczarni. Zatrzymajmy si chwi-

l nad mk p a t r i o t y c z n e j myli Prusa. Polska myl patriotyczna w warunkach
niewoli nigdy nie moga przejawi si do przezroczycie i w peni. To stawao si
nieraz powodem fatalnych nieporozumie co do pogldw i stanowisk ludzi trosce
patriotycznej usiujcych da wyraz. Ofiar fatalnej Omyki by i Prus, nie mogcy
47
rozmawia ze swym narodem prosto, jasno i bez ogrdek [podkrel. autorki] .
A zatem wypada raz jeszcze potwierdzi, e Prus naley do pisa-

rzy, ktrzy pomimo szybko zmieniajcych si doktryn politycznych,
zmian wiatopogldowych, prdw artystycznych, potrafili mie wa-
sne zdanie. Prus wychodzc od opisu rzeczywistoci, chcia skierowa
uwag czytelnika w stron idealizmu48. Tym zamierzeniom pisarskim
podporzdkowa wykreowany przez siebie w Omyce obraz stycznio-
wej irredenty. Dlatego staje si ona w ostatecznym odczytaniu narodo-
wym rachunkiem sumienia.
krwi bratniej. Powstanie, ktre wywoay dzieci, [przedruk.] Tygodnik Powszech-

ny 2008, nr 7.
47
M. Dbrowska, Wstp, [do:] Wyboru pism Bolesawa Prusa, Warszawa 1954,
s. 23.
48
E. Piecikowski, Bolesaw Prus, Warszawa 1977, s. 70.
289
Omyka (Mistake), or the way Bolesaw Prus dealt

with 1863
Keywords
patriotism, betrayal, gossip, prejudice, martyrdom, military, society, memory
Summary
Omyka (Mistake) by Prus, published in 1884, deals with the memories

of the January Uprising, in which the writer participated as a young boy. He tre-
ated the events of 1863 as a national disaster and a trauma. In the story, Prus chose
a child as a narrator, which not only required the use of Aesopian language,
but also gave the text its specific character. Against the background of a provincial
society, presented from a satirical perspective, plays out the tragedy of an elderly
man wrongfully accused of espionage, who is actually a participant of the Novem-
ber Uprising defamed on emigration for his criticism of ill-considered rebellions.
The heroism of his attitude was confronted by Prus with the cowardice of the socie-
ty and the insurgents exaltation. The January Uprising turns out to be another rash
surge in the Polish history.
290
Omyka (Versehen), also Abrechnungen von Bolesaw

Prus mit dem Jahr 1863
Schlsselwrter
Patriotismus, Verrat, Gercht, Vorurteil, Martyrium, Armee, Gesellschaft,

Andenken
Zusammenfassung
Omyka (Versehen) von Prus, verffentlicht im Jahre 1884, ist eine Abrech-
nung mit dem Andenken an den Januaraufstand, an dem der Schriftsteller sich als
junger Knabe beteiligte. Die Ereignisse des Jahres 1863 sah er als eine nationale
Katastrophe und ein Trauma an. In der Erzhlung bediente sich Prus eines kind-
lichen Erzhlers, was sich nicht nur mit der Notwendigkeit verbindet, sopische
Sprache einzufhren, sondern auch dem Text einen besonderen Charakter verleiht.
Vor dem Hintergrund des satirischen Bildes einer kleinstdtischen Gesellschaft
spielt die Tragdie eines Greises, dem zu Unrecht Spionage vorgeworfen wurde,
in der Wirklichkeit eines Teilnehmers des Novemberaufstands, der wegen Kritik
gegenber unberlegten aufstndischen Auflehnungen im Exil verleumdet wurde.
Das Heldentum seiner Haltung wurde von Prus mit der Feigheit der Gesellschaft
und der Exaltiertheit der Aufstndischen konfrontiert. Der Januaraufstand zeigt sich
als eine weitere leichtfertige Auflehnung in der polnischen Geschichte.
291
, .. 1863
, , , , ,
, ,
, 1884 ,
,
. 1863
. -,
,
.
, ,
,
.
.

.
292
ARTYKUY
NIEPODLEGO I PAMI
2014, nr 1-2 (45-46)
ks. Grzegorz Gb
Katolicki Uniwersytet Lubelski
Powstanie Styczniowe w tekstach Jarosawa Iwaszkiewicza

Sowa kluczowe
Powstanie Styczniowe, historiozofia, dziedzictwo, ofiara, wolno, antropo-

logia
Streszczenie
W utworach Jarosawa Iwaszkiewicza tematyka Powstania Styczniowego wpisuje

si w og historiozoficznych pogldw pisarza. W ich punkcie centralnym znajduje
si pesymistyczna koncepcja antropologiczna, w myl ktrej czowiek jest istot we-
wntrznie rozdart, zagubion w wiecie, a take tragiczn przez wzgld na ogra-
niczajce jego wybory determinanty natury historycznej, obyczajowej i biologicz-
nej. Wszystko to sprawia, e jednostka ludzka nie posiada bezporedniego wpywu
na histori, a uczestnictwo w procesie dziejowym kadorazowo j okalecza i nisz-
czy. Historia stanowi dla Iwaszkiewicza przedmiot zamyle nad kondycj czowie-
ka sensem jego ycia, skal posiadanej przez niego wolnoci osobistej, moliwo-
ciami kreowania rzeczywistoci.
293
Grzegorz Gb
Determinizm przeszoci jak przed laty susznie zauway An-

drzej Zawada stanowi dla Jarosawa Iwaszkiewicza pierwszorzdne
znaczenie, nie tylko literackie1. Przeszo bya dla niego nie tylko
histori, ale ca tradycj cywilizacyjn, kulturaln, spoeczn i ro-
dzinn. Stanowia ona dziedzictwo i zarazem balast dowiadcze,
jawia si jako dar i zobowizanie. Dla pisarza wyrosego i ukszta-
towanego na Kijowszczynie, na styku kultur, religii, jzykw i epok,
w miejscu wci powtarzajcych si konfliktw narodowociowych,
kwestia kulturowej cigoci i tosamoci bya spraw fundamentaln,
postrzegan jako uniwersalna i przeywan osobicie2. Stawiszczanin
przey dwie wojny wiatowe, jedn rewolucj i to wielkiej wagi
(1917), a take jedno powstanie (warszawskie, 1944), ktre unicestwio
dwiecie tysicy ludzi. Nic zatem dziwnego, e:
pisarstwo Iwaszkiewicza jest w bezporedni, dosowny, obsesyjny sposb zdo-

minowane przez wiadomo zabijania ludzi i niszczenia ycia, jest te totalnym
3
i zarazem wyrafinowanym buntem przeciwko unicestwianiu tego, co istnieje .
Problematyka historyczna i kulturowa stanowia dla pisarza nie tyl-

ko temat, ale podstawowy aspekt jego twrczoci, przedmiot nieko-
czcych si analiz. Poczwszy od Godw jesiennych poprzez powieci
Ksiyc wschodzi oraz Sawa i chwaa, liczne utwory poetyckie, wspo-
mnienia i eseje, do opowiada z lat szedziesitych i siedemdziesi-
tych Iwaszkiewicz wyraa zafascynowanie przeszoci, jej barw,
zoonoci, wielowymiarowoci, a take odsaniajc swoj tragicz-
n posta powtarzalnoci zdarze. Twrca czsto wraca do kwestii
Powstania Styczniowego, by jednym z inicjatorw intensywnego
powrotu tej tematyki do polskiej literatury i publicystyki4. Niewtpli-
wie miay na to wpyw tradycje rodzinne Iwaszkiewiczw. Powsta-
nie Styczniowe, stao si dziki ojcu pisarza, Bolesawowi Antonie-
mu uczestnikowi niepodlegociowego zrywu Polakw w 1863 roku,
1
A. Zawada, Wstp, [w:] Jarosaw Iwaszkiewicz, Opowiadania wybrane, BN I 303,
WrocawWarszawaKrakw 2001, s. LXVII.
2
Ibidem
3
H. Zaworska, Opowiadania Jarosawa Iwaszkiewicza, Warszawa 1985, s. 76.
4
Zob. A. Zawada, op. cit., s. LXVIII.
294
rodzinn tajemnic i legend Iwaszkiewiczw i, jak napisa w najnow-

szej biografii twrcy Radosaw Romaniuk, wzorcem indywidualnego
powicenia i rozczarowania, jedn z pierwszych znanych przyszemu
pisarzowi fabu, w ktrych historia odciska fatalne pitno na ludzkim
losie5.
Gdy wybucho Powstanie, Bolesaw Antoni Iwaszkiewicz by stu-
dentem Cesarskiego Uniwersytetu w. Wodzimierza w Kijowie.
Na Kijowszczynie walki rozpoczy si z kilkumiesicznym op-
nieniem, prawdopodobnie na przeomie kwietnia i maja 1863 roku.
Ze wspomnie samego twrcy wynika, e Bolesaw Antoni wzi
w nich udzia ze swoim bratem Zygmuntem. W domu Iwaszkiewi-
czw najczciej pomijano milczeniem w heroiczny epizod, okupiony
przeyciami, ktre nadszarpny zdrowie patriotw i przekreliy dro-
g Bolesawa do urzdniczej kariery, do ktrej ojciec pisarza przygo-
towywa si studiami w kijowskiej Alma Mater.
W Ksice moich wspomnie Jarosaw Iwaszkiewicza zapisa:
Dopiero w 1939 roku spalia si fotografia, ktr posiadaem rzadko prawdzi-

wa przedstawiajca ow grup powstacw z moim ojcem i stryjem. Wygldali
na niej tragicznie i barbarzysko. Stryj mj umar z trudw powstaniowych, prze-
dostawszy si za granic, ojciec za wykrci si kilkunastu miesicami wizienia
6
w Kijowie .
Gdy w 1969 roku jak podaje R. Romaniuk do rk Jarosawa

Iwaszkiewicza trafia ksika zawierajca szkice o Kijowszczynie
tamtego okresu, w studium Ottona Beiersdorfa na temat Powstania
Styczniowego w Kijowie7 odnalaz pisarz potwierdzone historycznie
i zaopatrzone w nazwiska i daty epizody rodzinnej legendy.
Dla mnie [ksika ta] pisa Iwaszkiewicz bya rewelacj, dostatecznie usta-
lajc formy udziau moich najbliszych w powstaniu i przypominajc rzeczy, kt-
re syszaem w dziecistwie od matki i od ciotki Biesiadowskiej []. Od ojca nie
5
R. Romaniuk, Inne ycie. Biografia Jarosawa Iwaszkiewicza, t. 1, Warszawa
2012, s. 8.
6
J. Iwaszkiewicz, Ksika moich wspomnie, Warszawa 1975, s. 8.
7
Zob. R. Romaniuk, op. cit., s. 89.
295
Grzegorz Gb
mogem nic sysze, gdy zmar, gdy miaem osiem lat. Dopiero od Beiersdorfa
dowiedziaem si, na czym polegao owo synne wyjcie powstacw z Kijowa,
8
maymi grupami: w jednej z nich byli mj ojciec i stryj .
Na podstawie informacji zamieszczonych w pracy O. Beiersdorfa,

z pocztkiem maja 1863 roku powstacw, rekrutujcych si przede
wszystkim spord modziey akademickiej, podzielono na trzy grupy
dwa oddziay kadrowe i formacj agitacyjn. W jednym z ugrupo-
wa liniowych znalaz si prawdopodobnie Bolesaw Iwaszkiewicz.
Oddziay opuciy Kijw, pod oson nocy, 8 maja 1863 roku i roz-
poczy marsz w kierunku Woynia i Polesia celem poczenia si
z ochotnikami z caej guberni kijowskiej. Zakadano, e po skoncen-
trowaniu armii powstaczej, wspartej zrewoltowanym ludem ukrai-
skim i podkomendnymi Jzefa Wysockiego z Galicji, uda si powrci
zwycisko do Kijowa9. Ze wzgldu na znajdujcy si u O. Beiersdorfa
dokadny opis szlaku bojowego powstacw z Kijowszczyzny, przy-
taczany zreszt i szeroko komentowany przez R. Romaniuka10, opisu-
jcy bitwy i rozbicie polskich formacji, w tym miejscu naley jedynie
wspomnie o wydarzeniu, do ktrego odnis si po latach Iwaszkie-
wicz w swojej twrczoci. Mianowicie w maju 1863 roku od gw-
nej grupy powstacw oddzieli si jeden, niewielki, liczcy 21 osb,
oddzia. Dowodzi nim krewny Iwaszkiewiczw, Antoni Juriewicz,
podobnie jak ojciec pisarza student Uniwersytetu w Kijowie. Grupa
zostaa nazwana utrapiecami od heroicznej misji, jakiej si pod-
ja11. Jej czonkowie przechodzili przez wsie ukraiskie, odczytujc
mieszkacom Zot Hramot, w ktrej ogaszano wocianom uwol-
nienie od paszczyzny i wzywano do walki ze wsplnym wrogiem.
Sw pacyfistyczn misj (czonkowie grupy w dowd szlachetnych
intencji nie uywali czy wrcz nie nosili broni, gotowi w razie ata-
ku raczej na mier, ni przelanie krwi bratniej) prowadzili zrazu nie
bdc niepokojeni przez garnizony wojskowe i z uwag przysuchu-
8
J. Iwaszkiewicz, Krakw i Kijw, ycie Warszawy 1969, nr 88, s. 5.
9
Zob. O. Beiersdorf, Kijw w powstaniu styczniowym, [w:] KrakwKijw. Szkice
z dziejw stosunkw polsko-ukraiskich, red. A. Podraza, Krakw 1969, s. 106107.
10
Zob. R. Romaniuk, op. cit., s. 910.
11
Ibidem, s. 10.
296
jcych si goszonej propagandzie autochtonw. Ostatecznie jednak

zostali zaatakowani przez tum w Soowijwce. Tych, ktrzy uniknli
pogromu, przekazano wadzom12.
Po upadku Powstania Styczniowego, a faktycznie na Kijowszczy-
nie powstania majowego, spada na uczestnikw zrywu niepodle-
gociowego fala represji: aresztowania, wizienie, wywzki na Sy-
bir. Wrd powstacw, ktrzy uniknli niewoli znalaz si Zygmunt
Iwaszkiewicz, ktremu udao si przedosta do Galicji. Losy ojca pi-
sarza, Bolesawa Antoniego Iwaszkiewicza (chodzi tu przede wszyst-
kim o okolicznoci jego uwolnienia z carskiego wizienia i powrotu
do najbliszych) ulegy rozmyciu w przekazach historycznych, co
dao asumpt do powstania rodzinnej legendy Iwaszkiewiczw. W 1911
roku, nastoletni wwczas Jarosaw zanotowa informacje matki o tym,
e ojciec: [] By skazany na rozstrzelanie i wykradli go z wizienia,
tylko tatko nie mwi, bro Boe, kto13. Zgodnie z ustaleniami R. Ro-
maniuka obie informacje wydaj si mao prawdopodobne. Zdaniem
badacza,
pierwsz naley zakwestionowa dlatego, e Bolesaw Iwaszkiewicz nie spdzi

w kijowskiej twierdzy okresu niezbdnego do przeprowadzenia ledztwa i wyro-
ku mierci, jeliby na ten wyrok w oczach wadz zasuy. [] Nie ma go take
na listach winiw kijowskiej twierdzy, publikowanych w 1863 roku na amach
Kijewskich Gubernskich Wiedomosti, mona wic przypuszcza, e albo do wi-
14
zienia nie trafi, albo nie przebywa w nim dugo .
Na podstawie dokumentw przywoanych przez R. Romaniuka i ro-

dzinnej legendy kultywowanej przez Iwaszkiewiczw, mona ustali,
e bracia Iwaszkiewiczowie naleeli do organizacji konspiracyjnej
w Kijowie na dugo przed wybuchem Powstania, e zarwno Bolesaw,
jak i Zygmunt wzili udzia w wymarszu buntownikw z Kijowa
w nocy z 8 na 9 maja (na szlaku przemarszu grupy powstaa fotografia,
o ktrej wspomina Jarosaw Iwaszkiewicz materialny dowd udzia-
12
Zob. ibidem.
13
J. Iwaszkiewicz, Dziennik [31 I 1911], [w:] Dzienniki 19111955, oprac. A. i R.
Papiescy, wstp i red. A. Gronczewski, Warszawa 2007, s. 44.
14
R. Romaniuk, op. cit., s. 11.
297
Grzegorz Gb
u ojca pisarza w czynie zbrojnym), i wreszcie, e najpniej 13 maja

1863 roku ich oddzia zosta rozbity. Zygmuntowi udao si umkn,
Bolesaw trafi do niewoli. Brak ojca Jarosawa Iwaszkiewicza wrd
kijowskich winiw, a take legenda o ucieczce z wizienia, pozwala
domniemywa, e faktycznie udao mu si zbiec w drodze do kijow-
skiej twierdzy lub z samego wizienia.
Ucieczka modego Bolesawa Iwaszkiewicza z rk Rosjan moe tu-
maczy fakt, dlaczego w domu rodzinnym pisarza Powstanie Stycz-
niowe byo tematem, do ktrego starano si nie wraca. Prawdopo-
dobnie Bolesaw ukrywa si po upadku Powstania i w pniejszej
pracy, jako nauczyciel domowy posugiwa si faszywymi persona-
liami dla uniknicia represji ze strony wadz carskich. Naley pami-
ta, e w okresie bezporednio popowstaniowym rodzina Iwaszkiewi-
czw utrzymywaa kontakt listowy z Zygmuntem, adresujc wysyane
do niego listy zwrotem panna Zosia. Nota bene do panny Zosi pi-
sano za granic niedugo, bo Zygmunt Iwaszkiewicz zmar na suchoty,
ktrych nabawi si w fatalnym maju 1863 roku15. Bolesaw unikn
ostatecznie dugoletniego wizienia lub zsyki, jednak jaki uraz psy-
chiczny pozosta prawdopodobnie w jego umyle ju do koca ycia.
Przyczynia si do tego nie tylko mier Zygmunta, ale take niepokj
o najmodszego z braci Iwaszkiewiczw, Czesawa, ktry w wyniku
Powstania znalaz si w Aszchabadzie, gdzie pracowa jako lekarz.
Powstacza biografia Bolesawa Iwaszkiewicza znalaza odzwier-
ciedlenie w dwch tekstach literackich stworzonych przez Stawiszcza-
nina. Pierwszy z nich, istniejcy w formie niedokoczonej powieci
bez tytuu, powsta prawdopodobnie w roku 192016. Drugi, ponownie
w ksztacie ksiki niedokoczonej, opatrzonej roboczymi tytuami:
Szkice ukraiskie lub Podr po Ukrainie zosta napisany w 1939
roku17.
Akcja powieci z 1920 roku zostaa osadzona przez Jarosawa Iwasz-
kiewicza na Ukrainie w 1863 roku. Bohaterem pierwszoplanowym jest
15
Zob. ibidem, s. 14.
16
J. Iwaszkiewicz, Powie [1920?], rkopis w archiwum Muzeum im. Anny i Ja-
rosawa Iwaszkiewiczw w Stawisku, sygn.: Muz. Iwasz./A.L./45/I.
17
J. Iwaszkiewicz, Podr po Ukrainie, [w:] idem, Utwory nieznane, Warszawa
1986.
298
w niej kapitan Rytard, ktry, zdaniem R. Romaniuka, zawdzicza swe

nazwisko, a pewnie i rysy postaci, wczesnemu przyjacielowi auto-
ra Mieczysawowi Kozowskiemu, publikujcemu pod pseudonimem
Jerzy Mieczysaw Rytard18. w kapitan Rytard okaza si towarzy-
szem powstaczych losw braci Iwaszkiewiczw i opowiada o nich
narratorowi. Fabua powieci zawiera opisy konspiracyjnych dokona
bohaterw: nocny wyjazd spiskowcw z Kijowa w kierunku ytomie-
rza oraz perypetie wynikajce z napotkania oddziau andarmw
midzy innymi relacj z potyczki powstacw z onierzami carskimi
w przydronej karczmie, aresztowanie Bolesawa i jego pniejsze
ocalenie, a take okolicznoci ucieczki Zygmunta w kobiecym prze-
braniu, najpierw do Kongreswki, a nastpnie do Galicji.
Podr po Ukrainie dotyczy tych samych spraw i bohaterw. Po-
wie otwiera przekaz o wyprawie Jarosawa ze starsz crk Mari
do Daszowa, na grb ojca i dziadka. Co ciekawe, Powstanie Stycz-
niowe na Kijowszczynie nie wybucha w tym utworze w maju, jak
to miao miejsce w rzeczywistoci, lecz podobnie jak w Krlestwie
zim, w karnawale. Oba przywoane dziea Jarosawa Iwaszkiewicza
czy, obok postaci bohaterw i wydarze z 1863 roku na Ukrainie,
motyw ucieczki z Kijowa. W Podry po Ukrainie, podobnie jak mia-
o to miejsce w powieci z 1920 roku, znajdujemy sceny ukazujce
wyjazd Bolesawa i Zygmunta Iwaszkiewiczw z miasta, napotkanie
w przydronym barze patrolu andarmerii, aresztowanie Bolesawa
i ucieczk Zygmunta, ktrego ocaleniu, po raz kolejny pomaga kobiece
przebranie. Zygmunt wystpuje w tych scenach jako Zofia Walentyno-
wiczwna, a zatem panna Zosia otrzymaa tu zapewne autentyczne
nazwisko po matce. W tej powieci wersja rodzinnej legendy Iwasz-
kiewiczw z zaczerpnitymi z minionych zdarze postaciami i szcze-
gami ulega okrelonym modyfikacjom. Dotycz one daty wybuchu
Powstania na Ukrainie, pominicia powiadczajcego udzia w wal-
kach zdjcia Bolesawa i Zygmunta, czy wreszcie dokumentu z sierp-
nia 1863 roku, ktry mia ostrzec poszukiwanych przed represjami
ze strony wadzy zaborczej19. Jednak skoro w obu literackich dzieach
18
19
Mowa o dokumencie, ktry zosta wydany 31 sierpnia 1863 roku w Rozporz-
dzeniu Wydziau Policji przy powstaczym Rzdzie Narodowym, w ktrym zna-
299
Grzegorz Gb
powraca motyw podry Bolesawa i Zygmunta, to moe rzeczywicie

odbyli oni tak wdrwk. W kadym bd razie, z du doz praw-
dopodobiestwa mona stwierdzi, e nie zakoczya si ona wielolet-
nim wizieniem ojca pisarza.
Powstanie Styczniowe jak trafnie zauway R. Romaniuk miao
wic w oczach Iwaszkiewicza dwa wymiary: osobisty i patriotycz-
ny20. Chocia jak ju wzmiankowano w domu twrcy nie dyskuto-
wano o faktograficznych szczegach narodowego zrywu, w aspekcie
osobistym wydarzenia roku 1863 stay si dla Iwaszkiewiczw i same-
go Jarosawa kanw do rozwaa o rodzinnych i narodowych niepo-
wodzeniach. Marek Radziwon napisa, e:
rodzinne podania miay w sobie istotn, by moe niezamierzon, ale oczywist

nauk w ich finale nieodmiennie czaia si klska: ucieczki, wieloletnich zsyek
na Sybir, przymusowych emigracji i, jak w wypadku stryja Zygmunta, bieda i gru-
21
licza mier .
Naley zgodzi si w tym miejscu z R. Romaniukiem, e:
dowiadczenie ojca w duym stopniu uformowao stosunek Jarosawa Iwaszkie-

wicza do przyszych szans zbrojnego czynu: pogld, w ktrym jednostce odmwio-
ne bdzie prawo wpywania na bieg historycznych wydarze, dziejom przydana
sia kruszenia ycia pojedynczych ludzi, za historii fatalny urok oferujcy per-
22
spektyw chway i wytumaczenie indywidualnej klski .
Trzeba jednak podkreli, e dziki temu, i Iwaszkiewicz widzia

dziewitnastowieczny zryw narodowy w dwch wymiarach, Powsta-
nie Styczniowe znalazo w jego wiadomoci take sw pozytywn
lazo si ostrzeenie dla osb poszukiwanych przez policj moskiewsk. Wrd

dwunastu poszukiwanych zostali wymienieni midzy innymi studenci z Kijowa,
Bolesaw i Zygmunt Iwaszkiewicze. Zob. Powstanie Styczniowe. Materiay i do-
kumenty. Dokumenty Komitetu Centralnego Narodowego i Rzdu Narodowego
1862-1864, t. 1, WrocawMoskwa 1968, s. 409.
20
21
M. Radziwon, Iwaszkiewicz. Pisarz po katastrofie, Warszawa 2010, s. 19.
22
300
wymow. czyo heroizm wspczesnych z bohaterstwem pokole,

ktre przeleway krew w walce za ojczyzn. Niewtpliwie 63 rok jest
zasadniczym zagadnieniem naszej historii ubiegego stulecia i bez
gruntownego poznania tej epoki nie pojmiemy wszystkiego, co zacho-
dzio potem23 stwierdzi Iwaszkiewicz w 1969 roku. Dziki nim
pisa o powstacach styczniowych jestemy tym, kim jestemy24.
Dwa wymiary, dwa spojrzenia, sprzecznoci pojawiajce si w war-
tociowaniu i ocenianiu przeszoci to cecha charakterystyczna Iwasz-
kiewiczowskich uj nie tylko Powstania Styczniowego, ale caej hi-
storii. Maria Janion pisaa:
Temat powstania bywa niejednokrotnie gboko ukryty, ale promieniowanie

jego odczuwa si stale przede wszystkim w warstwie historiozoficznej utworw
autora Heydenreicha. Przy czym jego ujcie odznacza si wewntrzn antynomicz-
noci waha si wanie midzy dwiema tonacjami: uwzniolajc o proweniencji
25
mesjanistycznej i kontrastujc z ni tonacj ironii tragicznej .
W utworach Iwaszkiewicza powiconych tematyce Powstania

Styczniowego bd oglnie walk narodowowyzwoleczych liryzm
przeplata si z szyderstwem, wspczucie z jadowitym miechem,
zmysowa, dotykalna konkretno z wymow symboliczn.
Wspistniej te antynomie ze sob cile we wszystkich warstwach Nocy czerw-

cowej, Zarudzia i Heydenreicha. Od ostrego, prowokacyjnego przeciwstawienia si
przyjtym od dawna stereotypom wiadomoci narodowej, poprzez wieloznaczny,
czsto wyrafinowanie kpicy stosunek do tradycji literackiej, a po najdrobniejsze
szczegy sytuacyjne, charakterystyki ludzi, a zwaszcza niezrwnane, funkcjonu-
26
jce artystycznie w bardzo wieloraki sposb opisy krajobrazw .
Twrcy odnoszcemu si do wydarze z przeszoci nie zaleao

na opisie faktw historycznych, ale na oddaniu relacji, powiza
23
J. Iwaszkiewicz, Charaktery, ycie Warszawy 1969, nr 58, s. 5.
24
J. Iwaszkiewicz, Przed 100 laty, ycie Warszawy 1963, nr 17, s. 4.
25
M. Janion, Iwaszkiewicza mit powstania i ironia czynu dziejowego, [w:]
eadem, Czas formy otwartej, Warszawa 1984, s. 339.
26
H. Zaworska, op. cit., s. 7879.
301
Grzegorz Gb
midzy jednostk i mechanizmami historii, ktre w wyobrani twr-

czej Iwaszkiewicza jawiy si podobnie jak ycie czowieka jako
konglomerat sprzecznoci. Wydaje si, e owe sprzecznoci stano-
wiy podstawow kategori wypracowan przez pisarza, decydujc
o jego historiozoficznym pesymizmie. Jednak naley podkreli, e
to wanie antynomie i przetwarzanie przez Stawiszczanina mate-
riau faktograficznego (historycznego), opisywanie zdarze wielkich
i wzniosych niejako od kuchni, zza kulis, midzy innymi z perspek-
tywy wntrza bohaterw, ich subiektywnych dozna i odczu, czyni
przeszo w tekstach Iwaszkiewicza nie tylko zbiorem udokumento-
wanych zdarze, ale przede wszystkim histori yw, histori zoo-
n z indywidualnych ludzkich dowiadcze, w ktrej wielo zjawisk
i biografii decyduje o jej niepowtarzalnoci, wielowymiarowoci i nie-
poznawalnoci. W tej sferze naleaoby umieci nierozstrzygalno
ludzkich postaw, niemono obiektywnej oceny dziaa bohaterw
w obliczu zdarze ekstremalnych, dziaa wymykajcych si czsto
spod kontroli, tych wszystkich splotw okolicznoci, ktre potrafi
zdeterminowa aktywno i wybory jednostek.
W rocznicowym roku 1963 Jarosaw Iwaszkiewicz opublikowa
w Twrczoci opowiadanie pt. Heydenreich27, zadedykowane w r-
kopisie: Pamici mojego ojca i stryja Bolesawa i Zygmunta Iwaszkie-
wiczw, powstacw 1863 roku28. W utworze tym, w caoci powi-
conym Powstaniu i osobie Michaa Heydenreicha-Kruka, generaa
i wybitnego dowdcy powstaczego, Iwaszkiewicz dramatycznie wy-
ostrzy umowno i schematyczn szkodliwo narodowociowego
stereotypu29. Pisarz zaznaczy na wstpie swego opowiadania, e jest
ono cile historyczne i zostao oparte na ksice Eligiusza Kozow-
skiego Od Wgrowa do Opatowa30. Bohaterem utworu uczyni twrca
jednego z przywdcw polskiego powstania Michaa Heydenreicha,
nazywanego Krukiem, Niemca z matki Francuzki, le mwicego
27
J. Iwaszkiewicz, Heydenreich, Twrczo 1963, nr 7, s. 739.
28
J. Iwaszkiewicz, Heydenreich, rkopis w archiwum Muzeum im. Anny i Jarosawa
Iwaszkiewiczw w Stawisku, sygn.: Muz. Iwasz./A.L./104/2.
29
A. Zawada, op. cit., s. LXVIII.
30
Zob. E. Kozowski, Od Wgrowa do Opatowa, Warszawa 1962.
302
po polsku i wyksztaconego w rosyjskiej szkole wojskowej31. Tytuowy

bohater odgrywa w tekcie Iwaszkiewicza rol legendotwrcz, zosta
wykreowany na wodza doskonaego, a zarazem czowieka sprawie-
dliwego i humanitarnego. Po stronie carskiej natomiast umiejscowi
pisarz autentycznego Polaka porucznika Laudaskiego i, wystpuj-
cego w opowiadaniu jako symbol mdroci ludowej ludu ukraiskie-
go (a moe rosyjskiego?) kozaka Podhaluzina. Opowiadanie zosta-
o zreszt tak skonstruowane, e to nie Kruk, chocia jest bohaterem
tytuowym, ale wanie Laudaski Polak sucy w carskim woj-
sku i daremnie usiujcy przekona samego siebie, e jego obowiz-
ki onierskie, rozkazy dowdztwa s miar decydujc o jego yciu
i postpowaniu wydaje si by postaci najwaniejsz ze wzgldu
na przypisan mu wiadomo rozdart, gboko nieszczliw.
W ujciu Iwaszkiewicza owo popltanie indywidualnych losw uczest-
nikw wydarze, niejednoznaczno motywacji, ktrymi chc, bd
musz si kierowa, by ocali wewntrzny ad i okreli swoje miejsce
w wiecie, ma za zadanie ukaza, e nawet najszlachetniejsze powody
walki nie chroni przed zwizan z ni traum. Wojna unieszczli-
wia wszystkich biorcych w niej udzia bohaterw, chocia zazwyczaj,
take w dzieach literackich mona ich dzieli na zwycizcw i po-
konanych. W tekstach Iwaszkiewicza trudno odnale triumfatorw,
ktrzy wyszliby bez jakiegokolwiek szwanku z obj historii. Twrca
nie zdobywa si jednak na wartociowanie ich postaw. Mona nawet
31
Historiozoficzna teza Iwaszkiewicza powinna mie za sob poparcie rdo-
we. Tymczasem ju w korespondencji nadesanej i wydrukowanej w 12 numerze
Twrczoci z 1963 roku (Zob. P. G. Korespondencja, Twrczo 1963, nr 12,
s. 108) wynika, e rodzina Heydenreichw bya spolszczona ju od 200 lat, mwia
po polsku i nikt ich za Niemcw nie uwaa. To, e Heydenreich by uprzednio
oficerem w armii carskiej, nie byo faktem odosobnionym w Powstaniu. Tene Hey-
denreich by zreszt na kilka lat przed Powstaniem czonkiem polskiego rewolucyj-
nego kka oficerskiego w Petersburgu, tak jak Dbrowski, Padlewski, Sierakowski
i inni. Stwierdzenie to podwaa oczywicie historyczno opowiadania. Podob-
nych przeksztace faktw dokona Iwaszkiewicz take w kreacji pozostaych
postaci utworu: kozaka Podhaluzina czy gwnodowodzcego wojskami carskimi
w Lublinie Aleksandra Chruszczewa w opowiadaniu Iwanowa. (Zob. K. Dunin-
-Wsowicz, Proza polska o powstaniu styczniowym w latach 19131963, [w:] Dzie-
dzictwo literackie powstania styczniowego, red. J. Z. Jakubowski, J. Kulczycka-Sa-
loni, S. Frybes, Warszawa 1964, s. 435436.
303
Grzegorz Gb
zaryzykowa stwierdzenie, e wszyscy s ofiarami32. Kogo? Czego?

Odpowied przynosz sowa Podhaluzina, pocieszajcego rozpaczli-
wie paczcego porucznika Laudaskiego, dwudziestodwuletniego
chopca, ktry bez sensu, wbrew sobie, zabija w bitwie pod yrzynem
swoich rwienikw-rodakw.
Czy to warto? e braci pozabija, swoich, Polakw pozabija? To co? Gobku,

poruczniku, a jakby ruskich pozabija to co? To take bracia. Wszyscy ludzie bra-
cia, wszyscy na wiecie, a zabijaj si, strzelaj, wieszaj, morduj, cisn jedni dru-
gich, przeladuj cho i bracia. Tak ju na wiecie urzdzone. Niedobrze urzdzo-
33
ne, a my na to nic nie poradzimy .
W 1974 roku Jarosaw Iwaszkiewicz napisa dwa inne opowiada-

nia o tematyce narodowowyzwoleczej, ktre opublikowa w roku
1976 razem z Heydenreichem: Noc czerwcow34 i Zarudzie35.
W Nocy czerwcowej, nie nawizujcej bezporednio do kwestii
Powstania Styczniowego, twrca zdecydowanie najostrzej prze-
ciwstawi si narodowym stereotypom moralnym, konfrontujc
archetyp: Polka-ona-patriotka z si ycia i powabem jego uro-
kw36. Hrabina nie pojedzie za mem mczennikiem na Sybir,
wbrew najwitszym obowizkom religijnym i patriotycznym.
Nie pojedzie z powodu braku mioci do ma i niezrozumienia
spraw, o ktre walczy. Nie pojedzie, poniewa pragnie przey
ycie, zazna jego urody, a nie okruciestwa. Opowiadanie nie
prezentuje wewntrznej szamotaniny Eweliny, ani jej moralnego
rozdarcia. Zwycia logika spokoju, bezpieczestwa wreszcie
zmysw i ciaa.
32
Szczegowe omwienie kategorii zastpcy-ofiary przynosi praca Piotra Mit-
znera: Na progu. Dowiadczenia religijne w tekstach Jarosawa Iwaszkiewicza,
Warszawa 2003, s. 332339.
33
J. Iwaszkiewicz, Heydenreich, [w:] idem, Dziea, t. VI, Opowiadania, Warszawa
1980, s. 407.
34
J. Iwaszkiewicz, Noc czerwcowa, Literatura 1974, nr 5152.
35
J. Iwaszkiewicz, Zarudzie, Twrczo 1975, nr 4.
36
Zob. H. Zaworska, op. cit., s. 82; S. Melkowski, wiat opowiada. Krtkie formy
w prozie Jarosawa Iwaszkiewicza po roku 1939, Toru 1997, s. 254263.
304
Postawa hrabiny pozbawiona jest w opowiadaniu komentarza. Osta-

tecznie czytelnik musi si zadowoli faktami, ktrych wymowa tylko
pozornie wydaje si jednoznaczna. Przygldajc si bohaterom Nocy
czerwcowej trudno jest wskaza posta pozytywn, ale jednoczenie
nieuprawnione wydaje si negatywne wartociowanie wykreowanych
przez Iwaszkiewicza bohaterw. Ma to zwizek z prawem przyznanym
przez twrc postaciom literackim do dokonywania indywidualnych
wyborw. I jakkolwiek wybory te uwolni Iwaszkiewicz spod jarzma
patriotyczno-martyrologicznego, to zarazem ujawni, e ich autono-
miczno podlega innym ograniczeniom. W zwizku z tym pisarz nie
dokonuje wartociowania postaw, tylko prezentuje zoono ludzkich
czynw, ich uwikanie w niewytumaczalne sensy i ciemne reguy.
Andrzej Turczyski interpretujc rzeczywisto, czyli wielopaszczy-
znowy, niejednorodny i tajemniczy wiat w utworach pisarza nazwa
go wiatem-na-opak37. Rzeczywistoci, ktra, ze wzgldu na ist-
niejce w niej sprzecznoci, zo i tragizm czowieka, jest wiatem
przekrconym, imitacj i podrbk rzeczywistoci boskiej38. W myl
przyjtego przez badacza zaoenia czowiek egzystujcy w takiej
przestrzeni take stanowi zaledwie imitacj podrbk czowieka
mocnego i prawego. Zaprezentowana koncepcja A. Turczyskiego
budzi okrelone kontrowersje (np. jak wyjani i zinterpretowa ist-
niejce w wiecie odwrconym poszczeglne akty dobra?). Jednak
naley podkreli, e przyjta przez Iwaszkiewicza wizja historiozo-
fii i antropologii czyni z czowieka jedynie uczestnika historii, a nie
jej kreatora, czyli w jakim sensie jednostk zdefektowan i w konse-
kwencji tragiczn39.
W Nocy czerwcowej odnajdujemy typow dla Iwaszkiewiczowskich
kreacji wersj wiata przedstawionego, jak pisa Tomasz Wjcik:
wiata przestrzennie zamknitego, wyizolowanego i oddalonego od innych

miejsc, nacechowanego jakby zwolnionym tempem przepywu czasu, zaludnionego
37
Zob. A. Turczyski, Pan Bg, pisarz i diabe. Wstp do teodycei Jarosawa
Iwaszkiewicza, Koszalin 2005, s. 6773.
38
Zob. ibidem.
39
Zob. G. Gb, Motyw spowiedzi w prozie polskiej XX wieku, LublinRadom
2013, s. 278285 i 291195.
305
Grzegorz Gb
przez bohaterw pogronych w elementarnych sytuacjach egzystencjalnych (mio-

40
ci, mierci, przemijania, lku) .
Jednak i w t sfer wdziera si historia wikajc ludzie losy i domaga-

jc si zajcia jednoznacznego stanowiska wzgldem niej. Dla hrabiny
ten odizolowany wiat wydaje si bezpieczny, bo podejmowane w nim
decyzje nie sprowadzaj skutkw absolutnych, bo wreszcie pozwala
na ich podejmowanie, nawet jeli nie s one w peni autonomiczne.
Duy wpyw na antropologiczny model stworzony przez Iwaszkie-
wicza miay pogldy Srena Kierkegaarda. Filozofia Kierkegaarda
podkrelaa czasow ograniczono istnienia czowieka, jego stawa-
nie si, bezsilno w zblianiu si do osobistej doskonaoci i Boga,
lk przed nieskoczonoci najwyszego bstwa i jej wprowadzeniem
w istnienie czowieka skoczonego. Czowiek w takim ujciu okre-
lany by jako synteza przeciwstawnych czynnikw: skoczonoci
i nieskoczonoci, czasowoci i wiecznoci, koniecznoci i wolnoci.
W myli tej ontologiczna antynomiczno decyduje o wewntrznym
rozdwojeniu czowieka i stawia go przed wyborem albo aspiracji
do wiecznoci, albo penej aprobaty doczesnej egzystencji. Zgod-
nie z przedstawionym wiatopogldem czowiek jawi si jako istota,
ktra zawsze stoi w obliczu wyboru albo-albo, moe zdecydowa si
na skoczono albo na wieczno, na nico albo na nieustann m-
czarni pozbawiajc prawa do penego ycia41.
W dzieach Iwaszkiewicza wikszo bohaterw przez niego wy-
kreowanych uwikana jest w wybory pomidzy tym, co wieczne
(walka o wito, prawd, dobro, obron wartoci narodowych),
a tym, co przyziemne (aspiracje, ambicje, mio zmysowa, dozna-
nia cielesne).
W Nocy czerwcowej podmiotem owych zmaga jest Ewelina.
Tymczasem w pokoju porucznik klcza przed hrabin i skada bagalnie rce:

Niech pani nie wyjeda, pani hrabino, niech pani nie wyjeda, pani Ewelino.
40
T. Wjcik, Pociecha mieszka w piknie. Studia o twrczoci Jarosawa Iwaszkie-
wicza, Warszawa 1998, s. 127.
41
Zob. S. Kierkegaard, Boja i drenie. Choroba na mier, tum. J. Iwaszkiewicz,
Warszawa 1982.
306
To nie ma adnego sensu. Przecie wyjedajc za mem na Sybir przyjmuje Pani

na siebie kondycje katornika. Staje si pani przeklta, staje si pani wyrzutkiem
spoeczestwa, kady moe pani obrazi, moe pani by bita, poniewierana. Czy
ty moesz to sobie wyobrazi, hrabino, e kady sodat, kady cham bdzie mia
prawo uderzy ciebie gorzej, bdzie mia prawo uszczypn, przytuli, pocao-
wa. Bdziesz godowa, do ma ci nawet nie dopuszcz. Bo i po co? Przecie, ty
go nigdy nie kochaa, i teraz nie pokochasz []
Niech pani zostanie powtarza niech pani zostanie
Powiedz powiedziaa powiedz: Zosta, Ewelino! Zosta, Ewelino! []
Zosta, Ewelino! Zosta, Ewelino!
I nagym ruchem przytuli gow do jej piersi. Ewelina obie rce zanurzya
w czarnych wosach chopca.
I co wtedy bdzie, jak zostan? Co wtedy bdzie?
Dobrze bdzie zawoa Edmund.
Porwa si na obie nogi i jednym potnym tchem zgasi pi wiec w lichtarzu.
W ciemnoci poczu wycignite rce i podnis do gry to kruche ciao.
Jeszcze nigdy nie czu takiej masy koronek, batystu, najmikszych tkanin, z kt-
rych wygarnia ju na ou pod zasonitym oknem drobne kawaki ciaa. Zdawa-
42
o mu si ono pachnce lawend i r, i t noc, ktra ich otaczaa .
Stefan Melkowski zauway, e:
Noc czerwcowa moe by rozumiana w tym przypadku jako archetypiczna, mi-

tyczna niemal Noc witojaska, noc najwyszego nasilenia si witalnych przyro-
dy, najkrtsza i najgortsza noc w roku, kiedy pkaj w czowieku wszystkie hamul-
ce narzucone przez kultur naturze. [] Sobtk zniewalajc ludzi ich umysy,
serca i ciaa niczym sia fatalna. To rwnie i dlatego ciao hrabiny odnioso zwy-
cistwo nad bezwzgldnymi nakazami moralnymi, patriotycznymi, obyczajowymi
43
i towarzyskimi .
Uwzgldniajc opini S. Melkowskiego trzeba si take zgodzi

z Eugeni och, e podstaw wszelkiej klski bohaterw i ich trage-
dii u Iwaszkiewicza jest ycie, owo bergsonowskie lan vital, ktrego
42
J. Iwaszkiewicz, Noc czerwcowa, [w:] idem, Dziea, t. VI, Opowiadania,
s. 353354.
43
S. Melkowski, op. cit., s. 256.
307
Grzegorz Gb
czci skadow jest wielorako pojmowane zo44. W tym wypad-

ku myl Bergsona naley rozumie w odmiennym, pesymistycznym
znaczeniu, jako objaw witalistycznych si, jako niszczcy instynkt
ycia, ktry dosiga czowieka wbrew jego woli i ktremu nie mo-
na si oprze. W przedstawionej optyce noc czerwcowa z opowiadania
Iwaszkiewicza powinna by interpretowana nie jako radosne wito
mioci, ale jako metaforyczny obraz ograniczajcych czowieka deter-
minant biologicznych. Jeeli porwna ujcie Iwaszkiewicza z literac-
kimi, tradycyjnymi realizacjami takich tematw wybory artystyczne
i interpretacyjne autora mona potraktowa w kategoriach prowokacji,
w ktrej nastpuje triumf erotyki nad obywatelskim i obyczajowym
konwenansem.
Do problematyki powstaczej powrci raz jeszcze w opowiada-
niu Zarudzie, przenoszc do roku 1863 losy mieszkacw tytuowego
dworku na Ukrainie. Autor jak zauway A. Zawada podj prb
ujrzenia siebie i swojej generacji w rolach, jakie historia wyznaczya
poprzedniemu pokoleniu, jeszcze jedn prb wniknicia w wiado-
mo ojcw, podszycia si pod ich motywacje i dylematy45. W to
fikcyjnego, Iwaszkiewiczowskiego Zarudzia, zostay wplecione praw-
dziwe i dramatyczne fakty, znane bohaterom opowiadania i zasadni-
czo okrelajce ich decyzje. Chodzi tu przede wszystkim o wrogo
otaczajc polskie szlacheckie Powstanie i tragiczny jej wyraz znany
jak ju wspomniano z rodzinnej tradycji samemu twrcy pogrom
niewinnych modziankw w Soowijwce. W Zarudziu opowiada
o tych zajciach pan Kalikst, emisariusz idcy w lud ukraiski ze Zo-
t Hramot, manifestem Powstaczego Rzdu Tymczasowego, napi-
sanym w jzyku ukraiskim i wydrukowanym cyrylic, w ktrym
obiecywano chopom, w zamian za poparcie Powstania, ziemi na
wasno, wolno osobist, prawo do religii i jzyka ukraiskiego46.
W przekazie emisariusza mona dostrzec dwie skonfrontowane ze
44
E. och, Pisarstwo Jarosawa Iwaszkiewicza wobec tradycji i wspczesnoci,
Lublin 1988, s. 67.
45
A. Zawada, op. cit., s. LXVIII.
46
Zot Hramot wydrukowano nielegalnie w awrze Peczerskiej w Kijowie, naj-
starszym klasztorze prawosawnym Ukrainy, posiadajcym drukarni i cenn bi-
bliotek.
308
sob wersje szlacheckiej Polski: chopomask i historyczn, utopijn

(romantyczn) i rzeczywist. Utwr Iwaszkiewicza zosta zbudowa-
ny w caoci na sprzecznoci obydwu tych wtkw. Swoje antynomie
maj tu obrazy, wypowiedzi i postacie. Tej zasadzie, stanowicej od-
powiednik podstawowego napicia polskiej kultury i polskiego cha-
rakteru narodowego, a wic w efekcie rwnie polskiej historii, za-
wdzicza Zarudzie przejmujc ekspresj i literack efektowno47.
Mona uzna ten utwr za wieloznaczn przypowie o polskim losie,
romantyczn ba pikn i straszn, odzwierciedlajc w wielu szcze-
gach prawd o ludziach i dziejach ojczystych.
W Zarudziu i w pozostaych utworach Iwaszkiewicza, odnoszcych
si do wydarze dziejowych, chodzi przede wszystkim o zrozumienie
historii, o sens wpisania jednostkowego losu w jej porzdek. Charakte-
rystycznym rysem twrczoci pisarza jest zagubienie jego bohaterw
w wiecie. Jak susznie zauway Jerzy Speina:
to waciwo zespajajca dwa wielkie tematy w prozie Iwaszkiewicza: jeden

mona by go uj najkrcej czowiek wobec historii i drugi istniejcy zwykle
obok pierwszego o uwikaniach bytu ludzkiego w prawa przemijania i we wszech-
48
wadz przypadku .
A zatem tematyka historiozoficzna obecna w dzieach Stawiszcza-

nina to jednoczenie refleksja nad kondycj czowieka. To take pr-
ba zwerbalizowania odwiecznych zagadek bytu, dotarcia do prawdy
ontologicznej o roli i znaczeniu jednostki ludzkiej we wszechwiecie,
dokonanie oceny jej wpywu na temporalny bieg wydarze i podej-
mowanych w tym kierunku dziaa. W celu realizacji owego zamie-
rzenia Iwaszkiewicz umieci wykreowanych przez siebie bohaterw
w licznych kontekstach: przyrodniczym, kulturowym, obyczajowym,
spoecznym, historycznym. Ich status egzystencjalno-filozoficzny
okrela niepewno w skuteczno dziaania i w sens ludzkich bun-
tw przeciwko nieuchronnoci losu. Wyznawany przez twrc wia-
topogld buduje w zwizku z tym specyficzn filozofi ycia, wedug
47
A. Zawada, op. cit., s. LXX.
48
J. Speina, Jarosaw Iwaszkiewicz, [w:] idem, Obraz literatury polskiej. Literatura
polska w okresie midzywojennym, t. II, Krakw 1979, s. 378379.
309
Grzegorz Gb
ktrej co zauway z kolei Stanisaw Burkot treci ludzkiej eg-

zystencji jest samo trwanie, poddanie si przypadkowi, dowiadczanie
wszystkiego czego czowiek moe dowiadczy49. Warto zauway,
e dziea pisarza poruszajce tematy wielkie, ponadczasowe, uniwer-
salne i narodowe najczciej przedstawiaj, w planie realistycznym
maksymalnie ukonkretnione pod wzgldem geograficznym i topogra-
ficznym, zwyke dni ycia ludzkiego, ktrych sens nie wyczerpuje si
w bezporednich, dosownych i z pozoru bahych obrazach, lecz stano-
wi odniesienie do znacze ukrytych. Zwyky czowiek jawi si w tych
opisach jako samotny i w pewnym sensie wyobcowany, a spokj czy
wrcz nuda niemal kadorazowo poprzedzaj majcy si dokona dra-
mat. W tej perspektywie bohaterw z dzie Iwaszkiewicza cechuje
zdolno zarwno do czynw podych, jak i do bohaterstwa, do ofiary
z wasnego ycia i zdrady, wzniosoci i przyziemnoci. W prozie tej
powraca motyw bezinteresownej ofiary, prby ratowania innych, wa-
snego czowieczestwa i powszechnie aprobowanego systemu warto-
ci oglnoludzkich w momencie najwyszego zagroenia.
W Zarudziu postawy te zostay uwidocznione w decyzji gwnego
bohatera Jzia Dunina o podjciu straceczej, pacyfistycznej misji
wrd ludu ukraiskiego.
Jzio spojrza na swoich towarzyszy i wydali mu si ubrani na niebiesko. Tam

wzesza jeszcze jaka resztka ksiyca, ktra ju nie miaa w sobie wiata, tylko
biao opatka. Jednak to, e wydali mu si tacy niebiescy, spowodowane byo tym
wiatem ksiyca, nie byo go wida, ale byo go zna. Biay strzpek sta nisko
nad lasem, ale wznosi si szybko ku grze. Zadziwiajce, jak te ksiycowe ostatki
prdko podruj pomyla Jzio. Biae wiato zabarwio si lekko na rowo.
Ju i ranek powiedzia.
Weszli na prom, ktry zaskrzypia pod ich ciarem. Fiaret zaraz pocz krci
koo i nawija sznur. Prymitywne rusztowanie skrzypno silniej i ruszyo naprzd.
Masz pistolet? spyta Jzio Kaliksta.
Mam.
Daj powiedzia Jzio. Wzi do rki pistolet Kaliksta i swj, way je w doni.
Wyrzucimy je, eby nam nie wypali, jak w Soowijwce.
49
S. Burkot, Jarosaw Iwaszkiewicz opowiadania, [w:] idem, Proza powojenna
1945-1987, Warszawa 1991, s. 10.
310
I nim Kalikst zdy zaprotestowa, wyrzuci oba pistolety do czarnej wody.

Chlupny jakby cichym, zdziwionym okrzykiem. Kalikst sta oniemiay.
Jeste szalony powiedzia.
Wszyscy jestemy szaleni. Daj mi zot hramot.
Kalikst wrczy mu zwitek.
Jzio wsun go sobie w zanadrze.
To nasza bro powiedzia. []
[Fiaret] stan przez chwil na promie i patrzy, jak odchodz przesiek, obaj
duego wzrostu, wysmukli, tylko e szli jako niechtnie. Rozjaniajce si po-
wietrze otaczao ich coraz to bardziej niebiesk farb, by to rodzaj nadrzecznej
mgy. Zdawao si, jakby nie szli po ziemi, tylko szli powietrzem, i zaraz ta mga
50
ich zatara .
Jednak biegu historii nie zmienia ani jednostkowe powicenie,

ani jednostkowe bohaterstwo. Naley zgodzi si z S. Burkotem, e
historia w ujciu pisarza jest zimna, okrutna i wroga oraz gucha
na odosobniony krzyk czowieka51. W wyobrani twrczej Iwaszkie-
wicza dramat czowieka uwikanego w wydarzenia dziejowe polega
na tym, e jest on skazany na dokonywanie wyborw, ale wybory te
nie maj wpywu na bieg wydarze ofiara Jzia nie odmieni mental-
noci ludu ukraiskiego i nie usunie wrogoci oraz nieufnoci w sto-
sunku do uczestnikw konspiracji antyrosyjskiej, podobnie jak decyzja
hrabiny bohaterki Nocy czerwcowej o niedoczeniu do zesanego
na katorg ma nie przyczyni si do osabienia bd unicestwienia
narodowych de niepodlegociowych.
W utworach Iwaszkiewicza o tematyce historiozoficznej, take
w opowiadaniach z lat szedziesitych i siedemdziesitych odnosz-
cych si do wydarze z roku 1863, indywidualny los czowieka spenia
si w paradoksach wiata, w ktre jest on wpisany. Histori w ujciu
twrcy nie rzdz adne racjonalne prawa, lecz tworzy je cig irracjo-
nalnych przypadkw. Ci, ktrych dosiga historia zostaj zniszczeni
bd okaleczeni. Gin lub przegrywaj fizycznie i moralnie. Gwny
akcent pada na potrzeb znalezienia w sobie odwagi przy podejmo-
waniu najtrudniejszych decyzji. Historia rodzinna Iwaszkiewiczw,
50
J. Iwaszkiewicz, Zarudzie, [w:] idem, Dziea, t. VI, Opowiadania, s. 475476.
51
S. Burkot, Literatura polska po 1939 roku, Warszawa 2007, s. 50.
311
Grzegorz Gb
ywa i aktualna w umyle pisarza, to historia pojedynczych ludzkich

wyborw podejmowanych w imi honoru, patriotyzmu i przywiza-
nia do wartoci ojczynianych, wyborw, ktre pozwoliy uksztato-
wa wiadomo kolejnych pokole i miay wpyw na zmienne koleje
ich ycia. Jednak wybory te, ktrych konsekwencj stanowiy: udzia
w Powstaniu, a nastpnie zesania, choroby, rozczenie z najbliszy-
mi i strach, nie byy w stanie wpyn na bieg dziejw w znaczeniu po-
wszechnym. Prywatne lekcje historii odebrane przez twrc w domu
rodzinnym, a take osobiste dowiadczenia wyniesione z uczestnicze-
nia i obserwacji zjawisk dziejowych przyczyniy si do sformuowa-
nia oryginalnej tezy o sensie jednostkowego powicenia. Anna Ta-
tarkiewicz, analizujc Iwaszkiewicza Listy do Felicji stwierdzia, e:
dla pisarza los czowieka jego bohaterstwo w wiecie mu wrogim
i niszczcym jest nadawaniem sensu wasnemu yciu, bez wzgldu
na to, czy osigno ono cel zewntrzny. [] Bohaterstwo jest wedug
Iwaszkiewicza zbawieniem osobistym52. I chyba tak wanie nale-
aoby rozumie Iwaszkiewiczowsk interpretacj tradycji rodzinnej
i literackie wybory Jzia Dunina czy Heydenreicha, jako walk o oso-
biste zwycistwo, o ocen podjtych przez nich dziaa w kategoriach
bohaterstwa.
Twrczo Jarosawa Iwaszkiewicza bywa okrelana jako filozofia
smutku i tsknoty. Dmytro Pawyczko rde pesymizmu Iwaszkie-
wicza take tego historiozoficznego dopatrywa si w surowej, an-
tyhumanistycznej i ludobjczej rzeczywistoci, w ktrej musia y
i tworzy pisarz. Zdaniem ukraiskiego badacza u podstaw melancho-
lii Stawiszczanina leao bezsprzecznie gbokie przeycie prawdy
Eklezjasty o marnoci i przemijalnoci wszystkiego, co ludzkie i poza-
ludzkie53. Wydaje si jednak, e prawda jest inna. To, e w pisarstwie
Iwaszkiewicza historia nawet ta najbardziej chwalebna ma rysy
i szaroci, epatuje tragizmem, e mio, powicenie i bunt przeciw
zabijaniu cz si w niej ze zbrodni, zwycistwo z klsk, heroizm
52
A. Tatarkiewicz, W stron Julii. O mistrzostwie nowelistyki Jarosawa Iwaszkie-
wicza, ycie Literackie 1980, nr 29, s. 3.
53
D. Pawyczko, Jarosaw Iwaszkiewicz i Ukraina, [w:] Miejsce Iwaszkiewicza
w setn rocznic urodzin. Materiay z konferencji naukowej 2022 lutego 1994 roku,
red. M. Bojanowska, Z. Jarosiski, H. Podgrska, Podkowa Lena 1994, s. 211.
312
z moralnym upadkiem, wolno z uwiadamianym albo nieuwiada-

mianym zniewoleniem, wynika z wyznawanego przez twrc wia-
topogldu, bynajmniej nie o proweniencji biblijnej. Historiozoficzny
pesymizm Iwaszkiewicza wyrasta z obecnego w pogldach twrcy
pesymizmu antropologicznego o podou manicheistycznym, w myl
ktrego czowiek jawi si jako istota tragiczna, rozdarta midzy d-
enie do doskonaoci we wszystkich przejawach egzystencji i niwe-
czcy te poczynania determinizm historyczny, biologiczny itd. Czo-
wiek jest w stanie zatem wspina si na wyyny, ale tylko po to, eby
po pewnym czasie dowiadczy klski.
Najpeniej ow Iwaszkiewiczowsk filozofi rozwin Adam Wa-
yk, ktry piszc o dziaaniu daremnym wykreowanych przez pisa-
rza bohaterw, stwierdza: w opowiadaniach Iwaszkiewicza wszelka
dziaalno ludzka wywouje skutki opakane, okazuje si niepotrzeb-
nie poczt, staje si niebezpiecznym zakceniem naturalnego toku
ycia54. W zwizku z goszon przez twrc tragicznoci losu ludz-
kiego wszelkie dziaania bohaterw jego dzie okazuj si zbyteczne.
Analiza utworw Iwaszkiewicza odsania, e wane rzeczy dokonuj
si mimo woli czowieka, ktry najczciej staje bezsilny wobec zaga-
dek ycia. Prby realizacji wasnych poczyna przynosz wic zazwy-
czaj skutki przeciwne do zamierzonych. Daremno dziaa i bezsil-
no czowieka wynikaj z braku samostanowienia o sobie, z roli, jak
jednostka ludzka odgrywa w wiecie roli podlegej, zdeterminowanej.
Zgodnie z wyznawanym wiatopogldem pisarz ukazywa zagubienie
jednostki w nieubaganych procesach toczcego si ycia, stanowi-
cych manifestacj sprzecznoci pomidzy duchowymi (szczytnymi)
moliwociami czowieka a twardymi wymaganiami rzeczywistoci,
i pole dziaania nieuchronnych si, ktre burz istnienie, i ktrych nie
moe ujarzmi daremne szamotanie si czowieka55. Std twrca
54
A. Wayk, W stron humanizmu, Warszawa 1949, s. 34.
55
Zob. E. och, op. cit., s. 5758. Temat ten podejmowali w odniesieniu do utwo-
rw Iwaszkiewicza take: W. Mach, Proza Iwaszkiewicza, Odrodzenie 1946,
nr 42, s. 56; W. Kubacki, Proza Iwaszkiewicza, Odrodzenie 1947, nr 35, s. 23;
L. Budrecki, Czy taki jest los czowieka? (rozwaania nad Iwaszkiewiczem
cz druga), Wie 1948, nr 16, s. 10; W. Pietrzak, Iwaszkiewicz, Dzi i Jutro
1952, nr 18, s. 45; R. Matuszewski, O prozie Iwaszkiewicza, Twrczo 1954,
z. 5, s. 93118; H. Bereza, W poszukiwaniu moralnych racji ycia, Nowa Kultura
313
Grzegorz Gb
kontestowa ide osobistego, indywidualnego powicenia, wskazujc

na jego paradoksy i obiektywn daremno.
Ta swoista filozofia daremnego dziaania implikuje okrelony sto-
sunek jednostki do przeszoci. Historia nie stanowi w tej koncepcji
nauczycielki ycia, ale kolejne potwierdzenie istniejcych w czowie-
ku sprzecznoci. Dlatego Iwaszkiewicz nie wartociowa w przywoa-
nych utworach Powstania z 1863 roku i postaw ludzi uczestniczcych
w tym narodowowyzwoleczym zrywie. Jego stanowisko trafnie oce-
nia Helena Zaworska, piszc:
Iwaszkiewicz nie ma ludziom za ze, e s, jacy s, widzi bowiem, rozumie

i opisuje, jak czsto ich mao, tchrzostwo moralne, ustpliwo wynikaj z wa-
runkw, w jakich musz y. Bywaj bowiem zastraszeni, zagubieni, niezdolni
56
do wielkich decyzji i najczciej bardzo nieszczliwi .
Do rozmiarw dramatycznych ta mao ludzka, wynikajca z kom-

pletnego zagubienia w normach etycznych, w obowizkach narodo-
wych i onierskich, dosza w opowiadaniach z lat szedziesitych
i siedemdziesitych. Jednak w wiecie, w ktrym wszystko wydaje
si chwilowe, niepewne, niejasne, skaone sceptycyzmem, Iwaszkie-
wicz co pokazuj inne utwory dostrzega zalek nadziei istnie-
nie niezgody moralnej wielu jednostek na okrutn rzeczywisto oraz
wewntrznej wielkoci czowieka mogcej si, paradoksalnie, objawi
take w yciowym dramacie. I by moe w poszukiwaniu takich do-
wiadcze Iwaszkiewicz tworzy materia literacki aby ukaza zma-
gania czowieka z tajemnicami historii i egzystencji, z tajemnic Ist-
nienia.
Grzegorz Gb
1955, nr 15, s. 16; W. Macig, Opowiadania Jarosawa Iwaszkiewicza, ycie

Literackie 1962, nr 19, s. 4.
56
H. Zaworska, op. cit., s. 83.
314
The January Uprising in the texts of Jarosaw

Iwaszkiewicz
Keywords
January Uprising, historiosophy, legacy, sacrifice, freedom, anthropology
Summary
In his works, Jarosaw Iwaszkiewicz treats the theme of the January Uprising
in line with the entirety of his historiosophical views. In their focal point, there is
a pessimistic anthropologic concept, according to which a man is an internally torn
being, lost in the world and tragic because of the determinants of historical, mo-
ral and biological nature which limit his choices. All of the above makes a human
being incapable of exerting direct influence over the history, and the participation
in the historical process hurts and destroys it every time. For Iwaszkiewicz, the history
is a subject of reflection on human condition his sense of life, the scale of his per-
sonal freedom, his capabilities of creating reality.
Der Januaraufstand in den Texten von Jarosaw

Iwaszkiewicz
Schlsselwrter
Januaraufstand, Historiosophie, Erbe, Opfer, Freiheit, Anthropologie
Zusammenfassung
In den Werken von Jarosaw Iwaszkiewicz schreibt sich die Thematik des Janu-
araufstands in die Allgemeinheit der historiosophischen Ansichten des Schriftstel-
lers ein. In ihrem zentralem Punkt befindet sich eine pessimistische anthropologi-
sche Konzeption, nach der der Mensch ein innerlich zerrissenes Geschpf ist, ve-
rirrt auf der Welt, und auch tragisch aufgrund der seine Wahlen beschrnkenden,
determinierenden Faktoren der historischen, gesellschaftlichen und biologischen
Natur. All das bewirkt, dass das menschliche Individuum keinen direkten Ein-
315
Grzegorz Gb
fluss auf die Geschichte hat, und die Teilnahme an dem historischen Prozess jedes
Mal es verletzt und zerstrt. Die Geschichte ist fr Iwaszkiewicz der Gegenstand
des Nachdenkens ber die Kondition des Menschen den Sinn seines Lebens,
die Skala seiner vorliegenden persnlichen Freiheit, die Mglichkeiten zum Kre-
ieren der Wirklichkeit.
, , , , ,

.
,
, ,
- ,
. , -
,
.
- ,
,
.
316
ARTYKUY
NIEPODLEGO I PAMI
2014, nr 1-2 (45-46)
Wiesawa Tomaszewska
Warszawa
Wielogosowa narracja o krwawej tragedii 1863 roku
Sowa kluczowe
polemika, eseistyka, publicystyka, proza artystyczna, frenezja
Streszczenie
Artyku prezentuje trzy rodzaje dyskursu o Powstaniu Styczniowym, pochodz-

ce z pimiennictwa polskiego z lat szedziesitych XX wieku. Teksty maj cha-
rakter okolicznociowy, poniewa zostay napisane w zwizku z przypadajc
na rok 1963 setn rocznic Powstania. Nale do nich: Dwie drogi Pawa Jasienicy,
szkic publicystyczny Stanisawa Stommy Z kurzem krwi bratniej, opublikowany
na amach Tygodnika Powszechnego, i nieco pniejsza powie Jana Jzefa
Szczepaskiego Ikar. Wymienione tu utwory, a take zwizane z nimi tematycznie
inne teksty, przeledzono w aspekcie rnych interpretacji tragedii Powstania, jak
pisa Jasienica: krwawej tragedii 1863 roku.
317
Wiesawa Tomaszewska
Nasz wiadomo historyczn wypenia zawsze

pewna wielo gosw, ktrymi przeszo rozbrzmiewa.
Istnieje ona tylko w mnogoci takich gosw:
stanowi to istot przekazu historycznego,
1
w ktrym bierzemy i chcemy bra udzia .
WSTP
Rocznica odlegego w czasie zdarzenia historycznego, ktrym jest

Powstanie Styczniowe, pozwala powtrzy i uszczegowi pytanie,
postawione przez Hydena Whitea, wspczesnego amerykaskiego
teoretyka narracji historiograficznej, a mianowicie: Jakie moliwe
formy przybiera historyczne przedstawienie i jakie s jego podsta-
wy?. Jest to pytanie zasadne tym bardziej, e Powstanie jest tego ro-
dzaju faktem historycznym, e kade pokolenie jest zmuszone, niejako
na wasny uytek, odkry jego sens. Piszca te sowa zapamitaa, e
szkolne wykadnie tego wydarzenia oparte byy na ostrej konfrontacji
z wartociowanym dodatnio Powstaniem Listopadowym. Nazywa-
no je co prawda powstaniem, ale niewiele znaczcym, powstaniem
z garstk bezimiennych szalecw, bez bitew, bo z paroma lokalnymi
potyczkami zaledwie, bez literatury czy popowstaniowej emigracji.
W przestrzeni tekstw kultury tak interpretacj utwierdzaa ikono-
grafia, choby zestawienie dwch obrazw: Bitwy pod Olszynk Gro-
chowsk Wojciecha Kossaka i Patrolu powstaczego Maksymiliana
Gierymskiego. Bywao jednak i tak, e mizern szkoln wiedz o Po-
wstaniu Styczniowym modyfikoway przypadkowe odkrycia wasne,
na przykad inskrypcje na cmentarnych tablicach nagrobkowych, in-
formujce, e zmary by uczestnikiem walk roku 1863. Taki teksto-
wy drobiazg sugerowa, e marginalizowane Powstanie byo jednak
czynem militarnym z kadr dowdcz, polami bitewnymi, na kt-
rych powstacy stawali twarz w twarz z wrogiem.
Cytat uyty w tytule niniejszego artykuu, krwawa tragedia 1863
roku, pochodzi z ksiki Pawa Jasienicy Dwie drogi i ma rang for-
muy interpretacyjnej, uoglniajcej zdarzenie, zawizane wypadkami
1
H.-G. Gadamer, Prawda i metoda. Zarys hermeneutyki filozoficznej, tum.
B. Baran, Warszawa 2013, s. 391392.
318
warszawskimi z 27 lutego i 8 kwietnia 1861 roku. Kluczowy w tej nar-

racji motyw przelanej krwi, cho wyposaony w zrnicowane kono-
tacje, nakazuje myle o Powstaniu pesymistycznie, jako o serii osobi-
stych tragedii, o masowej, niepotrzebnej mierci.
Inne spojrzenie przekazuje eseistyka Stanisawa Cata-Mackiewicza.
Ot zestawiajc dwie postacie z tamtego czasu, artyst-rysownika,
Artura Grottgera, i wielkiego wroga naszego kraju, spadkobierc
Zakonu Krzyowego [] Ottona Bismarcka von Schoenhausen, Cat
retorycznie pyta: Czemu nie mamy tak wybitnych politykw, umie-
jcych wykorzysta kade wydarzenie polityczne na rzecz swego pro-
gramu, swego kraju, jak to umia czyni Bismarck?. Przywdcw Po-
wstania Styczniowego Cat ocenia krytycznie, stwierdzajc, e nasi
wszyscy politycy w 1863 roku ponieli klsk, a polityk wtedy jest co
wart, gdy zwycia. U nas ponis klsk i Wielopolski, i Mierosaw-
ski, i Langiewicz, i Traugutt. Natomiast z przekonaniem pisa Cat
o zwycistwie samej idei Powstania, co przypisywa wanie malar-
stwu Grottgera, albowiem:
Grottgerowska wizja kobiety z 1863 roku z wyrazem twarzy tragicznym i zdecy-

dowanym, i odwanym pozostaa i ona zwyciya w polityce pokole nastpnych
do warszawskiego powstania z 1944 roku wcznie.
2
W patriotycznej modlitwie za ojcw, powtarzamy: Gloria victis .
Mackiewiczowska wizja Powstania ma walor nonej metafory

optycznej (okrelenie Jerzego Topolskiego), ewokuje bowiem obraz
tragedii zwyciskiej, naznaczonej mierci, ale ywotnej w dziejach.
Tragedii, ktra, cho obudowana polemicznymi napiciami, nie daje
si uniewani, wykazujc wielk si kulturo- i tekstotwrcz.
Poszukujc form historycznego przedstawienia wydarze z 1863
roku, skupiam si na narracjach pnych wnukw, to znaczy na
powojennych tekstach o Powstaniu, pochodzcych z czasw tzw. ma-
ej stabilizacji, a cilej z okolic roku 1963, na ktry przypada setna
rocznica Powstania (notabene: uroczystociom rocznicowym nadano
2
S. Mackiewicz, By bal, Warszawa 1961, s. 217218. Zob. take: J. Kolbuszewski,
Poematy Artura Grottgera, [w:] idem, Literatura wobec historii. Studia, Wrocaw
1997, s. 7595.
319
Wiesawa Tomaszewska
wwczas pewn rang, ale newralgicznej wraliwoci cenzury na ten

temat mona si tylko domyla). Wybraam trzy teksty o Powstaniu
pochodzce z tego czasu, literackie i z tzw. pogranicza, usytuowane
w niszowym obiegu literackim, a zatem o ograniczonej sile oddziay-
wania, kierowane do wczesnej inteligencji. S to: 1) eseistyka histo-
riograficzna (Pawa Jasienicy), 2) publicystyka historyczna Tygodnika
Powszechnego (Stanisawa Stommy) i 3) proza fabularna (Jana Jzefa
Szczepaskiego). Tak typologi narracji rnicuje i kierunek inter-
pretacji Powstania, i tonacja emocjonalna jego przedstawienia, i status
podmiotu literackiego, i stopie artystycznego przetworzenia praw-
dy historycznej w prawd immanentn dziea literackiego. Typologi
t, historiograficznych opowieci, mona uszczegowi nastpujco:
1) eseistyka to dociekliwe rozwaanie racji przez narratora wszech-
wiedzcego, usytuowanego ponad czasem wydarze; 2) publicystyka
historyczna to rozrachunkowy, wrcz impetyczny atak na przywd-
cw Powstania; 3) proza fabularna natomiast prezentowaa postaw
wspczujcego rozumienia, ukazujc Powstanie od strony losw jego
zwyczajnych, zapomnianych uczestnikw. Wyoniona tu typologia
dyskursw dowodzi rnorakiej przedstawialnoci historii, niemniej
wszystkie trzy wizerunki wie przekonanie o krwawej tragedii 1863
roku, o ambiwalentnym sensie przelanej krwi, jako symbolu bycia-
-ku-mierci i bycia-ku-yciu.
NARRACJA ESEISTYCZNEJ DOCIEKLIWOCI
Niskonakadowa ksika Jasienicy Dwie drogi (1960, 1963), jak

wynika z gsto rozsianych w tekcie metanarracyjnych uwag, jest
opowieci o daleko i wysoko wiodcych karkoomnych szlakach,
o jednej z najwikszych tragedii roku 18633. Eseista, o wysokim,
nadrzdnym statusie tekstowym, konsekwentnie przyjmuje punkt wi-
dzenia czerwonych, deprecjonujc biaych, usuwajc w niebyt posta
Romualda Traugutta, przemilczajc piciu powieszonych na stokach
Cytadeli Warszawskiej. Operujc rozlegym horyzontem czasowym,
wnikliwie penetruje zarwno wydarzenia poprzedzajce Powstanie,
jak i sam jego przebieg. W narracji uwzgldniajcej wtki poszcze-
3
P. Jasienica, Dwie drogi. O powstaniu styczniowym, Warszawa 1960, s. 180.
320
glnych osb, aktorw styczniowych wydarze, zwraca uwag cz-

stotliwo sugestywnego praesens historicum, std wydarzenia dziej
tu i teraz, unaoczniane wobec czytelnika. Jednak w Dwch drogach
nieodwoalnie zmierzaj one w stron kataklizmu, tak brzmi tytu
jednego z rozdziaw.
Podkrelajc, e w zamierzeniach przywdcw Powstanie miao
charakter narodowy, eseista przypomina mao znany fakt, e piecz
powstacz zoono z trzech pl, umieszczajc na nich: Ora symbo-
lizujcego Krlestwo, Pogo Litw i w. Michaa Archanioa, patro-
na Ukrainy. Zarazem jednak twierdzi, e osi sporw powstaczych
byy dwa czynniki: opr uprzywilejowanych, odmowa zaspokojenia
oczywicie susznych da tumu4, a to znaczyo nierozwizan
przez Wielopolskiego kwesti wociask. Mocno przy tym uwypu-
kla tez, e Powstanie Styczniowe byo powstaniem chopskim, z licz-
nym udziaem modziey rzemielniczej i kupieckiej, rwnie ydw.
Rozmach w przytaczaniu liczb, perswazyjne wrcz nimi operowanie,
przeamuje mit o Powstaniu li tylko szlacheckim, a formu o krwa-
wej tragedii mona za eseist uzupeni predykatem o [chopskiej]
krwawej tragedii. Wystarczy przytoczy taki oto fragment:
W latach 1863 i 1864 w wojewdztwie pockim za udzia w powstaniu ukarano

dziewi tysicy siedemset czterdzieci sze osb. Z tego blisko poowa cztery
tysice dwanacie to byli chopi. Dziesiciu z nich otrzymao wyroki mierci.
Wedug wczesnych poj dziesi egzekucji to byo duo. W 1865 roku spado
na Krlestwo trzy tysice osiemset kar za przestpstwa polityczne. Z tego tysic
5
trzysta szedziesit osiem ponieli chopi .
Podane liczby i wymowny do nich komentarz przemawiaj do wy-

obrani, przeamujc mit o samotnoci szlacheckich powstacw, tak
sugestywnie oddawany w prozie Stefana eromskiego, w Wiernej rze-
ce czy w opowiadaniu Rozdzibi nas kruki, wrony
Bohaterem pozytywnym Powstania Jasienica czyni Stefana Bo-
browskiego, naczelnika stolicy, antagonist margrabiego Wielo-
polskiego, ktrego on sam, narrator, nie znosi. Mwic o nim, siga
4
Ibidem, s. 76.
5
Ibidem, s. 314.
321
Wiesawa Tomaszewska
po okrelenia deprecjonujce: przedpotopowy nosoroec o pol-

sko-magnackiej pysze, bi czoem przed idolem wasnej potgi ma-
gnackiej, lecz przed niczym wicej6, przypomina, e by to osobisty
znajomy Bismarcka, paktujcy z samodzierc. Nie odmawia margra-
biemu talentw administracyjnych, ale pochway formuuje z ironi.
Bobrowski wedug Jasienicy jest namitnym polemist politycznym,
dwojako uwikanym w powstaczy polemos, w sposb mocny, czyli
sowny, i niepomiernie sabszy, czyli militarny. Powstanie upostacio-
wane w jego osobie to arliwa actio zaarte potyczki sowne o co-
raz to inne koncepcje i programy zakoczona mierci bohatera
w honorowym, podstpnie zorganizowanym pojedynku z Adamem
Grabowskim. Zdaniem Jasienicy, pojedynek w Lesie aszczyskim
pod Rawiczem, 12 kwietnia 1863 roku, by morderstwem z preme-
dytacj, po ktrym biali przejli wadz nad Powstaniem, usuwajc
szefa powstaczego Rzdu7. Przesana matce Bobrowskiego zakrwa-
wiona koszula to atrybut zdradziecko przelanej krwi.
Referujc niekoczce si polemiki, Jasienica wspomina jeden bj,
nieludzko zaarty i bezpardonowy w Borach Babickich, ale o jego
krwawych losach przesdza drobny szczeg: migrenowy bl gowy
dowdcy, majora Walerego Remiszewskiego, byego kapitana armii
carskiej, ktry zreszt ginie podczas bitwy, niezdolny do dowodze-
nia z powodu silnego ataku blu8. w szczeg okrela gwn zasad
narracji historiograficznej Jasienicy, gdy doborem materiau fakto-
graficznego kieruje tu metoda nosa Kleopatry, splot (natok) z po-
zoru nieistotnych szczegw, podawanych przez autora w barwnie
fabularyzowanych, niezwykle interesujcych anegdotach, ktrymi ta
narracja, nierozerwalnie zwizana z modelem prozy sensacyjno-kry-
minalnej, jest wrcz naszpikowana.
Zawile, bo z licznymi rozgazieniami wtkw, prowadzon lini
fabularn, subtelne obserwacje psychologiczne ujawniane w warstwie
anegdotycznej narracji zamyka zadziwiajco prosta konkluzja: na py-
tania, kto jest odpowiedzialny za przelan krew, Jasienica odpowiada:
Istotna rnica midzy Czerwonymi a Biaymi jest jasna. Ci pierwsi
6
Ibidem, s. 68, 362.
7
Ibidem, s. 349350.
8
Ibidem, s. 321.
322
szli po polskiej drodze. Biali sprztnli Bobrowskiego i tego samego

dnia zepchnli z niej powstanie9.
OSTRO FORMU PUBLICYSTYCZNYCH
W latach szedziesitych, w krakowskim Tygodniku Powszech-

nym, w bliskoci chronologicznej pamitnego dnia 22 stycznia 1863
roku, zwyczajowo ukazywa si okolicznociowy tekst o Powstaniu,
natomiast rocznicowy rok 1963 redakcja uczcia seri artykuw, ktr
zapocztkowa szkic Stanisawa Stommy Z kurzem krwi bratniej
(nr 3). W numerze nastpnym, czwartym, Jan Ciaowicz podj temat
Strategia powstania styczniowego, kolejny numer przynis artyku
Inni szatani tam byli czynni (nr 5), ktrego autor, Jacek Woniakow-
ski, nawizujc do wypowiedzi Stommy, uzasadnia i rozwija pogl-
dy redakcyjnego kolegi. Kilka tygodni pniej Ciaowicz znw podj
styczniowy temat: Wielopolski na tle swojej epoki (nr 19).
Powysze zestawienie uzmysawia jedno: rodowisko Tygodnika
wykazao spore zaangaowanie w nakierowaniu odbioru czytelnicze-
go na rocznicowy temat. Istotn okolicznoci by fakt, e na amach
tego czasopisma niepodzielnie krlowao wydarzenie zaiste kluczowe,
czyli obrady Soboru Watykaskiego II, ktre ledzono z nadzwyczaj
pieczoowit uwag.
W pewnym sensie ton tygodnikowego dyskursu o Powstaniu
podda Ciaowicz, gdy na rok przed rocznic, w roku 1962, konstru-
owa argumentacj uzmysawiajc prymitywizm militarny przy-
wdcw. Pisa nastpujco: Pomija [Mierosawski] fakt, e dla or-
ganizacji takiego wojska nie ma w kraju wyszkolonych kadr i nie ma
broni. Broni podstawow miaa by kosa po wsiach jedna strzelba
na pi kos czy wide. Przekonany o zasadnoci klski, przytacza
jako powstacze haso: Kijami zdobdziemy karabiny, karabinami
dziaa, a dziaami Modlin i Warszaw10, dobitnie wyraajce po-
staw krytyczn, najogldniej mwic, kompromitujc autorw tej
koncepcji.
9
Ibidem, s. 364.
10
J. Ciaowicz, U progu powstania styczniowego, Tygodnik Powszechny 1962,
nr 4, s. 3.
323
Wiesawa Tomaszewska
Gwnym tekstem rocznicowym by szkic Stommy Z kurzem krwi

bratniej, opatrzony fotografiami Bobrowskiego, Padlewskiego i Wie-
lopolskiego. Stomma stawia pytanie podstawowe: czy istniaa jaka-
kolwiek choby najmniejsza szansa sukcesu powstania? i odpo-
wiada: [] stwierdzi mona z cakowit, kategoryczn pewnoci,
e adnej szansy powodzenia nie byo11. W ten sposb sformuowana
teza gwna, jako rama modalna dyskursu, wyprofilowaa interpretacj
Powstania. Analizujc przyczyny niepowodzenia, Stomma upatrywa
je w polskim kompleksie antyrosyjskim, ktry prowadzi [Polakw]
od klski do klski; w kompleks silniejszy ni ycie to zasada hi-
storiozoficzna polskich dziejw, wsparta przemon si oddziaywa-
nia naszej poezji romantycznej, ktra kompleks ten bardzo nasilia
i daa mu aureol12. Szkic Stommy utrzymany jest w tonie prorosyj-
skim (i antyniemieckim). Zdaniem autora tylko w zaborze rosyjskim
(bo ani w austriackim, ani w pruskim), rozwijaa si kultura (wspania-
y rozkwit kultury polskiej na ziemiach b. Ksistwa Litewskiego), za
ustpstwa polityczne Rosjan, polityk rosyjskich liberaw, utopiono
we krwi, aby uniemoliwi ich przyjcie. Publicystyczna postawa
wyrazistego wartociowania, wartki, emocjonalny tok narracji, ostry
polemiczny ton nieodwoalnie sytuuj Powstanie Styczniowe w krgu
politycznych antywartoci. Piemont czy zgliszcza? pyta Stomma
Gorzej ni poary i zgliszcza, odpowiada, bo hekatomba krwi.
Do tego dodaje jeszcze zarzuty pod adresem czerwonych za postulat
zjednoczenia Polski w przedrozbiorowych granicach, a take grote-
skowo przedstawion mier Bobrowskiego i Padlewskiego, niesusz-
nie, jak twierdzi Stomma, apoteozowanych przez Jasienic. On sam
ich obu obcia straszliw odpowiedzialnoci za klsk. Bobrow-
skiego za patetyczny gest samobjczy, za absurdaln mier w po-
jedynku, bdc form ucieczki od ycia: Najpierw niewiara w po-
wodzenie w chwili ogaszania powstania, potem rzucenie si w prze-
pa. Gesty bohaterskie, maksymalistyczne i samobjcze, ktre tak
bezlitonie pitnowa Wyspiaski w swych tragediach. Padlewskiego
gani za fanfaronad, icie operetkowe okolicznoci mierci, prawie e
wyreyserowanej. Stomma autorytatywnie przytacza opinie Romana
11
S. Stomma, Z kurzem krwi bratniej, Tygodnik Powszechny 1963, nr 3, s. 1.
12
Ibidem, s. 2.
324
Dmowskiego, ktry mia rzec, e powstanie 1863 narzuciy Polsce

dzieci. W chwili zgonu Bobrowski mia lat 22, a Padlewski 28. Ich
wiek i gest powikszaj tragiczny patos owych straszliwych dni, na-
tomiast bra w obron Wielopolskiego, piszc wprost: nie by mamu-
tem reakcji jak sugeruje Jasienica.
Zawrotna wyobrania publicysty pozwolia Stommie na zaakcento-
wanie znamiennego faktu, a mianowicie inspirowanej przez Bismarc-
ka (prawdziwe fatum polskich nieszcz) konwencji Alvenslebena
o sojuszu rosyjsko-pruskim w kwestii zwalczania Powstania. Ten fakt
Stomma potraktowa arcyaktualnie, stwierdzajc, e Powstanie spo-
wodowao odnowienie sojuszu prusko-rosyjskiego, przez co stao si
moliwe wyronicie wiatowej potgi Niemiec. W perspektywie
takiego mylenia, w kontekcie fobii antyniemieckiej, ktr w onych
czasach karmiono Polakw, tego rodzaju przewiadczenia wzmacnia-
y postaw powstaniowych resentymentw, a wrcz mogy by ode-
brane jako oskarenie powstacw o konsekwencje wojen wiatowych
w XX wieku.
Krwi ofiarnej cze cytujc, na pocztku i w zakoczeniu szki-
cu, te sowa bp. Wadysawa Bandurskiego, kierowane do I Brygady
Legionw Pisudskiego, Stomma nieodwoanie potwierdza swj osd
Powstania: mylc po stu latach o tym, co si wtedy z Polsk stao,
nie mona poprzesta tylko na tych sowach. Nie mona tak spokojnie,
tak agodnie odwraca kart tragicznych. Przebija z nich prawda wy-
magajca zastanowienia13.
Artyku Stommy krytycznie przyj prymas Polski, kard. Stefana
Wyszyskiego, co odnotowuj znane dzi akta Suby Bezpiecze-
stwa. Prymas uzna zawarte w nim tezy za szkodliwe dla duchowo-
ci narodu, akcentujc stronnicze ujcie stosunkw polsko-rosyjskich
przy braku wolnoci debaty publicznej w wczesnej Polsce. Napite
13
Ibidem, cytaty ze s. 24. Nie sposb uzna szkicu Stommy za reprezentatywne
stanowisko powojennych rodowisk katolickich w sprawie Powstania Stycznio-
wego. Dla porwnania warto przypomnie szkic Z. Kossak z III tomu Dziedzic-
twa, Warszawa 1967 (zob. opracowanie M. J. Olszewskiej, Lekcja na rok wiary.
O w. abp. Zygmuncie Szczsnym Feliskim, http://www.polon.uw.edu.pl/docu-
ments/9763960/10288234/olszewska_felinski.pdf [dostp: 26.11.2013];), a take
tom J. Dobraczyskiego A to jest zwycizca: opowie o Zygmuncie Szczsnym
Feliskim arcybiskupie warszawskim (Warszawa 1986).
325
Wiesawa Tomaszewska
stosunki midzy redakcj Tygodnika a prymasem pogorszya jesz-

cze, opracowana przez Stomm, Opinia rodowisk katolickich, rozpo-
wszechniana podczas obrad soborowych w Watykanie, w ktrej sugero-
wano moliwo nawizania stosunkw dyplomatycznych PRL z Wa-
tykanem, z pominiciem Episkopatu i prymasa. Kardyna Wyszyski
zagrozi cakowitym zerwaniem kontaktw z Tygodnikiem. Spraw
raportowali funkcjonariusze SB, trzeba tu przytoczy ich sowa:
Sprawa ta ostatnio jest ywo dyskutowana w rodowisku wieckiego aktywu

w Krakowie, a bp [Karol] Wojtya i kierownictwo redakcji czyni wszystko, aby w ja-
kim stopniu przeprosi Wyszyskiego, skadajc przede wszystkim win na nieudol-
14
no Stommy, ktry by gwnym porednikiem przekazywania tego memoriau .
PROZA FABULARNA NARRACJA SILNYCH EMOCJI
Prawd o Powstaniu, nasycon wyobrani wizj wydarze krwa-

wej tragedii, najbardziej sugestywnie oddaje literatura. Z grubsza
rzecz ujmujc, czyni to na dwa sposoby. Po pierwsze, gdy sigajc
po frenetyczn mimesis ujawnian w realistycznie (i naturalistycznie)
formowanych obrazach pl bitewnych, hiperbolizuje predykat krwa-
wa, a po drugie, gdy przekazujc wyobraeniowe ekwiwalenty losw
powstaczych, eksponuje tragiczno przeywanych indywidualnie
dramatw niepozornych, zwyczajnych powstacw.
Tendencji pierwszej, frenetycznej mimetycznoci, odpowiada wiel-
ka epopeja o powstaniu styczniowym, Rok 1863 Juliana Wooszynow-
skiego, powie z roku 1931, w okresie powojennym skazana na zapo-
mnienie. Liczne, frenetyczne obrazy majce charakter komponentw
literackich, obecne w wtku batalistycznym powieci, formowane s
przez auktorialnego obserwatora i przekazywane w relacji quasi-re-
portaowej, pozornie tylko sprawozdawczej. Std zdania nazywajce
rzecz dosownie, takie jak: Jan pierwszy napad na kozaka [] i odr-
ba mu przypadkiem szabl razem z rk. Kozak zawy []15.
14
Cyt. za: F. Musia, J. Szarek, Dziaania operacyjne SB wobec Tygodnika Powszech-
nego w latach 1957-1965 (wybrane zagadnienia), Pami i Sprawiedliwo 2006,
nr 10; http://niniwa22.cba.pl/sb_tygodnik_powszechny.htm [dostp: 20.11.2013].
15
J. Wooszynowski, Rok 1863, Pozna 2013, s. 87.
326
Tego rodzaju oznajmienia to wana cecha warsztatu artystycznego

pisarza, ktry mier czy okrutne okaleczenia na polu bitewnym wpi-
suje w krwaw powstacz codzienno. Wielk wag przykada si
w utworze do frenetycznego szczegu, stosownie dozowanego, tak by
uksztatowa on wizj Powstania Styczniowego jako czynu zbrojnego,
w sytuacji gdy ofiara z ycia bya ponawiana kadego dnia. Jeli zatem
w narracji pojawiaj si sceny batalistyczne i opisy bitewnych pobojo-
wisk, rudych pl chway, by sign po jzyk lirycznego skrtu16,
to s one wtopione w epick actio, za formowane stylem zaskakujco
ozdobnym, wrcz przesyconym rodkami artystycznymi. Jeden z opi-
sw takiej przestrzeni wprowadza nastpujce zdanie: Na wilgotnej
ce za wsi leao krwawe pobojowisko. Ziemia bya stratowana, sko-
pana kopytami i granatami; stay kaue wodne, zabarwione cuchnc
sodk krwi17. W opisie Wooszynowskiego zaznacza si obecno
wiata zwierzcego, zowrbnego bestiarium, a s to: chmury owa-
dw, czerwone uki grabarze i gryzonie, nieodczni pl bitew-
nych gospodarze. Estetycznie wyrafinowane motywy florystyczne, jak
na przykad: ocalone cudem zote jaskry, w zapachu fiokw wonnych
i fiokowych sasanek18, kontrastuj z bezruchem mierci, gdy pole za-
legaj straszliwie okaleczone trupy krwawe powstacw i Moskali.
Odwadze autorskiej naley przypisa drastyczny opis podwjnej
profanacji zwok powstaca. O tym opisie mona by rzec, e inter-
tekstowo nawizuje do opowiadania eromskiego, gdyby nie to,
e podobne opisy okopw czy bitewnych pobojowisk zawieraj
rwnie inne teksty o tematyce wojennej. Nie ma znaczenia fakt,
czy jest to literacki opis bitwy pod Solferino w powieci Krl Oboj-
ga Sycylii Andrzeja Kuniewicza, czy te dokument bdcy osobi-
stym wiadectwem wojny domowej w Hiszpanii, Georgea Orwella
Hod dla Katalonii. Pozornie zdystansowany narrator Wooszynow-
skiego, podkrela okropiestwo momentu, gdy Szczur przyskoczy
do rki powstaca []. Obraz zyskuje szczeglnie tragiczn wymow,
gdy w relacji pojawia si motyw ciekncej krwi i zotej obrczki
16
Z. Herbert, 17IX, [w:] idem, Wiersze wybrane, oprac. R. Krynicki, Krakw 2005,
s. 277.
17
J. Wooszynowski, op. cit., s. 259.
18
Ibidem.
327
Wiesawa Tomaszewska
na palcu bezimiennego modego powstaca. Zwierzta znikaj, gdy

na pobojowisko wchodz ludzie, chopi od wsi, mczyni i kobie-
ty, idc po zielonym, pokrwawionym, podeptanym traw kobiercu, od
strony mokrada. Grzzy im buty w glinie, w wodzie, w krwi stygn-
cej []. Dokonywany przez nich rabunek, to seria aktw profanacji:
Ludzie zbliali si do pobojowiska i poczli obdziera zimne nieme
trupy. Chopi kradn biuteri, buty, odzieraj martwych powsta-
cw z odziey. Przedmiotem ich podania s zegarki, ktre najcz-
ciej stay, nienakrcone w por lub niechcce wobec mierci dalej
i; byy jednak niektre pracujce, jakby nic si dokoa nie zmienio
i czas wcale zatrzymany mierci kosami na ce nie by. W ten spo-
sb powie Wooszynowskiego uszczegawia psychologiczno-spo-
eczny wymiar walk powstaczych. Narrator zaznacza, e zobojtnia-
li na mier Ludzie ywi uginali si pod ciarem zagrabionych rze-
czy, uchwytnych i nieuchwytnych. Wspczucie zmarym, niczym
w literaturze romantycznej, okazuje tylko personifikowana przyroda:
Wierzba laurowa pakaa. Z gazek jej zwieszay si kaczki piany,
kapice kropla po kropelce laurowej wierzby zy19.
Tendencj drug, kreacyjno-wyobraeniowej wizji Powstania, od-
daje powieciowa dylogia Jana Jzefa Szczepaskiego Ikar (1966)
i Wyspa (1968).
Skupi si na Ikarze, bo w stosunku do prozy Wooszynowskiego to
wyrana zmiana artystycznego przedstawienia: Powstanie Styczniowe,
przedstawiane przez Szczepaskiego w retrospektywach bohaterw, ma
byt li tylko wspomnieniowy, wiadomociowy i przeyciowy. Prawd
o Powstaniu przekazuje gwnie Antoni Berezowski, posta centralna po-
wieci, historyczna i symboliczna zarazem, niedoszy zabjca cara Alek-
sandra II. Na poy oniryczna wizja Powstania w prozie Szczepaskiego
przybiera posta opowieci o tragicznych losach jego uczestnikw. Nar-
rator ze wspczuciem przedstawia wegetujcych w Paryu emigrantw
postyczniowych, ale znamienne jest, e ich nazwiska poprzedza stopnia-
mi wojskowymi. Nadal pozostaj onierzami i dowdcami.
W powieci Szczepaskiego uyte s takie elementy tekstu, ktre
nakazuj myle o tym utworze nie tyle jako o powieci historycznej,
lecz raczej jak o prozie dotyczcej polskiej wspczesnoci, zarwno
19
Ibidem; cytaty ze s. 260.
328
o pokoleniu Kolumbw, jak i o jednostce przeladowanej w systemie

totalitarnym, za narrator empatycznie uniwersalizuje Powstanie, czy-
nic ze pozaczasowy model sytuacji egzystencjalnej, historiozoficz-
nej. Wielokrotnie podkrelany jest bowiem mody wiek Berezowskie-
go-powstaca. Jego szczliwe dziecistwo i modo na wsi woy-
skiej zmienia decyzja o przystpieniu do Powstania. Zdroworozsd-
kowy gos ojca-Dedala, ktry powraca we wspomnieniu Antoniego,
krytyczny wobec Powstania, na niewiele si zda.
Zabawy szukasz mwi ojciec. Nie wiesz, na co si chcesz porwa. Jeste

dzieckiem i zazdro ci, e inni bawi si bez ciebie. Nie rozumiesz, e to nie jest za-
20
bawa, tylko walka na mier i ycie. Ojciec nie mia racji. Tu chodzio o co wicej .
Opory Antoniego przeama kapitan Frankowski, w powstaniu

[by] jego wzorem i opiekunem. W powieci powraca motyw rado-
snego entuzjazmu szesnastoletniego chopca, zauroczonego powsta-
cz wielk przygod. Zapamitany przeze obraz nocnego biwako-
wania powstacw, przypomina konfederatw barskich z Beniowskie-
go, ukazanych realistycznie, a zarazem patetycznie uwzniolonych,
ideowych, ktrymi kieruje owo co wicej.
Wok ogniska i namiotw, i bud z gazi krcili si powstacy. Wsate, ogo-

rzae twarze, barankowe czapki i konfederatki, pasy z nabojami skrzyowane
na piersiach. Kiedy patrzy na nich, ciskao go w doku z przejcia. mieli si
i artowali, chocia lubowali swoje ycie gwatownej mierci. [] Kocha ich. Nie
21
mg odej. Nawet jeli nie bd go chcieli, nie mg odej .
Strukturalnym motywem ikaryjskiej narracji Szczepaskiego

o Powstaniu jest yciodajne wiato, symbol Polski wyidealizowa-
nej, wolnej i czystej, przewietlonej socem, ktre wschodzio
wanie w caej wspaniaoci nadziei w czystoci, chodzie i blasku
pocztku22. Motywy bieli i niegu, lodu i czystej wody bez wt-
pienia mitologizuj Powstanie. Symboliczny Ikarowy lot ku socu,
20
J. J. Szczepaski, Ikar, Gdask 1996, s. 7474.
21
Ibidem, s. 154.
22
Ibidem, s. 155.
329
Wiesawa Tomaszewska
symbol czynu nadnaturalnego, cudu zwycistwa sabego czowieka

nad jego natur, w powieci jest odnoszony do Powstania. Kontra-
stuje z prezentowanymi, demonicznymi wizerunkami politykw eu-
ropejskich, z diabolicznym wizerunkiem cara Wszechrosji. Mwi
si o nim: dobry ojciec wielkiej Rosji, ale dla Berezowskiego to
despotyczny diabe.
Gdy przed sdem francuskim w Paryu odbywa si proces Bere-
zowskiego, kpt. Frankowski przekonuje o jego patriotyzmie:
By najdzielniejszym onierzem w oddziale []. Zawsze pierwszy w boju, za-

wsze chtny do suby []. A kiedy pokonani, przekroczylimy granic i skada-
limy bro w rce Austriakw, paka ze wstydu. Nie mg uwierzy, e to koniec.
Chciaem go pocieszy. achn si wtedy i powiedzia []: Panie kapitanie, ja si
nie poddaj. Ja bd walczy dalej. []
Pamitajcie, panowie sdziowie rzek e stoi przed wami onierz. Czowiek,
ktry od najwczeniejszej modoci lubowa walczy o wolno. [] To bya przy-
siga wojskowa, wysoki sdzie. Przysiga zobowizujca do oddanie ycia za wol-
no ojczyzny i do pomszczenia krzywd zadanych tej ojczynie przez wroga.
23
Pan Chabanacy de Marnas skrzywi si [] .
Grymas pana Chabanacy jest gestem symbolicznym wobec racji

polskich powstacw uznawanych za obce. Patriotyzm? Gest ten wy-
raa wartociowanie: obcy mentalnoci francuskiej utopijny polski
Ikar wznis si ku skrajnoci [] swj szturm na niebo przepaci
miertelnym upadkiem24. W sdzie paryskim odbywa si pokazo-
wy proces nie tyle nad Antonim, ile nad polskimi buntownikami,
nad Obcymi, ktrych sposb mylenia pozostaje poza moliwocia-
mi zrozumienia przez przecitnych Francuzw czy Rosjan. Procesem
i tak kieruje wszechobecna carska Ochrana, a Francuzi nie powic
sojuszu rosyjsko-francuskiego dla przeladowanych Polakw.
Berezowskiego doywotnio zesano na Now Kaledoni, na dia-
belsk wysp, czyli na mietnik historii. Moralne zo, uosobione przez
cara Aleksandra, wadc o pogodnym obliczu, znowu zatryumfowao.
23
Ibidem, s. 155156.
24
Por.: B. Waldenfels, Podstawowe motywy fenomenologii obcego, tum. J. Sidorek,
330
Antoniego za zmiad tryby wielkiej polityki, bo wiatem rzdzi

mechanizm ludzkich karier, w peni od politykw zaleny. Cho tak
naprawd steruje nim jeden czowiek, tej miary, co niemiecki elazny
kanclerz, Otto Bismarck. A motyw krwi? To cika rana rki, odnie-
siona przez Berezowskiego podczas zamachu. Pistolet, ktry zawid
wietnego strzelca, ocali carowi ycie.
Czym zatem byo Powstanie? Fascynujcym dowiadczeniem Ika-
rowego lotu szlachetnego idealisty, dowiadczeniem zakoczonym
klsk cywilnej mierci. Wobec racji wielkich tego wiata cierpie-
nie szlachetnego chopca, polskiego powstaca, pozostaje i samotne,
i bezsilne, i ironicznie obrcone w nico.
ZAKOCZENIE, CZYLI DYSKUSJI CIG DALSZY
Krwawa tragedia 1863 roku nie ma zakoczenia rwnie w tym

sensie, e dyskusja o Powstaniu, zda si nadal pena prawdziwego y-
cia, opatrzona jest bowiem niezbywaln cech wielowymiarowoci.
W rnorakich przedstawieniach historiograficznych mona mwi
o wojnie dyskursw, o zderzaniu (si) w nich przeciwstawnych racji,
by wyrazi zoono sensu tego zdarzenia25.
Pozostawiajc na boku czasy gomukowskie, trzeba zauway, e
dla przykadu posta margrabiego Wielopolskiego nadal intryguje.
Powstay w 1984 roku szkic Jerzego Borejszy Dylematy Aleksandra
Wielopolskiego26, jest pochwa margrabiego, rozumnego polityka.
Jako tekst z kluczem, szkic ten bulwersowa, bo jego prawdziwym bo-
haterem podobno mia by Wojciech Jaruzelski z okresu stanu wojen-
nego, realista polityczny, tak jak dla Borejszy realist by Wielopolski.
Elementy polemiki politycznej pojawiaj si rwnie w innym tek-
cie, tym razem z krgu literatury popularnej. Jest to ballada Mar-
grabia Wielopolski, ktr uoy Jerzy Czech, a mistrzowsko wypie-
wa Przemysaw Gintrowski. Skomponowana przez niego melodia,
silnie rytmizujca tok wiersza, wydobywa niejednoznaczno postaci
25
W zwizku ze 150. rocznic powstania Narodowe Centrum Kultury powoao
stron internetow, powicon temu zdarzeniu; zob.: http://powstaniestyczniowe.
nck.pl/?p=1255 [dostp: 20.11.2013].
26
J. W. Borejsza, Pikny wiek XIX, Warszawa 2010, s. 202220.
331
Wiesawa Tomaszewska
Wielopolskiego. Margrabia, milczce ty liryczne, jest konfrontowa-

ne z wypowiadajcym swe racje lirycznym my, czyli z Polakami.
Prosty tekst, niczym Brechtowskie songi, a jake trudny w interpre-
tacji!
Margrabia przedstawiony jest bowiem zdumiewajco pozytywnie,
budzi sympati jako ten, ktrego po kadej nienawidz [] stronie,
ktry wci kroczy po linie, [a] Niebezpiecznie tak wysoko chodzi,
jest to czowiek u cara [] podejrzany, [bo] nie myli na rozkaz, jest
Polakiem, co wasne ma plany. Narracja buduje negatywny obraz
Polakw, ktrzy sami prezentuj si jako: ciemni, zapalni i zawi,
podczas gdy Wielopolski jest intelektualist, nie dziw, e skonfliktowa-
nym z sierminym narodem. Tene nard zwraca si do niego z wy-
rzutem: Po co w twarze logik nam chlustasz?/Nie czytalimy Hegla,
janie panie. Tekstowi Polacy okrelaj si w horyzoncie wartoci, ze-
stawionych zgoa groteskowo: Dla nas Chopin groch i kapusta/I od
czasu do czasu powstanie. No i delikatna perswazja trzeciego bodaj
podmiotu w tej balladzie, kogo, kto agodnie wyraa wspczucie:
Pan narodu, margrabio, nie zmienisz,

Tu rozsdku rzadko si uywa
A jedno, co naprawd umiemy,
27
To najpikniej na wiecie przegrywa .
Takie sowa, ktre mona odczyta jako palinodi, potwierdzaj in-

terpretacje postaci margrabiego ze szkicu Borejszy.
Kady z przywoanych tu trzech (czterech) dyskursw odmien-
nie ujawnia oblicze wasne Powstania, mniej lub bardziej odlege
od Grottgerowskiej miary. Ocena Powstania na pewno nie jest prosta,
niemniej odniesione do tragedii 1863 roku zawoanie: Krwi ofiar-
nej cze z pewnoci jest gwarantem sensownego porzdku wiata.
Wiesawa Tomaszewska
27
Cyt. za: www.gintrowski.art.pl/gintrowski/101,teksty,margrabia_wielopolski.
html [dostp: 10.11.2013], zob. take: P. Gintrowski, Pamitki, Kamienie,
POMATON. EMI 2002.
332
Multi-voiced narration about the bloody tragedy of 1863
Keywords
polemic, essay writing, journalism, artistic prose, frenetic romanticism
Summary
The article presents three types of discourse on the January Uprising which take
their roots in the Polish literature of 1960. The analysed texts were written for a par-
ticular occasion, namely the hundredth anniversary of the Uprising in 1963. They
are: Dwie drogi (Two Roads) by Pawe Jasienica, Stanisawa Stommas journa-
listic draft entitled Z kurzem krwi bratniej (With the Dust of Fraternal Blood),
published in the Tygodnik Powszechny (General Weekly) magazine, and a no-
vel by Jan Jzef Szczepaski: Ikar (Icarus) which was written some time later.
The aforementioned works, as well as other texts to which they are thematically re-
lated, were analysed with regard to different interpretations of the Uprising tragedy
or, in the words of Jasienica, the bloody tragedy of 1863.
Die mehrstimmige Erzhlung ber die blutige Tragdie

des Jahres 1863
Schlsselwrter
Polemik, Essayistik, Publizistik, knstlerische Prosa, Schwrmerei
Zusammenfassung
Der Artikel prsentiert drei Arten vom Diskurs ber den Januaraufstand, die aus
dem polnischen Schrifttum der sechziger Jahre des 20.Jahrhunderts hervorgehen.
Die Texte haben Gelegenheitscharakter, weil sie anlsslich des hundertsten Jah-
restages des Aufstands, der in das Jahr 1963 fiel, geschrieben wurden. Zu ihnen
gehren: Dwie drogi (Zwei Wege) von Pawe Jasienica, ein publizistischer Entwurf
333
Wiesawa Tomaszewska
von Stanisawa Stomma Z kurzem krwi bratniej(Mit dem Staub des brderlichen
Bluts), verffentlicht in Tygodnik Powszechny (Allgemeine Wochenzeitung),
und ein etwas spterer Roman von Jan Jzef Szczepaski Ikar. Die hier erwhnten
Werke, und auch andere thematisch mit ihnen verbundene Texte, analysierte man
unter dem Aspekt von verschiedenen Interpretationen der Tragdie des Aufstands,
wie Jasienica schrieb: der blutigen Tragdie des Jahres 1863.

1863
, , , ,
,
XX .
,
1963 . :
,
,
.
,
, ,
: 1863 .
334
ARTYKUY
NIEPODLEGO I PAMI
2014, nr 1-2 (45-46)
Agnieszka Humeniuk
Nard a historia.
Postawy Polakw wobec Powstania Styczniowego
na przykadzie Sprawiedliwych Tadeusza opalewskiego.
Prba opisu mechanizmw rzdzcych histori
Sowa kluczowe
Powstanie Styczniowe, powie historyczna, historia, Tadeusz opalewski
Streszczenie
Artyku podejmuje prb opisu mechanizmw rzdzcych histori na podsta-

wie powieci dotyczcej Powstania Styczniowego otwierajcej cykl powieciowy
Kroniki polskie zatytuowanej Sprawiedliwi autorstwa Tadeusza opalewskiego.
W tym celu omwione zostay rne postawy (nie tylko Polakw) wobec walki
narodowowyzwoleczej.
335
Agnieszka Humeniuk
Celem niniejszej wypowiedzi jest prba opisania mechanizmw

rzdzcych histori w powieci Tadeusza opalewskiego (19001979)
zatytuowanej Sprawiedliwi (1952), otwierajcej cykl powiecio-
wy Kroniki polskie, w ktrego skad, oprcz wymienionej powieci,
wchodz: Bezdomne gminy (1954), W domu niewoli (1955), Wolni
strzelcy (1956)1. Akcja utworu dzieje si od listopada 1863 do wio-
sny 1865 roku i koncentruje si wok losw trzech rodzin u schyku
Powstania Styczniowego i tu po jego zakoczeniu. Ukazane w po-
wieci wydarzenia potwierdzaj, e Powstanie miao niebagatelny
wpyw na dalsze losy narodu polskiego. Jego konsekwencj byy do-
niose przemiany spoeczne (reforma agrarna, napyw ludnoci wiej-
skiej do miast, rozwj przemysu, powstanie nowej warstwy spoecz-
nej w wyniku pozbawiania ziemian majtkw, co byo kar za udzia
w walce lub pomoc udzielon powstacom, emancypacja kobiet)2,
o ktrych jest mowa w analizowanej powieci. Kluczem do zrozu-
mienia Sprawiedliwych i zarazem punktem wyjcia do refleksji nad
mechanizmami rzdzcymi histori jest, zdaniem piszcej te sowa,
sposb, w jaki pisarz zestawia postaci powieci: wrd bohaterw
s nie tylko jednostki, ktre jednoznacznie opowiadaj si za lub prze-
ciw inicjatywie powstacw, ale take takie, ktre pomimo wiadomo-
ci susznoci sprawy z rnych wzgldw nie s w stanie jakkolwiek jej
wesprze. Ukazanie zrnicowanych postaw bohaterw wobec zrywu
narodowego w moim przekonaniu wynika ze stosunku opalewskiego
do historii.
Z pogldami autora Bera i desperacji bardzo mocno wie si zagad-
nienie wiadomoci historycznej, ktre Jerzy Topolski rozumie jako:
1
Zdzisaw liwka zauwaa: Cay utwr ma wiele wsplnych wtkw biograficz-
nych i romansowych, niemniej kady tom jest odrbn caoci. Pierwszy Spra-
wiedliwi obejmuje zdarzenia bezporednio zwizane z ostatni faz powstania
styczniowego, od listopada 1863 roku do maja 1865 roku.; Z. liwka, Powiecio-
pisarstwo historyczne Tadeusza opalewskiego, Kielce 1987, s. 2425.
2
Por.: Powstanie styczniowe i lata po jego upadku stanowiy wan cezur histo-
ryczn. Byy okresem formowania si etosu inteligencji oraz tworzenia si nowych
idei, ktre do niedawna jeszcze wyznaczay granice naszych sporw o cele spoecz-
ne i polityczne [].; L. Burska, 1863 wszystko inaczej, [w:] idem, Kopotliwe
dziedzictwo, Warszawa 1998, s. 173174.
336
Nard a historia. Postawy Polakw wobec Powstania Styczniowego...
[] funkcjonujcy w toku dziaania (indywidualnego i spoecznego) zasb wie-

dzy (szeroko pojtej, tzn. nie tylko adekwatnej) i system ocen dotyczcych prze-
3
szoci spoeczestwa (rodu, narodu, regionu, kontynentu, wiata itd.) .
Istotnym zagadnieniem w niniejszej publikacji, sugerujc si po-

wysz definicj wiadomoci historycznej, bdzie wiedza autora
na temat historii i jego pogldy na przeszo spoeczestwa. Gbia
przemyle pisarza objawia si poprzez wyzbycie si jednostronno-
ci, to za uzyskuje dziki kompozycji utworu. Autor bowiem tak bu-
duje akcj i poszczeglne postaci, by mc to samo wydarzenie uka-
za z rnych punktw widzenia, dlatego te analizowan powie
bez wtpienia mona traktowa jako rozpisany na gosy zapis wia-
domoci historycznej pisarza. opalewski, jak zaznacza liwka,
interesowa si histori od wczesnej modoci. Bardzo dobrze zna
twrczo polskich pisarzy historycznych (Jzef Ignacy Kraszewski,
Walery Przyborowski, Wacaw Gsiorowski, Henryk Sienkiewicz).
Due wraenie wywaro na nim pisarstwo Stefana eromskiego
i prace Wadysawa Smoleskiego. Pod wpywem dorobku tego hi-
storyka napisa tekst zatytuowany Z rozmyla nad nasz przeszo-
ci opublikowany na amach Modych Si. Dla pogldw pisarza
dotyczcych historii due znaczenie miay jego osobiste dowiadcze-
nia yciowe zwizane z rewolucj padziernikow oraz I i II wojn
wiatow. Pobudzay go one do refleksji historiozoficznej nad dzie-
jami pastwa i narodu, co pozwolio dostrzec analogi pomidzy
przeszoci a teraniejszoci 4. Zatem mona zaryzykowa tez, i
3
J. Topolski, Wstp do: wiadomo historyczna Polakw. Problemy i metody ba-
dawcze, pod red. Jerzego Topolskiego, d 1981, s. 56. Na temat wiadomo-
ci historycznej zob. m.in.: J. Topolski, O pojciu wiadomoci historycznej, [w:]
wiadomo historyczna Polakw. Problemy i metody badawcze, pod red. Jerzego
Topolskiego, d 1981, s. 1133; A. F. Grabski, O problemach badania struk-
tury i dynamiki wiadomoci historycznej [w:] wiadomo historyczna Polakw,
op. cit., s. 3472; wiadomo historyczna jako przedmiot bada historycznych,
socjologicznych i historyczno-dydaktycznych, pod red. J. Maternickiego, Warszawa
1985; J. Wojciechowski, wiadomo historyczna [w:] idem, Powie historyczna
w wiadomoci potocznej. Zarys problematyki, Krakw 1989; M. Halbwachs, Spo-
eczne ramy pamici, przek. i wstp M. Krl, Warszawa 1969.
4
Warto zauway, e pisarz, podobnie jak Cezary Baryka bohater Przedwionia
Stefana eromskiego, powrci do Polski w 1918 r.
337
Agnieszka Humeniuk
kluczowym dowiadczeniem ycia i twrczoci opalewskiego byo

bezporednie uczestnictwo pisarza (jako naocznego wiadka) w do-
niosych wydarzeniach historycznych5. Na przykadzie opalewskie-
go wida take, e wpyw na wiadomo historyczn maj zarwno
bezporednie dowiadczenia jednostki, jak i nabyta wiedza historycz-
na, w tym take przekazywana na drodze tradycji6. Na tej zasadzie
tradycji w wiadomoci pisarza funkcjonowao wanie Powstanie
Styczniowe. Warto zauway za liwk, e:
Do napisania tego dziea [Kronik polskich dopowiedzenie moje A.H.] skoniy

7
pisarza tradycje rodzinne i przemiany ustrojowe w Polsce po roku 1944 .
Powyszy cytat potwierdza, e tematyka historyczna analizowanej

powieci czy si z dowiadczeniami yciowymi i przemyleniami au-
tora. W postawie pisarza, choby poprzez jego dorobek pisarski, ujaw-
nia si denie do popularyzowania wiedzy historycznej i zwrcenia
uwagi czytelnikw na mechanizmy kierujce histori. Podobnie, jak
liwka, Ewa Tierling-led zauwaa, e opalewski wychowa si na
tradycji powstaczej. Jak zaznacza badaczka, to wanie w Powstaniu
Styczniowym pisarz szuka rde przemian spoecznych po 1944 roku8.
Mona zatem wycign wniosek, e opalewski dostrzega w dzie-
jach pewn cigo przyczynowo-skutkow9. lady zainteresowa
5
Zob. wspomnienia autora z lat 19001945: T. opalewski, Czasy dobre i ze, War-
szawa 1966. Wspomnienia pisarza s najlepszym dowodem na to, e wielka historia
determinuje ycie czowieka.
6
Por.: M. Rudkowska, Wyszed z dworu. Przeycie i dowiadczenie historyczne
w twrczoci Wadysawa oziskiego, Warszawa 2002. Na temat tradycji zob.
m.in.: J. Szacki, Tradycja, wyd. 2 rozszerz., Warszawa 2011.
7
Z. liwka, op. cit., s. 23.
8
E. Tierling-led, Gra (z) histori. Powstanie styczniowe w prozie polskiej
po 1945 roku, Szczecin 2013, s. 35, przypis nr 32.
9
Tierling genez powieci opalewskiego osadza w kontekcie wczesnej sytuacji
politycznej i czy z polityk historyczn pocztkw PRL-u, przy czym posuguje
si terminem polityka historyczna oraz zwraca uwag, e obraz historii budo-
wany by wwczas zarwno przez wadz, jak i opozycj. Zob.: E. Tierling-led,
Gra (z) histori, op. cit., s. 28. Zob. take: E. Tierling-led, Ideologiczne i propa-
gandowe reinterpretacje powstania styczniowego w polskiej prozie historycznej lat
338
opalewskiego tematem Powstania Styczniowego odnajdziemy w po-

sowiu jego autorstwa do powieci Wadysawa Sabowskiego zatytu-
owanej Nad poziomy. Powie z roku 1863, opowiadajcej o udziale
modziey w Powstaniu. Mody odbiorca znajdzie w nim informacje
o genezie i przebiegu dziaa oraz o udziale Sabowskiego w walkach
1863 roku10. Wypowied ta dotyczy jednej powieci, ale warto j od-
notowa. Ciekawym problemem badawczym byaby analiza pogldw
opalewskiego na temat mechanizmw rzdzcych histori w odnie-
sieniu do caoci twrczoci pisarza obejmujcej, oprcz powieci hi-
storycznych dotyczcych zarwno Polski, jak i dziejw powszechnych,
takich jak np. m.in. Kaduk, czyli wielka niemoc (1962), Brzemi puste-
go morza (1965), take dramaty historyczne oraz opowieci przygo-
dowe, biograficzne, jak rwnie powieci i opowiadania o tematyce
wspczesnej11.
Warto zwrci uwag, za Henrykiem Dubowikiem, na pogldy
opalewskiego dotyczce metodologii powieci historycznej. Pisarz
pidziesitych i szedziesitych XX wieku, [w:] Polityka historyczna w literaturze

polskiej, red. K. Stpnik, M. Piechota, Lublin 2011, s. 387400.
10
Co wane w kontekcie wczeniejszych rozwaa, pisarz zaznacza, e sam czyta
powie Sabowskiego jako kilkunastoletni chopiec.
11
Ciekaw pomys badawczy, ktry mgby zosta wykorzystany w odniesieniu
do caej twrczoci opalewskiego, proponuje Magdalena Rudkowska w publika-
cji Wyszed z dworu. Przeycie i dowiadczenie historyczne w twrczoci Wady-
sawa oziskiego, Warszawa 2002. Rudkowska bada przeycie i dowiadczenie
historyczne oziskiego, co z kolei pozwala jej na opisanie wraliwoci historycz-
nej oziskiego. Warto w tym miejscu zaznaczy, e badaczka odnosi pojcie owej
wraliwoci historycznej do [] zespou pyta, rodzaju ciekawoci, powodw
sigania do historii i historycznej narracji w mwieniu, w pisaniu o sobie i swojej
wspczesnoci, []. Tak przyjta perspektywa zniechca do pisania o utworach
sensu stricto historycznych jako osobnej, wydzielonej caoci. Zmusza do przyjrze-
nia si caej twrczoci pisarza, do przekraczania granic pomidzy gatunkami lite-
rackimi (powieci wspczesn, powieci historyczn, esejem naukowym), epo-
kami literackimi i historycznymi (romantyzmem, pozytywizmem, modernizmem),
problematyk poszczeglnych zaborw. Tylko w ten wielorako porwnawczy, ho-
listyczny, nie za wyimkowy sposb mona jak si zdaje prbowa opisa pod-
miotowe przeycie i dowiadczenie historyczne., M. Rudkowska, op. cit., s. 67.
Warto te doda, e badaczka rozgranicza pojcie wiadomoci i wraliwoci histo-
rycznej. Upraszczajc, wraliwo historyczna jest w tym ujciu jednostkowym
i konkretnym aspektem wiadomoci historycznej., M. Rudkowska, op. cit., s. 7.
339
Agnieszka Humeniuk
opowiada si za tym, by korzysta z tradycji, bowiem odwoywanie

si do niej wspomaga jego zdaniem wychowawcz i poznawcz
funkcj literatury. Co istotne w kontekcie niniejszych rozwaa, o-
palewski traktuje tradycj jako podstaw do refleksji na tematy moral-
ne, filozoficzne, ponadnarodowe i oglnoludzkie12. W Sprawiedliwych
pojawia si wiele odwoa do tradycji na dwch paszczyznach: ide-
owej i formalnej. Pisarz bowiem bardzo wyranie nawizuje do tra-
dycji romantycznej, choby poprzez bezporednie cytaty z utworw
Mickiewicza, na przykad z Ksigi narodu i pielgrzymstwa polskiego:
Zasuga dla ojczyzny jest jako proch. Kto proch szeroko rozsypie i podpali, zrobi
may bysk bez mocy, huku i stuku. Ale kto proch zakopie gboko i podpali, wtedy
wywrci ziemi i mur z hukiem i stukiem, a ludzie mwi bd: Zaiste byo tam
wiele prochu; chocia byo niewiele, ale w zakopaniu gbokim. Przeto i zasuga,
13
gboko schowana, pokae si sawnie .
Warto zwrci uwag, e ten fragment odczytuje bohater powie-

ci, Alfred Szarecki, tu po tym, jak rozmyla nad swoim yciem
i udziaem w walkach14. Bohater zastanawia si, jaka postawa wobec
wydarze historycznych, sprawy narodowej jest waciwa: czy bier-
12
Cyt. za: H. Dubowik, Tematyka historyczna w literaturze polskiej po 1945 roku
w opiniach pisarzy i krytykw [w:] H. Dubowik, Jerzy Konieczny, Jan Malinowski,
Polska powie historyczna. Wybrane zagadnienia z dziejw recepcji i warsztatu
twrczego, Bydgoszcz 1968, s. 110.
13
T. opalewski, Kroniki polskie, Sprawiedliwi, Warszawa 1970, t. 1, s. 260.
14
Co ciekawe, czytelnik dowiaduje si o wydarzeniach, w ktrych bohater bra udzia
z jego rozmyla, w ktrych pojawiaj si daty roczne sugerujce poszczeglne zrywy
niepodlegociowe: powstanie listopadowe, powstanie krakowskie, powstanie wiel-
kopolskie, powstanie styczniowe wraz z wydarzeniami je poprzedzajcymi (T. opa-
lewski, op. cit., s. 259). Zatem wiadomo historyczna bohatera opiera si na jego
bezporednim uczestnictwie w wydarzeniach historycznych, natomiast system ocen
na preferowanych wartociach ideaach romantycznych. Szarecki kierujc si tym
kryterium, odpowiednio oceni swego kuzyna: [] ten osio Antoni [] (T. opa-
lewski, Kroniki, t. 1, op. cit., s. 260). Warto zaznaczy, e narrator akcentuje, e Alfred
Szarecki ze wzgldu na udzia w walkach na rzecz odzyskania przez Polsk niepodle-
goci, a take wszelk pomoc w organizowaniu rnych inicjatyw majcych na celu
odzyskanie niepodlegoci, nazywany by w rodzinie niespokojnym duchem, pali-
wod, wartogowem, awanturzyst. (T. opalewski, Kroniki, op. cit., s. 124).
340
na, skupiona na ziemskim bytowaniu, czy aktywna, ofiarna, skon-

na do powice dla dobra innych? Odczytany przez bohatera cytat
z Mickiewicza stanowi jednoznaczn odpowied. opalewski nawi-
zuje rwnie do tradycji poprzez form, korzysta bowiem ze schematu
dziewitnastowiecznej powieci historycznej w duchu Waltera Scotta,
jednak go modyfikuje15. Fabua rozgrywa si na tle wanego wydarze-
nia w dziejach narodu. Poznajemy wczesne ycie zarwno zuboaej,
jak i bogatej szlachty oraz chopw. Jednoczenie towarzyszymy bo-
haterom w dokonujcych si w ich yciu zmianach bdcych konse-
kwencj wydarze wielkiej historii. Na pierwszym planie rozgrywa si
wtek fikcyjny perypetie trzech rodzin, ktrych losy w rnych mo-
mentach splataj si i przecinaj ze sob. Postaci historyczne pojawiaj
si na drugim planie czytelnik tylko w jednej scenie widzi Traugutta
ukrywajcego si w Warszawie. O jego aresztowaniu dowiaduje si
z wypowiedzi bohaterw. Powie opalewskiego odbiega od wzorca
scottowskiego m.in. tym, e wtek miosny (Anny i Igora) nie jest a
tak istotny jak na przykad w polskich dziewitnastowiecznych po-
wieciach tego typu (Jan z Tczyna Juliana Ursyna Niemcewicza czy
Listopad Henryka Rzewuskiego). Jedyny niespodziewany zwrot akcji
to odnalezienie przez Ann kartki z informacj o pienidzach narodo-
wych, zapisan przez jej szwagra. Utwr ma kompozycj otwart, co
sprawia, e nie ma pewnoci, jak ostatecznie zakocz si losy Anny
i Igora. Wiemy jedynie, e Anna angauje si w dziaalno konspira-
torsk w Warszawie, a Igor odsiaduje wyrok. Ostatecznie jednak nie
wiadomo, w jaki sposb wczesne realia wpyn na ycie bohaterw16.
15
Na temat powieci typu, zob. m.in.: J. Bachrz, Powie [w:] Sownik literatu-
ry polskiej XIX wieku, pod red. J. Bachrza i A. Kowalczykowej, Wrocaw 2002,
s. 737738.
16
Krzysztof Dunin-Wsowicz w odniesieniu do warsztatu powieci historycznych
powstaych pomidzy 1913 a 1963 r., a wic rwnie powieci opalewskiego,
zauwaa: Przede wszystkim zjawiskiem masowym staje si powie historyczna,
gdzie autor w oparciu o konkretn wiedz o wydarzeniach wprowadza postacie
fikcyjne dla zobrazowania jakiego fragmentu lub czasem wikszego wydarze-
nia czy okresu w dziejach powstania. Wiedza historyczna podsuwa tutaj pisarzo-
wi motywy i sytuacje dla prowadzenia akcji zgodnej z rzeczywistymi faktami;
K. Dunin-Wsowicz, Proza polska o powstaniu styczniowym w latach 1913-1963,
[w:] Dziedzictwo literackie powstania styczniowego, pod red. J. Z. Jakubowskiego,
J. Kulczyckiej-Saloni, S. Frybesa, Warszawa 1964, s. 425426.
341
Agnieszka Humeniuk
opalewski konstruuje akcj powieci17 w taki sposb, by mc
Tak o powieciopisarstwie historycznym opalewskiego wypowiada si liwka:

[] rnorodno poszukiwa opalewskiego, niedoceniona przez krytyk lite-
rack, a take wielo odmiennych realizacji artystycznych pozwolia mu peniej
wyrazi siebie i wypowiedzie swj czas, a zarazem odzwierciedli skomplikowany
proces przeobrae we wspczesnej powieci historycznej. Dodajmy, e to bogac-
two zainteresowa, waga podejmowanej problematyki historiozoficznej, moralnej
i politycznej, solidna znajomo opisywanych epok i osb oraz dua umiejtno
i samodzielno w wykorzystywaniu wartoci wnoszonych przez tradycj literack
i wspczesne kierunki i szkoy literackie sytuuj go wrd najwybitniejszych twr-
cw powojennej epiki historycznej w Polsce; Z. liwka, op. cit., s. 4.
17
Na pocztku powieci poznajemy Antoniego Szareckiego pomocnika kasjera
w pobliskim tartaku i jego on Franciszk, mieszkacw maej miejscowoci
Ronica (nazwa fikcyjnej miejscowoci). Pewnej listopadowej nocy 1863 r. do ich
drzwi puka powstaniec Janusz Jabonkowski z prob o pomoc podwiezienie
do oddalonej o trzy mile miejscowoci. Na skutek oporu Szareckiej Jabonkowski
ucieka si do groby uycia broni. W czasie podry zostaje ranny. M Franciszki
porzuca go w lesie, zabierajc pienidze (przeznaczone na cele narodowe). Ranne-
go odnajduje chop Szczepan Na, ktry udzc si zyskiem, przywozi go do cha-
ty i wydaje Rosjanom (za co potem ponosi mier z rki powstacw). W chacie
Szczepana dochodzi do strzelaniny, w wyniku ktrej powstaniec umiera. Jabonkow-
ski jest mem Barbary Jabonkowskiej, ktra wraz z dziemi i swoj siostr Ann
Przyusk pozostaa w dworku w omyskiem majtku Jabonkowskich, ktry
przejli Rosjanie w ramach represji za udzia Janusza Jabonkowskiego w Powsta-
niu. Kobiety zostay zmuszone do wyjazdu do Warszawy, gdzie dziki pomocy ciot-
ki Klementyny uzyskay dach nad gow. Siostra Barbary Anna uzyskuje posad
jako pomoc w ksigarni Alfreda Szareckiego wuja Antoniego Szareckiego, do kt-
rego zwrci si o pomoc Jabonkowski. Anna prowadzi korespondencj z Igorem
Hoowni byym oficerem rosyjskim, ktrego poznaa jeszcze w omyskiem,
a obecnie studentem filozofii i czynnym rewolucjonist. Moda kobieta rwnie an-
gauje si w dziaalno konspiracyjn. Midzy bohaterami rodzi si uczucie. Wybr
takiej drogi yciowej sprawia, e nie mog cieszy si swym szczciem, bowiem
dziaalno spiskowa Igora zostaje wykryta, a on jest skazany na osiem lat katorgi.
Antoni Szarecki znalezione przy rannym Jabonkowskim pienidze lokuje w banku
i korzysta z procentu. W midzyczasie, po mierci ojca Franciszki, maestwo prze-
prowadza si do jego domu w Konarach i tam Franciszka z pomoc matki zakada
wasny sklepik. Co ciekawe, zatrudnia jako pomoc domow wdow Szczepanow
on czowieka, ktry wyda Janusza Jabonkowskiego Rosjanom. Jabonkowski
tu przed mierci napisa sadzami na kartce, jak susznie przeczuwa, u kogo znaj-
duj si pienidze i poleci Szczepanowej schowa j za obrazem. Kartka, na skutek
rnych okolicznoci, znalaza si potem w rkach Anny Przyuskiej, ktrej wuj An-
toniego wbrew oczekiwaniom Szareckich z Konar zapisa przed mierci swoj
342
zestawi postaci o przeciwstawnych pogldach na sprawy narodowe.

Zgodnie z tym, co zostao wspomniane wczeniej, kluczem do powie-
ci jest konstrukcja postaci wica si z rnymi postawami bohate-
rw wobec Powstania Styczniowego. Naley zauway, e o bohate-
rach Sprawiedliwych obszernie pisali ju: Zdzisaw liwka18, Krzysz-
tof Dunin-Wsowicz19 i Ewa Tierling-led,20 ktrzy (zwaszcza Tier-
ling-led21 oraz liwka22) zwrcili uwag, e pisarz buduje sylwetki
bohaterw, stosujc zasad kontrastu (np. Anna Przyuska23 Barbara
Jabonkowska, Janusz Jabonkowski Antoni Szarecki, Ignacy Patek
Szczepan Na24). Takie zestawienie postaci uwiadamia, e historia
wnika w ycie kadego czowieka, niekiedy nawet dzieli bliskie sobie
ksigarni w spadku. Antoni Szarecki, dowiedziawszy si o zgonie wuja, przyjecha

nawet do Warszawy w nadziei odziedziczenia spadku. W efekcie tej wizyty udao si
Annie odzyska pienidze przeznaczone na spraw narodow.
18
Zob.: Z. liwka, op. cit., s. 2335.
19
K. Dunin-Wsowicz, Chopi w powstaniu styczniowym w prozie polskiej lat
1914-1970 [w:] J. Detko, K. Dunin-Wsowicz, Wspuczestnicy narodowej spra-
wy. Proza polska o udziale chopa w powstaniu styczniowym i dojrzewaniu jego
narodowej wiadomoci, Warszawa 1973, s. 8788.
20
E. Tierling-led, Gra (z) histori, op. cit., s. 79, 102, 107108, 153156.
21
Ibidem, s. 156.
22
Autor Kronik polskich nie tylko kontynuuje tradycyjne wizje, ale rwnie wpro-
wadza nowe wtki nieobecne wczeniej w literaturze powiconej powstaniu stycz-
niowemu. Obok chopa szakala mamy chopa patriot, obok powstaca szlachcica
wystpuje partyzant wywodzcy si z mieszczastwa prowincjonalnego. Rwnole-
gle z polskimi patriotami lewicowymi poznajemy radykalnego oficera rosyjskiego
Hoowni, ktry aprobuje polski bunt i wystpuje przeciwko caratowi; Z. liwka,
op. cit., s. 32.
23
opalewski konstruujc posta Anny Przyuskiej, dotkn rwnie tzw. kwestii
kobiecej. Anna wyznaje: Wychowywano nas wmawiajc, e y jest atwo i tylko
trzeba uwaa, aby si nie zabrudzi. A tu, jak grom z jasnego nieba, powstanie!,
T. opalewski, Kroniki, op. cit., s. 80.
24
Aleksandra Chomiuk zauwaa, e opalewski w Kronikach polskich stara si
wiarygodnie przedstawi ideowe dojrzewanie chopw. A. Chomiuk, Narracja hi-
storyczna wobec puapek ideologii. Na przykadzie powieci Homines novi Jana
Zikowskiego [w:] Socrealizm. Fabuy komunikaty ikony, red. K. Stpnik,
M. Piechota, Lublin 2006, s. 129, przypis nr 10.
343
Agnieszka Humeniuk
osoby. Zgodnie z tym, co zauwaa liwka, biorc pod uwag stosunek

do sprawy narodowej w Sprawiedliwych moemy mwi o trzech ro-
dzajach postaw: aprobujcej, nieprzyjaznej i biernej25. Postaw apro-
bujc prezentowa szlachcic Janusz Jabonkowski, ktry odda ycie
za ojczyzn. To bohater, ktry jest wiadomy swego obowizku wzgl-
dem kraju: Mnie ju czterdziestka stukna, a przecie nie mogem
w domu usiedzie26. Podobnymi wartociami kierowa si Alfred
Szarecki uczestnik Powstania Listopadowego, konspirator, oburzony
obojtn postaw na sprawy narodowe bratanka Antoniego Szarec-
kiego ktrego bez skutku poucza:
Nie mona, mj kochany, y tak, jak ty yjesz; pracowa tylko po to, aby je,
i je, aby pracowa Na wiecie dziej si wielkie rzeczy, trzeba w nich uczestni-
27
czy cho troch choby tylko myl na razie!
Alfred Szarecki ceni sw pracownic Ann Przyusk wanie

za zaangaowan wobec sprawy narodowej postaw. Co ciekawe, to
dziki niemu moda kobieta wiadomie wybiera drog yciow. Apro-
bujc postaw wobec Powstania Styczniowego prezentowa take
przedstawiciel warstwy chopskiej Ignacy Patek. Jego losy s przy-
kadem jak ogromny wpyw na ycie jednostki mog mie wydarzenia
historyczne, bowiem bohater zmuszony by po powrocie z Powstania
opuci rodzinn wie i podj prac zarobkow w miecie. Co wane,
uczestniczc w Powstaniu zyska wiadomo narodow:
A tu jak byo pieko, tak bdzie, pki nard polski nie zostanie sam u siebie
gospodarzem, pki chop nie bdzie tak samo szanowany, jak dziedzic we dworze
28
albo urzdnik w miecie
25
Por.: W trudnych czasach yjemy mwi w zadumie w mrokach. Wy, mo-
dzi, niesiecie pochodni, ale wci wyrywa j wam z rki despota. I podo ludz-
ka. Jedni si buntuj i woaj sprawiedliwoci, drudzy, jak strusie, chowaj gowy
w piasek, w zoty piasek, tym s mdrzejsi od strusiw, T. opalewski, Kroni-
ki, op. cit., s. 261.
26
Ibidem, s. 28.
27
Ibidem, s. 136.
28
Ibidem, s. 72.
344
Powstanie popiera rwnie Rosjanin29 Igor Hoownia, mimo i po-

cztkowo suy w wojsku rosyjskim, jednak ku wielkiemu niezadowole-
niu matki, zrezygnowa z kariery. Tak oto tumaczy sw decyzj: Tam
w Polsce zobaczyem, ile krzywdy wyrzdza si niewinnym ludziom,
niemal caemu narodowi za to, e sprbowa si od nas uwolni. Nie
mog duej przykada rki do gwatu i przemocy30. Bohater rozpocz
dziaalno na rzecz organizacji spiskowych w Petersburgu, w wyniku
czego zosta skazany na katorg. Pisarz pokaza w ten sposb inne obli-
cze Rosjan31. Igor wyzna Ance: [] jestem caym sercem z wami, po
waszej stronie, po stronie pobitych32. opalewski podkrela wsplno-
t interesw Polakw i Rosjan rwnie ciemionych przez despotyzm:
Interes wolnoci rosyjskiej wymaga wyzwolenia Polski33. Pisarz jako
przeciwwag dla Rosjan-zaborcw przywouje w powieci autentyczn
posta Andrzeja Potiebni ukraiskiego rewolucjonisty, ktry walczy
po stronie Polakw w Powstaniu Styczniowym34. Mwic o osobach an-
gaujcych si w walk narodowowyzwolecz, nie mona zapomnie
29
O udziale Rosjan w Powstaniu opalewski pisa take w Posowiu do powieci
modzieowej Nad poziomy Wadysawa Sabowskiego: To wzmagajce si wrze-
nie znajdowao serdeczny oddwik i poparcie wrd rewolucyjnej demokracji ro-
syjskiej; Lecz i w carskiej armii, zwaszcza pord wojsk stacjonujcych w Pol-
sce, mona byo spotka oficerw i szeregowych, ktrzy sprzyjali wyzwoleczym
deniom narodu polskiego i brali czynny udzia w spiskach, jakie organizowali ich
koledzy Polacy w en sam odziani mundur. (T. opalewski, Posowie do: W. Skiba,
Nad poziomy. Powie z roku 1863, Warszawa 1968, s. 363.
30
31
Por. np. Do przyjaci Moskali, A. Mickiewicza.
32
T. opalewski, Kroniki, op. cit., s. 184. Ewa Tierling-led zauwaa: Mio
Polki do Rosjanina bdcego wrogiem stanowia narodowe tabu. Zatem, by zostaa
wybaczona, tene Rosjanin musia ostatecznie przesta by wrogiem. Niemniej
jednak sam fakt rodzenia si mioci i uleganie temu uczuciu ze strony Polki rwna
si przekroczeniu normy i stanowi nowo w polskiej literaturze po 1945 r. Sympa-
tia, a potem mio Anny Przyuskiej do Igora Hoowni w Sprawiedliwych Tadeusza
opalewskiego rozwija si wraz z jego udowadnianiem mioci nie tylko do niej,
ale take do polskiej sprawy i ideaw demokratycznych; E. Tierling-led, Gra
(z) histori, op. cit., s. 79.
33
34
Potiebnia w powieci jest koleg Igora Hoowni.
345
Agnieszka Humeniuk
o postaciach historycznych rwnie bdcych bohaterami powieci, jak

np. Romuald Traugutt35 czy, wspominany tylko w opowieci Kalisiewicza
(w powieci bohater w trosce o rodzin posuguje si faszywym nazwi-
skiem Stogowicz), Zygmunt Wrblewski36, Ludwik Mierosawski i Ma-
rian Karol Dubiecki. opalewski zestawia na zasadzie kontrastu postaw
Stogowicza i Antoniego Szareckiego, ktry nie ma w sobie si do walki,
jest konformist. Szlachectwo traktuje w kategoriach pustego ozdobni-
ka, czego znamiennym dowodem jest kupiony przez niego sygnet herbo-
wy naby go za procent od zoonych w banku pienidzy, znalezionych
przy rannym Jabonkowskim. Znamienna jest jego odpowied na pytanie
wuja Szreckiego, po co mu w sygnet: [] czowiek chciaby si czym
wyrnia, jak pamitk zostawi dzieciom37. Antoniego nie sta
go na honorow postaw. Rad ojca, o ktrej bdzie mowa poniej, wy-
korzystuje jako usprawiedliwiajc wymwk, jest tchrzem. Wymow-
n egzemplifikacj stanowi scena, kiedy Szarecki i Stogowicz uciekaj
stranikowi i kady z nich idzie w swoj stron. Romantyczne ideay
wyznawane przez Stogowicza podkrelaj cytowane przez niego sowa
z Konrada Wallenroda Mickiewicza: Szczcia w domu nie znalaz,
bo go nie byo w Ojczynie38. Postpowanie Antoniego Szareckie-
go mona czy poniekd z pozytywistycznym programem, przeciw-
stawnym romantycznemu. Ojciec Antoniego i brat Alfreda Szareckiego,
take uczestnik Powstania Listopadowego, udzieli synowi takiej rady:
Niechaj ci Bg broni, Anto, eby kiedy wdawa si znowu w jakie awantury!

To s powiada farmazoskie wymysy, te ruchawki, powstania, rewolucje! Wi-
dzisz: chopi trzymaj si od tego z daleka i najlepiej na tym wychodz. A my, cho-
35
Joanna Rusin wyidealizowany obraz Traugutta w Sprawiedliwych czy z genez
powieci, (gdy na jej powstanie duy wpyw miay tradycje powstacze w rodzi-
nie pisarza dziadek pisarza bra udzia w Powstaniu) oraz chci opalewskiego
do ukazania pocztkw klasy robotniczej. J. Rusin, Bohaterowie stycznia 1863 jako
prekursorzy Polski Ludowej. Casus R. Traugutta i J. Hauke-Bosaka [w:] Socre-
alizm. Fabuy komunikaty ikony, op. cit., s. 160.
36
Rusin zauwaa, e opalewski w Sprawiedliwych przedstawia Traugutta wedug
dyrektyw realizmu socjalistycznego [w:] J. Rusin, op. cit., s. 157.
37
38
Ibidem, s. 154.
346
cia szlachta, ale bez znaczniejszej substancji, powinnimy z chamw bra przykad.
39
Siedzie cicho, ziemi ora, dzieci podzi! Nic wicej dla ojczyzny nie zdziaamy!
Z powyszej wypowiedzi wynika, e due znaczenie dla rozstrzy-

gnicia, jak postaw wobec sprawy narodowej powinien przyj
szlachcic, maj kwestie materialne. opalewski dotyka w ten sposb
bardzo wanego problemu uwiadamia bowiem, e cz szlach-
ty (w tym przypadku zuboaa szlachta) ze wzgldu na rne oko-
licznoci yciowe nie miaa poczucia przynalenoci narodowej, a co
za tym idzie wiadomoci historycznej. Rada, jakiej udzieli ojciec
Antoniemu Szareckiemu, uwiadamia, e wydarzenia historyczne
bardzo mocno cz si z kwestiami bytowymi, ekonomicznymi,
a tym samym z yciem codziennym40. Podobnie jak Szarecki za-
chowuje si felczer Gumiski.41 Obydwaj w gbi ducha sprzyjaj
dziaaniom powstacw, rozumiej motywacje ich dziaa. Szarecki
w rozmowie z on argumentuje: [] ten rzd nie jest polski. To
s zaborcy, ktrzy nas gniot, wic dlatego wybucho powstanie42.
39
40
Por.: E. Domaska, Mikrohistorie, Pozna 1999.
41
Por.: M. Szalast, Dramat jednostki, ktra nie dorasta do historii, Kresy, 1996,
nr 4, s. 291301.
42
T. opalewski, op. cit. s. 58. Co ciekawe, opalewski obdarza wiadomoci
historyczn nie tylko te postaci, ktrych postaw charakteryzowa patriotyzm i do-
strzeganie w yciu wikszych wartoci ni dobra materialne, ale take takie, ktre
pomimo wiadomoci susznoci sprawy, nie robi nic na rzecz dobra ogu. By
moe autor chcia pokaza, e sama wiadomo historyczna nie wystarcza, ko-
nieczna jest jeszcze odwaga. Co by moe oczywiste, ale niewtpliwie warte pod-
krelenia, opalewski ze wzgldu na swe zainteresowanie histori, o ktrym wiad-
czy bogata twrczo koncentrujca si wok tematyki historycznej, odznacza si
wiadomoci historyczn, czego dowd odnajdziemy choby w Sprawiedliwych.
Moim zdaniem przejawia si ona choby poprzez fakt, i pisarz dostrzega, e to
samo wydarzenie moe by zupenie inaczej odbierane przez rne osoby, czasem
niekiedy bardzo sobie bliskie. W ten sposb dotykamy szeroko dyskutowanego
w narratywizmie problemu na ile czowiek ma dostp do obiektywnej rzeczywi-
stoci, a na ile obraz okrelonego wycinka przeszoci jest subiektywn konstruk-
cj osoby opowiadajcej (por.: E. Domaska, Historia egzystencjalna, Warszawa
2012, s. 39). Mona doj do wniosku, e opalewski szuka trzeciego wyjcia.
Ukazujc rne reakcje ludzi na to samo wydarzenie zdaje si pokazywa, i nie
347
Agnieszka Humeniuk
Ale obydwaj z wasnej woli, z obawy na groce konsekwencje, nie

robi nic. Szarecki pomimo biernej postawy ma wiadomo histo-
ryczn, ale boi si reakcji ony i jest przekonany, e ona nie zrozu-
miaaby susznoci angaowania si w walk. Nie ma w sobie siy,
by przekona j do zmiany stanowiska. Franciszka z pochodzenia
Niemka nie rozumiaa motywacji dziaa powstacw. Bya wrcz
oburzona ich postpowaniem: Wida Pan Bg nie sprzyja powsta-
com. Choby nie wiem co ludzie o nich mwili, to przecie zbunto-
wani43. Dla niej, podobnie jak dla jej rodzicw44, najwiksz war-
toci w yciu byy pienidze i sposoby ich pomnaania. Co ciekawe,
biern postaw wobec Powstania i spraw narodowych prezentowaa
rwnie ona Jabonkowskiego Barbara. Kobieta, co wida zwasz-
cza w pierwszym i drugim wydaniu ksiki (1952, 1954) nie potrafia
samodzielnie podejmowa decyzji45. Jedynym przejawem solidarno-
ci Barbary ze spraw powstacz by jej aobny strj. Warto za-
uway, e w trzecim wydaniu powieci obraz Barbary Jabonkow-
skiej zosta nieco zmodyfikowany, autor bowiem pomija fragment
przedstawiajcy wizyt bohaterki na grobie ma. Dziki temu jej
bluszczowato, o ktrej pisze Tierling-led, nie jest a tak uderza-
jca, jak w pierwszym i drugim wydaniu powieci. Posta Barbary
Jabonkowskiej, podobnie jak i Franciszki Szareckiej, uwiadamia,
jestemy skazani wycznie na skrajne opinie i jednostronne konstrukcje obrazu

rzeczywistoci przeszej. Zestawiajc ze sob rne punkty widzenia, zbliamy si
do obiektywizmu.
43
44
Ojciec Franciszki Roberta Schmil by negatywnie nastawiony do Powstania,
o czym wiadczy jego wypowied: Rok ju trwaj te awantury, te strzelaniny
i rzd nie moe sobie da z tym rady! Co to ma znaczy? Czy to si nigdy nie
skoczy? My tutaj wszyscy, spokojni obywatele, piszemy teraz do samego cesarza
wiernopoddacze listy, eby nareszcie kaza umierzy buntownikw. Naczelnik
wojenny obieca, e sam zawiezie nasze pismo do gubernatora., T. opalewski,
Kroniki, op. cit., s. 55.
45
O zmianach w tekcie powieci informuje sam autor w wydaniu ksiki z 1970 r.,
na ktrym opiera si niniejsza analiza. Por.: E. Owczarz, Niekonieczna konieczno
o pocztkowych partiach polskich powieci okresu midzypowstaniowego. For-
my i strategie wypowiedzi narracyjnej, pod red. Czesawa Niedzielskiego i Jerzego
Speiny, Toru 1993, s. 6783.
348
e czasem najblisi sobie ludzie rni si zasadniczo pogldami na

najwaniejsze kwestie. Nieprzyjazn postaw wobec Powstania pre-
zentowa chop Szczepan Na bohater, ktry, kierujc si chci
zysku, wyda powstaca w rce Rosjan. W przytoczonej przez narra-
tora jego wypowiedzi charakterystyczne jest, e nazywa powstacw
buntownikami, posugujc si notabene rosyjskim sowem miate46 .
wiadczy to o zupenym braku poczucia przynalenoci narodowej
i wiadomoci historycznej47. Podobn postaw do Nacia prezentuje
prawosawny ksidz w Petersburgu ojciec Jonasz. Negatywn po-
staw wobec Powstania i brak wiadomoci wrd ogu spoecze-
stwa opalewski pokaza na przykadzie zachowania kobiety z po-
cigu, ktra tak oto skomentowaa zatrzymanie Stogowicza i Szarec-
kiego jako podejrzanych o dziaania na rzecz powstania: [] tera
oni s ju przegrane [] P pocigu wyprni! Lej maszynie
bdzie. Zachichotaa i zacza obiera ze skorupki nowe jajko. Lecz
nikt si nie odezwa48. Co oczywiste, do grona bohaterw nega-
tywnie ustosunkowanych wobec Powstania zaliczaj si take urzd-
nicy i wojskowi rosyjscy wykonujcy swe obowizki. Podsumowujc
t cz rozwaa warto zauway, e Antoni Szarecki to typ zubo-
aego szlachcica. Nie ma w jego postawie nic, co by go wyrnia-
o na tle innych przedstawicieli tej warstwy. Jest przecitny szary.
W tym kontekcie jego nazwisko jest znaczce. Typow przedstawi-
cielk kobiet pochodzcych ze zuboaych rodzin szlacheckich, ktre
na skutek przemian po 1863 roku utraciy majtek i musiay uda si
do miasta, jest Barbara Jabonkowska. Ciotka Barbary Klementyna
to typ kobiety rwnie pochodzcej ze zuboaej rodziny szlachec-
kiej. Ze wzgldu na swoj sytuacj materialn wysza za m za boga-
tego mczyzn o nieszlacheckim pochodzeniu, ktry zdoby majtek
korzystajc z dokonujcych si przemian zaoy fabryk49. Elemen-
46
Por.: A. Urbaski, Miate. Rok 1863, wyd. 2 uzup., Lww 1893.
47
Na temat postaci Szczepana Nacia i jego ony ciekawie pisaa Tierling-led.
Zob.: E. Tierling-led, Gra (z) histori, op. cit., s. 107108.
48
49
Wiele do charakterystyki ciotki Klementyny (przywizywanie duej wagi do pozo-
rw, konwenansw) wnosi wypowied narratora o jej zachowaniu w czasie uroczy-
stego obiadu z okazji rozbudowy fabryki jej ma: Pani Klementyna w tym wyjt-
349
Agnieszka Humeniuk
ty charakterystyczne w konstrukcji postaci literackich w Sprawiedli-

wych odnajdujemy analizujc postawy takich bohaterw jak: Janusz
Jabonkowski, Anna Przyuska, Igor Hoownia, Alfred Szarecki, ale
take Franciszka Szarecka. Kady z nich kierowa si w yciu pre-
ferowanymi wartociami. Warto przy tym zauway, e Franciszka
Szarecka to posta, ktra rwnie ma cel, jednake jest on okrelony
wycznie poprzez wartoci materialne, bohaterka bowiem angauje
ca swoj energi w pomnaanie dbr materialnych, co czyni z wiel-
k determinacj i zaangaowaniem.
Przedstawiona powyej analiza postaw wobec Powstania pozwa-
la na wycignicie wnioskw dotyczcych mechanizmw kieruj-
cych histori. Wprowadzenie do grona bohaterw Rosjan sprawia,
e rozwaania te nabieraj wymiaru uniwersalnego50. Losy ludzkie
w Sprawiedliwych s dowodem na to, jak ogromny wpyw na ycie
maj wydarzenia historyczne51. Wzajemne przenikanie si historii
w skali mikro z histori w skali makro bardzo dobitnie wida, kie-
dy Jabonkowski w czasie rozmowy z niechtn powstaniu kobiet
Franciszk Szareck, zwraca uwag, e pozostawi w domu ro-
dzin. Podobna scena ma miejsce w pokoju Traugutta w Warsza-
wie, niedugo przed zatrzymaniem go przez wadze rosyjskie, kiedy
posaniec dorcza mu list od rodziny. Historia w Sprawiedliwych
opalewskiego to wielka sia determinujca ycie ludzkie. Czowiek
jest wobec niej bezradny bez wzgldu na to, czy ma wiadomo jej
oddziaywania, czy te nie:
kowym dniu stumia niech do tego prostaka. Lansowaa tedy wobec goci odmian
Storczyka na Storczykowskiego., T. opalewski, Kroniki, op. cit., s. 292.
50
Por.: Pod sztandary powstacze spieszyli rewolucjonici i przyjaciele sprawy
polskiej z innych, odlegych nieraz krajw. Wsplnie z Polakami przelewali swoj
krew Wosi, Francuzi, Wgrzy, Niemcy i Rosjanie. Dziki temu powstanie stao si
dowodem midzynarodowej solidarnoci ludzi miujcych wolno; T. opalew-
ski, Posowie do: W. Skiba, op. cit., s. 370.
51
W obrbie mechanizmw rzdzcych histori czasem z pozoru bahe wydarzenie
wywouje daleko idce konsekwencje, na co zwraca uwag narrator podczas balu
zorganizowanego w omy przez Rosjan, na ktry zmuszone byy przyby Barbara
i Anna. Warto zauway, e motyw balu zorganizowanego przez zaborc odnaj-
dziemy rwnie w powieci Wiktora Gomulickiego zatytuowanej Bj olbrzymw
wydanej w Warszawie 1913 r.
350
Jak czowiek idcy brzegiem morza usiuje trzyma si na dystans od rozhuta-

nych fal, tak i on szed wsk ciek obok wzburzonych ywiow historii, uwaa-
jc, aeby nie wcigny go w swoje wiry. A jednak w chwilach najmniej spodzie-
52
wanych i na niego chlustaa krwawa piana
Jedyne co moe zrobi, to zachowa si honorowo. Kady, kierujc

si preferowanymi wartociami, jednoczenie okrela si wobec histo-
riii tym samym zostawia po sobie lad53. W powieci takim ladem,
zreszt bardzo namacalnym (wiadczcym o honorowej postawie bo-
hatera) bya kartka, ktr Jabonkowski zdy napisa przed mierci.
Co ciekawe, dziki niej rodzina poznaa los powstaca, ale rwnie za
jej przyczyn zaborcy mieli niezbite dowody pozwalajce na konfiskat
majtku. Trzeba rwnie zauway, e za spraw owej kartki udao si
odnale pienidze przeznaczone na rzecz dalszej walki o odzyskanie
niepodlegoci. Ta sytuacja dowodzi, e lad, bdcy zapisem okrelo-
nego fragmentu historii, moe mie ogromne znaczenie w przyszoci.
Epizod z kartk mona rwnie traktowa jako dowd na konieczno
uwzgldniania rnych punktw widzenia i wzgldno wszelkich
ocen. W powieci opalewskiego historia jako sia wszechogarniajca
nierozerwalnie wie si z przemianami spoecznymi i w ten sposb tak-
e wpywa na ycie ludzi. Przemiany spoeczne bdce konsekwencj
Powstania Styczniowego w Sprawiedliwych zauway take Stanisaw
Frybes54. Symptomem owych zmian jest (obok procesu tworzenia si
52
53
Lektura Sprawiedliwych uwiadamia, e czowiek zawsze staje przed wyborem:
albo w swoim kanonie wartoci znajdzie miejsce dla spraw wyszych, albo bdzie
si skupia wycznie na sprawach doczesnych i bycie materialnym. Alfred Sza-
recki zastanawia si: Moe ten osio Antoni wygra na swoim sklepiku, a tacy, jak
Igor i Anka, wiecznie tua si bd w jakich nagych podrach albo po etapach
wiziennych?; T. opalewski, Kroniki, op. cit., s. 260.
54
Por.: Cierpienia te okupiy jednak rozwizanie sprawy uwaszczenia zgodnie
z programem Rzdu Narodowego i stay si w konsekwencji fundamentem dalsze-
go rozwoju ycia ekonomicznego i spoecznego, ksztatowania si wiadomoci na-
rodowej oraz nowych wartoci kulturowych; S. Frybes, Dwie tradycje powstania
styczniowego w literaturze polskiej, [w:] Dziedzictwo literackie powstania stycznio-
wego, op. cit., s. 118. liwka upatruje nowatorstwo tekstu opalewskiego wanie
w tym, e pisarz zwraca uwag na owe przemiany spoeczne bdce konsekwencj
351
Agnieszka Humeniuk
nowej warstwy spoecznej inteligencji oraz rozwoju przemysu), pro-

ces powstawania nowoczesnego narodu, losy powstaca Jabonkow-
skiego uwiadamiaj, jak istotne jest wiadome uczestnictwo czowie-
ka w historii. Przemylane ustosunkowanie si wobec spraw wyszych
sprawia, e ycie bohaterw, jak na przykad Anny Przyuskiej i Igora
Hoowni, mimo powicenia i trudw, zyskao gboki sens. Igor Ho-
ownia zauwaa:
Dociekamy praw rzdzcych histori i rozwojem ludzkoci, badamy, co sprzyja

postpowi, a co mu przeszkadza. Wnikamy w ycie ciemnych, wyzyskiwanych rzesz
chopskich i miejskiej biedoty. Chcemy rozbudzi w nich wiadomo, e s takimi
samymi ludmi, nie, e s lepszymi, bo na ich pracy wszystko inne si opiera, ni ci,
ktrzy urodzili si w paacach i dworach. To samo trzeba robi w Polsce. Nie opusz-
cza rk, chocia walka polityczna zostaa przegrana. Mwio si wrd powstacw:
Przez wyzwolenie ojczyzny do wyzwolenia ludu! Odwrcie teraz to haso: Przez
55
wyzwolenie ludu do wolnoci ojczyzny! Kto tak postawi spraw, nie przegra!
Kwestia wiadomoci peni w utworze wan funkcj, poniewa

czy si z zagadnieniem narodu. Warto odwoa si w tym miejscu
do koncepcji narodu Maurycego Mochnackiego (O literaturze polskiej
w wieku XIX), ktrego posta notabene jest przywoana w powieci56,
opierajcej si wanie na koniecznoci uznania [] siebie w masie
swych myli i wyobrae []57. opalewski bardzo mocno akcentuje,
jak wielkim problemem w trakcie Powstania by wanie brak wiado-
moci historycznej, nie tylko wrd chopw. Lektura Sprawiedliwych
uwiadamia, e ocena wydarze podlegajcych mechanizmom historii
w istocie zaley od przyjtego punktu widzenia58. Wszechwiedzcy
Powstania (Z. liwka, op. cit., s. 35).

55
T. opalewski, Kroniki, op. cit., s. 224. Przytoczony cytat mona rwnie -
czy z ideologi komunistyczn.
56
Posta Mochnackiego pojawia si w pierwszym i drugim wydaniu powieci
z 1952 r. Alfred Szarecki w noc sylwestrow wspomina rne wydarzenia ze swoje-
go ycia. Midzy innymi burzliw noc listopadow i Maurycego Mochnackiego.
57
M. Mochnacki, O literaturze polskiej w wieku dziewitnastym [w:] idem, Rozpra-
wy literackie, oprac. M. Strzyewski, Wrocaw, cop. 2004, s. 235.
58
Por.: Zgodnie z tym, co zauwaa Ewa Domaska, zdaniem Arthura C. Danto
352
narrator informuje czytelnika: [] opowiadao si o wspdziaaniu

dziadka Antoniego z powstacami59.
Podsumowujc, warto zwrci uwag, e zarwno losy jednostki, jak
i narodu w powieci opalewskiego cile wi si z histori i zajmu-
j centralne miejsce w obrbie rzdzcych ni mechanizmw. Zgodnie
z tym, co zauwaya Maria Janion i Maria migrodzka w kontekcie
filozofii romantycznej i refleksji Mickiewicza w Prelekcjach paryskich
uczestnictwo lub obojtno wobec wydarze historycznych pozwala
istocie ludzkiej na okrelenie samego siebie oraz w pewnym stopniu
na przeksztacanie historii. Zgodnie z aktywistyczn wizj historii,
o ktrej pisz badaczki, moe by ona dla czowieka form poznania
i samopoznania60. Tak te byo w przypadku tych bohaterw analizo-
wanej powieci opalewskiego, ktrzy zaangaowali si w dziaania
majce na celu przywrcenie Polsce niepodlegoci. Utwr opalew-
skiego mona zaliczy do grupy powieci historycznych, w ktrych,
zdaniem Burskiej: [] nastpoway [] dramatyczne rozpoznania
wasnego dowiadczenia historycznego owocujce odmiennymi opo-
wieciami o historii61.
opalewski prezentujc rne punkty widzenia62, ukazuje tym sa-
mym cieranie si dwch wiatopogldw: romantycznego63 i pozyty-
wistycznego64:
(The Analytical Philosophy of History 1965): [] to samo wydarzenie moe zo-

sta trafnie opisane w rny sposb. (E. Domaska, op. cit., s. 27).
59
60
M. Janion, M. migrodzka, Czowiek i historia, [w:] eaedam, Romantyzm i histo-
ria, Gdask 2001, s. 16.
61
L. Burska, op. cit., s. 177.
62
Dunin-Wsowicz przyznaje, e opalewski: Widzi [] ca zoono zagad-
nienia []. K. Dunin-Wsowicz, op. cit., s. 88.
63
Obecno wiatopogldu romantycznego w powieci wida nie tylko poprzez
propagowane przez niektre postaci idee, ale take w warstwie jzykowej. W po-
wieci bowiem (obok nawiza biblijnych, mitologicznych, odmiany gwarowej
jzyka polskiego oraz wypowiedzi bohaterw w jzyku rosyjskim) odnajdziemy
cytaty z dzie Mickiewicza (o czym bya ju mowa).
64
Byo to pokolenie pozytywistw. Oni, wyrzekszy si marze o niepodle-
goci, o rewolucji spoecznej, zajli si handlem, przemysem i owiat w grani-
353
Agnieszka Humeniuk
Z ywym zadowoleniem notujemy zawsze fakty wiadczce, e spoeczestwo

nasze, wyrzekszy si szkodliwych, romantycznych mrzonek, wkracza na drog
skrztnej dziaalnoci gospodarczej, na drog rozwoju handlu i przemysu, budujc
65
od podstaw .
Pisarz nie daje czytelnikowi jednoznacznej odpowiedzi na pytanie,

jakimi wartociami naley si kierowa, co poniekd wie si z tytu-
em powieci Sprawiedliwi. Kady z bohaterw, zgodnie z przyjtym
punktem widzenia jest w swoim mniemaniu sprawiedliwy postpuje
waciwie. Antoni Szarecki w czasie rozmowy z Ann Przyusk stwier-
dza: Co do tych procentw mog by rne zdania66. opalewski nie
ocenia, lecz zgodnie z behawiorystyczn technik67, skupia si jedynie
na przedstawieniu rozmyla, zachowa i wypowiedzi bohaterw. Po-
nadto z jednej strony ukazuje ofiar powstacw jako klsk, lecz z dru-
giej, akcentuje dugofalowe skutki, czego przykadem s wspominane
ju przemiany spoeczne. Wprawdzie powie koczy si w momencie,
kiedy pozytywizm i propagowane przez niego idee staj si coraz bar-
dziej popularne: Dzisiaj mamy do zanotowania powstanie. Nie!
cenzura nie lubi tego sowa. uruchomienie nowej i niezmiennie
cach wyznaczonych przez tryumfujcy carat. I nie tylko odegnywali si od walki

z panujcym systemem ucisku, ale gono potpiali powstanie 1863 roku, widzc
jedynie szkody materialne pozostae po jego klsce; T. opalewski, Posowie,
op. cit., s. 372. Por. take: Dziedzictwo powstania styczniowego w literaturze pol-
skiej jest niezwykle bogate, a rwnoczenie ogromnie niejednolite. adna z insu-
rekcji nie staa si inspiracj dla takiej lawiny wierszy, dramatw, powieci czy no-
wel i adna nie przyniosa w plonie obok utworw wybitnych takiej iloci miernoty
literackiej., S. Frybes, op. cit., s. 116117.
65
66
Ibidem, s. 303.
67
Sposb ukazywania postaci przez opalewskiego koresponduje z technik beha-
wiorystyczn polegajc na tym, e: [] bohater ukazywany jest tylko w relacjach
o jego czynach i zachowaniach oraz poprzez przytoczenia jego wypowiedzi, z reguy
bliskich mowie potocznej, kolokwialnych, czsto urywanych i niepenych. W prozie
bardzo wielk rol odgrywa dialog pozwalajcy na ukazanie bohatera w bezpored-
nim dziaaniu. Haso: behawioryzm [w:] Sownik terminw literackich, pod red.
Janusza Sawiskiego, wyd. trzecie poszerz. I popr., ZNiO, Wrocaw 1998.
354
uytecznej w naszym yciu placwki przemysowej []68, ale nie-

ktre jednostki, jak na przykad Anna Przyuska, nie rezygnuj ze
swoich ideaw. Tym samym powie mona traktowa jako drama-
tyczne rozpoznaniem czowieka, ktry na podstawie wasnego do-
wiadczenia historycznego prbuje dokona rozpoznania jawicej si
dialektycznie rzeczywistoci. opalewski ukazujc Powstanie w jego
kocowej fazie z rnych, skrajnych punktw widzenia, pokazuje nie
tylko cieranie si i wzajemne przenikanie przeciwstawnych warto-
ci, ale take (na przykadzie losw bohaterw) akcentuje tym samym
wzajemne przenikanie si mikro i makro historii, gdy bez wzgldu
na wyznawane wartoci kady ze Sprawiedliwych w jaki sposb od-
czu wpyw wielkiej historii na swoje ycie.
Agnieszka Humeniuk
Nation versus history. Polish attitudes towards the Janu-

ary Uprising in Sprawiedliwi (The Just) by Tadeusz
opalewski. An attempt to describe the mechanisms gov-
erning history.
Keywords
January Uprising, historical novel, history, Tadeusz opalewski
Summary
The article attempts to describe the mechanisms governing history basing on a

novel entitled Sprawiedliwi (The Just) by Tadeusz opalewski, written on the
topic of the January Uprising and opening the cycle of novels Kroniki polskie
(The Polish Chronicles). For this purpose, different attitudes (not only of the
Poles) to the fight for national liberation were discussed.
68
355
Agnieszka Humeniuk
Das Volk und die Geschichte. Die Einstellungen der Po-

len zum Januaraufstand am Beispiel Der Gerechten
von Tadeusz opalewski. Ein Versuch der Beschreibung
von Mechanismen, von welchen die Geschichte gelenkt wird
Schlsselwrter
Januaraufstand, historischer Roman, Geschichte, Tadeusz opalewski
Zusammenfassung
Der Artikel versucht anhand des Romans ber den Januaraufstand unter dem Titel
Sprawiedliwi (Die Gerechten) von Tadeusz opalewski, der den Romanzyklus
Kroniki polskie (Die polnischen Chroniken) erffnet, die Mechanismen
zu beschreiben, von welchen die Geschichte gelenkt wird. Zu diesem Zweck
wurden verschiedene Einstellungen (nicht nur der Polen) zum volksbefreienden
Kampf besprochen.
.

. ,

, ,
, ,
,

.
( ) - .
356
ARTYKUY
NIEPODLEGO I PAMI
2014, nr 1-2 (45-46)
Inesa Szulska
Echa powstaczego cyklu Artura Grottgera Lituania

(Lithuania) w literaturze polskiej i litewskiej
drugiej poowy XIX wieku (na wybranych przykadach)
Sowa kluczowe
Artur Grottger, literatura litewska, Lituania
Streszczenie
Artyku zosta powicony omwieniu zakresu dialogu intermedialnego litera-

tura malarstwo na przykadzie analizy odwoa do cyklu kartonw Lituania
A. Grottgera obecnych w wybranych utworach literatury polskiej i litewskiej dru-
giej poowy XIX wieku i pocztku wieku XX. Omwione zostay treciowo-for-
malne aspekty nastpujcych dzie: Lituanika Artura Grottgera H. Wrblewskiego,
B. Komorowskiego, W. Bezy i W. Ordona; Z teki Grottgera M. Konopnickiej; Li-
twa. Utwr poetyczny w 6 pieniach wedug 6 obrazw Grottgera J. Miodoskiego,
We mgle H. Sienkiewicza, Sobl i panna J. Weyssenhoffa; Dl Tvyns (Dla Ojczy-
zny) M. Pekauskait-atrijos Ragany; Lidna pasaka (Smutna ba) J. Bilinasa.
Kontekstowo przywoane zostay historia powstania cyklu Lituania i dzieje jego
odbioru na tle ocen Powstania 1863 r. z perspektywy Polakw i Litwinw.
357
Inesa Szulska
Artur Grottger kartony Lituanii (Lithuanii) tworzy z dala od ojczy-

zny, w atmosferze klski i najsurowszych represji popowstaniowych
w latach 18641866. Pierwsze pomysy artysty na obszerniejszy cykl
plastyczny wizay si z prac nad obrazem Br litewski, rozpocz-
t w niatynce nieopodal Drohobycza. Na pierwotny cykl miao si
zoy siedem obrazw opowiadajcych dzieje walki i mierci po-
wstacw w ogarnitej poarem puszczy: Las, Stra, Obz noc, Nie-
bezpieczestwo, Modlitwa przed walk, Paszcz i Ponca puszcza1.
W dorobku malarza byo ju wwczas kilka obrazw historycznych,
utrzymanych w duchu walterscotyzmu, w ktrych sign po popular-
ne tematy z dziejw Litwy (walki z Krzyakami w okresie rednio-
wiecza, mio krla Zygmunta Augusta i Barbary Radziwiwny2).
Za pierwsze artystyczne ujcia Powstania 1863 roku, wice si
z Litw, uzna naley dwa Grottgerowskie drzeworyty: wito Unii
Polski i Litwy pod Kownem (z przedakcji Powstania, przywoujce at-
mosfer manifestacji jednoci mieszkacw dawnej Rzeczypospolitej
Obojga Narodw na granicznym Niemnie pod Kownem 12 sierpnia
1861 roku, zorganizowan dla uczczenia Unii Lubelskiej3) i drugi,
znany jako Dniwka litewskich powstacw, zamieszczony na amach
emigracyjnego Postpu4. Wanie z nadsyanych korespondencji za-
mieszczanych w wiedeskim periodyku Postp, ktrego Grottger by
redaktorem od padziernika 1863 roku, artysta czerpa wiedz o prze-
biegu dziaa powstaczych na terenach dzisiejszej Litwy i Biaorusi.
Zrealizowany w ksztacie nieco innym od pierwotnego zamysu
cykl kartonw Lituania, podobnie jak Warszawa I, Warszawa II,
1
J. Booz-Antoniewicz, Grottger, Lww 1910, s. 235.
2
Mowa o obrazach olejnych Grottgera: Litwini konni i piesi przygldaj si Krzya-
kom (scena grupowa nad brzegiem Niemna, dzieo wystawiane w Krakowie w 1857
roku), scenie batalistycznej wieczornego ataku Litwinw na krzyack warowni
i obrazie Zygmunt i Barbara (1859). Doda take naley, e artysta by autorem
ilustracji do Konrada Wallenroda A. Mickiewicza. Ibidem, s. 270.
3
wito Unii Polski i Litwy pod Kownem byo zamieszczone w wiedeskim pimie
Illustrierte Zeitung (1862, nr 4, s. 735), gdzie drzeworyt okrelono mianem sce-
ny ludowej. Ibidem, s. 368. Tu pojawia si przypisywany Grottgerowi drzeworyt
Dniwka litewskich powstacw, ktrego reprodukcja zostaa zamieszczona obok
artykuu o walkach powstaczych.
4
Postp 1863, nr 4.
358
Echa powstaczego cyklu Artura Grottgera Lituania (Lithuania) w literaturze...
Polonia i Wojna, odzwierciedla nadrzdne elementy dyskursu pol-

skiego romantyzmu sprzonego z etosem patriotycznym (eksponuj-
ce heroizm, tragizm, idealizm i mistycyzm), cho jednoczenie zdra-
dza zainteresowanie artysty realizmem (twrca sign po konwen-
cj obrazkw5). Malarz przed pierwsz wystaw w Galicji nie by
pewny odbioru, std na dzie przed ekspozycj zmieni tytu cyklu
na Lituanika, co w licie do narzeczonej Wandy Monn tumaczy
nastpujco:
Boj si jednego zarzutu a to jest ignorowania w niej takich figur co do ich cha-
rakteru jak s Platery, Sierakowscy, Mackiewicze, a i Murawiewy osobistoci tak
wybitne i tak we wszystkim majce swoj waciw cech. Zarzut ten byby mnie
spotka niechybnie i susznie, gdybym by nie odmieni tytuu Lituania na Lituani-
ka. Ale ta zmiana salwuje mnie po czci, bo to wyraenie samo przez si powiada,
6
e to s obrazy z Litwy, ale nie bdce obrazem Litwy z r. 1863 .
Mariusz Bryl wskaza na pierwowzory postaci i uj tego cyklu, za-

czerpnite z malarstwa niemieckiego, francuskiego i rodzimej ikono-
grafii religijnej7. Ponadto wyrane s inspiracje literackie, gwnie Mic-
kiewiczowskie (w opinii Antoniego Potockiego byo to potne przy-
pomnienie Pana Tadeusza8). Krytyka w swoich pierwszych opiniach
okrzykna Grottgera mianem malarza-poety9, twrcy uniwersalnego:
5
Ustalenia J. Kolbuszewskiego, Poematy Artura Grottgera, [w:] idem, Literatura
wobec historii. Studia, Wrocaw 1997, s. 78.
6
Arthur i Wanda, dzieje mioci Arthura Grottgera i Wandy Monn. Listy pamit-
niki ilustrowane licznemi, przewanie nieznanymi dzieami artysty, podali do druku
M. Wolska i M. Pawlikowski, t. 1, MedykaLww 1928, s. 290.
7
M. Bryl, Lituania: wszechstronne odniesienia, [w:] idem, Cykle Artura Grottgera.
Poetyka i recepcja, Pozna 1994, s. 3742. Badacz wskazuje na kilka obrazw,
stanowicych inspiracj dla Grottgera, m.in. Dziewic Orleask W. Kaulbacha.
8
A. Potocki, Grottger, Lww 1907, s. 121122.
9
Por. recenzje z wystawienia Lituaniki: lwowska Gazeta Narodowa 1866,
nr 164; J. Starkel, Dziennik Literacki 1866, nr 30; Dziennik Poznaski 1866,
nr 174; krakowski Czas 1866, nr 166. Zob. liczne skojarzenia z folklorem lu-
dowym i dzieami polskich romantykw: J. M. Lituanika Artura Grottgera, obra-
zw sze, Krakw 1872; J. Rogosz, Artur Grottger Jan Matejko. Studia o sztuce
w Polsce, Lww 1876. Por. take ustalenia W. Okonia, gdzie poeta Grottger jest
359
Inesa Szulska
Czyby zatem Lituanika wystawiona w Paryu razia miejscowoci li-

tewsk? Francuz legitymista na pewno przypomniaby z niej sobie Wande,
powstacy z gr zobaczyliby siebie w ostatnim najciu nieprzyjaciela na ich
ojczyzn, a kada kobieta, Francuzka czy Polka, jednakowo zadry na widok
tych scen, ktre jej przypomina mog sceny jej rodziny w wielkich wypad-
10
kach dziejowych .
Wszystkie recenzje prasowe z pierwszych wystaw cyklu cechuje

pewna prawidowo:
Rozdzielano polityk od sztuki, warstw aktualn od historycznej,

akcentujc zawsze drugi czon opozycji. Grottger postrzegany jest jako wybitny
artysta, jego Lituanika jako wybitne dzieo sztuki, natomiast polityczno-aktualne
odniesienia cyklu, na przykad, jako gos w dyskusji nad powstaniem i jego zna-
czeniem dla teraniejszoci s albo minimalizowane, ale te w ogle nieobecne
11
w recenzjach .
Obecnie, na znany pod tytuem Lituania cykl skada si cznie

sze kartonw: Puszcza, Znak, Przysiga, Bj, Duch, Widzenie, kady
z nich prezentuje kolejn odson historii rodziny litewskiego lenika
na tle Powstania Styczniowego (w tym gronie warto wyrni Bj, sta-
nowicy ciekawe poczenie sceny batalistycznej z myliwsk, gdzie
malarz uwieczni take siebie). Natomiast sidmy, nieznany karton,
przedstawiajcy kroczcego po puszczy powstaca, opublikowano
na amach warszawskiego Tygodnika Ilustrowanego dopiero w 1907
roku, po zagodzeniu carskiej cenzury.
Po raz pierwszy Lituanik pokazano publicznoci w roku 1866
we Lwowie i Krakowie, wwczas trwajc pi dni wystaw obejrza-
o ponad tysic osb. Pniej, jako ekspozycja ruchoma, odwiedzia
kilka paacw i dworw rodzimej arystokracji i szlachty w Galicji.
Po wyjedzie do Francji Grottger zaprezentowa kartony rodowiskom
przeciwstawiany epikowi J. Matejce. W. Oko, Artur Grottger a proza, [w:] idem,

Alegorie narodowe. Studia z dziejw sztuki polskiej XIX wieku, Wrocaw 1992, s. 7;
J. Kolbuszewski, Poematy Artura Grottgera, op. cit., s. 7576.
10
J. M. Lituanika Artura Grottgera, op. cit., s. 30.
11
M. Bryl, Recepcja cykli przez wspczesnych Grottgera (18611867), op. cit., s. 259.
360
polskiej emigracji w Htelu Lambert, za publicznoci midzynarodo-

wej w galerii Goupilea i na Wystawie wiatowej.
Opinie wczesnych polskich pisarzy na temat kartonw Lituania
byy podzielone. Jzef Ignacy Kraszewski w zbiorze publicystyki
Rachunki (1867) chwali je za wyeksponowanie udziau chopw, do-
strzeenie aspektu religijnego, czcego Polakw i Litwinw, a take
udane przywoanie reminiscencji, przywoujcych na myl najwiksze
osignicia litewskiej szkoy romantyzmu:
Wybr tych bohaterw z leniczej chaty dowodzi doskonaego poczucia dziejw

litewskiego powstania, w ktrym gwn graj rol ubodzy peni wiary i mioci,
zapatrzeni w obraz Matki Boskiej, krlowej Polski i Litwy. Litwa ta, ktrej mcze-
stwu przywieca cud ma inny znowu charakter, a jest to poemat sercowy, ktrego
poowa odgrywa si w niebiosach. Co Mickiewiczowskiego jest w tej historii na-
12
tchnionej, prostej, a wielkiej .
Z kolei mody Stefan eromski traktowa Lituani jako wci ywe

wezwanie do czynu dla pokolenia salonw:
W salonie znalazem reprodukcje Lituanii i Wojny Grottgera i straciem humor.

Ogarna mi ta mroczna przepa geniuszu. Spotkaem si z Grottgerem jak z wy-
rzutem bolesnym, e jestem midzy panami, bawi si, kocham w arystokratycz-
nych matkach, jestem mody i doznaj blu brzucha, podczas kiedy powinienem
by w siermig przybrany, chodzi od chaty do chaty i miesi chleb chopskiego
13
ywota krwawym potem, zami a kltw .
12
B. Bolesawita [J. I. Kraszewski], Mogiy, [w:] idem, Z 1867 roku. Rachunki. Rok
drugi, cz. 2, Pozna 1868, s. 415. Znaczenie Grottgerowskiego cyklu dla utrwale-
nia mitu powstania potwierdza rwnie inna notatka Kraszewskiego, zamieszczona
po dwch latach w Tygodniu (1870, nr 46), gdzie w dziale Rozmaitoci pisa, oskar-
ajc Staczykw: Odbieramy z Krakowa pytanie, dlaczego Dyrekcja Towarzystwa
Sztuk Piknych, ktra nabya Lituani Grottgera, dotd nie postaraa si o jej rozpo-
wszechnienie za pomoc fotografii (...). Czy powodem zwoki, pisze nasz korespon-
dent [mowa o Walerym Eliaszu-Radzikowskim I. Sz.], s znowu wzgldy politycz-
ne i obawa, aby Lituania nie wywoaa jakiej rewolucji? Tak si domylaj moe nie
bez przyczyny. J. I. Kraszewski, Listy do Adama i Joanny Miaszewskich, rodziny
Langie, Walerego Eljasza-Radzikowskiego, opr. W. Danek, Wrocaw 1966, s. 284.
13
S. eromski, Dziennikw tom odnaleziony, z autografu do druku przygotowa,
wstpem i przypisami opatrzy J. Kdziela, Gdask 2000, s. 73.
361
Inesa Szulska
Zgoa inaczej ocenia Lituani Bolesaw Prus, ktry z du rezer-

w patrzy na patos kartonw, nazywajc je ucielenieniem aosne-
go polskiego marzenia, przegrywajcego z dyktatem, podanego
dla wspczesnych mu czasw, realizmu:
U Grottgera wojna jest tak wielkim nieszczciem, e a ludziom wspczuje na-

tura (), a w Lituanii robi si nawet wicej: ukada si len mg w ksztat widma,
wobec ktrego, zdaje si, dr dby. Dziea, o ktrych mwi, s szczytami, gdzie
rzadko wdziera si duch ludzki. Lecz wanie w nich jeszcze bardziej uwydatniaj
si narodowe cechy malarzy: twardy rosyjski realizm u Wierieszczagina i aosne
14
polskie marzenie u Grottgera .
Waciwie od pocztku omawiany cykl, podobnie jak Wojna, zy-

ska status dziea o wydwiku patriotycznym, std napotyka liczne
przeszkody w dystrybucji (reprodukowaniu w postaci odbitek fotogra-
ficznych czy litografii). W roku 1872, w Krakowie wydano pierwszy
album z reprodukcjami Lituanii, powielanymi pniej w formie kart
pocztowych i drzeworytw (ukazyway si, mimo ogranicze cenzu-
ry, take w zaborze rosyjskim, w kilkudziesiciu pismach polskich,
gwnie po roku 1905, kiedy cay cykl mona byo swobodnie repro-
dukowa i podpisywa waciwymi tytuami15); wydawano osobne
albumy16, wybrane sceny przypominano podczas inscenizacji (take
14
Wypowied B. Prusa zamieszczona w Kraju (1884, nr 5).
15
Tygodnik Ilustrowany zamieci w r. 1871 cykl bez Przysigi i Boju (z po-
wodw cenzuralnych, s. 216, 217, 264, 265). Reprodukcje ukazyway si m.in.
na amach Ziarna (1905, nr 4950, 52); wiata (1906, nr 4, 19), Tygodnika
Ilustrowanego (1905, nr 30, 44 i 4849; 1906, nr 1, 13, 40, 48, 50; 1907, nr 7, 11).
16
Wczenie zaczto rozpowszechnia karty pocztowe z reprodukacjami poszcze-
glnych scen (jedna z pierwszych serii, zatytuowana A. Grottger Lituania, zo-
staa wydana w ostatnich dziesicioleciach XIX wieku w Warszawie, co prawda,
nie posiadaa podpisw ani tytuw, podobnie jak adnotacji o cenzurze. Z innych
wydawnictw wymieni naley: Album: Wojna, Polonia, Lituania, tekst A. Szcze-
paskiego, Wiede 1888 i album Artur Grottger. Polonia Wojna. Lituania, wy-
dany przez Salon Malarzy Polskich w Krakowie na pocztku XX wieku. W roku
1904 ukaza si Lithuania. Album Artura Grottgera. Sze obrazkw z obja-
nieniami, wydany nakadem krakowskiej Latarni, opatrzony komentarzami
E. Haeckera (wznawiany w latach 1905 i 1908), nieco pniej take okoliczno-
ciowy Album Pamitkowy Artura Grottgera. Polonia Lithuania. W 50-cio letni
362
ywych obrazw), za pochlebne omwienia pojawiay si w pracach

wczesnych krytykw sztuki17. Doda wypada, i w omawianej epoce
istniay prby czenia przesania Lituanii z kolejnym zrywem, tym
razem rewolucj 1905 roku w momencie wybuchu listopadowych
zamieszek Tygodnik Ilustrowany w numerze, informujcym o ma-
nifestacjach w Warszawie, zamieci na okadce Widzenie, za obok
wiersz Marii Konopnickiej Ty, co walczy dla idei18. Podkreli tak-
e naley, i z upywem czasu potomni darzyli artystyczn prawd
kartonw Lituanii coraz wikszym zaufaniem po kilkudziesiciu la-
tach od wydarze roku 1863 w prasie polskiej mona znale dowody
na traktowanie rysunkw Grottgera jako bezporedniej ilustracji prze-
biegu dziaa powstaczych na terenach Litwy i Biaorusi co po-
twierdza cykl artykuw Michaa Synoradzkiego Litwa i Ru w latach
18611863, publikowany na amach Biesiady Literackiej (1907)19.
Wydwik kartonw Grottgerowskich, podobnie jak znajomo
ich kodu patriotycznego, z powodzeniem wyzyskiwaa literatura pol-
ska powstajca w drugiej poowie XIX wieku. Co prawda, w chwili
obecnej trudno ustali dokadn liczb literackich nawiza do scen
Lituanii, std przedstawiony wykaz ma charakter orientacyjny, cho
pozwalajcy na wstpne oszacowanie tego zjawiska. Lista utworw,
podana w porzdku chronologicznym, zawiera zarwno dziea poetyc-
kie, jak i prozatorskie, zdecydowanie rzadziej realizacje dramatyczne,
cho znamiona teatralizacji rzeczywistoci s nader typowe dla Grott-
-gerowskich scen, nawizujcych do wydarze z lat 18611863. Naj-
liczniejsz grup stanowi niewtpliwie poetyckie ekfrazy: Lituanika
Artura Grottgera ilustrowana wierszem przez Hugona Wrblewskiego
rocznic powstania narodowego 18631913 (Chicago 1913).
17
Por. szerzej A. Szczepaski, Artur Grottger. Ustp z dziejw sztuki polskiej, Kra-
kw 1868.
18
Tygodnik Ilustrowany 1905, nr 44, s. 809.
19
M. Synoradzki, Litwa i Ru w latach 18611863 (z ilustracjami cyklu Lituania
A. Grottgera), Biesiada Literacka 1907, nr 1, 8, 33, 53, 65, 85, 105, 125, 145,
165, 185, 209, 229, 252. Por. take pniejsz prac W siedemdziesit roczni-
c powstania styczniowego na Litwie. Na odsonicie pomnika Ludwika Narbutta
i jego towarzyszy w Dubiczach ziemi lidzkiej: 6 sierpnia 1933, Grodno 1933, gdzie
kartony cyklu Lituania stanowi integraln cze narracji historycznej o wyranym
wydwiku patriotycznym.
363
Inesa Szulska
(ekfrazy: I Puszczy, II Znaku, III Przysigi), Lituanika Artura Grott-

-gera ilustrowana wierszem przez X. X. [Bronisawa Komorowskie-
go] (ekfraza IV Boju); Lituanika Artura Grottgera ilustrowana wier-
szem przez Wadysawa Bez (ekfraza V Ducha); Epilog do Lituani-
ki Artura Grottgera napisa Wadysaw Ordon (Szancer) (ekfraza VI
Widzenia)20; poemat Marii Konopnickiej Z teki Grottgera. Lituania
(1886) (ekfrazy: I Puszczy, II Znaku, V Ducha, VI Widzenia); poemat
Kordyana (Bolesawa Romana Wdrychowskiego) Lituania. Wedug
obrazw Grottgera skreli Kordyan (ekfrazy caego cyklu); poemat
Jana Miodoskiego Litwa. Utwr poetyczny w 6 pieniach wedug
6 obrazw Grottgera (1900, ekfrazy caego cyklu); wiersz Krystyna
Opolskiego Tumaczenia Grottgera (ekfraza III Przysigi)21. Z kolei
z modernistycznych realizacji wymieni naley proz poetyck Ewy
uskiny Pjd ze mn w dolin ez22. Stosunkowo liczn grup sta-
nowi take powieci i opowiadania, zawierajce mniej lub bardziej
wyraziste ikonizacje Grottgerowskie, mowa o utworach: Silni i sabi.
Powie z ubiegych czasw w obrazkach. Napisa Spirydion (Edward
Lubowski) 1865 (scena z zakonnikiem, przed ktrym powstacy ska-
daj przysig); Ofiarny stos. Powie na tle powstania styczniowego
do obrazw Artura Grottgera Polonia i Lituania Wodzimierza
Popiela-Sulimy z roku 1910 (aluzje do caego cyklu); Wybracach losu
(1881) i Wiciach wyrocznych (1898) Wacawa Koszczyca (Walerego
Wacawa Woodki) (obrazy puszczy), noweli Henryka Sienkiewicza
We mgle (1907) (pochd powstacw z zakonnikiem znikajcy w otu-
lajcej las mgle), a take litewskiej powieci myliwskiej Jzefa Wey-
ssenhoffa Sobl i panna (1911), gdzie we nie Rajeckiego pojawiaj
si aluzje do kartonu IV Bj. Najrzadziej jednak do rysunkw Litu-
20
Wszystkie wymienione wiersze bd krtkie poematy stanowiy cykl, publiko-
wany kolejno na amach lwowskiej Strzechy: Lituanika Artura Grottgera ilu-
strowana wierszem przez Hugona Wrblewskiego, Strzecha 1871, s. 260270,
297298, 329331; Lituanika Artura Grottgera ilustrowana wierszem przez
X. X. [Bronisawa Komorowskiego], Strzecha 1871, s. 349350; Lituanika Ar-
tura Grottgera ilustrowana wierszem przez Wadysawa Bez, Strzecha 1871,
s. 393; Epilog do Lituaniki Artura Grottgera napisa Wadysaw Ordon (Szancer),
Strzecha 1871, s. 401403.
21
K. Opolski, Tumaczenia Grottgera, Nasz Kraj 1906, z. 21.
22
E. uskina, Pjd ze mn w dolin ez, ibidem.
364
anii sigali dramatopisarze obecnie znany jest jeden dramat poetyc-

ki, opatrzony pseudonimem Ajram, autorstwa Marii Livery, pt. Litwa.
Dramat liryczny w czterech aktach na tle Lituanii Artura Grottgera
(Krakw 1878)23.
Z prezentowanego wyej wykazu utworw literatury polskiej z lat
18711911, inspirowanych Grottgerowskim cyklem Lituania, wynika
niezbicie, e dominuj poetyckie ekfrazy z wyjtkiem Konopnickiej,
Bezy, Ordona i modernistycznej poetki uskiny, ich twrcami byli
gwnie epigoni. Rzadziej nawizywali do nich prozaicy i dramato-
pisarze; w wikszoci zwizek z Lituani by sygnalizowany w pod-
tytuach, co stanowi ciekawe pole bada nad cyklicznoci w obsza-
rze dwch sztuk o odmiennych rodkach wyrazu. Niniejszy artyku
bdzie powicony analizie specyfiki przekadu intersemiotycznego
na podstawie kilku wybranych utworw literatury polskiej: Lituaniki
Artura Grottgera autorstwa Wrblewskiego, Komorowskiego, Bezy
i Ordona, nastpnie Z teki Grottgera Konopnickiej, Litwy. Utworu po-
etycznego w 6 pieniach wedug 6 obrazw Grottgera Miodoskiego
oraz opowiadania We mgle Sienkiewicza. Natomiast po stronie litera-
tury litewskiej przywoane zostan: opowiadanie Mariji Pekauskait-
-atrijos Ragany Dl Tvyns (Dla Ojczyzny) i psychologiczna powie
Jonasa Bilinasa Lidna pasaka (Smutna ba).
Analiza wybranych literackich uj cyklu Lituania w literaturze

polskiej drugiej poowy XIX wieku i pocztku XX
Lituanika Artura Grottgera, ogoszona na amach lwowskiej Strze-

chy z 6 rycinami, wzorowanymi na kartonach Grottgera, autorstwa
Edwarda Botnickiego, ju w podtytule sygnalizuje rdo inspiracji
i gr z konwencj sztuk plastycznych (ilustrowana wierszem, wszak
zwykle ilustracja jest wtrnym komentarzem do tekstu literackiego).
Wrblewski, Komorowski, Beza i Ordon signli po rne formy ro-
mantycznej liryki: odpowiednio epos bohaterski, ballad i powie
poetyck. W efekcie powsta cykl eklektyczny w formie, wyranie
nawizujcy do tradycji Mickiewiczowskiej (konwencji ballad, Pana
23
Wykaz zosta sporzdzony na podstawie ustale M. Bryla, op. cit., s. 356365
i bada wasnych I. Szulska.
365
Inesa Szulska
Tadeusza, Konrada Wallenroda powstacy wyruszajcy do lasu ni-

czym na krucjat przeciwko Krzyakom). Bohaterowie cyklu uzyska-
li imiona: Marek i Hanka, ich jednostkowe przeycia potraktowano
(podobnie jak na rysunkach) jako syntez dowiadcze ludu, ujtych
w ksztat tyrtejskiej i wrcz tytanicznej walki rycerzy z barbarzyca-
mi na wojnie krzyowej, opisanej jzykiem penym patosu:
Litwo! matko cierpie, boleci ojczyzno,

Kochanko poezji, wita niewolnico,
Aniele przyszoci, caryzmu trucizno,
24
A naszej idei zbawienia stranico!
Chopka Hanka, wzr niewiast wiejskich i litewskich matek, zo-

staa wykreowana na wiadom patriotk, zachcajc ma do walki
w obronie ojczyzny i wiary, mczennic umierajc za wartoci na-
rodowe. Elementy kolorytu lokalnego s, podobnie, jak w przypadku
Grottgera, nader powierzchowne: dolina nad Niemnem tonca w kwia-
tach udzco przypomina kowiesk dolin z Konrada Wallenroda,
podobnie jak matecznik (z Pana Tadeusza), a w ekfrazie Przysiga
stawiany jest wrcz znak rwnoci midzy Litw, ojczyzn a Polsk.
Stracecz walk powstacw wspiera nawet dzika natura:
Zda si, na Litwy potrzeb spiesz

Do walki nawet ywioy;
Ry i odyniec z caa puszcz rzesz
25
Chc pomci zy jej, popioy!...
W omawianym cyklu dominuje mesjanistyczno-apokaliptyczny ton

romantycznego cierpienia, z nieodzownymi jego atrybutami (korony
cierniowej, blu, mciciela, co niebawem odrodzi si z popiow), tra-
gicznego proroctwa przegranej, zapowiadanego przez widmo Anioa
w czci I.
24
Lituanika Artura Grottgera ilustrowana wierszem przez Hugona Wrblewskiego,
Strzecha 1871, s. 260.
25
Lituanika Artura Grottgera ilustrowana wierszem przez X. X. [Bronisawa Ko-
morowskiego], ibidem, s. 350.
366
Wrd elementw urozmaicajcych przekaz, wypada wymieni ko-

mentarze poetw co do losu rodziny chopskiej (zagada domostwa)
i dziecka, ktre zostaje odebrane matce, si wcielone do carskiego
wojska, gdzie uczy si obcej mowy i wiary, by Polsce blunio!. Wy-
dwik Epilogu do Lituaniki Artura Grottgera autorstwa Szancera jest
tragiczny, wieczy go zgon Hanki w kopalni syberyjskiej, porwnany
do mierci onierza na polu walki. Jeli chodzi o stosunek do pierwo-
wzoru poszczeglne wiersze, przybierajce nieraz ksztat osobnych
poematw, wiernie odtwarzaj dzieje rodziny przedstawionej przez
malarza, gdzie przesanie patriotyczne splata si z hasem obrony wia-
ry, wartoci narodowych i nut sentymentalizmu, wyartykuowanymi
za pomoc sprawdzonego (ale te nader wyeksploatowanego) jzyka
pogrobowcw wielkiego romantyzmu.
Konopnicka malarstwo Grottgera, powicone atmosferze lat
18611863, darzya wyjtkow estym, reprodukcje towarzyszyy jej
w podrach po Europie, sama angaowaa si w popularyzacje tych
dzie za granic26. W korespondencji pisaa: Grottgera Lituani, Po-
loni, Wojn i Warszaw ilustruj troch wierszem, ktry z pewnoci
nie dorwna poezji tego mistrzowskiego owka27. Warto przypo-
mnie, e Z teki Grottgera by utworem wysanym na konkurs Ty-
godnika Ilustrowanego, ogoszonym dla literatek zainteresowanych
opisem dowiadczenia kobiet, w ktrym poemat ten zdoby II nagrod.
Ewa Paczoska, w zaproponowanej przez siebie interpretacji cyklu
Z teki Grottgera, zwraca uwag na dyskusj poetki z przesaniem
Grottgerowskiej Lituanii, polegajc na oywieniu posgowo-wite-
26
Zob. list M. Konopnickiej do Z. Krlikowskiej, pisany we Florencji 30 stycznia
1902 roku: Teraz swko o naszych sprawach. Rozesaam tu troch kart: Grottge-
rowsk Wojn, Poloni i Lithuani. Wosi s zachwyceni. W jednym z mediola-
skich tygodnikw jest dzi reprodukcja tego widzenia w katordze, kiedy to Matka
Boska Czstochowska ukazuje si skazanej w kopalniach. Jest przy tym b[ardzo]
adny artyku. wieo otrzymuj z Rzymu wiadomo tak: My, studenci uniwer-
sytetu w Rzymie utworzylimy komitet Pro Polonia i zapytujemy, co mamy robi
i jak pani zamierza pokierowa nami? Poczciwe chopaczyska!; M. Konopnicka,
Listy do synw i crek, oprac., wstpem i przypisami opatrzya L. Magnone, War-
szawaarnowiec, 2010, s. 682.
27
Cyt. za: W. Olkusz, Szczliwy maria literatury z malarstwem. Rzecz o fascyna-
cjach estetycznych Marii Konopnickiej, Zeszyty Naukowe WSP w Opolu, Studia
i monografie nr 97, Opole 1984, s. 15.
367
Inesa Szulska
go oblicza bohaterw rysunkw, debaty z retoryk wzniosoci poprzez

wprowadzenie narracji subiektywnej z pozycji dowiadcze konkret-
nej kobiety (blu, cierpienia ciaa, intymnych przey psychicznych).
Tym samym dowiadczenie pamitnego roku 1863, w latach 80. XIX
wieku, miao szans zyska, dla kolejnego pokolenia czytelnikw, bar-
dziej ludzki wymiar poprzez budowanie wsplnoty wspodczuwania,
empatii i rozumienia historii jako indywidualnego przeycia28.
Rzeczywicie, w centrum uwagi poetyckich ekfraz z chopk jako
gwn bohaterk (Puszczy, Znaku, Ducha, Widzenia) jest dowiadcze-
nie kobiety-matki, ofiary Powstania, ktra jzykiem sobie waciwym,
stylizowanym na mow ludu, bdzie opisywaa nie bohaterski, tylko
wybitnie ludzki wymiar klski (utrat rodzinnego szczcia i macie-
rzystwa, cierpienia po zgonie ma, mczc drog na Sybir, naturali-
stycznie oddane przedwczesne starzenie si). Doda jednak wypada, e
poetka nie tylko uwiarygodnia sceny, odchodzc od przekazu Grottgera
(np. w ekfrazie na temat Ducha bohaterka jest zwrcona twarz do wid-
ma, inaczej ni na kartonie), ale te wypenia narracj miejsca puste
por. passus o krwawych niwach na wiosn w lasach i dziwnoci cza-
sw walki (wtek podjty po latach przez Orzeszkow w Gloria victis)
czy szereg kocowych scen z wdrwki na zesanie. Na pewno wyrany
jest zwrot w kierunku zmiany jzyka, perspektywy ujcia i charakteru
narracji w stosunku do wczeniej omwionej Lituaniki Artura Grott-
gera: po wierwieczu od Powstania chopka przemawia do czytelnika
wasnym jzykiem, wolnym od romantycznych naladownictw Mickie-
wicza29. Cenna staje si perspektywa nie tyle piewczyni ofiar zoo-
nych na otarzu ojczyzny (retoryka ta jest w przypadku Konopnickiej
bardziej stonowana), co cierpienia jako dowiadczenia uniwersalnego,
ktrego sprawc staa si wielka historia, rzutujca na los maluczkich.
Rozpoznawalna wic ikoniczno poetyckiego przekazu zostaa wzbo-
gacona o treci aktualizujce przesanie Grottgerowskich rysunkw.
Na przeomie XIX i XX wieku, w Bielsku ukazaa si skrom-
na, liczca zaledwie 15 stron tekstu, ksieczka Jana Miodoskiego
28
E. Paczoska, Postacie pamici. Maria Konopnicka: Z teki Grottgera, [w:]
Miejsca Konopnickiej: przeycia, pejza, pami, red. T. Budrewicz, M. Ziba, Kra-
kw 2002, s. 133141.
29
Por. M. Gerson-Dbrowskiej, Grottger, Warszawa 1918, s. 52 i nast.
368
pt. Litwa. Utwr poetyczny w 6 pieniach wedug 6 obrazw Grottgera30.

Utwr skada si z 6 czci, z ktrych kada stanowi wierny, niekiedy
wrcz niewolniczy poetycki komentarz do kolejnych kartonw artysty.
Tak wic Obraz I Puszcza przenosi w baniowo-magiczn, upion
litewsk puszcz, ktrej atmosfer rozmarzenia zakca anio mierci
z waciwymi sobie atrybutami (caunem i kos), nie brak te nawi-
za do Mickiewiczowskich Dziadw cz. II, rytuau obcowania z du-
chami i ujtych w ksztat mowy ezopowej aluzji (Powstanie burza):
I cicho, gucho w puszczy dokoa,

Jak przed nadejciem straszliwej burzy.
Ach! Moe smutna posta anioa
Nowe ci, Litwo, nieszczcia wry!
I nic nie maci w naturze zgody.

Umilka puszcza, jakby nieywa;
I tylko cisz, znad brzegw wody
31
bik przeraliwym wrzaskiem przerywa .
W kolejnych, krelonych sowem obrazach Powstania (Obraz II

Przysiga) pojawiaj si kolejno: wtek zmaga si garstki powsta-
cw (zwanych rycerzami), podejmujcych wyzwanie straceczej
walki z wielokrotnie silniejszym wrogiem, porwnania do dzielnych
Spartan i symbol kruchej dki ycia rzuconej na fale wzburzone-
go morza (do podobnych skojarze siga take w swojej poezji po-
wstaniec styczniowy Mieczysaw Romanowski). Mnich jawi si tu
jako prorok, przepowiadajcy ryche cierpienie, a nastpnie mier
zgromadzonych, do tyrtejskiej symboliki odsyaj take obrazy Oj-
czyzny-matki, krwi, z ktrej powstanie rd mny mcicieli, ofiar,
raca cierpie, walki w obronie kraju i wiary, w ktr angauje si
take natura.
Nastpny Obraz III Znak przywouje atmosfer mistycznego taca
duchw o pnocy, do ktrych wkrtce doczy lenik wyruszajcy
30
Litwa. Utwr poetyczny w 6 pieniach wedug 6 obrazw Grottgera napisa Jan
Miodoski, BiaaBielsk 1900.
31
Ibidem, s. 2.
369
Inesa Szulska
w bj, za Obraz IV Bitwa, cile korespondujcy z Grottgerowskim

Bojem, poeta wzbogaci o atrybuty umierania i mierci (mier kr-
lowa/ Rozpia skrzyda nad kniej32, drzewa szkielety), koloryt li-
tewski (sztandar z Pogoni, mudzkie rogi), co wicej, odwag garstki
walczcych wybierajcych zgon ni niewol podziwia nawet przy-
wdca dzikich Moskali, ktry z szacunku dla ich mstwa kae ciaa
godnie pochowa i zakazuje grabiey. Rwnoczenie s do czytelne
nawizania patriotyczne i sygnay jednoci ziem dawnej Rzeczypo-
spolitej Obojga Narodw:
Te szepty zbudz nard ospay

W caej litewskiej krainie;
I nard cay, jak orze biay
33
Do lotu skrzyda rozwinie .
Tyrtejsko-patetyczne poetyckie komentarze do Ducha i Widzenia

ten, do epigoski, pogrobowiec romantyzmu zamknie pochwa sa-
bych i apoteoz wolnoci:
Lecz wolno jest wieczna. Ona tum narodw

Do wsplnej biesiady powoa.
Mimo knutw, kajdan i syberyjskich lodw,
34
Car nawet jej zdusi nie zdoa.
Z kolei na polu polskiej prozy po litewskie kartony Grottgera siga-

li bardziej uznani twrcy (Sienkiewicz We mgle, Weyssenhoff Sobl
i panna, kontekstowo wymieni naley take powstacze dziea Elizy
Orzeszkowej i Marii Rodziewiczwny), co prawda, odtwarzali wycz-
nie nastrj poszczeglnych kartonw (por. wizyjna scena obraz po-
chodu powstacw w otulonym mg lesie (We mgle) czy skojarzenie
nagonki myliwych z kartonem Bj w marzeniach sennych Rajeckie-
go (Sobl i panna)). Za kadym razem rozpoznawalne aluzje suyy
skojarzeniu walki z cierpieniem (take w wymiarze chrzecijaskim),
32
Ibidem, s. 9.
33
Ibidem, s. 10.
34
Ibidem, s. 15.
370
zbudowaniu przekazu o walorach realistycznych i symbolicznych jed-

noczenie35, a take (w przypadku epizodu z Sobola i panny) przypo-
mnieniu czynu zbrojnego jako antidotum na zbyt pasoytniczy tryb
ycia szlachty po kilku dziesicioleciach od opisywanych wydarze.
Analiza wybranych literackich uj cyklu Lituania w literaturze

litewskiej drugiej poowy XIX wieku i pocztku XX
W jzyku polskim cz si, grottgerowsko, las i powstanie pi-

sa sentencjonalnie Czesaw Miosz w Piesku przydronym36. Ot
w litewskiej kulturze, historiografii oraz w odbiorze powszechnym
ocena powstania 1863 roku (nazywanego take lenkmetis cza-
sami polskimi) znacznie odbiega od wartociowania strony polskiej.
W dziewitnastowiecznej historii Litwy wydarzenie to jest trakto-
wane ambiwalentnie: jako ostatni wsplny czyn zbrojny, angaujcy
przedstawicieli wszystkich narodowoci zamieszkujcych ziemie li-
tewsko-biaoruskie i, inaczej ni w Krlestwie Polskim, jednoczcy
w walce szlacht i chopw, ktrzy wsparli dziaania powstacze nie
tylko w nadziei poprawy swego bytu, ale take w obronie katolicy-
zmu, a zarazem jako pierwszy, ktrego konsekwencje Litwini oceni-
li znacznie ostroniej (z czasem z wyran dezaprobat) ni Polacy.
Skala represji popowstaniowych i proces odrodzenia narodowego
sprawiy, e Litwini (w tym czsto sami uczestnicy walk) zaczli
z czasem nader krytycznie ocenia znaczenie zrywu jako obcego inte-
resom wasnego narodu, ca odpowiedzialno za agitacj chopstwa
i czci ziemiastwa przypisujc polskiej szlachcie37. Znani dziaacze
35
Por. ustalenia M. J. Olszewskiej: Tak na obrazach autora Polonii, jak i w oma-
wianym tekcie [We mgle I. Sz.] Sienkiewicza w znakomitej rwnowadze wsp-
istniej ze sob dwa porzdki: metonimiczny i metaforyczny: realistyczny i sym-
boliczny, co sprawia, e szczeglny dokumentaryzm tekstu, jego narracyjno
i szczeg zostaj nasycone swoistym patetycznym liryzmem, tak, e cao tekstu
Sienkiewicza zamienia si w alegori; M. J. Olszewska, Postoje pamici. We
mgle Henryka Sienkiewicza, [w:] Henryk Sienkiewicz w kulturze polskiej, red. K.
Stpnik, T. Bujnicki, seria Obrazy Kultury Polskiej, Lublin 2007, s. 111112.
36
Cz. Miosz, Las, [w:] idem, Piesek przydrony, Krakw 1997, s. 200.
37
Do dzi trwaj dyskusje historykw na temat znaczeniu tego wydarzenia w zbio-
rowej pamici litewskiego narodu por. D. Stalinas, Savas ar svetimas paveldas?
371
Inesa Szulska
kultury litewskiej i pisarze (m.in. biskup Maciej Woonczewski, Ju-

lija Beniueviit-ymantien, siostry-pisarki Sofi ja Pibiliauskien
i Marija Lastauskien (Lazdyn Pelda)) czsto z wyranym dystan-
sem i krytycyzmem opisywali we wspomnieniach i literaturze prze-
bieg Powstania38.
Jednoczenie zachoway si dowody powiadczajce znajomo
Grottgerowskiej wizji zrywu wrd lokalnego ziemiastwa, zaka-
zane litografie zdobiy wszak ciany wielu kresowych dworw39.
Z najnowszych odkry litewskich historykw wynika, e album
z reprodukcjami Lituanii by w posiadaniu Vincasa Kudirki, jed-
nego z czoowych reprezentantw litewskiego ruchu odrodzenia
narodowego, zwizanego ze rodowiskiem akademickim pozytywi-
stycznej Warszawy40.
Jako jaskrawy atrybut przebrzmiaych i zgubnych, w opinii zwo-
lennikw odrodzenia narodowego Litwinw, wartoci patriotycznych
lokalnej szlachty reprodukcje Lituanii pojawiaj si w satyrze obycza-
jowej na polskie ziemiastwo opowiadaniu Dl Tvyns (Dla Ojczy-
zny, 1907) Pekauskait-atrijos Ragany. Oto opis wystroju typowego
mudzkiego kresowego dworu, bdcego wasnoci Sarmaty Rimy:
Na cianach wisiay wiersze przodkw, reprodukcje Grottgerowskiej Lituanii,

pikny portret Kociuszki i do dobra kopia Unii Lubelskiej Matejki. Za na pierw-
41
szym miejscu, naprzeciwko kanapy, wisiay medaliony z godami Polski i Litwy .
1863-1864 m. sukilimas kaip lietuvi atminties vieta, Vilnius 2008.

38
Szerzej zob. B. Pranskus, 1863 met sukilimo atspindiai lietuvi literatroje,
Lietuvos TSR mokslo akademijos darbai, seria A, t. 1, 1957, s. 3347.
39
W Podweryszkach (wojewdztwo wileskie), bdcych wasnoci Rymszw,
reprodukcje cyklu Lituania Grottgera zdobiy ciany dworu. R. Aftanazy, Podwe-
ryszki, [w;] idem, Dzieje rezydencji na dawnych kresach Rzeczypospolitej, cz. 1
Wielkie Ksistwo Litewskie, T. 4 Wojewdztwo wileskie, wyd. 2, przejrz. i uzup.,
Wrocaw 1993, s. 289.
40
Ten album, jako cenn pamitk o Litwie pisarz i publicysta w roku 1892 podaro-
wa zaprzyjanionemu maestwu Celinie i Petrasowi Leonom, wybierajcym si
do Turkiestanu. http://mokslasplius.lt/mokslo-lietuva/2002-2004/200304/20030412.
htmmetais aukauju Vincas Kapsas [dostp: 6.12.2013].
41
M. Pekauskait-atrijos Ragana, Dl Tvyns, [w:] eadem, atrijos Ragana, Se-
name dvare, Vilnius 1997, s. 197198. Przekad z j. litewskiego I. Szulskiej.
372
Szlachcic Rima, wierny spadkobierca ideaw sarmackich i gorcy

zwolennik unii polsko-litewskiej, darzcy wielk estym narodowe pa-
mitki, przygotowuje pomienn przemow pitnujc litwomanw,
cho nader szybko przemienia si w groteskowego i skostniaego obro-
c prawd przebrzmiaych, nieznajdujcych posuchu nawet w gronie
potencjalnych sprzymierzecw. Tu Grottgerowska Lituania, obok re-
produkcji Matejki, spenia jedynie rol dodatkowego elementu charak-
teryzujcego postaw gwnego bohatera, porednio wskazuje take
na integraln wi z kultur polsk i zaszczepionymi przez ni ideaami.
Czas przyjrze si sztandarowej, po stronie litewskiej, powsta-
czej powieci Lidna pasaka (Smutna ba) Jonasa Bilinasa, ktrej
nastrj koresponduje ze smutn histori o biednym litewskim boro-
wym42. W badaniach historycznoliterackich po obu stronach granicy
nigdy dotd nie by on odczytywany w kontekcie Grottgerowskiego
powstaczego mitu plastycznego, cho takie zestawienie moe by na-
der cenne poznawczo.
Powie, bdca arcydzieem litewskiej prozy psychologicznej, opo-
wiada o tragicznym losie Litwinki chopki Juozapoty Banien, kt-
ra bdzie jedynie wiadkiem i ofiar zrywu, straci ukochanego ma
i dziecko, a pod wpywem traumy psychicznej postrada zmysy. Zwi-
zek z wymow powstaczych kartonw Grottgera mona okreli jako
nader luny, cho znaczcy: na pocztku utworu przywouje si nastrj
romantyzmu i elementy baniowoci (jednak nie spod znaku Mickie-
wicza, tylko nawizujcego do romantyka Antanasa Baranauskasa
(Antoniego Baranowskiego) i jego poematu Anyki ilelis (Borek
oniksztyski). Pojawia si take zapowied mierci, uosabianej przez
chor, przeraajc bawicych si na letnisku, Juozapot. Podobnie
jak u Grottgera, wygld bohaterki sugestywnie oddaje jej wewntrz-
ne cierpienie, nacisk kadziony jest na skal represji, porwnywanych
do rzezi niewinitek:
Potworny upir zakry swoimi skrzydami niebo nad caym krajem, gboko
w piersi ludzi zatapiajc swoje ostre pazury. Palono wsie, rozstrzeliwano i wiesza-
42
Tak artysta nazywa swj cykl w listach do narzeczonej, zob.: Artur i Wanda.
Dzieje mioci Artura Grottgera i Wandy Monn. Listy, pamitniki ilustrowane licz-
nymi, przewanie nieznanymi dzieami artysty, op. cit., s. 255.
373
Inesa Szulska
no, wypdzano ludzi z ojczyzny na dalek pnoc. Nie ulitowano si ani nad siwy-
mi staruszkami, ani nad chorymi kobietami, ani nawet nad maymi niewinnymi
43
dziemi .
Do rozwiza formalnych Grottgerowskiego cyklu zblia Bilinasa

zastosowana strategia opis rzeczywistoci poprzez szereg scen o du-
ym adunku emocjonalnym z udziaem najwyej kilku osb.
Znacznie wyrazistsze s jednak rnice, szczeglnie w warstwie ide-
ologii i weryfikowania mitu Powstania. Sednem przesania Bilinasa,
podobnie jak Konopnickiej, staje si indywidualne przeycie powsta-
czego zrywu, opis traumy psychicznej44, jaka staje si udziaem prostej
litewskiej chopki. W tej historii Powstania brak patetycznych odnie-
sie religijnych, odwoania do ojczyzny czy narodu. Liczne religijne
konotacje, wice czyn patriotyczny z katolicyzmem, obecne na nie-
mal kadym z litewskich kartonw Grottgera,45 s sabo zarysowane,
katoliccy ksia s postrzegani jako zwodniczy agitatorzy, nawoujcy
do straceczej walki.
Stosunek autora do opisywanych wydarze jest do niejednoznacz-
ny: wyeksponowa on rol agitacji wrd chopstwa, ich atwowier-
no i jaowo dziaa w obliczu pamici o przegranym powstaniu
listopadowym, rnice interesw panw (Polakw) i prostego ludu
(tym samym jake daleko jestemy od integracyjnych zabiegw Grott-
-gera, zastosowanych w Widzeniu, gdzie chopce ukazuje si Matka
Boska Czstochowska46). Wobec powstacw s stosowane okrelenia
zapoyczone z jzyka carskiej propagandy wystpuj jako buntow-
43
Dotychczas ukazay si dwa przekady tego utworu na j. polski: Smutna ba
w zbiorze Czerwony kogut (1913) w tumaczeniu K. Puidy i Smutna opowie
(w przekadzie A. Lau-Gniadowskiej, opublikowanym w zbiorze prozy pisarza
pt. Smutna opowie i inne opowiadania, 1956). Przekad pochodzi z ostatniego
wydania, s. 25.
44
Zob. szerzej R. Bleizgien, Traumos atminties vietos: Gabriels Petkeviaits-
Bits Spauda leista ir Jono Bilino Lidna pasaka, mogus ir odis 2011,
s. 3038.
45
M. Bryl, Lituania: wszechstronne odniesienia, op. cit., s. 113.
46
W przypadku polskiego malarza istniay take inne obrazy, czce cykl Poloni
z Lituani Przejcie przez granic, ktrego bohaterka udzco przypomina posta
Litwinki.
374
nicy47, cho w kilku opisach pojawiaj si aprobatywne stwierdzenia

odwani buntownicy i elementy cudownoci (aluzja do ksidza-
-przywdcy, prawdopodobnie Antoniego Mackiewicza, ktrego kule
si nie imaj).
W opiniach XIX-wiecznych krytykw sztuki i literatury wielokrot-
nie, wobec patriotycznej twrczoci Grottgera, pojawia si denie
do czenia jego malarstwa z poezj, ukuto wrcz okrelenia pla-
styczne poematy48. Przegld ekfraz, powstaych na przestrzeni p-
wiecza, jake rnych pod wzgldem poziomu literackiego, wykazuje
znaczc prawidowo przesanie obrazw odczytuje si za pored-
nictwem zasobu wczeniejszych romantycznych klisz zaczerpnitych
z dzie Mickiewicza z lat 20.40. XIX wieku (ballad, Pana Tadeusza,
Konrada Wallenroda) o wyranym wydwiku tyrtejskim. Jednake
obraz Powstania uwieczniony przez Grottgera i zwielokrotniony przez
inspirujcych si nim twrcw, niewiele mia wsplnego z rzeczywi-
stym przebiegiem walk na terenie Litwy, ani tym bardziej z etnicz-
nie litewskim kolorytem lokalnym. Tylko nieliczni, jak Konopnicka
czy, po stronie litewskiej prozy, Bilinas, sprbowali opowiedzie
wydarzenia 1863 wasnym jzykiem, gdzie ton romantyzmu szkoy
wileskiej i patetyczna teatralno przekazu Grottgerowskiego zosta-
y znacznie wyciszone. Nie zmienia to jednak faktu, e w trwajcych
przez cay 2013 rok obchodach 150. rocznicy Powstania 1863 roku
w Polsce i na Litwie wanie Grottgerowski cykl Lituania przypomina
Litwinom dzieje zrywu, suc zarazem przyblieniu polskiej wersji
mitu powstaczego: 25 stycznia w Muzeum Sztuki Uytkowej w Wil-
nie otwarto wystaw Powstanie Styczniowe w cyklach prac Artura
Grottgera Polonia i Lituania, ktra pokazywana bya take w innych
placwkach muzealnych i szkoach w caym kraju, porednio ksztatu-
jc inne, bardziej aprobatywne, take w przypadku Litwinw, podej-
cie do tego zrywu.
Inesa Szulska
47
I. Mataityt, 1863 met sukilimas ir sukilliai kalboje, Gimtoji kalba 2013,
nr 4, s. 411.
48
H. Pitkowski, Grottger, Tygodnik Ilustrowany 1907, nr 13, s. 259.
375
Inesa Szulska
Echoes of the insurgent series Lituania (Lithuania)

by Artur Grottger in Polish and Lithuanian literature
of the second half of the 19th century (based on selected
examples)
Keywords
Artur Grottger, Lithuanian literature, Lituania, Polish literature
Summary
The article describes the scope of an inter-medial dialog literature painting ba-
sing on the analysis of references to the A. Grottgers Lituania panel series, which
are present in selected works of Polish an Lithuanian literature of the second half
of the 19th century and in the beginning of the 20th century. The following works
were discussed in terms of their content and formal aspects: Lituanika (Lithu-
anica) by Artur Grottger H. Wrblewski, B. Komorowski, W. Beza & W. Or-
don; Z teki Grottgera (From the Portfolio of Grottger) by M. Konopnicka; Li-
twa. Utwr poetyczny w 6 pieniach wedug 6 obrazw Grottgera (Lithuania.
A Poem in 6 Songs Based on 6 Paintings by Grottger) J. Miodoski, We mgle
(In the Mist) by H. Sienkiewicz, Sobl i panna (A Sable and a Lady) by
J. Weyssenhoff; Dl Tvyns (For the Homeland) by M. Pekauskait-atrijos
Ragany; Lidna pasaka (A Sad Tale) by J. Bilinas. Contextually invoked
is the history of the origin of the Lituania series and its reception based on the eva-
luation of the Uprising of 1863 from the perspective of the Poles and Lithuanians.
376
Die Echos des aufstndischen Zyklus von Artur Grottger

Lituania (Lithuania) in der polnischen und litauischen
Literatur der zweiten Hlfte des 20. Jahrhunderts
(an ausgewhlten Beispielen)
Schlsselwrter
Artur Grottger, litauische Literatur, Lituania, polnische Literatur
Zusammenfassung
Der Artikel wurde der Besprechung des Umfangs vom intermedialen Dialog Li-
teratur- Malerei gewidmet. Die Analyse wurde am Beispiel von Anknpfungen
an den Kartonzyklus Lituania von A. Grottger, die in ausgewhlten Werken der
polnischen und litauischen Literatur der zweiten Hlfte des 19. und am des 20.
Jahrhunderts anwesend sind, durchgefhrt. Besprochen wurden inhaltlich-forma-
le Aspekte der folgenden Werke: Lituanika von Artur Grottger, H. Wrblewski,
B. Komorowski, W. Beza und W. Ordon; Z teki Grottgera (Aus Grottgers Map-
pe) von M. Konopnicka; Litwa (Litauen) - ein poetisches Werk von J. Miodoski
in 6 Gedichten nach 6 Bildern von Grottger; We mgle (Im Nebel) von H. Sienkie-
wicz, Sobl i panna (Der Zobel und das Frulein) von J. Weyssenhoff; Dl Tvyns
(Dla Ojczyzny [Fr das Vaterland]) von M. Pekauskait-atrijos Ragana; Lidna
pasaka (Smutna ba [Das traurige Mrchen]) von J. Bilinas. Kontextuell zurck-
gerufen wurden die Geschichte der Entstehung vom Zyklus Lituania und die Ge-
schichte ihrer Rezeption vor dem Hintergrund der Bewertungen des Aufstands 1863
aus der Sicht der Polen und Litauer.
377
Inesa Szulska
Lituania
(Lithuania)
XIX ( )
, , Lituania,
-

Lituania A. ,
XIX
XX . -
: Lituanika . ,
. , . . ; . ;
. 6 6 -
, . , ; Dl Tvyns (
) - ; Lidna pasaka ( )
. Litu-
ania 1863 .
.
378
ARTYKUY
NIEPODLEGO I PAMI
2014, nr 1-2 (45-46)
Jacek Szulski
Warszawa
Powstanie 1863 roku w powiecie wiciaskim

na Wileszczynie historia i pami
Sowa kluczowe
Biaoru, historia, Litwa, pami, Powstanie Styczniowe, powiat wicia-

ski, Wileszczyzna
Streszczenie
W artykule zostaa przedstawiona historia dziaa konspiracyjnych i zbrojnych

w czasie Powstania Styczniowego, a nastpnie represji carskich, na obszarze
dawnego powiatu wiciaskiego na Wileszczynie (obecnie pogranicze Litwy
i Biaorusi). W czci drugiej scharakteryzowano formy upamitniania zrywu
powstaczego 1863 roku na tych ziemiach od koca XIX wieku, poprzez okres
midzywojenny, a do czasw wspczesnych, z uwzgldnieniem obchodw roku
jubileuszowego 2013.
379
Jacek Szulski
W swoim artykule pragn przypomnie histori przebiegu dziaa

powstaczych 1863 roku na terenie dawnego powiatu wiciaskiego
w guberni wileskiej na Litwie, jak rwnie omwi charakter recep-
cji dziejw Powstania w zbiorowej pamici mieszkacw tych ziem.
Syntetyczna prezentacja powyszych zagadnie powstaa dziki wy-
korzystaniu dostpnych, nielicznych rde historiograficznych w j-
zykach polskim i litewskim1, dokumentw osobistych uczestnikw
wydarze i rodzinnych wspomnie potomkw powstacw2, a take
w wyniku przeprowadzonych przeze mnie wyjazdw krajoznawczych
na tereny dzisiejszego pogranicza litewsko-biaoruskiego.
I. Historia przebiegu dziaa powstaczych na terenie powiatu

wiciaskiego
Dawny powiat wiciaski (obecnie obszar ten przedziela granica

litewsko-biaoruska) z racji swego pooenia (ok. 50 km na pnocny
wschd od Wilna), od 1862 roku przecity lini kolejow WilnoDy-
neburg (cz kolei warszawsko-petersburskiej), by obszarem stra-
tegicznym, zarwno dla rosyjskich wadz guberni wileskiej i armii
Cesarstwa Rosyjskiego, jak i dla uczestnikw kolejnych zryww nie-
podlegociowych, ktrych ziemie te byy wiadkiem. Kontrola tego
obszaru zapewniaa Rosjanom czno midzy duymi garnizona-
mi wojskowymi w Wilnie i Dyneburgu, a take nadzr nad ca p-
nocno-wschodni czci guberni wileskiej, tote kade dziaania
powstacze podejmowane w tym regionie, ukierunkowywane byy
1
Stan bada nad omawianym zagadnieniem jest nader skromny: w studiach pol-
skich i litewskich dziaania powstacze na terenie powiatu wiciaskiego s oma-
wiane jedynie kontekstowo, por. D. Fajnhauz, 1863. Litwa i Biaoru, Warszawa
1999. Z kolei omawiana problematyka waciwie jest nieobecna w pracach wsp-
czesnych historykw litewskich, zob. D. Stalinas, Savas ar svetimas paveldas?
1863-1864 m. sukilimas kaip lietuvi atminties vieta, Vilnius 2008; Dvasininkija
ir 1863 m. sukilimas buvusios Abiej Taut Respublikos emse: straipsni rinki-
nys, opr. A. Pramantait, tum. S. A. Girnius, H. Szymanel, A. Pramantait, Vil-
nius 2009. Jedyn tematyczn monografi, wydan jeszcze w midzywojniu, jest
praca J. Jakubianiec-Czarkowskiej Powstanie 1863 roku w powiecie wiciaskim
wydana w wicianach w 1934 roku.
2
Do pracy nad artykuem wykorzystaem dokumenty osobiste z prywatnego archi-
wum rodziny Giedrojciw, ktrej niniejszym dzikuj za ich udostpnienie.
380
Powstanie 1863 roku w powiecie wiciaskim na Wileszczynie historia i pami
przede wszystkim na przerwanie komunikacji rosyjskiej (lub przynaj-

mniej jej destabilizacj) na linii WilnowicianyDyneburg. Dodat-
kowo trzeba wiedzie, e miejscowa ludno, nastawiona patriotycz-
nie, wielokrotnie podejmowaa trud walki z zaborc, zarwno podczas
Insurekcji Kociuszkowskiej 1794 roku, Powstania Listopadowego
18301831, jak rwnie Powstania Styczniowego 1863 roku, czemu
sprzyjay naturalne warunki geograficzne regionu (tereny gsto zale-
sione, w tym podmoke rojsty, otoczone bagnami).
Dziaania zbrojne 1863 roku w powiecie wiciaskim poprzedzone
zostay wstpnymi przygotowaniami organizacyjnymi i akcjami o cha-
rakterze patriotycznym, potwierdzajcymi narastanie nastrojw wro-
gich caratowi. By to m.in. protest uczniw gimnazjum w wicianach
przeciwko rusyfikacji w szkoach w 1860 roku, przypadki zastraszania
carskiej dyrekcji w czasie obchodw upamitniania rocznicy Unii Li-
twy z Polsk w sierpniu roku 18613. W listopadzie 1861 roku powoano
w miasteczku tajn organizacj, zrzeszajc gwnie okolicznych zie-
mian, nauczycieli i uczniw wiciaskiego gimnazjum, majc na celu
podjcie agitacji patriotycznej wrd chopw, poprzez owiat i zorga-
nizowanie, siami lokalnej szlachty, tajnej polskiej biblioteki4. Od 1862
roku wiciaski Tajny Komitet Powiatowy utrzymywa cisy kon-
takt z wileskim Komitetem Ruchu tzw. biaych. Na szczegln uwag
zasuguje dua ofiarno spoeczestwa powiatu cho w pocztkach
3
21 padziernika 1860 r. kilku uczniw wiciaskiego gimnazjum, w protecie
przeciw dziaaniom rusyfikacyjnym, pobio Rosjanina dyrektora tej placwki.
Z kolei 12 sierpnia 1861 r., w rocznic Unii Litwy z Polsk, w skrzynce pocztowej
rosyjskie wadze powiatowe znalazy kopert z kartk, na ktrej narysowano szu-
bienice, do przesyki doczone byy take kule rewolwerowe oraz adunki prochu.
W 30. rocznic wybuchu Powstania Listopadowego (29 listopada 1860 r.), na ryn-
ku w wicianach pojawia si tablica z napisem Boe, skrusz kajdany. Pamit-
ka 17/29 List. 1830 r., w tym samym dniu pozamazywano take rosyjskie goda
na wszystkich urzdach. Por. J. Jakubianiec-Czarkowska, Powstanie 1863 roku
w powiecie wiciaskim, s. 1213. Jzef Pisudski take wspomina o wydarze-
niach wiciaskich z 29 listopada 1860 r., ale przedstawia je nieco inaczej we-
dug niego tego dnia wszystkie goda rosyjskie w miasteczku znikny, a w ich
miejscu pojawiy si biae ory. Zob. J. Pisudski, Rok 1863, Warszawa 1989, s. 179.
4
Ibidem, s. 1315.
381
Jacek Szulski
dziaalnoci tajnego Komitetu, kasa organizacji wiecia pustkami5,

to ju w poowie stycznia 1863 roku dysponowano kwot 2000 rubli6.
Dziaania powstacze w powiecie wiciaskim rozpoczy si
w zasadzie rwnolegle z wybuchem Powstania w Krlestwie Pol-
skim, co ciekawe, jeszcze przed oficjalnym ogoszeniem Powstania
na Litwie. Ju w styczniu 1863 roku, w Zuowie majtku nalecym
wwczas do rodziny Billewiczw, a nastpnie Pisudskich7, zosta zor-
ganizowany pierwszy oddzia zbrojny, liczcy 36 osb, pod dowdz-
twem Feliksa Wisoucha (Wysoucha) i Stanisawa Buchowieckiego.
Zachoway si cenne wspomnienia pniejszego profesora Uniwersy-
tetu Jagielloskiego Odona Bujwida, ktry jako dziecko w czasie dzia-
a zbrojnych mieszka we dworze zuowskim wraz ze swym ojcem
(administratorem majtku) i uwieczni przygotowania do walki oraz
formowanie pierwszego oddziau:
Zjeday si z okolic bliszych i dalszych panie, ktre siaday wokoo stou

i skubay szarpie. Mczyni wieczorami odlewali kule, a gdy pytaem po co tyle
odpowiadano mi na niedwiedzie. [] Wreszcie pewnego popoudnia, gdy ro-
dzice moi wyjechali, nie wiem, przypadkowo, czy naumylnie, nie chcc by po-
dejrzanymi, e otwarcie goszcz powstacw do dworku zuowskiego zjechaa
partia tgich, rosych modziecw. Jeden z nich wszed do pokoju, z ktrego wy-
gldaem przez okno wraz z piastunk. Otworzy drzwi i kadc do na rkojeci
szabli, wyrzek pamitne dwa wyrazy: Tu mam [] Zapewne mia rozkaz za-
8
kwaterowania .
5
O czym wzmiankuje Dawid Fajnhauz w swej ksice 1863. Litwa i Biaoru, War-
szawa 1999.
6
J. Jakubianiec-Czarkowska, op. cit., s. 19.
7
Zuw w 1863 r. by wasnoci Marii Billewiczwny, ktra w 1856 r., odziedzi-
czya go w drodze dziaw rodzinnych. W 1862 r. Billewiczwna zarczya si z J-
zefem Wincentym Pisudskim, w 1863 r. komisarzem powstaczym powiatu rosie-
skiego na mudzi (lub odby si w czasie trwania Powstania). Modzi maonkowie
przenieli si do Zuowa jesieni lub zim 1863 r. Maria i Jzef Wincenty Pisud-
scy byli rodzicami Jzefa Pisudskiego przyszego Marszaka Polski. Zob. Zuw
wczoraj i dzisiaj, opr. R. Horoszkiewicz, T. Kubalski, Warszawa 1938, s. 3547.
8
Prawdopodobnie organizacja zuowskiego oddziau powstaczego w 1863 r. od-
bya si z inspiracji i za wiedz Billewiczw i Pisudskich, aktywnie biorcych
udzia w powstaniu na mudzi. Przemawiaby take za tym fakt, i tu przed
382
W okolicznych wsiach wocianom czytano manifesty Rzdu Na-

rodowego, aby zachci ich do udziau w Powstaniu. W dniu 1 lutego
1863 roku wysannik tajnej organizacji powiatowej, Stanisaw Bukow-
ski z majtku Deguciszki dowiz do lasw zuowskich wiksz ilo
broni (Bukowski walczy pocztkowo w partii zuowskiej, pniej
w oddziale Leona Czechowicza, aresztowany 22 grudnia 1863 roku,
22 marca 1864, wyrokiem sdu polowego zosta skazany na wygnanie
na Syberi oraz na pozbawienie praw i konfiskat majtku).
Bro dostarczyli take bracia Bielikowicze9 i Edward Bortkiewicz
z Gasperyszek (Gasparyszek) (aresztowany, w lipcu tego roku skazany
na wygnanie do guberni tomskiej z pozbawieniem praw i konfiska-
t majtku). Do oddziau doczy take ks. Wadysaw egieowski
ze wician. Wkrtce oddzia, zasilany przez mniejsze grupki do-
czajce do partii zuowskiej, liczy ju ok. 150 osb, 911 lutego jego
czonkowie prbowali zniszczy tor kolejowy w okolicach miastecz-
ka Podbrodzie i przerwa czno midzy Wilnem a wicianami
w tych dniach pod Podbrodziem miaa miejsce potyczka lub spotkanie
powstacw, prawdopodobnie z oddziaem rosyjskim, dowodzonym
przez generaa Paskina10. W dniu 10 lutego genera-gubernator wi-
leski Wodzimierz Nazimow ogosi w powiecie wiciaskim stan
wojenny. Wkrtce po tym, 15 lutego, oddzia zuowski przeszed
do miejscowoci elad, nastpnie, po przyczeniu si ochotnikw
ze wician i Michaliszek, wrci do Podbrodzia, skd, wzdu ej-
miany i Wilii, przeszed do lasw dubnickich w powiecie wileskim,
opuszczajc powiat wiciaski.
wybuchem Powstania, we dworze zuowskim prowadzone byy narady i gocili tu

przyszli powstacy, w tym by moe nawet synny ks. Antoni Mackiewicz, o czym
wspomina take O. Bujwid. Ibidem, s. 4446.
9
Jeden z braci to Wadysaw Bielikowicz ucze gimnazjum w wicianach,
za udzia w Powstaniu zesany do Kniaginina w guberni Nino-Nowogrodzkiej,
nastpnie posdzony o podpalenie jednej z okolicznych wsi, mimo i nie znaleziono
dowodw winy, zosta rozstrzelany 26 sierpnia 1865 r. Zob. Kolumna Z. (Aleksan-
der Nowolecki), Pamitka dla rodzin polskich. Krtkie wiadomoci biograficzne
o straconych na rusztowaniach, rozstrzelanych, polegych i zmarych na wygnaniu
syberyjskiem i tuactwie ofiar 18611866 roku, cz. 1, Krakw 1867, s. 19.
10
Por. J. Jakubianiec-Czarkowska, op. cit., s. 2122; Zuw wczoraj i dzisiaj,
op. cit., s. 44.
383
Jacek Szulski
Take w lutym, powstacy, prawdopodobnie z partii zuowskiej,

ukrywali si w podziemiach kocioa w Mielegianach. W tym czasie,
wysany na miejsce oddzia rosyjski pod dowdztwem sprawnika u-
kijanowa w obecnoci proboszcza, ks. Tyszkiewicza dokona rewizji
w kociele i na plebanii, jednak niczego podejrzanego nie znaleziono.
Aby dosta si do krypt, Rosjanie wybili dziury w murze, co osabio
konstrukcj cian wityni. Na skutek interwencji dziekana wicia-
skiego szkody naprawiono w kwietniu 1863 roku, w obecnoci urzd-
nika ziemskiej policji asesora Sadkowskiego (aby nie wzbudza
dalszych podejrze, w ksigach kocielnych umieszczono specjaln
informacj o tych wydarzeniach)11.
W marcu 1863 roku, w wicianach utworzono Komitet Powiatowy
(z ramienia powstaczego Wydziau Zarzdzajcego Prowincjami Li-
twy, utworzonego przez Tymczasowy Rzd Narodowy w Warszawie)
w skadzie: prezes Konstanty Masowski (waciciel majtku Strunoj-
cie, na pocztku 1864 r. aresztowany i osadzony w cytadeli w Wilnie,
27 padziernika 1864 r., wyrokiem sdu polowego skazany na zsyk
do Tobolska, na jego majtek naoono sekwestr 6000 rubli srebrem),
skarbnik Apolinary Taski (aresztowany w majtku Sulistrowskich
w Wiszniewie 10/22 padziernika 1863 r., osadzony w wiciaskim
wizieniu, 31 padziernika 1864 r. skazany na pobyt pod dozorem poli-
cji w guberni permskiej) i komisarz Jan arnowski (ujty przez Rosjan
7 czerwca 1863 r. w okolicach wira, nastpnie skazany bez ledztwa
na zesanie do guberni permskiej). Zadania Komitetu polegay na re-
krutacji onierzy, gromadzeniu i dostarczaniu broni, a take ywnoci
do oddziaw powstaczych, informowaniu o ruchach wojsk nieprzyja-
ciela, wypacaniu odu partyzantom i utrzymywaniu cznoci z Rz-
dem Narodowym. W mieszkaniu yda Mejera Buczyskiego odbywa-
y si narady czonkw powstaczego Komitetu Powiatowego, pisano
polecenia, rozkazy, Buczyski wyrabia take faszywe dokumenty,
pozwalajce na wyjazd z kraju, zagroonym aresztem konspiratorom.
W kocu marca 1863 roku Komitet Powiatowy powierzy dowdz-
two tworzonego w lasach strunojskich pod wicianami oddziau
11
Raport Dziekana wiciaskiego ks. Mojaczyskiego do Biskupa Wileskiego
Adama Stanisawa Krasiskiego, rkps., 1863. Zob. J. Szulski, strona internetowa
Podbrodzie i okolice / Wirtualna Wileszczyzna http://www.podbrodzie.info.pl/in-
dex.php?pid=3&sub=showKat&katid=7&site=6 [dostp 1.10.2013].
384
partyzanckiego Gustawowi Czechowiczowi herbu Ostoja, byemu

oficerowi armii rosyjskiej12, wacicielowi okolicznych majtkw
Raczkowszczyzna i Paulinowo, mianujc go jednoczenie naczelni-
kiem wojennym na powiat wiciaski. Czechowicz niezwocznie
przyjecha do Strunoj i w okolicznych lasach sformowa oddzia
piechoty, podzielony na plutony (dowdcami plutonw zostali: Tytus
Szawlewicz, Brancewicz i Pooski), oddzia konny (przeznaczony
do zwiadu) i may oddzia kosynierw pod dowdztwem Konstante-
go Kocieleckiego. Oddzia Czechowicza, osigajcy liczb ok. 100
osb dziaa w lasach strunojskich do poowy kwietnia 1863 roku,
a nastpnie przeszed do wschodniej czci powiatu, w okolice jeziora
Narocz.
W tym samym czasie na tereny powiatu wiciaskiego wkroczy
oddzia Kaspra Maleckiego naczelnika wojennego powiatu wiko-
mierskiego na Uciany, ktry na pocztku maja kwaterowa w Hodu-
ciszkach, rekrutujc ochotnikw, po czym powrci do powiatu wi-
komierskiego, aby tam walczy z Rosjanami13. W poowie maja 1863
roku, do powiatu wiciaskiego przyby take oddzia Albertyskie-
go, ps. Albertus naczelnika wojennego powiatu wileskiego, ktry
w dniach 1519 maja, w lasach abonarskich zgromadzi napywaj-
cych ochotnikw i stworzy wiksz parti powstacz (Albertyski
zgin w bitwie pod Giedrojciami 26 czerwca 1863 r., kiedy z grup
ok. 50 powstacw zosta okrony przez 3 kompanie gwardii przy-
bocznej Pawowskiego puku piechoty i 15 kozakw pod dowdztwem
pk Timofiejewa). Do abonar przyjechali take czonkowie Komite-
tu Powiatowego ze wician, zatrzymujc si u ks. Jzefa Wolskiego,
gdzie odbyway si narady powstacw. W tych dniach do partii Al-
bertyskiego doczy oddzia Kaspra Maleckiego, operujcy na gra-
nicy powiatw wikomierskiego i wiciaskiego, wwczas poczone
siy powstacze liczyy ok. 380 ludzi.
12
W stopniu sztabskapitana, zob. . , -
- - http://inbelhist.org/?p=3704 [dostp 24.08.2013].
13
Oddzia Maleckiego wzi udzia m.in. w potyczce pod Sookami 16 maja 1863 r.,
w ktrej star si oddziaem rosyjskim pk Potorackiego (w sile: 2 roty lejb-gwar-
dii grenadierskiego puku piechoty i p eskadry lejb-gwardii uaskich kozakw).
Zob. J. Jakubianiec-Czarkowska, op.cit., s. 4445.
385
Jacek Szulski
21 maja 1863 roku, w lasach abonarskich, w okolicach wsi Antole-

dzie, rozegraa si zwyciska dla powstacw bitwa pomidzy parti
dowodzon przez Albertyskiego a oddziaem rosyjskim zoonym
z 3 rot piechoty i 60 kozakw pod dowdztwem pk Potorackiego.
Janina Jakubianiec-Czarkowska, autorka jedynej monografii powi-
conej przebiegowi Powstania Styczniowego na omawianych terenach
(Powstanie 1863 roku w powiecie wiciaskim) przytacza barwny
opis tych star:
Albertyski powiadomiony przez Wyszyskiego o ruchach Potorackiego w cza-

sie gdy Rosjanie przeszukiwali lasy abonarskie cofn si na pdn.-wsch. i zatrzyma
si koo rzeczki ukny. Tutaj zwoa narad, na ktrej postanowiono czeka i dopu-
ci do spotkania si z nieprzyjacielem. [...] Na miejsce do walki obrano teren pokryty
zarolami i otoczony botnist i grzsk rzeczk ukn. Pracujc gorczkowo ca
noc, stanowisko z natury obronne umocniono jeszcze wnkami strzeleckimi. Zale-
dwie ukoczono przygotowania, gdy o 7-mej rano, 21 maja, zauwaono zbliajce-
go si w tyralierce nieprzyjaciela, ktrego gdy zbliy si na odlego 20 krokw,
przyjto rzsistym ogniem. Trzykrotnie prbowali Rosjanie zdoby obz, ale dzielna
postawa powstacw zniweczya wysiki onierzy. W midzyczasie sztabs-kapitan
Kouchow z 2-gim strzeleckim oddziaem zamierza sforsowa most, ale ostrzeliwa-
ny gwatownie, ponisszy straty, wycofa si i ukry w lesie nie prbujc po raz drugi
szczcia. Natomiast, gdy 2-ga strzelecka rota pod dowdztwem kpt. Chruszczowa
przeprawia si koo lasu i zamierzaa wszystkiemi siami uderzy od frontu, a 3-cia
liniowa z kpt. Szyszkinem na czele zacza w brd przechodzi rzeczk, powstacy
z okrzykiem hurra rzucili si z tak brawur na nacierajce szeregi, e nieprzyja-
14
ciel zacz si cofa i przyparty do bota musia ratowa si ucieczk [...] .
Bitwa ta, w historiografii Powstania nazywana bitw pod abo-

narami, jest jedyn zwycisk dla powstacw potyczk, jaka mia-
a miejsce na obszarze powiatu wiciaskiego. Zwycistwo grupy
powstaczej Albertyskiego, cho okupione stratami (zgino 13
powstacw, m.in. por. Bukowiecki (lub Bukowski15) oraz student
14
Ibidem, s. 5053.
15
S. Zieliski wymienia nazwisko Bukowski, kiedy J. Jakubianiec-Czarkowska
wymienia nazwisko Bukowiecki por. S. Zieliski, Bitwy i potyczki 186364,
Rapperswil 1913, s. 282; J. Jakubianiec-Czarkowska, op. cit., s. 52.
386
Uniwersytetu Petersburskiego Braun), zdobyo rozgos na caej Li-

twie16.
Tymczasem grupa Gustawa Czechowicza, obozujca w maju nad je-
ziorem Narocz, przesza w okolice Wiszniewa, aby poczy si z nad-
chodzc od strony Wilna, nowo sformowan, 100-osobow grup
Leona Czechowicza (byego oficera armii rosyjskiej, brata Gustawa).
W dniu 5 czerwca 1863 r. pod I (w okolicach Wiszniewa) doszo do
starcia poczonych partii Gustawa Czechowicza i jego brata Leona
(cznie ok. 200 osb) z rosyjskim oddziaem ptorej roty piechoty
pod dowdztwem kpt. Dmitrjewa wzmocnionym dodatkowym oddzia-
em, wysanym z Kobylnika. Straty powstacw nie byy zbyt due,
aczkolwiek dotkliwe (6 zabitych, 1 wzity do niewoli, 8 rannych)17.
Grupa Leona Czechowicza, tu przed bitw lub w jej trakcie, zosta-
a oddzielona od partii Gustawa Czechowicza i zepchnita na drugi
brzeg rzeki Naroczanki (Narocz), gdzie ciga j oddzia carski kpt. J-
zefowicza w sile 200 ludzi, w tym 12 kozakw, wysany z Oszmiany.
Po bitwie Gustaw Czechowicz wraz z towarzyszami broni przeszed
do Wiszniewa, gdzie wykonano wyrok na starszynie, donoszcym
Rosjanom o ruchach oddziaw powstaczych (wczesny proboszcz
wiszniewski ks. Jzef uk, za udzia w Powstaniu 1863 roku i wspie-
ranie oddziaw partyzanckich, zosta aresztowany w czerwcu 1863 r.
i bez ledztwa skazany na zsyk do guberni orenburskiej). W tym sa-
mym czasie znacznie zmniejszony, 30-osobowy oddzia Leona Cze-
chowicza przeszed w okolice Kobylnika, a nastpnie Postaw, gdzie
26 czerwca w potyczce z Rosjanami zosta rozbity, a Leon Czechowicz
dosta si do niewoli18. Natomiast 100-osobowy oddzia Gustawa Cze-
chowicza, 6 czerwca przeprawi si przez Wili, w okolicach wsi Alok-
sa (Aleksa) i schroni si w lasach dubnickich w powiecie wileskim,
gdzie doszo do reorganizacji oddziau (cz powstacw zostaa
odesana do oddziau Wisoucha, dziaajcego wwczas w powiecie
16
J. Jakubianiec-Czarkowska, op. cit., s. 53.
17
W bitwie tej brali take udzia modsi bracia Gustawa i Leona Tytus i gimnazja-
lista Andrzej, por. . , --
http://inbelhist.org/?p=3704 [dostp 24.08.2013].
18
W bitwie tej zgino trzech powstacw, omiu, w tym dowdca, dostao si
do niewoli por. S. Zieliski, op. cit., s. 285.
387
Jacek Szulski
trockim). Nastpnie 22 czerwca 1863 roku oddzia Gustawa Czecho-

wicza, liczcy 40 osb, ponownie przeprawi si przez Wili, wraca-
jc tym samym na teren powiatu wiciaskiego. 25 czerwca 1863
roku, pod wsi okciany (midzy Kluszczanami a yntupami) doszo
do starcia partii Gustawa Czechowicza z rot piechoty i 13 kozakami
pod dowdztwem pk Miezecowa. Wedug jednej wersji powstacy
szybko wycofali si bez strat, ale prawdopodobnie z rannymi, druga
wersja podaje, i oddzia powstaczy zosta rozbity19. Po tej bitwie
Czechowicz, wraz ze swoim oddziaem lub jak jego czci, jesz-
cze przez ponad dwa tygodnie przebywa na terenie powiatu wicia-
skiego, wymykajc si rosyjskim obawom. Nie majc jednak adnego
kontaktu z powiatowymi wadzami powstaczymi, noc 19/20 lipca
1863 roku, zdecydowa si ostatecznie opuci wiciaskie, przepra-
wiajc si promem przez Wili w okolicach wsi Aloksa (Aleksa)20.
Po opuszczeniu powiatu wiciaskiego przez oddzia Czechowicza,
dziaay na tym obszarze jeszcze przez pewien czas niewielkie, niezi-
dentyfikowane grupki powstacw, jednak wzmoona aktywno od-
dziaw rosyjskich, jak rwnie szeroko zakrojone represje, zakoczyy
wkrtce ten epizod powstaczej epopei 1863 roku. W ramach represji,
oprcz aresztowa dziaaczy konspiracyjnych, dowdcw i onierzy
oddziaw powstaczych, surowych wyrokw (od kary mierci, po-
przez zesania, skazanie na wygnanie, do konfiskaty dbr i kontrybucji
wojennych, naoonych na majtki ziemskie wcznie), wadze carskie
19
Zob. J. Jakubianiec-Czarkowska, op. cit., s. 6869; S. Zieliski, op. cit., s. 284.
20
Gustaw Czechowicz walczy dalej na terenie powiatw wileskiego (bitwa
pod Dubnikami, zwana take bitw pod awaryszkami dn. 28 sierpnia i bitwa pod
Inklaryszkami dn. 29 wrzenia 1863 r.) i oszmiaskiego. Nastpnie przedosta si
w augustowskie, a potem za granic Krlestwa, ostatecznie docierajc do Francji,
gdzie si osiedli. Co ciekawe, prawdopodobnie wkrtce po opuszczeniu powiatu
wiciaskiego, Czechowicz, znany ju cigajcym go oddziaom rosyjskim, zacz
uywa nazwy swego herbu (Ostoja) jako swojego nazwiska, poniewa w bitwie
pod Dubnikami/awaryszkami uywa ju nowego pseudonimu, wystpujc jako
Gustaw Ostoja. Zob. J. Jakubianiec-Czarkowska, op. cit., s. 7680; S. Zieliski,
op. cit., s. 286; . , --
http://inbelhist.org/?p=3704 [dostp 24.08.2013]. Wicej na temat
oddziau Gustawa Czechowicza zob. J. Szulski, Oddzia Gustawa Czechowicza
w powiecie wiciaskim na Wileszczynie zapomniany epizod powstaczej epo-
pei 1863 r., Wsplnota Polska 2013, nr 1, s. 56.
388
zastosoway take tzw. odpowiedzialno zbiorow, np. karano cae

wsie za rzekome poparcie Powstania21. Wiele rodzin ziemiaskich ni-
gdy nie odzyskao swojej wasnoci, niektrym (jak chociaby rodzi-
nie Jaowieckich) udao si odkupi cz dawniej skonfiskowanego
majtku, dopiero po wielu latach22. Represje popowstaniowe dotkny
take lokalne duchowiestwo ksiy podejrzewanych o wspprac
z powstacami aresztowano i czsto bez sdu zsyano na Syberi (lub
po prostu ginli bez ladu)23, niektre kocioy (jak np. koci w Wisz-
niewie) zamieniano na cerkwie prawosawne lub zamykano.
II. Pami o powstaniu 1863
Proces upamitnienia dziaa powstaczych na terenach powia-

tu wiciaskiego na przestrzeni 150 lat mona umownie podzieli
na kilka etapw: druga poowa XIX do 1922, 19221939, 19451991,
21
Na szlacht powiatu wiciaskiego naoono podatek w wysokoci 10% w sumie
25 594 ruble i cignito go z 224 majtkw. Kontrybucje i kary, wyznaczone tylko
w okresie lipiecwrzesie 1863 r. wyniosy ponad 19 000 rubli. Ponadto wadza
carska powszechnie stosowaa zasad odpowiedzialnoci zbiorowej, np. wocian
z gromady hoduciskiej, twereckiej i daugieliskiej, w liczbie ponad 40 osb, zesano
na Syberi bez sdu, wie Lecowszczyzna zostaa cakowicie spacyfikowana, za-
budowania spalone, a wszyscy mieszkacy, podejrzani o sprzyjanie powstacom,
skazani sdem doranym i rozstrzelani na miejscu. Zob. A. Krzyszkowska, Powsta-
nie Styczniowe na Wileszczynie, Wilno 1934, s. 14, 2930. Podobnie dramatycz-
ne byy losy poszczeglnych powstacw, np. Jana obanowskiego powieszonego
6 wrzenia 1863 r. w Traszkunach, ktrego wymienia Wacaw Studnicki. Zob. Rok
1863 wyroki mierci, red. W. Studnicki, Wilno 1923, s. 29.
22
Ciekawy jest przypadek rodziny Jaowieckich herbu Boeniec wacicieli ma-
jtku Sygudyszki. W odwecie za poparcie przez Jaowieckich Powstania 1863 r.
cz majtku zostaa skonfiskowana przez wadze carskie mimo to, rodzinie uda-
o si odkupi swj wasny majtek w kocu XIX w. Por. M. Jaowiecki, Na skraju
Imperium i inne wspomnienia, Warszawa 2012.
23
Na przykad ks. Antoni Giedroj uczestnik Powstania 1863 r. w powiecie wi-
ciaskim, aresztowany przez Rosjan noc w domu, zagin bez wieci w 1863 r.,
najprawdopodobniej zgin jeszcze w tym samym roku. Zob. B. Brokowska, Anna,
dziewczyna z powstania styczniowego, Gazeta Olsztyska 2013, nr 15 (18.061),
s. 78. Ksidz Giedroj wymieniony jest w wykazie alfabetycznym osb biorcych
udzia w Powstaniu 1863 r. w powiecie wiciaskim, por. J. Jakubianiec-Czarkow-
ska, op. cit., s. 112.
389
Jacek Szulski
od 1991 do dzi. Kady z nich mia nieco inny charakter. Gwny-

mi miejscami pamici s mogiy, nieliczne obiekty sakralne (kapliczki,
krzye), rzadziej elementy krajobrazu (Gra Wisielcw pod wicia-
nami), a od niedawna take stela-pomnik w Alei Pamici w Zuowie,
ustawiony przez Zwizek Polakw na Litwie w sierpniu 2013 roku24.
Tu po przegranej Powstania w publikacjach prasowych, wydawanych
poza granicami Cesarstwa Rosyjskiego prbowano na gorco opi-
sa jego przebieg (swoje wspomnienia na emigracji spisa m.in. Gustaw
Czechowicz, niestety, nie zachoway si do naszych czasw25) i pro-
wadzi ewidencj ofiar26. Na przestrzeni drugiej poowy XIX wieku,
na caym terenie Krlestwa Polskiego i Litwy, nie mona byo podej-
mowa adnych oficjalnych dziaa sucych upamitnieniu zrywu
powstaczego, cho jednoczenie prbowano podtrzymywa wiado-
mo znaczenia tych wydarze poprzez dziaania kryptopatriotyczne.
W kocu XIX wieku w wicianach, na skrzyowaniu drg do Igna-
lina i Hoduciszek, wzniesiono ma murowan kapliczk, ktra w od-
biorze nieoficjalnym miaa by powicona pamici uczestnikw XIX-
-wiecznych powsta narodowych (powstacom roku 1831 i 1863). Ka-
pliczk, zniszczon przez wadze sowieckie w 1964 roku, odbudowano
24
Zob. J. Lisiewicz, onierski trud i znj, http://www.zpl.lt/aktualnosci/zolnierski-
-trud-i-znoj/ [dostp 24.08.2013]. Okolicznociowe pomniki zwizane z Powsta-
niem 1863 r. byy dotd charakterystyczne gwnie dla Litwy centralnej, zob. sze-
rzej monografia D. Stalinasa Savas ar svetimas paveldas? 1863-1864 m. sukilimas
kaip lietuvi atminties vieta.
25
W roku 1927 Muzeum Polskie w Rapperswil przekazao kilkustronicowy pa-
mitnik Czechowicza z 1863 r. jako depozyt do Centralnej Biblioteki Wojskowej
w Warszawie. We wrzeniu 1939 roku, podczas bombardowa, spono cz ar-
chiwum tej biblioteki, nastpnie od 1940 roku Niemcy gromadzili wybrane zbiory
w Bibliotece Krasiskich w Warszawie. Ta cz zbiorw ulega zniszczeniu w cza-
sie Powstania Warszawskiego prawdopodobnie we wrzeniu 1944 roku, kiedy to
Niemcy, w ramach akcji odwetowej, zniszczyli cay ten zbir, palc go miotaczami
ognia. Rkopis Czechowicza, jeli przetrwa bombardowania Warszawy z wrzenia
1939 roku, uleg zniszczeniu wanie w 1944. Informacj tak otrzymaem od pra-
cownikw Dziau Zbiorw Specjalnych Centralnej Biblioteki Wojskowej w War-
szawie w czerwcu 2013 r.
26
Na przykad o dramatycznych losach powstaca z powiatu wiciaskiego Jana
Wasilewskiego wzmiankuje Jzef Ignacy Kraszewski w tomie publicystyki Ra-
chunki na rok 1868, t. 4, Pozna 1868.
390
w 1989, dzi przypomina o Powstaniach, zaopatrzona w stosown ta-

bliczk informujc o jej historii, niestety, tylko w jzyku litewskim.
Ciekaw form potajemnego uwiecznienia historii Powstania 1863 r.
na tych ziemiach by drewniany krzy, ustawiony w wicianach przy
ulicy Lenej (obecnie Miko gatv) w 1905 roku, oficjalnie na pamitk
ofiar cholery, ktry, zgodnie ze wiadectwem miejscowych krajoznaw-
cw, faktycznie mia upamitnia Powstanie 1863 obecnie w tym
miejscu stoi krzy z elaznych kratownic, ustawiony w 1919 roku, jed-
nak bez adnej informacji o historii tego miejsca.
Jawna i aktywna dziaalno na rzecz upamitniania wydarze roku
1863 faktycznie rozpocza si w okresie midzywojennym, w cza-
sie, kiedy te tereny w wikszoci naleay do Polski. Wwczas, w ra-
mach patriotycznej edukacji obywatelskiej podjto i zrealizowano
szereg inicjatyw zwizanych z upamitnieniem miejsc zwizanych
z Powstaniem 1863 roku, z pomoc stacjonujcych tu oddziaw Woj-
ska Polskiego i Korpusu Ochrony Pogranicza. Poszczeglne jednostki
WP dbay o zachowanie i renowacj istniejcych mogi powstaczych
na terenach stacjonowania, podobnie jak oddziay KOP, patroluj-
ce pnocno-wschodnie granice RP. W okolicach wsi Antoledzie,
w miejscu opisanej wczeniej potyczki, zwanej bitw pod abonarami,
do dzi przetrway dwie, ssiadujce ze sob mogiy powstacze,
z ktrych jedna kryje zwoki 2, a druga 11 powstacw z grupy Al-
bertyskiego, polegych tu 21 maja 1863 roku. W roku 1932 oficerowie
i onierze Wojska Polskiego z 20 Batalionu KOP Nowe wiciany
wykonali pomniki wraz z pamitkowymi tablicami, na ktrych do dzi
widoczne s polskie napisy: Tu spoczywa 2 bohaterw powstacw
ktrzy w obronie wolnoci ojczyzny polegli w 1863 r. 3 komp. granicz.
20 Baonu KOP oraz Tu spoczywa 11 bohaterw powstacw ktrzy
w obronie wolnoci ojczyzny polegli w 1863 r. 3 komp. granicz. 20
Baonu KOP. Co ciekawe, zarwno tablice, jak i mogiy, nie zostay
zniszczone w czasach sowieckich (dodano tylko wwczas na pomni-
kach tablice informacyjne w jzyku litewskim, a sama bitwa trafia do
przewodnikw po regionie27). Obecnie obie mogiy, uporzdkowane
przez miejscowych lenikw, s ogrodzone drewnianymi potkami,
a przy jednej z nich znajduje si take wspczenie postawiona tabli-
27
Zob. . Kudaba, venioni rajonas, Vilnius 1983, s. 56.
391
Jacek Szulski
ca, przedstawiajca histori tego miejsca, niestety, tylko po litewsku.

W okresie midzywojennym podjto te starania o udokumentowanie
przebiegu dziaa powstaczych ukazaa si monografia Janiny Ja-
kubianiec-Czarkowskiej Powstanie 1863 roku w powiecie wicia-
skim (1934) wydana w zwizku z 70. rocznic wybuchu Powstania.
Naley odnotowa take wag pamici zbiorowej, relacji konotuj-
cych Powstanie 1863 roku, istniejcych w przekazach ustnych. Jesie-
ni 2012 roku miejscowi krajoznawcy poinformowali mnie o miejscu
strace powstacw 1863 roku, w okolicach wician, przy dawnej
drodze wicianyNowe wiciany, zwanym przez mieszkacw
Gr Strace, Gr Wisielcw lub Wzgrzem Murawiewa (s
to pagrki, pooone tu za dawnymi rogatkami miasta, na ktrych
wedug miejscowej tradycji, w 1864 r. stay szubienice i dokonywa-
no egzekucji powstacw). Niestety, mimo jednoznacznych konotacji
i prawdopodobiestwa faktu egzekucji, powiadczonego nawet w mo-
nografii rejonu wydanej w czasach radzieckich28, miejsce to nie jest
oficjalnie traktowane jako miejsce pamici, prawnie chronione przez
pastwo, std nie ma te szczeglnego statusu na wspczesnych ma-
pach regionu. Na wiciaskim cmentarzu katolickim istniaa take
mogia Stanisawa Bukowskiego weterana Powstania 1863 roku,
zmarego w 1914, w wieku 105 lat. Niestety, podczas mojej ostatniej
wizyty w wicianach, w listopadzie 2013 roku, mogiy tej nie udao
mi si odnale.
Z kolei z zachowanych pomnikw po stronie obecnej Republiki
Biaoruskiej, w okolicach miasteczka yntupy (ok. 2 km na wschd),
w miejscowoci wirduny do dzi zachowa si grb powstacw 1863
roku. Wydaje si, e istnieje on tylko dziki zaangaowaniu mieszka-
cw wsi, ktrzy pielgnuj i opiekuj si t mogi. Grb, zwieczony
drewnianym krzyem, przykrywa czciowo ociosany kamie z zacie-
rajcym si ju polskim napisem sprzed 1939 roku: Tu spoczywaj
zwoki bohaterw polegych za wolno ojczyzny w 1863 r. Na tere-
nie nieistniejcej ju wsi Buraki, na miejscowym cmentarzu odnale
mona tablic na pomniku-mogile bezimiennych powstacw 1863
roku, z nieokrelonego oddziau, w ktrej pochowano take onierzy
polskich polegych w tych okolicach w roku 1920 oraz onierzy Armii
28
Ibidem, s. 14.
392
Krajowej, polegych w sierpniu 1943 roku. Mogia ta dotrwaa do na-

szych czasw rwnie jedynie dziki opiece okolicznych mieszkacw.
Mwic o ostatnim dwudziestoleciu i realiach niepodlegej Repu-
bliki Litewskiej, wypada stwierdzi, i pami o Powstaniu 1863 roku,
w litewskiej czci dawnego powiatu wiciaskiego (dzi rejony
wiciaski i ignaliski), wydaje si funkcjonowa zarwno w sferze
nieformalnej (pamici zbiorowej, niestety, gwnie wrd ludzi star-
szego pokolenia), jak i w obszarze dziaa oficjalnych wadz, cho
w skromniejszym wymiarze. Miejscowi litewscy krajoznawcy nie pod-
jli wasnych bada tego okresu historycznego, wykorzystujc polskie
osigniecia z okresu midzywojennego29, cho naley podkreli, e
powicaj temu zagadnieniu wicej uwagi ni w czasach Litwy Ra-
dzieckiej. W zwizku z ogoszeniem przez Sejm Republiki Litewskiej
roku 2013 Rokiem Pamici o Powstaniu 1863, Samorzd Rejonu wi-
ciaskiego, wraz z nadlenictwem z Nowych wician, zorganizowa
uroczysto upamitniajc Powstanie, ktra odbya si 14 wrzenia
2013 roku przy mogiach powstaczych pod Antoledziem, a poprze-
dzona zostaa msz wit w niedalekich Januliszkach. Zwizek Po-
lakw na Litwie zaplanowa zorganizowanie w Zuowie uroczystoci
upamitniajcej Powstanie30, a take odnowienie mogi powstaczych
pod Antoledziem31. W styczniu 2013 roku dwie skromne szkolne aka-
demie, powicone temu zrywowi, poczone z prezentacj rysunkw
Artura Grottgera Lituania odbyy si w polsko-rosyjskim gimnazjum
ejmiana w Podbrodziu oraz w oddziale zamiejscowym we wsi Ma-
guny k. Podbrodzia (dawna szkoa podstawowa jedyna z polskim
jzykiem nauczania w rejonie)32.
29
Por. cytowan monografi J. Juodagalvisa, bazujc na ustaleniach pracy J. Jaku-
bianiec-Czarkowskiej. Por. J. Juodagalvis, venionys: dvaras, miestelis, miestas,
Vilnius 2001, s. 3439.
30
Mam na myli planowan uroczysto przy steli upamitniajcej Powstanie
Styczniowe w Alei Pamici w Zuowie k. Podbrodzia (stela zostaa ustawiona
w sierpniu 2013 r.). Zob. J. Lisiewicz, onierski trud i znj, http://www.zpl.lt/aktu-
alnosci/zolnierski-trud-i-znoj/ [dostp 24.08.2013].
31
Informacja uzyskana z oddziau wiciaskiego Zwizku Polakw na Litwie
w lipcu 2013 r.
32
Informacj tak otrzymaem od nauczycieli szkoy podstawowej w Magunach
w lipcu 2013 r.
393
Jacek Szulski
W oglnolitewskim projekcie historyczno-edukacyjnym Adop-

tujemy zabytki Powstania Styczniowego (powstaym na pocztku
2013 r.), prowadzonym przez Instytut Polski w Wilnie wsplnie z Mi-
nisterstwem Owiaty i Nauki Republiki Litewskiej, przy wsparciu
litewskich historykw, adresowanym do uczniw wszystkich naro-
dowoci ze szk na Litwie z rnym jzykiem nauczania, z obszaru
dawnego powiatu wiciaskiego wziy udzia dwie szkoy litewskie
(z Ignalina i Nowych wician) niestety, obie przygotoway jedy-
nie prezentacje na temat wydarze 1863 roku w Wilnie33. W Muzeum
Nala w wicianach, 24 wrzenia 2013 roku odbya si prezentacja
okolicznociowej wystawy powiconej pamici Powstania 1863.
Specyficzn form przypomnienia zrywu powstaczego 1863 w po-
wiecie wiciaskim by take artyku, ktry ukaza si w prasie pol-
skiej na Litwie w styczniu 2010 roku, z informacjami sugerujcymi
rzekom dewastacj mogi powstaczych w lasach abonarskich34,
w zwizku z czym osobicie odwiedziem to miejsce w lipcu 2013
roku, aby stwierdzi, i informacje podane na ten temat w prasie byy
nieprawd35. Wczeniej byem tu w lipcu 2008 roku nie stwierdzajc
adnych dowodw dewastacji, w 2010 roku, miejscowi krajoznaw-
cy, na moj prob sprawdzili na miejscu stan faktyczny, rwnie nie
stwierdzajc ladw dewastacji. W Zuowie miejscu, w ktrym zo-
sta sformowany pierwszy oddzia powstaczy powiatu, do 1939 roku
33
I. Klimaszewska, Uczniowie krocz ladami powstacw, Tygodnik Wilesz-
czyzny 2013, nr 11 (wydanie internetowe nr 652) informacje o projekcie Ad-
optujemy zabytki powstania styczniowego oraz Wilnoteka Kolejny etap projektu
Adoptujemy zabytki Powstania Styczniowego, wydanie internetowe, 5 czerwca
2013, http://www.wilnoteka.lt/pl/artykul/kolejny-etap-projektu-quotadoptujemy-
zabytki-powstania-styczniowegoquot [dostp 5.06.2013].
34
Mowa o wzmiankach na temat rzekomego usunicia z mogi powstaczych
pod wsi Antoledzie, tablic z polskimi napisami, ufundowanych przez onierzy
20 Batalionu KOP w 1932 r. i zastpienia ich litewskimi, por. D. Staczyk, Gos
styczniowego powstania w ciszy wiciaskich dziejw, Kurier Wileski 2010, nr
15 (16312), s. 15.
35
Fotografie przedstawiajce stan obu mogi na dzie 18 lipca 2013 r. mona zoba-
czy na stronie internetowej powiconej historii dawnego powiatu wiciaskiego.
Zob. J. Szulski, Podbrodzie i okolice / Wirtualna Wileszczyzna, http://www.pod-
brodzie.info.pl/index.php?pid=3&sub=showKat&katid=39, [dostp 1.10.2013].
394
drewniany pamitkowy krzy ustawiony na terenie majtku, przypo-

mina o tym wydarzeniu (krzy zosta zniszczony prawdopodobnie
przy zakadaniu sowchozu po 1945 r.). Obecnie Zwizek Polakw
na Litwie, wraz ze Stowarzyszeniem Wsplnota Polska, realizuje
projekt rewitalizacji miejsca urodzin Marszaka Jzefa Pisudskiego
pod hasem Zuw miejscem pamici narodowej. Przygotowana
przez ZPL i Stowarzyszenie Wsplnota Polska stela upamitniajca
Powstanie 1863 roku doskonale wpisuje si zatem w historyczny cha-
rakter tego miejsca, przypominajc o powstaczym epizodzie Zuowa
i w szczeglny sposb zagospodarowujc dzieje Powstania, tym bar-
dziej, e najsynniejszy mieszkaniec tej miejscowoci urodzony tu
w 1867 roku Jzef Pisudski, by wielkim ordownikiem pielgnowa-
nia pamici o tym patriotycznym zrywie36.
Duo gorzej kwestia oficjalnego upamitniania Powstania Stycznio-
wego wyglda w biaoruskiej czci dawnego powiatu wiciaskiego,
co moe wynika z faktu, i wspczesne biaoruskie wadze niecht-
nie patrz na prby przywracania pamici o Powstaniu Styczniowym
i tego typu akcje mog zaistnie jedynie w sferze nieoficjalnej. W maju
2013 roku, na stronie internetowej Instytutu Biaoruskiej Kultury i Hi-
storii, ukaza si artyku Anatola Tarasa
- , w ktrym autor, m.in. przed-
stawia sylwetki powstacw Gustawa i Leona Czechowiczw, a take
opisuje bitw pod I37. Krtkie wzmianki na temat oddziaw Wi-
soucha i Czechowicza odnalazem take w ostatnio wydanej ksice
dziaacza Zwizku Polakw na Biaorusi Jzefa Porzeckiego, opisuj-
cej dziaania powstacze i zachowane mogiy na Grodzieszczynie38.
Podsumowujc dziaania powstacze w powiecie wiciaskim
w 1863 roku mona uzna, e mimo niewielkich sukcesw militarnych,
36
Jzef Pisudski wygasza odczyty na temat Powstania Styczniowego, w roku
1912 wyda prac w postaci wykadw Zarys historii militarnej powstania stycz-
niowego, dwa lata pniej ukazaa si broszura 22 stycznia 1863 (Pozna), ktrego
pierwodruk zosta wydany na pocztku 1914 r. jako pierwszy tom serii Boje Pol-
skie.
37
. , -
http://inbelhist.org/?p=3704 [dostp 24.08.2013].
38
Por. J. Porzecki, Gloria victis 18631864, Grodno 2013, s. 6, 12.
395
Jacek Szulski
uczestnikom udao si zorganizowa zbrojny opr i tajn administra-

cj, ktra sprawnie dziaaa przez kilka miesicy, na krtko zdestabili-
zowano take rosyjsk czno na odcinku WilnoDyneburg. Przede
wszystkim jednak, powstacy, budujc przewiadczenie o wikszej ni
w rzeczywistoci aktywnoci i liczebnoci swoich oddziaw, absor-
bowali uwag wikszych formacji wojsk carskich, zmuszajc Rosjan
do stacjonowania w tym regionie i cigego, mczcego oddziay, pa-
trolowania, odcigajc je od ssiednich powiatw. Analizujc kwesti
pamici o Powstaniu 1863 roku miao mona stwierdzi, i pomimo
duego dystansu czasowego, jaki dzieli nas od omawianych wydarze,
pami o tym zrywie nie tylko przetrwaa na obszarze obecnie litew-
skiej czci dawnego powiatu wiciaskiego (cho przez kilkadzie-
sit powojennych lat nie mona byo jej kultywowa), ale take ma
szans trwale zakorzeni si wrd modszego pokolenia dzisiejszych
mieszkacw tych okolic, tworzc pozytywne konotacje, czemu moe
przysuy si coraz bardziej przychylny stosunek miejscowych wadz
do tego epizodu historii. Takiej szansy nie wida na razie po stronie
biaoruskiej, lecz wobec stosunkowo skpych informacji, kwestia ta
wymaga dalszych bada, zarwno w sferze medialnej, oficjalnej, jak
i nieformalnej, w terenie.
Jacek Szulski
396
The Uprising of 1863 in the venionys district in

the Vilnius Region. History and memory
Keywords
Belarus, history, Lithuania, memory, January Uprising, venionys district,

Vilnius Region
Summary
The article presents the history of conspiratorial and armed actions during the Janu-
ary Uprising followed by the Tzars repressions in the area of former venionys
district in the Vilnius Region (now the borderland of Lithuania and Belarus). In the
second part, the author describes the forms of commemoration of the 1863 Upris-
ing on those lands, starting from the end of the 19th century, through the interwar
period, until modern times, including the ceremonies of the jubilee year of 2013.
Der Aufstand des Jahres 1863 im wiciaski Powiat

(Landkreis) im Vilniuser Gebiet- Geschichte und Andenken
Schlsselwrter
Weirussland, Geschichte, Litauen, Andenken, Januaraufstand, wiciaski

Powiat (Landkreis), Vilniuser Gebiet
Zusammenfassung
Im Artikel wurde die Geschichte der konspirativen und Kampfhandlungen

whrend des Januaraufstands dargestellt, und dann der zaristischen Repressio-
nen auf dem Territorium des ehemaligen wiciaski Powiat auf dem Vilniuser
Gebiet (heute das Grenzgebiet von Litauen und Weirussland). Im zweiten Teil
charakterisierte man die Formen des Verewigens der aufstndischen Auflehnung
des Jahres 1863 auf diesen Gebieten seit dem Ende des 20. Jahrhunderts, ber
die Zwischenkriegszeit, bis zu den gegenwertigen Zeiten, unter Einbeziehung
der Gedenkfeier des Jubilumsjahres 2013.
397
Jacek Szulski
1863

, , , , ,
,

,
(
).
1863 XIX
, , ,
2013 .
398
ARTYKUY
NIEPODLEGO I PAMI
2014, nr 1-2 (45-46)
Monika Gabry-Sawiska
Uniwersytet Marii Curie-Skodowskiej w Lublinie
Powstanie Styczniowe
na amach Tygodnika Ilustrowanego (19131923)
Sowa kluczowe
Powstanie Styczniowe, Tygodnik Ilustrowany, legenda Powstania, historia

prasy
Streszczenie
Analiza tekstw ukazujcych si w latach 19131923 w Tygodniku Ilustrowanym

wskazuje, i wydawane w Warszawie pismo niezbyt czsto decydowao si na publi-
kowanie artykuw powiconych styczniowym wypadkom, a prezentowane przez
tygodnik artykuy powicone zrywowi 1863 roku peniy zdecydowanie legendo-
twrcz funkcj. Legenda budowana bya jednak jakby z pominiciem samego Po-
wstania. Uwag czytelnikw koncentrowano z jednej strony na przedpowstaniowym
dojrzewaniu zbiorowoci do bohaterskiego czynu (wypadki roku 1861), z drugiej za
na popowstaniowym heroizmie cierpienia, kulcie styczniowych pamitek i szacunku
dla weteranw. Wbrew tendencjom charakterystycznym dla wczesnego pimien-
nictwa warszawski tygodnik nie czy mczestwa i witoci ofiary powstaczej
z postaci Traugutta, bohaterem zbiorowym legendy sta si nard. Przyjta strate-
gia pozwalaa publicystom unika ocen, krytycznego osdu oraz interwencji cenzu-
ry. Pismo, ktrego jednym z celw byo stanie na stray polskiej tradycji, budujc
powstacz legend, przybliao czytelnikom okoostyczniowe nastroje, wraenia,
emocje. Fakty pozostawio badaczom historii.
399
Pomimo e czasy to tak jeszcze bliskie, pomimo i po dzi dzie yj, nieliczni
ju, co prawda, uczestnicy tych zdarze krwawych i bolesnych, jake jednak nie-
wielu z nas dokadnie poznao w rok aosnych ofiar i powice, zbadao jego
przyczyny i nastpstwa, ogarno okiem krytycznem, lecz synowskiem zarazem
caoksztat tych miesicy okropnych, tych tygodni strasznych, tych dni rozpaczli-
wych, w ktrych powstaniec wrd mierci od kuli i bagneta lub mierci na szu-
1
bienicy szamota si i szarpa w bezowocnych, a nieraz tak heroicznych zapasach .
Tak wspczesn wiedz o styczniowych wydarzeniach diagnozo-

waa redakcja Tygodnika Ilustrowanego, rekomendujc czytelni-
kowi, w lutym 1916 roku, najnowsz publikacj spki wydawniczej
Gebethnera i Wolffa. Wydana w ramach cyklu Biblioteczka pamitek
narodowych ksika2, zatytuowana po prostu Rok 1863, zaprezento-
wana zostaa jako wane rdo informacji o Powstaniu Styczniowym,
rdo poznania dziejw wasnego kraju3.
Odesanie rodakw do wspomnieniowo-pamitnikarskich relacji nie
wynikao li tylko z przesanek ekonomicznych, skaniajcych wydaw-
cw gazety do promowania na amach pisma wasnych wydawnictw.
Analiza publikacji pojawiajcych si w warszawskim tygodniku w la-
tach 19131923 wskazuje, i bya to konieczno dyktowana niedo-
statecznie dotychczas zaspakajan potrzeb, gdy redakcja pisma nie-
zbyt czsto decydowaa si na publikowanie artykuw powiconych
styczniowym wypadkom. Zastanawia jednak musi dlaczego pismo,
ktre zachcao czytelnikw do obznajomienia si bezstronnego
i dokadnego z tem wszystkiem, co dotyczy walk powstaczych 4
i od wielu lat stao na stray historycznych pamitek, zdawao si uni-
ka problematyki 1863 roku5.
1
Rok 1863. Obrazy i wspomnienia, Tygodnik Ilustrowany 1916, nr 9, s. 106.
2
A. O., Ksiki gwiazdkowe, Tygodnik Ilustrowany 1916, nr 50, s. 598.
3
Ibidem.
4
Rok 1863.Obrazy i wspomnienia, s. 106.
5
Ograniczenie liczby publikacji powiconych wydarzeniom 1863 roku wynika
moga z faktu, i Powstanie Styczniowe wywoao liczne dyskusje, a spr o racj,
o wydarzenia z przeszoci, o dawne wybory i postawy poszczeglnych osb, sta-
wa si sporem o prawd i nie podlegajce dyskusji pryncypia. Por. A. Szwarc,
Oceny powstania styczniowego form sporu politycznego wrd konserwatystw
400
Powstanie Styczniowe na amach Tygodnika Ilustrowanego (19131923)
Nieobecno publikacji dotyczcych owego zrywu w numerach pi-

sma z lat 19131915 bya konsekwencj sytuacji politycznej. Mimo i
po zniesieniu cenzury prewencyjnej w 1905 roku Tygodnik Ilustrowa-
ny publikowa sporo artykuw przybliajcych czytelnikom histori
Polski (rwnie t stosunkowo najnowsz)6, staa obecno rosyjskiego
nadzoru musiaa wpywa na dokonywane przez redakcj wybory7.
Dlatego te w numerach wydawanych do roku 1916 Powstanie pojawia
si w dwojakiej funkcji: jako informacja dopeniajca biografi pre-
zentowanej postaci lub jako cezura historyczna, element temporalnego
porzdkowania zdarze8.
Krlestwa Polskiego i Galicji (1870-1900), [w:] Powstanie styczniowe 1863-1864.
Walka i uczestnicy. Represje i wygnanie. Historiografia i tradycja, pod red. W. Ca-
bana, W. liwkowskiej, Kielce 2005, s. 289295.
6
Ciekawym przykadem wprowadzania dziejw najnowszych jest numer 43 z roku
1906 powicony Awangardzie zotego jutra ludw, polegym na polu chway
dla szczcia przyszych pokole [], na ktrego stronie tytuowej zamieszczono
reprodukcj obrazu H. Pillatiego Pogrzeb piciu polegych wraz z patriotycznym
wierszem A. Oppmana Pacierz za zmarych. Z. Kmiecik, Tygodnik Ilustrowany
w latach 19081915, Przegld Humanistyczny 1978, z. 1, s. 75; Tygodnik Ilu-
strowany 1906, nr 43.
7
W roku 1913, majc na uwadze 50. rocznic Powstania, wadze rosyjskie za-
ostrzyy kontrol cenzuraln dotyczyo to nie tylko prasy, lecz rwnie wszelkich
przejaww manifestowania postaw niepodlegociowych (np. msze aobne, pie-
wy narodowe, rocznicowe odczyty). Por. L. Michalska-Bracha, Powstanie stycznio-
we w pamici zbiorowej spoeczestwa polskiego w okresie zaborw, Kielce 2003,
s. 123125.
8
Wyjtkow rol w dyskusji na temat Powstania odegra rocznik 1907 redakcja
prbowaa wwczas wprowadzi nieco bardziej krytyczn dyskusj, opisa wyda-
rzenia 1863 roku. Opublikowano wwczas midzy innymi artyku B. Lutomskiego,
w ktrym publicysta wprost twierdzi, i nie opracowano dotychczas historii tego
czasu; mamy tylko gorsze lub lepsze z nim polemiki, szkic powicony Pusto-
wojtwnie, artyku przybliajcy bitwy Powstania, recenzj ksiki o Traugutcie,
rozwaania dotyczce udziau Wochw w wydarzeniach 1863 roku, studium uka-
zujce stosunek Niemcw do sprawy polskiej, wspomnieniowy cykl powicony
Pawowi Landowskiemu (w latach 18621864). W kolejnych latach tendencja ta
ulega jednak zmianie, cho jeszcze w 1912 roku opublikowano artykuy dotyczce
polityki Wielopolskiego. Por. B. Lutomski, Szedziesity trzeci, Tygodnik Ilu-
strowany 1907, nr 10, s. 194195; J. P., Pustowojtowwna. Urywek z pamitnika
z 1863 r., Tygodnik Ilustrowany 1907, nr 10, s. 206207; Dowdcy, bitwy, potycz-
ki, Tygodnik Ilustrowany 1907, nr 10, s. 207208; hg, O Traugucie, Tygodnik
401
Przykad pierwszego typu przywoania odnale mona w tekcie

z 1913 roku przypominajcym posta Benedykta Dybowskiego9, ktry
jako emisariusz Rzdu Narodowego bra udzia w organizowaniu Po-
wstania na Woyniu i Ukrainie, w lutym 1864 roku zosta aresztowa-
ny i osadzony najpierw na Pawiaku, potem w Cytadeli Warszawskiej
i wreszcie, po kilku miesicach ledztwa skazany na mier przez
powieszenie (wyrok zagodzono dziki zabiegom dawnych profeso-
rw Dybowskiego Grubego i Reicherta)10. Redakcja w sposb mo-
liwie ogldny prezentuje powstacze zaangaowanie badacza Syberii
i Kamczatki: umieszcza fakty wrd uwag i komentarzy oglnych11,
Ilustrowany 1907, nr 13, s. 268; O. F. Tencajoli, Udzia Wochw w 1863 roku,
Tygodnik Ilustrowany 1907, nr 32, s. 645 i 648; nr 33, s. 665 i 667; W. Studnicki,
Kwestia polska od wojny krymskiej do 1863 roku, Tygodnik Ilustrowany 1907,
nr 46, s. 926027; S. R., Kosa, Tygodnik Ilustrowany 1907, nr 32, s. 635637;
nr 33, s. 671; nr 34, s. 693; nr 35, s. 714715; K. Bartoszewicz, Margrabia Wielo-
polski, Tygodnik Ilustrowany 1912, nr 9, s. 172173; nr 11, s. 216217; nr 12,
s. 258259.
9
Redakcja naprawd rzadko decydowaa si na informowanie o powstaczej prze-
szoci postaci w przypadku Dybowskiego byo to o tyle konieczne, i udzia
w wypadkach 1863 roku i wynikajce ze zesanie wyznaczyy obszar przyrodni-
czych bada znanego podrnika. Gdy pismo z okazji 90. urodziny T. T. Jea przy-
pominao sylwetk dostojnego jubilata, przemilczao, i yjcy na emigracji pisarz
w 1863 roku (mimo oddalenia) podj prb utworzenia oddziau powstaczego.
Informacja o powstaczych korzeniach pojawi si take jako element uwierzytel-
niajcy w ogoszeniu dr A. Maciesza przedstawiajcego si jako syn wygnacw
z r. 1863. Sytuacja zmieni si po roku 1916 wwczas informacje dotyczce po-
wstaczego zaangaowania prezentowanych osb stan si znacznie dokadniej-
sze (np. we wspomnieniach o Kazimierzu Alchimowiczu, Wacawie Gasztowtcie,
Jzefie Narzymskim, Marianie Dubieckim). Z. Dbicki, T. T. Je w 90- rocznic
urodzin, Tygodnik Ilustrowany 1913, nr 12, s. 228; A. Maciesza, W sprawie Po-
lakw na Syberii, Tygodnik Ilustrowany 1914, nr 2, s. 34; H. Pitkowski, Kazi-
mierz Alchimowicz, Tygodnik Ilustrowany 1917, nr 2, s, 26; Tyg. Ill., Wacaw
Gasztowtt. Wspomnienie pozgonne, Tygodnik Ilustrowany 1920, nr 15, s. 292;
T. Sinko, Pidziesiciolecie Jzefa Narzymskiego, Tygodnik Ilustrowany 1922,
nr 28, s. 442; S. Pomaraski, Marian Dubiecki. Z powodu 85-ej rocznicy urodzin,
10
L. Bykowski, Dybowski Benedykt, [w:] Polski sownik biograficzny, t. VI, red.
W. Konopczyski, Krakw 1948, s. 37.
11
Por. Wyjecha za cudzym paszportem, w Krakowie da inicjatyw zorganizowa-
nia komitetu celem uwolnienia Langiewicza, w Pradze pozna zarwno Czechw,
402
unika jednoznacznych sformuowa12, wplata w prowadzon narracj

inne postaci, odrywajc uwag czytelnika od wizerunku Dybowskie-
go jako zasuonego powstaca13.
Nieco czciej ni wstawki biograficzne pojawiaj si powstacze
nawizania jako historyczny punkt odniesienia uatwiajcy porzdko-
wanie rzeczywistoci. W ten sposb midzy innymi rozpocznie artyku
powicony ks. Jzefowi Poniatowskiemu Ignacy Grabowski14, cezur
roku 1863 posu si wsppracujcy z pismem dziennikarze, opisu-
jc sytuacj polskich biur prasowych czy te prezentujc sprowokowa-
ne wojn zmiany w relacjach midzy narodami15. Pismo, nawizujc
nalecych do komitetu niesienia Polsce pomocy, Franc. Riegera i dr. Juliusza Gre-
gra, ludzi nieszczerych i Rosyi oddanych, jak i adiutantw Langiewicza z Pusto-
wojtwn na czele. I jedni, i drudzy nieprzyjemne na Dybowskim wywarli wra-
enie., W. Dzwonkowski, Pamitniki prof. Benedykta Dybowskiego, Tygodnik
Ilustrowany 1913, nr 48, s. 942.
12
Stwierdzenie, i ycie ocalia mu podobno interwencja dawnego jego profeso-
ra z uniwersytetu berliskiego nie oddaje grozy sytuacji Dybowskiego skazano
na mier i dopiero dziki pomocy niemieckich zoologw, popieranych przez Bi-
smarcka kar zamieniono na dwunastoletnie zesanie. Ibidem.
13
Ostatni wili r. 1863 spdzi Dybowski w Warszawie u dr. Januszkiewicza.
Na tej wilii byli obecni dr Cezary Morawski i dr Karol Przybylski. Ibidem.
14
Por. [] ksi Jzef Poniatowski urodzi si cile na sto lat przed pamitnym
rokiem 1863, a zakoczy ycie na okrge lat pidziesit. I. Grabowski, Za honor
polski, Tygodnik Ilustrowany 1913, nr 1, s. 2.
15
Artyku powicony polskim biurom prasowym otwiera zdanie: Europa po roku
1863 nie tylko zapomniaa o Polsce. Informacja dotyczca styczniowych wyda-
rze pozostaje jednak do oglnikowa (redakcja wskazuje na brak zainteresowania
spraw polsk zarwno przez wadze wieckie, jak i po mierci kardynaa Led-
chowskiego duchowne). W artykule analizujcym zmian relacji polsko-rosyjskich
moment wybuchu Powstania zestawiony zostaje z pocztkiem rewolucji 1905 roku,
wskazujc czas wzajemnych, podsycanych przez biurokracj, animozji narodowych:
W dugim okresie, od roku 1863-go, bya jedna chwila, kiedy, zdawao si, dusze
obu narodw zejd si w bezporedni kontakt, z usuniciem porednikw Byo to
w roku 1905 []. Po fali liberalizmu, przysza fala nacjonalizmu, oparta o pogld
na wiat katkowski. Odyy te same zarzuty, ktre spoczyway na dnie nawet roman-
tycznego sowianofilstwa, a ktre przez czas 18641904 roku byy wygodn broni
w rku biurokracji. Por. T. I., Polskie biura prasowe, Tygodnik Ilustrowany 1914,
nr 15, s. 282; A. Grzymaa-Siedlecki, Rosja a Polska, Tygodnik Ilustrowany 1914,
nr 49, s. 780.
403
do wydarze zainicjowanych 22 stycznia 1863 roku16, stara si nie po-

sugiwa okreleniem Powstanie17.
Przyjta strategia wprowadzania na amy tygodnika interesujcej
nas problematyki zmienia si w roku 1915. W marcu redakcja publiku-
je studium przybliajce czytelnikom stosunek Prus do Krlestwa Pol-
skiego, w ktrym piszc o polityce zagranicznej zaborcy tygodnik
wprost wskazuje fakty odnoszce si do roku 1863:
[] z t sam insynuacj przepoowienia Krlestwa wystpiy Prusy w dobie

powstania styczniowego. Wwczas to, zaraz po wybuchu, zawarta zostaa przez
Bismarcka synna konwencja z 8 lutego 1863 r., z rzdem rosyjskim, ktrej moc
przyrzekano sobie wzajemn pomoc i wspdziaanie przeciw powstacom pol-
skim. Rwnoczenie stara si Bismarck wej w porozumienie z ks. Wadysawem
Czartoryskim i rzdem powstaczym. [] Chodzio wyranie, bd drog przy-
jacielskich propozycji czynionych Rosji, bd nowym sposobem kuszenia Pola-
kw o wznowienie dawnych, z elazn podejmowanych konsekwencj, planw
18
zagarnicia Krlestwa i uregulowania niewygodnych granic .
16
Znaczca data pojawi si take w toku rozwaa nad ide pracy organicznej,
gdy H. Radziszewski zestawia kilka rnych wydarze, by nakreli to spoeczno-
-ideowych przewartociowa: [] ilekro przesuna si poprzez kraj nawanica,
ilekro upust krwi nastpi, tylekro potem imano si gospodarczej pracy, w niej
pokrzepienia i nowych sil szukajc. Tak byo po r. 1772-im, tak byo po wycie-
czeniu si, jakie po zawiedzionych nadziejach, zwizanych z orami napoleoskimi
nastao, tak byo po okresie rozbitych aspiracyi, po przeyciu nastpnie epoki pro-
stracyi, tak byo wreszcie po roku 1864-ym. H. Radziszewski, Aspiracje wysze
i nisze, Tygodnik Ilustrowany 1914, nr 29, s. 562.
17
Bezporednie nazywanie wydarze 1863 roku powstaniem zdarza si do rzad-
ko przykadem moe by artyku ycie polskie w Paryu, gdy w kontekcie Po-
wstania Listopadowego nie sposb byo unikn okrelenia wypadkw roku 1863
powstaniem: Emigranci z r. 1863 znaleli do liczne jeszcze grono poprzedni-
kw swoich, niemao poparcia w opinii publicznej, znaczne uatwienia i zapomogi
u Rzdu. Jednak midzy obrocami naszej sprawy za Ludwika Filipa i za Napo-
leona III zachodzia ta sama rnica, jaka zachodzia midzy powstaniem 1831 r.
a 1863 r. Daleko sabiej wystpowano w obronie naszej., W. Mickiewicz, ycie
polskie w Paryu. Wczoraj, Tygodnik Ilustrowany 1914, nr 12, s. 225.
18
H. Mocicki, Prusy a Krlestwo Polskie, Tygodnik Ilustrowany 1915, nr 11,
s. 165.
404
Tekst wpisujcy si w charakterystyczny dla wczesnej publicysty-

ki warszawskiej nurt antygermaski19, podejmuje kwesti Powstania
Styczniowego jako argument w dyskusji na temat niemieckiego zagro-
enia. Pretekstowo potraktowane wydarzenia roku 1863 nie przywo-
uj w wiadomoci czytelnika skojarze zwizanych z polskim ru-
chem niepodlegociowym. Kontekst, narzucajc interpretacj Wiel-
kiej Wojny w duchu konfliktu sowiasko-germaskiego, eliminuje
moliwo patriotycznej interpretacji styczniowych wydarze. Wobec
etnicznego zagroenia oraz manifestu ksicia Mikoaja Mikoajewicza
(z 14 sierpnia 1914 r.) obliczonego na pozyskanie przychylnoci Pola-
kw mglist obietnic nadejcia godziny zmartwychwstania narodu
polskiego, w niepami poszy styczniowa branka, trauma krwawo
tumionego Powstania, tragiczny los zesacw.
Owo wycofanie daje si zauway rwnie w numerach opubliko-
wanych po 5 sierpnia 1915 roku, gdy wojska niemieckie rozpoczy
okupacj Warszawy. Zmieniajce si okolicznoci polityczne pozwala-
y na publikacj materiaw, ktre odnosiyby si do wydarze sprzed
ponad pidziesiciu lat. Tymczasem redakcja do konsekwentnie
unika nawiza do styczniowych wypadkw20. Spord nielicznych
publikacji wicych si z rokiem 1863 na uwag zasuguje, wiad-
czcy o dokonujcych si zmianach, numer 40. Tygodnik Ilustro-
wany zaproponowa wwczas czytelnikom materia powicony
piciu ofiarom star z 27 lutego 1861 roku. Co ciekawe, rezygnujc
z publicystycznego komentarza, redakcja opublikowaa peen patosu
i uniesienia wiersz Artura Oppmana Piciu Polegych oraz wicy
si z nim materia ikonograficzny w postaci fotografii powzkowskiej
mogiy zabitych i kamienia grobowego upamitniajcego ich nazwi-
ska 21. Poetycko-wizualna kompozycja o jednoznacznie patriotycznej
wymowie, chocia niewtpliwie budzi musiaa cig styczniowych
19
Por. K. Stpnik, Legenda legionw, Lublin 1995, s. 1011.
20
Nieliczne (i raczej skromne) przykady nawizywania do powstaczej tradycji
znale mona np. w artykule K. Chmielewskiego czy szkicu K. Bartoszewicza.
Por. K. Chmielewski, O niepodlegych duchem, Tygodnik Ilustrowany 1915,
nr 43, s. 618; K. Bartoszewicz, Zamach na istinno-rusk Galicj w roku 1866,
21
405
skojarze, koncentrowaa uwag odbiorcw na sylwetkach polskich

mczennikw narodowej sprawy bez koniecznoci eksponowania ro-
syjskiej winy. Prezentacja sprofilowana w perspektywie ofiary ukazy-
waa przede wszystkim przekazywan z pokolenia na pokolenie go-
towo przyjcia mczeskiego krzya oraz gwarantowan zbiorow
pamici obecno patriotycznej tradycji, dziki ktrej wieczny duch
Narodu22 bdzie trwa mimo upywu czasu.
Wyparcie wojsk rosyjskich nie oznaczao natychmiastowego przekie-
rowania sympatii tygodnika, nie wyeliminowao opcji prorosyjskiej23.
Z jednej strony warszawskie pisma w zgodzie z powszechnym odczu-
ciem opinii publicznej liczyy si z moliwoci powrotu rosyjskich
wadz, z drugiej za mimo do energicznie prowadzonej przez no-
wego okupanta akcji pozyskiwania polskiej sympatii strach przed ger-
maskim barbarzystwem okaza si silniejszy ni historyczne rachun-
ki krzywd. Rzutowao to rwnie na sposb prezentacji styczniowych
wydarze. Modyfikacj strategii ich prezentowania przynis rok 1916.
Krlestwo Polskie starannie przygotowywao si do obchodw 53. rocz-
nicy Powstania24, w warszawskim tygodniku nie mogo wic zabrakn
informacji zarwno o obchodach, jak i o samym Powstaniu. W numerze
czwartym Tygodnika Ilustrowanego, ktry ukaza si z dat 22 stycz-
nia 1916 roku, musiay pojawi si i pojawiy si publikacje zwizane
z Powstaniem Styczniowym. Zaskakujcy jednak by dokonany przez
redakcj wybr prezentowanych materiaw. Ju strona tytuowa pi-
sma sugerowaa przyjt strategi selekcji materiau. Czytelnik, biorcy
do rki rocznicowy numer, przenosi si wyobraeniowo w przeszo,
ale nie do roku 1863, lecz 1861. Na stronie tytuowej znalaz si bowiem
Grottgerowski rysunek Na Placu Zygmunta (rok 1861) oraz pocztek
szkicu H. Mocickiego Z dziejw manifestacji warszawskich. W roku
1861. Zarwno ilustracja, jak i artyku kady nacisk na pokoleniowo-
-historyczn cigo powstaczej tradycji: szkic Grottgera przedstawia
starca wstrzymujcego wycignit pi modego mczyzny, powi-
cony narodowociowym wystpieniom tekst wskazuje, i:
22
Or-Ot., Piciu Polegych, Tygodnik Ilustrowany 1915, nr 40, s. 583.
23
K. Stpnik, op. cit., s. 25.
24
L. Michalska-Bracha, op. cit., s. 171.
406
manifestacje o charakterze patriotycznym zwizane s cile ze wspomnieniami

o powstaniu r. 1831-go, jakby dla uwydatnienia cisej cznoci, splatajcej dwa
25
pokolenia w tragiczny wze przeznacze .
Lata poprzedzajce stycze 1863 roku jawi si jako czas duchowego

przygotowania do nastpnego zrywu, etapami tej drogi staj si kolej-
ne przejawy narastajcego buntu (m.in. pogrzeb generaowej Sowi-
skiej, naboestwa upamitniajce Powstanie Listopadowe). Za punkt
kulminacyjny patriotycznych wystpie zbiorowoci uznaje publicysta
wydarzenia z 27 lutego 1861, ktre wyznaczyy wzorzec postpowania
w roku 1863. Znaczn cz artykuu stanowi relacja uczestnika mani-
festacji na Krakowskim Przedmieciu, podczas ktrej, w wyniku star
z rosyjskim wojskiem ycie stracili Filip Adamkiewicz, Micha Arci-
chiewicz, Karol Brendel, Marceli Karczewski, Zdzisaw Rutkowski.
We wspomnieniowej narracji odtwarzajcej przebieg tragicznych wy-
darze dominuje ton powagi oraz wiadomo rangi rozgrywajcych
si wypadkw, ktre w finale opowieci ustpuj miejsca gwatownym
emocjom sprowokowanym wizj bezsilnych starcw skadajcych
zmarym przysig wiecznej zemsty wrogowi26. Dyscyplina relacji,
jej wewntrzne uporzdkowanie koresponduj z obran przez publicy-
st strategi porzdkowania tekstu, majc na celu przyblienie atmos-
fery tamtych czasw, oddanie narodowego charakteru i patriotycznego
ducha bez eksponowania polsko-rosyjskiego antagonizmu27. Zaborca,
25
H. Mocicki, Z dziejw manifestacji warszawskich w roku 1831, Tygodnik
Ilustrowany 1916, nr 4, s. 40.
26
Obraz przedstawicieli odchodzcego pokolenia skadajcych przysig zemsty grani-
czy z makabr: Kady z odwiedzajcych pochyla si z uszanowaniem nad zwokami,
caujc ich rany. Kilku siwych starcw z ladem krwi na sumiastych wsach, klczc
i zoywszy palce na krzy, wykonywa gestem przenikajcym do gbi serca przysig
wiecznej zemsty wrogowi. Obraz naznaczonych krwi niewinnych ofiar starcw ska-
dajcych w imieniu kolejnych pokole przysig zemsty musia przemawia do uczu
odbiorcw, budzc w nich pragnienie zadouczynienia krzywd. Por. Ibidem.
27
Warto zauway, i w artykule oraz ilustrujcej go relacji pamitnikarskiej sto-
sunkowo rzadko pojawiaj si odesania do rosyjskiego zaborcy dziennikarz pisze
przede wszystkim o polskich przejawach patriotycznej aktywnoci, we wspomnie-
niu uczestnika manifestacji waniejsze s odczucia zbiorowoci, ktra zostaje za-
atakowana nie przez rosyjskie wojsko, lecz przez sotni Kubacw (Czerkiesw).
Nie bez znaczenia pozostaje rwnie dobr materiau ikonograficznego redakcja
407
cho obecny w tekcie, schodzi na dalszy plan, ustpuje miejsca wol-

nej od etnicznej nienawici interpretacji osobistej majcej suy odda-
niu dowiadcze zbiorowoci. O ideow opowieci stanowi wyraone
w zakoczeniu artykuu przekonanie, i Powstanie Styczniowe byo
koniecznoci, naturaln konsekwencj narastajcej w narodzie potrze-
by zamanifestowania mioci ojczyny:
Gdy koci zostay rzucone, nie byo mocy, ktra by moga owadn ywioo-
wym ruchem, zrywajcym wszelkie moliwe tamy. Fala powstrzyma si ju nie
daa. I gdyby nawet istotnie zgasy wszystkie nadziei promienie, i i gin stao
si obowizujcem hasem patriotycznem. I poszli na mier pewn, jak kamienie
28
przez Boga rzucane na szaniec .
Zaproponowana przez Mocickiego perspektywa ogldu Powsta-

nia poprzez eliminujce (w miar moliwoci) komponenty antyrosyj-
publikuje w numerze, wiadczce o narodowym zjednoczeniu obrazy pogrzebu pi-
ciu ofiar manifestacji, przedstawia czytelnikom portrety reprezentujcych wszystkie
stany czonkw delegacji obywatelskiej, ktra po wypadkach 27 lutego wynegocjo-
waa midzy innymi uroczyste pochowanie cia zabitych manifestantw. W nume-
rze nie znalazy si zatem ilustracje, ktre mogyby podsyca negatywne emocje
skierowane przeciwko Rosjanom nie zamieszczono ani reprodukcji ukazujcej
atak Czerkiesw (np. Czerkiesi na Krakowskim Przedmieciu J. Kossaka), ani zdj
piciu ofiar (opublikowanych midzy innymi w wydanej w Wiedniu ksice A. So-
koowskiego Powstanie styczniowe 18631864 czy te rozpowszechnianych w po-
staci tableau przygotowanego przez Karola Beyera, ktry sfotografowa polegych
z profilu, w ujciu do pasa, ukazujc odsonite rany czterech z ofiar). Do bardziej
drastycznych ilustracji zaliczy mona reprodukcj obrazu Roberta Tony-Fleury
Na Placu Zygmunta (8 kwietnia 1861r.) jednak i tym razem redakcja nieco za-
godzia wymow ilustracji, czytelnik widzi bowiem tum z rannymi i zabitymi,
a nie strzelajcych do ludzi onierzy. Nie sposb rozstrzygn czy byo to dziaa-
nie wiadome, czy te wynikao z przesanek obiektywnych np. sabej jakoci do-
stpnego pierwowzoru. Por. Ibidem; Wyjcie pochodu aobnego piciu polegych
z kocioa w. Krzya, Tygodnik Ilustrowany 1916, nr 4, s. 41; Pochd aobny
ze zwokami piciu polegych na Placu Saskim, Tygodnik Ilustrowany 1916, nr 4,
s. 42; Czonkowie delegacji obywatelskiej z roku 1861, Tygodnik Ilustrowany
1916, nr 4, s. 43 i 44; Na Placu Zygmunta (8 kwietnia 1861 r.), Tygodnik Ilustro-
wany 1916, nr 4, s. 45; A. Sokoowski, Powstanie styczniowe 18631864, Wiede
1910, s. 4345, 48; L. Lechowicz, Fotoeseje: teksty o fotografii polskiej, Warszawa
2010, s. 1011.
28
H. Mocicki, op. cit., s. 40.
408
skie i odesanie czytelnikw do okresu przedstyczniowych przejaww

solidaryzmu zbiorowego nie jest przypadkowa. Rocznicowy numer
przynosi bowiem take szkic Adama Grzymay-Siedleckiego Grottge-
ryzm literatury polskiej. Rzecz o beletrystyce i poezji osnutej na tle lat
18591862 oraz redakcyjn zacht do zapoznania si z ksik Mani-
festacje warszawskie 1861 roku, ktra stanowi pacierz polskiego serca
[] raniec dni krwawych, mczeskich a wielkich, z ktrych powstaa
moc na dugie, szare lata bezbarwnej a twardej niewoli29. Przesunicie
zainteresowania czytelnikw ze styczniowych zaj na poprzedzajce je
wydarzenia wzmacnia materia ikonograficzny ukazujcy: wydarzenia
z 27 lutego 1861, czonkw delegacji obywatelskiej, ktrzy po tragicznej
ofierze piciu polegych zdoali nakoni zaborc do ustpstw, masakr
na placu Zamkowym z 8 kwietnia 1861 roku, gdy Rosjanie, strzelajc
do bezbronnego tumu, zabili 100 osb, pogrzeb arcybiskupa Antoniego
Melchiora Fijakowskiego metropolity warszawskiego uwaanego przez
wspczesnych za jednego z przywdcw Polakw30. Pismo konsekwent-
nie modeluje powstacz narracj odwoujc si do charakterystycznej
dla przedstyczniowych wypadkw nieziemskiej atmosfery ekstazy,
mesjanistycznych preludiw wybuchu 31.
29
Analogiczn strategi eksponowania wydarze poprzedzajcych powstanie
(zwaszcza roku 1861), przy rwnoczesnym pomijaniu zdarze lat 18631864 re-
alizuje K. Bartoszewicz, opisujc stuletni histori pieni Boe, co Polsk. Wyko-
nywany w kocioach hymn, poddawany na przestrzeni lat przerbkom, jawi si
jako kolejny dowd narastania rewolucyjnych nastrojw. Por. Manifestacje war-
szawskie 1861 roku, Tygodnik Ilustrowany 1916, nr 4, s. 46; K. Bartoszewicz,
Boe, co Polsk. W setn rocznic, Tygodnik Ilustrowany 1916, nr 31, s. 366;
nr 32, s. 378; nr 33, s. 390.
30
Poniewa arcybiskup Fijakowski jako prymas Krlestwa Polskiego i metropolita
warszawski cieszy si szacunkiem i popularnoci, jego pogrzeb zorganizowano
z przepychem (za trumn niesiono bero i koron), ze zmarego uczyniono interrexa
(chocia przed rozbiorami funkcj t peni arcybiskup gnienieski bdcy pryma-
sem Polski). Uroczysto, w ktrej uczestniczyli przedstawiciele wszystkich sta-
nw, przerodzia si w manifestacj narodow. Por. Tygodnik Ilustrowany 1916,
nr 4, s. 41, 4346; S. liwiski, Powstanie styczniowe, Londyn 1943, s. 8788;
R. Bender, Manifestacje patriotyczne i konspiracje przedpowstaniowe w Krle-
stwie Polskim, [w:] Powstanie styczniowe 18631864. Wrzenie. Bj. Europa. Wizje,
pod red. S. Kalembki, Warszawa 1990, s. 218.
31
Por. A. Grzymaa-Siedlecki, op. cit., s. 44.
409
Odrbn grup publikacji, ktre w 1916 roku powicono stycznio-

wym wydarzeniom, stanowi materiay dotyczce obecnoci powsta-
czego zrywu w pamici zbiorowej. Swoist zapowiedzi takiej strategii
pisania jest artyku Zdzisawa Dbickiego, w ktrym publicysta, oma-
wiajc znaczenie ustnych przekazw dla budowania patriotycznej wizi
midzypokoleniowej, rozpoczyna od przedpowstaniowych manifestacji
ksztatujcych wyobraenia o patriotycznej powinnoci32, by nastpnie
pynnie przej do koniecznoci otoczenia trosk powstaczych pamitek,
ktre stanowi maj zacztek przyszego muzeum mki narodowej33.
Dbicki wprost deklaruje, i pokolenie wychowane w kulcie patriotycz-
nych gestw, odsuwajc racje rozumu politycznego, najnowsz histo-
ri zniewolonego narodu poznawao poprzez emblematyczne pamitki
rodzinne (czarne wstki, krzyyki z razowego chleba, star litografi),
a take opowieci o uczestnikach dziejowych zdarze. Nie dziwi zatem
pojawiajca si w wypowiedzi dziennikarza troska o odpowiednie za-
bezpieczenie powoli znikajcych pamitek przeszoci.
W duchu kultu dla powstaczego heroizmu i szacunku nalenego
jego uczestnikom utrzymane s rwnie inne publikacje Tygodnika
Ilustrowanego. Pismo z niepokojem donosi o pooeniu powracajcych
do ojczyzny sybirakw, ktrych legenda ksztatowaa polsk nadziej
przeciw nadziei34. Przywoa postaci skazanych na cikie roboty zesa-
cw rozstrzelanych w 1866 roku w Irkucku za zorganizowanie prby
32
Dbicki zestawia najgoniejsze wydarzenia lat 18601861: Oczyma wyobrani
ogldalimy pogrzeby generaowej Sowiskiej, arcybiskupa Fijakowskiego, piciu
polegych. Widzielimy owe pi czarnych trumien, wystawionych w hotelu Eu-
ropejskim, a potem koyszcych si nad fal gw ludzkich, na schodach kocioa
wito-Krzyskiego, a potem olbrzymi, wyduajcy si przez ulice Warszawy po-
chd, w ktrym bray udzia wszystkie stany. Znalimy nawet posta Majzelsa.
Ukazujc jedno i solidaryzm ciemionego narodu, ktry mimo ofiar manifesto-
wa mio ojczyzny, publicysta nie zapomnia rwnie o zaangaowaniu spoe-
czestwa ydowskiego przypomnienie postaci rabina warszawskiego Dow Ber
Meiselsa, ktry w 1861 roku za udzia w pogrzebie piciu ofiar manifestacji lutowej
zosta aresztowany i osadzony w Cytadeli (pniej jako obywatela austriackiego
deportowano go), pozwalao w peni odtworzy powszechny charakter wczesnych
nastrojw. Z. D., Opowiadania, Tygodnik Ilustrowany 1916, nr 4, s. 42; S. Krl,
Cytadela warszawska, Warszawa 1978, s. 129.
33
Z. D., op. cit., s. 42.
34
Z. D., Weterani 1863 roku, Tygodnik Ilustrowany 1916, nr 8, s. 94.
410
zbiorowej ucieczki do Chin35. Przedstawi take sprawozdanie z pierw-

szych publicznych obchodw Powstania Styczniowego w Lublinie. War-
to na chwil zatrzyma si przy ostatnim z wymienionych artykuw.
Z lubelskiej relacji Henryka Wiercieskiego wyania si obraz uroczy-
stoci skoncentrowanych wok weteranw roku 1863. Korespondent
tygodnika oglnikowo prezentuje przebieg obchodw (poza informacj
o naboestwie aobnym w kociele Najwitszej Marii Panny brak
waciwie szczegowych informacji o rocznicowych wydarzeniach), by
uwaga odbiorcy skupiona zostaa na powstacach, ktrzy nie przywykli
w cigu swego ycia do podobnych oznak czci36. Tekst przynosi wizj
otoczonych szacunkiem i powaaniem weteranw, ktrzy ze wzrusze-
niem, ale i pewnym zawstydzeniem przyjmuj nalene im hody. Potrze-
bujcy finansowej pomocy powstacy37, dzikujc za okazany im szacu-
nek, w licie adresowanym do organizatorw deklaruj:
Uczcilicie nas nad zasugi. Tote w tem uznaniu chcemy widzie raczej cze
dla idei, ktra nas wtedy oywiaa dla idei jednoci i zgody. W owym bowiem pa-
mitnym roku, pomimo rnic pogldw na drogi i sposoby dochodzenia do celu,
biali i czerwoni podali sobie rce; szli rami przy ramieniu, niosc sobie wzajemnie
pomoc i ratunek w potrzebie. Uczczenie pamici 63-go roku jest tedy jakby przypo-
mnieniem ogowi polskiemu, e zawi partyjna i nietolerancja przekona nie id
38
w parze z dnociami do wsplnego celu .
Konieczno porozumienia i zjednoczenia polskich si ponad partyj-

nymi podziaami staje si powstaczym dziedzictwem przekazywanym
35
Warto przypomnie, i tzw. powstanie zabajkalskie bywa odczytywane jako
ostatni akord powstania styczniowego. A. Kraushar, Pidziesiciolecie zabajkal-
skiej tragedii powstaczej (r. 1866), Tygodnik Ilustrowany 1916, nr 47, s. 562;
B. Jdrychowska, Powstanie zabajkalskie ostatni akord powstania styczniowe-
go na amach prasy syberyjskiej, [w:] Powstanie styczniowe 1863-1864. Walka
i uczestnicy, s. 207214.
36
H. Wiercieski, Obchd rocznicy 1863 roku w Lublinie, Tygodnik Ilustrowany
1916, nr 14, s. 166.
37
Informacja o koniecznoci udzielenia weteranom materialnego wsparcia pojawia-
j si w relacji dwukrotnie: za pierwszym razem korespondent informuje o przeka-
zaniu najbardziej potrzebujcym powstacom ubra i obuwia, za drugim o idei
zaoenia towarzystwa pomocy styczniowym weteranom.
38
H. Wiercieski, op. cit., s. 166.
411
wspczesnym. W kontekcie wojennego cierania si rnych koncepcji

polskiego zaangaowania zbrojnego wezwanie do jednoci miao swoj
wag, tym bardziej, i relacjonujcy przebieg uroczystoci publicysta sta-
ra si nie opowiada za adn opcj polityczn. Mimo i w relacji pojawia
si wzmianka o legionistach asystujcych uroczystociom, a sprawozda-
nie ilustruje fotografia ukazujca weteranw przyjmujcych ich hod, in-
formacja o lubelskich obchodach wolna jest od ideologicznej manipulacji.
By moe owo zdystansowanie lubelskiego korespondenta zdecydo-
wao o publikacji materiau. Tygodnik Ilustrowany, przywoujc po-
staci weteranw, stara si nie wika ich losw we wspczesn polity-
k. Oficjalne obchody 53. rocznicy Powstania, ktre przez propagand
niemieck i legionow traktowane byy jako dogodna okazja do zmia-
ny prorosyjskiego nastawienia mieszkacw Krlestwa39, okazay si
dla wczesnej prasy tematem trudnym. Redakcja warszawskiego tygodni-
ka pomina milczeniem stoeczne uroczystoci, podczas ktrych doszo
do aresztowa, interwencji policji i wojska40. Opublikowane w kwietniu
sprawozdanie Wiercieskiego wypeniao luk informacyjn bez naraa-
nia pisma na interwencj cenzury, ale rwnie bez koniecznoci mode-
lowania relacji zgodnie z oczekiwaniami stronnictwa proniemieckiego41.
Umieszczajc opowie o Powstaniu midzy tekstami powico-
nymi przedstyczniowym przygotowaniom zbiorowoci a relacjami
nastawionymi na propagowanie kultu pamitek i szacunku dla we-
teranw, warszawski periodyk tak naprawd stosunkowo niewiele
miejsca powica wydarzeniom lat 1863186442. Nawet wwczas,
39
Por. L. Michalska-Bracha, op. cit., s. 173; K. Stpnik, op. cit.
40
Por. L. Michalska-Bracha, op. cit., s. 172.
41
Stanowisko redakcji zmieni si w sierpniu 1916 roku, w artykule podsumowuj-
cym dwa lata wojennych zmaga pojawi si wwczas charakterystyczne zestawie-
nie: [] po drugiej stronie inna cz naszego narodu zacza tworzy legiony,
o ktre walczyli ojcowie i dziadowie nasi w r. 1831-ym i w roku 1863-im. Wymo-
w tej paraleli wzmacnia fotografia opatrzona komentarzem: Ci, ktrzy szli w bj
przed p wiekiem, a s midzy nimi niewtpliwie wiadkowie mczeskiej mierci
piciu czonkw Rzdu Narodowego, pierwsi id w szeregu deputacyi, skadajcych
hod zmarym za Ojczyzn. Sztandar, ktry nios, przypomina im ofiarne chwile
walk nad siy i dugie lata katorgi sybirskiej. Cze weteranom!. Por. W. Orowski,
Po dwch latach wojny, Tygodnik Ilustrowany 1916, nr 33, s. 391392.
42
Przykadem publikacji, ktra tylko pozornie odnosia si do wydarze lat
412
gdy tytu artykuu wskazuje, i tematem bd koleje Powstania,

nono informacyjna tych tekstw zazwyczaj pozostaje niewielka.
Przykadem moe by publikacja odwoujca si do pamitnikw
generaa Witmera. Ju na wstpie czytelnik zostaje uprzedzony, i
prezentowana opowie ma przede wszystkim wielk warto psy-
chologiczn43. I rzeczywicie, poza enigmatycznym stwierdzeniem,
i powstacy zostali wzici do niewoli w pobliu miejscowoci War-
ka, w artykule nie pojawiaj si informacje dotyczce wojskowej
drogi dowdcy sandomierskiego oddziau Wadysawa Kononowi-
cza, ktry 25 marca stoczy potyczk pod Chynowem, 15 kwietnia
wraz z oddziaem Czachowskiego i Gryliskiego zaj Grabowiec,
20 kwietnia rozbi Rosjan pod Wchockiem, 22 kwietnia uczestniczy
w walkach pod Stefanowem, 4 maja pokona wrogw pod Magnusze-
wem, 14 maja zwyciy w potyczce pod Rozniszewem44. Relacja
przedstawia heroizm i niespotykan odwag powstacw, ktrzy
z wielk godnoci przyjmuj wyrok mierci, a w obecnoci pluto-
nu egzekucyjnego wykazuj si tak nadzwyczajnym hartem ducha,
e w obliczu ich niespotykanego bohaterstwa wikszo rosyjskich
onierzy sucych z przekonaniem sprawie rosyjskiej i usilnie tro-
picych powstacw, aeby si zapamitale wrba w ich szeregi,
bya do gbi wstrznita t egzekucj45. Wspomnieniowe wiadec-
two stojcego po przeciwnej stronie generaa utrwala przekazywan
przez ustn tradycj wizj polskiego heroizmu46, nie przyczynia si
jednak w sposb znaczcy do pogbienia wiedzy o przebiegu po-
wstaczych walk.
18631864 jest artyku prezentujcy polsk pras powstania styczniowego. Por.

S. T. Jarkowski, Prasa polska wydawana w obcych jzykach w okresie powstania
styczniowego, Tygodnik Ilustrowany 1916, nr 8, s. 95.
43
Swengalli, Stracenie powstacw. Z pamitnikw generaa A. N. Witmera, Ty-
godnik Ilustrowany 1916, nr 28, s. 334.
44
L. Ratajczyk, Kononowicz Wadysaw, [w:] Polski sownik biograficzny, t. XIII,
red. B. Lenodorski, Krakw 19671968, s. 541.
45
Ibidem.
46
Komponent legendotwrczej martyrologii eksponowany jest w artykule zachca-
jcym do lektury tomu Ksia powstacy r. 1863. Por. Ks. Szkopowski, Z dalekich
mogi, Tygodnik Ilustrowany 1916, nr 38, s. 450.
413
Zgodnie z tym budujcym heroiczn legend wzorcem na kartach

pisma publikowane s take utwory poetyckie i malarskie zwizane
z wydarzeniami lat 18631864. Zestawienie piciu lirycznych wia-
dectw epoki otrzymuje czytelnik w numerze 8., gdy pod wsplnym
tytuem Z poezji o roku 1863 opublikowane zostan utwory rnych
autorw (m. in. Mieczysawa Romanowskiego, Felicjana Faleskiego,
Wodzimierza Wolskiego, Kornela Ujejskiego)47. I znw do wyobra-
ni czytelnika przemawiaj modelujce wizj heroicznego powice-
nia: mier zabierajca dusz powstaca z pola chway, gotowo
do cierpienia i przyjcia wiziennego testamentu poprzednikw, aob-
ny kir spowijajcy ukochane miejsca, oczekiwanie na kolejny krwawy
zryw, ktry sprawi, i poary wstan z popiow48. Literackie wy-
obraenie potwierdza uzupeniajca teksty reprodukcja przejmujcego
obrazu Jacka Malczewskiego W drodze na Sybir.
Wobec tak konsekwentnie realizowanej strategii budowania po-
wstaczej legendy nie dziwi, i redakcja pisma rezygnuje z informo-
wania o przebiegu dziaa zbrojnych, odsyajc czytelnikw do publi-
kacji ksikowych, by to wanie lektura opracowa i rde wpyna
na uksztatowanie si rozumnego i trzewego pogldu na te cice na
nas po dzie dzisiejszy czasy49. Zasadniczo pozytywny obraz tradycji
powstaczej z rzadka rozbijany jest prb krytycznego spojrzenia na mi-
litarne, spoeczne oraz ideowe podstawy styczniowego zrywu. W rocz-
niku 1916 opublikowany zostanie zaledwie jeden artyku stanowicy
prb intelektualnego rozliczenia z Powstaniem. Szkic Adama Grzy-
may-Siedleckiego zatytuowany Rok 1863 prbuje zmierzy si z ide
Powstania postrzeganego jako wymykajca si obiektywnej weryfikacji
relikwia narodowa. Publicysta, odrzucajc romantyzm polityczny, wska-
zuje, e traktowanie tragicznie zakoczonego zrywu w kategoriach bu-
dzenia ducha narodu z marazmu jest obelg, potwornym oskareniem,
i my, tysicletni nard, bez uczucia nienawici ku komu nie mogli-
bymy si zdoby na pozytywn mio ojczyzny50. I chocia z tekstu
47
Z poezji o roku 1863, Tygodnik Ilustrowany 1916, nr 8, s. 9293.
48
Ibidem.
49
Rok 1863. Obrazy i wspomnienia, s. 106.
50
A. Grzymaa-Siedlecki, Rok 1863, Tygodnik Ilustrowany 1916, nr 8, s. 88.
414
jasno wynika, e Powstanie byo dla Polakw porak militarn (brak

przemysu wojennego51 musia doprowadzi do poraki), polityczn
(utrata resztek samoistnoci) i kulturow (zniszczeniu ulegy podwali-
ny publicznego mechanizmu kultury52), Grzymaa-Siedlecki rezygnuje
z jednoznacznej oceny, z postawienia kropki nad i. Zamyka rozwaania
nie powstacz refleksj, lecz konkluzj o charakterze oglnym:
[] nard, dopki cho jeden czowiek ze pozostanie, ma zawsze co do stra-

cenia. Ma do stracenia przyszo, jaka z samowiedzy narodowej da si wysnu,
o ile jej powicimy elazn, tward, bezawanturnicz moc swojej woli. Nard,
hazardujcy systematycznie, ma zawsze do stracenia nie tylko swoj przeszo,
53
ale i tysice lat swojej przyszoci .
Ostrze krytyki miast dotkn szalestwa Powstania, kierowane jest

przeciwko polskiej, utrwalonej przez romantyzm, postawie stracecze-
go bohaterstwa, ktre, w kontekcie wojennych roszad politycznych
roku 1916, po raz kolejny moe zaway na wyborach Polakw54.
Wypracowany w 1916 roku model prezentowania problematyki po-
wstaczej bdzie realizowany przez redakcj Tygodnika Ilustrowa-
nego rwnie w kolejnych latach, chocia liczba drukowanych ma-
teriaw w poszczeglnych rocznikach ustpuje liczbie publikacji za-
proponowanych czytelnikom w trzecim roku wojny. Zasadnicz cz
artykuw z lat 19171923 stanowi bd teksty rekonstruujce przed-
powstaniowe nastroje, nadzieje, oczekiwania. W 1917 roku pismo za-
proponuje Wspomnienia z Polskiej Szkoy Podchorych we Woszech
(w Genui i Cuneo)55, dwa lata pniej przypomni przedpowstaniowe
51
Ibidem.
52
Ibidem.
53
Ibidem, s. 89.
54
Na uwag zasuguje doczony do artykuu materia ikonograficzny. Pismo jako
ilustracj do tekstu zamiecio reprodukcj obrazu Maksymiliana Gierymskiego
Kozacy w pochodzie (1863). Wizja odchodzcego w dal oddziau koresponduje z fi-
naln konkluzj, by dokonujc politycznych wyborw, kierowa si nie przeszo-
ci, lecz tym, co dopiero moe nastpi.
55
J. Zlasnowski, Wspomnienia z Polskiej Szkoy Podchorych we Woszech (w Ge-
nui i Cuneo), Tygodnik Ilustrowany 1917, nr 4, s. 52.
415
dzieje w kontekcie powieci Piotra Choynowskiego Kunia, rok 1920

zaowocuje publikacj listw zesanego w 1861 roku do Woogdy Apo-
lla Korzeniowskiego56, za w 1923 roku ukae si cykl piciu szkicw
Aleksandra Kraushara Z czasw przedstyczniowych 1863 roku. Nieco
wspomnie znanych i nieznanych57, a take, oparty na korespondencji
ksicia Wadysawa Czartoryskiego, dwuczciowy artyku Echa emi-
gracji polskiej w Paryu z roku 186158.
Pojawia si bd rwnie teksty uwzgldniajce perspektyw po-
styczniow zarwno dotyczce heroizmu cierpienia59, jak i odnoszce
si do troski o zachowanie pamitek i zapewnienie weteranom nale-
nej im pozycji w spoeczestwie. Tygodnik Ilustrowany opublikuje
midzy innymi w 1917 roku Kokard 1863-go roku bdc apelem
o wsparcie dla zasuonych ekspowstacw60, kolejny rok przynosi
sprawozdanie Wystawa pamitek z r. 186361, w 1921 pismo przypomni
o weteranach, publikujc zdjcie z dekorowania zasuonych orde-
rem Polonia Restituta62, w kolejnym roczniku pojawi si wspomnie-
nia z katorgi Mariana Dubieckiego63. List wymienionych publikacji
56
Redakcja opublikowaa cztery listy Korzeniowskiego, dwa z roku 1862, jeden
z 1863 i jeden z 1866. Poniewa wszystkie dotycz realiw ycia na wygnaniu
i daj obraz wyrastajcego z mioci ojczyzny heroizmu mona je uzna za kom-
ponent budujcy przedpowstaniow tradycj bohaterstwa. Por. A. K., Z relikwii
18611863 r., Tygodnik Ilustrowany 1920, nr 4, s. 69; Trzy listy Apolla Korze-
niowskiego, Tygodnik Ilustrowany 1920, nr 20, s. 397398.
57
A. Kraushar, Z czasw przedstyczniowych 1863 roku. Nieco wspomnie znanych
i nieznanych, Tygodnik Ilustrowany 1923, nr 5, s. 70; nr 6, s. 86; nr 7, s. 104;
nr 8, s. 123; nr 9, s. 138.
58
Z. Kleszczyski, Echa emigracji polskiej w Paryu z roku 1861, Tygodnik Ilu-
strowany 1923, nr 35, s. 562; nr 36, s. 580.
59
Do wyjtkw zaliczy wypada artyku Z. Dbickiego, w ktrym postyczniowa
tradycja ukazana zostaa nie w perspektywie heroicznej, lecz krytycznej oceny du-
chowych zyskw i strat. Por. Z. Dbicki, Czarne i biae, Tygodnik Ilustrowany
1917, nr 38, s. 464.
60
Tyg. Ill., Kokarda 1863-go roku, Tygodnik Ilustrowany 1917, nr , s. 297.
61
Tyg. Ill, Wystawa pamitek z r. 1863, Tygodnik Ilustrowany 1918, nr 7, s. 79.
62
63
M. Dubiecki, Ze wspomnie katorgi syberyjskiej, Tygodnik Ilustrowany 1922,
nr 4, s. 55; nr 5, s. 68.
416
uzupeni mona o tre Odezwy Weteranw r. 1863 do Narodu, kt-

r redakcja opublikowaa w lipcu 1920 roku. Wezwanie, nawizujce
do odezwy generaa Jzefa Hallera, odwoujc si do wyraanej przez
dawnych powstacw gotowoci walki, poprzez tradycj powicenia
wszystkich si ku ratunkowi zagroonej w swym bycie Ojczyzny64,
przypominao o styczniowym heroizmie.
Tygodnik Ilustrowany, poruszajc si w ramach wyznaczonego
w roku 1916 modelu pisania o Powstaniu, sporadycznie odstpowa
od przyjtej strategii. Zmiany te zazwyczaj dyktowane byy okoliczno-
ciami rocznicowymi i/lub aktualnym wydarzeniem, ktrego po prostu
nie wypadao przemilcze65. Przykadem tak sfunkcjonalizowanego
sigania po styczniow problematyk mog by materiay opublikowa-
ne z okazji 55. rocznicy stracenia na stokach warszawskiej Cytadeli pi-
ciu czonkw Rzdu Narodowego z Romualdem Trauguttem na czele66.
Redakcja, ktra uznaa, i czytelnik powinien pozna dzieje Traugutta,
Rafaa Krajewskiego, Jzefa Toczyskiego, Romana uliskiego i Jana
Jezioraskiego, niemal zupenie pomina komponent faktograficzny67.
64
Odezwa Weteranw r. 1863 do Narodu, Tygodnik Ilustrowany 1920, nr 30, s. 582.
65
Do tej grupy publikacji zaliczy mona artyku Aleksander Kraushara powicony
zaangaowanemu w powstanie woskiemu onierzowi Stanisawowi Becchi polski
publicysta zosta niejako sprowokowany do zabrania gosu przez florenckie pismo
Nazione, ktre przypomniao posta bohatera. Z okazji 55. rocznicy powstania uka-
e si w pimie zaskakujco skromny (biorc pod uwag okrgy jubileusz) artyku,
ktry cho tak naprawd nie informowa zbyt wyczerpujco o zrywie, poprzez boga-
ty (liczcy 12 obrazw) materia ilustracyjny przemawia do wyobrani czytelnika.
Oglnikowy artyku opublikowano take, by uczci rocznic powstania w 1922 roku
ponad poowa tekstu dotyczya powstania listopadowego, w czci powiconej
styczniowym wypadkom publicysta wskaza jedynie na brak zaangaowania ludu
w narodowociowy zryw. A. Kraushar, Hod poety polskiego bojownikowi woskie-
mu o wolno Polski w roku 1863, Tygodnik Ilustrowany 1920, nr 49, s. 911; 22
I 1863, Tygodnik Ilustrowany 1918, nr 4, s. 4144; F. Rawita-Gawroski, Ideologia
powstania 1863 roku; Tygodnik Ilustrowany 1922, nr 4, s. 54.
66
Warto odnotowa, i posta Traugutta pojawi si take z okazji odsonicia tabli-
cy pamitkowej na Mocie Poniatowskiego. Pismo poprzestanie jednak wwczas
na materiale ilustracyjnym i nie pokusi si o przypomnienie sylwetki powstaczego
dowdcy i dyktatora. Por. Tygodnik Ilustrowany 1921, nr 34, s. 533.
67
Czytelnikowi przypomniano jedynie dat egzekucji czonkw Rzdu Narodowe-
go 5 sierpnia 1864.
417
wiadomie, wybierajc narracj w duchu patriotycznego powicenia,

odwoywaa si do funkcjonujcej w wiadomoci zbiorowej legendy
mczestwa piciu czonkw ostatniego powstaczego rzdu. W arty-
kule pojawi si charakterystyczne dla romantycznego dyskursu okre-
lenia takie jak: elita duchw czystych, ciemnice katakumb, sera-
ficzne Ojczyzny ukochanie, Chrystusowe mczestwo68. Nie zabrako
take wizji odradzajcych si prochw69. Zbudowana w oparciu o tak
wyraziste obrazy relacja przemawiaa przede wszystkim do patriotycz-
nej wyobrani, aktualizowaa powstacz legend, ktr utrwali redak-
cja pisma, publikujc, utrzyman w podobnej stylistyce, relacj Artura
Oppmana z uroczystego pochwku symbolicznej trumny Powstania70.
Zaledwie dwukrotnie w cigu 11 lat pismo zdecydowao si opubliko-
wa materiay majce znaczenie historyczne, pozwalajce pozna fakty
z powstaczych dziejw. W obu przypadkach autorem artykuw by
znany warszawski historyk Aleksander Kraushar. Pierwsz publikacj
jest tekst prezentujcy czytelnikom tre manifestu Rzdu Narodowego
z 22 stycznia 1863 roku. O druku zdecydowaa ranga dokumentu oraz
fakt, i tak wany dla polskiej historii manifest, prezentowany przez pi-
smo nie tylko w postaci transkrypcji, lecz rwnie odbitki podobizny
oryginau, zachowa si w niewielu egzemplarzach71. Dwa lata pniej
problematyka powstacza powrcia w szkicu stanowicym zarys poli-
tycznej historii stolicy midzy rokiem 1860 a 1918. Historyk przedstawi
wwczas polityczny kontekst zdarze, wybrane fakty i wypadki zwiza-
ne bezporednio z warszawskimi epizodami Powstania72. Za kadym ra-
zem Kraushar ogranicza do niezbdnego minimum komentarze i oceny,
pozwalajc, by o prezentowanych wydarzeniach wiadczyy fakty, a nie
68
Rocznica Traugutta i czterech czonkw Rzdu Narodowego, Tygodnik Ilustro-
wany 1919, nr 32, s. 505.
69
Myl nasza przebijaa ziemi mogiln i drewno trumien, tulia si do prochu serc
i prochom tym woaa wie: oto synowie wasi doczekali si zwycistwa. Ibidem.
70
A. Oppman, Robotnicy polscy Trauguttowi i jego czterem towarzyszom, Tygo-
dnik Ilustrowany 1919, nr 33, s. 526.
71
A. Kraushar, Pierwszy manifest Rzdu Narodowego z 2 stycznia 1863 roku. Z po-
dobizn dokumentu, Tygodnik Ilustrowany 1921, nr 31, s. 488.
72
A. Kraushar, Przeszo polityczna i bojowa Warszawy. Zarys historyczny, Tygo-
dnik Ilustrowany 1923, nr 22, s. 350351.
418
dyktowana emocjami interpretacja73. Prezentowane ujcia miay jednak

charakter przyczynkarski i nie aspiroway do wypenienia luki w wiedzy
czytelnikw na temat Powstania Styczniowego. Nie zmieniay te w spo-
sb zasadniczy utrwalonej w wyobrani czytelnikw wizji zrywu.
A przecie my [] historii nie znamy, albo j znamy tak oglnikowo,

e to nam wystarcza wanie do stworzenia bani o rewolucji francuskiej,
o Kociuszce, o Napoleonie, o ksiciu Jzefie itd. [] My nie znamy hi-
storii rewolucji, powsta, bohaterw; my znamy ich legend 74 pisa
na amach Tygodnika Ilustrowanego w styczniu 1922 roku Antoni
Lange. I rzeczywicie prezentowane przez pismo artykuy powicone
wydarzeniom 1863 roku peniy zdecydowanie legendotwrcz funkcj.
Legenda ta budowana bya jednak jakby z pominiciem samego Powsta-
nia. Zerodkowanie uwagi czytelnikw z jednej strony na przedpowsta-
niowym dojrzewaniu zbiorowoci do bohaterskiego czynu, z drugiej za
na popowstaniowym heroizmie cierpienia, kulcie styczniowych pamitek
i szacunku dla symbolizujcych godno i powag weteranach, elimino-
wao to, co pomidzy konkretne osoby, bitwy, miejsca kani. Wbrew
tendencjom charakterystycznym dla wczesnego pimiennictwa war-
szawski tygodnik nie czy mczestwa i witoci ofiary powstaczej
z postaci Traugutta75, bohaterem zbiorowym legendy sta si cay nard.
Ograniczenie liczby artykuw stricte informacyjnych, rezygnacja z od-
woa do konkretnych bitew i potyczek pozwalao publicystom unika
ocen i krytycznego osdu. Pomijanie faktograficznego konkretu chronio
73
Element komentujco-wartociujcy pojawi si dopiero w zakoczeniu szkicu
i odnosi si bdzie nie tyle do konkretnych zdarze, ile do wizji Warszawy jako
jdra polskoci, ktrej znaczenie dobitnie potwierdziy wypadki 1920 roku. Por.
A. Kraushar, Przeszo polityczna i bojowa Warszawy, s. 351.
74
A. Lange, Mit nowoczesny, Tygodnik Ilustrowany 1922, nr 3, s. 38.
75
Co ciekawe, chocia o postaci Traugutta pisywano stosunkowo czsto, to w prze-
ciwiestwie do poprzednikw L. Mierosawskiego i M. Langiewicza ostat-
ni przywdca powstania nie doczeka si zbyt bogatej ikonografii. Por. J. Rusin,
op. cit., s. 87; T. Katafiasz, Romuald Traugutt w tradycji ikonograficznej, [w:] Po-
wstanie styczniowe 1863-1864. Aspekty militarne i polityczne. Materiay z sympo-
zjum, pod red. J. Wojtasika, Warszawa 1995, s. 162181.
419
rwnie przed polityczn manipulacj: najpierw ze strony rosyjskiej cen-

zury, pniej niemieckiego aparatu propagandy, a w wolnej Polsce
walczcych o wpywy reprezentantw rnych opcji politycznych. Opart
na przed i po legend trudno byo zawaszczy, brak jednego wyda-
rzenia zerodkowujcego twrczy potencja snutej opowieci, a take po-
zostajca w cieniu, lecz stale obecna dyskusja o sensie Powstania utrud-
niay instrumentalne wykorzystanie wypadkw 1863 roku dla doranych
celw. Znane z konserwatyzmu pismo, ktrego jednym z zada byo sta-
nie na stray polskiej tradycji, budujc powstacz legend, przybliao
czytelnikom okoostyczniowe nastroje, wraenia, emocje. Fakty pozosta-
wio badaczom historii. W styczniowej rywalizacji legenda historyczna
prawda Tygodnik Ilustrowany stan po stronie tej pierwszej76.
The January Uprising on the pages of the Tygodnik Ilustro-

wany (The Illustrated Weekly) magazine (19131923)
Keywords
January Uprising, Tygodnik Ilustrowany (The Illustrated Weekly),

legend of the Uprising, history of the press
Summary
The January Uprising in Tygodnik Ilustrowany (The Illustrated Weekly)

(19131923) The analysis of texts published between 19131923 in Tygodnik Ilu-
strowany (The Illustrated Weekly) indicates that the Warsaw paper reluctantly
published articles on the January Uprising, but the infrequent articles that did deal
with the subject served as a way to build its legend. The legend was built, however,
76
Proponujc czytelnikom legend Powstania, redakcja przypominaa o wartoci
prawdy historycznej; std odsyanie czytelnikw do publikacji ksikowych po-
wiconych wydarzeniom lat 18631864 oraz pojawiajcy si w jednym z roczni-
cowych artykuw apel o poznawanie przeszoci poprzez rzeteln edukacj w pol-
skiej szkole. Por. Tyg. Il., 22 I 1863, Tygodnik Ilustrowany 1918, nr 4, s. 44;
Wyroki na powstacw, Tygodnik Ilustrowany 1917, nr 45, s. 548.
420
without the uprising itself. The readers attention was drawn on the one hand to
the pre-uprising maturation of the nation to the heroic act (events of 1861), on the
other hand to the suffering that followed the heroic uprising, the cult of January
memorabilia and respect for the veterans. Contrary to the trends characteristic
of the journals at the time, Warsaw paper did not connect the martyrdom and ho-
liness of the victims of insurgency with the figure of Traugutt; the nation became
the collective hero of the legend. The adopted strategy allowed journalists to avoid
evaluations, critical judgment and interventions of censorship. The paper, whose
goal, among others, was to guard the Polish tradition, built insurgent legends that
showed the readers the moods, sensations, and emotions of that time. The facts were
left for historians.
Der Januaraufstand im Tygodnik Ilustrowany

(Illustrierte Wochenzeitung) (19131923)
Schlsselwrter
Januaraufstand, Illustrierte Wochenzeitung, Legende des Aufstands, Ge-

schichte der Presse
Zusammenfassung
Die Analyse der Texte, die in den Jahren 19131923 in Tygodnik Ilustrowany
(Illustrierte Wochenzeitung) erschienen sind, weist darauf hin, dass die in War-
schau verffentlichte Zeitschrift sich nicht sehr oft entschloss, Artikel ber die
Januarereignisse zu publizieren, und die durch die Wochenzeitung prsentierten
Artikel, die der Auflehnung des Jahres 1863 gewidmet waren, hatten eindeutig eine
legendenbildende Form. Die Legende wurde jedoch unter Auslassung des Auf-
standes selbst aufgebaut. Die Aufmerksamkeit der Leser wurde einerseits auf das
voraufstndische Reifen der Gesamtheit zur Heldentat (Ereignisse des Jahres 1861)
gerichtet, und zum anderen auf das nachaufstndische Heldentum des Leidens, den
Januarkult der Andenken und Respekt vor Veteranen. Entgegen den Tendenzen,
die fr das damalige Schrifttum charakteristisch waren, verband die Warschauer
Wochenzeitung das Martyrium und die Heiligkeit des aufstndischen Opfers nicht
mit der Figur von Traugutt, das Volk wurde zum kollektiven Held der Legende.
Die angenommene Strategie erlaubte den Publizisten die Bewertungen, kritische
421
Beurteilung und Intervention der Zensur zu vermeiden. Die Zeitschrift, deren eines
der Ziele war, die polnische Tradition wahrzunehmen und die Legende zu bilden,
brachte den Lesern die januarumlaufende Stimmungen, Gefhle und Emotionen
nher. Die Fakten berlie sie den Forschern der Geschichte.
-
(19131923)
, ,
,
, 19131923
, ,
, ,
, 1863 ,
.
.
, ,
( 1861 ),
, ,
. ,
,

.
,
. , ,
,
, .
.
422
ARTYKUY
NIEPODLEGO I PAMI
2014, nr 1-2 (45-46)
Wiesaw Ratajczak
Powstanie Styczniowe w oczach Poznaczykw
Sowa kluczowe
Powstanie Styczniowe, rewolucja moralna, pamitnikarstwo, dyplomacja,

Wielkopolska, Jan Nepomucen Niemojowski, Kazimierz Sczaniecki, Wa-
dysaw Longin Chotkowski
Streszczenie
Wspomnienia powstacze mieszkacw Prowincji Poznaskiej zajmuj wane

miejsce w pimiennictwie postyczniowym. wiadcz o tym trzy przykady anali-
zowane w niniejszym artykule. Wspomnienia Jana Nepomucena Niemojowskiego
zawieraj informacje o majcych miejsce w Wielkopolsce wydarzeniach, analo-
gicznych do manifestacji warszawskich. Autor polemizowa z wikszoci zarzu-
tw stawianych wadzom powstaczym. Sam krytykowa je m.in. za brak konse-
kwencji w przeprowadzeniu uwaszczenia. Pamitnik Kazimierza Sczanieckiego
pisany by z czasowego dystansu. Autor (emisariusz Rzdu Narodowego) stworzy
obraz rnorodny, nie pozbawiony elementw sensacyjnych, skupiony na procesach
politycznych i dyplomacji. Na historycznym epizodzie (tragicznej ekspedycji gim-
nazjalistw) skupi si Wadysaw Longin Chotkowski w Wyprawie trzemesze-
skiej roku 1863. Pisanie wspomnie koczy w marcu 1913 roku, ukazujc czno
midzy pokoleniami walczcymi o niepodlego.
423
Wiesaw Ratajczak
W wydarzeniach Powstania Styczniowego Pozna, mimo e nie

by polem walki, odegra znaczc rol1. W zaborze pruskim orga-
nizowano oddziay ochotnikw, gromadzono pienidze na zakup
broni i ekwipunku, a poznascy rzemielnicy szyli mundury, uprz
dla koni i kuli bia bro2. Pamitajc o tej szczeglnej roli odegra-
nej przez mieszkacw Prowincji Poznaskiej (by posuy si nazw
oficjalnie obowizujc od 1848 roku), warto przyj, e rwnie pi-
sane przez nich pamitniki zajmuj w pimiennictwie postyczniowym
wane miejsce. Ich autorzy dzielili losy powstacw z Krlestwa,
a jednoczenie byli przybyszami zza kordonu, przybywali do pastwa
o odmiennym systemie politycznym i innym stopniu rozwoju cywi-
lizacyjnego. Nie uczestniczyli take w rewolucji moralnej, dugim
pamie wydarze poprzedzajcych wybuch insurekcji, formujcych
przyszych powstacw.
1. Szkoa nieszczcia najtwardsza to szkoa

Jan Nepomucen Niemojowski, Kazimierz Sczaniecki, ks. Wady-
saw Chotkowski trzej wybitni wielkopolscy uczestnicy Powstania
Styczniowego pozostawili pamitniki wyrniajce si poziomem
literackim i stwarzajce okazj porwnania wiadectw zapisanych
bezporednio pod wpywem dramatycznych wydarze z tymi, ktre
powstay wiele dziesitkw lat po insurekcji. Ich autorom przyszo
peni rol politykw, kurierw, dyplomatw, oficerw i prostych o-
nierzy. Zdaj spraw ze swoich przej, a take staraj si zanalizowa
procesy, ktre doprowadziy do wybuchu, dostrzec ukryte to zdarze
i ich dalekosine nastpstwa.
Wspomnienia Jana Nepomucena Niemojowskiego (18031871)3 na-
le do relacji spisywanych pod wpywem wieych wrae uczest-
nictwa w wydarzeniach historycznych4. Autor pochodzi z rodziny
1
Lech Trzeciakowski, Pozna w dobie powstania styczniowego, Kronika Miasta
Poznania 2013, nr 1, s. 29.
2
Ibidem.
3
Por. Zdzisaw Grot, Niemojowski Jan Nepomucen (1803-1873), PSB XXIII,
s. 2728.
4
W finale wspomnie autor informowa o miejscu i czasie ich spisania: Zaczem
pisa w Wiesbaden 1863, skoczyem w Spa i w Brukseli dnia 5 stycznia 1965 r.,
424
o patriotycznych tradycjach, by bratankiem Wincentego i Bonawen-

tury, w Powstaniu Listopadowym odznaczony zosta orderem Virtuti
Militari, czynnie uczestniczy take w wydarzeniach Wiosny Ludw
i, oczywicie, w Powstaniu Styczniowym, po czym wyemigrowa
i przebywa gwnie w Spa i Brukseli.
We fragmentach pamitnika odnoszcych si do pocztku lat
szedziesitych Niemojowski w interesujcy sposb opisa pozna-
skie echa rewolucji moralnej. Lutow masakr na placu Zamkowym
porwnywa z Noc Listopadow: Jak przed trzydziestu jeden laty
wie o nocy 29 listopada w Warszawie, tak wiadomo o manifesta-
cjach warszawskich 25 i 27 lutego zelektryzowaa nasz Wielkopol-
sk (467). Opisuje te wydarzenia obszernie, cho na podstawie rela-
cji z drugiej rki, podkrelajc ich wyjtkowy charakter, gdy w hi-
storii powszechnej adne miasto na wiecie tak rozrzewniajcego,
a zwaszcza tak wielkim faktem owiaty i tolerancji nacechowanego
obchodu nie widziao, na ktry wyszo ze sto tysicy ludu (474). Rok
1861 przynis nieoczekiwane moralne zwycistwo zniewolonego na-
rodu nad zaborc. Niemojowski podkrela udowodnion wwczas
przez polskie elity zdolno podjcia i rozwizywania dwch najwa-
niejszych kwestii spoecznych chopskiej i ydowskiej, wprowadza-
n w czyn ide rozwoju owiaty, a take umiejtno samoorganizacji.
Ten proces odrodzenia narodu by z zainteresowaniem i nadziej ob-
serwowany w Wielkopolsce: od razu poczulimy si do solidarnoci
najspjniejszej z poczciwymi koroniarzami, powtarza tego nie po-
trzeba, bo nastpne fakta starcz za dowd (477). Rozpowszechnione
byo, zdaniem Niemojowskiego, przekonanie, e wraz z odzyskaniem
niepodlegoci w Krlestwie niewol odrzuci take zabr pruski.
Wspomnienia zawieraj informacje o majcych miejsce w Wielko-
polsce, mao dzi znanych, wydarzeniach analogicznych do manife-
stacji warszawskich. Pod wpywem wieci z Krlestwa sam Niemo-
jowski zorganizowa 3 maja 1861 roku w kociele w Skalmierzycach
patriotyczne obchody rocznicy Konstytucji. Na paacu w liwnikach,
ktrego neogotycki ksztat niewtpliwie wyraa wierno waciciela
tradycjom rycerskim, wywiesi z tej okazji chorgiew narodow, za co
Jan Nepomucen Niemojowski, Wspomnienia, wyda Stefan Pomaraski, Warszawa

1925, s. 596. Nastpne cytaty za tym wydaniem.
425
Wiesaw Ratajczak
skazano go pniej na grzywn. Drugim zaaranowanym przez nie-

go wydarzeniem bya pielgrzymka ze Skalmierzyc do Ldu (czy, jak
wwczas mwiono, Lendu), synnego klasztoru pocysterskiego, wtedy
lecego po drugiej stronie granicy. Cel tego przedsiwzicia (wpy-
wanie przez nasz lud na lud w Kongreswce (490)) zosta niewtpliwie
osignity. Kapucyni, czyli gospodarze miejsca (ktrzy, notabene, p-
niej wysok cen zapacili za wspieranie powstacw), gorco przyjli
pielgrzymw, a przebieg uroczystoci religijnych i patriotycznych prze-
konywa o mioci, braterstwie i jednoci, wic i o sile, ktra rokowaa
zwycistwo nad barbarzyskim najezdnikiem (493).
Dokonujc analiz politycznych, Niemojowski obiektywnie prbowa
scharakteryzowa denia dwch gwnych stronnictw. W roku po-
przedzajcym Powstanie win gwn czerwonych by zbytni zapa
i brak rozwagi (501), biali natomiast grzeszyli brakiem stanowczoci,
wszelako adnemu z obozw nie mona zarzuci zej woli. Ju pod-
czas samej insurekcji rnica stanowisk dotyczya przede wszystkim
podanej skali wystpie zbrojnych, czerwoni starali si z Powstania
uczyni ruch ludowy na wielk skal, biali natomiast ograniczon de-
monstracj chcieli wywoa reakcj pastw europejskich.
Ostro krytykowa autor Aleksandra Wielopolskiego, ktry na czele
sualczego zastpu swego, z krzykiem i fukiem odgrywa rol ma
stanu, bdc tylko narzdziem w rku cara (502). Postawa polityczna
margrabiego cile wizaa si z jego cechami osobistymi: but, pych,
zazdroci, gwnym za motorem, co go popchn na pole dziaania,
by owa tradycyjna, instynktowna nienawi reakcjonisty do ruchu,
ktry ludowe oznaki i dnoci przybiera (508).
Wbrew utartemu pogldowi, Niemojowski uwaa, e niech Ro-
sjan do Polakw wcale nie bya jednym z nastpstw Powstania. T
nienawi wadze carskie wpajay od dawna, std trudno byo liczy
na istotne wspdziaanie obu nacji podczas insurekcji. W takiej sytu-
acji czerwoni popenili bd, zawierajc i publicznie ogaszajc poro-
zumienie z rewolucjonistami rosyjskimi: Hercenem, Ogarewem i Ba-
kuninem. Ci emigranci nie cieszyli si znaczcym poparciem wrd
swoich rodakw, bo hordy tameczne nie dojrzay jeszcze, i zdaje si
nigdy nie dojrzej, do politycznego, swobodnego ycia (524).
Powstania wybucho, zdaniem Niemojowskiego, w nieodpowied-
nim momencie (w tym sdzie nie by, oczywicie, odosobniony),
426
a wstpowanie modziey do oddziaw insurekcyjnym byo nie tyl-

ko ucieczk przez wcieleniem do armii carskiej, ale take reakcj na
upokarzajc propagand rzdow, wedug ktrej rekruci cieszyli si
z branki:
Ohydnej tej liny, w twarz nam cinitej, nie moga znie modzie, przypusz-
czajca nadto, e kadego z nich, za lad chwil, za lada czyj fantazj mog zabra
w sodaty, susznie bowiem konsprykcj t nazywano proskrypcj (553).
Mimo niekorzystnych okolicznoci, braku broni, mundurw itp.

formowanie oddziaw przebiega w sposb zadziwiajcy, nie tylko
w styczniu 1863 roku, ale take przez nastpne ptora roku. Niestety
decyzje polityczne nie byy adekwatne do zapau walczcych, obie
pierwsze dyktatury uznawa Niemojowski za cig nieporozumie.
Wobec skali rozproszonych wydarze w tak wielu miejscach Krle-
stwa sprawowanie wadzy dyktatorskiej nie byo moliwe, ju cho-
by ze wzgldu na trudnoci komunikacyjne. Zreszt sama idea Rzdu
Narodowego w dostatecznym stopniu oddziaywaa na nard, nie byo
wic potrzeby narzucania struktury.
Poraki nie odbieray walczcym poczucia sensu walki, przeciw-
nie Powstanie zdawao si w niepowodzeniach czerpa siy nowe
i ycie (557). Z nieodlegej perspektywy spogldajc na zakoczone
tragicznie zmagania, autor pamitnika stwierdza ich unikatowy cha-
rakter: w dziejach wiata nie byo oryginalniejszego i krwawszego
powstania, jak to nasze ostatnie (552). Odpowiada te na najczciej
podnoszone przez polsk i europejsk opini publiczn zarzuty. Z kr-
gw liberalnych i rewolucyjnych padao wwczas oskarenie, e insu-
rekcja miaa charakter wsteczny, papistowski. Niemojowski opono-
wa, wskazujc na szczeglny charakter zwizkw religii i wolnoci
w polskim dowiadczeniu historycznym:
Jestemy katolikami i zosta musimy, religia u nas, nie jak na Zachodzie, gdzie
si w czcz, fanatyczn ceremoni przerodzia, jest istotn potrzeb serca ucinio-
nego ludu i zarazem jednym z najwaniejszych ywiow narodowoci, wobec schi-
zmatyckiego Moskala i protestanckiego Niemca. Jestemy katolikami, ale nigdy nie
bylimy fanatykami, bo to nie ley w duchu naszego plemienia. Na przeladowanie
jednak wiary naszej, na bezczeszczenie otarzy, kiedy my potrafilimy uszanowa
427
Wiesaw Ratajczak
obrzdki nawet i niechrzecijan, obojtnie patrze nie moglimy, musielimy stan

w ich obronie (572).
Inna te ni na Zachodzie bya relacja midzy kapanami a ludem,

czego przykadem staa si postawa ks. Antoniego Mackiewicza, zna-
nego przywdcy oddziau powstaczego na Litwie. Trudno te mwi
o zachowawczoci, skoro sama szlachta, ze szkod dla wasnych inte-
resw, chciaa uwaszczy chopw.
Kolejny zarzut, z ktrym polemizowa Niemojowski, dotyczy
braku zwizku polskiego czynu zbrojnego z ruchami rewolucyj-
nymi w Europie. Autor pamitnika dowodzi, e radykaowie za-
chodni nie dysponowali wwczas realn si, a wydarzenia w Kr-
lestwie co najwyej starali si wykorzysta do wasnych celw:
Rewolucjonizmu wic europejskiego nie byo, lub istnia tak w-
ty, e nie moglimy na nim oprze si, ale on nas potrzebowa do
swoich widokw (577). Czynnikiem uniemoliwiajcym zyskanie
sympatii europejskiej opinii publicznej dla sprawy polskiej byo
umieszczenie w redakcjach wpywowych pism patnych agentw
rosyjskich.
Zarzuty dotyczce wstecznego, klerykalnego charakteru Powstania
oraz braku porozumie z rewolucjonistami zachodnioeuropejskimi
uznawa Niemojowski za niesprawiedliwe lub chybione, a jakie bdy
wytyka Rzdowi Narodowemu? Po pierwsze wskazywa brak konse-
kwencji w przeprowadzeniu reformy uwaszczeniowej. Dalej podkre-
la dwoisto u steru (579), czyli rozbieno stanowisk czerwonych
i biaych. Uwaa take, i zbyt duy wpyw na przebieg Powstania
miaa emigracja, z jej koteriami, osobistymi urazami itp. Negatywne
skutki przynosi rwnie brak rozrnienia kompetencji wadz woj-
skowych i cywilnych.
Mimo wszystko, przyprowadzajc bilans Powstania, uzna je za wy-
siek czysty i szlachetny, podjty w absolutnym osamotnieniu. Co wi-
cej bez tej poraki szanse odzyskania niepodlegoci byyby mniej-
sze, ni gdyby kraj w upieniu dwiga pta katw i wynaradawia si
coraz bardziej (478).
Poddany pruski zdawa sobie spraw z faktu, e Prusy i Austria pro-
wadz podwjn gr, z jednej strony nie dopuszczajc jakiejkolwiek
perspektywy uzyskania przez Polsk niepodlegoci, z drugiej wi-
428
dzc w insurekcji korzystne dla siebie, ostateczne przekrelenie idei

panslawizmu.
Upadek Powstania potwierdzi, zdaniem autora wspomnie, pa-
nowanie w polityce europejskiej zasady prymatu bezwzgldnej siy.
Nard polski tym razem okaza si sabszy od swoich wrogw, jed-
nak Niemojowski stanowczo odrzuca interpretacj wydarze w ka-
tegoriach ostatecznej klski, broni si przed rozpacz. aoba, twier-
dzi, moe sta si czasem gbokiej autorefleksji, chwil rozwagi,
skupienia ducha (588), okresem pracy duchowej podjtej w wymia-
rze indywidualnym i narodowym. To rwnie stosowny moment
na refleksj nad obecnymi we wspczesnoci dokuczliwymi reliktami,
na otrzniecie si z pleni, ktra cuchnie jeszcze ow zot wolno-
ci szlacheck, ktra bya przyczyn zguby (587).
Nadziej na przyszo wiza Niemojowski z narastajc wia-
domoci obywatelsk ludu i z przekonaniem o niewyczerpanej we-
wntrznej sile narodu. Fiasko wszelkich rachub dyplomatycznych
na interwencj mocarstw lub pomoc ze strony rewolucyjnych ru-
chw europejskich ostatecznie go przekonywao, e perspektywy
odzyskania niepodlegoci naley czy jedynie z rozwojem si
wasnych.
Podsumowujc powiedzie mona, e Niemojowski w dowiadcze-
niu klski widzi szans przeksztacenia i odrodzenia wsplnoty:
Tak jest! czas nam ze szlachetnego, lecz nieco lekkomylnego plemienia zosta ple-
mieniem rwnie szlachetnym jak przedtem, ale zawsze na serio! Szkoa nieszczcia
najtwardsza to szkoa (). Kto jednak przetrwa j zdoa i wyj z niej zwycisko,
ten na szczcie zasuy, sam je sobie zdobdzie i uszanowa potrafi (589).
2. Bya to noc paczu i rozpaczy

Wspomnienia Kazimierza Sczanieckiego maj inny charakter, pi-
sane s z czasowego dystansu, zacierajcego szczegy wydarze, ale
pozwalajcego uchwyci dalekosine skutki Powstania. Swoje oso-
biste dowiadczenie mg przy tym autor uzupeni fachow wiedz
prawnicz, a take, rozwijan od czasw gimnazjalnych, erudycj hi-
storyczn. W dobie przygotowa do Powstania zwiza si Sczaniecki
z konspiracj patriotyczn i obozem czerwonych, podczas insurekcji
by kurierem, poredniczy w zaopatrywaniu powstacw w bro,
429
Wiesaw Ratajczak
a take walczy w szeregach ochotnikw z zaboru pruskiego, ktrymi

dowodzi Edmund Taczanowski. Po Powstaniu pozosta na emigracji
w Szwajcarii, a w 1868 osiad w Galicji5.
Wedug tradycji rodzinnej Kazimierz Sczaniecki rozpocz spisy-
wanie swych wspomnie okoo 1904 roku (16). Witold Molik, wy-
dawca wspomnie Sczanieckiego, twierdzi, e fragmenty, ktre od-
nosz si do wydarze Powstania Styczniowego, mog wzbudzi nie-
dosyt czytelnika. Historykowi zabrako szczegw kurierskich misji
autora zapiskw, wytkn mu kilka bdw wynikajcych z czterdzie-
stoletniego dystansu do relacjonowanych zdarze. Mimo tych brakw,
jak pisa Molik, Sczaniecki odsania wiele z prozy ycia codziennego
w czasie powstania, a tym samym przyblia i urealnia czytelnikowi
jego przebieg (18).
Cech tych wspomnie jest swoisty rozmach geograficzny. Pierwsze
wiadomoci o manifestacjach warszawskich dotary do autora w Greifs-
waldzie, czytelnik moe wic pozna reakcj polskich studentw nie-
mieckiej uczelni, dla ktrych wydarzenia w odlegej Warszawie nie
byy zaskoczeniem, a ich cig dalszy wydawa si oczywisty: Natural-
nie zaczto ju wtedy mwi o przyszym powstaniu (57). Modzie
zasilia niebawem gremialnie szeregi konspiratorw, o czym Scza-
niecki przekona si w Galicji w 1862 roku: Bya to epoka spiskw
i prawie caa modzie zakordonowa naleaa lub wstpia w Krakowie
do spisku, czyli tak zwanej organizacji narodowej (64). aw Gwn
Krakowsk, struktur czerwonych w tym miecie, przedstawi jako
instytucj dziaajc niemal jawnie i, cho sam do spisku nie przyst-
pi, gdy trzewiej i chodniej ocenia sytuacji, zaprzysionych bynaj-
mniej nie potpia.
Wolnociow atmosfer Krakowa niebawem, w padzierniku tego
1862 roku, mg porwna z nastrojem Warszawy, dokd uda si z li-
stami do Agatona Gillera duszy caego zwizku spiskowego (66).
Widok placu Saskiego z obecnym na wojskiem pozostawi niezatar-
te wraenie, tak silne, e po czterdziestu latach wspomina nie tylko
wygld tego obozowiska w porodku miasta, ale take ostry zapach
5
Por. Witold Molik, Wstp, [w:] Kazimierz Sczaniecki, Pamitnik. Wielkopolska
i powstanie styczniowe we wspomnieniach galicyjskiego ziemianina, oprac. Witold
Molik, Pozna 1999, s. 914. Dalej wstp i pamitnik cytuj za tym wydaniem.
430
mu towarzyszcy. Mimo tej manifestacji obecnoci zaborcy, w mie-

cie nie byo wida adnego przygnbienia, przeciwnie wszdzie pa-
nowaa otucha lepszej przyszoci, zwizanej naturalnie z przyszym
powstaniem(67).
Podobnie jak Niemojowski, nie szczdzi Sczaniecki sw krytyki
Wielopolskiemu, ktry mg uspokoi nastroje, a przynajmniej odwlec
Powstanie, choby przez wprowadzenie wolnej prasy. Nie dopuszcza-
jc swobodnej wymiany opinii, ulega margrabia podszeptom Berlina
i Petersburga, gdy dla obu stolic Powstanie w Krlestwie byo ko-
rzystne. Jak to ujmowa autor pamitnikw:
Dono wiadomie za rad, za podniet z Berlina, a raczej Bismarcka, z Pe-

tersburga do katastrofy, aby krwi i elazem, wszystko zdusi i wyzyska na
korzy kliki rzdowej i caej psiarni, ktra od dawna szukaa w Polsce eru dla
siebie (71).
Wielopolski przyspieszy wybuch przez rekrutacj proskrypcyjn,

czyli polityczn wszystkich rzekomo rewolucyjnych nastrojw (67).
Jakiekolwiek towarzyszyy brance rachuby polityczne margrabiego, jej
skutki byy najfatalniejsze, gdy walka rozpoczta w tak niekorzystnej
sytuacji midzynarodowej musiaa zakoczy si porak. Pierwsze
godziny Powstania utrwaliy si w pamici Sczanieckiego w postaci
poetyckiego obrazu: w nocy zobaczy w pobliu Jabonnej kilkuset
modych ludzi, ubranych nieodpowiednio do chodnej pory, godnych,
ukrywajcych si, ale emanujcych poczuciem honoru onierzy pol-
skich. Noc branki
bya to noc paczu i rozpaczy, a nastpny ponury dzie z wiszcymi niegowymi

chmurami dodawa grozy dla toczcych si po kocioach i na ulicach zrozpaczo-
nych tumw, ktre skarg sw podug zwyczaju lat ostatnich niosy przed otarze
wity, bo wszystkie inne drogi pociechy byy zamknite (69).
Ten uroczysty, cho przygnbiajcy nastrj Warszawy skon-

frontowa niebawem Sczaniecki z atmosfer Poznania. Rekon-
struujc nastroje panujce w stolicy Wielkopolski, wspomi-
na nieprzychylny stosunek do Powstania, wynikajcy z do
rozpowszechnionego pogldu, e wybucho ono na skutek in-
431
Wiesaw Ratajczak
tryg pruskich. Skoro jednak si rozpoczo, narodowy obowi-

zek nie pozwala sta z boku. Razem z modym hrabi Stefa-
nem Kwileckim uda si Sczaniecki do Berlina po zakup broni.
T misj opisa szczegowo, by nastpnie zgodnie z logik
wspomnie czowieka w nieustannym ruchu przedstawi ko-
lejn, podjt na lsku. Dotyczya ona moliwoci przejcia
na stron Powstania stacjonujcego w Bytomiu batalionu rezerwy
puku gwardii krlowej Elbiety, w ktrym wikszo stanowili
Polacy. Niestety oddzia zosta przeniesiony, a spisek odkryty.
Wojskowe epizody tych wspomnie zwizane s ze sub w od-
dziale Edmunda Taczanowskiego. Sczaniecki opisa przejcie grani-
cy, kopoty z zaopatrzeniem w amunicj, potyczki. Warto przytoczy
dramatyczny epizod zwizany ze starciem z rosyjsk stra pogra-
niczn, kolejny szczeg z czsto podejmowanych w literaturze po-
styczniowej losw Polakw w rosyjskich mundurach. Kapitan tego
oddziau by wezwany do poddania si, niestety, nie usucha we-
zwania i przez naszych zosta zarbany. Z papierw jego pokazao si,
e to by Polak (87).
Oczywicie w bitewnych fragmentach nie mogo zabrakn bitwy
pod Ignacewem, stoczonej przez oddzia Taczanowskiego 8 maja 1863
roku. Jako uczestnik tego starcia Sczaniecki szczegowo je relacjono-
wa, prostujc opinie zawarte we wspomnieniach Jordana, czyli Julia-
na Wieniawskiego6:
Nadzwyczaj niemile dotkna mnie wzmianka o Taczanowskim w pamitnikach

Jordana. Cay opis bitwy ignacewskiej jest fantazj, a w adnym razie od naocz-
6
Jordan [wac. Julian Wieniawski], Kartki z mego pamitnika, Tygodnik Ilustro-
wany 1910, nr 152, wyd. osobne: Warszawa 1911. Wieniawski nazywa bitw pod
Ignacewem jedn z najkrwawszych bitw naszego powstania (t. II, s. 60). Relacja
o zachowaniu Taczanowskiego, z ktr polemizowa Sczaniecki, brzmiaa tak: Ta-
czanowski, chory na nog, w jednym swoim futrzanym bucie, ze sztabem usun si
w por z pola walki w chwili grocego mu niebezpieczestwa zabrania do niewoli
i w szalonym pdzie opar si dopiero o moje nieszczsne Gry, ktre byy wiadkiem
tryumfalnego wyruszenia tego wspaniaego oddziau. Jeden tylko Jan Dziayski,
czynny do ostatniej chwili, jak bohater, potrafi ocali szcztki oddziau, stanowice
jego zaledwie poow, wyprowadzajc go lasami w Kujawy nadgraniczne; rannych
paruset zabray wojska, reszta w strasznym popochu rozsypaa si po okolicy (t. II,
s. 61).
432
nego wiadka nie pochodzi, a pewne zwroty dajce do zrozumienia, e Taczanow-

ski stchrzy, s po prostu nikczemne wobec czowieka, ktry wszystko powici
dla powstania i by w kadym razie dobrym i odwanym onierzem (97).
Po klsce ignacewskiej Sczaniecki uszed na Ziemi Chemi-

sk, a w czerwcu odby misj kuriersk do Warszawy. Reminiscen-
cja fizjonomii miasta z tego okresu wypada przygnbiajco. Autor
wspomnie nie tylko odnotowywa obecno bardzo licznych patroli
rosyjskich, ale take negatywnie ocenia przywizywanie Rzdu Na-
rodowego do zabawy we wadz i biurokracj (100), jak rwnie
krytykowa nieracjonalne wyczekiwanie na interwencj europejsk.
Sczaniecki sugerowa wrcz (podobnie jak Niemojowski), e kierow-
nictwo Powstania celowo ograniczao zasig dziaa zbrojnych, nie
prbujc rozpocz wojny ludowej na szerok skal. Cho by kry-
tyczny wobec wadz Powstania, podkrela niewielk skal naduy
finansowych w instytucjach Rzdu Narodowego dysponujcych spo-
rymi sumami: wiadczyo to z jednej strony o moralnoci i zdrowiu
spoeczestwa, z drugiej o bardzo czujnej opinii publicznej, ktra na-
wet nieraz niewinnych dosigaa (112).
Nastpna misja z Prus do Galicji zakoczya si dla Sczaniec-
kiego aresztowaniem, z bujnego swobodnego ycia do tej klatki
to byo za nage przejcie (106). Z wiziennych wspomnie warta
przytoczenia jest historia Saturnina Kleczyskiego (Murad-beja),
ktry ku zaskoczeniu innych aresztantw rozpaka si syszc
pie Boe, co Polsk. Okazao si, e bra udzia w Powstaniu Li-
stopadowym, a nastpnie w armii tureckiej dosuy si stopnia pu-
kownika. Na wie o kolejnej insurekcji porzuci t posad, przyby
do Galicji, gdzie jego egzotyczny mundur wzbudzi zainteresowanie
wadz. Murad-bej sta si po wyjciu z wizienia towarzyszem po-
dry Sczanieckiego.
Wspomnienia Sczanieckiego, cho niestety do lakoniczne, przed-
stawiaj wydarzenia powstacze z perspektywy ich uczestnika, wy-
peniajcego rozmaite misje we wszystkich trzech zaborach. Stworzy
obraz rnorodny, nie pozbawiony elementw sensacyjnych (jak prze-
kraczanie granicy w przebraniu kobiecym), a jednoczenie skupiony
na procesach politycznych i na kuchni historycznej batalii (dyplo-
macja, tajne misje, zaopatrzenie).
433
Wiesaw Ratajczak
3. Ach, to tak wyglda mier!

Od panoramicznego ujcia Sczanieckiego rni si bardzo sku-
pione na jednym historycznym epizodzie wspomnienia Wadysawa
Longina Chotkowskiego pt. Wyprawa trzemeszeska roku 18637. To
europejskie, mechanizmy wielkiej polityk tych kwestii Chotkowski
nie porusza, sporzdzi natomiast bardzo osobist relacj z niezwy-
kej krucjaty dziecicej.
Spord autorw przytaczanych tutaj wspomnie Chotkowski dys-
ponowa najwikszym talentem literackim. Swoj opowie o wypra-
wie uczniw gimnazjum w Trzemesznie do partii Kazimierza Mielc-
kiego i o klsce ich oddziau w bitwie pod Dobrosoowem i Mieczow-
nic 2 marca 1863 roku wiadomie skomponowa, nasyci emocjami
i subtelnie odnis do chwili aktualnej.
Wadysaw Longin Chotkowski (18431926) by duchownym, cenio-
nym kaznodziej (do wspomnie o jego mowie wygoszonej podczas
pochwku Mickiewicza na Wawelu8), a take wybitnym historykiem Ko-
cioa9. Po likwidacji gimnazjum w Trzemesznie, bdcej skutkiem po-
wstaczych wydarze, uczszcza do gimnazjum w. Marii Magdaleny
w Poznaniu, ktrego wczeniejszym wybitnym absolwentem by Kazi-
mierz Sczaniecki. Po studiach w Seminariach Duchownych w Poznaniu
i Gnienie przyj w 1868 roku wicenie kapaskie. W czasie kultur-
kampfu zosta przez wadze zaborcze wydalony z Poznaskiego. W Kra-
kowie zwiza si z Uniwersytetem Jagielloskim, w latach 18911892
sprawowa funkcj rektora. Zasiada w Radzie Miejskiej, a take by po-
sem do Rady Pastwa w Wiedniu. Zwizki z Poznaniem utrzymywa
jako czonek Poznaskiego Towarzystwa Przyjaci Nauk (od 1874 roku).
Wyprawa Trzemeszeska roku 1863 naley do tekstw rocznico-
wych, pwieczny dystans do opisywanych wydarze tak ujmowa
autor wspomnie:
7
Wadysaw Chotkowski, Wyprawa trzemeszeska roku 1863, Pozna 1913. Na-
stpne cytaty za tym wydaniem.
8
Wadysaw Chotkowski, Mowa przy sprowadzaniu zwok p. Adama Mickiewicza
powiedziana w czasie Naboestwa w Katedrze na Wawelu dnia 4 lipca 1890, Kra-
kw 1890.
9
Por. Tadeusz Glemma, Wadysaw Longin Chotkowski, PSB III, s. 430432, Cze-
saw Lechicki, Ksia rektorzy Uniwersytetu Jagielloskiego w drugiej poowie
XIX i pierwszej XX wieku, Novum 1974, z. 10, s. 8485.
434
P wieku mino jakby z bicza trzas, ale patrzc wstecz na te lata, co tak szyb-
ko ubiegy, z przeraeniem i smutkiem si widzi, ilemy stracili przez ten czas,
ze stanu naszego posiadania, jak bardzo si stosunki na gorsze obrciy, a nato-
miast, jak oni si spanoszyli i zhardzieli! (3)
Pocztkowe partie wspomnie wpisuj si w konwencj sentymen-

talnego powrotu do czasw szkolnych. Trzemeszno opisa ks. Chot-
kowski jako mae miasteczko, w ktrym gimnazjalici stanowili zna-
czc i najbardziej widoczn cz mieszkacw. Czas edukacji w tej
polskiej szkole autor uchwyci, sigajc po poetyckie skojarzenie:
Kto przey modziecem pamitne lata przed powstaniem r. 1863, ten moe
z Mickiewiczem powtrzy, e mia modo durn i chmurn. Szczliwy, kto
przez wiek mski wiek klski umia zachowa myl grn, bo temu nie ganie
nigdy ta gwiazda, co wieci tylko wierzcym (19).
Uczniowie oczekiwali na wieci z Warszawy, uczestniczyli w na-

boestwach patriotycznych. Spodziewajc si Powstania, ju w 1861
roku czytali po kryjomu synn Partyzantk Karola Bogumia Stol-
zmana.
Wiadomo o wybuchu Powstania dotara do gimnazjalistw w nie-
dziel 25 stycznia 1863 roku. Po tygodniu, od gnienieskiego przed-
stawiciela Rzdu Narodowego otrzymali rozkaz sformowania stuoso-
bowego oddziau. Chotkowski, mianowany miejscowym komisarzem
cywilnym, szybko wykorzysta powstacze finanse: Jednemu kupi-
em burk, jednemu buty, zakupiem kilkanacie kos od yda: i fun-
dusze narodowe byy w kasie komisarza cywilnego wyczerpane (22).
Ram opowieci o udziale uczniw w insurekcji stanowi szkolna
lektura Iliady Homera. Od niej wszystko si zaczyna i na niej koczy.
28 lutego, wic w dzie wymarszu,
czytalimy wspomina autor 5. ksik Iliady i wanie na t sobot przypada

ustp, w ktrym Diomed tak srodze walczy, e nawet zrani Minerw, a klnie, a
licie z drzewa si sypi. Niezmiernie mi bohaterskie czyny przemawiay do serca,
a przede wszystkim postanowiem sobie, nie szczdzi Moskalom takich home-
rycznych wyzwisk, skoro ich tylko zobacz, a przecie ju po poudniu wybieraem
si w drog (24).
435
Wiesaw Ratajczak
Tryb wspominania udziau w Powstaniu jako sztubackiej przygo-

dy utrzymuje si na kolejnych stronach. Modzi ochotnicy na postoju
w Ruchocinie paaszowali zapasy jak na udanym pikniku:
Przypomniaem, e mam kiebas w torbie. Wic najprzd dosta kawa mj

przyjaciel Bolech, ale wnet amatorw znalazo si tylu, e moja kiebasa znika, jak
kamfora bez pieprzu. Miaem te blaszan manierk, pen kminkwki, wic i t
kminkwk spotka ten sam los co kiebas (25).
Po przekroczeniu granicy doczyli pod Bieniszewem w lasach ka-

zimierskich do oddziau Kazimierza Mielckiego. Wdz oryginalnie
ich przyj:
Witam was modzi! Przychodzicie pod dobr gwiazd, bo wanie przed godzin
obiem okropnie d Moskalom! Da Bg, jutro im, z wasz pomoc, jeszcze poprawi!
Te sowa wywary na nas niesychane wraenie. Mianowicie to homeryczne wy-
raenie o obiciu smutnej strony, wywoao zapa i uniesienie (28).
Staroytne skojarzenia towarzyszyy Chotkowskiemu take pod-

czas wieczerzy w wojskowym obozie:
Do mierci nie zapomn tego, jakie czarujce wraenie zrobia na mnie pierwsza
yka tego krupniku. A poniewa Homer mi zaprzta gow, wic przyszo mi na
myl, e jeli bogi greckie jaday co na Olimpie, to chyba taki krupnik! (29).
Korzystajc z antycznych asocjacji, zapowiada autor zasadnicz

zmian tonu opowieci z awanturniczego na tragiczny: Pokadli-
my si dokoa ognisk i niebawem wzi nas w objcia Morfeusz, brat
mierci, ktra czyhaa na nas nazajutrz (30).
O fatalnym wyniku majcej miejsce nastpnego dnia (2 marca) po-
tyczki z Rosjanami pod Dobrosoowem i Mieczownic zdecydowaa
samowola jednego z dowdcw. Oddzia szybko si rozproszy, a nie-
dowiadczeni powstacy stali si atwym celem dla doborowej jed-
nostki strzelcw finlandzkich:
Bieglimy przez k wzdu owego rowu, ktry wpada do maego jeziorka, czy
stawu. Po prawej rce mielimy wiejskie chaty, do ktrych teraz ju zdyli dobiec
436
Moskale i z okiem otworzyli na nas ogie. Zaczy mi kule wista koo gowy, ale
mnie to jako nie przeraao. Wtem, tu przede mn biegncy, pad na twarz, jakby
kto tyczk obali: sztywny i nieruchomy.
Ach, to tak wyglda mier! pomylaem, ale biegem dalej (33).
W tych dramatycznych okolicznociach gimnazjalista przypomnia

sobie wskazwk zawart w podrczniku Stolzmana, by w razie po-
raki natychmiast dy do zebrania oddziau. Wypeniajc t instruk-
cj, dosta si w krzyowy ogie wroga.
Pokonany oddzia przekroczy granic, by niebawem znw znale
si w miertelnym niebezpieczestwie, zaatakowany przez osadnikw
niemieckich. Schronienie gimnazjalici znaleli dopiero w Orchowie
dworze Moraczewskich. Ten fragment wspomnie, umieszczony
po relacji dramatycznej i przygnbiajcej, znw uj Chotkowski w for-
m anegdotyczn. Ot gdy w nocy do dworu przyby patrol pruski
z zamiarem przeprowadzenia rewizji, pani Moraczewska zachowaa
zimn krew, a najbardziej zainteresowani o grocym im niebezpie-
czestwie w ogle si nie dowiedzieli:
Wysaa sucego z butelk araku i pudekiem cygar, z tym poleceniem, eby

podoficerowi przedstawi, e w domu s chore dzieci, a powstacw nie masz, bo
przecie dwr by ju dwa razy z wieczora rewidowany. Tymczasem pospieszy-
a do naszego pokoju, eby nas pobudzi, w nadziei, e moe zdymy jeszcze
oknem uciec. Zacza budzi pierwszego przy drzwiach, woajc, e s Prusacy,
ale odebraa odpowied: dobrze, dobrze! Przekonaa si wic, e go si nie do-
budzi. Drugich ju wcale budzi nie prbowaa, bo tymczasem przynis sucy
dobr wiadomo, e uani, wypiwszy arak i zabrawszy po garci cygar, szcz-
liwie zawrcili. Pierwszym ktry spa tak twardo najbliej drzwi, by piszcy
we wasnej osobie (3637).
Po powrocie do Trzemeszna gimnazjalici przekonali si, e pod-

czas ich nieobecnoci przeprowadzono kontrol stancji, a nieobecnych
usunito ze szkoy. Dyrektor za zawiadomi wadze owiatowe, e
nie jest w stanie utrzyma porzdku, czego skutkiem bya decyzja o li-
kwidacji gimnazjum10. Przejmujcym momentem byo rodowe nabo-
10
Tak si zoyo, e w 150. rocznic wyprawy pojawia si zapowied likwidacji
przez wadze powiatowe liceum w Trzemesznie. O sprawie informowa opini pu-
437
Wiesaw Ratajczak
estwo w kociele, na ktre przybyy rodziny, by sprawdzi, czy s

obecni ich synowie, bracia, krewni:
By midzy nimi take pan Nawrocki z Nieczajny, ktry pragn zobaczy swo-
jego syna Jzefa. liczny chopiec, by we wyszej sekundzie i rokowa wielkie
nadzieje. Ten nie wrci. Niestety, takich byo wielu, bo poszo nas 60, a wrcio 48,
czyli 12 polego, tj. 20 procent (39).
Chotkowski wymieni nazwiska polegych, z czasem jednak mg

t list poprawi, gdy okazao si, e trzech ciko ranionych doszo
do zdrowia. Pozostawiajc w ksice te lady korekt, autor pokaza, e
piszc odwoywa si do pamici wasnej i do dawnych zapiskw, ale
take stara si, po latach, dotrze do szkolnych kolegw i dokumen-
tw, by potwierdzi szczegy. Pisa te o zbiorowym grobie powsta-
czym w Dobrosoowie, podajc jego szczegowy wygld, co wiad-
czy o tym, e niedawno tam by lub poprosi o kogo o sprawozdanie
z miejsca, w ktrym na mogile ich stoi krzy drewniany, redniej
wielkoci (40).
Opowie o wyprawie zamyka druga wzmianka o lekturze Odysei,
w tej samej klasie, lecz w gronie umniejszonym o polegych i rannych:
W rod (4 marca) przypadaa znowu, od godziny dziesitej do jedenastej, lekcja

Homera i powtarzalimy ten sam pikny ustp z V ksigi Iliady, ktry czytalimy
w przesz sobot. Jake odmienne robi na mnie wraenie! Czasy si zmieniy,
kochany Homerze, pomylaem sobie (40).
Zmiana tym wyraniejsza staa si po nastpnym pwieczu. Chot-

kowski (na rok przed wybuchem Wielkiej Wojny, w ktrej tak wan
rol odegray miercionone wynalazki techniczne) podkrela, e oso-
bista odwaga onierzy mniej jest dzi wana od np. sprawnej artylerii.
Ks. Chotkowski z blem wspomina mier kolegw, bynajmniej
jednak nie potpia Powstania ani nie dystansowa si od swego w-
czesnego zaangaowania. Zapa modych by czym naturalnym
i piknym, a Powstanie uzna mona za wypenienie polskiego losu,
bliczn m.in. Jacek Kowalski poznaski historyk sztuki, poeta i pieniarz, wyko-
nawca pieni powstaniowych.
438
za jedyne, czego zaakceptowa nie mona, to niefrasobliwo kieru-

jcych insurekcj, ktrzy godzili si na udzia w walce dzieci i szafo-
wali ich yciem:
Od modziey mona tylko da zapau, albowiem na staro kady czowiek

stygnie, wic co by z niego byo, gdyby za modu by zimny? Lecz od starszych
trzeba da rozumu, nabytego dowiadczeniem, ale niestety, tego wanie nie mie-
li ci, ktrzy powstanie styczniowe wywoali. To powstanie byo jednak tylko do-
miarem nieszcz poprzednich, bo w nieszczciach samych pomnaaa si nasza
nieszczsna sawa.
Lecz wwczas byem jeszcze za mody na takie refleksje, a musiaem wierzy
w to, e w rzdzie narodowym s ludzie z sercem i gow. Nie moja wina, e byo
inaczej (41).
Pisanie wspomnie koczy Chotkowski w marcu 1913 roku, wie-

dzc, e w Galicji szkolona jest modzie do udziau w nastpnej od-
sonie walki o niepodlego. Rocznicowe wspomnienie pokazywao
czno midzy pokoleniami modych, a take stanowio ostrzeenie
dla tych, ktrzy wspczenie chcieli korzysta z zapau ochotnikw.
Pamitniki Wielkopolan s cennym rdem historii Powstania11.

Nie tylko dopeniaj obraz wydarze, ale te wprowadzaj perspek-
tyw inn od tej, ktr posuguj si mieszkacy Krlestwa postrze-
gajcy insurekcj jako kolejny etap procesu trwajcego od 1860 roku.
Oczywicie, jak wynika chociaby z pamitnika Niemojowskiego,
rewolucja moralna wpyna take na ycie duchowe mieszkacw
zaboru pruskiego, jednak w nieporwnywalnie mniejszym stopniu.
Zanurzali si wic w 1863 roku ochotnicy z Poznaskiego w rzeczywi-
sto dla nich now, wnoszc swoje dowiadczenie samoorganizowa-
nia si spoeczestwa w oparciu o autorytet wybitnych jednostek (jak
hrabia Jan Dziayski czy Wadysaw Niegolewski). Nie interesowali
si sporem czerwonych z biaymi i wikszym stopniu ni Krlewiacy
11
Obszerny zbir tego typu wiadectw umieszczono w zasobach Wielkopolskiej
Biblioteki Cyfrowej.
439
Wiesaw Ratajczak
zdawali sobie spraw z tego, e wydarzenia powstacze s elementem

gry europejskich mocarstw, zwaszcza Prus.
Wiesaw Ratajczak
The January Uprising in the eyes of Pozna citizens
Keywords
January Uprising, moral revolution, memoirs, diplomacy, Greater Poland,

Jan Nepomucen Niemojowski, Kazimierz Sczaniecki, Wadysaw Longin
Chotkowski
Summary
Insurrectionary memories of the population of the Province of Posen hold an im-

portant place in the post-January literature, as evidenced by the three examples
analysed in this article. Memories of Jan Nepomucen Niemojowski contain infor-
mation about the events which took place in Greater Poland, analogous to the War-
saw demonstrations. The author argued with the majority of the accusations against
the insurgent authorities. Himself, the criticised them for, among other things,
the lack of consistency in the conduct of enfranchisement. The diary of Kazimierz
Sczaniecki was written later, with hindsight. The author (emissary of the National
Government) created a diversified image, not devoid of thrilling elements, focused
on political processes and diplomacy. Wadysaw Longin Chotkowski in Wyprawa
trzemeszeska roku 1863 (Trzemeszno Expedition of 1863) focused on a histori-
cal episode: the tragic expedition of junior high school students. In March 1913, he
finished writing down his memories, in which he presented the connection between
generations fighting for independence.
440
Der Januaraufstand in den Augen der Posener
Schlsselwrter
Januaraufstand, moralische Revolution, Denkschrifttum, Diplomatie,

Gropolen, Jan Nepomucen Niemojowski, Kazimierz Sczaniecki, Wady-
saw Longin Chotkowski
Zusammenfassung
Die Aufstandserinnerungen der Einwohner der Provinz Posen nehmen einen

wichtigen Platz im Schrifttum aus der Zeit nach Januar. Davon zeugen die drei
Bespiele, die im vorliegenden Artikel analysiert werden. Die Erinnerungen von
Jan Nepomucen Niemojowski enthalten Informationen ber Ereignisse, die in
Gropolen stattfanden und analog zu den Warschauer Manifestationen waren.
Der Autor polemisierte gegen die meisten Vorwrfe, die den aufstndischen
Befehlshabern von dem Autor gemacht wurden. Er selbst kritisierte sie u.a.
wegen Mangel an Konsequenz in der Durchfhrung der Eigentumsverleihung.
Das Tagebuch von Kazimierz Sczaniecki wurde mit zeitlicher Distanz geschrieben.
Der Autor (Emissr der nationalen Regierung) schaffte ein vielfltiges Bild nicht
ohne sensationelle Elemente, fokussiert auf die politischen Prozesse und Diplomatie.
Auf die historische Episode (die tragische Expedition der Schler des polnischen
Gymnasiums) konzentrierte sich Wadysaw Longin Chotkowski in Wyprawa
trzemeszeska roku 1863 (Die Trzemeszeski Expedition des Jahres 1863). Mit
dem Niederschreiben der Erinnerungen war er im Mrz 1913 fertig. Er zeigte
die Bindung zwischen den Generationen, die um die Unabhngigkeit gekmpft
haben.
441
Wiesaw Ratajczak
, , , ,
, , ,

.
, .

, .
,
.
.
. ( )
, ,
.
(
) 1863 .
1913 ,
, .
442
ARTYKUY
NIEPODLEGO I PAMI
2014, nr 1-2 (45-46)
Tomasz Sobieraj
Uniwersytet Adama Mickiewicza w Poznaniu
Krajobraz po klsce z komediowym happy endem w tle.

Emigrant w Galicji Jzefa Narzymskiego i Wadysawa
Sabowskiego
Sowa kluczowe
Powstanie Styczniowe, tendencyjna komedia polityczna, niepodlego
Streszczenie
Artyku interpretuje tendencyjn komedi polityczn Jzefa Narzymskiego i Wa-

dysawa Sabowskiego pt. Emigrant w Galicji, wystawion po raz pierwszy w 1869
roku we Lwowie, opublikowan za w tym samym roku na amach Dziennika
Poznaskiego. Utwr ten wywoa sporo kontrowersji z uwagi na negatywny wi-
zerunek warstwy ziemiaskiej w Galicji, niechtnie odnoszcej si do Powstania
Styczniowego i jego uczestnikw. Narzymski i Sabowski napisali komedi inter-
wencyjn, zaangaowan w dyskusje wok sensu i spucizny roku 1863, opowie-
dzieli si za kultywowaniem tradycji niepodlegociowej, ujmujc j w cisym
zwizku z demokratycznym programem spoecznym. Emigrant w Galicji stanowi
interesujcy przykad sztuki tendencyjnej, ktra okrelone przesanie ideowe czy
z konwencjami scenicznymi sztuki dobrze skrojonej.
443
Tomasz Sobieraj
Wystawiona w marcu 1869 roku na scenie teatru lwowskiego kome-

dia Narzymskiego i Sabowskiego Emigrant w Galicji wywoaa pono
wrzenie wrd tamtejszej opinii publicznej jako utwr rewizjonistycz-
ny, demaskujcy patologie ycia spoecznego w Galicji w okresie po-
powstaniowym1. Pod wzgldem ideowym naley ona do nurtu litera-
tury demokratycznej, powstaej na fali politycznych rozlicze z klsk
niedawnej insurekcji i postawami rnych warstw spoecznych wobec
Powstania. Autorzy take w swoich innych utworach dali si po-
zna jako zwolennicy walki o niepodlego i surowi krytycy rodo-
wisk oportunistycznych i legalistycznych, przede wszystkim rodzimej
arystokracji. Obaj powiadczyli wierno swoim ideaom, uczestni-
czc w Powstaniu Styczniowym, nastpnie znaleli si na emigracji.
Narzymski stworzy spjny program literatury ideowo i politycznie
zaangaowanej, zarwno kontynuujcy tradycje radykalno-demokra-
tycznego odamu polskiego romantyzmu, jak i skupiony na propago-
waniu ideaw utylitarno-organicznikowskich i estetyki realistycznej2.
Program taki sformuowa przede wszystkim na gruncie dramatu i te-
atru, ktrego, na przeomie lat szedziesitych i siedemdziesitych,
sta si teoretykiem. Znamienne, e Narzymski opowiada si przeciw-
ko repertuarowi wycznie rozrywkowemu, przypisujc teatrowi pol-
skiemu wak misj spoeczn, wynik z determinant politycznych,
jakie ksztatoway los narodu pozbawionego wasnej pastwowoci.
Na pocztku roku 1869 przeprowadzi atak na fars i komedi nieten-
dencyjn stwierdza kategorycznie:
1
Komedi wystawiono 2 razy. Jej prapremiera odbya si 21 marca, drugie przed-
stawienie 16 kwietnia. Obsad prapremiery tworzyli: Olsztyski Adolf Linkow-
ski, Leon Jzef Szymaski, Baron Jzef Baranowski, Wanda Romana Popiel,
Adam Julian Wilkoszewski, Mosiek Maciej Galasiewicz, Feliksowa [Micha-
lina] Zalewska, Jzef Bronisaw Bkowski. Zob. A. Marszaek, Repertuar teatru
polskiego we Lwowie 18641875, Krakw 2003, s. 127128.
2
Komentujc w 1939 roku program ideowo-estetyczny autora Epidemii, stworzo-
ny przeze po klsce Powstania Styczniowego, Kazimierz Czachowski podkrela:
[] romantyk, ktrym Narzymski wbrew wszystkiemu do koca pozosta, for-
muowa swj nowy program realistyczny i nawet utylitarystyczny, zawsze jednak
w subie ideaw, jakim nie przesta by wierny (K. Czachowski, Midzy roman-
tyzmem a realizmem, oprac. A. Czachowski, wstpem poprzedzi J. Maciejewski,
Warszawa 1967, s. 364).
444
Krajobraz po klsce z komediowym happy endem w tle. Emigrant w Galicji ...
Zredukowani do dwch scen wikszych, na ktrych z pewn swobod przema-

wia moemy, starannie wybiera musimy tre naszych utworw. Dramaturgowi
polskiemu nie wolno tworzy fars choby najzabawniejszych, nie godzi si pisa
aktw, najbardziej nawet zajmujcych zawikociami i intrygami, ale z ktrych
nic ostatecznie wycisn si nie da. Na duchu spoeczestwa naszego wrzodw,
ran, garbw i kalectw bez liku niestety. Odkrywa ich brzydot lub mieszno,
ku pierwszej wzbudza wstrt i obrzydzenie, drug chosta i wyszydza. Tu i tam
wskazywa rodki ratunku i lekarstwo, a wszystko to w formie estetycznej, oto za-
danie dzisiejszych dramaturgw naszych i o tym zapomina nie powinni. Sztuka
dla sztuki, jeeli nie jest frazesem, jest dla biednej moralnie i materialnie Polski zbyt-
3
kiem zanadto kosztownym, a w kadym razie do komedii zastosowa si nie da .
Ten model zaangaowanej sztuki dramatycznej mia si w peni roz-

win co prawda, w duchu pozytywistycznym dopiero w latach
siedemdziesitych, tymczasem Narzymski i Sabowski zastosowali go
do tematyki draliwej i kontrowersyjnej, powizanej z klsk Powstania
Styczniowego i jej konsekwencjami. Stosunek obu twrcw do insurek-
cji styczniowej by jednoznacznie pozytywny. Patriotyczn i niepod-
legociow arliwoci przypomina postaw Aurelego Urbaskiego,
autora poematw dramatycznych Na poddaszu i Dramat jednej nocy
otwarcie gloryfikujcych ruch konspiracyjny w Krlestwie w latach
szedziesitych. Sam Narzymski, na przykad, wielokrotnie podkrela
heroiczny i tragiczny wymiar powicenia powstacw, choby celebru-
jc sm rocznic wybuchu Powstania. W felietonie O tem i owem, pu-
blikowanym na amach Dziennika Poznaskiego, Narzymski otwarcie
i z najwysz czci niepozbawion zreszt goryczy w ocenie wsp-
czesnoci wspominajc powstaczy zryw z 1863 roku, pisa:
[] wszak to dzisiaj dzie 22 stycznia. Bolesna i mia zarazem, a zawsze uro-

czysta pamitka dla tych przynajmniej, ktrzy lat temu osiem o tej porze zarzucali
burki na ramiona i za bro chwytali Mj Boe!... gdzie tamtoczesna wiara?...
gdzie ludzie tamci?... Mogiy ich tylko albo cienie. A wszak to lat osiem dopiero,
tak niedawno!... Niedawno?... a wszak dzie dzisiejszy zapomniany zosta ju pra-
wie zupenie. W wielu miejscach wiato wida w oknach i sycha dwiki walca
lub polki a ciemne figury migaj przez szyby Tylko gromadka rzemielnikw
3
A.Z. [J. Narzymski], O tem i o owem. V, Dziennik Poznaski 1869, nr 51, s. 1.
445
Tomasz Sobieraj
i modziey, ze lepym wieszczem na czele, przy wsplnej a skromnej uczcie ob-

4
chodzi pamitk szalonego moe, ale szlachetnego porywu .
Emigrant w Galicji to przykad tendencyjnej komedii politycznej,

zreszt nierealizujcej konsekwentnie poetyki gatunku, bo jakkolwiek
zwieczonej happy endem, to jednak utrzymanej zasadniczo w tonacji
serio. Ta genologiczna waciwo utworu odwzorowujca ewolucj
gatunkw dramatycznych w XIX wieku nie bya wszake czym
wyjtkowym, jeli zway, e to wanie w okresie pozytywizmu na-
stpi bujny rozwj powanej komedii spoecznej, rezygnujcej z ele-
mentw czysto humorystycznych i rozrywkowych5. Piotr Chmielow-
ski, kompetentny znawca wczesnej literatury dramatycznej, stara si
wyjani zmian tonacji emotywnej wspczesnych komedii wpywem
zewntrznego kontekstu spoecznego. Nie mogc, rzecz jasna, pisa
o politycznych determinantach rodzimej literatury, zwraca uwag
na zwizek twrczoci pisarskiej z ewoluujcymi formami ycia spo-
ecznego. Wcale wnikliwie dostrzeg przy tym relikty poetyki komedio-
wej w nowych komediach spoecznych, pisa, rozlegle argumentujc:
Czymy si dzisiaj wyrzekli miechu zupenie? Wcale nie, ale w teatrze zacho-
wujemy miech ten dla fars, czyli krotochwil, a w komediach rozwaamy rne
zagadnienia moralno-spoeczne, ktre mog wywoa zadum lub rozgoryczenie,
lecz usposobienia wesoego obudzi i podsyci nie zdoaj. []
Poniewa nic na wiecie nie dzieje si bez przyczyny, wic i ta zmiana w na-
stroju komedii oparta jest na jakiej podstawie. Przede wszystkim ulegy zmianie
stosunki realne. Warunki bytu stay si trudniejszymi; nie tak atwo uczyni im za-
do, jak niegdy. Samo utrzymanie istnienia, a c dopiero zarobienie na rozrywki
i zbytek, wymagaj wysikw, ktre niejednokrotnie przyprawiaj ludzi o zdener-
wowanie, pozbawiaj ich swobody myli, bez ktrej rzetelna, szczera wesoo jest
6
po prostu niemoliwa .
4
A.Z. [J. Narzymski], O tem i o owem. XLIX, Dziennik Poznaski 1871, nr 25, s. 1.
5
Zob. R. Taborski, Komedia sztuka dramat. Z bada nad gatunkami dramatycz-
nymi w Polsce 1840-1918, [w:] idem, W krgu modopolskiego dramatu i teatru.
Dwa szkice, Kielce 1991, s. 2526.
6
P. Chmielowski, Nasza literatura dramatyczna. Szkice nakrelone przez T. II.
Petersburg 1898, s. 234, 235.
446
Krytyk podkrela nadto, e polska komedia spoeczna lat siedem-

dziesitych, zainicjowana skdind przez Jzefa Narzymskiego Epi-
demi i Pozytywnymi, czerpaa te inspiracj rozwojow z twrczoci
dramatopisarzy francuskich, zwaszcza Emila Augiera. Osabienie
ywiou komicznego w sztukach wspczesnych autorw francuskich
wynikao po prostu std, e, jak tumaczy dalej Chmielowski:
Zajmowanie si przez nich kwestiami spoecznymi i politycznymi, rozwijanie

tych kwestii w komediach prowadzio do zmiany tonu, bo tam, gdzie si roztrzsay
doniose zagadnienia, miech by nie na miejscu. Mona by si sprzecza o waci-
wo nazwy komedii dla sztuk, w ktrych komizmu bya ledwie odrobina; mona by
7
twierdzi, e odpowiedniejszych dla nich mianem byby wyraz dramat [] .
Sdy krytyka daoby si w peni zastosowa do charakterystyki Emi-

granta w Galicji, tej niekomicznej komedii, ktrej premiera oburzya
znaczn cz lwowskiej opinii publicznej. Najwikszy sprzeciw wobec
ideowo-politycznej tendencji utworu wyraali krytycy konserwatywni,
zraeni sposobem, w jaki autorzy skrelili posta arystokraty a waci-
wie dorobkiewicza Sklskiego oraz szlachcica Olsztyskiego. Spraw
t opisa pokrtce Zbigniew abicki8. Przywoa on opini Wadysawa
oziskiego, ktry ali si na tendencyjne, przeto nieobiektywne przed-
stawienie obrazu spoeczestwa w komedii, otwarcie ubolewajc:
O politycznej i spoecznej [stronie sztuki T.S.] a ta jest gwn zamilczymy,

bo do tego na ochocie i powoaniu zarwno nam zbywa. Ale nie zawadzi moe
powiedzie, e pod tym wzgldem naleao autorom strzec si lepiej krzywdzcej
przesady, jednostronnoci i rekryminacji, a zachowa godziw miar, ktr im za-
9
rwno prawda, jak i smak dobry nastrczy mogy .
w rzekomy niedostatek prawdy przedstawienia zasugerowa

te (porednio) galicyjski korespondent wielkopolskiej Strzechy,
gdy stwierdzi, i komedia napisan [jest] wprawdzie piknie, ale
bez wszelkiej znajomoci stosunkw tutejszych10.
7
Ibidem, s. 236.
8
Z. abicki, Narzymski wrd wspczesnych, Wrocaw 1956, s. 6364.
9
W. oziski, Kronika teatralna, Dziennik Literacki 1869, nr 12, s. 195.
10
b.a., Kronika, Strzecha 1869, z. VI, s. 189.
447
Tomasz Sobieraj
Warto w tym miejscu zauway, e intertekstualny dialog z Emi-

grantem w Galicji podj wkrtce Jan Lam, odnoszc si do komedii
Narzymskiego i Sabowskiego zarwno w sposb dyskursywny, jak
i fabularny. Ot Lam w tym samym 1869 roku napisa swoj znan
powie satyryczn Koroniarz w Galicji. Na jej wstpie, gdy przema-
wia gosem narratora wszechwiedzcego, zaatakowa rzekomo nie-
fortunny tytu komedii, jednak uczyni to w sposb mao przekonu-
jcy, jako e nie dostrzeg ideowego dystansu autorw do kategorii
emigranta. Zestawiajc losy swojego koroniarza z bohaterem ko-
medii Narzymskiego i Sabowskiego, pisa Lam, w duchu niewtpliwie
patriotycznym i nonkonformistycznym:
Jedn tylko ma zrobiem zmian zamiast Emigrant napisaem Koroniarz

w Galicji, bo wolno moe Koroniarzowi uwaa si za emigranta, gdy jest
po tej stronie kordonu, ale nie wolno Galicjaninowi nazywa emigrantem nikogo,
kto przybywa z Krlestwa, z Poznaskiego, z Prus, z Litwy, z Ziem Zabranych.
Polak w polskim kraju nie moe by tak nazwanym i sam siebie tak nazywa nie
powinien, chyba e jest przypadkowo niemieckim Grafem i e mu si daje we znaki
nietolerancja instytutw kredytowych, urzdujcych w niezrozumiaym dla niego
jzyku polskim. Taki Graf jest tutaj prawdziwym emigrantem, nieszczliw istot,
pozbawion towarzystwa ludzi pokrewnych jej wyobraeniami, mow i obyczaja-
mi, skazan na obcowanie chyba z pensjonowanymi landsdragonami od p. urz-
dw cyrkularnych lub Bchsenspannerami wielkich panw bo innych Niemcw
niewielu znajdzie si w Galicji. Ale poniewa te mae niedogodnoci spoeczne nie
daj si bynajmniej czu Koroniarzom, Litwinom itd., wic ci nie s emigrantami
11
i sam tytu komedii Emigrant w Galicji jest kolosaln niedorzecznoci .
Szydzc z austriackich grafw, ktrzy odcinaj si od polskoci

i odnajduj si tylko w zwizkach z Austriakami i Niemcami12, Lam
zarazem krytykowa nazywanie emigrantami Polakw przybywa-
jcych do Galicji z innych zaborw, w szczeglnoci tych, ktrzy,
11
J. Lam, Koroniarz w Galicji, [w:] idem, Pan komisarz wojenny. Koroniarz w Ga-
licji, oprac. S. Frybes. BN I 173, Wrocaw 1960, s. 7778.
12
Zob. S. Frybes, Komentarze [do:] J. Lam, Wielki wiat Capowic. Koroniarz w Ga-
licji, [w:] idem, Dziea literackie, wydanie w czterech tomach pod red. S. Frybesa,
tom I, Warszawa 1956, s. 363, przypis 2 do s. 165.
448
walczc w Powstaniu Styczniowym, przekraczali granic zaboru au-

striackiego nielegalnie, by znale tu schronienie. Pisarz opowiada si
bowiem za patriotyczn i etnokulturow jednoci Polakw zamiesz-
kujcych wszystkie ziemie dawnej Rzeczypospolitej.
Ale krytyka autora Koroniarza w Galicji pod adresem komedii
Narzymskiego i Sabowskiego nie bya zasadna. Tytu utworu nie od-
zwierciedla wszak bezporednio pogldw obu dramatopisarzy, jako
e okrelenie emigrant zostao tu nasycone gorycz, pync z po-
czucia rnic, jakie, niestety, dziel Polakw. Narzymski i Sabowski
ostro te pitnowali pogodzenie si czci Polakw z losem narodu
bezpowrotnie podzielonego przez trzech zaborcw. Znamienne w tym
kontekcie s choby uwagi wygaszane przez barona Sklskiego, kt-
remu nie podoba si przyjazd do Galicji rzekomego Polaka z Pozna-
skiego. W rozmowie z wacicielem majtku, Olsztyskim, goszcz-
cym wanie emigranta Leona, baron wypowiada pogld cakowicie
go dyskwalifikujcy od strony moralno-patriotycznej:
Sklski
Jeeli nie bogaty i posiadoci tutaj kupi nie myli,
to mi si jego wczga po ziemiach p. Rzeczypospolitej Polskiej
nie bardzo podoba, kady u siebie chleba
szuka powinien. Gdyby szczerze pragn pracowa na
korzy swego kraju, nie wyjedaby za granic bez
potrzeby i raczej w Brandenburgii lub Westfalii
Olsztyski
Zlituje si baronie, c naszym poznaczykom do
Brandenburgii albo Westfalii?...
Sklski
Mniej im jeszcze do Galicji. Powinni si pogodzi
z losem. Co mino, to nie wrci. Historia si nie
13
powtarza (akt 1, scena II) .
13
A.N. i W.S. [J. Narzymski i W. Sabowski], Emigrant w Galicji. Komedia w trzech
aktach, Dziennik Poznaski 1869, nr 28, s. 1.
449
Tomasz Sobieraj
W mniemaniu barona jest tedy poznaczyk osob obc, w Ga-

licji bynajmniej niepodan. w arystokrata nowej daty wygasza
legalistyczne i oportunistyczne tyrady, w ktrych pobrzmiewa pogo-
dzenie si z politycznym status quo i rzekomo nieodwoalnym wyro-
kiem historii. Z punktu widzenia programw dziewitnastowiecznej
irredenty polskiej i w ogle polskiej wiadomoci kulturowej czasu
zaborw takie mylenie byo po prostu dowodem zaprzastwa, naj-
ostrzej pitnowali je liczni autorzy o przekonaniach demokratycznych,
choby Micha Baucki i Jzef Dzierzkowski, a wczeniej Jan Czyski
i Henryk Kamieski.
Mona zasadnie przypuszcza, e to wanie w gbokich podzia-
ach polskiego spoeczestwa upatrywali twrcy Emigranta w Galicji
zarwno przyczyn niepowodzenia Powstania Styczniowego, jak i p-
niejszych losw jego rozbitkw, tuajcych si po ziemiach polskich
nielegalnie, traktowanych przez wielu jako ludzie obcy, politycznie po-
dejrzani, zdolni jedynie do wichrzycielstwa i podburzania nastrojw.
Tytuowy bohater komedii, wykreowany po trosze take na posta
melodramatycznego, nieszczliwego kochanka, z alem skary si na
swj tuaczy los. W dugim monologu wypowiada pene goryczy so-
wa o poczuciu obcoci, jakie mu towarzyszy na wiecie, take wrd
rodakw:
Leon
[] Tak!... jednej rzeczy mi potrzeba, nie
zamanej niczym woli, eby si usun natychmiast std,
gdzie mnie los rzuci, jakby na szyderstwo eby si
pogodzi z rzeczywistoci, idealne marzenia na jzyk
powszedni przetumaczy Trzeba mi byo przyby
tutaj, pomidzy tych ludzi, aeby si nauczy waciwe-
go znaczenia wyrazw Emigrant!... straszne sowo
W fatalnej trjcy postawione obok stryczka i Sybiru
zdaje si najmniej przeraajce. Kady komu jeszcze
wybr z tych trzech rzeczy pozosta, zamiast odda
szyj lub rce w konopn czy elazn obrcz przemocy,
oddaje jej to, bez czego sdzi, e nie przestanie by
czowiekiem numer biecy, pod ktrym zapisano go
w kontroli pastwa, may zwitek papierw stemplowa-
450
nich, ktre stanowi jego byt legalny Zdawao mu

si, e bez tych kilku arkuszy pozosta tym, czym by
przedtem. Dziecinna mrzonka, z ktrej go niezadugo
odczaruj obcy i swoi. Obcy wybaczy im to mo-
na ale i swoi!... to bolesne Gdziekolwiek stpi
z kimkolwiek si spotka, wszdzie na patrze bd
jak na defraudowanego czowieka, ktremu na komorze
14
spoeczestwa odmwiono plomby ycia (akt 2, scena VI)
Ten byy powstaniec reprezentuje zbiorowo, ktra w polskiej tra-

dycji literackiej XIX wieku odgrywaa rol kluczow, jest mianowicie
reprezentantem patriotycznej modziey, stanowicej od czasw ro-
mantyzmu forpoczt zmian politycznych (i szerzej: kulturowych). Nie-
przypadkowo w komedii Narzymskiego i Sabowskiego grono postaci
pozytywnych tworz wanie ludzie modzi: emigrant Leon, Wanda
Olsztyska oraz jej brat Adam, byy towarzysz Leona w Powstaniu.
Uosabiaj ci bohaterowie patriotyczny entuzjazm, spoeczne zaan-
gaowanie, ide powicenia za ojczyzn. Ukochana Leona, Wanda,
jednoznacznie opisuje wyznawane przez siebie wartoci, wyjaniajc,
dlaczego nie mogaby pokocha kogo takiego, jak baron:
Wanda
[] Mj Boe! ale
i te gski te szlachcianeczki, gdzie na parafii wycho-
wane, maj swoje ideay maj serce i potrzeby serca
maj wyobrani i one marz czasem o czym innym, jak
o suknie i czterokonnym powozie i midzy nimi s
takie ktre ni nie o przystojnym i bogatym, ale o ta-
kim, w ktrym serce bije gorco, ktrego myl orla wy-
latuje pod niebiosa na ktrego czole szerok blizn wrg
wypisa dowd mstwa w ktrego sowa mio kraju
i przebyte cierpienia wlay urok smutku i szlachetnej du-
15
my Rozumiesz mnie, panie Leonie?... (akt 1, scena V)
14
Ibidem, nr 30, s, 3.
15
Ibidem, nr 29, s. 1.
451
Tomasz Sobieraj
Narzymski i Sabowski napisali swoj komedi wedug wzorca

sztuki dobrze skrojonej, przy czym jednak wypenili j rwnie tre-
ci dyskursywn, odwzorowujc stosunek rnych warstw spoecz-
nych do idei insurekcyjnej. Tre ta spotkaa si z krytyk oziskie-
go, ktry widzia w niej niepotrzebny balast, obciajcy kompozycj
sztuki16. Istotnie, akcja utworu nie przebiega wartko, jako e spowal-
niaj j statyczne kwestie o tematyce spoecznej i politycznej, owie-
tlajce diametralnie przeciwstawne postawy rnych przedstawicieli
spoeczestwa Galicji. Tradycyjnie ekspozycyjny charakter przypisali
autorzy kilku scenom aktu pierwszego, w ktrych trakcie bohaterowie
w sposb jednoznaczny i wyrazisty, nie zawsze jednak umotywo-
wany konsytuacyjnie prezentuj czytelnikom i widzom swoje racje
ideowe i moralne.
Matryc fabularn Emigranta w Galicji jako komedii tworzy trady-
cyjny schemat rywalizacji dwch mczyzn o uczucia i rk kobiety.
Rywalami s tutaj, jak ju sugerowano, mody Leon Morski, przeby-
wajcy gocinnie w majtku pana Olsztyskiego, zamonego szlach-
cica galicyjskiego, u ktrego peni rol praktykanta gospodarskie-
go, oraz baron Sklski, dorobkiewicz, czowiek cyniczny, zakamany
i podstpny, szydzcy z powicenia patriotw, zwolennik pogodzenia
si z losem, pogardliwie odnoszcy si do ludzi z warstw niszych,
sowem konserwatywny oportunista i konformista17.
Obaj spotykaj si w majtku Olsztyskiego, gdzie rywalizuj
o wzgldy panny Wandy, crki gospodarza, egzaltowanej patriotki,
16
oziski (op. cit.) w swojej kompleksowej ocenie artystycznej strony Emigranta
w Galicji stwierdza: Niektre rysy charakterystyczne s bardzo dobre, niekt-
re sceny wabi wdzikiem i uderzaj dowcipem. Cao jednak niedonie si
przedstawia. Rozwleko niepotrzebna, nudna i nuca, scenizowanie niezgrab-
ne, powtarzania in dulce infinitum, gadulstwo i nadmiar ckliwych, snistych ty-
rad i deklamacji s tu [] rozczynem homeopatycznym, w ktrym znika bez
ladu dowcip i humor. Charakterystyka jest albo za jaskrawa, albo nielogiczna
a do rozwizania pomaga rodzaj maszynowego boka [].
17
Retoryka barona miaa w zaoeniu autorskim kompromitowa tego bohatera;
gosi on na przykad konserwatywne pogldy w kwestii chopskiej: Ja dam
owiaty w czynie dam powrotu do patriarchalnych stosunkw dam, eby
pan by ojcem rozumnym ludu a lud posusznym synem dam (A.N.
i W.S. [J. Narzymski i W. Sabowski, Emigrant w Galicji. Komedia w trzech ak-
tach, Dziennik Poznaski 1869, nr 29, s. 2).
452
uosabiajcej idea polskiej dziewicy, gotowej do powice dla oj-

czyzny i ukochanego. Wybr bohaterki, oddajcej serce Leonowi, nie
moe podlega wtpliwoci, wszak baron Sklski kompromituje si
wielokrotnie, rzucajc oskarenia pod adresem tradycji powstaczej
i jej kontynuatorw. Sam okrela si jako polityczny realista:
Sklski:
[] Najwysz moj ambicj jest by wiernym echem
zdrowego politycznego rozumu mw, ktrzy przewodnicz
krajowi i pragn nard zwrci z drogi zgubnych marze ku
praktycznym, moliwym celom
18
(akt 1, scena III) .
W tyradach barona sycha wyrane echa staczykowskiej retoryki

politycznej, wymierzonej w ide liberum conspiro. Narzymski i Sa-
bowski wiadomie wyjaskrawiaj podo tego bohatera, gdy cynicz-
nie zarzuca on powstacom moraln nikczemno i pode intencje.
Ku oburzeniu Leona Sklski, uzasadniajc wasne racj i krytyk Po-
wstania Styczniowego, stwierdza:
Sklski:
[] zadanie moje nietrudne bya rzecz straszniejsza, bardziej
upadlajca nard, jak ten ruch szalony, prowadzony przez
studentw, dezerterw, czsto zbrodniarzy, przez ludzi bez
imienia, bez pozycji socjalnej, bez majtku, bez czci i wiary, co
umieli apa ryby w mtnej wodzie i pochonli miliony zoone
w przystpie szalestwa przez ten kraj biedny i nieszczliwy
19
(akt 1, scena IV) .
Autorzy wykreowali nowobogackiego barona na czarny charakter ko-

medii. Kada jego kwestia skada si ze sw znaczcych, ktre dema-
skuj jego moraln nico, lekcewaenie przeze polskoci oraz pogar-
dliwy stosunek do warstw niszych. Znamiennym przykadem moe tu
18
A.N. i W.S. [J. Narzymski i W. Sabowski], Emigrant w Galicji. Komedia w trzech
19
Ibidem, s. 2.
453
Tomasz Sobieraj
by jego lakoniczna, w istocie niechtna wzmianka o twrczoci Artura

Grottgera. Na uwag panny Wandy o geniuszu tego artysty baron odpo-
wiada niedorzecznie a charakterystycznie, uwypuklajc tylko material-
n warto dorobku Grottgera i zarazem krytykujc go za preferowan
przeze tematyk: Niezawodnie talent jest hrabia Palphy zapaci
podobno 3000 guldenw za kilka jego kartonw. Szkoda tylko e nie
wybiera przedmiotw oglniejszych (akt 1, scena VI)20. Riposta Ada-
ma brzmi oczywicie jednoznacznie: Nie jestem kompetentnym sdzi
w tym wzgldzie zanadto wielbi Grottgera, ebym go si sdzi
odway zreszt sceny, ktre maluje, widziaem na wasne oczy
i wiem, z jak nieporwnan prawd, z jak si i poezj zarazem potra-
fi je odtworzy (akt 1, scena VI)21. Zawiera si w tej wypowiedzi sta-
nowisko samego Narzymskiego, ktry w twrczoci felietonowej wielo-
krotnie z entuzjazmem pisa o polskiej sztuce narodowej, kultywujcej
najwysze ideay dziewitnastowiecznego patriotyzmu. Grottger i Ma-
tejko urastali w jego mniemaniu do duchowych przywdcw narodu22.
Baron ma bardzo niskie intencje, mianowicie zamierza zdoby rk
panny Olsztyskiej, Wandy, poniewa to wanie jej posagiem chciaby
poratowa wasny, mocno zreszt nadwerony, majtek oraz spaci
dugi. Sklski jest, jak wspomniano, oportunist i legalist, z wielk
niechci odnosi si do wszelkich przejaww politycznej i spoecznej
niesubordynacji, widzc w niej powane zagroenie dla swoich intere-
sw. Intryga, jak prowadzi ten bohater, wie si z typowo komedio-
wym motywem: rywalizacji o wzgldy panny.
Akcja komedii zaczyna si wika z uwagi na biern postaw Leona,
ktry zrazu nie wierzy we wasne szczcie osobiste, uwiadamiajc
sobie ograniczenia swojej pozycji spoecznej, ubstwo, wreszcie take
cicy na nim balast politycznego emigranta. Jako kochanek jest to
bohater zdecydowanie nieaktywny, zachowaniem swoim realizuje on
20
A.N i W.S. [J. Narzymski i W. Sabowski], Emigrant w Galicji. Komedia w trzech
21
Ibidem, s. 2.
22
Dziki [] Grottgerowi i Matejce pisa Narzymski jesieni 1869 roku ma-
larstwo polskie nie mniej jak poezja przestaje by kosmopolityczne i przybiera
wszystkie cechy sztuki narodowej (A.Z. [J. Narzymski], O tem i o owem. XXII,
Dziennik Poznaski 1869, nr 217, s. 2).
454
silnie utrwalony w polskiej tradycji literackiej XIX wieku, przenik-

nity duchem wiatopogldu biedermeierowskiego, idea wyrzeczenia
si. Konieczno cichej rezygnacji z wasnego szczcia motywuje
Leon wzgldami politycznymi:
Leon (sam)
Musz si nareszcie std wyrwa i to natychmiast
si mi brak ile razy jestem przy niej, kolana gn si
same chciabym klkn i z gbi przepenionego serca
wyrywa si jeden jedyny wyraz a tu rozsdek, powin-
no woa milcz milcz bo ty emigrantem w wasnej
23
ojczynie bo ty Pari midzy swoimi (akt 3, scena I) .
Interesujce, e wicej inicjatywy wykazuje heroina, panna Wan-

da, gotowa walczy o swoj mio, stanowczo odrzucajca moliwo
zampjcia za barona. Bohaterka ta wyznaje ojcu, e kocha Leona
i chciaaby za niego wyj. Olsztyski, czowiek poczciwy, z gruntu pa-
triota, ale lkliwy i dbajcy przede wszystkim o wasny spokj i dobro-
byt, bez wielkiego entuzjazmu godzi si wszake na maria crki i obie-
cuje jej wydoby z niemiaego Leona stanowcz deklaracj uczucia i
maestwa z crk. Rozmow tych dwch bohaterw przerywa jed-
nak z premedytacj baron, ktry wczeniej dowiedzia si od znajome-
go yda, i Leon to emigrant, czowiek politycznie skompromitowany
i niebezpieczny, ukrywajcy swoj autentyczn tosamo. Za namow
barona i w porozumieniu z nim yd wyjawia Olsztyskiemu prawd
o Leonie. Reakcja szlachcica jest znamienna: jego wczeniejsz sympa-
ti do modego czowieka wypiera teraz niech. W monologu bohatera
pobrzmiewa strach przed polityczn awantur i przed demagogami:
Olsztyski (sam zaamujc rce)

Emigrant emigrant on Leon kto si by
spodziewa! a! to skaranie Boe!... a jak to si umia
uoy, panie dobrodzieju! Ten baron to ma nos
niech go diabli zwietrzy od razu to gowa ministe-
23
A.N. i W.S. [J. Narzymski i W Sabowski], Emigrant w Galicji. Komedia w trzech
455
Tomasz Sobieraj
rialna ale on mi co bka o konspiracji a! mj

Boe! ten Leon to moe emisariusz!... ani chybi ga-
da mi o jakiej tajemnicy wybiera si nie wiedzie
gdzie i po co (chodzi szybko po pokoju) a to wlaz
w boto panie Michale licznie doskonale Twj
dom poczciwy stanie si stolic nowego szalestwa
schadzk demagogw, komunistw Ty sam ucho-
dzi bdziesz za takiego panie dobrodzieju (tra-
gicznie) Ot to ycie czowieka, ani wiedzie moe
kiedy w niego grom nieszczcia uderzy!!! (chodzi)
Co tu robi?... co robi? [] I ja gupi dure zatrzymaem go ja
ja chciaem mu odda moj jedynaczk i jeszcze sam
si owiadcza (n.s.) ale Bogu dziki, do wczenie
jeszcze, panie dobrodzieju Ten Mosiek to dalibg tgi
yd a jaki przywizany ju to nie ma jak yd no
24
i baron to sprytna rzecz take (akt 2, scena XI)
Olsztyskiego przeraa myl o prawdopodobnej, nielegalnej misji,

jakiej mg si podj Leon emisariusz (tak sugesti podsun Skl-
ski). Szlachcic prdko zniechca si do swego gocia, przerzucajc
sympatie na barona, w ktrym upatruje teraz najlepszego kandydata
na zicia. Pooenie protagonisty znaczco si pogarsza. Gospodarz
do bezceremonialnie wyprasza go ze swego domu, piszc do list
daniem wyjazdu. Leon na wie o tym wypowiada gorzk oskary-
cielsk tyrad pod adresem polskiej szlachty:
Leon
[] Ha! wic
jest wszystko! Obelywe wypdzenie z domu i jak ebra-
kowi rzucona jamuna! Wszystko nawet strach, eby
go ten list, ten list nie skompromitowa Ha! ha! ha!...
A przecie to czowiek niby uczciwy, z zacnym sercem,
z szlachetnymi instynktami O, szlachto polska! kiedy
wiato i rozum pozwol ci zuytkowa te skarby, ktrych
tak pena jeste!... kiedy przestaniesz dzi potpia to,
24
456
co wczoraj wielbia, kiedy oduczysz si depta wasne

twe dzieci wasnych synw zwycionych! (w milczeniu
odczytuje list). Obelga i jamuna! za to, em kraj mj ko-
cha! Ach! wariaty bylimy! dla kog walczy, gin,
cierpie byo! Czy dla tego ludu, ktry nie rozumie wol-
noci, czy dla miast, ktrych nie ma, czy dla tej szlachty,
ktra nas dzi odtrca i przeklina! Ach! proch z trzewi-
kw otrzsn, i w wiat, choby do Chin, choby do Ho-
25
tentotw, byle z dala od tych ludzi (akt 3, scena I)
Kochankowie w melodramatycznie wystylizowanej scenie wyzna-

j sobie mio. Nie mogc znale adnego wyjcia z caej sytuacji
i nie chcc dopuci si czynu nieetycznego (ucieczki z Wand), Leon
sposobi si do wyjazdu. Wtedy jednak nastpuje nagy zwrot akcji.
Oto przybywa do domu mody Adama Olsztyski, brat heroiny, kt-
ry, jak si okazuje, jest towarzyszem Leona z powstaczych szeregw.
Adam, poruszony wzajemn mioci siostry i Leona, pragnby prze-
kona ojca, by ten zgodzi si na ich maestwo. Opowiada wic raz
jeszcze histori swego uwolnienia z niewoli rosyjskiej w czasie Po-
wstania, wyjawiajc, e to wanie Leonowi zawdzicza ycie. Stary
Olsztyski docenia wprawdzie czyn Leona, ale niechtnie odnosi si
do pomysu zampjcia crki za goego emigranta. Podkrela, i
dug wdzicznoci spaci Leonowi niejako sam Adam, ratujc pniej
swego wybawc, gdy ten zosta ranny w potyczce z Rosjanami.
Peen waha Olsztyski przekonuje si do mariau crki z emigran-
tem w chwili, gdy baron oznajmia mu, e powiadomi wadze samo-
rzdowe o nielegalnym pobycie Leona w majtku szlachcica. Ten po-
stpek Sklskiego, ktry szermuje frazesami legalistycznymi26, jawi
mu si po prostu jako haniebna denuncjacja bezdomnego bohatera.
25
26
Baron, uzasadniajc swj postpek, mwi do Olsztyskiego: [] potrzeba ra-
dykalnych rodkw tacy panowie, jak ich wypchniesz drzwiami, oknem ci wa-
wic si wziem energicznie do rzeczy. Potrzeba kraj ratowa od tej zgrai
rewolucjonistw i konspiratorw, okolic ocali od zarazy i pana wreszcie trzeba
byo osoni od odpowiedzialnoci i naraenia si wadzy posaem wic zawia-
domienie do powiatu, e si tu bezpaszportowiec znajduje (akt 3, scena VIII)
(ibidem, nr 33, s. 2).
457
Tomasz Sobieraj
Olsztyski uwiadamia sobie, e moe spa na opinia donosiciela,

dlatego te ratunkiem przed cywiln hab mogoby by maestwo
jego crki z Leonem. Poniewa modzi kochaj si, wic rachuba Olsz-
tyskiego szczliwie godzi si z ich uczuciami. Niecny baron zostaje
odprawiony, dodatkowo na jaw wychodz jego zakusy na posag Wan-
dy. Tymczasem w finale komedii Narzymski i Sabowski posuyli si
konwencjonalnym rodkiem coup de thtre, oto bowiem okazao si,
e emigrant Leon jest czowiekiem zamonym, gdy odziedziczy
duy spadek po krewnym. Komediowa aksjologia tym sposobem do-
penia si: bohaterowie pozytywni osigaj szczcie pene.
Pomylne zakoczenie Emigranta w Galicji nie rozwizuje wszak-
e dylematw moralnych, podniesionych przez autorw. Komedia ta
stanowi protest przeciwko bardzo wsko pojtemu utylitaryzmowi
i praktycyzmowi, pitnuje zarwno postawy absenteistyczne, jak i pa-
triarchalny konserwatyzm. Leon, odpowiadajc baronowi na jego bru-
taln krytyk opakanych skutkw Powstania, bardzo surowo ocenia
praktyczn pogo za sukcesem na popowstaniowych zgliszczach:
Leon
Ach! tak!... skutki sukces to haso dzisiejsze
Niech bdzie podo najwiksza, niech czowiek przez ty-
sice nikczemnoci dojdzie do znaczenia lub fortuny, wiat
bdzie mu bi brawo; niech szczliwy despota przez mi-
lion zbrodni, przez krew i pomienie zwyciy sabszego
od siebie a stawia mu bd pomniki, nazywa wielkim,
genialnym Ale niech najwitsza sprawa padnie przed
zbiegiem okolicznoci lub si przemocy... to wczoraj wie-
czeni bohaterowie stan si raptem gupcami, zbrodniarza-
mi, szalecami Ale panowie, gdyby skutek wieczy
zawsze dobre sprawy, nie byoby ani niesprawiedliwoci,
ani niewoli na wiecie, wiat byby rajem. Zreszt kt
z nas wie, jakie skutki sprowadzi nasza katastrofa? Kt
wie, co si kryje w onie tych nieszcz okropnych? Kt
zarczy moe, e ta przegrana nasza nie jest pocztkiem
27
wygranej?... (akt 1, scena IV)
27
458
W tej retoryce bohatera pobrzmiewaj echa niezgody na w-

ski partykularny praktycyzm, goszony przez legalistw, oraz, by
tak rzec, dalekosinej nadziei historiozoficzno-politycznej, ktra
w zgliszczach klski dopatruje si iskier przyszego odrodzenia.
Brak jednak w tekcie utworu rozwinicia tej ideowej glosy. Wyda-
je si bowiem, i polityczna tendencja komedii Narzymskiego i Sa-
bowskiego nie w peni dawaa si podporzdkowa poetyce gatun-
ku, ktry w strukturze dziewitnastowiecznego teatru mieszcza-
skiego propagowa wartoci moralnego i spoecznego status quo,
opowiadajc si za wiatem aksjologicznie stabilnym. Owszem,
pozytywni bohaterowie komedii hoduj wartociom w peni przez
autorw aprobowanym, jednak fina utworu wcale nie rozwizuje
etycznych dylematw caoci, gdy co prawda wystpek i niemo-
ralne postpowanie zostaj ukarane, lecz nie oznacza to penego
triumfu idei niepodlegociowej. Idea ta funkcjonuje tutaj jako war-
to bezwzgldna, niemniej popowstaniowe realia ycia w Polsce
sprawiaj, i nie sposb jej obecnie wcieli w ycie. Pozostaje, jak
mona zasadnie domniemywa, kultywowanie pamici o bohate-
rach i ich heroicznym czynie, poczone z autentyczn trosk o los
wspbraci, zwaszcza tych z warstw niszych.
Narzymski i Sabowski dotknli kwestii nader istotnej z punktu
widzenia obrony tosamoci narodowej po stumieniu Powstania.
Autorzy otwarcie wszak podnosili znaczenie idei niepodlegocio-
wej i w ogle pamici historycznej dla podtrzymania patrio-
tycznej wiadomoci Polakw. W komedii zarysowuje si bardzo
ostra opozycja midzy kultem wszystkich polskich zryww nie-
podlegociowych w wieku XIX, w szczeglnoci za najtragicz-
niejszego z nich Powstania Styczniowego, a postaw, by tak rzec,
legalistyczno-adaptacyjn, goszc konieczno umiejtnego po-
godzenia si z warunkami narzucanymi przez zaborc. Pozytywni
bohaterowie komedii uznaj polskie pragnienie wolnoci za katego-
ryczny imperatyw moralny, ktremu sprzeniewierzy si nie wolno.
Jak stwierdza Leon, powstania s wanie objawem ycia zniewolo-
nego narodu, dowodem na to, i pomimo ucisku, yje on i upomi-
na si o swoje prawa, pogwacone przez zaborcw. Odpowiadajc
na kalumnie barona, bohater wyjawia przyczyny polskich zryww
niepodlegociowych:
459
Tomasz Sobieraj
Leon
Kt si dziwi moe skutemu niesprawiedliwie wi-
niowi, e ten za pierwszym promykiem nadziei za
pierwszym poczuciem si swoich zrywa si, chce kraty
wyama, chce strzaska kajdany?... I gdyby nie robi
tego gdyby si do wolnoci nie rwa, byby to znak
tylko, e duch si jego zaama i znikczemnia, e upad
a do pogodzenia si z swym losem To i u nas
skoro tylko mode , wiee, szlachetne pierwiastki narodu
poczuj si na siach nieco, kajdany staj si gorsze od
mierci pragnienie wolnoci obejmuje serca i umysy,
caa atmosfera przepenia si yczeniem jednym i wtedy
rady nie ma wybuch nastpuje, nastpi musi i nic
i nikt go nie wstrzyma, bo on ley w powietrzu we
krwi w umysach i sercach i w duszy caego na-
28
rodu (akt 1, scena IV)
Oponent Leona, baron, cynicznie wymiewa kultywowanie narodo-

wej pamici o bohaterach, widzc w tym zagroenie dla teraniejszych
interesw. Przyczyn politycznych klsk Polakw upatruje w irracjo-
nalnym duchu anarchii, ktry rzekomo zaprzepaszcza szanse, jakie
przed narodem istniay. Racje rozumu, jakimi si kieruje, nakazuj
mu potpia wszelkie zrywy niepodlegociowe, prowadzce, w jego
mniemaniu, do klsk politycznych i materialnych. Znowu ociera si
o zaprzastwo narodowe, gdy rzuca kalumnie na prby zbrojnego wy-
bijania si na niepodlego i gdy wychwala zachowania zdrajcw:
Sklski
[]
Rozsdek, rozum, praktyczno zaczyna nareszcie rozwie-
tla deklamacjami poetw zamglon przeszo Przy
ich pochodni widzimy na koniec, e nie Stanisaw August
ani Poniski wywoali pierwszy rozbir kraju, ale owi bo-
haterscy konfederaci, owi Don-kiszoci la Puaski i fana-
tycy la ksidz Marek, e nie Targowica, ale niepolityczni
28
Ibidem, s. 3.
460
krzykacze czteroletniego sejmu sprowadzili rozbir drugi,

e nareszcie nie kto inny tylko Kociuszko do reszty zatra-
29
ci ojczyzn (akt 1, scena IV)
Tego rodzaju dywagacje doszcztnie oczywicie kompromitu-

j czarny charakter komedii. W finale poniesie on zasuon klsk,
triumf za odniesie cnota i patriotyzm. Tradycja narodowej pamici
zostaje zachowana, jakkolwiek autorzy komedii wiadomi s zagro-
e, nasilajcych si w kraju, gdzie krajobraz po klsce nie sprzyja ani
postawom heroicznym, ani te kultywowaniu pamici o roku 1863.
Emigrant w Galicji to przykad tendencyjnej komedii politycznej,
ktra z uwagi na swoj tematyk nie moga, rzecz jasna, trafi na scen
teatraln w Krlestwie. Jej autorzy prbowali poczy dyskursyw-
n tre ideowo-polityczn z konwencjami sztuki dobrze skrojonej.
Zasada efektu scenicznego, tak istotna dla tej poetyki, bo przecie
aktualizujca emocje widzw, ulega pewnej redukcji, cho w finale
Narzymski i Sabowski udatnie i cakiem efektownie powizali zwy-
cistwo cnoty i prawoci z kompromitujc porak bohatera nega-
tywnego.
Ju niebawem miejsce heroicznego idealisty-powstaca zajmie
w polskiej dramaturgii tendencyjnej inteligent nowego typu, uosabia-
jcy wartoci pozytywistyczne. Wszake nie oznacza to zmiany para-
dygmatycznej, albowiem bohater ten okae si spadkobierc postaci
w rodzaju Leona z komedii Narzymskiego i Sabowskiego.
Tomasz Sobieraj
29
Ibidem
461
Tomasz Sobieraj
Scenery after defeat with a comical happy-ending

in the background. Emigrant w Galicji (Emigrant
in Galicia) by Jzef Narzymski & Wadysaw Sabowski
Keywords
January Uprising, tendentious political comedy, independence
Summary
The article interprets a tendentious political comedy (a genre of positivist literatu-

re) by Jzef Narzymski and Wadysaw Sabowski entitled Emigrant w Galicji,
published for the first time in 1869 in Lviv and in the same year in the Dziennik
Poznaski paper. The text raised a lot of controversy due to the negative image
of the social class of landowners in Galicia, untoward to the January Uprising and
its participants. Narzymski and Sabowski wrote a comedy of intervention, invo-
lved in discussions on the importance and legacy of 1863, and opted for cultivating
the independence traditions, putting it in close relation to democratic social plan.
Emigrant w Galicji is an interesting example of tendentious art, which connects
specified ideological meaning with theatrical conventions of well-tailored pieces.
Die Landschaft nach der Niederlage mit einem Komdien-

happyend im Hintergrund. Der Emigrant in Galizien
von Jzef Narzymski und Wadysaw Sabowski
Schlsselworte
Januaraufstand, tendenzielle, politische Komdie, Unabhngigkeit
Zusammenfassung
Der Artikel interpretiert die tendenzise politische Komdie von Jzef Narzymski
und Wadysaw Sabowski unter dem Titel Emigrant w Galicji (Der Emigrant in
Galizien , die zumersten Mal 1869 in Lviv verffentlicht wurde. In demselben Jahr
wurde sie in der Zeitung Dziennik Poznaski Poznaner Tageszeitung verf-
fentlicht. Dises Werk hat sehr viele Kontroversen wegen der negativen Darstellung
462
der Gutsbesitzer in Galizien, fr die der Januaraufstand und seine Teilnehmer

durchaus unwillkommen waren. Narzymski und Sabowski haben eine Interven-
tionskomdie geschrieben, engagiert in die Disskusion um den Sinn und Nach-
lass des Jahres 1863. Sie haben sich fr die Pflegen der Unabhngigkeitstradition
ausgesprochen, indem sie sie im engen Zusammenhang mit der demokratischen
gesellschaftlichen Programm dargestellt haben. Der Emigrant in Galizien ist ein
interessantes Beispiel fr tendenzielle Kunst, die eine bestimmte ideelle Botschaft
mit Bhnenkonventionen eines gut zugeschnittenen Theaterstckes verbindet.
-
.

, ,

,
1869 ,
.
,
.
,
1863 ,
,
.
,

.
463
Walery Eliasz Radzikowski, Transport na Sybir. Zbiory Muzeum
Niepodlegoci w Warszawie, MN Gr. 2081
464
NASI AUTORZY
Nasi autorzy
Anna Bauer
Absolwentka Wydziau Grafiki ASP w Warszawie. Uprawia rysunek i gwasz,
tworzy autorskie unikatowe ksiki, a take instalacj i performance.
Ma na koncie liczne wystawy indywidualne (ponad 30) oraz zbiorowe (okoo
90). Prace artystki znajduj si w zbiorach: Muzeum Narodowego w Warszawie,
Biblioteki Narodowej, Centrum Sztuki Wspczesnej i Muzeum Literatury, a tak-
e w Muzeum Narodowym we Wrocawiu; Muzeum Okrgowym w Bydgoszczy;
Muzeum Sztuki Wspczesnej w Radomiu, jak rwnie w kolekcjach prywatnych.
dr Aleksandra Budrewicz
Polonistka, anglistka, absolwentka UJ i University of London, adiunkt w Insty-
tucie Neofilologii Uniwersytetu Pedagogicznego im. KEN w Krakowie. Zaintere-
sowania naukowe: recepcja pisarzy brytyjskich w Polsce (w szczeglnoci Charlesa
Dickensa), komparatystyka literacka i przekad literacki. Autorka monografii Stani-
saw Egbert Komian tumacz Szekspira (2009) oraz licznych artykuw w jzy-
kach polskim i angielskim, opublikowanych w kraju i za granic, m. in.: Retoryka
codziennej traumy (Dombey i syn Charlesa Dickensa), (2013); Zygmuntowskie
czasy Jzefa Ignacego Kraszewskiego wobec Charlesa Dickensa (2012), American
travel books of Charles Dickens and Henryk Sienkiewicz (2010), Polskie przekady
The Raven Edgara Allana Poego (2010).
prof. dr hab. Tadeusz Budrewicz

Historyk i teoretyk literatury, pracownik Uniwersytetu Pedagogicznego im. KEN
w Krakowie. Zajmuje si gwnie literatur, histori i kultur wieku XIX. Z tego
zakresu opublikowa ksiki autorskie: Lalka. Konteksty stylu (1990), Wiersze po-
zytywistw. Interpretacje (2000), Konopnicka. Szkice historycznoliterackie (2000),
Kraszewski przy biurku i wrd ludzi (2004), Kraszewski i wiat historii: Studia
(2010), O Kraszewskim: Studia (2013). Redaktor naukowy prac zbiorowych m.in. o J.
I. Kraszewskim, M. Konopnickiej, M. Bauckim oraz problemach kultury wieku XIX.
465
NASI AUTORZY
dr Marcin Dzikowski
Polonista. Studia ukoczy na Akademii witokrzyskiej im. Jana Kochanow-
skiego w Kielcach, doktorat obroni na Wydziale Polonistyki Uniwersytetu War-
szawskiego (Zakad Literatury i Kultury Drugiej Poowy XIX wieku) w maju 2014
roku. Praktykujcy nauczyciel w liceum i gimnazjum w Kielcach. Publikowa
w czasopismach, pracach zbiorowych i tomach pokonferencyjnych. Jego zaintereso-
wania badawcze to literatura, antropologia i filozofia kultury okresu modernizmu.
dr Monika Gabry-Sawiska
Historyk literatury, pracownik Zakadu Literatury Pozytywizmu i Modej Polski
UMCS. Zajmuje si literatur polsk drugiej poowy XIX i pocztku XX wieku,
histori czasopimiennictwa i prasy, edytorstwem XIX i pocz. XX wieku, korek-
t i adiustacj tekstw, emisj gosu. Autorka publikacji: Niebo i pieko, Sownic-
two pism Stefana eromskiego (2007) i Metafizyczne niepokoje. Bg w twrczoci
Stefana eromskiego (2011) i kilkudziesiciu artykuw. Jest wspredaktorem
Lubelskiej Biblioteki Modopolskiej, wsptwrc serii Obrazy Kultury Pol-
skiej. Czonek Towarzystwa Literackiego im. A. Mickiewicza, Stowarzyszenia im.
S. eromskiego, Stowarzyszenia Wsplnota Polska.
ks. dr Grzegorz Gb
Asystent w Katedrze Literatury Realizmu i Naturalizmu Katolickiego Uniwer-
sytetu Lubelskiego Jana Pawa II. Zainteresowania badawcze: powie historyczna
II poowy XIX wieku, problematyka sacrum w prozie polskiej XX i XXI wieku,
przemiany i interpretacje literatury wspczesnej. Autor ksiki: Motyw spowiedzi
w prozie polskiej XX wieku (2013).
Agnieszka Humeniuk
Absolwent filologii polskiej z zakresu wiedzy o kulturze, pracownik Biblioteki
Narodowej. Interesuje si powieci historyczn oraz edytorstwem. Autorka pu-
blikacji: Dialog Polakw z ydami na przykadzie wypowiedzi literackich Juliana
Ursyna Niemcewicza (Lejbe i Siora), [w:] Dziedzictwo i teraniejszo. Polsko-eu-
ropejski dialog kultur, red. M. Marczewska, Z. Trzaskowski (2009).
ks. dr Henryk Jagodziski

Absolwent WSD w Kielcach, uzyska doktorat z zakresu prawa kanonicznego na
Papieskim Uniwersytecie w. Krzya w Rzymie, Radca Nuncjatury Apostolskiej,
obecnie pracujcy w Sekretariacie Stanu w Watykanie.
466
NASI AUTORZY
dr Anna Milewska-Mynik
Absolwentka etnografii na UW. Obecnie pracuje Muzeum Niepodlegoci w War-
szawie na stanowisku kustosza dyplomowanego. Jest autork kilku wystaw, ksiki
Seweryn Gros wrd badaczy kazachskiego prawa zwyczajowego (2013), ponad stu
artykuw z dziedziny etnologii i historii. Braa udzia w licznych sympozjach na-
ukowych. Interesuje si Kresami Wschodnimi i pobytem Polakw na Syberii, tej te-
matyki dotyczya jej praca doktorska obroniona w Instytucie Archeologii i Etnologii
Polskiej Akademii Nauk. Jest czonkiem rzeczywistym Komisji Syberyjskiej PAN.
prof. dr hab. Beata Obsulewicz

Profesor KUL, Kierownik Katedry Literatury Modernizmu.
Dorobek naukowy koncentruje si wok literatury i sztuki II poowy XIX wieku
i I poowy wieku XX. Obszarem jej zainteresowa badawczych jest rwnie polskie
ycie kulturalno-spoeczne na przeomie XIX i XX wieku. Wrd prowadzonych
bada stale obecna jest problematyka antropologiczna i aksjologiczna, w tym reli-
gijna. Podejmowane prace dotycz ponadto zagadnie edytorskich (edycja krytycz-
na pism wszystkich Bolesawa Prusa).
prof. dr hab. Maria Jolanta Olszewska

Historyk i historyk literatury, profesor UW w Instytucie Literatury Polskiej, w Za-
kadzie Literatury i Kultury II Poowy XIX Wieku. Zainteresowania naukowo-badaw-
cze: dzieje dramatu i teatru w II po. XIX i I po. XX wieku, historia i antropologia lite-
ratury, genologia, szczeglnie pogranicze literatury i gatunkw uytkowych. Czonek
Stowarzyszenia im. Stefana eromskiego. Autorka wielu publikacji, m.in.: Czowiek
w wiecie Wielkiej Wojny, (2004); W poszukiwaniu sensu. Szkice o literaturze polskiej
XIX i XX wieku (2005); Heroizm ludzkiego istnienia. W krgu wybranych zagadnie
etycznych w literaturze polskiej II poowy XIX i I poowy XX wieku. Szkice (2007);
Drogi nadziei. Polska proza historyczna z lat 19761939 wobec kryzysu kultury (2009).
ks. dr Stefan Radziszewski

Polonista, wykada literatur wspczesn oraz literatur religijn w WSD w Kiel-
cach. Wielbiciel Wandy Boniszewskiej od Aniow oraz w. Brygidy Szwedzkiej.
dr Wiesaw Ratajczak
Historyk literatury, prof. UAM, kierownik Pracowni Bada nad Tradycj Europej-
sk w Instytucie Filologii Polskiej. Wykada teori i histori kultury na Uniwersytecie
467
NASI AUTORZY
Artystycznym w Poznaniu. Autor ksiek Teodor Tomasz Je (Zygmunt Mikowski)

i wiek XIX (2006), Sownik motyww literackich, Literatura polska XIX wieku (2008),
Conrad i koniec epoki aglowcw (2010), a take studiw o historii i kulturze dziewit-
nastowiecznej, prac metodycznych oraz recenzji literackich i filmowych.
dr hab. Hanna Ratuszna

Pracownik Instytutu Literatury Polskiej UMK w Toruniu. Zajmuje si literatu-
r polskiego i europejskiego modernizmu, zwizkami literatury i sztuki, wpywa-
mi koncepcji filozoficznych na literatur i sztuk. Autorka ksiek: Wieczno
w czowieku. O modopolskiej wiadomoci mierci w twrczoci Stanisawa
Przybyszewskiego, Toru 2005 oraz Bysk obrazu z zagadnie krtkich form
narracyjnych w literaturze Modej Polski (2009). Redaktorka i wspredaktorka
m.in.: Z problematyki krtkich form narracyjnych. Nowela modopolska (2006),
Przez dwa stulecia. In memoriam Artur Hutnikiewicz, Toru 2006, Krtkie formy
dramatyczne, Toru 2007, Religie i wierzenia polskiego modernizmu (2009), Mo-
dopolska synteza sztuk (2010), ycie i twrczo Gabrieli Zapolskiej (2013).
dr hab. Magdalena Sadlik

Historyk literatury, absolwentka filologii polskiej UJ. Od ponad dziesiciu lat
wykadowca PPWSZ w Nowym Targu. Autorka ksiek: Konfesje samotnych.
W krgu prozy spowiedniczej 1884-1914 (2004); Zawoajcie mnie z powrotem t
mow moj wasn...Z dziejw recepcji twrczoci Stanisawa Wyspiaskiego
1898-1957 (2009) oraz publikacji powiconych literaturze polskiej II poowy XIX
i pocztku XX wieku.
prof. dr hab. Tomasz Sobieraj

Historyk literatury, zatrudniony w Zakadzie Literatury Pozytywizmu i Modej
Polski w Instytucie Filologii Polskiej UAM w Poznaniu. Autor kilku ksiek, m.in.:
O prozie Mariana Gawalewicza (1999), Fabuy i wiatopogld. Studia z historii
polskiej powieci XIX-wiecznej (2004), Przekroje pozytywizmu polskiego. W krgu
idei, metody i estetyki (2012). Zajmuje si histori gatunku powieciowego, krytyk
artystyczn oraz zwizkami literatury z przyrodoznawstwem.
dr Inesa Szulska
Polonistka i batystka, adiunkt w Zakadzie Batystyki (Katedra Jzykoznaw-
stwa Oglnego, Wschodnioazjatyckiego Porwnawczego i Batystyki Wydziau Po-
lonistyki UW). Zainteresowania naukowe: historia literatury polskiej i litewskiej II
468
NASI AUTORZY
po. XIX wieku i pocztku XX, w tym badania komparatystyczne polsko-litewskich

zwizkw literackich po roku 1864. Autorka publikacji: Litwa J. I. Kraszewskiego
(2011), licznych artykuw i recenzji w wydawnictwach polskich i litewskich.
Jacek Szulski
Ekonomista z wyksztacenia, historyk z zamiowania, krajoznawca, podrnik
po swojszczynie i kolekcjoner, autor projektu non-profit portalu historyczno-kra-
joznawczego Podbrodzie i okolice /Wirtualna Wileszczyzna www.podbrodzie.
info.pl. Zainteresowania: historia dawnego powiatu wiciaskiego na Wilesz-
czynie, w tym historyczne i wspczesne przemiany spoeczno-polityczne, doku-
mentowanie spucizny kulturalnej, a take utraconego i zapomnianego dziedzictwa
kulturowego regionu.
dr Ewa Tierling-led
Adiunkt w Zakadzie Literatury Polskiej XX wieku US. Zainteresowania ba-
dawcze: polska literatura i kultura kresowa, relacje midzy literatur a histori,
proza historyczna XX i XXI wieku, biografistyka i autobiografistyka XX wieku.
Autorka licznych artykuw, m.in.: Kresy i literatura kresowa: spory wok pojcia
i metodologii bada w latach 1989-2008 (2008), Pod znakiem Krzya, Ora i Pogo-
ni. Manifestacje patriotyczno-religijne w przededniu Powstania Styczniowego i ich
obraz w tekstach literackich i historycznych (2009).
prof. dr hab. Wiesawa Tomaszewska

Pracownik Instytutu Filologii Polskiej UKSW. Autorka monografii: Midzy ide
a rzeczywistoci. Andrzeja Kijowskiego wizja literatury (2002), Andrzej Kijowski:
biografia bibliografia recepcja. Studium dokumentacyjne (2005), Metafizyczne
i religijne. Problem subtematu w dziele literackim na przykadzie prozy fabularnej
Wodzimierza Odojewskiego (2011) oraz artykuw z teorii i historii literatury.
prof. dr hab. Jadwiga Zacharska

Emerytowany profesor UwB. Literaturoznawca, stopnie naukowe doktora i dok-
tora habilitowanego uzyskaa na podstawie prac o literaturze Modej Polski, pracu-
jc na Uniwersytecie Warszawskim. Zainteresowania naukowe obejmuj literatur
polsk drugiej poowy XIX oraz XX wieku, przede wszystkim poezj oraz proble-
my emancypacji kobiet i szeroko rozumian problematyk kobiec w literaturze.
Ksiki autorskie: Skamander, Filister w prozie fabularnej Modej Polski, Modo-
polskie lektury, O kobiecie w literaturze przeomu XIX i XX wieku.
469
NASI AUTORZY
dr Jolanta Zaczny
Historyk i polonista, regionalista, wieloletni nauczyciel, pracownik Muzeum
Niepodlegoci w Warszawie. Zainteresowania naukowe: historia Polski II po. XIX
wieku oraz okresu midzywojennego, losy uczestnikw Powstania Styczniowego,
obecno Polakw w historii innych narodw, regionalizm mazowiecki, edukacja
muzealna. Autorka ksiek o tematyce regionalnej: Monografia Towarzystwa Przy-
jaci Legionowa 19792009 (2009) i 20 lat samorzdu legionowskiego 19902010
(2010) oraz ponad 80 artykuw historycznych.
Publikacje nadesane
Tadeusz Matuszczak, Chemoski poszukiwany, Radziejowice 2014
Aleksandra Melbechowska-Luty, Chemoski. Malarz polskich ywiow,
Radziejowice 2014
Zofia Kucwna, Tadeusz Matuszczak (wybr), Jzef Chemoski na foto-
grafiach i we wspomnieniach, Radziejowice 2014
Pia Grska, O Chemoskim. Wspomnienia, [reprint wydania: Gebethner
i Wolf, Warszawa 1932], Radziejowice 2014
Publikacje wydane w setn rocznic mierci artysty przekaza Bogumi
Mrwczyski, dyrektor Domu Pracy Twrczej w Radziejowicach
470
Podzwonne dla Powstania i powstacw
Dr Jolanta Zaczny w sowie wstpnym omwia starannie zawar-

to tego tomu. Nie mam najmniejszych wtpliwoci, e staraniem
Muzeum Niepodlegoci ukazuje si publikacja cenna, potwierdzaj-
ca wysokie aspiracje i moce tej instytucji. I wierz, e tom znajdzie
wdzicznych czytelnikw, zostanie doceniony, poszczeglne artykuy
bd czsto cytowane.
Skoro za uroczystoci 150-lecia dobiegaj koca, to pozwol sobie
na poczynienie kilku uwag natury bardziej oglnej.
Programy obchodw cechowaa dua rnorodno, czego przy-
kadem mog by liczne rekonstrukcje bitew i potyczek. W terenie
gwny ciar organizatorski wziy na siebie wadze samorzdowe,
take gminne i to rwnie bardzo cieszy. Kaniam si nisko regio-
nalistom, mionikom historii, krajoznawcom. Moe kto pokusi si
o stworzenie i wydanie drukiem kalendarium uroczystoci, ktre mia-
y miejsce w latach 20132014, a powiconych wydarzeniu, ktre
wci budzi namitnoci i zachca do dyskusji.
Jeli tak, to koniecznie uwzgldni trzeba witowanie m.in. na Gro-
dzieszczynie (fantastyczna podr ladami walk i grobw, wydaw-
nictwa rwnie w jzyku biaoruskim) i wszdzie, gdzie sigay wpy-
wy polskie lub obecnie mieszkaj nasi rodacy. Niestety, chyba troch
zawiedli nasi sojusznicy europejscy z tamtych lat, a przede wszystkim
historycy rosyjscy. Prawda jest jednak taka, e rwnie w Rzeczypo-
spolitej zabrako nastpcy prof. Stefana Kieniewicza, nie pojawia si
uzupeniona i poprawiona synteza, nie zdano dokona penej kwe-
rendy z zasobach Archiwum Wojskowo-Historycznego w Moskwie.
Bez tych podstawowych bada najchtniej piszemy o mitach i legen-
dach, obrazie Powstania w prozie i poezji, wizjach i kreacjach arty-
stw. Czy przy tej okazji nie tworzymy nowych mitw?
Wracam do niniejszego tomu. Jego bogactwo zachwyca, dodaje
wiary w kontynuacj bada (wielu modych autorw) i popularyza-
cj ich wynikw. Przede wszystkim jednak niniejsza publikacja budzi
szacunek dla muzealnikw polskich, ktrzy bardzo piknie wpisali si
w obchody 150-lecia Powstania niespenionych nadziei.
Adam Czesaw Dobroski (Uniwersytet w Biaymstoku)
fragment recenzji wydawniczej
471
Tak byo, tak jest.
Fotokronika rewitalizacji cytadeli.
X i XI Pawilon Cytadeli Warszawskiej
z dziedzicem i Bram Bielask
zdjcia: Tadeusz Stani
opracowanie: Jarosaw Jasklski (szef promocji projektu rewitalizacji)
Projekt:
Kompleksowa poprawa oferty kulturalnej i wzrost dostpnoci do
kultury obiektw Muzeum Niepodlegoci w Warszawie poprzez rewitalizacj
i modernizacj oddziau Cytadeli Warszawskiej
w szczeglnoci X Pawilonu, XI Pawilonu, Bramy Bielaskiej i dziedzica
Projekt jest wspfinansowany przez Uni Europejsk ze rodkw

Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego w ramach Regionalnego
Programu Operacyjnego Wojewdztwa Mazowieckiego 20072013, budetu
pastwa oraz ze rodkw budetowych Samorzdu Wojewdztwa Mazowieckiego
00-240 WARSZAWA, al. Solidarnoci 62
tel. (22) 826-90-91 (centrala) (22) 827-37-70 (sekretariat)
fax. (22) 827-03-23
e-mail: sekretariat@muzeumniepodleglosci.art.pl
Dyrektor: dr Tadeusz Skoczek
www.muzeum-niepodleglosci.pl
Siedzib Muzeum jest paac Przebendowskich/Radziwiw
Muzeum jest otwarte dla zwiedzajcych:

- od rody do pitku w godzinach 12.00 17.00
- w soboty i niedziele w godzinach 12.00 16.00
- 10 listopada w godzinach 12.00 19.00
- 11 listopada wstp wolny w godzinach 11.00 16.00
- w poniedziaki i wtorki ekspozycje nieczynne
Ceny biletw:
normalny 8 z
ulgowy 5 z
w czwartki wstp wolny
Przewodnik:
oprowadzanie grupy szkolnej 30 z
oprowadzanie grupy pozaszkolnej 50 z
Oddziay Muzeum Niepodlegoci:
Muzeum Wizienia Pawiak
ul. Dzielna 24/26, 00-162 Warszawa
tel. (22) 831-92-89
pawiak@muzeumniepodleglosci.art.pl
www.muzeum-niepodleglosci.pl/pawiak
Mauzoleum Walki i Mczestwa

Filia Muzeum Wizienia Pawiak
al. Szucha 25, 00-580 Warszawa
tel. (22) 629-49-19
szucha@muzeumniepodleglosci.art.pl
www.muzeum-niepodleglosci.home.pl/mauzoleum_szucha
UWAGA! Zwiedzanie dla modziey od 14 lat
Muzeum X Pawilonu Cytadeli Warszawskiej

ul. Skazacw 25, 01-532 Warszawa,
tel. (22) 839-12-68
xpawilon@muzeumniepodleglosci.art.pl
www.muzeum-niepodleglosci.pl/xpawilon
Projekt: Kompleksowa poprawa oferty kulturalnej i wzrost dostpnoci do kultury

obiektw Muzeum Niepodlegoci w Warszawie poprzez rewitalizacj i modernizacj
oddziau Cytadeli Warszawskiej
w szczeglnoci X Pawilonu, XI Pawilonu, Bramy Bielaskiej i dziedzica
Projekt jest wspfinansowany przez Uni Europejsk ze rodkw Europejskiego Funduszu

Rozwoju Regionalnego w ramach Regionalnego Programu Operacyjnego Wojewdztwa
Mazowieckiego 2007-2013, budetu pastwa oraz ze rodkw budetowych Samorzdu
Wojewdztwa Mazowieckiego
Redakcja:
Stefan Artymowski, Pawe Bezak, Jan Engelgard,
Magorzata Izdebska-Mot (redakcja jzykowa),
Jarosaw Jasklski, Marzena Milewska (administracja),
Emil Noiski, Dorota Panowek (sekretarz redakcji),
Magdalena Przybylska (promocja),
Tadeusz Skoczek (redaktor naczelny), Krzysztof Woniak (DTP),
Jolanta Zaczny (redaktor prowadzcy).
Tumaczenie
Patronat medialny
Muzeum Niepodlegoci jest instytucj kultury

Samorzdu Wojewdztwa Mazowieckiego
Adres redakcji
Muzeum Niepodlegoci
al. Solidarnoci 62
00-240 Warszawa
nip@muzeumniepodleglosci.art.pl

Niepodległość I Pamięć, 2014

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Niepodległość I Pamięć, 2014

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

W poprzednich numerach midzy innymi:

2011 nr 3-4 (35-36)

2012 nr 1-4 (37-40)

2013 nr 1-2 (41-42)

2013 nr 3-4 (43-44)

W kilku tomach przedstawiamy gra czny obraz walki Polakw o niepodlego  .

Jest to najnowsza seria wydawnicza, w ktrej prezentujemy najwybitniejszych

RECENZENCI NAUKOWI prof. dr hab. Adam Dobroski,

Na okadce ilustracje ze zbiorw Muzeum Niepodlegoci w Warsza-

Sowo wstpne ........................................................................................... 5

150 lat temu, 5 sierpnia 1864 roku, na stokach Cytadeli Warszaw-

150. rocznica Powstania Styczniowego

Powstanie Styczniowe, tygodniki opinii

Na pocztku naleaoby przypomnie kilka faktw. W maju 2012 roku

Jan Widacki w Przegldzie postawi zarzut, i okrgej rocz-

numeru W Sieci rwnie stao si Powstanie Styczniowe. W pimie

polskich tygodnikw opinii nad doran ocen politycznego sporu

2. Wydoby Powstanie z polskiej niepamici

W numerze z 21 stycznia 2013 roku Newsweek przytacza wyni-

Konieczno wydobycia Powstania Styczniowego z polskiej niepa-

opowie o roku 1863. Powstanie, Pokosie, Postawy Polakw (z po-

spdzi trzydzieci kilka lat przecitnego, niczym niewyrniajce-

Margrabia Wielopolski reprezentowa typ polityka, ktrego Polska olbrzymi de-

Autorytetem, na ktry powoywa si Zychowicz w konstruowaniu

Ksawery Pruszyski, ale rwnie Jzef Pisudski, ktrego zdaniem

[...] w latach II wojny wiatowej posta Wielopolskiego miaa sta si argumentem

Po wymienieniu kolejnych osb piszcych o Wielopolskim: Zbignie-

Wan rol w dyskusji o Powstaniu Styczniowym odegra wtek we-

w Drugiej Rzeczpospolitej weteranw Powstania Styczniowego otaczano wyjt-

Tamtej nostalgicznie wspominanej ywotnoci mitu zaoycielskie-

okolicznoci wybuchu Powstania: A. Szwarc, Okolicznoci wybuchu. Powstanie

Lidia Michalska-Bracha, piszc na amach Pomocnika Historyczne-

o ksztacie tej pierwszej decydowa w przewaajcej mierze przekaz midzy-

Legend styczniowej insurekcji wsptworzya take pami kultu-

do tematu weteranw Stycznia 1863 roku, wic potraktowanie tej

ocenianej ujemnie. Odmienny poetyk, ze zrozumiaych wzgldw,

3. Rne odcienie pamici, czyli pytanie o sens styczniowego zrywu

Niektrym si wydaje, e Matka Boska to z Synem po polsku rozmawia. Ale

Te dwa cytaty odzwierciedlaj dwie linie, wrcz dwie strefy myle-

wieloletniego sporu o sens Powstania. Odtwarzana bya argumenta-

Nie bez powodu patronem rozwaa o celowoci Powstania dla histo-

polskim, na pytanie ony: Czy by sens powstawa przeciw takiej sile,

niezwyke ktre nie s historyczne, ale jego zdaniem wyobra-

Ostatnie sowa mwice o zderzeniu dwch wiatw budowanych na zupenie

Na koniec pozostaje zestawi powtarzajce si argumenty po stro-

pastwowo, ktry to proces przynajmniej czciowo Powstanie za-

temu opinie o zatrzymaniu reform Wielopolskiego. Z jednej strony

kosztem innych. Pokazuje jednak, i prasa, bdca wszak czwart

Wydawnictwa otrzymane przez uczestnikw Kongresu Stowarzysze Re-

150th anniversary of the January Uprising in Polish

January Uprising, opinion magazines

150. Jahrestag des Januaraufstands in den polnischen

DO RZECZY MYL POLSKA

Krwi rdzawiona wierszowana kronika roku 1863

Powstanie 1863 roku, poezja polska, Jakub Zakrzewski, kronika wierszowa-

Artyku dotyczy zagadnienia autorstwa tomu wierszy wydanych anonimowo

Adam Grzymaa-Siedlecki, ktry anonimowo wydany tom poezji

W roku 1866 wyda on [Zakrzewski] w Lipsku, nie podajc swego nazwiska,

Ta opinia zawiera ciekaw, jako wskazwka, interpretacyjn zbit-

pracy, ktr zoliwie zrecenzowa na amach Literatury i Sztuki 1913, nr 2829

ktrym autor wyznaczy rol honorowej stray przy zbiorowym gro-

Tom liczy 50 utworw majcych wasne tytuy (oraz 2 bez tytuw).

trol poczucia godnoci narodowej, a obok tego zawierzenie Bogu, e

W kilku tomach przedstawiamy gra czny obraz walki Polakw o niepodlego .