Pervin L - Psychologia Osobowości

Lawrence A.
Pervin
Wyzwania
nauki
GDASKIE WYDAWNICTWO PSYCHOLOGICZNE

Lawrence A. Pervin
Psychologia
osobowoci
przekad: Marek Orski
GDASKIE
W Y D A W N I C T W O PSYCHOLOGICZNE
Gdask 2002
Podrcznik akademicki dofinansowany przez Ministerstwo Edukacji Narodowej
Recenzje wydawnicze:
prof. dr hab. Jan Strelau
prof. dr hab. Wiesiaw ukaszewski
Tytui oryginau:
The Science of Personality
Copyright 1996 by Lawrence A. Pervin
Copyright for the Polish edition by Gdaskie Wydawnictwo Psychologiczne, Gdask 2000
Wszystkie prawa zastrzeone.

Ksika ani adna jej cz nie moe by przedrukowywana ani w aden inny sposb reprodukowana
lub odczytywana w rodkach masowego przekazu bez pisemnej zgody Gdaskiego Wydawnictwa
Psychologicznego.
Wydanie pierwsze w iezvkn nnlskim
Edytor: Anna witai

Redakcja n
Redakcja pc
Korekta: Ha
Skad: Maria
Opracowanie
Wskazwki dla
1/ psychologia t
ISBN 83-87957-61-5
Druk: Drukarnia Stella Maris

80-882 Gdask, ul. Rzenicka 54/56
Gdaskie Wydawnictwo Psychologiczne s.c.

ul. Bema 4/la, 81-753 Sopot, tel./fax 058/551-61-04, 551-11-01
e-mail: gwp@gwp.gda.pl
http://www.gwp.pl
Spis treci
Przedmowa 12
Potrzeba zmian w nauczaniu psychologii osobowoci 12
Uktad i zawarto ksiki 13
Od autora 16
Podzikowania 17
1. Wprowadzenie: naukowe badanie osobowoci 19

Zawarto rozdziau 19
Trzy tradycje badawcze 20
Kliniczne badanie osobowoci 20
Jean Charcot i jego uczniowie 20
Zygmunt Freud 22
Henry Murray 23
Carl Rogers i George Kelly 25
Zalety i wady metody klinicznej 26
Korelacyjna metoda badania osobowoci 27
Sir Francis Galton i jego nastpcy 28
Raymond B. Cattell i Hans J. Eysenck 29
Picioczynnikowy Model Osobowoci 30
Zalety i wady metody korelacyjnej 31
Eksperymentalne podejcie do osobowoci 32
Wilhelm Wundt, Hermann Ebbinghaus i Iwan Pawlow 32
John B. Watson, Clark Hull i B.F. Skinner 33
Podejcie poznawcze 34
Zalety i wady metody eksperymentalnej 35
Wsplne cele; rne drogi 36
Zalety i wady kadej z trzech metod 36
Korzystanie z wicej ni jednej metody 38
Wsplne cele 42
Podstawowe pojcia 43
Podsumowanie 44
6 SPIS TRECI
1. Podstawowe skadniki osobowoci 47
2. Cechy jako skadniki osobowoci 49

Zawarto rozdziau 49
Psychologia cech Gordona W. Aiiporta 50
Psychologia cech osobowoci Raymonda B. Cattella 52
Psychologia cech osobowoci Hansa J. Eysencka 54
Picioczynnikowy Model Osobowoci 58
Dowody . 60
Podobiestwa midzykulturowe 60
Samoocenianie si i ocena innych ludzi 62
Motywy, emocje i kontakty interpersonalne 62
Diagnozowanie zaburze osobowoci 65
Genetyka i teoria ewolucji 66
Spjno osobowoci a problem osobowociowych i sytuacyjnych determinant zachowania 69
Czy zachowanie czowieka da si przewidzie? 73
Krytyczne spojrzenie na cechy i analiz czynnikow 74
Czym jest cecha? 74
ile cech i jakich? 75
Metoda - analiza czynnikowa 75
Opis czy wyjanienie? ' 76
Wniosek 76
Podsumowanie 77
3. Poznawcze skadniki osobowoci 79

Zawarto rozdziau 79
Style poznawcze 80
Prekursorzy poznawczego podejcia do osobowoci: Kelly i Rotter 82
Teoria konstruktw osobistych Kelly'ego 82
Teoria spoecznego uczenia si Rottera 86
Dwaj teoretycy po rewolucji poznawczej: Mischel i Bandura 88
Teoria spoteczno-poznawczego uczenia si Mischela 88
Badania ilustrujce zaleno zachowa ludzkich od okrelonych sytuacji 91
Teoria spoteczno-poznawcza Bandury 95
Dodatkowe poznawcze skadniki osobowoci: schematy, atrybucje i przekonania 101
Schematy 102
Atrybucje 102
Przekonania 103
Analiza poznawczych skadnikw osobowoci 104
Podsumowanie 107
7 SPIS TRECI
4. Motywacyjne skadniki osobowoci 109

Zawarto rozdziau 109
Teorie kija: popdowe teorie motywacji 111
Teoria popdw Freuda 111
Teoria bodca - reakcji 114
Model potrzeby - presji Murraya * 117
Teoria dysonansu poznawczego Festingera 123
Teorie marchewki-zachty: motywacja pozytywna 126
Nota historyczna 126
Wspczesne prace nad teori celu 128
Poznawcze teorie motywacji: osio Kelly'ego 130
Nacisk Kelly'ego na umiejtno przewidywania przyszych wydarze 131
Modele atrybucji 132
Atrybucyjny model Weinera 132
Model mylenia o sobie i wiecie zewntrznym Carol Dweck . 134
Denie do samorealizacji (self-acualization) 137
Uwagi na temat poznawczych skadnikw osobowoci . 140
Relacja midzy skadnikami osobowoci: cechami, procesami poznawczymi i motywami . . . . . . . 141
Podsumowanie 143
II. Rozwj osobowoci 145
5. Geny czy rodowisko? 147

Natura" osobowoci: czynniki genetyczne 149
Tumaczenie ewolucyjne 151
Preferencje w doborze partnera 152
Przyczyny zazdroci u mczyzn i kobiet 153
Wyjanienia ewolucyjne 154
Genetyka zachowania 155
Wpyw rodowiska 162
Wspoddziaywanie genw i rodowiska 169
Wpyw genw i rodowiska na osobowo czowieka: wnioski 171
Podsumowanie 172
6. Podune badanie ycia ludzkiego 174

Teorie okresw rozwojowych osobowoci 176
Psychoseksualne stadia rozwoju Freuda 176
Psychospoeczne stadia rozwoju Eriksona 178 V
Krytyka teorii stadiw rozwoju osobowoci 181
8 SPIS TRECI
Podune badania rozwoju 182

Stato i zmienno w rozwoju osobowoci 183
Przykady bada podunych 185
Szwedzkie Badanie Rozwoju Indywidualnego Davida Magnussona 185
Badania podune Jacka i Jeanne Blockw 190
Relacje midzy rodzicami a dziemi - projekt badawczy Minnesota" 195
Dodatkowe dowody na rzecz wzgldnej staoci i zmiennoci osobowoci 200
Refleksje na temat staoci i zmiennoci osobowoci oraz towarzyszcych im procesw 201
Niektre wnioski z bada podunych 202
Podsumowanie 205
III. Badanie osobowoci - wybrane zagadnienia 207
7. Niewiadomo 209
Przykady 211
Rzut oka w przeszo 216
Niewiadomo dynamiczna - ujcie psychoanalityczne 217
Niewiadomo poznawcza 225
Wpyw niewiadomoci na pami i spostrzeganie 225
Wpyw niewiadomoci na uczucia i postawy wobec innych ludzi 226
Konstrukty osobiste chronicznie dostpne 229
Podsumowanie 229
Porwnanie dynamicznej i poznawczej koncepcji niewiadomoci 230
Implikacje bada nad niewiadomoci dla samoopisowych metod badania osobowoci 234
Wniosek T. 237
Podsumowanie 239
8. Pojcie Ja 240
Dlaczego zajmowa si Ja? 240
Temat Ja w perspektywie historycznej 241
Rozwj Ja 244
Oddzielenie Ja od innych ludzi i przedmiotw: spostrzeganie siebie 244
Rozwj samowiadomoci 245
Podsumowanie prespektywy rozwojowej 247
Trzy pogldy na struktur Ja 248
Fenomenologiczna teoria Carla Rogersa 248
Psychoanalityczna koncepcja Ja 250
Interpersonalna szkoa psychiatrii Sullivana 250
Teorie relacji z obiektem 250
Spoeczno-poznawcza koncepcja Ja 252
9 SPIS TRECI
Procesy motywacyjne wane dla Ja: autoweryfikacja oraz autowaloryzacja

(dbao o samoocen) 259
Porwnanie spoeczno-poznawczego i psychoanalitycznego podejcia do Ja 262
Rnice indywidualne w zakresie Ja i zwizanych z nim procesw 263
Koncepcja poczucia wasnej skutecznoci Bandury 264
Koncepcja samoobserwacji kontrolujcej Snydera 267
Teoria kontroli oraz prywatnej i publicznej samowiadomoci Carvera i Scheiera 268
Teoria ukierunkowa Ja Higginsa 270
Kocowe refleksje nad Ja 273
Podsumowanie 275
9. Od mylenia do dziaania 276

Racjonalne podejmowanie decyzji: model oczekiwania-wartoci 278
Model celowego zachowania sformuowany przez Tolmana 278
Badania Lewina nad poziomem aspiracji 279
Model oczekiwania-wartoci Rottera 279
Stao i zmienno zachowa: w stron teorii celw 281
Cel, samoregulacja i dziaanie: programy badawcze 287
Model celw i standardw oraz samoregulacji Bandury 287
Projekty i denia osobiste oraz zadania yciowe 293
Koncepcja projektw osobistych Little'a 293
Badania Emmonsa nad deniami osobistymi 295
Badania zada yciowych prowadzone przez Nancy Cantor 299
Elementy wsplne, rnice oraz pytania bez odpowiedzi 304
Zaamanie si samoregulacji i problem wolnej woli 305
Podsumowanie : 309
10. Emocje, zdolnoci adaptacyjne i stan zdrowia 310

Ujcie emocji w tradycyjnej teorii osobowoci 311
Teoria psychoanalityczna 311
Teoria fenomenologiczna Carla Rogersa 312
Teoria cech 312
Teoria spoteczno-poznawcza 313
Gwna rola emocji w funkcjonowaniu osobowoci 313
Teoria emocji podstawowych 314
Emocje a zdolnoci adaptacyjne 320
Emocje i zdolnoci adaptacyjne a stan zdrowia 326
Optymizm a zdrowie: potga mylenia pozytywnego 329
Neurotyczno a afektywno negatywna 334
10 SPIS TRECI
Wypieranie myli i uczu: co si dzieje, kiedy ludzie prbuj czego nie myle
lub nie odczuwa? 336
Badania Wegnera nad skutkami stumienia myli 336
Badania Pennebakera nad skutkami tumienia emocji 338
Podsumowanie 344
Wniosek 345
Podsumowanie 346
11. Nieprawidowe funkcjonowanie osobowoci a procesy zmiany 347

Opis, interpretacja i przeciwdziaanie 348
Teoria cech 349
Teoria cech Eysencka 349
Picioczynnikowy Model Osobowoci (PMO) a zaburzenia osobowoci 350
Dwa przykadowe zastosowania 350
Zastosowanie PMO do badania zaburze w stosunkach midzyludzkich 351
Opis, interpretacja i przeciwdziaanie nieprawidowociom w funkcjonowaniu osobowoci a PMO 352
Model cech osobowoci a zaburzenia osobowoci: podsumowanie 354
Teoria psychoanalityczna 354
Psychopatologia 345
Teoria relacji z obiektem 356
Osobowo narcystyczna: porwnanie z teori cech 356
Relacje z obiektem, przywizanie a depresja 357
Zmiana terapeutyczna 360
Opis, interpretacja i przeciwdziaanie zaburzeniom w funkcjonowaniu osobowoci
a model psychoanalityczny 362
Koncepcje spoteczno-poznawcze 363
Teoria konstruktw osobistych Kelly'ego 363
Teoria spoleczno-poznawcza Bandury 365
Poznawcza teoria i terapia Becka 366
Badania skutecznoci 368
TeTapia poznawcza: przeszo, teraniejszo i przyszo 370
Mechanizmy spoteczno-poznawcze w psychopatologii 370
Opis, interpretacja i przeciwdziaanie zaburzeniom w funkcjonowaniu osobowoci
a model poznawczy 373
Zagadnienia wane przy analizie zaburze osobowoci oraz zmiany terapeutycznej 374
Zaleno od czynnikw sytuacyjnych 374
Aspekt systemowy 375
Rola niewiadomoci 375
Poznanie, afekt, zachowanie 376
Techniki psychoterapeutyczne a proces zmiany 376
11 SPIS TRECI
Porwnanie rnych modeli 379

Podsumowanie 380
12. Ocena osobowoci 383

Ocena kadr przez Office of Strategie Services 384
Rodzaje informacji 387
Jeszcze raz o rzetelnoci i trafnoci 389
Niektre pytania wane dla oceny osobowoci 394
Relacje midzy samoopisami a charakterystykami sporzdzanymi przez obserwatorw 394
Moliwo celowych zafatszowa 397
Midzy wyobrani a zachowaniem 400
Uyteczno oceny osobowoci w prognozowaniu 402
Rnorodno a ocena osobowoci 407
Zwizek midzy teori a ocen osobowoci 409
Wnioski 412
Podsumowanie 413
13. Zakoczenie: aktualne problemy oraz perspektywy psychologii osobowoci 415

Definicja osobowoci 415
Strategie badawcze 417
Szczegowo a oglno 419
Natura i wychowanie, geny i kultura 420
Stao a zmienno 422
Zakres i centrum teorii osobowoci a zakres bada i dokadno 424
Spoeczne i polityczne aspekty teorii oraz badania osobowosci 425
Perspektywy na przyszo 427
Podsumowanie 427
Bibliografia 429
Indeks nazwisk 455
Indeks rzeczowy 459
Spis zdj i rycin 464

Przedmowa
Zadaniem tej ksiki jest zaprezentowa- Tymczasem w cigu minionych trzy-

nie wspczesnej psychologii, wyzwa, dziestu lat psychologia osobowoci ule-
przed jakimi staj psychologowie, prbujc ga radykalnej zmianie. Wielkie teorie ju
zrozumie ludzk natur, oraz fascyna- w niej nie dominuj. Badacze koncen-
cji, jakich przy tym dowiadczaj. C, truj si na konkretnych kwestiach, przy
mona by powiedzie, e nie ma w tym ktrych rozwizywaniu mog, ale bynaj-
nic zaskakujcego. Czego innego mogaby mniej nie musz si nimi posikowa.
w kocu dotyczy taka ksika? Trzeba Oto niektre z tych kwestii': do jakiego
jednak pamita, e od lat szedziesitych stopnia osobowo czowieka jest staa?
podrczniki psychologii osobowoci opie- Jak tumaczy jej zmienno? Jak geny
ray si w znacznym stopniu na wielkich i rodowisko, natura i kultura wspdzia-
teoriach tej dziedziny, takich jak Freudow- aj przy tworzeniu osobowoci czowieka?
ska psychoanaliza czy teoria uczenia si. Jak i z jak si procesy niewiadome
Niektre wrcz sprowadzay si do przed- oddziauj na to, co czujemy i robimy?
stawienia kilkunastu takich teorii. Tak Jaka jest natura tosamoci i do jakiego
wanie wyglda podrcznik, z ktrego ja stopnia jej pojmowanie jest uwarunkowane
si uczyem, uznawany w owym czasie kulturowo? Czy myli i uczucia wpywaj
za przeomowy. Autorzy innych ksiek na stan zdrowia czowieka? Te i inne
wybierali okrelon postaw teoretyczn pytania stanowi przedmiot wspczesnej
i obudowywali j cennymi badaniami, wci psychologii osobowoci. One te wyzna-
jednak pozostajc w krgu owych wielkich czaj porzdek niniejszej ksiki.
teorii.
Potrzeba zmian w nauczaniu psychologii osobowoci

O ile wiem, psychologia osobowoci jest dziny do biecej praktyki badawczej. Zro-
bodaj jedyn dziedzin psychologii, w kt- zumienie zoonej osobowoci czowieka
rej podrczniki nie odzwierciedlaj aktual- jest ogromnym zadaniem, w ktre zaanga-
nego obrazu bada. Cho sam napisaem owali si liczni badacze. Niniejsza ksika
ksik powicon wielkim teoriom, uwa- ma poinformowa studentw o tym proce-
am e naley zbliy nauczanie tej dzie- sie i wczy ich we, przeksztacajc za-
PRZEDMOWA 13
razem program nauczania w odpowiednim ten bdzie dotyczy podstawowych aktual-

kierunku. nie badanych problemw, ni gdyby opiera
Kiedy kilka lat temu zaczynaem nad si na wielkich teoriach.
ni pracowa, czuem si niczym woajcy Zgadzam si z tymi opiniami, ale wiem,
na puszczy. Nie cakiem susznie. Bar- e proponowane przez tych badaczy roz-
dzo si ucieszyem na wie o wyka- wizania napotkaj na opr. Sam zasta-
dzie wygoszonym przez Geralda Mendel- nawiaem si, jak zmieniby si program
sohna z University of California (Berkeley) prowadzonych przeze mnie zaj, gdybym
w 1993 roku podczas sympozjum Ame- odszed od tradycyjnego ukadu wielkich
rykaskiego Towarzystwa Psychologicz- teorii na rzecz tego, ktry pokazuje aktu-
nego powiconego nauczaniu psycholo- aln sytuacj w tej dyscyplinie. Dylemat
gii osobowoci. Mendelsohn dowodzi, e
ten trafnie okreli anonimowy recenzent
tradycyjne metody wykadania psychologii
niniejszej ksiki:
osobowoci, oparte na wielkich teoriach,
s bdne. Materia przedstawiany podczas
Ludzie, ktrzy wykadaj psychologi oso-
takich zaj jest przestarzay, ma nik
bowoci, musz szczerze przyzna, e
warto naukow i niewiele wsplnego
z prowadzonymi badaniami. Kontynuujc stara metoda, stary sposb nauczania tej
wykady oparte na tak zdezaktualizowa- dyscypliny ju si przey. Gdyby niniejszy
nych wzorcach, wyrzdzamy studentom podrcznik mia by stosowany, oznacza-
niedwiedzi przysug i najwyszy czas, oby to, e my, starzy wyjadacze", musimy
aby podj dzieo naprawy. si nauczy nowych sztuczek. Powinni-
my jednak przede wszystkim kierowa
Jaki czas pniej w fachowym biulety-
si interesem modych wilkw", ktrych
nie Dialogue" ukaza si artyku Marka
Leary'ego z Wake Forest University, zaty- uczymy. Z tego punktu widzenia nowy
tuowany: How Should We Teach Undergra- ukad pozwala skuteczniej przyswaja od-
duates About Personality? (Jak powinno si krycia, ktre w tej dziedzinie sypi si
uczy psychologii osobowoci?). Jego au- niczym z rogu obfitoci.
tor rwnie stwierdza, e zajcia oparte na
klasycznych teoriach nie odzwierciedlaj Jako jeden ze starych wyjadaczy"
wspczesnego stanu psychologii osobo- bd musia skorzysta z rady recenzenta
woci. Co gorsza, niektre z teorii prezen- i zmieni sposb prowadzenia swoich za-
towanych podczas takich zaj nie zostay j. Po pewnych wahaniach, nieodcznych
dowiedzione. Student wybierajcy tylko - jak sdz - od takich przedsiwzi,
jeden kurs powicony temu zakresowi z niecierpliwoci oczekuj nowej przy-
psychologii wicej skorzysta, jeeli kurs gody.
Ukfad i zawarto ksiki

Ludzie s skomplikowani. Nie ma dwch zasady dotyczce wszystkich osb? To
ludzi takich samych. Jak obj t zoono jest podstawowe wyzwanie stojce przed
i rnorodno, jednoczenie formuujc psychologami osobowoci. W niniejszej
14 PRZEDMOWA
ksice omawiam badania, ktre pozwa- jemne relacje. W podsumowaniu tej czci
laj w moim odczuciu okreli, jak sobie wskazuj, e dogbne zrozumienie funk-
z nim radzimy. Staram si te przybli- cjonowania czowieka wymaga uwzgld-
y czytelnikowi gwne teorie psychologii nienia wzajemnych relacji midzy zacho-
osobowoci, charakteryzujc je w kontek- waniem, myl i uczuciem.
cie bada. Zarazem omawiam, komentuj Cz druga dotyczy rozwoju osobowo-
i oceniam teorie alternatywne. ci. W rozdziale pitym omawiam dowody
Cho koncentruj si na dokonaniach wpywu genw i otoczenia na ksztatowa-
badawczych udzi okrelajcych si jako nie si osobowoci. Cho istnieje obyczaj
psychologowie osobowoci, to omawiam przeciwstawiania sobie genw i rodowi-
rwnie prace psychologw spoecznych, ska, natury i kultury, ja kad nacisk na
psychologw rozwojowych czy genetykw ich wspzaleno. Nie istniej geny bez
zachowania. Sdz, e te podziay s ar- rodowiska ani rodowisko bez genw.
bitralne i nie maj wiele sensu. Uwa- Trzeba wic raczej rozumie ich wza-
am te, e powinnimy czerpa wiedz jemne relacje, zamiast wyrokowa, ktre
z wielu rde. Osobowo czowieka jest czynniki s waniejsze. Rozdzia szsty
tak skomplikowana, e nie moemy sobie zosta powicony rozwojowi osobowoci
pozwoli na ignorowanie wanych odkry w duszym czasie i koncentruje si na
dokonywanych w innych gaziach psycho- kwestii staoci osobowoci. Posikuj si
logii, a take w innych dyscyplinach nauki, tutaj licznymi podunymi badaniami, ktre
takich jak antropologia czy biologia. obrazuj wspczesne metody postpowa-
W gruncie rzeczy wszyscy jestemy nia badawczego.
psychologami osobowoci. Zawodowy" W czci trzeciej zajmuj si konkret-
przedstawiciel tej dziedziny wiedzy rni nymi badaniami. Musiaem zdecydowa,
si od zwykego czowieka z ulicy" tym, ktre z nich winny zosta przedstawione
e zbiera informacje oraz formuuje i we- studentom i jak nada im zwart, jednolit
ryfikuje hipotezy w sposb bardziej syste- form. Staraem si przedstawi moliwie
matyczny. W pierwszym rozdziale przed- szeroki i reprezentatywny wybr bada,
stawiam podstawowe metody bada (np. cho oczywicie niepeny. W pierwszych
kliniczne, korelacyjne, eksperymentalne), szeciu rozdziaach tej czci omawiam
ich histori oraz zalety. Chodzi mi zwasz- kwestie, ktre maj moim zdaniem funda-
cza o wskazanie mocnych i sabych stron mentalne znaczenie. Chodzi o niewiado-
kadej z nich, wiadczcych o koniecznoci mo, Ja, motywacj, emocje, psychopato-
wielostronnego podejcia do osobowoci logi i psychoterapi oraz ocen. W ka-
czowieka. dym z tych rozdziaw przedstawiam zada-
Cz pierwsza skada si z trzech roz- wane przez badaczy pytania oraz udzielane
dziaw, dotyczcych kolejno cech, spraw- przez nich odpowiedzi. Za kadym razem
noci poznawczych oraz motywacji. Trady- omawiam badania i metody alternatywne,
cyjnym przedmiotem zainteresowa psy- pokazujc ich zalety i ograniczenia.
chologw byy ludzkie myli, uczucia W rozdziale zamykajcym ksik oma-
i uczynki. Kady z kolejnych rozdzia- wiam podstawowe pytania stawiane
w w tej czci jest prb zrozumienia przez psychologw osobowoci oraz krel
psychiki czowieka przez pryzmat jednej perspektywy stojce przed t dziedzin
z tych kategorii. Omawiam te ich wza- wiedzy. Wykadam w nim wasny pogld
PRZEDMOWA 15
na niektre z zagadnie przewijajcych si ci. Nastpnie sporzdzam list pyta,

przez cai ksik. Podkrelam te znacze- na ktre dany rozdzia ma odpowiedzie.
nie wiadomoci rnic kulturowych i in- Stwierdziem, e pobudzaj one ciekawo
dywidualnych dla formuowania oglnych i pomagaj powiza konkretne badania
prawidowoci. z szerszymi zjawiskami. W prawie kadym
Jak ju wspomniaem, gwnym celem rozdziale znajduje si ramka wiato na
tej ksiki jest rzetelne przedstawienie badacza", przedstawiajca naukowca, kt-
psychologii osobowoci w jej wspcze- rego prace s w danym miejscu omawiane.
snej postaci. Tak obszerny materia moe Dokonuj w nich prezentacji pogldw
przytoczy i autora, i czytelnika. Dla- badaczy na temat swojej pracy i zamierze
tego staraem si posugiwa jednolitymi na przyszo. Kady rozdzia koczy si
kategoriami i zadbaem o ukad uatwia- sformuowaniem definicji podstawowych
jcy uczenie si. Kady rozdzia zaczy- poj oraz zwizym streszczeniem gw-
nam od oglnego omwienia jego tematyki nych myli.
oraz kontekstu, w jakim naley j umie-
Od autora
W nauce, jak w yciu, musimy czy wiar co najmniej dwudziestu piciu lat, badania
z pokor - wiar we wasne cele i po- omawiane w niniejszej ksice byy prowa-
gldy z pokor pozwalajc przyzna si do dzone na og w ostatniej dekadzie. Zazwy-
bdu. ycie bez wiary jest jaowe, a ycie czaj drugie wydanie jakiegokolwiek tekstu,
bez pokory czyni czowieka atwym upem nastpujce po czterech, piciu latach, nie
ideologii i nie pozwala mu si zmieni. wymaga zbyt wielu zmian. Drugie wydanie
Mam nadziej, e czytelnicy tej ksiki tej ksiki bdzie jednak ich potrzebo-
nie tylko zapoznaj si ze wspczesn wao. Gdyby byo inaczej, wiadczyoby
psychologi osobowoci, lecz rwnie na- to o braku postpu. Gdy si pamita, jak
bior wiary w okrelone koncepcje i me- mao jeszcze wiemy o ludzkiej osobowoci,
tody badawcze, wiary temperowanej jed- to jest jasne, e wprawdzie zmiany w tej
nak wiadomoci zoonoci, zagadnienia dziedzinie nie musz wiadczy o postpie,
oraz podejm wyzwanie kontynuowania ale ich nieobecno niewtpliwie dowodzi
prac. jego braku. wiadectwem postpu jest
Zapraszam studentw i wykadowcw, fakt, e materia zebrany w tej ksice
by doczyli do mnie w nowym przedsi- znacznie wykracza poza osignicia sprzed
wziciu. Podczas gdy wikszo wielkich piciu czy dziesiciu lat. Wierz w rozwj,
teorii psychologii osobowoci istnieje od jaki dokona si w cigu nastpnych lat.
Podzikowania
Pracy nad t ksik mimowolnie towarzy- caoci na dobre. Dzikuj rwnie nast-
szyy wiewirki w moim ogrodzie. Kady, pujcym kolegom za recenzje i uwagi:
kto widzia wiewirki prbujce wykra Jamesowi Averillowi z University of
pokarm ptakom, musi pozostawa pod Massachusetts - Amherst
wraeniem ich wytrwaoci i przemylno- Jeffowi Burroughsowi z BYU - Hawaii
ci. Prbujc wykona karmnik dla ptakw, Davidowi Christianowi z University of
do ktrego wiewirki nie mogyby si Idaho
dosta, spadem z drabiny, uszkodziem Jerroldowi Downeyowi z University of
cigno Achillesa i cae wakacje chodziem South Alabama
o kulach. Czas ten powiciem na pisanie
Sherryl Goodman z Emory University
zaplanowanej ksiki, tyle e w szyb-
Brianowi Haydenowi z Brown University
szym tempie, ktremu sprzyjaa ograni-
Lawrence Lillistonowi z Oakland Univer-
czona zdolno do przemieszczania si.
sity
Tym fascynujcym zwierztkom nale si
wic sowa podzikowania oraz odrobina Josephowi Lowmanowi z University of
uwagi, zwaszcza ze strony tych, ktrzy nie North Carolina - Chapel Hill
wierz w planowe zachowania zwierzt. Steve'owi Spencerowi z SUNY - Buffalo
Wyrazy wdzicznoci jestem winien
Wyrazy wdzicznoci niech zechc
studentom, z ktrymi podczas pracy nad
przyj wreszcie ci koledzy, ktrzy, odpo-
t ksik prowadziem zajcia na temat
psychologii osobowoci. Chc podziko- wiadajc na ankiet, pomogli wydawnictwu
wa zwaszcza Cheryl DeFeo, Williamowi Wiley i mnie zdecydowa, e nadszed
Duffie II oraz Velerie Gellene, ktrzy czas na zmiany w sposobie wykadania
czytali fragmenty ksiki i dzielili si psychologii osobowoci. Oto oni:
ze mn swoimi przemyleniami. Dzikuj Susan Andersen, New York University
sawnym i zapracowanym psychologom, Darryl Bem, Cornell University
ktrzy wsppracowali przy powstawaniu Robert Bornstein, Gettysburg College
ramki wiato na badacza". Podobnie jak Mary Brabeck, Boston College
przy mojej poprzedniej ksice z wielk James Calhoun, University of Georiga
pomoc przysza mi Karen Dubno, redak- John Campbell, Franklin & Marshall
tor z wydawnictwa Wiley, ktra z wielkim College
taktem nakaniaa mnie do dziaa, ktre - Etzel Cardena, Trynity College
cho pracochonne - niewtpliwie wyszy Anne Constantinople, Vassar College
18 PODZIKOWANIA
W. G. Dahlstrom, University of North Lawrence Lilliston, Oakland University

Carolina - Chapel Hill Anthony LoGiudice, Frostburg State Col-
Robert Dolliver, University of Missouri lege
Eugene Doughtie, University of Houston Dennis Madrid, University of Southern
Jerrold Downey, University of South Ala- Colorado
bama James Mancuso, SUNY at Albany
William Drennen, University of South Ca- Karen Mark, Illinois State University
rolina Claudia McDade, Jacksonville State Uni-
Harold Einhorn, San Francisco State Uni- versity
versity Dale Neaman, Wichita State University
Ron Fisher, Miami - Dade Community Daniel Nelson, Siena College
College Jim Nelson, Valparaiso University
Iris Fodor, New York University L. Orlofsky, University of Missouri
E. L. Paul, Wellesley College
William Gayton, University of Southern
Paul Poppen, George Washington Univer-
Maine
stiy
Uwe Gielen, St. Francis College
Ross Robak, Pace University
Sherryl Goodman, Emory University
J. Rodriguez, Occidental College
David Harder, Tufts University
Jack Shaffer, Humboldt State University
Brian Hayden, Brown University
Barry Silverstein, William Patterson Col-
M. Hemphill, College of St. Francis
lege
Cooper Holmes, Emporia State University
Jefferson Singer, Connecticut College
Jurgis Karuza, SUNY at Bufallo Jaine Strauss, Williams College
Gregory Kolden, Colby College, Frank Yitro, Texas Women's University
Michael Lambert, Brigham Young Univer- Lloyd Williams, Lehigh University
sity Stanley Woli, California State University at
Kevin Lanning, University of New South Fullerton
Wales, Australia
Peter Lennon, Seton Hall University Lawrence A. Pervin
1 Wprowadzenie: naukowe
badanie osobowoci
Zawarto rozdziau
Jak bada zoono ludzkiej osobowoci? Ludzie zajmowali si psychologi oso-
Psychologowie osobowoci podchodz do bowoci od czasu, gdy osignli wia-
tego zadania w rny sposb. Niekiedy ich domo i poczucie tosamoci. Wszyscy
podejcia s zblione, niekiedy za bardzo obserwujemy innych ludzi, dociekamy ich
si rni: inny jest ich przedmiot zain- charakteru i przyczyn ich uczynkw, prze-
teresowania i sposb jego badania. Nieza- widujemy ich przysze postpowanie i od-
lenie jednak od tego, jak metod przyj- powiednio do tego ksztatujemy nasze.
mie dany psycholog, na ktrym aspekcie Prawdopodobnie kady z nas w jakim
osobowoci skoncentruje swoje zaintere- stopniu zauwaa rnice midzy ludmi
sowania, musi dba o trafno i wiarygod- i dzieli ich na pewne typy. Kady ma te
no obserwacji. W niniejszym rozdziale jaki oglny pogld na natur czowieka,
omwimy rne strategie badawcze, za uwaajc na przykad, e ludzie s z zasady
pomoc ktrych psychologowie osobowo- dobrzy albo li, altruistyczni albo samo-
ci prbuj odkry tajemnice ludzkiej psy- lubni, szczodrzy albo chciwi, e zmiana na
chiki. Zastanowimy si rwnie, dlaczego lepsze lub gorsze przychodzi im atwo lub
niektrzy badacze przedkadaj jedne stra- trudno.
tegie nad inne, i scharakteryzujemy cele Od najdawniejszych czasw usiowano
wsplne dla wszystkich przedstawicieli tej te usystematyzowa te obserwacje, cz-
dyscypliny. sto ujmujc je w form przekazw reli-
gijnych oraz obyczajw spoecznych. Na
Pytania zadawane w tym rozdziale przykad w Starym Testamencie zawarte
s liczne opisy ludzkich osobowoci oraz
1. Jakie metody badawcze stosuj psy- analizy przyczyn ich postpowania. Od
chologowie osobowoci? czasw staroytnej Grecji prbowano te
2. Jaka jest historia tych metod? powiza rnice w osobowoci (tempe-
3. Jakie s zalety i ograniczenia kadej ramencie) z funkcjonowaniem caego or-
z nich? ganizmu. To samo zaoenie przywieca
4. Jakie s wsplne cele tych metod, wspczesnym biologicznym koncepqom
niezalenie od szczegowych rnic osobowoci. Od wiekw te filozofowie za-
w sposobach badania osobowoci? stanawiali si nad natur czowieka i przy-
20 WPROWADZENIE: NAUKOWE BADANIE OSOBOWOCI
czynami jego zachowa, a wiele uniwersy- wych dzie, jak Personality: A Psychological
teckich wydziaw psychologii wyonio si Interpretation (Osobowo: Interpretacja
z wydziaw filozofii. psychologiczna, 1937) Gordona Allporta
Jednak dopiero na przeomie XIX i XX oraz Explorations in Personality (Badanie
wielu pojawia si psychologia jako nauka, osobowoci, 1938) Henry'ego Murraya.
co zapocztkowao prowadzone do dzisiaj Psychologia osobowoci jako samodzielna
naukowe studia nad osobowoci. Sama dyscyplina jest wic bardzo moda, bo-
psychologia osobowoci za wyonia si wiem liczy sobie niewiele ponad 60 lat.
jako osobna ga psychologii dopiero w la- To wanie wtedy, u zarania XX wieku,
tach trzydziestych XX wieku, w znacznym zapocztkowano trzy tradycje badawcze -
stopniu dziki publikacji takich przeomo- kliniczn, korelacyjn i eksperymentaln.
Trzy tradycje badawcze

W niniejszej ksice zajmujemy si na- zrozumienie obserwacji. Przeledzimy za-
ukowym badaniem osobowoci. Interesuj tem histori kadej z wymienionych tra-
wic nas systematyczne studia nad r- dycji, od zarania do wspczesnoci, odno-
nicami indywidualnymi oraz nad funkcjo- towujc problemy, z ktrymi si zmagay,
nowaniem czowieka jak pewn psycho- oraz ich osignicia. Nastpnie omwimy
logiczn caoci. Wikszo ksiek na ich zalety i saboci oraz rol, jak od-
temat osobowoci zaczyna si od jej zde- grywaj one we wspczesnej psychologii
finiowania. My zostawimy to na koniec, osobowoci.
zadowalajc si w tym miejscu stwier-
dzeniem, e omawia bdziemy zarwno
rnice midzy ludmi, jak i sposoby Kliniczne badanie osobowoci
zorganizowania skadnikw psychiki czo-
Metoda kliniczna wymaga systematycz-
wieka w jedn, dobrze funkcjonujc ca-
nego, dogbnego analizowania jednostek.
o. Podejcie naukowe do osobowoci
tym si rni od kanapowych spekulacji"
Jean Charcot i jego uczniowie
oraz debat filozoficznych, e opiera si
na systematycznych obserwacjach i ba- Histori bada klinicznych zaczniemy od
daniach. Psychologia osobowoci polega przedstawienia francuskiego lekarza, Je-
w znacznym stopniu na obserwowaniu ana Charcota (1825-1893), ktry pracowa
ludzi i dokonywaniu spostrzee, ktre, w klinice neurologicznej w Paryu. Pr-
jeli zostan potwierdzone przez innych bowa on zrozumie problemy pacjentw
badaczy, su formuowaniu praw i zasad trafiajcych do niego z objawami histerii.
poddawanych weryfikacji w toku dalszych Pacjenci ci cierpieli na przykad na para-
obserwacji. li niedajcy si uzasadni anatomicznie,
W psychologii osobowoci mona wy- mieli kopoty ze wzrokiem, cho narzd
odrbni trzy tradycje badawcze - kli- wzroku pracowa bez zarzutu, mdleli bez
niczn, korelacyjn i eksperymen- powodu oraz borykali si z niewytuma-
taln. Kad z nich charakteryzuje inne czalnymi lukami w pamici. Charcot zacz
ich bada, klasyfikowa objawy i leczy, przez dugi czas zapomniana, budzi ostat-
czsto za pomoc hipnozy. Czy mona byo nio ywe zainteresowanie psychologw
wykluczy przyczyny natury organicznej? poznawczych, zajmujcych si procesami
Tak. Czy mona byo podejrzewa, e niewiadomymi (Kihlstrom, 1990).
symuluj chorob? Nie. Innym studentem Charcota by Amery-
Charcot nie tylko leczy, ale rwnie kanin, Morton Prince (1854-1929). Jest to
ksztaci innych lekarzy, z ktrych trzech posta szczeglnie wana dla psychologii
prowadzio wasne badania i na trwae osobowoci, zwaszcza z dwch powodw.
zapisao si w historii psychologii oso- Po pierwsze w ksice The Dissociation
bowoci. Jednym z nich by Pierre Ja- of Personality (Rozszczepienie osobowo-
net (1859-1947), ktry zastpi Charcota ci, 1906) opisywa przypadki osobowoci
na stanowisku dyrektora kliniki neuro- wielorakich, czyli ludzi, ktrzy posia-
logicznej i kontynuowa jego prace nad dali dwie lub wicej osobne, niezalene
zaburzeniami histerycznymi oraz lecze- osobowoci, czsto siebie niewiadome.
niem hipnoz. Janet prbowa usystema- Szczegowy opis leczenia pani Beau-
tyzowa obserwacje kliniczne i odnie champ zawiera wiele spostrzee na temat
je do wczenie funkcjonujcych poj rozszczepionych osobowoci. Zwiastuje on
psychologicznych. Stwierdzi on, e za- pniejsze sawne opisy, takie jak Three
hipnotyzowani pacjenci przypominaj so- Faces of Eve (Trzy twarze Ewy) (Thig-
bie przeycia cakowicie zapomniane na pen, Cleckley, 1954) oraz Sybil (Schreiber,
jawie. Sugestie, ktre przekazywa zahip- 1973).
notyzowanym pacjentom, czsto odnosiy Obecnie obserwujemy wzmoone zain-
efekt terapeutyczny, nawet gdy na jawie teresowanie osobowoci wielorak, a to
pacjenci ich nie pamitali. Janet doszed z kilku powodw. Wielu lekarzy uwaa,
wic do przekonania, e osoby cierpice na e liczba takich przypadkw zwiksza si,
histeri maj rozszczepion wiadomo. w zwizku z czym szczeglnej wagi na-
Prowadzone przez niego obserwacje kli- bieraj pytania o Ja, wiadomo i woli-
niczne doprowadziy go do wniosku, e cjonaln kontrol. Dlaczego na przykad
psychika histerykw funkcjonuje jako dwa rn osobowoci funkcjonuj niezalenie
(czy nawet trzy) strumienie, ktre zamiast od siebie, zamiast poczy si w jedno?
by spjne jak u czowieka zdrowego, Wszak kady z nas mieci w sobie kilka
dziaaj w sposb cakowicie od siebie rnych Ja; czemu wic wszyscy nie cier-
niezaleny. Jest to tak, jakby kto, zupenie pimy na rozszczepienie osobowoci? Jak to
nie zdajc sobie z tego sprawy, mia na moliwe, e dowiadczenia jednej osoby"
jak kwesti dwa zupenie przeciwstawne s tak gruntownie oddzielone od dowiad-
pogldy. Z powodu tego rozszczepienia cze innej osoby" mieszczcej si w tym
wiadome kontrolowanie izolowanych od samym czowieku i e jedna nie zdaje sobie
siebie idei nie byo moliwe. To wanie sprawy z istnienia tej drugiej? Jak to si
owo rozszczepienie, czyli istnienie ode- dzieje, e jedna osoba" moe panowa nad
rwanych od siebie czci psychiki, leao pewnymi dziaaniami drugiej, a nad innymi
wedug Janeta u podoa objaww histerii. nie? W jaki sposb wyraanie zamiarw
Dany objaw, na przykad bezwadna rka, i ycze jednej osoby" moe zosta za-
znajdowa si pod kontrol izolowanego od blokowane przez drug? Jak w Three Faces
caoci fragmentu psychiki. Teoria Janeta, ofEve Ewa Czarna potrafia neutralizowa
konserwatywne nastawienie Ewy Biaej smach. Wielu ludzi uwaa jednak, e Freud
i uwodzi mczyzn? Czy wyjanienie tych zasuguje na miano geniusza nie tyle ze
zjawisk pomoe nam zrozumie problemy, wzgldu na swoje prace teoretyczne, ile
ktre wszyscy od czasu do czasu mamy, z powodu osigni klinicznych (Klein,
kiedy jestemy targani sprzecznymi pra- 1976; Schafer, 1976). Jako czowiek, ktry
gnieniami, na przykad aknc jedzenia przepracowa w charakterze psychologa
i jednoczenie chcc si odchudza? klinicznego ponad 30 lat, podzielam ten
Drugim wanym dokonaniem Mortona pogld. Wielko Freuda przejawiaa si
Prince byo zaoenie w 1927 roku Har- we wnikliwej obserwacji oraz trafnych opi-
wardzkiej Kliniki Psychologicznej. Konty- sach funkcjonowania jednostki, tak czsto
nuowa w niej swoje prace, dziki czemu ignorowanych i kwestionowanych.
stworzy klimat sprzyjajcy badaniom kli- Co wic takiego robi Freud? Jeli
nicznym innych psychologw. Jednym odoy na bok zawioci jego teorii, po
z nich by Henry Murray (1883-1988), prostu sucha ludzi. Nie kilka minut, ale
autor monumentalnego dziea Explorations godzin i wicej, czsto caymi tygodniami,
in Personality (Badanie osobowoci, 1938), miesicami i latami sucha tego samego
patron caego pokolenia psychologw oso- czowieka. Zachca swoich pacjentw do
bowoci, zainteresowanych wszechstron- swobodnego mylenia i przestrzegania jed-
nymi badaniami jednostki ludzkiej. Jako nej tylko zasady: by mwi wszystko, co
nastpca Prince'a na stanowisku dyrek- przyjdzie do gowy, i niczego nie ukrywa.
tora Harwardzkiej Kliniki Psychologicznej, Wydaje si to proste i dla terapeuty, i dla
Murray odegra wan rol w propagowa- pacjenta. Ci jednak, ktrzy tego sprbo-
niu bada nad osobowoci, czc metody wali, wiedz dobrze, e nie jest to atwe
kliniczne z innymi. dla adnej ze stron. Terapeucie trudno po
prostu siedzie i obserwowa, pacjenci nie
zawsze chc dzieli si mylami i uczu-
Zygmunt Freud ciami. Wszyscy przecie czasami boimy
Trzecim wanym uczniem Charcota by si przyzna do niektrych myli i wsty-
Zygmunt Freud (1856-1939). Nalea on dzimy si o nich mwi innym. Geniusz
do gigantw intelektualnych XX wieku. Freuda polega wic na tym, e podchodzi
Stworzona przez niego teoria osobowo- do swoich pacjentw powanie, stara si
ci oraz psychoanalityczna metoda terapii zrozumie to, co myl i czuj, i zachca
wywary wpyw na ycie milionw ludzi. ich do tego samego.
Wszyscy studenci, ktrzy maj za sob ''Psychoanaliza jako metoda bada kli-
zajcia ze wstpu do psychologii, znaj nicznych dotyczy wic ludzkich pragnie
podstawy jego teorii - znaczenie, jakie i obaw, wspomnie z przeszoci i ich
przypisywa procesom niewiadomym, po- wpywu na aktualne funkq'onowanie jed-
pdowi pciowemu i instynktowi agresji nostki, zalenoci nawizywanych relacji
oraz lkowi i mechanizmom obronnym od zwizkw z najbliszymi w okresie
w powstawaniu nerwic. Stworzone przez dziecistwa, zmagania si z bolesnymi
niego nazwy instancji psychiki ludzkiej uczuciami, takimi jak lk i wstyd (Lewis,
- id, ego i superego - weszy do j- 1992a), oraz oporu przed przyznawaniem
zyka potocznego, a nawet do kreskwek si do niektrych myli i uczu przed in-
zamieszczanych w popularnych czasopi- nymi ludmi, a niekiedy nawet przed sob.
Kiedy wic odoymy na bok metaforyczne pytaj: na jakiej podstawie? W ten sposb
pojcia, takie jak libido czy kompleks docieramy do sedna problemu. Dopki
Edypa, to okae si, e psychoanaliza jakie fakty kliniczne nie zostan potwier-
dotyczy dramatu ycia, jaki rozgrywa si dzone przez innych badaczy w sposb
w kadym z nas, niewytumaczalnych obja- systematyczny i przy zachowaniu obowi-
ww chorobowych, na ktre cierpimy, oraz zujcych procedur, z naukowego punktu
bezsensownych uczynkw przez nas po- widzenia s bezwartociowe.
penianych. Mwi ona, dlaczego niektrzy
z nas pr do sukcesu, a inni si go oba- Henry Murray
wiaj, dlaczego jednoczenie pragniemy
Przypuszczam, e Henry Murray, nastpca
i boimy si bliskich zwizkw z innymi.
Prince'a w Harwardzkiej Klinice Psycho-
logicznej, by wiadomy problemw, kiedy
wychodzi od spostrzee dokonywanych
Kliniczna metoda badania przez psychoanalitykw, takich jak Freud
osobowoci wywodzi si
czy Jung. Murray jako lekarz docenia zna-
od Zygmunta Freuda
czenie obserwacji klinicznej, a jako bioche-
mik - wag bada naukowych. By czo-
wiekiem o szerokich zainteresowaniach
i twrczej osobowoci. Fascynowa si
psychoanaliz, dokonujc wasnych analiz
pod kierunkiem Carla Junga i Franza Ale-
xandra, a jego zainteresowanie prac wy-
obrani zaowocowlo opracowaniem wraz
Jak wiadomo, spostrzeenia i teorie
z Christian Morgan Testu Apercepcji
Freuda od momentu ich pojawienia si po
Tematycznej (TAT - Thematic Apper-
dzie dzisiejszy byy przedmiotem wielu
atakw. Co szczeglnie zastanawiajce, ception Test). Badanie TAT polega na
atakuj go nie tylko ci, ktrzy psycho- tym, e danej osobie pokazuje si ry-
analiz od samego pocztku zdecydowanie sunek przedstawiajcy jak sytuacj, na.
odrzucali, lecz rwnie ci, ktrzy byli ni przykad modego mczyzn odwrco-
zafascynowani. Uczniowie Freuda, tacy jak nego plecami od starszej kobiety, i prosi
Adler i Jung, zerwali z nim i ustanowili si o opowiedzenie historii na ten temat.
szkoy badawcze, opierajc si na wa- Poniewa sam rysunek dostarcza niewielu
snych teoriach i zaoeniach. Ostatnio za informacji, komentarz badanego w znacz-
niektrzy badacze kwestionuj naukow nym stopniu jest fantazj wyraajc jego
prawdziwo" relacji pacjentw (Spence, potrzeby, lki i pragnienia. Aby mona byo
1982; 1987), a inni, jak Albert Ellis i Aaron prowadzi systematyczne badania z wyko-
Beck, odrzucaj psychoanaliz na rzecz po- rzystaniem tego testu i porwnywa si
dejcia poznawczego. Co gorsza, odrzuca pragnie czy motyww u innych osb, wy-
si nie tylko sformuowania teoretyczne pracowano specjaln metod umoliwia-
Freuda, ale i wiarygodno obserwacji. jc ilociow analiz treci takich opowia-
Pomimo jego caego geniuszu i czynionych da. TAT dostarczy wic Murrayowi na-
przez niego wysikw, by nada obserwacji rzdzi uatwiajcych dostp do wiata od-
i opisom status naukowy, niektrzy cigle krytego przez psychoanaliz, ktrego bo-
wiem samo sprawozdanie werbalne czy sa- rem cechujcym metody eksperymentalne
moopis (sef-repor) nie zapewnia: Dzieci - przesdzio o geniuszu i innowacyjnoci
pisa! on - percypuj niedokadnie, w bar- bada Murraya. Z jednej strony, zgodnie
dzo matym stopniu zdaj sobie spraw z tradycj bada klinicznych, Murray ape-
ze swoich stanw wewntrznych, a ich lowa do psychologw osobowoci, aby
wspomnienia s znieksztacone. Doroli s nie tracili z pola widzenia natury ludzkiej
niewiele lepsi" (Murray, 1938, s. 15). w jej zwykych, codziennych przejawach.
Co ciekawe, podtytu Explorations in Z drugiej strony, w zgodzie z duchem
Personality (Badanie osobowoci) Murraya nauki, dba o poprawn metodologi bada
z 1938 roku brzmi: Kliniczne i ekspery- oraz o waciwe statystyczne opracowa-
mentalne badanie 50 modych mczyzn". nie wynikw. Z tradycji psychoanalitycz-
wiadczy to o tym, e Murray powiza nej zapoyczy dogbne badanie jednostki
metody kliniczne i eksperymentalne przy i podkrelanie roli niewiadomoci oraz
badaniu osobowoci. Warto rwnie za- poszukiwanie zwizku midzy aktualnym
uway, e ksika zostaa zadedykowana funkcjonowaniem jednostki a jej dowiad-
Mortonowi Prince'owi, Zygmuntowi Freu- czeniami z dziecistwa. Jednak zarazem
dowi oraz Carlowi Jungowi. wiksz ni typowy psychoanalityk wag
W pionierskim przedsiwziciu Mu- przywizywa do wiadomoci i jawnej
rraya grupa naukowcw przez trzy lata strony osobowoci oraz do naukowej wery-
badaa 50 osb. Ich celem byo zarwno fikacji hipotez. O tym, e dobrze zdawa so-
poznanie kadego z badanych, jak i - dziki bie spraw z napi wicych si z takim
analizie zebranych danych - zrozumienie, przedsiwziciem, wiadczy nastpujca
w jaki sposb w ogle funkcjonuje oso- jego wypowied:
bowo. Dane te pochodziy z wywiadw,
kwestionariuszy, analizy wyobrae (mi- Mona wic powiedzie, e nasza praca
dzy innymi Testu Apercepcji Tematycznej) jest dzieckiem pochodzcym ze zwizku
oraz testw sytuacyjnych, takich jak bada- gbokich, inspirujcych, a zarazem meta-
nia reakcji na frustracj wywoanej tym, forycznych, prowokacyjnych i dranicych
e badany nie potrafi rozwiza zagadki. spekulacji psychoanalitycznych z precy-
Murray i jego wsppracownicy odeszli zyjnymi, systematycznymi, statystycznymi,
wic od typowych bada klinicznych, si- nudnymi i nieco sztucznymi metodami
gajc po techniki eksperymentalne. Bada- psychologii naukowej. Mam nadziej, e
nia te rniy si jednak od tradycyjnych odziedziczylimy po naszych rodzicach
metod psychologii akademickiej tym, e gwnie ich zalety, a nie wady.
zbierano wiele rnorodnych informacji na
(1938, s. 33-34)
temat kadej z osb oraz interpretowano je
na spotkaniach badaczy powiconych po-
W czasie II wojny wiatowej Murray po-
szczeglnym przypadkom. Zamierzeniem
maga dobiera kadry do Office of Stra-
Murraya byo [...] zejcie poniej po-
tegie Services, poprzednika CIA. Wo-
ziomu, ktry jest oczywisty dla kadego la-
jenne czasy sprzyjay rozwojowi psycho-
ika" (1938, s. 33) oraz naszkicowanie kom-
logii osobowoci, poniewa jej przed-
pletnego wizerunku kadej osoby. Wanie
stawiciele mogli wykorzysta i rozwija
to poczenie charakterystycznego dla ba-
tak wtedy potrzebne umiejtnoci oce-
da klinicznych denia do peni z rygo-
niania i leczenia ludzi. Psychologowie ci
z powodzeniem opracowywali testy, dziki to stao si wic gwnym przedmiotem

ktrym mona byo dokona pomiaru okre- bada oraz zasadniczym skadnikiem za-
lonych cech osobowoci. Zyskali rwnie prezentowanego przez niego opisu osobo-
renom jako specjalici w leczeniu za- woci.
burze psychicznych. Wynikiem tego byl Rogers chcia by jednoczenie prakty-
dalszy rozwj wielkich teorii osobowoci, kiem i metodycznym naukowcem. Uwaa,
opartych przede wszystkim na badaniach e materia kliniczny, zebrany podczas psy-
klinicznych. choterapii, dostarcza cennych informacji
o funkcjonowaniu czowieka. Dlatego te
w swoich prbach zrozumienia ludzkiego
Carl Rogers i George Kelly zachowania zawsze wychodzi od obser-
wacji klinicznych. Nastpnym krokiem po-
Spord nich szczeglnie wane s zwasz-
winno jednak by - sdzi Rogers - for-
cza dwie teorie: teoria samoaktualizacji
muowanie szczegowych hipotez, ktre
Carla Rogersa oraz teoria konstruktw
mog podlega naukowej weryfikacji. Jako
osobistych George'a Kelly'ego . Obie opie-
terapeuta, wielkie znaczenie przywizy-
raj si na badaniach klinicznych i wska- wa do tego, co subiektywne, starajc
zuj na istotne cechy funkcjonowania czo- si dowiadcza tych samych uczu, co
wieka. Pokazuj rwnie, jak teorie bazu- klient. Natomiast jako badacz zaintereso-
jce na badaniach klinicznych s uzale- wany analiz procesu psychoterapii oraz
nione od si spoecznych oddziaujcych zmian w osobowoci czowieka podkrela
w czasie ich powstawania. znaczenie obiektywizmu - tego, co na-
Carl Rogers (1902-1987) uchodzi mo- zywa eleganckimi metodami nauki. Su-
e za najbardziej wpywowego teoretyka biektywizm by dla niego rdem hipotez,
osobowoci zwizanego z Ruchem Po- obiektywizm - narzdziem ich weryfikacji.
tencjau Ludzkiego (Huma Potential W ostatecznoci najbardziej jednak wierzy
Movement). Przeciwstawiajc si psy- temu, co sam widzia jako psychotera-
choanalitycznemu obrazowi czowieka bez- peuta.
wolnego, targanego mrocznymi, niewia- Midzy Carlem Rogersem a Georgem
domymi popdami, oraz Skinnerowskiej Kellym (1905-1966) istnieje wiele za-
wizji czowieka jedynie reagujcego na stanawiajcych podobiestw. Obaj urodzili
bodce zewntrzne, Rogers podkrela d- si mniej wicej w tym samym czasie,
enie organizmu do rozwoju oraz samo- doktoraty obronili w tym sarnimi roku -
aktualizacji. Badacz ten kad szczeglny 1931, obaj zaczynali od pracy z dziemi,
nacisk na Ja, sposb spostrzegania i do- a swoje teorie osobowoci oraz podej-
wiadczania samego siebie. Utrzymywa cie terapeutyczne opracowywali na pod-
przy tym, e pojcie Ja nie byo bynajmniej stawie dowiadcze z klientami. Kady
punktem wyjcia jego docieka. Przeciw- z nich jednak podkrela w swojej teorii
nie, podobnie jak wielu innych psycholo- inne aspekty osobowoci i kady obra
gw, pocztkowo uwaa je za mgliste i po- inne metody psychoterapii. W 1955 roku
zbawione naukowego znaczenia. Przysu- Kelly opublikowa The Psychology of Perso-
chujc si jednak pacjentom, zorientowa nal Constructs (Psychologi konstruktw
si, e formuuj oni swoje problemy, po- osobistych), wielotomowe dzieo uznane
sugujc si wanie kategori Ja. Pojcie za najwaniejsze osignicie psychologii
osobowoci w latach 1945-1955 (Bruner, kadego czowieka prywatnej teorii oso-

1956). bowoci (system konstruktw). Podczas
W dziele tym Kelly przyrwna czo- terapii Rogers stwarza klimat, w ktrym
wieka do naukowca starajcego si jak klient si rozwija, natomiast Kelly aktyw-
najlepiej przewidzie zachowania innych nie zachca go do sprawdzania trafnoci
ludzi oraz obj swoimi teoriami jak naj- wasnych konstruktw i ycia w atmosfe-
wikszy zakres zjawisk. Kelly akcentowa rze nieustajcego eksperymentu. Rogers
znaczenie konstruktw, czyli sposobw uwaa podejcie Kelly'ego za cakowicie
konstruowania (interpretowania) wiata. intelektualne" (1956, s. 358), Kelly za
Przypuszcza on, e problemy psycholo- twierdzi, e Rogers jako terapeuta pokada
giczne ludzi wynikaj albo z posiadania zbyt duo wiary w samoczynnie dziaajcy,
nietrafnych konstruktw, albo te z niewa- wewntrzny potencja klienta, a zbyt sabo
ciwego ich stosowania. Ostatnia trudno inspiruje go do podejmowania nowych
polega na przykad na sztywnym" stoso- dziaa, ktre przyczyniyby si do jego
waniu tej samej metody interpretowania lepszej orientacji w wiecie (1955, s. 401).
zdarze mimo zmieniajcych si okolicz-
Freud, Rogers i Kelly zostawili wic
noci bd te na stosowaniu konstruk-
po sobie prawdziw skarbnic obserwa-
tw najzupeniej dowolnie i przypadkowo,
cji klinicznych i trzy niezwykle inspiru-
przez co ycie staje si chaotyczne. Cho
jce wielkie teorie osobowoci. Sdz,
Kelly sprzeciwia si wszelkim uprosz-
e wyznawcy kadej z nich zaakceptowa-
czonym charakterystykom swojej teorii,
liby wiele spostrzee teorii konkurencyj-
wikszo psychologw okreliaby j mia-
nych. Jako praktykujcy klinicysta, jestem
nem poznawczej teorii osobowoci, gdy
kadzie ona nacisk na to, w jaki sposb zafascynowany wieloma spostrzeeniami
ludzie myl na swj temat i jak prze- Kelly'ego i Rogersa w nie mniejszym stop-
twarzaj informacje o wiecie zewntrz- niu ni teori Freuda. A przecie rni si
nym. Wyprzedzia wic ona poznawcze one, podobnie jak zwizane z nimi metody
podejcie do osobowoci o dobre dwie terapii, w sposb zasadniczy. Kade z tych
dekady. podej prowadzi do innych obserwacji
oraz weryfikowania innego rodzaju hipo-
Jak wspomniaem, pomimo podobie- tez. Trudno wic je porwnywa, a tym
stwa yciorysw i drg badawczych Ro- bardziej wyrokowa, e hipotezy jednej
gers i Kelly mieli odmienne podejcie do szkoy s lepsze ni innej. Nieatwo te
terapii. Obaj interesowali si spostrzega-
ustali reguy pozwalajce stwierdzi, e
niem przez ludzi rzeczywistoci i siebie
ktra z tych metod terapeutycznych jest
samych, ale Roges kad nacisk na przey-
skuteczniejsza.
cie, a Kelly - na konstrukty. Dla Rogersa
ideaem by czowiek samoaktualizujcy
si, dla Kelly'ego - sprawny naukowiec. Zalety i wady metody klinicznej
Dlatego te celem Rogersa w psycho- Przejdmy zatem do omwienia zalet i wad
terapii byo otwarcie klienta na uczucia wspczenie uprawianej metody klinicz-
wasne i innych ludzi, a dla Kelly'ego - nej w psychologii osobowoci. Bez wtpie-
formuowanie przez niego coraz to traf- nia pozwala ona dostrzec znaczn liczb
niejszych przewidywa i gotowo ci- zjawisk oraz uchwyci sposb funkqono-
gego weryfikowania wyznawanej przez wania osoby jako pewnej caoci psycholo-
gicznej. Daje te sposobno dokonywania Nie jest wic tak, e nie byli oni wia-
nowych obserwacji i stawiania hipotez. domi procedur naukowych lub je odrzucali.
Jako praktykujcy klinicysta, cigle odkry- W trosce jednak o jak najwysz jako do-
wam nowe cechy ludzkich charakterw konywanych obserwacji gotowi byli rozlu-
i pogbiam swoje zrozumienie osobowo- ni kryteria dowodu naukowego, a dc
ci czowieka. Saboci metody klinicznej do zanalizowania jak najszerszych obsza-
jest jednak to, e nie pozwala ona na rw osobowoci, formuowali hipotezy, nie
sprawdzenie trafnoci naszych spostrze- zawsze mylc o ich weryfikowalnoci.
e czy sformuowanie szczegowych hi- Metod kliniczn mona czy z in-
potez i poddawanie ich empirycznej wery- nymi metodami badawczymi, do ktrych
fikacji. Tymczasem jako naukowcy wielk
zaraz przejdziemy. Przykady takiego po-
wag przykadamy do wiarygodnoci ob-
dejcia znajdziemy w caej ksice. Jednak
serwacji oraz sprawdzalnoci hipotez.
poszczeglni psychologowie osobowoci
Mniej wane jest, skd takie obserwacje
niezbyt czsto tak postpuj - zazwyczaj
si bior i gdzie byy dokonywane. Ich
trzymaj si jednej obranej metody. O tym,
rdem mog by procesy poznawcze,
czy posugiwanie si rnymi metodami
fantazje, emocje lub zachowania ujaw-
niane w gabinecie terapeuty, na sesji czy przynosi wymierne korzyci, czytelnik
podczas eksperymentw w laboratorium. sam si przekona, gdy pozna alternatywne
Natomiast spraw zasadniczej wagi jest strategie badawcze oraz ich osignicia.
moliwo sprawdzenia naszych spostrze-
e przez innych badaczy oraz znalezie- Korelacyjna metoda badania osobowoci
nie takiej metody, dziki ktrej dowiemy
si, czy domniemane zalenoci midzy Badania korelacyjne zazwyczaj polegaj
zjawiskami rzeczywicie zachodz, czy te na wykorzystaniu wskanikw statystycz-
nie. To wanie jest najczstszy powd nych w celu stwierdzenia zwizkw (kore-
zastrzee ludzi nauki wobec dorobku kli- lacji) midzy cechami, ktrymi ludzie r-
nicystw. ni si midzy sob. Metoda korelacyjna
kadzie wic nacisk na rnice indywidu-
Aby jednak nie zabrzmiao to zbyt dra-
matycznie, trzeba przypomnie, e wik- a l n e j zakresie cech osobowoci oraz dy
szo teorii osobowoci wywodzcych si do wykazania relacji midzy nimi. Na przy-
z tradycji klinicznej bya dzieem badaczy kad rnice midzy ludmi w poziomie
dobrze rozumiejcych specyfik nauki, wy- niepokoju mog by zwizane z wynikami
mogi wiarygodnoci obserwacji oraz we- osiganymi przez nich na egzaminach,
ryfikacji hipotez. Freud, zanim zosta psy- a rnice temperamentalne - z wyborem
choanalitykiem, by doskonaym biologiem kariery zawodowej. O ile metoda kliniczna
i wietnie orientowa si w (wczesnych) koncentruje si na obserwacji, dla me-
procedurach naukowych. Murray, zanim tody korelacyjnej najwaniejszy jest po-
zosta psychologiem, prowadzi badania miar. W metodzie klinicznej przedmiotem
biochemiczne, a Rogers wnis znaczcy bada jest pojedyncza osoba, w korelacyj-
wkad do bada naukowych nad psycho- nej - due grupy ludzi. O ile perspektywa
terapi. Kelly tak wysoko ceni nauk, e kliniczna charakteryzuje si podejciem
pragn uczyni swoich klientw lepszymi holistycznym, ujmuje wic czowieka jako
naukowcami" w ich yciu codziennym. cao, perspektywa korelacyjna skupia
si na zwizkach midzy wybran liczb lajce obiektywnie oceni, ktry z mw-

aspektw jego funkcjonowania. cw jest nudniejszy. Majc dowiadczenie
W dalszej czci ksiki poddamy te w badaniach meteorologicznych, uwaa,
rnice dokadniejszej analizie. Teraz wy- e nieodczn cech docieka naukowych
starczy pamita, e metoda korelacyjna jest pomiar-ilociowy. W swoich wcze-
zmierza do pomiaru rnic indywidualnych snych pracach prbowa odpowiedzie na
oraz ustalenia statystycznych zwizkw pytanie, czy wybitne uzdolnienia s dzie-
midzy tymi rnicami. Podstawowe dla dziczne. Posugujc si wystandaryzowa-
niej terminy to rnice indywidualne, nymi kryteriami oceny osigni ludzkich
pomiar oraz zwizki statystyczne. oraz badajc histori rodzin, z ktrych
wywodziy si wybitne jednostki, doszed
Sir Francis Galton i jego nastpcy do wniosku, e istnieje cisy zwizek mi-
Histori metody korelacyjnej zacznijmy dzy biologicznym pokrewiestwem ludzi
a uzdolnieniami.
od przedstawienia sir Francisa Galtona
(1922-1911). Mniej wicej w tym samym
czasie, kiedy Charcot prowadzi badania Korelacyjna metoda
kliniczne nad histeri, Francis Galton zaj- badania osobowoci
mowa si badaniami, ktre przyniosy mu wywodzi si od
Francisa Galtona
tytu twrcy psychologii indywidualnej"
(Boring, 1950). Due wraenie zrobia na
nim teoria ewolucji (by dalszym kuzy-
nem Darwina). Postanowi wic zbada,
czy rnice midzy ludmi s dziedziczne.
Przypominajc prace Galtona, trzeba pa-
mita, e kad on nacisk na trzy zagad- Na tej podstawie Galton stwierdzi, e
nienia - rnice indywidualne, pomiar oraz rnice indywidualne w poziomie inteli-
dziedziczno - i z upodobaniem stosowa gencji i utalentowania s w znacznym stop-
testy, skale ocen oraz kwestionariusze, niu dziedziczne. Przeciwstawi wic na-
ktrymi obejmowa du liczb badanych. tur" (dziedziczno) wychowaniu" (ro-
Jak zobaczymy, wszystko to charaktery- dowisku). To przeciwstawienie jest aktu-
zuje korelacyjne podejcie do osobowoci. alne do dzi. Zwrci rwnie uwag na
Galton zacz od kwestii dziedziczenia znaczenie bada podobiestwa bliniakw
cech osobowoci, zwaszcza zdolnoci in- i rodzestwa rozdzielonego w wyniku ado-
telektualnych. By gboko przekonany, e pcji.
cechy czowieka s dziedziczne i mona Aby kontynuowa badania, Galton za-
je poddawa systematycznym pomiarom. oy laboratorium, w ktrym poddawa
Wynalaz na przykad piszczak Gal- pomiarom ogromn rozmaito ludzkich
tona", ktr mierzy zdolno syszenia charakterystyk. Przebada w nim i pomie-
wysokich tonw. Opracowa kryteria po- rzy cechy fizyczne i psychiczne tysicy
miaru geniuszu i wybitnych uzdolnie (np. ludzi, posugujc si testami, skalami ocen
nadzwyczajnych osigni w dziedzinach i kwestionariuszami. Aby okreli zwizki
takich, jak prawo, literatura, polityka, na- midzy rnymi danymi, wprowadzi po-
uka i sztuka), jak rwnie miary pozwa- jcie wspczynnika korelacji, czyli ilo-
ciowej miary stopnia siy zwizku pomi- Raymond B. Cattell i Hans J. Eysenck
dzy zmiennymi. Dziki temu mona byio Wspominaem ju o znaczeniu II wojny
wyliczy statystyczny zwizek (czyli kore- wiatowej dla rozwoju psychologii klinicz-
lacj) midzy wag a wzrostem lub mi- nej jako profesji i upowszechniania si
dzy inteligencj rodzicw i dzieci. Pracom psychoterapii. Podobnie I wojna wiatowa
Galtona, kontynuowanym nastpnie przez odegraa wan rol w ugruntowaniu po-
jego ucznia, Karla Pearsona (1857-1936), zycji psychologw jako specjalistw od
zawdziczamy powstanie procedury staty- selekcji i doboru osb do rnych zada.
stycznej, znanej dzi jako korelacja Pear- W ramach wydziau medycznego wojska
sona albo korelacj wedug momentu amerykaskiego powoano komitet psy-
iloczynowego (Pearson product moment chologw, ktry mia zaj si opracowa-
correlation). niem testw uzdolnie i osobowoci dla
Badania Galtona nad pomiarem zdolno- rekrutw. Powsta wtedy grupowy test in-
ci umysowych kontynuowa inny psycho- teligencji Alfa oraz kwestionariusz osobo-
log brytyjski, Charles Spearman (1863- woci, ktrego zadaniem byo wykrelenie
-1945). Zainspirowany jego pracami, z listy rekrutw osb z powanymi zabu-
Spearman postanowi ustali, czy istnieje rzeniami nerwicowymi. Cho ten ostatni
co takiego, jak inteligencja oglna, czy nie by oparty na analizie czynnikowej, sta-
te rnice indywidualne w inteligencji nowi kamie milowy w historii stosowa-
wynikaj ze zrnicowania wielu nieza- nia kwestionariuszy w celu podejmowania
lenych od siebie zdolnoci. Podda wic wanych decyzji kadrowych.
setki osb badaniom zdolnoci umyso- Przeniemy si teraz w lata czterdzie-
wych, sprawdzajc, czy ludzie posiada- ste XX wieku, kiedy to nastpuje rozkwit
jcy due zdolnoci w jednej dziedzinie korelacyjnych metod badania osobowoci.
s rwnie uzdolnieni w innych. Osta- W tym okresie stosuje si skale szacun-
tecznie doszed do wniosku, e istnieje kowe i kwestionariusze jako rda infor-
co takiego, jak inteligencja oglna. Na- macji o osobowoci czowieka oraz analiz
zwa j czynnikiem g. Opracowa rwnie czynnikow jako procedur statystyczn,
procedur statystycznej analizy danych, a cecha staje si podstawow jednostk
znan jako analiza czynnikowa, suc opisu osobowoci. Od lat czterdziestych to
do wykrywania w duych zbiorach danych poczenie techniki statystycznej (analiza
wizek (grup) wspwystpujcych zmien- czynnikowa), okrelonego rodzaju infor-
nych, zwanych czynnikami grupowymi. macji (kwestionariusze i skale szacun-
Pytanie, przed ktrym obecnie stoj bada- kowe) oraz cechy" jako podstawowej ka-
cze osobowoci, brzmi: czy istniej pod- tegorii badawczej wywierao przemony
stawowe grupy cech lub czynniki, ktre wpyw na ca dyscyplin. Wyranie wi-
rni ludzi? Czy po dokonaniu pomiarw doczny jest tutaj nacisk na porwnywal-
wielu cech indywidualnych mona je spro- no wynikw oraz na rnice indywidu-
wadzi do kilku zasadniczych grup. Jakie alne jako podstawowe wyznaczniki kore-
by one byy? Jak zobaczymy, rozwj analizy lacyjnego podejcia do osobowoci. Spe-
czynnikowej bdzie mia fundamentalne nia si wic przepowiednia wygoszona
znaczenie dla korelacyjnej metody badania przez Allporta w 1937 roku goszca, e
osobowoci. idee Galtona [...] zdominuj psychologi
osobowoci w XX wieku" (Allport, 1937, bowoci i opublikowa nowy kwestiona-

s. 97). riusz osobowoci, czyli Szesnastoczynni-
Kolejnym wanym badaczem w tej kowy Kwestionariusz Osobowoci Cattella
dziedzinie jest Raymond B. Cattell (ur. (Sixteen Personality Factor Ouestionaire -
1905), ktry opracowa taksonomi cech 16PF) (Cattell, 1956; 1965).
osobowoci. Cattell, z wyksztacenia che- Inny psycholog brytyjski, Hans J. Ey-
mik, uwaa, e naley sklasyfikowa pod- senck (ur. 1916), rwnie zwolennik kore-
stawowe jednostki osobowoci na wzr lacyjnego podejcia do osobowoci, doko-
ukadu okresowego pierwiastkw che- nywa analizy czynnikowej odpowiedzi na
micznych. Urodzony i wyksztacony w An- pytania kwestionariuszowe. Badania te do-
glii, zapozna si z pracami Spearmana prowadziy do wykrycia trzech wymiarw
na temat analizy czynnikowej. Miaa si osobowoci: introwersja/ekstrawersja,
ona sta gwnym narzdziem sucym neurotyczno (stabilno/niestabino)
sporzdzeniu okresowego ukadu elemen- oraz psychotyczno (wraliwo/nie-
tw podstawowych osobowoci czowieka. wraliwo). Eysenck opracowa kwestio-
Elementami tymi miay by cechy lub za- nariusz pozwalajcy mierzy rnice mi-
chowania wspzalene (razem nasilajce dzy ludmi w zakresie tych trzech wymia-
si lub sabnce). Innymi sowy, cechy rw (Eysenck, 1970; 1990).
powizano z zachowaniami, a wykrywano
je za pomoc analizy czynnikowej.
Jak sporzdzi tabel podstawowych Picioczynnikowy Model Osobowoci
skadnikw osobowoci? Cattell (1943)
Od pocztku lat dziewidziesitych pro-
opar si na wczeniejszej pracy Allporta
(Allport, Odbert, 1936), ktry sign do wadzono liczne badania nad ocenami i re-
sownictwa angielskiego zwizanego z opi- akcjami na pytania kwestionariuszowe
sem osobowoci czowieka. Czy moe by z uyciem analizy czynnikowej. Wykry-
lepszy sposb na szukanie podstawowych wano przy tym rne liczby czynnikw
skadnikw osobowoci ni jzyk, ktrym osobowociowych i nadawano im rne na-
ludzie wzajemnie si opisuj? Cattell opra- zwy. Obecnie zwolennicy tej metody coraz
cowa wic list terminw odnoszcych powszechniej przychylaj si do pogldu,
si do osobowoci, wystpujcych w j- e istnieje pi podstawowych czynnikw
zyku potocznym oraz literaturze fachowej. bd wymiarw osobowoci, tworzcych
Wyodrbniono 171 takich najwaniejszych Picioczynnikowy Model Osobowoci
poj i natenie ich wystpowania byo - PMO (Fwe-Factor Model -FFM) (Costa,
szacowane przez badaczy u 100 osb do- McCrae, 1992; John, 1990; McCrae, John,
rosych. Oszacowania te poddano analizie 1992). Omawiam je szczegowo w roz-
czynnikowej, dziki ktrej stwierdzono, dziale drugim, w tym miejscu wic tylko
e istnieje 12 podstawowych czynnikw je wymieni. S to: neurotyczno, eks-
osobowoci (Cattell, 1943; 1945). trawersja, sumienno, ugodowo oraz
Nastpnie Cattell podda analizie czyn- otwarto na dowiadczenia. Przypuszcza
nikowej odpowiedzi znacznej liczby osb si rwnie - o czym take bdzie mowa
na tysice pyta z analogicznie zbudowa- dalej - e rnice indywidualne w po-
nych kwestionariuszy. Na tej podstawie siadaniu tych skadnikw s w znacznym
ustali 16 podstawowych czynnikw oso- stopniu dziedziczne (Loehlin, 1992). Waga
przykadana do rnic indywidualnych, po- w badaniach korelacyjnych pytania s ci-

miaru, procedur statystycznych oraz kwe- le okrelone, podobnie podany w kwe-
stii dziedziczenia ponownie przypomina stionariuszu zestaw alternatywnych odpo-
nam o znaczeniu pracy Galtona dla tego wiedzi. Na przykad w kwestionariuszu
zakresu bada osobowoci. osobowoci prosi si zazwyczaj respon-
Podobnie jak w wypadku metody kli- dentw o zaznaczenie, czy jaka cecha lub
nicznej, bdem byoby oczekiwanie cako- dziaanie s dla nich charakterystyczne,
witej zgodnoci w dziaaniach badaczy sto- czy te nie (zob. tabela 2.1). Nagrod
sujcych metod korelacyjn. Analizuj oni za to samoograniczenie jest moliwo
rne aspekty osobowoci i posuguj si okrelenia natenia kadej cechy oraz
uchwycenia statystycznych relacji midzy
nierzadko rnymi technikami zbierania
ni a innymi zmiennymi (np. midzy po-
danych (np. oszacowaniami, kwestionariu-
ziomem neurotycznoci a zachowaniem
szami, testami obiektywnymi itp.). Co wi-
w sytuacjach wywoujcych lk). Innymi
cej, cho tutaj podkrelalimy rol analizy
sowy, podczas gdy klinicyci musz na
czynnikowej, niektrzy badacze stosuj
wasn rk docieka zwizkw midzy
inne procedury w celu ustanowienia zwiz-
zjawiskami, korelacjonici" wykorzystuj
kw midzy cechami indywidualnymi. Tym do tego celu procedury statystyczne. Ba-
natomiast, co czy wszystkich badaczy dacze z obydwu grup s jednak naraeni
podzielajcych to stanowisko i co odrnia na znieksztacenia spowodowane faktem,
ich metod od podejcia klinicznego i eks- e to sami badani przekazuj informacje
perymentalnego, jest waga przykadana do
0 sobie (Wilson, 1994).
wychwytywania statystycznych zwizkw
Istot metody korelacyjnej jest po-
lub korelacji midzy miarami rnic indy-
szukiwanie podstawowej struktury osobo-
widualnych.
woci, a wic zespou czynnikw, ktry
Cattell nazwa ukadem okresowym pier-
Zalety i wady metody korelacyjnej wiastkw osobowoci. Najczciej uy-
wan metod jest tu analiza czynnikowa.
Podejcie korelacyjne koncentruje si na Jej warto zaley wic od tego czy -
rnicach indywidualnych. Podobnie jak wedug oceny psychologw osobowoci -
w metodzie klinicznej, chodzi o zrozu- dany skadnik ujawniony za pomoc ana-
mienie funkcjonowania czowieka w r- lizy czynnikowej jest rzeczywicie skadni-
nych sytuacjach i uwzgldnienie wszyst- kiem podstawowym osobowoci. Obecnie
kich istotnych aspektw osobowoci. O ile wielu psychologw docenia postpy, jakich
jednak badania kliniczne opieraj si za- dokonano w dziedzinie tych bada, ale
rwno na samoopisach (tym, co sam ba- nie znaczy to, e wszyscy akceptuj to
dany mwi o sobie), jak i na obserwacjach podejcie. Argumenty na rzecz uytecz-
ich rzeczywistych zachowa (np. podczas noci kategorii cech" jako skadnikw
psychoterapii), o tyle badania korelacyjne osobowoci rozwaam w rozdziale dru-
ograniczaj si wycznie do informacji gim. Pozostae skadniki osobowoci, takie
pierwszego typu. O ile te w badaniach jak zmienne poznawcze czy motywacyjne
klinicznych lekarzowi i pacjentowi zosta- wyprowadzane z innych metod badaw-
czych, poznamy w rozdziaach trzecim
wia si do du swobod co do zakresu
oraz tematu pyta i odpowiedzi, o tyle 1 czwartym.
Eksperymentalne podejcie rzystywanych w naukach przyrodniczych.

do osobowoci Wundt definiowa zatem psychologi jako
nauk o bezporednim dowiadczeniu
Badania eksperymentalne polegaj na i bada zwizki midzy zmianami bodca
systematycznym manipulowaniu zmien- (np. wiata czy dwiku) a doznaniami
nymi w celu ustalenia zwizkw przy- czowieka.
czynowych midzy zjawiskami. Manipula-
cji takich nie stosuje si przy metodzie
klinicznej czy korelacyjnej. Eksperymen-
Eksperymentalna metoda
tator moe manipulowa jedn zmienn badania osobowoci
(zmienn niezalen) i mierzy wpyw wywodzi si od
takiego oddziaywania na drug zmienn Wilhelma Wundta
(zmienn zalen). Na przykad mona
zwiksza poziom lku (zmienna nieza-
lena) i sprawdza, jaki ma to wpyw na
uczenie si albo poziom wykonania za-
da (zmienna zalena). W przeciwiestwie
do bada klinicznych, koncentrujcych si
na jednostce, badaniom eksperymental- Pod koniec XIX stulecia dwch in-
nym poddaje si wielu ludzi. Inaczej ni nych badaczy rwnie prowadzio eks-
w metodzie korelacyjnej, kadcej nacisk perymenty naukowe, ktre miay ode-
na rnice indywidualne, badania ekspery- gra wan rol w historii tej dyscy-
mentalne zmierzaj do wykrycia oglnych pliny. W Niemczech Hermann Ebbinghaus
praw funkcjonowania psychiki dotyczcych (1850-1909) zajmowa si pamici. Posu-
wszystkich ludzi. W przeciwiestwie do giwa si nonsensownymi sylabami, zbu-
obu metod: klinicznej i korelacyjnej, eks- dowanymi z dwch spgosek przedzielo-
perymentator sprawuje bezporedni konnych samogosk (np. zag, feb, rit). Osoby
trol nad interesujcymi go zmiennymi. badane uczyy si ich na pami, a po upy-
wie rnych odcinkw czasu, proszono je
Wilhelm Wundt, Hermann o przypomnienie caej listy. W ten sposb
Ebbinghaus i Iwan Paww Ebbinghaus bada wpyw powtrze na pa-
Mniej wicej w tym samym czasie, kiedy mi oraz zwizek midzy upywem czasu
Charcot prowadzi badania kliniczne we a zapominaniem. Godny uwagi jest tutaj
Francji, a Galton w Anglii, Wilhelm nacisk, jaki pooy on na cis kontrol
Wundt (1832-1920) zakada pierwsze la- przebiegu eksperymentu oraz poszukiwa-
boratorium psychologii eksperymentalnej nie oglnych praw rzdzcych pamici,
w Niemczech. Galtona nazywa si twrc odnoszcych si do wszystkich badanych.
psychologii indywidualnej, a Wundta - W rezultacie Ebbinghaus uzyska krzyw
twrc psychologii oglnej (Boring, 1950, zapominania, obrazujc zaleno mi-
s. 487). Wundt, ktry odebra wyksztace- dzy upywem czasu a zapominaniem. Taka
nie chemiczne i fizjologiczne, podkrela krzywa nie uwzgldnia rnic indywidu-
naukowy charakter psychologii. Uwaa alnych midzy ludmi. Warte zauwaenia
j za nauk eksperymentaln, w ktrej byo take wykorzystanie nonsensownych
stosuje si procedury podobne do wyko- sylab jako materiau pamiciowego, co
umoliwio wyeliminowanie wpywu zna- kowania klasycznego. Dowiadczenia Paw-

czenia sw (a take rnic w jego odbio- owa, w ktrych kad on nacisk na manipu-
rze) na proces uczenia si i zapamitywa- lacj zmiennymi oraz ustanowienie relacji
nia. Chocia ostatnio rzadkie s badania przyczynowej midzy bodcami a reak-
z uyciem sylab nonsensownych, a do lat cjami, s doskonaym przykadem metody
pidziesitych byy one powszechne. eksperymentalnej. Wane jest rwnie to,
W Rosji Iwan Paww (1849-1936) e Paww stara si odkry podstawowe
prowadzi eksperymentalne badania nad prawa rzdzce funkcjonowaniem psycho-
warunkowaniem klasycznym. Kady stu- logicznym czowieka za pomoc dowiad-
dent psychologii sysza o dowiadczeniach cze na zwierztach. To rwnie jest bar-
Pawowa, podczas ktrych pies zaczyna dziej charakterystyczne dla podejcia eks-
reagowa na bodce uprzednio zupenie perymentalnego ni klinicznego czy ko-
neutralne bd przynajmniej niepowizane relacyjnego. Dokonania Pawiowa ilustruj
z tymi reakcjami. Kiedy przed karmie- ponadto moliwo zastosowania oglnych
niem psa rozlega si dwik dzwonka, prawidowoci w celu analizy tak wanych
to po pewnym czasie ju sam dwik dla psychologii osobowoci zjawisk psy-
powodowa wydzielanie liny u zwierzcia. chicznych, jak konflikt i rozwj nerwicy.
Gdy natomiast wraz z dwikiem dzwonka
raono psa prdem (wstrzs elektryczny
John B. Watson, Clark Hull i B. F. Skinner
wysyany do jego apy), to po pewnym
czasie ju sam dwik wywoywa jej cof- W takim stopniu, w jakim ekspery-
nicie. Spord bada Pawowa szczeglne mentalna metoda bada stanowi funda-
znaczenie dla psychologw osobowoci ment psychologii, jej historia jest histo-
maj badania nad konfliktem oraz nerwic ri caej tej dziedziny. Poniewa tematem
eksperymentaln. Jeden bodziec czono tej ksiki jest psychologia osobowoci,
ze wzmocnieniem pozytywnym, a drugi przyjrzyjmy si teraz kilku wydarzeniom,
z bodcem obojtnym albo negatywnym. szczeglnie wanym wanie dla tej dzie-
Chodzio o zbadanie, co si dzieje, jeeli dziny. Zwrmy wic najpierw uwag na
pies nie potrafi rozrni dwch bodcw. posta Johna B. Watsona (1877-1958) i na
Zamy na przykad, e okrg towarzyszy rozwj behawioryzmu. W ksice Psycho-
pokarmowi, a elipsa o znacznie oddalonych logy frorn the Standpoint of a Behaviorist
od siebie ogniskach - wstrzsowi, po czym {Psychologia, jak j widzi behawiorysta,
pokazuje si psu figury porednie po- 1990) Watson przeciwstawia introspekcji
wstae w wyniku zbliania do siebie ognisk i badaniu za jej pomoc dozna wewntrz-
elipsy. Jakie s efekty? Paww stwier- nych (np. snw) obiektywne badanie obja-
dzi, e stosowanie bodcw wywoujcych ww zewntrznego zachowania. Jego zda-
konflikt, uniemoliwiajcych rozrnienie niem prawdziwym przedmiotem psycholo-
midzy sygnaami zdarze pozytywnych gii s zwizki midzy bodcem a reakcj.
i negatywnych, prowadzi do wystpienia Watson le si czu jako osoba badana,
zaburze emocjonalnych u psw. nie lubi! te przekazywa uczestnikom
bada sztucznie brzmicych instrukcji eks-
Chocia Pawiowa interesoway rnice
perymentalnych, zaleca wic prowadze-
indywidualne midzy psami w zakresie
nie dowiadcze na zwierztach. Zdarzao
warunkowania reakcji, jego gwnym ce-
mu si jednak pracowa z ludmi, czego
lem byo wykrycie oglnych praw warun-
przykadem moe by sawne studium wa- wzmocnie miaa szczeglny wpyw na

runkowania reakcji emocjonalnych u dzieci psychologi kliniczn lat pidziesitych
B. Watson, Rayner, 1920). i szedziesitych. Interpretowanie zabu-
Pogldy Watsona, z charakterystycz- rze zachowania jako wyniku nieprawido-
nym dla nich naciskiem na behawioryzm wych procesw uczenia si oraz metoda
i psychologi bodca - reakcji, zainspiro- leczenia zaburze psychicznych polegajca
way Clarka Hulla (1884-1952). Po okresie na modyfikacji zachowania za pomoc
zainteresowania hipnoz Hul powici warunkowania sprawczego cieszyy si
si pracy nad teori uczenia si, opart w owym czasie wielkim uznaniem. Metoda
na zasadzie bodca - reakcji. Dzisiejszym ta - zarwno w swoim wymiarze teore-
studentom trudno sobie wyobrazi, jak tycznym, jak i terapeutycznym - rywalizo-
bardzo teoria ta zdominowaa w latach waa z podejciami klinicznymi, takimi jak
czterdziestych i pidziesitych ca psy- psychoanaliza czy terapia skoncentrowana
chologi, w tym psychologi osobowo- na kliencie Rogersa. Zwolennicy podejcia
ci. Funkcjonowanie czowieka wyobra- Skinnerowskiego uwaali te, e ekspe-
ano sobie niczym dziaanie centralki te- rymentalne badanie wpywu bodcw na
lefonicznej - wczano bodziec i pojawiaa dajce si zaobserwowa zachowania ma
si reakqa. Modelem tym posugiwano si bardziej naukowy charakter ni typowe
nie tylko w odniesieniu do uczenia si dla zwolennikw metod korelacyjnych sto-
zwierzt, 'ale rwnie w odniesieniu do sowanie kwestionariuszy w celu badania
rozwoju dziecka, psychologii spoecznej, cech ukrytych, niedajcych si bezpored-
i - oczywicie - psychologii osobowoci. nio zaobserwowa.
Na podstawie tego modelu nie tylko pro-
wadzono badania nad zjawiskami intere-
sujcymi psychologw osobowoci, takimi
Podejcie poznawcze
jak konflikt midzy deniem a unikaniem
u szczurw, ale te dokonywano rein- Jak zobaczymy w rozdziale trzecim, me-
terpretacji teorii klinicznych, takich jak tod eksperymentaln prowadzono rno-
psychoanaliza, w jzyku bodca i reakcji rodne badania nad psychik ludzk, za-
(Dollard, Miller, 1967). Szczeglnie in- rwno w ramach teorii bodca - reakcji
teresujcy jest przeprowadzony wwczas i warunkowania sprawczego, jak i poza
przegld bada eksperymentalnych nad ni. Od czasu rewolucji poznawczej z lat
psychoanaliz (Sears, 1944). Jednak cho szedziesitych wiele zagadnie wanych
niektrzy behawioryci z ochot poddawali dla psychologw osobowoci badano za
hipotezy psychoanalityczne sprawdzianom pomoc procedur zapoyczonych z ekspe-
eksperymentalnym, Freud i inni analitycy rymentalnej psychologii poznawczej. Do-
nie pokadali w nich wielkich nadziei. tyczy to zwaszcza takich zjawisk, jak
Obserwacje kliniczne bowiem opieray si
procesy niewiadome, Ja i motywacje (Per-
na solidnych podstawach.
vin, 1990). Cho nie zaowocowao to ca-
Innym wanym wkadem do Wat- ociowymi teoriami osobowoci, takimi
sonowskiego behawioryzmu bya teoria jakie uksztatoway si w ramach podejcia
warunkowania sprawczego B. F. Skinn- klinicznego, ani nie przynioso uzgod-
era (1904-1990). Skinnerowska koncepcja nionych" koncepcji, jak Picioczynnikowy
powstawania reakcji w efekcie rnych Model Osobowoci wypracowany przez
podejcie korelacyjne, to badanie osobo- eksperymentalnej? Wicej na ten temat

woci z punktu widzenia zachodzcych napisz w dalszej czci ksiki, wystarczy
w niej procesw poznawczych oraz infor- wic, jeli wspomnimy, e zdaniem wielu
maq'i szybko si dzi rozwija (Bandura, psychologw osobowoci sytuacja labora-
1986; Cantor, Zirkel, 1990; Mischel, 1973; toryjna nakada znaczne ograniczenia na
1990). przedmiot bada. Czy mona w labora-
Psychologowie sympatyzujcy z podej- torium zajmowa si takimi - wanymi
ciem poznawczym zdecydowanie ode- dla poznania osobowoci - zjawiskami, jak
gnali si od zasad i procedur przywiecaj- fantazje czy zwizki miosne? W jakim
cych wczesnym zwolennikom teorii ucze- stopniu odkrycie dokonane w laborato-
nia si, takim jak Hull czy Skinner. Posu- rium mona przenie na ycie codzienne?
guj si oni pojciem procesw wewntrz- Wreszcie, tak jak saboci stanowiska
nych, na przykad celw, a w metodach klinicznego, a take korelacyjnego jest
badawczych s eklektyczni, okazjonalnie konieczno korzystania z relacji osb ba-
sigajc nawet po kwestionariusze. Wol danych, tak saboci metody eksperymen-
bada ludzi ni zwierzta, a rodowisko talnej s ograniczenia wynikajce z sy-
naturalne przedkadaj nad warunki labo- tuacji laboratoryjnej. Chcielibymy wie-
rzy, e osoby poddawane eksperymentom
ratoryjne. Nie zapominaj jednak o tradycji
nie zastanawiaj si, czego dany ekspe-
eksperymentalnej i deniu do odkrycia
ryment dotyczy. Jednak kady student,
oglnych praw funkcjonowania osobowo-
ktry bra udzia w takim eksperymen-
ci. Psychologowie ci uwaaj, e materia
cie, wie, e osoby badane snuj domy-
kliniczny moe stanowi podstaw hipotez
sy na temat jego celu i czsto dosto-
przyszych bada, ale zdecydowanie od-
sowuj swoje zachowanie do zakadanych
rzucaj metod kliniczn jako fundament
przez siebie oczekiwa badacza. Zdarza
psychologii osobowoci. Podobnie, siga-
si te, e z tych czy innych powo-
jc niekiedy po kwestionariusze, nie przy-
dw staraj si im zaprzeczy. Ekspery-
znaj im gwnej roli i odrzucaj koncepcje
ment jest w kocu sytuacj spoeczn, na
osobowoci tworzone za pomoc narzdzi
ktr wpywa rwnie osobowo bada-
typowych dla perspektywy korelacyjnej,
nego,1 i eksperymentator nie jest w stanie
takich jak analiza czynnikowa. tego wpywu przewidzie ani go skon-
trolowa.
Zalety i wady metody eksperymentalnej
Tym jednak, co najbardziej zniechca
Metoda eksperymentalna wydaje si wielu psychologw osobowoci do bada
w wielu miejscach zblia do ideau po- eksperymentalnych, jest znaczne zuboe-
stpowania naukowego. Eksperymentator nie potencjalnych relacji midzy skadni-
manipuluje zmiennymi w celu ustanowie- kami osobowoci czowieka. Wybierajc
nia zwizku przyczynowo-skutkowego. Je- zaledwie kilka zmiennych, badacze ekspe-
eli nie siga on do samoopisw, to nie rymentalni trac z pola widzenia najwa-
musi si martwi tym, czy jego badany niejszy aspekt funkcjonowania czowieka,
mwi prawd bd te, czy jest zdolny do jakim jest zaleno poszczeglnych ele-
trafnego relacjonowania wasnych dozna. mentw od caego systemu. Nawet wic
Czemu wic nie wszyscy psycholo- po ustaleniu relacji przyczynowo-skutko-
gowie osobowoci garn si do metody wej midzy poszczeglnymi zmiennymi,
bez odpowiedzi pozostaje pytanie o sto- wo czowieka jako cao. Po rozbiciu

sunek wszystkich skadnikw wzgldem osobowoci na kawaki musimy j pniej
siebie, czyli o to, jak funkcjonuje osobo- ponownie poskleja.
Wsplne cele, rne drogi

Opisalimy pokrtce histori trzech pod- Pitnacie lat pniej przeprowadzono
stawowych podej do badania osobowoci rozrnienie midzy podejciem eks-
- klinicznego, korelacyjnego i ekspery- perymentalnym i psychometrycznym
mentalnego. Ich pocztki sigaj tego sa- (korelacyjnym) (Bindr, Scheier, 1954).
mego okresu, schyku XIX wieku. Wszyst- Eksperymentator dy do wywoania zja-
kie te trzy metody s uprawiane do dzisiaj, wisk; przedstawiciel psychometru intere-
niekiedy nachodzc na siebie, ale czciej suje si zjawiskami, ktre ju istniej,
zachowujc niezaleno. Aby spojrze na takimi jak rnice midzy ludmi. Zwo-
spraw szerzej, rozwamy trzy nastpu- lennicy kadego z tych stanowisk upierali
jce kwestie: (1) w cigu caej historii psy- si przy swoich metodach, gdy tymczasem
chologii zastanawiano si nad tym, ktra korzystne mogoby by - sugerowali wspo-
z metod jest najlepsza; (2) w badaniach mniani autorzy - czenie ujcia ekspery-
osobowoci czsto czy si wszystkie trzy mentalnego i psychometrycznego.
metody; (3) cele wszystkich psychologw Niedugo potem zosta opublikowany
osobowoci s wsplne. artyku pod tytuem The Two Disciplines
of Scientific Psychology (Dwie dyscypliny
Zalety i wady psychologii, Cronbach, 1957). Napisany
kadej z trzech metod przez powaanego czonka spoecznoci
naukowej, przeciwstawia sobie stanowi-
W historii psychologii wci trwa debata
sko korelacyjne i eksperymentalne jako
na temat wad i zalet rnych metod dwie rodziny metod i sposobw mylenia.
badawczych. Nawizuje do niej prezy- Eksperymentator manipuluje zmiennymi
dialne wystpienie skierowane do Amery- w celu osignicia jednolitych rezultatw,
kaskiego Towarzystwa Psychologicznego natomiast zwolennik podejcia korelacyj-
z 1939 roku (Dashiel, 1939) wyrnia- nego bada zjawiska wystpujce w natural-
jce podejcie eksperymentalne i po- nych warunkach i kadzie nacisk na rnice
dejcie kliniczne. To pierwsze pozwala midzy ludmi. To wic, co przeszka-
na precyzyjne kontrolowanie zmiennych dza jednym (indywidualna zmienno), jest
oraz okrelenie warunkw, w ktrych dane przedmiotem szczeglnego zainteresowa-
zjawiska wystpuj. Przeciwnie postpuj nia drugich.
zwolennicy drugiego podejcia, ktrych W bliszych nam czasach ponownie od-
gwnym przedmiotem rozwaa jest jed- notowano istnienie dwch tradycji badaw-
nostka ludzka. O ile w podejciu ekspery- czych, z ktrych kada ma osobny przed-
mentalnym chodzi o zrozumienie zjawisk, miot, metodologi oraz orientacj teore-
w klinicznym - o zrozumienie pojedyn- tyczn (Hogan, 1982). W jednej z nich ak-
czego czowieka. centuje si metodologi eksperymentaln,
izolowane aspekty zachowania oraz poszu- w sposb naturalny i spontaniczny. Nic

kiwanie oglnych prawidowoci. W dru- wic dziwnego, e za najlepsz uwaa
giej za - analiz przypadkw klinicznych Cattell metod wielozmiennow (korela-
lub danych z kwestionariuszy, rnice in- cyjn), ktra czy zalety obu pozostaych,
dywidualne oraz poszukiwanie relacji mi- a jest wolna od ich ogranicze. Metoda
dzy elementami osobowoci. korelacyjna za pomoc analizy czynniko-
Tak wic przez ponad 50 lat rni wej pozwala bowiem wykry zwizki ilo-
psychologowie podkrelali rnice midzy ciowe, umoliwiajc jednoczenie bada-
stanowiskiem klinicznym, eksperymentalnie wielu ludzi w ich naturalnym ro-
nym i korelacyjnym, a take podziay dowisku. To, e analiza czynnikowa ma
istniejce midzy zwolennikami kadego swoje specyficzne ograniczenia, a metoda
z nich. Dobrym przykadem mog by korelacyjna nie ma ani zalet obserwa-
wywody Raymonda Cattella, uzasadniajce cji klinicznej, ani moliwoci wykrywania
wybranie przez niego metody korelacyjnej. relacji przyczynowo-skutkowych, typowej
Cattell (1965) wyrni trzy metody bada- dla metody eksperymentalnej, wcale Ca-
nia osobowoci: kliniczn, dwuzmiennow ttella nie martwio. Jego zdaniem pikna
(eksperymentaln) i wielozmiennow (ko- i caociowa" metoda analizy czynnikowej
relacyjn). Zalety metody klinicznej po- wystarcza, aby okreli podstawowe skad-
strzega w tym, e polega ona na ob- niki osobowoci i zbudowa z nich ca jej
serwacji zachowa w warunkach natural- struktur.
nych i szuka prawide dziaania caego Cattell nie jest rzecz jasna adnym
organizmu. Cattell docenia znaczenie ob- wyjtkiem. atwo mona znale podobnie
serwacji i wskazywa na Darwinowsk arliwych wyznawcw metody klinicznej
teori ewolucji jako znakomity przykad czy eksperymentalnej. Rzecz nie ogranicza
wykorzystania jej potencjau. Metoda kli- si zreszt tylko do psychologii osobowo-
niczna miaa jednak - jego zdaniem - ci. Niedawno bylimy wiadkami sporu
dwa powane ograniczenia: (1) obejmo- midzy badaczami pamici o to, czy le-
waa zbyt ma liczb ludzi, aby mona byo piej bada j w warunkach laboratoryjnych
dokona rozrnienia midzy zjawiskami czy naturalnych. Wystarczy przypomnie
oglnymi a indywidualnymi; (2) brakowao badania Ebbinghausa nad pamici za po-
jej pomiarw ilociowych, niezbdnych do moc nonsensownych sylab w warunkach
dokonywania porwna i weryfikowania laboratoryjnych. Jak porwna takie ba-
hipotez. dania z tymi dotyczcymi pamici auto-
Metod dwuzmiennow (eksperymen- biograficznej, z tym, co ludzie pamitaj
taln) ceni Cattell za jej dbao o zacho- z wasnej przeszoci albo jak zapamituj
wanie rygorw naukowych oraz za sku- rozgrywajce si w ich obecnoci wydarze-
teczno potwierdzon przez inne dzie- nie?
dziny nauki i pewne dziay psychologii, W serii artykuw dotyczcych tej kwe-
takie jak badanie percepcji i procesw stii powyszy problem zosta postawiony
uczenia si. Jej sab stron jest jednak, nastpujco: Jak powinno si bada pa-
z punktu widzenia psychologii osobowoci, mi? Czy powinnimy obserwowa rze-
koncentracja na niewielkiej liczbie zmien- czywisto i przyjmowa podejcie na-
nych oraz niezdolno do analizy wanych turalne? Czy moe lepiej koncentrowa
zjawisk pojawiajcych si w naszym yciu si na eksperymentach laboratoryjnych?"
(Loftus, 1991, s. 16). Zwolennicy bada emocjonalnych i pamiciowych. Szerzej

laboratoryjnych uwaaj: pisz o tym w rozdziale sidmym. Wyniki
bada korelacyjnych klinicycie mog si
Im bardziej skomplikowane zjawisko, tym wydawa zbyt powierzchowne, a ekspe-
wiksza potrzeba badania go w warun- rymentatorowi - nierozstrzygajce. Do-
kach kontrolowanych i tym mniejsza ba- wiadujemy si na przykad, e studentki
dania w warunkach naturalnych [...] Po- z nadwag maj wiksze kopoty z opat
wierzchowny blask metod naturalnych" za studia i otrzymuj mniejsze wsparcie
nie powinien zastpowa poszukiwania finansowe ze strony rodziny (Crandall,
praw dajcych si uoglni. 1991), ale waciwie dlaczego tak by miao
(Banaji, Cowder, 1989, s. 1192) by? Ponadto odkrycia eksperymentalne
mog razi klinicystw i korelacjonistw"
Zwolennicy metod naturalnych twierdz, sw sztucznoci i oczywistoci.
e biologiczne badania Darwina, pro-
wadzone w rodowisku naturalnym, s Korzystanie z wicej ni jednej metody
0 wiele lepszym modelem dla psychologii
Pisalimy tutaj o rnych podejciach me-
ni badania laboratoryjne, waciwe fizyce
todologicznych. Badacze osobowoci cz-
eksperymentalnej. Trzeci pogld gosi, e
sto je cz. Na przykad psycholog zaj-
podejcie to moe stanowi punkt wyj-
mujcy si cechami, Eysenck, posugi-
cia, ale dopiero badania eksperymentalne
wa si kwestionariuszem w celu badania
mog ujawni rzeczywiste czynniki decy-
rnic indywidualnych w zakresie intro-
dujce o danym zjawisku. Zgodnie z czwar-
wersji/ekstrawersji, a natenie tej cechy
tym, ekumenicznym pogldem, obie me-
porwnywa z wynikami bada laborato-
tody dopeniaj si, nie ma bowiem po-
ryjnych u tych samych osb. W jednym
wodw, by sdzi, e istnieje tylko jedna
prawidowa metoda badania pamici. z bada okazao si, e introwertycy s
bardziej wraliwi na bl, a ekstrawertycy
Konkludujc, w cigu caej historii psy-
bardziej podatni na nagrody (G. Wilson,
chologii spierano si, w jaki sposb prowa-
1978). Doszo wic do poczenia kwe-
dzi badania. Rzecz jasna, kada z metod
stionariuszowych bada nad rnicami in-
ma swoje zalety i wady (tabela 1.1) i nie
dywidualnymi wydobytymi dziki analizie
wida adnych wyranych przyczyn, dla
czynnikowej, co naley do korelacyjnej tra-
ktrych nie mogyby by one stosowane
dycji Galtona, z badaniami laboratoryjnymi
cznie. Prawd jest jednak, e badacze
na ogl przywizuj si do jednej z nich. nad poziomem wykonania zada, miesz-
Co waniejsze, wybrana metoda prowa- czcymi si w eksperymentalnej tradycji
dzi do formuowania pewnych wnioskw Wundta.
1 odrzucania innych, a zwolennicy jednej Dzieo Murraya (1938) uwaano po-

metody stanowczo zbyt czsto nie akcep- cztkowo za prb poczenia pogbio-
tuj osigni wyznawcw innej. Spostrze- nych wywiadw z testami sytuacyjnymi
enia klinicysty nie zawsze mona wery- oraz liczbowym opracowaniem wynikw.
fikowa za pomoc metody korelacyjnej Zawarte wic w nim byy zarwno ele-
albo eksperymentalnej. Nie poddaj si menty klinicznej obserwacji, jak i po-
im na przykad idee Freuda na temat roli dejcia eksperymentalnego. Dlatego wa-
czynnikw niewiadomych w procesach nie Murray stwierdzi: Mam nadziej,
TABELA 1.1 Potencjalne zalety i wady poszczeglnych metod badawczych
Zalety Wady
Studia przypadkw i obserwacje kliniczne

1. Unikaj sztucznoci warunkw laboratoryjnych. 1. Prowadz do niesystematycznych obserwacji.
2. Umoliwiaj dogbne poznanie jednostki. 2. Zachcaj do subiektywnej interpretacji danych.
3. Daj moliwo dogbnego przeanalizowania 3. Zwizki pomidzy poszczeglnymi czynnikami
psychiki pacjenta. s pogmatwane.
Badania korelacyjne i kwestionariusze

1. Wykrywaj zwizki o charakterze
1. Uwzgldniaj szeroki zakres zmiennych. wsptwystpowania, a nie przyczynowym.
2. Badaj zwizki midzy zmiennymi. 2. Rzetelno i trafno samoopisw jest wtpliwa.
Badania eksperymentalne
1. Nie obejmuj zjawisk, ktrych nie mona bada
1. Manipuluje si w nich specyficznymi zmiennymi. w laboratorium.
2. Zapewniaj obiektywn rejestracj danych. 2. Stwarzaj sztuczne warunki eksperymentalne,
3. Pozwalaj ustali zwizki przyczynowo-skulkowe. ktre ograniczaj prawomocno uoglnie.
rdo: L. A. Pervin (1993). Personality: Theory and Research (wyd. VI, s. 52). New York: Wiley 1993.
e odziedziczylimy po naszych rodzicach wziciu poczy metody stosowane przez

wicej zalet ni wad" (Murray, 1938, s. 34). klinicystw w badaniu wyobrani (TAT)
Kontynuujc t tradycj, David McClelland z metodami laboratoryjnymi oraz analiz
(1961) bada wpyw motywacji osigni na wskanikw rozwoju ekonomicznego spo-
poziom wykonania rnych zada, czc eczestw i poszukiwa zwizkw (czyli
testy projekcyjne (TAT), badania labora- korelacji) midzy nimi.
toryjne nad podejmowaniem ryzyka oraz Przyjrzyjmy si teraz przykadom -
dane dotyczce rozwoju ekonomicznego czenia metod badawczych bliszym na-
rnych spoeczestw. W jednej z naj- szym czasom. Pierwszy z nich dotyczy
waniejszych prac, jakie powstay w dzie- koncepcji wzoru zachowania typu A
dzinie psychologii osobowoci, McClell- i jego zwizku z chorobami serca. Wstpne
and stwierdzi zwizek midzy potrzeb hipotezy na temat moliwego zwizku mi-
osigni a gotowoci do podejmowa- dzy cechami osobowoci a zagroeniem
nia ryzyka i aktywnoci przedsibiorcw, chorob serca sformuowali na podsta-
a take midzy okresami wzmoonej mo- wie obserwacji klinicznych dwaj kardio-
tywacji osigni a okresami ekonomicz- lodzy (Friedman, Rosenman, 1974). Za-
nego rozwoju spoeczestw. Oznacza to, czo si waciwie od spostrzegawczoci
e w swoim szeroko zakrojonym przedsi- sekretarki, ktra zauwaya, e krzesa
w poczekalni wiec si jak wypolerowane rowcy o niskich wskanikach (Evans, Pal-

i szybko si niszcz. Uznaa ona, e winni sane, Carrere, 1987). Dodatkowe obser-
tego s wierccy si pacjenci. Nastpnie wacje i dane z kwestionariuszy wykazay,
kardiolodzy stwierdzili, e wielu pacjentw e osoby o wysokich wskanikach wzorca
chorujcych na serce charakteryzuje swo- zachowa typu A w razie prowokacji albo
ista konstelacja cech psychicznych, w kt- frustracji reagoway wiksz zoci, cho
rej pd do sukcesu czy si z poczu- nie musiaa si ona przejawia agresj.
ciem cigego braku czasu oraz z agre- W powyszym przykadzie mamy wic
sywnoci. Po obserwacjach klinicznych do czynienia z obserwacj kliniczn, na
przyszed czas na opracowanie ustruktu- podstawie ktrej opracowany zostaje wzo-
ralizowanego wywiadu, ktrego zadaniem rzec wywiadu, a nastpnie kwestionariusz
byo wychwycenie rnic indywidualnych badajcy indywidualne rnice w zakresie
w tym zakresie. Zawiera on standardowe okrelonych cech osobowoci. Rnice te
pytania, majce ujawni gotowo do rywa- stay si przedmiotem bada laboratoryj-
lizacji, niecierpliwo i wrogo. Notowano nych oraz kolejnych bada kwestionariu-
nie tylko tre odpowiedzi, ale rwnie szowych, a take bada w rodowisku na-
tempo mwienia, si gosu i pobudliwo. turalnym. Wspomniane badania s jeszcze
Nastpnie inni naukowcy opracowali kwe- w toku, ale mona si ju pokusi o wy-
stionariusz badajcy rnice indywidualne cignicie dwch wnioskw. Po pierwsze
w zakresie cech osobowoci kojarzonych wskaniki uzyskiwane za pomoc ustruk-
z wzorem zachowa typu A. turalizowanego wywiadu oraz drog bada
Badania nad tym wzorem zachowa, kwestionariuszowych nie pokrywaj si
jego wskanikami oraz zwizkiem z cho- ze sob i nie mona ich uywa zamien-
rob wiecow serca trway dwadziecia nie. Lepsze wyniki osiga si, zestawiajc
lat. W tym czasie prowadzono rwnie wskaniki z wywiadu ustrukturyzowanego
badania laboratoryjne, aby stwierdzi, czy z innymi danymi. Po drugie we wzorcu
osoby o tym wzorze zachowa, wyod- zachowa typu A szczeglnie wan rol
rbnione na podstawie wywiadw i kwe- wydaje si odgrywa wrogo. Badania po-
stionariuszy, przy wykonywaniu rnych twierdzaj istnienie zwizku midzy wro-
zada zachowuj si inaczej ni pozostali goci, zwaszcza wrogoci wypieran,
ludzie. Stwierdzono na przykad, e osoby a zwikszonym ryzykiem zachorowalno-
o wysokich wskanikach wzorca zachowa ci na chorob wiecow (Booth-Kewley,
typu A w porwnaniu z osobami o niskich Friedman, 1987; H. S. Friedman, Booth-
wskanikach rozwizuj wicej zada i pra- -Kewley, 1988).
cuj bliej progu wasnej wytrzymaoci, Drugim przykadem czenia elemen-
sygnalizujc zarazem mniejsze zmczenie tw rnych metod badawczych jest po-
(Glass, Carver, 1980). W innym bada- wstanie koncepcji wyuczonej bezradno-
niu, prowadzonym w otoczeniu natural- ci. U jej pocztkw le eksperymentalne
nym, stwierdzono, e kierowcy autobusw badania nad warunkowaniem strachu oraz
w Stanach Zjednoczonych i w Indiach ma- uczeniem si u psw. Martin Seligman
jcy wysokie wskaniki wzorca zachowa (1975) stwierdzi, e psy poddane wstrz-
typu A przeywali wikszy stres, mieli som elektrycznym w sytuacji, kiedy nie
wicej wypadkw i byli bardziej niecier- miay na te wstrzsy adnego wpywu,
pliwi w prowadzeniu autobusw ni kie- przenosz poczucie bezradnoci na inn
sytuacj, w ktrej wstrzs by do unik- a depresj, dochodzc do wniosku, e

nicia. Innymi sowy, pojawia si u nich depresja pojawia si wtedy, gdy dany czo-
reakcja wyuczonej bezradnoci. Dotyczyo wiek przypisuje przyczyny bezradnoci sa-
to dwch trzecich przebadanych psw. memu sobie (sam jestem winien, e je-
U pozostaej jednej trzeciej zjawisko to nie stem bezradny"), czynnikom staym (za-
rozwijao si, a przynajmniej nie tak atwo. wsze tak bdzie") oraz oglnym (jestem
Dalsze badania wykazay, e to samo zupenie bezradny, nie tylko w tej kon-
zjawisko moe rwnie wystpowa u czo- kretnej sprawie, ale oglnie") (Abramson,
wieka (Hiroto, 1974). Studenci, ktrzy Seligman, Teasdale, 1978). Opracowano
w pierwszej czci eksperymentu nie byli rwnie Kwestionariusz Stylu Atrybucji
w stanie kontrolowa haasu, mieli wik- CAttributional Style Questionaire - ASQ)
sze kopoty z nauczeniem si skutecz- (Peterson, 1991; tabela 1.2), aby mierzy
nej reakcji jego unikania w nowej, kon- rnice indywidualne w skonnoci do
trolowanej sytuacji ni ich koledzy nie- szukania przyczyn negatywnych zdarze
uczestniczcy w pierwszej czci ekspery- w czynnikach wewntrznych, stabilnych
mentu. Nastpnie sprawdzono za pomoc i globalnych. Wskaniki w tym kwestiona-
kwestionariuszy, czy rnice indywidualne riuszu korelowano nastpnie z poziomem
w zakresie poczucia kontroli wi si depresji oraz ze wskanikami poziomu
z wynikami bada laboratoryjnych. Osoby wykonania w warunkach laboratoryjnych
0 wewntrznym umiejscowieniu rda i nielaboratoryjnych. Badania potwierdziy
kontroli uwaaj, e ich los pozostaje w ich istnienie cisego zwizku midzy stanem
rkach, natomiast osoby o zewntrznym depresji a skonnoci do przypisywania
umiejscowieniu rda kontroli uwaaj, zdarze negatywnych przyczynom we-
e wszystko zaley od szczcia, okazji, wntrznym, staym i oglnym (Seligman,
siy wyszej, czyli od czynnikw, na ktre 1984; Segal, Dobson, 1992). Pozostaje jed-
nie maj wpywu. Badani przekonani, e nak spraw otwart, czy zwizek ten ma
ich yciem kieruj siy zewntrzne, mieli charakter przyczynowy.
wiksze kopoty z unikniciem niechcia- Celem krtkiej prezentacji tych bada
nego haasu. Stwierdzono wic korelacj jest wykazanie, e studia nad osobowoci
midzy wskanikami dotyczcymi odpo- mog by prowadzone - i czsto s - przy
wiednich cech osobowoci a wynikami zastosowaniu wicej ni jednej metody.
bada laboratoryjnych. Rnice osobowo- Psychologia osobowoci interesuje si tak
ciowe w zakresie umiejscowienia rda prawami oglnymi, jak i rnicami in-
kontroli prawdopodobnie odpowiaday r- dywidualnymi, ujawniajcymi si zarwno
nym warunkom eksperymentalnym w ba- w kwestionariuszach, w zrnicowanym
daniach nad zjawiskiem wyuczonej bezrad- poziomie wykonania zada w sytuacjach
noci u psw. By moe osoby o zewntrz- laboratoryjnych, obserwacjach klinicznych
nym poczuciu kontroli mogy w przeszoci i metodach ilociowych. Jednak nie da si
dowiadczy bezradnoci w przykrych czy ukry, e rozmaite nurty i tradycje ba-
niepodanych sytuacjach. dawcze egzystuj oddzielnie, a zwolennicy
Podobnie jak i poprzednio, rwnie kadego z nich uwaaj, e to wanie
1 w tym wypadku badania trway ponad ich ujcie pozwala na najlepsze zrozumie-
dwadziecia lat. W tym czasie analizowano nie zjawisk interesujcych badaczy oso-
zwizek midzy poczuciem bezradnoci bowoci.
TABELA 1.2 Przykadowe pozycje z Kwestionariusza Stylu Atrybucji (ASQ)
Wyobra sobie, e od pewnego czasu bezskutecznie szukasz pracy.
1. Wymie jedn gwn przyczyn:
2. Czy przyczyna braku efektw tkwi w tobie, czy w innych ludziach albo zewntrznych okolicznociach?
(zakrel jedn cyfr).
Cakowicie w innych ludziach
lub okolicznociach. 1 2 3 4 5 6 7 Cakowicie we mnie.
3. Gdyby w przyszoci szuka pracy, czy ta przyczyna znowu by si pojawia? (zakrel jedn cyfr)
Na pewno si nie pojawi. 1 2 3 4 5 6 7 Bdzie obecna przez cay czas.
4. Czy ta przyczyna wpywa tylko na szukanie pracy, czy te na inne dziedziny twojego ycia? (zakrel jedn
cyfr)
Wpywa na wszystkie sytuacje
Wpywa tylko na szczeglne sytuacje. 1 2 3 4 5 6 7 w moim yciu.
5. Jak wana byaby opisana sytuacja, gdyby zdarzya si w twoim yciu? (zakrel jedn cyfr)
Zupenie nieistotna. 1 2 3 4 5 6 7 Bardzo wana.
rdo: C. Pelerson i inni (1982). The Attributiona! Style Ouestionnaire. Cognitive Therapy and Research, 6,
292.
Wsplne cele laboratoriw i trafiaj na pierwsze strony

Cho psychologowie osobowoci maj gazet. Tak byo w wypadku pewnego bio-
rne pogldy, czy ich wsplnota celw. loga, ktry pracujc w sawnym labora-
Chodzi wszak o pogbienie obserwacji torium, ogosi wane odkrycie zwizane
i tworzenie teorii wskazujcych na istotne z AIDS. Badacze z innych laboratoriw
zwizki midzy rnymi zmiennymi. Pod- nie byli w stanie uzyska powtrnie takich
stawowe znaczenie, nie tylko w psycholo- samych wynikw i ostatecznie uznano, e
gii osobowoci, ale w kadej nauce, maj badacz popeni bd. Pomyki si zdarzaj,
pojcia rzetelnoci i trafnoci. Rzetelno waniejsze jest jednak to, e taki bd
odnosi si do stopnia, w jakim dane ob- moe zosta wykryty wanie dziki po-
serwacje (ustalenia) s stabilne, godne za- wtrzeniom tego samego dowiadczenia.
ufania i powtarzalne. Aby jakie ustalenie Rzetelno polegajca na powtarzalnoci
miao warto naukow, musi by powta- wynikw jest wic podstawow cech ba-
rzalne. Od czasu do czasu w literaturze da naukowych.
naukowej pojawiaj si informacje o od- Drugie podstawowe pojcie - trafno
kryciach, ktrych nastpnie inni badacze dotyczy stopnia, w jakim prawa i pojcia
nie s w stanie zreplikowa. Niekiedy takie naukowe znajduj odzwierciedlenie w na-
doniesienia pochodz z najsawniejszych szych obserwacjach i pomiarach. Pojcia
naukowe, na przykad pojcie motywu czy Na przykad hipoteza moe stwierdza, e

cech osobowoci, s definiowane poprzez pobudzenie motywacji osigni zwikszy
powizane z nimi wskaniki obserwacyjne. skonno do podejmowania ryzyka. Zgod-
Prawa naukowe, choby dotyczce relacji nie z inn hipotez studenci-ekstrawertycy
midzy motywacj a dziaaniem, s rw- bd si chtniej uczyli razem z innymi
nie zwizane ze wskanikami obserwacyj- ludmi ni studenci-introwertycy.
nymi. Aby ustali trafno okrelonego po- Trzeba podkreli, e obserwacje, po-
jcia musimy wykaza, e nasze pomiary jcia, teorie i hipotezy s ze sob cile
rzeczywicie odnosz si do jego obser- powizane. Obserwacja prowadzi do zapro-
wowalnych wskanikw. eby stwierdzi, ponowania poj, ktre zostaj powizane
jaka jest trafno takiego pojcia, jak na
w cao dziki teorii. Teoria umoliwia
przykad potrzeba osigni, musimy wy-
stawianie hipotez na temat zwizkw mi-
kaza, e nasze pomiary rzeczywicie do-
dzy zmiennymi, ktre podlegaj spraw-
tycz obserwowalnych przejaww tej po-
dzeniu w toku dalszych bada. Najlepiej,
trzeby, sugerowanych przez jej teori. Aby
jeeli jest to cigy proces gromadzenia
dowie trafnoci prawa dotyczcego oso-
obserwacji, formuowania nowych poj
bowoci, nasze obserwacje powinny po-
twierdzi istnienie przewidywanych przez i tworzenia lepszych teorii. Wtedy kada
ni zwizkw midzy zjawiskami. nauka, wczajc w to psychologi osobo-
woci, skutecznie si rozwija i ewoluuje.
Prawa dotyczce zwizkw midzy
Trzy tradycje badawcze omawiane
zmiennymi stanowi cz kadej teorii.
w tym rozdziale (kliniczna, korelacyjna
Teorie za s sposobem na uporzdko-
wanie obserwacji w jedn cao, podpo- i eksperymentalna) to trzy sposoby prowa-
wiadaj istnienie okrelonych zwizkw dzenia obserwacji oraz ustanawiania praw
midzy zmiennymi oraz ukierunkowuj dotyczcych relacji midzy zmiennymi.
zbieranie dalszych danych. Teorie pro- Jak zobaczymy w dalszej czci niniejszej
wadz do hipotez, czyli przypuszcze ksiki, z tego wanie powodu badania
na temat zwizkw midzy zmiennymi, prowadzone w ramach kadej z nich przy-
ktre zazwyczaj przybieraj form zda nosz nieco inne rezultaty. Zarazem jed-
warunkowych: Jeeli... to". Jeeli nastpi nak kada dziaalno naukowa opiera si
zmiana w danym elemencie, to nastpi na rzetelnoci, trafnoci i powtarzalnoci
te zmiana w innym elemencie lub: jeeli obserwacji. Cho wic zwolennicy kadej
ludzie rni si midzy sob pod wzgl- z metod krocz inn drog, to czy ich
dem danej cechy, to powinni si rwnie wsplna troska o badanie osobowoci czo-
rni pod innymi okrelonymi wzgldami. wieka w zgodzie z kanonami nauki.
Podstawowe pojcia
Analiza czynnikowa (Factor Analisis) - sta- przy opracowywaniu testw osobowoci
tystyczna metoda wykrywania zmiennych oraz w niektrych teoriach cech osobowoci
(np. przypisywanych sobie przez badanych (np. Cattell, Eysenck, PMO).
cech), ktre wsplwystpuj (na przykad Badania eksperymentalne (Experimenta Re-
razem rosn lub malej). Stosowana jest search) - metoda bada polegajca na ma-
nipulacji zmiennymi w celu ustanowienia chologw na osobowo czowieka skada

relacji przyczynowo-skutkowych oraz praw si pi podstawowych wymiarw: neuro-
oglnych. tyzm, ekstrawersja, otwarto na dowiad-
Badania kliniczne (Clinical Research) - me- czenia, ugodowo oraz sumienno.
toda badawcza polegajca na intensywnym Rzetelno (Reliability) - cecha bada, ktrych
poznawaniu jednostki dziki obserwacji jej wyniki nie zmieniaj si, s wiarygodne
zachowa w warunkach naturalnych oraz i powtarzalne.
analizowaniu relacji werbalnych dotycz- Ruch Potencjau Ludzkiego (Huma Po-
cych zdarze, ktre miay miejsce w jej tential Movement) - popularny w latach
yciu. szedziesitych i siedemdziesitych ruch,
Badania korelacyjne (Correlation Research) kadcy nacisk na peny rozwj (urzeczy-
- podejcie badawcze, przy ktrym spraw- wistnienie) potencjau tkwicego w kadym
dzamy, jak rnice indywidualne (w zakresie
czowieku, w tym otwartoci na dowiadcze-
rnych charakterystyk psychicznych) wza-
nia.
jemnie si do siebie odnosz.
Test Apercepcji Tematycznej (Thematic App-
Cecha (Trait) - skonno do zachowywania si
erception Test - TAT) - test projekcyjny
w okrelony sposb, objawiajca si w wielu
opracowany przez Morgana i Murraya, po-
sytuacjach.
legajcy na opowiadaniu przez badanych
Konstrukt (Construct) - w teorii Kelly'ego
historii w reakcji na standardowy zestaw
pojcie, decydujce o sposobie spostrze-
obrazkw.
gania, konstruowania lub interpretowania
Trafno (Validity) - stopie, w jakim ob-
wydarze.
serwacje odzwierciedlaj pojcia, zjawiska
Modyfikacja zachowania (Behavior Modifica-
i zmienne bdce przedmiotem naszego
tion) - metoda terapii opierajca si na teorii
uczenia si (przede wszystkim teorii Skin- zainteresowania.
nera), zmierzajca do zmiany niepodanych Wspczynnik korelacji (Correlation Coeffi-
bd patologicznych zachowa. cient) - statystyczny wskanik siy zwizku
Nerwica eksperymentalna (Experimental (czyli korelacji) midzy zmiennymi.
Neurosis) - wywoywanie w warunkach la- Wyuczona bezradno (Learned Helplessness)
boratoryjnych, gwnie u zwierzt, objaww - pojcie wprowadzone przez Seligmana,
analogicznych do nerwicy u czowieka. odnoszce si do nabytego przez zwierz
Osobowo wieloraka (Multiple Personality) - albo czowieka oczekiwania, e sukces nie
zaburzenie psychiczne polegajce na tym, zaley od jego zachowania.
e jedna osoba posiada rwnoczenie dwie Wzr zachowania typu A (Type A Behavior
lub wicej osobowoci. Patiem) - charakterystyczny sposb za-
Picioczynnikowy Model Osobowoci chowania (denie do rywalizacji, popiech,
(PMO) (Fwe-Factor Model - FFN) - zgod- agresywno), uwaany za czynnik ryzyka
nie z pogldem podzielanym dzi przez psy- w chorobie wiecowej.
Podsumowanie
1. Naukowe poznawanie osobowoci po- 2. W obrbie psychologii osobowoci wy-
lega na systematycznym badaniu r- rni mona trzy tradycje badawcze:
nic indywidualnych oraz funkcjonowa- kliniczn, korelacyjn i eksperymentaln.
nia osoby jako wysoce zorganizowanej 3. Kliniczne podejcie do osobowoci po-
caoci. lega na systematycznym, dogbnym
badaniu jednostki. Przykadw takiego 6. Czsto badacze osobowoci cz ze

podejcia dostarczaj prace kliniczne sob elementy rnych podej. Przy-
Freuda, Rogersa i Kelly'ego. kadem mog by badania nad moty-
4. Korelacyjne podejcie do osobowo- wacj osigni, nad wzorem zachowa
ci wykorzystuje metody statystyczne typu A oraz nad zjawiskiem wyuczonej
w oszacowaniu stopnia powizania bezradnoci i depresji.
midzy kilkoma zbiorami pomiarw 7. Kada z trzech tradycji ma swoje wady
(zmiennych, najczciej cech). Jej przy- i ograniczenia (zob. tabela 1.1). Cho
kadem s badania cech dyspozycyj- jednak psychologowie osobowoci id
nych, prowadzone przez Cattella i Ey- rnymi drogami, to czy ich troska
sencka oraz zwolennikw Picioczyn- 0 przestrzeganie naukowych standar-
nikowego Modelu Osobowoci. dw rzetelnoci i trafnoci obserwacji
5. Eksperymentalna metoda badania oso- 1 pomiarw.
bowoci polega na systematycznym 8. Teorie su wykrywaniu praw do-
manipulowaniu zmiennymi w celu wy- tyczcych zwizkw midzy zmien-
krycia zwizkw przyczynowo-skutko- nymi, okrelaniu tego, co jest znane,
wych. Dobrego przykadu dostarczaj oraz wskazywaniu drg badania tego,
. tu badania Pawowa nad warunkowa- co nieznane. Kada z trzech tradycji
niem klasycznym, badania psycholo- nieco inaczej podchodzi do obserwa-
gw uczenia si nad zwizkami midzy cji oraz ustanawiania praw rzdzcych
bodcem a reakcj, jak rwnie wsp- relacjami midzy zmiennymi. czy je
czesne badania prowadzone w obr- jednak podejmowanie takich bada nad
bie spoeczno-poznawczego podejcia osobowoci, ktre opieraj si na me-
do osobowoci. todzie naukowej.
CZ I
Podstawowe skadniki
osobowoci
&
Kada nauka korzysta z pojcia skadnikw podstawowych. Przykiadem
moe by okresowy ukad pierwiastkw w chemii, czci ciaa w anatomii
czy jednostki materii w fizyce.
Jakie jednostki strukturalne wyodrbnia nauka o osobowoci? To pyta-
nie, postawione w roku 1958 przez Gordona Allporta, bdzie przedmiotem
naszych rozwaa w nastpnych trzech rozdziaach. Allport wyliczy
dziesi podstawowych jednostek: zdolnoci intelektualne, temperament,
motywy niewiadome, postawy spoeczne, style i schematy poznawcze
(sposoby spostrzegania wiata), zainteresowania i wartoci, cechy eks-
presyjne, cechy stylistyczne, skonnoci patologiczne oraz zespoy cech
ustanowione za pomoc analizy czynnikowej (Allport, 1958). Allport twier-
dzi, e potrzebne s jednostki zoone, a nie mae jednostki molekularne.
Uwaa, e powinny one uatwia zrozumienie zarwno regularnoci
zachowa, jak i ich zmiennoci w rozmaitych sytuacjach. Utrzymywa te,
e nie wszystkie jednostki s widoczne. Trudno na przykad zaobserwowa
motywy niewiadome lub niektre cechy osobowoci. To ograniczenie nie
dotyczy, oczywicie, jedynie psychologii osobowoci. Wiele nauk posuguje
si pojciami skadnikw niewidocznych na pierwszy rzut oka.
^Psycholog osobowoci - David McClelland, wspomniany ju w rozdziale
pierwszym przy okazji bada nad sfer motywacji czowieka, zaj si
spraw jednostek strukturalnych (1951). Cho jego lista skadnikw oso-
bowoci jest krtsza ni lista Allporta, w istocie s one podobne, wszystkie
bowiem elementy wyszczeglnione przez Allporta mona wczy do trzech
kategorii zaproponowanych przez McClellanda. Na przykad Allportowsk
kategori zainteresowa i wartoci jako sposobw organizowania dowiad-
czenia mona obj kategori schematu McClellanda.
Czy skadniki osobowoci badane dzisiaj s podobne to wyej wspo-
mnianych? Jaki postp nastpi w metodach ich obserwacji i pomiaru? Jak
poszczeglne elementy maj si do siebie i w jakim stopniu pomagaj
nam zrozumie ludzk osobowo? Wydaje si, e podstawowe jednostki
strukturalne, ktrymi dzisiaj posuguje si psychologia osobowoci, s
podobne do tych wyszczeglnionych przez Allporta i McClellanda, zwasz-
cza jeli do kategorii motywacji wczymy emocje, jak to uczyni ten
ostatni. W kolejnych rozdziaach bdziemy wic omawia cechy, schematy
poznawcze oraz motywy jako podstawowe skadniki osobowoci. Odpo-
wied na pytanie dotyczce zwizkw midzy skadnikami podstawowymi
oraz postpu w zakresie ich bada wymaga uprzedniego omwienia. Tym
wanie si teraz zajmiemy.
2 i Cechy jako skadniki
osobowoci
Zawarto rozdziau
W niniejszym rozdziale zajmiemy si ce- wowe skadniki osobowoci? Czy s
chami rozumianymi jako podstawowe ka- dowody na rzecz takiego stanowiska?
tegorie opisu osobowoci. Cechy odnosz 4. Jeeli cechy odpowiadaj za stao
si do staych aspektw funkcjonowania zachowania jednostki w czasie i w r-
jednostki. Posugujemy si nimi w jzyku nych sytuacjach, to jak mona wy-
potocznym, chcc scharakteryzowa in- tumaczy rnorodno zachowa tej
nych ludzi albo siebie. Czy pojcie cechy samej osoby w podobnych do siebie
przydatne jest rwnie w badaniu na- sytuacjach?
ukowym? Wielu psychologw osobowoci Nasze rozwaania nad podstawowymi
odpowiada twierdzco, przytaczajc impo- jednostkami osobowoci zaczniemy od
nujc liczb dowodw na poparcie tezy, e zdefiniowania pojcia cechy. Nazywajc
cechy s podstawowymi skadnikami oso- cechy, opisujemy osobowo czowieka.
bowoci. Nie brakuje jednak badaczy, kt- Nale do nich takie okrelenia, jak: wy-
rzy uwaaj, e osobowo czowieka jest lewny, przyjacielski, powcigliwy, wrogi,
zbyt zoona i zrnicowana, aby mona j waleczny, hojny i tym podobne. Dziki
byo opisa pojciem cech. W niniejszym swojej zwizoci s one bardzo przy-
rozdziale przedstawimy dowody zarwno datne, posugujemy si wic nimi zarwno
na rzecz tezy, e cechy s podstawowymi w odniesieniu do kogo, kogo dopiero
jednostkami osobowoci, jak rwnie za- poznalimy, jak i do starych przyjaci. Nie
strzeenia krytykw takiego stanowiska. zawsze potrafimy wytumaczy, dlaczego
charakteryzujemy danego czowieka tym
Pytania zadawane w tym rozdziale wanie okreleniem. Zapytani o to odpo-
wiadamy: Tak mi si zdaje". Cho nie-
1. W jaki sposb pojcie avliy opisuje kiedy dany czowiek zaskakuje nas w sy-
podstawowe skadniki osobowoci? tuacjach, w ktrych dotd go nie znalimy,
2. Jak rni psychologowie b.uluii cechy to w dalszym cigu chtnie okrelamy
osobowoci i w jakim stopniu ich jego cechy, by go opisa. Ta skonno
koncepcje byy podobne? dotyczy wszystkich ludzi na caym wiecie
3. Czy istnieje jaka liczba podstawo- i objawia si ju w dziecistwie (John,
wych cech, ktre stanowi podsta- 1990; Yik, Bond, 1993).
50 PODSTAWOWE SKADNIKI OSOBOWOCI
Pocztki wykorzystania przymiotnikw tego, jak je definiowa i mierzy, to

oznaczajcych cechy w celu opisania zr- przynajmniej w dwch punktach maj
nicowania ludzi sigaj pierwszych prb zbiene opinie. (1) Pojcie cechy odnosi
kategoryzacji czowieka. Myl, e cecha si do pewnych prawidowoci w zacho-
jest podstawow jednostk opisu i budowy waniu czowieka. Tym samym pozwala
osobowoci, rwnie pojawia si u zarania ono scharakteryzowa podstawowe r-
psychologii osobowoci. W swoim prze- nice midzy ludmi. Jeeli wic nazy-
omowym dziele Allport (1937) zapropo- wamy kogo wylewnym, to odrniamy
nowa, by cechy traktowa tak wanie. go od innych ludzi, ktrych nazywamy
Podobne stwierdzenie znajdziemy w innej niemiaymi. (2) Poniewa cechy pozwa-
ksice napisanej w tym samym roku: Ce- laj uchwyci rnice w funkcjonowaniu
chy s podstawowymi jednostkami oso- ludzi, mog by wykorzystane jako pod-
bowoci" (Stagner, 1937, s. 12). Od tego stawowe jednostki opisu osobowoci. Za-
czasu takie rozumienie cech miao swoje daniem psychologw jest opisanie gw-
okresy wikszej i mniejszej popularno- nych cech, opracowanie sposobw ich po-
ci, ale zawsze pozostawao wan cz- miaru, zbadanie ich rozwoju i zdecydowa-
ci psychologii osobowoci. Cho nigdy nie, czy koncepcja ta tumaczy w sposb
nie zyskao cakowitej akceptacji, zawsze zadowalajcy zrnicowanie funkcjonowa-
znajdowao zwolennikw wrd czoowych nia ludzi w rozmaitych kontekstach sytu-
przedstawicieli tej dyscypliny. acyjnych.
Chocia - jak zobaczymy - psycho- Zanim omwimy najnowsze badania
logowie zajmujcy si cechami osobo- nad cechami, przypomnijmy pokrtce trzy
woci nie zawsze zgadzaj si co do klasyczne teorie i procedury badawcze.
Psychologia cech Gordona W. Allporta

Gordon Allport (1897-1967) uwaa cenie, a ona przyjmuje pewien styl ekspresji
chy za podstawowe jednostki strukturalne i postpowania.
osobowoci. Cechy definiowa jako pre- Czy cechy osobowoci naprawd ist-
dyspozycje do reagowania w okrelony niej, czy te s jedynie wygodnym narz-
sposb. Zachowanie czowieka jest stae dziem opisu ludzkiego zachowania? Allport
i spjne, poniewa cechy pozwalaj trak- uwaa, e cechy rzeczywicie istniej
towa wiele bodcw jako rwnowane" i s osadzone w systemie neuropsychicz-
i ujednolicaj znaczenie wielu zachowa. nym". Cho w tamtym czasie nie mona
Na przykad ludzie towarzyscy s przyja- byo ich bezporednio zaobserwowa czy
cielscy i wylewni, gdy uznaj rozmaite zmierzy, Allport by przekonany, e ce-
sytuacje jako okazje do kontaktowania si chy wynikaj z biologicznych i fizycznych
z ludmi, a kontakt z ludmi jest wanym rnic midzy ludmi. Zarazem sdzi, e
skadnikiem ich funkcjonowania. Innymi cechy mona ujrze w widocznym z ze-
sowy, cecha objawia si gotowoci do wntrz strumieniu zachowa".
reagowania w okrelony sposb, poniewa Allport zaproponowa wiele sposobw
dana osoba rne sytuacje traktuje podob- klasyfikacji cech osobowoci. Odrnia
CECHY JAKO SKADNIKI OSOBOWOCI 51
na przykad opis cech charakteryzujcych niezalenych elementw, a nie jednolitego

wszystkich ludzi od opisu cech pojedyn- systemu wspzalenych struktur. Inte-
czego czowieka i zaproponowa klasyfika- resoway go caociowe, zorganizowane
cj nomotetyczno-idiograficzn. Allport i systemowe aspekty funkcjonowania jed-
uwaa, e naley opracowa klasyfika- nostki, a nie abstrakcyjne czstki, ktre
cj cech wsplnych wszystkim ludziom, trudno odnie do rzeczywistego czo-
a wic nomotetyczn. Jednoczenie pod- wieka.
krela wyjtkowo kadego czowieka Cho Allport podchodzi do analizy
i twierdzi, e niektre cechy s swoiste czynnikowej z rezerw, to jednak bar-
dla poszczeglnych osb - te nazywa dzo si przyczyni do opracowania takso-
idiograficznymi. Drugi podzia wiza si nomii cech osobowoci (Allport, Odbert,
z si oddziaywania przypisywan rozma- 1936). Ze sownika jzyka angielskiego
itym cechom. Allport wyrni dyspozy- wynotowa wszystkie sowa okrelajce
cje dominujce, dyspozycje centralne osobowo czowieka, wzbogaci t list
oraz dyspozycje wtrne. Dyspozycja o zwroty slangowe, a nastpnie podzieli
dominujca tak silnie wpywa na funk- prawie 18 000 wyrazw na kategorie.
cjonowanie czowieka, e waciwie kade Pierwsza z nich zawieraa sowa okre-
jego zachowanie mona do niej odnie. lajce trwae cechy, druga przemijajce
Na przykad mwimy o osobowoci ma- nastroje i dziaania, trzecia - oceny do-
kiawelicznej, majc na myli przebiegego konywane przez otoczenie, czwarta nato-
wadc, opisanego przez Niccola Machia- miast - poczenie cech fizycznych z talen-
vellego, albo o sadycie na wzr markiza tami i zdolnociami. Pierwsza kategoria,
de Sade, albo wreszcie o osobowoci au- zawierajca trwae skadniki osobowoci,
torytarnej, ktra spostrzega rzeczywisto najbardziej zblia si do powszechnego
przez pryzmat czarno-biaych stereoty- rozumienia cech. Kryteria klasyfikowania
pw. Liczba dyspozycji dominujcych jest poszczeglnych okrele wysunite przez
ograniczona. Dyspozycje centralne (np. Allporta nie zawsze byy jasne. Jednak
uczciwo, uprzejmo, pewno siebie) donioso przedsiwzicia polegaa na
okrelaj skonnoci obejmujce mniejsz zwrceniu uwagi na jzyk jako podstaw
liczb sytuacji, ale w dalszym cigu od- sporzdzania taksonomii.
noszce si do znaczcych prawidowo- Warto zwrci uwag na kilka istotnych
ci w zachowaniu czowieka. Dyspozy- punktw Allportowskiej teorii cech. Po
cje wtrne to cechy najmniej wyraziste, pierwsze Allport odnosi si krytycznie
spjne i najtrudniejsze do uoglnienia. do psychologw koncentrujcych si na
Innymi sowy, cechy osobowoci rni pomiarze rnic indywidualnych, a lekce-
si pod wzgldem znaczenia i zasigu. wacych caociowe podejcie do osobo-
U rnych ludzi rne cechy mog by woci czowieka. Na tej podstawie wyklu-
dominujce, centralne lub wtrne. czy analiz czynnikow ze swoich metod
Dzielc cechy, Allport nie posugiwa badawczych. Uwaa, e poznanie typo-
si analiz czynnikow. Od samego po- wych cech danego czowieka oraz ich kon-
cztku odrzuca j, twierdzc, e abso- figuracji jest waniejsze ni porwnywanie
lutyzuje przecitno i gubi czowieka. tej samej cechy u rnych ludzi. Mwic
Uwaa, e analiza czynnikowa prowadzi bardziej oglnie, przedkada badania idio-
do pojmowania czowieka jako zespou graficzne, polegajce na dogbnej anali-
zie funkcjonowania jednostki, nad badania uznajc, e prowadz one do zuboenia

nomotetyczne, polegajce na analizowaniu obrazu osobowoci. Zgodnie z tymi pogl-
rnic w wystpowaniu kilku pojedyn- dami dziaaniem czowieka kieruje kilka
czych cech. Zdaniem Allporta kada praw- zaledwie motyww (np. seks i agresja),
dziwa teoria osobowoci musi ujmowa a wszystkie zachowania su zmniejsze-
wyjtkowo pojedynczego czowieka. niu napicia. Czy taka wizja jest wier-
Po drugie Allport wietnie zdawa so- nym odbiciem caej rnorodnoci funk-
bie spraw z rnorodnoci i zoonoci cjonowania czowieka? Zdaniem Allporta
zachowa ludzkich. Widzia w nich jed- nie. Odrzuci wic tradycyjne ujcie mo-
nak konsekwencj i tym uzasadnia poy- tywacji i stara si doczy motywy do
teczno kategorii cech osobowoci. Wie- cech. Utrzymywa jednoczenie, e nie
dzia jednoczenie, e ludzie dziaaj pod wszystkie motywy s cechami. Jaka wic
wpywem okolicznoci, a w konkretnych jest midzy nimi relacja? Tego problemu
zachowaniach przejawia si na og kilka
nie udao mu si rozwiza zadowalajco
rnych cech. Twierdzi w dodatku, e
(Pervin, 1993c).
kady czowiek targany jest sprzeczno-
Allport by czowiekiem o ogromnej
ciami, czego wyrazem s przeciwstawne
wiedzy. Jego dziea wci czyta si z za-
skonnoci. Stao osobowoci jest wic
raczej kwesti stopnia, [...] a idealnej interesowaniem. Wikszo jego dorobku
i cakowitej konsekwencji w zachowaniu jest jednak wana raczej z historycznego
nie naley oczekiwa" (1937, s. 332). punktu widzenia. Powodem jest prawdopo-
dobnie jego nacisk na aspekt idiograficzny
Allport pracowa wreszcie nad rela-
bada kosztem nomotetycznego, na struk-
cjami midzy motywacjami a cechami.
Szerzej bdziemy o tym pisa w dalszej tur osobowoci kosztem rnic midzy
czci ksiki. W tym miejscu warto przy- ludmi, jak rwnie odrzucenie analizy
pomnie, e interesowa si on czynnikami czynnikowej. Chocia - zdaniem Allporta
wyzwalajcymi aktywno organizmu oraz - jednostkowe cechy osobowoci po przej-
ksztatujcymi reakcje na bodce. Wyni- ciu przez analiz czynnikow przypomi-
kiem tych zainteresowa byo rozrnie- naj [...] wdlin, ktra unikna inspekcji
nie na motywacj i styl reakcji (Allport, sanitarnej" (1958, s. 251), to dla nast-
1937, s. 323). Niekiedy wydawa si wi- pujcych po nim zwolennikw psychologii
dzie czowieka w kategoriach motywacyj- cech osobowoci analiza czynnikowa bya
nych. Zarazem jednak odrzuca tradycyjne gwnym narzdziem wyodrbniania pod-
pogldy na temat potrzeb i motywacji, stawowych jednostek osobowoci.
Psychologia cech osobowoci Raymonda B. Cattella

Raymond B. Cattell jest jedn z najwa- dziedziczeniem cech osobowoci i wiele
niejszych postaci w historii psychologii. . innych.
Jego dokonania obejmuj wiele zagadnie, Cattell ukoczy studia na wydziale
takich jak zastosowanie analizy czynniko- chemii. Kiedy wic zaj si psycho-
wej do badania cech oraz oglnej oceny logi, postanowi opracowa klasyfikacj
osobowoci, badania nad inteligencj oraz cech osobowoci podobn do okresowego
ukadu pierwiastkw chemicznych. W cza- Zdaniem Cattella w dwunastu kategoriach

sie studiw w Anglii duy wpyw wywary byo wida wyrane zwizki, natomiast
na prace Spearmana nad analiz czynni- cztery wymiary pojawiay si wycznie
kow. Do okrelenia podstawowych jedno- w kwestionariuszach. Nastpnym krokiem
stek osobowoci wybra wic t metod. byo sprawdzenie, czy te same czynniki
We wczesnym okresie korzysta z wielu bd miay znaczenie przy wykorzysta-
kategorii zaproponowanych przez Allporta niu danych obiektywnych. Ponownie wic
(Allport, Odbert, 1936), ale dodatkowo za poddano badaniom, tym razem laboratoryj-
pomoc analizy czynnikowej prbowa wy- nym, wiele osb, by ustali, czy ich reakcje
odrbni grupy cech powizanych ze sob. rwnie cz si w grupy czynnikw. Po
Ocenia wic osobowo badanych osb opracowaniu za pomoc analizy czynniko-
(Cattell, 1943), posikujc si opiniami ich wej uzyskanych t drog danych okazao
znajomych oraz wnioskami z obserwacji, si, e istnieje 21 czynnikw podstawo-
a nastpnie ustala wspczynnik kore- wych. Jak si one miay do czynnikw
lacji pomidzy poszczeglnymi wskani- wyonionych w drodze analizy kwestio-
kami. Ostatecznie doszed do wniosku, e nariuszy? W znacznym stopniu nakaday
o osobowoci czowieka decyduje pitna- si na siebie, ale niecakowicie (Skinner,
cie podstawowych czynnikw. Howarth, 1973).
Sceptycznie nastawiony do nazw cech Dzi trudno moe doceni osignicia
uywanych w jzyku potocznym, Cattell Cattella, gdy analiz czynnikow prze-
postanowi sprawdzi, czy wyodrbnione prowadza si komputerowo. Odpowiednie
przez niego czynniki ujawni si rwnie programy statystyczne pozwalaj w uam-
w kwestionariuszach. Bya to forma wery- kach sekund wyodrbni czynniki, okre-
fikacji wczeniejszych wynikw, jak rw- li ich liczb oraz skadajce si na
nie prba opracowania kwestionariusza pozycje kwestionariuszowe. Kiedy jednak
do badania rnic indywidualnych. Przy- Cattell prowadzi swoje pionierskie bada-
gotowano tysice pozycji kwestionariu- nia w latach czterdziestych, nie dyspo-
szowych. Po przeanalizowaniu wszystkich nowa komputerem i musia wszystkich
danych Cattell stwierdzi, e istnieje 16 wylicze dokonywa sam (John, 1990)!
podstawowych czynnikw czy wymiarw Poza "tym Cattell nie zadowala si danymi
osobowoci, i na tej podstawie opracowa jednego typu - wskanikami obserwacji,
Szesnastoczynnikowy Kwestionariusz kwestionariuszami czy badaniami labora-
Osobowoci (16PF Questionnaire), su- toryjnymi. Przeciwnie, dy do zebrania
cy do pomiaru rnic midzy ludmi danych z wszystkich trzech rde, by
wedug podstawowych jednostek osobo- sprawdzi, czy pokrywaj si ze sob. Po
woci (Cattell, Eber, 1962). Oto niektre dzi dzie to gigantyczne przedsiwzicie
z tych czynnikw: powcigliwy - wy- nie zostao powtrzone. Jak zobaczymy,
lewny; zrwnowaony - emocjonalny, kon- kolejni badacze zadowalali si danymi jed-
serwatywny - postpowy, niesumienny - nego typu, a w najlepszym razie sprawdzali
sumienny. relacje midzy wskanikami obserwacji
a kwestionariuszami.
W jakim stopniu czynniki wyodrb-
nione na podstawie bada kwestionariu- Chciabym teraz krtko wspomnie
szowych pokryway si z wczeniejszymi, o dwch dodatkowych osigniciach Ca-
wynikajcymi z analizy jzyka potocznego? ttella w zakresie teorii cech osobowoci
54
PODSTAWOWE SKADNIKI OSOBOWOCI
zie funkcjonowania jednostki, nad badania uznajc, e prowadz one do zuboenia

nomotetyczne, polegajce na analizowaniu obrazu osobowoci. Zgodnie z tymi pogl-
rnic w wystpowaniu kilku pojedyn- dami dziaaniem czowieka kieruje kilka
czych cech. Zdaniem Allporta kada praw- zaledwie motyww (np. seks i agresja),
dziwa teoria osobowoci musi ujmowa a wszystkie zachowania su zmniejsze-
wyjtkowo pojedynczego czowieka. niu napicia. Czy taka wizja jest wier-
Po drugie Allport wietnie zdawa so- nym odbiciem caej rnorodnoci funk-
bie spraw z rnorodnoci i zoonoci cjonowania czowieka? Zdaniem Allporta
zachowa ludzkich. Widzia w nich jed- nie. Odrzuci wic tradycyjne ujcie mo-
nak konsekwencj i tym uzasadnia poy- tywacji i stara si doczy motywy do
teczno kategorii cech osobowoci. Wie- cech. Utrzymywa jednoczenie, e nie
dzia jednoczenie, e ludzie dziaaj pod wszystkie motywy s cechami. Jaka wic
wpywem okolicznoci, a w konkretnych jest midzy nimi relacja? Tego problemu
zachowaniach przejawia si na og kilka nie udao mu si rozwiza zadowalajco
rnych cech. Twierdzi w dodatku, e
(Pervin, 1993c).
kady czowiek targany jest sprzeczno-
Allport by czowiekiem o ogromnej
ciami, czego wyrazem s przeciwstawne
wiedzy. Jego dziea wci czyta si z za-
skonnoci. Stao osobowoci jest wic
interesowaniem. Wikszo jego dorobku
raczej kwesti stopnia, [...] a idealnej
i cakowitej konsekwencji w zachowaniu jest jednak wana raczej z historycznego
nie naley oczekiwa" (1937, s. 332). punktu widzenia. Powodem jest prawdopo-
dobnie jego nacisk na aspekt idiograficzny
Allport pracowa wreszcie nad rela-
cjami midzy motywacjami a cechami. bada kosztem nomotetycznego, na struk-
Szerzej bdziemy o tym pisa w dalszej tur osobowoci kosztem rnic midzy
czci ksiki. W tym miejscu warto przy- ludmi, jak rwnie odrzucenie analizy
pomnie, e interesowa si on czynnikami czynnikowej. Chocia - zdaniem Allporta
wyzwalajcymi aktywno organizmu oraz - jednostkowe cechy osobowoci po przej-
ksztatujcymi reakcje na bodce. Wyni- ciu przez analiz czynnikow przypomi-
kiem tych zainteresowa byo rozrnie- naj [...] wdlin, ktra unikna inspekcji
nie na motywacj i styl reakcji (Allport, sanitarnej" (1958, s. 251), to dla nast-
1937, s. 323). Niekiedy wydawa si wi- pujcych po nim zwolennikw psychologii
dzie czowieka w kategoriach motywacyj- cech osobowoci analiza czynnikowa bya
nych. Zarazem jednak odrzuca tradycyjne gwnym narzdziem wyodrbniania pod-
pogldy na temat potrzeb i motywacji, stawowych jednostek osobowoci.
Psychologia cech osobowoci Raymonda B. Cattella

Raymond B. Cattell jest jedn z najwa- dziedziczeniem cech osobowoci i wiele
niejszych postaci w historii psychologii. . innych.
Jego dokonania obejmuj wiele zagadnie, Cattell ukoczy studia na wydziale
takich jak zastosowanie analizy czynniko- chemii. Kiedy wic zaj si psycho-
wej do badania cech oraz oglnej oceny logi, postanowi opracowa klasyfikacj
osobowoci, badania nad inteligencj oraz cech osobowoci podobn do okresowego
55
CECHY JAKO SKADNIKI OSOBOWOCI
ukadu pierwiastkw chemicznych. W cza- Zdaniem Cattella w dwunastu kategoriach

sie studiw w Anglii duy wpyw wywary byo wida wyrane zwizki, natomiast
na prace Spearmana nad analiz czynni- cztery wymiary pojawiay si wycznie
kow. Do okrelenia podstawowych jedno- w kwestionariuszach. Nastpnym krokiem
stek osobowoci wybra wic t metod. byo sprawdzenie, czy te same czynniki
We wczesnym okresie korzysta z wielu bd miay znaczenie przy wykorzysta-
kategorii zaproponowanych przez Allporta niu danych obiektywnych. Ponownie wic
(Allport, Odbert, 1936), ale dodatkowo za poddano badaniom, tym razem laboratoryj-
pomoc analizy czynnikowej prbowa wy- nym, wiele osb, by ustali, czy ich reakcje
odrbni grupy cech powizanych ze sob. rwnie cz si w grupy czynnikw. Po
Ocenia wic osobowo badanych osb opracowaniu za pomoc analizy czynniko-
(Cattell, 1943), posikujc si opiniami ich wej uzyskanych t drog danych okazao
znajomych oraz wnioskami z obserwacji, si, e istnieje 21 czynnikw podstawo-
a nastpnie ustala wspczynnik kore- wych. Jak si one miay do czynnikw
lacji pomidzy poszczeglnymi wskani- wyonionych w drodze analizy kwestio-
kami. Ostatecznie doszed do wniosku, e nariuszy? W znacznym stopniu nakaday
o osobowoci czowieka decyduje pitna- si na siebie, ale niecakowicie (Skinner,
cie podstawowych czynnikw. Howarth, 1973).
Sceptycznie nastawiony do nazw cech Dzi trudno moe doceni osignicia
uywanych w jzyku potocznym, Cattell Cattella, gdy analiz czynnikow prze-
postanowi sprawdzi, czy wyodrbnione prowadza si komputerowo. Odpowiednie
przez niego czynniki ujawni si rwnie programy statystyczne pozwalaj w uam-
w kwestionariuszach. Bya to forma wery- kach sekund wyodrbni czynniki, okre-
fikacji wczeniejszych wynikw, jak rw- li ich liczb oraz skadajce si na
nie prba opracowania kwestionariusza pozycje kwestionariuszowe. Kiedy jednak
do badania rnic indywidualnych. Przy- Cattell prowadzi swoje pionierskie bada-
gotowano tysice pozycji kwestionariu- nia w latach czterdziestych, nie dyspo-
szowych. Po przeanalizowaniu wszystkich nowa komputerem i musia wszystkich
danych Cattell stwierdzi, e istnieje 16 wylicze dokonywa sam (John, 1990)!
podstawowych czynnikw czy wymiarw Poza tym Cattell nie zadowala si danymi
osobowoci, i na tej podstawie opracowa jednego typu - wskanikami obserwacji,
Szesnastoczynnikowy Kwestionariusz kwestionariuszami czy badaniami labora-
Osobowoci (16PF Questionnaire), su- toryjnymi. Przeciwnie, dy do zebrania
cy do pomiaru rnic midzy ludmi danych z wszystkich trzech rde, by
wedug podstawowych jednostek osobo- sprawdzi, czy pokrywaj si ze sob. Po
woci (Cattell, Eber, 1962). Oto niektre dzi dzie to gigantyczne przedsiwzicie
z tych czynnikw: powcigliwy - wy- nie zostao powtrzone. Jak zobaczymy,
lewny, zrwnowaony - emocjonalny, kon- kolejni badacze zadowalali si danymi jed-
serwatywny - postpowy, niesumienny - nego typu, a w najlepszym razie sprawdzali
sumienny. relacje midzy wskanikami obserwacji
W jakim stopniu czynniki wyodrb- a kwestionariuszami.
nione na podstawie bada kwestionariu- Chciabym teraz krtko wspomnie
szowych pokryway si z wczeniejszymi, o dwch dodatkowych osigniciach Ca-
wynikajcymi z analizy jzyka potocznego? ttella w zakresie teorii cech osobowoci
56
oraz procedur badawczych. Po pierwsze in- no cech osobowoci, zwikszajc si

teresowa si on pochodzeniem cech oraz jeszcze w miar upywu lat (Cattell,
ich rozwojem. Opracowa wic metod ba- 1965).
dania wpywu, jaki na poszczeglne cechy Po drugie Cattell wnis znaczny wkad
maj czynniki dziedziczne i rodowiskowe, w poznanie dynamicznych i strukturalnych
Cho stwierdzono w tym zakresie znaczne aspektw osobowoci - to znaczy tak
rnice, to szacuje si, e osobowo jej zmiennoci, jak i staoci. Cattell nie
czowieka w dwch trzecich zaley od ro- uwaa czowieka za jednostk statyczn,
dowiska, a w jednej trzeciej od czynnikw zachowujc si tak samo we wszystkich
dziedzicznych (Hundleby, Pawlik, Cattell,
sytuacjach. Wiedzia, e zachowanie czo-
1965). W badaniach nad tym zagadnieniem, wieka zaley od wielu czynnikw natury
prowadzonych w ramach genetyki za- motywacyjnej i sytuacyjnej. Za pomoc
chowania, od pionierskich bada Cattella
analizy czynnikowej sporzdzi klasyfika-
dokonano znacznych postpw. Wkad Ca-
cj motyww i prbowa opracowa me-
ttella warto jednak odnotowa, zwaszcza
tod przewidywania zachowa na pod-
e pracowa on w czasie, gdy niemal
stawie cech osobowoci oraz zmiennych
wszyscy psychologowie amerykascy pod-
sytuacyjnych.
krelali wyczne znaczenie rodowiska.
Powicilimy badaniom Cattella nieco
Cattell interesowa si rwnie ewo-
lucj cech. Pyta wic, czy dane ce- miejsca ze wzgldu na ich znaczenie dla
chy wystpuj na wszystkich etapach rozwoju psychologii osobowoci. Doty-
wieku czowieka i w tym samym na- czyy one wielu zagadnie, ktre bdziemy
teniu. Okazao si, e u dzieci, na- omawiali w dalszej czci tego rozdziau,
stolatkw i ludzi dorosych powtarzaj takich jak kwestie cech podstawowych, po-
si w zasadzie te same czynniki (Coan, rwnywalnoci danych uzyskiwanych r-
1966). Badania nad maymi dziemi wy- nymi metodami, rde, staoci i zmienno-
kazay jednak, e poniej czwartego roku ci cech osobowoci. Cho nie mwilimy
ycia wystpuje jedynie jedna trzecia o tym wczeniej, mona by tu doda kwe-
cech osobowoci obecnych u ludzi do- sti zalenoci cech od otoczenia kultu-
rosych (Damarin, Cattell, 1968). Ca- rowego. Osignicia Cattella s naprawd
ttell stwierdzi rwnie znaczn stabil- imponujce.
Psychologia cech osobowoci Hansa J. Eysencka

Wiele dokona Hansa Eysencka byo po- senck, 1993). Rni si jednak od Ca-
dobnych do osigni Cattella. Badacz ttella w dwch podstawowych sprawach.
ten rwnie stosowa analiz czynnikow. Po pierwsze rozpatrywa mniejsz liczb
Podobnie jak Cattell, Eysenck mia szero- wymiarw osobowoci. Operowa na po-
kie zainteresowania, obejmujce na przy- ziomie typw, a nie - jak Cattell - cech
kad kwesti podstawowych cech oso- albo czynnikw. Po drugie pooy wik-
bowoci oraz genetycznych i biologicz- szy nacisk na relacj midzy osobowoci
nych uwarunkowa osobowoci (Eysenck, czowieka a jego waciwociami biologicz-
1990) oraz wyznacznikw twrczoci (Ey- nymi.
57
Poziom typu: ! Ekstrawersja
i Towarzysko 1 Impulsywno' Aktywno 7imrinniiin*A

LyWIUlUWUdL ' rPnhllHliuff^
UUUUHWUaU
Poziom
RYCINA 2.1 orga sobowoci
rdo: H. J. Eysenck (1970). The Structure of Personaiity (s. 13). London: Methuen & Co.
Rozwamy dokadniej te rnice. Jak Eysenck wyodrbni trzy podstawowe

wspomniaem, Eysenck - podobnie jak wymiary osobowoci: introwersj/ekst-
Cattell - przy wyodrbnianiu podstawo- rawersj, neurotyczno oraz psycho-
wych jednostek osobowoci posugiwa si tyczno (ryciny 2.2, 2.3, 2.4; Eysenck,
analiz czynnikow. Definiowa te cechy 1990, s. 246). Oznacza si je za pomoc
jako nawykowe reakcje, ktre wystpuj liter pocztkowych (E - ekstrawersja, N -
w pewnych grupach. Jednak na wyszym neurotyczno, P - psychotyczno), a zo-
poziomie organizacji Eysenck zajmowa ony z nich akronim PEN odnosi si
si typami (Eysenck, 1970, ryc. 2.1). do trjwymiarowego modelu osobowoci.
Typ obejmuje pewne kontinuum, rozci- W celu pomiaru rnic indywidualnych
gajce si midzy punktami najwyszego w zakresie kadego z tych wymiarw
i najniszego natenia danej waciwoci. opracowany zosta Kwestionariusz Osobo-
Poszczeglni ludzie mog si sytuowa woci EPQ (Eysenck Personaiity Question-
w rnych miejscach tej skali. naire).
Agresywny Chodny / Egocentryczny j Bezosobowy < j Impulsywny
: Antyspoeczny Brak empatii Twrczy Gruboskrny ;
RYCINA 2.2 Hierarchiczna struktura psychotycznoci (P)

58
' Towarzyski j i ywy ' ! Aktywny ' - Asertywny : dozna'
Beztroski ; .Dominujcy: .Wybuchowy: : miaty
RYCINA 2.3 Hierarchiczna struktura ekstrawersji/introwersji (E)
Zanim przejdziemy do szczegowego miar, psychotyczno, okaza si bardziej

omwienia kadego z wymiarw, warto kontrowersyjny.
odnotowa, e dwa pierwsze z nich (E, N) Mwic w skrcie, wymiar ekstrawer-
przypominaj 16 czynnikw wyodrbnio- sji/introwersji odnosi si do rnic w to-
nych przez Cattella, gdyby poddano je dal- warzyskoci i impulsywnoci. Typowy eks-
szej analizie czynnikowej. Innymi sowy, trawertyk jest towarzyski, lubi przyjcia,
gdyby Cattellowskie czynniki czy wymiary ma wielu przyjaci, uwielbia momenty
dalej kondensowa, osignlibymy kate- pobudzenia i dziaa pod wpywem chwili.
gorie podobne do wymiarw intrower- Introwertyk jest spokojny, nastawiony do
sji/ekstrawersji oraz neurotycznoci. Jak wewntrz, refleksyjny, nie wierzy decy-
zobaczymy, zajmuj one poczesne miejsce zjom podejmowanym pod wpywem chwili
w nieomal kadej klasyfikacji sporzdzanej i przedkada ycie dobrze zorganizowane
za pomoc analizy czynnikowej. Trzeci wy- nad przypadkowe i ryzykowne. Wiele
| Lkliwy Depresyjny j Z poczuciem winy j i 0 niskiej samoocenie Spity
Irracjonalny j j Pochliwy j ! Markotny : ; Emocjonalny
RYCINA 2.4 Hierarchiczna struktura neurotycznoci (N)

rdo: H. J. Eysenck (1990). Biological Dimensions in Personaiity. W: L. A. Pervin (red.). Handbook of Personaiity:
Theor/ and Rcscarch, (s. 246). New York: Guilford. Przedruk za zgod Guilford Publications.
59
bada wskazuje na rnice w funkcjono- emocjonalna, czsty lk i niepokj oraz

waniu introwertykw i ekstrawertykw: dolegliwoci zdrowotne (np. ble i za-
introwertycy s bardziej wraliwi na bl, wroty gowy, kopoty odkowe itp.) Wy-
szybciej si mcz, gorzej wypadaj w mo- miar psychotyczny, jak ju wspomnia-
mentach pobudzenia, osigaj lepsze wy- em, jest mniej jasny teoretycznie, ale
niki w szkole, wol dziaa w pojedynk, zazwyczaj objawia si skonnoci do
s mniej aktywni seksualnie pod wzgl- agresji, chodu, egocentryzmu, bezoso-
dem czstotliwoci poycia i liczby part- bowego traktowania ludzi, postawy an-
nerw i trudniej na nich wpyn (Ey- tyspoecznej i niekonwencjonalnego po-
senck, 1990; Wilson, 1978; Zuckerman, stpowania. Sam termin nie jest jed-
1991). Jak wspomnielimy, zdaniem Ey- nak najlepszy, poniewa budzi skojarzenia
sencka indywidualne rnice w osobowo- z psychoz. Osoby psychotyczne mog
ci odzwierciedlaj rnice w funkcjono- wprawdzie mie skonno do psychozy,
waniu biologicznym. Introwertycy silniej ale zazwyczaj mieci si to w granicach
ni ekstrawertycy reaguj na wydarzenia normy. Cho wiele cech charakterystycz-
zewntrzne i szybciej przyswajaj zakazy. nych dla psychotycznoci ocenia si ne-
W zwizku z tym s bardziej powci- gatywnie, to Eysenck (1993) sugeruje
gliwi i zahamowani. Istniej te dowody, istnienie zwizku midzy wysok pozycj
e w procesie uczenia na introwertykw na tym wymiarze a twrczoci. Powo-
lepiej dziaaj kary, a na ekstrawertykw - dem jest prawdopodobnie umiejtno nie-
nagrody (Eysenck, 1990). konwencjonalnego mylenia, ktre sprzyja
Jeeli chodzi o neurotyzm, to osoby kreatywnoci, cho nie jest jej jedynym
wysoko neurotyczne cechuje labilno warunkiem.
TABELA 2.1 Przykadowe pozycje pozwalajce okreli poziom ekstrawersji, neurotycznoci

i psychotycznoci, znajdujce si w Zrewidowanym Kwestionariuszu Osobowoci
H. J. Eysencka (EPQ-R) (Eysenck, Eysenck, Barrett, 1985)
Tak Nie
1. Czy zazwyczaj przejmujesz inicjatyw w pozyskiwaniu nowych przyjaci?
2. Czy masz due wahania nastroju?
3. Czy woiisz dziaa po swojemu niz zgodnie z zasadami?
4. Czy w towarzystwie innych ludzi najczciej milczysz?
5. Czy atwo zrani twoje uczucia?
6. Czy zwracasz uwag na to, co myl inni?
7. Czy atwo przychodzi ci oywienie nudnego przyjcia?
8. Czy jeste lkliwy?
9. Czy chciaby, aby inni si ciebie bali?
Uwaga: Pytania i odpowiedzi diagnostyczne dla poszczeglnych wymiarw - ekstrawersja: 1 tak, 4 nie, 7
tak: neurotyzm: 2 tak, 5 tak, 8 tak; psychotyzm: 3 tak, 6 nie, 9 tak.
Introwersja/Ekstrawersja. Podstawowy wymiar

osobowoci okrelajcy, w jakim stopniu ludzie
s introwertykami (tzn. s nietowarzyscy, cisi,
bierni), a w jakim ekstrawertykami (tzn. s
towarzyscy, wylewni, aktywni).
61
Przechodzc do biologicznych aspek- obycia z biologicznymi wanie funkcjami

tw osobowoci, odnotowa naley, e organizmu oraz sposobami ich pomiaru.
Eysenck, podkrelajc biologiczne pod- W dodatku liczne badania w tej dzie-
oe rnic indywidualnych, antycypowa dzinie przynosz wzajemnie wykluczajce
wspczesn popularno bada tego typu. si rezultaty, w zalenoci od badanej
Podobnie jest z kwesti ewolucyjnego zna- populacji, uytych narzdzi oraz okoliczno-
czenia cech: ci badania. Najbardziej wiarygodne prace
wykazuj, e wymiar E wie si z po-
Uwaam, e zrnicowanie podstawowych ziomem chronicznego pobudzenia koro-
wymiarw osobowoci miao wielkie zna- wego (Eysenck, 1990). Wynika z nich,
czenie ewolucyjne, a ta ewolucyjna prze- e ekstrawertycy maj chronicznie wy-
szo objawia si wyranym uwarunko- szy prg pobudzenia, czyli trudniej ich
waniem genetycznym rnic indywidual- pobudzi ni introwertykw. Oznacza to,
nych. e ten sam poziom stymulacji bardziej
(1977, s. 407-408) pobudza introwertykw, z czego wynika,
e ekstrawertycy potrzebuj silniejszych
Cho ustalanie osobowoci na podstawie bodcw, aby osign ten sam, co in-
kwestionariuszy i wskanikw obserwa- trowertycy poziom pobudzenia. Std te
cyjnych jest przydatne, Eysenck widzia ekstrawertycy przy niskim poziomie po-
potrzeb analizy przyczyn pojawienia si budzenia szybko si nudz i szukaj moc-
niejszych podniet. Badaniom nad N i P
kadego z wymiarw. Znaczenia czynnikw
powicono mniej uwagi ni nad E, wic
biologicznych w ich powstaniu dowodzi na
na temat ich biologicznych uwarunkowa
podstawie ich obecnoci w rnych kultu-
mniej wiadomo. Ostatnio jednak obser-
rach oraz wyranego uwarunkowania ge-
wujemy wzmoone zainteresowanie tymi
netycznego, przejawiajcego si dziedzicz-
zagadnieniami, wrcimy zatem do nich
noci podstawowych waciwoci osobo-
przy omawianiu najnowszych modeli cech.
woci. Ponadto analiza czynnikowa zacho-
Jak wskaza jeden z autorytetw w tej dzie-
wania map prowadzia do wyodrbnie-
dzinie, Eysenck moe susznie twierdzi,
nia czynnikw podobnych do E (zabawa),
e jego system opiera si na fundamentach
N (lk, wycofanie) oraz P (agresja) (Zuc-
solidnych bada psychobiologicznych, do
kerman, 1991, s. 42).
ktrych zwolennicy innych modeli nawet
Dyskusj nad biologicznymi korze-
si nie zbliyli" (Zuckerman, 1991, s. 11).
niami P, E i N komplikuje konieczno
Picioczynnikowy Model Osobowoci

Cho podstawowe koncepcje Allporta, Ca- ktre oparte na analizie czynnikowej, inne
ttella i Eysencka zostay sformuowane na rnicach indywidualnych w funkcjono-
w latach pidziesitych XX wieku, nie waniu systemw fizjologicznych (Clonin-
udao si od tamtego czasu uzgodni ger, 1987; Gray, 1987; Tellegen, 1993).
jednej klasyfikacji cech. Pojawiy si co Niektre z nich, szczeglnie te kadce
prawda inne modele trjczynnikowe, nie- nacisk na indywidualne rnice fizjolo-
62
giczne i neurofizjologiczne, s podobne do oraz otwarto na dowiadczenia (ta-

trzech superczynnikw Eysencka, ale nie bela 2.2), na nich bowiem oparte s
mona mwi o penej odpowiednioci ani liczne prowadzone w ostatnim okresie
midzy modelem Eysencka a nimi, ani badania. W literaturze funkcjonuje akro-
midzy nimi samymi. W dodatku pojawiy nim NEOAC, zbudowany z pierwszych
si rwnie modele siedmioczynnikowe. liter modelu picioczynnikowego Oohn,
Na przestrzeni lat prowadzono wiele 1990, s. 96). Posuguje si nimi rw-
bada z uyciem analizy czynnikowej, cho nie kwestionariusz zwany Kwestiona-
nie osignito zgody co do czynnikw pod- riuszem Osobowoci NEO (NEO-PI),
stawowych. John (1990) napisa doskona ktrego zmieniona wersja nosi nazw
histori tych bada, zwaszcza tych pro- Zmodyfikowany Kwestionariusz Osobo-
wadzonych w latach 1949-1981. Wynikao woci) (Costa, McCrae, 1992). Skada si
z niej, e w istocie istnieje pi pod- on z 300 pozycji. Osoby badane oceniaj
stawowych czynnikw. Midzy badaczami w piciopunktowej skali (od zdecydowa-
jednak w dalszym cigu nie byo poro- nie tak" do zdecydowanie nie"), w jakim
zumienia. W wietle tego, co przyniosy stopniu dane zdanie ich dotyczy. Oprcz
nastpne wydarzenia, pozostaje zagadk, cech zwizanych bezporednio z picioma
dlaczego po tylu badaniach nie mona byo czynnikami podstawowymi ocenie pod-
uzgodni wsplnego stanowiska. Mwic lega rwnie sze dodatkowych aspek-
o nastpnych wydarzeniach, mam na myli tw w ramach kadego czynnika pod-
consensus osignity wreszcie w zwizku stawowego. Pozwala to na bardziej pla-
z tak zwan Wielk Pitk (Big Fwe) styczn charakterystyk zachowa (tabela
(Goldberg, 1981; 1993) albo inaczej - 2.2). Autorzy s zdecydowanymi zwolen-
Picioczynnikowym Modelem Osobo-
nikami kwestionariuszowej metody bada-
woci (PMO):
nia osobowoci, zachowuj natomiast duy
sceptycyzm wobec testw projekcyjnych
Dzisiaj za bardziej owocne uwaamy przy- i wywiadw klinicznych (McCrae, Costa,
jcie zaoenia roboczego, e Picioczyn- 1990).
nikowy Model Osobowoci dobrze od-
zwierciedla struktur osobowoci [...]. Je-
eli ta hipoteza jest prawdziwa - jeeli na- Dowody
prawd odkrylimy podstawowe wymiary
osobowoci - oznacza to punkt zwrotny Jakie argumenty przemawiaj za tym mo-
w psychologii. delem oraz opartym na nim kwestionariu-
(McCrae, John, 1992, s. 177) szu? Jego zwolennicy wskazuj na rno-
rodno dowodw pochodzcych z wielu
Czym jest model picioczynnikowy, ten rde.
by moe punkt zwrotny w psycholo-
gii, i jakie argumenty za nim przema- Podobiestwa midzykulturowe
wiaj? Cho przy charakteryzowaniu Wiel- Po pierwsze analiza okrele oznaczaj-
kiej Pitki (Big Five) stosowano nieco cych cechy osobowoci w rnych jzy-
inne okrelenia, my bdziemy posugiwali kach wykazuje ich wielkie podobiestwo
si nastpujcymi terminami: neurotyzm, (Goldberg, 1993; John, 1990). Pi gw-
ekstrawersja, sumienno, ugodowo nych czynnikw mona wyodrbni nie
63
TABELA 2.2 Dwubiegunowa charakterystyka czynnikw Wielkiej Pitki (Big Five)
CECHY OSOB O WYSOKICH CZYNNIKI CECHY OSOB O NISKICH

WYNIKACH WYNIKACH
Lkliwy, nerwowy, NEUROTYZM (N) Spokojny, rozluniony,
emocjonalny, niepewny, Ocenie podlega pooenie jednostki na wy- nieemocjonalny. silny,
hipochondryczny, miarze: dobre przystosowanie vs. niestabil- pewny siebie.
niezorganizowany. no emocjonalna. Pozwala wykry osoby
o zaburzeniach psychicznych, irracjonal-
nych pogldach, wyolbrzymionych pragnie-
niach i deniach, szkodliwych dla siebie
reakcjach na sytuacje yciowe.
Towarzyski, aktywny, EKSTRAWERSJA (E) Powcigliwy, chodny,

rozmowny, zorientowany na Ocenie podlega jako i intensywno inte- stojcy na uboczu,
ludzi, optymistyczny, lubicy rakcji midzyludzkich: poziom aktywnoci: zorientowany na sprawy,
zabaw, uczuciowy. potrzeba stymulacji; zdolno cieszenia si. wycofujcy si, cichy.
Ciekawy, o szerokich OTWARTO NA DOWIADCZENIA (0) Konwencjonalny,

zainteresowaniach, twrczy, Ocenie podlega aktywne szukanie nowych przyziemny, o wskich
oryginalny, z wyobrani, dowiadcze dla nich samych; tolerancja zainteresowaniach, brak za-
nietradycyjny. nieznanego i badanie go. interesowa artystycznych,
nieanalityczny.
Uczuciowy, przyjazny, ufny, UGODOWO (U) Cyniczny, brutalny,

pomocny, wybaczajcy, Ocenie podlega charakter relacji interperso- podejrzliwy, niechtny
atwowierny, bezporedni. nalnych jednostki na wymiarze: od wsp- do wsppracy, mciwy,
czucia do wrogoci w uczuciach, mylach bezlitosny, atwo wpadajcy
i zachowaniach. w zo, intrygant.
Zorganizowany, wiarygodny, SUMIENNO (S) Niemaicy celu.

pracowity, zdyscyplinowany, Ocenie podlega stopie zorganizowania jed- niewiarygodny, leniwy,
punktualny, schludny, nostki, upr i motywacja w deniu do beztroski, niedbay,
ambitny, wytrway. celu. Osoby wymagajce, wiarygodne, na swobodny, o sabej woli.
ktrych mona polega, s przeciwstawione hedonista.
ludziom beztroskim, o sabej woli i niedba-
ym.
Cechy oceniane dodatkowo w ramach kadego z piciu gwnych czynnikw (NEO-PI-R)

Neurotyzm: lk, agresywna wrogo, depresja, niemiao, impulsywno, nadwraliwo.
Ekstrawersja: serdeczno, towarzysko, asertywno, aktywno, poszukiwanie dozna, emocjonalno
pozytywna.
Otwarto na dowiadczenia: wyobrania, estetyka, uczucie, dziaania, pomysy, wartoci.
Ugodowo: zaufanie, prostolinijno, altruizm, ulego, skromno, skonno do rozczulania si.
Sumienno: kompetencje, skonno do porzdku, obowizkowo, denie do osigni, samodyscyplina,
rozwaga.
rdo: R T. Costa, Jr., R. R, WlcCrae (1985). The NEO Personaiity lnventory Manua, Odessa, FL: Psychological
Assessment Resources; R T. Costa Jr., R. R. McCrae, NEO-PI-R. (1992). Professional Manua, Odessa, FL:
Psychological Assessment Resources.
64
tylko w jzyku angielskim, ale i w innych (Funder, Colvin, 1988; Watson, 1989). Wy-
jzykach. Na tej podstawie Goldberg sfor- nika z tego, e samoocenianie si wie si
muowa podstawow hipotez leksy- raczej z obserwowalnymi aspektami wa-
kaln: snego zachowania, a nie subiektywnymi
wyobraeniami na swj temat.
Zrnicowanie ludzi jest prawie nieogra-
niczone, ale wikszo rnic indywi- Motywy, emocje i kontakty interpersonalne
dualnych nie ma wikszego znaczenia Nastpn kwesti jest relacja midzy
w yciu codziennym i przechodzi niezau- Picioczynnikowym Modelem Osobowo-
waona. Sir Francis Galton by jednym
ci i zwizanym z nim kwestionariuszem
z pierwszych badaczy, ktry wprost sfor-
a innymi elementami osobowoci, takimi
muowa podstawow hipotez leksykaln,
jak motywy, emocje i kontakty interper-
wedle ktrej najwaniejsze rnice midzy
sonalne. Stwierdzono na przykad zwizek
ludmi mona zamkn w wyrazistych
pomidzy wysokim nateniem pewnych
kategoriach, dla ktrych wszystkie albo
cech a okrelonymi motywacjami (Little,
prawie wszystkie ludzkie jzyki maj kon-
Lecci, Watkinson, 1992; Read, Jones, Mi-
kretne nazwy.
ller, 1990). Tak wic osoba uznawana za
(Goldberg, 1990, s. 1216)
towarzysk kieruje si w swoim zacho-
waniu chci przebywania wrd ludzi,
Z powyszego fragmentu wynika, e ga-
a osoba o wysokim wskaniku skonnoci
tunek ludzki ustali na drodze obserwacji
do dominacji kieruje si w swoim po-
rnice indywidualne, szczeglnie istotne
stpowaniu chci panowania nad innymi
dla wzajemnych interakcji, i nada im a-
i realizowania swojej woli. Zauwaono
two zrozumiae terminy. Czynniki ujte
te zwizek midzy wynikami NEO-PI
w modelu Wielkiej Pitki odnosz si do
a wskanikami potrzeb wynikajcymi z for-
gwnych elementw kontaktw midzy-
mularza badania osobowoci Murraya (Co-
ludzkich. Odpowiadaj na pytanie o to, na
sta, McCrae, 1988). Cho Murray od-
co moemy liczy ze strony konkretnych
rnia cechy od motyww (w niniejszej
osb, a bardziej oglnie, czego moemy si
po nich spodziewa. ksice rwnie utrzymujemy to rozr-
nienie), wielu badaczy uwaa, e motywy
stanowi po prostu cz cech i nie wyma-
Samoocenianie si i ocena innych ludzi
gaj specjalnego rozrniania.
Po drugie okazuje si, e dokonywane
przez osoby badane oceny poziomu wyst- Stwierdzono rwnie zwizek pomi-
powania u nich cech z modelu picioczyn- dzy wynikami Picioczynnikowego Mo-
nikowego w zasadzie pokrywaj si z oce- delu Osobowoci a podatnoci na kon-
nami dokonywanymi przez ich maonkw kretne emocje. Na przykad wysokim wy-
i znajomych (tabela 2.3) (McCrae, Costa, nikom N towarzyszy podatno na ne-
1990). Dzieje si tak nawet wtedy, gdy obie gatywne emocje, a wysokim wynikom
osoby znaj si tylko przelotnie. Natura E - skonno do przeywania emo-
tego zjawiska nie jest jeszcze rozpoznana cji pozytywnych (Watson, Clark, 1992).
i wymaga dalszych bada. Ponadto im W dodatku okazao si, e N wie si
blisze kontakty midzy badanymi, tym ze zym samopoczuciem, a E - z do-
bardziej obie oceny pokrywaj si ze sob brym (McCrae, Costa, 1991). Wysokie
TABELA 2.3 Korelacje pomidzy samoocenianiem a ocenami dokonywanymi przez maonkw

i znajomych
Badania dowodz zasadniczego podobiestwa pomidzy samoopisem, ocenami dokonywanymi przez
maonkw i znajomych.
ZGODNO POMIDZY
ZNAJOMY ZNAJOMY ZNAJOMI MAONEK
CZYNNIK NEO-PI 1 ZNAJOMY 1 MAONEK 1 BADANY 1 BADANY
Neurotyzm 0,36 0,45 0,37 0,53
Ekstrawersja 0.41 0.26 0.44 0.53
Otwarto 0.46 0,37 0.63 0,59
Ugodowo 0.45 0.49 0.57 0.60
Sumienno 0,45 0,41 0,49 0,57
Uwaga: Wszystkie korelacje s statystycznie istotne przy p<0,001. Ns = 144 do 719.
rdlo: R. R. McCrae. R T. Costa, Jr. (1990). Personaiity in Adulthood. New York: Guiiford. Przedruk za zgod
Guilford Publishers.
wskaniki O (otwartoci na dowiadczenia) porzdkowania oraz przyjacielskoci/wro-

s zwizane z emocjami zarwno pozytyw- goci. W pewnym sensie kontakty inter-
nymi, jak i negatywnymi. Zwizek U (ugo- personalne s kombinacj wadzy i mioci.
dowo) i S (sumienno) z emocjami jest Rnice indywidualne wynikaj z przeci-
mniej jasny, ale oglnie wysokie wskaniki cia tych dwch wymiarw. Na przykad
w tych kategoriach id w parze z dobrym aroganckie, instrumentalne podejcie do
samopoczuciem i uczuciami pozytywnymi. ludzi wynika z poczenia skonnoci do
Cho badania korelacyjne nie pozwalaj na dominacji z wrogoci; podejcie ywio-
jednoznaczne stwierdzenie, co jest przy- owe i wylewne wynika z poczenia do-
czyn, a co skutkiem, autorzy sugeruj, minacji z przyjacielskoci; natomiast po-
e ludzie [...] kochajcy i pracowici maj stawa pena rezerwy, zamknicia w sobie
wicej dowiadcze pozytywnych, a mniej wynika z poczenia ulegoci z wrogo-
negatywnych, poniewa cechy te sprzyjaj ci. Wskaniki na osi piciu czynnikw
sukcesom osobistym i zawodowym; ich mona wic odnie do stylu kontaktw in-
osobowo sprawia, e przeywaj wi- terpersonalnych wynikajcego z kombina-
cej momentw uniesienia, a rzadziej s cji dwch powyszych wymiarw. Stwier-
w doku (McCrae, Costa, 1991, s. 231). dzono te zwizek pomidzy wynikami
Jeeli chodzi o kontakty interperso- w zakresie piciu czynnikw a rodzajem
nalne, to uwaa si, e dopeniaj one wizi miosnej czcej ludzi dorosych
model piecioczynnikowy (Trapnell, Wig- (Shaver, Brennan, 1992). Ludzie nawi-
gins, 1990; Wiggins, 1992; Wiggins, Pin- zujcy trwae, bezpieczne wizi s mniej
cus, 1992). Zdaniem Wigginsa kontakty neurotyczni i bardziej ekstrawertywni ni
interpersonalne mona ujmowa w dwch ci, ktrzy tworz zwizki pene niepokoju
podstawowych wymiarach: dominacji/pod- lub nie tworz ich w ogle.
WIATO NA BADACZA
Paul T. Costa, Jr.
oraz Robert R. McCrae:
Picioczynnikowy Model Osobowoci
(PMO)
Do polowy lat siedemdziesitych wi-

kszo psychologw uwaaa, e cechy
osobowoci w rzeczywistoci nie ist-
niej;!, odpowiedzi na z takim trudem Aging), zazbiay si z dociekaniami
przygotowywano kwestionariusze od- wielu kolegw. Przekonalimy si
zwierciedlaj co najwyej stereotypy, wwczas, e nasz trjczynnikowy mo-
style reakcji oraz powierzchowne wra- del naley rozbudowa do modelu
enia. picioczynnikowego (N. K, O, U. S)
Kiedy w roku 1975 zaczynalimy oraz e cechy osobowoci s w znacz-
razem pracowa, mielimy lo, czego nym stopniu dziedziczne, a w r-
wikszoci psychologw brakowao: nych kulturach i jzykach wystpuj
(1) mocne przewiadczenie, e cechy bardzo podobne czynniki. Opracowa-
istniej naprawd, oraz (2) dostp limy instrument do pomiaru piciu
do wynikw Bada nad Starzeniem czynnikw, czyli kwestionariusz oso-
si, sponsorowanych przez Zwizek bowoci NEO, ktry okaza si bar-
Weteranw (Yereran Administration) dzo poytecznym narzdziem bada-
z Bostonu. Z bada tych wynikay nia wielu zjawisk psychologicznych,
dwa wnioski: (1) cechy mona byo wczajc w to zagadnienia psychopa-
podzieli na trzy podstawowe grupy tologii, twrczoci czy zainteresowa
(N. E, O), a (2) wskaniki poszcze- i osigni zawodowych.
glnych cech ludzi byy wzgldnie Psychologia cech, jedna z najstar-
stabilne, lo jest nie zmieniay si szych metod okrelania natury czo-
w cigu wielu lat. Wnioski te, po- wieka, powrcia do ask. Dotychcza-
czone z naszymi wczeniejszymi usta- sowe badania doprowadziy do powsta-
leniami, wedug ktrych cechy oso- nia wszechstronnej teorii osobowo-
bowoci poszczeglnych ludzi umo- ci, w ktrej rnice indywidualne s
liwiay trafnie przewidywa zakres rozpatrywane jako pi wrodzonych
wnoszonych przez nich skarg me- i uniwersalnych czynnikw, wykazu-
dycznych oraz odczuwanej satysfakcji jcych znaczn stabilno i wywie-
z ycia, pozwoliy w 19S0 roku ogosi rajcych przemony wpyw na cale
renesans teorii cech. ycie czowieka. Jednak trzeba byo
Nasze dalsze analizy, prowadzone jeszcze odpowiedzie na wiele pyta
w ramach Baltiniorskicli Podunych szczegowych. Jakie konkretne cechy
Bada nad Problemami Starzenia si najlepiej okrelaj kady z piciu czyn-
(Baltimore Longitudinal Stiuly of nikw? Co robi w sytuacji rozbie-
WIATO NA B A D A C Z A cd.
noci midzy ocenami dwch osb? zwolennikw takiego podejcia nie
Jaki wpyw na sposb wystpowania wszyscy zaakceptowali Picioczynni-
poszczeglnych cccii osobowoci maj kowy Model Osobowoci. Jednak oy-
rnice kulturowe? Jakie s zwizki wienie, jakie w tej dziedzinie obec-
pojciowe midzy cechami, potrze- nie panuje, wynika w znacznym stop-
bami a motywacjami? Jakie procesy niu z sukcesw tego modelu i jego
psychologiczne s odpowiedzialne za zdecydowanej przewagi nad innymi
przejawianie si rnych cech w za- modelami i paradygmatami. Jest to
chowaniu tego samego czowieka? naprawd ekscytujcy czas dla psy-
Nie wszyscy psychologowie s chologii osobowoci.
przekonani do badania cech, a spord
Przez jaki czas psychologowie pr- rzenia osobowoci za odrbne typy psy-
bowali ustali, czy wolimy ludzi podob- chopatologii, niezwizane z normalnymi
nych do nas czy cakiem innych. Czy cechami. Zwolennicy modelu picioczyn-
jest prawd, e cignie swj do swego", nikowego widz natomiast wyrany zwi-
czy moe raczej przycigaj si przeci- zek midzy zaburzeniami a wskanikami
wiestwa? Na przykad, czy ludzie ze w zakresie poszczeglnych czynnikw. Na
skonnociami do dominacji wol ludzi przykad kompulsywno objawiaj osoby
podobnych sobie, czy te moe takich, o bardzo duej sumiennoci, a tendencje
ktrzy s ulegli i atwo daj si zdo- antyspoeczne osoby o niskiej ugodowoci.
minowa? Zdaniem Wigginsa (1991) na Oprcz wynikw w zakresie poszczegl-
nych czynnikw wana jest te oglna
osi przyjacielskoci/wrogoci obowizuje
konfiguracja wszystkich piciu czynnikw
zasada przycigania podobiestw, a na osi
(profil osobowoci).
dominacji/ulegoci - zasada przycigania
przeciwiestw. Ludzie pogodni przyciga- Trzeba tu podkreli dwie sprawy. Po
liby wic pogodnych, a agresywni - agre- pierwsze - jak ju wspomniano - zabu-
sywnych; w drugim z wymiarw ludzie rzenia osobowoci wi si w tym uj-
ciu ze skrajnymi wskanikami w zakresie
dominujcy przycigaliby ulegych, a ulegli
normalnych cech. Po drugie uwaa si je
- dominujcych. Dowody na rzecz tej
za wynik ich okrelonej konfiguracji. Jest
tezy pozostaj jednak dwuznaczne. Ogl-
to stanowisko sprzeczne z pogldem, e
nie rzecz biorc, wicej przemawia za tym,
zaburzenia osobowoci stanowi oddzielne
e przycigaj si podobiestwa (Wiggins,
jednostki chorobowe, bardziej w istocie
Pincus, 1992).
rzeczy medyczne ni psychologiczne.
Takie wielowymiarowe podejcie do
Diagnozowanie zaburze osobowoci diagnozy zaburze osobowoci, cho
Za Picioczynnikowym Modelem Osobo- znajduje si obecnie we wczesnej fazie roz-
woci przemawiaj te wyniki bada kli- woju, ma jednak liczne zalety. Opiera si
nicznych (Costa, Widiger, 1994; Widiger, bowiem na oglnym modelu funkcjonowa-
1993). Niektrzy lekarze uwaaj zabu- niu osobowoci oraz pozwala rnicowa
leczenie w zalenoci od stwierdzonego bowoci, ktr mona przypisa dziaaniu

rodzaju zaburze (Wiggins, Pincus, 1992). genw.
Jego znaczenie polega rwnie na tym, e Okoo 40% rnic indywidualnych w za-
stanowi potencjalnie wany wkad psycho- kresie osobowoci mona wytumaczy
logii w dziedzin zdominowan uprzednio czynnikami dziedzicznymi (Loehlin, 1992).
przez medycyn i psychiatri. Stopie odziedziczalnoci jest rny w od-
niesieniu do rnych cech. Wynika z tego,
Genetyka i teoria ewolucji e niektre sensacyjne tytuy prasowe, jak
Kolejnych dowodw dostarczaj badania na przykad Wikszo cech osobowoci
nad genetycznym uwarunkowaniem cech si dziedziczy" albo Ludzie si ju tacy
osobowoci. Zarwno Eysenck, jak i Ca- rodz", maj swoje uzasadnienie, cho
ttell podkrelali genetyczny i dziedziczny zarazem grzesz nadmiernym uproszcze-
charakter osobowoci. W cigu ostatniej niem (Loehlin, 1992). Nawet gorcy zwo-
dekady zgromadzono imponujc liczb lennicy teorii dziedziczenia cech obawiaj
dowodw na to, e wiele wanych cech si, aby po latach dominacji teorii podkre-
osobowoci jest w znacznym stopniu dzie- lajcych wpywy rodowiska wahado nie
dziczona (Loehlin, 1992; Plomin, Chipuer, wychylio si w przeciwn stron (Plomin
Loehlin, 1990). W tym miejscu nie mu- i in., 1990). Jeeli dziedziczy si okoo
simy rozwaa szczegowo wszystkich 40% cech osobowoci, to wynika z tego,
uwarunkowa genetycznych i rodowisko- e wiksza cz osobowoci ksztatuje
wych. Wystarczy przytoczy wyniki posi pod wpywem czynnikw innych ni
rwnywania cech osobowoci u ludzi o r- genetyczne.
nym stopniu pokrewiestwa, a take wzra- Oprcz oglnych wskanikw stop-
stajcych i yjcych w tym samym bd nia odziedziczalnoci osobowoci ocenia
rnym rodowisku. Na przykad bliniaki si rwnie dziedziczenie poszczeglnych
jednojajowe maj identyczny genotyp, pod- cech. Ekstrawersji i neurotycznoci po-
czas gdy bliniaki dwujajowe, podobnie wicono jak dotd wicej bada ni
jak normalne rodzestwo, maj rednio pozostaym trzem czynnikom. Zalenoci
50% genw wsplnych. Osoby niespo- midzy podobiestwem osobowociowym
krewnione, jak rodzestwo adoptowane, a pokrewiestwem biologicznym oraz po-
nie maj genw wsplnych. Dzieci wy- dobiestwem warunkw rodowiskowych
chowywane razem podlegaj tym samym obrazuje tabela 2.4. Zamieszczone w niej
wpywom rodowiskowym. Odniesienie dane s syntez licznych bada prowadzo-
podobiestwa osobowoci do stopnia po- nych przez naukowcw w wielu krajach
krewiestwa oraz podobiestwa wpyww (Bloom, 1964; Loehlin, 1992; Rowe, 1993;
rodowiskowych pozwala badaczom, zwa- Zuckerman, 1991). Dla porwnania, oprcz
nym genetykami zachowania, oceni, wskanikw E i N zamiecilimy rwnie
ktre cechy osobowoci s uwarunkowane dane dotyczce wagi ciaa i wzrostu.
genetycznie, ktre rodowiskowo, a ktre Tabela 2.4 pokazuje rodkowe warto-
wynikaj z interakcyjnego oddziaywania ci wspczynnikw korelacji dla blinit
obu tych czynnikw. Kluczowym pojciem jedno- i dwujajowych w zakresie E i N.
w genetyce zachowania jest odziedziczal- Jest oczywistej e u blinit jednojajowych
no, ktra odnosi si do proporcji ob- s one znacznie wysze. W adnym jed-
serwowalnej zmiennoci danej cechy oso- nak wypadku nie dorwnuj korelacjom
TABELA 2.4 Korelacje rodzinne w zakresie wzrostu (WZ), wagi (W), ekstrawersji (E)
i neurotycznoci (N)
Korelacje wskazuj na silne genetyczne uwarunkowanie osobowoci (E. N), cho nie tak silne, jak w wypadku
wzrostu czy wagi. Dane wskazuj rwnie, z moliwym wyjtkiem wagi. na minimalne efekty wzrastania
w jednym domu (rodzestwo adopcyjne wychowywane razem).
MEDIANA UZYSKIWANYCH WSPCZYNNIKW KORELACJI W WZ E N

Blinita jednojajowe wychowywane razem 0.95 0,90 0,54 0,46
Blinita dwujajowe wychowywane razem 0,52 0,50 0,19 0,22
Wartoci rednie uzyskiwanych wspczynnikw korelacji
Blinita jednojajowe wychowywane razem 0,90 0,80 0,48 0,41
Blinita dwujajowe wychowywane razem 0,56 0,46 0.12 0,25
Blinita jednojajowe wychowywane oddzielnie 0,92 0,69 0,41 0,41
Blinita dwujajowe wychowywane oddzielnie 0,67 0,46 0,03 0,23
Rodzestwo biologiczne wychowywane razem 0,52 0,50 0.20 0.28
Rodzestwo adopcyjne wychowywane razem -0.07 0,24 -0.06 0,05
Rodzice - dziecko biologiczne - 0,26 0,19 0,25
Rodzice - dziecko adoptowane - 0,04 0,00 0,05
rda: B. S. Bloom, (1964). Stability and Change in Huma Characteristics. New York: Wiley: J. C. Loehlin,
(1992). Genes and Emiroment in Personaiity Development. Newbury Park CA: Sage; D. C. Rowe, (1993).
Genetic Perspective on Personaiity. W: R. Plomin, G. E. McCIearn (red.). Natur, Nurture and Psychology.
Washington, DC: American Psychological Association: M. Zuckerman, (1991). Psycliobiology of Personaiity.
New York: Cambridge University Press.
w zakresie wagi i wzrostu. Z powyszej zwizkami otwartoci z inteligencj, ktra

tabeli wynika rwnie jasno, e wsplne jest w znacznym stopniu dziedziczna (Bo-
lub oddzielne dorastanie rodzestwa nie uchard, McGue, 1981; McGue, Bouchard,
ma w tym wypadku wikszego znaczenia. Iaconor, Lykken, 1993). Zagadnienie to
Kolejnym dowodem znaczenia czynnika omawiam szczegowo w rozdziale pitym.
genetycznego jest fakt, e rodzestwa bio- Genetyczne uwarunkowanie osobowo-
logiczne wykazuj wysze wspczynniki ci mona wytumaczy w kategoriach
korelacji ni adopcyjne. Wysze s take ewolucyjnych: poszczeglne cechy sprzy-
wspczynniki korelacji midzy rodzicami jay albo przeszkadzay sukcesowi repro-
a dziemi biologicznymi ni rodzicami dukcyjnemu danych jednostek. Z tego po-
a dziemi adoptowanymi. wodu wielu psychologw ujmuje obecnie
Stwierdzono, e geny wpywaj na model picioczynnikowy, a take oglnie
wszystkie pi czynnikw osobowoci, cechy osobowoci z perspektywy ewolu-
przy czym najsilniej na O (otwarto na cyjnej. Stanowisko to wspieraj dwa wa-
dowiadczenia), a najsabiej na S (sumien- kie argumenty. Po pierwsze, nawizujc do
no) (Loehlin, 1992; tabela 2.5). Pierwsze podstawowej hipotezy leksykalnej Gold-
z tych zjawisk mona czciowo tumaczy berga (1990), nazwy cech pojawiy si po
to, aby ludzie mogli klasyfikowa zacho- zwizek midzy rnicami indywidualnymi
wania swoich wspziomkw w dziedzi- i podstawowymi z perspektywy ewolucyj-
nach o zasadniczym znaczeniu dla ludzkiej nej z problemami walki o byt i reprodukcj.
egzystencji. Pragniemy wiedzie, czy inni Takie cechy, jak skonno do dominacji,
s ugodowi (U), czy mona na nich liczy przyjazne nastawienie i stabilno emocjo-
(S), czy ich osobowo jest stabilna (N). nalna (sytuujce si na skraju osi neuro-
tycznoci) mogy mie na przykad duy
wpyw na dobr partnera (Kenrick, Sa-
TABELA 2.5 Szacunkowy stopie odzie- dalla, Groth, Trost, 1990). Stabilno emo-
dziczalnoci piciu podsta- cjonalna, sumienno i ugodowo nato-
wowych czynnikw osobo- miast miay prawdopodobnie due znacze-
woci nie w procesie doboru grupowego. Rnice
pomidzy cechami osobowoci mog wic
CZYNNIKI PODSTAWOWE odzwierciedla wyzwania, przed ktrymi
Ekstrawersja 0,36 stawa gatunek ludzki na drodze swojej
Ugodowo 0,28 ewolucji.
Sumienno 0,28 Spostrzeganie cech w perspektywie
Neurotyczno 0,31 ewolucyjnej jest stosunkowo wieej daty
Otwarto na dowiadczenia 0,46 i wymaga jeszcze wielu rozstrzygni
rednia dla piciu czynnikw teoretycznych oraz bada empirycznych.
podstawowych 0.34 Waga tej koncepcji polega na tym, e
ujmuje ona teori cech osobowoci w kon-
rdto: J. C. Loehlin, (1992). Genes and tekcie praw biologicznych wsplnych dla
Emiroment in Personaiity Development (s. 67). wszystkich gatunkw. Jak stwierdzi jeden
Newbury Part CA: Sage.
z jej zwolennikw: Nie ma powodw,
by sdzi, e zostalimy wyczeni spod
Po drugie uwaa si, e podstawowe wadzy procesu ewolucji na drodze doboru
cechy osobowoci wyksztaciy si, po- naturalnego. Teorie osobowoci niedajce
niewa odgryway wan rol w procesie si pogodzi z teori ewolucji maj nie-
selekcji naturalnej (Buss, 1991; 1995). wielkie szanse przetrwania" (Buss, 1991,
Decydujce w tej kwestii pytanie brzmi: s. 461). Razem z badaniami nad odziedzi-
w jaki sposb cechy sprzyjay rozwi- czalnoci oraz zwizkami midzy cechami
zywaniu problemw adaptacyjnych (jaka biologicznymi a osobowociowymi teoria
bowiem mogaby by inna racja ich ist- ewolucji tworzy wspln podstaw psy-
nienia)? Wydaje si, e zachodzi bliski chologii i nauk biologicznych (tabela 2.6).
TABELA 2.6 Dowody podtrzymujce model Wielkiej Pitki
1. Midzykulturowa zgodno co do podstawowych czynnikw - fundamentalne hipotezy leksykalne.

2. Zgodno samoopisw i danych obserwacyjnych.
3. Korelacje midzy wskanikami cech oraz pomiarami motywacji, emocji i zachowa interpersonalnych.
4. Diagnozy zaburze osobowoci raczej jako wymiary i wizki czynnikw osobowoci ni kategorie.
5. Dowody genetyczne i teoria ewolucyjna.
Spjno osobowoci a problem osobowociowych

i sytuacyjnych determinant zachowania
Dochodzimy do kwestii zasadniczej dla krytyki byy trudnoci z przewidywaniem
teorii cech osobowoci, kwestii prostej zachowania ludzi na podstawie danych
i zoonej zarazem. Chodzi o spjno zebranych z kwestionariuszy. Po okresie
osobowoci. Teoria cech opiera si na niejakiego zauroczenia wielkimi moliwo-
zaoeniu, e osobowo czowieka jest ciami bada kwestionariuszowych nad-
wzgldnie staa, czyli indywidualna kon- szed czas otrzewienia. Liczni badacze
figuracja cech pozostaje niezmienna. Od wykazywali, e przewidywanie zachowania
pocztkw istnienia psychologii uporczy- czowieka na podstawie kwestionariuszy
wie powracao to samo pytanie: czy osobo- nie jest wcale takie atwe, jak by wynikao
wo czowieka jest staa i spjna (Pervin, z teorii cech. Relacje midzy cechami
1984; 1985; 1990)? A moe przeciwnie osobowoci decydujcymi o konkretnym
- presja okolicznoci jest silniejsza ni zachowaniu okazay si o wiele bardziej
cechy osobowoci i decyduje o zachowaniu skomplikowane, ni twierdzia tradycyjna
czowieka? Czy ludzie sami s kowalami teoria osobowoci. Cechy bowiem sabo
swojego losu, czy te zaley on od oko- pozwalaj przewidywa, czy dana osoba
licznoci zewntrznych? Jak wytumaczy odniesie sukces w okrelonym zawodzie,
podobiestwa i rnice zachowa danego na przykad pilota myliwskiego lub psy-
czowieka w rnych sytuacjach? Zanim chologa klinicznego (Wiggins, 1973).
przejdziemy do bada, omwimy pokrtce
W tym samym czasie zyskiway na
debat, ktra wyznaczaa kierunki psy-
znaczeniu modele Skinnerowskie, w kt-
chologii przez ponad dwadziecia lat i w
rych kado si nacisk na manipulowanie
pewnym stopniu pozostaje aktualna do
zachowaniem za pomoc nagrd i kar.
dzi.
W naukach psychologicznych zaczo si
Podstawowe badania nad cechami, pro-
te odczuwa wpyw rewolucji poznaw-
wadzone przez Allporta, Eysencka i Ca-
czej,. podkrelajcej wag sposobw ro-
ttella, zakoczono u schyku lat pi-
zumienia sytuacji przez ludzi. Wszystko
dziesitych. Wielu badaczy przedstawio
to razem doprowadzio w 1968 roku do
wtedy analizy czynnikowe spjne z tym, co
ostatecznie miao przybra posta Picio- ataku Waltera Mischela na tradycyjn
czynnikowego Modelu Osobowoci. Jed- teori osobowoci". Do niej zaliczy on
nak w latach szedziesitych zacza na- zarwno psychoanaliz, jak i teori cech.
rasta krytyka kategorii cech oraz narzdzi Mischel twierdzi, e zachowania ludzkie
ich klasyfikowania i pomiaru. Opieraa si s o wiele mniej spjne, ni utrzymywali
ona w znacznej mierze na nowych koncep- tradycyjni psychologowie, a badania kwe-
cjach dotyczcych liczby i rodzaju cech. Jak stionariuszowe s sab podstaw do ich
zreszt pamitamy, midzy Allportem, Ey- przewidywania. Okolicznoci zewntrzne
senckiem, Cattellem i teoretykami Picio- byy jego zdaniem waniejsze ni jakie
czynnikowego Modelu Osobowoci wyst- wewntrzne dyspozycje. W ten sposb
poway rnice zda co do liczby i charak- narodzi si problem osobowociowych
teru czynnikw podstawowych. Powodem i sytuacyjnych determinant zachowa-
nia, ktry - jak ju wspomniaem - mial ludzie w cigu wielu tygodni czy lat wy-
zdominowa wiele dziedzin psychologii na kazuj te same, niezmienne cechy oso-
nastpne dwadziecia lat i ktry do dzi bowoci? Drugi, ktry waciwiej byoby
pozosta nierozwizany. nazwa spjnoci, polega na tym, e te
Problem jest wic skomplikowany same cechy widoczne s w wielu rnych
i prosty zarazem. Prosty, bo wszyscy sytuacjach.
wiemy, e zachowanie ludzi - wczajc Istniej przekonujce dowody na rzecz
w to nas samych - bywa i stabilne, stabilnoci osobowoci, nawet w bardzo
i zmienne. Zakadamy, e ludzie maj duych przedziaach czasu (Bock, 1981;
okrelon osobowo i chtnie przypisu- Conley, 1985). Badanie prowadzone w pa-
jemy im rozmaite cechy, lecz przecie radygmacie Picioczynnikowego Modelu
wiemy te, e ten sam czowiek czasami Osobowoci prowadzi do wniosku, e
bywa towarzyski, a czasami zamyka si u wikszoci ludzi nawet po trzydziestu
w sobie, czasami dominuje, innym ra- latach zmiany osobowoci s minimalne:
zem si podporzdkowuje. Problem jest
skomplikowany, bo nie potrafimy uzgodni, W cigu trzydziestu lat w yciu wikszo-
w jakim stopniu osobowo jest stabilna, ci dorosych ludzi nastpuj radykalne
a jak dalece zmienna, ani - co waniejsze - zmiany. Odbywaj si luby, rozwody, po-
jak t dwoisto wytumaczy. Czy mamy wtrne oenki. Prawie kady kilkakrotnie
wystarczajc liczb dowodw na stao si przeprowadza [...] A jednak u wik-
osobowoci, aby posugiwa si sowami szoci ludzi nie odnotowuje si powaniej-
oznaczajcymi jej konkretne cechy? A jeli szych zmian w zakresie adnego z piciu
tak, to jak wytumaczy te wszystkie wy- podstawowych czynnikw.
padki, kiedy dany czowiek zachowuje si (McCrae, Costa, 1990, s. 87)
niezgodnie z przypisan mu cech? Pro-
blem osobowo a sytuacja wymaga okre- Autorzy tego badania s pod tak wielkim
lenia, co naley rozumie przez spjno wraeniem staoci osobowoci czowieka,
osobowoci oraz jaki jej poziom wystarcza, e nazywaj go niezmiennym, niewzru-
aby zasadnie przyj, e cechy osobowoci szonym, sztywnym jak koek" (McCrae,
istniej. aden psycholog nie twierdzi, e
Costa, 1994).
czowiek zachowuje si tak samo w kadej
Stwierdzenia takie trzeba jednak przyj-
sytuacji. Jak widzielimy, Allport i Cattell
mowa z pewn ostronoci. Po pierwsze
zdawali sobie spraw z wpywu okolicz-
badaniom poddaje si ludzi po trzydzie-
noci na zachowania ludzkie. Wiedzia to
stym roku ycia. Po drugie obserwacje
rwnie Eysenck. Utrzymywali oni jednak,
ograniczaj si do piciu podstawowych
e zachowania ludzkie s wystarczajco
czynnikw. Po trzecie przyjmuje si, e
spjne, aby mona byo zasadnie uywa
w obrbie danej cechy wystpuje cigo,
kategorii cech. Czy taki pogld ma uzasad-
jeli korelacje kilku kolejnych bada s
nienie?
wysze od 0,6 (tabela 2.7). Tymczasem
W istocie rzeczy istniej dwa aspekty nawet przy korelacji 0,6 pozostaje wystar-
spjnoci osobowoci. Pierwszy z nich, czajco duo miejsca na zmiany i rnice,
ktry waciwiej byoby nazwa stabilno- by z rezerw podchodzi do okrele
ci, przejawia si niezmiennoci okre- typu niewzruszony" czy niezmienny".
lonych cech mimo upywu czasu. Czy Dotyczy to tym bardziej moliwoci zmian
w caociowej konfiguracji wszystkich pi- ich kontakty z nim. Dlatego ludziom tak
ciu czynnikw (Pervin, 1993c). Wreszcie, trudno przychodzi odmienne zachowanie
nawet jeeli osobowo si nie zmienia, to i przekonywanie otoczenia, e trzeba ich
nie znaczy, e nie moe si zmieni, jeeli inaczej traktowa. Cho wic nie jest wy-
zajd sprzyjajce ku temu okolicznoci. kluczone, e osobowo moe si zmieni,
Pamitajc o tych zastrzeeniach, trze- potne siy dziaaj na rzecz jej staoci.
ba jednak przyzna, e zaobserwowana Sprawa si komplikuje w wypadku spj-
stao osobowoci jest doprawdy imponu- noci osobowoci. Takie samo zachowa-
jca. Jaka moe by jej przyczyna? Due nie we wszystkich sytuacjach nie miaoby
znaczenie ma na pewno podoe gene- sensu i najbardziej nawet ortodoksyjny
tyczne. Jednak waniejsze jest chyba to, e teoretyk cech tego nie oczekuje. Spo-
poczwszy od jakiego wieku, ludzie zamy- dziewa si on raczej konsekwencji w za-
kaj si w pewnych sytuacjach yciowych chowaniu danego czowieka w okrelonych
i sami siebie okrelaj w pewnych kate- sytuacjach yciowych. Innymi sowy, rne
goriach. Wybieraj te i ksztatuj swoje zachowania byyby efektem tej samej ce-
rodowisko zgodnie z cechami swojej oso- chy, a w wikszoci sytuacji dana osoba
bowoci. Ekstrawertyk nie czeka, a inni wyraaaby t wanie cech. Otrzymu-
do niego przyjd, lecz sam szuka ludzi jemy wic zasad agregacji: dana ce-
i czsto zaraa ich swoim entuzjazmem. cha nie wyraa si okrelonym zacho-
Kiedy za zyska opini ekstrawertyka, inni waniem w danej sytuacji, ale rozmaitymi
ludzie bd swoim zachowaniem wzmac- zachowaniami w rnych sytuacjach. Lu-
niali jego postaw. Jeli wic dany czo- dzie o wysokim wskaniku ekstrawersji
wiek ma pewn wizj siebie, to swoim daj temu rny wyraz w rnych sytu-
zachowaniem j utwierdza. Podobnie, jeli acjach, a nieraz nie ujawniaj tej cechy
otaczajcy go ludzie maj o nim skrysta- w ogle. Aby oceni kogo w tym za-
lizowane wyobraenie, to wpywa ono na kresie, trzeba obserwowa go w wielu
TABELA 2.7 Stabilno wskanikw NEO-PI dla starszych i modszych kobiet i mczyzn
Dane wskazuj na znaczc stato osobowoci osoby dorosej w zakresie piciu podstawowych czynnikw
badanych kwestionariuszem NEO-PI.
25-56 LAT" 57-84 LAT" "

SKALA NEO-PI MCZYNI KOBIETY MCZYNI KOBIETY CZNIE
N 0,78 0,85 " 0.82 ~~ 0.81' 0.83
E 0,84 0,75 0,86 0,73 0,82
0 0,87 0,84 0.81 0,73 0,83
U 0,64 0,60 0,59 0,55 0,63
S 0.83 0,84 0,76 0,71 0,79
Uwaga: Korelacje s istotne przy p<0,001. Ns (wielko prb) wynosia od 63 do 127 osb
w poszczeglnych grupach. W grupach N. E i 0 badania powtarzano co 6 lat. w grupach U i S - co 3
lata.
rdo: R. R. McCrae. R T. Costa. Jr., (1990). Personaiity in Adultliood. New York: Guilford.
sytuacjach. Innymi sowy, trzeba dokona Wyniki bada Epsteina s wane i in-
cznej (agregacyjnej) oceny zachowa. teresujce. wiadcz o susznoci zasady
Dobr tego ilustracj jest wane ba- agregacji. Trzeba jednak zauway, e nie
danie Epsteina (1983). Poprosi on 30 dotycz one zrnicowania ludzkich zacho-
studentw o codzienn ocen ich uczu, wa w zalenoci od sytuacji, a wic sy-
impulsw behawioralnych oraz rzeczywi- tuacyjnej specyfiki ludzkiego zachowania.
stego zachowania w cigu 28 dni. Oce- Wskutek agregacji zmienno zachowania
niano poziom natenia 14 negatywnych ludzi z sytuacji na sytuacj zostaje zatarta.
i pozytywnych stanw emocjonalnych (np. Jednak co si dzieje, jeli tym wanie si
bezpieczny, zadowolony, zy). Jeeli chodzi zainteresujemy? Jak zmienni potrafi by
o impulsy behawioralne oraz rzeczywiste ludzie i czy potrafimy wyszczeglni czyn-
zachowania, oceniano 64 skonnoci (np. niki decydujce o tej zmiennoci? W chwili
poszukiwanie wrae, agresywno, wyco- obecnej, po przeprowadzeniu wszech-
fanie). Sprawdzano, jak dalece zachowania stronnych bada, moemy stwierdzi, e
w pewnych okrelonych sytuacjach pozwa- wskanik zmiennoci ludzkich zachowa
laj przewidzie zachowania w sytuacjach zaley od narzdzi ich pomiaru oraz za-
innego typu i jaki wpyw ma na to rnica kresu badanych sytuacji. Na przykad wy-
czasu midzy dwoma sytuacjami. szy wskanik konsekwencji w ludzkich
Okazao si, e im wiksza liczba za- zachowaniach osiga si, stosujc wiele
chowa zostaje poddana obserwacji, tym narzdzi pomiaru, a nie tylko jedno z nich
atwiej przewidzie przysze postpowa- (Funder, Colvin, 1991). Czsto zmienno
nie. Sposb bycia zaobserwowany w cigu zachowa jest pozorna, bo ta sama cecha
jednego dnia nie pozwala waciwie okre-
rnie si objawia w rnych sytuacjach.
li zachowa innego dnia. Jednak dwu-
Jeeli chodzi o rodzaj i zakres sytuacji,
tygodniowa obserwacja danego czowieka
to ludzie na og zachowuj si podob-
umoliwiaa ju z du trafnoci przewi-
nie w podobnych sytuacjach. Na przykad
dywanie jego zachowania w cigu innych
w dwch sytuacjach laboratoryjnych albo
dwch tygodni. Dotyczyo to zwaszcza
dwch sytuacjach codziennych podobie-
uczu. Dugo przerwy midzy okresami
stwo bdzie wiksze ni midzy zacho-
obserwacji (tydzie, dwa, trzy) nie miaa
waniem w sytuacji laboratoryjnej a za-
wpywu na wyniki. Epstein podsumowa
swoje badania nastpujco: chowaniem w sytuacji codziennej (Funder,
Colvin, 1991). Wiksza stao zaznacza
[...] dostarczaj one przekonujcych dowo- si te w kontaktach ze znajomymi ni
dw na rzecz istnienia pewnych skonno- obcymi (Moskowitz, 1988).
ci albo cech. Innymi sowy, osobowo Nic dziwnego, e ludzie, majc du
wykazuje w rnych sytuacjach wystar- swobod, zachowuj si konsekwentniej
czajco du stabilno, aby mona byo ni wtedy, gdy dziaaj pod siln presj
mwi o okrelonych cechach, nie powo- lub w ramach bardzo sztywnych regu
ujc si kadorazowo na konkretne sytu- (Monson, Hesley, Chernick, 1982). Innymi
acje. Nie znaczy to, e okolicznoci nie sowy, aby dana cecha si ujawnia, musi
wywieraj silnego wpywu na zachowanie istnie moliwo zachowa alternatyw-
czowieka. nych. Osobowo przejawia si te wyra-
(1983, s. 112) niej wwczas, gdy ludzie mog wybiera
sytuacj, a nie gdy zostaje im ona narzu- Naley przy tym rozrni midzy za-
cona. Oczywicie, cechy nabieraj najwik- kresem a dokadnoci przewidywa.
szej wyrazistoci wtedy, gdy cziowiek sam Zakres odnosi si do zachowa, ktre
wybiera sobie sytuacje yciowe (Snyder, moemy przewidywa, natomiast dokad-
1981). no - do trafnoci naszych przypuszcze.
Nasza konkluzja z pewnoci nie za- Nasuwa si tu porwnanie z radiem, ktre
skoczy nikogo, kto zastanawia si nad moe odbiera szeroki zakres stacji albo
staoci i zmiennoci ludzkich zachowa. jedynie konkretne, wybrane stacje, za to
Ludzie s zarwno stabilni, jak i zmienni, szczeglnie czysto (dokadnie). Idealne ra-
konsekwentni i niestali. Stao osobowo- dio charakteryzuje si oczywicie i sze-
ci zaznacza si bardziej w pniejszym rokim zakresem, i du dokadnoci, ale
okresie ycia i w krtszych przedziaach czasami trzeba wybiera. Podobnie stoso-
czasu ni we wczeniejszym okresie ycia wany test osobowoci moe mie szeroki
i w duszych przedziaach czasu. Wida j zakres, ale ma dokadno, czyli po-
bardziej w sytuacjach do siebie podobnych zwala na przewidywanie wielu zachowa,
ni w odmiennych. ale z niewielk trafnoci. Moe si te
odznacza wielk dokadnoci przy w-
skim zakresie, czyli doskonale przewidy-
Czy zachowanie czowieka
wa prawdopodobiestwo wystpienia nie-
da si przewidzie?
wielkiej liczby zachowa. Oglnie mona
Jakie wnioski pyn z tego dla przewidy- powiedzie, e teoria cech i inspirowane
wania zachowa czowieka? Z omwionych przez ni testy maj duy zakres, ale ma
bada wynika, e najtrafniej mona prze- dokadno. Zasada agregacji obejmuje za-
widzie zachowanie czowieka, odwoujc chowania w wielu rnych sytuacjach. Aby
si do jego postpowania w podobnej sy- poprawi dokadno, trzeba uwzgldni
tuacji, poniewa w gr wchodzi wwczas konkretne okolicznoci. Jak ju wspomnia-
podobiestwo oddziaujcych czynnikw em, najlepsz podstaw do przewidywania
sytuacyjnych i osobowociowych. Mona zachowania w danej sytuacji jest uprzed-
rwnie przewidzie og zachowa na nie postpowanie czowieka w podobnej
podstawie innych zachowa w przeszo- sytuacji. Jednak taka dokadno powanie
ci. Trudno natomiast snu przypuszcze- ogranicza zakres przewidywa.
nia co do zachowania czowieka w jednej W istocie rzeczy przewidywanie zacho-
odosobnionej sytuacji na podstawie jego wania czowieka w yciu codziennym jest
postpowania w innej odosobnionej sy- niezwykle trudne, szczeglnie w bardziej
tuacji, zwaszcza jeeli s one zupenie zoonych sytuacjach. Wszak kady moe
rne. Mwic oglnie, im lepiej kogo si znale w zupenie nowej sytuacji,
znamy, tym lepiej potrafimy przewidzie a zachowanie czowieka jest wynikiem
jego zachowanie. Moemy bowiem wtedy oddziaywania wielu zoonych czynnikw.
zarwno posuy si zasad agregacji, jak Mona kogo bardzo dobrze zna, ale
i wyciga wnioski z uprzednich zachowa nie umie przewidzie jego zachowania
w podobnej sytuacji. Jednak nawet ludzie w nowej sytuacji, bo brakuje najwaniej-
dobrze nam znani czasami nas zaskakuj szego skadnika albo nie wiadomo, jak
w sytuacjach, w ktrych ich nigdy nie poczy rne znane elementy. Meteoro-
obserwowalimy. lodzy duo wiedz o pogodzie, ale prze-
sytuacjach. Innymi sowy, trzeba dokona Wyniki bada Epsteina s wane i in-
cznej (agregacyjnej) oceny zachowa. teresujce. wiadcz o susznoci zasady
Dobr tego ilustracj jest wane ba- agregacji. Trzeba jednak zauway, e nie
danie Epsteina (1983). Poprosi on 30 dotycz one zrnicowania ludzkich zacho-
studentw o codzienn ocen ich uczu, wa w zalenoci od sytuacji, a wic sy-
impulsw behawioralnych oraz rzeczywi- tuacyjnej specyfiki ludzkiego zachowania.
stego zachowania w cigu 28 dni. Oce- Wskutek agregacji zmienno zachowania
niano poziom natenia 14 negatywnych ludzi z sytuacji na sytuacj zostaje zatarta.
i pozytywnych stanw emocjonalnych (np. Jednak co si dzieje, jeli tym wanie si
bezpieczny, zadowolony, zy). Jeeli chodzi zainteresujemy? Jak zmienni potrafi by
o impulsy behawioralne oraz rzeczywiste ludzie i czy potrafimy wyszczeglni czyn-
zachowania, oceniano 64 skonnoci (np. niki decydujce o tej zmiennoci? W chwili
poszukiwanie wrae, agresywno, wyco- obecnej, po przeprowadzeniu wszech-
fanie). Sprawdzano, jak dalece zachowania stronnych bada, moemy stwierdzi, e
w pewnych okrelonych sytuacjach pozwa- wskanik zmiennoci ludzkich zachowa
laj przewidzie zachowania w sytuacjach zaley od narzdzi ich pomiaru oraz za-
innego typu i jaki wpyw ma na to rnica kresu badanych sytuacji. Na przykad wy-
czasu midzy dwoma sytuacjami. szy wskanik konsekwencji w ludzkich
Okazao si, e im wiksza liczba za- zachowaniach osiga si, stosujc wiele
chowa zostaje poddana obserwacji, tym narzdzi pomiaru, a nie tylko jedno z nich
atwiej przewidzie przysze postpowa- (Funder, Colvin, 1991). Czsto zmienno
nie. Sposb bycia zaobserwowany w cigu zachowa jest pozorna, bo ta sama cecha
jednego dnia nie pozwala waciwie okre-
rnie si objawia w rnych sytuacjach.
li zachowa innego dnia. Jednak dwu-
Jeeli chodzi o rodzaj i zakres sytuacji,
tygodniowa obserwacja danego czowieka
to ludzie na og zachowuj si podob-
umoliwiaa ju z du trafnoci przewi-
nie w podobnych sytuacjach. Na przykad
dywanie jego zachowania w cigu innych
w dwch sytuacjach laboratoryjnych albo
dwch tygodni. Dotyczyo to zwaszcza
dwch sytuacjach codziennych podobie-
uczu. Dugo przerwy midzy okresami
stwo bdzie wiksze ni midzy zacho-
obserwacji (tydzie, dwa, trzy) nie miaa
waniem w sytuacji laboratoryjnej a za-
wpywu na wyniki. Epstein podsumowa
swoje badania nastpujco: chowaniem w sytuacji codziennej (Funder,
Colvin, 1991). Wiksza stao zaznacza
[...] dostarczaj one przekonujcych dowo- si te w kontaktach ze znajomymi ni
dw na rzecz istnienia pewnych skonno- obcymi (Moskowitz, 1988).
ci albo cech. Innymi sowy, osobowo Nic dziwnego, e ludzie, majc du
wykazuje w rnych sytuacjach wystar- swobod, zachowuj si konsekwentniej
czajco du stabilno, aby mona byo ni wtedy, gdy dziaaj pod siln presj
mwi o okrelonych cechach, nie powo- lub w ramach bardzo sztywnych regu
ujc si kadorazowo na konkretne sytu- (Monson, Hesley, Chernick, 1982). Innymi
acje. Nie znaczy to, e okolicznoci nie sowy, aby dana cecha si ujawnia, musi
wywieraj silnego wpywu na zachowanie istnie moliwo zachowa alternatyw-
czowieka. nych. Osobowo przejawia si te wyra-
(1983, s. 112) niej wwczas, gdy ludzie mog wybiera
sytuacj, a nie gdy zostaje im ona narzu- Naley przy tym rozrni midzy za-
cona. Oczywicie, cechy nabieraj najwik- kresem a dokadnoci przewidywa.
szej wyrazistoci wtedy, gdy czowiek sam Zakres odnosi si do zachowa, ktre
wybiera sobie sytuacje yciowe (Snyder, moemy przewidywa, natomiast dokad-
1981). no - do trafnoci naszych przypuszcze.
Nasza konkluzja z pewnoci nie za- Nasuwa si tu porwnanie z radiem, ktre
skoczy nikogo, kto zastanawia si nad moe odbiera szeroki zakres stacji albo
staoci i zmiennoci ludzkich zachowa. jedynie konkretne, wybrane stacje, za to
Ludzie s zarwno stabilni, jak i zmienni, szczeglnie czysto (dokadnie). Idealne ra-
konsekwentni i niestali. Stao osobowo- dio charakteryzuje si oczywicie i sze-
ci zaznacza si bardziej w pniejszym rokim zakresem, i du dokadnoci, ale
okresie ycia i w krtszych przedziaach czasami trzeba wybiera. Podobnie stoso-
czasu ni we wczeniejszym okresie ycia wany test osobowoci moe mie szeroki
i w duszych przedziaach czasu. Wida j zakres, ale ma dokadno, czyli po-
bardziej w sytuacjach do siebie podobnych zwala na przewidywanie wielu zachowa,
ni w odmiennych. ale z niewielk trafnoci. Moe si te
odznacza wielk dokadnoci przy w-
skim zakresie, czyli doskonale przewidy-
Czy zachowanie czowieka
wa prawdopodobiestwo wystpienia nie-
da si przewidzie?
wielkiej liczby zachowa. Oglnie mona
Jakie wnioski pyn z tego dla przewidy- powiedzie, e teoria cech i inspirowane
wania zachowa czowieka? Z omwionych przez ni testy maj duy zakres, ale ma
bada wynika, e najtrafniej mona prze- dokadno. Zasada agregacji obejmuje za-
widzie zachowanie czowieka, odwoujc chowania w wielu rnych sytuacjach. Aby
si do jego postpowania w podobnej sy- poprawi dokadno, trzeba uwzgldni
tuacji, poniewa w gr wchodzi wwczas konkretne okolicznoci. Jak ju wspomnia-
podobiestwo oddziaujcych czynnikw em, najlepsz podstaw do przewidywania
sytuacyjnych i osobowociowych. Mona zachowania w danej sytuacji jest uprzed-
rwnie przewidzie ogl zachowa na nie postpowanie czowieka w podobnej
podstawie innych zachowa w przeszo- sytuacji. Jednak taka dokadno powanie
ci. Trudno natomiast snu przypuszcze- ogranicza zakres przewidywa.
nia co do zachowania czowieka w jednej W istocie rzeczy przewidywanie zacho-
odosobnionej sytuacji na podstawie jego wania czowieka w yciu codziennym jest
postpowania w innej odosobnionej sy- niezwykle trudne, szczeglnie w bardziej
tuacji, zwaszcza jeeli s one zupenie zoonych sytuacjach. Wszak kady moe
rne. Mwic oglnie, im lepiej kogo si znale w zupenie nowej sytuacji,
znamy, tym lepiej potrafimy przewidzie a zachowanie czowieka jest wynikiem
jego zachowanie. Moemy bowiem wtedy oddziaywania wielu zoonych czynnikw.
zarwno posuy si zasad agregacji, jak Mona kogo bardzo dobrze zna, ale
i wyciga wnioski z uprzednich zachowa nie umie przewidzie jego zachowania
w podobnej sytuacji. Jednak nawet ludzie w nowej sytuacji, bo brakuje najwaniej-
dobrze nam znani czasami nas zaskakuj szego skadnika albo nie wiadomo, jak
w sytuacjach, w ktrych ich nigdy nie poczy rne znane elementy. Meteoro-
obserwowalimy. lodzy duo wiedz o pogodzie, ale prze-
cie czsto popeniaj powane bdy na Zdolno przewidywania zachowa lu-

skutek nieznacznych lokalnych zmian at- dzkich na podstawie psychologii cech jest
mosferycznych. Umiejtno przewidywa- ograniczona. Nie powinno nas to ani za-
nia zachowa ludzkich byaby wic istotn skakiwa, ani podwaa wiary w to, e
zalet psychologii, ale nie przesdza o jej cechy s podstawowymi jednostkami bu-
wartoci. dulcowymi osobowoci.
Krytyczne spojrzenie na cechy i analiz czynnikow

Ostatnie osignicia w dziedzinie bada Po drugie, jakie aspekty osobowoci
nad cechami s doprawdy imponujce. obejmuje cecha? Czy chodzi tylko o za-
Od czasu, kiedy Mischel zakwestiono- chowanie, czy rwnie o uczucia, myli
wa uyteczno kategorii cech, do chwili i wartoci? Cho dawni psychologowie
obecnej dokonano wielu wakich ustale. mwili o cechach w kontekcie zachowa,
Nie wszystko jednak przebiega idealnie. zwolennicy Picioczynnikowego Modelu
Wbrew entuzjazmowi zwolennikw teorii Osobowoci odnosz je rwnie do uczu
cech, uwaajcych je za zasadnicze skad- i motyww. Jeeli cechy obejmuj wszyst-
niki osobowoci (McCrae, John, 1992), kie aspekty osobowoci, ktrymi ludzie si
pewne podstawowe pytania wci pozo- rni, to w czym przejawiaaby si ich
staj bez odpowiedzi. swoisto?
Testy stosowane do pomiaru natenia
cech zwykle zawieraj pozycje z rnych
Czym jest cecha?
zakresw osobowoci. W kwestionariuszu
Przez cay czas pisalimy o cechach tak, NEO-PI znajduj si midzy innymi ta-
jakby midzy badaczami panowaa zgoda kie stwierdzenia: Mam ze mniemanie
co do tego, czym one s w istocie. Tak 0 sobie"; Czsto si martwi, e co si
jednak nie jest, a wtpliwoci dotycz nie uda"; Inni sdz, e jestem niemiay
zwaszcza dwch kwestii. Po pierwsze, czy 1 skryty"; Przychodz mi do gowy prze-
cecha jest predyspozycj do reagowania raajce myli". Tego typu pozycje znaj-
w okrelony sposb, czy rzeczywistym duj si obok innych, ktre wprost nawi-
zachowaniem? Innymi sowy, czy mona zuj do zachowa: Zanim zabior si do
nazwa cech pewn ukryt predyspozy- pracy, marnuj mnstwo czasu"; Jestem
cj, ktra ujawnia si tylko w szczegl- bardzo aktywnym czowiekiem"; Kiedy
nych okolicznociach? Czy te moe cecha dokd id, wybieram zawsze t sam
manifestuje si jawnymi zachowaniami, drog". Niektre pozycje s dwuznaczne.
widocznymi w wielu rnych sytuacjach? Wydaje si, e nawizuj do zachowa, ale
Z dotychczasowych bada mogoby wyni- opisuj zarazem stan wewntrzny. Przy-
ka, e w tym wanie pytaniu kryje si kadem moe by takie zdanie: Czsto
waciwa odpowied. Koncepcja cech za pragn mocnych wrae". Czy chodzi tu
swj przedmiot obraa jawne, widoczne tylko o pragnienie, bez wzgldu na to,
zachowania. Rzadko jednak poddaje si t czy znajduje ono urzeczywistnienie w kon-
kwesti pod dyskusj. kretnych zachowaniu, czy te kryje si
w nim zaoenie, e pragnienie prowadzi wsze tak jest. Co wicej, cho istniej do-
do okrelonych zachowa? Kady wie, e wody na rzecz modelu picioczynnikowego
niekiedy pragniemy czego, ale nie robimy zebrane w wielu kulturach, to przecie
nic, aby to urzeczywistni, wic wspo- niektre zjawiska pozwalaj powtpiewa
mniane rozrnienie nie jest bynajmniej w jego uniwersalno (Yang, Bond, 1990).
bezzasadne. W sumie porozumienie co do liczby
W sumie pierwsze nasuwajce si pyta- cech jeszcze nie nastpio. W wielu kwe-
nie dotyczy tego, jakie aspekty osobowoci stiach panuje wprawdzie zgoda, ale utrzy-
obejmuje pojcie cechy oraz czy w tej muj si te rozbienoci.
kwestii panuje wrd psychologw zgoda.
Metoda - analiza czynnikowa
Ile cech i jakich?
Znaczna cz wspczesnej teorii cech
Jak ju wspomniaem, psychologowie nie opiera si na analizie czynnikowej. Trzeba
mog si porozumie co do liczby jedno- jednak zapyta, jakie s moliwoci i ogra-
stek podstawowych. Allport mwi o du- niczenia tej metody. Czy pozwala ona
ej liczbie cech, Cattell o szesnastu, Ey- dotrze do ukrytej struktury osobowoci?
senck o trzech. Obecnie obowizuje Pi- Cho analiza czynnikowa ma licznych zwo-
cioczynnikowy Model Osobowoci. Jego lennikw, to nie brakuje rwnie scepty-
zwolennicy twierdz, e udao si osign kw. Na przykad Allport - jak ju wspo-
consensus, ale przecie i model trjczyn- mniaem - wprawdzie by wsptwrc
nikowy ma swoich wyznawcw. Niekt- teorii cech, ale do analizy czynnikowej mia
rzy uwaaj, e model picioczynnikowy stosunek krytyczny. Jego nastawienie po-
mona wyprowadzi z trjczynnikowego, dziela wielu innych badaczy uwaajcych,
ale nie jest to opinia powszechna. W do- e analiza czynnikowa polega na przepusz-
datku zwolennicy modelu trjczynniko- czeniu ludzi przez wirwk i oczekiwaniu,
wego poczyli go z biologicznymi me- e dotrze si w ten sposb do istoty
chanizmami zachowa obserwowalnych, rzeczy (Lykken, 1971; Tomkins, 1962).
czego nie mona powiedzie o modelu Osobicie sdz, e analiza czynnikowa
picioczynnikowym. Ten ostatni jest skon- pozwala skutecznie ustali grupy zacho-
centrowany raczej na wskanikach i kwe- wa czy waciwoci wystpujce razem.
stionariuszach. Wtpi natomiast, czy mona za jej pomoc
zbudowa okresowy ukad pierwiastkw
Nawet w ramach modelu trj- czy
osobowoci.
picioczynnikowego nie ma zgody co
do natury czynnikw. Zwolennicy mo- Naley te si zastanowi nad tym,
delu trjczynnikowego na og zgadzaj jakiego rodzaju dane poddawane s analizie
si co do dwch pierwszych czynnikw, czynnikowej. Ich rdem s niemal wy-
ale trzeci wzbudza kontrowersje. Podobne cznie wskaniki w postaci ocen natenia
rozbienoci panuj wrd wyznawcw cech u siebie lub innych oraz kwestiona-
Piecioczynnikowego Modelu Osobowoci, riusze. Obydwa te rodzaje danych zale
zwaszcza w stosunku do czynnika otwar- od jzyka oraz pogldw ludzi na to,
toci na dowiadczenia. Niekiedy dotycz ktre cechy i zachowania wspwystpuj.
one wprawdzie bardziej kwestii nazwy Czy jakakolwiek inna nauka - biologia,
danego czynnika ni jego istoty, ale nie za- fizyka, chemia czy geologia - zaczynaaby
poszukiwania jednostek podstawowych od wiadajc na to pytanie, Eysenck (1992)

badania jzyka naturalnego? Czy psycho- stwierdzi, e bez teorii powstaje niebez-
logia tak bardzo si rni od innych nauk? pieczestwo bdnego koa: nazwa cechy
A moe tak naprawd bada si potoczn tumaczy zachowanie, ktre suy za pod-
psychologi" albo pogldy ludzi na wiat, staw nazwy cechy. Ludzie zachowuj si
a nie rzeczywist struktur osobowoci jak ekstrawertycy, poniewa s ekstrawer-
(Tellegen, 1991; 1993)? Wtpliwoci takie tykami, a wiemy, e nimi s na podstawie
zgaszaj nawet zwolennicy Picioczynni- ich zachowania. Czy to co wnosi do naszej
kowego Modelu Osobowoci, cho ich zda- wiedzy na temat osobowoci czowieka?
niem stanowi on jedynie dogodny punkt Zwolennicy Trjczynnikowego Modelu
wyjcia do dalszych poszukiwa Qohn, Osobowoci zadbali o wyposaenie go
1990). w podstawy teoretyczne, kadc nacisk na
genetyczne uwarunkowanie rnic w funk-
Opis czy wyjanienie? cjonowaniu organizmu (Zuckerman, 1991).
Powstaje wreszcie pytanie o status teorii Cho podkrelali wag dziedziczenia pod-
cech. Czy nazwy cech opisuj prawido- stawowych cech i prbowali uj cay
woci w zachowaniu czowieka, czy te je model w perspektywie ewolucyjnej, to
tumacz (Briggs, 1989, Wiggins, 1973)? jednak cigle brakuje mu mocnego oparcia.
Czy cechy wystpuj w rzeczywistoci, Mimo to wielu badaczy twierdzi, e [...]
czy te s wygodnymi tworami fikcyj- nazywanie tego podejcia ateoretycznym
nymi, dziki ktrym moemy si komu- jest nietrafne i niesprawiedliwe" (Wiggins,
nikowa" (Briggs, 1989, s. 251)? Odpo- 1992, s. 531).
Wniosek
W ten sposb omwilimy pierwsz klas na temat osobowoci. Omwilimy tu-
ewentualnych skadowych osobowoci: ce- taj wiele jej postaci oraz dowody prze-
chy. Teoria cech trafia do nas, ponie- mawiajce za tym, e cechy s podsta-
wa nazwami cech posugujemy si na wowymi skadnikami osobowoci. Czas
co dzie. Z moich dowiadcze wy- teraz, by zaj si innymi jednostkami
nika, e teoria ta przyciga studentw, i ewentualnymi powizaniami midzy nimi.
moe nawet bardziej ni inne pogldy
Podstawowe pojcia
Agregacja (Aggregation) - pomiar natenia Dokadno (Fidelity) - trafno, z jak dana
jakiej cechy na podstawie wielu rnych teoria albo metoda badawcza moe opisa
zachowa tego samego typu w rnych lub przewidzie zachowanie.
zachowaniach. Dyspozycje dominujce, centralne, wtrne
Cecha (Trait) - skonno do zachowywania si {Cardinal traits, Central traits, Secondary
w okrelony sposb, wyraajca si zacho- dispositions) - zaproponowane przez All-
waniem czowieka w rnych sytuacjach. porta rozrnienie mocy opisowej rnych
cech. Dyspozycje dominujce to tak silne model osobowoci zakadajcy istnienie pi-
skonnoci, e waciwie kade zachowanie ciu podstawowych czynnikw osobowoci:
mona do nich odnie. Dyspozycje cen- neurotycznoci, ekstrawersji, otwartoci na
tralne to skonno do okrelonego zacho- dowiadczenia, ugodowoci oraz sumien-
wania w wielu rnych sytuacjach. Dyspo- noci.
zycje wtrne determinuj zachowanie czo- Podstawowa hipoteza leksykalna (Funda-
wieka tylko w niektrych sytuacjach. mental Lexical Hypothesis) - hipoteza, we-
Idiograficzne podejcie (Idiographic) - me- dug ktrej najwaniejsze rnice indywi-
toda badania i opisu osobowoci, propago- dualne midzy ludmi zostay zakodowane
wana przez Allporta, podkrelajca wyjt- w jzyku w postaci pojedynczych sw.
kowo jednostki wyraajc si cechami Problem osobowociowych i sytuacyjnych
osobowoci i ich organizacj. determinant zachowania (Person-Situ-
Kwestionariusz Osobowoci NEO-PI (NEO- ation Controversy) - problem dotyczcy
-PI Fwe-Factor Inventory) - kwestionariusz stopnia, w jakim cechy osobowoci oraz
osobowoci zwizany z modelem picio- czynniki sytuacyjne decyduj o zachowaniu
czynnikowym. si jednostki w konkretnej sytuacji.
Model PEN (PEN Model) - model osobowoci Spjno (Consistency) - utrzymywanie si
Eysencka, wyrniajcy trzy jej wymiary: cechy zachowania w rnych sytuacjach.
psychotyczny, ekstrawersj i neurotyczny. Stabilno (Stability) - utrzymywanie si ce-
NEOAC - Akronim zbudowany z pierwszych chy zachowania przez dugi czas.
liter cech modelu picioczynnikowego: O - Szesnastoczynnikowy Kwestionariusz Oso-
Openness to experience, C - Conscientio- bowoci (Sixteen Personaiity Factor Qu-
usness, E - Extraversion, A -Agreeableness, estionnaire -16 PF) - opracowany przez
N - Neuroticism. Cattella kwestionariusz osobowoci, bada-
Nomotetyczne podejcie (Nomothetic) - me- jcy osobowo czowieka w zakresie 16
toda badania i opisu osobowoci, w ktrej podstawowych cech.
kadzie si nacisk na rnice indywidualne Typ (Type) - grupa ludzi, charakteryzujca
w ramach okrelonych cech, mierzonych si okrelonymi cechami (np. eysenkowscy
wystandaryzowanymi narzdziami. introwertycy i ekstrawertycy).
Odziedziczalno (Heritability) - pojcie okre- Wielka Pitka (Big Five) - pi gwnych
lajce procent cech indywidualnych uwa- cech skadajcych si na model picioczyn-
runkowanych genetycznie. nikowy.
Picioczynnikowy Model Osobowoci - Zakres (Bandwidth) - skala zachowa obej-
PMO (Fwe-Factor Model - FFM) - za- mowanych dan teori albo narzdzie do
aprobowany przez wikszo psychologw pomiaru osobowoci.
Podsumowanie
1. Cechy odnosz si do prawidowoci 2. Allport uwaa cech za predyspozycj
w ludzkim zachowaniu. Ich nazwy s do reagowania w okrelony sposb. In-
powszechnie uywane przez ludzi pod- teresowa si konfiguracj cech u kon-
czas opisu czyjej osobowoci. Wielu kretnego czowieka i odrzuca analiz
psychologw uwaa je za podstawowe czynnikow jako metod badania pod-
elementy osobowoci. stawowych elementw osobowoci.
3. Cattell posugiwa si analiz czyn- szczeglnych cech a innymi aspektami

nikow przy odkrywaniu i porwny- osobowoci, zwizki midzy cechami
waniu cech w badaniach wskaniko- a zaburzeniami osobowoci oraz wyniki
wych, kwestionariuszowych i laborato- bada nad odziedziczalnoci cech.
ryjnych. Interesowa si rwnie kwe- 6. Zgodnie z koncepcj cech osobowo
stiami wpywu dziedziczenia i rodowi- czowieka jest stabilna. Istniej liczne
ska na cechy osobowoci, a take ich dowody przemawiajce za trwaoci
rozwojem w czasie. osobowoci. Wyniki bada dotyczcych
4. Za pomoc analizy czynnikowej Ey- spjnoci dziaa ludzkich w rnych
senck opracowa model PEN, okrela- sytuacjach nie s tak jednoznaczne.
jcy osobowo w ramach trzech czyn- Wtpliwoci znalazy odbicie w proble-
nikw: psychotycznoci, ekstrawersji mie osobowociowych i sytuacyjnych
oraz neurotycznoci. Eysenck wska-
determinant zachowania.
zywa rwnie na biologiczne podoe
7. Jeeli chodzi o przewidywanie ludzkich
tych czynnikw.
zachowa, to teori cech oraz oparte na
5. Wielu wspczesnych psychologw
niej testy osobowoci cechuje szeroki
twierdzi, e powszechn akceptacj
zakres i maa dokadno.
rodowiska psychologicznego zyskuje
Picioczynnikowy Model Osobowoci. 8. Ostatnie osignicia w badaniach nad
Przemawia za nim midzykulturowy cechami s imponujce. Jednoczenie
charakter czynnikw wyodrbnionych pojawiaj si pytania o definicj cechy,
na podstawie wskanikw i kwestiona- liczb podstawowych cech i ich natur,
riuszy, zgodno midzy samoopisem metod analizy czynnikowej oraz o to,
a ocenami dokonywanymi przez in- czy kategoria cechy nazywa zachowa-
nych, korelacje midzy nateniem ponie, czy te je tumaczy.
3 Poznawcze skadniki
osobowoci
Zawarto rozdziau
W niniejszym rozdziale zajmiemy si W rozdziale tym zajmiemy si skad-
poznawczymi skadnikami osobowoci. nikami osobowoci zupenie innymi ni
Przedmiotem naszych rozwaa bd spo- cechy, s one bowiem zwizane z po-
soby mylenia ludzi o sobie i o wiecie. znawczymi funkcjami ludzkiej psychiki,
Takie podejcie zostao zainspirowane roz- takimi jak spostrzeganie, pami oraz po-
wojem komputeryzacji oraz potraktowa- sugiwanie si jzykiem. Psychologia po-
niem komputera jako metafory funkcjono- znania bada sposoby przetwarzania przez
wania umysu czowieka. Osobowo defi- organizm informacji o sobie i otaczaj-
niuje si w kategoriach pogldw i prze- cym wiecie. Tak jak dla teoretykw cech
kona ludzi na temat rzeczywistoci oraz punktem odniesienia bya tabela okresowa
sposobw przetwarzania informacji i tu- pierwiastkw chemicznych, tak dla psy-
maczenia wydarze. Inaczej ni w teorii chologw poznawczych jest nim kompu-
cech, tutaj nacisk kadzie si na rnice ter, ktry pobiera, magazynuje, przetwarza
zachowa ludzi w rnych sytuacjach. i generuje informacje.
Na poznawcze skadniki osobowoci
Pytania zadawane w tym rozdziale skadaj si zarwno same informacje, jak
i sposoby ich przetwarzania - wane s
1. Dlaczego teoria poznawczych skadni- wic i tre, i proces poznania. Jeeli
kw osobowoci prowadzi do innego chodzi o tre, to niektrzy ludzie zwra-
obrazu osobowoci czowieka ni teo- caj uwag na kontakty midzyludzkie,
ria cech? podczas gdy inni na bezosobowe aspekty
2. Jakie s konsekwencje uywania me- rzeczywistoci. Jedni skupiaj si na uczu-
tafory komputera w myleniu o oso- ciach, innych zupenie one nie obchodz.
bowoci czowieka? Jakie aspekty jej Czsto ludzie nie mog si nawzajem
funkcjonowania nabieraj znaczenia zrozumie, poniewa tre ich procesw
w kontekcie metafory komputero- poznawczych rni si zasadniczo. Je-
wej? eli chodzi o proces, to niektrzy ludzie
3. Jaki wpyw ma sposb spostrzegania przetwarzaj informacje w sposb bardzo
przez nas rzeczywistoci na nasze szczegowy i analityczny, podczas gdy
emocje i motywacje? inni posuguj si kategoriami oglnymi.
I znowu, czsto dwie osoby nie mog natomiast, co nazywa si rewolucj po-
si porozumie, poniewa zupenie ina- znawcz, datuje si od lat szedziesitych
czej przetwarzaj informacje. Informacja (Boneau, 1992). Od tego czasu procesy
identyczna pod wzgldem treciowym, ale poznawcze stay si wan czci psy-
opakowana" inaczej, wyglda na cakiem chologii, a szczeglnie psychologii osobo-
inn. woci. Omwimy tutaj historyczny roz-
Jak ju wskazaem, pojcie poznania nie wj poznawczego podejcia do osobowoci,
jest w psychologii nowoci. Posugiwano kadc nacisk na jego rnorodno oraz
si ni nieomal od zarania tej nauki. To ewolucj.
Style poznawcze
Wczesne badania psychologii poznania, za- Aby to zrobi, musia zignorowa dane
pocztkowane w latach pidziesitych, z otoczenia (rama) i kierowa si jedy-
w znacznym stopniu koncentroway si nie sygnaami pochodzcymi z organizmu.
na rnicach stylw poznawczych ludzi. Jeeli prt pozostawa nachylony w tym
Przykadem mog by prace Hermana Wit- samym kierunku co rama, oznaczao to
kina, dotyczce - jak t wwczas okrelano zaleno badanego od sygnaw z oto-
- zalenych bd niezalenych od pola czenia, natomiast prawidowe ustawienie
oraz analitycznych i globalnych stylw prta wiadczyo o dominacji sygnaw
poznawczych (Witkin i in., 1962). z ciaa. Czy ludzie kieruj si sygnaami
Witkin rozpocz badania od ekspery- z otoczenia, czy z wasnego organizmu?
mentw percepcyjnych. Interesowao go, Czy ustalaj pooenie prta w zalenoci
jak ludzie utrzymuj pozycj wyprosto- od pooenia ramy, czy te od wasnej
wan, to znaczy, skd wiedz, e oni pozycji?
i inni s wyprostowani? Czy wynika to Witkin dy do odkrycia oglnego
z informacji wizualnych, czy moe z in- prawa rzdzcego spostrzeganiem, ale
formacji pyncych z wntrza organizmu, okazao si, e ludzie bardzo si mi-
czy z jakiego poczenia obu tych rde? dzy sob rni. Proste uoglnienie byo
Co si dzieje, jeeli otrzymujemy tylko niemoliwe, bo pytanie brzmiao: ktre
jeden rodzaj informacji, albo jeeli infor- sygnay s waniejsze dla kogo? (Witkin
macje rnego typu s ze sob sprzeczne i in., 1954). By to pocztek dwudziestopi-
(np. ciao podpowiada nam, e jestemy cioletnich bada nad rnicami indywidual-
wyprostowani, a rodowisko temu przeczy, nymi w spostrzeganiu oraz ich zwizkiem
albo odwrotnie)? z osobowoci czowieka.
Rozwaajc ten problem, Witkin posu- Najpierw postanowiono zbada, czy
y si Testem Prta i Ramy. Osoba badana w rnorodnych sytuacjach wykorzysty-
siedziaa w zupenie zaciemnionym pokoju wany jest ten sam tryb orientacji per-
i obserwowaa wiecc si ram, w ktrej cepcyjnej. Przykadem moe by Test Fi-
znajdowa si wieccy prt. Eksperymen- gury w Figurze (ryc. 3.1). Badana osoba
tator przekrzywia ram i prt, a badany ma znale na rysunku prost figur lub
musia z powrotem ustawi prt pionowo. ksztat ukryty w innej, wikszej figurze.
POZNAWCZE SKADNIKI OSOBOWOCI 81
Czy potrafi to zrobi, czy te bdzie ograni- si bardziej aktywni w przezwycianiu

czana w swoich wysikach otoczeniem tej trudnoci yciowych, potrafili lepiej i ela-
figury, to jest caym rysunkiem? Wyniki styczniej panowa nad swoimi impulsami
tego testu s podobne do rezultatw Testu i rzadziej borykali si z poczuciem ni-
Ramy i Prta, w ktrym rwnie chodzio szoci (Witkin i in., 1962). Stwierdzono
0 wyodrbnienie elementu z otoczenia. te zwizek midzy stylem poznawczym
Witkin stwierdzi, e poszczeglni ludzie a wyborem kierunku studiw i wynikami
wykonuj rozmaite testy tego typu w po- w nauce. Osoby niezalene od pola wolay
dobny sposb. Zaproponowa wic pojcie kierunki wymagajce umiejtnoci ana-
litycznych (nauki przyrodnicze, matema-
zalenoci/niezalenoci od pola, okre-
tyka, inynieria) i lepiej sobie na nich
lajce rnice midzy ludmi w umiejt-
radziy. Natomiast osoby zalene od pola
noci spostrzegania danego elementu nie-
lepiej wypaday tam, gdzie w gr wchodzi
zalenie od jego otoczenia. Ludzie o wyso-
kontakt z ludmi (nauki spoeczne, doradz-
kiej niezalenoci od pola potrafi znacznie
two, nauczanie) (Witkin, 1973). Ustalono
lepiej spostrzega poszczeglne fragmenty
wic, e rnice w orientacji percepcyjnej
rzeczywistoci w oderwaniu od ich otocze- maj zwizek z caociowymi rnicami
nia. Mona wic rzec, e potrafi odrni funkcjonowania osobowoci.
drzewa od lasu. Mogoby si wydawa,
Dalsze badania doprowadziy do sfor-
e lepiej by niezalenym ni zalenym
muowania przeciwstawnych kategorii
od pola, ale jak sami zobaczymy, kady
analitycznego i globalnego stylu po-
z tych stylw poznawczych ma swoje wady
znawczego. Osoba o stylu analitycznym
1 zalety.
oddziela bodce od ich otoczenia i po-
trafi przezwyciy ich kontekst. wiat
skada si dla niej z wyranie zarysowa-
nych czci, a cao jest dobrze zorga-
nizowana. Natomiast dla osoby o global-
nym stylu funkcjonowania poznawczego
rzeczywisto ma zatarte kontury, a ca-
o narzuca sposb widzenia poszczegl-
nych czci. Osoby o stylu analitycznym
w znacznie wikszym stopniu ni osoby
o stylu globalnym spostrzegaj siebie jako
RYCINA 3.1 Zadanie z Testu Figura w Figurze uywa-
jednostki wyranie ustrukturowane i wy-
nego w celu pomiaru stopnia zalenoci
bd niezalenoci od pola odrbnione z otoczenia. Osoby prezentu-
jce styl globalny traktuj swoje ciao jako
rdto: H. A. Witkin i in. (1954). Personaiity Through nieokrelon mas", a granica midzy
Perception (s. 34). New York: Harper & Row. Przedruk
za zgod MarperCollins Publishers, Inc. Ja a Nie-ja" wydaje im si pynna. Ich
poczucie tosamoci oraz uczucia i pogldy
Nastpnie postanowiono sprawdzi, czy o wiele silniej zale od otoczenia. Cz-
takie rnice w stylu spostrzegania s ciej wic zmieniaj zdanie w sytuacjach
spoecznych, dopasowujc je do przekona
zwizane z osobowoci czowieka. Oka-
ludzi sprawujcych wadz (Witkin i in.,
zao si, e tak. Na przykad ludzie o wy-
1962).
sokiej niezalenoci od otoczenia okazali
Witkin zacz wic swoje badania od nego i . kieruj si w swoim zachowaniu

eksperymentw nad spostrzeganiem, by wasnymi uczuciami i pogldami (Snyder,
nastpnie ustali wzorzec korelacji od- 1979). Co si wic stao z wczeniejszymi
zwierciedlajcy rnice w stylach poznaw- koncepcjami stylw poznawczych? W za-
czych. Cho dokona wielu odkry, to po sadzie znikny one z literatury facho-
jego mierci w roku 1979 nie odnoto- wej. Rzadko kiedy kto o nich wspomina.
wano wielkiego postpu w zapocztkowa- Wikszo wspczesnych studentw psy-
nej przez niego dziedzinie. chologii prawdopodobnie nigdy o nich nie
Zaproponowano w tym okresie kilka syszaa!
kolejnych kategorii stylw poznawczych. Dlaczego? Odpowied na takie pytania
Dokonano na przykad rozrnienia na jest zawsze zoona. Wydaje si jednak,
styl wygadzajcy oraz zaostrzajcy,
e mona wyszczeglni trzy podstawowe
okrelajcy wraliwo na rnice midzy
przyczyny. Po pierwsze wyniki kolejnych
przedmiotami; na styl wypierajcy oraz
bada nie zawsze byy zgodne z ustale-
przyjmujcy, odnoszcy si do rnic we
niami Witkina. Poza tym nie zawsze atwo
wraliwoci na uczucia; odrniono te
byo odrni od siebie poszczeglne style.
ludzi o wysokiej zoonoci poznawczej
od ludzi o niskiej zoonoci poznaw- Po drugie pojawiy si wtpliwoci co do
czej, charakteryzujc tym samym rnice zakresu funkcjonowania stylw poznaw-
midzy ludmi w zakresie dokonywanej czych (Cantor, Kihlstorm, 1987). Okazao
przez nich strukturyzacji rzeczywistoci. si, e ludzie wcale nie wykonuj r-
nych zada w jednolitym stylu, a zwizek
Dzisiaj pojcie stylw poznawczych
jest nieco mniej popularne wrd bada- midzy stylem poznawczym a osobowoci
czy. Najblisze im jest zaproponowane rwnie nie jest prosty i jednoznaczny. Do-
niedawno pojcie samoobserwacji kon- prowadzio to do zakwestionowania tezy,
trolujcej. Ludzie o duej skonnoci do wedle ktrej okrelony styl charakteryzuje
samokontroli s bardzo wyczuleni na pre- danego czowieka we wszystkich sytu-
sj okolicznoci i dostosowuj do niej acjach. Wreszcie - jak zobaczymy - pojcie
swoje zachowania. Osoby nieprzejawiajce stylw poznawczych zastpiono innymi ka-
tej skonnoci mniej uwanie wsuchuj tegoriami, wynikajcymi z kolejnych osi-
si w gosy swojego otoczenia spoecz- gni w psychologii poznawczej.
Prekursorzy poznawczego podejcia do osobowoci:

Kelly i Rotter
W latach pidziesitych, a wic jeszcze suguj si pojciami psychologii poznaw-
przed rewolucj poznawcz, pojawiy si czej, co uzasadnia ich czne omwienie.
dwie wane poznawcze teorie osobowoci.
Cho ich autorzy pracowali na tym samym
Teoria konstruktw osobistych Kelly'ego
Uniwersytecie Stanowym Ohio, to obie
teorie powstaway niezalenie od siebie i w Teoria konstruktw osobistych Kelly'ego
wielu miejscach si rni. Obie jednak po- (1955) dotyczy sposobu, w jaki dany czo-
wiek konstruuje lub interpretuje rzeczy- gania, konstruowania czy interpretowania

wisto. Dla Kelly'ego nie istniaa prawda rzeczywistoci. Przykadem czsto uywa-
obiektywna, lecz tylko rne interpreta- nego konstruktu jest rozrnienie dobry
cje (konstrukty) tego samego wydarzenia. - zy. Kady konstrukt ma zawsze dwa
Jak wspominaem w rozdziale pierwszym, bieguny. Nie musz by one jednak logicz-
czowiek by przyrwnywany do naukowca nymi przeciwiestwami. Jeden czowiek
obserwujcego wydarzenia, stawiajcego moe mie konstrukt dawa - dostawa",
hipotezy i usiujcego przewidywa przy- a inny - dawa - bra"; jeden moe mie
szo. Prawdziwego naukowca rni od konstrukt asertywny - nieasertywny",
przecitnego czowieka tylko systema- a inny - wrogi - nieasertywny"; jeden
tyczno prowadzonych obserwacji oraz - mio - nienawi", a inny - mio
wiksza metodyczno w stawianiu i we- - podanie". Kiedy konstrukt staje si
ryfikowania hipotez. Celem kadego czo- czci struktury poznawczej jednostki,
wieka jest bycie tak dobrym naukowcem, moe go ona wykorzystywa niemal do
jak to tylko moliwe, z czym wie si wszystkiego. Konstrukty, ktre stosuje si
jak najtrafniejsze opisywanie, wyjanianie w odniesieniu do innych ludzi, mona
i przewidywanie wydarze. Suca temu rwnie wykorzysta w stosunku do siebie
osobista teoria powinna obejmowa jak i odwrotnie: Nie mona nazwa innego
najwicej dziedzin rzeczywistoci i odzna- czowieka draniem, nie czynic z dra-
cza si moliwie jak najwiksz precyzj. stwa jednego z wymiarw wasnego ycia"
Odwoujc si wic do poj wspomnia- (Kelly, 1955, s. 133).
nych w rozdziale drugim, powinno si Kelly wyrnia wiele rodzajw kon-
dy do jak najszerszego zakresu oraz jak struktw. S konstrukty centralne, o pod-
najwikszej dokadnoci. stawowym znaczeniu dla funkcjonowania
Teoria Kelly'ego zostaa stworzona czowieka, i peryferyjne, mniej wane.
z olbrzymi wyobrani. Podkreli naley Dobry - zy" moe by konstruktem
zwaszcza dwie rzeczy. Po pierwsze doty- centralnym, a mieszny - powany" -
czy ona i struktury, i procesu, i staoci, konstruktem peryferyjnym, cho trzeba
i zmian w organizmie. Po drugie obejmuje podkreli, e to, co dla jednej osoby
ona zarwno to, co wyrnia jednostk, jest centralne, dla innej bywa peryferyjne.
jak i to, co jest wsplne wszystkim lu- Istniej konstrukty werbalne, dajce si
dziom. W znacznie wikszym wic stop- wyrazi sowami, i niewerbalne, ktrych
niu ni wszystkie teorie osobowoci - uywa si z braku waciwych sformu-
czy idiograficzny i nomotetyczny punkt owa sownych. Istniej wreszcie kon-
widzenia. Z jednej strony kadzie nacisk strukty nadrzdne i podrzdne, z ktrych
na wyjtkowo, swoisto jednostkowej pierwsze obejmuj drugie.
interpretacji wiata. Z drugiej - opisuje Wszystkie konstrukty skadaj si na
wsplne wszystkim ludziom procesy funk- system danego czowieka. Moe on by
cjonowania poznawczego. Nasze systemy prosty lub zoony. System zoony za-
poznawcze mog si nieskoczenie rni wiera wiele wzajemnie poczonych kon-
treci, ale liczba wykonywanych przez nie struktw o wielopoziomowej organizacji.
operacji jest ograniczona. System prosty skada si z niewielu kon-
Podstawowym pojciem dla Kelly'ego struktw niepoczonych ze sob i zor-
by konstrukt, a wic sposb spostrze- ganizowanych na jednym poziomie lub
najwyej dwch. System zoony pozwala do ktrej doczone s imiona i nazwiska

na dokonywanie subtelnych rozrnie i na lub inicjay znanych mu ludzi (np. matki,
precyzyjniejsze przewidywanie przyszo- ojca, ulubionego nauczyciela). Z listy tej
ci. W systemie prostym wszystko jest wybiera si trzy postacie i prosi si ba-
wrzucone do jednego worka" i uporzd- danego o wskazanie cechy, ktra czy
kowane w takie kategorie jak dobry - zy" dwie z nich i odrnia je od trzeciej.
czy pomylny - niepomylny". Przewi- Moe on na przykad uzna dwie osoby za
dywania formuowane na podstawie tego ywioowe, a trzeci za niemia. W ten
systemu s zawsze takie same niezalenie sposb wyania si dwubiegunowy kon-
od okolicznoci. strukt ywioowy - niemiay". Dziki
W celu oceny zawartoci i struk- temu ustala si ca sie charakterystycz-
tury systemu konstruktw Kelly opraco- nych dla danego czowieka konstruktw
wa Test Konstruktw Osobistych (Role oraz relacje midzy nimi. Przykadowe
Construct Repertory Test - REP Test). konstrukty wystpujce u jednej osoby
Osoba badana otrzymuje list okrele, podajemy w tabeli 3.1.
TABELA 3.1 Test Konstruktw Osobistych: przykady
Postacie podobne Konstrukt podobiestwa Posta niepodobna Konstrukt przeciwiestwa

Badany - ojciec Podkrelanie roli szcz- Matka Praktycyzm
cia
Nauczyciel - osoba Spokj Siostra Niepokj
szczliwa
Znajomy mczyzna - Dobrzy suchacze Byy przyjaciel Nie potrafi wyraa uczu
znajoma kobieta
Osoba nielubiana - Wykorzystuj ludzi dla Osoba lubiana Troszczy si o innych
pracodawca osignicia wasnych ce-
lw
Ojciec - osoba Aktywnie dziaaj w spo- Pracodawca Nie dziaa aktywnie
odnoszca sukcesy ecznoci w spoecznoci
Osoba nielubiana - Siostra
pracodawca Poniaj innych Szanuje innych
Matka - znajomy Byy przyjaciel

mczyzna Introwertycy Ekstrawertyk
Osoba badana - Osoba, ktrej si

nauczyciel Samowystarczalni pomogo Zalena
Osoba badana - Znajomy

znajoma kobieta Natury artystyczne mczyzna Nietwrczy
Pracodawca - znajoma Brat

kobieta Dowiadczeni Niedowiadczony
Interesuje nas przede wszystkim, jak Jak ju wspominaem, teoria Kelly'ego

dalece Kelly by zdolny przyj perspek- zasuguje na uznanie, poniewa obejmuje
tyw poznawcz. Zamiast na przykad po- i proces, i struktur, a take z powodu
sugiwa si kategoriami motywacyjnymi, umiejtnoci poczenia aspektu nomo-
takimi jak popd czy potrzeba, mwi, e tetycznego z ideograficznym. Struktura
ludzie s z natury aktywni i staraj si przejawia si w konstruktach i w systemie
antycypowa wydarzenia, czyli przewidy- konstruktw, proces natomiast przejawia
wa przyszo. Niepokj wiza z uczu- si w sposobach przewidywania przyszo-
ciem, e wydarzenia le poza systemem ci za pomoc konstruktw oraz w dyna-
konstruktw, a lk - z pojawieniem si mice funkcjonowania systemu konstruk-
nowego konstruktu. Grob natomiast ko- tw. Ludzie s niepowtarzalni w interpre-
jarzy z caociow zmian systemu kon- towaniu wydarze, ale czy ich to, e
struktw. maj podobne systemy konstruktw. Wy-
Wiele innych elementw teorii Kelly'ego jtkowo czowieka wynika wic z kon-
rwnie zasuguje na omwienie. Zajmo- struktw, ktrymi si posuguje, oraz ze
wa si on patologicznymi aspektami sys- skadajcych si na nie elementw. Kady
temu konstruktw oraz sposobami jego czowiek ma swj wasny wiat. Jednak
zmiany. Obecnie jednak poprzestaniemy niektre procesy s wsplne wszystkim
na tym, co ju opisalimy. Wida ju bo- ludziom. Wszyscy pragniemy przewidzie
nadchodzce wydarzenia, podobnie jak
wiem, na czym polega to poznawcze po-
wszyscy staramy si zmniejszy niepokj,
dejcie Kelly'ego. Podstawow jednostk
lk i zagroenie. Do pewnego stopnia wic
opisu osobowoci jest dla niego kon-
ycie stawia przed nami wyzwanie ci-
strukt. Czowieka mona opisa w ka-
gego rozbudowywania naszego systemu
tegoriach konstruktw, ich zorganizowa-
konstruktw oraz obrony ju istniejcej
nia w jeden system oraz funkcjonowania
struktury.
tego systemu. Dany czowiek zachowuje
si podobnie w sytuacjach, ktre spo- Na koniec kilka sw o wpywie
strzega jako podobne. System konstruk- Kelly'ego na pniejsze badania i roz-
tw charakteryzuje si elastycznoci i du- waania teoretyczne. Po pierwsze, cho
ymi zdolnociami adaptacyjnymi, zacho- niewtpliwie wywar on wpyw na p-
wujc jednoczenie podstawow struk- niejszych teoretykw osobowoci, na przy-
tur: konstrukt nadrzdny moe na pe- kad na swojego studenta Mischela, to
wien czas by podporzdkowany, po czym teoria konstruktw osobistych niewiele
powrci na dawn pozycj. Odnoszcy si rozwina od czasu jej sformuowa-
si do ludzi wymiar inteligentny - nia. Wspczeni psychologowie skadaj
nieinteligentny" moe by konstruktem hod Kelly'emu, ale - jak zobaczymy -
nadrzdnym, ktry w innych okolicz- sami poszli w nieco innym kierunku. Po
nociach zajmuje pozycj podporzdko- drugie teoria konstruktw osobistych nie
wan. Na zawodach sportowych waniej- stanowi wanej czci wspczesnych ba-
szy moe sta si konstrukt sprawny da nad osobowoci. Kelly sformuowa
j na podstawie dowiadcze klinicznych,
- niesprawny fizycznie", a na przyjciu
a nie bada empirycznych. Kolejne badania
- towarzyski - nietowarzyski". System
konstruktw osobistych opieray si na
konstruktw zachowuje rwnie stabil-
Tecie REP. Cho teoria ta uznawana jest
no w czasie.
za wielkie osignicie i istnieje nawet or- Szczury biegajce w labiryncie ucz si

ganizaq'a stawiajca sobie za cel jej rozwj, jego planu, a nie mechanicznych skrtw
to w czasopismach fachowych zamiesz- w prawo i w lewo. Przypisujc tak due
czajcych sprawozdania z prowadzonych znaczenie poznawczym czynnikom uczenia
obecnie bada rzadko nawizuje si do si i zachowania, Tolman wyprzedzi swoje
prac Kelly'ego. czasy.
Rotter stara si poczy koncepq
Teoria spofecznego uczenia si Rottera wzmocnie (w duchu Hulla) z koncepcj
operaqi poznawczych (w duchu Tolmana).
Julian Rotter (1954) pracowa nad swoj Twierdzi, e w kadej sytuaqi czowiek
teori spoecznego uczenia si w tym ma do wyboru kilka moliwych zachowa.
samym czasie, kiedy Kelly tworzy teori Kade potencjalne zachowanie wywouje
konstruktw osobistych. Rotter by jedno- pewien skutek, a ten z kolei ma pewn
czenie klinicyst i badaczem. Inspirowa warto wzmacniajc. Na przykad za-
si zarwno pracami psychoanalitykw, na chowania agresywne lub ulege przyno-
przykad Freuda czy Adlera, jak i ekspe- sz pewne skutki, z ktrych kady ma
rymentami prowadzonymi przez zwolenni-
warto wzmacniajc. Tu wida wpyw
kw teorii uczenia si, jak Hull i Tolman.
Hulla, przejawiajcy si podkrelaniem
Wpyw Adlera jest szczeglnie widoczny
wagi wzmocnienia. Jednak ludzie mog
w wadze, jak Rotter przykada do spo-
rwnie oczekiwa efektw kadego za-
ecznego aspektu funkcjonowania psy-
chowania i wynikajcego z niego wzmoc-
chicznego. Podkrela on, e uczymy si
przede wszystkim w otoczeniu spoecz- nienia. Czowiek lub szczur jakby mwi
nym, a motywaq'e naszego postpowania sobie: Prawdopodobiestwo otrzymania
najczciej dotycz innych osb. Wpyw danego wzmocnienia w wyniku okrelo-
Hulla i Tolmana natomiast przejawia si nego zachowania wynosi x".
w zainteresowaniu Rottera mechanizmami Skutki danego zachowania i wyni-
wpywu wzmocnie na czowieka oraz kajce z nich wzmocnienia maj wik-
procesw poznawczych na jego funkcjono- sz lub mniejsz warto dla podmiotu.
wanie. Rne jest te prawdopodobiestwo ich
wystpienia. Prawdopodobiestwo zacho-
W latach czterdziestych teoretycy ucze-
nia si prowadzili debat na temat tego, wania si w okrelony sposb jest wic
czego si czowiek uczy i w jaki sposb. funkq wartoci wzmocnienia oraz praw-
Dla zwolennikw teorii Clarka Hulla naj- dopodobiestwa jego wystpienia. Zjawi-
waniejsze byy poczenia midzy bod- sko to zostao sformalizowane w po-
cem a reakq, tworzone za pomoc staci modelu zachowania zwanego mo-
wzmocnienia. Natomiast dla zwolennikw delem oczekiwania-wartoci (Feather,
teorii Chase'a Tolmana najwaniejsze byo 1982). Nawizujc do poprzedniego przy-
uczenie si map poznawczych bez obecno- kadu, zachowanie agresywne lub ulege
ci wzmocnie. Zdaniem Tolmana wzmoc- moe wywoa wiele potenqalnych skut-
nienia wpywaj na motywacje i zacho- kw, z ktrych kady skojarzony jest
wania, ale nie na uczenie si. Ponadto ze wzmocnieniem o okrelonej warto-
wynikiem uczenia si byy mapy poznaw- ci oraz prawdopodobiestwie wystpie-
cze, a nie asocjacje bodziec - reakcja. nia. Wybrane przez danego czowieka za-
chowanie wynika z kalkulacji uwzgldnia- Jednym z nich jest ufno, okrelajca,

jcej obydwa te elementy. w jakim stopniu moemy polega na so-
Trzeba podkreli, e w modelu Rottera wach innych. Osoby o wysokim wskaniku
warto i prawdopodobiestwo kadego ufnoci zwykle uwaaj, e ludzie na og
wzmocnienia s inne dla kadego czo- dotrzymuj sowa i nie zdradzaj. Zagad-
wieka. Nie chodzi wic o ich obiektywn nieniu temu nie powicono zbyt wielu
warto, ale o subiektywne ich kalkula- bada. Wielkie zainteresowanie zwrcia
cje. Czsto wic zaskakuje nas, e kto natomiast inna kategoria oczekiwa uogl-
przypisuje danemu zachowaniu niezwyke nionych, zwana umiejscowieniem rda
znaczenie lub te oczekuje nieprawdopo- kontroli. Ludzie z wewntrznym umiej-
dobnych naszym zdaniem rezultatw. Po-
scowieniem rda kontroli uwaaj, e
staw tak mona zrozumie jedynie w ka-
wzmocnienia czy skutki zale od ich
tegoriach subiektywnych odczu i ocze-
postpowania, podczas gdy zdaniem osoby
kiwa danej jednostki. U osobnika bar-
z zewntrznym umiejscowieniem rda
dzo agresywnego zachowania agresywne
kontroli wszystko zaley od szczcia,
wi si z oczekiwaniem wartociowych
losu, przypadku lub innych si zewntrz-
i/lub bardzo prawdopodobnych wzmocnie,
podczas gdy czowiek niemiay, zahamo- nych. Ci pierwsi s zdania, e ich los
wany oczekuje skutkw negatywnych. jest w ich rkach, ci drudzy - e ich
wasne dziaania nie maj adnego znacze-
Rotter twierdzi, e warto i prawdo-
nia. Ludzie umieszczajcy rdo kontroli
podobiestwo wzmocnienia s zalene nie
na zewntrz czuj si bezradni wobec
tylko od danej jednostki, lecz rwnie od
rozgrywajcych si wydarze.
sytuacji. To samo zachowanie nie w ka-
Zagadnieniu temu powicono ogromn
dej sytuacji wywouje ten sam skutek.
Agresja ma inny wymiar na zawodach liczb bada, zarwno z uwagi na jego
sportowych, a inny podczas przyjcia. Nic praktyczn i teoretyczn donioso, jak
wic dziwnego, e ludzie zachowuj si i dlatego, e opracowano stosowny kwe-
rnie w rnych sytuacjach, kierujc si stionariusz, nazwany Kwestionariuszem
kalkulacj wartoci i prawdopodobiestwa Umiejscowienia rda Kontroli (Inter-
wzmocnienia. Oznacza to, e mona ro- nal-External Scal - I-E Scal). Bada on
zumie i ocenia sytuacj w kategoriach indywidualne rnice uoglnionych ocze-
skutkw (wartoci i prawdopodobiestwa kiwa dotyczcych stopnia, w jakim kary
wzmocnienia), jakie moe pocign za i nagrody zale od czynnikw wewntrz-
sob dane zachowanie. Jak poprzednio, nych lub zewntrznych (tabela 3.2). Mniej
0 zachowaniu decyduje sytuacja psycholo- wicej przez 10 lat by to chyba naj-
giczna, inna dla kadego czowieka. czciej uywany kwestionariusz w ba-
Cho Rotter podkrela, e warto daniach osobowoci! W dodatku opraco-
1 prawdopodobiestwo wzmocnienia s wano jego rozmaite warianty, wykorzy-
inne dla kadego czowieka i kadej sy- stywane w badaniach nad oczekiwaniami
tuacji, to jednoczenie twierdzi, e lu- dzieci, a take oczekiwaniami w r-
dzie formuj rwnie oczekiwania, ktre nych dziedzinach ycia, na przykad do-
maj zastosowanie w wielu rnych oko- tyczcych zdrowia (Lau, 1982; Lefcourt,
licznociach. Nazwa je oczekiwaniami 1984; Strickland, 1989; Wallston, Wallston
uoglnionymi (Rotter, 1966; 1971; 1990). 1981).
TABELA 3.2 Przykadowe pozycje z Kwestionariusza Umiejscowienia rda Kontroli
1a. Wiele nieszcz w yciu czowieka wynika z pecha.

1 b. Nieszczcia czowieka wynikaj z jego bdw.
2a. Wojny wybuchaj gwnie dlatego, e ludzie za mao interesuj si polityk.
2b. Wojny byy i bd. cokolwiek by ludzie robili.
3a. Nie zawsze rozumiem, dlaczego nauczyciel stawia takie a nie inne stopnie.
3b. Moje stopnie zale od tego, jak duo si ucz.
4a. Przecitny obywatel moe mie wpyw na decyzje rzdu.
4b. wiatem rzdzi niewielka grupa ludzi i przecitny czowiek nie ma nic do powiedzenia.
rdo: J. B. Rotter (1966). Generalized expectancics or internal versus external control of reinforcement.
Psychological Monograplis, 80.
Prace Rottera wywary ogromny wpyw i metodami pomiaru. Wielu psychologw

tyle na sposb mylenia o osobowoci spoecznego uczenia si zajo si bardziej
czowieka, co i na badania nad ni. W tej konkretnymi oczekiwaniami i zainspiro-
drugiej dziedzinie jednak znaczenie teorii wao si nowymi ustaleniami psycholo-
Rottera zaczo male. Okazao si, e gii poznawczej. Cho dziaalno Rottera
umiejscowienie rda kontroli jest bar- przypada na okres rewolucji poznawczej,
dziej zoonym zagadnieniem, ni pierwot- to jego gwne dzieo teoretyczne po-
nie oczekiwano. Ponadto badacze zainte- wstao przed ni i nie miaa ona wielkiego
resowali si nieco innymi zagadnieniami wpywu na jego mylenie.
Dwaj teoretycy po rewolucji poznawczej:

Mischel i Bandura
Zajmiemy si teraz pracami dwch psycho- cia lat jednak pracowali razem w Stanford
logw, ktrych pogldy wyranie rozwijay University, dokonujc przeomu w poznaw-
si pod wpywem rewolucji poznawczej. czym podejciu do osobowoci.
Wywodz si oni z zupenie odmiennych
rodowisk. Mischel urodzi si w Wiedniu,
Teoria spofeczno-poznawczego
a dorasta w Nowym Jorku; Bandura za
uczenia si Mischela
urodzi si i mieszka w pnocnej Alber-
cie w Kanadzie. Mischel by studentem Walter Mischel, o ktrym mwilimy przy
Kelly'ego i Rottera w Ohio State Univer- okazji omawiania jego krytyki teorii cech,
sity, natomiast Bandura uczy si u Ke- postanowi sformuowa alternatywn do
nnetha Spence'a, bliskiego w swoich poniej wizj osobowoci. Opiera si ona na
gldach Clarkowi Hullowi. Przez dwadzie- trzech filarach (Mischel, 1990; Mischel,
Shoda, 1995). Po pierwsze podkrela si ich przetwarzania powstay pod wpywem

wag specyficznoci ukadu bodcw osigni rewolucji poznawczej.
sytuacyjnych. Zachowanie czowieka jest Po drugie ludzie posiadaj warto-
zmienne i zaley od sytuacji. Po drugie ci subiektywne, preferencje i cele,
ludzie maj zdolno rnicowania, po- ktre stanowi o indywidualnych rnicach
trafi rozrnia nagrody oraz wymagania w wartociach przypisywanych skutkom
zwizane z kad sytuacj i odpowied- naszych dziaa. Ludzie potrafi wyobraa
nio do tego zmienia swoje zachowanie. sobie cele swoich dziaa i zmierza do ich
Umiejtno rnicowania sytuacji spra- realizacji (Cantor, Zirkel, 1990). Zwaszcza
wia, e zachowanie ludzkie jest zalene od Nancy Cantor (1990) interesowaa si tym,
okolicznoci. Pomijanie tych umiejtnoci jak ludzie wybieraj swoje zadania y-
byo wad teorii cech. Po trzecie czowiek ciowe i jak je realizuj. Zadanie yciowe to
ma zdolnoci adaptacyjne, samoregula- poznawczo-motywacyjna kategoria, ktra
cyjne. Mischela interesuje, jak ludzie pomoe sprawi, e dana jednostka skon-
trafi dostosowywa swoje zachowanie do centruje si na elementach osobowoci
wymogw konkretnej sytuacji. Interesuje skierowanych ku przyszoci. Na przykad
go take ludzka umiejtno odsuwania dla studentw zadaniem yciowym bdzie
w czasie momentu gratyfikacji i wytrwaej zdobycie niezalenoci, cho poszczeglne
realizacji celw. jednostki mog przykada do niego rn
Jak ju wspomniaem, Mischel broni wag. Inne zadania mog obejmowa uzy-
pracy doktorskiej w Ohio State University, skiwanie dobrych ocen albo zawieranie
gdzie znajdowa si pod duym wpywem licznych znajomoci. W odrnieniu od
Kelly'ego i Rottera. Nazywa ich swoimi teorii cech koncepcja celu zwraca uwag
mentorami. W roku 1973, u szczytu re- na to, do czego ludzie d, a nie na to, co
wolucji poznawczej, opublikowa koncep- ju maj (Cantor, 1990).
cj poznawczo-spoecznego uczenia si, Po trzecie ludzie maj oczekiwania
bdc pen teori osobowoci. Zawie- dotyczce prawdopodobnych konsekwen-
raa ona pi elementw podstawowych. cji swoich dziaa. Rotter twierdzi, e aby
W niektrych z nich uwidacznia si wpyw przewidzie zachowanie czowieka w okre-
Kelly'ego i Rottera. Przez ponad dwadzie- lonej sytuacji, trzeba zna jego oczekiwa-
cia lat Mischel i niektrzy z jego uczniw, nia dotyczce skutkw tego zachowania.
nade wszystko Nancy Cantor (1990; Can- Nacisk zosta! pooony na konkretne ocze-
tor, Zirkel, 1990), rozwijali t koncepcj. kiwania w okrelonej sytuacji. Oczekiwa-
Jakie wic byyby podstawowe ele- nie skutkw, na podstawie ktrego ludzie
menty poznawczo-spoeczne w teorii Mi- ksztatuj swoje zachowanie, ma posta
schela? Po pierwsze ludzie tworz kon- zdania warunkowego: Jeeli..., to...". Po-
strukty osobiste i strategie kodowania dobnie jak Rotter, Mischel twierdzi, e
informacji. Mischel zastanawia si wic, dany czowiek bdzie si zupenie inaczej
w jaki sposb ludzie konstruuj i prze- zachowywa w kadej z dwch sytuacji,
twarzaj wane informacje o sobie, innych jeeli rni si bd zwizane z nimi ocze-
ludziach i wiecie zewntrznym. Kategoria kiwania. Jeeli posuszestwo dziecka
konstruktw osobistych wyranie nawi- bdzie regularnie nagradzane przez na-
zuje do teorii Kelly'ego, natomiast stra- uczyciela, ale nie przez rwienikw, to
tegie kodowania informacji oraz modele trudno byoby stwierdzi wysok korelacj
posuszestwa w dwch rnych sytu- zdecydowanie ustpowa graczowi giedo-

acjach" (Mischel, 1990, s. 119). wemu albo ulicznemu cwaniakowi. Cantor
Po czwarte ludzi cechuje rny po- i Kihlstrom przypisuj inteligenqi spoecz-
ziom kompetencji behawioralnych i po- nej szczeglne znaczenie i umieszczaj
znawczych. Rni si zasobem posiada- j w samym centrum swojej koncepq'i
nych informacji i uytkiem, jaki potrafi osobowoci czowieka.
z nich robi, a take repertuarem zacho- Ludzie s wyposaeni w systemy sa-
wa. Zdaniem Mischela (1990) kompeten- moregulacji. Dziki temu potrafi wy-
cje poznawcze i behawioralne okrelaj ra- trwale realizowa dalekosine cele, na-
czej moliwoci ni rzeczywiste osigni- wet przy minimum wsparcia zewntrz-
cia, ktre zale od rnych czynnikw. nego. Chodzi wic o umiejtno ukada-
Chodzi wic o to, czego dana osoba moe nia i realizowania dugotrwaych planw,
dokona, a nie o to, czego rzeczywicie ustanawiania norm i trzymania si ich,
dokonuje. Cho kompetencje poznawcze opierania si pokusom zejcia z obranej
utrzymuj si na tym samym poziomie drogi. Ludzie sami okrelaj swoje cele
w dugich przedziaach czasowych i w r- i ukadaj plany ich osigania. W trakcie
nych sytuacjach, to nie naley ich trakto- realizacji tych celw zastanawiaj si nad
wa jako sztywnych jednostek, podobnych swoim dziaaniem, oceniaj postpy, udzie-
cechom osobowoci. laj sobie pochwa za dobre pocignicia
Pojcie kompetencji poznawczych zy- i nagan za bdy, ktrych mona byo
skao szczeglne znaczenie w sformuowa- unikn.
nej przez Cantor i Kihlstroma koncepcji Mischel (1990) szczeglnie interesowa
inteligencji spoecznej. Skadaj si na si strategiami, za pomoc ktrych mae
[...] myli, wspomnienia i znane reguy, dzieci odraczaj moment gratyfikacji. Co
a wic caa wiedza, jak jednostka po- na przykad ma zrobi dziecko zmuszone
suguje si podczas rozwizywania proble- wybiera midzy zabawk, ktr moe
mw yciowych" (Kihlstrom, 1987, s. IX). dosta natychmiast, a lepsz zabawk,
Inteligencja spoeczna wyraa si poprzez na ktr trzeba jednak troch poczeka?
umiejtno wykorzystania wiedzy do roz- Z sytuacj tak spotykaj si czsto nie
wizywania konkretnych problemw. Jest tylko dzieci, ale rwnie doroli: Wiem,
wic elastyczna i zorientowana na cel. e opaca si zaczeka, ale jak mam to
Uwaa si te, e jest wyspecjalizowana, zrobi?". Mischel stwierdzi, e dzieciom
dotyczy okrelonych zada albo dziedzin. atwiej jest czeka na przedmiot bar-
Jeden czowiek doskonale radzi sobie z za- dziej upragniony, jeeli odwrc uwag
daniami akademickimi, inny z mechanicz- od przedmiotu znajdujcego si w zasigu
nymi, jeszcze inny ma talenty spoeczne, rki, ale mniej upragnionego. Jak chyba
a jeszcze inny wykazuje uzdolnienia w y- wszyscy wiemy, pokus atwiej przezwy-
ciu rodzinnym. Wida tutaj wyranie prze- ciy, gdy nie mamy jej przez cay czas
ciwstawienie si koncepcji zakadajcej przed oczyma.
oglny charakter inteligencji czy jednolity
Na podstawowe elementy osobowoci
styl poznawczy. Osoba bystra" w jed-
wedug Mischela skadaj si: konstrukty
nej dziedzinie moe by tpa" w innej.
i strategie kodowania, cele, oczekiwania,
Wybitny profesor moe znakomicie spisy-
kompetenqe oraz systemy samoregulaq'i
wa si w pewnych sytuacjach, w innych
(tabela 3.3). Cho niektre z nich, jak
cele, zawieraj elementy motywacyjne, we ograniczenia moliwoci ludzie zachowuj

wszystkich gwny nacisk zosta pooony si zgodnie z przewidywaniami teorety-
na poznanie. Cantor i Kihlstrom (1987) kw cech osobowoci.
nazwali zwolennikw takiego wanie uj- Mischel nie uwaa wpywu czynnikw
cia osobowoci kognitywistami". Przy- sytuacyjnych za waniejsze od osobowoci
pisuj oni zasadnicze znaczenie poznaw- czowieka. Z powodu jego ataku na teori
czym aspektom funkcjonowania czowieka, cech oraz podkrelania sytuacyjnego uwa-
a ponadto podkrelaj, e kady czowiek runkowania kadego zachowania uwaa
spostrzega wiat na swj wasny, indywi- si go czsto za przeciwnika psychologii
dualny sposb. Zachowanie ludzkie jest osobowoci. Tymczasem badacz ten przy-
wic bardzo silnie zalene od czynnikw wizuje du wag do zmiennych oso-
sytuacyjnych. Ludzie rozrniaj sytuacje, bowociowych, do ludzkiej umiejtnoci
przystosowuj si do nich i staraj si je wyboru sytuacji, a take zdolnoci prze-
wykorzysta do osignicia swoich celw. formuowywania tych sytuacji, ktrych nie
Szczeglnie wane w poznawczo-spo- mona zmieni ani unikn. Mischel nie
ecznej koncepcji osobowoci s dwa - jest wic przeciwnikiem psychologii oso-
czsto lekcewaone - punkty. Przede bowoci, lecz zwolennikiem okrelonej jej
wszystkim nie pomija ona milczeniem postaci, a mianowicie postaci poznawczo-
kwestii rnic indywidualnych. Poniewa spoecznej.
Mischel krytycznie odnosi si do teorii
cech, uwaano niekiedy, e niechtnym Badania ilustrujce zaleno zachowa
okiem patrzy na kategori rnic indy- ludzkich od okrelonych sytuacji
widualnych. Tak jednak nie jest. Mischel W jakim stopniu nasze zachowanie pozo-
wierzy w istnienie rnic indywidualnych, staje stae w rnych sytuacjach, jak to
a nawet cech (Mischel, 1990). Sprzeciwia wynika z teorii cech, a w jakim - jak twier-
si natomiast widzeniu cech w oderwa- dzi Mischel - jest uzalenione od sytuacji?
niu od funkcjonowania poznawczego oraz Interesujcych odpowiedzi dostarczaj nie-
specyfiki sytuacji. Jego zdaniem dopiero dawne badania nad zachowaniem chop-
pod wpywem silnego lku albo powanego cw na obozie letnim (Shoda, Mischel,
TABELA 3.3 Podstawowe skadniki osobowoci w teorii Mischela
1. Konstrukty i strategie kodowania informacji.

2. Cele.
3. Oczekiwania.
4. Kompetencje.
5. Systemy samoregulacji.
rdto: W. Mischel (1973). Toward a Cognitive Social Learning Reconceptualization of Personaiity.

Psychological Review, 80; tene (1990). Personaiity Dispositions Revisited and Revised: A View After Three
Decades. W: L. A. Pervin (red.). Handbook of personaiity: Theory and Research. New York: Guilford.
WIATO NA BADACZA
Walter Mischel
Moe dlatego, e jako dziecko miesz-

kaem w Wiedniu niedaleko posiado-
ci Zygmunta Freuda, zafascynowaa
mnie jego teoria. Wprawdzie ssiedz- oceni i przewidzie swoje zachowa-
two trwao tylko do smego roku nie rwnie trafnie jak najlepszy test
mojego ycia, kiedy to nazici zagar- albo najbieglejsi specjalici. Zaczem
nli Austri, a moja rodzina ucieka przypuszcza, e dostpne wwczas
do Nowego Jorku, ale dziesi lat metody opisu i klasyfikacji osobowo-
pniej w dalszym cigu chciaem le- ci pozwalaj charakteryzowa rodzaje
czy ludzi za pomoc metody Freuda. grup ludzkich, nie wystarczaj na-
Wanie zainteresowanie teori psy- tomiast do diagnozowania i leczenia
chodynamiczn sprawio, e zaczem ludzi, gdy nie uwzgldniaj specyficz-
studiowa psychologi kliniczn. noci rnych sytuacji yciowych.
Z czasem jednak zaczem mie Charakteryzowanie ludzi poprzez
wtpliwoci. Okazao si. e wiele pryzmat wsplnych wszystkim cech
faktw", o ktrych si uczyem, byo osobowoci (np. ugodowoci albo to-
raczej kwesti wiary ni nauki. Mj warzyskoci.) pozwalao ukaza jak
sceptycyzm nasili si jeszcze bar- prawd o ich przecitnych zachowa-
dziej, kiedy jako pracownik opieki spo- niach, ale nie obejmowao ewident-
ecznej w biedniejszej czci dzielnicy nych rnic w zachowaniu tej samej
Fast Side w Nowym Jorku prbowa- osoby w pewnych odstpach czasu
em zastosowa to, czego si nauczy- i w rnych sytuacjach. Czy kto,
em. Staraem si tam pomc tak zwa- kto w stosunku do swojej rodziny
nej trudnej modziey oraz starszym, jest nadzwyczaj opiekuczy i oddany,
osamotnionym ludziom i stwierdzi- moe w innych sytuacjach by zimny
em. e wyniesiona ze studiw wiedza i bezwzgldny? Czy to zrnicowanie
nie na wiele si zdaje. zachowa w zalenoci od sytuacji
Spostrzeenia te potwierdziy si daje si uoy w jaki trway wzr,
w toku bada, jakie prowadziem po czy te podlega zupenie dowolnym
zakoczeniu studiw, a take w trak- fluktuacjom? A jeeli daje si uoy
cie praktyki klinicznej. Jako konsul- we wzr, to co 011 odzwierciedla?
tant Korpusu Pokoju na pocztku Moe warto uwzgldni rnorodno
lat szedziesitych stwierdziem, e ludzkich zachowa przy opisie oso-
w pewnych warunkach - na przykad bowoci danego czowieka, tak aby
kiedy psycholog cieszy si zaufaniem obejmowa 011 i stao, i zmienno?
- ludzie chc i potrafi sami siebie Te pytania zaczy mnie drczy. Od-
W I A T O N A B A D A C Z A cd.
powied na nie staa sic podstawowym ciach, a take kompetencje i umie-
celem mojego ycia. jtnoci. Na ich podstawie czowiek
Jednoczenie zauwayem, e od- koduje i przedstawia sobie wiat ze-
dziaywanie rnych bodcw i sytu- wntrzny oraz siebie samego. Zacho-
acji, zarwno pozytywnych, jak i ne- wanie kadego czowieka, a take jego
gatywnych, zaley od tego, jak ludzie uczucia, zale od interakcji midzy
je zakoduj i przedstawi sobie w my- tymi zmiennymi, zachodzcych w kon-
lach. Na przykad dziecko, ktre nie kretnej sytuacji.
potrafio czeka duej ni par chwil Yuichi Shoda i ja sformalizowa-
na upragnion rzecz, nabierao wicej limy ostatnio ten pogld, nadajc
cierpliwoci, jeeli przedstawio j so- mu posta teorii systemu poznaw-
bie w troch inny sposb. Jeeli wic czo-afektywnego" (Mischel, Shoda,
dziaanie bodca czy sytuacji zaley 1995). Zgodnie z ni kady czowiek
od tego, jak je sobie czowiek przed- jest odrbnym systemem poznawczo-
stawi, to w badaniach nad rnicami -afektywnym. Indywidualny styl za-
indywidualnymi midzy ludmi trzeba chowa kadego czowieka jest wy-
skupi si na osobowych zmiennych nikiem zetknicia si tego systemu
poredniczcych". Psychologia osobo- z otoczeniem spoecznym. Cho sam
woci musi wyodrbni podstawowe system jest stabilny, zachowania prze-
zmienne psychologiczne, ktre decy- ze tworzone s zmienne, zale bo-
duj o ludzkim zachowaniu, zamiast po wiem od danej sytuacji oraz rodzaju
prostu tworzy uoglnione kategorie przetworzonej informacji, jak rwnie
wywiedzione z typowych, przecit- od jednostki, ktra t informacj in-
nych zachowa. terpretuje i reaguje na ni. Zmienno
Dziki wieloletnim badaniom wy- zachowa nie wiadczy wic o nie-
oniem zestaw podstawowych zmien- spjnoci osobowoci, lecz jest raczej
nych, ktre decyduj o rnicach w za- jej odrbn, indywidualn sygnatur.
chowaniach i stanach emocjonalnych Wyzwaniem dla przyszych bada jest
rnych ludzi. S to oczekiwania, po- kwestia, jak z interakcji midzy oso-
gldy wartoci, cele oraz ticzucia ak- bowoci danego czowieka a sytuacj
tywizowane w okrelonych okoliczno- tworzy si ta sygnatura.
Wright, 1994). Chodzio w nich o prze- ciow spjno zachowa w rnych sy-
analizowanie dziaania struktury Jeeli..., tuacjach, tutaj podkrela si j w ra-
to..." i wykazanie, e ludzie maj sta- mach pewnych typw sytuacji. Osta-
bilne wzorce zachowa, ktre s za- tecznym celem badania byo udowodnie-
lene od sposobu spostrzegania przez nie, e zachowanie jest zarazem stabilne
nich sytuacji. Inaczej ni w teorii cech, i spjne, a take zmienne i zalene od
w ktrej nacisk kadzie si na cao- sytuacji.
Obserwacji poddano chopcw przeby- zalenie od tego, czy dokuczanie odby-

wajcych na obozie letnim dla dzieci spra- wao si w domku, na podwrku czy
wiajcych problemy wychowawcze. Wyod- w klasie. Wcale natomiast nie musia
rbniono pi rnych sytuacji: (1) kiedy tak reagowa na ostrzeenie ze strony
jeden z chopcw nawizuje pozytywny dorosego albo w ktrejkolwiek z pozo-
kontakt z drugim; (2) kiedy jeden z chop- staych czterech sytuacji.
cw zachowuje si wobec drugiego agre- 2. Stabilno zachowa w sytuacjach
sywnie i prowokujco; (3) kiedy cho- wprawdzie odmiennych, ale w jakim
piec otrzymuje pochwa od dorosego; (4) stopniu do siebie podobnych, objawiaa
kiedy otrzymuje ostrzeenie od dorosego; si wyraniej ni w sytuacjach zupenie
(5) kiedy zosta ukarany. Byy to wic rnych. Za podobne do siebie uznano
sytuacje i pozytywne, i negatywne, a obej- kontakty o charakterze pozytywnym,
moway zarwno stosunki midzy chop- negatywnym oraz te, ktre zachodziy
cami, jak i midzy nimi a dorosymi. Za midzy dzieckiem a dorosym (ryc.
kadym razem rejestrowano jedn z pi- 3.2). Indywidualne rnice w zachowa-
ciu moliwych reakcji chopca: (1) agresja niu nabieray w sytuacjach do siebie
sowna; (2) agresja fizyczna; (3) pacz; (4) podobnych wikszej wyrazistoci ni
ustpliwo; (5) udzia w rozmowie wycho- w sytuacjach zupenie rnych.
wawczej. Obserwacje prowadzono w cigu 3. W cigu pewnego czasu ujawniy si
szeciu tygodni, przeznaczajc na nie po u obserwowanych chopcw stabilne
5 godzin dziennie przez 6 dni w tygodniu. profile zachowania, to znaczy zale-
Ogem kade dziecko byo obserwowane noci midzy kadym z piciu typw
przez 167 godzin. Imponujca praca! zachowa a kadym z piciu rodzajw
Przedmiotem badania by poziom sta- sytuacji.
bilnoci zachowa w sytuacjach tego. sa- 4. Agregacja, czyli czenie rodzajw za-
mego typu, jak rwnie w sytuacjach chowa z typami sytuacji, pozwalaa na
odmiennych. Suyy temu nastpujce uchwycenie rnic indywidualnych, ale
pytania szczegowe: Jakie jest prawdo- wpyw czynnikw sytuacyjnych nadal
podobiestwo zareagowania przez danego pozosta wyrany.
chopca w kady z piciu wymienionych
sposobw w kadej z piciu wyodrb- Pynie std wniosek, zgodny z po-
nionych sytuacji? Czy w ramach kadej znawczo-spoeczn koncepcj osobowoci,
kategorii zachowanie bdzie stabilne? Czy e ludzie maj stabilne skonnoci beha-
bdzie stabilne rwnie w sytuacjach r- wioralne, ktre s jednak warunkowane
nego typu? Zebrane informacje pozwo- rodzajem sytuacji. Reakcja typu Jeeli...,
liy na sformuowanie nastpujcych wnio- to..." ma wprawdzie charakter stabilny, ale
skw. tylko w ramach okrelonego typu sytu-
acji. Stwierdzono te, e chocia charak-
1. Zachowanie byo stabilne i spjne w ra- terystyczne dla teorii cech kumulowanie
mach sytuacji tego samego typu, ale nie podobnych zachowa pozwala uchwyci
w sytuacjach odmiennych. Po chopcu, rnice zachowa w sytuacjach typowych,
ktry odpowiada agresj werbaln na to pomija si w ten sposb zrnicowanie
dokuczanie drugiego, mona si byo sytuacji i wynikajc z nich swoisto
spodziewa podobnego zachowania nie- zachowa kadego czowieka.
Teoria spoeczno-poznawcza Bandury

Agresja sowna piacz
* Agresja fizyczna a Ustpliwo Pogldy Alberta Bandury czciowo po-
Rozmowa wychowawcza krywaj si z pogldami Mischela, cho
korzenie jego teorii s zupenie inne. Jego
pierwsze prace, w ktrych nie zwraca
specjalnej uwagi na zmienne poznawcze,
zaliczano do spoecznej teorii uczenia si
(Bandura, Walters, 1963). Stopniowo jed-
nak aspekty poznawcze zaczy odgrywa
w jego rozwaaniach coraz wiksz rol
0 i 2 >2 i obecnie Bandur uwaa si za przedsta-
Liczba cech wsplnych wiciela podejcia spoeczno-poznawczego
do osobowoci (Bandura, 1986).
RYCINA 3.2 Spjno rnic indywidualnych w zacho-
Cho jego pogldy w miar upywu
sytuacji (wsplnych cech). Ag = agresja czasu ulegy istotnej zmianie, naley m-
wi raczej o ich ewolucji ni radykalnej
Copyrigni 1994 by American Psychological Association. transformacji. Trzeba przy tym podkreli
Przedruk za zgod. dwie rzeczy. Po pierwsze zmiany w jego
teorii wizay si z nowymi badaniami.
Cho zaczyna jako praktyk i interesowa
Z bada tych wynika, e kady z nas
si terapi, to zawsze du wag przyka-
ma swj styl postpowania w sytuacjach
da do bada eksperymentalnych. Uwaa,
jednego typu, a cakiem odmienny w sytu-
e powinno si im poddawa procedury
acjach innego typu. Rzadko ktry czowiek
kliniczne.
jest ekstrawertykiem lub introwertykiem
we wszystkich sytuacjach spoecznych. Po drugie, pracujc nad wszechstronn
Wikszo ludzi w sytuacjach pewnego teori osobowoci, Bandura czerpa z osi-
typu jest w charakterystyczny dla sie- gni innych dziedzin psychologii, zwasz-
bie sposb towarzyska, a w innych - cza z psychologii poznawczej i spoecznej.
niemiaa. Dwie osoby mog by rw- Mimo e wielkie teorie staj si rzad-
nie towarzyskie, ale kada z nich moe koci, jego teoria spoeczno-poznawcza
by towarzyska lub niemiaa w sytu- jest bliska tego statusu. Do lat szedzie-
acjach innego typu. Wanie ten wzr sitych powstaway liczne wielkie teorie,
stabilnoci i zmiennoci okrela - zda- obejmujce waciwie wszystkie aspekty
niem Mischela - osobowo kadego czo- osobowoci. Mielimy wic teori Freuda
wieka. Wedug niego ludzie maj stabilne i inne warianty psychoanalizy, teorie cech
osobowoci, ale za pomoc kompetencji Allporta, Eysencka i Cattella, zoriento-
poznawczych staraj si dostosowa do wane poznawczo teorie Kelly'ego i Ro-
spostrzeganych przez siebie wymogw ttera. Po roku 1960 w dociekaniach teore-
okrelonych sytuacji lub ich rodzajw. tycznych skupiono si na poszczeglnych
Ostatecznie wic to wanie kompeten- zmiennych, w miejsce wielkich teorii two-
cje decyduj o niepowtarzalnoci kadego rzc w najlepszym razie miniteorie. Jednak
czowieka. dzieo Bandury wyranie przybiera posta
wielkiej teorii osobowoci. Czeg wicej nie stymulowano ich zachowania w aden
- zapyta jeden recenzent - moglibymy sposb, a nastpnie nagradzano zacho-
domaga si od czowieka nauki?" (Baron, wanie agresywne w stosunku do lalki.
1987, s. 415). Ogem wic dzieci oglday trzy rne sy-
Zamiast zagbia si w szczegy tej tuacje (nagroda, kara, brak jakichkolwiek
teorii, rozwaymy jej trzy skadniki, zwi- konsekwencji), a nastpnie obserwowano
zane z poznawczymi elementami osobo- je w dwch sytuacjach (zachta, brak za-
woci. Bd to: (1) poznawcze aspekty chty).
uczenia si oraz ksztatowania zachowa; Badanie miao odpowiedzie na dwa
(2) poczucie wasnej skutecznoci (3) stan- podstawowe pytania. Pierwsze z nich
dardy lub cele. Odpowiadaj one kolejnym brzmiao: czy dzieci zachcane nagrodami
etapom rozwoju teorii i prowadzonych do agresji bd si zachowyway bar-
bada. dziej agresywnie? Badania we wszystkich
Pocztkowo Bandura zajmowa si zja- trzech grupach jasno wykazay, e tam,
wiskiem uczenia si przez obserwacj gdzie stosowano zachty, dzieci o wiele
(modelowanie). Korzysta przy tym z do- czciej zachowyway si agresywnie. In-
robku Tolmana, ktry akcentowa rol nymi sowy, dzieci uczyy si zachowa
czynnikw poznawczych w procesie ucze- agresywnych, ktrych jednak nie uze-
nia si. Tolman odrnia ksztatowanie wntrzniay w warunkach normalnych, ale
zachowa od nich samych. Wzmocnie- jedynie pod wpywem zachty. Nagrody
nie byo niezbdne tylko wobec samych byy niezbdne do zaistnienia danych za-
zachowa. Stanowisko to rnio si od chowa, ale nie do ich nauczenia si.
klasycznej teorii bodca - reakcji, jak rw- Pytanie drugie brzmiao: czy kon-
nie od Skinnerowskiej koncepcji warun- sekwencje, jakie ponosia obserwowana
kowania sprawczego, poniewa obie one osoba, wpyway na zachowanie dzieci?
podkrelay podstawow rol wzmocnie Gdy nie zachcano ich do agresywnych za-
w uczeniu si. chowa, wwczas wyranie ujawniaa si
Dziki badaniom eksperymentalnym rnica midzy trzema grupami. Dzieci,
prowadzonym wrd dzieci Bandura wy- ktre widziay, jak agresora nagradzano,
kaza, e niektrych zachowa mona si zachowyway si bardziej agresywnie ni
nauczy bez udziau nagrd, ale wywoa dzieci z pozostaych dwch grup. Dzieci,
je mona tylko nagrodami (Bandura, Ross, ktre widziay, jak agresora karano, zacho-
Ross, 1963). Byo tak na przykad w bada- wyway si najmniej agresywnie. Jednak
niu, w ktrym dzieci obserwoway osob rnice te znikay, gdy tylko zastosowano
zachowujc si agresywnie w stosunku system zacht. Wtedy dzieci ze wszystkich
do plastikowej lalki Bobo. Aby sprawdzi grup zachowyway si podobnie. Wynika
efekty wzmocnienia, podzielono dzieci na z tego, e konsekwencje, jakie ponosi
trzy grupy. W pierwszej osoba niszczca obserwowany osobnik, miay wpyw na
lalk otrzymywaa nagrod, w drugiej zo- zachowanie dzieci, ale nie na uczenie si
staa ukarana, natomiast w trzeciej agre- okrelonych zachowa.
sywne zachowanie nie pocigao za sob Bandura stwierdzi, e dzieci ucz si
adnych konsekwencji. Nastpnie dzieci wielu rzeczy po prostu obserwujc ro-
z kadej z grup zostawiano same z lalk dzicw oraz innych ludzi, i nazwa ten
Bobo i poddawano obserwacji. Pocztkowo proces modelowaniem. Nastpnie zacz
si zastanawia, w jakich jeszcze dziedzi- wierzymy w siebie i wasne umiejtnoci,

nach ten proces zachodzi. Okazao si, e a inaczej, gdy brak nam pewnoci i nie
obserwowanie innych ludzi ley u podoa panujemy nad sytuacj. Poczucie wasnej
wielu dziecicych reakcji emocjonalnych skutecznoci wpywa wic na myli, moty-
i behawioralnych. Bandura nazwa ten pro- waqe, skuteczno dziaania oraz emocje.
ces warunkowaniem zastpczym. Na
przykad ludzie widzcy przestraszonego
czowieka zaczynaj si ba w sytuacji,
w ktrej uprzednio nie odczuwali adnego
lku (Bandura, Rosenthal, 1966). Podobne
zjawisko zachodzio u map. Mode mapy
wykazyway zastpczo uwarunkowane re-
akq'e emocjonalne, takie jakie przedtem
zaobserwoway u swoich starszych pobra-
tymcw. Co szczeglnie uderzajce, nawet
gdy ta obserwacja trwaa bardzo krtko, to
jej skutki dla obserwatora mogy by bar-
dzo silne i dugotrwae (Berger, 1962; Mi-
neka, Davidson, Cook, Klein, 1984). Inten-
sywne i trwae reakqe emocjonalne mog
Zachowa agresywnych mona si nauczy poprzez
wic ksztatowa si wskutek obserwowa-
obserwacj, midzy innymi ogldajc telewizj.
nia innych ludzi, a nie tylko na podstawie
bezporednich dowiadcze. Czsto wic
co lubimy albo czego nie znosimy, co Naley podkreli, e koncepcja Ban-
nas pociga lub przeciwnie - wzbudza nasz dury odnosi si nie do tego, jakie jest Ja da-
lk - nie z powodu wasnych przey, lecz nego czowieka, lecz do procesw poznaw-
w wyniku warunkowania zastpczego. czych, ktre decyduj o obrazie samego
W roku 1977 Bandura opublikowa siebie. Ja jest konstruktem, reprezentacj
artyku, ktry wydawa si radykalnym poznawcz jak wiele innych, tyle e maj-
zwrotem w jego dziaalnoci. W istocie by cym Wikszy wpyw na nasze funkcjono-
on jednak fragmentem stopniowej trans- wanie. Mona wic j bada tak samo, jak
format, zmierzajcej w stron psycholo- wiele innych reprezentaqi. Przedmiotem
gii poznawczej. W artykule tym zostaa studiw moe by proces powstawania
wyoona koncepcja poczucia wasnej przekonania o wasnej skutecznoci (lub
skutecznoci jako podstawy psychotera- nieskutecznoci) oraz o moliwoci zmian
pii (Bandura, 1977b). Chodzi w niej o do- w tej materii.
konywan przez kadego czowieka ocen Co wane, poczucie wasnej skutecz-
moliwoci wasnego dziaania w okrelo- noci nie ma charakteru globalnego, lecz
nych sytuacjach. Wpywa ona na wybr odnosi si do konkretnych zada i sytuacji.
sytuacji, w ktre si angaujemy, na wiel- Ludzie mog sdzi, e w jednej sytuacji
ko wysiku wkadanego w swoje dziaa- sobie poradz, a w innej nie. Innymi sowy,
nia, na stopie wytrwaoci w deniu do jeszcze raz kadzie si nacisk na konkretne
celu oraz na nasze reakcje emocjonalne. okolicznoci. Cho niektrzy psychologo-
Inaczej mylimy, czujemy i dziaamy, gdy wie mwi oglnie o samoocenie i poczu-
WIATO NA BADACZA
Albert Bandura:
Poczucie wasnej skutecznoci
Moje zainteresowanie poczuciem wa-

snej skutecznoci wynikno niespo-
dziewanie z zupenie innych bada.
Psychologowie tradycyjnie starali si nia zostan przez nie zneutralizo-
zmieni ludzkie zachowanie poprzez wane. Aby zweryfikowa t koncep-
rozmow. Tymczasem ze spoleczno- cj, przeprowadzilimy seri bada,
-poznawczego punktu widzenia zacho- w ktrych nasi pacjenci po ust-
wanie czowieka mona trwale zmie- pieniu zaburze o charakterze fobii
ni na lepsze, jeeli nabierze on sami wytwarzali pozytywne doznania
wiary w siebie. Przenoszc Len pogld w zetkniciu ze zjawiskami uprzednio
na grunt leczenia fobii, opracowaem wywoujcymi lk. Okazao si, e
wraz z moimi studentami skuteczne u osb tych nie tylko utrzymyway
narzdzia terapii za pomoc dostarcza- si pozytywne efekty terapii, ale na
nia kontrolowanych dozna wasnej dodatek polepszao si ich funkcjo-
skutecznoci. Eliminuje ona zachowa- nowanie w dziedzinach niezwizanych
nia wynikajce z fobii oraz bioche- z zaburzeniami. Na przykad po prze-
miczne reakcje stresowe, jak rwnie zwycieniu fobii na punkcie zwierzt
natrctwa mylowe czy powracajce osoby uprzednio na ni cierpice poko-
koszmary senne, tworzc jednocze- nyway rwnie oniemielenie w sto-
nie pozytywne nastawienie wobec sunkach z ludmi, rozszerzay sfery
sytuacji uprzednio wywoujcych lk. swojej aktywnoci i staway si bar-
Te olbrzymie zmiany osiga si szybko dziej przedsibiorcze. Skuteczne prze-
i maj one charakter trway. zwycienie w cigu kilkugodzinnej
Nastpnie zaczlimy si zastana- terapii fobii, ktra nkaa ich przez
wia, jak obroni naszych pacjentw dwadziecia lub trzydzieci lat, wywo-
przed negatywnymi skutkami ponow- ywao gbokie zmiany. Osoby te na-
nego zetknicia si ze zjawiskami wy- bieray wiary we wasn skuteczno
woujcymi fobi. Stwierdzilimy, e i przekonyway si, e mog sanie
jeeli ludzie nie stykaj si z tymi kierowa swoim yciem. Podejmoway
zjawiskami po skutecznej terapii i po- wyzwania i ku swojemu zaskoczeniu
wrocie do zdrowia, to reakcje lkowe odnosiy sukcesy.
mog powrci na skutek jakiego Postanowiem lepiej zrozumie me-
niekorzystnego wydarzenia. Jeeli jed- chanizm wiary w siebie. Aby lepiej
nak maj liczne kontrolowane kon- ukierunkowa t now lini bada,
takty pozytywne z nimi natychmiast sformuowaem teori dotyczc pod-
po zakoczeniu leczenia, to ewen- stawowych jej aspektw: Do nich
tualne pniejsze negatywne dozna- zaliczay si: rda przewiadczenia
0 wasnej skutecznoci, jego struktura czynnikw spoecznych ani te czyn-
1 funkcja, rozmaite efekty, a take pro- nikw natury psychologicznej. Ko-
cesy spoeczne lece u podoa jego nieczna jest zintegrowana perspek-
oddziaywania oraz sposoby kszta- tywa, w ktrej otoczenie spoeczne
towania wiary w siebie i sposoby oddziauje na mechanizmy psychiczne,
jej rozwijania. Przekonanie o wasnej co prowadzi do pewnych zachowa.
skutecznoci ma ogromne znaczenie Ostatnie badania, przyjmujce tak
dla ludzkich dziaa. Wpywa ono na wanie, poszerzon perspektyw
nasze myli, uczucia, motywacje i za- przyczynow, pokazuj, e warunki
chowania. socjoekonomiczne wpywaj na zacho-
Teoria poczucia wasnej skutecz- wania ludzkie czciowo poprzez od-
noci zainspirowaa liczne programy dziaywanie na poczucie wasnej sku-
badawcze w rnych dziedzinach psy- tecznoci. Ludzie s wic zarazem
chologii, czsto bardzo odlegych od wytwrcami i wytworami systemw
jej rde. Obszerny przegld lite- spoecznych.
ratury na ten temat znajduje si Zycie czowieka jest mocno powi-
w pierwszym tomie przygotowywanej zane z jego otoczeniem spoeczno-
obecnie przeze mnie ksiki, zatytu- -kulturowym. Wiele problemw y-
owanej Self-fficacy: The Excrcise of ciowych wymaga wsppracy midzy
Control (Wiara w siebie: sprawowanie ludmi. Sia rodzin, spoecznoci, in-
kontroli). stytucji spoecznych, a nawet narodw
Badania nad spostrzeganiem wa- zaley w znacznym stopniu od wiary
snej skutecznoci s prowadzone w kil- w skuteczno zbiorowego wysiku.
ku kierunkach. Ujmuje si j wraz Wpywa ona na podan wizj przy-
z innymi czynnikami determinujcymi szej wsplnoty, decyduje o wielkoci
ludzkie zachowanie w szerszej ramie pracy wkadanej w jej realizacj i po-
teorii spoeczno-poznawczych. Ana- maga uzbroi si w cierpliwo, gdy
lizy czynnikw sprawczych funkcjono- brak oczekiwanych rezultatw. Wiara
wania czowieka pozwol lepiej zro- w moliwoci swojej grupy oraz umie-
zumie miejsce, jakie zajmuje wrd jtno ich rozwijania ma olbrzymie
nich poczucie wasnej skutecznoci. znaczenie spoeczne. Wspczesne y-
Osobowociowe procesy przysto- cie pene jest bowiem ponadnarodo-
sowania i zmiany s zakorzenione wych zalenoci. Ekonomiczne i po-
w systemach spoecznych. Czsto lityczne wydarzenia w jednej czci
uwaa si socjologiczne i psycho- wiata oddziauj na poziom ycia ludzi
logiczne koncepcje zachowania czo- w innych czciach. Wiara w moliwo-
wieka za z gruntu przeciwstawne, ci swojej grupy wpywa wic coraz
poniewa kada z nich akcentuje silniej na ludzk umiejtno kierowa-
inne procesy przyczynowe. Tymcza- nia wasnym losem oraz nadawania y-
sem zachowania czowieka nie mona ciu jak najbardziej satysfakcjonujcej
zrozumie wycznie w kategoriach postaci.
ciu wasnej wartoci danej osoby, Bandura nie otrzymujemy informacji zwrotnej albo
uwaa, e takie nadmierne uoglnienia nie sami nie wierzymy w moliwo realizacji
pozwalaj przewidzie zachowania czo- swoich zamiarw, znacznie osabia to nasz
wieka w okrelonej sytuacji. Maj wic motywacj. I odwrotnie, nasza motywacja
duy zakres, ale ma dokadno. Nie jest znacznie silniejsza, jeeli widzimy,
uwzgldniaj tego, e ludzie rnie reaguj e idziemy w dobr stron i wierzymy
na rne sytuacje - nad jednymi doskonale we wasne moliwoci (Bandura, Cervone,
panuj, w innych czuj si niepewni i za- 1983).
gubieni.
Kolejnym wanym zagadnieniem jest
poznawczy aspekt motywacji (Bandura,
1989b). Przez dugi czas teorie spoeczno-
-poznawcze ignoroway sfer motywacji.
Kiedy za zaczto prowadzi rozwaania
na ten temat, przedmiotem ich uwagi
stay si przede wszystkim cele i stan-
dardy. Cel to podany efekt kocowy.
Standard stanowi natomiast paszczyzn
odniesienia dla ludzkich zachowa. Moe
on mie charakter zewntrzny, i wwczas
mwimy o ocenach dokonywanych przez
innych ludzi, albo wewntrzny, kiedy sami
wyznaczamy pewne standardy naszego po-
stpowania. Pochway i nagany, zarwno Modelowanie
wewntrzne, jak i zewntrzne, wynikaj Psychologowie o orientacji spoleczno-poznawczej
z tego, e speniamy okrelone standardy podkrelaj znaczenie obserwowania innych dla
ksztatowania wasnych zachowa.
albo nie. Staramy si im sprosta i w
zwizku z nimi oczekujemy wsparcia od
innych albo od siebie. Po trzecie znaczny wpyw procesw
Procesy poznawcze s wane dla mo- poznawczych na motywaq przejawia si
tywacji z trzech co najmniej powodw. w oczekiwaniach. Zdaniem Bandury na po-
Po pierwsze w swoich eksperymentach stpowanie czowieka bardziej ni natych-
Bandura wykaza, e ludzka wytrwao miastowe skutki wpywaj oczekiwane
w deniu do celu zaley od informacji przysze konsekwencje. Dziki rozwo-
zwrotnych dotyczcych skutecznoci ko- jowi zdolnoci przewidywania rezultatw
lejnych krokw. Jeli wiemy, e czynimy rnych dziaa ludzie potrafi zawczasu
postpy na drodze do wyznaczonego celu, wyobrazi sobie konsekwencje swojego
to mamy wiksz motywacj ni wtedy, zachowania. Takie przewidywania doty-
gdy takiej informacji brak. Po drugie wa- cz niekiedy skutkw bardzo odsunitych
nym skadnikiem ludzkiej motywacji i wy- w czasie. Te i inne struktury poznaw-
trwaoci jest ocena wasnej skutecznoci. cze wspomagaj proces samoregulacji.
Im bardziej wierzymy w moliwo osi- Jak to moliwe, e potrafimy zmierza
gnicia upragnionego celu, tym wytrwa- do celu przez dugi czas, nawet gdy nie
ej do niego zmierzamy. Jeeli natomiast otrzymujemy adnych zacht ze strony
rodowiska? Jest to moliwe dziki naszej dla zdrowia. Z bada tych jasno wynika,
zdolnoci cigego pamitania o tych ce- e poczucie wasnej skutecznoci wpywa
lach i przewidywania przyszych korzyci, na gotowo ludzi do okrelonego dziaania
dziki naszej wierze w to, e potrafimy te (Bandura, 1992). Inne badania wykazuj,
cele osign, oraz umiejtnoci nagradza- e brak wiary we wasn skuteczno
nia siebie za postpy. Realizacja naszych wyzwala reakcje stresowe i osabia system
zamierze staje natomiast pod znakiem za- obronny organizmu (0'Leary, 1990; 1992).
pytania, gdy nie pamitamy o nich, gdy nie Zdaniem Bandury i innych psychologw
wierzymy, e potrafimy je osign, i gdy poznawczych wyniki tych bada s znako-
nie otrzymujemy adnych wewntrznych mitym dowodem znaczenia zmiennych po-
ani zewntrznych gratyfikacji. znawczych dla funkqonowania czowieka.
Mwimy obecnie o kategorii, ktr Zanim zakoczymy omawianie dziea
zajmiemy si w nastpnym rozdziale - mo- Bandury, warto si jeszcze zastanowi
tywacji. Czasami jednak trudno jest utrzy- nad jego zwizkiem z badaniami rnic
ma cisy rozdzia midzy rnymi ele- indywidualnych. W zasadzie nie znajdo-
mentami ludzkiej psychiki. Celem powy- way si one w centrum jego uwagi.
szego wywodu jest podkrelenie znaczenia Bandura nie bada grup rnicych si
nastpujcych zmiennych poznawczych: pod wzgldem osobowoci i nie analizo-
oczekiwa, informacji zwrotnych, poznaw- wa rnic w wystpowaniu danej cechy.
czych reprezentacji celw i standardw Podobnie jak Mischel, nie jest on zaintere-
oraz poczucia wasnej skutecznoci. sowany oglnymi klasyfikacjami i taksono-
Z czasem prace Bandury staway si miami. Przedmiotem jego zainteresowa
coraz bardziej zorientowane poznawczo s bowiem struktury i procesy poznawcze
i miay coraz wikszy wpyw na innych wane dla wszystkich ludzi oraz ewentual-
badaczy. Jego koncepcja poczucia wanie rnice midzy ludmi w zakresie tych
snej skutecznoci miaa szczeglnie due wanie struktur i procesw. Jego badania
znaczenie dla psychoterapii i leczenia. maj raczej charakter eksperymentalny ni
Dziki niej zaczto pracowa nad proce- korelacyjny. Uznaje si w nich znaczenie
durami terapeutycznymi wzmacniajcymi osobowoci oraz rnic midzy ludmi,
wiar w siebie (Bandura, 1986), a take nacisk jednak kadzie si na umiejtno
nad zwizkiem midzy poczuciem wasnej przystosowania si ludzi do konkretnych
skutecznoci a reakcjami na stres i zdol- sytuaqi oraz na suce temu procesy
noci podejmowania dziaa korzystnych poznawcze.
Dodatkowe poznawcze skadniki osobowoci:

schematy, atrybucje i przekonania
W poprzedniej czci omawialimy teo- w dalszych partiach ksiki, wic w tym
rie inspirowane podejciem poznawczym. miejscu omwimy je tylko pokrtce, jako
Tutaj zajmiemy si trzema dodatkowymi przykady innych wanych poj poznaw-
koncepcjami. Wiele uwagi powicimy im czego podejcia do osobowoci.
Schematy czeniem stwierdzaj, i mwi o dwch

rnych rzeczach. Na przykad obydwaj
wiat roi si od informacji. Nasze umysy mog mie pewien schemat lojalnoci, ale
roj si od informacji. Musimy wic umie u jednego dopuszcza on kamstwo w obro-
je porzdkowa w wiksze kategorie. Za- nie przyjaciela, a u drugiego nie. Mog te
miast na przykad traktowa kady pojazd mie schemat wrogiego nastawienia, raz
jako osobn jednostk, moemy podzieli dopuszczajcy sarkazm, a raz nie.
je na ciarwki i samochody osobowe. Dla poznawczych psychologw osobo-
Cho istniej midzy nimi znaczne rnice, woci schemat okrela sposb, w jaki lu-
wszyscy wiemy, e samochody osobowe dzie spostrzegaj innych i siebie. Niektre
su do innych celw ni ciarwki, i taki schematy s charakterystyczne dla danej
podzia znacznie uatwia nam spostrzega- kultury, inne natomiast tylko dla jednostki.
nie rzeczywistoci, mylenie oraz podej- Pojcie schematu umoliwia badanie, cz-
mowanie decyzji. Pomylcie, co by si sto na drodze eksperymentalnej, sposo-
stao, gdybymy traktowali kady kolejny bw przetwarzania informacji przez ludzi.
bodziec jako zupenie nowy, niezwizany Czy na przykad kobiety i mczyni maj
z tym, co ju wiemy; co by si dziao, odmienne schematy i inaczej przetwarzaj
gdybymy nie potrafili porzdkowa docie- informacje? Czy posiadanie pewnego sche-
rajcych do nas informacji. wiat byby nie matu okrelajcego nas samych wpywa
do ogarnicia, a czowiek byby niezdolny na sposb, w jaki spostrzegamy rzeczywi-
do dziaania. Struktury wiedzy odgrywaj sto? Czy moemy osign co, czego
wic poyteczn rol, gdy umoliwiaj schematu w umyle nie wytworzylimy?
porzdkowanie informacji. Czy na przykad moemy straci na wadze,
Jedn z takich kategorii porzdkujcych jeli nie mamy schematu, w ktrym jeste-
wiedz o wiecie i o Ja jest schemat. my szczuplejsi ni obecnie? Czy ludzie
Oczywicie kady schemat wpywa na to, w stanie depresji maj inne schematy
jak dana informacja jest spostrzegana, po- i inaczej przetwarzaj informacje ni ludzie
rzdkowana i zapamitywana, czyli innymi niepozostajcy w takim stanie? Takie wa-
sowy, jak jest kodowana, magazynowana nie kwestie interesuj poznawczych psy-
i przywoywana. Schemat przypomina wic chologw osobowoci. Jak wspomniaem,
konstrukt Kelly'ego. Z punktu widzenia rozwaymy je szczegowo w nastpnych
teorii osobowoci jednostki rni si two- rozdziaach.
rzonymi przez siebie schematami, rela-
cjami midzy tymi schematami oraz sposo-
bami przetwarzania informacji wanych dla Atrybucje
posiadanych schematw. Jak wspomniaem Wikszo poznawczych teoretykw oso-
przy omawianiu teorii Kelly'ego, dwm bowoci podkrela znaczenie oczekiwa.
osobom trudno si nieraz porozumie, bo Jednak na jakiej podstawie s one oparte?
maj rne schematy. Problemy pojawiaj Czciowo na naszej pamici i wydarze-
si rwnie wtedy, gdy maj schematy niach z przeszoci oraz na naszych atry-
o tej samej nazwie, ale obejmuj nimi bucjach, czyli przypisywaniu tym wyda-
rne rzeczy. Tak si zdarza, gdy dwaj rzeniom jakich przyczyn. Zdaniem teo-
rozmwcy, przewiadczeni, e si wietnie retykw atrybucji, kiedy co si dzieje,
rozumiej, w pewnym momencie z zasko- zwaszcza co znaczcego bd zaskakuj-
cego, pytamy samych siebie o przyczyn Przekonania

(Weiner, 1990). Dlaczego Jane nie przyja
mojego zaproszenia? Dlaczego Jack tak Ostatnim poznawczym skadnikiem oso-
mnie skrytykowa? Dlaczego Fred by dla bowoci, ktrym zajmiemy si w tym
mnie dzisiaj taki miy? Tumaczenie wy- rozdziale, s przekonania. Wspominalimy
darze, zwane atrybucj przyczynow, o nich ju wczeniej, przy okazji omawiania
odgrywa wan rol w naszych reakcjach Bandurowskiej koncepcji poczucia wasnej
emocjonalnych zwizanych z przewidywa- skutecznoci. Przekonania okrelaj, co
niem przyszoci. uwaamy za prawd lub fasz - e wiat
Teoretykw interesuje, jak ludzie do- jest lub nie jest dobry, e kto zna si
konuj atrybuqi przyczynowych. Czy maj na czym albo nie, e jest albo nie jest
skonno do jakiego okrelonego typu dobrym czowiekiem. Ludzie maj przeko-
wyjanie, a jeli tak, to od czego zaley, nania o rnej treci, rnie si do nich
jaki to typ? Psychologowie osobowoci przywizuj oraz kojarz z nimi zupenie
rwnie interesuj si tymi kwestiami, ale odmienne emocje. Jest to wic kolejny
ponadto take rnicami indywidualnymi wany element osobowoci.
w stylu atrybucji. Czy pewni ludzi maj Kategoria przekona jest bardzo po-
skonno do tumacze okrelonego typu, jemna i obejmuje wiele dziedzin. Przyj-
a inni do innego? A jeli tak, to jakie rzyjmy si krtko dwm z nich, majcym
s tego konsekwencje dla funkcjonowania due znaczenie dla funkcjonowania oso-
osobowoci? bowoci. W dalszej czci ksiki jeszcze
W rozdziale pierwszym omawialimy do nich powrcimy. Pierwszym z nich jest
badania Seligmana i innych psychologw stres. Badacze twierdz, e poziom do-
nad zwizkiem midzy wyuczon bezrad- znawanego stresu zaley od naszej oceny
noci i atrybucjami a depresj. Kwestio- poziomu niebezpieczestwa oraz zdolnoci
nariusz Stylu Atrybucji uznano za dobr poradzenia sobie z nim. Lazarus, czoowy
metod okrelenia stopnia, w jakim lu- badacz zagadnie stresu (zob. rozdzia
dzie przypisuj negatywnym i pozytyw- dziesity), wprowadza pojcie oszacowa-
nym wydarzeniom przyczyny wewntrzne, nia, okrelajce proces, dziki ktremu
stabilne i globalne. Wykazano, e atry- ludzie oceniaj charakter potencjalnie stre-
bucje te pozwalaj zrozumie zjawisko sujcego wydarzenia oraz swoj zdolno
depresji. Z dodatkowych bada wynika, stawienia czoa sytuacji. Ludzie rnie sza-
e pesymistyczny styl wyjaniania (np. cuj potencjalne szkody i korzyci mogce
wewntrzne, stae i globalne atrybucje wynikn z danej sytuacji, jak rwnie
wydarze negatywnych) pociga za sob swoje moliwoci wpywu na bieg rze-
gorsze osignicia w nauce i sporcie ni czy. Szacunki te s tak samo wane jak
styl optymistyczny (Peterson, 1991). Ob- stres w okrelaniu emocji dowiadczanych
razuje to indywidualne rnice W atrybucji w danej sytuacji, a tym samym - w yciu
oraz ich znaczenie dla emocji i motywacji. emocjonalnym czowieka.
W nastpnym rozdziale bdziemy mieli Z omwienia schematw i atrybucji
okazj przyjrze si pracom innych teo- wynikao, e maj one due znaczenie
retykw atrybucji i zastanowi si nad dla zdrowia emoqonalnego czowieka. Po-
wpywem rnych atrybucji na motywacje dobnie jest z przekonaniami. Poznawczy
i funkqonowanie osobowoci.
psychologowie osobowoci zajmujcy si
zaburzeniami psychicznymi oraz proce- q'onalno danego przekonania. Jeeli kto

sami zmiany terapeutycznej posuguj si wierzy, e jest przeladowany, moe to
pojciami przekona dezadaptacyjnych by zudzenie (faszywe przekonanie), ale
oraz irracjonalnych. Przekonania dez- moe to by rwnie prawda. W kadym
adaptacyjne nie pozwalaj przystosowa razie irracjonalno przekona zazwyczaj
si do rodowiska. Jeeli na przykad trudno jest udowodni. Tak przynajmniej
kto uwaa, e bdzie, co ma by", bo jest z przekonaniami nkajcymi ludzi cier-
i tak nie mona wpyn na wydarzenia, picych na zaburzenia psychiczne. Czsto
to przeszkadza mu to w podejmowaniu zdaj sobie oni spraw z nieracjonalnoci
korzystnych dla niego decyzji. Przekona- swoich przekona, ale nie potrafi nic na
nia dezadaptacyjne czsto staj si samo- to poradzi i mwi: Wiem, e to nie ma
speniajcymi si proroctwami, poniewa sensu, ale...".
prowadz do dziaa, ktre je potwierdzaj.
W sumie wielu poznawczych psycho-
Jeeli na przykad kto uwaa, e na pewno
zostanie odrzucony, to swoim zachowa- logw osobowoci interesuje si dokony-
niem prowadzi do tego odrzucenia. Jego wanymi przez ludzi ocenami, wpywem
przekonanie potwierdza si, ale czowiek przekona na spoeczne funkcjonowanie
ten nie rozumie, e powodem tego byo czowieka, a take ich racjonalnoci. Nie-
samo przekonanie. ktre przekonania stanowi gwn cz
Natomiast przekonaniom irracjonal- osobowoci, jak na przykad przekonanie
nym brakuje logiki. Oto ich przykady: o wasnej skutecznoci w teorii Bandury
Jeeli jest dobrze, to zaraz zdarzy si oraz przekonanie o umiejscowieniu rda
co zego"; Jeeli wyra moje potrzeby, kontroli w teorii Rottera. Inne przekonania
spotkam si z odrzuceniem" (Ellis, Har- dotycz zjawisk o ograniczonym zasigu.
per, 1975). Te przekonania rwnie maj Przykadem mog by prace Seligmana
charakter samospeniajcych si przepo- nad depresj i przyczynowym tumacze-
wiedni. Czsto jednak trudno oceni ra- niem wydarze.
Analiza poznawczych skadnikw osobowoci

Na tym koczymy omawianie poznaw- osobowoci, tak jak nie istnieje jedna
czych skadnikw osobowoci, cho b- teoria cech. Jeeli jednak mona mwi
dziemy do nich powraca przy okazji o wyaniajcym si consensusie w sprawie
rozwaania innych aspektw jej funkcjo- Picioczynnikowego Modelu Osobowoci
nowania. Co mona o nich powiedzie w teorii cech, to na tej samej zasadzie z po-
w tym momencie? Po pierwsze, cho wszechn akceptacj poznawczych psy-
teorie poznawcze s znane od lat, to ten chologw osobowoci spotyka si perspek-
typ podejcia do osobowoci jest nowy. tywa spoeczno-poznawcza. Charaktery-
Pojawi si na krtko przed rewolucj zuje j znaczenie przypisywane procesom
poznawcz i od tego czasu a do dzi dnia poznawczym, otoczeniu spoecznemu oraz
nieprzerwanie zyskuje na znaczeniu. Po konkretnym okolicznociom w funkcjono-
drugie nie istnieje jedna poznawcza teoria waniu osobowoci. Zarazem jednak rni
badacze kad nacisk na rne poznawcze cech zaczyna si od rnic indywidualnych,

skadniki osobowoci. opis skadnikw poznawczych od procesw
Czym s te elementy? Niektre z nich wsplnych wszystkim ludziom. Pniej do-
maj charakter czysto poznawczy, jak piero wskazuje si na jednostkowe rnice
oczekiwania, poczucie wasnej skuteczno- w zakresie tych procesw, zwaszcza na te,
ci czy atrybucje przyczynowe. Natomiast ktre powstaj na skutek specyficznej sy-
niektre, jak wartoci czy cele, mona tuaqi. Teoretycy cech kad nacisk na r-
rwnie zaliczy do jednostek motywa- nice indywidualne, uywajc analizy czyn-
cyjnych. Jak zobaczymy, cele stay si nikowej, natomiast reprezentanci podej-
wanymi skadnikami motywacyjnymi oso- cia poznawczego podkrelaj powszech-
bowoci. Poznawcze skadniki osobowoci no procesw poznawczych, posugujc
obejmuj zdolnoci, takie jak ocena sytu- si metodami eksperymentalnymi. Teore-
acji i planowanie strategii pozwalajcych tycy cech kumuluj dane i wyprowadzaj
sprosta zadaniu. Obejmuj te procesy z nich hipotezy o znacznym stopniu ogl-
samoregulacji, dziki ktrym czowiek po- noci, natomiast psycholodzy poznawczy
trafi przewidywa przysze wydarzenia s bardzo wyczuleni na specyficzno sytu-
i odracza moment gratyfikacji. Mwic acji, w ktrej znajduje si jednostka, i for-
najoglniej, podejcie poznawcze obejmuje muuj hipotezy uwzgldniajce ten czyn-
wszystkie adaptacyjne dziaania organi- nik. Co ciekawe, ani teoretycy cech, ani
zmu polegajce na pobieraniu informacji, psychologowie poznawczy nie zajmowali
ich przetwarzaniu oraz wykorzystywaniu si caociowym funkcjonowaniem osobo-
w dziaaniu. woci. W ich dorobku niezwykle rzadko
W tym momencie powinna ju by mona spotka studia przypadkw. W obu
jasna rnica midzy cechami osobowo- koncepcjach skadniki s waniejsze ni
ci a jej poznawczymi skadnikami. Opis poczenia midzy nimi.
Podstawowe pojcia
Analityczny i globalny styl poznawczy w funkcjonowaniu i prawdopodobnie odgry-
(nalytical versus Global Cognitwe Style) - waj du rol w rozwoju zaburze psy-
Witkinowska koncepcja stylu poznawczego, chicznych.
akcentujca rnice midzy spostrzeganiem Inteligencja spoeczna (Social Inteligence) -
wiata szczegowo i wyranie a spostrzega- okrelenie Cantor i Kihlstroma, odnoszce
niem go jako rozmytej, amorficznej caoci. si do wiedzy, ktr ludzie posuguj si
Atrybucja przyczynowa (Causal Attributio) przy wykonywaniu zada yciowych.
- spostrzegana przyczyna zdarze. Irracjonalne przekonania (Irrational Beliefs)
Cele (Goals) - w spoeczno-poznawczej teorii - przekonania nielogiczne, ktre trudno po-
osobowoci podane przysze wydarzenia, twierdzi albo obali. Zdaniem poznawczych
ktre motywuj czowieka do dugotrwaego psychologw osobowoci odgrywaj du
dziaania i pozwalaj mu opiera si chwilo- rol w rozwoju zaburze psychicznych.
wym presjom. Kompetencje behawioralne i poznawcze
Dezadaptacyjne przekonania (Maladaptive (Cognitwe and Behavioral Competencies)
Beliefs) - przekonania, ktre przeszkadzaj - okrelenie Mischela, obejmujce ludzk
zdolno przetwarzania informacji oraz za- w przeciwiestwie do spjnoci zachowa

chowywania si odpowiednio do sytuacji. w wielu rnych sytuacjach, akcentowanej
Konstrukt osobisty (Construct) - w teorii przez psychologw cech.
Kelly'ego sposb spostrzegania, konstru- Standard (Standard) - w teorii spoeczno-po-
owania lub interpretowania wydarze. znawczej punkt odniesienia dla podanych
Model oczekiwania-wartoci (Expectancy-va- zachowa.
lue Model) - model okrelajcy prawdopodo- Strategie kodowania (Encoding strategies) -
biestwo danego zachowania w zalenoci sposoby porzdkowania przez ludzi informa-
od oczekiwanego rezultatu i jego wartoci. cji.
Modelowanie (Modeling) - okrelenie Ban- Test Konstruktw Osobistych (Role Con-
dury, dotyczce zjawiska reprodukowania struct Repertory Test - Rep-Test) - test
zachowa podpatrzonych u innych. Kelly'ego, sucy okreleniu konstruktw
Oszacowanie (Appraisal) - termin Lazarusa, uywanych przez dan osob i relacji mi-
dotyczcy oceny sytuacji, potencjalnych dzy nimi oraz sposobami odnoszenia kon-
szkd i korzyci oraz moliwoci wpywu na struktw do konkretnych ludzi.
bieg rzeczy. Uczenie si przez obserwacj (Observational
Poczucie wasnej skutecznoci (Self-ejficacy) Learning) - okrelenie Bandury, dotyczce
- termin Bandury, okrelajcy poziom wiary procesu uczenia si poprzez obserwowanie
czowieka w to, e poradzi sobie z konkretn innych.
sytuacj. Ufno (Interpersonal Trust) - termin Rot-
Poznanie (Cognition) - procesy mylowe jed- tera. Jeden z rodzajw oglnych oczekiwa,
nostki, obejmujce spostrzeganie, pami okrelajcy poziom zaufania danej osoby do
i jzyk, poprzez ktre organizm przetwarza innych ludzi.
informacj. Uoglnione oczekiwania (Generalized Expec-
Przekonanie (Belif) - pogld, e co jest tancies) - termin Rottera, odnoszcy si do
prawd albo nie. , oczekiwa dotyczcych wielu lub wszyst-
Rnicowanie CDiscriminatweness) - termin kich sytuacji.
Mischela, okrelajcy ludzk umiejtno Warunkowanie zastpcze (Vicarious Condi-
rozrniania odmiennych sytuacji i odpo- tioning) - termin Bandury, dotyczcy pro-
wiedniego rnicowania swojego zachowa- cesu ksztatowania swoich reakcji emocjo-
nia nalnych poprzez obserwowanie ich u in-
Samobserwacja kontrolujca (Self-monito- nych.
ring) - rnice w stopniu uzalenienia Wewntrzne/zewntrzne umiejscowienie
zachowania danej jednostki od sygnaw rda kontroli (Internal-External Locus of
z otoczenia zewntrznego. Controt) - termin Rottera. Jeden z rodzajw
Samoregulacja (Self-regulatio) - regulowanie uoglnionych oczekiwa, okrelajcy rdo
swojego zachowania za pomoc procesw nagrd i kar.
poznawczych. Zadania yciowe (Life Tasks) - termin Cantor,
Schemat (Schema) - struktura poznawcza po- okrelajcy jednostki motywacyjno-poznaw-
rzdkujca informacje oraz wpywajca na cze wyznaczajce gwne cele yciowe.
ich kodowanie, magazynowanie i przywoy- .Zaleno/niezaleno od pola (Field Inde-
wanie. pendence-Field Dependence) - Witkinowska
Specyficzno sytuacji, zaleno od czyn- koncepcja stylu poznawczego, akcentujca
nikw sytuacyjnych (Situational Specifi- rnice indywidualne w znaczeniu przypisy-
city, Domain Specificity) - nacisk kadziony wanym bodcom dochodzcym z organizmu
na sytuacyjne uwarunkowanie zachowania, lub z otoczenia.
Podsumowanie
1. Poznawcze podejcie do osobowoci nia rnych sytuacji oraz samoregu-
koncentruje si na przetwarzaniu przez lacyjne aspekty funkqonowania. Wy-
ludzi informaqi dotyczcych ich sa- odrbnionymi skadnikami osobowoci
mych oraz otaczajcego wiata. Chodzi byy strategie kodowania, cele, ocze-
wic o to, jak ludzie pobieraj, ma- kiwania, kompetencje oraz systemy
gazynuj, przeksztacaj i wytwarzaj samoregulacji. Zachowanie czowieka
informacje. Metafor tych procesw zaley od sytuacji lub dziedziny ycia.
jest sposb dziaania komputera. W spoeczno-poznawczej teorii Ban-
2. Wczesne badania nad relacjami mi- dury szczeglne miejsca zajmuje rola,
dzy poznaniem a osobowoci doty- jak odgrywa poznanie w ksztatowaniu
czyy stylw poznawczych. Przykadem zachowa czowieka, znaczenie poczu-
mog by badania Witkina nad zaleno- cia wasnej skutecznoci oraz umiejt-
ci/niezalenoci od pola oraz anali- no trzymania si standardw i reali-
tycznymi i globalnymi stylami funkcjo- zowania celw. Wtki te zadecydoway
nowania poznawczego. Pniejsze ba- o rozszerzeniu teorii Bandury o moty-
dania mniej uwagi powicay ogl- wacj oraz praktyk terapeutyczn.
nym waciwociom funkcjonowania 5. Innymi skadnikami osobowoci opisy-
poznawczego, a wicej - zalenoci wanymi przez poznawczych psycholo-
zachowa od konkretnych sytuaqi. gw osobowoci s schematy, atrybucje
3. Teoria konstruktw osobistych Kelly'ego oraz przekonania. Schematy porzdkuj
oraz teoria spoecznego uczenia si informacje i wpywaj na sposb ich
Rottera, cho powstay jeszcze przed przyjmowania, zapamitywania i stoso-
rewoluq poznawcz, maj charakter wania. Ludzie wytwarzaj rne treci
podejcia poznawczego. Kelly widzia schematw i sposoby przetwarzania in-
w czowieku naukowca, spostrzegaj- formacji. Atrybucje, polegajce na przy-
cego, konstruujcego lub interpretu- pisywaniu wydarzeniom okrelonych
jcego wiat za pomoc konstruktw przyczyn, maj due znaczenie dla ycia
osobistych. Rotter natomiast podkre- emocjonalnego czowieka oraz moty-
la znaczenie, jakie dla funkcjonowa- wami jego dziaa. Podobnie przekona-
nia czowieka w spoeczestwie maj nia czowieka, dotyczce na przykad
wzmocnienie i poznanie, znajdujce sytuacji lub jego samego, mog sprzy-
wyraz w modelu oczekiwania-wartoci. ja adaptacji lub przeszkadza w niej,
Rotter zwraca rwnie uwag na mog by racjonalne lub irracjonalne,
uoglnione oczekiwania, takie jak uf- a wszystko to ma wpyw na zdrowie
no i umiejscowienie rda kontroli. psychiczne.
4. Mischel i Bandura to przykady teo- 6. Nie ma jednej poznawczej teorii oso-
retykw osobowoci zainspirowanych bowoci. Wszystkich poznawczych psy-
rewolucj poznawcz. Poznawczo-spo- chologw osobowoci czy jednak zna-
eczna teoria uczenia si Mischela czenie przypisywane procesom po-
podkrelaa zaleno czowieka od znawczym oraz przekonanie o tym, e
sytuacji, jego umiejtno rozrnia- s one zalene od sytuacji i od kon-
kretnych okolicznoci. W odrnieniu niami eksperymentalnymi. Cho podej-

od psychologw cech zajmuj si oni cie poznawcze jest stosunkowo wie-
przede wszystkim procesami wspl- ej daty, to wywaro znaczcy wpyw na
nymi wszystkim ludziom oraz bada- psychologi.
4 Motywacyjne skadniki
osobowoci
Zawarto rozdziau
W niniejszym rozdziale zajmiemy si mo- W niniejszym rozdziale zajmiemy si
tywami jako podstawowymi elementami trzecim rodzajem podstawowych skadni-
osobowoci. Motywy s odpowiedzialne kw osobowoci - motywami. Tradycyj-
za to, dlaczego postpujemy tak, a nie nie pojcie motywacji stosuje si w celu
inaczej. Konieczno istnienia takiej kate- wyjanienia trzech kwestii: (1) Co po-
gorii wydaje si wic oczywista. A jednak budza organizm do dziaania? (2) Dla-
psychologowie osobowoci w pewnych czego organizm wybiera jedn reakcj
okresach bardzo si interesowali moty- kosztem drugiej, jeden kierunek dziaa
wami, a w innych - zupenie je ignoro- kosztem drugiego? Jeeli dany czowiek
wali. W niniejszym rozdziale rozwaymy moe wybra midzy kierowaniem du
rne teorie motywacji oraz zastanowimy firm a karier profesora wyszej uczelni,
si, czy teoria cech, teoria poznawcza dlaczego dokonuje takiego, a nie innego
oraz poznawcze podejcie do motywacji wyboru? (3) Dlaczego organizm na ten sam
rywalizuj ze sob, czy te wszystkie bodziec raz reaguje tak, a raz inaczej?
s niezbdne dla wszechstronnej analizy Dlaczego pies czasami jest bardzo zainte-
osobowoci czowieka. resowany swoj misk, a czasami zupenie
nie zwraca na ni uwagi? Dlaczego czasami
Pytania zadawane w tym rozdziale pragniemy towarzystwa ludzi, a innym
1. Czy pojcie motywacji jest potrzebne razem tsknimy do chwili samotnoci?
w teorii osobowoci? Zwykle rozwaa si trzy aspekty moty-
2. Czy ludzie kieruj si wycznie pra- wacji: pobudzenie, wybr kierunku oraz
gnieniem przyjemnoci oraz unikania gotowo do reakcji. Chodzi w nich o po-
blu (orientacja hedonistyczna), czy budzenie organizmu do dziaania, wybr
te moliwe s rwnie inne motywy? okrelonego kierunku oraz odpowied na
3. Jakie motywy lub grupy motyww pytanie, dlaczego ten sam bodziec wywo-
wydaj si by podstawowe dla funk- uje w rnych momentach rne dziaa-
cjonowania czowieka? nie. Podstawowym zaoeniem podejcia
4. Jakie s relacje midzy podejciem motywacyjnego do osobowoci jest teza
motywacyjnym a omawianymi po- o istnieniu wewntrznych determinant za-
przednio teoriami cech oraz podej- chowania jednostki. Zgodnie z tym pogl-
ciem poznawczym? dem procesy motywacyjne wpywaj take
na inne procesy psychiczne. Motywacje roku mwi si, e seria wraca do ko-
wpywayby wic na poznanie i dziaanie, rzeni i znw zamierza bezporednio zajmo-
mylenie i zachowanie. Inaczej przecie wa si sprawami motywacji (Dienstbier,
mylimy, czujemy i dziaamy, kierujc si 1990). Po trwajcym okoo dwudziestu lat
motywami altruistycznymi, a inaczej, gdy okresie posuchy zainteresowanie proce-
powoduje nami wrogo. Skoro rnimy sami motywacyjnymi powrcio. Okazao
si pod wzgldem motywacji, to odciskaj si, e inne podejcia badawcze nie s
one potne pitno na naszej osobowoci. w stanie odpowiedzie na pytania zwizane
Motywy stanowi wic wan cz naszej z t kategori. Tak jak teoretykowi uczenia
osobowoci, nie tylko same w sobie, lecz si, Tolmanowi, zarzucano, e pozostawi
rwnie ze wzgldu na wpyw, jaki wywie- szczury zagubione w mylach" (Guthrie,
raj na inne jej elementy. 1952), nie tumaczc, co pobudzao je do
Mwic najprociej, pojcie motywacji dziaania i nimi kierowao, tak i wczesne
odpowiada na pytanie dlaczego - dlaczego teorie poznawcze niosy ze sob niebezpie-
zachowujemy si tak, a nie inaczej. Gdy czestwo zostawienia ludzi zagubionych
tak si to ujmie, potrzeba wprowadzenia w mylach". Motywacje powrciy wic
tego pojcia do teorii osobowoci wydaje nie tylko jako samoistny przedmiot bada,
si oczywista. Jednak nie zawsze tak byo. ale rwnie jako wany aspekt procesw
Cho cz psychologw przejawiaa due przetwarzania informacji o rzeczywistoci.
zainteresowanie ludzkimi motywacjami, Wikszo teorii osobowoci zawiera
zdarzay si okresy kwestionowania uy- jak teori motywaqi. Niektre po-
tecznoci naukowej tej kategorii (Cofer, stuluj istnienie jednego motywu, inne
1981; Mook, 1987; Pervin, 1983). Szcze- kilku podstawowych motyww, a jesz-
glnie duy spadek zainteresowania odno- cze inne - caej ich konstelacji. Na
towano w latach pidziesitych i sze- przykad Maslow (1990 i 1971) twier-
dziesitych. Miao to zwizek ze schy- dzi, e motywy s uszeregowane hie-
kiem popularnoci koncepcji popdu oraz rarchicznie, od podstawowych, biologicz-
z wybuchem rewolucji poznawczej. Spadek nych, takich jak gd, pragnienie i po-
ten by tak silny, e wydawcy prestiowej trzeba snu, do potrzeb natury psycho-
serii Nebraska Symposium on Motwation logicznej, takich jak potrzeba samoreali-
rozwaali usunicie sowa motywacja" zacji oraz wysokiej samooceny. Czy wo-
z tytuu. Pewien zatroskany teoretyk pyta bec takiej rnorodnoci pogldw ist-
wwczas: W ktrym miejscu teorii poniej jakie kategorie lub grupy teorii,
znawczej znajduj si przemone impulsy, ktre cz istotne wsplne elementy?
wielkie emocje i rozpalone namitnoci, Interesujcej odpowiedzi na to pytanie
ktre przez tak dugi czas pobudzay nasze udzieli George Kelly. Wprawdzie poj-
mylenie o motywacjach?" (Cofer, 1981, s. cie motywacji uwaa on za zbdne, ale
52). zarazem zaproponowa nastpujcy spo-
Ostatecznie nazwa serii pozostaa bez sb uporzdkowania rnych modeli teore-
zmian, co prawda bardziej z przyczyn praktycznych:
tycznych ni merytorycznych. Biblioteki
zoyy stae zlecenia i zmiana nazwy Teorie motywacji mona podzieli na dwa
moga zakci proces dystrybucji. Dopiero rodzaje: teorie bodcw popychajcych"
w wydaniu Nebraska Symposium z 1990 ku danemu zachowaniu (push theories)
MOTYWACYJNE SKADNIKI OSOBOWOCI 111
oraz teorie pocigajcych" ku niemu {puli z jednej strony z teoriami kija, a z drugiej
theories). W ramach pierwszej teorii poja- - marchewki. Nasza teoria nie naley
wiaj si takie pojcia, jak popd, motyw jednak do adnej z tych grup. Jako e
czy nawet bodziec. Teorie drugie stosuj zajmujemy si sam natur zwierzcia,
takie pojcia, jak przyczyna, warto czy najlepiej bdzie nazwa j teori osa.
potrzeba. Posugujc si znan metafor, (Kelly, 1958, s. 50)
mona by rzec, e mamy do czynienia
Teorie kija: popdowe teorie motywacji

Najlepszym przykadem teorii kija s teo- ktrymi nie ma ucieczki. Poszczeglne
rie stanw popdowych oraz zmniejsza- instynkty (popdy) charakteryzuje ich r-
nia napicia. Tradycyjne teorie popdowe do, cel oraz przedmiot. rdem instynktu
utrzymuj, e organizmem kieruj we- - jak ju wspomniaem - jest stan pobu-
wntrzne bodce. Popd wie si z pew- dzenia lub napicia. Celem wszystkich in-
nym stanem biologicznym, takim jak gd stynktw jest zmniejszenie napicia, nio-
czy pragnienie, wytwarzajcym w organi- sce ze sob przyjemno. Przedmiotem
zmie napicie. Najprociej rzecz ujmujc, instynktu jest sposb jego zaspokojenia,
brak poywienia wywouje deficyt fizjo- czyli zlikwidowania lub zmniejszenia na-
logiczny i stan napicia zwizany z po- picia. Jak zobaczymy, zdaniem psychoana-
pdem jedzenia, a brak wody wywouje
litykw sposb zaspokajania instynktw
deficyt fizjologiczny i stan napicia zwi-
odgrywa gwn rol w rozwoju osobowo-
zany z popdem zaspokajania pragnienia.
ci.
Napicie to wywouje bl albo uczucie
dyskomfortu. Usunicie go powoduje przy- Wczesna teoria Freuda proponowaa
jemno. Teorie popdowe opieraj si rozrnienie midzy instynktami, ktrych
wic zazwyczaj na modelach motywacji zadaniem byo zachowanie ycia danej jed-
zakadajcych usuwanie lub zmniejszanie nostki, a instynktami seksualnymi, maj-
napi. Niekiedy nazywa si je rwnie cymi na celu zachowanie gatunku. W p-
teoriami hedonistycznymi, zorientowa- niejszym okresie Freud wyrni instynkt
nymi na przyjemno, poniewa w ich ycia, obejmujcy instynkty seksualne,
ujciu organizmem kieruje przede wszyst- oraz instynkt mierci, ktry prowadzi or-
kim pragnienie przyjemnoci oraz unikania ganizm do mierci i do stanu nieorganicz-
blu. nego. Energi instynktu yciowego Freud
nazwa libido. Energia instynktu mierci
nie otrzymaa adnej odrbnej nazwy. In-
Teoria popdw Freuda stynkt mierci pozostaje zreszt jedn
Tak hedonistyczn teori jest teoria z najbardziej kontrowersyjnych i najmniej
Freuda. Zdaniem tego badacza rdem akceptowanych koncepcji Freuda. Wik-
wszelkiej energii s stany pobudzenia or- szo psychoanalitykw woli mwi ra-
ganizmu. Nazywaj si one instynktami czej o instynktach agresji. Terminy in-
albo popdami i stanowi stae siy, przed stynkt" i popd" uywane s zazwyczaj
zamiennie, zalenie od preferencji bada- Psychoanaliz nazywa si dynamiczn

cza. My bdziemy posugiwa si sowem teori osobowoci. Dynamika ta jest efek-
popd", ale trzeba pamita, e mona tem si motywacyjnych tkwicych w czo-
rwnie dobrze mwi o instynktach". wieku oraz gry midzy nimi. Chodzi o za-
Wikszo studentw psychologii do- spokojenie popdw w zgodzie z wymo-
brze zna Freudowski model struktury oso- gami superego oraz rzeczywistoci. Nie
bowoci, skadajcy si z id, ego i super- zawsze jest to moliwe. Zdarzaj si kon-
ego. Id stanowi rdo caej energii po- flikty midzy poszczeglnymi popdami,
pdowej. Dy ono do natychmiastowego a take midzy popdami a zakazami
rozadowania napicia, kieruje si wic za- moralnymi (superego) lub rzeczywistoci
sad przyjemnoci. Przeciwiestwem id (ego). Szczeglne znaczenie ma konflikt
jest superego, stanowice moraln stron midzy presj popdu a lkiem przed kar
naszej osobowoci, obejmujce nasze ide- pochodzc od wewntrz (poczucie winy,
ay oraz wymierzajce kary (poczucie wstyd) lub z zewntrz. Czowiek moe
winy), gdy postpilimy przeciw naszemu pragn wyrazi podanie seksualne, ale
kodeksowi etycznemu. Trzeci struktur jednoczenie czu si winny lub obawia
jest wyczulone na rzeczywisto ego. Jego si krytyki i odrzucenia przez innych.
funkcj jest wyraanie i zaspokajanie pra- Moe te chcie wyrazi swj gniew, ale
gnie id, dostosowywanie si do realiw jednoczenie wstydzi si go lub obawia
oraz przestrzeganie wymogw superego. odwetu.
Ego spenia wic funkcje wykonawcze,
Konflikty takie wywouj lk, a cza-
uzgadniajc dochodzce z id pragnienie
sami nerwic. Lk jest sygnaem niebez-
przyjemnoci z pochodzcymi z superego
pieczestwa. U jego podoa le wcze-
daniami zachowa prospoecznych oraz
niejsze dowiadczenia, w trakcie ktrych
z wymogami rzeczywistoci.
ujawnienie pragnie popdowych zako-
czyo si kar i blem. Czowiek czuje
wic, e jeeli zrobi to, zostanie uka-
Kolejna, skazana na przegran
rany i dozna blu". Aby opanowa lk,
siga po mechanizmy obronne, dziki
ktrym moe poradzi sobie z popdami
bez poniesienia kary i naraania si na
bl. S to mechanizmy zaprzeczenia,
kiedy czowiek mwi sobie, e wcale nie
odczuwa danego pragnienia (np. seksu albo
agresji), projekcji, kiedy to pragnienie
rzutowane jest na innych (to inni s po-
dliwi i agresywni), oraz wyparcia, kiedy
to pragnienie popdowe zostaje wyparte
ze wiadomoci.
Mechanizmy obronne dziaaj szybko
Freudowska teoria motywacji podkrelaa znaczenie i poniej progu wiadomoci, wic czo-
popdw id ujmowanych w ryzy przez sity ego wiek nie zdaje sobie sprawy ani z ich
i superego.
obecnoci, ani z istnienia popdu. Jeli
konflikt jest zbyt silny, czyli nadmierna czy pojedynki sowne. Popd seksualny
energia zamiast na zaspokojenie popdu i popd agresji mona zaspokoi na wiele
zostaje skierowana na obron przed l- sposobw, na przykad szydzc ze swojego
kiem, wwczas rozwija si nerwica. Zbyt kochanka albo podniecajc si na polu
silny lk oraz nadmierne wykorzystywa- bitwy. Powysze przykady ilustruj kon-
nie mechanizmw obronnych sprawiaj, e wencjonalne pojmowanie podniecenia sek-
neurotycy prowadz szare ycie, boj si sualnego, ale Freud obejmowa tym termi-
przyzna do swoich pragnie i czerpa nem rwnie takie czynnoci, jak jedzenie,
z nich przyjemno. palenie papierosw i wiele rodzajw pracy.
Freudowska teoria motywacji koncen- W kadym razie, cho wiedeski badacz
truje si wic na instynktach czy te po- koncentrowa si na dwch podstawowych
pdach majcych swoje rdo (stan pobu- popdach, seksualnym i agresji, to uwaa,
dzenia organizmu), cel (uwolnienie energii e pod wzgldem sposobu ich zaspokajania
lub zmniejszenie napicia) oraz przedmiot wystpuj midzy ludmi olbrzymie r-
(sposb uwolnienia energii lub zmniejsze- nice. To, co kieruje danym czowiekiem,
nia napicia). W korzystnej sytuacji czo- jest charakterystyczne tylko dla niego.
wiek doznaje przyjemnoci z otwartego Trzecim rdem rnic indywidual-
wyraania swoich pragnie popdowych, nych jest sposb radzenia sobie z kon-
czsto angaujc si w dziaania przyno- fliktem i lkiem. Na jednym kocu skali
szce rnorakie gratyfikacje. W sytuacji mamy ludzi, ktrzy potrafi harmonijnie
niekorzystnej jednak nkaj go konflikty, i rnorodnie zaspokaja swoje popdy. Na
lk oraz przygnbienie. drugim za tych, u ktrych kada prba
Na czym w takim ujciu polegaaby wy- zaspokojenia popdu prowadzi do konfliktu
jtkowo kadego czowieka? Gdzie jest z innym popdem lub napotyka przeszkod
miejsce na rnice indywidualne? Wedug w postaci lku. W pierwszym wypadku
psychoanalitycznej teorii motywacji prze- czowiek zaspokaja popd pciowy i po-
jawiaj si one w sile popdw, sposobie pd agresji rozmaitymi sposobami, wolny
ich wyraania, rozmiarach konfliktu i lku od lku i potrzeby korzystania z mecha-
oraz stosowanych mechanizmach obron- nizmw obronnych. Mwic najprociej,
nych. Rozwamy kolejno kad z tych moe kocha i pracowa. W drugim wy-
pozycji. Po pierwsze z racji swojej kon- padku pojawia si konflikt midzy pop-
stytucji wewntrznej oraz dowiadczenia dami i zagroenie lkiem wynikajcym
yciowego ludzie rni si si dziaania z poprzednich prb ich zaspokojenia. S to
popdu seksualnego i popdu agresji. Po wypadki skrajne. W rzeczywistoci jednak
drugie rni si sposobami wyraania wszyscy odczuwamy mniejszy lub wikszy
swoich pragnie. Zdaniem Freuda ener- lk. Rnimy si sposobem obrony przed
gia seksualna oraz energia agresji mog nim i rodzajem wykorzystywanego w tym
ulega licznym transformacjom i wyraa celu mechanizmu.
si nieskoczenie rnorako. Podniecenie Teori Freuda mona wic nazwa teo-
seksualne bywa wywoywane rozmaitymi ri kija, poniewa kadzie ona nacisk na
bodcami wzrokowymi, suchowymi czy popdy, na stany pobudzenia organizmu
dotykowymi. Popd agresji moe si wy- oraz na napicie. Dymy do zaspokojenia
raa w tak rnych czynnociach, jak ry- popdw poprzez zmniejszenie napicia.
walizacja sportowa, ogldanie filmw grozy Hedonizm tej orientacji bierze si z pod-
krelenia roli denia do przyjemnoci oraz choanalitycznej. Aby by prawdziwym

unikania blu. Jej dynamizm jest wynikiem freudyst", trzeba zaakceptowa teori in-
wagi przykadanej do motyww postpo- stynktw, z ktrej tutaj przedstawilimy
wania oraz wspoddziaywania rnych si tylko cz. W historii psychoanalizy wielu
wewntrz jednostki, w szczeglnoci za badaczy zaczynao jako zwolennicy Freuda
si dcych do przyjemnoci oraz si chro- i jego teorii instynktw, by nastpnie
nicych przed blem (np. lku). Jej pro- rozwin wasn teori motywacji, nie-
stota polega na tym, e postuluje istnienie rzadko kadc mniejszy nacisk na siy
jedynie kilku popdw. Tam jednak, gdzie biologiczne, a wikszy - na spoeczne i kul-
chodzi o sposoby zaspokajania popdw, turowe. Freudowska teoria motywacji wy-
blokowania ich lub czenia, prostota ta wara przy tym stosunkowo may wpyw
okazuje si zudna. Z teorii Freuda wynika, na dociekania akademickie. W przeciwie-
e kady czowiek ma pewn struktur stwie do psychologw klinicznych, podkre-
charakteru, czyli okrelon struktur po- lajcych jej znaczenie dla prac w ktrych
pdw, sposobw ich zaspokajania oraz wiele wysiku woono w zrozumienie
unikania lku. Ta wanie struktura decy- procesu powstawania, organizowania si
duje o indywidualnoci i niepowtarzalnoci i wyraania popdw, a take ich bloko-
kadego czowieka. Zachowuje ona stabil- wania, psychologowie akademiccy zajmu-
no w rnych sytuacjach i przez cae jcy si teori osobowoci powicili tym
ycie czowieka. zagadnieniom stosunkowo niewiele bada
Ostatnia uwaga na temat teorii Freuda empirycznych.
dotyczy zawartego w niej modelu ener-
getycznego. Przyczyn dziaania czowieka
jest energia popdu. Moe ona zosta Teoria bodca - reakcji
rozadowana, skierowana na okrelony tor
lub zablokowana. Jeeli jeden nurt eks- W nastpstwie bada Watsona wielu be-
presji zostaje zatamowany, znajduje ona hawiorystw odrzucio pojcie motywacji,
sobie inne ujcie. Jeli zbyt wiele energii w tym rwnie kategori popdw. Na
zuytkuje si na obron przed popdami, przykad teoretyk uczenia si B. F. Skinner
to efektem jest wyczerpanie i brak ja- odrzuci wszystkie takie pojcia i skon-
kiejkolwiek przyjemnoci. Posugujc si centrowa si wycznie na uwarunkowa-
terminami fizycznymi, Freud przedstawi niach rodowiskowych. Inni behawioryci
motywacje ludzkie jako system hydrau- twierdzili jednak, e kategoria popdw
liczny, w ktrym energia pynie wieloma moe by uyteczna, jeeli powie si
strumieniami. W jednych miejscach jest j z obiektywnie badanymi wpywami ze-
zatrzymywana, a w innych uwalniana, tak wntrznymi. Na przykad czas, jaki or-
by przemieszcza si po linii najmniej- ganizm moe wytrzyma bez poywienia
szego oporu. Z tej niezwykle obrazowej mona powiza z si popdu jedzenia.
metafory do dzisiaj korzysta wielu psycho- Z modelu tego korzystao wielu teore-
analitykw, cho zmienia si nasza wiedza tykw bodca - reakq'i ( S - R ) , midzy
i rozumienie biologicznych procesw orga- innymi Clark Hull.
nizmu. Clark Hull by w swoim czasie najbar-
Freudowska teoria popdw stanowi dziej chyba znaczcym teoretykiem ucze-
zasadniczy skadnik klasycznej teorii psy- nia si. Cho dzisiaj trudno to sobie uzmy-
sowi, w latach pidziesitych i sze- (popd godu), jak rwnie ilo jedzenia
dziesitych jego teoria bodca - reakcji dawanego w nagrod za obranie dobrego
odgrywaa podstawow rol w wielu dzie- kierunku w labiryncie. Reakcje instrumen-
dzinach psychologii. W jej duchu inter- talne (obranie dobrej drogi w labiryncie) s
pretowano nie tylko uczenie si zwierzt, wzmacniane za pomoc osabiania popdu
lecz rwnie wiele zjawisk spoecznych godu.
i psychologicznych. Zdaniem Hulla (1943) Innym przykadem jest instrumen-
popdy pobudzaj organizm do dziaania. talne uczenie unikania przykrego bodca.
Rozrni naley midzy wrodzonymi po- W tego rodzaju eksperymencie (Miller,
pdami pierwotnymi a wyuczonymi pop- 1951) szczura zamykao si w klatce
dami wtrnymi. Popdy pierwotne, takie zawierajcej dwa pomieszczenia, biae
jak bl czy gd, s powizane z fizjologicz- i czarne. W czarnym podoga bya nor-
nymi stanami organizmu. Popdy wtrne malna, a w biaym - wykonana z dru-
natomiast s niejako nadbudowane nad cianej siatki. Pomieszczenia byy oddzie-
pierwotnymi. Na przykad pragnienie pie- lone drzwiami. Na pocztku eksperymentu
nidzy moe sta si wtrnym popdem, szczury zostay poraone prdem elek-
powizanym z zaspokojeniem popdu pier- trycznym, gdy przebyway w biaym po-
wotnego. Innym przykadem popdu wtr- mieszczeniu, ale mogy uciec do pomiesz-
nego jest niepokj czy lk, nadbudowany czenia czarnego. Wytwarzao si wic
nad pierwotnym popdem blu. Lk jest powizanie midzy lkiem a biaym po-
znaczcym popdem wtrnym, poniewa mieszczeniem. Nastpnie sprawdzano, czy
szybko zostaje uwewntrzniony, stajc si lk przed biaym pomieszczeniem moe
potn si motywacyjn. prowadzi do wyksztacenia si nowej re-
Zgodnie z modelem instrumental- akcji. Innymi sowy, czy wtrny popd ku
nego uczenia si Hulla reakcje zostaj moe by podstaw uczenia si? W biaym
powizane z bodcami w wyniku wyst- pomieszczeniu umieszczano wic kko,
pienia wzmocnienia powodujcego zmniej- ktre szczur musia pokrci, aby drzwi do
szenie siy popdu (np. nagroda albo unik- czarnego pomieszczenia si otworzyy. Po
nicie blu). Efektem poczenia reak- pewnej liczbie prb szczury obracay k-
cji z bodcem jest nawyk. Osobowo kiem z du szybkoci. Wyuczyy si wic
czowieka tworz nawyki, czyli wyuczone nowej reakcji w powizaniu ze zmniej-
zwizki bodcw i reakcji. szeniem siy wtrnego popdu lku. Tak
jak w pierwszym przykadzie wzmocnienia
Model Hulla dobrze ilustruj typowe
dokonywano za pomoc poywienia, tak
eksperymenty z zakresu warunkowa-
w drugim - poprzez zmniejszenie siy
nia instrumentalnego, przeprowadzone na
popdu lkowego.
szczurach. W takich eksperymentach siy
zarwno popdu, jak i wzmocnienia mona Czytelnik moe by w tym momen-
precyzyjnie kontrolowa, dziki czemu cie peen podziwu dla inwencji ekspery-
mechanizm uczenia si jest doskonale wi- mentatorw, ale zarazem zastanawia si,
doczny. Przykadem mog by badania nad co badania na szczurach maj wsplnego
zachowaniem szczurw w labiryncie. Eks- z osobowoci czowieka. Kontrast z Freu-
perymentator, badajc skuteczno ucze- dem jest - rzecz jasna - olbrzymi. I Hull,
nia si, moe regulowa dugo czasu, i Freud posugiwali si pojciem popdu
w ktrym szczury pozbawione s jedzenia i podkrelali znaczenie zmniejszenia siy
popdu w procesie uczenia si. Jednak i Freuda. N. E. Miller (1944) podczas

koncepcja Freuda bya metafor wyprowa- eksperymentw ze szczurami bada, co
dzon z licznych obserwacji klinicznych, si stanie, jeeli ten sam bodziec zostanie
natomiast myl Hulla opieraa si na obiek- powizany i z blem, i z przyjemnoci. Za-
tywnych pomiarach i eksperymentach. my, e godny szczur przebiega przez la-
Cho wic obaj posugiwali si podobnymi birynt i na jego kocu znajduje poywienie.
pojciami, dzielia ich ogromna przepa. Uczy si wic dobrej drogi dziki wzmoc-
Nie przerazia ona jednak Johna Dollarda nieniu pozytywnemu. Wida w dodatku,
i Neala Millera (1967), ktrzy postanowili e im bliej celu, tym silniejsza jest jego
przerzuci nad ni most. Ci nastpcy Hulla reakcja (szczur biegnie szybciej). Mona
i psychoanalitycy jednoczenie jako jedni
wic nakreli lini ukazujc wzrost siy
z pierwszych odnieli teori instrumen-
reakcji w miar, jak szczur zblia si do
talnego uczenia si do procesw osobo-
nagrody (ryc. 4.1).
wociowych czowieka, a zwaszcza do
Zamy teraz, e na kocu labi-
zjawisk opisywanych przez psychoanaliz.
ryntu czasami czeka szczura wstrzs elek-
tryczny. Przemierzanie labiryntu zostaje
wic powizane z blem. Zamiast reakcji
denia ksztatuje si reakcja unikania.
Tak jak poprzednio, im bliej celu, tym
Unikanie silniejsza reakcja, ale w tym wypadku jest
cG3 . silniejsze
ES- j od denia gradient unikania ni lk. Mona wic poprowadzi lini
/ obrazujc wzrost siy reakcji w miar jak
/
szczur zblia si do wstrzsu elektrycz-
denie nego (ryc. 4.1). W takiej sytuacji szczur
silniejsze przeywa konflikt. Ten sam punkt doce-
ni unikanie
gradient denia lowy powizany jest i ze wzmocnieniem
pozytywnym, i z kar, z przyjemnoci
Celwywo- blisko odlego daleko
tujcy lk i z blem. Zmierzanie do celu wie si
z osabieniem popdu godu, ale unikanie
RYCINA 4.1 Graficzne przedstawienie konfliktu
tego celu wie si z osabieniem po-
denie/unikanie pdu lku. Co szczur ma robi? Poniewa
linie zmierzania do celu i unikania go
Tendencja do denia jest wiksza w duej odlegoci
od celu, natomiast tendencja do unikania jest wiksza s nachylone pod rnymi ktami, musz
blisko celu. Najsilniejszy konflikt wystpuje w miejscu w pewnym punkcie si przeci. N. E.
przecicia linii. Miller (1944) wysun hipotez, e w miej-
scu przecicia szczur si zatrzyma, gdy
rdo: J. Dollard, N. E. Miller (1967). Osobowo
siy denia i unikania si zrwnowa.
i psychoterapia. Warszawa: PWN. Przedruk za zgod
Harper Collins Publishers, Inc. Rzeczywicie, tak wanie byo. Szczury
biegy do celu, ale w pewnym momencie
zatrzymyway si, bo lk narasta (zob.
Aby zilustrowa podejcie Dollarda ryc. 4.1). Nastpnie, poprzez pobudzanie
i Millera rozwamy kategori konfliktu, popdu godu lub osabianie popdu stra-
zajmujc wane miejsce w myli Hulla chu za pomoc zmniejszenia kary, mona
byo nakoni zwierzta do kontynuowania Model potrzeby - presji Murraya

wdrwki do koca labiryntu.
Za pomoc tego modelu Dollard i Miller Z pracami Henry'ego Murraya (1938;
tumaczyli powstawanie konfliktu u lu- 1951) zetknlimy si ju podczas oma-
dzi. Polegaby on na uksztatowaniu si wiania jego Testu Apercepcji Tematycznej
rwnolegych reakcji denia i unikania (TAT). Tutaj zajmiemy si jego teori mo-
w stosunku do tego samego przedmiotu. tywacji stanowic integraln cz teorii
Model ten zawsze uderza mnie trafnoci, osobowoci. Mawia si nawet, e Murray
z jak przedstawia rozdarcie czowieka by przede wszystkim psychologiem moty-
i opisywa jego szamotanie si w sytuacji wacji (Hall, Lindzey, 2001, s. 171).
jednoczesnego denia i unikania. Pami- Murray pooy gwny nacisk na po-
tam pacjenta, ktry przeywa konflikt na trzeby, ktre byy dla niego tym samym,
tle kontaktw seksualnych. Z jednej strony czym dla innych psychologw popdy.
wiza z nimi przyjemno. Z drugiej mia Uwaa, e pyn one ze struktur mzgu
kopoty z erekcj, czego si wstydzi.
odpowiedzialnych za percepcj i dziaa-
Kontakt seksualny by wic jednoczenie
nie i mog je wywoywa bodce we-
rdem przyjemnoci i wstydu. Trzeba
wntrzne i zewntrzne. Rozrnia wic
przy tym podkreli, e wstyd wynika
z kontaktw z jedn, okrelon kobiet, potrzeby pierwotne i wtrne, co przypo-
z ktr mczyzna ten prbowa odby mina wspomniane uprzednio rozrnienie
stosunek. Nie wiedzia, czy inne kobiety na pierwotne i wtrne popdy. Rozrnia
reagowayby podobnie. Zwyke wic spo- rwnie potrzeby jawne (overt needs),
tyka si z t kobiet kilka razy, a kiedy wyraane bez adnych zahamowa, i po-
ich zwizek si pogbia i pojawiaa si trzeby utajone (cove needs), ktrych
perspektywa kontaktu seksualnego, traci wyraanie napotyka przeszkody. Wiza te
dla zainteresowanie. Pozostawa wic, jak potrzeby ze stanami napicia organizmu,
to okrela, w strefie bezpieczestwa", a ich zaspokojenie z osabieniem napi-
w ktrej czerpa satysfakcj z kontaktu cia. Uwaa jednak, e skoncentrowanie
z kobiet, ale nie musia lka si zaburze uwagi na kocowym stanie zmniejszonego
erekcji i wstydu. napicia prowadzi do niekompletnego ob-
Za pomoc poj popdu, konfliktu razu ludzkich procesw motywacyjnych.
popdw, lku oraz wzmocnienia Dollard Satysfakcj przynosi bowiem nie stan po-
i Miller przystosowali wiele kategorii psy- zbawiony wszelkiego napicia, lecz proces
choanalitycznych do zasad Hullowskiego jego osabiania. Czowiek moe wic ce-
uczenia si instrumentalnego. Pojcia roz- lowo wzmacnia napicie po to, by dozna
myte i metaforyczne zyskay na wyrazisto- przyjemnoci pyncej z jego osabiania.
ci i mogy by weryfikowane w toku bada
eksperymentalnych. Cho byo to wspa- Murray, ktry odebra wyksztacenie
niae osignicie, nie doczekao si konty- w zakresie biologii i chemii, dy do
nuacji. Wikszo psychologw przestaa sporzdzenia klasyfikacji potrzeb. Na prze-
si interesowa popdami. Psychologowie kr tym, ktrzy uwaali j za niemoliw
kliniczni znaleli si pod wpywem idei do wykonania lub zbdn, utrzymywa, e
Skinnera, a tu za progiem bya rewolucja opisywanie, definiowanie i klasyfikowanie
poznawcza. to niezbywalne narzdzia naukowego po-
znania. Po intensywnych badaniach nie- Murray uwaa, e ludzie nie potrafi m-

wielkiej liczby osb wyodrbni dwadzie- wi o swoich potrzebach. Klinicyci sku-
cia potrzeb jawnych i osiem utajonych. piali si nastpnie na konfiguraqi potrzeb
Kad z nich powiza z podanym lub u konkretnych ludzi, natomiast naukowcy
zamierzonym rezultatem, uczuciami, dzia- zajmowali si raczej jedn lub kilkoma
aniami oraz cechami. Na przykad po- wyodrbnionymi potrzebami.
trzeb dominacji powiza z pragnieniem Wspominalimy ju w tym kontek-
kontrolowania zachowania innych ludzi, cie o pracach McClellanda (McClelland,
wpywania na nie lub kierowania nim, 1961; McClelland, Atkinson, Clark, Lo-
z uczuciem pewnoci siebie, z dziaaniami well, 1953). Opracowa on wraz z grup
wpywajcymi na innych, wadczymi lub wsppracownikw projekcyjne narzdzie
perswazyjnymi, oraz z cechami takimi, do mierzenia potrzeby osigni. Posuy
jak sia, asertywno czy zdecydowanie. si w tym celu rysunkami nawizujcymi
Wrd potrzeb jawnych znalazy si jesz- do tej potrzeby. Nastpnie porwnywa
cze potrzeby osigni, przynalenoci, historie opowiadane przez osoby badane
agresji, opieki (afiliacji), zabawy i seksu. w warunkach pobudzonej potrzeby osi-
Co wane, Murray dostrzega znacze- gni z historiami opowiadanymi w warun-
nie zarwno zmiennych osobowociowych, kach neutralnych. Potrzeb osigni de-
jak i rodowiska zewntrznego. Uwa- finiowa jako pragnienie robienia wszyst-
a, e oddziaywanie rodowiska wie kiego lepiej albo przekraczania norm mi-
si z zaspokajaniem bd niezaspokaja- strzostwa. Na przykad opowie o czo-
niem potrzeb. W tym kontekcie mwi wieku dcym do osignicia trudnego
o presjach, a wic o wpywach rodowi- celu lub biorcego udzia w walce o suk-
skowych oddziaujcych na samopoczucie ces otrzymywaa wysz ocen ni opo-
czowieka. Presje byy zewntrznym odpowie o czowieku mylcym o przyjem-
wiednikiem potrzeb. Ludzie odczuwajcy nym weekendzie spdzonym z rodzin.
konkretne potrzeby poruszaj si w mniej McClelland uwaa, e potrzeba ta dziaa
lub bardziej sprzyjajcym rodowisku. Po- jak popd biologiczny, bo pobudza i kie-
niewa potrzeby ludzkie s rne, wic ruje zachowaniem. Rnice indywidualne
rni si musz rodowiska, ktre je w zakresie potrzeby osigni s spo-
zaspokajaj. Mona wic mwi o stopniu strzegane jako trwae skonnoci, ktre
zgodnoci lub niezgodnoci potrzeb z pre- w okrelonych warunkach ulegaj aktywi-
sjami. rodowisko, w ktrym zachodzi zacji. Ludzie o wysokim poziomie potrzeby
wiele kontaktw midzyludzkich, bdzie osigni rni si od ludzi o niskim
zgodne z potrzebami ekstrawertyka, ale poziomie na wiele sposobw. Wol oni
sprzeczne z potrzebami introwertyka. zadania o rednim stopniu trudnoci (a nie
atwe albo bardzo trudne), za ktrych
Jak ju wspomniaem, Murray uwaa,
realizacj odpowiadaj osobicie. Ceni so-
e wanym aspektem osobowoci czo-
bie dziaania wymagajce przedsibiorczo-
wieka jest organizacja jego potrzeb. Razem
ci, niosce ze sob wyzwania (Koestner,
z Christian Morgan opracowa system
McClelland, 1990). Wysoka pozycja w tej
szacowania potrzeb na podstawie historii
skali nie musiaa jednak zapowiada suk-
opowiadanych przez badanych w trakcie
cesw akademickich, bo te czsto zale
Testu Apercepcji Tematycznej (TAT). TAT
od innych motywacji.
odwoywa si do wyobrani, poniewa
Rysunek wykorzystywany przy pomiarze potrzeby

osigni
Osoba badana ma napisa histori opowiadajc
0 tym, co si dzieje na rysunku, co byto przedtem
1 co bdzie potem. Nastpnie historie s oceniane
w kontekcie wystandaryzowanego systemu inter-
pretacji.
i
" T "
Zdjcie wykorzystywane przy pomiarze potrzeby bliskoci

Osoba badana ma napisa histori opowiadajc o tym, co si dzieje na rysunku, co byto przedtem i co bdzie
potem. Nastpnie historie s oceniane w kontekcie wystandaryzowanego systemu interpretacji.
Oprcz potrzeby osigni badano rw- rzeczywiste motywacje, natomiast auto-

nie potrzeb wadzy i bliskoci (McAdams, charakterystyki w wikszym stopniu od-
1988; Winter, 1973; 1988). Rnice siy zwierciedlaj wartoci i normy spoeczne.
danej motywacji oceniano, punktujc obec- Pierwsze z nich pozwalaj wic lepiej prze-
no wiadczcych o niej wtkw w opo- widzie zachowanie w sytuacjach odzna-
wiadanych historiach TAT. Stwierdzono, czajcych si du swobod, podczas gdy
e ludzie o duej potrzebie wadzy d do te drugie pozwalaj lepiej przewidywa
zajmowania stanowisk kierowniczych, s postawy. Wskaniki z bada projekcyjnych
asertywni i dominuj w relacjach z innymi, pozwalaj te trafniej ni autocharaktery-
take z przyjacimi, ale w zwizkach styki przypuszcza, jakie bdzie zachowa-
uczuciowych maj kopoty (Winter, 1988). nie danego czowieka w duszym czasie.
Natomiast osoby o znaczcej potrzebie Dzieje si tak prawdopodobnie dlatego, e
bliskoci spdzaj duo czasu z innymi metoda ta prowadzi do ujawnienia gb-
ludmi lub na rozmylaniach o nich, rza- szego poziomu ludzkich motywacji.
dziej dyryguj znajomymi, bdc w grupie, Druga sprawa dotyczy relacji midzy
trzymaj si bliej innych ludzi, a na motywacjami a cechami. Murray zdecydo-
spotkaniach czsto mwi my" i nas" wanie je rozdziela i faworyzowa kategori
(McAdams, 1988). Te dwa rodzaje moty- motywacji. Jego zdaniem cechy opisuj
wacji s szczeglnie interesujce, ponie- regularno zachowania, natomiast moty-
wa przypominaj dwa typy cech osobowo- wacje dotycz procesw wewntrznych,
ci omawiane w rozdziale drugim. ktre mog, ale nie musz, znajdowa
Zanim zakoczymy omawia model mo- odbicie w zachowaniu:
tywacyjny Murraya, trzeba jeszcze wspo-
mnie o dwch sprawach. Pierwsz jest Moim zdaniem psychologia cech zanadto
porwnanie autocharakterystyk osb ba- skupia si na powtarzalnoci, na spj-
danych z danymi uzyskanymi na podstawie noci, na tym, co z daleka widoczne
pisanych opowiada (TAT). Jak pamitamy, (powierzchnia osobowoci), na rzeczach
Murray z wielkim sceptycyzmem odnosi wiadomych, uporzdkowanych, racjonal-
si do autocharakterystyk: Dzieci w bar- nych. Nie docenia natomiast znaczenia
dzo maym stopniu zdaj sobie spraw ze sfery fizjologicznej, impulsw i przekona
swoich stanw wewntrznych, ich rela- irracjonalnych, przey z okresu dzieci-
cje o wydarzeniach nie s adekwatne do stwa, niewiadomych i zablokowanych po-
rzeczywistoci. Doroli s niewiele lepsi" pdw [...]. Zatrzymuje si wic tam, gdzie
(Murray, 1938, s. 15). McClelland wrcz psychologia jest najbardziej potrzebna,
stwierdzi, e z autocharakterystyk doty- tam gdzie zaczynaj si kopoty ze zro-
czcych motywacji wynikaj zupenie inne zumieniem, co si dzieje.
wskaniki ni z pomiarw projekcyjnych (1938, s. 715)
(Koestner, McClelland, 1990; McClelland,
Koestner, Weinberger, 1989). Dane z tych Teoria motywacji Murraya ma w sumie
dwch rde rzadko si ze sob pokry- wiele cech wsplnych z modelami popdu
waj, a kade z nich wykazuje zwizek z in- oraz zmniejszania napicia. Murray jednak
nymi zachowaniami. Sugeruje si wic, e bardziej ni Freud czy Dollard i Miller in-
projekcyjne wskaniki motywacji (opowia- teresowa si klasyfikowaniem motyww
dania) w wikszym stopniu odzwierciedlaj i rnicami indywidualnymi. Cho rewolu-
motywacyjne skadniki osobowoci 121
cja poznawcza przyniosa spadek zaintere- Cho Murray oddziela motywy od cech,
sowania modelami popdowymi i niewia- to usiowano odnie wyniki uzyskane t
domoci, dziki wysikom McClellanda metod do wynikw uzyskiwanych innymi
i niektrych innych psychologw prowa- metodami w ramach prac nad Picioczyn-
dzono dalsze badania nad motywacjami nikowym Modelem Osobowoci, a mwic
oraz metodami projekcyjnymi. Ponadto, oglniej, wczy pojcie motyww do
w uyciu pozostaa metoda samoopisu - teorii cech (Borkenau, Ostendorf, 1989;
Formularz Badania Osobowoci (Persona- Costa, McCrae, 1988; Ostendorf, Angleit-
iity Research Form) oparta na Murray- ner, 1990).
owskiej licie potrzeb (Jackson, 1984).
WIATO NA BADACZA
OAN R McADAMS:
Badania narracji
Zawsze poruszay mnie ciekawe hi-

storie. Moe dlatego w badaniach
osobowoci skoncentrowaem si na
narracjach. Kiedy pod koniec lat si umiechaj i czciej nawizuj
siedemdziesitych jako doktorant pra- kontakt wzrokowy, czciej maj do-
cowaem z McClellandem, opraco- bre. samopoczucie, a w opowiadaniach
waem narracyjny wskanik poziomu o swoim yciu przykadaj szczegln
potrzeby bliskoci", objawiajcej si wag do ciepa, bliskoci i zrozumienia
pragnieniem ciepych i bliskich kon- w kontaktach z innymi. Kobiety maj
taktw z ludmi. Przyznajc okre- wysze wyniki w tej skali ni m-
lon liczb punktw pewnym wt- czyni, i to ju poczwszy od trzeciej
kom w opowiadaniach snutych na pod- klasy szkoy podstawowej.
stawie pokazywanych obrazkw (Test Moje wczesne prace nad potrzeb
Apercepcji Tematycznej), mona oce- bliskoci dowiody uytecznoci nar-
ni natenie potrzeby bliskoci u da- racji (analiza treci opowiada TAT)
nego czowieka. Liczne badania, jakie przy badaniu rnic indywidualnych.
prowadziem ze swoimi studentami Co wicej, dziki niej nawizaem
w latach osiemdziesitych, wykazay, czno z tradycj personologii" oraz
e ludzie zajmujcy wysokie pozycje bada biograficznych", reprezento-
na skali potrzeby bliskoci rzeczywi- wan przez pisma Henry'ego A. Mu-
cie rni si od ludzi o niskich rraya i Roberta White'a. Nakaniajc
wynikach w tej skali. Uwaani s pcrsonologw do prowadzenia bada
przez innych za ciepych i natural- biograficznych, Murray napisa kiedy,
nych, wicej czasu zajmuje im my- e histori organizmu jest organizm".
lenie o kontaktach z ludmi, czciej Zainspirowany t zacht, opracowa-
122 podstawowe skadniki osobowoci
lem system interpretacji oraz punkto- opowiadamy o tym (sobie i innym),

wania autobiograficznych wspomnie a nastpnie ksztatujemy ycie zgod-
z wczesnego dziecistwa, kulmina- nie z tymi opowiadaniami. Zycie i nar-
cyjnych momentw ycia oraz jego racja przeplataj si i wzajemnie na
momentw zwrotnych. Badania te po- siebie wpywaj. Moja teoria historii
twierdziy, e zgodnie z sugestiami yciowych jako tosamoci czowieka
Murraya i \Vhite'a narracyjne re- stanowi obecnie element nurtu nabie-
konstrukcje ycia ludzkiego wykazuj rajcego coraz wikszego znaczenia
znaczc, cho nie idealn spjno w ramach nauk humanistycznych, zaj-
tematyczn. Kiedy ludzie opowiadaj mujcego si narracyjnym uporzdko-
o swoim yciu, zazwyczaj organizuj waniem ludzkiego ycia. Jego przed-
te opowieci wzdu linii tematycz- stawicielami s tacy badacze, jak Je-
nych dziaania" (wadza, osignicia, rome Bruner, Silvan Tomkins i Hubert
autonomia) i wsplnoty" (.mio, bli- Hermans.
sko, jedno). Ludzie tworz rne historie, aby
Opowiadania mog wic wiadczy nada swojemu yciu sens. Nie ma
0 dyspozycjach osobowociowych, ta- dwch identycznych historii. Istniej
kich jak motywacje. Jednak mona je jednak pewne typowe postacie, wtki,
uzna rwnie za samodzielne jed- tematy i intrygi, przykrawane przez
nostki osobowoci, czyli zjawiska psy- ludzi do ich wasnego ycia. Przez
chologiczne zasugujce na osobne kilka ostatnich lat pracowaem nad
zbadanie. Od dziesiciu lat coraz bar- taksonomi opowiada. Staraem si
dziej fascynuje mnie ludzka umie- jednoczenie zrozumie, dlaczego nie-
jtno konstruowania historii ycio- ktre historie uwaane s za psy-
wych, mitw osobistych, w celu stwo- chologicznie, spoecznie, a nawet mo-
rzenia tego, co Erik Erikson nazywa ralnie lepsze ni inne. Skupiem si
tosamoci. Obecnie zajmuj si ba- wic na historiach yciowych opowia-
daniem uwewntrznionych i ewoluuj- danych przez dojrzaych ludzi (m-
cych historii yciowych - wewntrz- czyzn i kobiety), ktrzy wyrnili si
nych narracji o sobie, w ktrych tym, e nieli pomoc innym ludziom,
ludzie wybirczo rekonstruuj prze- szczeglnie modszym. Opowiadajc
szo, staraj si zrozumie chwil o swoim yciu, czsto mwi, e zo-
obecn oraz przewidzie przyszo, stali wybrani" lub wezwani" w mo-
a take nadaj swemu yciu spjno dym wieku, dziki czemu s wy-
1 sens. Zajmuj si tymi historiami znawcami jasnej ideologii albo wia-
nic dlatego, e mwi mi one o mo- topogldu, pozwalajcych odkupi albo
tywacjach i cechach osobowoci, lecz naprawi wiele zych rzeczy, ktre
dlatego, e one same s nasz tosa- zdarzyy im si w yciu. Powtarzaj si
moci. Poczwszy od przeomu wieku wtki powoania we wczesnym wieku,
modzieczego i dojrzaego yjemy, bycia wybranym do dokonania nie-
zwykych czynw oraz stawiania czoa podobiestwa i rnice midzy wie-
wyzwaniom yciowym z jasnym po- loma historiami, za pomoc ktrych
czuciem misji czy przeznaczenia. Hi- ludzie nadaj swojemu yciu spjno
storie te niekoniecznie mwi o tym, i sens. Jako pewnego rodzaju biograf
co si naprawd zdarzyo. Wyjaniaj, ycia przecitnych kobiet i mczyzn
dlaczego ich autorzy s dzisiaj takimi, mam nadziej, e moja praca moe
a nie innymi ludmi. si przyczyni do polepszenia jakoci
Historie, jakie ludzie opowiadaj ycia wielu ludzi oraz funkcjonowa-
o swoim yciu, pozwalaj lepiej ich nia spoeczestwa jako caoci. Musz
zrozumie ni cechy, motywy, sche- tylko zrozumie, jak ludzie tworz naj-
maty czy inne pojcia uywane przez szlachetniejsze, najbardziej heroiczne,
psychologi osobowoci. Obecnie za- najbardziej przykadne historie, i zgod-
mierzam naukowo udokumentowa nie z nimi y.
Teoria dysonansu poznawczego Festingera zuje, jak mona ujmowa procesy poznaw-
cze w ramach podejcia kadcego nacisk
Teraz omwimy pokrtce teori poznaw-
na redukcj napicia.
cz, opierajc si na zaoeniach redukcji
Jak ju wspomniaem, w latach czter-
napicia. W roku 1957 Leon Festinger
dziestych i pidziesitych w psycholo-
opublikowa ksik zatytuowan A The-
gii dominowaa teoria bodca - reakcji.
ory of Cognitive Dissonance (Teoria dy-
Nastpnie pojawia si teoria Festingera.
sonansu poznawczego), ktra przez na-
Oddajmy tu gos Elliotowi Aronsonowi,
stpnych dwadziecia lat miaa wywiera
uczniowi Festingera i uznanemu bada-
ogromny wpyw na psychologi spoeczn.
czowi:
Pojcie dysonansu poznawczego odnosi si
do stanu napicia powstajcego, kiedy dwa Poniewa caa psychologia bya cako-
(lub wicej) przekonania o rzeczywistoci wicie zdominowana przez uproszczon
(jednostki poznawcze) s niespjne lub wersj teorii nagrd, pragnc wytumaczy
sprzeczne (np. Pal papierosy", Chc jakiekolwiek zachowanie, szukano natych-
by zdrowy", Palenie szkodzi zdrowiu"). miast jakiej korzyci, majaczcej gdzie
W takiej sytuacji ludzie staraj si zre- w tle. Ulubion gr w owym czasie byo
dukowa napicie wywoane dysonansem. wic szukanie wzmocnienia [...].
Jak zauway niedawno jeden z nastpcw Wtedy pojawi si Leon Festinger i nic
Festingera, do lat siedemdziesitych teoria nie byo ju takie samo [...]. Leon zacz
dysonansu poznawczego uchodzia za naj- od prostej tezy: Kiedy czowiek wierzy
wiksze osignicie psychologii spoecz- w dwa twierdzenia o rzeczywistoci, ktre
nej (Aronson, 1992). Wspominamy o niej s psychologicznie niespjne, to stara si
w ksice powiconej psychologii osobo- usun dysonans, tak samo jak stara si
woci, poniewa wpyna rwnie na t usun gd, pragnienie czy jakiekolwiek
dziedzin nauk psychologicznych i poka- inne napicie popdowe". Wtedy, w roku
1956, Leon uwiadomi sobie potrzeb Powstaje wic presja, aby je ujednoli-
poczenia teorii motywacji z psychologi ci. Podobnie przetrwanie surowej inicjacji
poznawcz. jest sprzeczne z naszym obrazem samych
(Aronson, 1992, s. 302-304) siebie, chyba e jestemy zaprzysigymi
masochistami. Czemu wic poddalimy si
Aby zilustrowa teori dysonansu poznaw-
takim obrzdom? Wida w grupie, do kt-
czego i pokaza, jak daleko odbiega ona
rej aspirujemy, jest co tak pocigajcego,
od tradycyjnej teorii wzmacniania, przy- e uznajemy to za opacalne. Im surow-
pomnijmy kilka bada. Zamy, e zo- sza inicjacja, tym bardziej adepci musz
stajesz nagrodzony za wygoszenie opinii wierzy we wspaniao grupy. Wiedz
sprzecznej z twoimi pogldami politycz- o tym dobrze kandydaci do amerykaskiej
nymi. Czy prowadzi to do zmiany tych piechoty morskiej.
pogldw? Zgodnie z teori wzmocnienia
Przyjrzyjmy si jeszcze jednemu bada-
tak wanie by si dziao, a im wiksza
niu. Jak palacze papierosw godz wiedz
korzy, tym wiksza zmiana pogldw. o tym, e palenie wywouje raka, ze swoj
Korzy sprawia bowiem, e zmianie po- chci ycia? Jednym ze sposobw usuwa-
gldw przypisujesz warto dodatni. Ba- nia dysonansu jest odrzucenie informacji
dania wykazay jednak, e ludzie czciej o szkodliwoci palenia. Wielu palaczy rze-
zmieniaj pogldy w celu dostosowania czywicie tak robi. Jednak ludzie posuguj
ich do swoich publicznych wypowiedzi, si rwnie bardziej subtelnymi mecha-
gdy nie maj z tego adnej korzyci, nizmami. Osobom palcym i niepalcym
ni gdy s sowicie nagradzani (Festinger, zadano seri takich pyta: Jak powana
1965). Dodatkowe badania wykazay, e jest groba raka w wyniku palenia? Jak
ludzie, ktrzy dostali si do jakiej grupy duo trzeba pali, aby byo to naprawd
po spenieniu surowych wymaga, darz niebezpieczne? Kiedy zostanie wynale-
t grup wiksz estym ni ci, ktrzy zione lekarstwo na raka? Ile lat trzeba
dostali si do niej atwo. Podczas gdy pali, aby byo to naprawd niebezpieczne?
teoria wzmacniania przekonywaa, e nie Wyniki zamieszczono w tabeli 4.1. Jak
lubimy rzeczy zwizanych z blem, teoria mona si byo spodziewa, osoby palce
dysonansu pokazaa, e niekiedy lubimy oceniay niebezpieczestwo zachorowania
rzeczy bdce przyczyn naszych cierpie. na raka niej ni osoby niepalce. Ponadto
Jak mona wytumaczy to zjawisko? podaway one wiksz liczb wypalanych
Zdaniem Festingera publiczne wygosze- papierosw jako naprawd niebezpieczn,
nie opinii sprzecznych z prywatnie ywio- a liczba ta rosa proporcjonalnie do liczby
nymi pogldami wywouje u danej osoby papierosw wypalanych przez ankietowa-
napicie. Jeeli otrzyma ona za to pieni- nego. Kiedy za policzyo si, ile lat badane
dze, to napicie zostanie usunite, bo dana osoby paliy, ile lat palenia oceniay jako
osoba mwi sobie: Robi to dla pienidzy, niebezpieczne oraz za ile lat ich zdaniem
ale tak naprawd w to nie wierz". Im zostanie wynalezione lekarstwa na raka, to
wiksze pienidze, tym atwiej przychodzi okazywao si, e w ich ocenie lekarstwo
usunicie dysonansu. Natomiast brak ko- pojawi si, zanim palenie stanie si dla
rzyci sprawia, e czowiek le si czuje nich prawdziwym zagroeniem! Jak wspo-
z powodu sprzecznoci swoich prywat- mniaem, osoby niepalce podaway ni-
nych pogldw i publicznych wypowiedzi. sz liczb lat palenia jako niebezpieczn,
TABELA 4.1 Zagroenie wynikajce z palenia papierosw w ocenie osb palcych

i niepalcych
W porwnaniu z niepalcymi osoby palce uznaj za niebezpieczny duszy czas palenia i wiksz liczb
wypalanych papierosw; podaj te blisz dat wynalezienia lekarstwa na raka. Osoby palce zmniejszaj
wic dysonans poznawczy, lekcewac zagroenie oraz liczc na szybkie wynalezienie lekarstwa.
PALCY NIEPALCY
Pozycja rednia mediana rednia mediana
Dzienna liczba wypalanych papierosw uznawana za 26.5 30 20,1 20
niebezpieczn.
Szacunkowa liczba lat, przez jak osoba o skon- 24.5 15 22.8 10
nociach do raka musiaaby pali papierosy, aby
zachorowa.
Szacunkowa liczba lat do wynalezienia lekarstwa na 22,6 20 33,1 20
raka.
rdo: L. A. Pervin. R. J. Yatko (1965). Cigarette Smoking and Alternative Methods of Reducing Dissonance.
Journal of Personaiity and Social Psychology, 2. 33. Copyright (c) 1965 by American Psychological
Association.
a wynalezienie lekarstwa odsuway w cza- niedobre, bdzie atwiej akceptowa ze

sie. W ich ocenie prawdopodobny mo- ni dobre opinie na swj temat, a nawet
ment wynalezienia lekarstwa nastpowa zachowywa si tak, aby to ze zdanie
ju po przekroczeniu progu oznaczajcego potwierdzi? Badania pokazuj, e moe
realne niebezpieczestwo palenia. Palacze tak by (Aronson, Mettee, 1968). Czy-
zmniejszali wic dysonans, minimalizujc bymy mieli tu poznawcze wytumacze-
zagroenie. Nie tylko kwestionowali zwi- nie zjawiska, ktre freudyci przypisywali
zek midzy paleniem a rakiem, lecz rw- skonnociom masochistycznym?
nie uwaali, e oni akurat nie s zagroeni Co si stao z teori dysonansu po-
albo e lekarstwo zostanie wynalezione na r znawczego? Przyczyny spadku zaintereso-
czas (Pervin, Yatko, 1965). wania ni s zoone. Wan rol odegrao
Cho teoria dysonansu poznawczego bez wtpienia znaczenie przypisywane
wywara wpyw przede wszystkich na przez ni redukcji napicia. Jak pamitamy
psychologi spoeczn, miaa rwnie z uprzednio cytowanego fragmentu, osoba
due znaczenie dla psychologii osobowoci doznajca dysonansu poznawczego stara
(Elliot, Devine, 1994). Jeeli ludzie maj si go usun, tak jak stara si usun
skonno do redukcji napicia wynikaj- gd, pragnienie czy jakiekolwiek inne
cego ze sprzecznych informacji, to czy do- napicie popdowe". Innymi sowy, teoria
tyczy to rwnie informacji o nich samych? dysonansu odwoywaa si do popdowego
Czy kto, kto ma dobre zdanie o sobie, b- modelu motywacji, opartego na mechani-
dzie odrzuca informacje sprzeczne z tym zmie redukowania napicia. Oddajmy znw
obrazem? Czy kto, kto ma o sobie zdanie gos Aronsonowi:
W poowie lat siedemdziesitych zainte- motywacja nie istnieje. Byy to jednak -

resowanie t teori zaczo sabn wraz rzecz jasna - wygodne zudzenia.
z zainteresowaniem problemami motywa- (1992, s. 303-304)
cji. Pisma fachowe zostay zdominowane
przez podejcia czysto poznawcze [...]. Ci Bdziemy mieli jeszcze okazj omwi
z nas, ktrzy przeyli niedawny okres ko- podejcie poznawcze. Najpierw jednak zaj-
lejnej fascynacji poznaniem w psychologii miemy si teoriami marchewki", czy te
spoecznej, wiedz doskonale, e przez - uywajc okrelenia Kelly'ego - teoriami
wiele lat modne byo utrzymywanie, i bodcw pocigajcych".
Teorie marchewki-zachty: motywacja pozytywna

To, e ludzie potrafi wytrwale zmierza one rwnie s hedonistycznymi teoriami
do celu, jest faktem, a nie spekulacj [...], motywacji.
jest czym, co domaga si wyjanienia.
Musimy zapyta: jak dochodzi do wyzna- Nota historyczna
czenia celu? Co kieruje wytrwaymi dzia- Psychologiczne koncepcje motywacyjnej
aniami sucymi jego realizacji? S to roli zacht maj swoj histori. W roku
proste pytania, ktre zasuguj na prost 1930 McDougall tak bardzo zafascynowa
odpowied. si ludzk umiejtnoci realizacji daleko-
(P. T. Young, 1961, s. 58) sinych celw, e ogosi si psycholo-
giem celu. Odrzuci mechanistyczn wi-
Omawiane wyej teorie motywacji koncen- zj czowieka znajdujcego si w niewoli
troway si na stanie napicia wewntrz- bodcw, podkrelajc zdolno wytrwa-
nego oraz wysikach organizmu zmierza- ego zmierzania do wyznaczonych sobie
jcych do usunicia go lub zmniejszenia. celw: Dostrzegamy przed sob jakie
Teraz omwimy teorie podkrelajce rol szanse; pragniemy je zrealizowa; podej-
pocigajcych zacht, kiedy to motywacj mujemy odpowiednie dziaania i tak kie-
dziaa organizmu jest jaka upragniona rujemy wydarzeniami, aby doprowadzi do
sytuacja docelowa. Organizm nie znajduje upragnionego przez nas rezultatu" (1930,
si pod presj, lecz czuje pocig do czego. s. 5). Takie wanie wytrwae dziaania
Punkt docelowy wie si z przyjem- w okrelonym kierunku nazwa McDougall
noci, jest wic swoist marchewk" celowymi.
albo zacht ukierunkowujc dziaania Mniej wicej w tym samym czasie
organizmu. Przypomnijmy, e skojarzenie Tolman (1932) zajmowa si celowym i po-
punktu docelowego z blem sprawiao, znawczym aspektem uczenia si zwierzt.
e organizm stara si tego celu uni- On rwnie by zafascynowany umiejt-
ka, ucieka od niego. Jednak cho teorie noci wytrwaego realizowania celw -
podkrelajce motywacyjn wag zacht w tym wypadku przez szczury. Uwaa,
wydaj si rni od modelu redukcji e organizm dziaa w sposb spjny i zin-
napicia, to w dalszym cigu pozostaj tegrowany, a nie wskutek nawykowych
w krgu blu i przyjemnoci. W tym sensie pocze midzy bodcami a reakcjami.
Sprzeciwia si wic zdecydowanie pogl- Co ciekawe, rozwj bada nad proce-

dom Hulla. Organizmy staraj si osi- sami poznawczymi doprowadzi do ponow-
gn cele, ktre tworz pewn hierarchi. nego oywienia zainteresowania zachowa-
Cele s okrelane przez korzyci oraz niami zorientowanymi na cel. W latach
wartoci, a take prawdopodobiestwo ich czterdziestych wielkie postpy poczynia
zrealizowania. Zachowanie ksztatowane cybernetyka, ktra prbowaa odpowie-
jest przez perspektyw osignicia celu dzie na pytanie o moliwo podpo-
oraz zwizanej z nim wartoci. Przypomina rzdkowania dziaania zoonych mecha-
to wic model oczekiwania-wartoci oma- nizmw jakiemu punktowi docelowemu
wiany w rozdziale trzecim. (Wiener, 1948). Przykadem moe by ter-
Rwnie inni teoretycy zwracali uwag mostat, wczajcy i wyczajcy ogrzewa-
na celowy charakter zachowa. Jednak nie w domu w celu utrzymania staej (do-
rozwaania te popady w zapomnienie celowej) temperatury, albo naprowadzane
z trzech podstawowych powodw. Po radarem dziako przeciwlotnicze. Dzisiaj s
pierwsze miay mentalny charakter (czyli to tak skomplikowane mechanizmy, e nie
opisyway to, co dzieje si w psychice, mona odrni ich dziaania od dziaania
a nie to, co mona z zewntrz zaobser- czowieka. Podrujc samolotem, nie zda-
wowa) i teleologiczny. Mianem teleolo- jemy sobie sprawy, e ldowaniem kieruje
gicznych okrela si zjawiska podporzd- pilot automatyczny.
kowane konkretnym celom. Moemy na Rozwj komputerw w latach pidzie-
przykad pragn zrobi karier w jakim sitych mia zwizek z cybernetyk. Kom-
zawodzie, prowadzi pewien typ ycia ro- puterowe modele funkcjonowania czo-
dzinnego albo urzeczywistnia okrelony wieka opieray si na zaoeniu, e czo-
idea moralny. Mogoby to oznacza, e wiek korzysta z oglnych zasad podporzd-
dziaania czowieka s zdeterminowane kowujcych zachowanie konkretnym ce-
przez przyszo. Taki pogld by oczy- lom (Newell, Shaw, Simon, 1958). W roku
wicie dla psychologw nie do przyjcia. 1960 ukazaa si bardzo wana ksika,
Postpowaniem organizmu rzdzi chwila zatytuowana Plans and the Strucure of
obecna, cho w jej skad mog wcho- Behavior (Plan i struktura zachowania),
dzi wyobraenia przyszoci. To ostatnie z ktrej wynikao, e ludzie maj pewne
zastrzeenie nie wystarczao jednak, by standardy albo cele i staraj si dosto-
obroni koncepcj celowoci dziaa. Po sowa do nich swoje zachowanie (Miller,
drugie w caej psychologii zacza domi- Galanter, Pribram, 1960). Zdaniem jej au-
nowa teoria bodca - reakcji. Wszyst- torw codziennie zastanawiamy si, co
kie inne pogldy zostay zepchnite na trzeba zrobi i co moe si zdarzy. Kady
pozycje drugorzdne. Po trzecie - jak dzie jest wic zorganizowany i podpo-
ju wspomniaem - wraz ze schykiem rzdkowany jakiemu celowi. Cele te przy-
teorii popdw i pocztkiem rewolucji pobieraj form wyobrae, ktre kieruj
znawczej nastpi spadek zainteresowania zachowaniem czowieka, tak jak wyzna-
zagadnieniami motywacji. Teorie teleolo- czony cel kieruje dziaaniem termostatu
giczne spotka ten sam los co inne teo- albo dziaka przeciwlotniczego. Nastpnie
rie motywacji, nawet te, ktre zawieray czowiek opracowuje program osignicia
istotny element w postaci poznawczych swoich celw i sprawdza, czy zaplano-
reprezentacji przyszoci. wane dziaania zmierzaj we waciwym
kierunku. Dana osoba moe na przykad cepcje, na przykad zada yciowych

zorganizowa swj dzie wok wanego (Cantor, 1990a), de (Emmons, 1989b),
spotkania w pracy. Sprawdza wwczas, projektw osobistych (Little, 1989), bie-
czy wsppracownicy s przygotowani, cych trosk (Klinger, 1977), moliwych
czy wszystkie potrzebne dokumenty s Ja (Markus, Ruvolo, 1989), standardw
zgromadzone, a prezentacje przewiczone. (Bandura, 1989b; Higgirts, 1990) oraz ce-
Kto inny moe organizowa dzie wok lw (Ford, 1992; Locke, Latham, 1990;
zawodw sportowych, pilnujc odpowied- Pervin, 1983; 1989). Wszystkie te kon-
niego poywienia, czasu na odpoczynek, cepcje czy przekonanie, e zachowanie
czasu na rozgrzewk i przygotowujc si ludzkie zmierza w okrelonym kierunku,
do balu po oczekiwanym sukcesie. jest podporzdkowane pewnemu celowi.
Dziki tym badaniom mylenie w ka- Jaki jest zwizek midzy teoriami
tegoriach celw wrcio do ask. Zacho- zachowa celowych a osobowoci? Po
waniem nie kierowaa przyszo, lecz pierwsze przywracaj one do ask zagad-
jej wyobraenie. Jeeli dziaanie maszyn nienia motywacji. Aby bowiem zrozumie
moe by podporzdkowane planowanym
postpowanie czowieka, a przede wszyst-
celom, to czemu by nie ludzi? Model
kim jego planowy charakter, musimy zna
ten nie odpowiada jednak na pytanie,
jego motywy. Sprzyja temu pojcie celu,
w jaki sposb dochodzi do sformuowa-
przedstawiajce ludzi jako planowo dziaa-
nia celu i jak wybieramy dany cel spo-
jce systemy. Po drugie rni ludzie obie-
rd wielu moliwych. Cho wzbogacony
o pojcie celu, pozostawa on w istocie raj sobie rne cele. Po trzecie rnice
poznawczy i brakowao mu komponentu indywidualne obejmuj rwnie sposoby
motywacyjnego. Powoujc si na sowa realizacji celw, przyjmowane strategie
Guthriego (1935; 1952) o szczurach Tol- i plany. Po czwarte cele maj duy wpyw
mana, mona powiedzie, e czowiek by na inne aspekty funkcjonowania osobowo-
dalej zagubiony w mylach". Tym razem ci. Popatrzmy na wyniki bada.
jednak nie byo koniecznoci odwoywania Jakie rodzaje celw stawiaj sobie lu-
si do behawioralnego modelu redukcji dzie? Z wielu rnorodnych bada wyania
napicia. si co najmniej pi oglnych ich kategorii
(Emmons, Diener, 1986; Ford, 1992; No-
vacek, Lazarus, 1989; Pervin, 1983):
Wspczesne prace nad teori celu
Punkt cikoci w badaniach w nurcie 1. Odprenie/zabawa (pragnienie roz-
poznawczym z czasem przenis si z po- rywki: Wiele z moich codziennych
znania zimnego", czyli czystych procesw czynnoci wynika z chci zabawy lub
poznawczych, na poznanie gorce", obej- odpoczynku").
mujce rwnie emocje i motywacje. Wi- 2. Agresja/wadza (pewno siebie i pra-
zao si z tym zainteresowanie teoriami gnienie dominacji: Zwykle w wa-
motywacji. Dzisiaj pojcie celu - w tej nych dla mnie sytuacjach staram si
czy innej postaci - stao si podstawowym obj rol kierownicz").
skadnikiem teorii motywacji i osobowoci 3. Poczucie wasnej wartoci (rozwj
(Carver, Scheier, 1982; Emmons, w druku; i obrona swojego Ja: Wiele moich
Pervin, 1989). Zawieraj j rne kon- dziaa ma na celu utrzymanie lub
poprawienie mojego dobrego zdania 2. Dziaania przybliajce cel wi si

o sobie"). z emocjami pozytywnymi, a oddalajce
4. Uczucie/wsparcie (pragnienie bli- od niego - z negatywnymi (Bandura,
skoci: Szukam przyjani i bliskoci 1986; Higgins, 1987; Locke, Latham,
z innymi ludmi"). 1990; Pervin, 1983).
5. Zmniejszenie niepokoju/poczucia 3. Istnieje zwizek midzy funkcjono-
zagroenia (unikanie stresu: Duo waniem systemu celw a samo-
czasu zajmuje mi unikanie sytuacji, poczuciem i stanem zdrowia czo-
w ktrych czuj lk lub zagroenie"). wieka. Ludzie wyznaczajcy sobie
konkretne, osigalne i spjne we-
Zauwamy, e s tutaj zarwno mo- wntrznie cele ciesz si lepszym
tywacje pozytywne, jak i negatywne. Te, zdrowiem i samopoczuciem ni ludzie
ktre polegaj na pragnieniu osigni- nieposiadajcy celu, wyznaczajcy so-
cia czego, i te, ktre wynikaj z chci bie cele nieosigalne lub wewntrznie
uniknicia czego. Cho niektre z po- sprzeczne (Emmons, 1986; Emmons,
wyszych celw przypominaj Murrayow- King, 1988; Palys, Little, 1983).
skie potrzeby, a take niektre cechy 4. Ludzie wyznaczaj sobie odmiennne
o charakterze interpersonalnym, to nie s cele w rnych dziedzinach ycia (np.
z nimi identyczne. Ponadto, w odrnie- pragnienie osigni w szkole lub
niu od teorii popdw czy potrzeb, tutaj pracy wraz z pragnieniem bliskoci
nacisk kadzie si na celowy charakter w kontaktach z ludmi), przyjmuj
dziaania, a nie na zmniejszanie napi- te rne strategie ich realizowa-
cia. W odrnieniu natomiast od teorii nia (Cantor, 1990a; Cantor, Langston,
cech, akcentuje si tu wyjanianie przy- 1989). Zdaniem teoretykw poznania
czyn zachowania, a nie sam tylko jego spoecznego funkcjonowanie systemu
opis. celw charakteryzuje si zrnicowa-
Cele ludzkie i ich struktury s niezwy- niem i elastycznoci. Zarazem jednak
kle zrnicowane. Celem, a wic czym, utrzymywana jest caociowa struk-
ku czemu si dy lub czego si unika, tura celw. W tym sensie system
moe sta si prawie wszystko. To, co celw wie si i ze sta, i ze zmienn
jest absolutnym priorytetem dla jednego stron ludzkiego zachowania (Pervin,
czowieka, bywa rzecz drugorzdn dla 1983).
innego. Cele, ktre u jednego czowieka
cz si w harmonijn cao, u drugiego Zasady powysze daj pojcie o ba-
s wzajemnie sprzeczne. Z bada wyonia daniach prowadzonych przez psychologw
si jednak pewna liczba podstawowych osobowoci posugujcych si teleologicz-
prawidowoci: nym modelem motywacji. Wszystkich ich
czy przekonanie o znaczeniu motywa-
1. Ludzie chtniej zmierzaj do celw cji dla zrozumienia osobowoci czowieka
o duej wartoci i osigalnych ni do oraz nacisk na planowy, zorganizowany
takich, ktre maj ma warto lub charakter ludzkich dziaa. Zarazem jed-
osignicie ktrych jest mao prawdo- nak jest to grupa bardzo rnorodna.
podobne (Locke, Latham, 1990; Per- Niektrzy jej czonkowie przyjmuj per-
vin, 1983). spektyw spoeczno-poznawcz, a inni nie.
Niektrzy nawizuj do teorii cech, inni nie, cho niektrzy twierdz, e u pod-
stanowczo twierdz, e cechy i motywa- oa celw le pozytywne i negatywne
cje to dwie zasadniczo odmienne katego- skojarzenia emocjonalne (Pervin, 1983;
rie. Niektrzy twierdz, e cele s wia- 1989). Po drugie, jaki jest zwizek celw
dome, podczas gdy zdaniem innych pewne z dziaaniem i przeszkodami w dziaaniu
cele, rwnie te o zasadniczym znaczeniu, (Cantor, 1990a; Kuhl, Beckman, 1985; Per-
s niewiadome lub niedostpne wiado- vin, 1991)? Wikszo dziaa czowieka
moci. Niektrzy podkrelaj poznawczy jest wypadkow wielu celw. Kwestia ich
aspekt celw, dla innych waniejszy jest wewntrznej organizacji pozostaje wic
aspekt emocjonalny. Niektrzy utrzymuj, wanym zagadnieniem. Ludzie nie zawsze
e przyjemno daje zmierzanie do celw, te potrafi realizowa swoje cele, nie
a inni, e ich osignicie. potrafi zmusi si do robienia tego, co
Obserwujemy wic obecnie gwatowny powinni (np. ocigaj si z napisaniem
rozwj teorii celw. Pewne ustalenia spo- artykuu), lub nie mog przesta robi
tykaj si z powszechn akceptacj, inne czego, czego robi wcale nie chc (np.
staj si przyczyn zaartych sporw. Dwie objada si). Problemy wolicjonalne, czyli
kwestie wzbudzaj szczeglne zaintereso- nieumiejtno podporzdkowania zacho-
wanie. Po pierwsze, co daje celom ich wa celom, s wci wielk zagadk dla
si? Jak si pojawiaj? Wikszo teore- badaczy. Wrcimy do nich w rozdziale
tykw zachowuje w tej kwestii milcze- dziewitym.
Poznawcze teorie motywacji: osiot Kelly'ego

Na pocztku niniejszego rozdziau oma- zasady blu i przyjemnoci i podkrelaj
wialimy pogldy Kelly'ego na motywacj. wag uwarunkowa poznawczych.
Mwilimy o teoriach kija i marchewki, Psycholodzy poznawczy mawiaj nie-
o bodcach pocigajcych" i popycha- kiedy o potrzebie spjnoci" albo o po-
jcych" jako dwch podstawowych for- trzebie wiedzy". Na przykad Prescott
mach motywacji, nazywajc takie teorie Lecky (1945), psycholog self, podkrela
hedonistycznymi, jako e opieraj si one waciw kademu czowiekowi potrzeb
na zasadzie denia do przyjemnoci oraz jednolitego, uporzdkowanego i spjnego
unikania blu. Przypomnijmy, e Kelly wo- Ja. Cho przypomina to Festingerowsk
la przyglda si samemu organizmowi, potrzeb spjnoci poznawczej, Lecky nie
a swoj teori nazwa teori osa". Jak wiza braku spjnoci z adnym napi-
jednak zobaczymy, ani jego teoria, ani inne ciem. Pragniemy spjnoci, poniewa tak
poznawcze teorie motywacji nie zasuguj wanie funkcjonujemy. Osiganiu jej moe
bynajmniej na miano olich. towarzyszy przyjemno, ale to nie ona
Obecnie omwimy teorie motywacji nas motywuje. Cho wic niektrzy psy-
oparte na czynnikach poznawczych. Od chologowie poznawczy mwi o potrze-
teorii dotd rozwaanych odrniaj je bach, nie wi tego pojcia z usuwaniem
dwie waciwoci: nie odwouj si one do napicia popdowego. Zdaniem Kelly'go
ywe organizmy szukaj jasnoci i spj- Jak wszyscy dobrzy naukowcy, osigaj te
noci poznawczej, poniewa taka jest ich coraz lepsze rezultaty w przewidywaniu
natura. coraz wikszej liczby zjawisk. Mona wic
Co wobec tego psycholodzy poznawczy powiedzie, e pracuj zarwno nad do-
maj do zaoferowania w kwestii motywa- kadnoci, jak i zakresem swojej teorii.
cji? Rozwamy dwie koncepcje. Pierwsza Zdaniem Kelly'ego ludzie wybieraj wic
pochodzi od Kelly'ego, druga bazuje na takie dziaania, ktre stwarzaj perspek-
modelach atrybucji. tyw dla rozwoju ich systemu konstruktw
osobistych. W yciu codziennym staraj
Nacisk Keily'ego na umiejtno
si jak najtrafniej przewidzie zachowanie
przewidywania przyszych wydarze
swoje i innych.
Opisywalimy ju, jak George Kelly zdeza- A co ze zrnicowaniem reakcji? Kelly
wuowa koncepcj motywacji. Ten teore- nie zajmowa si tym szczegowo. Za-
tyk konstruktw osobistych pragn w ten stanawia si jednak nad konsekwencjami
sposb wyrwa si z krgu teorii popdo- trafnych i nietrafnych przewidywa. Pra-
wych oraz innych tradycyjnych sposobw gniemy wprawdzie, aby nasze przewidy-
ujmowania zachowania czowieka. Zdawa
wania si sprawdzay, ale pozostawanie
sobie jednak dobrze spraw z wagi takich
w krgu cigle tych samych przewidywa
zagadnie, jak pobudzenie, wybr oraz
i wydarze byoby nudne. Zarazem jed-
zrnicowanie reakcji. Co w takim razie -
nak zdaniem Kelly'ego boimy si sytuacji,
jego zdaniem - pobudza ludzi do dziaania,
w ktrych nie potrafimy nic przewidzie,
co determinuje wybr tej czy innej drogi
dziaania i dlaczego ludzie czsto rnie w stosunku do ktrych nie moemy za-
reaguj na te same bodce? stosowa adnego konstruktu. Boimy si
te sytuacji, ktre groziyby koniecznoci
Zdaniem Kely'ego (1955; 1958) za-
caociowej lub zasadniczej zmiany sys-
miast szuka wyjanienia dziaa ludzkich
temu konstruktw. Lk pojawia si wtedy,
w popdach czy systemie zacht, powin-
gdy wszystko, w co wierzylimy, okazuje
nimy przyj, e czowiek jest aktywny,
bo taka jest natura ywego organizmu. si faszem. Kelly twierdzi wic, e nasze
Rozrusznik jest potrzebny samochodom, reakcje na bodziec zale od relacji midzy
ale nie ywym stworzeniom. One s ak- nim a naszymi przewidywaniami. Dymy
tywne, bo yj. Zaskakujca koncepcja. Jak do udoskonalenia naszego systemu kon-
jednak wyjani kierunki dziaania oraz struktw, uciekamy przed nud wynikajc
zrnicowanie reakcji? Kelly twierdzi, e z rutyny i lkiem powstajcym w sytuacji
ludzie zachowuj si jak naukowcy, ktrzy kompletnej niepewnoci.
prbuj przewidzie przysze wydarzenia. Sowo dymy nie odnosi si do adne-
Jak pamitamy, dziaanie systemu kon- go punktu docelowego zwizanego z war-
struktw osobistych polegao na przed- toci pozytywn. Powtrzmy raz jeszcze:
stawianiu sobie rzeczywistoci w celu dymy, poniewa tak funkcjonuj ywe
stawiania hipotez dotyczcych przyszych organizmy. Dymy do jak najtrafniejszego
wydarze. Ludzie d przy tym do jak przewidywania przyszych wydarze, po-
najwikszej cisoci i trafnoci przewidy- niewa tacy wanie jestemy. Dotyczy to
wa. Jak wszyscy dobrzy naukowcy, cigle zarwno osw, naukowcw, jak i wszyst-
udoskonalaj swoje konstrukty osobiste. kich ywych organizmw. Nie chodzi o to,
aby zaspokoi nasze popdy albo otrzyma Modele atrybucji

nagrod. Tak samo nie szukamy spjnoci,
by usun dysonans poznawczy i wywo- W rozdziale trzecim omawialimy atrybu-
ane przeze napicie. Chodzi nam o to cje jako poznawcze skadniki osobowoci
jedynie, by trafniej przewidywa. adne i przytaczalimy wyniki bada wicych
inne zaoenia nie s potrzebne. wewntrzne, stabilne i globalne atrybucje
Moe si pojawi wtpliwo, czy aby negatywnych wydarze ze stanami depre-
Kelly nie odwouje si jednak do mylenia sji. Cho przedmiotem naszej uwagi byo
hedonistycznego, twierdzc, e staramy podejcie poznawcze, wskazywalimy, e
si z jednej strony unikn monotonii, atrybucje mog wpywa rwnie na mo-
a z drugiej strony lku i poczucia za- tywacje. Obecnie pragniemy wic omwi
groenia. Pervin (1993a) dowodzi, e tak modele atrybucji w kontekcie poznaw-
wanie jest. Piszc o przykrych uczuciach czych teorii motywacji.
pojawiajcych si, gdy nie moemy zasto-
sowa do danej sytuacji adnego z po- Atrybucyjny model Weinera
siadanych konstruktw albo przekonujemy
si, e nasze konstrukty s nieskuteczne, Przypomnijmy, e teorie atrybucji zajmuj
Kelly rzeczywicie odwouje si do pojcia si sposobem, w jaki ludzie wyjaniaj
hedonizmu, nawet jeli nie pociga to wydarzenia. Podobnie jak Seligman, Ber-
za sob mylenia w kategoriach pop- nard Weiner (1985; 1990; 1993) interesuje
dw i zmniejszania napicia. Zasadniczy si wyjanieniami oraz ich wpywem na
postulat Kelly'ego, e ludzie zachowuj emocje i motywacje. Opracowane przez
si jak naukowcy i staraj si przewi- niego cechy atrybucji przypominaj cechy
dzie przysze wydarzenia, nie zosta ani wymieniane przez Seligmana, ale nie s
potwierdzony, ani obalony. Badania wyka- cakiem takie same. Weiner stawia na-
zuj, e niepewno w sytuacji zagroenia stpujce pytania: jakie rodzaje przyczyn
wywouje k, ktremu dana osoba stara przypisujemy wydarzeniom? Jaki wpyw
si przeciwdziaa (Mineka, 1985; Pervin, maj rne sposoby tumaczenia wyda-
1963). Niejasne pozostaje, czy powodem rze na nasze samopoczucie i dziaanie?
tych dziaa jest sama niepewno, czy Czy to, e sukces przypisujemy szcz-
te napicie i poczucie zagroenia z niej ciu lub przeciwnie - cikiej pracy -
pynce. Czy chodzi o sam poznawcz ma jakiekolwiek znaczenie? Czy to, e
potrzeb spjnoci, czy te ch przewi- kopoty innych ludzi przypisujemy pe-
dywania i kontrolowania sytuacji wynika chowi lub przeciwnie - ich wasnym b-
z innych, bardziej podstawowych potrzeb dom - ma wpyw na sposb, w jaki ich
(Swann, 1991). traktujemy? Jaki wpyw na sposb od-
Teoria Kelly'ego bya wic mia prb noszenia si do siebie i innych ma to,
rozwizania problemw motywacyjnych komu przypisujemy odpowiedzialno za
w ramach podejcia poznawczego. Nieza- wydarzenia?
lenie od wspomnianych powyej wtpli- Jakie rodzaje przyczyn przypisujemy
woci z pewnoci stanowi ona radykalne wydarzeniom? Zdaniem Weinera istniej
odejcie od tradycyjnych, hedonistycznych trzy podstawowe sposoby tumaczenia
teorii bodcw popychajcych" i poci- przyczyn wydarze. Po pierwsze - w na-
gajcych". wizaniu do Rotterowskiej koncepcji
umiejscowienia rda kontroli - mona przypiszemy pracy czy przypadkowi, duo

uwaa, e przyczyny wydarze tkwi znaczy dla naszego samopoczucia i dziaa-
w czowieku lub poza nim. Mwi si nia. Jeeli uznamy, e odnielimy sukces
wwczas o wymiarze umiejscowienia dziki wasnym dziaaniom, to o wiele
przyczyny. Po drugie mona spostrzega bardziej wzrasta poczucie naszej warto-
przyczyn jako sta lub zmienn. Mwimy ci, ni gdybymy przypisali przyczyn
wwczas o wymiarze stabilnoci. Konse- okolicznociom zewntrznym, takim jak
kwencje poczenia tych dwch wymiarw niski stopie trudnoci zadania czy szcz-
dla atrybucji przyczynowych przedstawia cie. Zarazem jednak tego typu atrybucje
tabela 4.2. Odpowiednio moemy przypi- dla poraek prowadz do obniania po-
sa sukces lub porak zdolnociom (je- czucia wasnej wartoci oraz obwiniania
stem bystry"), wysikowi (ciko pra- si. Szczeglne znaczenie maj - zdaniem
cowaem"), stopniowi trudnoci zada- Weinera - atrybucje na wymiarze wpywu
nia (egzamin by atwy") lub szczciu na wydarzenia, poniewa w nich uwidacz-
albo przypadkowi (przypadkiem odpo- nia si kwestia odpowiedzialnoci. Jeeli
wiedziaem prawidowo"). przypisze si sobie odpowiedzialno za
Trzeci wymiar, wpywu na wydarze- porak, to efektem tego s uczucia winy,
nia, okrela, czy moemy zapanowa nad wstydu i upokorzenia. Jeeli natomiast
sytuacj, jeli woymy w ni dodatkowy uzna si, e nie miao si wpywu na wyda-
wysiek. Jeeli na przykad kto spotyka rzenia prowadzce do poraki, to taka atry-
si z odrzuceniem z powodu wasnej nie- bucja chroni przez negatywnymi odczu-
atrakcyjnoci fizycznej, to mona uzna, ciami. Odpowiedzialno za nasz porak
e stao si to z powodu przyczyny we- przypisujemy innym i jestemy na nich
wntrznej i staej, na ktr nie ma si li. Jednoczenie wspczujemy ludziom,
wpywu. Jeeli natomiast zosta odrzucony ktrzy ponieli porak, jeli uwaamy, e
z powodu swojego nieznonego zacho- nie mieli na to wpywu. Jeeli uznamy,
wania, to mona uzna, e stao si to e kto wpad w tarapaty albo zachoro-
z powodu przyczyny wewntrznej i staej, wa na skutek wasnego, nierozsdnego
na ktr jednak ma si wpyw. Spraw zachowania, moemy odczuwa do niego
zasadniczej wagi jest to, jakie przyczyny niech. Jeeli natomiast uznamy, e zo-
przypisze okrelonej sytuacji konkretna stao to spowodowane czynnikami dzie-
osoba. Niektrzy ludzie uwaaj, e nie dzicznymi albo innymi okolicznociami,
maj wpywu na swj wygld, inni - e na ktre nie ma si wpywu, w naszej
maj; niektrzy sdz, e ich sprawno postawie moe dominowa wspczucie
umysowa wynika z wrodzonej inteligen- i ch niesienia pomocy. Na og od czy-
cji, inni spostrzegaj j jako wynik pracy nionych przez nas atrybucji zaley, czy
i nauki (Dweck, 1986). Jak zobaczymy spostrzegamy dany problem w katego-
w omawianych dalej badaniach, charakter riach grzechu (na co mamy wpyw) czy
atrybucji ma wielki wpyw na funkcjono- choroby (na co nie mamy wpywu). M-
wanie czowieka w sytuacjach spoecznych wic oglniej, na nasze uczucia wzgldem
i na skuteczno uczenia si. siebie i innych, a take na wynikajce
z nich dziaania wielki wpyw maj doko-
Czy rodzaj atrybucji wpywa na emo- nywane przez nas przyczynowe atrybucje
cje i motywacje czowieka? Zdaniem wydarze.
Weinera zdecydowanie tak. To, czy sukces
TABELA 4.2 Moliwe atrybucje rde sukcesu i poraki
Przyczyna Wewntrzna Zewntrzna
Stata Zdolnoci Stopie trudnoci zadania

Zmienna Woona praca Szczcie lub przypadek
rdo: B. Weiner (1979). A Theory of Motivation for Some Classroom Experiences. Journal of Educational
Psychology, 71.
Model mylenia o sobie i wiecie byy wic w kadym podejciu inne, co

zewntrznym Carol Dweck miao istotny wpyw na emocje i mo-
Poznawcza koncepcja atrybucji wywarta tywacje.
rwnie duy wpiyw na spoeczno-po- Skd takie rnice w stylach reak-
znawcze ujcie zagadnie motywacji przez cji? Dweck stwierdzia, e kada z tych
Carol Dweck (Dweck, 1990,1991; Dweck, dwch grup dzieci zmierzaa do innego
Chiu, Hong, 1995; Dweck, Legget, 1998). celu (Elliot, Dweck, 1998). Dzieciom bez-
Dweck zacza od spostrzeenia, e dzieci radnym" chodzio o to, eby dobrze wy-
rnie reaguj na szkolne niepowodzenia pa, natomiast celem dzieci zorientowa-
(Diener, Dweck, 1978; 1980). Szczeglnie nych na doskonalenie si byo uczenie
wyraziste byy dwa style reakcji: reakcja si. Pierwsze chciay nabra umiejtnoci
bezradnoci oraz reakcja zorientowana i unikn poczucia wasnej nieprzydatno-
na doskonalenie si. Dzieci, ktre re- ci. Drugie dyy do podniesienia swoich
agoway na niepowodzenia bezradnoci, kompetencji. U podoa tych rnic leao
w wypadku niepowodzenia formuoway odmienne rozumienie natury inteligencji.
negatywne opinie o sobie (Jestem saby", Dla dzieci z pierwszej grupy inteligencja
To moja wina"), a przy wykonywaniu bya czym niezmiennym, zamknitym,
zada dowiadczay nudy, lku oraz nie- natomiast dzieci z drugiej grupy uwaay,
chci. Negatywne opinie na swj temat e jest ona otwarta, moe wzrasta i ma
oraz negatywne uczucia prowadziy z kolei si na ni wpyw. Uwaanie inteligencji
do dalszego opuszczania si w nauce. za co sztywnego, niezmiennego odbierao
Natomiast dzieci zorientowane na sukces dzieciom z pierwszej grupy poczucie sensu
traktoway niepowodzenie jako wyzwanie, wasnych dziaa. Dzieci z drugiej grupy
ktremu mona sprosta wasn prac. natomiast podchodziy do wyzwa z entu-
Mwiy sobie: Przedtem to zrobiem, to zjazmem. Konsekwencje tych dwch spo-
teraz te mog". Dzieci bezradne odbie- sobw spostrzegania inteligencji przedsta-
ray niepowodzenia jako wiadectwo ich wiamy w tabeli 4.3.
sabych zdolnoci oraz zy prognostyk Z bada Dweck wynika wic, e przy-
na przyszo, natomiast dzieci zorien- czynowe atrybucje wydarze s wpraw-
towane na doskonalenie si uwaay je dzie wane, ale u ich podoa le po-
za chwilow wpadk", dajc okazj do gldy na temat siebie i wiata, ktre s
dalszego rozwoju. Atrybucje przyczynowe pierwotne w stosunku do atrybucji i de-
terminuj procesy opisane przez Weinera. akcje na odrzucenie przez innych przy-
Czy dotycz one tylko sfery uczenia si? pominaj style bezradnoci i orientacji
Dweck twierdzi, e podobne style reakcji na doskonalenie si, wyodrbnione przy
wystpuj w wypadku odrzucenia przez okazji badania reakcji na niepowodzenia
innych (Goetz, Dweck, 1980). Oto przy- szkolne.
kad pochodzcy z jej bada: Zamy, Obierajc te wyniki bada za punkt
e przeprowadzie si w nowe miejsce. wyjcia, omwimy teraz opracowany przez
Dziewczyna, ktr poznae, nie bardzo
Dweck model motywacji. Zdaniem Dweck
ci lubi. Dlaczego?". Cho szczegy mog
ludzie przyjmuj ukryte zaoenia na temat
si rni, to kademu czowiekowi zda-
Ja i wiata, wytyczajce im nastpnie rne
rzaj si takie sytuacje. Niektrzy lu-
cele. Przykadem takiego zrnicowania s
dzie obwiniaj wwczas wasn nieudol-
no w kontaktach z ludmi, inni szu- wspomniane powyej odmienne postawy
kaj mniej osobistych wyjanie. Dweck w stosunku do osigni szkolnych. Czci
stwierdzia, e dzieci doszukujce si przy- uczniw zaleao na sprawnym funkcjono-
czyny we wasnej nieudolnoci zamykaj waniu, a czci - na postpach w nauce.
si w sobie i s mao elastyczne w kon- Majc za podstaw te ukryte teorie i cele,
taktach z ludmi, natomiast dzieci szuka- ludzie dokonuj rnych atrybucji i reaguj
jce przyczyn poza sob nie przeywaj rnymi emocjami i dziaaniami na wyda-
odrzucenia tak mocno i atwiej przycho- rzenia:
dzi im dostosowa swoje zachowanie do teoria > cel > wzr poznawczy, emocjo-
zmienionych okolicznoci. W sumie, re- nalny, behawioralny.
TABELA 4 . 3 Spostrzeganie inteligencji jako staej lub zmiennej: porwnanie
PRZEKONANIA 0 STAOCI PRZEKONANIA 0 ZMIENNOCI

1. Na inteligencj nie ma si wpywu. 1. Inteligencja jest podatna na wpywy.
2. Dana osoba nie wie, czy potrafi rozwiza 2. Dana osoba nie spodziewa si wielkich
zadanie, z ktrym poprzednio si uporaa. trudnoci z rozwizaniem zadania, ktre
poprzednio rozwizaa.
3. W efektach dziaania odzwierciedlaj si 3. Efekty s wynikiem pracy i zastosowania od-
zdolnoci: ..Jeeli musisz nad czym powiedniej metody: ..Nawet geniusz musi si
pracowa to znaczy, e nie jeste w tym ciko napracowa, aby dokona odkrycia".
zbyt dobry". Prawdziwym geniuszom
wielkie odkrycia przychodz atwo".
4. Jeeli jeste zdolny, odniesiesz sukces 4. Jeste zdolny, jeeli opanowae co trud-
niezalenie od stopnia trudnoci zadania nego albo wymylie co nowego.
oraz woonej pracy.
5. Trudnoci oznaczaj brak zdolnoci. 5. Trudnoci to wyzwania, ktrym naley stawi
czoo.
6. Krytyka dotyczy ciebie samego. 6. Krytyka to informacja, ktr naley wykorzy-
sta dla dalszego rozwoju.
rdo: C. S. Dweck (1990). Self-Theories and Goals: Their Role in Motivation, personaiity and Development.
Nebraska Symposium on Motivation, 38.
WIATO NA BADACZA
CAROL S. DWECK
Ukryte teorie na temat Ja i wiata
Kiedy robiam doktorat w Yale pod

koniec lat szedziesitych, prowa-
dzc badania nad uczeniem si zwie-
rzt, wielkie wraenie zrobiy na mnie Prowadzone przeze mnie badania
prace dotyczce wyuczonej bezradno- dowiody, e ukryte teorie decyduj
ci u zwierzt. Zdaam sobie spraw, 0 tym, jak ludzie odbieraj wiat
e pojcie to pozwala rwnie zro- 1 przytrafiajce si im wydarzenia.
zumie zachowanie ludzi w obliczu Okazao si, e dwie osoby o podob-
trudnoci, i zwrciam swoje zainte- nym poziomie uzdolnie mog zupe-
resowania w tym kierunku. Chcia- nie rnie interpretowa identyczne
am wyjani, dlaczego niektre dzieci okolicznoci i cakiem inaczej na nie
na niepowodzenie reaguj wyuczon reagowa.
bezradnoci", podczas gdy inne, o po- Model ukrytych teorii dal nam
dobnym poziomie zdolnoci, orien- moliwo zrozumienia i zbadania wie-
tuj si na doskonalenie si". Na wst- lu zjawisk. Pozwoli zrozumie po-
pie postanowiam sprawdzi, jak dzieci wstawanie reakcji bezradnoci u bar-
interpretuj niepowodzenia. Okazao
dzo maych dzieci (cho uprzednio
si, e dla jednych byo ono mier-
mylano, e ich ten problem nie doty-
nikiem poziomu ich inteligencji, pod-
czy). Umoliwi rwnie zrozumienie
czas gdy dla innych sygnaem, e
reakcji na niepowodzenia w- kontak-
musz wiycej pracowa albo zasto-
tach z ludmi. Moe najbardziej inte-
sowa inn strategi. W miar po-
resujcym nowym kierunkiem s ba-
stpu bada przekonaam si, e dzieci
dania nad ocenami interpersonalnymi.
maj na swj temat jeszcze bar-
W jaki sposb ludzie, przekonani o nie-
dziej fundamentalne opinie (ukryte
zmiennoci ludzkich osobowoci, ro-
teorie"), ktre ksztatuj ich inter-
zumiej i oceniaj innych, a jak robi to
pretacje wydarze. Tc, ktre uwa-
ay, e inteligencja jest dana raz osoby wierzce w zmienno osobo-
na zawsze, obarczay j odpowiedzial- woci i zdolnoci? Ktre ukryte teorie
noci za ewentualne niepowodzenia sprzyjaj elastycznoci ocen, a ktre
(i eksponoway w swoim zachowa- sztywnemu stosowaniu stereotypw?
niu bezradno). Te, ktre uwaay, Prbujemy rzuci wiato na podsta-
e inteligencj mona ksztatowa, wowe przekonania, ktre kieruj na-
obarczay odpowiedzialnoci zastoso- szym myleniem i postpowaniem.
wane strategie, a nie swoj inte-
ligencj.
Atrybucje s wane, ale ich podoe czych na ich osiganie i nieosiganie model
stanowi cele, ktre z kolei opieraj si Dweck naley do spoeczno-poznawczych
na ukrytych teoriach na temat Ja i wiata. modeli motywacji. Za podstawowe skad-
Ludzie maj rne teorie, a z tego wynikaj niki osobowoci przyjmuje pogldy, cele
rnice celw i reakcji. Trzeba jednak i atrybucje, o ktrych wspominalimy
pamita, e zgodnie z podstawowymi w rozdziale trzecim. Cho cele s u Dweck
zaoeniami teorii spoeczno-poznawczej wanym skadnikiem motywacji, gwny
ludzie maj rne teorie i cele w rnych nacisk kadzie ona na zmienne poznaw-
dziedzinach. Nie ma wic powodu by s- cze, a nie na zasad blu i przyjemno-
dzi, e osoba prezentujca bezradno na ci. Z tego powodu omawiamy koncepcj
lekcji nie bdzie zorientowana na doskona- Dweck w rozdziale powiconym poznaw-
lenie si w innych sytuacjach spoecznych. czym teoriom motywacji.
Ze wzgldu na wag przykadan do
teorii ukrytych celw oraz reakcji poznaw-
Denie do samorealizacji
Nadszed czas, aby omwi czwarty, cego do redukowania napicia. Prowa-
ostatni model motywacji, ktry odwouje dzc badania nad mapami, Harlow (1953)
si do pojcia samorealizacji. Teorie po- stwierdzi z zaskoczeniem, e uczyy si
stulujce go byy szczeglnie popularne one lepiej, gdy karmiono je przed eks-
w latach szedziesitych, wsptworzc perymentami ni po nich, co przeczyo
wspomniany w rozdziale pierwszym Ruch tezie o sile popdu (gd) i wzmacniajcym
Potencjau Ludzkiego. Ruch ten uwaano efekcie zmniejszenia napicia. Okazao si
za trzeci si w amerykaskiej psycholo-
rwnie, e zwierzta badaj swoje oto-
gii, zwrcon przeciw negatywnym, pesy-
czenie z czystej ciekawoci, same wrcz
mistycznym i ograniczajcym koncepcjom
szukajc okazji do takiej eksploracji. Czy
natury ludzkiej, tkwicym w dwch pierw-
znaczy to, e istnieje popd badawczy -
szych siach: psychoanalizie i behawiory-
zmie. Rne postawy teoretyczne nalece i - oglnie oddzielny popd dla kadej
do niego czyo wsplne przekonanie, e tego rodzaju dziaalnoci? Nie wydaje si
kady organizm dy do rozwoju i samo- to sensowne.
realizacji. Krtko potem R. W. White (1959) opu-
blikowa artyku kwestionujcy tradycyjne
Jak to najczciej w takich wypad-
kach bywa, korzenie Ruchu Potencjau ujcie motywacji. W klasycznym ju ar-
Ludzkiego tkwi w spoecznym i politycz- tykule White stwierdzi, i podstawowym
nym klimacie czasu jego narodzin. Lata motywem dziaania czowieka jest po-
szedziesite cechowa idealizm, a wiara trzeba kompetencji, polegajca na tym, e
w rozwj i realizacj ludzkich zdolnoci pragnie on dziaa skutecznie. Prowadze-
bya tego przejawem. Jednoczenie badanie bada, posugiwanie si przedmiotami,
nia psychologiczne wskazyway na ogra- stawianie czoa wyzwaniom czy nabywanie
niczenia popdowej wizji czowieka, d- nowych umiejtnoci wynikaj z natural-
nego dla kadego organizmu denia do korzyci, takiej jak pochwaa albo zysk
wzrostu i rozwoju, a nie z deficytw or- finansowy, byaby przykadem motywacji
ganicznych albo napi popdowych. Cho zewntrznej.
White wychodzi z zupenie innych zaoe W swoich wczesnych pracach Deci
teoretycznych, zapowiada sformuowan i Ryan wykazali, e osoby bezinteresownie
dwadziecia lat pniej przez Bandur kon- angaujce si w jakie dziaanie bardziej
cepcj poczucia wasnej skutecznoci jako si nim interesoway ni osoby oczekujce
podstawowego skadnika ludzkich dziaa. nagrody za swoj prac. Wbrew twier-
Ruchowi Potencjau Ludzkiego prze- dzeniom teorii wzmocnienia korzy nie
wodzili Carl Rogers i Abraham Maslow. jest koniecznym warunkiem uczenia si.
Jak wspomniaem w rozdziale pierwszym, Poza tym perspektywa korzyci moe nie-
Rogers uwaa pragnienie samorealizacji kiedy przeszkadza w wypenieniu zadania
za zasadniczy, jeli nie jedyny motyw (Lepper, Greene, 1978). Innymi sowy,
ludzkich dziaa. Maslow natomiast (1968) istniej ukryte koszty korzyci", ktre
nada ludzkim motywacjom struktur hie- osabiaj motywacj i zamieniaj przyjem-
rarchiczn. Uznawa wag potrzeb bio- no w obowizek.
logicznych (godu, snu, pragnienia) oraz Nastpnie Deci i Ryan rozszerzyli
napicia i dziaa zmierzajcych do jego swoje pogldy na temat efektw nagra-
usunicia. Uwaa jednak zarazem, e na dzania na zagadnienia kontroli spoecznej
wyszym poziomie znajduj si motywa- oraz denia do samorealizacji. Postawili
cje, ktre czsto prowadz do wzrostu tez, e jeli jakie dziaanie odbywa si
napicia. Dochodz one do gosu u ludzi pod presj zewntrznych form kontroli
twrczych i realizujcych tkwicy w nich spoecznej (np. groba, ostateczny ter-
potencja. min oddania pracy, rywalizacja, ocena),
Pogldy Masowa i Rogersa nie wy- wwczas motywacja wewntrzna ulega
wary bezporedniego wpywu na innych osabieniu. Jeeli natomiast czowiek sam
badaczy. Ich ducha mona odnale we wyznacza sobie zadanie, to jego moty-
wspczesnych pracach Deciego i Ry- wacja wewntrzna wzrasta. W celu zwe-
ana (1985; 1991) nad motywacj weryfikowania tej tezy zaaranowano lek-
wntrzn oraz teori samodetermina- cj trzecioklasistw z nauczycielami wy-
cji. Wedug Deciego i Ryana ludzie maj wierajcymi na nich duy nacisk oraz
wrodzon, naturaln skonno do roz- z takimi, ktrzy po prostu kazali im
wijania swoich zainteresowa, realizowa- si uczy. Badacze oceniali stopie wy-
nia uzdolnie i stawiania czoa wyzwa- korzystywania przez nauczycieli rnych
niom. Skonno t nazwa mona mo- form nacisku. Oceniano rwnie wyniki
tywacj wewntrzn, a polega ona na uczniw, zarwno w zakresie podstawo-
deniu do wykonania jakiego zadania wego materiau, jak i innych zwizanych
z powodu zainteresowania nim samym. z nim zada. Okazao si, e ucznio-
Przeciwiestwem motywacji wewntrznej wie poddani silnej presji osigali gorsze
jest motywacja zewntrzna, skaniajca wyniki ni uczniowie po prostu zach-
do angaowania si w jakie dziaania ze cani do nauki (Flink, Boggiano, Barrett,
wzgldu na spodziewane korzyci. Nauka 1990). Podobnie jak w badaniach Dweck,
dla samej nauki byaby przykadem mo- nacisk na uczenie si (motywacja we-
tywacji wewntrznej, natomiast nauka dla wntrzna) przynosi lepsze efekty ni na-
cisk na to, eby dobrze wypa (moty- w takie dziaania czsto mwi o sta-
wacja zewntrzna). Oglnie biorc, z ba- nie natchnienia", kiedy ich uwaga jest
da wynika, e presja zewntrzna prowa- cakowicie pochonita wykonywan czyn-
dzi do osabienia motywacji wewntrznej noci. W przepywie wszystko si za-
i kreatywnoci oraz przeszkadza w samo- zbia, a godziny mijaj niepostrzeenie.
realizacji. Czowiek odczuwa przyjemno i pragnie
Do pogldw tych nawizuje rwnie kontynuowa dziaanie, zupenie inaczej
Mihaly Csikszentmihalyi (1975) w swoich ni w sytuacji presji i zagroenia, kiedy to
koncepcjach dowiadcze optymalnych dominuje poczucie nudy i niepokoju.
oraz uczucia przepywu (flow). Chodzi Powysze koncepcje nie tylko rni
w nich o sytuacje, w ktrych czowiek si od pogldw hedonistycznych, ale s
robi co, cho nie odnosi z tego ad- im przeciwstawne. Uznaj one istnienie
nych korzyci w tradycyjnym rozumieniu potrzeb organicznych oraz popdw, ale
tego sowa. Przyczyn jego dziaalnoci nie uwaaj ich za istot motywacji ludz-
jest czysta przyjemno, jak u muzyka, kich dziaa. U podoa niektrych dzia-
ktry gra dla samej radoci grania, albo a moga lee konieczno zaspokoje-
naukowca zafascynowanego samym pro- nia potrzeb biologicznych albo uzyskania
cesem odkrywania. Ludzie zaangaowani korzyci z zewntrz, ale - by przywoa
Samorealizacja i motywacja wewntrzna.

Niektre teoiic motywacji zamiast bodcow popychajcych" lub pocigajcych" podkrelaj wag denia
czowieka do realizacji jego potencjau oraz rozwijania zainteresowa poprzez dziaania niezalezne od nagrd
z zewntrz.
okrelenie Allporta (1961) - nastpnie niu o sobie (ideaowi) danego czowieka"

uzyskay one autonomi funkcjonaln. (s. 229). W sumie zewntrzne korzyci
Co kiedy byo zewntrzne i instrumen- i zachty nie tylko nie s koniecznym
talne, staje si przymusem wewntrznym. skadnikiem motywacji, ale wrcz mog
Dane dziaanie kiedy suyo zaspokajaniu im przeszkadza. Ludzie niekoniecznie
popdu lub podstawowej potrzeby; obec- musz by nakaniani kijem lub nceni
nie suy sobie samemu, a szerzej rzecz marchewk i nie wynika z tego bynajmniej,
ujmujc, suy wewntrznemu wyobrae- by byli osami.
Uwagi na temat poznawczych skadnikw osobowoci
W niniejszym rozdziale zajmowalimy si Dweck zawiera czynniki poznawcze i cele,

pojciem motywacji oraz rozmaitymi zwi- ale obywa si bez komponentw emocjo-
zanymi z nim koncepcjami teoretycznymi, nalnych. Niektrzy badacze, jak Murray
takimi jak teorie popdu i zmniejsze- czy McClelland, podkrelaj znaczenie me-
nia napicia, teorie korzyci - celu, teo- tod projekcyjnych w badaniach nad moty-
rie poznawcze oraz teorie samorealizacji. wacj oraz wskazuj na ograniczenia samo-
Wszystkie one prbuj wyjani, dlaczego opisu, inni natomiast uwaaj, e samoopis
ludzie zachowuj si w ten, a nie inny zupenie wystarcza do badania wikszoci
sposb, co pobudza czowieka do dziaania, ludzkich motywacji.
co kieruje jego postpowaniem, jak wytu- Przedstawione teorie s bardzo rno-
maczy rne reakcje na ten sam bodziec rodne, poszczeglne pojcia pokrywaj si,
oraz co prowadzi do zakoczenia dziaania. a adna z teorii nie wyczerpuje wszystkich
Odpowiedzi na te pytania opieraj si zagadnie. W dodatku teoretycy moty-
na solidnych podstawach teoretycznych, wacji rni si pogldami na stosunek
dotycz wszystkich ludzi i pozwalaj zrozu- midzy motywacj a innymi elementami
mie rnice indywidualne. Kady model osobowoci - cechami oraz procesami
podkrela rnice midzy ludmi w or- poznawczymi. Cho Allport uwaa si
ganizacji i sposoby wyraania motyww za teoretyka cech, to jednak przyka-
dziaania. da du wag do motywacji. Teoretycy
Cho kad z koncepcji prezentowali- spoeczno-poznawczy, jak Bandura, Mi-
my osobno, czsto nakadaj si na siebie. schel czy Cantor, zajmuj si motywacj,
Pojcie potrzeby czasami wie si z usu- na przykad celami, ale uznaj zaleno
waniem napi popdowych, a czasami ludzkich dziaa od sytuacji i odrzucaj
z korzyci albo celem. Kategoria celu teori cech. Mona by poda wiele in-
czasami wie si ze stanowiskiem hedo- nych przykadw skomplikowanych relacji
nistycznym, a czasami z czystym ujciem midzy tymi podejciami, ale chyba czas,
poznawczym. Podczas gdy Weinerowski by zaj si kwesti zwizkw pomi-
model atrybucyjny kadzie nacisk na czyn- dzy podstawowymi skadnikami osobowo-
niki poznawcze, ale uwzgldnia wany dla ci: cechami, procesami poznawczymi oraz
motywacji aspekt emocjonalny, to model motywacjami.
Relacja midzy skadnikami osobowoci: cechami,

procesami poznawczymi i motywami
Jakie s relacje midzy podstawowymi rol w dynamicznej organizacji osobowoci
skadnikami osobowoci: cechami, pro- danego czowieka.
cesami poznawczymi i motywami? Czy Cho teoretycy spoeczno-poznawczy
w istocie rzeczy s one tym samym i cho- nie zgodziliby si z wszystkimi pogldami
dzi jedynie o inny podzia tego samego Murraya, to bez wtpienia przystaliby na
tortu? Czy moe s osobnymi elemen- jego krytyk teorii cech. Jego punktem
tami, cakowicie od siebie niezalenymi? wyjcia jest bowiem zrnicowanie ludz-
A moe s oddzielnymi skadnikami, ktre kich zachowa, ich zaleno od okolicz-
s jednak wspzalene? Poniej sprbuj noci i od konkretnej dziedziny. Pojcie
przedstawi niektre z odpowiedzi na te cech w ujciu tradycyjnych teoretykw
pytania, a take moje wasne stanowisko. cech i wyaniajce si z analizy czynniko-
Zacznijmy od pogldu, e osobowo wej nie pozwala zrozumie podstawowych
skada si po prostu z cech. Zdaniem aspektw funkcjonowania czowieka i nie
teoretykw cech osobowo istnieje dziki moe by zasadniczym skadnikiem oso-
powtarzalnym zachowaniom, a cecha po bowoci.
prostu nazywa te prawidowoci. Wynika Czy jednak mona pomija milczeniem
z tego, e cechy s podstawowymi jed- liczne argumenty na rzecz cech wynika-
nostkami strukturalnymi osobowoci. Nie- jce z analizy zachowania, ze wskani-
ktrzy teoretycy wyszczeglniaj rne kw i kwestionariuszy, a take z usta-
rodzaje cech, takie jak temperament, le genetyki? Myl, e nie. Uwaam,
uzdolnienia oraz cechy wpywajce na e podstawowe cechy osobowoci wy-
motywacj (Guilford, 1975). Inni uwa- szczeglnione w postaci Wielkiej Pitki
aj, e wikszo cech, a moe nawet dotycz przede wszystkim temperamentu
wszystkie, zawiera skadniki poznawcze, i maj mocne uzasadnienie genetyczne.
emocj onalno-moty wacyj ne oraz behawio- Innymi sowy, sdz, e cechy istniej, e
ralne. Cho mona by uzna te skadniki za rodzimy si z pewnym temperamentem,
oddzielne aspekty osobowoci, teoretycy ktry odgrywa wan rol w rozwoju na-
ci zaliczaj je do cech i nie widz potrzeby szej osobowoci, e wiele aspektw na-
okrelania innych jednostek struktural- szego funkcjonowania ma z nim zwizek
nych (McCrae, 1994). i wykazuje waciwoci cech. Jednocze-
Murray doszed do zupenie przeciwnie - podobnie jak Murray - uwaam,
nego wniosku. Zdecydowanie oddzieli on e cechy i motywy to zasadniczo od-
kategori cech od kategorii motywacji, mienne kategorie. Te drugie pozwalaj
stwierdzajc, e motyw (potrzeba) moe zrozumie dynamiczne aspekty osobowo-
si pojawi w yciu czowieka tylko je- ci i odpowiadaj na pytanie o przy-
den raz, natomiast kategoria cech doty- czyn. Z teoretykami spoeczno-poznaw-
czy zachowa powtarzalnych. Nawet wic czymi czy mnie natomiast pogld, e
gdy dana motywacja rzadko ujawnia si pojcie cech w istocie utrudnia rozu-
w konkretnym zachowaniu, zwaszcza bez- mienie rnorodnoci ludzkich zachowa.
porednio, to i tak moe odgrywa wan Jak powiedzia mi niedawno jeden z pa-
cjentw: Potrafi zachowywa si agre- Sdz zatem, e cechy, procesy po-

sywnie i zadawa bezporednie pytania znawcze oraz motywy to trzy oddzielne,
w pracy, gdzie czuj si silny, ale je- ale wspzalene elementy osobowoci.
stem zupenie sztywny i sparaliowany Mona bada kad z nich z osobna, jakby
w bliskich kontaktach z drugim czowie- byy zupenie niezalenie. Niekiedy jed-
kiem". Aby to zrozumie i wyjani, trzeba nak granice midzy nimi s zamazane,
czy podejcie poznawcze i motywa- a w kadym zoonym zachowaniu czo-
cyjne. wieka prawdopodobnie cz si wszystkie
Jestem wic przeciwnikiem faworyzo- te trzy elementy. Mona si wic tymi
wania jednej metody kosztem innych, do- pojciami posugiwa, pamitajc, e nie-
minacji teorii cech nad pozostaymi, ale ktre z nich mog z czasem wyj z uycia
rwnie pogldu o ich cakowitej wza- na rzecz innych nowych kategorii, wyo-
jemnej niezalenoci. Poznanie wpywa na nionych w trakcie prowadzonych bada.
motywacje w postaci poznawczych repre- Musimy na koniec zrozumie, e bez
zentacji celw oraz planw lub strate- wzgldu na to, jakimi jednostkami struktu-
gii sucych ich osiganiu. Motywacja ralnymi si posugujemy, pozostaje jeszcze
wpywa na poznanie, poniewa kieruje sposb zorganizowania caej osobowoci.
myli ku okrelonym problemom i kszta- Natura skadnikw podstawowych to jedy-
tuje sposb wykorzystywania informacji nie cz problemu. Drug jego cz sta-
(Kunda, 1987). Jeeli za uznamy, e cechy nowi zagadnienie ich organizacji i funkcjo-
dotycz temperamentu, to maj one wpyw nowanie czowieka jako systemu. Ludzie
i na poznanie, i na motywacje. Bez wt- w nie mniejszym stopniu ni maszyny czy
pienia dziecko o ywym temperamencie inne stworzenia nie s po prostu zbiorem
obiera inn drog poznania i motywacji ni elementw podstawowych. Jak wspomnia-
dziecko zamknite w sobie, nawet jeeli em na wstpie, organizacja skadnikw
nie decyduje to o wszystkich aspektach jest nie mniej wanym zagadnieniem ni
jego dalszego rozwoju. ich waciwoci.
Podstawowe pojcia
Autonomia funkcjonalna (Functional Ana- mihaly'ego, oznaczajce przyjemno py-
tomy) - termin Allporta, oznaczajcy, e nc z koncentracji uwagi oraz otwarcia na
dana motywacja moe uniezaleni si od rzeczywisto podczas wykonywania bardzo
rda swojego pochodzenia. W szczeglno- interesujcych czynnoci (np. dziaalno
ci motywy dziaa ludzi dorosych mog artystyczna).
oddzieli si od swoich korzeni, pierwotnie Dysonans poznawczy (Cognitwe Dissonance)
zwizanych z redukcj napicia. - termin Festingera, oznaczajcy stan na-
Cel (Goa) - upragnione przysze wydarzenie, picia powstay w wyniku wspistnienia
ktre motywuje dziaania czowieka. dwch nawzajem sprzecznych jednostek po-
Celowo {Purposive) - termin oznaczajcy znawczych.
zachowanie zmierzajce do osignicia kon- Instrumentalne uczenie si (Instrumental
kretnego celu. Learning) - w teorii bodca - reakcji ucze-
Dowiadczenie optymalne, przepyw (Opti- nie si reakcji, ktre wywouj przyjemno
mal Experience, Flow) - terminy Csikszent- wynikajc ze zmniejszenia napicia.
Kompetencyjna motywacja (Competence Mo- Dweck, oznaczajce sposb mylenia o r-

tivation) - termin White'a, oznaczajcy mo- nych aspektach wasnej osobowoci, na
tywacj do skutecznego i kompetentnego przykad o swojej inteligencji. Okrelenie
postpowania. pierwsze oznacza, e dany aspekt jest stay,
Libido (Libido) - termin psychoanalityczny, niezmienny; okrelenie drugie - e jest on
oznaczajcy energi pync z instynktu zmienny, podatny na ksztatowanie.
ycia oraz z instynktu pciowego. Samorealizacja (Self-Actualization) - termin
Mechanizmy obronne (Mechanisms of De- uywany przez Rogersa i innych badaczy,
fence) - termin psychoanalityczny, ozna- oznaczajcy, e kady organizm ma wro-
czajcy mechanizmy suce zmniejszeniu dzon skonno do samodoskonalenia si
napicia, prowadzcego do wykluczenia ze oraz penego realizowania tkwicych w nim
wiadomoci niektrych myli, odczu i pra- moliwoci.
gnie. Teleologia (Teology) - pogld, zgodnie z kt-
Motyw (Motive) - pojcie wyjaniajce pobu- rym dziaanie zmierza do okrelonego
dzenie, ukierunkowanie oraz zrnicowanie celu w przyszoci, niekiedy interpretowany
dziaania, a take jego przyczyny. rwnie w ten sposb, e przyszo deter-
Nawyk (Habit) - w teorii bodca - reakcji minuje teraniejszo.
powizanie midzy bodcem a reakcj, po- Umiejscowienie przyczyny, stao oraz
wstae na bazie wzmocnienia (zmniejszenia wpyw na wydarzenia (Locus of Cau-
napicia). sality, Stability, and Controllability) - trzy
Popd (Drive) - wewntrzny bodziec powi- wymiary atrybucyjne Weinera, wane dla
zany ze stanem napicia, wywoujcy dzia- emocji i motywacji. Umiejscowienie przy-
ania dce do zmniejszenia tego napicia. czyny okrela, czy dany czowiek uwaa,
Popdy pierwotne i wtrne (Primary and e przyczyny zdarze tkwi w nim (r-
Secondary Drives) - w teorii bodca - reak- do wewntrzne) czy przychodz z ze-
cji popdy pierwotne s uwarunkowanymi wntrz (rdo zewntrzne); wymiar stao-
biologicznie bodcami wewntrznymi, ktre ci (stay/niestay) okrela, czy i w jakim
wywouj okrelone zachowanie i kieruj stopniu przyczyn uwaa si za sta; wy-
nim (np. gd), a popdy wtrne s wymiar wpywu na wydarzenia (mona/nie
uczonymi bodcami wewntrznymi, naby- mona wpywa) okrela, czy zdaniem da-
wanymi przez skojarzenia z dziaaniami zanego czowieka ma on jaki wpyw na
spokajajcymi popdy pierwotne (np. lk). wydarzenia, czy nie ma adnego.
Potrzeba (Need) - termin zbliony do pojcia Wewntrzna motywacja (Intrinsic Motiva-
motywu, objaniajc przyczyny zachowania. ion) - pogld, zgodnie z ktrym dziaania
Presja (Press) - termin Murraya, dotyczcy czowieka mog wypywa z czystych zain-
cech rodowiska wizanych z zaspokaja- teresowa, niewspomaganych perspektyw
niem potrzeb. korzyci.
Przekonania o staoci lub zmiennoci (En-
tity and Incremental Beliefs) - terminy
Podsumowanie
1. Pojcie motywu stosuje si w celu nia tego dziaania oraz zrnicowania
wyjanienia kwestii pobudzenia or- ludzkich reakcji. Innymi sowy, chodzi
ganizmu do dziaania, ukierunkowa- o wyjanienie, dlaczego zachowujemy
si tak, a nie inaczej. W rozdziale 6. Poznawcze teorie motywacji podkre-

niniejszym zostay omwione cztery laj znaczenie poznania, bd to w po-
podstawowe grupy teorii motywacji: staci potrzeb poznawczych, takich jak
teorie popdu oraz zmniejszania na- potrzeba spjnoci czy przewidywania
picia, teorie korzyci, teorie poznaw- wydarze, bd te w postaci wpywu
cze i teorie samorealizacji. poznania na emocje i motywacje. Teo-
2. Popdowe teorie motywacji opieraj ria Kelly'ego ilustruje pierwsze po-
si na modelu napi biologicznych, dejcie, natomiast koncepcja atrybu-
skaniajcych organizm do zmniejsza- cji Weinera oraz koncepcja przekona
nia napicia. Zmniejszenie napicia 0 staoci lub zmiennoci osobowoci
lub jego usunicie przynosi przyjem- Dweck - drugie. Inaczej ni w teo-
no (wzmocnienie pozytywne), std riach hedonistycznych, takich jak teo-
takie teorie nazywa si teoriami he- rie popdu oraz korzyci, w ktrych
donistycznymi. podkrela si znaczenie przyjemnoci
3. Przykadem teorii popdowej jest 1 wzmocnienia, w teoriach poznaw-
Freudowska teoria popdu pciowego czych kadzie si nacisk na proces po-
i agresji. Kadzie ona nacisk na dyna- znania oraz jego wpyw na motywacje.
miczne wspoddziaywanie popdw 7. Czwarta grupa teorii motywacji kon-
oraz na rol mechanizmw obronnych, centruje si na zagadnieniach rozwoju
zmniejszajcych niepokj. oraz samorealizacji. Przykadem s
4. Teoriami popdowymi s rwnie: teorie motywacji dwch czoowych
teoria uczenia si dziki bodcom postaci Ruchu Potencjau Ludzkiego,
i reakcjom, Murraya teoria potrzeby Rogersa i Masowa. Do grupy tej
- presji oraz teoria dysonansu po- nale te teorie podkrelajce wag
znawczego Festingera. Schyek po- motywacji wewntrznej (Deci i Ryan)
pularnoci teorii popdowych, akcen- oraz stanu przepywu (flow), wynikaj-
tujcych wag zmniejszania napicia, cego z cakowitego zaangaowania si
nastpi na pocztku lat szedziesi- w pewnego typu dziaania (Csikszent-
tych, w miar odkrywania motyww mihalyi).
niepasujcych do tego modelu oraz 8. Po omwieniu cech osobowoci, pro-
ekspansji rewolucji poznawczej. cesw poznawczych oraz motyww
5. Teorie motywacji oparte na zasadzie jako podstawowych jednostek osobo-
korzyci kad nacisk na przycigajc woci naley zada pytanie o istnie-
si przyszych wydarze przewidy- jce midzy nimi relacje. Czy cho-
wanych przez organizm. Cho rni dzi o rywalizujce koncepcje, czy te
si od teorii popdowych tym, e sku- osobne, ale wzajemnie powizane po-
piaj si na celach, a nie na uwarun- jcia? W niniejszej ksice przychylam
kowanych biologicznie bodcach we- si do pogldu, e kade z tych poj
wntrznych, to jednak rwnie odwo- dotyczy innego aspektu osobowoci,
uj si do zasad hedonizmu. Obecnie ale aspekty te s ze sob wzajemnie
odnotowuje si due zainteresowanie powizane i wikszo dziaa czo-
wieloma koncepcjami nawizujcymi wieka wynika z ich interakcyjnego
do pojcia celu. oddziaywania.
CZSC II
Rozwj osobowoci
W tej czci zajmiemy si dwoma podstawowymi zagadnieniami dotycz-

cymi rozwoju osobowoci: determinantami osobowoci oraz tym, czy linia
jej rozwoju od dziecistwa do dorosoci i dalej jest jasno wytyczona.
Pierwsze zagadnienie otrzymuje niekiedy posta nazbyt prostego przeciw-
stawienia natury i rodowiska. Czy osobowo jest determinowana przede
wszystkim genetycznie (natura), czy te rodowiskowo? Zagadnienie drugie
otrzymuje posta rwnie uproszczonego przeciwstawienia staoci i zmiany.
Czy zmiana osobowoci jest zawsze moliwa, czy te od pewnego momentu
staje si ona twarda jak skaa"? Obydwa zagadnienia powoduj liczne
kontrowersje, a przeciwstawienie genw i rodowiska nabrao wrcz rangi
problemu spoecznego i politycznego.
W kolejnych dwch rozdziaach sprbujemy rozway powysze zagad-
nienia, omwi wyniki najnowszych bada oraz wycign z nich wnioski.
Trzeba jednak pamita o dwch sprawach. Po pierwsze musimy ujmowa
te zagadnienia w caej ich zoonoci. Geny i rodowisko nie pozostaj
do siebie w opozycji, lecz wspoddziauj ze sob. Nigdy wic geny
nie wystpuj przeciw rodowisku, lecz zawsze razem z nim. Zmiany
osobowoci mog by mniej lub bardziej prawdopodobne ze wzgldu na
cechy wrodzone, mniej lub bardziej moliwe ze wzgldu na uwarunkowania
rodowiskowe. Naszym ostatecznym celem jest zrozumienie procesw
rzdzcych zmiennoci i staoci osobowoci czowieka, a nie zawyro-
kowanie, e osobowo jest w ogle staa lub zmienna.
Po drugie, rozwaajc wyej sformuowane zagadnienia, musimy od-
rzuci stare i nowe stereotypy. Wikszo ludzi ma pewien oglny
pogld na znaczenie genw w rozwoju osobowoci oraz na stao
natury ludzkiej. Ja sam w czasach studenckich uwaaem, e wpywy
rodowiska s daleko waniejsze dla rozwoju osobowoci ni czynniki
dziedziczne i cho zmiany osobowoci w wieku dojrzaym s moliwe, to
podstawowa struktura osobowoci zostaje uksztatowana przez rodowisko
okresu wczesnodziecicego. Nie tylko wic miaem swoje pogldy, ale
w dodatku byem absolutnie przekonany o ich susznoci. Wedle wszelkiego
prawdopodobiestwa obecni studenci rwnie maj na ten temat okrelone
zapatrywania, przychylaj si ku jednemu lub drugiemu stanowisku.
Prawd powiedziawszy, podejrzewam, e ja sam cigle mam pewne
nastawienie do tego tematu, sympatyzuj z okrelonym stanowiskiem.
Mog mie tylko nadziej, e potrafi nad tym zapanowa dziki dyscyplinie
zadawania pyta i bezstronnej ocenie dowodw. Taka wanie postawa,
wnikliwego pytania i bezstronnej oceny dowodw, jest niezbdna przy
rozwaaniu tych dwch istotnych i kontrowersyjnych zagadnie.
5 Geny czy rodowisko?
Zawarto rozdziau
W niniejszym rozdziale zajmiemy si ge- 5. Czy osoby o innym materiale ge-
netycznymi (natura) i rodowiskowymi netycznym odmiennie spostrzegaj
(wychowanie) uwarunkowaniami osobo- swoje rodowisko? Dlaczego?
woci. Tematyka ta zawsze wzbudzaa
liczne kontrowersje, mimo wielkich post- Ludzie na caym wiecie maj wiele
pw wiedzy na temat genetycznych uwa- cech wsplnych. Dotyczy to bez wtpie-
runkowa osobowoci. Z bada wynika, nia cech fizycznych (np. budowa ciaa),
e rodowisko ma bardzo due znacze- a zdaniem wielu badaczy rwnie licznych
nie dla rozwoju osobowoci, ale dzieci aspektw psychiki, zczonych wspl-
wychowywane w tym samym rodowisku nym dziedzictwem ewolucyjnym (Buss,
(w tej samej rodzinie) nie s bynajmniej 1991; 1995). Zarazem jednak jest ca-
takie same. Podstawow tez niniejszego kiem oczywiste, e ludzie si ogrom-
rozdziau jest, e geny i rodowisko za- nie rni, zarwno wygldem fizycznym,
wsze wsplnie determinuj zachowanie: jak i osobowoci. Wyjanieniem podo-
geny nigdy nie wystpuj bez rodowiska, biestw i rnic zajmowali si i biolo-
a rodowisko - bez genw. dzy, i psychologowie. Pierwsi z nich kon-
centrowali si na podobiestwach, dru-
Pytania zadawane w tym rozdziale dzy - na rnicach. Obecnie, w znacz-
1. Jaka jest relacja pomidzy czynnikami nym stopniu dziki odkryciom gene-
dziedzicznymi a rodowiskowymi? , tyki zachowania, nastpuje poczenie
2. Co moe wnie teoria ewolucji do obu rodzajw bada. Genetycy zacho-
naszej wiedzy o ludzkiej osobowoci? wania zajmuj si dziedzicznym uwa-
runkowaniem zachowa. Znaczenie tych
3. Jakimi metodami mona ustali
bada dla naszego rozumienia gene-
wpyw genw na osobowo i co
tycznych oraz rodowiskowych uwarun-
wynika z bada nad jej genetycznym
kowa osobowoci jest tematem tego
uwarunkowaniem?
rozdziau.
4. W jakim stopniu osoby wychowy-
wane w tej samej rodzinie czy Zagadnienie to zawsze wzbudzao wiel-
to samo rodowisko, prowadzce kie kontrowersje. W rozdziale pierwszym
do uksztatowania podobnych osobo- wspomniaem, e kuzyn Darwina, Gal-
woci? ton, uj je jako przeciwstawienie natury
148 rozwj osobowoci
i wychowania (natur vs. nurture). Na sadnym wychyleniem wahada w stron

podstawie bada genealogicznych stwier- natury:
dzi, e [...] natura ogromnie przewaa
W latach siedemdziesitych behawioryci
nad rodowiskiem". W ten sposb nada
niechtnie uznawali znaczenie czynnikw
ton burzliwej debacie, ktra miaa si
genetycznych, natomiast w latach osiem-
toczy przez cay nastpny wiek. Nie
dziesitych podejcie genetyczne spotka-
bya to jedynie kwestia naukowa, ale
o si z wielk akceptacj. Badania nad
w rwnej mierze polityczna i spoeczna.
osobowoci bez wtpienia skorzystay
Dyskusje na ten temat trwaj zreszt do
na odrzuceniu nazbyt prostego modelu
dzi (Baumrind, 1993; Herrnstein, Murray,
wpyww rodowiska. Obecnie istnieje
1994; Jackson, 1993; Pervin, 1984; Scarr,
jednak niebezpieczestwo zbytniego od-
1993).
dalenia si od idei rodowiskowych na
Pocztkowo pytanie brzmiao nastpu- rzecz pogldu, e osobowo czowieka
jco: geny czy rodowisko, dziedziczno jest niemal cakowicie zdeterminowana
czy otoczenie? Potem przybrao inn po- jego biologi.
sta: czy bardziej geny, czy bardziej
(Plomin, Chipuer, Loehlin, 1990, s. 225)
rodowisko? A wreszcie: jak czynniki
dziedziczne i rodowiskowe wspoddzia- Ze wzgldu na wystpujc tendencj
uj w formowaniu osobowoci czowieka do ujmowania tego zagadnienia w kate-
(Anastasi, 1958)? Wbrew apelowi Ana- goriach albo - albo, do wychylania si
stasiego sprzed ponad trzydziestu lat wahada w jedn stron, do silnej po-
o bardziej wywaone podejcie, a take laryzacji pogldw niezwykle wane jest
sugestiom wielu biologw i psycholo- staranne wywaenie argumentw. Trzeba
gw wskazujcych, e dziedziczno ni- rozway, co poszczeglne pojcia zna-
gdy nie operuje w prni, a rodowisko cz, a czego nie znacz, jakie wnioski
nigdy nie dziaa pod nieobecno czynni- mog, a jakie nie mog by wyprowadzone
kw dziedzicznych, ludzie po dzi dzie z bada. Pomocny moe by przy tym
maj skonno do przeciwstawiania na- obraz nakrelony przez biologa Wadding-
tury wychowaniu, dziedzicznoci otocze- tona (1957). Pragnc zobrazowa relacje
niu. W historii byway okresy, gdy jedno midzy genami a rodowiskiem w toku
stanowisko zaczynao dominowa i prak- rozwoju gatunku, posuy si on metafor
tycznie eliminowao drugie. Na przykad piki toczcej si po grzystej okolicy.
w latach dwudziestych panowao wielkie Teren, po ktrym si ona toczy, symbo-
zainteresowanie kwestiami dziedziczenia. lizujcy czynniki genetyczne, ma liczne
W latach trzydziestych i czterdziestych wzniesienia i zbocza o rnej wysoko-
z kolei dziedziczenie popado w niea- ci i stopniu nachylenia. Pika natomiast
sk, czciowo z powodu zych skojarze symbolizuje wpywy rodowiska. Jej trasa
z ruchem faszystowskim (Degler, 1991). jest wyznaczona uksztatowaniem terenu.
Ostatnio odnotowano ponowny wzrost za- Trudno by jej byo wtoczy si pod gr
interesowania ewolucyjnym i genetycz- lub opuci dolin o stromych zboczach.
nym uwarunkowaniem osobowoci czo- Istnieje wprawdzie naturalna" droga po
wieka. Przybra on takie rozmiary, e jeden linii najmniejszego oporu, ale w wielu
z najznamienitszych genetykw zachowa- miejscach si rozgazia. Liczba moli-
nia, Robert Plomin, ostrzeg przed prze- wych odgazie zaley od liczby zboczy
geny czy rodowisko? 149
i dolin na drodze piki. Na pewnych etapach a wic z poczonych si dziedzicznoci

rozwoju wiele moliwoci pozostaje otwar- (teren) oraz rodowiska (siy dziaajce na
tych. Wybranie jednej cieki zamyka lub pik).
zawa inne moliwoci. W miar jak W sumie, omawiajc zagadnienia ge-
pika stacza si na d, jej kocowa po- netycznych i rodowiskowych uwarunko-
wa osobowoci, musimy pamita, e
zycja staje si coraz bardziej okrelona,
jej rozwj jest zawsze funkcj interakcji
podobnie jak z wiekiem coraz bardziej
genw z otoczeniem, e aden z tych
okrelona i coraz mniej podatna na zmiany czynnikw nie dziaa w prni (Plomin,
staje si osobowo czowieka. Najwa- 1990a). Mona je rozdzieli, jak to zreszt
niejsze jednak, e ruch piki w dowol- bdziemy czynili na potrzeby analizy, ale
nym momencie wynika z uksztatowania trzeba pamita, e nigdy nie dziaaj one
terenu oraz z waciwoci samej piki, od siebie niezalenie.
Natura" osobowoci: czynniki genetyczne

Niezalenie od tego, czy dziedziczymy si to poprzez kierowanie biologicznym
cechy wsplne wszystkim ludziom, czy funkcjonowaniem organizmu.
te takie, ktre czyni nas wyjtkowymi, Nie zmienia to faktu, e geny przenosz
zawsze dzieje si to za porednictwem olbrzymi liczb informacji wanych dla
genw. Posiadamy 23 pary chromosomw, zachowania. Decyduj na przykad o anato-
po jednym w kadej parze od kadego micznych rnicach midzy rnymi stwo-
z rodzicw biologicznych. Chromosomy rzeniami i tym samym tworz podstawy
zawieraj tysice genw. Geny skadaj si zachowa charakterystycznych dla danego
z czsteczek DNA i kieruj syntez biaka. gatunku. Kiedy pszczoy odkryj poywie-
Mona je uwaa za rdo informacji na- nie, wracaj do ula i za pomoc swoistego
dajcej syntezie biaka okrelony ksztat. taca sygnalizuj innym pszczoom jego
Ta informacja decyduje o biologicznym pooenie. Tacem tym i swoim poo-
rozwoju organizmu. Kieruje ona rozwojem eniem w stosunku do soca pszczoy
zapodnionego jaja i podu, w peni ufor- przekazuj informacje o odlegoci midzy
mowanego modego czowieka, u ktrego ulem a poywieniem oraz o kierunku,
rozwijaj si drugorzdowe cechy pciowe, ktry trzeba obra, by do niego trafi.
oraz osoby w podeszym wieku. Co za niezwyky akt komunikacji! Cho
Geny zawieraj imponujc liczb inna uksztatowanie si takich zachowa
formacji. Trzeba jednak pamita, e nie niewtpliwie pewien wpyw ma rodowi-
kieruj one bezporednio zachowaniem. sko pszcz, ich podstawy tkwi w pro-
Nie ma czego takiego, jak gen eks- cesach biologicznych kierowanych przez
trawersji", gen introwersji" czy gen geny (Goldsmith, 1991). Wynika z tego,
nerwicy". Cho geny oddziauj na pod- e zachowania organizmu kierowane pro-
stawowe waciwoci osobowoci, jak na cesami biologicznymi i wyznaczanymi in-
przykad Wielka Pitka czynnikw om- formacjami przenoszonymi przez geny by-
wionych w rozdziale drugim, to odbywa waj bardzo zoone.
150 rozwj osobowoci
W przeszoci czsto rozrniano za- nie si konkretnego jzyka oraz waci-

chowania instynktowne i wyuczone. Za- wych mu dwikw wymaga dowiadcze,
chowania instynktowne wynikay z dziaa- ktre zdobywa si - w tym wypadku -
nia genw, a wyuczone - nie. Dzisiaj jed- w cigu kilku pierwszych lat ycia. Jeszcze
nak uwaa si to rozrnienie za sztuczne raz wic mamy zoone zachowanie, ktre
i mylce. Zachowania ongi uchodzce jest uzalenione zarwno od genetycznie
za instynktowne powstaj jednak w wy- kierowanych procesw biologicznych, jak
niku pewnych dowiadcze, zwaszcza we i od dowiadcze.
wczesnych, sensytywnych okresach roz- Zanim zamkniemy t cz rozwaa
woju danego stworzenia. Na przykad pie- o relacjach midzy genami a zachowa-
wem ptakw kieruje zarwno informacja niem trzeba odnotowa, e wikszo za-
zawarta w genach, jak i dowiadczenie chowa interesujcych z punktu widzenia
z okresu decydujcego o pojawieniu si psychologw osobowoci wynika z dzia-
tego zjawiska. Okrelone gatunki ptakw ania wielu genw, a nie jakiego jed-
maj oprzyrzdowanie" do konkretnego nego konkretnego. Od czasu do czasu sy-
rodzaju piewu, ale aby mogo ono dziaa, szymy o odkryciu genu odpowiadajcego
niezbdne jest konkretne dowiadczenie za okrelon waciwo. Czsto chodzi
zmysowe w okrelonym momencie roz- przy tym o zapadalno na jak chorob.
woju. Jeeli ono nie nastpi, oprzyrzdo- Moe z tego wynika mylny wniosek,
wanie pozostanie nieczynne. Geny decy- e wszystkie najwaniejsze waciwoci
duj wic o procesach biologicznych. Aby czowieka, wczajc w to te, ktre decy-
procesy te mogy si nastpnie wyrazi duj o odrbnoci kadego z nas, s de-
w konkretnym zachowaniu, niezbdny jest terminowane genetycznie. Idea, e cechy
wkad rodowiska (Goldsmith, 1991). osobowoci s spowodowane dziaaniem
Zarazem jednak, tak bardzo rno- licznych genw, jest wana, poniewa po-
rodne zachowania osobnikw tego samego zwala zrozumie, dlaczego niektre deter-
gatunku, czsto nazywane wyuczonymi, minowane genetycznie cechy nie wyst-
mog powstawa jedynie na bazie biolo- puj u wszystkich czonkw danej rodziny.
gicznie zdeterminowanych procesw. Ude- Czonkowie rodziny nalecy do rnych
rza na przykad olbrzymia rnorodno pokole maj rne kombinacje genw,
jzykw uywanych na wiecie oraz wielka ale tylko jeden czowiek, z konkretn
gama dwikw istniejcych w ramach konfiguracj, charakteryzuje si okrelon
tych jzykw. Gdy czowiek dorosy su- waciwoci (Lykken, McGue, Tellegen,
cha obcego jzyka, to czsto nie syszy Bouchard, 1992). Dana cecha moe wic
pewnych dwikw skadajcych si na by determinowana genetycznie, a jedno-
sowa, a nawet gdy syszy, to nie potrafi czenie bardzo rzadko wystpowa w da-
ich powtrzy. A przecie ludzie rodz si nej rodzinie. Nie istnieje wic prosta za-
wyposaeni w instrumenty niezbdne do leno midzy czynnikami genetycznymi
opanowania dowolnego jzyka i wszyst- a czstotliwoci wystpowania danej ce-
kich dwikw istniejcych we wszystkich chy.
jzykach (Werker, 1989). Biologiczne pod- W niniejszej czci koncentrowalimy
stawy uczenia si jzykw oraz wydawania si na genach traktowanych jako rdo
dwikw we wszystkich jzykach wiata informacji kierujcych rozwojem i funk-
s wynikiem dziaania genw, ale naucze- cjonowaniem struktur i procesw biolo-
gicznych. Te struktury i procesy w po- cj. Jeli za uj rzecz w kategoriach

czeniu z wpywami rodowiska kszta- przyczyn bezporednich, to geny dostar-
tuj zachowania. To geny w poczeniu czaj organizmom podstaw biologicznych,
z dowiadczeniami sprawiaj, e jestemy dziki ktrym mona rozwizywa biece
do siebie podobni jako osobnicy tego sa- problemy adaptacyjne. Prawdopodobnie te
mego gatunku i rnimy si od siebie same geny, ktre umoliwiy funkcjono-
jako indywidualnoci. Dotyczy to tyle wanie organizmu w przeszoci, zapew-
zachowa prostych, co zoonych, tego, co niaj biece funkcjonowanie. Sprbujemy
jest nam wszystkim wsplne i tego, co wic zastanowi si, jak informacje za-
dla kadego z nas jest wyjtkowe. Wik- warte w genach pozwalaj zrozumie pier-
szo zachowa interesujcych z punktu wotne i bezporednie przyczyny wielu
widzenia psychologa wynika przy tym nie zjawisk interesujcych psychologw oso-
z dziaania pojedynczego genu, lecz caych bowoci.
ich zespow.
Biolodzy i psychologowie tumacz za-
chowanie na dwa sposoby - za pomoc Tumaczenie ewolucyjne
przyczyn pierwotnych oraz przyczyn
Psychologowie ewolucyjni ujmuj funkcjo-
bezporednich. Wyjanienie za pomoc
nowanie czowieka w kategoriach relacji
przyczyn pierwotnych nawizuje do pro-
midzy nim a wyksztaconymi w toku ewo-
cesw ewolucji i stara si odpowiedzie
lucji sposobami rozwizywania problemw
na pytanie, dlaczego dane zachowanie si
adaptacyjnych, wystpujcych w cigu mi-
wyksztacio i jakie funkcje adaptacyjne
lionw lat (Buss, 1991; 1995). Zgodnie
speniao. Podstaw dla takiego trybu po-
stpowania badawczego dostarczya teoria z tym ujciem podstawowe mechanizmy
Darwina. Tumaczenie za pomoc przy- psychiczne powstay w wyniku ewolucji
czyn bezporednich za dotyczy proce- przez dobr naturalny i przetrway, ponie-
sw biologicznych zachodzcych w orga- wa pomogy organizmowi odnie sukces
nizmie w czasie, gdy dane zachowanie w walce o byt oraz zapewniy skuteczn
jest obserwowane. Innymi sowy, jeden reprodukcj. Powstaje wic pytanie: ktre
tryb postpowania badawczego przyjmuje mechanizmy psychiczne wyksztaciy si
historyczn perspektyw patrzenia na roz- w drodze doboru i jakie problemy adap-
wj gatunku, w tym wypadku perspek- tacyjne pozwalay one rozwiza (Buss,
tyw ewolucyjn, a drugi koncentruje 1995)? Psychologowie ewolucyjni propo-
si na aktualnie zachodzcych procesach. nuj, abymy przygldali si podstawowym
Wsplnym mianownikiem obu metod jest mechanizmom psychicznym i penionym
znaczenie przypisywane genom podczas przez nie funkcjom. Podejcie to zilu-
rozwizywania problemw adaptacyjnych strujemy na przykadzie przedstawionej
danego organizmu. Ujmujc rzecz w ka- przez D. M. Bussa (1989; 1991; 1995;
tegoriach ewolucji, mona powiedzie, e 2001) ewolucyjnej interpretacji dwch
organizmy skutecznie rozwizujce pro- wanych aspektw relacji midzy osobni-
blemy adaptacyjne przekazuj swoje geny kami rodzaju mskiego i eskiego: r-
kolejnym pokoleniom. W pewnym sensie nic midzy pciami w strategiach dobie-
geny zawieraj przepis na organizm",
rania partnera oraz rnic w zakresie
ktry umoliwi mu skuteczn reproduk-
zazdroci.
152 rozwj osobowoci
Preferencje w doborze partnera wanych modym wiekiem oraz urod.

Wedug teorii ewolucji u samcw i sa- W cenie jest rwnie cnotliwo,
mic w procesie doboru naturalnego wy- poniewa zwiksza ona prawdopodo-
ksztaciy si odmienne preferencje co do biestwo ojcostwa danego mczyzny.
przyszych partnerw. Koncepcja ta zwraca 2. Kobieta ocenia warto mczyzny
uwag przede wszystkim na dwie zasad- jako potencjalnego partnera w mniej-
nicze rnice midzy kobietami a m- szym stopniu pod ktem jego zdolno-
czyznami. Pierwsza z nich znajduje wyci rozrodczych, a bardziej ze wzgldu
raz w teorii inwestycji rodzicielskich, na jego rzeczywiste i potencjalne za-
zgodnie z ktr kobiety wicej inwestuj soby, sygnalizowane wysokimi zarob-
w potomstwo, poniewa przekazuj swoje kami, ambicj czy pracowitoci.
geny mniejszej liczbie dzieci. Wynika to 3. Mczyni powinni by zazdroni nie-
zarwno z ograniczonej dugoci okresw koniecznie o kobiety. Zazdro m-
podnoci, jak i z granicy wieku rozrod- czyzn powinna by raczej wywoy-
czego kobiety. Inwestujc wicej, kobiety wana aktami niewiernoci seksualnej,
maj wiksze wymagania w stosunku do gdy zagraa ona pewnoci ojcostwa.
parterw ni mczyni (Trivers, 1972). Kobiety powinny bardziej przejmo-
Ponadto kada z pci ma inne kryteria wa si zdrad emocjonaln, poniewa
doboru partnera. Mczyni szukaj part- grozi ona utrat dostpu do zasobw.
nerek o duym potencjale rozrodczym
(np. modych), kobiety szukaj partnerw D. M. Buss (1989) przeprowadzi ba-
mogcych zapewni im zasoby i ochron. dania kwestionariuszowe w 37 spoeczno-
Rnica druga tkwi w pewnoci ro- ciach ludzkich. Obj nimi 10 000 osb
dzicielstwa. Kobieta, ktra nosi dziecko z 33 krajw rozrzuconych na 6 kontynen-
we wasnym onie, ma pewno, e jest tach i 5 wyspach, rnicych si ogrom-
jego matk. Mczyzna nigdy nie ma nie pod wzgldem pooenia geograficz-
pewnoci, e jest ojcem dziecka, wic nego, zamieszkujcych ich grup etnicz-
musi podejmowa kroki przeciwdziaajce nych oraz ich kultury i religii. Co si oka-
zagroeniu, e bdzie inwestowa w dzieci zao? Po pierwsze we wszystkich 37 spo-
innego mczyzny (Buss, 1989, s. 3). Std ecznociach mczyni wiksz ni ko-
przypuszczenie, e mczyni s bardziej biety wag przykadali do modego wieku
zazdroni o rywali seksualnych i przypisuj i atrakcyjnoci fizycznej potencjalnej part-
wiksze znaczenie cnotliwoci potencjal- nerki, co potwierdzaoby hipotez, e wy-
nej partnerki. soko ceni zdolnoci rozrodcze kobiet. Hi-
Poniej zamieszczamy pewne kon- poteza, e mczyni preferuj cnotliwo
kretne hipotezy wyprowadzone z teorii potencjalnych partnerek, potwierdzia si
inwestycji rodzicielskich oraz teorii pew- w 23 z 37 spoecznoci, a wic w stopniu
noci rodzicielstwa (Buss, 1989; Buss, umiarkowanym. Po drugie kobiety bardziej
Larsen, Westen, Semmelroth, 1992): ni mczyni ceniy zasoby finansowe
potencjalnego partnera (36 z 37 spoecz-
1. Mczyzna ocenia warto kobiety noci) oraz jego ambicj i pracowito (29
jako potencjalnej partnerki pod ktem z 37 spoecznoci). Potwierdza to hipotez,
jej zdolnoci rozrodczych, sygnalizo- e kobiety ceni partnerw zasobnych.
Przyczyny zazdroci u mczyzn i kobiet W trzecim badaniu sprawdzono, czy

Nastpnie w trzech kolejnych badaniach kobiety i mczyni majcy za sob trway
poddano weryfikacji hipotez o rnych zwizek seksualny reaguj tak samo lub
motywach zazdroci u kobiet i mczyzn mocniej, ni osoby bez takich dowiad-
(Buss i in., 1992; 2002). W pierwszym cze. Okazao si to prawd w wypadku
z nich zapytano studentw obojga pci, mczyzn. Ci z nich, ktrzy mieli do-
czy bardziej przeyliby zdrad fizyczn wiadczenia z tego typu zwizkw, oka-
czy emocjonaln. W odpowiedzi 60% m- zywali wiksz zazdro na tle seksual-
czyzn wskazao na zdrad fizyczn, a 83% nym. Natomiast u kobiet poziom reakcji
kobiet - na emocjonaln. na zdrad emocjonaln pozostawa taki
W drugim badaniu mierzono fizjolo- sam bez wzgldu na ich dowiadczenia
giczne reakcje studentw, ktrzy wyobra- seksualne.
ali sobie dwie sytuacje. W pierwszej Zdaniem autorw tych bada potwier-
z nich partner nawizywa kontakt seksu- dziy one hipotez rnic midzy kobie-
alny z inn osob, w drugiej za angaowa tami a mczyznami w zakresie zazdro-
si emocjonalnie. Tu rwnie ujawniy si ci. Cho rozpatrywano rwnie alterna-
rnice midzy mczyznami a kobietami. tywne interpretacje wynikw bada, au-
Mczyni silniej reagowali na wyobrae- torzy stwierdzili, e tylko ujcie psycho-
nie zdrady fizycznej, a kobiety - emocjo- ewolucyjne pozwala w peni zrozumie te
nalnej. zjawiska.
WIATO NA BADACZA
DAVID M. BUSS
Ewolucyjna psychologia osobowoci
Ewolucyjn psychologi osobowoci

zainteresowaem si na studiach, kie-
dy to zafascynoway mnie wielkie
pytania". Uderzyo mnie wwczas, e i seksu znajduj si w centrum uwagi
teoria ewolucji moe rzuci wiato wszystkich ludzi, stanowi gwny te-
na niektre z odwiecznych proble- mat rozmw midzy przyjacimi, in-
mw psychologii. Jaka jest natura spiruj marzenia i tsknoty za mio-
czowieka? Czym rni si kobiety ci oraz stanowi rdo blu psy-
i mczyni i dlaczego si rni? Pod chicznego, gdy sprawy le si uo.
jakimi wzgldami przedstawiciele tej Tymczasem psychologia zdawaa si
samej pici najbardziej si rni? Zain- zupenie ignorowa ten tak wany dla
teresowao mnie ponadto zjawisko do- wszystkich kobiet i mczyzn temat.
bierania si ludzi w pary. Prosta obser- A nieprzypadkowo przecie kwestie
wacja rzeczywistoci podpowiadaa, e doboru partnera stanowi samo sedno
kwestie partnerstwa, narzeczestwa teorii ewolucji.
154 rozwj osobowoci
WIATO N A B A D A C Z A cd.
Znaczenie mojej pracy polega na lucyjna jest wan, non i empirycz-
wykazaniu, e pewne obiegowe ponie weryfikowaln gazi psychologii.
gldy funkcjonujce w psychologii s Obecnie moje prace zmierzaj
cakowicie bdne. Przyjmuje si na w dwch gwnych kierunkach. Pierw-
przykad, e pragnienia ludzkie s zde- szym z nich s niezwykle doniose,
terminowane kulturowo, kultury za a ignorowane przez psychologw, pro-
s nieskoczenie zrnicowane. Tym- blemy prestiu, reputacji i pozycji
czasem moje badania, prowadzone spoecznej. Jak dotd zebraem dane
w 37 rnych spoecznociach, wyka- na temat kryteriw prestiu z Nie-
zay, e pragnienia kobiet i mczyzn miec, Polski, Chin oraz wysp Guam.
na caym wiecie s w znacznym Jestem za w trakcie ich poszukiwa-
stopniu uniwersalne. Tak wic wbrew nia w Etiopii, Kenii, Albanii i Tur-
pogldowi, e [...] ludzie nie maj cji. Psychologia - moim zdaniem -
adnej natury, lecz jedynie zdolno musi by ponadkulturowa. Po drugie,
uczenia si i funkcjonowania w kul- wracajc w pewnym sensie do ko-
turze", maj oni na caym wiecie rzeni, zajmuj si ewolucyjn psycho-
podobne, jasno okrelone pragnienia, logi rnic indywidualnych. Psycho-
ktre stanowi cz ich natury. Bada- logia ewolucyjna jak dotd nic powi-
nia te wykazay rwnie, e niektre cia tym zagadnieniom wystarczajcej
rnice midzy pciami maj charakter uwagi. Najwiksze i najbardziej eks-
uniwersalny. Odkrycie to jest przykr cytujce wyzwanie jest jeszcze przede
niespodziank dla wyznawcw ideolo- mn. Jest nim stworzenie ostatecznej
gii lub pogldw teoretycznych, zgod- psychologii osobowoci", integrujcej
nie z ktrymi psychika kobiet i m- kwestie natury ludzkiej, rnic midzy
czyzn niczym si nie rni. Na nieco pciami oraz midzy poszczeglnymi
wyszym poziomie interpretacji moje osobnikami.
badania dowiody, e psychologia ewo-
Wyjanienia ewolucyjne mechanizmw psychicznych, a jedynym

Jak ju wspomniaem, Darwinowskie uj- znanym rdem tych mechanizmw jest
cie ludzkich zachowa w pewnym okresie ewolucja przez dobr naturalny. Kady, kto
popado w nieask. Dzisiaj znowu pro- interesuje si zachowaniami spoecznymi
ponuje si je jako podstaw zrozumienia czowieka, musi uwzgldni ich ewolu-
najwaniejszych aspektw funkcjonowa- cyjn histori. Biologiczne korzenie natury
nia czowieka. Niektrzy psychologowie, ludzkiej, zawarte w genach, cz ewolucj
jak na przykad Buss, uwaaj je za je- z zachowaniem (Goldsmith, 1991; Kenrick,
dyn szans nadania psychologii nauko- 1994).
wego charakteru. Zdaniem tego badacza Inni badacze kwestionuj donioso
zachowanie czowieka wynika z dziaania wkadu teorii ewolucji do wiedzy o funk-
cjonowaniu czowieka i przestrzegaj przed Genetyka zachowania

konsekwencjami takiego ujcia. Nie za-
Jak ju wspomniaem, genetycy zacho-
przeczajc istnieniu ewolucyjnej przeszo-
wania zajmuj si ewolucyjnymi uwarun-
ci naszego gatunku, psychologowie ci
kowaniami zachowa czowieka. Jak zo-
sdz, e ludzie osignli punkt, w kt-
baczymy, ostatnio prbowano metodami
rym w znacznym stopniu uniezalenili si
genetyki zachowania zbada rwnie uwa-
od genetycznie zaprogramowanych reak-
runkowania rodowiskowe. Gwny nurt
cji. Ostrzegaj rwnie przed biologicznym
bada koncentruje si jednak na zwizkach
i ewolucyjnym interpretowaniem zjawisk
midzy genami a zachowaniem.
spoecznych, ktre mog mie inne uwa-
Genetyka zachowania posuguje si
runkowania. Na przykad Cantor (1990)
trzema podstawowymi metodami badaw-
twierdzi, e koncentrujc si na kwestiach
czymi: rozmnaaniem selektywnym,
reprodukcji i walki o byt, psychologowie
badaniem blinit oraz badaniem dzieci
ewolucyjni ignoruj rnorodno relacji
adoptowanych. Rozmnaanie selektywne
spoecznych oraz problemw, przed jakimi
stosuje si u zwierzt. Wyodrbnia si
staj ludzie. Pogldy D. M. Bussa wy-
zwierzta z okrelon cech i krzyuje si
wouj te gwatowny sprzeciw licznych
je przez kilka kolejnych pokole, dopro-
feministek, poniewa nie uwzgldniaj roli wadzajc do powstania odmiany danego
czynnikw kulturowych i mog prowa- gatunku posiadajcej t wanie, wyodrb-
dzi do wniosku, e rnice psycholo- nion cech. W ten sposb prowadzi si na
giczne midzy kobietami a mczyznami przykad rozrd koni wycigowych i to jest
s nieuniknione. Mamy wic do czynienia przyczyn bardzo wysokich cen champio-
z bardzo ekspansywn teori biologiczn, nw kupowanych w celach rozpodowych.
obejmujc wiele zjawisk psychologicz- Tak samo powstaj rwnie rne odmiany
nych, ktrej przyszo pozostaje jednak psw, posiadajcych cechy dostosowane do
niejasna. upodoba rozmaitych wacicieli.
Rnimy si wygldem i wielkoci
Selektywne rozmnaanie prowadzi do powstania zwierzt o okrelonych waciwociach.

156 rozwj osobowoci
Jednym z pierwszych przykadw se- wic zda si na naturalne ekspery-

lektywnego rozmnaania prowadzonego menty", w ktrych opieramy si na naszej
pod ktem cech psychicznych byo wyod- wiedzy o podobiestwach genetycznych
rbnienie przez Tryona (1940) szczurw i rodowiskowych czcych dane osobniki.
bystrych" i tpych". Tryon doprowadzi Jeeli natomiast dwa organizmy s iden-
do powstania dwch odmian szczurw. tyczne genetycznie, to wszelkie rnice
Najbardziej ograniczony z grupy szczu- midzy nimi mona przypisa wpywom
rw bystrych by bystrzejszy od niemal rodowiska. Z drugiej strony, jeeli dwa
wszystkich szczurw tpych". Wpraw- organizmy maj inne geny, ale wzrastay
dzie kolejne badania dowiody, e selekcji w tym samym rodowisku, to rnice mi-
podlegay inne czynniki ni bystro" dzy nimi s uwarunkowane genetycznie.
i tpota", ale wykazano, i za pomoc Na og nie potrafimy dokadnie ustali
rozmnaania selektywnego mona dopro- stopnia podobiestwa genetycznego i ro-
wadzi do powstania grup rnicych si dowiskowego midzy dwojgiem ludzi. Naj-
pod wzgldem okrelonych waciwoci. bliej ideau s blinita jednojajowe i dwu-
W miar postpw w rozumieniu mecha- jajowe. Blinita jednojajowe powstaj z tej
nizmw genetycznych procedury z tego samej komrki jajowej i maj identyczny
zakresu staway si coraz bardziej wy- zestaw genw. Blinita dwujajowe po-
szukane. Obecnie trwaj badania nad spo- wstaj z dwch osobnych komrek i maj
rzdzeniem mapy psiego genotypu, ktra okoo 50% genw wsplnych, podobnie jak
okrelaaby, jakie dokadnie geny i kombi- kade rodzestwo.
nacje genw odpowiadaj za kad cech Praktyk badania blinit dla usta-
psa jego budow anatomiczn, kolor lenia wpywu czynnika genetycznego na
i jako sierci, temperament, instynkt osobowo czowieka mona uzasadni na-
stadny czy myliwski i tym podobne. stpujco:
Selektywne rozmnaanie stwarza rw-
nie moliwo poddawania odmian zwie- 1. Poniewa blinita jednojajowe maj
rzt rnym wpywom rodowiska i bada- identyczne geny, rnice midzy nimi
nia zwizku uwarunkowa genetycznych musz wynika z uwarunkowa rodo-
i rodowiskowych z pniejszym zacho- wiskowych.
waniem. Na przykad wpyw czynnikw 2. Blinita dwujajowe rni si wpraw-
genetycznych i rodowiskowych na szcze- dzie genetycznie, ale wzrastaj w po-
kanie psa lub jego lkliwo mona bada, dobnym rodowisku, wic pozwalaj
hodujc rne pod wzgldem genetycznym oceni wpyw rodowiska.
psy w odmiennych warunkach (Scott, Fu- 3. Badajc blinita jednojajowe i dwuja-
ller, 1965). Selektywne rozmnaanie oraz jowe mona oceni wpyw rodowiska
manipulacja warunkami rozwoju pozwalaj na genotyp oraz konsekwencje oddzia-
okreli genetyczne uwarunkowanie r- ywania podobnego albo identycznego
nic w zachowaniu, si wpywu rodowiska rodowiska na rne genotypy.
na zachowanie oraz procesy, ktrym ten
wpyw podlega. Nieco upraszczajc, mona powiedzie,
Badania takie prowadzi si na zwierz- e rnice midzy blinitami jednojajo-
tach. Wzgldy etyczne nie pozwalaj prze- wymi s uwarunkowane rodowiskowo,
prowadza ich na ludziach. Tutaj trzeba a midzy blinitami dwujajowymi - gene-
tycznie. Porwnanie rozmiaru i charakteru do rodzicw biologicznych wskazuje na

tych rnic w odniesieniu do tych samych dziaanie czynnika genetycznego, a stopie
cech osobowoci pozwala oceni, w jakim podobiestwa do rodzicw przybranych
stopniu dana cecha jest uwarunkowana wskazuje na dziaanie czynnika rodowi-
genetycznie, a w jakim stopniu moe zo- skowego.
sta zmodyfikowana na skutek oddziay- Porwnaniami takimi mona rwnie
wa rodowiskowych. obj rodziny, w ktrych wychowuj si
Niezwykle rzadko natrafia si na wa- zarwno dzieci biologiczne, jak i adop-
runki niezbdne do przeprowadzenia ta- towane. Wyobramy sobie na przykad
kich bada, tote ich rezultaty nie zawsze rodzin z czworgiem dzieci: dwjk bio-
s rozstrzygajce. Rne traktowanie bli- logicznych i dwjk adoptowanych. Dzieci
nit jednojajowych czsto wymaga specjal- biologiczne i ich rodzicw cz wizy
nych zabiegw. Trudno te powiedzie, e genetyczne, czego nie mona powiedzie
blinita dwujajowe wzrastaj w identycz- 0 dzieciach adoptowanych. Jeeli dzieci
nym rodowisku. Jak zobaczymy, ocena adoptowane nie s ze sob spokrewnione,
podobiestwa rodowisk jest bardzo skom- to nie maj wsplnych genw. czy je
plikowana, poniewa ludzie o innym geno- natomiast wsplnota genetyczna z ich ro-
typie odmiennie dowiadczaj tego samego dzicami biologicznymi oraz ewentualnym
rodowiska i swoim dziaaniem prowadz rodzestwem biologicznym. Mona wic
do powstania rnych rodowisk. Pomimo porwnywa cechy dzieci, rodzicw przy-
tych trudnoci badania blinit w najgor- branych i biologicznych oraz przybranego
szym razie daj przynajmniej wiele do 1 biologicznego rodzestwa. Mona na
mylenia. przykad pyta, czy dzieci biologiczne s
Dalszy postp w tych badaniach na- bardziej do siebie podobne ni adoptowane,
stpi poprzez porwnanie podobiestw czy s bardziej ni adoptowane podobne do
i rnic midzy bliniakami jednojajowymi rodzicw, czy dzieci adoptowane s bar-
wychowywanymi wsplnie a tymi, ktre dziej podobne do rodzicw biologicznych
wzrastay w rnych rodowiskach. Po- czy przybranych. Twierdzca odpowied na
dobiestwa blinit wychowywanych od- takie pytania podkrelaaby wag czynnika
dzielnie podkrelay oddziaywanie czyn- genetycznego w rozwoju poszczeglnych
nikw genetycznych, natomiast rnice cech osobowoci.
przy identycznym materiale genetycznym W badaniach nad blinitami i rodzi-
wskazyway na wag czynnikw rodowi- nami adopcyjnymi mamy do czynienia
skowych. Bliniaki jednojajowe wzrastaj z ludmi o rnym stopniu pokrewie-
w rnych rodowiskach najczciej w wy- stwa oraz oddziaywania rodowiskowego.
niku adopcji. Badania adopcyjne stano- Mona wic ustala relacje midzy po-
wi kolejn metod analizowania wpyww dobiestwem genetycznym a poszczegl-
genetycznych i rodowiskowych. Jeeli ma nymi cechami osobowoci, porwnujc na
si odpowiednie dane, mona bada podo- przykad iloraz inteligenci jedno- i dwu-
biestwo adoptowanych dzieci do ich ro- jajowych blinit wychowywanych razem
dzicw biologicznych, ktrzy nie wywierali i oddzielnie, rodzestwa (nie blinit) wy-
na nie bezporedniego wpywu, oraz do chowywanego razem i oddzielnie, iloraz in-
rodzicw przybranych, z ktrymi nie cz teligencji dzieci adoptowanych i biologicz-
ich wsplne geny. Stopie podobiestwa nych z ilorazem inteligencji ich rodzicw
158 rozwj osobowoci
oraz iloraz inteligencji dzieci adoptowa- ci. Okrela on, w jakim stopniu rnice
nych z ilorazem inteligencji ich rodzicw w zakresie poszczeglnych cech mona
przybranych oraz biologicznych. Niektre przypisa wpywom czynnikw genetycz-
z uzyskanych w ten sposb danych przed- nych. Zanim przejdziemy do omawiania do-
stawiamy w tabeli 5.1. Wynika z nich, wodw wiadczcych o odziedziczalnoci
e istnieje zaleno midzy czynnikami cech osobowoci, dobrze bdzie zrozumie
genetycznymi a ilorazem inteligencji. rda tego sposobu mylenia. Koncepq'a
Tutaj dochodzimy do niezwykle wanej odziedziczalnoci pojawia si w naukach
statystyki dotyczcej odziedziczalnoci, biologicznych. Jej przedstawiciele na przy-
o ktrej pisalimy w rozdziale drugim. kad siej rne ziarna tej samej rodziny
Genetycy zachowania oceniaj, podobnie w tej samej glebie i tak samo pielgnuj.
jak to si dziao w powyszym przy- Rnice midzy tak uprawianymi rolinami
kadzie z ilorazem inteligencji, jak da- przypisuje si czynnikom genetycznym,
lece rnice w nateniu wystpowania a wskanik odziedziczalnoci okrela roz-
danej cechy zale od czynnikw gene- miary ich wpywu na te rnice. Genetycy
tycznych. Wynik tej oceny znany jest zachowania przejli t procedur i wyko-
pod nazw wskanika odziedziczalno- rzystali j do badania cech osobowoci.
TABELA 5.1 rednie korelacje ilorazu inteligencji w rodzinie (R)

W miar wzrostu stopnia pokrewiestwa wzrasta podobiestwo ilorazu inteligencji, co wskazuje na silne
genetyczne uwarunkowanie inteligencji.
POKREWIESTWO REDNI R LICZBA PAR

Krewni biologiczni mieszkajcy razem
Blinita jednojajowe 0,86 4672
Blinita dwujajowe 0,6 5533
Rodzestwo 0,47 26473
Rodzice-dzieci 0,42 8433
Rodzestwo przyrodnie 0,35 200
Kuzyni 0,15 1176
Krewni biologiczni mieszkajcy oddzielnie
Blinita jednojajowe 0,72 65
Rodzestwo 0,24 203
Rodzina przybrana mieszkajca razem
Rodzestwo 0,32 714
rdo: T. J. Bouchard, M. McGue (1981). Familial Studies of Intelligence: A Review. Science, 250, 1056.
Copyright 1993 by American Association for the Advancement of Science.
Trzeba pamita, e wskaniki odzie- nika z dziaania genw. Jest to fakt, nad
dziczalnoci odnosz si do konkretnych ktrym nie trzeba duej dyskutowa"
populacji. Dotycz one uwarunkowanych (Bouchard, Lykken, McGue, Segal, Telle-
genetycznie rnic midzy czonkami da- gen, 1990). Przeprowadzono liczne badania
nej spoecznoci. Jeeli w dwch rnych nad blinitami i dziemi adoptowanymi
badaniach otrzymano dwa rne wzorce, dotyczce wielu cech osobowoci. Wy-
wynikiem bd dwa rne wskaniki za- niki byy niekiedy naprawd zdumiewa-
lenoci! Rnica ta byaby wiksza lub jce. Zdarzao si, e blinita jednojajowe
mniejsza zalenie od odmiennych waci- wychowywane osobno w wieku dojrza-
woci badanych populacji oraz stosowa- ym okazyway si nie tylko podobne pod
nych miar. Istnieje ponadto kilka sposobw wzgldem wygldu czy gosu, ale rw-
obliczania wskanikw odziedziczalnoci, nie miay takie same upodobania i trzy-
co prowadzi do odmiennych wynikw. Na may w domu takie same zwierzta (Ly-
przykad Plomin (1990a, s. 70) wyszcze- kken, Bouchard, McGue, Tellegen, 1993).
glnia 6 rodzajw danych wyjciowych Niezalenie jednak od takich niesamowi-
do obliczania stopnia odziedziczalnoci ilo- tych przypadkw jednostkowych wyniki
razu inteligencji. Wskanik odziedziczalno- bada zdecydowanie wskazuj na znaczcy
ci waha si od 0,30 do 0,72, co znaczy, wpyw czynnikw dziedzicznych na osobo-
e od 30% do 72% zrnicowania da- wo czowieka.
nej cechy mona wytumaczy wpywami
W rozdziale drugim omawialimy ewen-
genetycznymi. O wskaniku odziedziczal-
tualny wpyw genw na pi podstawo-
noci bdziemy jeszcze pisa, ale warto
wych cech osobowoci oraz rozwaali-
w tym miejscu zaznaczy, czym on jest,
my tez o odziedziczalnoci osobowo-
a czym nie jest. Wskanik odziedziczal-
ci w 40%. W tabeli 5.2 przedstawiamy
noci okrela, jaki procent zrnicowania
wskaniki odziedziczalnoci dla wielu cech
danej cechy w konkretnej populacji mona
osobowoci. Dla porwnania doczamy do
przypisa czynnikom genetycznym. Nie
niej rwnie wskaniki odziedziczalnoci
okrela on natomiast, w jakim stopniu dana
wzrostu i wagi, a take kilku innych in-
cecha jest oglnie dziedziczna! Nacisk
teresujcych cech. Podajemy tutaj poje-
zosta wic pooony na konkretn, badan
dyncze wskaniki dla kadej z cech, ale
spoeczno, a nie na dziaanie genw
trzeba pamita, e wyniki uzyskiwane
ujmowane w oderwaniu od rzeczywistych
przez poszczeglnych badaczy, stosujcych
uwarunkowa.
odmienne metody obliczania w odniesieniu
Przejdmy teraz do wnioskw genetyki do rnych populacji, rniy si midzy
zachowania na temat dziedziczenia osobo- sob. Na przykad wskaniki odziedziczal-
woci. Ponisze dwa cytaty dobrze oddaj noci ilorazu inteligencji wahaj si od
aktualne stanowisko tej nauki: Trudno 0,3 do 0,8, a wskaniki odziedziczalnoci
znale jakkolwiek cech osobowoci, ekstrawersji od 0,32 do 0,65. Zrnicowa-
ktra nie podlegaaby wpywom genetycznie odziedziczalnoci pogldw zaley od
nym" (Plomin, Neiderhiser, 1992), Przy tego, czego one dotycz. Stwierdzono, e
niemal kadej z dotychczas przebadanych pogldy na karanie przestpcw oraz seks
cech osobowoci, od tempa reakcji do przedmaeski s odziedziczane w wik-
religijnoci, zrnicowanie midzy ludmi szym stopniu ni pogldy dotyczce po-
w mniejszym lub wikszym stopniu wy- lityki gospodarczej czy edukacji (Eaves,
160 rozwj osobowoci
Eysenck, Martin, 1989; Tesser, 1993). zgodzioby si z tym wnioskiem oraz z tre-
Wyniki bada wskazuj jednak, e czynniki ci przedstawionych w powyszym para-
dziedziczne wpywaj na niemal wszystkie grafie cytatw. Czynniki genetyczne, dzie-
aspekty funkcjonowania osobowoci, w- dziczne, maj duy wpyw na osobowo
czajc w to wikszo postaw. czowieka. Problemy pojawiaj si przy
Wielu psychologw zaznajomionych sporzdzaniu poszczeglnych wskanikw,
z wynikami bada genetyki zachowania zwaszcza za wskanikw okrelajcych
5.2
Wyniki bada wskazuj na silny wpyw genw na osobowo (ogem 40%). Wpyw ten nie jest tak duy. jak
w wypadku wzrostu, wagi czy ilorazu inteligencji, ale i tak wikszy ni w wypadku postaw oraz :
tol/irh
IGIMIsHiak
joi\rtnloHanio
uyiuUoiiic/tolo\A/i7ii
iuicvvi.ji.
CECHA
Wzrost" 0/80
Waga 0,60
Iloraz inteligencji 0,50
Konkretne talenty 0,40
0,40
Ekstrawersja 0,36
Neurotyczno 0,31
Sumienno 0,28
IU yInnHnwnr
UUUWUdu OU<-U
28
Otwarto na dowiadczenia 0,46
Temperament EATI*
Emocjonalno 0,40
Aktywno 0,25
Towarzysko 0,25
Impulsywno 0,45
Oôtcrn osobowos 0,40
Konserwatyzm 0,30
Religijno 0.16
Integracja rasowa 0,00
Ogldanie telewizji 0,20
*EATI - cztery wymiary temperamentu, wyodrbnione przez Bussa i Plomina (1984). E = emocjonalno,
A aktywno, T = towarzysko. I = Impulsywno.
rda: Bouchard i in., 1990; Dunn. Plomin, 1990: Loehlin, 1992; McGue i in.. 1993; Pedersen i in., 1988;
Pedersen i in., 1992; Plomin, 1990; Plomin i in., 1990; Plomin, Rende, 1991; Tellegen i in., 1988; Tesser.
1993; Zuckerman, 1991.
relacje midzy czynnikami genetycznymi ci badanej populacji oraz czy podstaw

a rodowiskowymi. Zdaniem niektrych s badania nad blinitami czy rodzinami
genetykw zachowania badania dowodz adopcyjnymi. Wskanik odziedziczalnoci
[...] silnego wpywu czynnikw dzie- okrela, w jakim stopniu zrnicowanie
dzicznych na wikszo cech osobowoci" w zakresie danej cechy, mierzone w okre-
(Bouchard i in., 1990, s. 223), a stosun- lony sposb w pewnej populacji mona
kowo maego znaczenia rodowiska ro- przypisa czynnikom genetycznym. Jest
dzinnego. Spraw uwarunkowa rodowi- on o wiele popularniejszy wrd psycholo-
skowych zajmiemy si w nastpnej czci, gw ni wrd biologw. Biolog Goldsmith
tutaj jednak trzeba odrni znaczc" ostrzega wic:
rol genw od silnego wpywu czynnikw
dziedzicznych". Midzy tymi dwoma sfor- Odziedziczalno nie okrela stopnia ge-
muowaniami istnieje subtelna, ale istotna netycznego uwarunkowania danej cechy.
rnica. Drugie z nich jest zdecydowanie Wskanik odziedziczalnoci nic nie mwi
bardziej dobitne. o tym, dlaczego dany czowiek posiada
Oprcz tych rnic w interpretacji, jak cech albo jej nie posiada. Nie mwi
trzeba strzec si dwch bdnych wnio- te nic o roli, jak odgrywaj geny w wy-
skw, ktre mona by wyprowadzi z prze- raaniu tej cechy. Jeeli nie rozumie si
prowadzonych bada, ale ktrych aden tych rozrnie, to atwo ugrzzn w dys-
genetyk zachowania nie formuuje. kusjach na temat natury i rodowiska.
Po pierwsze mona bdnie mniema, (1991, s. 32)
e wskanik odziedziczalnoci wskazuje
na stopie dziedzicznego uwarunkowania Rozumiejc te rozrnienia, jak rwnie
danej cechy. Przestrzegalimy ju przed ograniczenia zakresu stosowania wska-
tak jego interpretacj, ale niezbdne s nikw odziedziczalnoci, genetycy zacho-
dalsze uwagi. Nawet gdybymy przyjli, wania uwaaj te rozwaania jednak za
e oglny wskanik odziedziczalnoci wy- pierwszy krok na drodze ku poznaniu
nosi 40%, to nie znaczyoby, e 40% genetycznych uwarunkowa ludzkiego za-
osobowoci czowieka jest dziedziczne ani chowania (Plomin, 1990a, s. 23).
e 40% pewnych aspektw osobowoci Drugim bdnym wnioskiem z bada
jest dziedziczne. Nie oznacza to rwnie, nad wskanikiem odziedziczalnoci byoby
e 40% rnic w osobowociach dwch stwierdzenie, e poniewa kada cecha
ludzi lub grup ludzkich jest dziedziczne. jest w jakim stopniu dziedziczna, to
Podobnie 80% wskanik odziedziczalnoci nie mona jej zmieni. Pogld, zgodnie
ilorazu inteligencji nie znaczy, e 80% z ktrym tego, co biologiczne lub dzie-
inteligencji jest dziedziczne ani e 80% dziczne, nie da si zmieni, spotyka si
rnicy w inteligencji wynika z dziaania cakiem czsto. Nawet specjalici, dobrze
czynnikw dziedzicznych. Trzeba pami- znajcy jego sabe punkty, niekiedy mu
ta, e wskanik odziedziczalnoci jest ulegaj. Tymczasem nawet jeli co jest
dotyczc pewnej spoecznoci przesank cakowicie zdeterminowane przez czynniki
statystyczn, ktra zmienia si w zaleno- dziedziczne, to wcale nie znaczy, e nie
ci od tego, jaka cecha jest przedmiotem mona tego zmieni na skutek oddziaywa-
badania, w jaki sposb dokonuje si jej nia rodowiska. Nawet jeli temperament
pomiaru, jaki jest wiek i inne waciwo- ludzki jest wrodzony, to nie znaczy, e jest
162 rozwj osobowoci
si na skazanym do koca ycia (Kagan, w otoczeniu. Warto pamita metafor to-

1994; Kagan, Snidman, 1991a, b). Wzrost czcej si kuli Waddingtona. Dziedziczno
czowieka jest w znacznym stopniu uwa- wyznacza oglne kontury. Rozwijajcy si
runkowany genetycznie, ale wpyw na ma organizm moe wybra jedn z wielu do-
rwnie bogactwo poywienia dostpnego stpnych drg.
Wpyw rodowiska
W niniejszej czci omwimy wpyw roza spraw genw, lecz rwnie wychowa-
dowiska na osobowo. W pewnym sensie nia w tym samym rodowisku rodzinnym?
argumenty na rzecz tego wpywu przed- Genetycy zachowania nie tylko oceniaj,
stawilimy ju w poprzedniej czci. Jeeli jaki stopie zrnicowania danej cechy
przyjmiemy, e okoo 40% poszczeglnych w okrelonej populacji wynika z dziaania
cech temperamentu oraz caej osobowoci czynnikw dziedzicznych, lecz rwnie,
jest uwarunkowana genetycznie, to pozo- jaka jego cz wynika z oddziaywania
staje 60% na wpywy rodowiskowe oraz czynnikw rodowiskowych. Rozrnia si
ewentualny bd. Jedne z najciekawszych wic rodowiska wsplne (shared envi-
osigni wspczesnej genetyki zacho- ronments) i specyficzne (nonshared envi-
wania pochodz z bada nad blinitami ronments). O rodowiskach wsplnych
i rodzinami adopcyjnymi, zmierzajcych mwimy wtedy, gdy rodzestwo wzrasta
do ustalenia zakresu wpywu rodowiska w tej samej rodzinie i podlega na przykad
na cechy osobowoci. Cho wic zdaniem obowizujcym w niej wartociom oraz
Plomina (1990a) [...] geny maj tak duy metodom wychowywania dzieci. Ze rodo-
i wszechstronny wpyw na zachowanie, e wiskami specyficznymi mamy do czy-
nieuchronna jest zmiana podejcia: zamiast nienia w wypadku dzieci wychowujcych
pyta, co jest dziedziczne, trzeba pyta, co si w tej samej rodzinie, ale poddanych
take nie jest" (s. 112), to jednoczenie odmiennym oddziaywaniom. Na przykad
ten sam uczony twierdzi, e [...] niektre poszczeglne dzieci mog by przez rodzi-
badania genetyki zachowania dowodz zna- cw rnie traktowane z powodu rnicy
czenia wpyww rodowiska" (s. 115). pci, wieku albo pewnych wydarze doty-
W ksice Natur and Nurture (Na- czcych tylko jednego z nich (na przykad
tura i wychowanie) Plomin (1990a) wska-
jego choroby albo trudnoci finansowych
zuje, e genetyka zachowania zajmuje
w rodzinie w czasie jego dziecistwa).
si obydwoma tymi elementami. Badania
dowodz doniosoci zarwno genw, jak Jakie waciwoci rodowiska mog
i rodowiska. Std zreszt bierze si tytu wpyn na rozwj osobowoci? Genetycy
niniejszego rozdziau. zachowania porwnuj przykady rodze-
Mona zapyta: Jakie elementy rodo- stwa wychowujcego si w tej samej rodzi-
wiska s decydujce? Czy na przykad tanie z ich odpowiednikami wychowujcymi
kim decydujcym elementem jest wycho- si w rnych rodzinach, jak rwnie przy-
wywanie si w tej samej rodzinie? Czy ro- kady rodzestwa przyrodniego wychowy-
dzestwo jest do siebie podobne nie tylko wanego w jednej rodzinie z biologicznymi
siostrami i brami wychowywanymi przez bardziej podobne do siebie i do swoich

rne rodziny. Innymi sowy, bada si rodzicw niby to wynikao z oddziaywa-
zaleno midzy podobiestwem osobo- nia samych genw. Jeli natomiast licz
woci a pokrewiestwem oraz wpywami si podobne warunki ycia, to rodzestwo
rodowiskowymi. Jeeli decyduj wsplne adoptowane przez jedn rodzin powinno
warunki, to rodzestwo biologiczne wy- by do siebie bardziej podobne ni to
chowywane razem powinno by do siebie samo rodzestwo rozdzielone midzy dwie
bardziej podobne ni rodzestwo roz- rodziny adopcyjne. Jeeli natomiast licz
czone i wychowywane oddzielnie. Dzieci si warunki odrbne, to powysza zasada
takie powinny by rwnie bardziej ponie obowizuje, a dzieci wychowujce si
dobne do swoich biologicznych rodzicw razem nie bd do siebie bardziej po-
ni dzieci adoptowane. W zasadzie rodze- dobne ni dzieci wychowujce si od-
stwo wychowywane razem powinno by dzielnie.
WIATO NA BADACZA
ROBERT PLOMIN:
Geny a rodowisko
Prac doktorsk pisaem na wydziale

psychologii University of Texas w Au-
stin na pocztku lat siedemdziesi-
tych. Doktoranci musieli wwczas niami blinit w celu wyodrbnienia
uczestniczy, w zajciach z podstawo- cech dziedzicznych u niemowlt i ma-
wych przedmiotw psychologii. Jed- ych dzieci. Wraz z Arnoldem Bussem
nym z nich bya genetyka zachowania. napisalimy dwie ksiki powicone
Zajcia le wzbudziy we mnie trwajce teorii temperamentu i rozwoju osobo-
do dzisiaj zainteresowanie kwestiami woci. Dowodzilimy w nich, e we
natury (genetyki) i rodowiska. wczesnym okresie ycia najbardziej
Chciaem zastosowa metody ge- widoczne jest dziedziczenie trzech
netyki zachowania do bada nad roz- cech, czyli emocjonalnoci, aktywno-
wojem, a szczeglnie rozwojem oso- ci oraz towarzyskoci bd niemiao-
bowoci (Plomin, 1986, opis metod ci (Buss, Plomin. 1975; 1984). Obec-
badawczych genetyki zachowania oraz nie wiadomo jednak, e poleganie na
jej efektw znajduje si w: Plomin, ocenach temperamentu dzieci doko-
1990a). Rozpoczem od myszy, a nie nywanych przez rodzicw jest proble-
od ludzi, bo ich wzorce genetyczne matyczne. Na przykad badania rodzin
byy wyrazistsze. Jak to jednak zda- adopcyjnych prowadzone za pomoc
rzyo si niejednemu badaczowi, mu- tego typu wskanikw nie wykazay
siaem szybko zmieni plany, bo na- uwarunkowa genetycznych (Plomin,
bawiem si powanego uczulenia na Coon, Carey, DeFries, Fulkcr, 1991).
myszy. Wwczas zajem si bada- Niezbdne jest zastosowanie obser-
164 rozwj osobowoci
wacyjnych metod pomiaru tempera- blinitami i rodzinami adopcyjnymi
mentu u dzieci (np. Braungart, Plo- wykazay, e wiele cech uwaanych
min, DeFries, Fulker, 1992, Plomin w psychologii za rodowiskowe jest
i in., 1993). uwarunkowanych genetycznie (Plo-
Obecnie prowadz badania nad min, 1994). Na przykad osobowo
wzajemnymi relacjami natury i ro- czowieka jednoczenie jest zalena od
dowiska. Za pomoc metod genetyki genw i stanowi wany aspekt ro-
zachowania prbuj lepiej zrozumie dowiska. W postpowaniu rodzicw
uwarunkowania rodowiskowe, jed- mog si odbija genetycznie uwarun-
nym z podejmowanych przeze mnie kowane cechy osobowoci dzieci.
tematw badawczych s odrbne wa- Ostatnio coraz bardziej pociga
runki ycia czowieka (Plomin, Da- mnie te moliwo stosowania metod
niels, 1987). Geny wpywaj na oso- genetyki molekularnej do wyodrb-
bowo, ale rodowisko te. Jednak nienia genw wpywajcych na osobo-
na skutek uwarunkowa rodowiskowo (Plomin, 1990b). Cho znalezie-
wych dzieci wychowujce si w tej nie genw ksztatujcych tak zoony
samej rodzinie staj si od siebie system, jak osobowo czowieka, jest
rne, a nie podobne do siebie. Dla- nieporwnanie trudniejsze ni znale-
czego dzieci wychowujce si w jed- zienie pojedynczych genw odpowie-
nej rodzinie maj rne osobowoci? dzialnych za jak chorob, to badania
W najnowszych badaniach powicono nad tym ju rozpoczem (Plomin,
tej kwestii wiele miejsca (np. Dunn, Saudino, 1994). Jeeli prace nad ge-
Plomin, 1990; Hetherington, Reiss, notypem czowieka dalej bd przebie-
Plomin, 1994). gay w tak oszaamiajcym tempie, to
Innym zagadnieniem z zakresu re- naley si spodziewa dalszego roz-
lacji midzy natur a rodowiskiem woju genetyki molekularnej (Plomin,
jest tak zwana natura rodowiska (Plo- 1993).
min, Bergman, 1991). Badania nad
Na poziomie intuicyjnym, cile su- rodziny na skutek przebywania w tym

biektywnym, moemy zada nastpujce samym rodowisku nabieraj cech wspl-
pytania: w jakim stopniu podobiestwo nych. Dziwic si niekiedy rnicom mi-
braci i sistr wychowujcych si w jed- dzy nimi, na koniec mwimy: Mimo to
nej rodzinie wykracza poza czyst gene- wida, e pochodz z tego samego domu".
tyk? Czy wsplne rodowisko rodzinne Jednak jednym z najbardziej zaskakujcych
wywiera na wszystkich czonkw rodziny odkry genetyki zachowania jest to, e ro-
taki sam wpyw? Cho wszyscy zdajemy dowiska wsplne nie s nawet w czci tak
sobie spraw z uderzajcych rnic mi- wane, jak rodowiska specyficzne. Niepo-
dzy rodzestwem, intuicja podpowiada, e wtarzalne dowiadczenia poszczeglnych
w ostatecznym rozrachunku dzieci z jednej dzieci zarwno w rodowisku rodzinnym,
jak i poza nim wydaj si daleko waniejsze czenia kadego dziecka s waniejsze ni
dla ksztatowania osobowoci ni wsplne wsplne dowiadczenia wszystkich czon-
dowiadczenia wynikajce z ycia w jednej kw rodziny (Dunn, 1992; Dunn, Plomin,
rodzinie. Bdziemy o tym jeszcze pisa 1990). Bada wic naley nie tyle jedno-
bardziej szczegowo, ale ju teraz mona licie traktowane rodowisko rodzinne, ile
udzieli odpowiedzi na zadane powyej py- odrbne dowiadczenia kadego dziecka:
tanie. Dlaczego dzieci z tej samej rodziny
s takie rne (Plomin, Daniels, 1987)? Wsplne ycie w rodzinie nie sprawia, e
Z powodu odmiennych warunkw ycia! dzieci upodabniaj si do siebie. Jedynie
Czy wynika z tego, e dowiadczenia to, czego dzieci z tej samej rodziny do-
rodzinne s niewane, e wbrew pogldom wiadczaj osobno, wpywa na ich rozwj
psychoanalitykw przeycia z wczesnego [...]. Innymi sowy, wpyw rodowiska na
dziecistwa nie maj znaczenia? Cho nie- rozwj odbywa si w obrbie jednostek,
ktrzy prbowali takie wnioski wyciga, a nie rodzin [...]. Rodziny czy wsplny
to nie znajduj one uzasadnienia. Rodzina kod DNA, a nie wsplne warunki ycia.
ma due znaczenie, podobnie jak to, co si (Dunn, Plomin, 1990, s. 42-43)
dzieje poza ni, ale jednostkowe dowiad-
TABELA 5.3 Korelacje dla rodzestw biologicznych wychowujcych si w tej samej rodzinie
Porwnanie podobiestwa midzy brami i siostrami biologicznymi oraz adoptowanymi wskazuje na

duy wpyw czynnikw genetycznych na osobowo i stosunkowo niewielki wpyw wsplnych rodowisk
yciowych (zob. ryc. 5.2).
CECHA KORELACJA
Wzrost 0,50
Waga 0,50
Szeroko ust 0.30
Iloraz inteligencji 0,47
Osignicia szkolne 0,50
Nadcinienie : 0,07
Astma 0,07
Cukrzyca 0,06
Ekstrawersja 0.25
Neurotyczno 0.07
Osobowo ogtem 0.15
Osobowo blinit jednojajowych ogtem 0,50
Osobowo blinit dwujajowych ogem 0.30
Osobowo rodzestwa adopcyjnego ogem 0,05
Wzrost rodzestwa adopcyjnego 0.02
Waga rodzestwa adopcyjnego 0.05
rdlo: J. Dunn, R. Plomin (1990). Separate Lives: Why Siblings Are So Different. New York: Basic Books.
166 rozwj osobowoci
Tez o niewielkim znaczeniu rodowi- genetycznych, okoo 35% z odrbnych

ska wsplnego potwierdzaj badania po- warunkw yciowych, okoo 5% ze wspl-
rwnujce dzieci biologiczne i adoptowane nych warunkw yciowych. Pozostae 20%
wychowujce si w tej samej rodzinie. stanowi bd pomiaru (ryc. 5.2).
Dane te (tabela 5.3) wykazuj, e rodze- Jeeli kady z czonkw rodziny odbiera
stwa biologiczne nie s wcale tak bardzo wsplne rodowisko rodzinne inaczej, to
do siebie podobne pod wzgldem wzrostu niezwykle wane staje si zrozumienie,
czy nawet wagi. W wyniku dziaania genw jakie dowiadczenia wpywaj na tak due
jednak korelacja wynosi dla nich okoo zrnicowanie. Pomocne moe w tym
0,50. Natomiast korelacje dla dzieci ado- by badanie rnych dowiadcze dzieci
ptowanych wychowywanych w tej samej z tej samej rodziny. W tym celu opra-
rodzinie s bliskie zera! Jest to szczeglnie cowano Kwestionariusz Rnicujcych
zaskakujce w wypadku wagi. Mogoby Dowiadcze Rodzestwa (SIDE - Si-
si wydawa, e z powodu przyjtego bling Inventory of Differential Expeences)
w danej rodzinie sposobu odywiania si (Daniels, Plomin, 1985). Respondentw
oraz nastawienia do wagi i ksztatu ciaa proszono o porwnanie dowiadcze w za-
jej czonkowie bd way mniej wicej kresie stosunkw z rodzicami i rwieni-
tyle samo. rednia korelacja rodzestwa kami z dowiadczeniami ich rodzestwa.
biologicznego w zakresie osobowoci wy- W tabeli 5.4 znajduje si kilka przyka-
nosi 0,15, a rodzestwa adopcyjnego - 0,05 dowych pozycji z tego kwestionariusza.
(Dunn, Plomin, 1990, s. 15, 48). Takie Badania dowiody, e dzieci wychowujce
wyniki doprowadziy Dunna i Plomina do si w tej samej rodzinie zupenie inaczej
wniosku (1990), e okoo 40% zrnico- spostrzegaj nastawienie rodzicw do nich.
wania osobowoci wynika z czynnikw (Dunn, Plomin, 1990, s. 64).
Btd, 20%
Czynniki specyficzne, 35%

splne, 5%
Zrnicowanie osobowoci wynika przede

wszystkim z czynnikw genetycznych.
Czynniki genetyczne, 43% W zakresie wpyww rodowiskowych zna-
czenie maj przede wszystkim odrbne
warunki ycia.
RYCINA 5.1 Skadniki zrnicowania osobowoci
rdo: J. Dunn. R. Plomin (1990). Separae Lives: Why Siblings Are So Different. New York: Basic Books. Copyright
1990 by Basic Books, Inc. Przedruk za zgod Basic Books, division of HarperCollins Publishers, Inc.
TABELA 5.4 Przykadowe pozycje Kwestionariusza Rnicujcych Dowiadcze Rodzestwa
BARDZIEJ W STOSUNKU BARDZIEJ W STOSUNKU

DO BRATA (SIOSTRY) TAK SAMO DO I
Matka:
Byta surowa 1 2 3 4 5
Lubita si z nami bawi 1 2 3 4 5
Byta wraliwa na to, co mylimy i czujemy 1 2 3 4 5
Czsto nas karata 1 2 3 4 5
Ojciec:
Byt surowy 1 2 3 4 5
Lubit si z nami bawi 1 2 3 4 5
Byt wraliwy na to, co mylimy i czujemy 1 2 3 4 5
Czsto nas karat 1 2 3 4 5
Wyniki dotycz sfery kontaktu uczuciowego (np. pozycje 2 i 3) oraz nadzoru (np. pozycje 1 i 4).
rdo: J. Dunn, R. Plomin (1990). Separae Uves: Wiry Siblings Are So Different. New York: Basic Books.
Copyright 1990 by Basic Books, Inc. Przedruk za zgod Basic Books, a division of HarperCollins
Publishers.lnc.
Oprcz rzeczywistych rnic w trak- Tutaj - rzecz jasna - istnieje wiele mo-
towaniu dzieci przez rodzicw wane jest liwoci. W zalenoci od rnicy wieku
rwnie, jak one to odbieraj. Na przykad kade z dzieci moe si wychowywa
dzieci same dowiadczaj rodzicielskiej w innym klimacie spoecznym - na przy-
opieki, ale zarazem obserwuj traktowanie kad w konserwatywnej dekadzie lat pi-
swoich braci lub sistr, ktrzy zazwyczaj dziesitych albo rewolucyjnej dekadzie lat
s od nich modsi lub starsi. Rnica mi- szedziesitych, w czasach ekspansji ego-
dzy wasnymi przeyciami a zaobserwo- istycznego pokolenia lat osiemdziesitych
wanym stosunkiem rodzicw do rodze- albo bardziej prospoecznego pokolenia lat
stwa moe mie decydujce znaczenie dla dziewidziesitych. Niezwykle wane dla
rnicowania dowiadcze. Z tego punktu rozwoju osobowoci s rwnie dowiad-
widzenia interesujce byoby porwnanie czenia szkolne i stosunki z rwienikami,
relacji midzy ocenami traktowania dzieci z natury rzeczy rne dla kadego dziecka.
przez rodzicw a rnic wieku midzy Niektre z powyszych dozna mog by
tymi dziemi. Chodzioby o ustalenie, czy uwarunkowane genetycznie. Na przykad
oceny dzieci zblionych wiekiem s bar- dziecko bardzo adne lub wysportowane
dziej zgodne ni oceny dzieci znacznie si bdzie inaczej traktowane przez rwieni-
pod tym wzgldem rnicych. kw ni dziecko mniej atrakcyjne fizycznie
Jakie inne, wane dla rozwoju dowiad- lub mniej sprawne. Ponadto, odmienne do-
czenia rni dzieci z tej samej rodziny? wiadczenia rodzinne mog wpywa na to,
168 rozwj osobowoci
e kade z rodzestwa inaczej zachowuje rol wsplnych dowiadcze (Rose, 1988;

si w swojej grupie rwieniczej. Wreszcie Tellegen i in., 1988).
niektre rnice mog by wynikiem zwy- Przechodzc do drugiego punktu, Hoff-
kego przypadku. Jedno dziecko moe mie man twierdzi, e psychologowie rozwojowi
doskonaego nauczyciela, a drugie nie, maj inny obraz rodowiska rodzinnego
jedno dziecko przeyo mier bliskiego ni genetycy zachowania. Jego zdaniem
przyjaciela, a inne nie, jedno pojechao na rnice w spostrzeganiu tego samego ro-
wspania, ksztacc wycieczk, a inne dowiska, wynikajce z odmiennego wieku
nie. Dobrze czy le, przypadki odgrywaj oraz rnic genetycznych, prowadz do
o wiele wiksz rol w rozwoju osobo- uksztatowania si rnych osobowoci.
woci, ni bylibymy skonni przypuszcza Jednak oprcz tego to samo rodowisko
(Bandura, 1982; Lewis, 1995). moe wpywa na kade z dzieci inaczej,
Zanim zakoczymy omawianie wpywu poniewa na skutek czynnikw genetycz-
rodowiska na osobowo czowieka, warto nych i rodowiskowych kade z nich jest
jeszcze przytoczy inny pogld na ten inne. Innymi sowy, wsplne rodowisko
temat. Hoffman (1991) przedstawia dwa nie prowadzi do uksztatowania si po-
podstawowe argumenty przeciw ustale- dobnych osobowoci, jeeli jego dowiad-
niom genetyki zachowania. Po pierwsze czanie jest uwarunkowane istniejcymi
jego zdaniem ta metoda bada nie pozwala uprzednio rnicami. W dodatku efekty
doceni znaczenia wsplnych rodowisk wsplnego ycia mog by maskowane
ycia. Po drugie zoono wsplnych wa- efektami odrbnych dowiadcze, odmien-
runkw ycia w rodzinie w poczeniu z innych dla kadego dziecka. W rezultacie
nymi czynnikami moe przysoni efekty [...] mona sobie wyobrazi rozmaite
oddziaywania rodziny na osobowo jej aspekty wsplnego ycia, ktre oddziaay
czonkw. na wszystkie dzieci, ale ktre wpyny
Rozwamy kady z tych punktw na nie w rny sposb" (Hoffman, 1991,
osobno. Po pierwsze Hoffman kwestionuje s. 192).
liczne zaoenia genetyki zachowania. Na Hoffman nie kwestionuje tezy, e dzieci
przykad podaje w wtpliwo twierdzenie, z tej samej rodziny s rne. Pyta raczej,
e warunki rodowiskowe blinit jednoja- dlaczego miayby by takie same. Biorc
jowych i dwujajowych s podobne. Uwaa pod uwag fakt, e dynamika ycia ro-
on, e blinita jednojajowe s trakto- dzinnego zmienia si wraz z pojawieniem
wane przez rodzicw bardziej podobnie si kadego kolejnego dziecka, oddziauj-
ni dwujajowe. Takie samo nastawienie cego na rodowisko rodzinne i jednocze-
maj ich rwienicy, ktrzy kieruj si nie znajdujcego si pod jego wpywem,
podobiestwem fizycznym dzieci. Hoffman a take uwzgldniajc liczne wpywajce
zauwaa te, e wyniki bada nad dziemi na rozwj osobowoci zdarzenia w rodzi-
adoptowanymi czsto rni si od wyni- nie i poza ni, czy naprawd powinnimy
kw bada nad blinitami, a stosowane oczekiwa od dzieci z tej samej rodziny
w nich sposoby pomiaru wpyww rodo- podobnych osobowoci?
wiska wzbudzaj wiele wtpliwoci. Odno- Stanowisko takie budzi jednak moje
towuje wreszcie pewne specyficzne wa- zastrzeenia. Niekiedy konstatowane r-
ciwoci rodzin adopcyjnych i utrzymuje,
nice midzy rodzestwem mog si wy-
e niektre badania wykazuj znaczc
dawa wiksze ni w rzeczywistoci na
skutek zastosowania okrelonych narz- biestwa pynce z jednakowej sytuaqi

dzi badawczych. Powierzchowne rnice rodzinnej.
mog maskowa gbsze podobiestwa. Cho midzy stanowiskiem Plomina
Innymi sowy, rnice fenotypu mog i Dunna a pogldami Hoffmana istniej r-
przysania podobiestwa genotypu. Feno- nice, to zasadnicze tezy pozostaj zbiene.
typ dotyczy obserwowalnych waciwoci; Badacze ci, podobnie jak inni psychologo-
genotyp - gbszej struktury. Na przy- wie, zgadzaj si, e rodowisko odgrywa
kad dwoje dzieci z tej samej rodziny wan rol, a dowiadczenia wynikajce
moe przeywa konflikt na tle domi- z ycia rodzinnego oraz wydarze poza
nacji i ulegoci. W jego efekcie jedno rodzin maj due znaczenie dla rozwoju
dziecko stanie si ulege, a drugie przyj- osobowoci. Zgadzaj si te, e kszta-
mie postaw dominujc. Inny przykad: tuje si ona pod wpywem wielu rnych
rodzestwo moe stan wobec problemu czynnikw, oddziaujcych rwnoczenie,
wyraania zoci. Jedno z dzieci stanie a zarazem w cigu duszego czasu. Uznaj
si w rezultacie wybuchowe, bdzie gwa- wreszcie, e oddziaywania czynnikw ge-
townie wyraao niezadowolenie, drugie netycznych i rodowiskowych nakadaj
natomiast stanie si ciche i zahamowane. si na siebie. Tym wanie zagadnieniem,
W obu wypadkach rnice obserwowa- wzajemnego wspoddziaywania natury
nych z zewntrz cech przysaniaj podo- i rodowiska, chcemy si teraz zaj.
Wspoddziaywanie genw i rodowiska

Jak dotd oddzielnie omawialimy wpyw Czowiek jest w tym wypadku biernym
czynnikw dziedzicznych oraz rodowisko- odbiorc zewntrznych wydarze. Czyn-
wych na osobowo. W istocie jednak dzia- niki genetyczne wspoddziauj ze ro-
aj one jednoczenie i wpywaj na siebie dowiskiem, ale jedynie w niejako bierny,
nawzajem. W toku bada wyodrbniono reaktywny sposb.
trzy podstawowe rodzaje tego wspod- W drugim rodzaju wspoddziaywania
dziaywania (Plomin, 1990a, b; Plomin, ludzie rnicy si genetycznie wywouj
Neiderhiser, 1992). Po pierwsze byby odmienne reakcje rodowiska. Na przykad
to wypadek tego samego rodowiska od- lkliwe, zahamowane dziecko wywouje
miennie wpywajcego na ludzi o rnej swoim zachowaniem inne reakcje rodzi-
konstytucji genetycznej. Na przykad ta- cw ni dziecko spokojne i posuszne.
kie same zachowanie rozzoszczonego ojca Warto czasami przyjrze si rodzinie nowo
albo matki inaczej bdzie oddziaywao na narodzonego dziecka podczas jej wizyty
dziecko krnbrne i lkliwe, a inaczej na w szpitalu. Nie tylko zachwyca si ona
spokojne i posuszne. Zamiast wic mwi swoim nowym krewniakiem, ale przyglda
o takim samym wpywie rodzicielskiej si rwnie innym dzieciom na oddziale.
zoci na kade z dzieci, naleaoby raczej Niektre z nich s oceniane jako sod-
przeanalizowa zwizek midzy zachowa- kie", inne maj twarz, ktr tylko matka
niem rodzicw a osobowoci dziecka. moe kocha"; niektre s uznawane za
170 rozwj osobowoci
ywe", inne za spokojne, jedne wygldaj cech . osobowoci. Dziecko, ktre na sku-
na inteligentne, inne wrcz przeciwnie. tek swojego wyposaenia genetycznego
Rnice te mog mie duy wpyw na wi jest niemiae i zamknite wywouje inne
midzy noworodkiem a jego rodzicami. reakcje otoczenia ni dziecko ywioowe
Wyobramy sobie na przykad niespokoj- i ekstrawertywne.
nego noworodka i nerwow matk, ktra W trzecim typie interakcji midzy ge-
nie miaa przedtem dzieci. Porwnajmy to nami a rodowiskiem ludzie o rnym wy-
z sytuacj, gdy dziecko tej samej matki posaeniu genetycznym aktywnie kszta-
jest spokojne i nie sprawia kopotw. Nie- tuj swoje rodowisko. Kiedy tylko dany
pokj noworodka zwiksza zdenerwowa- czowiek jest w stanie wpywa na swoje
nie matki, jego spokj natomiast wpywa otoczenie - a umiejtno ta pojawia si
na jej niepokj agodzco. W pierwszym stosunkowo wczenie - to jego materia
wypadku kobieta boi si, e jest z genetyczny wpywa na dokonywany przez
matk", w drugim cieszy si, e wietnie niego wybr rodowiska oraz jego zmie-
sobie radzi, cho tak naprawd zachowanie nianie. Ekstrawertyk szuka innego rodo-
dziecka zupenie nie zaley od tego, co wiska ni introwertyk, sportowiec innego
ona robi! Jednak odmienne nastawienie ni kto mao sprawny fizycznie, a czo-
matki, wynikajce z dwch rnych sposo- wiek uzdolniony muzycznie innego ni
bw zachowania dziecka, moe prowadzi czowiek uzdolniony plastycznie. Wpyw
do uksztatowania si zupenie przeciw- genw ronie z czasem, w miar jak ro-
stawnych wzorcw interakcji midzy tym sn moliwoci wyboru wasnego rodowi-
dwojgiem ludzi. ska. W pewnym momencie jednoznaczne
Przez cay okres rozwoju osobowo- stwierdzenie, czy dany czowiek zosta
ci reakcje rodowiska wywoane cechami uksztatowany przez rodowisko, czy te
danego czowieka maj due znaczenie. to on je sobie wybra i uksztatowa, prze-
Jedne z takich pierwszych rnicujcych staje by moliwe.
reakcji s zwizane z pci dziecka. Oto- W sumie ludzie mog by wzgld-
czenie inaczej reaguje na wie o chopcu, nie biernymi odbiorcami wpyww ro-
a inaczej - o dziewczynce. Oprcz tego dowiskowych; mog sami wpywa swo-
dzieci szybko zaczynaj wiza cechy oso- imi waciwociami na reakcje rodowiska;
bowoci z wygldem i odpowiednio trakto- mog wreszcie celowo swoje rodowisko
wa swoich rwienikw. Oczekuje si, e wybiera i ksztatowa. Za kadym ra-
dzieci przecitnej budowy ciaa bd pew- zem mamy do czynienia ze wspoddzia-
niejsze siebie i sprawniejsze fizycznie ni ywaniem genw i rodowiska. Dlatego
dzieci chude lub otyte. Dzieci atrakcyjne genetycy zachowania podkrelaj obecnie
i sprawne fizycznie s traktowane przez wpyw genetyki na badania nad rodowi-
rwienikw inaczej ni dzieci niedyspo- skiem, prowadzcy do powstania genetyki
nujce tymi przymiotami (Brehm, 1992). rodowiska (Plomin, Bergeman, 1991;
Rnice wynikajce z odmiennego mate- Plomin, Neiderhiser, 1992; Plomin, Rende,
riau genetycznego staj si przyczynami 1991). Innymi sowy, badajc wpyw ge-
rnic w reakcjach rodowiska. W po- nw na rodowisko, nie moemy duej
wyszych wypadkach dla jasnoci wywodu przyjmowa, e nasze spostrzeganie ro-
pisalimy o wygldzie. Jednak to samo od- dowiska jest wolne od wpyww genetycz-
nosi si do uwarunkowanych genetycznie nych. Dotyczy to tyle potocznych obser-
wacji, co obiektywnych metod pomiaru. dzieci zmieniaj rodowisko swoich rodzi-

Osoby o rnym materiale genetycznym cw (Kagan, 1994). Geny i rodowisko za-
bd odmiennie widziay to samo rodowi- czynaj wspoddziaywa na siebie bardzo
sko. Obserwacja relacji midzy rodzicami wczenie i sytuacja ta utrzymuje si przez
a dziemi jasno pokazuje te, jak bardzo cae ycie czowieka.
Wpyw genw i rodowiska na osobowo czowieka:

wnioski
W niniejszym rozdziale omawialimy wpyw leno genw i rodowiska w procesie

genw i rodowiska na osobowo czo- ksztatowania ludzkiej osobowoci. Biolog
wieka. Zaczlimy od podkrelenia zna- Timothy Goldsmith (1991) zauwaa, e
czenia genw dla osobowoci, wskazujc, przypisywanie danego zachowania wycz-
e dziki nim wszyscy jestemy do siebie nie jednemu z tych czynnikw ma rwnie
podobni jako ludzie, a zarazem wyjtkowi wiele sensu jak spr o to, czy ciasto
jako poszczeglne jednostki. Z ewolucyj- robi si z mki, czy z cukru. Ten sam
nej historii gatunku ludzkiego wynika, e autor twierdzi dalej, e [...] wiedza ludzka
czy nas co wsplnego. Jednoczenie nie posuwa si naprzd dziki okrele-
dziki genom dziedziczonym po przod- niu, jaki procent ludzkiego zachowania
kach kady czowiek jest jedyny w swoim jest determinowany genetycznie, a jaki
rodzaju. Nastpnie zajlimy si znacze- kulturowo" (s. 87). W myl jego opinii,
niem rodowiska, wskazujc, e ma ono
podzielanej zreszt przez innych biologw,
duy wpyw na osobowo czowieka, cho
prawdopodobnie nigdy nie bdziemy po-
trudno okreli precyzyjnie wpyw po-
trafili powiedzie, na ile dane zachowanie
szczeglnych waciwoci rodowiska na
czowieka wynika z genw, a na ile jest
konkretne cechy osobowoci. Jedn z przy-
uwarunkowane kulturowo. Zdaniem wielu
czyn jest to, e osobowo czowieka
badaczy takie pytanie nie ma sensu. Nie-
ksztatuje wiele czynnikw - rne geny
odpowiedzialne za najwaniejsze cechy, zalenie od tego, czy bdziemy si posu-
rne zmienne rodowiskowe oddziaujce giwa wskanikami odziedziczalnoci, czy
w okrelonych momentach oraz rozma- te nie, musimy pamita, e okrelaj one
ite sposoby wspoddziaywania czynni- jedynie, w jaki sposb geny przyczyniaj
kw dziedzicznych i rodowiskowych. si do zrnicowania danej cechy w obr-
bie danej spoecznoci, a nie przesdzaj
Zastanawiajc si nad tymi skompli-
o stopniu genetycznego uwarunkowania
kowanymi zagadnieniami, atwo popa
ludzkiej osobowoci. ywimy nadziej, e
w mylenie w rodzaju albo - albo", jak
w chwili obecnej, kiedy wszyscy s wia-
to si zreszt czsto zdarzao w dugiej
domi caej zoonoci interakcji midzy
historii debaty midzy zwolennikami na-
tury a wyznawcami wpyww rodowiska. genami i rodowiskiem, nikt nie oczekuje
W niniejszej pracy podkrelamy wspza- w tej mierze prostych odpowiedzi.
172 rozwj osobowoci
Podstawowe pojcia
Badanie blinit (7win Studies) - metoda rnice w zachowaniach kobiet i mczyzn
badania relacji midzy genami a zachowa- wynikaj z rnego stopnia pewnoci wa-
niem, polegajca na porwnywaniu stopnia snego rodzicielstwa.
podobiestwa blinit jednojajowych, dwu- Przyczyny bezporednie (Proximate Causes)
jajowych oraz rodzestwa niebliniaczego. - tumaczenie zachowa biecymi proce-
Badanie dzieci adoptowanych (Adoption Stu- sami biologicznymi w organizmie.
dies) - metoda badania relacji midzy ge- Przyczyny pierwotne (Ultimate Causes) - wy-
nami a zachowaniem, polegajca na porw- prowadzanie zachowa z ewolucji gatunku.
nywaniu rodzestwa wychowujcego si Selektywne rozmnaanie (Selective Breeding)
razem z dziemi rozdzielonymi w wyniku - metoda ustalania zwizku midzy genami
adopcji. Zazwyczaj czy si j z badaniem a zachowaniem, polegajca na krzyowaniu
blinit. przez kilka kolejnych pokole zwierzt po-
Genetyka rodowiskowa (.Environmental Ge- siadajcych okrelon cech.
netics) - badanie wpywu uwarunkowa rodowiska wsplne i specyficzne (Shared
genetycznych na rodowisko. and Nonshared Emironments) - rozrnie-
Genetyka zachowania (Behavioral Genetics) - nie genetyki zachowania odwoujce si do
badanie genetycznego uwarunkowania ludz- sytuacji braci i sistr wychowujcych si
kich zachowa, prowadzone gwnie metod w tym samym i odmiennym rodowisku.
porwnywania podobiestwa udzi o rnym Szczegln uwag zwraca si na to, czy
stopniu pokrewiestwa. dzieci wychowujce si w jednej rodzinie
Geny (Genes) - elementy chromosomw prze- maj takie same dowiadczenia rodzinne.
noszce cechy dziedziczne. Teoria inwestycji rodzicielskiej (Parentalln-
Kwestionariusz Rnicujcych Dowiad- vestment Theory) - teoria ewolucyjna, zgod-
cze Rodzestwa (SIDE-Sibling Inventory nie z ktr mczyni i kobiety rni si
of Dijferential Experiences) - kwestiona- wielkoci zasobw inwestowanych w po-
riusz, za pomoc ktrego bada si, jak dzieci tomstwo.
z tej samej rodziny spostrzegaj swoje ro- Wskanik odziedziczalnoci (Heritabiity, h2)
dowisko rodzinne. - cz zrnicowania danej cechy w okre-
Pewno rodzicielstwa (Parenthood Probabi- lonej populacji, moliwa do wytumaczenia
lity) - ewolucyjny pogld, zgodnie z ktrym dziaaniem czynnika genetycznego.
Podsumowanie
1. W niniejszym rozdziale zajmowalimy osobowoci ley wspoddziaywanie
si genetycznymi i rodowiskowymi wielu genw.
determinantami osobowoci. Zagad- 3. Teoria ewolucji szuka pierwotnych
nienie to w przeszoci czsto byo przyczyn zachowa. Stara si wic
przedmiotem oywionych sporw na- odpowiedzie na pytanie, w jakim
ukowych, politycznych i spoecznych. celu dane zachowanie si wyksztacio
2. Na cechy dziedziczne oddziauj geny i jak funkcj adaptacyjn speniao.
kierujce biologicznymi funkcjami or- Przykadami ewolucyjnej analizy ludz-
ganizmu. U podoa wikszoci cech kich zachowa s badania nad m-
skimi i kobiecymi preferencjami w do- 6. Badania genetyki zachowania wska-

borze partnera, podkrelajce rnice zuj rwnie na rol rodowiska
midzy pciami w zakresie inwestycji w ksztatowaniu osobowoci czo-
rodzicielskich oraz pewnoci rodzi- wieka. Genetycy zachowania ustalili,
cielstwa, a take badania nad r- e dzieci z jednej rodziny rni
nymi przyczynami zazdroci u kobiet si midzy sob nie tylko z powodu
i u mczyzn. odmiennego materiau genetycznego,
4. W celu ustalenia zwizku midzy ge- ale rwnie dlatego, e specyficzne
nami a zachowaniem stosuje si trzy rodowiska maj wiksz wag ni
podstawowe metody: selektywne roz- rodowiska wsplne. Jak wynika z ba-
mnaanie, badanie blinit oraz bada kwestionariuszowych, dzieci z tej
danie dzieci adoptowanych. Badania samej rodziny uwaaj, e kade z nich
blinit i dzieci adoptowanych po- jest odmiennie traktowane przez ro-
zwoliy na sformuowanie istotnych dzicw i rwienikw. Nie znaczy to
wskanikw odziedziczalnoci inteli-
jednak, e rodowisko rodzinne i do-
gencji oraz wikszoci cech osobowo-
wiadczenia z okresu wczesnodzieci-
ci. Oglny wskanik odziedziczalno-
cego s niewane dla rozwoju osobo-
ci osobowoci oceniono na 0,4, co
woci.
znaczy, e okoo 40% rnic w cechach
osobowoci wynika z przyczyn ge- 7. To samo rodowisko wywiera rny
netycznych. Jednak wskaniki odzie- wpyw na ludzi o odmiennym ma-
dziczalnoci s inne w zalenoci od teriale genetycznym. Ponadto osoby
badanej populacji, analizowanej cechy 0 odmiennym materiale genetycznym
oraz stosowanych metod pomiaru. wywouj rne reakcje rodowiska
5. Uznajc due znaczenie genw dla 1 same wybieraj sobie rodowisko,
osobowoci czowieka, trzeba jednak w ktrym chc funkcjonowa.
pamita, e wskaniki odziedziczal- 8. Wzajemne oddziaywanie na siebie ge-
noci odnosz si do populacji, a nie nw i rodowiska jest tak zoone, e
do pojedynczych ludzi czy genetycz- wszelkie proste odpowiedzi s obar-
nego uwarunkowania rnic indywidu- czone duym ryzykiem bdu. Nie ma
alnych lub grupowych. Z tego, e jaka genw bez rodowiska ani rodowiska
cecha jest uwarunkowana genetycz- bez genw. Zastanawiajc si nad oso-
nie", nie wynika, e jest niezmienna bowoci czowieka, musimy zawsze
i niepodatna na wpywy zewntrzne. pamita o tych obydwu aspektach.
6 Podune badania ycia
ludzkiego
Zawarto rozdziau
W niniejszym rozdziale zajmiemy si kwe- 4. Dlaczego badania podune s takie

sti stabilnoci i zmiennoci ludzkiej oso- trudne do prowadzenia i czego wyjt-
bowoci. Jest to trudny problem, poniewa kowego mona si z nich dowiedzie?
nie jest atwo zdefiniowa, czym s obie
te kategorie, w czym si przejawiaj oraz Obserwowanie ycia ludzkiego w du-
jak je mierzy. Z pomoc przychodz tu szym czasie, zgadywanie, jak si ono roz-
badania podune, w ktrych te same winie, to fascynujce zajcie. Czy wycho-
osoby s obserwowane i badane czsto dzc z pewnego punktu, na przykad od
w cigu dziesitkw lat. W tym rozdziale narodzin, dziecistwa albo wieku dojrze-
omawiamy wiele z nich. W ostatecznym wania, moemy przewidzie dalszy rozwj
rozrachunku stawk jest zrozumienie pro- czowieka? Ilu prezydentw Stanw Zjed-
cesw decydujcych o stabilnoci i zmien- noczonych dao si w modoci pozna jako
noci osobowoci. potencjalni przywdcy swojego narodu?
Popatrzmy na trzech niezwykle wpy-
Pytania zadawane w tym rozdziale wowych mylicieli - Darwina, Einsteina
i Freuda. W ktrym momencie mona
1. Czy osobowo czowieka jest nie- byo si domyli ich wielkoci? Ernest
zmienna w cigu duszego czasu? Jones, wielbiciel i biograf Freuda, pisa, e
Czy na podstawie obserwacji pew- w wieku lat 30 by on [...] znakomitym
nego okresu ycia czowieka moemy neurologiem, bardzo pracowitym czowie-
przewidzie, jaki ten czowiek bdzie kiem o dociekliwej umysowoci, ale -
w przyszoci? moe z wyjtkiem ksiki o afazji - trudno
2. Jak odnale wiadectwa na rzecz byoby si doszukiwa w nim znamion
cigoci procesw osobowociowych geniuszu" Qones, 1953, s. 220).
wrd pozornych (fenotypowych) ich Ludzie czsto uywaj dwojakiego ro-
zmian? dzaju sformuowa. Niekiedy mwi: Za-
3. Skd mamy pewno, e pomiary tej wsze wiedziaam, e on zostanie..." albo
samej cechy w rnych okresach s Ju kiedy si urodzia, byo wiadomo, e
porwnywalne? bdzie...". Innym razem mona usysze:
podune badania ycia ludzkiego 175
Kto by przypuszcza, e on bdzie..." abo waani. Cho znalazo to u kadego inny

Nigdy bym si nie domyli, e ona zosta- wyraz, to gbsze motywy pozostay te
nie...". Niektrzy sdz, e drogi ycia da same.
si przewidzie, przynajmniej w wypadku Powysze przykady przywodz na
pewnych ludzi. Inni w to nie wierz. Wielki myl dwa pytania. Po pierwsze, czy i jak
gwiazdor amerykaski, Mi Jogi, orzek dalece osobowo czowieka w du-
kiedy: Nic si nie koczy, pki si nie szym czasie pozostaje niezmienna?
skoczy", a wtrowa mu znakomity pro- Czy w pewnych okresach jest bardziej
ducent filmowy, Samuel Goldwyn: Tylko staa ni w innych? Czy osobowoci jed-
gupiec moe co przewidywa, zwaszcza nych ludzi s bardziej stae ni innych?
odnonie przyszoci". Dlaczego? Po drugie, jak rozpozna le-
Przyjrzyjmy si yciorysom niektrych c gbiej cigo osobowoci w po-
znanych ludzi z lat szedziesitych. Ab- zornej (fenotypowej) niecigoci? Jak
bie Hoffman i Jerry Rubin przewodzili bada poszczeglne cechy osobowoci
demonstracjom podczas Narodowej Kon- w rnych okresach ycia ludzkiego, aby
wencji Demokratw w roku 1968. Obaj wyniki byy porwnywalne? Jeeli na przy-
byli zwolennikami radykalnych reform po- kad interesuje nas towarzysko lub agre-
litycznych. W pniejszych latach znik- sywno, to w jaki sposb mona osign
nli z ycia publicznego, ale podczas gdy porwnywalno wskanikw z wieku doj-
Hoffman pozosta wierny swoim pogl- rzaego, dziecicego, a nawet niemowl-
dom, Rubin zaj si graniem na gie- cego? Czy wskanik poziomu inteligencji
dzie. Inna para. Timothy Leary i Richard niemowlcia jest porwnywalny ze wska-
Alpert propagowali narkotyki jako spo- nikiem inteligencji czowieka dorosego?
sb na poszerzanie umysu". Pochodzili Czy za zmian osobowoci powinno si
z rnych rodowisk, pracowali jako psy- uwaa kad zmian zachowa midzy
chologowie na Harvardzie i zyskali z dwoma punktami w czasie, czy te mona
saw z powodu namawiania studentw do rozrni midzy zmianami ilociowymi
eksperymentw psychodelicznych. W p- i jakociowymi? A w obrbie zmian ja-
niejszych latach Alpert zainteresowa si kociowych, czy mona dokona rozr-
religi Wschodu i obecnie jest znany nienia midzy zmianami zachowujcymi
jako Ram Dass. Leary natomiast trafi cigo z poprzednim wzorcem (na przy-
do przemysu rozrywkowego. Wielu psy- kad zmiana form wyraania pewnoci sie-
chologw zdumiewaa przemiana Alperta bie) a zmianami niecigymi (na przy-
z konwencjonalnego psychologa, czonka kad osoba niemiaa staje si bardzo
zamonej i wpywowej rodziny, w posta towarzyska)? I co moe najtrudniejsze,
kultow. Jednak zdaniem Davida McCle- czy potrafimy odrni zmian w obrbie
llanda, kierujcego harvardzkim wydzia- konkretnej cechy lub aspektu funkcjono-
em psychologii w czasie, kiedy pracowali wania jednostki od caociowej zmiany
tam Leary i Alpert, przemiana nie bya osobowoci?
tak niezwyka, jak mogoby si wydawa,
W niniejszym rozdziale najpierw om-
bowiem mimo zewntrznych, fenotypo-
wimy teorie stadiw rozwojowych, akcen-
wych rnic midzy nimi, byli do siebie
tujce naturalny potencja rozwojowy oso-
bardzo podobni w sensie genotypowym.
bowoci czowieka. Nastpnie zajmiemy
Obaj pragnli by znani, wpywowi, po-
si podunymi badaniami osobowoci i do-
176 rozwj osobowoci
wodami przemawiajcymi za stabilnoci wimy czynniki wpywajce na zmienno,

oraz za zmiennoci, cigoci i nieci- jak rwnie te, ktre utrzymuj dziaanie
goci osobowoci. Na koniec przedsta- organizmu w tej samej postaci.
Teorie okresw rozwojowych osobowoci

Niektrzy psychologowie rozbijaj ycie sowego Piageta opieraa si na obserwa-
czowieka na stadia. Teorie stadiw roz- cjach klinicznych, uzupenionych o syste-
woju wyrniaj si trzema waciwo- matyczne badania nad rozwojem zdolnoci
ciami. Po pierwsze ujmuj rozwj w ka- poznawczych u dzieci.
tegoriach okresw, w ktrych dany or-
ganizm charakteryzuje si okrelonymi
waciwociami. Rne stadia wi si Psychoseksualne stadia rozwoju Freuda
z rnymi waciwociami, co znaczy, e Najbardziej znan teori stadialnego roz-
kade kolejne stadium niesie ze sob woju osobowoci jest teoria psychosek-
jakociow zmian w naturze organizmu.
sualnych stadiw rozwoju Freuda. Zda-
Po drugie przyjmuje si, e kade sta-
niem austriackiego badacza rdem in-
dium ma swj czas. Istnieje tutaj pewien
stynktw czy popdw s napicia or-
margines tolerancji. U jednych osobnikw
ganiczne. Cz ciaa, w ktrej objawia
dane stadium moe si zacz lub skoczy
si napicie, a tym samym koncentruje
nieco wczeniej albo pniej ni u innych,
ale istniej te nieprzekraczalne granice. si energia instynktu (popdu), nazywa
W okresie dojrzewania drugorzdowe ce- si stref erogenn. W trakcie roz-
chy pciowe pojawiaj si u jednych ludzi woju nastpuje uwarunkowana biologicz-
nieco wczeniej ni u drugich, ale w okre- nie zmiana stref erogennych. Podstawowe
lonym czasie powinny si one pojawi rdo pobudzenia i energii jest uloko-
u wszystkich. Po trzecie stadia rozwojowe wane w okrelonej strefie erogennej, ktra
charakteryzuj si sta kolejnoci czy zmienia si we wczesnych latach rozwoju.
te sta progresj. Zakada si, e kade Na pocztku sfer erogenn s usta, na-
stadium, z charakterystycznymi dla niego stpnie odbyt, a wreszcie narzdy pciowe.
wyrnikami, bdzie poprzedzone innym Rozwj psychiczny i emocjonalny dziecka
okrelonym stadium, a po nim nastpi zaley od interakq'i spoecznych, lkw
stadium pniejsze. i gratyfikacji zwizanych z tymi strefami.
Wikszo psychologicznych teorii sta- Podczas oralnego stadium rozwoju,
diw rozwoju opiera si na obserwacji. kiedy rdem pobudzenia s usta, zaspo-
W ramach psychologii rozwoju najbardziej kojenie przynosi karmienie, ssanie palca
znanym teoretykiem stadiw jest Jean Pia- i inne dotyczce buzi czynnoci charakte-
get (1896-1980). Stwierdzi on, e rozwj rystyczne dla wieku niemowlcego. W y-
umysowy niemowlt i dzieci nastpuje ciu dorosym pozostaoci fazy oralnej
etapami, z ktrych kady charakteryzuje przejawiaj si uciem gumy, jedzeniem,
si pewnymi waciwociami i nastpuje paleniem papierosw oraz pocaunkami.
w okrelonym czasie. Teoria rozwoju umy- Forma wyraania ulega wic zmianie, ale
zwizek z wczeniejszym stadium oraz okresu prowadz do rozwoju osobowoci

charakterystyczna dla niego metoda graty- analnej. Jej waciwoci pozostaj zwi-
fikacji pozostaje. Wedug tej teorii, zgodnie zane z charakterystycznymi dla tej fazy
z ktr rozwj osobowoci zaley w znacz- rozwoju procesami organicznymi i inter-
nym stopniu od gratyfikacji i frustracji personalnymi - gromadzeniem i wydala-
przeywanych podczas pierwszych piciu niem odchodw oraz konfliktem midzy
lat ycia, nadmiar frustracji w tym pierw- przyjemnoci a wymogami higieny. Oso-
szym okresie prowadzi do wyksztace- bowo analn cechuje wic pragnienie
nia si osobowoci oralnej. Ludzie tego wadzy, dza posiadania, lk przed utrat
typu przyjmuj postaw roszczeniow, s kontroli oraz rozdarcie midzy buntem
niecierpliwi, zazdroni, zawistni, chciwi, a ulegoci.
nieufni, nastawieni pesymistycznie i maj W fallicznej fazie rozwoju (4-5 rok
skonnoci do depresji (czuj si puci). ycia) pobudzenie i napicie lokuje si
Nie znaczy to, e kady czowiek repre- w narzdach pciowych. Chopcy zaczy-
zentujcy typ osobowoci oralnej posiada naj mie erekcj, co prowadzi do zwik-
wszystkie te cechy, lecz to, e wiele z nich szonego zainteresowania genitaliami oraz
wystpuje cznie i tworzy pewien wzr. do odkrycia, e kobiety nie maj penisa.
Najbardziej moe obrazowym rodzajem Pojawia si rwnie rywalizacja z ojcem
osobowoci zwizanym z oralnym stadium o uczucia matki (kompleks Edypa). Cho-
rozwoju jest osobowo narcystyczna piec zaczyna odczuwa lk kastracyjny,
(Emmons, 1987; Raskin, Hall, 1981). Cha- w ktrym wyraa si jego obawa o utrat
rakteryzuje si ona skupieniem na sobie penisa. Dziewczynki w tym okresie ycia
oraz spostrzeganiem innych przez pry- rwnie fascynuj si swoimi genitaliami,
zmat tego, w jakim stopniu przyczyniaj jednak u nich jest to zwizane ze wia-
si oni do podtrzymania poczucia wasnej domoci braku penisa. Jednoczenie ry-
wartoci danego czowieka. Ludzie tacy walizuj z matk o uczucia ojca. Rnica
uwaaj, e im si rozmaite rzeczy nale, pci decyduje w tym okresie o rnych
e zasuguj na mio i uznanie ze strony drogach rozwoju psychicznego. W tej fazie
innych, e s wyjtkowi i niepowtarzalni. u chopcw ksztatuj si takie pniejsze
Czsto mwi o sobie (Raskin, Shaw, cechy mskie, jak skonno do rywalizacji
1987) i domagaj si uwagi innych ludzi. oraz pragnienie siy, a u dziewczynek -
Nastpuje wic zmiana w sposobie prze- ekshibicjonizm oraz poczenie zalotnoci
jawiania (fenotypie) danej waciwoci, ale z naiwnoci (tabela 6.1).
podstawowa, gboka struktura osobowo- Freudowsk teori psychoseksualnych
ci (genotyp) pozostaje ta sama. stadiw rozwoju krytykowano za zbytni
Drugie stadium rozwoju osobowo- nacisk na biologiczny aspekt czowieka.
ci otrzymao w teorii psychoseksualnej Feministki gwatownie atakoway zawarty
miano fazy analnej (2-3 rok ycia). r- w niej obraz kobiet. Krytykowano rw-
dem pobudzenia jest w niej odbyt. Przy- nie jej metodologi badawcz, cho ist-
jemno wie si z wydalaniem, pobu- niej przemawiajce za t teori dowody
dzajcym bony luzowe tej okolicy ciaa. (Pervin, 1993a). Naszym celem nie jest
Jednak ta przyjemno zostaje zakcona jednak jej ocena, lecz zaprezentowanie
wymaganiami ze strony rodzicw lub opie- jej jako przykadu stadialnych teorii roz-
kunw. Przyjemnoci i frustracje z tego woju. Freud twierdzi, e wczesny rozwj
178 rozwj osobowoci
TABELA 6.1 Cechy osobowoci zwizane z psychoanalitycznymi typami osobowoci
OSOBOWO CECHY OSOBOWOCI

oralna roszczeniowo, niecierpliwo, zazdro, zawi, wybuchowo, skonno do
depresji (poczucie pustki), nieufno, pesymizm
analna surowo, dza wadzy, zainteresowanie prawami i obowizkami, znajdowanie
przyjemnoci w posiadaniu, lk przed utrat panowania, dylemat: ulego czy
bunt
falliczna mczyni: ekshibicjonici, rywalizujcy, pragncy sukcesu, skupieni na swojej
mskoci
kobiety: naiwne, uwodzicielskie, ekshibicjonistki, skonne do flirtw
biologiczny i psychiczny skada si z wy- nie wynika ze zmiany strefy erogennej,

stpujcych w staej kolejnoci etapw, lecz z tego, e uczenie dziecka zaatwiania
z ktrych kady ma swj okrelony czas potrzeb fizjologicznych jest sytuacj spo-
oraz szereg charakteryzujcych go wa- eczn, w ktrej moe ono nabra wiary
ciwoci. Co wicej, kady wie si w siebie albo pogry si w niepewnoci
z pewnym rodzajem osobowoci czowieka i wstydzie. W fazie fallicznej dziecko po-
dojrzaego. W wieku dojrzaym waciwa winno si nauczy czerpania przyjemnoci
dla danego stadium osobowo wyraa si ze swoich osigni i z ducha wspza-
inaczej ni w dziecistwie, ale wedug wodnictwa, zamiast ulega z ich powodu
Freuda podstawowa struktura osobowoci poczuciu winy.
(genotyp) pozostaje taka sama, niezalenie Freud uwaa, e podstawy osobowoci
od sposobu jej zewntrznej manifestacji ksztatuj si w cigu pierwszych piciu lat
(fenotyp). ycia. Erikson by w tej kwestii bardziej
elastyczny. Wyrni rwnie pniejsze
stadia rozwoju, z charakterystycznymi dla
Psychospoeczne stadia rozwoju Eriksona
nich problemami, sposobnociami i zagro-
W przeciwiestwie do Freudowskiego na- eniami. Na przykad podstawowym wy-
cisku na biologi i instynkty Erik Erik- zwaniem wieku modzieczego jest wy-
son skupi si na etapach rozwoju spo- ksztacenie poczucia wasnej tosamoci
ecznego. Wyrnione przez niego stadia oraz spjnoci z^ opiniami innych na swj
oraz charakterystyczne dla kadego z nich temat. W przeciwiestwie do ludzi ma-
cechy osobowoci obejmuj rwnie wiek jcych bardzo wyrane poczucie wasnej
dojrzay i staro (tabela 6.2). tosamoci ludzie cierpicy na pomiesza-
Przyjrzyjmy si pierwszemu stadium. nie rl nie wiedz, kim naprawd s,
Zdaniem Eriksona jego znaczenie nie czy to, co o sobie myl, pokrywa si
polega na zlokalizowaniu przyjemnoci z opiniami innych ludzi na ich temat,
w okolicy ust, lecz na ufnoci lub braku w jaki sposb stali si tym, kim s, ani
zaufania dziecka do opiekuna podczas kar- dokd bd zmierza w przyszoci. Na
mienia. Podobnie, znaczenie fazy analnej progu dorosoci owa niepewno wasnej
TABELA 6.2 Osiem etapw rozwoju psychospoecznego Eriksona i wpyw kadego z nich na
osobowo
STADIUM WIEK CECHY POZYTYWNE CECHY NEGATYWNE

ROZWOJU
PSYCHOSPO-
ECZNEGO _
podstawowa i dobre samopoczucie, ufanie sobie zte samopoczucie, brak wiary
ufno i/s. i innym, optymizm w siebie i innych, pesymizm
podstawowa
nieufno
autonomia 2-3 wiczenie silnej woli, panowanie nadmierna samokontrola,
vs. wstyd nad sob, umiejtno zwtpienie, niemiao, wstyd,
i niepewno dokonywania wyborw niepewno
inicjatywa re. 4-5 przyjemno z osigni, poczucie winy z powodu swoich
poczucie winy aktywno, realizowanie celw zamiarw oraz osigni
pracowito okres zaangaowanie w produktywne poczucie niszoci, nieumiejt-
vs. poczucie dojrzewania przedsiwzicia, duma no doprowadzania rzeczy do
niszoci z wykonanej pracy koca
tosamo vs. okres poczucie integralnoci odczucie obcoci w rolach
pomieszanie rl modzieczy wewntrznej, perspektywy kariery spoecznych, brak ustalonych
standardw, poczucie sztucznoci
blisko vs. okres wczesnej wzajemno, dzielenie si unikanie intymnoci, powierz-
izolacja dorosoci mylami, prac, uczuciami chowno zwizkw
postawa twrcza okres dojrzay umiejtno penego zaangaowa- utrata zainteresowania prac,
vs. stagnacja nia si w prac i zwizki z innymi ubogie zwizki z innymi
integralno ys. pniejsze lata poczucie porzdku i znaczenia, lk przed mierci, gorzkie
rozpacz ycia zadowolenie z siebie i swoich refleksje na temat ycia, tego, co
osigni si od niego otrzymao lub tego,
co si nie zdarzyo
tosamoci moe prowadzi do przerzuca- ma etap tosamoci bd pomieszania rl.

nia si od grupy do grupy oraz do wiel- On te zainspirowa niezwykle ciekawe
kich trudnoci z wyborem wasnej drogi badania. Marcia (1966; 1980), podczas ba-
zawodowej. Jeeli te problemy nie zostan da prowadzonych w grupie studentw
rozwizane w tym czasie, to pniejsze wzbogaci Eriksonowskie ustalenia doty-
ycie takiego czowieka naznaczone jest czce tego stadium o cztery moliwe
rozpacz. Bdzie on bowiem myla, e stany docelowe: osignicie tosamoci,
ycie jest zbyt krtkie i e zawsze jest za moratorium, pomieszanie tosamoci oraz
pno, by zacz wszystko od nowa. zamknicie. W sytuacji idealnej czowiek
Eriksonowska teoria etapw ycia opuszcza ten etap ycia z penym po-
opieraa si na obserwacjach klinicznych. czuciem wasnej tosamoci. Zawiera si
Szczeglne znaczenie wedug tego badacza w tym moliwo eksplorowania alterna-
180 rozwj osobowoci
tywnych wartoci i celw zawodowych Z tego powodu uwaa, e jest bezna-

(wcznie z takimi, ktre s w opozycji do dziejny, a ycie si dla niego skoczyo
wartoci i celw rodzicw) oraz gotowo - bez zawodu by niczym. Co ciekawe,
do obrania staej drogi. W wypadku mora- w wieku modzieczym nie przeszed
torium eksplorowanie i poszukiwanie trwa przez okres poszukiwa i kryzysw, zwy-
nadal, przybierajc czsto formy obse- kle towarzyszcych wyanianiu si stabil-
syjne, ale nie prowadzc do obrania staej nej tosamoci. Przyj wartoci swoich
drogi. W wypadku pomieszania tosamoci rodzicw i poszed drog, ktr mu wy-
rwnie brakuje poczucia kierunku, ale brali. W owym czasie nie tylko odczuwa
ponadto nie ma rwnie walki, charaktery- przyjemno z powodu takiej decyzji, ale
stycznej dla stanu moratorium. Natomiast i ulg, e nie musi ponosi trudu poszu-
w wypadku zamknicia istnieje przywiza- kiwa. To przedwczesne zamknicie oso-
nie do wartoci i celw, ale bez rozwaenia bowoci mogo wiza si z przeyciami
alternatywnych moliwoci. Przywizanie z dziecistwa, kiedy to nieustannie porw-
jest przedwczesne i moe si opiera na nywa si z ojcem. Porwnania te wypaday
nadmiernym pragnieniu dostosowania si niekorzystnie, ale wybr niezalenej drogi
do wartoci i celw rodzicw albo na lku wiza si z wyrzutami sumienia.
przed niepewnoci zwizan z poszukiwa- W sumie znaczenie bada Eriksona jest
niem. godne odnotowania z trzech powodw:
Podobnie jak wikszo teoretykw
etapw yciowych, Erikson nie uwaa, 1. Badacz ten zwrci uwag na to, e
aby kolejne stadia byy zupenie od siebie psychospoeczne aspekty rozwoju s
niezalene. Rozwj czowieka ma charak- rwnie wane jak biologiczne.
ter caociowy. To, co si wydarzyo na 2. Rozcign on psychoanalityczne sta-
etapach poprzednich, wpywa na etapy na- dia rozwojowe na cae ycie czo-
stpne. Na przykad atwiej jest wykszta- wieka i wyrni problemy charakte-
ci stabiln tosamo, jeeli wczeniej rystyczne dla starszego wieku.
uriiiao si czerpa przyjemno ze swoich 3. Pokaza, e ludzie spogldaj w przy-
osigni i przedsiwzi, zamiast dozna- szo rwnie czsto, jak w prze-
wa z ich powodu poczucia winy. Jednocze- szo, i e sposb konstruowania
nie osobom o stabilnej tosamoci atwiej przez nich przyszoci moe by rw-
jest nawizywa gbokie, satysfakcjonu- nie znaczc czci ich osobowoci,
jce wizi z innymi (Kahn, Zimmerman, jak sposb konstruowania przeszoci.
Csikszentmihayi, Getzels, 1985).
Przykadem takiego powizania sta- Jednoczenie, podobnie jak inni teo-
diw rozwojowych moe by historia mo- retycy stadiw rozwojowych, podkrela
jego dwudziestoletniego pacjenta. Cierpia sta kolejno stadiw, ich wystpowanie
na gbok depresj wynikajc z nieumie- w okrelonych momentach ycia, zwizek
jtnoci sfinalizowania czynnoci niezbd- kadego z nich z konkretnymi proble-
nych do podjcia pracy zawodowej. Nie mami oraz pozytywne i negatywne efekty
brakowao mu przy tym zdolnoci, lecz kadego etapu. Opisujc okolicznoci roz-
przytacza go lk i ogromne poczucie wojowe charakterystyczne dla kadego
winy, bo jego rodzina zawsze oczekiwaa stadium, zwraca jednoczenie uwag na
od niego wyboru tego wanie zawodu. to, e stadia wczeniejsze wpywaj na
pniejsze. Sposb rozwizania problemu na cechy wyksztacone na wczeniejszych

charakterystycznego dla danego stadium etapach rozwoju?
ma duy wpyw na cay rozwj osobowoci, Badacze o orientacji spoeczno-poz-
a nie na rozwj pojedynczego, izolowanego nawczej natomiast zaatakowali sam ide
elementu. rozwoju w wydaniu teorii stadiw rozwojo-
wych. Bandura (1986) twierdzi, e rozwj
dotyczy konkretnych dziedzin i zakresw,
Krytyka teorii stadiw rozwoju osobowoci
a nie oglnych struktur. Jego zdaniem:
Teorie stadiw rozwoju kad nacisk na
sta kolejno danych etapw ycia, z kt- Stadia poznawcze prawdopodobnie obej-
rych kady charakteryzuje si pewnymi mowayby rne jakociowo, ale w kadej
waciwociami oraz zaczyna si i ko- kolejnej fazie jednolite sposoby mylenia.
czy w okrelonym czasie. Wielu badaczy Wysze etapy polegayby na przekszta-
twierdzi te, e stadia s krytycznymi ceniu wynikw niszych etapw. Jednak
okresami rozwoju. Jeeli charakteryzu- badania nie potwierdzaj idei jednolitych
jca dane stadium waciwo nie ukszta- etapw rozwoju mylenia. Poziom funk-
tuje si w okrelonym czasie, to pniej
cjonowania poznawczego jest zazwyczaj
te nie rozwinie si we waciwej formie.
rny w rnych dziedzinach.
Zaprezentowane tutaj teorie, jak rwnie
(1986, s. 484)
inne teorie stadiw rozwoju, rni si
rozkadem akcentw. Na przykad teoria
Dochodzimy w ten sposb do idei okresw
psychoanalityczna podkrela wag wszyst-
krytycznych, ktra zakada [...] istnienie
kich wymienionych powyej waciwoci,
inne z kolei teorie rozwojowe przykadaj wyranie wyodrbnionej fazy podatnoci,
wiksz wag do staego nastpstwa sta- przed ktr i po ktrej wystpuje brak
diw, a mniejsz - do ich decydujcego podatnoci" (Bateson, Hinde, 1987). Ter-
znaczenia. minu tego uy wybitny etolog - Kon-
rad Lorenz w celu podkrelenia wagi
Mimo e teorie te przedstawiaj rozwj
pewnych dowiadcze w okrelonym mo-
osobowoci w sposb obrazowy i pozwalaj
mencie rozwoju. Mona w tym wypadku
na wyrnienie okrelonych procesw za-
mwi o zjawisku wdrukowywania, kt-
chodzcych w rnych momentach ycia,
rego przykadem moe by szybka nauka
spotkay si z du krytyk. Po pierw-
kacztka podania za matk. Zjawisko
sze kwestionowano niezmienn kolejno
to zachodzi w cigu kilku pierwszych
stadiw rozwojowych oraz relacje mi-
dni po wykluciu si z jajka. Jeeli mae
dzy nimi. Czy jest na przykad moliwe
ominicie jakiego stadium albo szybkie kaczki w tym okresie nie maj kontaktu
przemknicie przeze, pozwalajce nadro- z matk, to ucz si chodzi za kim
bi czas? Czy waciwoci wyksztacone albo za czym innym. Podobnie ptaki ucz
na jednym etapie ulegaj transformacji si charakterystycznego dla ich gatunku
podczas przejcia do nastpnego etapu, piewu tylko wtedy, gdy maj okazj go
czy po prostu nawarstwiaj si jedne na ûsysze w bardzo konkretnym, wczesnym
drugie? Czy na przykad dany czowiek okresie ycia.
ma okrelony poziom samokontroli, czy Takie spostrzeenia doprowadziy do
te skonno do samokontroli nakada si sformuowania koncepcji okresw kry-
182 rozwj osobowoci
tycznych, w ktrych organizm przejawia Nie wszystkie bodce ponadto s rwnie

wielk podatno na okrelone bodce wane w kadej fazie rozwoju. Jednak
otoczenia. Jeeli owe bodce w danym zmiana w pniejszym okresie moe wy-
czasie nie wystpi, moe to mie opa- maga spenienia specjalnych warunkw.
kane skutki dla organizmu. Z koncepcj Istnieje na przykad pogld, e aby w wieku
t zgadza si psychoanalityczna teoria sta- dojrzaym zmieni zachowania uksztato-
diw rozwoju. Obecnie jednak zostaa ona wane we wczesnym dziecistwie, trzeba
poddana krytyce i jest zastpowana kon- podda czowieka silnemu stresowi i presji
cepcj okresw wraliwoci (Bornstein, zewntrznej (Bateson, Hinde, 1987).
1987; 1989; Wachs, 1992). Mao kto broni Podsumowujc, teorie stadiw rozwo-
pogldu o sztywnych okresach rozwoju jowych osobowoci zwracaj uwag na
oraz szkodliwych efektach braku odpo- znaczenie poszczeglnych okresw ycia
wiednich bodcw ze rodowiska. Mwi oraz na kolejno typowych zmian ilocio-
si raczej o plastycznoci i elastyczno- wych i jakociowych. Pewne etapy ycia s
ci, cho niekoniecznie nieograniczonej. bardziej odpowiednie dla rozwoju danych
Okresy wraliwoci s to okresy podwy- cech osobowoci ni inne, a wtedy pewne
szonej podatnoci, przed ktrymi i po kt- bodce zewntrzne nabieraj szczeglnej
rych wraliwo jest mniejsza" (Bateson, wagi. Wydaje si, e wiele cech osobo-
Hinde, 1987, s. 20). woci rozwija si rzeczywicie w okre-
Idea okresw wraliwoci nie przekre- lonym porzdku. Zarazem jednak proces
la wagi okresw rozwoju ani nie ozna- rozwoju nie jest taki globalny, sztywny
cza nieograniczonej plastycznoci proce- i niezmienny, jak mogoby to wynika
sw rozwojowych organizmu. Ona jedynie z pism zwolennikw teorii stadiw. Rozwj
agodzi kategoryczno stwierdze kon- czowieka charakteryzuje jednak pewna
cepcji okresw krytycznych. Zgodnie z ni elastyczno, cho nie jest ona bezgra-
organizm w pewnych okresach jest szcze- niczna. W kolejnej czci, omawiajcej
glnie wraliwy na okrelone bodce ro- badania podune, bdziemy mieli okazj
dowiskowe. Jednak wpyw tych bodcw przyjrze si tym zagadnieniom bardziej
(lub ich braku) nie musi by nieodwracalny. szczegowo.
Podune badania rozwoju

Badania podune prowadzone s przez modziey i dorosych i analizuje zmiany
dugi czas i dotycz tych samych osb, w nateniu i formach agresji w zalenoci
poddawanych okresowo jednakowym te- od wieku. W badaniach podunych nato-
stom. Tym wanie rni si one od miast te same osoby s badane w rnych
bada jednorazowych, a take przekrojo- momentach ycia,
wych, w ktrych porwnuje si wyst- Badania przekrojowe pozwalaj uchwy-
powanie danego zjawiska w rnych gru- ci zaleno midzy wiekiem a osobo-
pach wiekowych. Na przykad w przekro- woci czowieka i s atwiejsze do pro-
jowych badaniach agresji zbiera si dane wadzenia ni podune. Daj one rwnie
na temat zachowa agresywnych u dzieci, moliwo znalezienia zwizkw midzy
rnymi zjawiskami, na przykad mi- cyplinie, w ktrej cigle trzeba udowadnia

dzy wychowaniem a rozwojem zachowa swoj produktywno. Trzeba te mie
agresywnych. Jednak badania te podle- pewno, e fundusze bd dostpne przez
gaj dwm ograniczeniom. Po pierwsze nastpnych dziesi, dwadziecia, a na-
zwizkw przyczynowych trzeba si do- wet trzydzieci lat, a osoby badane nie
myla, nie mona ich obserwowa in statu umr, bd osigalne i gotowe uczestni-
nascendi. Po drugie rnice midzy gru- czy w badaniach przez cay czas. Z tych
pami wiekowymi mog wynika ze zmian wanie powodw podune badania nad
obyczajowych, a nie z wieku badanych. ludmi nale do najtrudniejszych (Bock,
Gdybymy na przykad badali zaintereso- 1993; Funder, Park, Tomlinson-Keasey,
wanie muzyk rockow u modziey oraz Widaman, 1993).
dorosych w rnym wieku okazaoby si
prawdopodobnie, e wraz z wiekiem ono
sabnie. Moe to jednak wynika z rnicy Stao i zmienno
md muzycznych w poszczeglnych cza- w rozwoju osobowoci
sach. Podobnie na pogldy, postawy i za-
chowania przedstawicieli pewnych poko- Omawiajc wyniki bada podunych in-
le ogromne pitno odcisny dramatyczne teresujemy si zwaszcza zagadnieniem
wydarzenia, takie jak kryzysy gospodarcze staoci i zmiennoci osobowoci. Nie jest
i wojny. Odmienne wyniki bada kwe- ono proste. Wielu psychologw przychyla
stionariuszowych mog by efektem tych si ku jednej ze skrajnoci, uwaajc oso-
wanie dowiadcze, a nie rnicy wieku bowo za wzgldnie sta albo wzgldnie
(Elder, 1974,1979; Elder, Caspi, 1988). zmienn. Niektrzy sdz, e [...] czo-
wiekowi zmiana osobowoci przychodzi
Badania podune natomiast pozwalaj
rwnie atwo, jak zebrze zmiana paskw"
na obserwowanie procesw rozwojowych
(Watson, 1928, s. 138). Inni s w tym
in statu nascendi. Dziki temu moliwe
staje si uchwycenie rozwoju nie tylko wzgldzie wikszymi optymistami. Nie-
poszczeglnych elementw, ale rwnie kiedy nastawienie przejawia si bardziej
ich wzajemnych relacji. Cho wyniki ba- subtelnie. Jedno z posiedze zjazdu Ame-
da podunych musz by potwierdzone rykaskiego Towarzystwa Psychologicz-
innymi badaniami, to maj one rozliczne nego z 1992 roku byo zatytuowane: Czy
zalety. Nie prowadzi si ich jednak zbyt osobowo moe si zmieni?". Jak po-
czsto, z uwagi na rozmaite trudnoci. kaemy pniej, nastawienie potrafi wpy-
Problemem jest zawsze opracowanie na- n na wybr cech osobowoci poddawa-
rzdzi pomiarowych, dziki ktrym wyniki nych badaniom, czas trwania tych bada
byyby porwnywalne dla wszystkich grup oraz interpretacj wynikw. Zanim wic
wiekowych. Czy na przykad inteligencj, zaczniemy omawianie niektrych bada
towarzysko, si woli dzieci, modziey, podunych, dobrze bdzie si zastanowi,
ludzi w wieku rednim i podeszym naley co rozumiemy przez stao i zmienno.
mierzy t sam miar? Poza tym badania Zacznijmy od kilku przykadw. Jest
podune wymagaj dugotrwaego zaanga- zupenie oczywiste, e waga i wzrost
owania i mocnego zaplecza finansowego. dzieci ulegaj zmianie. Zamy jednak, e
Sponsorzy przez dugi czas nie bd znali rednia waga i wzrost pewnej grupy ludzi
wynikw, a jest to trudna sytuacja w dys- pozostaj bez zmian. Czy powiemy, e ich
184 rozwj osobowoci
waga i wzrost zmieniy si, z uwagi na W innym przykadzie dany czowiek z cza-
nastpujce w istocie zmiany, czy te po- sem stawa si moe coraz swobodniejszy
wiemy, e s staie, kierujc si wartoci w relacjach z innymi, ale w swojej grupie
redni? Inny przykad. W dziecistwie, wiekowej w dalszym cigu bdzie pod
a moe nawet przez cae ycie, ludzie si tym wzgldem przecitny. W wartociach
ucz, ale czy znaczy to, e ich inteligencja bezwzgldnych nastpuje wic zmiana, na-
wzrasta? Jeszcze inny przykad. Jeli po tomiast w relacji do rwienikw wszystko
wlaniu wody do czajnika i postawieniu pozostaje, jak byo.
go na ogniu obserwujemy wydobywajc Po drugie zmiany dziel si na ilo-
si par, to czy powiemy, e nastpia ciowe i jakociowe. By posuy si
zmiana (wody w par)? A jeeli t sam wczeniejszym przykadem, ludzie mog
wod wystawimy w naczyniu na mrz, nabywa wiedz, co niekoniecznie zna-
tak e si zetnie w ld, czy nazwiemy czy, e zaczn inaczej myle o rnych
sprawach. Jednoczenie za moe nast-
to zmian? Woda, para i ld rni si
pi zasadnicza zmiana w ich myleniu,
wygldem, ale wiemy, e za kadym razem
objawiajca si umiejtnoci obejmowa-
skadaj si z dobranych w odpowiednich
nia caej zoonoci zjawisk. Pojawienie
proporcjach wodoru i tlenu (H 2 0), z czego
si niemiaoci naley opisywa raczej
wynikaoby, e adna zmiana nie nast-
w kategoriach jakociowej ni ilociowej
pia. A co z larw przeksztacajc si
zmiany. Zmiany ciaa w okresie dojrze-
w gsienic, a nastpnie w m? Mamy wania, takie jak rozwj drugorzdowych
zmian struktury, ale wci chodzi o to cech pciowych, maj charakter jakociowy
samo stworzenie. A moe nie? Czy to i wywieraj znaczny wpyw na psychik
samo dotyczy czowieka, przechodzcego czowieka. Wszystkie one znacznie wykra-
ewolucj od niemowlcia do dorosego? czaj poza proste zmiany ilociowe, jak na
Czy powinnimy mwi o nim jako o jed- przykad zmiana wagi czy wzrostu.
nym i tym samym czowieku, akcentujc
Najwiksze moe znaczenie w teorii
tym samym stao, czy raczej podkrela
osobowoci ma rnica midzy zmian
ogrom zmian? Zastanwmy si nad pyta- fenotypow a genotypow. Pierwsza
niem: Co musiaoby si we mnie zmieni, z nich dotyczy aspektw uchwytnych na
abym przesta uwaa siebie za siebie?". drodze bezporedniej obserwacji, druga
Jak rozlege musiayby by zmiany, czego za dotyczy ukrytej struktury. Przemiana
musiayby dotyczy, abymy uznali je za wody w ld albo w par ma charakter
prawdziwe"? fenotypowy. Struktura substancji, wyraa-
Jak wynika z powyszych przykadw, jca si wzorem H 2 0, pozostaje taka sama,
odpowied na pytanie o to, co znaczy wic nie mwimy o zmianie genotypowej.
stao i zmienno nie jest prosta. Istniej Jeeli dany czowiek staje si agresywny
rne rodzaje staoci i zmiennoci oraz - co jest zmian fenotypow - to nie
rne sposoby ich badania. Jeeli chodzi znaczy, e zmianie ulega jego struktura
o rozwj osobowoci, mona wyrni psychiczna. Zmiana co do przedmiotu ry-
cztery rodzaje zmian. Po pierwsze istniej walizacji ma charakter fenotypowy, a nie
zmiany bezwzgldne oraz wzgldne. genotypowy. Znaczenie tego rozrnienia
Bezwzgldna waga albo wzrost danego wynika std, e wiele zmian fenotypowych
czowieka mog ulec zmianie, ale w sto- nie wie si ze zmianami genotypowymi.
sunku do innych ludzi pozosta takie same.
Zarazem jednak, trudno orzec, jaki cha- Kiedy si rozway te rozrnienia, staje
rakter ma obserwowana zmiana. Czy mo- si jasne, dlaczego mwienie o samej sta-
emy mie pewno, e rne zachowania oci czy zmiennoci jest zbytnim uprosz-
s po prostu odmiennymi przejawami tej czeniem. Trzeba nie tylko znale po-
samej waciwoci osobowoci, tak jak to rwnywalne wskaniki dla badanych wa-
byo z jednoci strukturaln wody, pary ciwoci w rnych grupach wiekowych,
i lodu? ale rwnie wypracowa kryteria staoci
Odrniamy wreszcie zmiany cige i zmiany. Prowadzc podune badania nad
od niecigych. Zmiana ciga ma cha- osobowdci czowieka, pragniemy opisa
rakter stopniowy i nastpuje wedug ja- zarwno to, co decyduje o jej staoci, jak
snego wzoru. Cho w cigu ycia wy- i o zmiennoci. Trzeba rwnie umie roz-
gld czowieka ulega zmianie, mon j rni rne rodzaje zmian, bo dziki temu
opisa jako cig i konsekwentn. Nie- lepiej pojmiemy rozwj osobowoci. Pra-
kiedy widzi si chopca w danym m- gniemy wszechstronnie zrozumie przej-
czynie albo dziewczynk w danej kobiecie od dziecistwa do dorosoci, tak jak
cie. Niekiedy natomiast patrzc na zdj- pragniemy zrozumie przemian gsienicy
cia zrobione w duych odstpach czasu, w motyla. Trzeba umie uchwyci cigo,
dziwimy si, e przedstawiaj t sam spjno i konsekwencj w zmianach na
osob. Gdybymy jednak bardziej szcze- pozr bardzo gwatownych, pozostawiajc
gowo ledzili ten rozwj, ujrzelibymy, jednoczenie miejsce dla zmian rzeczywi-
jak dziecko stopniowo i w sposb cigy cie radykalnych i niecigych.
przeksztaca si w czowieka dorosego.
Zmiana nieciga natomiast jest gwatowna
i zasadnicza. Na przykad czowiek po Przykady bada podunych
wypadku moe wyglda zupenie inaczej
ni przed nim. Cigo jego wygldu Obecnie omwimy kilka przykadowych
zostaa zerwana. Czowiek umieszczony bada podunych, kadc szczeglny na-
w rodowisku radykalnie odmiennym od cisk na zagadnienia staoci i zmiennoci
dotychczasowego, na przykad w warun- osobowoci.
kach wojennych, moe przej gwatown
zmian osobowoci. Mawiamy niekiedy, e Szwedzkie Badanie Rozwoju
jakie sytuacje zmieniy nas na zawsze, e Indywidualnego Davida Magnussona
stalimy si innymi ludmi. Omwmy teraz dugoterminowe badania
ledzc systematycznie rozwj danego Davida Magnussona (1988; 1990; 1992;
czowieka, mona odrni zmiany cige Magnusson, Andersson, Torestad, 1993;
od niecigych, takie, w ktrych utrzymuje Magnusson, Torestad, 1993). Opieraj
si cigo osobowoci, od takich, w kt- si one na metodologii bada podu-
rych nastpuje radykalny zwrot. Jeeli nych, uwzgldniajcych czynniki biolo-
natomiast widzimy czowieka w dwch giczne i spoeczne i koncentrujcych si
rnych momentach ycia, moemy oceni na jednostkach oraz na rozwoju caego
gboko zmian, ale ich natura oraz prze- organizmu.
bieg pozostaj niejasne. To, co wydaje si Magnusson rozpocz badania nad roz-
wwczas zmian niecig, przy bliszym wojem czowieka w roku 1965. Ich celem
ogldzie moe nabra cigoci. byo uchwycenie wspdziaania czynni-
186 rozwj osobowoci
Badania podune
Badajc ludzi przez dugi czas, wychwytujemy w ich rozwoju zarwno elementy stae, jak i zmienne,
zalenie od tego, na jakich cechach skupiamy uwag, jakimi kryteriami staoci i zmiennoci si
posugujemy oraz jaka bya historia ycia badanych osb.
kw rodowiskowych i indywidualnych komitet. Rodzicw o wszystkich szcze-

w procesie rozwoju czowieka od dzie- gach przedsiwzicia poinformowano na
cistwa do wieku dorosego. Magnussona zebraniu, a take przed rozdaniem im kwe-
szczeglnie interesowa rozwj patologii stionariuszy. O projekcie powiadomiono
spoecznych, takich jak alkoholizm, prze- rwnie dzieci, proszc o udzia w bada-
stpczo i zaburzenia psychiczne. Ba- niach i zaznaczajc rwnoczenie, e nie
dania, prowadzone nieprzerwanie przez musz odpowiada na pytania, na ktre nie
trzydzieci lat, objy pocztkowo uczniw chc. Szczegowych informacji udzielono
i uczennice trzeciej, szstej i smej klasy rwnie miejscowej gazecie, dostarczajc
w centralnej Szwecji. Wikszo dzieci jej zarazem kopie testw i kwestionariuszy
miaa wic wtedy odpowiednio 10, 13 i 15 rozprowadzanych wrd rodzicw, uczniw
lat. Caa grupa skadaa si z 1400 osb! i w szkoach. W pniejszym okresie osoby
Wikszo informacji otrzymywano od badane byy informowane o postpach
samych badanych. Dodatkowo zadawano projektu. Wykonano wic olbrzymi prac,
rwnie pytania rodzicom, nauczycielom, by zapewni zaangaowanie i wspudzia
rwienikom, jak rwnie analizowano do- wszystkich uczestnikw tego dugotermi-
kumenty dotyczce przestpczoci, nad- nowego przedsiwzicia. Cho przygoto-
uywania alkoholu oraz leczenia psychia- wania takie mog si wydawa nieistotne
trycznego. Posugiwano si testami, kwe- z naukowego punktu widzenia, to jednak
stionariuszami i skalami szacunkowymi decyduj one o sukcesie i porace bada
wypenianymi przez badanych w duych podunych.
grupach, a niekiedy rwnie wywiadami, Jeeli chodzi o aspekt etyczny, to pod-
obserwacjami i badaniami indywidualnymi. jto wszelkie moliwe kroki, aby zapewni
Uwzgldniano czynniki biologiczne, takie dyskrecj. Kada nowa informacja bya
jak reakcja hormonalna na stres oraz elek- natychmiast kodowana, aby nikt nieznajcy
trofizjologiczna aktywno mzgu (EEG), klucza nie mg zidentyfikowa czowieka,
a take czynniki rodowiskowe, jak cha- ktrego ona dotyczy. Dane trzymano w sej-
rakter otoczenia rodzinnego i szkolnego. fach zamknitych w pokoju chronionym
Jak si mona domyli, taki projekt alarmem przeciwwamaniowym. Wyniki
musia nie ze sob ogrom problemw podawano w ten sposb, aby nie mona
praktycznych i etycznych. Jak pozyska byo odczyta z nich informacji na temat
dzieci do wsppracy i utrzyma j przez konkretnych osb.
trzydzieci lat? Jak uzyska dostp do do- Jakie byy rezultaty tych bada? Om-
kumentw? Jak zachowa dyskrecj w pro- wimy tutaj tylko dwa zagadnienia: dojrze-
jekcie obejmujcym ponad 1000 osb ba- wanie biologiczne i spoeczne dziewczt
danych i wielu badaczy, z ktrych wielu oraz rozwj patologii spoecznych u chop-
moe si w tym czasie zmieni? Ma- cw. Jeeli chodzi o pierwsz kwesti, to
gnusson rozpocz od powoania komitetu, Magnussona i jego wsppracownikw in-
w skad ktrego wchodzi przewodniczcy teresowaa rola dojrzewania biologicznego
komitetu rodzicielskiego, lekarz szkolny, w rozwoju postaw spoecznych. W szcze-
psycholog szkolny, trzech przedstawicieli glnoci badali oni efekty wczesnego i p-
nauczycieli, dyrektor szkoy oraz przedsta- nego dojrzewania. Sprawdzali, czy istnieje
wiciel Ministerstwa Edukacji. Kady etap zwizek midzy momentem dojrzewania
bada musia by zatwierdzony przez ten a problemami w domu (na przykad uciecz-
188 rozwj osobowoci
kami z domu), w szkole (wagarami) albo nie stwierdzono podwyszonej skonnoci

zachowaniami w grupie rwieniczej (al- do zachowa patologicznych, natomiast
kohol, narkotyki). U pitnastolatek takie u chopcw z drugiej - niestety tak. Pocig
zalenoci byy cakiem wyrane. Dziew- do alkoholu oraz przestpczo w pierw-
czta wczeniej dojrzewajce sprawiay szej grupie nie odbiegay od redniej, na-
wicej problemw. Na przykad 35% takich tomiast w grupie chopcw agresywnych
dziewczt, w porwnaniu z zaledwie 6% i nadpobudliwych byy wyranie wiksze.
dziewczt pno dojrzewajcych, miao za U tych chopcw za, ktrzy w wieku lat
sob liczne dowiadczenia z alkoholem. 13 nie mieli adnych problemw, wska-
Dziewczta takie czciej kciy si z do- niki alkoholizmu czy przestpczoci byy
rosymi, mniej interesoway si szko wyranie poniej redniej.
i swoj przyszoci zawodow. Koncen- Wykryto rwnie biologiczne uwarun-
troway si raczej na relacjach z innym kowania pniejszych zachowa. Okazao
ludmi, zwaszcza starszymi od nich. si, e chopcy agresywni i nadpobudliwi
W wieku lat 15 te rnice byy bardzo mieli stosunkowo niski poziom adrenaliny
due, ale w cigu kilku nastpnych lat we krwi. Poziom ten wie si z odczu-
zmniejszay si i w wieku dojrzaym nie waniem zagroenia i niebezpieczestwa.
odgryway ju tak znaczacej roli. Innymi Zdaniem psychologw osoby o niskim po-
sowy, problemy wychowawcze wynikajce ziomie wydzielania adrenaliny maj niski
z wczesnego dojrzewania wystpoway poziom reaktywnoci fizjologicznej i rza-
tylko przez pewien okres. Inne efekty dziej odbieraj rne sytuacje jako niebez-
wczesnego dojrzewania byy jednak bar- pieczne. Z podunych bada Magnussona
dziej trwae. Takie dziewczta zazwyczaj wynika, e chopcy, u ktrych w wieku
wczeniej ni dziewczta pniej dojrze- lat 13 stwierdzono niski poziom wydzie-
wajce wychodziy za m, wczeniej miay lania adrenaliny, w pniejszym wieku
dzieci, wczeniej koczyy edukacj i roz- czciej wchodzili na drog przestpstwa
poczynay prac. Nie miao to adnego ni chopcy o wysokim poziomie wydzie-
zwizku z ich poziomem inteligencji czy lania adrenaliny. Ci ostatni prawdopodob-
sytuacj rodzinn. nie znacznie szybciej wyczuwali niebez-
Aby zbada patologiczne zachowania pieczestwo i zagroenie pynce z danej
chopcw, Magnusson podzieli ich na sytuacji, co powstrzymywao ich od dziaa
grupy w zalenoci od wskanikw agre- przestpczych.
sywnoci, pobudzenia motorycznego, zdol- Na tym jednak nie koniec. Osoby
noci koncentracji oraz charakteru sto- badane podzielono na trzy grupy: tak,
sunkw z rwienikami. Podstawowym ktrej czonkowie nie dokonywali czy-
pytaniem byo, czy istnieje zwizek mi- nw przestpczych; przestpcw modo-
dzy tymi wskanikami u trzynastoletnich cianych (ktrym zdarzao si narusza
chopcw a pniejszymi patologicznymi prawo tylko do osiemnastego roku y-
zachowaniami, takimi jak alkoholizm czy cia); recydywistw (ktrzy amali prawo
przestpczo. Chopcy z dwch grup i w wieku modzieczym, i dorosym).
mieli ze stosunki z rwienikami, przy Nastpnie sprawdzono poziom ich pobu-
czym w jednej grupie dochodziy jeszcze dliwoci oraz wydzielania adrenaliny na
do tego dua agresywno i nadpobudli- pocztku wieku dojrzewania. Okazao si,
wo. U chopcw z tej pierwszej grupy e istniej tutaj cise zalenoci. W grupie
niemajcej adnych zatargw z prawem nie

stwierdzono nadpobudliwoci (tj. cigego Ponisze dane wskazuj na zwizek midzy
przestpczoci a nadpobudliwoci.
pobudzenia motorycznego oraz trudnoci Cige pobudzenie motoryczne oraz kopoty
z koncentracj), grupa recydywistw cha- z koncentracj.
rakteryzowaa si du nadpobudliwoci;
grupa modocianych przestpcw lokowaa 28
si gdzie porodku. Jeeli chodzi o ad-
renalin, to jedynie grup recydywistw 24
cechowa jej niski poziom. W sumie m-
czyzn stale wchodzcych w konflikt z pra- 20
wem cechowaa kombinacja nadpobudliwo-
ci i maej reaktywnoci fizjologicznej (ni-
I 16
ski poziom wydzielania adrenaliny), m-
czyni amicy prawo tylko w wieku mo-
dzieczym charakteryzowali si jedynie 12
nieco podwyszon pobudliwoci, a osoby
nienotowane w kartotekach policyjnych 8
miay niskie wskaniki nadpobudliwoci
oraz du reaktywno fizjologiczn (wy- 4 JL
soki poziom wydzielania adrenaliny; zob. bez modociani recydywici
przestpstw przestpcy N=11
ryc. 6.1, 6.2). N=46 N=13
Co z tego wynika? Przypomnijmy sobie

trzy wane waciwoci Magnussonow- RYCINA 6.1 Poziom nadpobudliwoci w trzech
skich bada podunych. Po pierwsze po- grupach mczyzn: bez zatargw
zwoliy one na wypracowanie standardw z prawem, modocianych przestpcw
oraz recydywistw
co do warunkw prowadzenia tego typu
bada. Po drugie czyy uwarunkowania
D. Magnusson (1992). Individual Development: A Longi-
biologiczne z psychologicznymi. Po trze- tudinal Perspective. European Journal of Personality, 6,
cie obejmoway caego czowieka, a nie 131. Przedruk za zgod J. Wiley & Sons, Inc.
relacje midzy poszczeglnymi, wyodrb-
nionymi cechami a pniejszymi zdarze-
niami. Punkt drugi i trzeci jest przejawem Zanim przejdziemy do innych bada
interakcyjnego i holistycznego spojrzenia podunych, przytoczmy pogldy Magnus-
na rozwj jednostki. Czynniki biologiczne
sona na temat przewagi bada podunych
i psychologiczne przez cay czas oddziauj
nad poprzecznymi. Jego zdaniem tylko te
na siebie. Nieprzerwane wspoddziaywa-
pierwsze pozwalaj zrozumie tego typu
nie zachodzi rwnie midzy jednostk
relacje pomidzy rnymi zmiennymi, jak
a otoczeniem. Rozwj jest spostrzegany
jako efekt cznego oddziaywania wielu uchwycone w powyej omwionych stu-
rnych czynnikw, a nie w kategoriach diach rozwoju chopcw i dziewczynek.
ewolucji kadego z nich z osobna. Czo- Nie tylko dlatego, e wykryto u nich
wiek jest rozumiany jako organiczna jed- istotne osobowe determinanty zachowa
no, a nie jako wizka oddzielnych ele- spoecznych, ale rwnie dlatego, e wyka-
mentw. zano w nich niezwykle wany wpyw sytu-
190 rozwj osobowoci
si zasuenie przedmiotem kpin i nikt

Ponisze dane wskazuj na zwizek midzy nisk
nie traktowaby go powanie. Meteorolog
reaktywnoci fizjologiczn (wydzielanie adrenaliny)
a uporczywym zachowaniem antyspoecznym w wie- usiujcy zrozumie procesy pogodowe na
ku modzieczym. podstawie poprzecznych pomiarw tem-
Wydzielanie adrenaliny a amanie prawa. peratury, siy wiatru czy wilgotnoci tego
samego dnia w rnych rejonach Szwecji
bez stresu spotkaby si prawdopodobnie z takim sa-
mym przyjciem. Badania te bowiem po-
w warunkach stresu
1500 r zwalaj zrozumie pewne wskie aspekty
procesw rozwojowych. Zarwno jednak
1250 analiza zjawisk, jak i dane empiryczne
wskazuj na konieczno uzupenienia
1000 bada poprzecznych systematycznymi ba-
E daniami podunymi o znacznie wikszej
"5. ni dotd skali.
ai 750
(Magnusson, 1992, s. 135)
a 500
Badania podune Jacka i Jeanne Blockw

250 Obecnie omwimy dugoterminowe bada-
nia zainicjowane przez Jacka i Jeanne Bloc-
ilL kw. Zaczniemy jednak od wczeniejszych
bez modociani recydywici bada podunych prowadzonych przez
przestpstw przestpcy N=11
N=46 N=13 Jacka Bocka. W doniosej ksice, wydanej
RYCINA 6.2 Poziom wydzielania adrenaliny w trzech w roku 1971 i zatytuowanej Lives Through
grupach mczyzn: bez zatargw z pra- Time (Zycie a czas) Bock omawia wyniki
wem, modocianych przestpcw oraz swoich bada nad grup ludzi w trzech
recydywistw momentach ich ycia: gdy byli oni w gim-
D. Magnusson (1992). Individual Development: A Longi-
nazjum, liceum oraz gdy przekroczyli trzy-
tudinal Perspeclive. European Journal of Personaiity, 6, dziesty rok ycia. W ksice tej autor na-
132. Przedruk za zgod John Wiley & Sons, Inc. stpujco tumaczy swoje zaangaowanie
w badania podune:
acji rodzinnej. Poza tym Magnusson twier-

Psychologowie wykazuj coraz wiksze
dzi, e odmienne relacje midzy zmien-
zainteresowanie badaniami podunymi
nymi w rnych okresach oraz wyod-
po prostu dlatego, e w inny sposb nie
rbnienie podgrup mogy by uchwycone mona odpowiedzie na pewne pytania
jedynie w toku bada podunych. dotyczce rozwoju, przyczyn i skutkw.
Metody korelacyjne, poprzeczne czy eks-
Historyk chlubicy si, e zrozumia jakie perymentalne wnosz wielki wkad do na-
wydarzenie na podstawie samych bada szej wiedzy o ludzkich zachowaniach. Nie
poprzecznych, polegajcych na analizie obejmuj one jednak czasowego wymiaru
informacji zawartych w gazetach z rnych ludzkiego ycia.
krajw wydanych tego samego dnia, staby (1971, s. 3)
Bock odwoywa si do wczeniejszych nych w rnym czasie. Ponadto wyniki

bada prowadzonych przez pracownikw dawao si przedstawi w formie liczbo-
Institute of Huma Development z Uni- wej, co pozwalao porwnywa i korelowa
versity of California (Berkeley). Cho ze- badania prowadzone w duych odstpach
brali oni wiele informacji, natknli si czasu. Poza tym w kolejnych etapach ba-
rwnie na powane problemy. Po pierw- dania ocen dokonywa inny zesp sdziw
sze wikszoci danych nie mona byo kompetentnych, co eliminowao powiela-
przedstawi w postaci liczbowej. Po drugie nie bdw pomiaru i dawao gwarancj,
informacje byy niekompletne. Po trzecie e ewentualne korelacje dotycz praw-
w tym czasie zmieniy si procedury i me- dziwych wynikw, a nie bdw. Poprzez
tody badawcze, co zagrozio cigoci ca- te procedury Bock stara si wyelimi-
ego przedsiwzicia. Po czwarte nie byo nowa wzmiankowane powyej problemy
zgody midzy badaczami co do przedmiotu i uchwyci rozwj osobowoci w cigu
badania oraz jzyka opisu. Jak form dugiego czasu.
nada danym zbieranym w badaniach po- Co Bock osign? Moemy tutaj za-
dunych, aby byy wzajemnie porwny- prezentowa tylko kilka jego najwikszych
walne? Bock postanowi, e kady badany odkry. Po pierwsze dowid zasadniczej
bdzie oceniany przez sdziw kompetent- cigoci osobowoci, wyraajcej si zna-
nych metod Q-sortu na podstawie rozle- czcymi statystycznie korelacjami pomi-
gych wywiadw, ktrych udzielali w ka- dzy ocenami osobowoci dokonywanymi
dym z etapw badania. Zadanie sdziw w trzech rnych okresach ycia. Ci-
polegao na posortowaniu 100 stwierdze go midzy okresem gimnazjum a liceum
z Kalifornijskiego Zbioru Okrele (Ca- bya przy tym wiksza ni midzy liceum
lifornia Q-Set) zgodnie z dostarczonym a wiekiem dojrzaym. Cho wyliczone ko-
wzorcem rozkadu. Sdziowie przyporzd- relacje byy istotne statystycznie, to jed-
kowali 5 okrele najlepiej charakteryzu- nak oglnie utrzymyway si na niezbyt
jcych ocenian osob lewemu kracowi wysokim poziomie. Na przykad rednie
skali, nastpnemu punktowi skali przy- korelacje w zakresie przystosowania psy-
porzdkowywali 8 okrele nieco mniej chologicznego wyglday nastpujco: 0,56
pasujcych do badanego. I tak dalej, a dla okresu gimnazjalnego i licealnego, 0,28
do 5 okrele na prawym kracu skali, dla okresu licealnego i wieku dojrzaego
w ktrym miay znale si stwierdzenia i 0,22 dla okresu gimnazjalnego i wieku
najmniej pasujce do badanego. Zatem dojrzaego.
100 stwierdze rozdzielono na 9 zbiorw Po drugie w zakresie zmiennoci uj-
o nastpujcych wartociach: 5, 8, 12, 16, mowanej globalnie oraz poszczeglnych
18, 16, 12, 8, 5, co pozwalao traktowa wskanikw cigoci wystpiy powane
otrzymany rozkad okrele, tak jak roz- rnice midzy mczyznami a kobietami.
kad normalny. Na przykad midzy okresem licealnym
Przykadowe stwierdzenia to na przy- a wiekiem dojrzaym u mczyzn odnoto-
kad: Jest krytyczny, sceptyczny, trudno wywano wiksze ni u kobiet zawenie
wywrze na nim wraenie"; Jest gada- zainteresowa i spadek poczucia humoru.
tliwy"; Szuka wsparcia u innych". W tym samym okresie w porwnaniu
Dziki uyciu opisanej metody udao z mczyznami kobiety bardziej posze-
si zapewni jednolito danych zbiera- rzay swoje zainteresowania, staway si
192 rozwj osobowoci
bardziej ambitne i yczliwsze dla innych. Pojcie kontroli ego dotyczy indywi-
Jeeli chodzi o przystosowanie psycholo- dualnej umiejtnoci wyraania lub tumie-
giczne, to dla kobiet szczeglnie trudnym nia swoich impulsw, uczu i pragnie.
okresem okaza si czas szkoy redniej. Obejmuje ono zdolno jednostki do od-
W wieku dojrzaym kobiety wykazyway raczania gratyfikacji, do powstrzymywania
taki sam poziom przystosowania jak m- si od dziaania, do izolowania si od
czyni. rodowiska. Ludzie sytuuj si pod tym
Po trzecie stwierdzono olbrzymie zr- wzgldem wzdu cigego wymiaru, od
nicowanie wskanikw cigoci midzy nadmiernej do niedostatecznej samokon-
badanymi. Gdy na przykad zbiorcza (to troli. Osoby o nadmiernej skonnoci do
jest obejmujca wszystkie badane cechy kontroli ego s skrpowane i zahamo-
osobowoci) korelacja dla mczyzn mi- wane, bez powodu odraczaj gratyfikacj,
dzy gimnazjum a liceum wyniosa 0,77, to nie okazuj emocji. Osoby o niewielkich
dla poszczeglnych badanych wahaa si zdolnociach kontroli ego s pene wyrazu,
ona od 0,1 do 1. Podobnie dla kobiet w tym spontaniczne, nie potrafi odracza graty-
samym okresie zbiorcza korelacja wyniosa fikacji, charakteryzuje je czsto somiany
0,75, ale dla poszczeglnych badanych wa- zapa. Uwaa si, e pozyqe skrajne s
haa si ona od 0,2 do 0,75. Zbiorcze wyniki gorsze z adaptacyjnego punktu widzenia
mwiy wic niewiele o poszczeglnych ni rednie natenie tej cechy.
badanych osobach. Pojcie prnoci ego dotyczy umie-
W sumie, posugujc si metod Q- jtnoci modyfikowania przez dan jed-
-sortu opracowywan, niezalenie przez nostk poziomu samokontroli w zalenoci
rne osoby w trzech rnych okresach, od sytuacji. Osoba o prnym ego charak-
Bock stwierdzi wystpowanie znacz- teryzuje si elastycznoci, umiejtnoci
cej cigoci osobowoci, wikszej przy przystosowywania si do zmiennych kolei
krtszych ni duszych odstpach czasu, losu, potrafi rwnie dobrze drobiazgowo
a take istotne rnice w cigoci oso- planowa, jak i zupenie zda si na ywio.
bowoci midzy kobietami a mczy- Ludzie sytuuj si pod tym wzgldem
znami oraz pomidzy poszczeglnymi wzdu wymiaru, od braku prnoci do jej
ludmi. peni. Wzrost prnoci oznacza zarazem
Teraz moemy wrci do bada po- popraw zdolnoci adaptacyjnych.
dunych rozpocztych w roku 1968 przez Blockowie rozpoczli prac od badania
Jacka Bocka oraz Jeanne Bock Q. Bock, 128 dzieci z dwch przedszkoli w Ber-
1993; J. H. Bock, Bock, 1980). Maj one keley w Kalifornii. Postarano si o to,
szczeglne znaczenie ze wzgldu na r- aby bya to prba zrnicowana etnicznie
norodno uzyskanych informacji, zwrce- oraz pod wzgldem dochodw i wykszta-
nie uwagi na rnice pci w rozwoju oraz cenia rodzicw (65% dzieci biaych, 27%
analiz wanych konstruktw osobistych. czarnych, 6% dzieci pochodzenia azjatyc-
Chocia bowiem Blockowie zajmowali si kiego, 2% Meksykanw). Kade dziecko
wieloma cechami osobowoci, to szcze- poddawano nastpnie wszechstronnym ba-
glnie interesowa ich rozwj dwch kon- daniom w wieku 3, 4, 5, 7, 11, 14, 18
struktw osobistych, ktrym przypisywali i 23 lat. W wieku 23 lat poddano badaniu
podstawowe znaczenie: kontroli ego oraz 104 osoby z grupy liczcej pierwotnie
prnoci ego. 128 osb. Jeeli si uwzgldni dugi czas
prowadzenia bada, to odpado zadziwia- wynika, e [...] rnice midzy ludmi

jco mao osb. Podczas kadego z omiu ujawniaj si w modym wieku i utrzymuj
etapw badania zbierano wiele rnych si przez co najmniej dwadziecia lat,
informacji. Dzieliy si one na: dane ycio- a nawet wicej" (J. Bock, 1993, s. 34). Do-
rysowe (); oceny formuowane przez ro- tyczyo to zarwno mczyzn, jak i kobiet.
dzicw, nauczycieli i innych wiarygodnych rednia korelacja wynikw dwch bada
obserwatorw (O); dane uzyskiwane za wynosia 0,48, przy czym w zalenoci od
pomoc eksperymentw oraz testw (T); odstpu midzy badaniami wahaa si od
relacje o sobie (RS). Zestawiano ze sob 0,22 (badania dziewczynek w wieku 3 i 18
informacje uzyskiwane z rnych rde, lat) do 0,82 (badania chopcw w wieku 3
aby wnioski byy wiarygodne i daway si
i 4 lat).
uoglni. Tam gdzie chodzio o uzyskanie
Stwierdzono rwnie zwizek midzy
oceny caociowej, posugiwano si me-
nateniem kontroli ego w wieku lat 3
tod opisan przy okazji poprzedniego ba-
a zachowaniem dziecka w wieku lat 7.
dania. Na przykad trzylatki byy oceniane
Dzieci o niskim poziomie samokontroli
przez trzy przedszkolanki wykorzystujce
w wieku 7 lat byy bardziej agresywne, bar-
okrelenia z dziecicej wersji Kalifornij-
skiego Zbioru Okrele (California Child dziej asertywne, mniej posuszne i mniej
Q-Set). Kady z czternastolatkw by oce- zahamowane. Dzieci o wysokim poziomie
niany przez czterech psychologw posu- kontroli ego w wieku 3 lat, majc 7
gujcych si stwierdzeniami z Kalifornij- lat byy zazwyczaj niemiae, natomiast
skiego Zbioru Okrele dla Dorosych (Ca- dzieci o niskim poziomie kontroli ego byy
lifornia Adult Q-Se). Kadorazowo oceny bardziej agresywne, czciej namieway
sdziw sumowano, co suyo zwiksze- si ze swoich rwienikw i manipuloway
niu obiektywnoci obserwacji i ocen. Po- nimi Q. H. Bock, Bock, 1980; D. M. Buss,
dobnie jak w poprzednim przedsiwziciu Bock, Bock, 1980). Stwierdzono rwnie,
Jacka Bocka, na kadym etapie zmieniano e czternastolatki o wysokim poziomie
osoby opracowujce oceny, aby zachowa kontroli ego w warunkach eksperymen-
niezaleno danych. W ten sposb uzy- talnych wykazyway du zdolno odra-
skano olbrzymi liczb informacji. Jest to czania gratyfikacji i byy okrelane jako
podstawowa waciwo tego badania. odpowiedzialne, produktywne i etycznie
Wprawdzie analizowanie danych jesz- spjne (Funder, Bock, 1989).
cze trwa, ale ju teraz mona si po- W zakresie prnoci ego wykryto r-
kusi o podanie niektrych rezultatw. nice midzy kobietami a mczyznami.
Zacznijmy od kontroli oraz prnoci ego. U mczyzn stwierdzono cigo r-
Jakie s ich drogi rozwoju? Czy na nic indywidualnych w przedziale ponad
pewno nastpuje tutaj zmiana, polegajca dwudziestu lat. rednia korelacja w tym
na wzrocie samokontroli i prnoci? okresie wynosia 0,43, wahajc si od 0,22
W wartociach bezwzgldnych powinno (korelacja midzy badaniami w wieku lat 3
si jej oczekiwa. A co z wartociami i 23) do 0,65 (korelacja midzy badaniami
wzgldnymi? Czy relacje midzy ludmi w wieku 3 i 4 lat oraz w wieku 11 i 14
w zakresie kontroli oraz prnoci ego lat). U dziewczt natomiast nie stwier-
utrzymuj si w cigu dugiego czasu? dzono adnego zwizku midzy wskani-
Jeeli chodzi o kontrol ego, to z bada kami prnoci ego w dziecistwie a tymi
194 rozwj osobowoci
WIATO NA BADACZA
JACK BOCK
Podune badanie osobowoci
Moje zainteresowanie rozwojem oso-

bowoci byo nieuniknione] konse-
kwencj wczeniejszych prac nad kon-
trol i prnoci ego. Te dwa kon- dziecistwie a struktur osobowo-
strukty osobiste, bdce prb zinte- ci czowieka dojrzaego. Przez dugi
growanego ujcia osobowoci, opra- czas wielu psychologw kwestiono-
cowalimy wraz z on, Jeanne. Aby wao istnienie tej spjnoci. My tym-
wykaza ich donioso, trzeba byo czasem potrafilimy wykaza liczne
dotrze do ich rde i zbada drogi jej przejawy. Wykrylimy na przykad
rozwoju. Zadaniu temu mogy podo- znaczce rnice midzy kobietami
a jedynie badania podune. S one a mczyznami w przebiegu rozwoju
jakby stworzone do studiw nad roz- pojcia wasnej osoby oraz innych
wojem osobowoci. aspektw osobowoci. Stwierdzilimy,
Moja ksika, zatytuowana Liws e mona przewidzie narkomani
Through Time (1971), opara na bada- w okresie dorastania oraz skonno-
niach podunych prowadzonych przez ci depresyjne w wieku dojrzaym na
innych psychologw, bya pierwsz podstawie cech osobowoci maego
prb uchwycenia czynnikw decydu- dziecka.
jcych o cigoci osobowoci. W 1969 Obecnie zbieramy plony wielolet-
roku rozpoczlimy trwajce do dzisiaj nich bada w postaci licznych odkry
badania nad grup trzyletnich ww- i ustale. Przed nami s pogbione
czas dzieci. Dziki temu przedsi- dociekania nad wpywem osobowoci
wziciu, ktre sami zaplanowalimy, w najwczeniejszych latach ycia na
chcielimy zrozumie, dlaczego ludzie funkcjonowanie w lalach pniejszych,
staj si takimi, jakimi s. Udao ze szczeglnym uwzgldnieniem zja-
nam si zgromadzi wiele dowodw wisk patologicznych.
na rzecz zasadniczej spjnoci roz-
woju czowieka oraz zwizkw midzy
struktur osobowoci we wczesnym
wskanikami w wieku modzieczym i doj- dzy czternastym a dwudziestym trzecim

rzaym. rednia korelacja wynosia 0,21, rokiem ycia byy dosy wysokie, nato-
wahajc si od -0,28 midzy czwartym miast midzy jedenastym a czternastym
a czternastym rokiem ycia do 0,68 midzy rokiem ycia, a wic w okresie dojrzewa-
trzecim a czwartym rokiem ycia. Wska- nia, odnotowywano gwatowne zerwanie
niki korelacji w dziecistwie oraz mi- cigoci.
Jeeli chodzi o inne badane cechy, to Jak wspomniaem, powysze badania s

Bock poczyni nastpujce spostrzeenia: w toku. Ju teraz wida jednak rnorod-
no danych, wynikajc z wieloci r-
1. Stwierdzono, e kobiety i mczyni de informacji, znaczenia przykadanego
rni si dynamik rozwoju poczucia do rnic pciowych w rozwoju rnego
wasnej wartoci. U mczyzn w okre- rodzaju relacji oraz wielkiej potencjalnej
sie dojrzewania poczucie to ronie, przydatnoci poj kontroli i prnoci
u kobiet maleje. Podobne wnioski ego. Swoj uyteczno w wizaniu ze
wycign Magnusson na podstawie sob spostrzee pochodzcych z rnych
swoich bada.
rde i dotyczcych rnych etapw roz-
2. Chopcy, ktrzy przeyli rozwd swo-
woju potwierdzia rwnie metoda Q-sortu
ich rodzicw, byli bardziej impulsywni
(Ozer, 1993).
od chopcw bez takich dowiadcze
i sprawiali wicej kopotw. By to
nie tyle rezultat samego rozwodu, ile Relacje midzy rodzicami a dziemi
sytuacji do niego prowadzcej. Pro- - projekt badawczy Minnesota"
blemy dziecka zaczynaj si na dugo
przedtem, zanim dojdzie do formal- Trzecie z omawianych przez nas bada
nego rozwodu. Rozdwiki midzy ro- podunych dotycz kwestii cigoci mi-
dzicami, poprzedzajce prawne zako- dzy okresem niemowlctwa a dojrzewania
czenie maestwa, mog mie bardzo (Sroufe, Carlson, Shulman, 1993). Prezen-
powane konsekwencje dla dzieci" tujemy je, poniewa zaczynaj si one od
(Bock, 1993, s. 29). - bardzo wczesnego okresu ycia czowieka
3. Nastolatki obu pci sigajce w wieku (niemowlctwa), wiele miejsca powicaj
lat 14 po marihuan miay niskie kategorii budzcej coraz wiksze zainte-
wskaniki kontroli ego. Zaywanie resowanie (przywizanie) i skupiaj si
twardych narkotykw wizao si z ni- na bardzo wanym aspekcie osobowoci,
skim poziomem prnoci ego w po- jakim s relaq'e interpersonalne.
czeniu z niskim poziomem kontroli Otwrzmy tutaj nawias, ktry pozwoli
ego. nam si zapozna z metodologicznym
4. Stwierdzono rnice midzy kobie-
i koncepcyjnym zapleczem tych bada.
tami a mczyznami w zakresie wy-
Prace nad teori przywizania opie-
stpowania wczesnych oznak skon-
raj si na ustaleniach brytyjskiego psy-
noci depresyjnych. Osiemnastoletni
choanalityka Johna Bowlby'ego oraz na
chopcy o takich skonnociach byli
empirycznych odkryciach psycholog Mary
w dziecistwie agresywni, charakte-
Ainsworth (Ainsworth, Bowlby, 1991; Bre-
ryzowali si niskim poziomem sa-
therton, 1992; Slade, Aber, 1992). Bowlby
mokontroli i niskim uspoecznieniem.
Natomiast osiemnastoletnie dziew- interesowa si wpywem wczesnego od-
czta o skonnociach depresyjnych dzielenia dzieci od rodzicw na rozwj
byy w dziecistwie surowe dla sie- osobowoci. Oddzielenie takie zdarzao si
bie, nadmiernie uspoecznione i miay czsto w Anglii podczas II wojny wia-
wysoki poziom samokontroli (Bock, towej, kiedy to rodzice wysyali swoje
Gjerde, Bock, 1991). dzieci na wie, aby uchroni je przed
196 rozwj osobowoci
bombardowaniem. Po wojnie Bowlby roz- szego roku ycia, ta wi zapewnia mu

pocz realizowa dwa projekty badawcze. bezpieczestwo. Dziecko poznaje rodo-
Pierwszy z nich, retrospektywny, polega! wisko, majc wiadomo, e w kadej
na zbieraniu relacji dzieci, ktre midzy chwili moe wrci do matki. W dalszej
pierwszym a czwartym rokiem ycia od- fazie rozwoju systemu zachowa tworz-
dzielono od rodzicw z przyczyn zdro- cych przywizanie u dziecka ksztatuj si
wotnych. Drugi, prospektywny, polega wewntrzne modele operacyjne, czyli
na obserwowaniu dzieci, ktre oddzielono reprezentacje mentalne (obrazy) siebie
od rodzicw i oddano pod opiek in- i matki, silnie powizane z uczuciami.
stytucji medycznych. Pogldy teoretyczne Wewntrzne modele operacyjne, oparte
Bowlby'ego ksztatoway si pod wpywem na dowiadczeniach pyncych z dotych-
rozwoju dwch dyscyplin biologicznych: czasowych interakqi, tworz podstaw
etologii, zajmujcej si badaniem zwierzt przyszych relacji. Pod wzgldem wagi
w ich naturalnym rodowisku, oraz ogl- przykadanej do wpywu wczesnych wizi
nej teorii systemw, koncentrujcej si emocjonalnych na przysze zwizki teo-
na zasadach funkcjonowania wszystkich ria przywizania przypomina psychoana-
systemw biologicznych. Szczeglne wra- lityczn teori relacji midzy obiektami,
enie zrobio na nim opisane przez Lo- opisujc, jak wczesne dowiadczenia de-
renza zjawisko wdrukowywania, o ktrym cyduj o sposobie widzenia siebie oraz
pisalimy przy okazji omawiania okresw o sposobie ksztatowania relaqi z innymi
krytycznych. Uwagi Lorenza na temat ludmi.
stresu separacyjnego oraz szukania przez Punkt zwrotny w empirycznych ba-
ptaki bliskoci z wdrukowanym obiektem, daniach nad tymi zagadnieniami nastpi
jak rwnie na temat wizi nieopierajcej w momencie opracowania przez Ainsworth
si na gratyfikacji oralnej, zbiene byy ze prby nieznanej sytuacji. Dziecko
spostrzeeniami Bowlby'ego dotyczcymi w wieku okoo jednego roku umieszcza si
niemowlt i maych dzieci. w nieznanym mu otoczeniu, pozwalajc mu
Na podstawie obserwacji klinicznych bawi si zabawkami. W zaplanowanych
oraz literatury etiologicznej Bowlby sfor- momentach matka opuszcza pokj, nastp-
muowa teori rozwoju systemu zacho- nie wraca. Ponadto, w rnych momen-
wa tworzcych przywizanie. Zgodnie tach wprowadza si obc osob. Niekiedy
z ni przywizanie do opiekuna, gw- dziecko zostaje z ni sam na sam do
nie matki, przechodzi przez kolejne fazy powrotu matki. Obserwacji podlega zacho-
i staje si podstaw poczucia bezpiecze- wanie dziecka w nieznanym mu otoczeniu,
stwa podczas eksploracji otoczenia i sepa- w obecnoci lub pod nieobecno obcej
racji. System zachowa tworzcych przy- osoby, w warunkach oddzielenia od matki
wizanie byby niejako zaprogramowany, oraz w chwili jej powrotu.
stanowic cz dziedzictwa ewolucyjnego Na podstawie systemu oceny zacho-
o wielkim znaczeniu adaptacyjnym. Ta- wa dzieci w nieznanych sytuacjach dzieci
kie zachowania, jak pacz, gaworzenie, podzielono na trzy kategorie: (1) dzieci
umiechanie si czy ssanie su utrzy- lkliwe - unikajce; (2) dzieci zczone
maniu bliskiego kontaktu z matk. Kiedy bezpiecznym przywizaniem; (3) dzieci
za dziecko zaczyna wdrowa i eksplo- lkliwe - oporne. Dzieci lkliwe - uni-
rowa otoczenie, zwaszcza okoo pierw- kajce (okoo 20% ogu) chtnie ba-
wisko, nie protestuj specjalnie przeciw dzieci trzynastego roku ycia. Zebrano
wyjciu matki i akceptuj osob obc, liczne dane, dotyczce na przykad tem-
nawet pod nieobecno matki. Kiedy jed- peramentu dzieci, ich inteligencji, relacji
nak matka wraca, dzieci uchylaj si od z rodzicami i rwienikami. Obserwacje
kontaktu z ni, odwracajc wzrok czy ucie- prowadzono w domu, w szkole i w la-
kajc. Natomiast dzieci zczone bezpiecz- boratorium. Po skoczeniu trzynastego
nym przywizaniem (okoo 70%) w obec- roku ycia okoo dwie trzecie uczestni-
noci matki chtnie eksploruj otoczenie kw zgodzio si bra udzia w dalszych
i akceptuj osob obc, ale nie lubi, kiedy badaniach.
matka wychodzi (na przykad pacz albo Czy rnice w stylu przywizania
szukaj jej). Kiedy matka wraca, ciesz w okresie niemowlcym, mierzone za
si (umiechaj i nawizuj kontakt). Ta- pomoc prby nieznanej sytuacji, znaj-
kie dzieci atwo si daj pocieszy i po doway odzwierciedlenie w zachowaniach
powrocie matki szybko wracaj do zabawy spoecznych i emocjonalnych w pniej-
i eksploracji. Dzieci lkliwe-oporne (okoo szym wieku? Zarwno projekt Minne-
10%) pod nieobecno matki nie chc sota", jak i inne badania wskazuj, e tak.
bada otoczenia i boj si osoby obcej, a po Wychowawcy przedszkolni oraz inni ob-
powrocie rodzicielki stroni od niej. Kiedy serwatorzy stwierdzali, e dzieci zczone
matka wraca, takie dzieci czsto domagaj bezpiecznym przywizaniem byy bardziej
si wzicia na rce, a kiedy speni ona to samodzielne ni dzieci lkliwe. Wykazy-
yczenie pacz i chc by z powrotem na way one ponadto wyszy poziom prno-
pododze. ci ego. Zwizek midzy stylem przywi-
Uzbrojeni w wiedz teoretyczn oraz zania z okresu niemowlctwa a prnoci
znajomo stylw przywizania w nie- ego by widoczny a do wieku rednio-
mowlctwie moemy wrci do projektu dziecicego. Stwierdzono rwnie zwizki
badawczego Minnesota", dotyczcego re- midzy stylem przywizania z okresu nie-
lacji midzy rodzicami a dziemi. Opierajc mowlcego a stosunkami z rwienikami.
si na pracach Bowlby'ego oraz Ainsworth, Dzieci bezpiecznie przywizane do matki
badacze kontynuujcy ten projekt ledz byy bardziej aktywne w zabawie i okazy-
relacj midzy rodzajem opieki nad nowo- way wicej zachowa pozytywnych. Po-
rodkiem a rozwojem osobowoci (Sroufe twierdzay to niezalene oceny nauczy-
i in., 1993). Zakadaj oni, e istnieje cieli, postronnych obserwatorw oraz wza-
zwizek midzy rnicami indywidualnymi jemne oceny samych dzieci. Ponadto dzieci
zaobserwowanymi we wczesnym okresie zczone bezpieczn wizi wykazyway
ycia a pniejszymi rnicami w funk- wiksz empati i atwiej radziy sobie
cjonowaniu, zwaszcza w zakresie wizi z niepowodzeniami ni dzieci z pozosta-
z innymi ludmi. Realizacj projektu roz- ych dwch grup. Stwierdzono wreszcie
poczto w 1974 roku od zebrania grupy rnice w reakcjach nauczycieli, wywoane
267 kobiet w trzecim trymestrze ciy. zachowaniem dzieci z kadej z grup. Dzieci
Dzieci i ich opiekunw poddawano obser- z bezpiecznym stylem przywizania powo-
wacji w rnych sytuacjach siedem razy doway ciepe reakcje nauczycieli, dzieci
w cigu pierwszego roku po porodzie, dwa oporne prowokoway zachowania opieku-
razy do roku w cigu nastpnych trzech lat cze, a dzieci uchylajce si wywoyway
oraz raz do roku a do osignicia przez swoim zachowaniem ch nadzoru, a nie-
198 rozwj osobowoci
kiedy zo. Wynika z tego, e [...] dzieci Istniej rwnie wstpne dane na te-
aktywnie kreuj swoje rodowisko na pod- mat przystosowania w wieku dojrzewania
stawie wczeniejszych dowiadcze" (Sro- (14-15 rok ycia). Tutaj rwnie wskaniki
ufe i in., 1993, s. 325). zdrowia emocjonalnego, wiary w siebie,
Czy te relacje utrzymuj si do wieku prnoci ego oraz kompetencji spoecz-
redniodziecicego (10-11 rok ycia)? nych s korzystne dla dzieci z bezpiecz-
Mona oczekiwa, e zwizki midzy sty- nym stylem przywizania. To trwajce po-
lem przywizania z okresu niemowlctwa nad 14 lat badanie potwierdzio, e pomimo
a zachowaniem czowieka powinny by licznych zmian istnieje zwizek midzy
coraz trudniejsze do wykrycia z uwagi na rodzajem przywizania z okresu niemow-
zmian sposobu wyraania lkw i po- lctwa a pniejszym rozwojem spoecz-
trzeb oraz wielo i rnorodno rozma- nym i emocjonalnym. Wynika z tego, e
itych wpyww rodowiskowych. Zgodnie zmiany nie wymazuj" przeszoci ani
z omawian teori wczesnodziecice wizi wczeniejszych mechanizmw adaptacyj-
oraz wewntrzne modele operacyjne wy- nych. Poprzednie wzorce mog by re-
wieraj ogromny wpyw na dalszy roz- aktywowane, a wczesne wydarzenia wraz
wj, ale nie jest on atwy do uchwycenia z biecymi okolicznociami wsptworz
w badaniach. Pomimo trudnoci znaleziono aktualne mechanizmy adaptacyjne (Sroufe
jednak na to dowody. Na przykad dzieci i in., 1993, s. 317). Cigo nie wynika
0 bezpiecznym stylu przywizania w wieku ze sztywnoci struktur osobowoci, lecz
pniejszym miay wicej wiary w siebie z konsekwentnego rozwoju mechanizmw
1 poczucia wasnej wartoci, wyznaczay osobowociowych. Jednoczenie pozostaje
sobie ambitniejsze cele i bardziej wytrwale miejsce na zmian w wyniku nowych, zna-
je realizoway, byy mniej zalene od in- czcych dowiadcze w kontaktach z in-
nych, spdzay wicej czasu w grupie i na- nymi ludmi. Koncepcja wewntrznych
wizyway bliskie przyjanie (tabela 6.3). modeli operacyjnych wykazuje wic swoj
TABELA 6.3 Korelacje pomidzy bezpiecznym stylem przywizania w wieku 2 lat a rnymi
wskanikami przystosowania psychologicznego w wieku redniodziecicym
Przytoczone dane wskazuj, e istnieje zwizek midzy stylem przywizania z okresu wczesnodziecicego
(drugi rok ycia) a osobowoci dziecka w latach pniejszych.
ZMIENNA r p
zdrowie emocjonalne 0.35 0.011
wiara w siebie 0,34 0.012
kompetencja spoeczna 0,36 0.07
umiejtnoci spoeczne 0.33 0.013
prno ego 0.32 0,019
Badania przeprowadzono na grupacli od A do 47 osb.
rdo: L. A. Sroufe, E. Carson, E. Shulman (1993). Development From Infancy. W: D. C. Funder, R. D. Park,
C. Tomlinson-Keasay, K. Widman. [red.]. Studying Lives Through Times. Waszyngton: APA.
uyteczno, z zastrzeeniem, e nowe okrelone style przywizania na podsta-

kontakty z ludmi mog prowadzi do wie odpowiedzi udzielanych przez nich
wyksztacenia si nowych modeli. w kwestionariuszach, a nie na podstawie
Zanim zakoczymy omawianie znacze- obiektywnych obserwacji z okresu nie-
nia wczesnego przywizania warto wspo- mowlctwa. Badania te nie miay przy
mnie, e w wielu badaniach dowodzono tym charakteru podunego, wic cigo
zwizku midzy nim a charakterem bu- rozwoju wynikaa z dedukcji, a nie z obser-
dowanych relacji z osobami pci prze- wacji.
ciwnej w wieku dojrzaym (Bartholomew, Pamitajc o tych zastrzeeniach, przyj-
Horowitz, 1991; Collins, Read, 1990; Fe- rzyjmy si teraz badaniu wskazujcemu na
eney, Noller, 1990; Hazan, Shaver, 1987; istnienie zwizku midzy dowiadczeniami
1994; Simpson, 1990). Stwierdzono zwi- rodzinnymi z wczesnego dziecistwa a re-
zek midzy bezpiecznym stylem przywi- lacjami uczuciowymi w wieku dojrzaym
zania w okresie niemowlcym a umie- (Waller, Shaver, 1994). Dorose blinita
jtnoci odczuwania szczcia, przyjani jednojajowe oraz dwujajowe, a take ich
i zaufania; skonno do unikania wizano maonkowie wypeniali kwestionariusze
z lkiem przed bliskoci, gwatownymi majce sprawdzi ich nastawienie do mio-
zmianami nastroju oraz zazdroci; nato- ci. Zakadano, e wie si ono z rodzajem
miast przejawy oporu i ambiwalencji - przywizania uksztatowanym w okresie
czyy si z obsesj na punkcie ukochanej niemowlcym. Porwnywano odpowiedzi
osoby, pragnieniem zespolenia, bardzo sil- wszystkich respondentw, aby sprawdzi
nym podaniem seksualnym, skonnoci relacj midzy stopniem pokrewiestwa
do skrajnoci emocjonalnych oraz zazdro- a stosunkiem do mioci. Postpowano
ci. Stwierdzono rwnie zwizek midzy wic zgodnie ze standardami genetyki za-
stylem przywizania a sposobami radzenia chowania, opisanymi w rozdziale pitym.
sobie w trudnych sytuacjach. Badanie re- Porwnywano stopie pokrewiestwa ze
akcji mieszkacw Izraela na ataki rakie- stopniem podobiestwa pod wzgldem da-
towe Iraku podczas wojny w Zatoce w 1991 nej cechy. Przypomnijmy, e badania ta-
roku wykazao, e ludzie o bezpiecznym kie wskazyway zazwyczaj na znaczce
stylu przywizania mniej si denerwo- uwarunkowanie genetyczne prawie kadej
wali i bardziej szukali wsparcia innych cechy osobowoci oraz na niewielkie zna-
ni czonkowie dwch pozostaych grup. czenie wsplnych warunkw ycia. Tym
Ludzie unikajcy czciej uskarali si na razem stwierdzono jednak, e geny nie
zaburzenia somatyczne, czciej odczuwali odgrywaj wielkiej roli w determinowaniu
zo i zamykali si w sobie, natomiast lu- stosunku do mioci. Podstawowe znacze-
dzie z lkowym lub ambiwalentnym stylem nie maj natomiast wsplne warunki ycia.
przywizania okazywali uoglnione objawy Zdaniem autorw to wane odkrycie:
stresu i skupiali si na wasnych uczu-
ciach, starajc si je zmieni (Mikulciner, Inaczej ni przy pozostaych skonno-
Florian, Weller, 1993). Cho te ustalenia ciach oraz cechach osobowoci czynniki
s zbiene z teori przywizania oraz dziedziczne nie maj wielkiego wpywu
wynikami bada projektu Minnesota", to na stosunek do mioci [...]. W dodatku,
trzeba pamita, e poszczeglnych ludzi w przeciwiestwie do poprzednich bada
kwalifikowano do grup reprezentujcych nad blinitami okazao si, e w tym wy-
200 rozwj osobowoci
padku wsplne warunki ycia odgrywaj oznaczaj sztywnoci i niezmiennoci, tra-

wielk rol. To wanie one, a nie geny, dycyjnie podkrelano wysoki poziom sta-
tumacz podobiestwa w nastawieniu do oci w zakresie inteligencji oraz podsta-
mioci. wowych wymiarw temperamentu, a wic
(Waller, Shaver, 1994, s. 272) czynnikw uwaanych za silnie uwarun-
kowane genetycznie. Z czasem pogldy
Dlaczego ustalenia dotyczce postawy wo- na stao i zmienno inteligencji ulegy
bec mioci s inne ni ustalenia do- zrnicowaniu. Jaki czas temu Bloom
tyczce wszystkich innych cech osobo- (1964) po dokonaniu przegldu literatury
woci? W obecnej chwili nie potrafimy powiconej temu zagadnieniu stwierdzi,
na to odpowiedzie, ale autorzy wspo- e stabilno ilorazu inteligencji ronie
mnianego badania sugeruj, e zarwno z wiekiem i mierzona w krtkich od-
wizi uczuciowe w mioci, jak i style stpach czasu jest wiksza ni przy po-
przywizania z okresu niemowlcego maj miarach w duszych odstpach czasu.
charakter czysto relacyjny. Nie dotycz Niedawno przeprowadzone badania po-
one poszczeglnych osb, lecz relacji mi- twierdzaj t tez (Humphreys, 1992).
dzy ludmi. Wzorce relacji midzyludzkich Warto jednak odnotowa, e korelacja
ksztatuj si w dziecistwie na podstawie dwch pomiarw inteligencji dokonywa-
stosunkw z rodzicami i obserwowania ich nych w odstpie ponad dziesicioletnim,
zwizku. Cho niezbdne s dalsze badania midzy smym a osiemnastym rokiem
nad tym zjawiskiem i trzeba wykaza, ycia, wynosi zaledwie 0,28 (Humphreys,
e rzeczywiste zachowania pokrywaj si Davey, 1988). Istniej ponadto dowody,
z deklarowanymi postawami, to po raz e aktywne oddziaywanie rodowiska we
pierwszy pojawiy si dowody, e niektre
wczesnym okresie ycia czowieka moe
wane aspekty osobowoci powstaj pod
zmieni iloraz inteligencji nawet o 15
przemonym wpywem uwarunkowa ro-
punktw (Bloom, 1964; Schiff, Duyme,
dowiskowych, a nie genetycznych.
Dumaret, Tonkiewicz, 1982; Turkheimer,
1991).
Jeeli chodzi o temperament, to psy-
Dodatkowe dowody na rzecz wzgldnej
cholog rozwojowy Jerome Kagan bada
staoci i zmiennoci osobowoci
grupy dzieci okrelanych jako niemiae
Nie jest atwo podsumowa ustalenia wy- w obliczu nieznanego" oraz miae w obli-
nikajce z duych i skomplikowanych ba- czu nieznanego" (Kagan, Snidman, 1991a;
da. Moe jednak uda nam si to w wy- 1991b). Uwaa si, e zahamowanie i nie-
padku bada omwionych powyej, twier- miao s silnie uwarunkowane biolo-
dzc, e wiadcz one zarwno o zmianach gicznie. Zdaniem Kagana wikszo dzieci
jakociowych, jak i spjnym, konsekwent- przypisanych do jednej z grup w czwar-
nym rozwoju osobowoci. Spjno ta jest tym miesicu ycia pozostaje w niej do
zalena od pci oraz typu osobowoci po- co najmniej smego roku ycia. U wielu
szczeglnych ludzi. dzieci jednak to si zmienia. Mniej wi-
Rwnie inne badania wskazuj na cej jedna trzecia dzieci zahamowanych
wikszy lub mniejszy poziom staoci w wieku dwu lat ptora roku pniej
i zmiennoci. Cho zaznaczalimy, e uwanie przejawiaa szczeglnych objaww nie-
runkowania biologiczno-genetyczne nie miaoci. Dotyczyo to zwaszcza tych
dzieci, ktrych matki nie byy nadopie- Stao osobowoci w ujciu Costy
kucze i potrafiy stawia dzieciom roz- i McCrae jest o wiele wiksza ni w uj-
sdne wymagania (Kagan, Arcus, Snidman, ciu innych teoretykw. Trzeba jednak wy-
1993). strzega si nazbyt dogmatycznych i defi-
Niektre badania wskazuj te na nitywnych pogldw na ten temat. Wielu
wzgldn stao piciu podstawowych zajmujcych si nim psychologw z gry
czynnikw (NEOAC) osobowoci w wie- nastawia si na szukanie dowodw sta-
ku dorosym (Costa, McCrae, 1994; bilnoci, obawiajc si, e w przeciwnym
McCrae, Costa, 1990). rednia korelacja wypadku mona zakwestionowa samo po-
wskanikw w zakresie piciu podstawo- jcie osobowoci (Helson, 1993; Helson,
wych czynnikw badanych w odstpach od Stewart, 1994). atwo wic przychodzi im
3 do 30 lat wynosi 0,65. McCrae i Costa, lekceway przejawy zmiennoci wykry-
dwaj najwiksi propagatorzy Picioczyn- wane przez innych badaczy, a nawet przez
nikowego Modelu Osobowoci, wycigaj nich samych. Istniej na przykad dowody,
z tego wniosek, e mimo ewentualnych e blinita jednojajowe w miar rozwoju
zmian okolicznoci yciowych okoo trzy- coraz bardziej si rni (McCartney, Har-
dziestego roku ycia osobowo jest ufor- ris, Bernieri, 1990), e wikszo dzieci,
mowana. Zdaniem tych teoretykw mniej ktra nie bya w dziecistwie poczona
wicej trzy pite cech osobowoci utrzy- bezpiecznym stylem przywizania (dzieci
muje si na tym samym poziomie przez unikajce i oporne), w wieku dojrzaym nie
cae dorose ycie czowieka, a w wieku ma powaniejszych zaburze emocjonal-
od 21 do 30 lat nasza osobowo przy- nych (Lewis, 1991; Lewis, Feiring, McGuf-
biera ostateczny ksztat, a po trzydziestce fog, Jaskir, 1984), a rednie korelacje i me-
staje si sztywna (Costa, McCrae, 1994). diany przysaniaj ogromne zrnicowanie
Nie dotyczy to tylko cech uwarunkowa- indywidualnych form staoci i zmiennoci.
nych genetycznie, ale rwnie przekona. Nawet jeeli zgodnie z twierdzeniem Co-
Istniej dowody przemawiajce za stao- sty i McCrae rzeczywicie trzy pite cech
ci przekona ludzi dorosych w cigu osobowoci jest staych, to i tak pozostaje
dugich lat (Alwin, Cohen, Newcomb, wiele miejsca na zmian w organizacji
1991). funkcjonowania osobowoci.
Refleksje na temat staoci i zmiennoci osobowoci

oraz towarzyszcych im procesw
Istniej dowody przemawiajce zarwno i wreszcie od nastawienia samych bada-
za staoci, jak i zmiennoci osobowo- czy (Pervin, 1994b). Wiadomo, e zmiana
ci, zwaszcza jeeli przedmiotem bada jest najbardziej prawdopodobna w okre-
s poszczeglne jednostki, a nie grupy sie gwatownego rozwoju (Bloom, 1964).
ludzi. To, czy nacisk pada na stao W wypadku wikszoci cech okres ten
czy na zmienno, zaley i od badanych przypada na wczesne lata ycia czowieka.
aspektw osobowoci, od metod badania Wiadomo te, e zbieno wskanikw
202 rozwj osobowoci
jest wiksza przy krtszych odstpach i zaweniu. Wszystkie te siy w obrbie

czasu midzy badaniami oraz wtedy, gdy jednostki, w rodowisku oraz w zakresie
w okresach badania analizowana cecha transakcji midzy jednostk a rodowi-
nie przechodzi gwatownych zmian feno- skiem sprzyjaj wzgldnej staoci i spj-
typowych. Nie potrafimy jednak okreli noci osobowoci.
warunkw granicznych zmiany w zakresie Wiemy zarazem, e wystpuj zmiany,
jakiejkolwiek znaczcej cechy osobowoci niekiedy o zupenie podstawowym znacze-
ani wyjani procesw decydujcych o jej niu, ale o wywoujcych je procesach mo-
staoci i zmiennoci. emy powiedzie znacznie mniej. Wiemy,
Kwestia procesualnoci ma zasadnicze e zmiany zdarzaj si podczas psychote-
znaczenie. Czym innym jest bowiem zbie- rapii i e zwizek pacjenta z terapeut ma
ranie dowodw wiadczcych o staoci na to duy wpyw, ale nie jest jasne, jakie
i zmiennoci, a czym zupenie innym procesy s w to zaangaowane. Wiemy te,
rozumienie decydujcych o nich procesw. e do zmian, nawet u ludzi dorosych, moe
Obecnie mamy pewien wgld w procesy doprowadzi silne oddziaywanie rodowi-
psychiczne i rodowiskowe, ktre kszta- ska. Wiemy wreszcie, e ycie jest nie-
tuj stao osobowoci. Wiemy na przy- przewidywalne, wic przyczyn bardzo po-
kad, e ludzie szukaj samopotwierdze- wanych zmian moe by przypadek albo
nia, wywoujc takie reakcje innych ludzi, jakie dramatyczne wydarzenie spoeczne
ktre powiadcz ich obraz samych sie- czy ekonomiczne (Bandura, 1982; Lewis,
bie, e wybieraj rodowisko dopasowane 1991; 1995). W chwili obecnej nasze rozu-
do ich osobowoci i e inni traktuj ich mienie przyczyn zmiennoci rnych cech
zgodnie z ich uksztatowanym wizerun- oraz zaangaowanych w ni si wewntrz-
kiem. W wieku dojrzaym krg przyjaci nych i zewntrznych znajduje si na bardzo
kadego czowieka ulega ustabilizowaniu wczesnym etapie.
Niektre wnioski z bada podunych

W niniejszym rozdziale omawialimy za- Najwikszy z nich dotyczy naszego ro-
lety metody bada podunych zarwno zumienia procesu. Bez wzgldu na to,
od strony metodologicznej, jak i osigni jak czsto przeprowadza si kolejne testy
badawczych. Jest cakiem oczywiste, e i sprawdziany, i tak pozostaj due luki.
ma ona wiele do zaoferowania badaczom Bez wzgldu na to, jak wiele zbierze si
osobowoci. Jasne te, e wymaga du- informacji, o badanym czowieku wie si
ej odwagi, cierpliwoci i odpowiednich stosunkowo niewiele. Wida tylko jego
funduszy. Jak widzielimy, nie jest to sylwetk psychiczn, pewne elementy si
po prostu kwestia odpowiedniego pomy- spoecznych oddziaujcych w okresie ba-
su i metodologii, lecz rwnie umie- dania oraz kontekst kulturowy. Stwier-
jtnoci pozyskania osb badanych na dzane w licznych badaniach rnice midzy
wiele lat. kobietami a mczyznami wiadcz o zna-
Trzeba te pamita o licznych pro- czeniu tego typu czynnikw dla rozwoju
blemach zwizanych z takimi badaniami. osobowoci.
Pomimo wspominanych powyej istot- wis, Feiring, 1994). Niektre dzieci ob-
nych statystycznie korelacji, trzeba pami- serwowano a do trzynastego roku y-
ta o rnicach indywidualnych oraz in- cia. Do uzyskanych wczeniej wskani-
nych wymagajcych wyjanienia odmien- kw stylu przywizania z okresu niemow-
nociach. Na istot problemu wskazuje lctwa doczono aktualne oceny stanu
porwnanie bada prognostycznych z re- psychicznego, sporzdzone na podstawie
trospektywnymi (Lewis, 1990b). Jak za- rozmw z dziemi oraz z ich nauczycie-
uway ongi Freud, kiedy spogldamy lami. Ponadto pytano badane dzieci o ich
wstecz na rozwj czowieka, droga wy- wspomnienia z wczesnego okresu ycia.
daje si wyrana. Zarazem jednak patrzc Czy istnieje zwizek midzy rodzajem
na dziecko, trudno przewidzie, kim ono przywizania z niemowlctwa a stanem
bdzie w wieku dojrzaym. Kiedy pa- psychicznym dziecka trzynastoletniego?
trzymy na histori zwizkw, wszystkie Czy wspomnienia dorastajcych dzieci po-
poczenia s lepiej widoczne, ni gdy krywaj si z rodzajem wczesnej wizi?
staramy si je przewidzie, wybiegajc Wyniki bada przyniosy otrzewienie.
myl w przd. Po pierwsze nie stwierdzono wyranego
Stwierdzono na przykad, e 80% sze- zwizku midzy wizi z okresu wcze-
cioletnich chopcw z problemami emo- snodziecicego a zaburzeniami emocjonal-
cjonalnymi lub wrcz zaburzeniami psy- nymi w wieku dojrzewania. Po drugie
chicznymi w niemowlctwie nie miao nie odnotowano zwizku midzy rodza-
bezpiecznej wizi z matk (naleeli wic jem wizi wczesnodziecicej a wspomnie-
do grupy osb unikajcych lub opornych). niami dotyczcymi tego okresu. Dzieci
Gdybymy jednak zawyrokowali, e wszy- niezczone bezpieczn wizi w okresie
scy roczni chopcy niezczeni bezpieczn niemowlcym wcale nie miay gorszych
wizi z matk bd w wieku 6 lat wspomnie z wczesnego dziecistwa. Po
cierpieli na zaburzenia emocjonalne, to trzecie stwierdzono zwizek midzy aktu-
mielibymy racj jedynie w 40% wypad- alnym stanem psychicznym a wspomnie-
kw (Lewis i in., 1984). Retrospekcja jest niami z przeszoci. Nastolatki prawidowo
wic skuteczniejsza ni przewidywanie, funkcjonujce dobrze wspominay swoje
a to dlatego, e brak bezpiecznej wizi dziecistwo, natomiast nastolatki z kopo-
w okresie niemowlcym dotyczy wikszej tami emocjonalnymi wspominay je le.
liczby chopcw ni zaburzenia emocjo- Badania te wykazay bardzo due zna-
nalne w wieku 6 lat. atwiej jest wic znaczenie subiektywnego obrazu przeszoci
le przyczyn, kiedy mamy wyrany sku- dla biecego funkcjonowania czowieka.
tek, ni wyrokowa o przyszych efektach Zwrcenie uwagi na ten problem jest nie-
jakiego wydarzenia. Powizania i wtedy wtpliw zasug bada podunych. Zara-
s widoczne, ale o wiele mniej pewne. zem jednak zakwestionowano uyteczno
Trzeba ponadto bra pod uwag ewentu- danych z okresu niemowlctwa jako pod-
alny wpyw wielu innych czynnikw. stawy do przewidywania stanu psychicz-
Teza, e patrzc wstecz, atwiej znaj- nego osb w wieku dojrzewania. Wyniki
dowa przyczyny, ni wybiegajc w przy- projektu Minnesota" s w tym wzgldzie
szo, przewidywa skutki, nabiera jesz- bardziej zachcajce, ale dane s wci
cze wikszej wagi, gdy spojrzy si na analizowane i mwi si raczej o kore-
kocowe wyniki omawianego badania (Le- lacjach ni o wyranych relacjach przy-
204 rozwj osobowoci
czynowych. Istotne statystycznie korelacje e on' zostanie..." i Kto by przypusz-

nie musz stanowi podstawy do snucia cza, e on bdzie...". Badania dostarczaj
przewidywa. Na razie nie wiemy, czy argumentw na rzecz kadego z nich.
w dwch omawianych powyej badaniach Poziom cigoci pozwala na wskazanie
otrzymano rne wyniki, czy te wyniki wyranych zwizkw midzy cechami oso-
s podobne, ale w pierwszym wypadku bowoci w rnych okresach ycia czo-
pooono nacisk na statystycznie istotne wieka. Istnieje jednak tyle niewiadomych,
korelacje, a w drugim na zawodno prze- e przewidywanie znajduje si niebez-
widywa odnonie przyszoci. piecznie blisko wrenia z fusw. Cigle
Oglnie mona powiedzie, e wpraw- jeszcze przed nami jest zbadanie proce-
dzie dowiedziono spjnoci i cigoci sw lecych u podoa cigoci osobowo-
osobowoci, ale w dalszym cigu trudno ci. Badania podune nie tylko pozwalaj
przewidzie, jak si potoczy dalsze ycie na wszechstronn analiz osobowoci, ale
czowieka. Przypomnijmy dwa popularne rwnie ka zmierzy si z problemem
powiedzenia, przytoczone na pocztku ni- zmiennoci ludzkiego ycia oraz tkwicym
niejszego rozdziau: Zawsze wiedziaam, w nim pierwiastkiem niepewnoci.
Podstawowe pojcia
Badanie podune (Longitudinal Research) - cechy maj swj waciwy czas rozwoju.
metoda badawcza polegajca na analizo- Jeeli w tym czasie nie zdarzy si to, co
waniu waciwoci tego samego czowieka powinno, to dane cechy si nie rozwin.
przez duszy czas. Okres wraliwoci (Sensitive Period) - okres,
Badanie przekrojowe (Cross-sectional Rese- w ktrym dana cecha jest szczeglnie wra-
arch) - metoda badawcza analizujca wyst- liwa na oddziaywanie zewntrzne.
powanie danej cechy u wielu ludzi w rnym Osobowo narcystyczna (Narcisstic Perso-
wieku. naiity) - w teorii psychoanalitycznej rodzaj
Fenotyp (Phenotype) - zewntrzny przejaw, osobowoci powizany ze stadium oralnym,
przeciwstawiony genotypowi, czyli gbo- w ktrym czowiek spostrzega wiat przez
kiej strukturze. pryzmat samego siebie i uwaa, e mu si
Genotyp (Genotype) - gboka struktura, prze- duo naley.
ciwstawiona fenotypowi, czyli zewntrz- Prno ego (Ego-Resiliency) - pojcie wpro-
nemu przejawowi. wadzone przez Blockw, okrelajce poziom
Kalifornijski Zbir Okrele (California umiejtnoci modyfikowania przez danego
Q-Se) - zbir okrele dotyczcych funk- czowieka kontroli ego w celu dostosowania
cjonowania czowieka ujty przez Blockw si do sytuacji.
w ich badaniach podunych. Prba nieznanej sytuacji (Strange Situation
Kontrola ego (Ego-Control) - pojcie wprowa- Procedure) - metoda sytuacyjna opracowana
dzone przez Blockw, okrelajce stopie przez Ainsworth w celu badania rodzaju
kontrolowania przez dan osob impulsw wizi u niemowlt.
wewntrznych, uczu i pragnie. Przywizanie (Attachment) - w terminologii
Okres krytyczny (Critical Period) - koncepcja, Bowlby'ego jest to relacja midzy niemow-
zgodnie z ktr w yciu czowieka okrelone lciem lub maym dzieckiem a jego opieku-
nem, zazwyczaj matk, majca duy wpyw rozwoju, na ktrym czowiek dy do uzy-
na pniejszy rozwj spoeczny i emocjo- skania poczucia tosamoci i cigoci, albo
nalny dziecka. te - przeciwnie - brakuje mu poczucia
Sfera erogenn (Erogenous Zone) - wedug cigoci i ukierunkowania (rozmycie rl).
Freuda cz ciaa bdca rdem podnie- Wewntrzne modele operacyjne (Internat
cenia lub napicia. Working models) - w terminologii Bowlby'ego
Teorie stadialne (Stage Theories) - teorie s to nasycone emocjami reprezentacje
wyodrbniajce okresy rozwoju zwizane mentalne siebie i innych, powstajce we
z okrelonym wiekiem ycia (np. stadia wczesnych latach ycia, ksztatujce ocze-
rozwoju psychoseksualnego wg Freuda). kiwania wzgldem przyszych zwizkw
Tosamo versus rozmycie rl (Identity ver- z ludmi.
sus Role Diffussion) - Eriksonowski etap
Podsumowanie
1. Przedmiotem niniejszego rozdziau 4. Badania podune pozwalaj na bezpo-
bya cigo osobowoci w duszym redni obserwacj procesw rozwo-
czasie. Istotnym problemem byo dla jowych. Daj one moliwo poznania
nas rozpoznanie strukturalnej (geno- zarwno staoci, jak i zmiennoci oso-
typowej) cigoci pomimo powierz- bowoci. Analizujc zmienno osobo-
chownych (fenotypowych) zmian. Naj- woci, musimy pamita, e mamy
waniejsze za, aby zrozumie zado czynienia z rnymi jej postaciami.
rwno stao, jak i zmienno osobo- Wyrniamy zmiany absolutne i rela-
woci. tywne, ilociowe i jakociowe, fenoty-
2. Teorie stadiw rozwoju wyrniaj powe i genotypowe, cige i niecige.
etapy ycia, charakteryzujce si okre- Badania Magnussona nad zagadnie-
lonymi waciwociami i nastpujce niami rozwoju i dostosowania, badania
po sobie w staej kolejnoci. Przyka- Blockw nad kontrol ego i prnoci
dem takich teorii s: teoria rozwoju ego, projekt Minnesota" analizujcy
psychoseksualnego Freuda oraz teoria relacje midzy rodzicami a dziemi
rozwoju psychospoecznego Eriksona. oraz wpyw wizi z okresu niemowl-
3. Teorie stadiw rozwoju spotkay si cego na pniejszy rozwj spoeczny
z nastpujcymi wtpliwociami: czy i emocjonalny - to przykady podu-
rzeczywicie rozwj nastpuje we- nych bada nad osobowoci.
dug z gry okrelonej kolejnoci? 5. Badania podune wiadcz o tym, e
Czy na okrelonym etapie rozwoju w cigu ycia czowieka mamy do
wszystkie sfery osobowoci ksztatuj czynienia zarwno ze- zmianami jako-
si jednolicie? Czy stanowica frag- ciowymi, jak i ze spjnym, konse-
ment teorii stadiw koncepcja okre- kwentnym rozwojem. Dowodz one
sw krytycznych powinna zosta za- jednoczenie, e w zakresie staoci
stpiona koncepcj okresw wra- i zmiennoci wystpuj znaczne r-
liwoci? nice pomidzy poszczeglnymi ludmi.
206 rozwj osobowoci
6. Uwaa si, e proporcje staoci i zmien- runkach zmiany, czynnikach indywi-

noci zale od badanej sfery osobo- dualnych i rodowiskowych decydu-
woci, uywanych metod badawczych jcych o staoci i zmiennoci oraz
oraz nastawienia badacza. Powinnimy nade wszystko o zaangaowanych w to
wiedzie wicej o granicznych wa- procesach.
Cz III
Badanie osobowoci -
wybrane zagadnienia
Do tej pory omwilimy rne strategie badawcze, skadniki osobowoci

oraz problemy jej rozwoju. Teraz zajmiemy si tymi -wybranymi, szcze-
gowymi aspektami osobowoci, ktre ostatnio przycigaj najwiksz
uwag badaczy. Chodzi jednak nie o przemijajce mody, lecz o zagadnienia
uniwersalne. Wybr, rzecz jasna, nie jest atwy. Psychologia osobowoci
ma swoje mody, jak zreszt wszystkie dziedziny nauki. Lata pidziesite
na przykad zwano dekad AAA, ze wzgldu na wielk fascynacj badaczy
zjawiskami osigni (achievement), autorytaryzmu (authoritarianism) i lku
(arniety). adne z tych zjawisk nie przyciga obecnie tyle uwagi, co
wwczas, wic i adnemu nie powicamy osobnego rozdziau. Ciekawe,
ktre z zagadnie obecnie wywoujcych wzmoone zainteresowanie bd
zasugiway na omwienie za czterdzieci lat. Tymczasem zajmiemy si
tymi z prowadzonych obecnie bada, ktrych znaczenie moe si okaza
ponadczasowe. Okazjonalnie bdziemy nawizywa te do omawianych
wczeniej strategii badawczych oraz skadnikw osobowoci.
Na pocztek zajmiemy si kwesti, ktra - moim zdaniem - ma
istotne znaczenie dla wszelkich rozwaa o osobowoci czowieka. Jak
wane s niewiadome aspekty osobowoci i jak je bada? Przez dugi
czas lekcewaono to zagadnienie, cho problematyka niewiadomoci bya
zawsze podnoszona przez psychoanaliz. Obecnie prowadzi si nad ni
liczne badania, nie tylko z perspektywy psychoanalitycznej. Po niewia-
domoci przejdziemy do kwestii Ja. Co moe by bardziej znaczce dla
osobowoci ni sposb, w jaki spostrzegamy sami siebie? Jak jednak
zobaczymy w rozdziale smym, zainteresowanie problemami Ja ulegao na
przestrzeni lat licznym fluktuacjom. W dodatku teraz dopiero zaczynamy
sobie uwiadamia kulturowe uwarunkowania Ja oraz znaczenie przypi-
sywane mu przez spoeczestwo. W rozdziale dziewitym powrcimy do
motywacji, by zastanowi si, w jaki sposb nastpuje przejcie od mylenia
do dziaania. Jak ju wspomniaem, w wyniku rewolucji poznawczej
pojawio si zainteresowanie procesami poznawczymi. Z czasem jednak
z czystego poznania" przesuno si ono na relacje midzy poznaniem
a procesami motywacyjnymi czy afektywnymi. Wyrazem tego przesunicia
jest zainteresowanie drog wiodc od mylenia do dziaania. Podobnie ma
si rzecz z zagadnieniami omawianymi w rozdziale dziesitym - emocjami
oraz problemami przystosowania i zdrowia. Zajmiemy si w nim zwizkami
midzy emocjami a funkcjonowaniem czowieka. Omwimy badania nad
stresem oraz jego wpywem na zdrowie psychiczne i fizyczne. Ostatnie
dwa rozdziay powicone bd zaburzeniom psychicznym, procesom
oddziaywania terapeutycznego oraz problemom pomiaru osobowoci.
Przed nami wic wiele zagadnie. Duo si dzieje we wspczesnej
psychologii osobowoci. Nadchodzce rozdziay bd wiadectwem tego
niezwykego oywienia.
7 Niewiadomo
Zawarto rozdziau
W niniejszym rozdziale omwimy liczne i zoonej - niewiadomoci. Uwaamy, e
zjawiska wiadczce o tym, e czasami ma ona fundamentalne znaczenie dla dal-
ludzie nie s wiadomi wewntrznych szych bada nad osobowoci czowieka.
i zewntrznych bodcw wpywajcych na Trudno sobie wyobrazi znaczcy postp
ich myli, uczucia i zachowania. Cho w tej dziedzinie, dopki nie bdziemy po-
kwestia ta w dalszym cigu wywouje trafili oceni wpywu procesw niewiado-
kontrowersje, to jednak wikszo psycho- mych na psychiczne funkcjonowanie jed-
logw uznaje istnienie tego typu wpyww. nostki. Podobny pogld wyrazi Lazarus
Omwimy tutaj powiadczajce je dowody (1993b) przy okazji bada nad zagadnie-
oraz ich znaczenie dla badania osobowoci. niami emocji i przystosowania psycholo-
gicznego: Psychologia nieobejmujca pro-
Pytania zadawane w tym rozdziale cesw niewiadomych nie zdaje egzaminu.
Trzeba zmierzy si z problemami nauko-
1. Co oznacza pojcie niewiadomoci? wymi zwizanymi z t kategori" (s. 344).
2. Jakie dowody przemawiaj za lym, Pojcie niewiadomoci ma wielkie
e procesy niewiadome wpywaj na znaczenie teoretyczne i metodologiczne.
nasze myli, uczucia i zachowania? Z teoretycznego punktu widzenia jest ona
Jak dalece pojecie niewiadomoci cigle przedmiotem kontrowersji. Zdaniem
w ujciu teorii przetwarzania informa- Freuda ycie ludzkie jest zdominowane
cji rni si od ujcia psychoanalitycz- przez siy niewiadome, nad ktrymi nie
nego? zawsze mona zapanowa, a [...] jedy-
1. Jeeli uznamy znaczenie procesw nym celem i zadaniem psychoanalizy jest
niewiadomych, to jak wpynie to odkrycie niewiadomych aspektw ycia
na wykorzystanie przez psycholo- psychicznego" (1953, s. 397). Tymcza-
gw osobowoci relacji osb badanych sem teoretyk spoeczno-poznawczy Albert
o sobie? Bandura utrzymuje, e [...] wprawdzie
ludzie nie s w peni wiadomi wszyst-
Nasze rozwaania na temat wybranych kich aspektw swojego mylenia, ale nie
zagadnie psychologii osobowoci zaczy- znaczy to, e w ich myleniu dominuje
namy wic od sprawy nadzwyczaj wanej niewiadomo. Ludzie zazwyczaj wiedz,
210 badanie osobowoci - wybrane zagadnienia
co myl" (1986, s. 125). Mamy wic dwa takiego, ktry po prostu traktuje takie
przeciwstawne pogldy dotyczce znacze- wytumaczenie jako wygodn wymwk?
nia niewiadomoci dla osobowoci czo- Jeli nasza znajoma zapomina" speni
wieka. Rnica ta wynika ze zgoa odmien- swoj obietnic, to jak rozpozna, kiedy ta
nego pojmowania natury ludzkiej i pro- luka w pamici wynika z nadmiaru obo-
wadzi do wyboru innych zainteresowa wizkw, a kiedy jest wynikiem chodnej
oraz innych metod badawczych. Freud kalkulacji?
koncentrowa si na klinicznych badaniach To samo dotyczy kwestii prawnych.
snw, a Bandura - na badaniach ekspery- Sd czsto musi orzec, czy przestpstwo
mentalnych. popeniono z premedytacj, ktra w tym
W ten sposb przechodzimy do kolejnej wypadku jest rwnoznaczna ze wiado-
kwestii - wpywu przyjtej koncepcji nie- mym zamiarem. Musi te zdecydowa, czy
wiadomoci na badania. Zajmiemy si tym mona da wiar relacjom wiadkw, czy
szczegowo w dalszej czci niniejszego te moe zawodzi ich pami, zwaszcza
rozdziau. W tym miejscu warto jednak jeeli od wydarzenia upyno sporo czasu
zaznaczy, e w ramach teorii takiej jak albo wizao si ono z silnymi emocjami.
Freudowska, przywizujcej du wag Czy pami o tym wydarzeniu spoczywa"
do niewiadomoci, relacjonowanie przez w niewiadomoci? Czy czowiek moe
czowieka wasnych myli, uczu, a nawet zapomnie wane wydarzenie na wiele
zachowa przyjmowane jest z duym scep- lat, a nastpnie przypomnie sobie to,
tycyzmem. Jeeli naszym yciem kieruj co zapomnia? Problemy takie' szczegl-
niewiadome siy, to czy mona wierzy nie czsto dotycz wypadkw molestowa-
w to, co ludzie mwi o sobie? Natomiast nia seksualnego w dziecistwie. W jed-
pogld Bandury stwarza mocne podstawy nej z gonych spraw tego typu pew-
do korzystania z samoopisu osb badanego mczyzn oskarono o zamordo-
nych. Jeeli ludzie zazwyczaj wiedz, co wanie dwadziecia lat wczeniej modej
myl, to moemy wierzy w to, co mwi kobiety na podstawie wspomnie jej crki.
o swoich mylach, uczuciach i zachowa- Przytaczajc t spraw podczas dyskusji na
niach. temat wypartych wspomnie, specjalista
Oprcz teoretycznego i metodologicz- od spraw pamici oraz relacji naocznych
nego znaczenia niewiadomoci pojcie to wiadkw podnis nastpujce kwestie:
ma rwnie wymiar prawny i etyczny. Czy wspomnienia dotyczce molestowa-
Z etycznego punktu widzenia mona zania seksualnego we wczesnym dzieci-
pyta, czy i w jakim stopniu ludzie od- stwie czsto ulegaj wyparciu? Jak sdzio-
powiadaj za wasne czyny, jeeli rz- wie zazwyczaj reaguj na takie wydobyte
dz nimi nieznane i niekontrolowane siy. z pamici wspomnienia? Jak one maj
Czy mona kogo rozlicza z popenienia form? W jakim stopniu s autentyczne?"
czynu, ktrego nie zamierza" popeni, (Loftus, 1993, s. 518).
jeeli przez zamiar rozumiemy wiadom Czy jest na przykad moliwe, aby
decyzj? Czy jeli kto mwi: Nie chcia- wpywa na zachowania ludzi za pored-
em tego zrobi; to byo niewiadome", nictwem ich niewiadomoci? Taki pro-
to nasz stosunek do tego czynu ulega blem prawny powsta, gdy grupa rodzicw
zmianie? I jak odrni czowieka, ktry wniosa do sdu skarg przeciwko zespo-
naprawd zrobi co niewiadomie, od owi rockowemu Judas Priest, oskarajc
niewiadomo 211
go o spowodowanie mierci ich synw moci, skada si z treci i procesw

za pomoc sygnau skierowanego do nie- niedostpnych wiadomoci, ale majcych
wiadomoci. Rodzice przegrali, ale poten- potencjalny wpyw na funkcjonowanie psy-
cjalne skutki przekazw adresowanych do chiki. Niewiadome s myli i uczucia,
podwiadomoci pozostaj wan kwesti z ktrych wprawdzie nie zdajemy sobie
psychologiczn i prawn. w danym momencie sprawy, ale ktre
Z wielu wic wzgldw warto si za- mimo to maj wpyw na inne wiadome
stanowi, co rozumiemy przez niewia- i niewiadome myli, uczucia i zachowania.
domo i dlaczego uwaamy, e odgrywa Niewiadomymi nazywamy te procesy,
ona wan rol w funkcjonowaniu psychiki poprzez ktre ten wpyw si urzeczy-
czowieka. Trzeba przy tym podkreli, wistnia. Cho wic niekiedy mawiamy
e fizycznie nie istnieje nic takiego jak 0 niewiadomoci, to chodzi nam o treci
niewiadomo". Jak dotd nie wykryto 1 procesy wpywajce na funkcjonowanie
adnego narzdu, ktry mona by tak psychiki jednostki, ktrych sobie ona nie
nazwa. To, co nazywamy niewiado- uwiadamia.
Przykady
W tej czci omwimy przykady nieci. Kiedy na przykad osobom ba-
wiadomych procesw oraz efektw ich danym pokazuje si na ekranie ry-
dziaania. Obejmiemy szeroki zakres zja- sunek kaczki w czasie zbyt krtkim,
wisk, wczajc w to rwnie takie, ktre by cokolwiek wiadomie spostrzega,
zyskayby akceptacj tylko niektrych kie- to, poproszone nastpnie o naryso-
runkw psychologicznych. Obecnie nie ma wanie jakiej sceny z natury, cz-
zgody co do tego, w jaki sposb przeja- ciej umieszczaj na rysunku kaczk,
wia si dziaanie procesw niewiadomych ni ludzie, ktrym pokazywano ob-
i jak je bada. Dlatego wydaje si rozsdne
razek bez kaczki (Eagle, Wolitzky,
nakrelenie moliwie szerokiej panoramy,
Klein, 1966). Wynika z tego, e obraz
a nastpnie zastanowienie si, czy da
kaczki zosta zarejestrowany i wpy-
si na tej podstawie formuowa spjn
n na procesy mylowe, cho osoby
kategori niewiadomoci.
badane nie potrafiy powiedzie, co
migno im przed oczyma. Podobne
1. Spostrzeganie podprogowe. Istniej
zjawisko odnotowano przy percep-
przekonywajce dowody, e bodce
cji suchowej. Na przykad w za-
zbyt sabe, by mona je byo wia-
domie rejestrowa, wywieraj jed- daniu suchania dychotomicznego
nak wpyw na percepcj i inne prosi si badan osob, aby wsu-
procesy psychologiczne (Kihlstrom, chaa si w dwiki przekazywane
1987; 1990). W takich wypadkach do jednego ucha, a w tym czasie
mwi si o spostrzeganiu podpro- do drugiego ucha nadaje si inne
gowym; oznacza to, e dany bodziec dwiki. Cho osoba poddana ta-
oddziauje poniej progu wiadomo- kiemu eksperymentowi w swojej re-
lacji nie wspomina o tych dodatko- mici ukrytej zaobserwowano u pa-

wych dwikach, to jednak okazuj cjentw cierpicych na uszkodzenie
si one wywiera wpyw na jej zach- mzgu. Mona je rwnie zademon-
owanie. strowa eksperymentalnie. Na przy-
Swego czasu uwaano, e oddziau- kad ludzie, ktrzy zobaczyli zestaw
jc na niewiadomo, mona ska- par skadajcych si ze sowa i cyfry,
nia ludzi do kupowania reklamowa- za drugim razem nauczyli si tego
nych towarw, na przykad rzucajc samego zestawu szybciej ni zupenie
na ekran obrazy coca-coli i kuku- nowego zestawu, cho przedtem nie
rydzy, aby zwikszy ich spoycie potrafili go odtworzy (Nelson, 1978).
(Morse, Stoller, 1982). Walczc z kra- Kihlstrom (1987; 1990) twierdzi, e
dzieami sklepowymi, kilka domw zjawiska pamici ukrytej oraz spo-
towarowych wywietlao podprogowe strzegania podprogowego s do siebie
hasa w rodzaju: Jeli ukradniesz, zo- podobne, oba bowiem polegaj na od-
staniesz zapany" (Wortman, Loftus, dziaywaniu bodcw niedostpnych
1982). Badania nie potwierdziy jed- wiadomoci. Proponuje wic dla nich
nak skutecznoci takich metod. Oka- jedn nazw - ukrytej percepcji.
zao si, e nie s one w stanie Zauwaa jednoczenie, e w wypadku
nakoni ludzi do robienia tego, czego ukrytej pamici zdarzenia byy poczt-
zazwyczaj nie robi, ani te do od- kowo dostpne wiadomoci, a w wy-
stpienia od robienia czego, co maj padku spostrzegania podprogowego
w zwyczaju (Loftus, Klinger, 1992). nie.
Ostatnio odnotowano wzrost popular- 3. Zjawisko rozszczepienia. Dotyczy
noci uspokajajcych kaset magneto- takich przypadkw, gdy wane aspekty
fonowych, na ktrych nagrano od- funkcjonowania jednostki nie s u-
dziaujce poniej progu wiadomoci wiadamiane i nie s zintegrowane
uspokajajce lub motywujce przesa- z reszt osobowoci. agodnym i do-
nia. Badania dowodz jednak, e ich sy powszechnym przejawem tego
skuteczno wynikaa raczej z infor- zjawiska jest zapominanie dugich od-
macji na pudeku ni samego nagra- cinkw podry samochodowej. Przy-
nia (Greenwald, Spangenberg, Prat- kadem bardziej drastycznym jest za-
kins, Eskenazi, 1991). Istniej wic pominanie, co si ostatnio zdarzyo,
dowody, e podprogowa percepcja gdzie si byo przez ostatnich kilka
wywiera wpyw na procesy psy- dni. Skrajn form s wypadki osobo-
chiczne, ale stopie i charakter tych woci wielorakich, kiedy to w czo-
wpyww pozostaje spraw otwart. wieku funkcjonuje kilka niezalenych
2. Pami ukryta. Mwi si o niej osb. Niektre z nich s siebie wia-
wtedy, gdy dana osoba nie potrafi przy- dome, inne nie. Dawniej uwaano, e
pomnie sobie zdarze lub wyuczo- zdarza si to niezwykle rzadko. Ostat-
nego materiau (Schachter, 1987). Jej nio liczba takich przypadkw wzrosa
przeciwiestwem jest pami jawna, do tego stopnia, e pojawiy si propo-
polegajca na wiadomym relacjono- zycje nazwania ich chorob psychiczn
waniu przeszych zdarze lub wyuczo- lat dziewidziesitych (Kluft, Fine,
nego materiau. Przejawy istnienia pa- 1993).
niewiadomo 213
Zdaniem lekarzy wynikaj one z nie- omawianym w literaturze, mczy-

dopuszczania do wiadomoci wyda- zna przez dwa lata nic nie widzia,
rze szczeglnie stresujcych albo nie reagowa na leki ani na tera-
traumatycznych. Takie sytuacje zda- pi psychiatryczn. Wzrok odzyska
rzaj si na wojnie, kiedy onierze dziki procedurze wzmocnienia pra-
nie pamitaj ani sekundy z bitwy, widowych reakcji na bodce wietlne
w ktrej brali udzia. Okazuje si (Brady, Lind, 1961). Zastosowano wic
jednak, e wspomnienia te zostay za- Skinnerowskie zasady modyfikacji za-
pisane w pamici i mog by wydobyte chowa, wypracowane na gruncie psy-
za pomoc lekarstwa o nazwie so- chologii, a nie medycyny.
dium pentothal albo surowica prawdy 5. Hipnoza. Hipnoza zmienia stan wia-
(Grinker, Spiegel, 1945). Opracowano domoci w efekcie dziaa innej osoby
te skal pomiaru rnic indywidual- (np. hipnotyzera). Czowiek zahipno-
nych w skonnoci do rozszczepienia tyzowany moe nie reagowa na bole-
(Bernstein, Putnam, 1986). Osoby ba- sne w normalnych warunkach bodce,
dane prosi si o wskazanie czsto- w wyniku instrukcji hipnotyzera zapo-
tliwoci wystpowania nastpujcych mina o zdarzeniach z okresu hipnozy
zdarze: 1. Znajdujesz si w jakim (np. amnezja posthipnotyczna) albo
miejscu i nie wiesz, jak si tam do- te po obudzeniu si z transu podej-
stae; 2. Suchasz kogo i uwia- mowa czynnoci uprzednio jej zasu-
damiasz sobie, e nic albo prawie gerowane (sugestia posthipnotyczna;
nic z tego, co dana osoba mwi, do Kihlstrom, 1987). W tym ostatnim
ciebie nie dotaro; 3. Nie pamitasz, wypadku czowiek moe wykonywa
by zakada ubranie, ktre masz na dane czynnoci niewiadomie albo nie
sobie; 4. Masz wraenie, e twoje zdawa sobie sprawy, e dziaa zgod-
ciao nie naley do ciebie; 5. Znaj- nie z poleceniami otrzymanymi w cza-
dujesz u siebie rzeczy, ktrych nie sie hipnozy. Cho istniej rne inter-
kupowae. pretacje zjawiska hipnozy, to nie ma
4. lepota czynnociowa. Uszkodzenia wtpliwoci, e zachodzi ona poprzez
mzgu objawiaj si czasami utrat zmian stanu wiadomoci.
niektrych funkcji zmysowych. Zda- 6. Ukryte suchanie. W bestsellerze
rzao si, e pacjenci mwili, e nic nie zatytuowanym Peace, love and healing
widz, a nastpnie poprawnie wykony- (Pokj, mio i leczenie, 1989) lekarz
wali czynnoci wymagajce widzenia. Bernie Siegel relacjonuje przypadki
Na przykad pacjent mwi, e nie ukrytego suchania, kiedy to pa-
widzi owka lecego na stole, ale cjenci nieprzytomni lub- bdcy pod
potrafi go podnie. Zjawisko to na- narkoz jednak sysz. Jego zdaniem
zwano lepot czynnociow (Weis- to, co usyszeli, ma na nich wpyw,
skrantz, 1986). Podobnie objawia si nawet gdy nie potrafi tego powt-
lepota histeryczna, w ktrej pacjent rzy. Przytacza on wasne przeycia,
nic nie widzi, cho nie stwierdzono a take relacje zamieszczane w re-
adnych uszkodze narzdu wzroku. nomowanych czasopismach medycz-
Wynika ona jednak z innych przy- nych. Wynika z nich, e informacje
czyn. W jednym z takich przypadkw, usyszane w stanie niewiadomoci
wpyny na zachowanie, nastawie- dwik sowa stodoa". Objawy nie-

nie i stan zdrowia. Mwiono rwnie pokoju (zwikszona potliwo skry)
o uczeniu si przez sen, ale ostatnie pojawiay si nie tylko na dwik
badania nie potwierdziy wystpowa- tego sowa, lecz rwnie trzech in-
nia takiego zjawiska (Wood, Bootzin, nych: (1) sowa czerwona", ktre
Kihlstrom, Schachter, 1992). poprzedzao sowo stodoa"; (2) do-
7. Powiedzie wicej ni si wie. wolnego sowa nastpujcego po so-
Ludzie poproszeni o podanie przy- wie stodoa"; (3) wszystkich sw
czyn swojego zachowania udzielaj kojarzcych si z wsi (np. siano, pug,
rnych odpowiedzi. Czsto jednak pastwisko, owca). Reakcja taka nie
maj one niewiele wsplnego z praw- wystpowaa natomiast po sowach
dziwymi przyczynami, nawet gdy s opisujcych rodowisko miejskie (np.
dawane w najlepszej wierze. Na przy- chodnik, kolej podziemna, tramwaj).
kad klienci zapytani, dlaczego do- Innymi sowy, niepokj pojawia si
konali okrelonego zakupu, podaj przy bodcach zwizanych z bodcem
przyczyn, ktra wydaje si im sen- wywoujcym szok wizi czasoprze-
sowna, nawet jeli mona udowod- strzenn lub znaczeniow. Co szcze-
ni, e powodowao nimi co innego glnie uderzajce, to samo zjawisko
(Nisbett, Wilson, 1977). Mog wic powtarzao si nawet wtedy, gdy osoba
powiedzie, e wybrali dany towar badana nie zdawaa sobie sprawy, e
ze wzgldu na mark, podczas gdy bodcem wywoujcym wstrzs jest
w rzeczywistoci o wyborze zadecy- sowo stodoa". Na skutek niewia-
dowao jego miejsce na pce. Han- domej percepcji moe wic pojawi si
dlowcy dobrze wiedz, jak wane lk, dla ktrego nie ma racjonalnego
jest waciwe umiejscowienie towaru, wytumaczenia.
cho osoby kupujce rzadko wymie- Obserwacje te zostay potwierdzone
niaj ten czynnik jako wacy na ich w toku dalszych bada. Podczas za-
decyzjach. Innymi sowy, ludzkie de- dania suchania dychotomicznego
cyzje czy pogldy formuj si nie- ukrywano w materiale dwikowym
kiedy pod wpywem czynnikw nie- nadawanym na wolnym kanale nazwy
wiadomych lub ukrytych, poniewa miast, po ktrych nastpowa wstrzs
czowiek nie jest w stanie monito- elektryczny. Stwierdzono objawy l-
rowa pewnych procesw i podczas kowe u osb badanych w reakcji na
podejmowania decyzji nie uwzgld- te sowa oraz inne zwizane z nimi
nia rzeczywistych czynnikw spraw- bodce, cho ludzie ci nie zdawali so-
czych. bie sprawy, e je syszeli. Potwierdzio
8. Warunkowanie bez udziau wia- si wic zjawisko niewiadomego wa-
domoci. W latach trzydziestych pro- runkowania oraz uoglniania lku na
wadzono, zapomniane ju nieco, ba- inne towarzyszce bodce (Corteen,
dania, w ktrych ksztatowano nie- Wood, 1972).
wiadome reakcje na bodce. Proces Innym zaobserwowanym zjawiskiem
ten nazywano niewiadom percep- jest zastpcze uczenie si albo za-
cj. Osoby badane (Diven, 1937) do- stpcze warunkowanie polegajce
znaway wstrzsu elektrycznego na na tym, e dziecko widzi, jak jedno
niewiadomo 215
z jego rodzicw w okrelony spo- mywane przez barier ochronn. Po-

sb reaguje na bodziec, a nastpnie dobnie jak w wypadku pamici ukry-
na ten sam bodziec reaguje w ten tej, dane wydarzenie pocztkowo byo
sam sposb (Bandura, 1986; Mineka spostrzegane wiadomie. W przeci-
i in., 1984). Dziecko moe wic czu wiestwie jednak do zwykego za-
strach i wstrt, poniewa widziao, pominania wyparcie polega na ak-
jak jego rodzice tak wanie reaguj tywnym powstrzymywaniu pewnych
na okrelone bodce. Aby wic za- treci przed odpamitaniem. Powstaje
szo zjawisko warunkowania, niepo- wic pytanie: skd umys wie, czego
trzebne jest bezporednie, osobiste nie powinien wiedzie? Psychoana-
dowiadczenie. litycy wspieraj koncepcj wyparcia
9. Procesy automatyczne (rutynowe). materiaem klinicznym, zawierajcym
Wiele naszych myli i uczynkw liczne przypadki zapomnianych wyda-
przebiega automatycznie, bez wiado- rze wydobytych w procesie analizy.
mych wysikw. Wielu z tych dzia- Jak ju wspomniano, czsto mwi
a uczymy si wiadomie, wielu in- si obecnie o zapomnianych na wiele
nych - niewiadomie. W obu jed- lat przypadkach molestowania seksu-
nak wypadkach dziaania na tyle si alnego. Ocenia si, e ludzie o silnych
zautomatyzoway, e staj si nie- skonnociach do tumienia przypomi-
wiadome. Przykadem procesw au- naj sobie mniej przykrych wydarze
tomatycznych jest stosowanie za- z dziecistwa i oglnie maj mniej
sad gramatyki, sznurowanie butw wspomnie z okresu wczesnodzieci-
czy pisanie na maszynie. Cho opa- cego (Davis, Schwartz, 1987). Obec-
nowalimy reguy gramatyki, wik- nie zdania midzy psychologami na
szo nie potrafiaby ich sformu- temat wyparcia s podzielone. Nie-
owa. Oznacza to, e nauczylimy ktrzy s zagorzaymi ordownikami
si ich niewiadomie i niewiado- psychoanalitycznego rozumienia tego
mie z nich korzystamy. Jeeli cho- pojcia, inni twierdz, e zjawisko to
dzi o sznurowanie butw i pisanie przypomina raczej zjawisko pamici
na maszynie, to kiedy nauczylimy ukrytej (Erdelyi, 1985; Greenwald,
si zasad rzdzcych tymi czynno- 1992).
ciami, ale ich wiadome sformuowa-
nie mogoby niejednego z nas przy-
Przedstawiono wyej dziesi rodza-
prawi o bl gowy. Czy potrafiliby-
jw procesw niewiadomych. Obejmuj
cie komu wytumaczy, jak zasznu-
one wiele zjawisk, z ktrych cz moe
rowa but albo w ktrym miejscu
na siebie nachodzi. Niektre z nich s
klawiatury znajduj si poszczeglne
w oczach jednych psychologw przeja-
litery?
wem dziaania niewiadomoci, a w opinii
10. Wyparcie. Pojcie wyparcia naley innych nie. Nie istnieje bowiem jedna,
do samej istoty teorii psychoanali- przyjta przez wszystkich definicja nie-
tycznej. Doznanie lub wspomnienie wiadomoci. Nie uzgodniono te, jak si
zwizane z lkiem czy niepokojem j powinno bada. Cho cigle zdarzaj si
ongi wiadomym zostaje zepchnite psychologowie cakowicie odrzucajcy po-
do niewiadomoci i jest tam utrzy- jcie niewiadomoci, to jednak wikszo
nie tylko j akceptuje, ale podkrela jej oczywiste, e ludzie czasami najpierw
znaczenie: myl, a nastpnie dziaaj. Bardzo czsto
jednak niewiadomo wpywa na nasze
Dochodzimy wic do wniosku, ktry dla postpowanie; dziaamy wic, a dopiero
laika moe brzmie niepokojco, e pniej szukamy wytumaczenia.
niewiadomo jest wszechobecna. Jest (Jacoby, Toth, Lindsay, Debner, 1992, s. 82)
Rzut oka w przeszo

Po wyliczeniu interesujcych nas zjawisk nie tym, co dany organizm robi, a nie
sprbujmy teraz cofn si w przeszo, co myli, oraz ewentualnym wzmocnie-
aby nakreli kontekst biecych doko- niem zewntrznym kontrolujcym zacho-
na teoretycznych i badawczych. Cho wania, a nie wewntrznym procesem my-
wielu ludziom niewiadomo kojarzy si lowym.
z Freudem, historia tego pojcia jest Psychoanaliza, rzecz jasna, w dalszym
starsza (Ellenberger, 1970; Pkala, 1991). cigu koncentrowaa si na pracy umysu,
Wkad Freuda polega na potraktowaniu w szczeglnoci umysu niewiadomego.
przeszoci jako siedliska popdw seksu Zainteresowania takie mieli rwnie nie-
i agresji oraz wspomnie. Zdaniem ojca ktrzy psychologowie akademiccy, zwasz-
psychoanalizy odkrycie ogromu wpyww cza Henry Murray (zob. rozdzia pierw-
niewiadomych i niekontrolowanych si na szy). Systematyczne badania nad proce-
ludzkie postpowanie byo trzecim ciosem sami niewiadomymi zaczto jednak pro-
zadanym houbionemu wizerunkowi istoty wadzi dopiero w latach pidziesitych.
ludzkiej, po Kopernikaskim stwierdzeniu, Z jednej strony zainteresowano si zjawi-
e Ziemia nie jest ppkiem wszechwiata skiem snu i znaczeniem niewiadomoci
i Darwinowskim wskazaniu, e ludzie sta- dla powstawania marze sennych (Fisher,
nowi cz wiata zwierzcego. 1960; Shevrin, Luborsky, 1958). Z drugiej
U zarania psychologii eksperymental- strony pojawio si Nowe Spojrzenie na
nej introspekcja bya podstawow me- percepcj. Ruch zwany Nowym Spojrze-
tod badawcz. W laboratoriach Wundta niem, dziaajcy na przeomie lat czter-
i Titchenera osoby badane uczyy si dziestych i pidziesitych, podkrela
obserwowa i relacjonowa swoje spo- rol osoby spostrzegajcej jako aktywnego
strzeenia, wyobraenia i uczucia (Kihl- uczestnika procesu percepcyjnego, a nie
strom, 1987). Wraz z nastaniem Watso- jedynie biernego odbiorcy zewntrznych
nowskiego behawioryzmu badanie wia- bodcw (Bruner, 1992). W toku zdumie-
domoci (a tym samym niewiadomoci) wajcych eksperymentw wykazano, e
przestao by prawomocn metod do- ludzie maj skonno do wyolbrzymiania
cieka. Nacisk pooono na zachowanie, wielkoci bardziej wartociowych monet.
ktre mona byo obserwowa i bada Dotyczyo to zwaszcza dzieci z biednych
z zewntrz. Zwrotowi ku zachowaniom rodzin (Bruner, Goodman, 1947). Stwier-
zwierzcym towarzyszyo zainteresowa- dzono rwnie, e ludzie atwiej rozpo-
niewiadomo 217
znaj sowa o duej dla siebie wartoci Wtedy nastpia rewolucja poznawcza
ni sowa o mniejszej wartoci (Post- (rozdzia trzeci). Co ciekawe, przywrcia
man, Bruner, McGinnies, 1948). Wreszcie ona do ask zainteresowanie myleniem
psychologowie o zainteresowaniach psy- i wiadomoci. Jako e jednak u jej pod-
choanalitycznych wskazywali na rnice oa leaa metafora komputerowa, prze-
indywidualne w zakresie wpywu potrzeb waao zainteresowanie myleniem racjo-
i motywacji na spostrzeganie (Klein, 1951, nalnym i wiadomym, a nie irracjonalnym,
1954). kojarzonym przez wielu z niewiadomo-
W sumie w latach pidziesitych za- ci. Tak przynajmniej byo u jej zarania.
stanawiano si, w jaki sposb procesy oso- Z czasem jednak psychologowie pozna-
bowociowe oddziauj na spostrzeganie. nia, podobnie jak psychologowie spoeczni
Ponadto psychologowie o orientacji psy- i psychologowie osobowoci, powrcili do
choanalitycznej badali, jak potrzeby wpy- rozwaania procesw niewiadomych za-
waj na percepcj i w jaki sposb czowiek rwno z perspektywy psychoanalitycznej,
niewiadomie broni si przed spostrzega- jak i z perspektywy teorii przetwarzania
niem niebezpiecznych dla siebie bodcw informacji. Zainteresowanie to przybrao
(obronno percepcyjna). Bardziej trady- takie rozmiary, e - jak to uj jeden z au-
cyjnie nastawieni psychologowie odnosili torytetw w tej dziedzinie - [...] po stu
si jednak do tych docieka krytycznie, latach lekcewaenia, podejrze i frustracji
uwaajc, e luki metodologiczne podwa- procesy niewiadome zdominoway kolek-
aj ich wiarygodno. Oto, jak skomento- tywny umys psychologw" (Kihlstrom,
wa to jeden z uczestnikw tamtej debaty: 1992, s. 778).
Jak zobaczymy, wiele jeszcze zostao
Badacze o orientacji psychoanalitycznej do wyjanienia. Mao kto jednak kwestio-
uwaali oczywicie, e wszystko przecho- nuje obecnie znaczenie niewiadomoci.
dzi przez judaszowe oko" niewiadomo- Poniej przedstawimy dwie metody jej
ci, a dopiero potem trafia do wiado- badania: psychoanalityczn oraz zajmujc
moci. Jednak ich konserwatywni krytycy si przetwarzaniem informacji. Wyznawcy
(a wic wikszo amerykaskich psycho- kadej z nich zgadzaj si co do samego
logw eksperymentalnych) odrzucaa ten faktu istnienia procesw niewiadomych,
pogld w caoci. ale nie zgadzaj si co do sposobu ich
(Bruner, 1992, s. 781) funkcjonowania.
Niewiadomo dynamiczna - ujcie psychoanalityczne

Musimy tutaj przedstawi bardziej szcze- nia uwiadamiania sobie wydarze i zja-
gowo Freudowsk koncepcj niewiado- wisk. wiadomo odnosi si do zjawisk,
moci. Po dzi dzie pozostaje ona pod- z ktrych przez cay czas zdajemy sobie
staw teorii psychoanalitycznej. Zgodnie spraw, przedwiadomo - do tych,
z ni ycie psychiczne czowieka mona ktre mog sta si przedmiotem wiado-
ujmowa w kategoriach zalenoci od stop- mego mylenia, jeli si na nich skupimy,
a niewiadomo - do tych, z ktrych choanalityczn, w operacjach niewiado-

nie zdajemy sobie sprawy i ktre nie mog moci wszystko moe si zdarzy. Na
sta si przedmiotem wiadomego myle- przykad przeciwiestwa mog oznacza to
nia, dopki nie zajd pewne szczeglne samo, zdarzenia z rnych okresw oraz
okolicznoci. odlege od siebie miejsca tworz jedn
Wane miejsce zajmuje rozrnienie cao, due rzeczy mieszcz si doskonale
midzy przedwiadomoci a niewiado- w malutkich pomieszczeniach. Niewia-
moci. Ta pierwsza jest dostpna wiadomo przejawia si w snach, przejzy-
domemu myleniu, jeeli zwrcimy uwag czeniach, mylach, psychotycznych, sym-
na zjawiska w jej obrbie. Wprowadzenie bolicznych dzieach sztuki, rytuaach oraz
tej drugiej w obrb wiadomego mylenia niektrych aspektach mylenia maych
wymaga - jak ju wspomniaem - szcze- dzieci.
glnych okolicznoci. W tym momencie
myl o pisaniu niniejszego rozdziau, a nie
o tym, co robiem wczoraj. Dzie wczo-
Czy doznaa pani
rajszy jednak znajduje si w mojej przed-
wiadomoci i mog o nim pomyle, jeli
bd chcia. Pewne wspomnienia jednak
tkwi w mojej niewiadomoci i nie s
dostpne wiadomemu myleniu, nawet
jeli skieruj uwag ku przeszoci. Nie-
zbdne s tutaj okolicznoci, ktre osabi-
yby barier chronic przed ich przywoa-
niem. Terapia Freudowska, zwaszcza we
wczesnym okresie psychoanalizy, polegaa
na wprowadzaniu do wiadomoci treci
niewiadomych. Przypomnienie sobie zda-
rze z wczesnego dziecistwa byo istot-
nym elementem procesu terapeutycznego.
Freudowska niewiadomo
Co wane, cho Freud kad szczeglny
Zdaniem Freuda niewiadome pragnienia ujawniaj
nacisk na wypart cz niewiadomoci, si midzy innymi w przejzyczeniach.
to uwaa, e nie wszystkie jej elementy
powstay w wyniku wyparcia i nie wszyst-
kie naley tumaczy dziaaniem mechani- Inn wan waciwoci niewiado-
zmw obronnych (Shevrin, 1992). moci dynamicznej s nalece do niej
Opisywana przez Freuda i obecnych pragnienia, popdy i motywacje. Innymi
psychoanalitykw niewiadomo zyskaa sowy, niewiadomo jest bardzo mocno
miano dynamicznej. Charakteryzuj j zwizana z motywacjami ludzkich dziaa.
trzy waciwoci. Po pierwsze procesy nie- Zgodnie z teori psychoanalityczn treci
wiadome rni si jakociowo od wia- niewiadome zawsze chc si ujawni.
domych. wiadome procesy poznawcze s Niezbdna jest wic bariera ochronna,
zazwyczaj racjonalne i zgodne z zasadami dziki ktrej nie mog one przedosta si
logiki, natomiast procesy niewiadome s do wiadomoci. Dziaanie tej bariery rw-
czsto nielogiczne. Zgodnie z teori psy- nie umyka wiadomoci. Zarwno wic
niewiadomo 219
niewiadome treci, jak i dziaanie me- Freud wyrazi uprzejme zainteresowanie,

chanizmw obronnych nie jest dostpne ale zarazem stwierdzi, e to zjawisko
wiadomoci. Pojawia si wic pytanie, nie wymaga weryfikacji eksperymentalnej
skd wiadomo, przed czym si broni, (Rosenzweig, 1941).
jeeli nie zdajemy sobie sprawy z potrzeby Czy jednak badania eksperymentalne
i faktu obrony. Skd umys wie, e musi si rzeczywicie potwierdzaj istnienie dy-
przed czym broni, jeli nie uwiadamia namicznej niewiadomoci? Pocztki ta-
sobie takiej potrzeby? Do tego pytania kich docieka sigaj prac Otto Poetzla
powrcimy w pniejszych rozwaaniach. (1917), wiedeskiego neuropsychologa,
Z tej drugiej waciwoci wynika rw- ktry przeprowadzi klasyczne badanie
nie, e niewiadomo jest pena kon- eksperymentalne nad wpywem niewia-
fliktw (Shevrin, 1992), na przykad mi- domych bodcw na funkcjonowanie psy-
dzy dwoma sprzecznymi pragnieniami albo chiki (Ionescu, Erdelyi, 1992; Shevrin,
midzy pragnieniem a lkiem. Konflikty te 1992). Poetzl, zainspirowany myl Freu-
s wanym skadnikiem niewiadomoci. da, prezentowa osobom badanym bodce
Zdaniem Freuda znaczce partie ycia obrazowe poniej progu wiadomej per-
psychicznego pozostaj niewiadome i s cepcji, co znaczy, e osoby te nie potra-
podporzdkowane innym reguom ni y- fiy powiedzie, co widziay na rysunkach.
cie wiadome. Procesy niewiadome s Nastpnego dnia relacjonoway swoje sny
dynamiczne, poniewa wyraa si w nich z ostatniej nocy i rysoway je. Okazao si,
gra si, przybierajca posta konfliktw e elementy obrazowe, ktrych nie mona
midzy rnymi skadnikami niewiado- byo wiadomie opisa, znalazy jednak
moci (np. pragnieniami i lkami) oraz drog do snw. To, co umkno wiadomej
midzy dcymi do ujawnienia treciami percepcji, nie tylko zostao spostrzeone,
niewiadomymi a mechanizmami obron- ale nawet wywaro wpyw na tre marze-
nymi. nia sennego.
Jak zauwaylimy w rozdziale pierw- Ustalenia Poetzla przez wiele lat
szym, Freud prowadzi badania kliniczne byy lekcewaone, a wreszcie docze-
nad niewiadomoci. Interesowa si kay si uznania w oczach eksperymen-
zwaszcza snami i psychicznymi objawami talnie zorientowanych psychoanalitykw.
procesw niewiadomych. Jego celem byo Dua w tym zasuga Nowego Spojrze-
nie tyle wypracowanie naukowej definicji nia, ruchu o ktrym ju wspominalimy.
przedmiotu bada, ile opisanie niewiado- Badania Poetzla powtrzono, obejmujc
moci oraz zrozumienie jej zewntrznych nimi rwnie dziedziny swobodnych sko-
przejaww. Jego opisy czsto wic maj jarze oraz spostrzee. Stwierdzono, e
charakter metaforyczny, jak wtedy, gdy bodce, ktre nie s wiadomie percy-
mwi, e kieruj nami nieznane siy". powane, bardzo na nie oddziauj. Przy
By w dodatku tak zafascynowany obser- okazji stwierdzono, e czowiek odczuwa
wacjami klinicznymi, e nie czu potrzeby potrzeb marze sennych. Jeli zbudzi si
sprawdzania ich dowiadczalnie. Kiedy go, gdy ni, stara si ni, by nadrobi
wic pewien psycholog amerykaski na- stracony czas (Fisher, 1956; 1965). Cho
pisa do Freuda o uzyskanych przez sie- mona to spostrzeenie rwnie tuma-
bie eksperymentalnych dowodach istnie- czy w inny sposb, wtedy uwaano je
nia mechanizmu celowego zapominania, za potwierdzenie Freudowskiej idei, e
funkcj marze sennych jest obrona przed zagraajcych tosamoci) albo agodzce
obudzeniem si wskutek przeksztacenia napicie, a nastpnie obserwuje si, czy
potencjalnie zagraajcych myli w obrazy spodziewany efekt zachodzi. W wypadku
symboliczne. obrazw zwizanych z niebezpiecznymi
Odkrycia Poetzla oddziaay rwnie na pragnieniami oczekuje si, e materia pre-
badania nad spostrzeganiem podprogowym zentowany podprogowo (tj. poniej progu
oraz obronnoci percepcyjn. Opisane wiadomej percepcji) wzbudzi niewia-
uprzednio pierwsze badania tych zjawisk dome konflikty i spowoduje zamt w psy-
polegay na wykazaniu, e bodce nie chice. Obrazy zwizane z pragnieniami
percepowane wiadomie wywieraj jednak agodzcymi napicie miayby natomiast
wpyw na pniejsze spostrzeenia, obrazy prowadzi do zmniejszenia poziomu nie-
i sny. Nie wynikao z tego jednak, e mamy wiadomego konfliktu. W obu wypadkach
do czynienia z siami psychodynamicznymi zawarto agodzcych lub dranicych ob-
i motywacyjnymi. Tymczasem ich istnienie razw ukadana jest z gry na podstawie
jest podstawowym kryterium wyrnie- teorii psychoanalitycznej, a materia po-
nia dynamicznej niewiadomoci. Szansy kazywany jest poniej progu wiadomej
ich ujawnienia upatrywano w przejawach percepcji.
dziaania obronnoci percepcyjnej. W sze- W tym miejscu omwimy trzy wane
roko komentowanych wwczas badaniach badania. Pierwsze polegao na wzbudza-
stwierdzono, e percepcja sw zabarwio- niu pragnie pozytywnych, agodzcych
nych emocjami, takich jak penis" czy niepokj (Silverman, Weinberger, 1985).
kurwa", zajmuje wicej czasu ni percep- Opierao si ono na psychoanalitycznym
cja sw neutralnych, takich jak taniec" pogldzie, e wielu ludzi, zwaszcza pa-
czy jabko" (McGinnies, 1949). Jednak cjentw, marzy o zjednoczeniu si z dobr
zastosowana metodologia wzbudzia liczne matk z wczesnego dziecistwa (pocie-
zastrzeenia (wskazywano na przykad, e szajc, chronic, karmic). Pacjentom
osoby badane mogy rozpoznawa nasy- cierpicym na schizofreni prezentowano
cone emocjami sowa szybciej, ale oci- wic podprogowo bodziec MAMA I JA
ga si z ich powtrzeniem. Wysunito TO JEDNO. Sdzono, e ludzie ci gorco
rwnie przypuszczenie, e sowa te, jako pragn zjednoczenia, wic takie przekazy
tabu", byy rzadziej obserwowane i dla- oddziaaj na nich agodzco. Skutki tego
tego trudniejsze do rozpoznania) i badania porwnuje si z oddziaywaniem przekazu
tego typu stopniowo popady w nieask. o treci neutralnej: LUDZIE SPACERUJ.
W bliszych nam czasach badania Niekiedy prezentowano rwnie materia
nad niewiadomoci dynamiczn zwi- nioscy zagroenie: MAMA ODESZA.
zane byy z tak zwan podprogow ak- Z dotychczasowych dowiadcze wynika,
tywacj psychodynamiczn (Silverman, e przekaz MAMA I JA TO JEDNO rze-
1976, 1982; Weinberger, 1992; J. Wein- czywicie zmniejsza poziom objaww pa-
berger, Silverman, 1987). Chodzi o po- tologicznych, przyczynia si do postpw
budzanie niewiadomych motyww, ale w terapii oraz w edukacji (Weinberger,
bez wprowadzania ich do wiadomoci. 1992).
Osobom badanym pokazuje si za po- W drugim wypadku przedmiotem ba-
moc tachistoskopu obrazy wzbudzajce dania by kompleks Edypa, w ktrym
niepokj (np. nawizujce do pragnie chopiec boi si wykastrowania przez ojca
niewiadomo 221
Tachistoskop - aparat uywany w badaniach psychologicznych (zwaszcza nad pamici, uwag, spostrzeganiem),
umoliwiajcy eksponowanie osobom badanym obrazw, symboli, stw i innych materiaw wizualnych w cile
okrelonym czasie-od tysicznych czci sekundy do kilku sekund (przyp. ttum.).
TABELA 7.1 Konflikt Edypa a wyniki rywalizacji
Z przeprowadzonych bada wynika, e niewiadome pobudzenie konfliktu Edypa (BICIE TATY JEST ZE)
prowadzi do gorszych wynikw w rywalizacji, natomiast osabienie tego konfliktu (BICIE TATY JEST OK)
poprawia wyniki w rywalizacji.
GRTWLOTKI - WYNIKI BICIETATY JEST ZE BICIE TATYJEST OK LUDZIE SPACERUJ

Pre7entacja trzech bodcw tachistoskopem
Przed prezentacj 443,7 443.3 439
Po prezentacji 349 533,3 442,3
Rnica -94.7 _+90 3,3
rdo: L. H. Silverman, D. L. Ross, J. M. Adler, D. A. Lustig (1978). Simple research paradigm for
demonstrating subliminal psychodynamic activation: effects of oedipal stimuli of dart-throwing accuracy
in college men. Journal of Abnormal Psychology. 87. 346. Copyright >': 1978 by American Psychoiogical
Association.
TABELA 7.2 Liczba krakersw zjadanych po odebraniu przekazu
Wyniki bada wskazuj, e niewiadome wzbudzenie niepokoju (MAWIA OPUSZCZA MNIE) u osb cierpicych
na zaburzenia jedzenia moe prowadzi do zwikszonej konsumpcji. Zjawiska tego nie zaobserwowano u osb
niecierpicych na zaburzenia jedzenia albo wtedy, gdy bodce s prezentowane powyej progu wiadomej
percepcji (200 ms).
MAMA OPUSZCZA MAMA PRZYPUSZCZA MONA PRZYPUSZCZA

MNIE CO CO
Badane z zaburzeniami jedzenia
4 ms (f-J=10) 19,4 (SD=5,48 8,20 (SD=2.56) 7,8 (SD=3,34)
200 ms (N = 10) 9.6 (SD=3,47) 9,56 (SD=3,3) 9 (SD= 3,41)
Badane bez zaburze jedzenia
4 ms (N=10) 8.5 (SD=1,57) 8.2 (SD=2.91)
200 ms (N=10) 8,6 (SD=3.1) 8,6 (SD=2.84)
rdo: J. S. Masling (1992). What does it all mean. W: R. F. Bornstein, T. S. Pittman [red.]. Perception Wlthout
Awareness. New York: Guilford. Adaptowane z: C. J. Patton (1992). Fear of abandonement and binge eating.
Journal of Nernus and Mental Disease, 180, 484-490. Przedruk za zgod Guilford Publications, Inc.
w efekcie rywalizacji o matk. Wybrano wpynie na wyniki. Jak wida z tabeli 7.1,
wic takie bodce, ktre w zaioeniu ba- rezultaty badania dokadnie pokryy si
daczy miay wzmacnia lub osabia we- z oczekiwaniami (Silverman, Ross, Adler,
wntrzny konflikt. Przekaz wzmacniajcy Lustig, 1978).
kompleks Edypa brzmia: BICIE TATY Trzecie z omawianych bada polegao
JEST ZE, a przekaz agodzcy brzmia: na wzbudzeniu konfliktw i obserwowaniu
BICIE TATY JEST OK. Przedstawiano dynamicznie z nimi powizanych zacho-
rwnie bodce neutralne, w rodzaju LU- wa. W przeciwiestwie do bada prezen-
DZIE SPACERUJ. towanych powyej tutaj porwnywano r-
Zanim zaczto oddziaywa tymi bod- nice si grupy ludzi, a mianowicie nor-
cami, osoby badane gray w rzucanie lot- malne" studentki ze studentkami cier-
kami do celu. T sam gr powtarzano po picymi na zaburzenia jedzenia. Spraw-
prezentacji kadego z trzech przekazw. dzano, ile krakersw zjedz przedstawi-
Opierajc si na psychoanalizie, zaoono, cielki kadej z tych grup po podprogo-
e przekaz BICIE TATY JEST ZE zin- wej (trwajcej 4 milisekundy) prezentacji
tensyfikuje konflikt edypalny, czego rezul- nastpujcych trzech przekazw: MAMA
tatem bd gorsze wyniki w grze w lotki, OPUSZCZA MNIE, MAMA PRZYPUSZ-
natomiast przekaz BICIE TATY JEST OK CZA CO, MONA PRZYPUSZCZA CO
zagodzi konflikt i przyniesie lepsze wy- Osobom badanym powiedziano, e uczest-
niki. Oczekiwano, e przekaz neutralny nie nicz w badaniach dotyczcych zwizku
1 W oryginale jest: MAMA IS LEAYING ME, MAMA IS LOANING IT, MONA IS LOANING IT.
niewiadomo 223
midzy zmysami wzroku i smaku, ale tak go wydarzenia mona przywoa tylko
naprawd testowano hipotez, e osoby wtedy, gdy wytworzy si nastrj podobny
cierpice na zaburzenia jedzenia zwiksz do tego, jaki towarzyszy temu wyda-
liczb zjadanych krakersw pod wpywem rzeniu (Bower, 1981). W innej sytuacji
przekazu MAMA OPUSZCZA MNIE. Rze- wspomnienia te s niedostpne. Mwimy
czywicie przekaz ten zwikszy konsump- wwczas o zalenoci pamici od stanu.
cj krakersw w tej grupie (zob. tabela W terapii psychoanalitycznej mona dy
7.2). Efekt ten nie pojawi si jednak, do powtrzenia okrelonego stanu emo-
gdy przekaz by prezentowany w czasie cjonalnego w celu przywoania podanych
pozwalajcym na wiadom percepcj (200 wspomnie.
milisekund; Patton, 1992). Drugi rodzaj bada eksperymentalnych
Te trzy badania opieraj si na zaoe- dotyczy rnic we wspomnieniach ludzi
niach teorii psychoanalitycznej i pokazuj o wysokim i niskim poziomie ich tumie-
skutki podprogowego pobudzenia psycho- nia. Jak pisaem, osoby, ktre w wysokim
dynamicznego. Do dzi przeprowadzono stopniu je tumi, maj mniej negatywnych
okoo stu takich bada. Wszystkie potwier- wspomnie z dziecistwa, a najwczeniej-
dziy wiarygodno tej teorii. Zarazem sze z nich dotycz starszego wieku ni
jednak ich rezultaty wzbudzaj wiele kon- najwczeniejsze wspomnienia osb o ni-
trowersji, zarwno wrd psychologw, jak skim poziomie wyparcia (Davis, Schwartz,
i w innych krgach (Balay, Shevrin, 1988). 1987). Naley rwnie napomkn o zjawi-
Rezultaty tego typu bada nie zawsze sku hipermnezji, a wic polepszenia si
udaje si powtrzy, cho niedawno poja- dostpu do wspomnie w miar upywu
wia si opinia, e fakty wiadcz zdecy- czasu (Ionescu, Erdelyi, 1992). Trzeba
dowanie o istnieniu zakadanego oddziay- jednak podkreli, e do tego czasu nie
wania. Zdaniem jej wyraziciela [...] liczne zgromadzono jeszcze wystarczajco so-
problemy wynikaj z tego, e badania te lidnych dowodw eksperymentalnych po-
nie pasuj do obecnego obrazu psychologii twierdzajcych dwa podstawowe zaoenia
akademickiej, a wrcz maj w sobie co teorii wyparcia: e celem zapominania jest
z magii" (Weinberger, 1992, s. 176). osabienie lku oraz e barier niepa-
Zanim zakoczymy omawianie psycho- mici rilona usun w okrelonych, obser-
analitycznej niewiadomoci dynamicznej, wowalnych okolicznociach. Niestety, wa-
wrmy na chwil do wyparcia. Jak wspo- runki potrzebne do powtrzenia spostrze-
minalimy, to zasadnicze pojcie psycho- e klinicznych s bardzo trudne do od-
analityczne zyskuje ostatnio na znacze- tworzenia w laboratorium. Z tego powodu
niu, poniewa pojawia si coraz wicej pojcie wyparcia w krgach innych ni psy-
przypadkw wydobywania z otchani pa- choanalityczne w dalszym cigu wzbudza
mici epizodw molestowania seksualnego wiele kontrowersji, tym bardziej e nie ma
we wczesnym dziecistwie (Loftus, 1993). sposobu oceny wiarygodnoci wspomnie
Istniej wic dowody wiadczce o tym, przywoywanych podczas terapii.
e zjawisko wyparcia naprawd istnieje. Zanim przejdziemy do omawiania pro-
Przytoczy mona nie tylko wyniki bada cesw niewiadomych w ujciu teorii prze-
klinicznych, lecz rwnie dwa rodzaje ba- twarzania informacji, przypomnijmy za-
da eksperymentalnych. Okazuje si na sadnicz wtpliwo zwizan z ujciem
przykad, e niekiedy wspomnienie jakie- psychoanalitycznym: Skd umys wie,
czego nie ma wiedzie? Podstaw dyna- z czasem przesta sobie uwiadamia dzia-
micznego ujcia niewiadomoci jest dziaanie tego mechanizmu. Podczas terapii
anie sprzecznych si, w tym zwaszcza mia momenty, w ktrych doznawa jakich
konfliktu midzy procesami zmierzajcymi uczu, ale nie uwiadamia" sobie tego.
do ujawnienia i ekspresji wewntrznych Jego twarz i ciao wyraay emocje. Popro-
napi (np. pragnie) a procesami nasta- szony o skupienie si na nich, uwiadamia
wionymi na ukrywanie przed wiadomo- sobie obecno ulotnych uczu, ktre nie-
ci niebezpiecznych myli, uczu i pra- gdy postanowi" ignorowa! Dziao si
gnie. Jak jedne niewiadome procesy to tak szybko, e nie wiedzia, co robi
mog dziaa przeciw innym niewiado- (broni si przed uczuciem) i przed czym
mym procesom? W jaki sposb niewiado- si broni (uczuciem zoci i towarzyszcym
mo moe zna" myli i pragnienia, a za- mu lkiem).
razem trzyma je z dala od wiadomoci? W drugim przypadku cierpica na de-
Zjawiska te trudno zrozumie, gdy wy- presj kobieta twierdzia, e nie myli
odrbnimy dwa poziomy psychiki: wiado- 0 swojej karierze zawodowej, wic nie ma
mo i niewiadomo. By moe jednak ona wpywu na jej depresj. Kiedy zacz-
tych poziomw jest wicej, a niektre limy rozmawia o tym, kim chciaaby by
procesy zachodz na niszych poziomach 1 czy mogaby odnie sukces, pacjentka
niewiadomoci ni inne (Bowers, 1992). przerwaa: Nie chc o tym mwi. Za bar-
Procesy zachodzce na wyszych pozio- dzo si denerwuj". Dalsza rozmowa ujaw-
mach, cho wci niewiadome, kontro- nia, e bardzo baa si poraki i czua si
luj te z niszych poziomw. Mechanizmy winna, i moe nie pracowa w zawodzie,
obronne, takie jak wyparcie, dziaayby ktry dla niej wybrano. Bezpieczniej byo
na najwyszym poziomie niewiadomoci o tym nie myle. Bya wic w pewnym
i sprawoway kontrol nad wspomnie- stopniu wiadoma swojego niemylenia"
niami, mylami i pragnieniami lecymi na oraz lku i poczucia winy zwizanych
niszych poziomach. Skoro moe istnie z brakiem postpw zawodowych w wy-
kilka poziomw wiadomoci (np. przed- branej dla niej dziedzinie. Czsto jednak
wiadomo i wiadomo), to dlaczeg powtarzaa, e jej jedynym problemem jest
nie miaoby istnie kilka poziomw nie- brak energii potrzebnej do wykonywania
wiadomoci? pracy. W ten sposb unikaa groby po-
Przypominam sobie dwch pacjentw. raki oraz poczucia winy zwizanego ze
Pierwszy trafi do mnie, poniewa nie zmian zawodu. Jednoczenie sama siebie
zdawa sobie sprawy z wasnych uczu. karaa, mwic, e jest leniwa i za mao
Podczas terapii uwiadomi sobie, e kiedy pracuje.
zaczyna doznawa okrelonych uczu, na Przykady te pokazuj, jak ludzie, bdc
przykad zoci, natychmiast czuje napi- niewiadomi albo sabo wiadomi bole-
cie. W dziecistwie zo kojarzya mu si snych dla siebie uczu i myli, odwracaj
z niebezpieczestwem porzucenia. Posta- od nich uwag tak gwatownie, e cay pro-
nowi" wic nie czu zoci. Ilekro wic ces pozostaje niezauwaony. W warunkach
wzbierao w nim to uczucie, jakby mwi cakowitego bezpieczestwa i zachty
sobie: nie czujesz tego i nie rozpoznajesz mog zrozumie, co robi i przed czym si
tego uczucia". Dziao si to tak szybko broni. Nawet jednak podczas terapii poja-
i ulego takiemu zautomatyzowaniu, e wia si opr, ktry nie jest uwiadamiany.
niewiadomo 225
To tak, jakby nie uywa chorej rki, nie charakter niewiadomy, a nie przedwia-
wiedzc, e si to robi. Tyle tylko, e w wy- domy. To wanie te procesy, fascynujce
padku niewiadomoci dynamicznej owa kadego psychoanalityka, s bardzo trudne
niewiedza siga o wiele gbiej. Caa ma do odtworzenia w laboratorium.
Niewiadomo poznawcza
Zajmiemy si teraz tak zwan niewia- kie procesy poznawcze niedostpne wia-
domoci poznawcz (Kihlstrom, 1987). domoci, niezalenie od przyczyn tej nie-
Pojcie to jest zwizane z teori prze- dostpnoci. W tym kontekcie twierdzi
twarzania informacji. Modelem procesw si, e [...] niewiadomo poznawcza
poznawczych, w tym niewiadomych, jest obejmuje znaczn cz ycia psychicz-
nowoczesny, szybki komputer. Moe on nego" (Kihlstrom, 1987, s. 1446).
wykonywa jednoczenie wiele operacji, Poniej omwimy zagadnienie wpy-
ktre nie s siebie nawzajem wiadome". ww niewiadomoci na pami i spostrze-
Rozrnia si ponadto kontrolowane oraz ganie oraz na uczucia i postawy wobec
automatyczne przetwarzanie informacji. innych ludzi. Nastpnie zajmiemy si zna-
Przetwarzanie kontrolowane jest racjo- czeniem automatycznych, niewiadomych
nalne i panuje si nad nim; przetwarza- procesw poznawczych.
nie automatyczne przebiega poza kontrol
i poza wiadomoci. Kontrolowane pro-
cesy poznawcze wi si z wysikiem, po- Wpyw niewiadomoci na
dobnym do wysiku wkadanego w celowe pami i spostrzeganie
rozwizywanie problemw. Automatyczne
Jacoby (Jacoby, Kelley, 1992; Jacoby, Lind-
procesy poznawcze tego wysiku nie po-
say, Toth, 1992; Jacoby, Toth i in., 1992)
trzebuj, podobnie jak wizanie sznuro-
uy procedury kontrolowania niewiado-
wade czy prowadzenie samochodu. Pro-
mych lub mimowolnych oraz wiadomych
cesy kontrolowane wymagaj wiele uwagi,
(kontrolowanych) determinant funkcjono-
na przykad czowiek uczcy si pro-
wania pamici, by wykaza wano tych
wadzenia samochodu bardzo koncentruje
pierwszych. Przykadem moe by ba-
si na wszystkich przepisach drogowych.
danie ukazujce efekt faszywej sawy".
Procesy automatyczne za pochaniaj tej
uwagi niewiele. Zazwyczaj s nieinten- W pierwszym etapie badania uczestnikw
cjonalne, mimowolne, nie wymagaj wy- podzielono na dwie grupy. Zadaniem obu
siku i rozgrywaj si poza wiadomoci, grup byo zapoznanie si z list nazwisk
cho nie kady proces charakteryzuje si nieznanych ludzi (na przykad Sebastian
wszystkimi tymi waciwociami (Bargh, Weisdorf). Badani z jednej grupy czytali
1992). Procesy kontrolowane wi si t list, mogc skoncentrowa na tym
wic ze wiadomym przetwarzaniem in- zadaniu ca swoj uwag, badani z dru-
formacji, procesy automatyczne natomiast giej grupy dzielili swoj uwag pomi-
z przetwarzaniem niewiadomym. Nie- dzy czytanie nazwisk i suchanie cigw
wiadomo poznawcza obejmuje wszyst- liczb i liter. W drugim etapie ekspery-
mentu wszyscy badani czytali now list nych proszono o ocen stopnia natenia
nazwisk, na ktrej znalazy si nazwiska szumu. Okazao si, e w wypadku zda
znanych osb, cz nazwisk nieznanych ju syszanych poziom szumu bdnie uwa-
osb z pierwszej listy oraz pewn liczb ano za niszy. Osoby badane atwiej roz-
nowych nazwisk osb nieznanych. Zadanie poznaway zdania ju syszane, poniewa
badanych polegao na ocenieniu popular- je znay, ale uznaway, e powodem by
noci nazwisk, przy czym podkrelano, niszy poziom szumu. Nie zdaway sobie
e adne nazwisko z pierwszej listy nie wic sprawy z wpywu pamici na per-
naley do osoby sawnej. Zatem, jeli cepcj i zamiast tego dokonyway bdnej
badani pamitaliby nazwiska z pierwszej oceny okolicznoci towarzyszcych aktowi
listy, to mieliby pewno, e nie nale one percepcyjnemu. Zjawisko zachodzio auto-
do stawnych ludzi. Z drugiej strony, jeli matycznie i nie zmieniao si nawet wtedy,
badani przeczytali nazwiska z pierwszej gdy osobom badanym mwiono o wpywie
listy, ale ich nie zapamitali, to efekt nie- uprzednich spostrzee i proszono o uni-
wiadomej familiarnoci mg powodowa kanie go. Szum towarzyszcy zdaniom ju
ocenianie tych nazwisk jako sawnych. syszanym w dalszym cigu oceniano jako
Podsumowujc, niewiadomy efekt sabszy ni w wypadku zupenie nowych
faszywej sawy" dziaa w tym ekspe- zda. Efekt by niewiadomy i automa-
rymencie odwrotnie ni wiadomy efekt tyczny, a badani nie mieli nad nim adnej
pamici. kontroli.
Przypomnijmy, e w pierwszej fazie
eksperymentu badani zostali podzieleni
Wptyw niewiadomoci na uczucia
na dwie grupy: jedna moga si skupi,
i postawy wobec innych ludzi
druga miaa podzielon uwag. Czy nale-
ao oczekiwa, e kada z nich wypadnie Od jakiego czasu psychologowie wie-
inaczej? Zaoono, e osoby z pierwszej dz, e powtarzalny kontakt z pewnymi
grupy, mogce si skupi, rozpoznaj na- bodcami moe podnie ich atrakcyjno
zwiska z pierwszej listy na drugiej licie, (Zajonc, 1968). Na og uwaano, e to
a osoby z drugiej grupy, zmuszone do po- nasilenie pozytywnej reakcji emocjonalnej
dzielenia uwagi, czciej uznaj za sawne wynika ze wiadomego rozpoznania. Ko-
nazwisko z pierwszej listy pojawiajce si lejne badania wykazay jednak, e to nasi-
na drugiej. Podzielona uwaga zwikszaaby lenie wystpuje nawet wtedy, gdy kontakt
wic si oddziaywania niewiadomoci na jest zbyt krtki, aby mona byo wiadomie
procesy pamici. Eksperyment potwierdzi rozpozna bodziec (Kunst-Wilson, Zajonc,
suszno tych zaoe. Osoby z grupy po- 1980; Wilson, 1979). wiadoma znajomo
dzielonej uwagi znacznie czciej bdnie bodca nie bya wic niezbdna, aby wywo-
przypisyway nazwiskom saw ni osoby ywa on pozytywne emocje. Osoby badane
z grupy skupionej uwagi. czuy wicej, ni wiadomie wiedziay.
W eksperymencie powiconym wpy- Wychodzc z podobnych zaoe, psy-
wom niewiadomoci na percepcj Ja- chologowie spoeczni postanowili spraw-
coby Gacoby, Allan, Collins, Larwill, dzi, czy niewiadomo wpywa na na-
1988) przedstawia osobom badanym zda- sze postawy w stosunku do innych lu-
nia nowe oraz ju syszane. W tle byo dzi. Osobom badanym pokazywano poniej
sucha szum o rnym nateniu. Bada- progu wiadomoci sowa o rnym od-
niewiadomo 227
cieniu wrogoci. Nastpnie przedstawiano badaczk", znacznie czciej unikay ba-

im opis osoby i poproszono o jej ocen. daczki do niej podobnej, cho nie zdaway
Cho osoby badane wiadomie nie widziay sobie z tego sprawy (rycina 7.1). Nie-
pokazywanych im sw, to ich ocena bya wiadomo realnych przyczyn ich post-
tym bardziej negatywna, im wyszy by powania ujawnia si w caej peni, gdy
poziom wrogoci prezentowanych podpro- si okazao, e wcale nie oceniaj gorzej
gowo sw (Bargh, Pietromonaco, 1982). swojego kontaktu z eksperymentatork
W innym badaniu, dowodzcym wpywu ni osoby z grupy kontrolnej (Lewicki,
niewiadomoci na sposb odbierania lu- 1985). Wpyw uprzednich dowiadcze na
dzi, badani z jednej grupy (eksperymental- zachowania spoeczne by wic niewia-
nej) mieli kontakt z badaczk zachowujc domy i automatyczny.
si niegrzecznie. Wobec osb z drugiej Ostatni przykad wpywu niewiadomo-
grupy (kontrolnej) ta sama badaczka za- ci na zachowania spoeczne pochodzi z ba-
chowywaa si nad wyraz uprzejmie. Na- da nad podprogowym warunkowaniem
stpnie obie grupy przechodziy do innego postaw interpersonalnych (Krosnick, Betz,
pomieszczenia i proszono je o wybranie Jussim, Lynn, 1992). Dwm grupom ludzi
dowolnej dostpnej" badaczki, przy czym pokazano zdjcia pewnej kobiety. W jed-
z dwch dostpnych jedna bya podobna do nej grupie prezentacja ta bya poprze-
badaczki z pierwszej czci eksperymentu, dza podprogow projekcj zdj wywou-
a druga nie. Osoby z pierwszej grupy, jcych pozytywne uczucia, a w drugiej -
majce uprzednio kontakt z niegrzeczn projekcj wywoujc uczucia negatywne.
A B C
RYCINA 7.1. Trjka badaczek prowadzcych eksperyment dotyczcy wpywu pojedynczych wydarze
na ludzkie nastawienia
Cho badani nie byli wiadomi przyczyn swojego postpowania, to ci z nich, ktrzy zetknli si z badaczk zacho-
wujc si nieuprzejmie (A), nastpnie starali si unika podobnej do niej badaczki (B), a wybiera osob o zupenie
innym wygldzie (C)
rdo: R Lewicki (1985). Nonconscious biasing effects of single instances on subsequent judgments. Journal of
PersonalityandSocialPsychology.45.
TABELA 7 . 3 Postawa wobec drugiego czowieka oraz opinie na temat jego osobowoci
i atrakcyjnoci fizycznej a bodce pozytywne i negatywne
Z bada wynika, e podprogowe oddziaywania pozytywnymi i negatywnymi bodcami mog wpyn na

nasze postawy wobec innych ludzi. Wpyw ten jest wikszy, jeli informacja jest niejednoznaczna (np. postawy
oceny osobowoci na podstawie fotografii), a mniejszy, jeli jest wyrazista i obiektywna (np. ocena urody na
podstawie fotografii).
WARUNKI
ZALENA ZMIENNA POZYTYWNE NEGATYWNE RNICA P
postawa 5,34 5,06 0.28 0,049
ocena osobowoci 5,26 5.06 0.20 0.062
ocena urody 4,14 4,15 -0.01 0,490
liczba badanych 64 64
Uwaga: Ocen dokonywano w skali od 1 do 7; wysze cyfry oznaczaj bardziej pozytywne oceny.
rdo: J. A. Krosnick, A. L. Betz, L. J. Jussim, A. R. Lynn (1992). Subliminal conditioning of attitudes. Journal
of Personaiity and Social Psychology, 18, 157. Copyright 1992 by Sage Publications, Inc. Przedruk za
zgod.
Na zdjciach wywoujcych pozytywne si nie rniy (tabela 7.3), przypuszczal-

uczucia widniaa na przykad para nowo- nie dlatego, e fotografia pozwalaa bar-
ecw, rozemiani ludzie grajcy w karty, dziej obiektywnie oceni urod ni oso-
para w romantycznym otoczeniu. Zdjcia bowo. Postawa wobec danego czowieka
wywoujce negatywne uczucia przedsta- bya wic uwarunkowana podprogowymi
wiay czaszk, wilkoaka, ponc twarz bodcami, co po raz kolejny potwierdzio
oraz wiadro z wami. Po wsplnym obej- wpyw niewiadomoci na postawy spo-
rzeniu serii zdj kobiety osoby badane eczne.
z obu grup otrzymay do wypenienia Powysze przykady dowodz, e nie-
kwestionariusze, w ktrych miay okreli wiadomo wpywa na postawy spo-
swoje do niej nastawienie, a take swoje eczne i zachowania. Znaczenie tych wpy-
opinie na temat jej urody i charakteru. ww jest tym istotniejsze, e s one
Czy podprogowe oddziaywanie bod- powszechne i trudno je kontrolowa.
cw pozytywnych i negatywnych wpy- Stanowi podstaw wielu stereotypw
no na stosunek do pokazywanej ko- i uprzedze. Podczas naszego rozwoju
biety i czy wystpuj rnice w zakre- moemy niewiadomie nasikn okre-
sie kadego z wyszczeglnionych wska- lonymi uprzedzeniami wobec pewnych
nikw? Stwierdzono, e osoby z grupy grup spoecznych, wskutek czego moe
pozytywnej" miay oglnie bardziej posi w nas wytworzy postawa, ktrej
zytywn postaw do pokazywanej kobiety rde nie bdziemy wiadomi. Jako e
i lepiej oceniy jej osobowo, natomiast ma ona uwarunkowanie afektywne, jest
pod wzgldem ocen urody obie grupy niewiadoma i automatyczna, moe by
niewiadomo 229
bardzo oporna na informacje korygujce. chronicznie dostpne albo automatyczne,

Niewiadomo moe wpiywa na postawy to kieruj nasz percepcj i pami ku
0 wiele silniej ni wiadomo. wydarzeniom potwierdzajcym je, a nie ku
takim, ktre mogyby im zaprzeczy. Jeli
Konstrukty osobiste chronicznie dostpne wierzymy, e jestemy dobrzy, to zauwa-
amy i zapamitujemy przede wszystkim
W ramach poznawczego podejcia do nie-
te wydarzenia, ktre potwierdzaj nasz
wiadomoci do tej pory omawialimy
dobro. Jeeli uwaamy, e jestemy li,
wpyw niewiadomoci na pami, spo-
to spostrzegamy i zapamitujemy wyda-
strzeganie, postawy oraz relacje z innymi.
rzenia potwierdzajce nasz niegodziwo.
Nadszed czas, aby zaj si sposobem
To samo dotyczy innych chronicznie do-
dziaania procesw niewiadomych. Posu-
stpnych konstruktw dotyczcych nas
ymy si kategori konstruktw oso-
i otaczajcego nas wiata.
bistych chronicznie dostpnych albo
Powinno by jasne, e konstrukty oso-
automatycznych procesw percypowania
biste chronicznie dostpne rnych ludzi
1 interpretowania rzeczywistoci. W roz-
bardzo si od siebie rni. Wsplne nato-
dziale trzecim omawialimy konstrukty miast jest ich dziaanie, podobne do dziaa-
Kelly'ego, czyli sposoby interpretowania wszystkich procesw automatycznych
nia rzeczywistoci. Kategoria konstruktw i niewiadomych. Odmienna dla kadego
osobistych chronicznie dostpnych opiera czowieka jest ich natura. Dla funkcjo-
si na zaoeniu, e pewne sposoby spo- nowania jednostki szczeglnie wane s
strzegania wiata s automatyczne, co konstrukty okrelajce, kim si jest, kim
znaczy, e wystarczy niewiele informacji, mogoby si by, kim powinno, a kim nie
aby je uruchomi (Bargh, 1989; Higgins, powinno si by. Jak zobaczymy w nastp-
1989). Konstrukty osobiste tego typu maj nym rozdziale powieconym Ja, wyobrae-
wszystkie cechy albo wikszo cech au- nie tego, kim mogoby si by, stanowi
tomatycznych procesw poznawczych - s potn si motywacyjn, a rozbieno
niezalene od intencji, skuteczne, znaj- midzy naszym rzeczywistym a wyobra-
duj si poza wolicjonaln kontrol i poza onym Ja, moe by rdem potnego
wiadomoci. Uczestnicz one rwnie napicia emocjonalnego. Si oddziaywa-
w procesie spostrzegania siebie, ponie- nia chronicznie dostpnych konstruktw
wa przetwarzanie informacji o sobie wy- wzmaga fakt, e s one niewiadome i nie-
maga mniejszej uwagi ni przetwarzanie kontrolowalne (Higgins, 1989).
informacji o wiecie zewntrznym (Bargh,
1992). S one czciej uywane ni inne Podsumowanie
rodzaje konstruktw (na przykad te, ktre
W niniejszej czci omawialimy nie-
wymagaj wsparcia, skupienia uwagi oraz
wiadomo z perspektywy poznawczej,
wiadomej kontroli) i pocigaj za sob
zwracajc szczegln uwag na znaczenie
mniej wysiku. Konstrukty chronicznie do-
niewiadomych procesw poznawczych.
stpne ksztatuj nasz pami i percepcj
Przebiegaj one automatycznie, s nie-
w ten sposb, e prowadz do formowania
intencjonalne i mimowolne. Procesy au-
obrazu wiata, ktry jest ewaluacyjnie
tomatyczne s szybkie i skuteczne. Nie
i deskryptywnie z nimi zgodny. Innymi
wymagaj szczeglnego wysiku ani nie
sowy, kiedy jakie konstrukty staj si
zajmuj miejsca przeznaczonego na wia-
dome magazynowanie informacji. Zarazem rne dla rnych ludzi oraz zalene od
jednak wpywaj na spostrzeganie, pami, okolicznoci. Wane jest rwnie, w jakim
stosunek do innych oraz samych siebie. stopniu mona je sobie uzmysowi i pod-
Ostateczne znaczenie tych procesw jest da wiadomej kontroli.
Porwnanie dynamicznej i poznawczej koncepcji

niewiadomoci
Moemy teraz porwna dwie koncep- psychoanalitycznym niewiadomo spe-
cje niewiadomoci: dynamiczn, osadzon nia przede wszystkim funkcje obronne.
w teorii psychoanalitycznej, oraz poznaw- Chroni ona jednostk przed bolesnymi my-
cz, opart na teorii przetwarzania infor- lami, uczuciami i wspomnieniami. W teo-
macji. Obydwie przypisuj due znaczenie rii przetwarzania informacji nie ma miejsca
procesom niewiadomym oraz ich wpyna mechanizmy obronne. Spostrzeenia
wowi na mylenie, odczuwanie i dziaanie. s niewiadome, poniewa nie mog by
Istniej jednak midzy nimi zasadnicze przetwarzane na poziomie wiadomym,
rnice i dlatego w zdumiewajco maym nigdy nieosiganym, lub poniewa cako-
stopniu oddziauj one na siebie. wicie si zautomatyzoway. Psycholodzy
Wyznawcy obydwu szk zgadzaj si, poznania maj szczeglne trudnoci z psy-
e informacje przekazywane poniej progu choanalitycznymi koncepcjami obrony, sa-
wiadomej percepcji mog wywrze znacz- mokamywania si i wypierania (Green-
ny wpyw na psychik czowieka. Na czym wald, 1992; Higgins, 1989). Ich zdaniem
wic polegaj rnice i do jakiego stopnia nie trzeba zakada tak skomplikowanych
s one podstawowe? Wymieni je mona procesw. atwiej przyj istnienie ukry-
w czterech punktach. Po pierwsze w ka- tej pamici, obejmujcej wydarzenia, ktre
dym ujciu niewiadomo obejmuje co przestay by dostpne wiadomoci. Uta-
innego. Zgodnie z teori psychoanalityczn jone wspomnienia mog z rnych przy-
skada si ona przede wszystkim z pra- czyn i w rnych okolicznociach sta si
gnie, fantazji, myli i uczu dotyczcych dostpne wiadomoci: Model pamici
seksu i agresji. Wedug za stanowiska ukrytej przechodzcej w jawn jest o wiele
poznawczego tworz j przede wszystkim prostszy ni model psychoanalityczny wy-
myli, ktre niekoniecznie stanowi sil magajcy istnienia bardzo wyrafinowanej
motywacyjn jednostki. Jak to uj Eagle (i nieomal wszechwiedzcej) niewiado-
(1987), psychoanalityczna niewiadomo moci" (Greenwald, 1992, s. 773).
dynamiczna skada si przede wszystkim Trzecia rnica dotyczy jakociowej
z celw, motywacji oraz popdw w przeci- natury procesw niewiadomych. Zgod-
wiestwie do niewiadomoci poznawczej, nie z ujciem psychoanalitycznym jzyk
skadajcej si z procesw mylowych oraz niewiadomoci rni si zasadniczo od
idei" (s. 161). jzyka wiadomych procesw. Niewiado-
Po drugie kada ze szk inaczej ro- mo jest nielogiczna i irracjonalna, wy-
zumie funkcje niewiadomoci. W ujciu raa si w symbolach, metaforach i snach,
niewiadomo 231
w przeciwiestwie do wiadomoci, ktra w niewiadomoci i e zasadniczo pokrywa

posuguje si reguami logiki i racjonal- si ona z dowiadczaniem danego wy-
nego mylenia. Wedug psychologw po- darzenia. Psychoanalityk przyjmuje wic,
znawczych natomiast nie ma potrzeby roz- e wydobyte z niepamici wspomnienie
rniania midzy charakterem procesw istniao w niewiadomoci i nie zmienio
wiadomych i niewiadomych. Oba mog si od momentu uformowania.
by tak samo inteligentne i logiczne. Zwo- Natomiast psycholog poznawczy uwaa,
lennik tego pogldu, Kihlstrom, scharakte- e przywoanie wspomnienia z niewiado-
ryzowa ten kontrast nastpujco: moci odbywa si z poszanowaniem nor-
malnych regu dziaania pamici, a samo
Niewiadomo w ujciu aktualnej psy- wspomnienie przechodzi wszystkie etapy
chologii rni si zasadniczo od tej, o kt- procesw przetwarzania informacji. Dla-
rej myla Zygmunt Freud i jego wiedescy tego wanie psychoanalitycy o wiele bar-
wsppracownicy. Ich niewiadomo bya dziej ni psychologowie poznawczy wie-
gorca i wilgotna; dyszaa dz i zoci; rz we wspomnienia swoich pacjentw
bya halucynacyjna, prymitywna i irracjo- z wczesnego dziecistwa. Ci ostatni podaj
nalna. Niewiadomo wspczesnej psy- w wtpliwo zwizek midzy wspomnie-
chologii jest przyjemniejsza i delikatniej- niem a tym, co si naprawd wydarzyo
sza, bardziej zwizana z rzeczywistoci (Loftus, 1993).
i racjonalna, cho nie cakiem oziba W sumie mamy wic cztery zasadnicze
i oscha. rnice midzy psychoanalityczn koncep-
(Kihlstrom, Barnhardt, Tataryn, 1992, s. 789) cj niewiadomoci dynamicznej a kon-
cepcj niewiadomoci poznawczej (tabela
Po czwarte wreszcie rnica dotyczca 7.4). Argumenty kliniczne, zdaniem psy-
tego, na ile elementy niewiadomoci s choanalitykw tak bardzo przekonujce,
dostpne wiadomemu myleniu. Zda- wprawiaj psychologw eksperymental-
niem psychoanalitykw nie jest to atwe. nych w konsternacj. Ich zdaniem do-
Z powodu dziaania barier ochronnych tre- wiadczalne sprawdzenie hipotez Freuda
ci niewiadome mog przenikn do wia- jest [...] trudne do przeprowadzenia, a po-
domoci jedynie w szczeglnych okolicz- zytywne wyniki uzyskuje si niezwykle
nociach. Tak si dzieje w snach, gdzie nierzadko" (Kihlstrom, 1990, s. 447). Nic wic
wiadome pragnienia wystpuj w prze- dziwnego, e obydwie koncepcje tak sabo
braniu. Ujawni je mona w procesie ana- na siebie oddziauj.
lizy za pomoc techniki swobodnych sko- Rnice s tak due, e mona za-
jarze. Pacjent mwi wwczas wszystko, sadnie pyta, czy niewiadomo dyna-
co mu przychodzi na myl, a to prowadzi miczna i poznawcza to jedno i to samo
do osabienia mechanizmw obronnych. pojcie. Cho niektre zagadnienia si
Analiza symboli, przejzycze, ukrytych powtarzaj, kada z kategorii dotyczy
znacze i moliwych intencji stojcych za odmiennych zjawisk. Psychologowie po-
mimowolnymi" zachowaniami umoliwia znawczy w ogle nie zajmuj si wie-
mu nawizanie kontaktu z wasn nie- loma zagadnieniami houbionych przez
wiadomoci. Kiedy udaje mu si dotrze psychoanalitykw, na przykad interpre-
do wypartych wspomnie, zakada si, e tacj niewiadomych znacze ukrytych
otrzymuj one tak sam form, jak miay w snach, przejzyczeniach i pomykach.
TABELA 7.4 Porwnanie dwch koncepcji niewiadomoci: dynamicznej i poznawczej
UJCIE DYNAMICZNE (PSYCHOANALITYCZNE) UJCIE POZNAWCZE (PRZETWARZANE INFORMACJI)

1. Zawarto: motywacje i pragnienia. 1. Zawarto: myli.
2. Funkcje obronne. 2. Funkcje inne ni obronne.
3. Procesy nielogiczne, irracjonalne, niewiadome. 3. Nie ma zasadniczych rnic midzy charakterem
procesw wiadomych i niewiadomych.
4. Przeksztacenie treci niewiadomych w wia- 4. Wystarczaj normalne prawa percepcji i pamici.
dome wymaga szczeglnych okolicznoci.
WIATO NA BADACZA
JOHN F. KIHLSTROM:
Niewiadomo poznawcza
Moje zainteresowanie niewiadomymi

procesami umysowymi rozwijao si
stopniowo i na skutek przypadku -
jednego z owych zbiegw okoliczno- burzenia dysocjacyjne i konwersyjne)
ci", ktre czsto decyduj o tym, kim i zaczem postrzega hipnoz jako
jestemy. Jeszcze w szkole redniej laboratoryjn technik badania nie-
czytaem niektre ksiki Freuda, ale wiadomoci.
nie zrobiy na mnie wielkiego wrae- Przez kilka pierwszych lat koncen-
nia. Podczas studiw w Colgate Uni- trowaem si na hipnozie, a zwaszcza
versitv interesowaem si egzysten- na amnezji posthipnotycznej (ktra
cjalnym podejciem do osobowoci pozostaje wanym przedmiotem mo-
oraz badaniami statystycznymi. Ww- ich zainteresowa). Duy wpyw wy-
czas los zetkn mnie z profesorem wara na mnie teoria rozszczepie-
Williamem E. Edmonstonem, ktry nia i podzielonej wiadomoci Jacka
prowadzi laboratorium hipnozy i po- llilgarda, wedle ktrej struktury po-
chono mnie to bez reszty. Dopiero znawcze oraz myli mog by ode-
jednak podczas studiw doktoranc- rwane od siebie i niedostpne wiado-
kich, prowadzc badania nad hipnoz moci. Zainteresoway mnie rwnie
wraz z Martinem Orne i Fredem inne ustalenia empiryczne i teore-
Evansem, zdaem sobie spraw z hi- tyczne. Midzy innymi przetwarzanie
storycznych zwizkw hipnozy z hi- automatyczne (przeciwstawne kontro-
steri (obecnie kwalifikowana jako za- lowanemu), na co zwrcili uwag
niewiadomo 233
Schneider i Shiflrin. Ciekawe byy te midzy wiadomym i niewiadomym
prace Anthony'ego Marcela ktry jako yciem psychicznym. Jaka jest r-
pierwszy przekonujco opisa prze- nica midzy wiadomymi a niewia-
bieg przetwarzania zoonych infor- domymi spostrzeeniami, wspomnie-
macji bez udziau wiadomoci. Dan niami albo mylami? Jakie s ograni-
Schachter natomiast opublikowa kia- czenia niewiadomego przetwarzania
syczny dzi przegld teorii dotycz;]- informacji? Jak co, co byo wia-
cych rozrnienia na pami jawn dome, moe si sta niewiadome?
i ukryt, sugerujc, e wspomnienia Teraz, gdy mamy dowody wiadczce
z przeszoci mog wpywa na bie- o istnieniu niewiadomych procesw
ce zachowanie, nawet gdy nie pa- poznawczych, czy naley rwnie zaj-
mitamy ich w sposb wiadomy. I'od mowa si niewiadomymi procesami
koniec lat osiemdziesitych w psycho- emocjonalnymi i motywacyjnymi?
logii rozpocz si renesans zainte- Te same pytania zadawa ongi
resowania niewiadomoci. Z coraz Freud, ale wspczesne ujcie nie-
ywszym oddwikiem spotyka si wiadomoci rni si zasadniczo od
pogld, e procesy i reprezentacje Freudowskiego. Jego niewiadomo
umysowe, przebiegajce cakowicie bya irracjonalna, halucynacyjna, pcina
niezalenie od wiadomoci i kontroli, prymitywnych afektw i impulsw,
oddziauj na ludzkie dowiadczenia, Niewiadomo w ujciu wspcze-
myli i dziaania. Badania nad hipnoz snej psychologii ma natomiast cha-
inspirowaly coraz szersze krgi psy- rakter poznawczy, racjonalny i lo-
chologw i wreszcie zaczto trakto- giczny. Co waniejsze, dysponujemy
wa je powanie. powszechnie przyjtymi procedurami
W chwili, gdy pisz te sowa, wykrywania niewiadomych spostrze-
w polowie lat dziewidziesitych, po- e i wspomnie na podstawie ckspe-
wane dowody przemawiaj za roz- rymenlw, podczas gdy Freud ograni-
szczepieniem percepcji, uczenia si, czai sic do nieweryfikowalnych spe-
pamici i mylenia, a wic za ist- kulacji snutych na podstawie przypad-
nieniem niewiadomoci poznawczej, kw klinicznych. Zadaniem tej pracy
Niektre z nich pochodz /. bada nie jest jednak weryfikacja teorii
nad hipnoz, ale wikszo z bada Freuda - to nigdy mnie nic inte-
innego typu, choby nad przypadkami resowalo. Chodzi raczej o wczenie
uszkodze mzgu, a take nad fuiik- niewiadomoci - ktra intryguje za-
cjonowaniem zdrowych ludzi. Obecnie rwno psychologw klinicznych, jak
nie musimy ju udowadnia istnie- eksperymentalnych - w obrb psycho-
nia niewiadomoci poznawczej, lecz logii oglnej,
moemy si zaj badaniem rnic
Jednoczenie psychoanalitycy zupenie nie Na przykad niektre myli zautomatyzo-

interesuj si zjawiskami znajdujcymi si wane znajduj si poza wiadomoci, ale
w centrum bada psychologii poznawczej inne nie, niektre pozostaj poza kontrol,
lub w najlepszym razie uwaaj, e doty- ale inne doskonale daj si kontrolowa
cz one treci przedwiadomych, a wic (Bargh, 1989). Mwic oglnie, mona
takich, ktre atwo mog sta si przedsi zgodzi, e niewiadomo ma due
miotem wiadomoci. znaczenie w yciu czowieka, unikajc jed-
By moe dwie lub trzy kategorie noczenie ogranicze narzucanych przez
(niewiadomo, przedwiadomo, wia- okrelon teori albo sztywne kategorie.
domo) to po prostu za mao, aby ob- Jak zauway Kihlstrom, [...] po stu la-
j wszystkie rnorodne zjawiska oma- tach lekcewaenia, podejrze i frustracji,
wiane w tym rozdziale. By moe - jak procesy niewiadome zdominoway kolek-
to ju wczeniej sugerowalimy - myli tywny umys psychologw" (Kihlstrom,
i doznania wystpuj na wielu poziomach 1992, s. 778). Pamitajc o zoonoci
wiadomoci (Bowers, 1992). Niektre za zjawiska niewiadomoci oraz licznych
z myli i dozna mog z uwagi na swoje w przeszoci wypadkach lekcewaenia go,
pewne waciwoci nalee do jednej ka- musimy zachowa cierpliwo i otwarto
tegorii, a z uwagi na inne - do innej. na rozmaite moliwoci.
Implikacje bada nad niewiadomoci dla

samoopisowych metod badania osobowoci
Jest oczywiste, e uznanie znaczenia pro- maym stopniu zdaj sobie spraw ze
cesw niewiadomych stawia pod znakiem swoich stanw wewntrznych, ich rela-
zapytania niektre metody badania oso- cje o wydarzeniach nie s adekwatne do
bowoci, zwaszcza te, ktre korzystaj rzeczywistoci. Doroli s niewiele lepsi"
z samoopisu. Jeli ludzie nie zdaj so- (Murray, 1938, s. 15).
bie sprawy z licznych aspektw swego Murray uwaa, e subiektywne rela-
funkcjonowania oraz przyczyn swojego za- cje s niewiarygodne i nie odpowiadaj
chowania, to jak mona polega na ich rzeczywistoci z powodw poznawczych
relacjach? i motywacyjnych, czyli ze wzgldu na
Co ciekawe, wtpliwoci takie zgaszaj ograniczone moliwoci ludzkiej percepcji
zarwno zwolennicy psychanalitycznego, oraz na dziaanie niewiadomego mecha-
jak i poznawczego ujcia niewiadomo- nizmu wyparcia. Aby unikn tych znie-
ci, cho z odmiennych przyczyn. Wedug ksztace, Murray proponowa stosowanie
badaczy, ktrzy wyznaj tez niewiado- testw projekcyjnych oraz innych bada.
moci dynamicznej, procesy motywacyjne Tradycj t kontynuowa midzy innymi
i obronne znieksztacaj samoopisy, ogra- McClelland (i inni badacze), utrzymujc,
niczajc ich wiarygodno. Stanowisko to e samoopis oraz testy projekcyjne do-
dobrze oddaje pogld Murraya, przyto- starczaj dwch zupenie rnych rodzajw
czony w jednym z poprzednich rozdziaw: informacji. Niekoniecznie jedne z nich s
Dzieci spostrzegaj bdnie, w bardzo lepsze od drugich, a zwizek kadego
niewiadomo 235
z nich z pozostaymi zmiennymi polega na w potrzebie spada w miar, jak ronie

czym innym. Na przykad zwizek midzy liczba postronnych obserwatorw - jest to
rzeczywistymi zachowaniami a potrzeb dobrze znany efekt przechodnia" (atane,
osigni jest inny, gdy natenie tej po- Darley, 1970). Jednak ludzie w relacjach
trzeby jest ustalane na podstawie testw na temat swojego zachowania nie pisz, e
projekcyjnych, a inny, gdy podstaw s su- obecno innych wpywaa na ich zacho-
biektywne wypowiedzi osb badanych na wanie w takich sytuacjach, a kiedy si ich
ten temat (Koestner, McClelland, 1990). o to wprost zapyta, zaprzeczaj. W innym
Uwaa si, e testy projekcyjne wskazuj przytaczanym przez Nisbetta i Wilsona
na motywacje, a samoopisy wicej mwi przykadzie proszono klientw o porwna-
0 wyznawanych wartociach. Motywacje nie czterech podomek oraz czterech par
1 wartoci to rne aspekty osobowoci. nylonowych poczoch. Jest zupenie jasne,
Nic wic dziwnego, e kady z tych dwch e na ocen wpyno umiejscowienie to-
wskanikw odnosi si do innego rodzaju waru - te z prawej strony oceniano wyej
zachowa. ni te z lewej. Na przykad poczochy
Dziwniejsze moe by kwestionowanie lece najdalej z prawej strony wybierano
samoopisw przez psychologw o orien- czterokrotnie czciej ni te, ktre leay
tacji poznawczej, cho nie ma w tym najdalej z lewej strony. Jednak klienci ani
wzgldzie jednomylnoci. W 1997 roku razu nie uzasadnili swojej decyzji umiej-
zwrcono na to uwag w artykule za- scowieniem towaru. Kiedy za wprost ich
tytuowanym Telling more than we knoto o to zapytano, stanowczo zaprzeczyli, ja-
(Powiedzie wicej, ni si wie; Nisbett, koby miao ono jakikolwiek wpyw na ich
Wilson, 1977). Jego autorzy zaczli od decyzje.
spostrzeenia, e w codziennym yciu Po omwieniu szeregu bada tego typu
odpowiadamy na wiele pyta dotyczcych Nisbett i Wilson (1977) doszli do wniosku,
przesanek naszych wyborw, osdw i za- e relacje ludzi na temat ich wasnych
chowa. Wrd nich s takie pytania, jak: zachowa niewiele mwi o rzeczywistych
Dlaczego lubisz t osob? Dlaczego to przyczynach tych zachowa, nie dlatego
zrobia? Podobne widniej w licznych bynajmniej, e ludzie si z tym kryj, lecz
kwestionariuszach, ktrych autorzy naj- dlatego', e nie potrafi udzieli trafnej
wyraniej wychodz z zaoenia, e wiemy odpowiedzi. Skd wic bior si udzielane
wicej ni inni ludzie o naszym zacho- przez nich odpowiedzi? Ich zdaniem mamy
waniu, e mamy uprzywilejowany dostp ukryte teorie przyczynowe naszego zacho-
do pewnych informacji nieosigalnych dla wania oraz zachowania innych ludzi. S
postronnego obserwatora. Czy taki pogld one podobne do ukrytych teorii osobowo-
jest uzasadniony? ci, omawianych w rozdziale pierwszym.
Nisbett i Wilson udzielaj przeczcej Kiedy zapyta si nas o przyczyn, nie
odpowiedzi. Ich zdaniem ludzie czsto s odwoujemy si do samych obserwacji,
niewiadomi swojego zachowania i przy- lecz sigamy po owe ukryte teorie. Wy-
czyn lecych u jego podoa. Nie ma wic tumaczenia, ktre do nich nie pasuj,
korelacji midzy zachowaniami a werbal- odrzucamy.
nymi relacjami na ich temat. Autorzy przy- Podobnie dzieje si przy wypenia-
taczaj wyniki bada, z ktrych wynika, niu kwestionariuszy (Shweder, D'Andrade,
e gotowo niesienia pomocy ludziom 1980). Cho interpretacja ta nie wyklucza
motywacyjnych, obronnych powodw za- dynamicznej przypomina mu demonolo-

wodnoci samoopisw, to wiksze znacze- gi" i mistyczne mylenie" z mrocznych
nie przypisuje niemotywacyjnym, niewia- epok rozwoju ludzkoci (Bandura, Walters,
domym procesom poznawczym. Wedle niej 1963). Jak mona, uwzgldniajc adapta-
ludzie nie s w stanie obserwowa swoich cyjny punkt widzenia, znajdowa si pod
procesw poznawczych i dlatego udzielaj wpywem niewiadomych si i jednocze-
bdnych odpowiedzi na ich temat (Nis- nie sprawnie funkcjonowa?
bett, Ross, 1980). Z powodu ogranicze- Mwic oglnie, zwolennicy niewia-
nia naszych mechanizmw przetwarzania domoci dynamicznej oraz niektrzy ze
informacji mwimy wicej, ni wiemy, zwolennikw niewiadomoci poznawczej
a wiemy mniej, ni nam si wydaje. kwestionuj uyteczno samoopisw. Inni
Inni psychologowie poznawczy wyci- psychologowie poznawczy broni przy-
gaj odmienne wnioski, dopuszczajc mo- najmniej pewnych rodzajw samoopisw.
liwo korzystania z samoopisw. Ich zda- Wydaje si to rozsdne, jeli si okreli
niem stosowanie samoopisw jest o wiele rodzaje, o ktre chodzi, i znaczenie uzy-
skuteczniejsze, jeeli osoby badane pyta skiwanych za ich pomoc wynikw. Zatem,
si wprost o to, co jest przedmiotem czy istniej takie aspekty funkcjonowania
docieka. W naszym codziennym yciu osobowoci, kierowane niewiadomoci
wiele wydarze si powtarza (mamy do lub niewiadomymi procesami, wobec kt-
czynienia z redundancj docierajcych do rych samoopisy s bezradne? Jeli tak, to
nas informacji), moemy wic dostrzec jaka jest ich waga i jak inaczej mog by
to, co uszo naszej uwagi za pierwszym badane?
razem. Zarazem jednak powtarzalno sy- Naszym zdaniem istnieje wystarczajco
tuacji prowadzi do powstania wzorw wy- wiele dowodw potwierdzajcych wag
janiania przyczynowego, na og trafnych, procesw niewiadomych dla funkcjono-
nawet jeli zawodz w poszczeglnym, wania osobowoci, aby z rezerw pod-
nietypowym wypadku (Ericsson, Simon, chodzi do samoopisw. Niezalenie od
1980; 1993). tego, czy przyjmujemy punkt widzenia
Psychologowie spoeczno-poznawczy, zwolennikw niewiadomoci dynamicznej
jak Bandura (1986), uwaaj wic, e czy poznawczej, wane aspekty naszego
samoopisy mog by bardzo przydatne funkcjonowania s niedostpne dla wia-
dla psychologa osobowoci, jeeli zadaje domoci i dla autocharakterystyk (Wil-
si konkretne pytania. Mona wic prosi son, 1994). Jak wspomniaem na wstpie
osoby badane o ocen poziomu ich wiary niniejszego rozdziau, jest to niezwykle
w siebie albo umiejtnoci wykonywania powany problem metodologiczny dla ba-
okrelonych zada w konkretnych okolicz- daczy osobowoci. By moe w przy-
nociach. Wierzc w uyteczno pewnego szoci bdziemy musieli opiera si na
typu autocharakterystyk, Bandura podcho- wielu rdach informacji - samoopisach,
dzi jednak krytycznie do oglnikowych testach projekcyjnych, danych fizjologicz-
pyta, zadawanych w wikszoci kwestio- nych oraz obserwacji zachowa. Trzeba
nariuszy. Jest te sceptycznie nastawiony bdzie wwczas ustali waciwe rela-
do testw projekcyjnych opartych na idei cje midzy nimi, starajc si zrozumie,
niewiadomoci dynamicznej. Wizja czo- dlaczego w pewnych okolicznociach s
wieka kierowanego siami niewiadomoci one bardziej zbiene ni w innych. Jest
niewiadomo 237
to bardzo trudne zadanie, przypomina- cych do tych samych wnioskw. Niektre

jce diagnoz lekarsk, podczas ktrej z tych bada s przy tym bardziej przy-
korzysta si z rnych bada szczeg- datne w jednych sytuacjach, a niektre -
owych, nie zawsze jednak prowadz- w innych.
Wniosek
W rozdziale niniejszym omawialimy wiele e dla ich ogarnicia trzeba bdzie - by
zjawisk niewiadomych oraz ich wpyw na moe - wyrni wicej ni dwa lub trzy
spostrzeganie, pami, postawy, a take poziomy psychiki, a niektre ze zjawisk
relacje interpersonalne. Widzielimy, jak naleaoby ulokowa na wicej ni jednym
po prawie stu latach podkrelania znacze- poziomie (Bargh, 1989; Bowers, 1992).
nia niewiadomoci przez psychoanality- Kiedy uwzgldni si rnorodno, bo-
kw i lekcewaenia jej przez psychologw gactwo i donioso niewiadomych pro-
akademickich, dziaanie i znaczenie proce- cesw, atwo zrozumie, e ich uzna-
sw niewiadomych stao si przedmiotem nie wywouje zasadnicze pytania teore-
wielkiego zainteresowania. Zajy one na- tyczne i metodologiczne. Podstawowym
lene sobie miejsce, pozostajc zasadnicz problemem teoretycznym jest zintegro-
dziedzin psychologii osobowoci. wanie niewiadomoci z ca osobowo-
Cho wsplne zainteresowanie nieci czowieka. Podstawowym problemem
wiadomoci poczyo badaczy klinicz- metodologicznym zwizanym z procesami
nych i psychologw eksperymentalnych, niewiadomymi za jest status rnych
to kada z tych grup koncentrowaa si na miar osobowoci. Szczeglnego znaczenia
innych zjawiskach i w odmienny sposb nabiera kwestia wiarygodnoci autocha-
je interpretowaa. Psychoanalityczna nie- rakterystyk jako rda wiedzy o wanych
wiadomo dynamiczna zawiera motywa- aspektach osobowoci.
cje, pragnienia i mechanizmy obronne; jest Jeeli chcemy po prostu wiedzie, jak
ponadto irracjonalna i niedostpna wia- ludzie wiadomie spostrzegaj wydarzenia,
domoci. Poznawcza koncepcja niewiado- samych siebie oraz innych ludzi, to stoso-
moci podkrela znaczenie zdolnoci kon- wanie samoopisw nie nastrcza adnych
centrowania uwagi oraz magazynowania wtpliwoci. Jeeli natomiast interesuje
informacji, a take automatyzacji proce- nas wyjanienie rzeczywistych przyczyn,
sw psychicznych. Cho istniej pewne a nie tego, co ludzie sami uwaaj za przy-
sfery wsplne dla tych dwch punktw czyny, lub jeli chcemy pozna niewia-
widzenia, to jednak niewiadomo dy- dome uczucia, ktre ludzie ywi do siebie
namiczna i poznawcza rni si zasad- i innych, to stosowanie autocharaktery-
niczo. Rozpatrywane zjawiska s tak do styk staje si problematyczne. Wydaje si,
siebie niepodobne, e zwolennicy kadej e jeli ludzie skoncentruj si na danych
z dwch metod obieraj za przykady nie- wydarzeniach, a nie s w nie nadmier-
ktre z nich, a inne cakowicie odrzucaj. nie zaangaowani emocjonalnie, nie wi
Dziaanie niewiadomoci przejawia si z nimi szczeglnych planw i nie musz
przy tym na tyle rozmaitych sposobw, nadmiernie polega na swojej pamici,
to potrafi by dobrymi obserwatorami i relacje staj si mniej wiarygodne. Po

i reporterami. Kiedy jednak ich uwaga ktrej stronie znajduj si zjawiska in-
jest rozproszona, kiedy s zaangaowani teresujce psychologw osobowoci i jak
emocjonalnie lub czuj si zagroeni, lub si to zmienia w rnych okolicznociach,
kiedy maj sobie przypomina zdarzenia pozostaje przedmiotem sporu. Wida, e
z odlegej przeszoci, ich spostrzeenia duo jest jeszcze do zrobienia.
Podstawowe pojcia
Automatyczne przetwarzanie informacji wiadomych pragnie i lkw nastpuje
(Automatic Information Processing) - mimo- za pomoc bodcw oddziaujcych podpro-
wolne i niewiadome przetwarzanie infor- gowo.
macji bdce przeciwiestwem przetwarza- Procesy automatyczne (Automatic Processes)
nia kontrolowanego. - procesy poznawcze tak zrutynizowane, e
Chronicznie dostpne konstrukty osobiste niekiedy wrcz niewiadome.
(Chronically Accessible Constructs) - sche- Rozszczepienie (Dissociative Phenomena) -
maty, w szczeglnoci dotyczce siebie, sytuacja, w ktrej wane aspekty funkcjo-
atwe do pobudzenia za pomoc niewielkiej nowania osobowoci s niedostpne wiado-
liczby informacji. moci i nie daj si zintegrowa z caoci
Hipermnezja (Hypermnesia) - wzrastajca osobowoci danej osoby.
z czasem zdolno przypominania sobie Spostrzeganie podprogowe (Sublimina Per-
danego bodca.
ception) - percypowanie bodcw poniej
Kontrolowane przetwarzanie informacji progu wiadomoci.
(Controlled Information Processing) - prze- Wyparcie (Repression) - psychoanalityczny
twarzanie informacji powizane ze wiado-
mechanizm obronny, niedopuszczajcy do
mym wysikiem, kontrolowane przez dan
wiadomoci okrelonych myli czy pra-
osob, bdce przeciwiestwem przetwa-
gnie.
rzania automatycznego.
Zaleno pamici od stanu (State-Dependent
Niewiadomo (Unconscious) - myli, dozna-
Memory) - zdolno przypominania sobie
nia i uczucia niedostpne wiadomoci.
wydarze dowiadczanych w okrelonym
Niewiadomo dynamiczna (Dynamie Un-
stanie jedynie w warunkach powtrzenia
conscious) - koncepcja niewiadomoci po-
tego stanu.
wizana z teori psychoanalityczn oraz
z pojciem wyparcia. Zadanie suchania dychotomicznego (Dicho-
Pami ukryta (Implicit Memory) - przejawy tic Listening Task) - badanie, w ktrym
pamitania danego bodca przy braku wia- prosi si osob badan o skupienie na bod-
domego wspomnienia. cach przesyanych do jednego ucha przy
Percepcja ukryta (Implicit Perception) - spo- jednoczesnym nadawaniu innych bodcw
strzeganie bez wiadomoci, podobnie jak do drugiego ucha.
w wypadku percepcji podprogowej. Zastpcze uczenie si, zastpcze warunko-
Podprogowa aktywacja psychodynamiczna wanie (Vicarious Learning, Vicarious Con-
(Sublimina Psychodynamic Actwatio) - ditioning) - proces ksztatowania reakcji
procedura badawcza zwizana z teori psy- emocjonalnych poprzez obserwowanie re-
choanalityczn, w ktrej pobudzenie nie- akcji innych ludzi.
niewiadomo 239
Podsumowanie
1. Cho opinie na temat znaczenia nie- podprogow aktywacja psychodyna-
wiadomoci dla funkcjonowania czo- miczna). Nie istnieje jednak solidny
wieka s podzielone, to w niniejszym materia eksperymentalny, ktry do-
rozdziale przychylilimy si do po- wodziby zjawiska celowego (obron-
gldu, e pojcie to jest bardzo wane nego) zapominania lub osabiania me-
teoretycznie i metodologicznie (np. chanizmu wyparcia w okrelonych wa-
w kwestii stosowania samoopisw). runkach.
2. Cho niekiedy uywa si pojcia nie- 5. Niewiadomo poznawcza obejmuje
wiadomoci, to w istocie trzeba m- wszystkie procesy poznawcze (np.
wi o nieuwiadamianych treciach procesy automatyczne, konstrukty
i procesach wpywajcych na funkcjo- osobiste chronicznie dostpne) niedo-
nowanie czowieka. W zalenoci od stpne wiadomoci, niezalenie od
przyjtego punktu widzenia za przy- przyczyn tej niedostpnoci. Istniej
kad procesw niewiadomych uzna przekonywajce dowody, e tak poj-
mona rne zjawiska (np. percepcj mowana niewiadomo wpywa na
podprogow, pami ukryt, rozsz- pami, percepcj, uczucia oraz po-
czepienie, lepot czynnociow, nie- stawy wobec innych ludzi.
wiadome warunkowanie, procesy au- 6. Z uwagi na rnorodno zjawisk obej-
tomatyczne, wyparcie). mowanych pojciem niewiadomoci,
3. W przeszoci niewiadomo bya a take odmienno podejcia psy-
przedmiotem licznych kontrowersji. choanalitycznego oraz poznawczego
Dzisiaj, jak pokazuje przykad psycho- sugeruje si potrzeb stworzenia
analitycznej koncepcji niewiadomoci wikszej liczby kategorii opisowych.
dynamicznej oraz poznawczej koncep- Uwaa si rwnie, e myli i dozna-
cji niewiadomoci, panuje zgoda co nia znajduj si na rnych poziomach
do samego faktu istnienia niewiado- wiadomoci i e czsto cz si
moci, przy rnicach zda dotycz- z, wicej ni jednym poziomem.
cych jej dziaania. Rnice te kon- 7. Zwolennicy dynamicznej koncepcji
centruj si na kwestiach zawartoci, niewiadomoci, a take liczni zwo-
funkcji i charakteru niewiadomych lennicy ujcia poznawczego kwestio-
procesw oraz ich dostpnoci wia- nuj stosowanie samoopisw do ba-
domemu myleniu. dania osobowoci. Jednoczenie za
4. Psychoanalityczna kategoria niewia- niektrzy psychologowie o orientacji
domoci dynamicznej wie si ze poznawczej uwaaj, e autocharak-
sfer motywacji oraz konfliktem. Cho terystyki mog by przydane, jeli
opiera si gwnie na relacjach klinicz- osobom badanym zadaje si konkretne
nych, to potwierdzaj j rwnie nie- pytania dotyczce zjawisk, na ktrych
ktre badania eksperymentalne (np. skupili swoj uwag.
8 Pojcie Ja
Zawarto rozdziau
W niniejszym rozdziale zajmiemy si poj- a. wiara we wasne kompetencje,
ciem Ja, ktre obecnie jest przedmiotem b. koncentrowanie si na wasnych
intensywnych bada. Omwimy rozwj przeyciach albo na bodcach ze-
Ja, alternatywne sposoby teoretycznego wntrznych,
ujmowania tego pojcia oraz motywacje c. dostosowywanie si do standar-
zwizane z Ja. Na koniec zajmiemy si dw wyznaczonych przez innych
rnicami indywidualnymi w funkcjonowa- albo przez siebie.
niu Ja, na przykad w zakresie poczu-
cia wasnej skutecznoci oraz samowia- Pojcie Ja, sposb, w jaki spostrzegamy
domoci. i dowiadczamy samych siebie, ma tak
wielkie znaczenie, e trudno sobie wy-
Pytania zadawane w tym rozdziale
obrazi, aby psychologowie si nim nie
1. Co rozumiemy przez Ja? Czy pojcie interesowali. A jednak w pewnych okre-
to jest niezbdne dla psychologii oso- sach zdarzao si sysze pytanie: czy rze-
bowoci? czywicie taka kategoria jest niezbdna?
2. Jak powstaje Ja? Zjawiska z ni zwizane wydaj si takie
Czy kieruje nami bardziej potrzeba oczywiste. Kiedy jednak zaczniemy bada
autoweryfikacii, czy te dbao o sa- je empirycznie, czujemy si, jakbymy
moocen? Czy pragniemy by tacy, prbowali chwyta wiatr w rce. Z tego po-
jacy jestemy, czy tacy, jakimi chcie- wodu momenty wielkiego zainteresowania
libymy by? Ja przeplatay si z takimi, w ktrych kwe-
1. Jakie s konsekwencje rnic indywi- stionowano zasadno prowadzenia nad
dualnych w takich kwestiach, jak: nim bada.
Dlaczego zajmowa si Ja?

Dlaczego zajmowa si pojciem Ja? Po kontroli, poczucia wasnej wartoci, samo-
pierwsze dlatego, e dotyczy ono wielu lubnoci czy mioci wasnej. Okrelenia
zjawisk z codziennego ycia. Do niego te oraz zwizane z nimi uczucia stanowi
odwouj si na przykad pojcia samo- stay temat wszystkich sesji terapeutycz-
pojcie ja 241
nych. Niezalenie od tego, w jaki spo- licznociach. Czy istnieje jakikolwiek inny
sb terapeuta interpretuje to, co mwi sposb opisania ludzkiej integralnoci?
pacjent, w zdecydowanej wikszoci wy- Chc zaznaczy, e Ja jest wanym
padkw chodzi o niezadowolenie z Ja lub wymiarem naszego dowiadczenia i kon-
przynajmniej z niektrych aspektw jego struowania wiata. Odgrywa wielk rol
funkcjonowania. w naszym zachowaniu i zapewnia spjno
Po drugie Ja wpywa na sposb spo- bytowaniu. A jednak - jak ju wspo-
strzegania wiata. Pojawia si w okresie mniaem - w przeszoci obserwowalimy
niemowlcym i w znacznym stopniu decy- przypywy i odpywy zainteresowania tym
duje o tym, jak dziecko konstruuje rzeczy- pojciem. W roku 1975, kiedy zaczynaem
wisto. Posiadajc zdolno odrniania pracowa nad ksik Current controversies
siebie od innych i zastanawiania si nad and issues in personaiity (Biece kontro-
sob, posugujemy si naszym obrazem sa- wersje i problemy w psychologii osobowo-
mych siebie w celu oceny i porzdkowania ci), zastanawiaem si, czy w ogle w-
napywajcych informacji. Jak przy kadej czy do niej rozdzia na temat Ja. Dzisiaj
operacji o charakterze poznawczym nowe trudno byoby sobie wyobrazi podobn
informacje na temat Ja s konfrontowane ksik bez takiego rozdziau. Rokrocz-
ze starymi strukturami i albo zostaj w nie nie pojawiaj si setki artykuw na ten
wczone, albo te prowadz do zmian. Nie temat, a psychoanalitycy i psychologowie
chodzi wic tylko o doznawanie siebie, ale poznawczy przykadaj do niego wielk
rwnie o funkcjonowanie caego systemu wag. W niniejszym rozdziale zaprezen-
poznawczego czowieka. tujemy sposb interpretowania Ja przez
Pojcie Ja pomaga te zrozumie pewne tych psychologw oraz obecny stan wiedzy
- wydawaoby si - niespjne i oderwane na temat struktury Ja i zwizanych z ni
od siebie zjawiska. Ludzie na przykad ina- procesw psychicznych. Zanim jednak do
czej zachowuj si, gdy maj cel i s zaan- tego przejdziemy, rzumy okiem na rozwj
gaowani, a inaczej, gdy specjalnie si nie pojcia Ja, aby umieci nasze rozwaania
przejmuj. Pojcie Ja pozwala zrozumie t w perspektywie historycznej. Da nam to
rnic. Mona by wrcz powiedzie, e sposobno omwienia pogldw najbar-
nadaje ona spjno rozmaitym przejawom dziej znaczcych psychologw zajmujcych
ludzkiego funkcjonowania w rnych oko- si tym tematem.
Temat Ja w perspektywie historycznej

Pojcie Ja zostao wprowadzone do psy- samo rozumienie tego pojcia jako gw-
chologii amerykaskiej przez Williama Ja- nego orodka ycia umysowego zostao
mesa w 1890 roku. W artykule napisanym w znacznej czci pominite" (s. 181). Jak
z okazji setnej rocznicy tego wydarzenia zauwaa Markus, James zajmowa si Ja
Markus (1990) stwierdzia, e [...] cho arliwie" i przykada do niego wielk
wiele z teoretycznych pogldw Jamesa wag. Jego zdaniem stanowi ono sedno
na temat Ja miao wielkie znaczenie, to wszystkich naszych dowiadcze, a cay
wiat dzielimy na Ja i Nie-ja. Pniejsi za wane. Innymi sowy, nasze decyzje do-
teoretycy Ja podchwycili to rozrnienie, tyczce tego, co chcemy robi, a czego ro-
jak rwnie pogld, e definiujemy je bi nie chcemy, wynikaj z oceny skutkw
na podstawie naszych interakcji z innymi danego dziaania dla nas (Cross, Markus,
ludmi. Nasze poczucie Ja ma wic cha- 1990).
rakter zwrotny. Budujemy je na podsta- Rozwj behawioryzmu zahamowa za-
wie tego, jak naszym zdaniem wygldamy interesowanie Ja. J. B. Watson (1990),
w oczach wanych dla nas ludzi (Cooley, ojciec psychologii behawioralnej, przeciw-
1902; Mead, 1934). Znaczc czci Ja s stawia si badaniom procesw wewntrz-
te emocje zwizane z naszym poczuciem nych i stosowaniu fenomenologicznych sa-
wasnej wartoci. mopisw. Zadaniem psychologw wedug
James uwaa, e decydujce dla na- niego byo obiektywne badanie uchwyt-
szego obrazu samych siebie s kontakty nych z zewntrz zachowa, a wic Ja
z innymi ludmi, te za bywaj rozmaite zostao wykluczone z krgu tematw na-
w zalenoci od tego, z kim przestajemy ukowej psychologii. W latach czterdzie-
i w jakich okolicznociach. Z tego za stych nastpi ponowny wzrost zaintereso-
wynika, e mamy wiele Ja. W czsto cy- wania nim, zwaszcza w pracach Gordona
towanym fragmencie James utrzymywa: Allporta i Carla Rogersa. Wspominalimy
ju o przeomowej dla psychologii oso-
bowoci ksice Allporta (1937), w kt-
cile rzecz biorc, czowiek ma tyle Ja, rej znajdowa si rozdzia powicony Ja.
ilu jest ludzi, ktrzy go rozpoznaj i maj Jak uprzednio James, tak i Allport zaj-
o nim pewne wyobraenie. Jako e ludzi mowa si wieloma sprawami przyciga-
tych mona podzieli na klasy, moemy jcymi uwag dzisiejszych psychologw
powiedzie, e kady ma tyle rnych Ja, osobowoci, takich jak wiadomo sie-
ile jest klas ludzi, z ktrych opiniami si bie, poczucie wasnej wartoci oraz ludzka
liczy. zdolno do oszukiwania si. Cho Allport
(1890, s. 294) zawsze interesowa si kwesti spjno-
ci osobowoci, dopiero pniej (1961)
uzna gwn rol Ja w jej strukturze.
Zgodnie z tym pogldem czowiek miaby
Pogldy Rogersa na Ja jako fundament
wic Ja zawodowe, rekreacyjne, szkolne,
dowiadczenia omwimy szerzej w dalszej
rodzinne i tym podobne. Niektrzy ludzie
czci rozdziau, wic tutaj tylko o nich
mieliby wiele Ja, inni zaledwie kilka. Jed-
wspominamy.
nak nie musz one by izolowane, od-
dzielone od siebie nawzajem. Przeciwnie, Cho Allport, Rogers i inni powicali
s raczej zintegrowane i tworz bardziej Ja niemao uwagi, w 1955 roku Allport
jednolite poczucie Ja. uzna za niezbdne zadanie bezpored-
James, przypisujcy Ja gwne znacze- niego pytania: czy pojcie Ja jest po-
nie, uwaa, e wszystkie procesy psy- trzebne? Przegld powiconej mu lite-
chiczne mona zrozumie jedynie poprzez ratury, dokonany pod koniec tamtej de-
jego pryzmat. Na przykad motywacje za- kady, wykaza, e prowadzone do tej
le od tego, czy Ja jest zaangaowane, pory badania napotykay liczne problemy
a ch podjcia dziaania wynika zawsze (Wylie, 1961), takie jak wiele rnych
z uznania jego przewidywanych skutkw definicji Ja oraz wiele rnych i sabo
pojcie ja 243
do siebie przystajcych sposobw opisu. j psychologii poznawczej, bo mona go

Czy Ja tworz gwnie uczucia, myli odnotowa rwnie w innych gaziach
oraz spostrzeenia naszych zachowa? psychologii, na przykad w psychoanali-
Czy mamy jedno czy wiele Ja? Czy ist- zie, w ktrej trudno wyledzi wpywy
nieje Ja publiczne" i prywatne", wia- rewolucji poznawczej. By moe za zwrot
dome" i niewiadome"? Jeli tak, to jak ten odpowiadaj jakie inne oglne pro-
one maj si do siebie i do naszego cesy spoeczne, choby te, ktre ukszta-
zachowania? Czy samoopisy s dobrym toway egoistyczne pokolenie lat osiem-
sposobem badania Ja, czy te potrzebne dziesitych.
s inne techniki, takie jak testy projek- Ten krtki przegld historyczny uka-
cyjne? Jeeli za korzystamy z rnych zuje wic fluktuacj zainteresowania Ja,
metod badawczych, to jak porwnywa ich czasami houbionym, innym razem lek-
wyniki? cewaonym. Czsto konstatowano jego
Wszystkie te pytania, cho niezbdne, podstawowe znaczenie dla dramatu ycia,
okazay si jednak niezwykle trudne, ale rwnie czsto skarono si na jego
a prby odpowiedzi obcione takim mar- ulotno, skazujc na wieczne frustracje
ginesem bdu, e na pocztku lat sze- tych, ktrzy prbuj uchwyci je i opisa
dziesitych perspektywy dalszego rozwoju naukowo. Poczwszy wic od wydanej
dziedziny bada nad Ja byy raczej nie- ponad 100 lat temu pracy Jamesa psy-
pewne. W roku 1973 pytanie o zasad- chologowie nigdy nie potrafili przej do
no posugiwania si pojciem Ja po- porzdku dziennego nad kwestiami Ja. Jak
jawio si znowu (Epstein, 1973). Be- zobaczymy w dalszej czci niniejszego
hawioryzm jako dominujcy model psy- rozdziau, podstawowe pytania nadal s
chologii zosta wyparty przez psychologi aktualne. Kiedy i jak powstaje Ja? Czy
poznawcz, ale wikszo psychologw mamy tylko jedno Ja, czy te jest ich
osobowoci z rezerw odnosia si do wiele? Jeeli za jest ich wiele, to jak s
Ja. Z czasem jednak temat ten zacz zorganizowane, e nie czujemy, e mamy
nabiera znaczenia. Dlaczego tak si stao, wiele rnych osobowoci? Jeeli zacho-
dokadnie nie wiadomo. Jednym z po- wujemy si rnie w rnych okresach i w
wodw moe by fakt coraz czstszego rnych sytuacjach, to co zapewnia nam
sigania psychologw spoecznych oraz poczucie jednoci i tosamoci? Jeeli na
psychologw zajmujcych si osobowoci Ja skada si midzy innymi to, co czujemy
do osigni psychologii poznawczej. Na i mylimy, to jakie s relacje midzy
przykad Markus (1977) zaproponowaa, poznawczymi a afektywnymi aspektami
aby traktowa Ja jako struktur poznaw- osobowoci? Jeeli widzimy si inaczej,
cz. Schematy Ja byyby wwczas uogl- to czy musimy si inaczej zachowywa?
nieniami na temat wasnej osoby, wypro- Jeeli inaczej si zachowujemy, to czy
wadzanymi z przeszych dowiadcze. Jak znaczy to, e inaczej si spostrzegamy?
wszystkie schematy, tak i one kieruj Wreszcie, czy odbieramy siebie rwnie
przetwarzaniem informacji, w tym wy- niewiadomie? Jeli tak, to jak dalece
padku na swj temat. Ponownego wzro- wane s takie spostrzeenia i jak t wag
stu zainteresowania Ja nie mona jednak oceni? Zebrao si wic niemao pyta.
sprowadzi wycznie do stosowania po- Sprbujmy teraz na nie odpowiedzie.
Rozwj Ja
Kiedy i jak powstaje Ja? Czy czowiek Oddzielenie Ja od innych ludzi
rodzi si z gotowym Ja? Jeli nie, to jak i przedmiotw: spostrzeganie siebie
moemy odgadn, e Ja si ksztatuje?
W jaki sposb dziecko zaczyna odrnia
atwo jest poprosi nastolatkw lub ludzi
dorosych, aby o sobie opowiedzieli, ale siebie od innych ludzi i otaczajcych je
sprbujmy to zrobi z niemowlciem albo przedmiotw, czyli nabiera wiadomoci
maym dzieckiem. A wreszcie, czy tylko siebie jako oddzielnej jednostki? Zdaniem
ludzie maj poczucie Ja? psychologw rozwojowych umiejtno ta
Psychologowie rozwojowi wyrnili ko- pojawia si okoo trzeciego miesica ycia
lejne etapy rozwoju pojmowania samego (Lewis, 1990a, 1990b). W znaczniej czci
siebie, od niemowlctwa do wieku mo- opiera si ona na rnicach zmysowych
dzieczego (Damon, Hart, 1988; Har- zwizanych z cielesnym Ja, przeciwsta-
ter, 1983). Zacznijmy od rozrnienia wionych Ja niecielesnemu (Butterworth,
spostrzegania siebie od wiadomoci 1992; Harter, 1983; Lewis, Brooks-Gunn,
siebie. Psychologowie rozwojowi stosuj 1979). Inaczej na przykad odczuwa si
rne terminy, ale chodzi tutaj o odrnie- dotykanie wasnego ciaa, a inaczej - ota-
nie przez dziecko, e istnieje oddzielnie od czajcych przedmiotw, inaczej ugryzienie
innych ludzi czy przedmiotw, od zdolnoci wasnej rki albo stopy, "a inaczej - ugry-
mylenia o sobie, czyli samowiadomo- zienie rki albo stopy drugiego czowieka
ci. Niektrzy mwi w tym kontekcie czy ugryzienie jakiego przedmiotu. Inny
o Ja egzystencjalnym oraz kategorial- przykad. Inaczej dowiadcza si ruchu,
nym (Lewis, Brooks-Gunn, 1979), inni, krcc gow, a inaczej, kiedy gowa po-
za 'Williamem Jamesem, o Ja i Mnie, zostaje nieruchoma, a przemieszczaj si
gdzie Ja dziaa i obserwuje, a Mnie elementy rodowiska. jStwierdzono te, e
jest przedmiotem obserwacji oraz sa-
niemowl na dwik wasnego gosu re-
mowiedzy (Damon, Hart, 1988; Harter,
aguje inaczej ni na gosy innych dzieci. Ju
1983).
dzie po urodzeniu niemowl mniej pacze,
Warto tutaj zwrci uwag na dwie
czyli szybciej si uspokoi, syszc wasny
sprawy. Po pierwsze, jeli mwimy o roz-
pacz, ni pacz innych dzieci (Martin,
woju Ja, musimy wiedzie, o ktry aspekt
Clark, 1982). Potrafi wic odrni swj
osobowoci nam chodzi. Po drugie roz-
wasny gos od gosu innych niemowlt.
wj poznawczy jest wanym skadnikiem
rozwoju Ja, a samowiadomo stanowi Wkrtce po urodzeniu niemowlta za-
jakociowy postp w stosunku do spo- czynaj dostrzega zwizki midzy ruchem
strzegania siebie. Cho wic jest ca- wasnej rki lub nogi a zmianami w otocze-
kiem moliwe, e inne stworzenia s niu)(Lewis, Sullivan, Brooks-Gunn, 1985).
zdolne do spostrzegania siebie, to sa- Dziecko widzi na przykad, e ruch jego
mowiadomo najprawdopodobniej cha- rki oddziauje na zawieszon przy -
rakteryzuje jedynie czowieka i wielkie eczku grzechotk. (Widzi te, e ruchy
mapy, na przykad szympansy (Lewis, rk otaczajcych go ludzi dziaaj inaczej.
1992a). Potrafi wic odrni skutki wasnych
pojcie ja 245
dziaa od skutkw dziaa innych ludzi. nika, kiedy widzi siebie w lustrze przy-
Przyczynia si to do rozwoju umiejtnoci stawionym do ciany akwarium, w kt-
spostrzegania siebie. rym znajduje si rwnie samica, wysuwa
Wzrasta te poczucie staoci swojego petwy i nabiera intensywnych kolorw.
istnienia, a take staoci istnienia innych Zachowuje si wic tak samo jak wtedy,
ludzi i przedmiotw w rnych sytuacjach. gdy spotka w akwarium samca - rywala.
Nawet jeli czego w danym momencie nie A jak zachowuj si szympansy? Gallup
widzimy, to nie oznacza to, e tego nie stwierdzi, e pocztkowo reaguj one tak
maj przecie zmiana ksztatu czego nie samo jak bojowniki, traktujc swoje odbi-
oznacza, e nie jest to ten sam przedmiot. cie w lustrze jak innego szympansa, wyda-
-Dziecko widzi, e jest tym samym Joh- jc wojownicze okrzyki i robic odstrasza-
nem" albo t sam Karen", niezalenie od jce gesty. Po kilku dniach jednak zaczy-
tego, czy znajduje si w tym czy w innym naj si przed lustrem zajmowa sob, na
pokoju, czy bawi si z rodzestwem, kole- przykad pielgnujc wasne ciao. Gallup
gami czy z psem. upi zwierzta i pokry fragmenty ich
Tak wic midzy trzecim a osiem- pyskw czerwon, bezwonn farb. Kiedy
nastym miesicem ycia dziecko rozwija rodek nasenny przesta dziaa i szym-
umiejtno spostrzegania siebie. Zawiera pansy znowu znalazy si przed lustrem,
si w nim rozumienie cigoci wasnego natychmiast zaczy dotyka zabarwionych
ciaa w rnych sytuacjach, rozpoznanie, miejsc na pyskach. Nauczyy si wic, e
e doznaje si go w inny sposb ni w lustrze widz siebie.
otaczajcych przedmiotw, a take poczu- W jakim wieku dziecko objawia tak
cie zwizku midzy wasnymi dziaaniami wiadomo? Spraw t zajli si Le-
a ich skutkami. Dziki rozwojowi tych wis i Brooks-Gunn (1979). Porwnali oni
umiejtnoci poznawczych i motorycznych zachowanie przed lustrem trzech grup
formuje si poczucie Ja jako aktywnej, dzieci: w wieku 9-12 miesicy, 15-18
niezalenej jednostki sprawczej. miesicy oraz 21-24 miesicy. Zanim
kade dziecko zostao umieszczone przed
lustrem, matka wycieraa mu nos chu-
Rozwj samowiadomoci
steczk, zostawiajc na nim czerwon
Okoo pitnastego miesica ycia pojawiaj plam. Wycieranie nosa byo normaln
si pierwsze sygnay samowiadomoci - matczyn czynnoci, wic dziecko nie
zdolnoci do refleksji nad sob oraz do zwracao na ni uwagi. Czy dziecko usa-
traktowania siebie jako przedmiotu.)W jaki dowione przed lustrem zauway czerwon
sposb mona je wychwyci? Jedn z me : plam i zareaguje na ni? Czy zrobi to
tod jesttest lustra. W jakim wieku dziecko w sposb wiadczcy o tym, e rozpoznaje
rozumie, e w lustrze widzi swoje odbicie? siebie?
Przyjrzyjmy si najpierw prowadzonym Lewis i Brooks-Gunn stwierdzili, e
przez Gallupa (1970) badaniom nad reak- f( dzieci w wieku 9-12 miesicy umiechay
cjami szympansw na ich zwierciadlany u si do lustra i dotykay go, ale nie zwracay
wizerunek. Wikszo zwierzt ignoruje uwagi na czerwon plam. Innymi sowy,
swoje odbicie lustrzane albo traktuje je zachowyway si towarzysko" w sto-
jak widok innego przedstawiciela swojego sunku do swojego odbicia, traktujc je jak
gatunku. Na przykad samiec ryby bojow- inne dziecko, ale nie reagoway na plam
w sposb wskazujcy na wiadomo tego, kady z tych obrazw? Stwierdzono r-

e patrz na siebie. Tego typu zachowanie nice midzy zachowaniem dzieci 9-12 mie-
pojawio si dopiero u dzieci w wieku sicznych a 15-18 miesicznych. Dzieci
15-18 miesicy, a widoczne byo w najstar- modsze na transmisj na ywo reago-
szej badanej grupie, czyli u dzieci w wieku way inaczej ni na nagranie sprzed ty-
21-24 miesicy. Dzieci najmodsze wyka- godnia, ale nie odrniay swojego ob-
zyway wprawdzie pewne oznaki rozpozna- razu od obrazu innego dziecka. Innymi
wania siebie, a waciwie swoich ruchw sowy, zwizek midzy ruchami wasnego
w lustrze, wskazujc na wiadomo relacji ciaa a ruchem na ekranie by dla nich
przyczynowo-skutkowych, ale nie byo to sygnaem spostrzegania siebie. Natomiast
pene rozpoznanie siebie!) starsze dzieci inaczej reagoway, widzc
Podobne wnioski wynikay z przepro- siebie na ekranie, a inaczej, widzc dru-
wadzonego przez Lewisa i Brooks-Gunna gie dziecko, co rwnie wskazywao na
porwnania reakcji dzieci na trzy ro- zdolno rozpoznania siebie/Zarwno wic
dzaje obrazw tele wizyjnych: transmisji na reakcje na odbicie w lustrze, jak i na obrazy
ywo, pokazujcej, co dziecko w danym wideo dowiody, e spostrzeganie siebie
momencie robi, nagrania pokazujcego za- w zakresie poszczeglnych waciwoci
baw tego dziecka sprzed tygodnia oraz rozpoczyna si okoo pitnastego miesica
nagranej zabawy zupenie innego dziecka. ycia, a okoo drugiego roku ycia jest ju
Czy dzieci bd reagoway odmiennie na silnie utrwalone (tabela 8.1).
TABELA 8.1 Etapy rozpoznawania siebie w lustrze i na wideo w wieku niemowlcym
ETAP WIEK (W MIESICACH) OPIS

Niewyuczone pierwsze 3 miesice Pierwszym trzem miesicom powicono
zainteresowanie niewiele systematycznych bada
obrazem innych ludzi
Wykrywanie 3-8 Zainteresowanie odbiciem lustrzanym. Dziecko
kontyngencji zblia si do lustra, dotyka go. umiecha si.
zachowuje si towarzysko".
Spostrzeganie wasnej 8-12 wiadomo staoci wasnych cech. Dziecko

statoci za pomoc lustra lokalizuje przedmioty
przyczepione do siebie: odrnia zapis wideo
odzwierciedlajcy ruchy jego ciaa od zapisu,
niezwizanego z ruchami jego ciaa.
Odrnianie siebie od 12-15 Za pomoc lustra dziecko lokalizuje innych
innych w przestrzeni. Odrnia siebie od innych na
ekranie telewizora.
Rozpoznawanie cech rozpoczyna si okoto Rozpoznawanie oparte na cechach swoistych.
twarzy 15 miesica, dobrze Usuwanie plamy z twarzy.
utrwalone okofo 2 roku
ycia
rdo: G. Butterworth (1992). Origins of self-perception in infancy. Psychological lnquiry, 3. 104. Przedruk
za zgod Lawrence Erlbaum Associates. Inc.
pojcie ja 247
Rozpoznawanie siebie
Cho dzieci wczenie interesuj si odbiciami w lust-
rze. to dopiero okoo osiemnastego miesica ycia
zaczynaj rozpoznawa siebie, co wyraa si zacho-
waniami wiadczcymi o tym. e dziecko utosamia
obraz lustrzany ze swoj osob.
Czy spostrzeganie siebie, a zwaszcza si w porzdku i e trzeba to ukry. Tak

rozpoznawanie siebie w lustrze, oznacza wanie rodzi si uczucie wstydu.
samowiadomo i zdolno do autore-
fleksji? Czy mona je uzna za prze-
jaw samowiadomoci? Niektrzy psycho- Podsumowanie perspektywy rozwojowej
logowie udzielaj przeczcej odpowiedzi. Zdaniem psychologw rozwojowych w pro-
Jednak zdaniem Lewisa (1990a; 1992b) cesie ksztatowania Ja mona wyrni
pogld, e samowiadomo pojawia si pewne fazy. Due znaczenie ma rozrnie-
okoo pitnastego miesica ycia, zbieny nie spostrzegania siebie oraz samowiado-
jest z innymi zjawiskami rozwojowymi moci. Cho niemowlcia nie mona zapy-
z tego okresu ycia. W tym wanie czasie ta, jak odczuwa wasn osob, to mona
dziecko zaczyna uywa jzyka w sposb obserwowa jego zachowanie w rnych
rnicujcy siebie i innych. Wtedy te sytuacjach i zastanawia si, czy odrnia
zaczyna okazywa - jak to nazywa Lewis - ono swoje dziaania od dziaania innych
emocje skrpowania, takie jak zakopo- ludzi i czy reaguje w sposb wskazujcy na
tanie, duma czy wstyd. W przeciwiestwie to, e rozpoznaje siebie i jest siebie wia-
do uczu, takich jak na przykad lk, dome. Spostrzeenia dotyczce zachowa
emocja taka, jak wstyd wymaga rozwoju zwizanych z Ja s uzupeniane danymi do-
samowiadomoci. Jego objawy nie poja- tyczcymi rozwoju w innych dziedzinach.
wi si, dopki ta wiadomo si nie wy- Istnieje zwaszcza tendencja do wizania
ksztaci. Cen rozwoju samowiadomoci rozwoju poczucia podmiotowego Ja z roz-
jest moliwo odczuwania, e nie jest wojem poznawczym.
Trzy pogldy na struktur Ja

W niniejszej czci omwimy trzy podsta- ktre da si przedstawi w kategoriach
wowe koncepcje teoretyczne dotyczce Ja: Ja, Mnie i Siebie. Pojcie wasnej osoby
fenomenologiczn, psychoanalityczn i postanowi zorganizowany i spjny wzr spo-
znawcz. Wikszo teoretykw Ja naley strzee. Cho ulega ona zmianom, to za-
do jednej z tych trzech grup. wsze zachowuje ten sam, uporzdkowany
charakter. Jako zorganizowana struktura,
Ja z pewnoci nie jest homunkuusem
Fenomenologiczna teoria Carla Rogersa
- tkwicym w nas maym czowiecz-
Wspominalimy ju, e Carl Rogers zajmo- kiem. Ja nic nie robi". Czowiek nie ma
wa si Ja, kiedy wikszo psychologw Ja kontrolujcego jego zachowanie. Jako
zaniedbywao to zagadnienie. Pocztkowo jednak zorganizowany wzr reprezentacji
zreszt Rogers rwnie uwaa, e termin wpywa ono, oczywicie, na zachowanie. Ja
ten jest zbyt mglisty i nie ma naukowego jednoczenie odzwierciedla dowiadczenie
znaczenia. Podczas rozmw ze swoimi i ksztatuje je. Oprcz Ja kady czowiek
klientami zorientowa si jednak, e patrz ma jeszcze idealne Ja, a wic wymarzony
oni na wszystko przez pryzmat swojej oso- obraz siebie. Skadaj si na reprezenta-
bowoci. W roku 1947 Rogers uzna Ja za cje i znaczenia wane dla danego czowieka.
wan cz osobowoci. Przez nastpne i wysoko przez niego cenione,
czterdzieci lat przypisywa jej stopniowo Zdaniem Rogersa na ksztatowanie Ja
coraz wiksze znaczenie i bada j zarwno w modym wieku duy wpyw maj po-
klinicznie, jak i empirycznie. chway rodzicw. One to formuj u dziecka
[Rogers reprezentowa fenomenologicz- poczucie wasnej wartoci. Czujc apro-
ny-punkt widzenia. Stara si zrozumie bat i wsparcie rodzicw, dziecko moe
ludzi na podstawie' tego, jak spostrzegaj wczy w obrb wasnego Ja nowe do-
siebie i otaczajcy wiat. Uwaa on (1991), wiadczenia. Mamy wwczas do czynie-
e kady widzi wiat inaczej. Spostrzee- nia ze zgodnoci Ja i dowiadczenia.
nia te skadaj si na indywidualne pole Jeeli natomiast rodzice obwarowuj po-
fenomenologiczne, obejmujce zarwno czucie wasnej wartoci dziecka pewnymi
dane wiadome, jak i niewiadome. Za- warunkami (tzn. swoj aprobat uzale-
chowania ludzi zdrowych ksztatuj si niaj od spenienia przez nie okrelo-
jednak przede wszystkim pod wpywem nych wymogw), to dowiadczenia zagra-
spostrzee wiadomych lub takich, ktre ajce samoocenie mog zosta odrzucone.
mog by dostpne wiadomoci. Cho Innymi sowy, dowiadczenia niezgodne
pole fenomenologiczne jest prywatn wa- ze struktur Ja zostaj znieksztacone
snoci jednostki, to moemy docieka, lub odrzucone, w wyniku czego powstaje
w jaki sposb inni ludzie spostrzegaj rozbieno midzy dowiadczeniem
wiat, widzie go ich oczami i rozumie a Ja. To wanie obwarowanie poczucia
znaczenie, jakie mu przypisuj. wasnej wartoci warunkami, prowadzce
Najwaniejsza cz pola fenomeno- do odrzucania dowiadcze niezgodnych
logicznego dotyczy Ja danego czowieka ze struktur Ja, ley u podoa psycho-
i skada si z tych spostrzee i znacze, patologii. Pocztkowo Rogers podkrela
pojcie ja 249
znaczenie spjnoci Ja. Opracowana przez si kolejno 2, 4, 8, 11, 16, 18, 16, 11, 8,
Lecky'ego (1945) koncepcja spjnoci 4, 2 zdania). Dodatkowo badano rwnie
kada nacisk na zgodno funkcjonowania Ja idealne, proszc o uporzdkowanie zda
cziowieka z jego systemem Ja. Cho Ro- od najmniej do najbardziej podobnych do
gers pocztkowo przychyla! si do tego wasnego wyobraenia na ten temat.
pogldu i nigdy go nie odrzuci, stopniowo Badania Ja realnego i idealnego pro-
w jego myli na pierwszy plan wysuwaa wadzono, opierajc si na tych samych
si potrzeba utrzymania poczucia podmio- zdaniach i tym samym wzorze dystrybu-
towego Ja, skojarzona z poczuciem warto- cji, co umoliwio ilociowy pomiar r-
ci. Waniejsze jest, aby mie pozytywny nic midzy nimi. Rnice te odnoszono
obraz siebie, ni to, by koniecznie mia nastpnie do innych wskanikw. W po-
on by spjny. Jak zobaczymy pniej, cztkowym okresie rozbieno midzy Ja
w ostatnich czasach prowadzi si liczne realnym a idealnym rozpatrywano w kon-
badania zarwno nad potrzeb spjnoci tekcie dobrostanu psychicznego, stwier-
Ja, jak i potrzeb posiadania pozytywnego dzajc, e im rozbieno mniejsza, tym
obrazu samego siebie. W myli Rogersa wyszy dobrostan. Stwierdzono rwnie
wan rol odgrywaa te uczciwo w sto- pozytywny zwizek midzy zmniejszaniem
sunku do siebie, przejawiajca si rozpo- si tej rozbienoci a postpami w psycho-
znawaniem wasnych dozna i wczaniem terapii. Z czasem jednak zainteresowanie
ich w Ja. Istotne jest na przykad, by
Q-sortem jako metod badania Ja realnego
rozpoznawa uczucie zoci i dopuszcza
i idealnego si zmniejszyo. Uznano bo-
je, nawet gdybymy woleli spostrzega
wiem, e odpowiedzi osb badanych mog
siebie jako kogo, kto nigdy si nie zoci.
by znieksztacone, choby na skutek
Cho Rogers by pod wraeniem sa- dziaania mechanizmw obronnych. Czy
moopisw, odczuwa potrzeb obiektyw- niewielka rozbieno midzy Ja realnym
nego zdefiniowania Ja, precyzyjnego wy- a idealnym wiadczya o dobrostanie psy-
waenia jego poszczeglnych elementw chicznym, czy te o niezdolnoci do przy-
oraz wypracowania obiektywnych narzdzi znania si do swoich saboci? Ponadto Ro-
badawczych. Zaczyna od samoopisw na- gers coraz wicej uwagi zacz powica
grywanych podczas sesji terapeutycznych, doznaniom jednostki oraz sposobowi w-
by nastpnie zwrci si ku metodzie czania uczu w system Ja. W konsekwencji
Q-sortu. Jak wspomnielimy w rozdziale kwestie rozbienoci midzy Ja realnym
szstym, podczas omawiania bada po- a idealnym zeszy na drugi plan.
dunych Bocka, z metody tego typu Podsumowujc dokonania Rogersa,
korzystano przy pomiarze natenia roz- trzeba odnotowa, e zajmowa si on Ja
maitych cech osobowoci na podstawie w czasife, gdy pojcie to byo w nieasce,
oceny obserwatora; tutaj posuono si i dy do wypracowania obiektywnych
t metod do badania Ja. Osobie bada- wskanikw zjawisk wanych klinicznie.
nej wrcza si zestaw zda charaktery- czy wraliwo klinicysty z poszanowa-
zujcych osobowo i prosi o uoenie
niem standardw obiektywizmu. Uznawa
tych zda w porzdku od najbardziej do
wag zarwno afektywnych, jak i poznaw-
najmniej trafnych, zgodnie z rozkadem
czych aspektw osobowoci, wiadomoci
normalnym (np. 100 kart trzeba podzieli
i niewiadomoci. Nie majc pewnoci,
na 11 kategorii; w kadej z nich znajduj
jak obiektywnie bada niewiadome spo-
strzeganie siebie, bdc przy tym prze- doznawane podczas kontaktu z innymi
konanym o wikszej wadze spostrzee oraz odzwierciedlone oceny, czyli to, jak
wiadomych, skoncentrowa si na tych dziecko dostrzega, e inni je widz i oce-
aspektach Ja, dostpnych wiadomoci niaj. Wanymi skadnikami Ja, zwasz-
i uchwytnych za pomoc samoopisu. Pod- cza w zakresie uczucia lku lub poczucia
krela przy tym znaczenie zarwno po- bezpieczestwa, s konstrukty Dobre Ja,
trzeby spjnoci w ramach struktury Ja, kojarzone z przyjemnymi doznaniami, Ze
jak i potrzeb pozytywnego odbierania Ja, zwizane z blem i zagroeniem, oraz
samego siebie. Z czasem ta druga ka- Nie-ja, reprezentujce aspekty Ja odrzu-
tegoria nabraa dla niego coraz wikszej cone z powodu niesionego przez nie lku,
wagi. Nade wszystko za Rogers pomaga przekraczajcego wytrzymao jednostki.
ludziom uwiadamia sobie i akceptowa
ich uczucia. Teorie relacji z obiektem
W cigu minionych trzydziestu lat psycho-
Psychoanalityczna koncepcja Ja analitycy interesowali si problemami Ja
oraz jego zwizkiem z poczuciem wasnej
Freud i jego zwolennicy nie przykadali wartoci od strony klinicznej i teoretycznej
wielkiej wagi do pojcia Ja. Niektrzy uwa- (Kernberg, 1976; Kohut, 1977). Pytano
ali, e niemieckie sowo, ktre zostao o to, w jaki sposb we wczesnym dzie-
przetumaczone jako ego, mona byo od- cistwie czowiek formuje poczucie pod-
da przez Ja. Niezalenie od prawdziwoci miotowego Ja, a nastpnie stara si broni
tego pogldu, pojcie Ja nie znajdowao si jego integralnoci. Zainteresowanych tymi
w centrum klasycznej teorii psychoanali- pytaniami psychoanalitykw nazwano teo-
tycznej. Teoria ta bowiem koncentrowaa retykami relacji z obiektem (Greenberg,
si raczej na popdach-instynktach oraz na Mitchell, 1983). Teorie relacji z obiek-
konflikcie midzy nimi a rzeczywistoci tem koncentruj si na relacjach interper-
albo superego. sonalnych, a nie na zaspokajaniu popdw,
jak klasyczna psychoanaliza. W ramach
Interpersonalna szkoa psychiatrii Sullivana tych teorii bada si, w jaki sposb relacje
Nie znaczy to jednak, e pojcie to byo z wanymi ludmi w przeszoci staj si
ignorowane przez wszystkich psychoana- reprezentacjami siebie i innych oraz wzo-
litykw i e jest pomijane przez wspcze- rami relacji na linii Ja - Inni, a nastpnie,
sn psychoanaliz. Amerykaski psychia- jak wpywaj na relacje w wieku dojrzaym
tra Harry Stack Sullivan (1892-1949) opra- (Baldwin, 1992).
cowa alternatywne podejcie do psycho- Cho midzy poszczeglnymi teorety-
analizy, zwane interpersonaln szko kami relacji z obiektem istniej subtelne
psychiatrii. Zainspirowany pracami wcze- rnice, to wszyscy zwracaj uwag na
niejszych teoretykw Ja, takich jak Co- rozwj we wczesnym dziecistwie men-
oley i Mead, Sullivan (1953) pooy na- talnych reprezentacji siebie, innych osb
cisk na spoeczne, interpersonalne pod- oraz relacji z nimi (Cooper, 1993; We-
stawy rozwoju osobowoci, a zwaszcza sten, 1992). Jakie elementy pojmowania
na wi midzy niemowlciem a matk. Ja oraz reprezentacji siebie s wsplne
Zdaniem Sullivana Ja ksztatuj uczucia wszystkim teoretykom relacji z obiektem?
pojcie ja 251
Westen (1992) wyrni pi takich punk- tyczne, ale rwnie z powodu stumienia
tw wsplnych. Po pierwsze reprezentacje albo dlatego, e uformoway si przed
Ja s wielowymiarowe. Kady czowiek poznaniem przez dan jednostk jzyka
przedstawia sobie siebie, opierajc si na i uksztatowaniem si innych wyszych
licznych elementach, w tym na przykad zdolnoci poznawczych. Zgodnie z gwn
na dwikach i zapachach. Reprezentacje zasad psychoanalizy zadaniem terapii jest
te mog stanowi spjn cao, ale mog uwiadomienie sobie przez pacjenta tych
te by izolowane od siebie, a nawet pozo- reprezentacji Ja, ktre ulegy stumieniu
stawa ze sob w konflikcie. Mog rwnie na skutek dziaania mechanizmw obron-
mie charakter czciowy (Ten aspekt nych. Kiedy to nastpi, mona podda je
mojego charakteru jest zy, haniebny") spokojnej, racjonalnej analizie.
albo caociowy (np. Jestem zy, nic nie Po pite - jak ju wielokrotnie wspo-
wart"). minalimy - jednostka przedstawia so-
Po drugie zdaniem teoretykw rela- bie nie tylko siebie, ale rwnie innych
cji z obiektem reprezentacje Ja s silnie ludzi oraz relacje z nimi. Rwnie tu-
nasycone emocjami. Mona wic powie- taj u podoa reprezentacji le emocje.
dzie, e ich podstaw stanowi zwizki Wewntrzne modele operacyjne propono-
z rnymi emocjami. Pogld taki niewiele wane przez Bowlby'ego (rozdzia szsty)
odbiega od pewnych aktualnych koncepcji to nie tylko modele Ja, ale rwnie relacji
poznawczych, wedle ktrych podstaw or- z innymi. Te wanie modele relacyjne sta-
ganizacji pamici jest powizanie dozna nowi podstaw teorii przywizania oraz
z silnymi emocjami. Podstaw struktury jej znaczenia dla zwizkw uczuciowych
reprezentacji Ja byoby wic ich powiza- w wieku dojrzaym (Baldwin, Keedian,
nie z takimi emocjami, jak rado, podnie- Seidel, Thomson, 1993; Hazan, Shaver,
cenie seksualne, smutek czy wstyd. 1994).
Po trzecie reprezentacje Ja wi si Do tych piciu elementw mona doda
z pragnieniami i lkami. Ten ich moty- szsty: reprezentacje Ja, innych osb oraz
wacyjny charakter wynika z powizania relacji z nimi, ktre tworz zorganizo-
z emocjami. Na najbardziej podstawowym wany system. Czowiek stara si utrzy-
poziomie reprezentacje te wi si z przy- ma pjno i czno midzy poszcze-
jemnoci albo blem, ostatecznie wic glnymi jego elementami. Systemowo
przybieraj posta jakoci o charakterze widoczna bya zreszt ju w pierwszym
motywacji do realizowania pragnie i uni- punkcie, dotyczcym wielowymiarowoci
kania lkw. Zazwyczaj dymy do odtwo- reprezentacji Ja. Warto j jednak wyod-
rzenia pozytywnych reprezentacji Ja oraz rbni, poniewa ma wielkie znaczenie
relacji z innymi, a unikamy reprezentacji kliniczne, a jednoczenie nie wszystkie
zwizanych z przykrymi uczuciami. szkoy teoretyczne przykadaj do niej
Po czwarte reprezentacje Ja mog by wag. Z klinicznego punktu widzenia wielu
wiadome i niewiadome. Nacisk na nie- teoretykw relacji z obiektem twierdzi, e
wiadomo nie powinien dziwi, zwayw- rozmaite rodzaje psychopatologii wynikaj
szy znaczenie tej kategorii w psychoanali- z denia jednostki do utrzymania spjno-
zie (rozdzia sidmy). Bywaj wic repre- ci wasnego Ja (Kohut, 1977). Niekiedy
zentacje te niewiadome nie tylko dlatego, czowiek podtrzymuje nawet bolesne czy
e s rutynowe, nawykowe czy automa- negatywne reprezentacje siebie, bo woli
mie poczucie spjnego, a nie rozbitego snego dziecistwa) i odmienn od spojrze-

Ja. Innymi stwy, czasami lepiej czu si nia poznawczego. Cho prbuje si opra-
zym ni zagubionym lub pozbawionym cowa systemowe narzdzia oceny cha-
podmiotowego Ja. rakteru reprezentacji Ja, gwnie poprzez
Zdaniem teoretykw relacji z obiektem analiz zapisw seansw terapeutycznych,
podczas psychoterapii ujawnia si zwizek podstaw psychoanalitycznej teorii relacji
aktualnych reprezentacji Ja, innych osb z obiektem stanowi dowiadczenia kli-
oraz siebie w relacji z wczeniejszymi niczne wyniesione z pracy z pacjentami.
reprezentacjami, powstaymi w wieku nie- W ostatnim okresie chodzi zwaszcza o pa-
mowlcym i wczesnym dziecistwie. Kto cjentw przeywajcych konflikt z powodu
moe na przykad przedstawia sobie sie- nierealistycznych wyobrae o sobie, pr-
bie jako bardzo kruchego i zupenie nie- bujcych narzuci te wyobraenia innym
wraliwego, jako bardzo sabego i wszech- i utrzyma spjne poczucie Ja. Podstawy
mocnego, jako zasugujcego na wszystko, tych docieka teoretycznych bardzo si
co sobie zamarzy, i jednoczenie takiego, rni od ujcia spoeczno-poznawczego,
ktremu si nic nie naley. Takie repre- do ktrego teraz przejdziemy.
zentacje Ja sigaj do pierwszych, nie-
zwykle intensywnych emocjonalnie relacji
z wanymi dla danego czowieka ludmi, Spofeczno-poznawcza koncepcja Ja
wczajc w to rwienikw. Nie musz Spoeczno-poznawcza koncepcja Ja wy-
wic funkcjonowa zgodnie z procesami nika z zaoe psychologii poznawczej.
poznawczymi waciwymi dla wieku doj- Podstawowe elementy podejcia poznaw-
rzaego. W takim wypadku wzmianko- czego pojawiy si ju w pracach Geo-
wane wyej sprzecznoci byyby zupenie
rge'a Kelly'ego (1955). Jak wspominalimy
niewytumaczalne. Na przykad niezwykle
w rozdziale trzecim, Kelly opracowa teo-
wanym wyobraeniem wtasnym jednego
ri konstruktw osobistych. Ludzie obser-
z pacjentw byo to, e ma uszy Dumbo".
wuj rzeczywisto na wzr naukowcw
W dziecistwie miano si bowiem z podo-
i tworz konstrukty pozwalajce uporzd-
biestwa jego uszu do uszu sonia z bajek
kowa zjawiska i przewidywa przyszo.
Disneya. Inny pacjent uwaa siebie za
Konstrukt, tak jak schemat, jest sposo-
najbrzydszego mczyzn na wiecie z po-
bem percypowania, konstruowania lub in-
wodu duego nosa, ktry w dziecistwie
terpretowania rzeczywistoci. Konstrukty
porwnywano do nosa Pinokia. Obydwaj
tworz system, w ktrym jedne z nich
ci pacjenci zdawali sobie spraw z tych
s nadrzdne, inne podrzdne. Wyrni
wizerunkw. Jednak zwizane z nimi uczu-
cia oraz rola, jak wyobraenia te odegray mona konstrukty centralne, ktre maj
w dowiadczaniu siebie oraz relacji z in- podstawowe znaczenie i s trudne do
nymi, nie byty dostpne wiadomoci. zmiany, oraz peryferyjne, o mniejszym
W sumie w teorii tej mamy do czynie- znaczeniu - zmiany w ich obrbie nie maj
nia z koncepcj Ja opart na dowiadcze- zasadniczych konsekwencji dla funkcjono-
niach klinicznych z licznymi pacjentami, wania caego systemu.
w wielu miejscach zbien z zaoeniami Czy w tym systemie teoretycznym jest
psychoanalizy (w podkrelaniu znaczenia miejsce na pojcie Ja? W teorii konstruk-
niewiadomoci oraz dowiadcze z wcze- tw osobistych Ja jest to osoba lub rola,
pojcie ja 253
do ktrej odnosz si konstrukty. Jednak ciem Ja. Czowiek boi si te caociowej

Ja rwnie moe by konstruktem i to zmiany systemu konstruktw. Podczas te-
konstruktem centralnym czy nadrzdnym. rapii ludzie czsto pragn zmiany w spo-
Pamitajmy, e kady konstrukt ma dwa sobie spostrzegania siebie, ale zarazem
bieguny. Przeciwiestwem wasnego Ja jej si opieraj. Oporu mona oczekiwa
moe by Nie-ja, co daje konstrukt Ja - zwaszcza wtedy, gdy zmiana dotyczy za-
Nie-ja. jednak rwnie inne moliwoci. sadniczych sposobw konstruowania wa-
Na przykad czowiek moe mie kon- snego Ja, nawet gdy dana osoba bardzo jej
strukt zorganizowany na osi Dobre Ja pragnie.
- Ze Ja, a nie nadrzdny konstrukt Ja Mimo przyjcia perspektywy poznaw-
zawierajcy dobre i ze skadniki. W ka- czej oraz caej swojej byskotliwoci teoria
dym razie - zdaniem Kelly'ego - kon- Kelly'ego nie wywara wielkiego wpywu
strukty takie, jak Ja - Nie-ja powstaj na na spoeczno-poznawcze ujcie Ja. Po-
podstawie zaobserwowanych podobiestw wstaa ona w okresie niewielkiego za-
i rnic midzy danym czowiekiem a in- interesowania tym pojciem, nie koja-
nymi ludmi. Opierajc si na tych ob- rzono jej te z adnym szerszym stano-
serwacjach, przypisuje si rwnie sobie wiskiem metodologicznym. Dopiero p-
inne konstrukty, podporzdkowane cen- niej Epstein (1973; 1990; 1992) stwo-
tralnemu konstruktowi Ja. Na przykad rzy koncepcj Ja w wielu miejscach do
badanie pewnej osoby za pomoc Testu niej nawizujc. Jego zdaniem Ja mona
Konstruktw Osobistych (Role Construct traktowa jako uporzdkowany zbir poj
Repertory Test) ujawnio u niej nastpujce albo teorii. Ludzie maj teorie o sobie
konstrukty: zadowolona - niezadowolona
i rnych aspektach wiata zewntrznego.
z siebie, pewna - niepewna siebie, samo-
Ja zawiera wic wiele skadnikw (wiele
wystarczalna - potrzebujca innych ludzi
Ja), porzdkuje informacje (dowiadczenie)
(Pervin, 1993a). Tego typu konstrukty
i kieruje dziaaniem. W zgodzie z Kellym
mog nastpnie suy okreleniu Ja.
Epstein twierdzi, e cz z tych teorii
Omawiajc teori Kelly'ego warto pod- jest wiadoma, a cz nie, i e ludzie dbaj
kreli jeszcze jedn spraw. Chodzi o zna- o spjno i integralno swoich teorii. By
czenie konstruktw dla przewidywania te zdania, e staraj si maksymalizowa
przyszoci oraz ewentualne konsekwen- przyjemno i minimalizowa bl, utrzy-
cje nieskutecznoci w tym zakresie. Kelly mywa relacje z innymi oraz moliwie jak
podkrela wag spjnoci systemu kon- najlepiej myle o sobie. Widzimy w tym
struktw. Jest ona warunkiem snucia prze- inspiracje fenomenologiczne i poznawcze.
widywa. Niespjny system konstruktw, Motywacje, ktre lepiej pasowayby do
w ktrym przewidywania wykluczaj si niektrych koncepcji Rogersa, nie naleay
nawzajem, nie moe dziaa. Kelly twier- do systemu Kelly'ego. Jak wspominalimy
dzi rwnie, e reakcj na wydarzenia w rozdziale trzecim, Kelly odrzuca myle-
nieobjte systemem konstruktw jest nienie w kategoriach motywacji. Uwaa, e
pokj, a perspektywa caociowej zmiany ludziom zaley na trafnym przewidywaniu
tego systemu stwarza poczucie zagroe- oraz spjnoci systemu konstruktw su-
nia. Czowiek stara si wic przewidzie cego przewidywaniu, poniewa tacy po
swoje zachowanie i odczuwa niepokj, jeli prostu s. adne dalsze wyjanienia nie
zachowuje si niezgodnie ze swoim poczu- byy potrzebne.
Cho pogldy Epsteina rwnie zostay a obydwie te grupy funkcjonoway inaczej

dobrze przyjte, nie wywary wielkiego ni ludzie niemajcy adnych schematw
wpywu na psychologi. Nie daway one Ja w tym zakresie. Ludzie posiadajcy wy-
ani nowego spojrzenia na czowieka, ani raziste schematy Ja szybciej przetwarzali
te nowej metodologii. Zupenie inaczej wane informacje, dawali wicej przyka-
byo z poznawczym podejciem do Ja. Psy- dw dotyczcych tych schematw i opie-
cholodzy poznawczy rozumieli czowieka rali si informacjom niezgodnym z nimi.
jako podobny do komputera mechanizm Markus -wykazaa, e ludzie z wyrazistymi
przetwarzania informacji, ktrego pewne schematami Ja, takimi jak na przykad
skadniki mona by nazwa Ja. Rewolucja niezaleno i zaleno, atwo dokonuj
poznawcza daa taki wanie model oso- procesu przetwarzania informacji, znaj-
bowoci, a jej wyznawcy pracowali inten- duj dla nich odpowiednie zachowanie
sywnie nad pojciowym i empirycznym i zdecydowanie przeciwstawiaj si in-
zastosowaniem metafory komputerowej. formacjom sprzecznym z ich schematami.
Czy taki model mona byo zastosowa do Nastpnie Markus i inni badacze zgro-
Ja? madzili liczne dowody wiadczce o tym,
Zatrzymajmy si nad przeomowym e kiedy schematy Ja uformuj si, wywie-
studium Hazel Rose Markus (1977). raj rnorodny wpyw na liczne procesy
Stwierdzia ona, e ludzie tak samo tworz poznawcze. Istniej na przykad dowody,
struktury poznawcze dotyczce siebie i do- e szybciej reagujemy na informacje wane
tyczce wiata zewntrznego. Struktury te ni niewane dla Ja, e atwiej je sobie
nazwaa schematami Ja. Liczba mnoga przypominamy, e nie tylko stawiamy opr
miaa podkreli wielo schematw. Dzi- informacjom niezgodnym z naszymi sche-
siaj uywa si zarwno liczby mnogiej, jak matami Ja, lecz rwnie aktywnie poszu-
i pojedynczej. Chcc by w zgodzie ze kujemy informacji nas w nich utwierdzaj-
rdow form tego terminu, omawiajc cych (Fong, Markus, 1982; Markus, Sen-
badania Markus, bdziemy uywali liczby tis, 1982; Swann, Read, 1981). Koncepcj
mnogiej. Schematy Ja s poznawczymi Markus mona wic streci nastpujco:
uoglnieniami czowieka na wasny temat, (1) Schematy Ja s strukturami poznaw-
powstaymi na podstawie przeszych do- czymi funkcjonujcymi podobnie jak inne
wiadcze i kierujcymi przetwarzaniem struktury poznawcze; (2) Wszystkie na-
informacji o sobie. Bazujc na tej kon- pywajce bodce s oceniane wedle ich
cepcji, Markus porwnywaa ludzi okre- znaczenia dla Ja; (3) Mamy skonno do
lajcych siebie jako zalenych lub nieza- preferowania informacji potwierdzajcych
lenych z takimi, ktrzy nie potrafili si nasze schematy Ja.
oceni w tych kategoriach. Pierwsza grupa Zauwamy, e adne z tych stwierdze
miaa wic wyrazisty schemat Ja w tym nie jest sprzeczne z tym, co propono-
zakresie, a druga nie. Pierwsza bya sche- wali Kelly i Epstein. Zmienia si jedynie
matyczna; druga bya aschematyczna. podstawa teoretyczna i metodologiczna.
Czy osoby z kadej grupy rniy si pod Warto wic w tym kontekcie przytoczy
wzgldem funkcjonowania poznawczego? inny przykad zastosowania modelu po-
Markus stwierdzia, e tak. Osoby ze sche- znawczego do opisu Ja. Cantor i Kihl-
matem niezalenoci funkcjonoway ina- strom (1987; 1989) twierdz, e pojcie
czej ni ludzie ze schematem zalenoci, Ja naley ujmowa tak samo, jak kade
pojcie ja 255
inne. Jeeli zastanawiamy si nad pojciem powyej podobiestwa. By moe nasze

pojazdu, mylimy o wielu ich rodzajach, prototypowe Ja zawiera kluczowe ele-
ktrym mona nada pewn hierarchi menty jednoczce rozmaite jego podtypy.
(Rosch, Mervis, Gray, Jonhson, Boyes- Po drugie poczucie jednoci daje nam nasz
-Braem, 1976). Pojazdami s wic samo- yciorys, a wic cigo w czasie. Po
chody osobowe, autobusy i ciarwki. trzecie zawsze moemy si skoncentrowa
Wrd samochodw osobowych mamy na na naszym podstawowym Ja. Cho w y-
przykad sedany i kompakty. Wrd ci- ciu codziennym zmieniamy Ja zalenie od
arwek mona wyrni wywrotki i tiry. sytuacji, posugujc si za kadym razem
Istnieje wic wielo Ja, rodzina Ja, ktrej operacyjnym pojciem wasnej osoby
mona nada hierarchi. Jak ju wspomi- (Markus, Kunda, 1986), to zawsze mo-
nalimy, mona wyrni Ja zawodowe, emy wrci do podstawowego poziomu
rodzinne, spoeczne i prywatne. W ramach widzenia siebie. Tak wyglda odpowied na
kadego z tych rodzajw mona wyrni pytanie o to, dlaczego nie wszyscy posia-
podrodzaje. W ramach Ja rodzinnego mie- damy osobowo wielorak. Pomagaj nam
libymy Ja dziecka, brata lub siostry oraz w tym punkty wsplne czce Ja czst-
partnera. kowe - nasza przeszo oraz podstawowy
Skd bierze si ta wielo Ja? Istnieje obraz siebie.
tutaj wiele moliwoci, wic poszczeglne Spoeczno-poznawcza koncepcja Ja
jednostki bd miay unikalne Ja oraz obejmuje zarwno jej aspekty struktu-
niepowtarzaln ich struktur. Inaczej wic ralne, jak i wpyw obrazu siebie na prze-
ni w poprzednim przykadzie, ludzie mog twarzanie informacji. Mogoby si wyda-
organizowa swoje Ja hierarchicznie w zawa, e Ja w ujciu spoleczno-poznawczym
kresie afektu. Na szczycie byoby wwczas jest w porwnaniu z ujciem fenomeno-
Ja szczliwe i nieszczliwe, a niej - logicznym albo psychoanalitycznym zimne
rozmaite podtypy kadego z nich. Cantor i wyobcowane. Jednak w miar upywu
i Kihlstrom twierdz jednak, e wikszo czasu coraz wikszego znaczenia dla bada
hierarchii Ja jest uwarunkowanych kon- nad nim nabiera sfera emocji oraz mo-
tekstem sytuacyjnym, jak w pierwszym tywacji. Obecnie uwaa si na przykad,
przykadzie. Innymi sowy, ludzie maj e kade z Ja czstkowych ma wymiar
wiadomo, e konstrukcja ich Ja jest emocjonalny, a emocje mog stanowi
rna w rnych sytuacjach. Zarazem jed- podstaw kategoryzacji. Markus wysuna
nak istniej punkty wsplne tych wielu Ja. rwnie koncepcj Ja moliwych, obej-
Tak samo jak rne samochody czym si mujc osobowoci, ktrymi ludzie mo-
od siebie rni, a w czym s do siebie gliby si sta, chcieliby si sta lub baliby
podobne, tak i Ja w rnych sytuacjach si sta (Markus, Nurius, 1986; Mar-
ma punkty wsplne i rozbiene. W szkole kus, Ruvolo, 1989). Ja moliwe nie tylko
mog by zupenie inny ni w domu, su przetwarzaniu informacji, ale sta-
ale istniej jednak pewne podobiestwa, nowi rwnie potn si motywacyjn,
dziki ktrym mona mnie rozpozna. kierujc nas ku pewnym rzeczom, a od
innych nas odwodzc.
Jak wic przy tym caym zrnicowaniu
powstaje poczucie jednoci naszej osobo- Zanim zakoczymy omawianie Ja w uj-
woci? Cantor i Kihlstrom wyrniaj trzy ciu spoeczno-poznawczym, warto wspo-
jego podstawy. Po pierwsze wspomniane mnie o wzmoonym ostatnio zaintere-
256 badanie osobowoci - wybfiane zagadnienia
sowaniu kulturowymi uwarunkowaniami Std wynika, e natura Ja, waga przy-

tworzenia pojcia Ja (Kitayama, 1992; pisywana zwizanym z nim informacjom
Markus, Kitayama, 1991; Triandis, 1989; oraz ich wpyw na zachowania spoeczne s
Triandis, McCusker, Hui, 1990). W spo- rne w rnych kulturach. Mona wrcz
eczestwach faworyzujcych indywidual- zastanawia si nad granicami Ja. Wik-
no, takich jak amerykaskie, Ja opiera szo Amerykanw zapytanych o praw-
si na swoistych cechach danej jednostki. dziwe Ja umieci je w granicach swojego
Na pytanie Kim jeste?" wikszo Ame- ciaa; w Indiach natomiast prawdziwe Ja
rykanw odpowie podaniem imienia oraz ma charakter duchowy i znajduje si poza
zawodu. W spoeczestwach faworyzu- ciaem. W obydwu tych spoeczestwach
jcych grupy ludzkie Ja opiera si na inna jest te natura spoeczestwa. Nic
zwizkach z grup. Przedstawiciel takiego wic dziwnego, e w rnych kulturach
spoeczestwa na to samo pytanie odpowie co innego bywa podstaw poczucia wasnej
nazw miasta, z ktrego pochodzi, oraz wartoci. U Amerykanw bdzie nim wy-
swoim nazwiskiem rodowym. W spoe- jtkowo jednostki, inaczej ni na przy-
czestwach podkrelajcych znaczenie in- kad u Japoczykw. Dla studentw ame-
dywidualnoci Ja opiera si na tym, co kto rykaskich powodem do dumy s osigni-
posiada i co osign. Szczegln estym cia; dla studentw japoskich - wi z in-
cieszy si niezaleno i samowystarczal- nymi. Natomiast indywidualne osignicia
no. W spoeczestwach kolektywistycz- kojarz si im z uczuciami negatywnymi.
nych Ja opiera si na przynalenoci do Amerykascy studenci staraj si wybi,
grupy, a wan cnot jest posuszestwo. a japoscy stosuj si do swojego porzeka-
W pierwszym wypadku wiksze znaczenie da: Sterczce gwodzie atwiej si wbija"
ma Ja prywatne, w drugim - publiczne. (Markus, 1992).
Badania wskazuj
MM na znaczne
IM: midzy kulturowe
zroznicowanie
natury wanoci
poczucia
podmiotowego Ja
I I
pojcie ja 257
WIATO NA BADACZA
HAZEL ROSE MARKUS
W poszukiwaniu znaczenia Ja
Na pocztku lat szedziesitych moja

rodzina przeniosa si z Anglii do San
1 Jiego w Kalifornii, gdzie mieszkali ju
dwaj bracia mojego ojca z rodzinami. kacjach, lecz kady z nas spdzi je
Wszystkie trzy rodziny czsto sposobno w jakim innym wiecie. Ja
dzay razem weekendy i wakacje. Pla- nie pamitaam adnego paskudztwa,
nujc nadchodzce wakacje, wsplnie jedzenie byo wietne (zwaszcza buki
wspominalimy wycieczki z poprzed- cynamonowe, dla ktrych opaca si
niego roku. Mj wuj mwi co w ro- nawet dugi spacer do wsi), nic nie
dzaju: Pojedmy znowu nad jezioro. wiedziaam o paceniu i cho pamita-
Kpiel bya fantastyczna. Mona ska- am jazd na nartach wodnych, to nie
ka do wody ze skay. Pamitacie, jak byo to wcale zabawne. Jechaam na
wietnie byo na nartach wodnych?". nich pierwszy raz, a oni zapomnieli mi
Drugi wujek, ktry pod wzgldem nie- powiedzie, bym pucia lin, kiedy si
chci do tuszczu i konserwantw wy- przewrc. O mao nie utonam. Ro-
przedzi swj czas, przerywa: Chyba zejrzaam si wic dookoa wielkiego
nie mwisz powanie. Jedzenie byo stou i ju wiedziaam, e wszyscy
trujce, pene chemikaliw. W tym bylimy w tym samym miejscu w tym
orodku jado si same wistwa". samym czasie. Mona to byo udo-
Wicdy ciotka, zawsze rzeczowa i kon- wodni. A jednak kady wydawa si
kretna, wtrcaa, e ten orodek by spdza te wakacje oddzielnie. Kady
bardzo drogi, wic moe tym razem co innego zapamita, dla kadego co
pojechalibymy tam pod namiot. Nie" innego byo wane.
protestowaa moja matka. Pod na-
Teraz wydaje mi si, e to zdumie-
miotem byoby jeszcze wicej wsze-
nie z powodu rnorodnoci wiatw
lakiego paskudztwa ni w zeszym
zamieszkiwanych przez ludzi z tej
roku" - tu ze szczegami przypomi-
dosy w kocu jednolitej rodziny le-
naa wszystkie wydarzenia zwizane
go u podoa moich zainteresowa
z komarami, czarnymi muchami i paj-
Ja i osobowoci. Wiele lat pniej
kami. Podczas jednej z takich dyskusji,
dowiedziaam si. e William James
kiedy miaam ju 11 czy 12 lat. zapy-
zdumiewa si zrnicowaniem pej-
taam sama siebie z niedowierzaniem:
zay wewntrznych" ludzi yjcych
O ktrych wakacjach oni mwi? Czy-
w podobnych warunkach. Ostatnio za
ja tam byam?".
natknam si na cytat z E. Sa-
Wygldao to tak, jakbymy wcale pira. utrzymany w tym samym tonie:
nie byli wszyscy na wspaniaych wa- Rne spoeczestwa yj w rnych
wiatach, a nic w tym samym wie- ci wsplnie zamieszkiwanego wiata.
cie z inn etykietk", ja te miaam Kultura euroamerykaska podkrela
wraenie, e czonkowie mojej rodziny znaczenie indywidualizmu, niezale-
yli w innych wiatach, a nie w tym noci oraz prawa do bycia sob. Wiele
samym wiecie z innymi etykietkami. kultur azjatyckich natomiast wikszy
Podczas pracy nad doktoratem za- nacisk kadzie nie na indywidualizm,
interesowaam si Ja oraz rdami lecz na podstawow wspzaleno
i konsekwencjami zjawisk nadajcych ludzi oraz przynaleno do konkret-
mu form, zapewniajcych porzdek, nej grupy. To zrnicowanie akcentw
spjno i struktur. Nazwalam te odzwierciedla w znacznym stopniu
struktury schematami Ja. Nadaj one rnice w pojmowaniu Ja czowieka,
naszemu yciu indywidualny ksztat. tego co dobre i moralne.
Pracujc wraz z kolegami nad funk- Celem moich obecnych bada jest
cjami schematw Ja, pragnam zro- wpyw zrnicowania podstawowych
zumie, w jaki sposb zapewniaj one schematw kulturowych na myle-
cigo naszego dowiadczenia y- nie, odczuwanie i dziaanie. Chodzi
ciowego i wyczulaj nas na pewne o zrozumienie, w jaki sposb naj-
elementy rzeczywistoci kosztem in- bardziej intymne przejawy naszego
nych, jak wpywaj na nasz pa- ycia psychicznego (cznie ze sche-
mi i zarysowuj kontury przyszo- matami Ja) s warunkowane rno-
ci. Kiedy koczylimy t prac, za- rodnymi czynnikami kulturowymi, hi-
interesowanie poznaniem i procesami storycznymi, ekonomicznymi oraz so-
poznawczymi signo zenitu. Umys cjopolitycznymi. Kwestia ta przyciga
ludzki porwnywano do komputera, uwag coraz wikszej liczby psycholo-
wic w naszych badaniach nad sche- gw kultury. Jej zbadanie wymaga jed-
matami Ja skoncentrowalimy si na nak uwanej obserwacji relacji inter-
przetwarzaniu informacji i jego konse- personalnych nadajcych ksztat co-
kwencjach. dziennemu yciu. Zmierzamy do za-
Obecnie wielu badaczy zaintere- mazania lub zatarcia ostrych granic,
sowao si aiektywnymi, motywa- ktre nasze poprzednie badania usta-
cyjnymi i interpretacyjnymi konse- nowiy, midzy jednostk a jej oto-
kwencjami dziaania tych struktur czeniem spoleczno-kulturowym, mi-
oraz ich rol w tworzeniu siebie dzy jednostk a grup oraz midzy
i wiata. Ja natomiast, cho nie porzu- jednostk a sytuacj. Trzeba na nie
ciam swoich wczeniejszych zainte- spojrze nie jak na oddzielne siy,
resowa, zajmuj si teraz rnicami zmuszone istnie obok siebie, lecz
midzy grupami kulturowymi, a nie jak na czynniki wspzalene, ktrych
midzy ludmi. Podobnie jak czonko- dziaanie wymaga koordynacji, gdy
wie jednej rodziny, grupy kulturowe potrzebuj siebie nawzajem.
konstruuj i ujawniaj rne waciwo-
pojcie ja 259
Procesy motywacyjne wane ocen. 4nnymrsowy, potrzeba weryfikacji

dla Ja: autoweryfikacja oraz Ja moe by tak wielka, e dla zachowania
autowaloryzacja (dbao o samoocen) spjnego obrazu siebie jestemy nawet
Dotychczas interesoway nas przede skonni zaakceptowa negatywne opinie na
wszystkim strukturalne aspekty Ja. Te- swj temat) Ludzie broni si przed obale-
raz skupimy si na kwestiach motywacji, niem swego pogldu na wasny temat z tak
a zwaszcza na dwch z nich, wanych wielk determinacj, e nawet wydarzenia
dla Ja - autoweryfikacji oraz dbaoci pozytywne mog si okaza szkodliwe dla
o samoocen. Kategoria (autoweryfikacji ich zdrowia, jeeli sami spostrzegaj siebie
obejmuje denia jednostki do uspjnienia w zym wietle (Brown, McGill, 1989).
spostrzee na wasny temat, jak rw- Zaley im wic na spjnoci obrazu siebie
nie swoich spostrzee na wasny temat oraz na weryfikacji go przez pryzmat opinii
z informacjami pochodzcymi z zewntrz. innych ludzi.
Chcemy by uwaani za takich, jacy je- Co jednak z potrzeb wysokiej samo-
' stemy lub wierzymy, e jestemy. Dba-
oceny? Czy nie pragniemy myle o sobie
o o poczucie wasnej wartoci wyraa
dobrze? Wielu teoretykw podkrela, e
si szczeglnym wyczuleniem na informa-
(chcemy mie pozytywny obraz samych
cje, ktre je podtrzymuj lub podnosz^)
siebie, uwaa si za ludzi porzdnych
Chcemy by uwaani za tych, ktrymi
i sprawnych w dziaaniu^Greenberg, Pysz-
pragniemy by.
czynski, Solomon, Rosenblatt, 1990; Gre-
Znaczenie (spjnoci w ramach struk-
enwald, Pratkanis, 1984; Schlenker, We-
tury Jajdostrzegali ju Kelly i Epstein,
igold, 1989; Steele, 1988; Steele, Spencer,
a take wielu innych teoretykw (Aronson,
1992; Steele, Spencer, Lynch 1993; Tesser,
1992; Schenkler, Wiegold, 1989). Dlaczego
1988). Wedle tego pogldu/fudzie szukaj
jest ona taka wana? Po pierwsze [daje
takich informacji, ktre dobrze o nich
ona poczucie integralnoci wewntrznej,
wiadcz, lepiej pamitaj sukcesy ni po-
podczas gdy jej brak wie si z kon-
fliktem i stresem?) Po drugie (umoliwia raki, wol przypisywa sobie te pierwsze
przewidywanie, podczas gdy jej brak nie ni te drugie i dostrzega swoje dobre
pozwala prorokowa co do wasnego za- ni ze strony. Co jednak z akceptacj
chowania. Spjno jest wic wana tyle zych wiadomoci na swj temat?/Zgodnie
ze wzgldw poznawczych, co emocjonal- z omawian koncepcj (niespjno w ra-
nych. Poznawczych, bo umoliwia przewi- mach Ja jest tolerowana dopty, dopki
dywanie wydarze, emocjonalnych, bo jej nas cakowicie nie pogra. Kiedy wolimy
brak wie si z napiciem i konfliktem. sysze negatywne wiadomoci na swj
Nic dziwnego, e potrzeba spjnoci Ja temat, to nie z potrzeby samoweryfikacji,
prowadzi do autoweryfikacji, czyli skon- lecz z obawy, e oceny nierealistycznie
frontowania naszych wasnych wyobrae pozytywne stworz iluzj, ktra w momen-
na swj temat z opiniami innych, uzgodnie- cie zaamania jeszcze silniej nadwyry
nia naszych Ja prywatnych z publicznymi samoocen (Steele, Spencer, 1992). Dbajc
(Fleming, Rudman, 1993). Wybieramy sy- o utrzymanie i podnoszenie samooceny,
tuacje, ktre potwierdzaj posiadany przez posugujemy si mechanizmami kpania
nas obraz samych siebie, nawet jeli nie si w cudzej Chwale oraz porwnania.
wpywa on korzystnie na nasz samo- Kojarzymy wic siebie z osobami wzbu-
dzajcymi nasz podziw i unikamy porw- tych, ktrymi wolelibymy by (Pelham,

na z nimiYTesser, Pilkington, Mclntosh, 1991; Strube, 1990; Swann, 1991; 1992)?
1989). Wikszo nas chciaaby uchodzi Co si dzieje, kiedy nasza poznawcza
za przyjaci wanych ludzi, ale nie chcia- potrzeba spjnoci albo autoweryfikacji
aby by z nimi porwnywana. wchodzi w konflikt z emocjonaln po-
(Potrzeba wysokiej samooceny nie pro- trzeb autowaloryzacji, a wic powstaje
wadzi do tak paradoksalnych skutkw, sytuacja nazwana przez Swanna konflik-
jak potrzeba spjnoci.^Skonno do ko- tem poznawczo-afektywnym (Swann,
rzystnego dla siebie interpretowania wy- Griffin, Predmore, Gaines, 1987; Swann,
darze wydaje si intuicyjnie mie wi- Pelham, Krull, 1989)?
cej sensu ni zakopotanie komplemen- Do najaktywniejszych badaczy tej kwe-
tami, wasnym sukcesem albo pozytyw- stii naley Swann (1992). Zasadniczo opo-
nymi zdarzeniami. Jednak potrzeba wyso- wiada si on za wiksz rol autowe-
kiej samooceny rwnie przynosi niekiedy ryfikacji, nawet kosztem nieprzychylnych
nieoczekiwane rezultaty. Na przykad, sta- ocen. Przykadem smutnych konsekwencji
wiajc samemu sobie bariery na drodze negatywnego obrazu siebie jest dla niego
do sukcesu, moemy nastpnie spycha przypadek pewnej atrakcyjnej, miej i in-
na nie win za porak (Tice, 1991). teligentnej kobiety, porzucajcej mczyzn
Osoba stosujca tak autodestrukcyjn lubicych j i lgncej do takich, ktrzy j
strategi moe specjalnie" si spni na le traktuj, potwierdzajc tym samym jej
wan rozmow kwalifikacyjn. Jeli nie wasn z opini o sobie. Oprcz jednak
dostanie pracy, winne bdzie spnienie, takich fascynujcych anegdot klinicznych
a nie jakie jej cechy, co byoby o wiele oraz dykteryjek w rodzaju powiedzenia
groniejsze dla samooceny. Moemy te Groucho Marxa: Nigdy nie przystabym
usuwa si w cie, aby nie rozczarowa do klubu, ktry chciaby mnie za czonka",
siebie lub innych naszym wystpieniem. Swann wspiera swj pogld badaniami
Bl z powodu zaamania si poczucia empirycznymi. Testujc hipotez, wedle
wasnej wartoci bywa tak wielki, e lu- ktrej ludzie szukaj partnerw potwier-
dzie szukaj ucieczki przed nim w alko- dzajcych ich samoocen, pozwoli osobom
holu, narkotykach, objadaniu si, a nawet o niskiej i wysokiej samoocenie wybra
samobjstwie (Baumeister, 1990; 1991; jednego z dwch partnerw przyszych
Heatherton, Baumeister, 1991). kontaktw. Podstaw wyboru byy opinie
owych potencjalnych partnerw (zreszt
Ktra z tych dwch koncepcji jest
fikcyjnych) na temat badanych osb. Jeden
trafna? Czy zaley nam na opiniach praw-
zestaw zawiera opinie przychylne, a drugi
dziwych czy stawiajcych nas w do-
- nieprzychylne. Czy wszyscy wybierali
brym wietle? Czy chodzi nam o uczciw
autorw opinii przychylnych, wzmacniaj-
autoweryfikacj, czy o przyjemne ech-
cych poczucie wasnej wartoci, czy te
tanie naszej prnoci? Co si dzieje,
wybierano rwnie autorw opinii nega-
jeli te dwie skonnoci s ze sob
tywnych, co byoby zgodne z hipotez
sprzeczne? Czy w sytuacji napicia wo-
weryfikacji siebie?
limy sysze rzeczy prawdziwe, czy przy-
jemne, smutn prawd czy potwierdze- Swann stwierdzi wyran rnic mi-
nie swoich wyobrae, czy chcemy by dzy dwoma grupami ludzi (Swann, Stein-
brani za tych, ktrymi jestemy, czy za -Seroussi, Giesler, 1992). Zgodnie z hipo-
pojcie ja 261
tez autoweryfikacji ludzie majcy o sobie cje potwierdzajce ich nisk samoocen.
dobre zdanie wybierali partnerw oce- Sympatyzujc najwyraniej z modelami
niajcych ich pozytywnie, a ludzie ma- psychoanalitycznymi, Swann stwierdza, e
jcy o sobie ze zdanie woleli partnerw [...] relacje maych dzieci z rodzicami
oceniajcych ich negatywnie (ryc. 8.1). pomagaj im - lub przeladuj je - w yciu
Inne badania eksperymentalne dowodz, dorosym. Z naszych bada wynika, e wy-
e ludzie oceniajcy siebie negatywnie na obraenie ludzi o sobie to wehiku, dziki
pochway reaguj szukaniem swoich ogra- ktremu zwizki midzyludzkie z okresu
nicze i podtrzymuj zwizki z partnerami wczesnodziecicego s obecne w caym
potwierdzajcymi ich samoocen, nawet dorosym yciu" (1992, s. 18).
jeli ci le si o nich wyraaj (Swann, Hi-
xon, De La Ronde, 1992; Swann, Wenzlaff,
Krull, Pelham, 1992).
Czy potrzeba potwierdzenia negatyw- so> 100
; Negatywny obraz siebie
nej samooceny wiadczy o skonnociach E
co
I I Pozytywny obraz siebie
masochistycznych? Swann tak nie uwaa,
S1 80
bo ludzie ci nie szukaj z gruntu nega-
tywnych ocen, lecz jedynie takich, ktre
potwierdzaj ich nieprzychylne widzenie 60
samych siebie. Nawet ci, ktrzy spo-
strzegaj siebie bardzo niekorzystnie, pra-
gn sysze pochway w tych dziedzi-
nach, w ktrych uwaaj, e s dobrzy. ' 20
Swann uwaa, e ludzie o niskiej samo-

ocenie sami staj si ofiarami konfliktu 0
poznawczo-afektywnego midzy preferen- Nieprzychylny Przychylny
cjami dla negatywnych ocen z zewntrz, Typ partnera
potwierdzajcymi ich obraz siebie, a pra-
RYCINA 8.1 Preferencje w wyborze partnera
gnieniem pochwa, ktre podnosiyby ich
poczucie wasnej wartoci. Ludzie tacy rdo: W. B. Swann, Jr. (1992). Seeking truth", finding
pocztkowo wol sysze pochway, a p- despair: Some unhappy consequences of a ncgative self-
concept. Current Directions in Psychological Science, 1,
niej, po porwnaniu ich z wasnym ob- 16. Przedruk za zgod Cambridge University Press.
razem siebie, optuj za ich weryfikacj:
Jeeli mamy ze zdanie na swj temat, to
potrzeba weryfikacji siebie przewaa nad
pragnieniem suchania ocen pozytywnych" Nie naley jednak nie docenia siy
(Swann, 1992, s. 16). potrzeby poczucia wasnej wartoci, czyli
Ustalenia Swanna s fascynujce i po- afektywnego elementu konfliktu poznaw-
zwalaj zrozumie, dlaczego tak trudno czo-afektywnego. Moliwe jest zachowa-
jest zmieni negatywn samoocen. Nawet nie rwnowagi midzy poznawcz po-
starajc si zmieni ze mniemanie o sobie, trzeb spjnoci a afektywn potrzeb wy-
na przykad na drodze psychoterapii, ludzie sokiej samooceny. Kiedy okolicznoci wy-
tacy w czasie kontaktw interpersonal- magaj realizmu, przewag moe zyskiwa
nych s szczeglnie wyczuleni na informa- spjno; gdy rzeczywisto nie stawia
poprzeczki zbyt wysoko lub potrzeba wy- midzy Ja a osobowoci i sfer motywacji.
sokiej samooceny jest szczeglnie palca, Sia autoweryfikacji jest oczywista, nawet
wwczas moe ona wzi gr (Schlenker, jeli prowadzi ona do dalszego potwierdze-
Weigold, 1989). W eksperymentach prowa- nia zego mniemania o sobie. Cho przeczy
dzonych przez Swanna osoby badane cz- to prostej zasadzie szukania przyjemnoci
sto musz decydowa si na zaspokojenie i unikania blu, potrzeba spjnoci po-
jednej z potrzeb i to w warunkach prefe- twierdza wag trafnoci sdw oraz prze-
rujcych autoweryfikacj. W innych jednak widywa dla naszego codziennego funk-
okolicznociach ludzie mog poprzesta na cjonowania. Pozostaje jeszcze do zbada-
przyjemnoci wynikajcej z wysuchania nia, w jakich okolicznociach dominuje
pochway i nie porwnywa jej z wa- poznawcza potrzeba spjnoci, a w jakich
snym mniemaniem o sobie (Sedikides, - afektywna potrzeba wysokiej samooceny.
1993). W jeszcze innych za warunkach Zwycizca konfliktu poznawczo-afektyw-
ludzie mog celowo wprowadza siebie nego nie jest jeszcze znany.
w bd albo dziaa na wasn szkod,
aby chroni samoocen. Z bada wynika,
e istniej due rnice midzy ludmi Porwnanie spoteczno-poznawczego
w zakresie zarwno natenia potrzeby
i psychoanalitycznego podejcia do Ja
poczucia wasnej wartoci, jak i warunkw,
w ktrych przewag uzyskuje jedna lub W artykule opublikowanym w roku 1992
druga potrzeba. Osoby o skonnociach Westen, zwolennik zarwno psychoanalizy,
narcystycznych, a wic skupione na so- jak i psychologii spoeczno-poznawczej,
bie i przewiadczone o swoim znaczeniu, zapytywa: czy moemy poczy nasze
oceniaj wasne osignicia jako lepsze Ja? Westen odnotowa liczne podobiestwa
ni osignicia innych ludzi Qohn, Robins, w obu koncepcjach, sugerujc, e narasta-
1994; Robins, John, 1994). Jeeli za chodzi jca zbieno stanowisk moe zaskoczy
o warunki, to istniej dowody, e w okresie kogo, kto czyta wycznie prace jednej
narzeczeskim ludzie s zainteresowani z nich. Czy jestemy wic - zastanawia
pozytywnym obrazem siebie - chc by si - jedn szczliw rodzin, w ktrej
dobrze oceniani przez swojego partnera
psychoanalitycy i psycholodzy poznawczy
lub partnerk. Natomiast w maestwie
maszeruj dumnie pod sztandarem wspl-
lub staym zwizku bardziej ceni autowe-
nego Ja?" (Westen, 1992, s. 4).
ryfikacj, czyli wol by widziani takimi,
Bez wtpienia poczenie koncepcji
jakimi sami siebie widz: [...] mae-
psychoanalitycznej i poznawczej byoby
stwo najwyraniej przyspiesza zwrot od
bardzo korzystne. Kada z tych szk
potrzeby pozytywnej oceny do potrzeby
ma bowiem specyficzne dla siebie mocne
weryfikacji" (Swann, De La Ronde, Hixon,
i sabe strony. Westen twierdzi na przy-
1994, s. 857).
kad, e saboci psychoanalitycznego
W sumie istniej dowody wiadczce ujcia Ja jest brak podstaw empirycz-
o wadze dwch procesw motywacyjnych nych oraz ignorowanie rnic kultu-
zwizanych z Ja - potrzeby spjnoci oraz rowych. Podejcie spoeczno-poznawcze
potrzeby pozytywnej samooceny. Za ka- zwraca wprawdzie uwag na te zjawi-
dym z nich przemawiaj wakie argumenty ska, ale brakuje mu gbi psychoanalizy
empiryczne, co dowodzi wagi zwizkw objawiajcej si na przykad skupieniem
pojcie ja 263
si w teorii relacji z obiektem na skom- W zakresie teorii rysuj si trzy zasad-

plikowanych interakcjach midzy proce- nicze problemy: (1) waga niewiadomych
sami afektywnymi i motywacyjnymi. Skoro reprezentacji Ja; (2) znaczenie dowiad-
za sabo jednego stanowiska okazuje cze z wczesnego dziecistwa dla tych
si si drugiego, to dlaczego ich nie reprezentacji; (3) afektywny i motywa-
poczy. cyjny wymiar reprezentacji Ja, zwaszcza
Przedstawiciele obu szk odpowie- za dynamiczne wspoddziaywanie obu
dzieli na pytania Westena, ale nie bya tych czynnikw. Psychoanalitycy podkre-
to reakcja zbyt zachcajca. Cho zwo- laj znaczenie niewiadomych reprezen-
lennicy kadej z koncepcji uznawali za- tacji, wag dowiadcze z okresu wcze-
sugi adwersarzy, to z co najmniej tak snego dziecistwa dla ich powstania i bie-
sam si podkrelali ich saboci na tle cego funkcjonowania oraz ich dyna-
wasnych, wyjtkowych moliwoci. Dra- miczne wspoddziaywanie. Duo uwagi
mat Ja obserwowany w warunkach kli- powicaj na przykad konfliktom midzy
nicznych wywiera na psychoanalitykach reprezentacjami Ja. Psychologowie spo-
takie potne wraenie, e nie kwapili eczni i poznawczy bardziej interesuj si
si z uczynieniem kroku w kierunku psy- wiadomymi schematami Ja albo niewia-
chologw poznawczych. Ci za byli tak domymi schematami Ja kontrolowanymi
zafascynowani koncepcyjnymi i metodolo- przez automatyczne procesy poznawcze,
gicznymi postpami swojej dziedziny, e biecymi reprezentacjami Ja siebie lub
nie w smak im bya zamiana rygorw biecym Ja zwizanym ze wspomnieniami
wasnej metodologii na psychoanalityczny z przeszoci oraz ludzk umiejtnoci
dramat. rozrniania midzy wieloma czonkami
rodziny Ja. Na rnice te nakadaj si
s Jakie s inne przeszkody na drodze
rnice metod badawczych. Jedna szkoa
do integracji, ktra wydawaa si mie
kadzie nacisk na badania kliniczne, druga
takie wspaniae perspektywy? W pewnym
- na eksperymentalne. Cho wic idea
okresie by ni brak kontaktw midzy
poczenia rnych Ja zasuguje na uwag
czonkami obu grup. Teraz jednak - jak
i chocia zbliamy si do punktu, w ktrym
ju wspomniaem - w kadym obozie"
prawdziwa integracja stanie si moliwa,
znale mona ludzi, ktrzy dobrze znaj
na razie oba stanowiska pozostaj od-
i darz szacunkiem osignicia obozu
dzielne i osobne, niby dwaj dalecy kuzyni
przeciwnego. Problemem s wic raczej
w rodzinie Ja.
kwestie poj oraz podejcie do bada.
Rnice indywidualne w zakresie Ja

i zwizanych z nim procesw
Dotychczas omawialimy oglne zasady czsto, ale koncentrowalimy si na ogl-
dotyczce struktury Ja oraz zwizanych nych prawidowociach. Teraz zajmiemy
z ni procesw. Wprawdzie kwestia rnic si implikacjami rnic indywidualnych dla
midzy grupami ludzkimi pojawiaa si odmiennych aspektw Ja.
Koncepcja poczucia wfasnej wiaduje si o swoich mocnych i sabych

skutecznoci Bandury punktach, o swoich talentach i ogranicze-
We wczesnym okresie teorii spoeczno-po- niach. Dowiadczenia zastpcze wyni-
znawczej, zwanej wwczas teori spoecz- kaj z obserwowania sukcesw i poraek
nego uczenia si, pojcie Ja byo - w zgo- innych ludzi i porwnywania si z nimi.
dzie z podejciem behawioralnym - zupe- W procesie uczenia si poprzez obser-
nie pomijane (Bandura, Walters, 1963). Na- wacj (zob. rozdzia trzeci) dowiadujemy
stpnie, pod wpywem rewolucji poznaw- si nowych rzeczy o wiecie i o sobie,
czej, w 1977 roku w jej centrum znalazo ogldajc ycie innych. Aby si czego
si pojcie poczucia wasnej skutecz- nauczy, nie trzeba koniecznie dowiad-
noci (Bandura, 1977b). Odnosi si ono cza tego osobicie. Perswazja werbalna
do zdolnoci radzenia sobie w okrelonych polega na tym, e inni ludzie mwi nam,
sytuacjach, a dokadniej chodzi tu o opini jacy jestemy i czego moemy dokona.
czowieka na ten temat. Trzeba podkreli, Jeeli nasi rodzice, partnerzy i przyjaciele
e w podejciu spoeczno-poznawczym powierz w nas, czujemy si zupenie inaczej,
jcie to dotyczy procesw psychicznych. ni jeli wyraaj powtpiewanie i brak za-
Czowiek nie ma struktury zwanej Ja, lecz ufania do naszych moliwoci. Wyrazy za-
koncepcje na swj temat oraz procesy sa- ufania musz jednak zosta potwierdzone
mokontroli, odmienne w rnych momen- rzeczywistymi osigniciami, aby wpy-
tach i sytuacjach. Wczeniejsze definicje way na poziom naszego poczucia wasnej
Ja spotkay si wic z krytyk jako zbyt skutecznoci. Pobudzenie emocjonalne
oglne i nieuwzgldniajce zrnicowa- pozwala nam oceni jego rzeczywisty po-
nia sytuacyjnego. Jak ju wspominalimy, ziom w danej sytuacji. Uczucie zagroe-
w ujciu spoeczno-poznawczym czowiek nia, walenie serca w piersi sygnalizuj
ma wiele Ja. Tak samo jego poczucie walk przed porak; entuzjazm znamionuje
snej skutecznoci przybiera wiele postaci. rado z oczekiwanego sukcesu.
Cho ludzie rni si poziomem i charak- Jak wspomniaem, poczucie wasnej
terem poczucia wasnej skutecznoci, to skutecznoci zaley od sytuacji oraz wyko-
jest ono tak dalece uzalenione od sytuacji,
nywanego zadania. Wpywa ono na ocen
e nie uwaa si go za cech osobowoci.
prawdopodobiestwa sukcesu. Moe by
Poczucie wasnej skutecznoci w okrelo-
mocne lub sabe, oporne na zmiany lub
nych sytuacjach i w stosunku do konkret-
przechodzce ze skrajnoci w skrajno.
nych zada yciowych pozwala o wiele
Niektrzy wierz w siebie mimo licznych
lepiej zrozumie osobowo czowieka ni
poraek, u innych kady sukces i kada
jego oglne poczucie wasnej skutecznoci
poraka powoduj radykaln zmian na-
albo ogln samoocen.
stawienia. Ponadto poczucie wasnej sku-
Zdaniem Bandury poczucie wasnej tecznoci moe by oparte na prawdzi-
skutecznoci zaley od czterech czynni- wych przesankach lub zupenie niereali-
kw: rzeczywistych osigni, dowiad- styczne. Przykadem tej ostatniej postawy
cze zastpczych, perswazji sownej oraz s ci, ktrzy zamykaj si w sobie i nie
pobudzenia emocjonalnego (Bandura, wierz we wasne osignicia, oraz tacy,
1986). Podstawowym rdem informacji ktrych wyobraenia na temat wasnych
o wasnej skutecznoci s rzeczywiste zdolnoci znacznie przekraczaj ich realne
osignicia. W ten sposb czowiek do- moliwoci.
pojcie ja 265
Poczucie wasnej skutecznoci wpywa nych badaniach Bandura i Cervone (1983)

na dziaania, ktrych si podejmujemy, zajmowali si wpywem celw oraz po-
poziom wkadanego przez nas wysiku, czucia wasnej skutecznoci na motywacj
uporczywo w deniu do celu oraz reak- oraz upr w realizowaniu zadania. Osoby
cje emocjonalne wystpujce przed wyko- badane wykonyway cik prac, majc
naniem zadania lub w czasie jego realizacji. jasno wyznaczony cel lub go nie majc,
Bez wtpienia inaczej mylimy, czujemy otrzymujc informacje zwrotne wpywa-
i zachowujemy si wtedy, kiedy wierzymy jce na wiar w wypenienie zadania lub
w nasze moliwoci, ni wwczas, gdy nie ich nie otrzymujc. Po dokonaniu wstp-
mamy zaufania do wasnych umiejtnoci. nych czynnoci osoby badane oceniay za-
Zrnicowanie ludzkich myli, motywacji, rwno stopie usatysfakcjonowania takimi
emocji oraz zachowa jest wic pochodn samymi osigniciami podczas kolejnych
zrnicowania poziomu poczucia wasnej sesji, jak i natenie wiary w moliwo
skutecznoci. W pewnych bardzo istot- wykonywania czynnoci o rnym stopniu
Wykres wykazuje motywacyjne

znaczenie zarwno niezadowo-
lenia ze swoich dotychczaso-
wych dziaa, jak i z poczucia
wasnej skutecznoci. Osoby
niezadowolone z siebie, a wy-
kazujce wysoki poziom po-
czucia wasnej skutecznoci,
byty najbardziej zaangaowane
w prac. Osoby o niskim
poziomie niezadowolenia i po-
czucia wasnej skutecznoci
wykazyway najmniejsze zaan-
gaowanie.
Wysoki poziom Niski poziom Wysoki poziom Niski poziom

poczucia wasnej poczucia wasnej poczucia wasnej poczucia wasnej
skutecznoci; skutecznoci; skutecznoci; skutecznoci;
wysoki poziom niski poziom niski poziom wysoki poziom
niezadowolenia niezadowolenia niezadowolenia niezadowolenia
RYCINA 8.2 rednie zmiany procentowe w poziomie motywacji jako pochodna rnych poziomw
niezadowolenia z siebie poczonego z poczuciem wtasnej skutecznoci
rdo: A. Bandura, D. Cen/one (1983). 3elf-evaluation and self-efficacy mechanisms governing the motational effect
of goal system. Journal of Personaiity and Social Psychology, 45,1024. Copyright by 1983 American Psychological
Association.
trudnoci. Podczas kolejnych spotka mie- ktrzy stykaj si z sytuacjami wzbudza-

rzono zaangaowanie w prac. Najwy- jcymi w nich lk, a jednoczenie musz
sze wskaniki otrzymywano tam, gdzie strzec si przed ponownym popadniciem
dana osoba bya niezadowolona ze swo- w nag, taki jak kompulsywne objadanie
ich dotychczasowych osigni, a jedno- si, picie alkoholu czy palenie papierosw
czenie przekonana o wasnych duych (Bandura, 1986).
moliwociach (tabela 8.2). Poczucie wa- Ostatnio przeprowadzone fascynujce
snej skutecznoci sprzyja wic uporczy- badanie nad zwizkiem midzy poczuciem
woci w wykonywaniu zadania (Bandura, wasnej skutecznoci a stanem zdrowia
1989b). Jego wzmocnienie jest rwnie (0'Leary, 1985; 1992). Ma ono zasadnicze
wanym elementem terapii pacjentw, znaczenie dla funkcjonowania systemu im-
munologicznego. Istniej dowody, e nad-
mierny stres prowadzi do osabienia tego
Wyniki bada dowodz, e wzrostowi poczucia wasnej systemu, podczas gdy podwyszona zdol-
skutecznoci towarzyszyo podwyszanie sprawnoci
systemu immunologicznego (np. wyszy poziom no radzenia sobie ze stresem wzmac-
komrek typu T we krwi) nia go (0'Leary, 1990). Podczas ekspe-
rymentu powiconego temu zagadnieniu
stwierdzono, e poczucie wasnej skutecz-
noci rzeczywicie podnosi skuteczno
systemu immunologicznego (Wiedenfeld
i in., 1990).
W badaniu tym osoby cierpice z po-
wodu fobii na punkcie wy poddano
obserwacjom w trzech rnych okolicz-
nociach: gdy brakowao elementu stre-
sujcego (wa), w sytuacji budowania
wiary w siebie, gdy osoby badane na-
bieray przewiadczenia, e mog sobie
poradzi z wasnym lkiem, oraz naj-
wyszego poziomu poczucia wasnej sku-
tecznoci, ju po nabraniu przewiadcze-
wzrost poczucia maksymalny nia o wasnej skutecznoci w kontak-
wasnej skutecznoci P<Hiom poczucia
wasnej skutecznoci cie z bodcem stresotwrczym. Za ka-
dym razem pobierano do badania krew
RYCINA 8.3 i mierzono poziom komrek wiadcz-
Zmiany w komrkach typu T w zetkniciu z bodcem cych o zaangaowaniu systemu immu-
stresotwrczym w okresie nabywania poczucia wasnej
nologicznego. Wiadomo na przykad, e
skutecznoci, w zakresie radzenia sobie z nim oraz po
osigniciu najwyszego natenia poczucia wasnej komrki typu T uczestnicz w zwalczaniu
skutecznoci. komrek rakowych oraz wirusw. Okazao
rdo: S. A. Wiedncfeld i in. (1990). Impact of perceived si, e wyszy poziom poczucia wasnej
self-efficacy in coping stressors in components of the skutecznoci odpowiada lepszemu funk-
immune system. Journal of Personallty and Social cjonowaniu systemu immunologicznego,
Psychology, 59, 1089. Copyright by 1990 American
Psychological Association. o czym wiadczy podwyszony poziom
komrek typu T (ryc. 8.3). Cho wic
pojcie ja 267
stres moe wywiera szkodliwy wpyw W skrajnej formie osoba taka staje si
na organizm, to wzrost wiary w moli- kameleonem. Zmienia si z sytuacji na
wo zapanowania nad stresujcymi bod- sytuacj i nigdy nie jest pewna, kim
cami moe by korzystny dla adapta- naprawd jest. Osoba, ktra w maym
cyjnych waciwoci systemu immuno- stopniu przeprowadza tak samoobserwa-
logicznego. cj zwraca mniejsz uwag na informa-
Poczucie wasnej skutecznoci ma cje dochodzce z otoczenia spoecznego
wic due znaczenie dla naszych ycio- i zachowuje si zgodnie z uczuciami i im-
wych motywacji oraz ycia emocjonal- pulsami wewntrznymi. W skrajnej for-
nego i wywiera znaczcy wpyw na namie osoba taka jest zupenie niewra-
liwa na uczucia i pragnienia innych ludzi.
sze osignicia oraz stan zdrowia. Po-
redni wskanik samoobserwacji kontro-
dejcie spoeczno-poznawcze podkrela
lujcej oznacza zrwnowaenie wraliwo-
przy tym, e owo poczucie jest uzale-
ci na zmieniajce si sytuacje oraz po-
nione od zadania i sytuacji, a nie oglne
gldy innych ludzi z niezalenoci i si
i we wszystkich okolicznociach takie
charakteru.
samo, co zbliaoby je do pojcia cech"
osobowoci. Bandura nigdy nie prbo- Midzy osobami o wysokim (WSK)
a niskim (NSK) poziomie samoobserwacji
wa opracowa kwestionariusza mierz-
kontrolujcej stwierdzono liczne rnice.
cego poziom poczucia wasnej skutecz-
Oto, jak ujmuje je Snyder:
noci. Akceptowa wprawdzie korzystanie
w tym celu z samoopisu, ale najwa-
niejsze byy dla niego badania ekspery- 1. WSK lepiej ni NSK wyraaj oraz
mentalne, w ktrych mona manipulowa komunikuj swoje emocje.
poziomem poczucia wasnej skutecznoci 2. WSK atwiej zwodz innych w bezpo-
lub wykorzystywa ju istniejce rnice redniej rozmowie.
indywidualne w zakresie wasnej sku- 3. WSK trafniej odgaduj stan emocjo-
tecznoci. nalny innych ludzi.
4. WSK lepiej rozrniaj sytuacje i do-
pasowuj do nich swoje zachowanie.
Koncepcja samoobserwacji 5. WSK s uwaani za bardziej towa-
kontrolujcej Snydera rzyskich, wylewnych, ekstrawertycz-
Cho psychologowie spoeczno-poznawczy nych, a mniej lkliwych i nerwowych.
podkrelaj znaczenie uwarunkowa sy- 6. WSK w mniejszym stopniu podlegaj
tuacyjnych, uznaj rwnie rnice indy- swoim nastrojom.
widualne w tym zakresie. Innymi sowy, 7. WSK pamitaj wicej informacji na
rni ludzie w rnym stopniu podle- temat innych ludzi i wycigaj wicej
gaj wpywowi okolicznoci. Snyder (1974; wnioskw na temat ich charakteru.
1987) opracowa skal suc pomia-
rom owych rnic indywidualnych (ta- W sumie wic, cho sytuacje s istotne,
bela 8.2). Osoba w duym stopniu do- znaczenie bodcw zewntrznych i we-
konujca samoobserwacji kontrolujcej wntrznych zaley rwnie od osobowoci.
jest bardzo wraliwa na wymogi sytuacji Odmienne spojrzenie na to zagadnienie
i dostosowuje do nich swoje zachowanie. znajdziecie w nastpnej czci.
TABELA 8.2 Przykadowe pozycje na Skali Samoobserwacji Kontrolujcej wraz z kluczem
Moje zachowanie wyraa na og moje prawdziwe uczucia. (F)

Na przyjciach albo spotkaniach towarzyskich staram si nie mwi ani robi niczego w celu zyskania
poklasku. (F)
Kiedy nie wiem, jak si zachowa, patrz, jak zachowuj si inni ludzie. (P)
Czasami z boku moe si wydawa, e przeywam gbsze emocje ni w rzeczywistoci. (P)
Ogldajc komedi w towarzystwie innych, miej si czciej, ni kiedy ogldam j sam. (P)
W rnych sytuacjach i w towarzystwie rnych ludzi zachowuj si bardzo rozmaicie. (P)
P - prawda, F - fasz.
rdo: M. Snyder (1974). Self-monitoring of expressive behavior. Journal of Personaiity and Social
Psychology, 30, 537.
Teoria kontroli oraz prywatnej i publicznej przez nas normom, dokonujemy wysikw,
samowiadomoci Carvera i Scheiera aby to zmieni. Proces ten trwa przez cay
czas, podobnie jak dziaanie termostatu
Carver i Scheier (1981; 1990) opracowali
pokojowego. Kady czowiek ma wiele
model funkcjonowania czowieka (model
standardw oraz poziomw kontroli. Maj
kontroli), ktry bazuje na mechanizmie
one struktur hierarchiczn - niektre s
systemw kontroli i uwydatnia rnice
waniejsze i bardziej wpywowe ni inne.
indywidualne midzy ludmi w zakresie
podporzdkowywania si prywatnym i pu- Rnice indywidualne mog zaistnie
blicznym aspektom Ja. Przykadem kon- w tym systemie na wiele sposobw. Po-
trolnych systemw samoregulacji moe szczeglni ludzie mog si midzy sob
by termostat pokojowy, urzdzenie me- rni poziomami i typami mechanizmw
chaniczne regulujce temperatur w po- kontrolnych nalecych do ich systemu sa-
mieszczeniu. Termostat ustawia si na moregulacyjnego. Carver i Scheier zwra-
podan temperatur, ktr mona na- caj uwag zwaszcza na to, jak czowiek
zwa standardem albo norm. Jeli jest skupia uwag na wiecie zewntrznym lub
za zimno, wcza si ogrzewanie. Jeli wewntrznym. Na wstpnym etapie ba-
jest za gorco, wcza si klimatyzacja. da, jeszcze przed opracowaniem modelu
Termostat dziaa przez cay czas, utrzymu- kontrolnego, sporzdzono skal umoli-
jc temperatur na podanym poziomie. wiajc mierzenie rnic indywidualnych
Carver i Scheier utrzymuj, e w podobny dotyczcych prywatnej i publicznej samo-
sposb ludzie ustanawiaj normy i pilnuj wiadomoci - Skal Samowiadomoci
ich przestrzegania. Jeli wskanik jakiego (Fenigstein, Scheier, Buss, 1975). Skada
zjawiska jest zbyt wysoki, czowiek stara si ona z 10 pozycji dotyczcych pry-
si zmniejszy rnic midzy standardem watnej samowiadomoci, 7 pozycji do-
a rzeczywistoci. Jeli na przykad na- tyczcych publicznej samowiadomoci
sze zachowanie nie odpowiada przyjtym oraz 6 pozycji dotyczcych lku spoecz-
pojcie ja 269
nego. Przykadowe pozycje zamieszczone trafi te zmieni pogldy, aby dostosowa

zostay w tabeli 8.3. Osoby o wysokim posi do obowizujcych norm spoecznych.
ziomie prywatnej samowiadomoci przy- Ludzie o niskim poziomie publicznej samo-
kadaj du wag do wasnych uczu, wiadomoci nie ulegaj w takim stopniu
pragnie i standardw. Osoby o wyso- innym ludziom i nie zmieniaj tak atwo
kim poziomie publicznej samowiadomo- swoich pogldw z powodu naciskw ze-
ci przejmuj si tym, co inni o nich wntrznych.
myl, jak wypadaj oraz zewntrznymi Oczywicie, wiele zaley rwnie od
standardami. Osoby o wysokim poziomie okolicznoci. W samotnoci mamy wiksz
lku spoecznego czsto czuj skrpowa- skonno do introspekcji. Kiedy przema-
nie i niepokj w towarzystwie innych wiamy lub jestemy fotografowani, cz-
ludzi. ciej skupiamy uwag na naszym publicz-
Jakie s konsekwencje kadej z tych nym wizerunku. Carver i Scheier twierdz
postaw? Ludzie o wysokim poziomie pry- jednak, e ludzie rni si wraliwoci
watnej samowiadomoci maj bardziej inna tego rodzaju bodce. Osoby o wysokim
tensywne ycie emocjonalne i lepiej rozu- poziomie prywatnej samowiadomoci s
miej swoje uczucia. Ich oceny wasnego bardziej wyczulone na bodce pynce od
zachowania w wikszym stopniu pokry- wewntrz, a osoby o wysokim poziomie
waj si z ich rzeczywistym zachowaniem. publicznej samowiadomoci s bardziej
Maj te bardziej rozwinite teorie na wyczulone na bodce pynce z zewntrz.
temat Ja (A. H. Buss, 1980; Nasby, 1985). W obydwu wypadkach ludzie obserwuj
Ludzie o wysokim poziomie publicznej sa- swoje zachowanie i odnosz je do pew-
mowiadomoci s szczeglnie wyczuleni nych standardw, tyle e s to standardy
na sygnay pynce od innych. Odrzucenie wewntrzne - prywatne, a innym razem
przez innych sprawia im wikszy bl; po- zewntrzne - publiczne.
TABELA 8 . 3 Przykadowe pozycje na Skali Samowiadomoci
Prywatna samowiadomo
1. Zawsze staram si zrozumie siebie.
2. Duo o sobie myi.
3. Jestem wraliwy na swoje uczucia.
4. Cigle analizuj przyczyny mojego zachowania.
Publiczna samowiadomo
1. Zazwyczaj zaley mi na zrobieniu dobrego wraenia.
2. Przejmuj si tym, co inni o mnie myl.
3. Mam wiadomo, e cigle na mnie patrz.
Lk spoeczny
1. Mija sporo czasu, zanim przezwyci niemiao w nowej sytuacji.
2. atwo ogarnia mnie skrpowanie.
3. W duych grupach szybko si denerwuj.
rdo: A. Fenigstein, M. F. Scheier, A. H. Buss (1975). Public and private self-consciousness: assessment
and theory. Journal of Consulting and Clinical Psychology, 43, 524.
Teoria ukierunkowali Ja Higginsa z pozytywnymi osigniciami i wywodzi

si z uczucia przyjemnoci wynikajcego
E. Tory Higgins opracowa teori ukierun- ze spenienia standardw ustanawianych
kowa Ja, ktra czy koncepcje Ja wy- przez wane osoby z wczesnego dzieci-
nikajce z zaoe psychologii spoeczno- stwa. Ja powinnociowe wie si z pora-
-poznawczej oraz teorii relacji z obiektem kami i wywodzi si z przykrych uczu wy-
(Higgins, 1987; 1989; Strauman, Higgins, nikajcych z niewypenienia zobowiza
1993). Ûkierunkowania Ja to standardy, narzuconych przez wane osoby z naszego
ktrym jednostka ma sprosta. jTak jak wczesnego dziecistwa. !! ^
inne schematy Ja,/s one strukturami po- Zgodnie z teori rozbienoci Ja
znawczymi wpywajcymi na sposb prze- Higginsa 'dymy do zmniejszenia r-
twarzania informacji. Bdc czsto w uy- nicy midzy tym, jak siebie spostrzegamy,
ciu maj waciwoci konstruktw chro- a tym, jakimi chcielibymy by (rozbie-
nicznie dostpnych, a wic schematw no Ja realne a Ja idealne), a take midzy
pobudzanych niewielk liczb informacji tym, jak siebie spostrzegamy, a tym, jakimi
(rozdzia sidmy). Mog te by auto- powinnimy by (rozbieno Ja realne
matyczne i niewiadome, co znaczy, e a Ja powinnociowe). Denie to wypywa
czowiek moe si nimi posugiwa nie std, e w okresie wczesnego dziecistwa
wiedzc, e z nich korzysta, j doszo do powizania przyjemnych uczu
Mogoby^ si wydawa, e Ikoncep- ze sprostaniem ideaom i powinnociom,
cja Higginsa.! jest zgodna z tradycyjnym a przykrych uczu - z niesprostaniem imD
ujciem spoeczno-poznawczym. [Charak- Badajc ukierunkowania wasne, Hig-
teryzuje si ona silnym naciskiem na gins korzysta z Kwestionariusza Ukie-
wasne standardy, majcym typowy spo- runkowania Ja. Respondentw prosi si
eczno-poznawczy charakter. Higgins pod- o sporzdzenie listy cech czy waciwoci
krela jednak znaczenie rozwojowego okrelajcych ich Ja idealne, Ja realne oraz
i afektywno-motywacyjnego aspektu swo- Ja powinnociowe. Prosi si ich rwnie
jej teorii. Aspekt rozwojowy^ teorii Hi- o ocenienie, w jakim stopniu dana cecha
gginsa /Wyraa si tym, e twierdzi on, odnosi si do okrelonego Ja. Co wane,
i ukierunkowania Ja s wynikiem wcze- respondenci sami nazywaj te waciwoci,
snych dowiadcze spoecznych oraz emo- a nie zaznaczaj je na z gry przygotowanej
cjonalnych konsekwencji sprostania lub licie. Chodzi o to, aby kwestionariusz
niesprostania pewnym wymogom. Szcze- zawiera te cechy, ktre s rzeczywicie
glne znaczenie maj dwa rodzaje ukie- wane i dostpne dla danej osoby. Nastp-
runkowa Ja: Ja idealne i Ja powinno- nie oblicza si poziom rozbienoci midzy
ciowe. Ja idealne okrela waciwoci, Ja realnym a idealnym (RI) oraz midzy
ktre chcielibymy mie, opinie wanych Ja realnym a powinnociowym (RP). Kto
dla nas ludzi oraz nas samych na nasz moe umieci cech mdry" na licie Ja
idealnego, a cech gupi" na licie Ja real-
temat. Ja powinnociowe obejmuje takie
nego, co obrazuje rozbienoci w zakresie
waciwoci, ktrymi - jak nam si wy-
tejwaciwoci.
daje - powinnimy si charakteryzowa.
Nale do nich obowizki oraz zobowi- Badania wskazuj, e rozdwiki te
zania nakadane na nas przez innych oraz maj powane konsekwencje emocjonalne.
przez siebie samych. Ja idealne wie si Rozbieno midzy Ja realnym a idea-
pojcie ja 271
nym wie si z uczuciem smutku, roz- W pierwszej z tych grup osoby badane
czarowania i niezadowolenia. Rozbieno pisay, jakie waciwoci chciay mie i ja-
midzy Ja realnym a powinnociowym kich oczekiwali od nich rodzice oraz jak
wie si z niepokojem, lkiem i poru- si to zmieniao w miar upywu czasu.
szeniem. W pierwszym wypadku smutek W drugiej respondenci okrelali waciwo-
wynika z utraty pozytywnych gratyfikacji. ci, ktre powinni mie zdaniem swoim
Nadzieje, pragnienia, ideay si nie spe- i swoich rodzicw, oraz zmiany zachodzce
niy. W drugim wypadku niepokj wynika w tym zakresie wraz z upywem czasu.
z zagroenia kar za niewypenienie zobo- Procedura ta powodowaa koncentrowanie
wiza. Cho konsekwencje w obu wypad- si badanych na ukierunkowaniach Ja (Ja
kach s negatywne, to szczeglna natura idealne oraz powinnociowe) oraz na roz-
rozbienoci midzy wasnymi normami bienociach midzy nimi a Ja realnym. Na
okrela charakter reakcji emocjonalnej. j koniec respondenci jeszcze raz wypeniali
Stwierdzilimy, e istnieje relacja midzy ' Kwestionariusz Nastroju.
niskim poziomem poczucia wasnej sku- Czy uprzedzanie wpywa na zmian
tecznoci a osabieniem systemu immuno- nastroju? Czy w kadej z dwch grup te
logicznego. Podobnie -j rozbienoci mi- zmiany s inne? Zakadano, e u osb
dzy Ja realnym a Ja idealnym i powinno- o wysokich wskanikach obu rodzajw
ciowym rwnie osabiaj system immu- rozbienoci w wyniku dziaania procedury
nologiczny. Natomiast pozytywny, spjny wzbudzajcej powinno nastpi znaczce
obraz siebie pozwala skuteczniej zwalcza pogorszenie nastroju, a u osb o niskich
stres i wzmacnia odporno organizmu ? wskanikach - nie. Jeeli ju, to ludzie
(Strauman, Lemieux, Coe, 1993). z tej grupy powinni dowiadczy raczej
Podczas tego samego badania wyko- lepszego samopoczucia, koncentrujc si
rzystywano procedur uprzedzania (p- na wymogach, ktrym sprostali. Zaoono
ming) do aktywizowania poszczeglnych ponadto, e oczekiwany efekt bdzie zale-
ukierunkowa Ja i wzbudzania poszcze- a od tego, jaki rodzaj rozbienoci pod-
glnych rozbienoci. Respondentw polega wzbudzeniu. Przygnbienie powinno
proszono o wypenienie Kwestionariusza rosn przy aktywizowaniu Ja idealnego,
Ukierunkowa Ja. Nastpnie podzielono a poruszenie - przy aktywizowaniu Ja
ich na dwie grupy: tych o wysokich wska- powinnociowego. Zaoenia si potwier-
nikach rozbienoci RI i RP oraz tych dziy. U osb o wysokich wskanikach
o niskich wskanikach obu rodzajw roz- rozbienoci wzbudzanie warunkw Ja ide-
dwiku. Respondentw z obu grup popro- alnego prowadzio do wzrostu przygn-
szono o wypenienie Kwestionariusza Na- bienia, a aktywizacja Ja powinnociowego
stroju, zawierajcego pozycje wskazujce - do wzrostu niepokoju. Efekty te nie
na przygnbienie (smutek, rozczarowanie) zachodziy natomiast u osb o niskich
oraz poruszenie (napicie, nerwowo). wskanikach rozbienoci (Higgins, Bond,
Chodzio o okrelenie intensywnoci ka- Klein, Strauman, 1986). Wyniki zamiesz-
dego z tych uczu u wszystkich bada- czono w tabeli 8.4. Pokazuj one, jak na-
nych. Nastpnie poow osb z kadej strj przygnbienia albo poruszenia moe
grupy przydzielono do grupy wzbudza- si pojawi w wyniku oddziaywania oko-
nia Ja idealnego, a drug poow - do licznoci zewntrznych, jeeli istnieje zna-
grupy wzbudzania Ja powinnociowego. czca rozbieno ukierunkowa Ja. Lu-
dzi charakteryzujcych si rozbienoci szczeglnym rodzajem wspomnie? Zgod-

midzy Ja a ukierunkowaniami Ja tra- nie z przewidywaniami we wspomnieniach
pi przykre uczucia, wzbudzane zarwno osb o wysokiej rozbienoci RI wicej
ich refleksjami, jak i sytuacjami czyni- byo przygnbienia, a u osb o wyso-
cymi te rozbienoci. dostpnymi . wia-.. kiej rozbienoci RP - niepokoju. Cho
domoci. wic obydwa rodzaje rozdwiku wi
(Cho ukierunkowania Ja-Ja idealne si z przykrymi wspomnieniami z dzie-
oraz Ja powinnociowe ksztatuj si cistwa, to rodzaj przykrych emocji za
u wszystkich dzieci, to ich sia emo- kadym razem jest inny. Osoby badane
cjonalna oraz rozmiary rozbienoci RI poddawano te obserwacji przez trzy lata.
oraz RP s odmienne dla rnych ludzi. Stwierdzono du stao waciwoci, ja-
Stwierdzono, e ze wzgldu na szczeglne kie respondenci wizali z poszczeglnymi
wyczulenie na normy ustanawiane przez Ja, jak rwnie siy rozbienoci midzy Ja
rodzicw dzieci pierworodne s w wik- realnym a ukierunkowaniami Ja.
szym stopniu zorientowane na standardy Z dotychczasowych bada wynika, e
pochodzce od innych ludzi, a rozbienoci ukierunkowania Ja s wanymi struktu-
w zakresie RI oraz RP wi si u nich rami poznawczymi, wpywajcymi na pro-
z wikszym napiciem emocjonalnym ni ces przetwarzania informacji oraz na funk-
u kolejnych dzieci w rodzinie (Newman, j cjonowanie emocjonalne i motywacyjne
Higgins, Vookles, 1992). czowieka. Spoeczno-poznawcze elementy
W ostatnich badaniach zajmowano si tej teorii przejawiaj si ujmowaniem Ja
relacj midzy ukierunkowaniami Ja a wspo- oraz ukierunkowa Ja jako struktur po-
mnieniami z dziecistwa oraz podatnoci znawczych. Jednak wida w niej rwnie
na negatywne emocje (Strauman, 1992a; wpywy teorii relacji z obiektem, o czym
1992b). Czy na przykad rozbienoci w za- wiadczy nacisk na doznania emocjonalne
kresie ukierunkowa Ja wi si z jakim z wczesnego dziecistwa oraz na uczu-
TABELA 8.4 rednie zmiany w odczuwaniu przygnbienia oraz poruszenia w zalenoci

od poziomu rozbienoci midzy Ja a ukierunkowaniami Ja oraz rodzajem
uprzedzania
Zamieszczone tu wyniki bada wykazuj, e aktywizacja Ja idealnego prowadzia do wzrostu przygnbienia
u osb o wysokiej rozbienoci, ale nie u osb o niskiej rozbienoci. Podobnie aktywizacja Ja
powinnociowego zwikszaa poruszenie u osb o wysokiej rozbienoci, ale nie u osb o niskiej rozbienoci.
Aktywizacja Ja idealnego Aktywizacja Ja powinnociowego
P0ZI0M_R0ZBIEN0Cj_ _ PRZYGNBIENIE _ PORUSZENIE _PRZYGNBIENIE_ PORUSZENIE
wysoka rozbieno RI i RP 3,2 -0,8 0,9 5,1
niska rozbieno RI i RP -1,2 09 03 -2,6
Uwaga: Natenie wszystkich 8 emocji zwizanych z przygnbieniem oraz 8 emocji zwizanych z poruszeniem
mierzono na szeciopunktowej skali, od wcale nie" do bardzo". Im wysza liczba, tym wiksza intensywno
przykrego uczucia.
rdo: E. T. Higgins (1987). Self-discrepancy: a theory relating self and affect. Psychological Review, 94,
329. Copyright by American Psychological Association.
pojcie ja 273
ciowy wymiar struktur Ja i ukierunkowa lacji z obiektem teoria ukierunkowa Ja

Ja uksztatowanych w pierwszym okresie nie zajmuje si niewiadomymi reprezen-
ycia. Wskazywanie na szkodliwe konse- tacjami Ja lub niewiadomymi ukierunko-
kwencje psychologiczne rozbienoci w ra- waniami Ja. Odmienno w stosunku do
mach Ja)jest kolejnym punktem wsplnym teorii Rogersa natomiast polega na pod-
czcym teori Higginsa z teori relacji krelaniu spoeczno-poznawczego charak-
z obiektem, a take z koncepcj niezgod- teru ukierunkowa Ja oraz odpowiednich
noci midzy Ja rzeczywistym a idealnym do niego eksperymentalnych procedurach
Rogersa. 'W przeciwiestwie do teorii re- badawczych.*^
Kocowe refleksje nad Ja
W niniejszym rozdziale przedstawilimy Jeli badania Higginsa uzna za przy-

fluktuacje zainteresowania pojciem Ja kad podejcia spoeczno-poznawczego, to
w historii psychologii, rne modele struk- nie ma rwnie sporu co do wpywu
tury Ja oraz zwizanych z ni procesw, dowiadcze z wczesnego dziecistwa na
a take przykady badania rnic indywi- Ja oraz na ukierunkowania Ja. Badacze
dualnych w tym zakresie. Niewtpliwie spoeczno-poznawczy prawdopodobnie po-
obecnie Ja cieszy si ogromnym zainte- oyliby wikszy ni psychoanalitycy na-
resowaniem. Jest to zbyt wane pojcie, cisk na moliwo zmiany struktury Ja, ale
aby mogo odej w niepami. Uwaamy, moe to by kwestia ideologii, a nie prak-
e nie zginie ono ju nigdy z podrcz- tyki. Czonkowie obu grup chtnie zgodzi-
nikw psychologii, cho jego znaczenie liby si, e niektre struktury Ja trudniej
moe osabn, zwaszcza na skutek bada zmieni, a inne atwiej. Gwna rnica
nad innymi kulturowymi koncepcjami Ja. polegaaby wic na znaczeniu przypisywa-
Jeeli chodzi o metody badawcze, to bez nym niewiadomoci i wiadomoci. Psy-
wtpienia przewag uzyskuje podejcie choanalitycy akcentuj wag tej pierwszej,
spoeczne-poznawcze obejmujce swoim psychologowie o orientacji spoecznej -
zasigiem rozmaite aspekty tej kategorii. tej drugiej. Zwolennicy teorii Rogersa,
Jego podstawow waciwoci jest ujmo- uznajcy wag mechanizmw obronnych
wanie Ja jako struktury poznawczej za- niedopuszczajcych pewnych dozna do
wierajcej wiele podkategorii i dziaajcej wiadomoci, ale zajmujcy stanowisko
na zasadach podobnych do innych struktur fenomenologiczne i stosujcy samoopisy
poznawczych. Ujcie takie nie jest jednak znajduj si gdzie porodku. Ich stano-
sprzeczne z ujciem psychoanalitycznym wisko najtrudniej daje si przystosowa,
czy pochodzcym od Rogersa rozumie-
co nie pozwala scali rnych poj Ja.
niem fenomenologicznym. Badacze spo-
Nie jest jasne, czy przysze badania dopro-
ieczno-poznawczy doceniaj bowiem zna-
wadz do lepszego zintegrowania rnych
czenie emocji jako fragmentu struktur
koncepcji Ja. Osobicie wierz, e to na-
poznawczych, czsto uznajc je wrcz za
stpi, a procesy niewiadome nie zostan
ich gwny element.
wwczas pominite.
Podstawowe pojcia
Autoweryfikacja (Self-Verificaion) - opisany tor i Kihlstroma, dotyczcy zorganizowanej

przez Swanna proces szukania przez czo- wieloci Ja.
wieka informacji weryfikujcych jego wize- Rozbieno Ja - dowiadczenie (Self-Expe-
runek samego siebie. rience Discrepancy - pojcie Rogersa, obej-
Autowaloryzacja (dbao o samoocen) mujce doznania niezgodne ze struktur Ja.
(Self-Anhancement) - proces szukania in- Samoobserwacja kontrolujca (Self-Monito-
formacji potwierdzajcych lub podnoszcych ring) - termin Snydera, okrelajcy stopie
samoocen. obserwacji lub regulowania przez jednostk
Interpersonalna szkoa psychiatrii (Interper- wasnych zachowa pod wpywem sygnaw
sonal School of Psychiatry) - termin okrela- wewntrznych i zewntrznych.
jcy stosunek Harry'ego Stacka Sullivana do Samowiadomo (Self-Consciousness) - zdol-
osobowoci i do terapii. no do refleksji na swj wasny temat.
Ja idealne, Ja powinnociowe (Idea Self, Schemat Ja (Self-Schema) - uporzdkowana
Ought Self) - dwa rodzaje ukierunkowa struktura wiedzy o sobie, zbudowana na
Ja. Pierwszy dotyczy waciwoci, ktre podstawie przeszych dowiadcze, kieru-
dany czowiek chciaby posiada, a drugi jca przetwarzaniem informacji na swj te-
tych, ktre we wasnym odczuciu posiada mat.
powinien (np. obowizki, zobowizania). Skrpowania emocje (Self-Conserous Emo-
Ja moliwe (Possible Sefoes) - kategoria zapro- tions) - emocje, ktre mog zaistnie tylko
ponowana przez Markus, dotyczca sche- w warunkach samowiadomoci (np. wstyd,
matw Ja przedstawiajcych ludzi takimi, duma).
jakimi we wasnym odczuciu mogliby si Spjno Ja (Self-Consistency) - kategoria
sta. opracowana przez Lecky'ego, a stosowana
Metoda Q-sort (Q-Sort Method) - badania, przez Rogersa i innych badaczy, podkrela-
w ktrych osoby dziel zdania na kategorie jca potrzeb posiadania spjnej struktury
zgodnie z rozkadem normalnym. Stoso- siebie (np. spostrzeenia na swj temat
wane przez Rogersa do pomiaru Ja realnego, powinny do siebie przystawa).
Ja idealnego i rozbienoci midzy nimi. Teoria relacji z obiektem (Object Relations
Pole fenomenologiczne (Phenomenol Field) - theory) - koncepcja psychoanalityczna, zgod-
pojcie Rogersa, obejmujce bodce percy- nie z ktr ludzie d raczej do nawizania
powane przez dan jednostk. zwizkw z innymi ni do zaspokojenia
Prywatna samowiadomo (Private Self- popdw, podkrelajca znaczenie mental-
-Consciousness) - termin Carvera i Sche- nych reprezentacji dowiadcze z wanymi
iera, okrelajcy stopie, w jakim jednostka osobami z okresu dziecistwa.
skupia si na wasnych odczuciach i standar- Ukierunkowania Ja (Self-Guides) - termin
dach. Higginsa, okrelajcy normy dotyczce Ja,
Publiczna samowiadomo (Public Self- ktrym jednostka we wasnym odczuciu
-Consciousness) - termin Carvera i Sche- powinna sprosta.
iera, okrelajcy stopie, w jakim jednostka
skupia si na tym, co inni o niej myl, oraz
na zewntrznych standardach.
Robocze pojcie Ja (Working Self-Concept) -
schemat Ja uywany w konkretnej sytuacji.
Rodzina Ja (Family of sehes) - termin Can-
pojcie ja 275
Podsumowanie
1. Cho zainteresowanie Ja ulegaio fluk- a take wielkim znaczeniem samo-
tuacjom, dzisiaj jest to jedno z naj- oceny oraz spjnoci Ja w yciu czo-
czciej badanych zagadnie psycho- wieka. Reprezentacje Ja opisywane
logicznych. Zasuguje ono na uwag przez teoretykw relacji z obiektem s
ze wzgldu na jego wag dla dowiad- wielowymiarowe, nasycone emocjami,
czenia fenomenalnego, procesu prze- powizane z motywacjami oraz ewen-
twarzania informacji oraz organizacji tualnymi konfliktami i czsto niewia-
osobowoci. dome.
2. Psychologowie rozwojowi rozrniaj 5. Spoeczno-poznawcze ujcie Ja opiera
midzy spostrzeganiem siebie, kiedy si na pojciach i metodach badaw-
to dziecko dostrzega, e istnieje od- czych zaczerpnitych z psychologii
dzielnie od innych ludzi i obiektw, poznawczej. Ja jest spostrzegane jako
a samowiadomoci, czyli zdolnoci wany schemat, wpywajcy na prze-
do zastanawiania si nad sob. Roz- twarzanie wielkiej liczby informacji
wj spostrzegania siebie opiera si
oraz oddziaujcy na sfer motywacji
w znacznej czci na wiadomoci r-
i zachowa. Uwydatniona zostaje wie-
nic zmysowych zwizanych z ciaem
lo Ja (np. rodzina Ja, Ja moliwe)
oraz na zauwaeniu bezporedniego
oraz kulturowe zrnicowanie pojmo-
zwizku midzy dziaaniem a jego
wania istoty Ja. Badacze spoeczno-
skutkiem. Pierwsze przejawy samo-
-poznawczy zwracaj te uwag na
wiadomoci psychologowie dostrze-
gaj okoo pitnastego miesica ycia znaczenie zwrconych do wewntrz
dziecka, opierajc si na badaniach nad procesw motywacyjnych, takich jak
rozpoznawaniem siebie oraz na roz- denie do autoweryfikacji oraz auto-
woju w tym czasie innych sprawnoci waloryzacji.
poznawczych. 6. Cho istniej przejawy zaintereso-
wania integracj psychoanalitycznej
3. Omwione zostay trzy koncepcje Ja:
fenomenologiczna, psychoanalityczna i spoeczno-poznawczej koncepcji Ja,
oraz spoeczno-poznawcza. Przyka- to zasadnicze rnice treci i metod
dem koncepcji fenomenologicznej s badawczych ograniczaj postp w tym
prace Carla Rogersa. Interesowa si zakresie.
on zwaszcza organizacj Ja, jego spj- 7. Due zainteresowanie wzbudzaj r-
noci oraz deniem czowieka do nice indywidualne powizane z poje-
uniknicia rozbienoci midzy pojciem Ja (np. poczucie wasnej skutecz-
ciem Ja a dowiadczeniem. noci Bandury, samoobserwacja kon-
4. Cho Freud nie kad nacisku na po- trolujca Snydera, samowiadomo
jcie Ja, by bardzo powaany przez Carvera i Scheiera, ukierunkowania Ja
teoretykw relacji z obiektem, zain- Higginsa). Badania nad nimi dowodz
teresowanych rozwojem mentalnych istnienia duego wpywu reprezentacji
reprezentacji siebie, innych ludzi oraz Ja na poznanie, afekt, motywacj oraz
zwizkw midzy sob a innymi, relacje midzyludzkie.
9 Od mylenia do dziaania
Zawarto rozdziau
W jaki sposb przechodzimy od mylenia chc, lub te nic mog przesta robi
do dziaania, od zamiaru zrobienia cze- czego, czego robi nie chc?
go do urzeczywistnienia swoich planw?
W tym rozdziale zajmiemy si celowymi Wiemy, co znaczy wsta z ka w mrony
zachowaniami czowieka. Omwimy bada- poranek w nieopalanym pokoju i jak
nia nad projektami osobistymi, deniami cae nasze jestestwo gwatownie prze-
oraz zadaniami yciowymi. Na koniec ciw temu protestuje. Prawdopodobnie ka-
sprbujemy odpowiedzie na pytanie, czy demu czowiekowi zdarzyo si kiedy
w naszych celowych dziaaniach zawsze lee w ku przez godzin, nie mogc
jestemy racjonalni i dlaczego czasami si zebra si w gar. Mylimy o tym, e si
zaamujemy, stwierdzajc, e nie jestemy spnimy, e nie wypenimy naszych obo-
w stanie zrealizowa naszych zamiarw wizkw; mwimy sobie: Musz wsta,
albo czujemy si zmuszeni robi co, czego to idiotyczne" i tym podobne rzeczy, ale
nie chcemy. ciepe ko jest zbyt przyjemne, a zimno
na zewntrz zbyt okrutne, wic nasza
Pytania zadawane w tym rozdziale stanowczo sabnie i ulega prolongacie,
a my zwlekamy z podjciem decyzji a do
1. Jak mona zrozumie proces przecho- ostatniej chwili. Jak w ogle mona wsta
dzenia od mylenia do dziaania, od w takich warunkach?
wyobraenia sobie jakiego celu do (James, 1892, s. 424)
prby osignicia go?
2. Czy psychologowie osobowoci po- Opisane przez Jamesa problemy ze wsta-
winni stosowa takie pojcia, jak ch, niem z ka chyba s znane kademu.
wola, intencja, czy te lepiej pozosta- Nawet ten szczliwiec, ktry nigdy nie
wi je filozofom? musia wstawa za wczenie, na pewno ze-
.'1. Jak mogaby wyglda teoria zacho- tkn si z rozmaitymi sytuacjami, w kt-
wa celowych? W jaki sposb czo- rych zmusza si do zrobienia czego, co
wiek formuuje sobie cele i czy, reali- chcia zrobi, lub z wielkim trudem broni
zujc je. dziaa racjonalnie? si przed zrobieniem czego, na co nie mia
-1. Jak rozumie sytuacje, w ktrych najmniejszej ochoty. Filozofowie starali si
ludzie nie mog osign tego, co wyjani to zjawisko za pomoc takich
od mylenia do dziaania 277
poj, jak wola czy wolna wola. Jaka znaczy walka z takimi uczuciami. Niekiedy
jest natura ludzkiej woli, czyli umiejt- bywaj to najtrudniejsze momenty w y-
noci panowania nad swoim zachowaniem ciu. Kiedy zastanowimy si, co si ww-
i dziaania zgodnego z zamiarami? Co czas dzieje, dochodzimy do wniosku, e za-
daje nam poczucie woli czy te wolnej angaowane s podstawowe procesy psy-
woli? Czy maj j zwierzta? Czy mj chiczne: myli o tym, co robi, motywy
pies zmierza do realizacji wyznaczonego dziaania albo niedziaania oraz konflikt
celu, kiedy dotyka ap mojej rki i mwi midzy motywami a emocjami towarzysz-
mi", e chce by gaskany? Czy wiewirka cymi walce wewntrznej. Mona te wzi
w moim ogrodzie zachowuje si celowo, pod uwag cech sumiennoci, bo czy nie
kiedy zastanawia si", jak dosta si jest sumiennym, zdyscyplinowanym i wy-
do jedzenia wyoonego w karmniku dla trwaym czowiek, ktry postanawia wsta
ptakw i wybiera inn drog, gdy jedn jej z ka, zanim gr wemie lenistwo?
zamkn? Tematyka ta bya wic w przeszoci
Wikszo psychologw jak dotd nie- pomijana. Obecnie jednak psychologowie,
chtnie uywaa takich poj, jak inten- a zwaszcza psychologowie osobowoci,
cja, wola czy wolna wola, uwaajc, e prbuj si z ni zmierzy. Jedn z zasug
s mgliste, nieuchwytne i lepiej zosta- rewolucji poznawczej byo wprowadzenie
wi je filozofom. Behawioryci nie inte- modelu czowieka rozumianego jako me-
resowali si nimi zupenie, zajmowali si chanizm przetwarzania informacji. Cz-
bowiem uchwytnym z zewntrz zachowa- ci za tego modelu - jak wspomina-
niem, a nie tym, co si dzieje w ludz- em, omawiajc teori celu w rozdziale
kiem umyle. Jednak psychologowie in- czwartym oraz teori samoregulacji Ca-
nych orientacji take podchodzili do nich rtera i Scheiera w rozdziale smym - jest
z rezerw. Jak rozpozna, kiedy kto co zachowanie celowe, a wic denie czo-
robi celowo, niezalenie od tego, czy cho- wieka lub maszyny do osignicia pew-
dzi o psa, o dziecko czy o czowieka oskar- nego punktu kocowego. Zainteresowanie
onego o dokonanie przestpstwa (Lewis, celowym zachowaniem ludzi prowadzi do
1990c)? W jaki sposb wytumaczy zjawi- pytanja, w jaki sposb zamieniamy intencj
sko siy woli? Czy niektrzy ludzie maj w dziaanie, jak przechodzimy od myli
wiksz si woli ni inni i czy dotyczy czy wyobraenia do ich urzeczywistnienia
to tylko wybranych dziedzin? Czy niektre (Cantor, 1990a; Frese, Sabini, 1985; Kuhl,
czyny s bardziej dobrowolne ni inne, Beckman, 1985; Scheier, Carver, 1988).
a jeli tak, to czy mona to oceni jedy- W gr wchodz myli, motywacje oraz
nie na podstawie subiektywnych relacji, skonnoci (cechy) prowadzce do okre-
czy te jest moliwe opracowanie bardziej lonego dziaania. Zainteresowanie celo-
obiektywnych wskanikw? wym dziaaniem ludzi prowadzi rwnie
Widzc ca zoono zagadnienia, a- do pyta o to, w jaki sposb wyznaczamy
two zrozumie, dlaczego psychologowie sobie cele zawodowe i jak planujemy ich
podchodzili do niego z rezerw. Czy jed- realizacj, jak projektujemy sobie najbli-
nak psychologia moe sobie pozwoli na szy dzie i na jakiej podstawie dokonu-
ignorowanie kwestii tak istotnych dla na- jemy wyboru midzy rnymi dziaaniami,
szego dowiadczenia? Wracajc do sytuacji takimi jak praca i spotkania towarzyskie,
opisanej przez Jamesa, wszyscy wiemy, co jedzenie i gimnastyka. Zainteresowanie
to wreszcie prowadzi do pytania o wol, kalkulacje dotyczce prawdopodobiestwa

przywodzc na myl wszystkie te zagad- osignicia celu oraz jego wartoci. Rela-
kowe, a niezwykle wane sytuacje, kiedy cja midzy tymi dwoma elementami ma
nie moemy robi tego, co chcemy, lub charakter multyplikatywny, std sformuo-
czujemy si zmuszeni do robienia tego, na wanie: model oczekiwania x wartoci.
co wcale nie mamy ochoty. Dokonanie wyboru midzy prac a zabaw
Tego typu problemy maj szczegln zaley od tego, ktra z tych czynnoci w-
wag, poniewa wydaj si sprzeczne dle wszelkiego prawdopodobiestwa do-
z naszym wyobraeniem o wasnej ra- prowadzi nas do upragnionego celu oraz od
cjonalnoci, czyli zdolnoci do podejmo- wartoci, jak mu przypisujemy. Zwizanie
wania racjonalnych decyzji i wyborw. si z t czy z tamt osob zaley od naszej
Podstawowego modelu istoty racjonal- oceny prawdopodobiestwa sukcesu oraz
nej dostarcza tak zwana teoria modelu przypisywanej mu wartoci. Jest to wic
oczekiwania-wartoci, omawiana w roz- niezwykle racjonalny model! Przyjrzymy
dziale trzecim. Zgodnie z ni wybieramy si teraz bliej niektrym sposobom podej-
zawsze takie dziaanie, ktre w naszej mowania decyzji, nastpnie przeanalizu-
ocenie najbardziej nam si opaca. Opa- jemy je w kontekcie bardziej oglnej teo-
calno ta jest pochodn wartoci, jak rii celw, a wreszcie rozwaymy badania
ma dla nas cel dziaania, oraz prawdopo- dotyczce procesu przekadania celw na
dobiestwa jego osignicia. Podejmujc dziaania i rnic indywidualnych w zakre-
decyzj, przeprowadzamy wic szybkie sie celw i towarzyszcych im procesw.
Racjonalne podejmowanie decyzji:

model oczekiwania-wartoci
Omwimy tutaj dokonania naukowcw, natomiast wysoko wygranej okrelaj
ktrzy w najwikszym stopniu przyczynili okolicznoci. Oczywicie pienidze to nie
si do powstania teorii oczekiwania-warto- wszystko. Dla wielu ludzi nagrod" moe
ci. Aby lepiej j zrozumie, posumy si by rwnie satysfakcja z trafnego wska-
podanym przez Weinera (1992) przyka- zania zwycizcy. Oczekiwania i wartoci
dem hazardzisty grajcego na wycigach maj charakter subiektywny, s rne dla
konnych. Jego podstawow czynnoci jest rnych ludzi.
obliczanie prawdopodobiestwa wygrania
wycigu przez kadego konia oraz mnoe-
Model celowego zachowania
nie go przez wysoko ewentualnej wygra-
sformuowany przez Tolmana
nej. Uzyskany w ten sposb wynik nazy-
wamy korzyci subiektywnie oczeki- Jednym z pierwszych rzecznikw modelu
wan (KSO). Gracz stawia na konia o naj- oczekiwania-wartoci by teoretyk ucze-
wyszym wskaniku KSO. Kady z grania si Edward Chase Tolman (1925;
czy inaczej ocenia prawdopodobiestwo 1932). Dokonania tego znakomitego bada-
wygrania wycigu przez danego konia, cza i eksperymentatora zostay niestety
nieco zapomniane. Tymczasem znacznie Nie obawia si takich poj, jak inten-
wyprzedzi on swj czas, przedkadajc cja, potrzeba i wola. Znaczenie przypi-
procesy poznawcze nad poczenia bod- sywane oczekiwaniom i wartociom, czy
cw z reakcjami. Jako teoretyk uczenia si te wartociowoci, jak nazywa pozy-
akceptowa wikszo zaoe behawiory- tywne i negatywne wartoci zwizane
stycznych, ale przykada wiksz wag do z celem, jest widoczne zwaszcza w jego
celowego charakteru ludzkich zachowa pracy powiconej poziomowi aspiracji
ni do mechanicznych odruchw. Ceowe (Lewin, Dembo, Festinger, Sears, 1944).
dziaanie za cechowao - jego zdaniem - Badania nad tym poziomem dotycz spo-
nie tylko ludzi, ale na przykad rwnie sobw ustanawiania przez czowieka celw
szczury. i norm wytyczajcych jego przysze za-
Tolman podkrela znaczenie czynni- chowanie, wczajc w to ocen trudnoci
kw poznawczych w uczeniu si. Uwa- zadania oraz wasnych moliwoci zreali-
a, e zwierzta nie ucz si po prostu zowania go. Osoby badane prosi si na
mechanicznych pocze midzy bodcem przykad o okrelenie odlegoci, z ktrej
a reakcj, lecz buduj map poznawcz,
potrafiyby wrzuci pik do kosza. Kiedy
pozwalajc zorientowa si, ktre zacho-
uda si to zrobi z bliskiej odlegoci, dy-
wanie prowadzi do jakich wynikw. Tol-
stans zostaje zwikszony. Relacje midzy
mana krytykowano za zostawienie szczu-
poziomem aspiracji (celem) a rzeczywi-
rw (czy udzi) zagubionych w mylach"
stymi osigniciami decyduj o poczuciu
(Guthrie, 1952, s. 143), poniewa nad
popdy przedkada czynniki poznawcze, sukcesu lub poraki. Poczucie sukcesu
takie jak oczekiwania. Podobny zarzut spo- wzrasta wraz z osigniciem wyszego po-
tka zreszt pierwszych zwolennikw poziomu aspiracji (trudniejszych celw), po-
dejcia poznawczego z powodu ich nacisku czucie przegranej staje si natomiast tym
na zimne" poznanie oraz pomijanie sfer dotkliwsze, im niszy by poziom aspiracji,
motywacji i afektu (Pervin, 1980). Jednak ktrego nie udao si osign (atwiejsze
Tolman uznawa znaczenie motywacji oraz cele). Patrz, jaki jestem dobry" - mwimy
wartoci w dziaaniu. Fascynowaa go w pierwszym wypadku. Nawet tego nie
ludzka wytrwao, a wic umiejtno potrafiem zrobi" - mwimy w drugim.
konsekwentnego zmierzania do wyznaczo- Osoby, u ktrych bada si poziom aspiracji,
nego celu. U podstaw sformuowanej przez dokonuj wyborw opartych na prawdo-
niego teorii oczekiwania-wartoci leay podobiestwie odniesienie sukcesu oraz
cele oraz oczekiwania majce subiektywn wartoci tego sukcesu, przy czym ta ostat-
warto. One to wanie zdaniem Tolmana nia zaley czciowo od stopnia trudnoci
nadaj zachowaniom ludzi i zwierzt cha- zadania (ryc. 9.1).
rakter celowy.
Model oczekiwania-wartoci Rottera

Badania Lewina nad poziomem aspiracji
W latach czterdziestych teoretycy ucze-
W tym samym mniej wicej czasie, kiedy nia si debatowali nad zaletami i wadami
Tolman formuowa swoje pogldy, psy- zmiennych poznawczych Tolmana oraz
cholog osobowoci Kurt Lewin rwnie modelu wzmocnienia Hulla. Jak wspomina-
pracowa nad teori zachowa celowych. em w rozdziale trzecim, kliniczny psycho-
log osobowoci Julian Rotter (1954) sko- dobnych sytuacjach, przy czym podobie-
rzysta z obydwu koncepcji przy opracowy- stwo to definiuje si w kategoriach subiek-
waniu modelu oczekiwania-wartoci oraz tywnie oczekiwanych rezultatw. Istniej
teorii spoecznego uczenia si. Uwaa si dowody, e tak rzeczywicie si dzieje,
dzisiaj, e jego prace oraz prace George'a przynajmniej jeli wnioskowa na podsta-
Kelly'ego wytyczyy kierunki rozwoju psy- wie subiektywnych relacji (Champagne,
chologii poznawczej (Cantor, 1990a). Zda- Pervin, 1987).
niem Rottera potencja zachowania, czyli Znaczenie przypisywane sytuacyjnym
prawdopodobiestwo wystpienia okrelo- uwarunkowaniom zachowa jest charakte-
nego zachowania w danej sytuacji, jest rystyczn waciwoci teorii spoecznego
funkcj oczekiwanej nagrody oraz wartoci uczenia si oraz teorii spoeczno-poznaw-
przypisywanej celowi. Innymi sowy, po- czej, odrniajc je obie od teorii cech
tencja zachowania w danej sytuacji jest osobowoci (Mischel, 1968). Trzeba jednak
funkcj iloczynu oczekiwania i wartoci. pamita, e to dana osoba okrela ocze-
Trzeba tu jeszcze raz przypomnie, e kiwania oraz ocenia konsekwencje ka-
oczekiwanie oraz warto maj charakter dego zachowania. Zarwno wic oczeki-
subiektywny, bd inne dla kadego czo- wania, jak i zakadane wartoci wynikaj
wieka. Sytuacje natomiast mona zdaniem z osobowoci czowieka. Co wicej, jak
Rottera opisa w kategoriach konsekwen- wspomniaem w rozdziale trzecim, Rotter
cji, jakie dany czowiek wie ze swoim za- mwi rwnie o uoglnionych oczeki-
chowaniem. Kademu ewentualnemu za- waniach, ktre przejawiaj si w rnych
chowaniu w danej sytuacji przypisujemy sytuacjach. Innymi sowy, oprcz oczeki-
pewien zakadany rezultat oraz pewn wania konkretnego zwizku midzy zacho-
okrelajc go warto. Dwie sytuacje s waniem a jego konsekwencjami w danej
podobne do siebie, jeeli ich przewidywane sytuacji, kady czowiek w wyniku swoich
nastpstwa s oceniane jako rwnie praw- dowiadcze yciowych nabiera pewnych
dopodobne i wartociowe. Mona zakada, oglnych przewiadcze na temat siebie
e czowiek zachowuje si podobnie w po- i otaczajcej go rzeczywistoci.
Badaczy poziomw aspiracji szczeglnie interesoway dwa pytania:

(1) Co decyduje o celu lub poziomie aspiracji (nr 2)?
(2) Co decyduje o reakcji na osignicie lub nieosignicie celu bd wyznaczonego poziomu aspiracji (nr 4)?
Typowa sekwencja zdarze

1 2 3 4
1 1 1 1
Poprzednie Wyznaczenie Nowe Reakcja na nowe Czas
dziaanie poziomu aspiracji dziaanie dziaanie
RYCINA 9.1 Cztery pozycje typowej sekwencji wyznaczania poziomu aspiracji
rdo: K. A. Lewin, T. Dembo, L. Festinger, R S. Sears (1944). Level of aspiration. Personalityand the behavior
disorders. New York: Ronald Press.
Pojawiy si rwnie inne teorie zawie- dowiadcze, to poszczeglne koncepcje

rajce model oczekiwania-wartoci (We- rni si pod wzgldem wagi przyka-
iner, 1992). Oddziaay one nie tylko na danej do konkretnych procesw zwiza-
badania nad sfer motywacji, ale rwnie nych z ich powstaniem. Czsto przeciwsta-
na praktyczne rozwizania w dziedzinie wiano dziaania czowieka postawionego
organizacji i przemysu (Locke, Latham, w okrelonej sytuacji dziaaniom przez
1990). Jak ju wspomniaem, czy je niego inicjowanym. Przede wszystkim za
nacisk na subiektywne oczekiwania i war- wszystkie te modele oczekiwania-wartoci
toci prowadzce do dokonywania racjo- nie byy usytuowane w penym, wzor-
nalnych wyborw opartych na maksymali- cowym kontekcie zachowania celowego.
zacji subiektywnie postrzeganej korzyci. Przedstawimy wic teraz taki kontekst,
Cho panuje zgoda co do tego, e ocze- a nastpnie omwimy oparte na nim ba-
kiwania i wartoci zale od uprzednich dania.
Stato i zmienno zachowa: w stron teorii celw

Obecnie istnieje wiele koncepcji celw i zmienni, a teoria osobowoci musi wy-
oraz teorii funkcjonowania systemu celw tumaczy relacje midzy tymi dwoma sta-
(Carver, Scheier, 1982, 1990; Ford, 1992; nami. Identyczne zachowanie we wszyst-
Klinger, 1997, Pervin, 1983, 1989). Poni- kich sytuacjach nie byoby korzystne ze
ej omawiamy podstawowe elementy tych wzgldw adaptacyjnych, podobnie zreszt
teorii, akcentujc pogldy wzbudzajce naj- jak powiewanie niczym chorgiewka na
wicej wtpliwoci u zwolennikw koncep- wietrze, czyli zmiana zachowa w zaleno-
cji alternatywnych. Chodzi o uchwycenie ci od biecych okolicznoci.
istoty kontrowersji midzy podejciem po- Oprcz kwestii staoci i zmiany obser-
znawczym, podkrelajcym zmienno za-
wowanie codziennych zachowa wskazuje
chowa z sytuacji na sytuacj, a teori cech
na jeszcze jeden fakt: dziaania wikszo-
osobowoci, kadc nacisk na stabilno
ci ludzi maj charakter uporzdkowany,
zachowania w rnych sytuacjach.
zmierzaj do jakiego celu albo punktu
W prowadzonym kiedy przeze mnie
kocowego. Ludzie nie przypominaj wic
badaniu prosiem respondentw o rejestro-
bezwolnych pieczek pingpongowych, lecz
wanie swoich zachowa przez wiele dni.
ukadaj plany i strategie suce osi-
Mieli oni opisywa kad sytuacj trwajc
gniciu wyznaczonych celw. Uchwycenie
ponad 20 minut oraz swoje zachowanie
w tym czasie. Otrzymaem do oczywisty powtarzalnego wzoru ludzkich zachowa
w istocie wynik - zachowanie czowieka wymaga dugotrwaych obserwacji pro-
bywa zarwno stae, jak i zmienne, przeja- wadzonych w rnorodnych sytuacjach.
wiajc zarwno pewne cechy powtarzalne Mona wrcz powiedzie, e osobowo
(stao), jak i takie, ktre wynikaj z kon- czowieka jest wypadkow wspod-
kretnych potrzeb i okolicznoci. Nazwa- dziaywania staoci i rnorodnoci;
em to zjawisko staoci i zmiennoci jednostka zachowuje spjno i reali-
zachowa. Ludzie s zarwno stali, jak zuje wyznaczone sobie cele, ale jed-
noczenie musi reagowa na wymogi wiadomi naszych celw, ale bywa

konkretnych sytuacji. Zachowanie czo- te inaczej. Samoopisy czasami trafnie
wieka jest wic zoone, determinowane odzwierciedlaj system motywacyjny,
licznymi siami, ukierunkowane na cel. ale czasami nie. Ludzie niekiedy po-
Wynika ono zarwno z odczuwanej potrafi powiedzie, dlaczego robi to,
trzeby cigoci i spjnoci, jak i z koniecz- co robi, ale bywa te tak, e nie
noci elastycznego dostosowywania si do umiej wytumaczy swojego zacho-
sytuacji. Poniej staramy si uchwyci ca wania, lub zamiast podawa rzeczy-
t zoono. wiste jego przyczyny sigaj do wy-
janie spoecznie bardziej akcepto-
1. Uporzdkowany charakter ludz- wanych. Istnieje wic rnica midzy
kich zachowa wskazuje, e s powodami a przyczynami; pierwsze
one ukierunkowane na cel. Zacho- wskazuj, jak ludzie sami objaniaj
wanie jest wic umotywowane, a poj- swoje zachowanie, drugie natomiast
cie celu okrela motywy, ktrymi si dotycz jego rzeczywistych determi-
ludzie kieruj. Cele mog by zoone
nantw. Czowiek moe na przykad
lub proste, bardzo wane lub mniej
twierdzi, e czego nie zrobi, Jdo
znaczce, krtkoterminowe (np. wy-
zapomnia albo mial zbyt duo pracy,
gra mecz) albo dugoterminowe (np.
zamiast przyzna, e wiadomie lub
zrobi karier zawodow albo mie
podwiadomie nie chcia tego zrobi.
udane ycie rodzinne). Niezbdne jest
Oprcz reprezentaqi poznawczych
rozrnienie- midzy celami, czyli po-
danymi punktami kocowymi, a pla- z celami s zwizane rwnie emocje.
nami, czyli drogami dochodzenia do Wane miejsce zajmuj przyjemno
celu: zamierzam zosta inynierem, i bl. Czowiek szuka przyjemnoci
wic bd si w tym kierunku kszta- i unika blu. Jednak skala emocji jest
ci. Cho istnieje ogromna liczba mo- znacznie szersza i bardziej zoona.
liwych celw oraz sposobw ich orga- Mona odczuwa dum z wasnego
nizacji, mona wyrni pewne oglne sukcesu i wstydzi si poraki, ko-
kategorie. cha swojego partnera lub gardzi
wrogiem. Co najwaniejsze za, to
2. Cele maj okrelone waciwoci
poznawcze, afektywne oraz beha- wanie afektywny skadnik celw sta-
wioralne. Poznawczym skadnikiem nowi o ich sile motywacyjnej.
celu jest jego mentalna reprezentacja Oprcz wreszcie czynnikw poznaw-
lub wyobraenie. Nie mona mie czych i afektywnych cele wi si
celu, nie przedstawiajc sobie tego, do z planami behawioralnymi. Zawieraj
czego si zmierza, tak jak termostat one poznawcze reprezentacje dziaa
nie moe kontrolowa temperatury niezbdnych do osignicie celu oraz
w pokoju bez ustawienia podanej ocen wasnej zdolnoci podjcia tych
temperatury. Z tego jednak wcale nie dziaa.
wynika, e wszystkie cele s wia- 3. Cele danej osoby s zorganizo-
dome, tak samo zreszt, jak trudno wane w hierarchiczn struktur,
byoby powiedzie o termostacie, e ktra umoliwia pynne i dy-
ma wiadomy cel. Czsto jestemy namiczne funkcjonowanie. Chodzi
TABELA 9.1 Skategoryzowane cele wymieniane przez uczestnikw badania nad staoci
i zmiennoci zachowa
KATEGORIA CELU PRZYKADOWE CELE

1. Samoocena, aprobata. Utrzymanie wysokiej samooceny, unikanie poraek, zyskiwanie akceptacji,
unikanie odrzucenia, awansowanie w zawodzie, skuteczne rywalizowanie,
dbanie o swoj pozycj u innych, unikanie wstydu.
2. Rozlunienie, rozrywka, Zabawianie si. budowanie zayych wizi, odpranie si, nawizywanie
przyja. przyjani, obdarzanie kogo uczuciem, unikanie samotnoci.
3. Agresja, wiadza. Ranienie kogo, unikanie zdominowania przez innych, unikanie uczucia
saboci, denie do dominowania nad innymi.
4. Zmniejszanie napicia, Zmniejszanie niepokoju, unikanie konfliktw, robienie tego, co naley,
konfliktu, zagroenia. unikanie poczucia winy, unikanie krytyki.
5. Uczucie, wsparcie. Obdarzanie kogo uczuciem, wsparciem lub pomoc, budowanie zaytych
wizi.
rdo: L. A. Pervin (1983). The stasis and fiow of behavior: toward a theory of goals. W: M. M. Page [red.].
Personality: current theory and research. Lincoln University of Nebraska Press. Copyright (; by University
of Nebraska Press.
o to, e cele tworz pewn hierar- to moe j dostosowywa do wymo-

chi - jedne stoj wyej od drugich. gw zewntrznych i wewntrznych.
Mona na przykad mie nadrzdny Poszczeglne cele skadajce si na
cel osignicia szczcia w yciu lub system mog by ponadto zintegro-
bycia dobrym czowiekiem. Z pierw- wane lub skonfliktowane. O konflikcie
szego z tych celw mog wynika cele mwimy wtedy, gdy realizacja jednego
bardziej szczegowe, jak zaoenie celu przeszkadza w realizacji innego.
udanej rodziny lub zrobienie kariery 4. Dynamiczne funkcjonowanie sys-
zawodowej, a z drugiego - nakaz po- temu celw polega na powtarza-
magania innym i przestrzegania zasad niu sekwencji aktywizacja-utrzy-
moralnoci. Niekiedy jednak struktura manie-zakoczenie dziaania celo-
ulega zmianie i cel nadrzdny zo- wego. Co pobudza dziaanie zmie-
staje podporzdkowany celowi, ktry rzajce do celu? Jak udaje nam si
uprzednio mia mniejsz wag. Dla wytrwale zmierza do celu przez
szczura cel najedzenia si czasami duszy czas i wbrew licznym nie-
jest waniejszy od napicia si, a cza- raz przeciwnociom? Kiedy przesta-
sami bywa odwrotnie. Bycie dobrym jemy dziaa w tym kierunku? Py-
czowiekiem bywa zwykle nadrzdne tania te dotycz dynamiki funkcjo-
w stosunku do bawienia si, ale nie- nowania systemu celw. Uwaa si,
kiedy imperatyw zabawy zyskuje sta- e cele s w nim zawsze obecne,
tus nadrzdny. Cho wic czowiek podobnie jak programy w kompute-
dysponuje caociow struktur celw, rze. Rol pobudzajc moe speni
bodziec zewntrzny lub wewntrzny, istnieniu wielu potencjalnych zacho-

jak gd, pragnienie, myl lub obraz. wa sucych realizacji tego sa-
Kiedy pojawia si cel, mechanizmy mego celu. Innymi sowy, wszystkie
poznawcze analizuj moliwoci jego drogi prowadz do Rzymu. Po trzecie
osignicia. Odbywa si to zgodnie wiele rnych celw mona realizo-
z modelem oczekiwania-wartoci, na wa za pomoc tego samego zachowa-
drodze oceny wartoci czy znaczenia nia. Umiech moe wyraa serdecz-
celu oraz prawdopodobiestwa jego no albo ukrywa wrogo, miech
realizacji. Wytrwale zmierzanie do za moe by wyrazem rozbawienia
celu jest moliwe dziki utrzymywa- z usyszanego artu albo maskowa
niu w centrum uwagi jego mentalnej skrpowanie. Mwimy wwczas o za-
reprezentacji, dziki osiganiu celw sadzie ekwifinalnoci, czyli zdolno-
czstkowych oraz dziki wzmocnie-
ci wielu rnych celw do przeja-
niom emocjonalnym, takim jak duma
wiania si w tych samych zachowa-
albo wstyd (Bandura, 1986). Innymi
niach. Innymi sowy, nie wolno oce-
sowy, musimy uporzdkowa nasze
nia ksiki po okadce". Uwaa si,
cele, podzieli je na krtko- i dugoter-
e te trzy zasady, multideterminacji,
minowe i periodycznie ocenia jako
ekwipotencjalnoci oraz ekwifinalno-
naszych dziaa, wzmagajc wysiki,
jeli ta ocena wypada niekorzystnie. ci, s niezbdne dla zrozumienia dy-
Du rol odgrywaj emocje zwizane namicznego aspektu funkcjonowania
ze sprostaniem Ja idealnemu i powin- systemu celw.
nociowemu w rozumieniu Higginsa 5. Rozwj prowadzi do coraz wik-
(rozdzia smy).Jizia]ania zmierzajce szej zoonoci poznawczych, emo-
do realizacji celu koczymy, kiedy cel cjonalnych i behawioralnych aspe-
zostaje osignity, kiedy uzyskujemy ktw systemu celw. Teoria celw
zadowalajcy poziom jego realizacji musi opisa, jak osiga si cele i w jaki
lub kiedy dalsze dziaania ocenia si sposb rozwija si ich system. Uwaa
jako bezowocne. W kadym z tych si, e sia motywacyjna celw wynika
wypadkw na miejscu dotychczas re- z ich uwarunkowania afektywnego.
alizowanego celu pojawia si inny. Zwizek emocji z jak osob albo
Trzeba pamita o kilku zasadach dy- rzecz moe opiera si na bezpored-
namiki funkcjonowania systemu ce- nim dowiadczeniu, jak przy warun-
lw. Po pierwsze w bardziej zoonych kowaniu klasycznym, albo na obser-
sytuacjach mamy do czynienia z wie- wacji innych, jak przy warunkowaniu
loci celw w tym samym czasie. Na zastpczym (Bandura, 1986). Prawie
przykad robienie kariery zawodowej wszystko moe sta si celem, o ile
moe suy realizacji wielu celw.
skojarzone zostao z emocjami.
Mwimy wwczas o zasadzie mul-
Zwizki emocjonalne z ludmi i rze-
tideterminacji. Po drugie ten sam
czami s szczeglnie intensywne
cel mona osign rnymi sposo-
w pierwszych latach ycia czo-
bami. Istnieje wiele drg do sukcesu
wieka. W tym okresie bierze pocztek
albo popularnoci. Mwimy wwczas
wiele naszych najsilniejszych prefe-
o zasadzie ekwipotencjalnoci, czyli
rencji i awersji. Na przykad wikszo
lii mm
Teoria celu
Jednym z wyzwa stojcych przed teoriami motywacji jest konieczno wyjanienia wytrwaoci cztowieka
w deniu do odlegych w czasie celw.
naszych upodoba smakowych i zapa- bre oceny, ale stopniowo zacz lubi
chowych wywodzi si z dziecistwa sam czynno uczenia si. Czynno
i bardzo trudno je potem zmieni. Za- ta staje si wwczas funkcjonalnie
razem jednak skojarzenia emocjonalne autonomiczna, niezalena od swoich
ulegaj zmianom w procesie rozwoju, korzeni.
dlatego pojawiaj si nowe cele, a nie- Trzeba pamita rwnie, e rozwo-
ktre ze starych zostaj odrzucone. jowi ulegaj poznawcze waciwoci
Warto tu przypomnie Allportowsk czowieka. Dziki temu organizacja
(1961) koncepcj autonomii funk- celw oraz plany ich realizacji staj
cjonalnej. Allport twierdzi, e dzia- si coraz bardziej zoone. Czowiek
alno suca zaspokojeniu popdu moe uwzgldnia nie tylko wicej
lub potrzeby moe sta si przyjemna rzeczy, ktre pragnie osign lub
i by celem samym w sobie. W katego- ktrych pragnie unika, lecz rwnie
riach prezentowanej tu teorii dziaal- wicej sposobw realizacji swych za-
no suca pocztkowo osigniciu mierze. W miar rozwoju czowiek
jakiego celu moe si sta celem potrafi rwnie coraz lepiej wybie-
dziki powizaniu jej z pozytywnymi ga myl w przyszo i rezygno-
emocjami. Kto moe na przykad wa z natychmiastowej przyjemnoci
dobrze si uczy ze wzgldu na do- na rzecz przyjemnoci antycypowanej
(Mischel, 1990). Rozwj oznacza rw- czy nie tylko konfliktu celw/ale rw-
nie coraz wiksze umiejtnoci beha- nie reorganizacji caego systemu. Nie
wioralne, uatwiajce osiganie celw. chodzi wwczas o stworzenie cakiem
Trzeba podkreli, e chodzi tutaj nowego systemu, lecz o ustanowie-
o rozwj systemu celw, a wic zoo- nie nowych zwizkw midzy celami
nej sieci wspzalenych celw i pla- oraz zapewnienie wikszej integracji
nw. Rozwj jednej czci tego sys- systemu. Takie spostrzeganie zmiany
temu wywiera wpyw na inne jego terapeutycznej przypomina koncepcj
czci. Zmiana powiza afektywnych zmiany Kelly'ego (1955) w struktu-
jednego celu wpywa na warto afek- rze systemu konstruktw osobistych
tywn innych celw, a umiejtnoci danego czowieka, tyle e zamiast
suce osigniciu jednego celu mog konstruktw mwi si tutaj o celach.
by wykorzystane dla osignicia in- Dziki temu czowiek pozostaje t
nego celu. sam osob, cho zaszy w nim istotne
6. Zaburzenia psychiczne mona uj- zmiany.
mowa w kategoriach nieobecno-
ci celw, ich konfliktu (np. mi- Zaley nam tutaj na moliwie jak naj-
dzy pragnieniem a lkiem) albo szerszym ujciu systemu celw. Podkre-
trudnoci z ich osiganiem. Tera- lamy dynamiczne aspekty jego funkcjono-
pia polega na reorganizacji sys- wania oraz wspoddziaywanie czynnikw
temu celw albo sposobw ich poznawczych, afektywnych i behawioral-
osigania( Cele opieraj si na emo- nych. Jak wspominaem, istniej podo-
cjach pozytywnych i negatywnych. biestwa midzy takim ujciem a innymi
Mona wic mwi o nich w katego- koncepcjami, podkrelajcymi zorganizo-
riach pragnie i lkw, efektw powany, celowy charakter funkcjonowania
danych (pragnienia) lub unikanych czowieka. Wida tu wyranie wpyw re-
(lk). Czasami ludzie cierpi z po- wolucji poznawczej, z jej pojciami sprz-
wodu braku celw. Zdarza si tak enia zwrotnego oraz systemw kontro-
zwaszcza u progu dorosoci, kiedy lnych, a take wczeniejszych koncepcji
nie 'Zapada jeszcze decyzja o wy- kadcych nacisk na celowy aspekt funk-
borze zawodu, oraz po przejciu na cjonowania organizmw (Pervin, 1983).
emerytur, kiedy to trzeba znale Najwiksza rnica midzy naszym uj-
co, co zastpioby prac zawodow, ciem a innymi wspczesnymi modelami
zajmujc dotychczas znaczn cz dotyczy podkrelania znaczenia emocji,
ycia. Czciej jednak ludzie cierpi a zwaszcza roli klasycznego warunkowa-
z powodu konfliktu celw. Nierzadko
nia reakcji emocjonalnych w wyznacza-
zdarza si na przykad konflikt mi-
niu celw. Inne modele zwracaj mniejsz
dzy pragnieniem bliskoci a lkiem
uwag na sfer afektywn oraz kwesti
przed zranieniem wasnej dumy. Ce-
ksztatowania si celw. Kolejna rnica
lem terapii jest wwczas zintegro-
polega na tym, e uznajemy potencjalne
wanie sprzecznych celw, czyli zna-
znaczenie niewiadomych celw. Czas ju,
lezienie sposobu nawizania bliskich
by przedstawi to szerokie ujcie i omwi
kontaktw bez naraania na szwank
rozmaite badania zajmujce si celami oraz
samooceny. Terapia moe jednak doty-
przejciem od mylenia do dziaania.
Cel, samoregulacja i dziaanie: programy badawcze

Zajmiemy si tu konkretnymi programami nia. Bandura podkrela znaczenie sfery po-
badawczymi dotyczcymi zagadnienia celu. znawczej dla mentalnego reprezentowania
W niektrych wypadkach obejmuj one celw, przewidywania rezultatw rnych
rwnie zagadnienia samoregulacji lub dziaa, dokonywania atrybucji w stosunku
procesw wewntrznych monitorujcych do minionych sukcesw i poraek oraz
postp na drodze do celu. Wikszoci pro- oceniania wasnych moliwoci.
gramw przywieca wyrana intencja - Przyjrzyjmy si dziaaniu w ujciu Ban-
czenia czynnikw poznawczych, afektyw- dury, zwracajc szczegln uwag na pod-
nych i motywacyjnych i stworzenia jed- krelane przez niego czynniki poznawcze
nego, caociowego obrazu pokazujcego oraz rol, jak odgrywaj one w procesach
proces przechodzenia do dziaania. Midzy samoregulacji. Zaczniemy od pojcia celu
rnymi programami badawczymi istniej i standardu. Zdaniem Bandury standardy
w tej mierze znaczne rnice. czy je wewntrzne reprezentuj cele, ktre za-
za to ujmowanie mylenia i dziaania czo- mierzamy osiga, oraz natur wzmocnie
wieka poprzez pryzmat pojcia celu. oczekiwanych od innych i od siebie. U r-
de dziaania ley cel albo standard, ocena
wysiku niezbdnego do sprostania stan-
Model celw i standardw
dardowi oraz przewidywane konsekwencje
oraz samoregulacji Bandury
powodzenia i niepowodzenia. Dwie sprawy
W wielu miejscach odwoywalimy si s tutaj szczeglnie istotne. Po pierwsze
do spoeczno-poznawczej teorii Alberta Bandura mwi zarwno o wzmocnieniach
Bandury. W rozdziale trzecim chodzio wewntrznych, jak i zewntrznych. Duma
o kwesti poznawczych skadnikw oso- z odniesionego sukcesu lub wstyd albo
bowoci, a w rozdziale smym - o jego poczucie winy w wypadku poraki s uwa-
teori poczucia wasnej skutecznoci. Tu- ane za potne, wewntrzne siy samore-
taj omwimy spojrzenie tego badacza na gulujce. Wanie dziki takim procesom
motywacj. Bandura (1989b; 1990) z ro- samowzmacniania potrafimy wytrwale
sncym zainteresowaniem zajmowa si kroczy wyznaczon drog mimo braku
procesami afektywnymi i motywacyjnymi, wzmocnie zewntrznych. Po drugie Ban-
spostrzega je jednak przez pryzmat po- dura twierdzi, e sia motywacji nie wynika
dejcia poznawczego: Umiejtno moty- z samych celw, ale z faktu, e ludzie maj
wowania siebie i celowego dziaania jest skonno do cigego oceniania wasnych
zakorzeniona w aktywnoci poznawczej. zachowa. Innymi sowy, cele wyznaczaj
Przysze wydarzenia nie mog by przy- standardy dla pozytywnego lub negatyw-
czyn biecego dziaania. Dziki jednak nego oceniania siebie w zalenoci od
reprezentacjom poznawczym przysze wy- postpw czynionych na drodze do ich
darzenia zamieniaj si w czynniki moty- osignicia (1989b, s. 27).
wujce i regulujce biece zachowania" Czy istniej dowody, e cele maj zna-
(1989b, s. 19). Jak ju wspominalimy przy czenie motywacyjne? W badaniach nad
omawianiu teorii celw, to ich poznawcze osigniciami yciowymi Bandura (1989b)
reprezentacje ksztatuj biece zachowa- wykaza, e ludzie niewyznaczajcy sobie
zwrotne, a czwarta nie miaa ani celu, ani

Niniejszy wykres pokazuje, jakie znaczenie dla
informacji. Ochotnikom powiedziano, e
motywacji maj wyznaczone cele
chodzi o opracowanie programu wicze
dla osb po zawale serca. Po zakoczeniu
pierwszej czci wicze oceniono, czy
S 40 u
i w jakim stopniu rekonwalescenci byliby
-o zadowoleni z dalszego wykonywania takich
wicze, przy czym brano pod uwag
S30 - stopie ich zaangaowania i ilo pracy
wkadanej w wiczenia. Zgodnie z hi-
I
potez najsilniejsz motywacj wykazay
osoby majce jasno wyznaczony cel oraz
otrzymujce informacje zwrotne dotyczce
jakoci swoich dziaa. Ani same cele, ani
same informacje zwrotne nie miay takiego
brak atwe trudne znaczenia (ryc. 9.3). W sumie zarwno
Wyznaczane sobie cele
RYCINA 9.2 redni wzrost motywacji w warunkach

Wykres wskazuje na znaczenie celw oraz
otrzymywania jedynie informacji zwrot-
informacji zwrotnych dla motywacji.
nych dla dziaa bez wyznaczonych
celw czy te obierania sobie celw
atwych lub trudnych. 60
rdo: A. Bandura (1989). Self-reg ulation of motivation 50

and action through internal standards and goal systems.
W: L. A. Pervin [red.]. Goal concepts in personality and
40
social psychology. Hillsdale, NJ: Erbaum.
t
celw mniej pracuj i gorzej wypadaj ni

ci, ktrzy wyznaczaj sobie atwe cele. Ci
ostatni z kolei wypadaj gorzej ni ci, kt- | 20
rzy okrelaj sobie cele bardziej ambitne
(ryc. 9.2). Wyznaczajc sobie cel, uka-
10
damy najlepszy plan osignicia go oraz Cele wraz Same Same Grupa
oceniamy ilo niezbdnej do tego pracy. z informacjami
zwrotnymi
cele informacje
zwrotne
kontrolna
Zmierzajc do niego, polegamy na infor-

macjach zwrotnych dotyczcych naszych RYCINA 9.3 redni procentowy wzrost nakadw
postpw. W wanych dla tej tematyki ba- pracy przy rnych kombinacjach celw
daniach (Bandura, Cervone, 1983) cztery oraz informacji zwrotnych
grupy ochotnikw wykonyway wiczenia
wymagajce duego wysiku. Jedna grupa rdlo: A. Bandura. D. Ccrvone (1983). Self-evalua!ive
and self-efficacy mechanisms governing the motivational
miaa wyranie okrelony cel i otrzymy-
effect of goal systems. Journal of Personality and Social
waa informacje zwrotne na temat swoich Psychology, 55, 1021. Copyright by 1983 American
osigni, druga miaa tylko okrelony Psychological Association.
cel, trzecia otrzymywaa tylko informacje
cele, jak i informacje zwrotne s niezbdne czasowych osigni, a charakteryzoway

przy realizacji pracochonnych i trudnych si wysokim poziomem poczucia wasnej
przedsiwzi. skutecznoci. Ani samo niezadowolenie,
Z omwienia wczeniejszych prac Ban- ani samo poczucie wasnej skutecznoci,
dury powinno jasno wynika, e wan nie przynosiy porwnywalnych rezulta-
rol w procesach samoregulacji odgrywa tw. Potwierdza to teori, e cele stano-
poczucie wasnej skutecznoci. Tak rze- wi znaczc si motywujc, oddziaujc
czywicie jest. W omawianym przed chwil wsplnie z ocenami wasnych poczyna
badaniu wskaniki poczucia wasnej sku- oraz poczuciem wasnej skutecznoci.
tecznoci zestawiono z rnymi pozio- Poczucie wasnej skutecznoci ma wie-
mami osigni. Zgodnie z zakadan hi-' loraki wpyw na motywacje. Po pierwsze
potez oraz wczeniejszymi ustaleniami ksztatuje poziom zaangaowania w wy-
(zob. ryc. 8.2) najwicej pracy wkaday znaczony sobie cel oraz wybr jego stop-
osoby, ktre byy niezadowolone z dotych- nia trudnoci. Jak wynika z poprzednich
W:- Poziom poczucia

-1 wasnej skutecznoci
-2
Niski poziom poczucia
-3 wasnej skutecznoci
-4
Wysoki poziom poczucia
-5 ' wasnej skutecznoci
I:
I -8
S -9
I -10
1 -12
1 ~"13
-14
-15
Instrukcja Wykonywanie zadania Ocena siebie
RYCINA 9.4 Procent zmiany ttna u osb wierzcych i niewierzcych we wasn skuteczno - podczas
suchania opisu zadania, jego wykonywania oraz oceniania wtasnych dziaa
rdo: A. Bandura. D. Cioffi, C. B. Taylor, M. E. Brouillard (1988). Perceived self-efficacy in coping with cognitive
stressors and opioid activation. Journal of Personaiity and Social Psychology, 55,484.
wpywa rwnie na nasze emocjonalne

Niniejszy wykres pokazuje zwizek midzy nastrojem reakcje na zadanie oraz skuteczno na-
depresji a niskim poziomem wiary w siebie przy
szych wysikw. Stwierdzono, e ludzie
cigym deniem do celu.
0 wysokim poziomie wiary w moliwo
wykonania zadania przeywaj w jego
5 obliczu mniej stresw, objawiajcych si
szybkoci ttna, ni ludzie przekonani,
03 HA
C/3
e im si nie powiedzie (ryc. 9.4). Brak
a.
o
09 poczucia wasnej skutecznoci oraz re-
zygnacja z realizacji celu prowadz do
depresji, natomiast zaufanie do wasnych
cti
c. moliwoci i uporczywe denie do celu
3=
> 2
e wi si z bardziej pozytywnymi stanami
2 emocjonalnymi (ryc. 9.5). Co gorsza, kiedy
1
C3
1 czowiel^ niewierzcy w siebie staje przed
U
O trudn decyzj, jego myli cechuje zamt
* o 1 brak stanowczoci. Innymi sowy, brak
poczucia wasnej skutecznoci upoledza
-1 niezwykle wane dla realizacji celw czyn-
noci poznawcze.
RYCINA 9.5 Procent zmiany przygnbienia u ludzi Poczucie wasnej skutecznoci wpywa
czcych silne poczucie wasnej skutecznoci
rwnie na ustanawianie kolejnych stan-
z deniem do celu ( W S + C + ) , niskie poczucie
wasnej skutecznoci z deniem do celu (WS-C+) dardw. Jak wynika z powyszych analiz,
oraz poczucie wasnej skutecznoci z rezygnacj poziom wiary w siebie ksztatuje emo-
z realizacji celu (WS-C-) cjonalne i poznawcze reakcje na rozd-
wik midzy wyznaczonymi standardami
rdo: A. Bandura (1989). Self-regulation of
a rzeczywistymi osigniciami. Mobiliza-
motivation and action through interna! standards
and goal systems. W: L. A. Pervin [red.]. Goal cja po ewentualnej porace lub zaamanie
concepts in personality and social psychology. zaley od wiary w skuteczno przyszych
Hillsdale, NJ: Erbaum. dziaa. Poczucie wasnej skutecznoci
ma te zwizek ze sposobem reagowania
w momencie osignicia celu. Bardziej
przykadw, istnieje bezporednia zale- cieszymy si, przypisujc sukces wasnym
no midzy poziomem poczucia wasnej zdolnociom ni szczciu. Czowiek wy-
skutecznoci a iloci wysiku wkada- znacza te sobie kolejne wysze standardy,
nego w wykonywane zadanie. Wpywa jeli ufa, e potrafi im sprosta.
ona rwnie na charakter podejmowanych Okrelanie nowych, wyszych standar-
przez dan jednostk wyzwa oraz jej dw po osigniciu celu jest wedug Ban-
wytrwao w obliczu przeszkd. Im bar- dury wane, poniewa stanowi zwiecze-
dziej czujemy si skuteczni, tym trud- nie procesu samoregulacji. Zdaniem tego
niejszych zada si podejmujemy. Szybko badacza: Gdy ludzie osigaj cel, do kt-
zabraknie nam te wytrwaoci, jeeli rego zmierzali, to ci, ktrzy mocno wierz
uznamy wszystkie nasze zabiegi za jaowe. w siebie, ustanawiaj sobie kolejny, trud-
Po drugie poczucie wasnej skutecznoci niejszy cel. Przyjcie kolejnych wyzwa
prowadzi do nowych, mobilizujcych nie- Wynika z tego, e mona mie cele

spjnoci, nad ktrymi trzeba zapanowa" bardzo odsunite w czasie, ale najwiksz
(1990, s. 92). Innymi sowy, osignicie skuteczno osiga si, rozkadajc je na
celu nie oznacza zaprzestania dziaania. cele porednie. Dziki ich stopniowej re-
Czowiek wyznacza sobie raczej wysze alizacji cel odlegy staje si atwiej osi-
standardy. Poniewa znaczenie motywa- galny. Nic wic dziwnego, e w pewnym
cyjne maj bardziej konsekwencje samo- badaniu powiconym dzieciom majcym
oceny ni cele same w sobie, osignicie kopoty z matematyk cele krtkotermi-
jednego celu jest rwnoznaczne z wyzna- nowe wypady o wiele lepiej ni cele odle-
czeniem sobie kolejnego. W ten sposb ge albo zupeny brak jakichkolwiek celw.
cay cykl si powtarza. Prowadzio to do lepszych wynikw w na-
uce, do wikszego zainteresowania mate-
Zanim zakoczymy omawianie teorii
matyk oraz do wzrostu wiary we wasne
Bandury, trzeba wspomnie o istniejcym
moliwoci (Bandura, Schunk, 1981; ryc.
w niej rozrnieniu rnych rodzajw celu.
9.6). Jeeli wic kto ma kopoty ze sfer
Moe ono mie szczeglne znaczenie dla
motywacji, naley si zastanowi, czy jego
ludzi cierpicych na problemy zwizane ze
cele nie s zbyt niejasne, nierealistyczne
sfer motywacji. Czy jedne cele mobili-
lub zbyt odlegle w czasie i nierozoone
zuj silniej ni inne? Bandura twierdzi, e na szereg celw porednich. Innymi sowy,
cele konkretne, ambitne, realistyczne mobilizujca sia celw wzrasta, jeli s
i krtkoterminowe s bardziej mobilizu- one konkretne, realistycznie ambitne oraz
jce ni niejasne, nierealistyczne, mao ukadaj si w seri rozoon w czasie.
ambitne i dugoterminowe. Cele kon-
Tak przedstawia si Bandury teoria
kretne sprawdzaj si lepiej ni oglne in-
celw i samoregulacji, podkrelajca zna-
tencje. Bandura twierdzi te, e ludzie wi-
czenie procesw poznawczych. Uczestni-
cej pracy wkadaj w zrealizowania celw
cz one w wyznaczaniu celw, wpywaj
trudniejszych i ambitniejszych, nawet jeli
na poziom wiary w siebie oraz dziaanie
grozi to niekiedy wyznaczeniem sobie ce-
procesw samooceny. Istniej podobie-
lw nierealistycznie trudnych, ktre z cza- stwa midzy t teori a .innymi przed-
sem ulegaj weryfikacji. Jeeli za chodzi stawianymi uprzednio modelami. Przy-
o porwnanie celw odlegych w czasie kadem jest koncepcja ukierunkowa Ja
z krtkoterminowymi, to Bandura (1989b, Higginsa (Ja idealnego i Ja powinnocio-
s. 44) pisze: wego) oraz teoria kontroli, podkrelajca
znaczenie zmniejszania rozbienoci mi-
Najbardziej mobilizuje seria bliskich w cza- dzy standardem a rzeczywistym poziomem
sie celw porednich, ktre prowadz do funkcjonowania. Trzeba jednak odnotowa
celu nadrzdnego. [...] Ambitny cel dosko- rwnie znaczce rnice. Jeeli chodzi
nale mobilizuje, jeeli zostaje rozoony o teori kontroli, sformuowan przez Ca-
na cele porednie, ktre s wprawdzie rtera i Scheiera (1981, 1990), a omawian
rwnie ambitne, ale wyranie osigalne w poprzednim rozdziale, Bandura twierdzi,
przy pewnym dodatkowym wysiku. D- e jego teoria kadzie o wiele wikszy
enie do celu nieosigalnego oznacza nacisk na aktywny udzia czowieka w wy-
za skazywanie siebie na cige widmo znaczaniu celw. Jego zdaniem w modelu
poraki. Carvera i Scheiera czowiek po osigniciu
celu spoczywa na laurach, podczas gdy prawdopodobiestwo wystpienia okrelo-

u niego wyznacza sobie nowy cel, liczc na nych skutkw swoich zachowa, to nieko-
pozytywn samoocen po jego osigniciu. niecznie z powodu nieumiejtnoci racjo-
W jego modelu czowiek jest wic o wiele nalnego mylenia, lecz wanie z powodu
aktywniejszy i ma wikszy wpyw na swoje bdw poznawczych oraz ograniczonych
zachowania ni w teorii kontroli. zdolnoci przetwarzania informacji. Jeeli
kto chce przy tym poprawi swoj zdol-
Wykres pokazuje zwizek midzy zainteresowaniem no przewidywania, musi umie oddziela
matematyk a bliskimi celami w opozycji do celw wyobraenia dotyczce skutkw swoich
odlegych lub braku jakichkolwiek celw. poczyna od wiary we wasn skuteczno.
Zdaniem Bandury ludzkie postpowanie
14 zaley od wiary bd niewiary w ich wpyw
na wynik kocowy. Nie jest to po prostu
12
kwestia umiejscowienia rda kontroli,
10 lecz wiary w posiadane umiejtnoci. Ban-
dura twierdzi te, e ocena wynikw dzia-
I 8 ania zmienia si w zalenoci od tego, czy
s one spostrzegane jako skutki wasnych
1 6
umiejtnoci czy te nie.
4 Wreszcie, zdaniem Bandury, czowieka
motywuj nie tyle same cele, jak to wyni-
2
kaoby z pierwszych teorii celu, ile ocze-
0 kiwana korzystna samoocena. Nie chodzi
Cele Cele Brak Grupa wic o to, by zapa krliczka, ale by go
bliskie odlegle celw kontrolna
goni. Czowiek nigdy nie spoczywa na
laurach, lecz wyznacza sobie kolejne cele
RYCINA 9.6 Poziom zainteresowania matematyk i standardy. Model taki w dwch miej-
u dzieci, ktrym wyznaczono rne cele
scach wzbudza wtpliwoci. Po pierwsze,
chocia Bandura wynikami bada ekspe-
rdo: A. Bandura, D. H. Schunk (1981). Cultivating
rymentalnych wspiera tez, e wielk si
competence, self-efficacy and intrinsic interest.
Journal ol Personality and Social Psychology. 41, motywacyjn posiadaj informacje zwrotne
593. oraz niezadowolenie z siebie, to nie wy-
klucza roli przyjemnoci wynikajcej z sa-
mego celu. Wyniki jego bada mog by
Warto rwnie porwna teori Ban- znieksztacone w takim stopniu, w jakim
dury z rodzin teorii modelu oczekiwania- tworzono sytuacje, w ktrych trzeba si
wartoci. Cho tu take istniej podobie- byo wykaza, a pomijano takie, w ktrych
stwa, Bandura twierdzi, e jego model wprawdzie nie trzeba si wykazywa, ale
zwraca wiksz uwag na bdne oceny take dziaa si w sposb celowy. Czy nie
oraz przekonania o wasnej skutecznoci. mona na przykad czerpa cigej przy-
Jeeli chodzi o bdne oceny, to zdaniem jemnoci z osignicia pewnego poziomu
Bandury ludzie czsto kieruj si z gry zblienia z drug osob, nie starajc si ko-
podjtym nastawieniem lub maj niepene niecznie przej na wyszy poziom wizi?
informacje. Jeeli wic bdnie oceniaj Czy przyja, seks albo ksika nie bywaj
wystarczajco dobre", aby nie trzeba byo potem bardziej zoon teoretycznie kate-
wyznacza sobie kolejnych celw? gori zada yciowych.
Po drugie podkrelanie wycznego
znaczenia kocowej samooceny kae za- Koncepcja projektw osobistych Little'a
pyta o rdo celw. Bandura twierdzi, Little (1989; Palys, Little, 1983) defi-
e cele pojawiaj si na skutek bezpo- niuje projekt osobisty jako seri dziaa
redniego wzmocnienia pochodzcego od zmierzajcych do osignicia celu. Pro-
innych ludzi albo na skutek obserwowa- jekty osobiste obejmuj wiele zada: od
nia innych ludzi, ktrzy je sobie wyzna- trywialnych czynnoci ycia codziennego,
czaj i realizuj. W tym drugim wypadku w rodzaju zrobienia prania" do yciowych
mamy do czynienia z uczeniem si po- obsesji, takich jak wyzwolenie narodu".
przez obserwacj oraz warunkowaniem W kadym momencie dany czowiek moe
zastpczym. W obu wypadkach obecne s by zaangaowany w realizacj maej lub
emocje - albo bezporednio, w wyniku duej liczby projektw osobistych. Zda-
wzmocnienia otrzymywanego od innych, niem Little'a [...] projekty osobiste s
albo porednio, poprzez obserwowanie in- naturalnymi jednostkami analizy dla psy-
nych, ktrzy osigaj wyznaczone cele lub chologa osobowoci, ktry zastanawia si,
ich nie osigaj. Wynikaoby z tego, e to jak ludzie przebijaj si przez pltanin
same cele s zwizane z emocjami, a nie
yciowych problemw" (1989, s. 15).
tylko proces dochodzenia do nich lub ich
Jak ocenia projekty osobiste? Little
unikania. Moemy cieszy si z postpw
proponuje metod Analizy Projektw Oso-
w realizacji celu, ale nie wyklucza to
bistych (APO). Opiera si ona przede
wielkiej radoci niesionej przez cel sam
wszystkim na samoopisach. Osoby ba-
w sobie. Nagroda sprawia przyjemno nie
dane sporzdzaj list wanych dla siebie
tylko dlatego, e odwalio si kawa dobrej
projektw. Ich liczba jest nieograniczona.
roboty", lecz rwnie dlatego, e sama
Przykadowe pozycje z takiej listy zostay
w sobie jest powodem satysfakcji.
zamieszczone w tabeli 9.2. Zwykle wy-
mienia si okoo 15 projektw. Nastpnie
Projekty i denia osobiste prosi si o ocen kadego z nich pod
oraz zadania yciowe wieloma wzgldami, takimi jak jego zna-
Ostatnio wielu psychologw zwraca uwag czenie, stopie trudnoci, zwizany z nim
na intencjonaln struktur osobowoci stopie przyjemnoci, postpy w realizacji,
w zakresie konkretnych, indywidualnych pozytywne i negatywne skutki. Chodzi
i uzalenionych od kontekstu celw. Celom o informacje dotyczce znaczenia i struk-
takim daje si rne nazwy, jak aktualne tury projektu, poziomu stresu zwizanego
troski (Klinger, 1977), projekty osobiste z jego realizacj oraz caego systemu pro-
(Little, 1989; Palys, Little, 1983), de- jektw danej osoby. Czy uwaa ona swoje
nia osobiste (Emmons, 1989a, 1989b) projekty za wane, czy niewane? Czy
oraz zadania yciowe (Cantor, 1990a). s one uporzdkowane, czy chaotyczne?
Wszystkie te koncepcje dotycz zachowa Czy dana osoba sdzi, e projekty przera-
celowych, dlatego omwimy je wsplnie. staj jej moliwoci? Czy uwaa, e czyni
Poniej zajmiemy si badaniami nad pro- postpy w ich realizacji i zamierza dalej
jektami i deniami osobistymi, a zaraz zda w tym samym kierunku?
Metoda Analizy Projektw Osobistych wzajemne powizania. Kady projekt oso-

daje osobom badanym du swobod wy- bisty charakteryzuje si licznymi po-
raania swoich spostrzee i dowiadczeniami z innymi projektami, a take
cze. Zapewnia rwnie elastyczno ba- wieloma przyczynami swojego zaistnienia
daczom, ktrzy mog poprosi osoby ba- oraz sposobami realizacji. Analiza wsp-
dane o ocen ich projektw pod pewnymi oddziaywania rnych projektw, poka-
dodatkowymi wzgldami (np. waga, sto- zujca, kiedy wspomagaj si nawzajem,
pie trudnoci, prawdopodobiestwo osi- kiedy sobie przeszkadzaj, a kiedy nie
gnicia). Dziki niej rwnie mona zapy- maj ze sob adnego zwizku, pozwala
ta o to, czy dany projekt uatwia realizacj uchwyci poziom systemowej spjnoci
innych projektw, przeszkadza w niej czy lub konfliktu. Projekty osobiste s bowiem
te nie ma na to adnego wpywu. Analiz traktowane jak system, a nie jak izolowane
matrycy projektw indywidualnych danej jednostki.
osoby (og ocen dotyczcych wszystkich Co wynika z tych analiz? Little odno-
projektw) mona przeprowadzi pod k- towuje zwizek midzy duym zadowole-
tem treci, ogu ocen w danej kategorii niem z ycia a niskim poziomem stresw
oraz struktury. Zdaniem Little'a projekty obecnych w projektach osobistych oraz
mona wprawdzie uporzdkowa hierar- wysokim poziomem udanej realizacji pro-
chicznie, ale dla ich zrozumienia lepsza jektw i panowania nad nimi. Jego zdaniem
jest struktura sieciowa, obrazujca liczne zadowolenie lub niezadowolenie z ycia
TABELA 9.2 Przykady projektw osobistych zapisanych przez studentw w pierwszej fazie
Analizy Projektw Osobistych
Dokoczy prac pisemn z historii.
Znale czas na ycie duchowe.
Obejrze mecz Toronto z Detroit.
Pozna nowych ludzi.
Stworzy tilozoti yda.
Zaprzyjani si ze znanymi osobistociami.
Pj z kim do ka.
Wsuchiwa si uwaniej w to, co mwi brat.
Zrzuci 6 kilogramw.
Opiekowa si umierajc ciotk.
Zapuci paznokcie.
Poobija si w wita.
Napisa prac semestraln.
Zrozumie ojca i matk.
rdo: D. Little (1989). Personal projects analysis: trivial pursuits, magnificent obsessions and the search for
coherence. W: D. M. Buss, N. Cantor [red.]. Personality psychology: Recent trends and emerging directions.
New York: Springer-Verlag.
koncentruje si na stresie wywoywanym Badania Emmonsa nad deniami osobistymi

projektami osobistymi oraz skutecznoci Emmons (1989a, 1989b) definiuje denie
w ich realizacji. Poziom wiary ludzi w to, e osobiste jako spjny wzr celw obejmu-
osign swoje cele wystarcza, by wyroko- jcych typowe dziaania danego czowieka.
wa na temat ich skonnoci depresyjnych Dotycz one takich celw, ktre dana
lub ich zadowolenia z ycia. Podobnie jak osoba ma nadziej osign w rnych
Bandura, Little twierdzi, e [...] wiara sytuacjach. Oto kilka przykadw: Zwr-
w umiejtno doprowadzenia swoich pro- ci na siebie uwag atrakcyjnych ludzi",
jektw do koca [...] wydaje si decydowa Bawi si, ile tylko mona", Pomaga
0 tym, czy rozkwitamy emocjonalnie czy innym ludziom najlepiej, jak potrafi",
te pogramy si w rozpaczy" (1985, s. Unika ktni". Co wane, kategoria d-
25). Zgodne z koncepcjami Bandury jest e osobistych obejmuje zarwno te cele,
rwnie odkrycie, e projekty krtkoter- ku ktrym si dy, jak i te, ktrych si
minowe, sprawiajce przyjemno, o red- unika. Denia mog by pozytywne lub
nim poziomie trudnoci, przynosz wicej negatywne, a ludzie rni si midzy sob
satysfakcji ni projekty dugoterminowe, proporcjami obu tych rodzajw de.
niedajce natychmiastowego zadowolenia Emmons wyszczeglnia rwnie inne
(Palys, Little, 1983). waciwoci, rnicujce poszczeglne d-
Prbowano rwnie odnie projekty enia. Po pierwsze s one idiograficzne
osobiste do innych jednostek opisu osobo- i wyjtkowe dla kadej jednostki, zwasz-
woci, takich jak cechy. Little wykorzysta cza jeeli chodzi o zbiene ze sob cele
kwestionariusz NEO-PI (rozdzia drugi) wsptworzce denia oraz sposoby ich
do badania cech osobowoci i stwierdzi wyraania. Cho denia s idiograficzne,
silne zwizki midzy projektami osobi- to jednak mona rwnie wyszczeglni
stymi a okrelonymi cechami. Szczeglnie pewne ich nomotetyczne, powszechne ka-
znamienny by zwizek midzy neurotycz- tegorie. Ich przykady s zamieszczone
noci a wysokimi wskanikami stresu, w tabeli 9.3.
trudnoci, negatywnych skutkw, braku Druga waciwo de osobistych do-
kontroli, braku postpw oraz oczekiwa- tyczy skadnikw poznawczych, afektyw-
nia zych efektw w zakresie realizacji nych 'albo behawioralnych, ktre dziaaj
projektw osobistych. Natomiast wysokie w poczeniu lub s od siebie niezalene.
wskaniki sumiennoci w kwestionariu- Na przykad denie do bycia dobrym
szu NEO-PI wizay si z przyjemnoci, czowiekiem" moe zawiera wszystkie te
poczuciem panowania nad sytuacj oraz skadniki, natomiast denie do osigni-
robienia postpw podczas realizacji pro- cia duchowego zespolenia z Bogiem" moe
jektw osobistych. nie zawiera skadnika behawioralnego. Po
W sumie Little podkrela intencjonalne trzecie, cho denia osobiste s wzgld-
1 systemowe aspekty funkcjonowania oso- nie stae, to nie s niezmienne. Denia
bowoci. Obecnie trwaj badania nad za- ludzkie s odmienne w rnych sytuacjach,
lenoci projektw osobistych od kon- modyfikuj si te wraz z oglnymi zmia-
tekstw sytuacyjnych i interpersonalnych, nami yciowymi. Denia odzwierciedlaj
a take nad powizaniem ich z innymi yciowy rozwj czowieka. Po czwarte
sferami osobowoci. zrealizowanie okrelonych de nie ozna-
TABELA 9 . 3 Kategorie de
KATEGORIA PRZYKAD
Pozytywna Myle o potrzebach innych ludzi.
Negatywna Nie pozwala innym na zbytni blisko.
Intrapersonalna Nie ba si brakw finansowych.
Interpersonalna Przekona innych do swoich racji.
Osignicia Pracowa nad form sportow.
Afiliacje By przyjaznym dla innych, aby mnie lubili.
Blisko Pomaga znajomym, aby wiedzieli, e o nich myl.
Wadza Zmusza ludzi do utrzymywania bliskich zwizkw.
Rozwj/zdrowie Budowa poczucie wasnej wartoci.
Autoprezentacja Zawsze dba o swj wygld fizyczny.
Autonomia Podejmowa decyzje samodzielnie.
rdo: R. A. Emmons (1989). The personal striving approach to personality. W: L. A. Pervin [red.]. Goal
concepts in personality and social psychology (s. 100). New York: Lawrence Erlbaum Associates, Inc.
cza, e przestaj one na nas oddziaywa. Emmons ujmuje denia w sposb sys-
Kto moe czu zadowolenie, e okaza temowy. Uwaa, e maj one struktur
si dobrym czowiekiem w danej sytuacji, hierarchiczn, a jedne z nich s waniej-
ale w dalszym cigu szuka sposobnoci sze od drugich. Denia mog by po-
do bycia dobrym czowiekiem. Kto, kto czone lub niezalene od siebie, zbiene lub
unikn poczucia wstydu w jednej sytu- sprzeczne ze sob. Jak zobaczymy, Em-
acji, nie przestaje unika go w innych mons przeprowadzi interesujce badania
sytuacjach. Uwaa si wreszcie, e de- nad konfliktem midzy deniami. Ponadto
nia s zazwyczaj wiadome i mog by - zgodnie z uprzednio wspomnianymi za-
wyraane za pomoc autocharakterystyk: sadami ekwipotencjalnoci oraz ekwifinal-
Uwaamy, e ludzie potrafi powiedzie, noci - badacz ten twierdzi, e kade
do czego d [...]. Solidaryzujemy si denie mona zrealizowa za pomoc
z Weinerowsk deklaracj, e krlew- wielu rnych dziaa (ekwipotencjalno),
ska droga do niewiadomoci jest mniej a kade dziaanie moe by wyrazem wielu
wartociowa ni zapuszczona cieka do rnych de (ekwifinalno). Zgodnie
wiadomoci" (Emmons, 1989b, s. 101). za z zasad multideterminacji dziaa-
Emmons dopuszcza moliwo, e ludzie nie moe wynika ze wspoddziaywania
nie s wiadomi swoich de, a nawet, e wielu rnych de. Relacje midzy d-
denia te s niewiadome. Podstawowym eniami a konkretnymi zachowaniami s
zaoeniem jest jednak przewiadczenie, wic bardzo zoone.
e ludzie potrafi realistycznie je przedsta- W jaki sposb mona bada denia?
wia (Emmons, King, Sheldon, 1993). Analiza powinna by rozoona na cztery
etapy (Emmons, 1989b). Najpierw prosi relacje te nie s wzajemne. Dane denie
si respondentw o sporzdzenie listy moe uatwi realizacj innego denia,
wszystkich swoich de, okrelonych ale nie musi by odwrotnie. Na przykad
jako rzeczy, ktre zazwyczaj starasz si otrzymywanie dobrych stopni" uatwia
robi w codziennym yciu". Przytacza si przejcie do nastpnej klasy", ale nie
te przykadow list de pozytywnych odwrotnie. Rnica ta najczciej wynika
i negatywnych. Ludzie podaj rn liczb z tego, e jedno z tych de znajduje
de, od 10 do 40; rednia wynosi 16. Na- si na wyszym miejscu w strukturze
stpnie prosi si respondentw o opisanie ni drugie, cho niekiedy jej przyczyn
sposobw realizacji poszczeglnych de. mog by rne poczenia z innymi de-
Posugujc si wic uprzednio uywanymi niami. W efekcie mona obliczy wskanik
kategoriami, mona powiedzie, e sporz- spjnoci lub sprzecznoci caego systemu
dzaj plany osigania celw. Na przykad de.
denie do zapewnienia sobie wikszej Jakie badania przeprowadzono na pod-
iloci czasu na relaks" mona realizowa za stawie tych zaoe i jakie day one wy-
pomoc takich czynnoci, jak wiczenia fi- niki? Mona wyszczeglni cztery zakresy
zyczne, telefon do znajomych z propozycj docieka: dobrostan psychiczny, konflikt
spotkania albo picie alkoholu. Respondenci i ambiwalencja, stopie skomplikowania
podawali rednio cztery sposoby realizacji Ja i reaktywno afektywna oraz denia
kadego denia. i cechy osobowoci.
W trzecim etapie wybieraj oni 15
swoich de i oceniaj ich wartocio- Dobrostan psychiczny. Badania nad
wo (dodatni albo ujemn), stopie am- dobrostanem dotycz uczu dodatnich,
biwalencji (niezadowolenie z osignicia ujemnych oraz zadowolenia z ycia. Osoby
celu), stopie wanoci, prawdopodobie- badane poproszono o odnotowywanie swo-
stwo sukcesu, klarowno oraz stopie ich myli i nastrojw cztery razy dzien-
trudnoci. Analiza czynnikowa wszystkich nie przez 21 kolejnych dni. Metod t
tych zmiennych prowadzi do wyodrb- nazwano Rejestrowaniem Prbek Na-
nienia trzech osi: siy denia (warto- stroju. Osoby badane nosz przy sobie
ciowo, stopie wanoci, zaangaowa- biper, ktry cztery razy dziennie w przy-
nie), powodzenia (poprzednie osigni- padkowych momentach sygnalizuje im, e
cia i prawdopodobiestwo sukcesu) oraz naley opisa swj nastrj. Dziki temu
trudnoci (sposobno oraz niski poziom uzyskuje si warunki moliwie najbardziej
trudnoci). Co ciekawe, wymiary te dobrze zblione do naturalnych.
pasuj do modelu oczekiwania-wartoci. Emmons (1986) stwierdzi, e deniu
Na czwartym etapie respondenci odno- do wanych celw oraz poczuciu osigni-
sz kade denie do innych de i odpo- cia celw towarzysz emocje pozytywne.
wiadaj na pytanie: Czy skuteczna reali- Emocje negatywne towarzysz za am-
zacja jednego denia pomaga w realizacji biwalencji, konfliktom wewntrznym oraz
innego denia, przeszkadza w niej, czy te brakowi wiary w osignicie sukcesu, a za-
nie ma na ni adnego wpywu?". W efek- dowolenie z ycia - poczuciu duej wagi
cie powstaje matryca 15x15, pokazujca, swoich de, ich wspzalenoci oraz
ktre denia wzmagaj si nawzajem, wierze w sukces. Podobnie jak w mo-
a ktre s w konflikcie. Co interesujce, delu oczekiwania-wartoci zaangaowanie
w swoje denia szo w parze z wiar w ich badaniu wskaniki konfliktu i ambiwalencji
realizacj oraz przekonaniem o ich wyso- porwnywano ze wskanikami dobrostanu,
kiej wartoci. Relacje midzy kryteriami liczb wizyt w orodku zdrowia, zacho-
dobrostanu psychicznego a innych aspek- rowalnoci, podatnoci na lk i depre-
tw nie s wic jednolite, ale znajduje to sj, czstotliwoci narzekania na zdrowie
uzasadnienie teoretyczne. oraz wystpowaniem emocji pozytywnych
i negatywnych (Emmons, King, 1988).
Konflikt i ambiwalencja. Emmons Zgodnie z przewidywaniami stwierdzono
wprowadzi cenne rozrnienie midzy bezporedni zwizek midzy sprzecznymi
konfliktem a ambiwalencj. Pierwszy celami i ambiwalentnym do nich nastawie-
z tych terminw okrela sprzeczno mi- niem a wysokim poziomem niepokoju, de-
dzy dwoma lub wicej deniami, a drugi - presji, emocji negatywnych oraz zaburze
stan mieszanych uczu dotyczcych ewen- psychosomatycznych (tabela 9.4). Jeszcze
tualnej realizacji ktrego z celw. Opie- bardziej uderzajcy by fakt, e podobne re-
rajc si na rejestrowanych prbkach na- lacje midzy wskanikami konfliktu i am-
strojw, Emmons (Emmons, King, 1988) biwalencji a objawami chorobowymi utrzy-
stwierdzi, e jednostki majce sprzeczne myway si rok pniej, kiedy mona byo
cele oraz mieszane uczucia zwizane z ich statystycznie kontrolowa znieksztacenia
realizacj odczuwaj emocje negatywne wynikajce ze zrnicowania pocztko-
i nie s zadowolone z ycia. W innym wego stanu choroby.
TABELA 9.4 Korelacje midzy konfliktem i ambiwalencj w zakresie celw a zdrowiem

psychicznym i fizycznym
Korelacje wykazuj, e istnieje zwizek midzy poziomem konfliktu i ambiwalencji a emocjami negatywnymi
i ztym stanem zdrowia.
DOBROSTAN PSYCHICZNY KONFLIKT AMBIWALENCJA

Emocje pozytywne -0,11 -0,34b
Emocje negatywne 0,21 0,18
Skala dobrostanu psychicznego DPQ -0,7 -0.11
Lk 0,17 0,27
Depresja 0.19 0,34 b
Dobrostan fizyczny
Somatyzaeja 0,24a 0,19
Codzienne dolegliwoci 0,14 0,13
Wizyty u lekarza 0,27 a 0,12
Zachorowalno 0,31 6 0,21
N=48. ap<0,05. 6p<0,01
rdo; R. A. Emmons (1989). The personal striving approach to personality. W: L. A. Pervin [red.]. Goal
concepts in personality and social psychology ($105). New York: Lawrence Erlbaum Associates, Inc.
Stwierdzono wic, e konflikt i ambi- dobrostanu psychicznego. Interesuje si

walencja w zakresie celw le wpywaj on nie tylko treci de, lecz rwnie ich
na zdrowie, zwaszcza wtedy, gdy wi struktur - liczb de, relacjami midzy
si z wyraaniem emocji. Na przykad nimi oraz liczb alternatywnych planw
konflikt midzy pragnieniem ufania innym ich realizacji. Emmons uwaa swoje ujcie
a lkiem przed otwartoci moe prowa- za kompatybilne z teori kontroli Carvera
dzi do bezustannych waha oraz cigego i Scheiera (1981). Jego zdaniem cechy
pobudzenia fizjologicznego, co moe mie i denia to pojcia wprawdzie rne, ale
szkodliwy wpyw na zdrowie. Zwizek powizane ze sob. Kade denie mona
midzy struktur celw a stanem zdrowia zrealizowa za pomoc rnych dziaa
bada si bardziej szczegowo za pomoc (ekwipotencjalno), a kade zachowania
Kwestionariusza Ambiwalencji w Wyraa- moe wynika z wielu rnych de
niu Emocji. Zawiera on na przykad takie (ekwifinalno).
pozycje: Czsto chc pokaza innym, co
czuj, ale co mnie powstrzymuje" oraz
Badania zada yciowych
Prbuj pokaza ludziom, e ich kocham,
prowadzone przez Nancy Cantor
ale jednoczenie boj si, e bdzie to
przejaw saboci". Dotychczasowe wyniki Ostatnimi z omawianych przez nas bada
tych bada wskazuj, e konflikt na tle nad pojciami zwizanymi z celami oraz
wyraania emocji powoduje brak dobro- przechodzeniem od mylenia do dziaania
stanu psychicznego, cho ani wylewno, bd prace Nancy Cantor (1990a, 1994;
ani jej brak same w sobie nie s szkodliwe Cantor, Langston, 1989; Cantor, Zirkel,
(Emmons i in., 1993), 1990). S one szczeglnie istotne dla tema-
tyki tego rozdziau ze wzgldu na artyku
opublikowany przez Cantor w roku 1990
Denia a cechy. W zakresie rela-
(Cantor, 1990a). Jej prace trzeba rozpa-
cji midzy deniami a cechami Emmons
trywa w perspektywie poznawczej lub
zajmowa si narcyzmem i stwierdzi, e
spoeczno-poznawczej. W pismach publi-
osoby o wysokim wskaniku tej cechy
kowanych wsplnie z Kihlstromem (Can-
d do czego innego ni osoby o ni-
skim wskaniku. Osobom narcystycznym tor, Kihlstrom, 1987; 1989) Cantor zwraca
zaley na dominowaniu nad innymi ludmi uwag na adaptacyjne aspekty funkcjo-
i manipulowaniu nimi, a take na modnych nowania osobowoci, w tym zwaszcza
ubraniach, podczas gdy osoby o niskim funkcjonowania poznawczego. Szczeglny
wskaniku narcyzmu chc, by ich rodzice nacisk kadzie na inteligencj spoeczn,
byli z nich dumni, a take chc zna uczu- czyli umiejtnoci poznawcze i wiedz
cia innych ludzi i sprawia im przyjem- suc rozwizywaniu codziennych pro-
no. Co ciekawe, znajomi osb badanych blemw. Jej badania wi si z wczeniej-
potwierdzili te spostrzeenia (Emmons, szymi dokonaniami takich teoretykw, jak
1989b). Kelly, Rotter, Bandura i Mischel. Analizuje
Emmons analizuje wic indywidualn, ona takie czynnoci poznawcze, jak umie-
idiograficzn natur de i na tej pod- jtno rozrniania sytuacji, przedstawia-
stawie formuuje oglne, nomotetyczne nie sobie celw oraz ukadanie planw su-
wnioski, dotyczce na przykad zwizku cych ich realizacji. Dalej, bada ona przed-
midzy sprzecznoci celw a brakiem stawianie sobie wasnego Ja oraz swojej
przeszoci, a take swoich przyszych i moe by relacjonowana, cho czowiek

moliwych Ja, jak rwnie rozwj strategii niekoniecznie si nad nimi zastanawia.
postpowania w trudnych sytuacjach oraz Natomiast strategie poznawcze to rodki
mechanizmw samoregulacyjnych. Szcze- realizowania zada yciowych. Obejmuj
gln wag maj idiograficzne znaczenia one rozpoznanie sytuacji, zaplanowanie
poszczeglnych zdarze i sytuacji oraz dziaa, pami o wydarzeniach z prze-
specyfika funkcjonowania osobowoci. szoci oraz zabiegi samoregulacyjne, ta-
Jeeli chodzi o przechodzenie od my- kie jak odroczenie gratyfikacji (Mischel,
lenia do dziaania, czy - wedug termi- 1990). Chodzi przy tym nie tylko o roz-
nologii Cantor - od powinnam to zrobi" wizanie problemw niesionych przez rze-
do robi to", to wyszczeglni naley czywisto, lecz rwnie dokonanie tego
trzy pojcia: schematy, zadania yciowe w zgodzie ze swoimi uczuciami, potrze-
oraz strategie poznawcze. Schematy do- bami i wyznawanymi wartociami.
tycz sposobw porzdkowania informacji. Cantor twierdzi, e funkcjonowanie za-
Jak widzielimy, ludzie dysponuj sche- da yciowych oraz strategii poznawczych
matami Ja (wczajc w to Ja moliwe), najlepiej jest bada w okresach przejcio-
schematami innych osb, celw, planw wych. Kiedy nastpuj zasadnicze zmiany
i wydarze. Te ostatnie dotycz skryp- w naszym yciu osobistym lub zawodo-
tw obejmujcych przewidywane sekwen- wym, zwracamy wiksz uwag na nasze
cje wydarze w okrelonej sytuacji (np. cele oraz sposoby ich realizacji. Moemy
skrypt przyjcia albo skrypt seminarium), wic obserwowa interesujce nas zjawi-
jak rwnie hipotez o strukturze jeeli - ska w warunkach zblionych do laborato-
to", dotyczcych relacji midzy dziaaniem ryjnych. Przykadem moe by moment
a jego wynikiem (np. Jeeli oka zo, przejcia ze szkoy redniej na studia albo
ludzie mnie odrzuc", Jeli wszystko te ze studiw do pracy zawodowej. Cantor
idzie zbyt dobrze, to wydarzy si co opracowaa wic program badawczy obej-
zego", Jeli otworz si na innych, oni mujcy studentw z uniwersytetu z Mi-
oka mi wsparcie"). chigan, od pierwszego do ostatniego roku
Pojcie zada yciowych przypomina studiw. Badania rozpoczy si w roku
wczeniej omawiane pojcia de i pro- 1984 i obejmoway wiele aspektw y-
jektw osobistych. Chodzi w nim o do- cia studentw. Przeprowadzano wywiady
konywany przez jednostk przekad celw rodzinne, posugiwano si wskanikami
na konkretne zadania, ktre wyznaczaj rozbienoci w ramach struktury Ja, przy-
kierunek dziaania na okrelonym etapie pominajcymi badania Higginsa (rozdzia
ycia i w danej sytuacji. Trzeba pamita, smy), wykazem objaww chorobowych
e ludzie w rnych sytuacjach realizuj oraz samoopisami dotyczcymi zadowole-
odmienne cele, a ich charakter zmienia si nia z ycia, wskanikami aktywnoci. Zbie-
w zalenoci od etapu yciowego. Zada- rano te informacje na temat postpw
nia yciowe s idiograficzne i rni si w nauce, a take na temat zada yciowych
midzy sob nie tylko treci, ale rwnie i strategii ich realizacji. Na pierwszym eta-
zakresem oraz tym, czy s wyznaczane pie bada poproszono respondentw o spo-
samodzielnie, czy te narzucane przez rzdzenie listy biecych zada yciowych
innych. Przyjmuje si, e wikszo za- (a wic celw, ktre nadaj kierunek ich
da yciowych jest dostpna wiadomoci dziaaniom) i uporzdkowanie ich od naj-
waniejszego do najmniej wanego. Stu- eli chodzi o zadania zwizane z osi-

denci wymieniali rednio 8,3 zada, od bar- gniciami, to optymici ich si nie boj
dzo oglnych (wyronicie z mentalnoci i maj due oczekiwania, z kolei defen-
licealisty") do bardzo konkretnych (zna- sywni pesymici nastawiaj si na najgor-
lezienie dziewczyny", znalezienie cho- sze, maj niewielkie oczekiwania i podej-
paka"). Poproszono te studentw o po- muj konkretne starania w celu przygo-
dzielenie ogu spisanych przez nich zada towania si do egzaminu. Obydwie grupy
na trzy grupy zada zwizanych z osi- badanych studentw osigay przy tym
gniciami (otrzymywanie dobrych ocen, takie same wyniki w nauce w przeszoci
planowanie przyszoci, panowanie nad oraz w pierwszym semestrze. Defensyw-
swoim czasem) i trzy grupy zada inter- nych pesymistw spostrzega si wic jako
personalnych (samodzielne ycie z dala od studentw, ktrzy cigle si boj, nawet
rodzicw, rozwj tosamoci, zawieranie gdy nie maj adnych powodw do strachu.
przyjani). Nastpnie sze zgrupowanych Zarwno optymizm, jak i defensywny
zada oceniano pod wzgldem wagi, przy- pesymizm s strategiami adaptacyjnymi
noszonego przez nie zadowolenia, stopnia stosowanymi przy zadaniach zwizanych
trudnoci oraz sprawowanej nad nimi kon- z osigniciami. Kada z nich jest odpo-
troli. Analiza czynnikowa powyszych ocen wiednia dla niektrych ludzi. wiatopo-
pozwolia wyodrbni trzy podstawowe gld optymistw pozwala im koncentrowa
zakresy: ujemnych aspektw zada (np. si na przewidywanych efektach pozytyw-
stresujce, trudne, czasochonne), aspek- nych i unika mylenia o ewentualnych
tw dodatnich (np. zadowolenie, postp) niepowodzeniach. Strategia defensywnych
oraz sprawowanej kontroli (np. podpo- pesymistw umoliwia im zapanowa nad
rzdkowanie, inicjatywa). Respondentw lkiem zwizanym z obowizkami akade-
poproszono rwnie o wyszczeglnienie mickimi. Oczekiwanie najgorszego, prze-
konkretnych sytuacji, w ktrych okre- widywanie kiepskich wynikw z egzami-
lone zadania znajduj zastosowanie, oraz nw wydaje si ich uspokaja, nie prze-
odpowiednich planw dziaania. Wreszcie szkadzajc jednoczenie w sumiennych
- podobnie jak w badaniach Emmonsa przygotowaniach. Jednak to oczywiste, e
- osoby badane miay oceni, w jakim osoby'uprawiajce t strategi yj w ci-
stopniu denie do realizacji jednego za- gym lku. Mimo to rnice te nie prze-
dania uatwio bd utrudnio realizacj nosz si na relacje midzyludzkie. To,
innych zada. Stwierdzono na przykad, czy kto jest optymist czy defensywnym
e oywione ycie towarzyskie nie idzie pesymist w zakresie zada zwizanych
w parze z osigniciami w nauce (Cantor, z osigniciami, nie ma wpywu na jego
Langston, 1989). postpowanie w sytuacjach spoecznych.
Strategie oceniano na podstawie kwe- W nich bowiem podstaw zrnicowa-
stionariuszy oraz wywiadw. Szczegln nia studentw by poziom skrpowania.
uwag zwrcono na dwie sprawy, jedn Strategia skrpowania wie si z niepoko-
dotyczc studiowania, a drug - ycia to- jem w sytuacjach interpersonalnych. Przy-
warzyskiego. Jeeli chodzi o studiowanie, pomina ona pesymizm defensywny, tyle
wprowadzono rozrnienie midzy opty- e w sferze spoecznej. Osoby o wysokim
mistami a defensywnymi pesymistami poziomie skrpowania boj si kontaktw
(Norem, 1989; Norem, Cantor, 1986). Je- z innymi. Podczas gdy wikszo studen-
tw wolao ycie towarzyskie od studiowa- zwizku zada yciowych i strategii z emo-

nia, oni w sytuacjach towarzyskich czuli cjami oraz ewentualnymi zachowaniami.
stres i doznawali wielu przykrych uczu. Oprcz koncentracji na kwestiach poznaw-
Warto adaptacyjna tej strategii wydaje czych warto jeszcze odnotowa trzy inne
si polega na wykorzystywaniu innych aspekty tego ujcia. Po pierwsze ma ono
ludzi jako przewodnikw w sytuacjach niewtpliwie charakter idiograficzny, gdy
midzyludzkich oraz ochronie samooceny dotyczy jednostkowych znacze, nadawa-
poprzez stanie na uboczu, naladowanie nych przez ludzi sytuacjom, zdarzeniom,
i obserwowanie innych ludzi. Strategia ta samym sobie oraz yciu. Po drugie przed-
zakada wic uczestnictwo w yciu towa- miotem zainteresowania jest proces adap-
rzyskim, przynajmniej w pewnym stopniu. tacyjny. Cantor z optymizmem patrzy na
Raz jeszcze trzeba przy tym przypomnie
ludzkie dziaania zmierzajce do rozwizy-
o zalenoci skrpowania od konkretnej
wania problemw yciowych. Wicej miej-
sytuacji. Jego wysoki poziom w sytuacjach
sca powica adaptacjom udanym ni nie-
spoecznych nie dawa podstaw do przewi-
udanym, a wrd tych udanych szczegln
dywania zachowa danego czowieka w in-
uwag zwraca na umiejtno rozrniania
nych dziedzinach. Osoby tego typu nie
sytuacji, elastyczno oraz dopasowanie
miay wikszych ni przecitne skonnoci
depresyjnych ani nie charakteryzoway si zachowa czowieka do konkretnych zda-
szczeglnie negatywnym podejciem do rze:
ycia.
Zastanawiajc si wic nad drog od Oglny brak inteligencji spoecznej jest ra-
mylenia do dziaania, Cantor szczegln czej wyjtkiem ni regu. Czciej zdarza
uwag zwraca na zadania yciowe, kt- si tak, e ludzie wykazuj odmienny po-
rych ludzie sami si podejmuj oraz na ziom sprawnoci i kompetencji w rnych
strategie, za pomoc ktrych je realizuj. dziedzinach, e wyznaczaj sobie rne
Gwny nacisk kadzie ona wprawdzie cele i stosuj rne metody ich realizacji.
na aktywno poznawcz, ale nie pomija (Cantor, Langston, 1989, s. 159)
WIATO NA BADACZA
NANCY CANTOR
Dynamika procesw osobowociowych

w kontekcie sytuacyjnym
Jako nastolatka dorastajca w burzli-

wych latach szedziesitych, wziam jgliP
sobie do serca idee Eriksona i w walce
o swoj tosamo wzniosam si na osobowo ksztatuje si przy aktyw-
wyyny (cho moi rodzice powiedzie- nym udziale jednostki, w ogniu walki
liby raczej, e zstpiam do gbin;. o realizacj celw wanych w jej oto-
Wydaje mi si wic oczywiste, e czeniu spoleczno-kulturowym. W sto-
sunku do naszych klientw, dzieci czy w funkcjonowaniu czowieka, pozwa-
znajomych zbyt czsto zachowujemy lajc mu aktywnie uczestniczy w wy-
si tak, jakby mieli" oni osobowo, konywaniu zada cenionych w danej
jakby bya ona im dana, zapominajc, kulturze.
e to, co ludzie robi" lub staraj si W naszych badaniach wychodzimy
robi, a take z kim to robi, ma wielki poza laboratorium i zajmujemy si
wpyw na to, kim s obecnie i kim funkcjonowaniem czowieka w jego
mog si sta w przyszoci. Zastana- naturalnym otoczeniu. Obserwujemy,
wiajc si nad osobowoci czowieka, jak ludzie przyjmuj niepowodzenia,
wychodz z zaoenia, e pragnie on jak przygotowuj si do przyszych
jak najaktywniej uczestniczy w y- trudnoci albo odwracaj od nich
ciu spoecznym i e tylko nielicz- uwag, do kogo si zwracaj w wy-
nym przychodzi atwo realizacja celw padku wtpliwoci i kiedy decyduj si
cenionych przez ogl i jednoczenie na podejmowanie kolejnych wyzwa.
wanych dla danej jednostki. Analizujc rejestrowane prbki na-
Podczas studiw suchaam wy- strojw oraz dzienniki prowadzone
kadw Waltera Mischela. Nie pyn przez badane osoby, staramy si uch-
z nich pesymizm waciwy tradycyj- wyci dynamik wzlotw i upadkw
nej psychologii, widoczny na przykad ludzi podczas ich codziennego ycia.
w teorii cech czy w psychoanalizie, Patrzymy, co robi i w jakim celu.
lecz optymizm zwizany z elastycz- Przyszo naszej dziedziny zaley
noci. Ludzie nie byli szufladkowani od innowacji metodologicznych, ktre
w zalenoci od tego, jacy s", lecz pozwol na nakrelenie peniejszego
opisywani w kategoriach tego, co ro- obrazu dynamiki osobowoci. Aby sta-
bili. Owo robienie" obejmowao w dowi czoo temu wyzwaniu, musimy
datku nie tylko aktywno poznaw- przesta debatowa nad spjnoci
cz, ale rwnie zachowania. Wraz osobowoci i zaj si procesami po-
z Johnem Kihlstromem opracowaam zwalajcymi jednostce na realizowanie
koncepcj osobowoci podkrelajc codziennych zada w zmieniajcych
wag aktywnego rozwizywania prosi okolicznociach yciowych. Ela-
blemw. Zgodnie z ni myli, uczu- styczno osobowoci oraz umiejt-
cia i zachowania jednostki ksztatuj no uczenia si s waniejsze dla
si pod wpywem codziennego wy- dobrego samopoczucia ni stao czy
konywania zada za pomoc strate- spjno, bo zarwno wykonywane
gii poznawczo-behawioralnych. Nasza przez nas zadania, jak i okolicznoci
koncepcja inteligencji spoecznej za- zewntrzne ulegaj cigej zmianie.
kada, e ludzie myl, zastanawiaj Sdz wic, e w swojej pracy nic
si twrczo nad sob i nad moliwymi oddaliam si zbytnio od przesiania
wiatami swojego ycia. Przyjmujemy goszonego przez Eriksona czy Mi-
e inteligentna" myl i elastyczne schela.
dziaanie odgrywaj zasadnicz rol
Elementy wsplne, rnice dopuszcza si istnienie niewiadomych

oraz pytania bez odpowiedzi celw, ktrych jednostka nie potrafi wy-
razi. Przykadem moe by omawiane
W rozdziale tym omwilimy ju cztery
w rozdziale sidmym pojcie przywizania.
koncepcje celw oraz sposobw ich osi-
Jest prawdopodobne, e wielu ludzi nie
gania: koncepcj celw i poczucia wasnej
zdaje sobie sprawy ze swojego zacho-
skutecznoci Bandury, Little'a koncepcj
wania w kontaktach z bliskimi, z celw
projektw osobistych, koncepcj de
przywiecajcych temu zachowaniu oraz
Emmonsa oraz koncepcj zada yciowych
modeli operacyjnych ksztatujcych obraz
Nancy Cantor. Maj one wiele cech wspl-
innych ludzi i wzory relacji midzyludz-
nych z modelem celw, zaprezentowanym
kich. Przychylamy si do pogldu, e nie-
we wczeniejszej czci niniejszego roz-
ktre cele, wczajc w to cele o istotnym
dziau, oraz z dociekaniami Carol Dweck
znaczeniu, s niedostpne wiadomoci
(rozdzia czwarty) i innych badaczy (np.
i e nie dysponujemy obecnie odpowied-
Carver, Scheier, 1988; Ford, 1992; Klin-
nimi metodami ich badania oraz oceny roli
ger, 1977, Kuhl, Beckman, 1985). czy
je zainteresowanie celowym charakterem odgrywanej przez nie w yciu codziennym.
ludzkich dziaa. W centrum uwagi tych Po drugie pojawia si pytanie o pocho-
badaczy znajduj si wprawdzie procesy dzenie celw. Psychologowie stanowczo
poznawcze, ale wspominaj oni rwnie zbyt czsto pomijali t kwesti milcze-
0 emocjach i dziaaniach. Chodzi im przede niem. Tymczasem chodzi o zlokalizowanie
wszystkim o relacje midzy myleniem, rda ich mobilizujcej siy. Najczciej
uczuciami oraz dziaaniem. Poza tym ba- mwi si o powizaniu celw z emocjami
daj dziaania ukierunkowane na cel, po- (Pervin, 1983; 1989). Wczeniej prezento-
dejmowane w normalnych warunkach y- wane teorie celw zwracaj uwag na pro-
ciowych i w cigu dugiego czasu, zjawiska ces warunkowania klasycznego. W innych
idiograficzne oraz oglne prawidowoci, wypadkach nie podkrela si wprawdzie
a take waciwoci systemowe struktur otwarcie roli emocji, ale jest ona niejako
1 procesw celowych. podskrnie" obecna w relacjach midzy
Zarazem jednak zachodz midzy nimi celami a motywacjami. Na przykad Mi-
rnice, a niektre pytania wci pozostaj schel (1973) i Bandura (1986) nie mwi
bez odpowiedzi. W tym miejscu omwimy wprost o emocjonalnym uwarunkowaniu
dwie kwestie (Pervin, 1989). Po pierwsze motywacji, ale podkrelaj znaczenie sa-
spraw wiadomoci celw. We wszystkich mooceny (np. dumy lub rozczarowania)
czterech omwionych powyej koncep- oraz speniania wyznaczonych standardw.
cjach podkrela si, e czowiek potrafi Jednak niektrzy teoretycy celw w ogle
uwiadomi sobie swoje cele i mwi nie dotykaj tej kwestii. Naszym zdaniem
o nich, cho nie zawsze skupia na nich naley zwrci znacznie wiksz uwag
uwag. Mona wic realizowa okrelone na proces pojawiania si celw, nabywania
cele automatycznie (niewiadomie), ale przez nie autonomii funkcjonalnej oraz ich
w razie koniecznoci czyni je przedmio- tracenia na znaczeniu.
tem wiadomej refleksji. Podczas bada Z kwestiami tymi wie si nastpna,
uwzgldnia si cele formuowane otwarcie dotyczca zaamania si zachowania celo-
przez respondentw. Zarazem jednak we wego i podlegajcego samoregulacji. Zaj-
wczeniej omawianych modelach celw miemy si tym w dalszej czci rozdziau.
Zaamanie si samoregulacji i problem wolnej woli

Rozpoczlimy ten rozdzia od rozwaa myli. Co si jednak dzieje, jeli nie po-
Williama Jamesa dotyczcych siy wyga- trafimy pokona takich sprzecznoci, kiedy
niajcej nas w zimny poranek z ciepego nie potrafimy si woli zmusi si do robie-
ka. Doprowadziy nas one do teorii cenia tego, co chcemy robi? James mwi
lowych zachowa czowieka. Maj one na wwczas o zaburzeniach woli: o sabotau
og charakter racjonalny. W teorii modelu woli oraz o jej wybuchu. Jego zdaniem
oczekiwania-wartoci chodzi o racjonalny dziaanie czsto mieci si na przeciciu
wybr. Ludzie wybieraj taki cel, ktry wy- si napdowych i hamujcych. Wystpuj
daje si najkorzystniejsz wypadkow war- one zawsze wsplnie, a ostateczny wynik
toci i prawdopodobiestwa jego osigni- jest konsekwencj ich wspoddziaywa-
cia. Omawiane badania prezentuj zazwy- nia. Z sabotaem woli mamy wic do czy-
czaj bardzo optymistyczny obraz czowieka nienia wtedy, gdy napd jest zbyt saby lub
stawiajcego czoo wymogom zewntrz- hamulce s zbyt silne, natomiast z eksplo-
nym i wewntrznym. Jednak w mojej pracy zj woli wtedy, gdy napd jest zbyt mocny
jako terapeuta spotykam czsto ludzi, kt- lub hamulce uszkodzone. Zaamanie woli
rzy maj powane problemy z celowym nastpuje wic w momencie, gdy mamy
funkcjonowaniem czy te - jak to nazywam zbyt sab lub zbyt siln motywacj do
- maj problemy z wol (Pervin, 1991). dziaania albo zbyt sabe lub zbyt silne
Jeszcze raz odwoajmy si do Jamesa: hamulce.
Wielk zasug Jamesa jest to, e po-
Jeli porwnamy wszystkie zewntrzne
ruszy problem zbyt dugo lekcewaony
objawy odstpstw od normy, to mona
przez psychologw - woli i jej zabu-
je podzieli na dwie grupy: w jednej
rze. Pewnego razu poprosiem studen-
nie ma moliwoci podjcia normalnych
tw uczestniczcych w zajciach wpro-
dziaa, w drugiej nie mona si oprze
wadzajcych do psychologii osobowoci
dziaaniom nienormalnym. W pierwszym
o wskazanie nkajcych ich problemw
wypadku mamy do czynienia z sabotaem
z realizacj wasnej woli oraz ich przyczyn.
woli, w drugim - z jej wybuchem.
Prawie kady student wyszczeglni co
(James, 1892, s. 436)
najmniej jeden taki problem. Najczciej
William James interesowa si kwestiami chodzio o odkadanie spraw na pniej
woli oraz celowego dziaania. By rzeczni- oraz objadanie si. Waciwie kady stu-
kiem dziaania ideomotorycznego, czyli dent potrafi wskaza pewne przyczyny
pogldu, zgodnie z ktrym czysta idea tego stanu rzeczy, ale zazwyczaj ogranicza
efektu danego ruchu wystarczy, aby go si do prostego wymienienia problemu, nie
pobudzi. Innymi sowy, wstajemy rano \ analizujc go. Pojawiay si wic takie na
z ka, poniewa o tym pomylelimy: przykad stwierdzenia: Wiem, e powinie-
mylimy o jakim dziaaniu i ju ono si nem napisa ten referat, ale po prostu nie
staje" (s. 423). Dlaczego jednak wobec mog si do tego zmusi" albo Wiem, ile
tego proste wstanie z ka przysparza kalorii ma dana potrawa i jak bardzo zaley
nam niekiedy tylu kopotw? James twier- mi na zrzuceniu zbdnych kilogramw, ale
dzi, e powodem s rywalizujce ze sob czuj si tak, jakbym musiaa je mie".
Odkadanie spraw na pniej jest przy- nia potraw szkodliwych dla jej zdrowia.
kadem tego, co James nazywa sabotaem We wszystkich tych wypadkach ludzie s
woli, natomiast objadanie si - przyka- niezdolni do samoregulacji. Nie potrafi
dem eksplozji woli. W pierwszym wypadku robi tego, co wydawaoby si najbardziej
chodzi o hamowanie - ludzie powstrzy- racjonalne, co miaoby najwicej sensu
muj si od robienia tego, co zgodnie z punktu widzenia oczekiwania wartoci
z ich deklaracjami naprawd chc robi. czy te po prostu ich korzyci.
W drugim wypadku chodzi o przymus, Psychologowie osobowoci nie maj
niekoniecznie taki jak narkomania czy pa- zbyt wiele do zaoferowania ludziom cier-
lenie papierosw, ale charakteryzujcy si picym na takie zaburzenia. W swoich
potnym pragnieniem czy aknieniem". prbach wyjanienia ich niewiele wycho-
Wielu moich pacjentw miao problemy dz poza koncepcj sprzecznych si, opra-
z hamowaniem lub przymusem. Jeden cowan przez Jamesa. Wikszo teorii
z nich nie potrafi si zmusi do oddawania poznawczych mwi w takich wypadkach
na czas prac zaliczeniowych, cho grozio o zaburzeniach koncentracji. Osoba za-
to klsk jego planw zawodowych. Nie- hamowana nie potrafi skoncentrowa si
mal do koca terapii spnia si na kade na swoim celu, a osoba uzaleniona nie
spotkanie. Czasami byy to spnienia kil- potrafi skoncentrowa si na celu alter-
kuminutowe, a czasami przychodzi pod natywnym. Leczenie zaburze polegaoby
sam koniec czasu przewidzianego na sesj. na przeniesieniu uwagi na podany cel.
Inny pacjent mia zahamowania w relacjach Taka koncepcja wydaje si sensowna, bo
z kobietami. By atrakcyjnym mczyzn zaburzenia woli niewtpliwie s zwizane
i bardzo chcia si oeni, ale ilekro ze sfer uwagi. Co jednak mamy powie-
nawizywa bliszy kontakt z kobiet, ha- dzie czowiekowi, ktry mwi: Prbuj
mulce dziaay coraz silniej. Zrywa wic skupi si na pisaniu referatu, ale moje
zwizek tylko po to, aby powtrzy ten myli kr gdzie daleko lub mam pustk
sam cykl z inn kobiet. Kiedy nie by w gowie" albo Staram si myle o tym,
z adn kobiet, czu si samotny; z nimi co naprawd chc robi, ale ogarniaj mnie
za czu si le. jakie obsesyjne myli lub pragnienia"?
W przeciwiestwie do wypadkw za- Innymi sowy, problem koncentracji uwagi
hamowania niektrzy z moich pacjentw rzeczywicie jest czci tego zagadnienia,
cierpieli na przymus" robienia pewnych ale pomaga raczej opisa jego waciwoci,
rzeczy, ktrych robi nie chcieli. Byli wic ni je wyjani. Czasami pomocne jest
uzalenieni - od pracy, od czstych wizyt oderwanie si od problematycznego celu,
u prostytutek, od jedzenia tustych potraw co powoduje skoncentrowanie uwagi na in-
czy od erotycznych telefonw. Moe to si nych sprawach, ale przy caych adaptacyj-
wydawa przesad, ale w istocie prawie nych moliwociach umysu ludzkiego cz-
kady cierpi na zahamowanie lub przymus sto zdarza si tak, e zabieramy pustk
tego lub innego rodzaju. Co gorsza, wielu w gowie" lub obsesyjne pragnienia" ze
ludzi cierpi i na jedno, i na drugie, jak jedna sob.
z moich pacjentek, ktra nie moga zmusi Czy zaburzenia woli wi si z po-
si do posprztania domu czy wypenienia czuciem wasnej skutecznoci? Niewtpli-
formularza ubezpieczeniowego, a zarazem wie taki zwizek istnieje, poniewa brak
nie potrafia si powstrzyma od jedze- wiary we wasn skuteczno sprawia, e
czowiek nie podejmuje dziaa wynika- e w takich wypadkach mamy do czynienia

jcych z wymogw sytuacji. Czy jednak z bardzo silnymi procesami warunkowania
tak to si wanie przedstawia w wia- klasycznego, z powizaniem pozytywnych
domoci danej osoby? Odpowied na to emocji z dziaaniami sprzecznymi ze wia-
pytanie nie jest prosta. Wikszo ludzi domym pragnieniem i przewaajcymi nad
w takich sytuacjach potrafi przyzna si systemem samokontroli. W istocie nie ma
do wasnej niezdolnoci w realizowaniu wielkiej rnicy midzy tymi zjawiskami
swojej woli, przezwycienia zahamowa a gustami zapachowymi czy smakowymi,
oraz powstrzymania si od naogowych a rwnie z wieloma innymi przyzwycza-
zachowa. Czsto jednak ludzie wyraaj jeniami, ktrych nabieramy we wczesnym
bezwzgldn wiar w siebie. Wielu al- dziecistwie i ktre pniej bardzo trudno
koholikw czy palaczy twierdzi, e mog zmieni (Rozin, Zellner, 1985).
przesta pi czy pali, kiedy tylko chc. Niewtpliwie nie jest to zadowalajce
Jak wiemy, wiara taka nie zawsze jest rozwizanie tego problemu. Czeka nas
zgodna z rzeczywistoci. Niektrzy ludzie jeszcze wiele bada. Niniejszemu omwie-
nie wierz, e mog zrobi co, co znajduje niu przywieca dwojaki cel. Po pierwsze
si w zasigu ich moliwoci; inni wierz, chodzi o zwrcenie uwagi na problem,
e mog zrobi co, co w istocie pozostaje z ktrym borykaj si wszystkie aktu-
cakowicie poza ich zasigiem. Poziom alne modele celowego dziaania. Opisu-
poczucia wasnej skutecznoci potrafi te jc przejcie od mylenia do dziaania,
zmienia si byskawicznie. Dany czowiek albo pomijaj milczeniem jego bardziej
moe by bardzo pewny siebie w jednej wtpliwe momenty, albo te nie tuma-
sytuacji, a zalkniony i peen wtpliwoci cz ich w zadowalajcy sposb. Zabu-
chwil pniej. rzenia woli przecz zaoeniom omawia-
Trzeba podkreli, e nie mwimy tutaj nych modeli, przez co przyczyniaj si
o dziwacznych zachowaniach charaktery- do ich weryfikacji i poszerzenia. Po dru-
zujcych wski margines ludzi. Przeciw- gie zwracaj uwag na uprzednio pod-
nie: mwimy o codziennych problemach niesione kwestie celw niewiadomych
wikszoci. Jak wic pogodzi te spo- oraz pochodzenia celw. W wypadkach
strzeenia z naszymi modelami zachowa zaburzenia woli ludzie czsto nie potrafi
celowych? Wydaje si, e problemy za- powiedzie, o co im chodzi i dlaczego
hamowania s nieco atwiejsze do wy- realizacja celw sprawia im tak wielkie
tumaczenia ni problemy przymusu. Za- trudnoci. Osoby walczce z wasnym za-
hamowanie czy si na og z lkiem. hamowaniem czsto nie maj wiadomo-
Czowiek nie moe zrobi tego, co chce, ci istnienia innego celu, przeciwstaw-
bo si boi. Mczyzna szukajcy blisko- nego temu, ktry maj przed oczami.
ci jednoczenie boi si jej, a czowiek, Ci za, ktrzy zmagaj si z uzalenie-
ktry chciaby odda swoj prac na czas, niem, zwykle s przytoczeni si celu,
boi si zej oceny albo podporzdkowa- pochaniajcego ca ich uwag i pod-
nia si rygorom. Jak jednak wytumaczy porzdkowujcego sobie wszystkie czyn-
uzalenienia? Koncepcje fizjologiczne s noci. Szczeglnie wane staje si wic
wtpliwe nawet w wypadku palenia pa- pytanie o rdo tej siy. Moemy fascy-
pierosw czy picia alkoholu, nie mwic nowa si ludzk umiejtnoci post-
o hazardzie, jedzeniu czy seksie. Uwaamy, powania zgodnie z intencjami, tworzenia
hierarchii celw i dopasowywania ich do za poraki, czyli samoregulowania. Jedno-

konkretnych sytuacji, a take ich zmiany czenie jednak musimy uwzgldnia przy-
w zalenoci od okolicznoci oraz zmien- padki zaburze samoregulacji, kiedy ludzie
nych kolei ycia. Moemy pozostawa nie potrafi przeoy myli na dziaania
pod wraeniem ludzkiej zdolnoci opraco- lub, co gorsza, podejmuj dane dziaanie,
wywania strategii, odraczania gratyfikacji, cho woleliby myle i zachowywa si
nagradzania si za osignicia i karania inaczej.
Podstawowe pojcia
Cel (Goal) - mentalna reprezentacja punktu postpy na drodze do celu, odgrywajca
kocowego, ku ktremu dy dany orga- du rol w samoregulowaniu zachowa
nizm. w cigu dugiego czasu.
Denia osobiste (Personal Strwings) - po- Schematy wydarze (Event Schema) - rodzaj
jcie Emmonsa, okrelajce spjny wzr schematw okrelajcych sekwencje zda-
typowych dziaa jednostki. rze w konkretnej sytuacji (np. przyjcie).
Ekwifinalno (Euifinality) - pojcie okrela- Standardy wewntrzne (Internat Standards)
jce sytuacj, w ktrej to samo zachowanie - pojcie Bandury, okrelajce indywidualne
moe prowadzi do realizacji licznych celw. standardy lub cele, odgrywajce kluczow
Ekwipotencjalno (Equipotentiality) - poj- rol w samoregulacji zachowa w cigu
cie okrelajce sytuacj, w ktrej ten sam dugiego czasu.
cel moe by realizowany za pomoc wielu
Subiektywnie oczekiwana korzy (Subjec-
rnych planw bd zachowa.
tive Expectedutility) - subiektywnie odczu-
Inteligencja spoeczna (Social Intelligence) -
wane prawdopodobiestwo danego zdarze-
termin Cantor i Kihlstroma, okrelajcy
nia pomnoone przez jego warto.
kompetencje poznawcze oraz wiedz, ktr
Teoria modelu oczekiwania-wartoci (Expe-
ludzie posuguj si podczas rozwizywania
problemw codziennego ycia. ctancy Value Theory) - teoria motywacji uza-
leniajca podjcie dziaania od zakadanego
Multideterminacja (Multidetermination) - po-
prawdopodobiestwa osignicia oczekiwa-
jcie okrelajce sytuacj, w ktrej zoona
czynno jest uwarunkowana licznymi przy- nego rezultatu pomnoonego przez jego
czynami lub celami. warto.
Poziom aspiracji (Level of Aspiration) - kate- Zachowania celowe (Purposive Behavior) -
goria Levina, okrelajca cel lub standard zachowania zmierzajce do osignicia pew-
wyznaczony przez jednostk z myl o przy- nego punktu kocowego albo celu.
szym dziaaniu. Zadania yciowe (Life Task) - pojcie Nancy
Projekty osobiste (Personal Projects) - poj- Cantor, okrelajce przeoenie celw na
cie Little'a, okrelajce rozbudowan seri konkretne zadania, ktre mona realizowa
dziaa zmierzajcych do osignicia celu. w konkretnym czasie i konkretnych sytu-
Samoregulacja (Self-Regulation) - zdolno acjach.
organizmu do podporzdkowania swojego
zachowania wyznaczonemu celowi.
Samowzmocnienie (Self-Reinforcement) - zdo-
lno organizmu do nagradzania siebie za
Podsumowanie
1. W przeszoci psychologowie niecht- grywaj wzmocnienia wewntrzne (sa-
nie uywali takich terminw, jak inten- mowzmocnienia), zewntrzne oraz in-
cja, wola czy wolna wola. Obecnie formacje zwrotne.
jednak wzrasta zainteresowanie celo- 5. Badania Little'a nad projektami osobi-
wymi zachowaniami, czyli sposobami stymi, Emmonsa nad deniami oraz
przeksztacania myli o celach w dzia- Cantor nad zadaniami yciowymi s
ania. przykadami aktualnych prac nad dzia-
2. Koncepcja oczekiwania-wartoci sta- aniami celowymi. Zadowolenie z y-
nowi racjonalny model podejmowania cia oraz dobre samopoczucie towa-
decyzji przez czowieka i znalaza wy- rzysz celom wicym si z niskim
raz w badaniach Tolmana nad celowymi poziomem stresu, wysokim prawdopo-
zachowaniami zwierzt, w pracach Le- dobiestwem osignicia zakadanych
wina dotyczcych poziomu aspiracji wynikw, poczuciem panowania nad sy-
oraz w teorii spoecznego uczenia si tuacj, a take niskim poziomem kon-
Rottera. fliktu i ambiwalencji (Emmons). Can-
3. Zaprezentowano system funkcjonowa- tor posuguje si pojciem inteligencji
nia celw obejmujcy zarwno stao, spoecznej, zwaszcza w odniesieniu
jak i rnorodno dziaa czowieka do zada yciowych oraz strategii po-
sucych utrzymaniu spjnoci oraz znawczych (np. pesymizm defensywny,
osiganiu celw w zmieniajcych si skrpowanie).
sytuacjach. Cele maj waciwoci po- 6. Wane miejsce w teorii celowego dzia-
znawcze, afektywne oraz behawioralne. ania zajmuje problem woli, dotyczcy
System celw funkcjonuje zgodnie z za- sytuacji, w ktrej ludzie nie potrafi
sadami multideterminacji, ekwipoten- robi tego, co chc lub zamierzaj.
cjalnoci i ekwifinalnoci. Do chwili obecnej problemy zaburzenia
4. Bandura zwraca uwag na proces sa- woli oraz samoregulacji nie doczekay
moregulacji sucy realizacji celw. si* zadowalajcego rozwizania.
Du rol w dziaaniach celowych od-
4 A Emocje, zdolnoci
I U , adaptacyjne i stan zdrowia
Zawarto rozdziau
W niniejszym rozdziale zajmiemy si zna- pliwie jednym z najwaniejszych zagadnie
czeniem emocji dla funkcjonowania czo- byyby emocje czy te afekty, by posuy
wieka. Omwimy rne koncepcje doty- si sowem czsto spotykanym w litera-
czce wrodzonych, uniwersalnych aspek- turze fachowej. Uczucia stanowi wan
tw emocji oraz te, ktre koncentruj si cz naszej codziennej egzystencji i -
na aspektach indywidualnych. Nastpnie jak zobaczymy - maj due znaczenie dla
opiszemy, jak ludzie radz sobie ze stre- naszego psychicznego przystosowania si
sujcymi sytuacjami i jak to wpywa na do rzeczywistoci oraz zdrowia fizycznego.
ich zdrowie fizyczne i psychiczne. Wy- Jednak przez dugi czas psychologowie,
chodzimy z zaoenia, e emocje oraz a zwaszcza psychologowie osobowoci,
sposoby radzenia sobie z nimi stanowi pomijali je milczeniem. Podobnie jak to
istotn cz osobowoci czowieka i maj si dziao z Ja, zainteresowanie emocjami
powane konsekwencje dla jego stanu nasilao si bd sabo w zalenoci od
zdrowia. tego, jaka metoda badawcza cieszya si
w danym momencie najwiksz popular-
Pytania zadawane w tym rozdziale noci.
1. Do jakiego stopnia emocje s wro- Zainteresowanie emocjami oraz ich
dzone i uniwersalne? zwizkiem ze stanem zdrowia ma bogat
2. W jaki sposb ludzie radz sobie ze tradycj. Ju staroytni Grecy wyrniali
stresem i jak due s rnice indywi- rne rodzaje temperamentu powizane
dualne w tym zakresie? z poziomem emocjonalnoci i typami do-
3. Czy istniej dowody na zwizek mi- znawanych uczu. Afektami interesowa
si wielki biolog Karol Darwin, zwracajc
dzy osobowoci czowieka a jego
szczegln uwag na cigo sposobw
zdrowiem fizycznym i psychicznym?
ich wyraania u zwierzt i ludzi (ryc.
4. W jakim stopniu emocje przeywane
10.1). Zgodnie z zasadnicz lini swojej
przez czowieka oraz ich struktura
teorii Darwin uwaa, e emocje oraz
maj swoje rdo w jego osobowoci?
komunikowanie ich innym maj walor
Gdybymy mieli rozpocz badanie osobo- funkcjonalny i adaptacyjny. Wielki psycho-
woci od wasnych dowiadcze, niewt- log amerykaski William James w swo-
emocje, zdolnoci adaptacyjne i stan zdrowia 311
ich Principles of Psychology (Podstawach nowy kierunek spod panowania imperiali-

psychologii) (1890) podkrela! due zna- stycznej teorii poznawczej (1981, s. 306).
czenie emocji. Jego prace stay si pod- Wydaje si, e rewolucja afektywna,
staw systematycznych studiw nad emo- ktrej konieczno gosi Tomkins, zicia
cjami, ktre prowadzono w pierwszym si. Dzisiaj psychologowie zajmuj si
okresie istnienia naukowej psychologii. struktur i rdami emocji, a psycholo-
Jednak wraz z pojawieniem si Watso- gowie osobowoci badaj rnice indywi-
nowskiego behawioryzmu w latach dwu- dualne w zakresie emocji i ich relacje
dziestych nastpi wyrany spadek zain- z innymi aspektami funkcjonowania czo-
teresowania t tematyk. Jak stwierdzi wieka (Pervin, 1993b). Po dugim okresie
pniejszy rzecznik behawioryzmu, B. F. lekcewaenia emocje powrciy wic na
Skinner: Badanie emocjonalnego i mo- nalene im miejsce jako gwny przedmiot
tywacyjnego ycia czowieka uznano za zainteresowania psychologw osobowoci.
jedno z najwikszych osigni ludzkiej Jeeli za dotd nie powicalimy im w tej
myli, cho niewykluczone, e bya to ksice naleytej uwagi, to teraz nadszed
jedna z najwikszych katastrof" (1974, s. czas bliszego przedstawienia tej niezwy-
165). Rewolucja poznawcza lat szedzie- kle istotnej dziedziny bada. Zaczniemy od
sitych zmienia oblicze psychologii, ale krtkiego omwienia miejsca emocji w tra-
pocztkowo niewiele zrobia dla bada nad dycyjnej teorii osobowoci, nastpnie zaj-
emocjami. Jak zauway Silvan Tomkins, miemy si biecym stanem bada w tym
w owym czasie jedyny badacz zwraca- zakresie, by wreszcie przej do zwizkw
jcy uwag na znaczenie emocji, ktrego midzy emocjami a dziaaniami organizmu,
prace zostay w kocu docenione, [...] majcymi na celu przystosowanie si do
rewolucja poznawcza bya potrzebna, aby stresu oraz jego konsekwencjami dla zdro-
wyodrbni badania nad poznaniem [...] wia psychicznego i fizycznego. Std bierze
teraz potrzebna jest rewolucja afektywna, si tytu tego rozdziau: Emocje, zdolnoci
ktra pozwoliaby wyzwoli ten radykalnie adaptacyjne i stan zdrowia.
Ujcie emocji w tradycyjnej teorii osobowoci

W tej czci omwimy pokrtce miejsce jednym z podstawowych wyznacznikw
emocji w najwaniejszych teoriach oso- jego osobowoci.
bowoci: psychodynamicznej, fenomeno-
logiczno-humanistycznej, teorii cech oraz Teoria psychoanalityczna
teorii spoeczno-poznawczej. Kada z nich
poruszaa kwestie emocji, w tym zwasz- Emocje niewtpliwie zajmuj wane miej-
cza lku i depresji, ale adna nie przy- sce w psychoanalizie, waniejsze moe
pisywaa im gwnego miejsca w struk- ni w jakiejkolwiek innej teorii. Tak jest
turze osobowoci (Izard, 1993b; Lewis, zarwno jeeli chodzi o zakres omawia-
Michalson, 1983; Malatesta, 1990; Pervin, nych emocji, jak i przypisywan im rol
1993b). W niniejszym rozdziale sugeru- w strukturze osobowoci. W literaturze
jemy, e ycie emocjonalne czowieka jest psychoanalitycznej znajdujemy odniesienia
do kadego rodzaju emocji, nie tylko tak jego najwaniejszych prac nie znajdziemy
powszechnych, jak lk, poczucie winy czy nazw podstawowych emocji (Rogers, 1951;
depresja, lecz rwnie takich, jak wstyd, 1961). Mwi si oglnie o uczuciach
zazdro, zawi oraz optymizm, ktre i doznaniach, o uczuciach pozytywnych
dopiero teraz przycigaj uwag psycho- i negatywnych, ale rzadko kiedy o jakim
logw. Pojawia si te w niej sugestia konkretnym uczuciu. Wprawdzie Rogers
zwizku midzy pewnymi typami osobo- zwraca uwag na wpyw zmiany w trakcie
woci a okrelonymi emocjami. W roz- terapii na sposb dowiadczania siebie
dziale szstym na przykad, omawiajc i wiata, na przejcie od emocji nierozpo-
Eriksonowskie stadia rozwoju psychospo- znanych, pochodzcych jakby z zewntrz,
ecznego, wykazywalimy, e trzy pierw- oraz staych do emocji znanych, akcepto-
sze wi si odpowiednio z uczuciami nie- wanych i elastycznych, ale nie wspomina
ufnoci, wstydu i winy. W pracach psycho-
o zmianie konkretnych uczu, na przykad
analitykw podkrela si rwnie wpyw
depresji w rado, wstydu w dum, mioci
lku na nieomal wszystkie aspekty funk-
w nienawi.
cjonowania osobowoci, zwaszcza w po-
Podobnie jak Freud, Rogers w swojej
wizaniu z mechanizmami obronnymi.
teorii osobowoci najwiksz wag przy-
Cho jednak emocje zajmuj wane
kada do lku i mechanizmw obronnych.
miejsce w psychoanalizie, to zazwyczaj
Lk by dla niego rezultatem rozbienoci
uwaa si je za wtrne w stosunku do
midzy dowiadczeniem a obrazem siebie,
popdw lub instynktw. To one skupiy
zwaszcza jeli wynika z utraty akcep-
uwag badaczy tej orientacji, odwraca-
tacji innych osb w przeszoci. Innymi
jc j od emocji. Mimo tego wic, e
sowy, Rogers twierdzi, e ludzie d do
psychoanalitycy interesowali si naprawd
wieloma emocjami, to najwicej miejsca podtrzymania pojcia Ja, zwaszcza zwi-
powicali lkowi i depresji. Trzeba przy zanego z pozytywnymi opiniami innych
tym pamita, e cho zazwyczaj emocje ludzi. Dowiadczenia niezgodne z tym
spostrzega si jako doznania dostpne wizerunkiem wywouj lk i uruchamiaj
wiadomoci, to psychoanalitycy zwracali dziaania obronne. Posugujc si poj-
uwag na te bolesne uczucia, ktre ulegy ciami omawianymi w rozdziale smym,
stumieniu lub wywoay innego typu reak- mona powiedzie, e Rogers podkrela
cje obronne. Nie tylko wic lk, ale i inne rol spjnoci Ja, autoweryfikacji oraz dba-
bolesne emocje, takie jak poczucie winy oci o poczucie wasnej wartoci. Poza
czy wstydu, mog stanowi wan cz tym jednak niewiele zrobi dla zbadania
ludzkiej niewiadomoci. uczu innych ni lk czy ustalenia rnic
w sposobie dowiadczania emocji przez
ludzi.
Teoria fenomenologiczna Carla Rogersa
Poniewa Carl Rogers przykada w swo- Teoria cech
ich badaniach i praktyce klinicznej wielk
wag do fenomenologicznego obrazu do- Zasadnicz czci teorii cech by zawsze
zna ludzkich, mona byo oczekiwa temperament. Mona wrcz powiedzie,
po nim opracowania wysoce oryginalnej e podstawowe cechy, niezalenie od tego,
teorii afektu. Tymczasem w indeksach czy ujmowane przez pryzmat Trj- czy
Picioczynnikowego Modelu Osobowoci jc emocje na dalekim marginesie swo-

(rozdzia drugi), s zwizane z tempera- ich zainteresowa. Bandura (1986) zwr-
mentem. Poszczeglne cechy osobowoci ci uwag na znaczenie reakcji afektyw-
wynikaj z okrelonych emocji i nastrojw. nych powstajcych w efekcie bezpored-
Na przykad lk, wrogo czy depresja niego dowiadczenia lub obserwacji (tzw.
wi si z neurotycznoci, a ciepo warunkowanie zastpcze, rozdzia trzeci),
i emocje pozytywne - z ekstrawersj. Jak w tym w szczeglnoci na znaczenie lku
zobaczymy w dalszej czci tego rozdziau, i depresji. Zdaniem Bandury lk powstaje
niektrzy teoretycy cech bardzo szeroko w wyniku braku poczucia wasnej skutecz-
ujmuj negatywne i pozytywne afekty bd noci w stosunku do przewidywanych zda-
nastroje i wi je ze stanem.zdrowia oraz rze negatywnych, a depresja w rezultacie
samopoczuciem (Tellegen, 1985; 1991; D.
takiego samego braku poczucia wasnej
Watson, Clark, 1991; 1993; Watson, Telle-
skutecznoci w obliczu przewidywanych
gen, 1985). Ponadto rnice indywidualne
zdarze pozytywnych. Boimy si wic,
w intensywnoci afektu i poziomie reak-
gdy nie potrafimy zapanowa nad niebez-
tywnoci oraz rnorodnoci reakcji emo-
pieczn sytuacj, a wpadamy w depresj,
cjonalnych nabieraj u nich waciwoci
gdy czujemy, e nie damy rady zdoby
cech (Larsen, 1991).
tego, na czym nam bardzo zaley. Mischel
Ludzie czsto opisuj stany emocjo-
w swojej teorii spoleczno-poznawczej nie
nalne za pomoc nazw cech (np. agre-
umieszcza emocji na licie podstawowych
sywny, przyjacielski, ciepy). Nic wic
cech osobowoci. Mimo, e teoria spo-
dziwnego, e teoretycy cech uwzgldniaj
eczno-poznawcza zacza si od zim-
ten zakres w swojej taksonomii (Plut-
nego" podejcia poznawczego, to stop-
chik, 1980). Trzeba jednak pamita, e
interesuj si oni szeroko pojmowanym niowo narastao w niej zainteresowanie
nastrojem albo temperamentem, a nie po- sfer afektywn, zarwno tym, jak procesy
szczeglnymi emocjami. Badacze ci nie poznawcze wpywaj na emocje, jak i tym,
stworzyli wic adnej teorii emocji ani jak emocje wpywaj na poznanie (Isen,
te nie zajmowali si umiejscowieniem ich 1993; Singer, Salovey, 1993). Zarazem
w ramach oglnej struktury afektw. Wy- jednak zakres rozpatrywanych emocji by
znawcy tej orientacji maj raczej skonno dosy ograniczony. Kiedy za zajmowano
tumaczenia indywidualnych rnic w zasi wieloma emocjami, zwracano uwag
kresie temperamentu przyczynami gene- przede wszystkim na atrybucje poznawcze
tycznymi i biologiczno-fizjologicznymi. prowadzce do ich przeywania, a nie
na rnice indywidualne czy na relacje
midzy rnymi afektami a caociowym
Teoria spoeczno-poznawcza funkcjonowaniem czowieka.
Przez dugi czas teorie poznawcze pozo-
stawiay ludzi zagubionych w mylach", Gwna rola emocji
pozbawionych emocji, niepodejmujcych
w funkcjonowaniu osobowoci
dziaa. Teoria konstruktw osobistych
Kelly'ego uwzgldniaa takie uczucia, jak Powyej skrtowo omwilimy miejsce
niepokj, lk czy zagroenie, ale gwny emocji w tradycyjnych teoriach oso-
nacisk kada na konstrukty, pozostawia- bowoci. Narzucaj si dwa wnioski.
TABELA 1 0 . 1 Emocje w funkcjonowaniu osobowoci - postulowane elementy nowej teorii
1. Szeroki zakres omawianych emocji.

2. Opisywanie caociowej struktury emocji u danej jednostki.
3. Traktowanie emocji jako gwnych skadnikw osobowoci (wpywajcych na myli, motywacje
i dziaania).
Po pierwsze, z ewentualnym wyjtkiem dana osoba charakteryzuje si wysokim

teorii psychoanalitycznej, gwne teo- czy niskim poziomem lku, lecz rwnie
rie osobowoci nie zwracay szczeglnej o to, jaka jest relacja midzy lkiem
uwagi na emocje, poza lkiem i depresj. a innymi emocjami. Osobowo czowieka
Po drugie adna z nich nie traktowaa naleaoby wic ujmowa w kategoriach
emocji jako podstawowego elementu oso- indywidualnych struktur afektywnych.
bowoci. Po drugie w takiej teorii emocje zajmo-
Jak mogoby wyglda ujcie alterna- wayby gwne miejsce, zamiast by jedy-
tywne? Po pierwsze musiaoby obejmo- nie tem dla popdw, myli czy tym po-
wa o wiele wicej emocji ni tradycyjne dobnych jednostek. Wan kwesti byby
teorie. Oprcz lku i depresji byyby to wpyw emocji na mylenie, dziaanie i mo-
takie uczucia, jak wstyd, zawi, zazdro, tywacje. W sumie wic taka teoria osobo-
wstrt, duma i mio. Rnice indywi- woci obejmowaaby szeroki zakres emocji
dualne musiayby by ujmowane poprzez oraz ich struktur i przyznawaaby im
pryzmat relacji midzy emocjami, a nie gwne miejsce w funkcjonowaniu osobo-
traktowanych oddzielnie wskanikw in- woci. W nastpnej czci omwimy prby
tensywnoci kadej z nich (Izard, 1993b; stworzenia przynajmniej pewnej czci ta-
Malatesta, 1990; Pervin, 1993b). Chodzi- kiej teorii (tabela 10.1).
oby wic na przykad nie tylko o to, czy
Teoria emocji podstawowych

Obecnie omwimy pogld, zgodnie z kt- ytej uwagi na emocje. Jego koncepcje za-
rym istniej pewne podstawowe, uniwer- inspiroway Paula Ekmana (1992a; 1992b;
salne emocje, odgrywajce zasadnicz rol 1993; 1994) i Carolla Izarda (1991; 1992;
w funkcjonowaniu osobowoci. Jego gw- 1993a; 1994).
nymi rzecznikami s trzej badacze, cho Teoria emocji podstawowych czy
wielu innych rwnie si do niego przy- - jak chce Izard - teoria emocji su-
chyla. Najwaniejszy z nich jest Silvan biektywnie odrnialnych opiera si
Tomkins (1962; 1963; 1991), ktry - jak na kilku zasadach. Po pierwsze istniej
ju wspomnielimy - przez pewien czas pewne podstawowe, fundamentalne czy
samotnie dopomina si o zwrcenie nale- pierwotne emocje, ktre s uniwersalne.
Ich liczba jest rna (zaley od badacza) wowe rdo wstrtu wydaje si uniwer-
i waha si od 8 do 14. Podstawowa salne (obecno skadnikw trujcych), to
semka proponowana przez Tomkinsa rzeczy wstrtne dla jednych mog by
to: zainteresowanie/ekscytacja, zado- wielkim przysmakiem dla innych, na przy-
wolenie/rado, zdziwienie/ zaskocze- kad jedzenie mrwek moe by obrzydli-
nie, bl/cierpienie, niech/odraza/po- stwem albo wspania uczt (Rozin, Fallon,
garda, zo/wcieko, wstyd/upoko- 1987).
rzenie, lk/groza. Emocje podstawowe Po drugie emocje podstawowe charak-
wyszczeglnione przez Izarda w Skali teryzuj si wyjtkowymi waciwociami.
Emocji Subiektywnie Rozrnialnych oraz Przede wszystkim kada z nich jest po-
przykadowe zdania ilustrujce kad wizana z okrelonym rodzajem aktywno-
z nich zamieszczone s w tabeli 10.2. ci mini twarzy i jej wyrazem. Jest to
Wedug tej koncepcji podstawowe emo- zwizek wrodzony i uniwersalny. Wyst-
cje s wrodzone i stanowi cz na- puje on u niemowlt i dorosych, a take
szego ewolucyjnego dziedzictwa. W zgo- u ludzi pochodzcych z rnych kultur
dzie z Darwinem uwaa si, e powstay (ryc. 10.1a-10.1d). Zdaniem Ekmana [...]
ze wzgldu na sw warto adaptacyjn. najmocniejszych podstaw dla rozrnia-
Sygnalizuj nam i innym konieczno pod- nia emocji dostarczaj badania nad mi-
jcia dziaania. Nie uczymy si uczucia mik" (1992a, s. 175). Badania midzy-
strachu, zaskoczenia, odrazy czy zoci. kulturowe, prowadzone niezalenie przez
Uczymy si natomiast, kiedy, gdzie i w Ekmana i Izarda, wykazay, e czonkowie
reakcji na jaki bodziec uczucia te powinny rnych kultur nazywaj podobnie okre-
si pojawi. Cho wic na przykad podsta- lone wyrazy twarzy. Innymi sowy, w r-
TABELA 1 0 . 2 Przykadowe pozycje ze Skali Emocji Subiektywnie Odrnialnych
EMOCJE PODSTAWOWE WSKANIK NATENIA: JAK CZSTO...

1. Zainteresowanie czujesz, e to. co robisz albo na co patrzysz, jest interesujce.
2. Zadowolenie czujesz zadowolenie.
3. Zaskoczenie czujesz si tak, jakby stao si co niespodziewanego.
4. Smutek czujesz si nieszczliwy, smutny, przybity.
5. Zo czujesz zo, irytacj, zdenerwowanie.
6. Odraza masz poczucie takiej zgnilizny, e mgby zwymiotowa.
7. Pogarda czujesz, e kto jest nic nie wart".
8. Lk boisz si, drysz ze strachu.
9. Poczucie winy czujesz, e mona by ci co zarzuci.
10. Wstyd czujesz si tak, jakby si ludzie z ciebie miali.
11. Niemiao masz ch si schowa.
12. Niech do siebie nie moesz sam siebie znie.
rdo: C. E. Izard (1993). Stability of emotion experiences and their relations to traits of personality. Journal
of Personality and Social Psychology, 64, 851.
%I
"Sr-.
Rado Ztos Zainteresowanie Wstrt
9s
ji ..
Zaskoczenie Bl Smutek Lk
RYCINA 10.1 a Wyrazy emocji na twarzach dzieci
Zdjcie zamieszczone za zgod C. E. Izarda
nych kulturach te same wyrazy twarzy wpyw na sformuowanie tego pogldu

wi si z tymi samymi emocjami (ryc. miay badania Tomkinsa.
10.la-10.ld). Zarazem ludzie rni si Po czwarte na skutek cech wrodzonych
jednak wyrazistoci swojej emocji, a kul- oraz nabytego dowiadczenia ludzie rni
tury maj odmienne zasady okazywania si czstotliwoci i intensywnoci do-
emocji. Uwaa si ponadto, e oprcz uni- znawania poszczeglnych emocji. Zdaniem
wersalnych wyrazw twarzy kada z emo- Izarda [...] wan funkcj poszczeglnych
cji podstawowych wie si z okrelonym emocji oraz ich systemu jest organizacja
wzorcem reakcji fizjologicznych. cech i wymiarw osobowoci" (1993b, s.
Po trzecie emocje tworz pierwotny 673). Afekty motywuj i organizuj po-
system motywacyjny. To one, a nie popdy, znanie oraz dziaanie. Nic wic dziwnego,
mobilizuj organizm do dziaania. Emocje e zajmuj gwne miejsce w strukturze
maj zdolno organizowania myli i dzia- osobowoci. Przez to za, e kada emocja
a. Wiele myli i wspomnie zyskuje wpywa na mylenie i dziaanie w charak-
struktur dziki powizaniu z okrelon terystyczny dla siebie sposb, konkretne
emocj. Podobnie dzieje si z dziaaniami emocje uczestnicz w ksztatowaniu po-
(Bower, 1981; Singer, Salovey, 1993). szczeglnych cech osobowoci czowieka.
W rozdziale dziewitym, przy omawianiu I tak stwierdzono zwizek midzy ekstra-
teorii celw, wskazywalimy na znaczenie wersj a zainteresowaniem, zadowoleniem
sfery afektywnej dla motywacji. Wielki i niemiaoci (niemiao jest skorelo-
wana negatywnie z ekstrawersj), a take cyjnego, maj warto adaptacyjn, cha-

midzy neurotycznoci a smutkiem, po- rakteryzuj si uniwersalnymi sposobami
gard, lkiem, wstydem i poczuciem winy. wyraania i s powizane z okrelo-
Jak si mona byo spodziewa na podsta- nymi stanami fizjologicznymi. Maj one
wie powiza emocji z cechami osobowo- duy wpyw na nasze motywacje, my-
ci, stwierdzono stabilno rnic indywi- lenie oraz dziaanie i odgrywaj zasad-
dualnych we wskanikach poszczeglnych nicz rol w organizacji funkcjonowania
emocji w okresie trzyletnim (Izard, Libero, osobowoci. Cho podstawowy charakter
Putnam, Haynes, 1993). kadej emocji jest wrodzony i uniwer-
Zwolennicy tej koncepcji uwaaj wic, salny, to powizania midzy nimi a kon-
e istniej wrodzone emocje, ktre sta- kretnymi bodcami ksztatuj si poprzez
nowi cz naszego dziedzictwa ewolu- dowiadczenie. Istniej rwnie kulturowe
a) zto c) wstrt
d) zaskoczenie e) zadowolenie f) smutek
RYCINA 10.1b Wyrazy emocji na twarzach ludzi dorosych
Zdjcia zaniieszczoiiH za zgod R Ekmana

reguy okrelajce waciwy czas i sposb mylenie i dziaanie, a take z uwagi

wyraania kadej z nich. Istot tej teorii na rnice indywidualne w czstotliwoci
jest pewna liczba podstawowych, odrb- i intensywnoci ich wyraania.
nych emocji, nie za prosta dychotomia Zanim zakoczymy omawianie emocji
stanw pozytywnych i negatywnych albo podstawowych, trzeba jeszcze wspomnie,
oglny stan pobudzenia, ktry pod wpy- e wiele z tych punktw, a moe na-
wem konkretnych bodcw prowadzi do wet wszystkie, s powodem kontrowersji.
pojawienia si okrelonych emocji. Trzeba Niektrzy teoretycy i badacze kwestio-
przy tym podkreli, e emocjom przy- nuj koncepcj podstawowych, uniwersal-
pisuje si gwne miejsce w strukturze nych emocji oraz ich mimicznych i po-
osobowoci, uwaajc, e organizuj one wizanych z nimi reakcji fizjologicznych
RYCINA 10.1c Wyrazy emocji na twarzach mieszkacw Fore z Nowej Gwinei (zgodnie z ruchem
wskazwek zegara, poczynajc od zdjcia w lewym grnym rogu: zadowolenie,
smutek, wstrt, zo)
Zdjcia zamieszczone za zgod R Ekmana

Ponisze dane wskazuj, e czonkowie rnych kultur potrafi rozpozna zwizek midzy wyrazami twarzy
a emocjami.
Stany Zjednoczone Brazylia Chile Argentyna Japonia

(N=99) (N=40) (N=119) (N=168) (N=29)
97% 95% 95% 98% 100%

Zadowolenie Zadowolenie Zadowolenie Zadowolenie Zadowolenie
92% 97% 92% 92% 90%

Wstrt Wstrt Wstrt Wstrt Wstrt
95% 87% 93% 95% 100%

Zaskoczenie Zaskoczenie Zaskoczenie Zaskoczenie Zaskoczenie
84% 59% 88% 78% 62%

Smutek Smutek Smutek Smutek Smutek
67% 90% 94% 90% 90%

Zo Zo Zo Zo Zo
85% 67% 68% 54% 66%

Strach Strach Strach Strach Strach
RYCINA 10.1d Rozpoznawanie emocji na podstawie ekspresji twarzy. Procent badanych osb
wskazujcy na przeywanie przez osob na zdjciu poszczeglnych emocji.
rdo: R Ekman (1973). Cross-cultural studies of facial expression. W: R Ekman [red.]. Darwin and facia!
expression (str. 207). New York: Academic Press.
Zdjcia zamieszczone za zgod R Ekmana.
(Davidson, 1992; Ortony, Turner, 1990). odczytuje si w zbliony sposb (Shweder,

Wielu z tych krytykw przypisuje czynni- 1993; White, 1993; Wierzbicka, 1992). Nie-
kom poznawczym o wiele wysz rang, zalenie od ostatecznych wynikw tej de-
ni byliby to skonni czyni zwolennicy baty niewtpliw zasug rzecznikw teorii
omawianej powyej koncepcji. Wskazuj emocji podstawowych jest zapewnienie tej
oni na brak porozumienia midzy rzecz- tematyce nalenego miejsca wrd bada
nikami emocji podstawowych w kwestii psychologicznych. Nie powinno si te
ich liczby, a take na fakt, e szczegowe pomija ich potencjalnego wkadu w na-
znaczenie kadej emocji jest rne w r- sze rozumienie funkcjonowania ludzkiej
nych kulturach, nawet jeli wyrazy twarzy psychiki.
Emocje a zdolnoci adaptacyjne

Obecnie powiemy emocje ze zdolno- spirowany teori psychoanalityczn Laza-
ciami adaptacyjnymi. Postaramy si wic rus chcia sprawdzi, w jaki sposb dzia-
odpowiedzie na pytanie, jak ludzie radz ania suce opanowywaniu lku wpy-
sobie z emocjami, stawiajc czoo rnym way na poziom przeywanego stresu. Na
sytuacjom yciowym i osigajc wyzna- przykad w celu uruchomienia obronnego
czone cele. Bdziemy czsto odwoywa mechanizmu zaprzeczania pokazywano na-
si do prac Richarda Lazarusa, ktrego pisy typu: Ludzie pokazywani na filmie
ksika z 1991 roku, zatytuowana Emotion nie cierpi podczas ceremonii inicjacyj-
and adaptation (Emocje a zdolnoci adap- nej" albo Ten wypadek nie zdarzy si
tacyjne), temu wanie jest powicona. naprawd, lecz zosta zainscenizowany".
Przeledzimy historyczny rozwj bada Poziom stresu okrelano za pomoc ra-
Lazarusa, od problemw radzenia sobie ze
portw werbalnych samych badanych oraz
stresem do szerszych kwestii emocji oraz
pomiarw ttna i stopnia przewodnictwa
zdolnoci adaptacyjnych (Lazarus, 1991,
skrnego (wiadczcego o aktywnoci gru-
1993b).
czow potowych). Lazarus stwierdzi, e
Badania nad stresem rozpoczy si
wiadomoci sowne wywietlane wraz z fil-
w roku 1950 i doprowadziy do wyda-
mem miay duy wpyw na poziom przey-
nia w roku 1966 ksiki pod tytuem
wanego stresu. Poziom ten by wic wy-
Psychological Stress and the Coping Pro-
cess (Psychiczny stres i radzenie sobie padkow nasilenia lku oraz skutecznoci
z nim), ktra wyznaczya wspczesny spo- procesw obronnych.
sb ujmowania tego zagadnienia. W swoich Wychodzc od mechanizmw obron-
wczesnych badaniach Lazarus wywietla nych, Lazarus stopniowo poszerza zakres
osobom badanym filmy wywoujce stres. swoich zainteresowa, a doszed do poj-
Jeden z nich pokazywa krwawy rytua cia oceny, rozumianego jako podstawowy
inicjacji modziecw w pewnym austra- porednik w reakcjach stresowych. Zgod-
lijskim plemieniu; w innym prezentowano nie z teori przedstawion w jego prze-
wypadek przy pracy, podczas ktrego pia omowej ksice stres wystpuje wtedy,
tarczowa obcinaa palec robotnikowi. Zain- gdy dany czowiek uwaa, e okrelona
sytuacja wymaga od niego wysiku ponad czestwa lub korzyci, podczas drugiego -
jego siy, przerasta go albo mu zagraa wasne zdolnoci sprostania wyzwaniom.
(Lazarus, 1966). W procesie tym mamy Zdaniem Lazarusa oceny pierwotne
do czynienia z dwoma etapami oceny i wtrne maj charakter uniwersalny.
poznawczej. W fazie oceny pierwotnej Kiedy jednak czowiek szacuje dan sytu-
sprawdzamy, czy dana sytuacja niesie ze acj jako trudn, ma do dyspozycji wiele
sob jakie zagroenie albo potencjalne rnych rodkw. Badania nad nimi do-
korzyci. Na przykad, czy moe ona za- prowadziy do opracowania Kwestionariu-
szkodzi naszej samoocenie lub przeciwnie sza Sposobw Radzenia Sobie ze Stresem
- podbudowa j. W fazie oceny wtrnej (Ways of Coping Scal) (Folkman, Lazarus,
zastanawiamy si, w jaki sposb moemy Dunkel-Schetter, DeLongis, Gruen, 1986;
unikn trudnoci, przezwyciy je lub tabela 10.3). Szczeglnie wane jest roz-
zwikszy prawdopodobiestwo odniesie- rnienie midzy reakcjami nastawionymi
nia korzyci. Innymi sowy, w tej fazie na problem (np. prbami zmiany sytuacji)
ocenie poddawane s wasne moliwoci a reakcjami skierowanymi ku wasnym
poradzenia sobie w zaistniaej sytuacji. Po- emocjom (np. emocjonalne dystansowanie
ziom przeywanego stresu wynika z tych si, ucieczka, szukanie pomocy u innych
dwch procesw oceny. Podczas pierw- ludzi). Badanie prowadzone za pomoc
szego z nich way si wielko niebezpie- tego kwestionariusza pozwolio na sfor-
TABELA 10.3 Przykadowe pozycje z Kwestionariusza Sposobw Radzenia Sobie ze Stresem
P0S0B POSTPOWANIA PRZYKAD

postpowanie kontronta- Okazaem zto tym, ktrzy spowodowali moje kopoty,
cyjne
Dystansowanie si Potraktowaem lekko sytuacj, nie wziem jej zbyt powanie.
Samokontrola Staraem si zatrzyma swoje uczucia dla siebie.
Szukanie wsparcia innych Porozmawiaem z kim, aby si dowiedzie wicej o zaistniaej sytuacji,
ludzi
Przyjcie odpowiedzialnoci Uwiadomiem sobie, e sam wywoaem t sytuacj.
UnWucieczka Chciabym, aby ta sytuacja sama si rozwizaa.
Planowe rozwizywanie Wiedziaem, co trzeba robi; zdwoiem wic wysiki, aby rozwiza ten
problemu problem.
Pozytywne przewartocio- Zmieniem si na lepsze albo dojrzaem,
wanie
rdo: S. Folkman, R. S. Lazarus, C. Dunkel-Schetter, A. DeLongis, R. Gruen (1986). The dynamics of

a stressful encounter: cognitive appraisal, coping and encounter outcomes. Journal of Personaiity and Social
Psychology, 50, 996.
mulowanie nastpujcych wnioskw (La- na poznawcze struktury poredniczce,

zarus, 1991): w postaci oceny sytuacji. Po drugie uj-
muje stres w kategoriach relacji midzy
1. Ludzie rnie oceniaj poszczeglne
osobowoci a wpywami zewntrznymi.
sytuacje. Oznacza to, e w procesie
Co dla jednego czowieka jest stresujce,
oceny bior pod uwag uwarunkowa-
drugiego moe zupenie nie porusza. Na-
nia rodowiskowe.
ley wic mwi nie tyle o stresujcych
2. W reakcjach indywidualnych na trudne
bodcach samych w sobie, ile o relacji
sytuacje przejawia si zarwno sta- midzy spostrzeganym przez danego czo-
o, jak i zmienno. Cho poszcze- wieka niebezpieczestwem a jego ocen
glni ludzie maj skonno do okre- wasnych moliwoci sprostania sytuacji.
lonego sposobu postpowania, to Po trzecie mwi o stresie i radzeniu sobie
na og korzystaj z wielu rnych z trudnociami jako o procesach, a nie
metod, zalenie od sytuacji. Innymi staych cechach osobowoci. Lazarus nie
sowy, sposb postpowania w trud- uwaa sposobw postpowania w trudnych
nych sytuacjach zaley zarwno od sytuacjach za stae waciwoci danego
osobowoci czowieka, jak i od czyn- czowieka, lecz twierdzi, e kady posu-
nikw sytuacyjnych. guje si wieloma rozmaitymi metodami,
3. Mwic oglnie, im wikszy poziom zalenie od swoich skonnoci oraz oko-
stresu i wysiku, tym wiksze za- licznoci zewntrznych: Cho stale style
groenie dla zdrowia jednostki oraz radzenia sobie ze stresem oczywicie ist-
prawdopodobiestwo wystpienia za- niej i s wane, to jednak bardzo duo
burze psychicznych. Im silniejsze zaley od okolicznoci, ktre s przecie
natomiast poczucie panowania nad sy- zmienne" (Lazarus, 1993a, s. 8). Trzeba
tuacj, tym lepsze zdrowie psychiczne wreszcie podkreli, e w ujciu Lazarusa
i fizyczne. procesy radzenia sobie obejmuj zarwno
4. Chocia warto poszczeglnych spo- poziom wiadomy, jak i niewiadomy. Czo-
sobw postpowania w trudnych sytu- wiek czasami jest wiadomy, a czasami
acjach zaley od okolicznoci, mona niewiadomy metod, jakimi si posuguje
oglnie powiedzie, e zorganizowane w walce ze stresem. W sumie model Laza-
rozwizywanie problemw (Uoy- rusa kadzie nacisk na poznawcze procesy
em plan dziaania i zaczem go re- poredniczce, na relacje midzy jednostk
alizowa" albo Skupiem si na na- a otoczeniem, na wpywy osobowoci czo-
stpnym kroku") ma wiksze zalety wieka oraz okolicznoci zewntrznych,
adaptacyjne ni ucieczka (Miaem na- a take na wiadom i niewiadom natur
dziej, e zdarzy si cud" albo Prbo- zachodzcych procesw.
waem zmniejszy napicie za pomoc
Z czasem Lazarus zacz ujmowa stres
objadania si, picia czy zaywania
w szerszych ramach yci emocjonalnego
narkotykw") lub agresja (Musiaem
- std tytu jego ksiki: Emotion andada-
si jako wyadowa" albo Okazaem
ptation. Opracowa on poznawczo-motywa-
zo tym, ktrzy spowodowali moje
cyjno-relacyjn teori emocji. Poznawcz
kopoty").
z uwagi na znaczenie procesw oceny
Liczne aspekty tej metody warte s od- oraz pogldw na temat siebie i wiata;
notowania. Po pierwsze kadzie nacisk motywacyjn, bo obejmujc cele, z kt-
rymi czowiek wychodzi do wiata; rela- w wyniku stwierdzenia, e dana sytuacja

cyjn, bo dotyczy relacji midzy jednostk zagraa osigniciu wyznaczonych celw,
a otoczeniem. Lazarus twierdzi, e kada a pozytywne - gdy w wyniku dokonywa-
emocja ma rdze relacyjny, okrelajcy nej oceny dojdziemy do wniosku, e cel
ewentualn szkod lub korzy wynikajc jest bliej. Kada sytuacja powoduje inn
z danej sytuacji. Przykady rdzeni relacyj- ocen, ktra wpywa z kolei na charakter
nych zwizanych z konkretnymi emocjami dowiadczanych emocji. Jeeli na przykad
zostay zamieszczone w tabeli 10.4. szacuje si, e w wyniku dziaa innych
Rdze relacyjny obejmuje ocen zna- osb realizacja celw zostaje zagroona,
czenia sytuacji dla realizowanych celw pojawia si zo. Mamy wtedy do czy-
oraz jej konsekwencje. Innymi sowy, prze- nienia z obwinianiem innych. Poczucie
ywane emocje zale od tego, jaki zwi- winy za jest reakcj na obwinianie sie-
zek ma okrelona sytuacja z celami re- bie. Ocenie podlegaj rwnie moliwoci
alizowanymi przez dan osob, oraz od zmiany sytuacji. Uczucie nadziei pojawia
tego, czy uatwia ona ich osignicie, czy si wtedy, gdy stwierdzamy, e sytuacja
te w tym przeszkadza (Smith, Lazarus, niekorzystna moe ulec poprawie, smutek
1990). Emocje negatywne pojawiaj si natomiast wie si z ocen, e poraka
TABELA 1 0 . 4 Rdzenie relacyjne dla kadej emocji
Zto Poniajce dziaanie przeciwko mnie lub moim bliskim.

Lk Nieokrelone poczucie zagroenia.
Strach Konkretne, bezporednie zagroenie zdrowia lub ycia.
Wina Ztamanie zasad moralnych.
Wstyd Niedorastanie do wyznaczonych sobie ideaw.
Smutek Dowiadczenie nieodwracalnej straty.
Zawi Pragnienie posiadania tego, co ma kto inny.
Zazdro Niech do trzecie; osoby zagraajcej zwizkowi uczuciowemu.
Wstrt Kontakt z niejadalnym przedmiotem lub ide (mwic metaforycznie).
Zadowolenie Postpy w realizacji celu.
Duma Podwyszone poczucie wasnej wartoci w wyniku samodzielnego dokonania czego
wartociowego, przez grup, z ktr si identyfikujemy, lub jednego z jej czonkw.
Ulga Zmiana na lepsze sytuacji zagraajcej realizacji celu.
Nadzieja Lk przed najgorszym powizany z oczekiwaniem zmiany na lepsze.
Mio Kochanie kogo, niekoniecznie odwzajemniane.
Wspczucie Poruszenie czyim nieszczciem, ch niesienia pomocy.
rdo: R. S. Lazarus (1991). Emotion and adaptation (str. 122). New York: Oxford University Press. Cpyright
by Oxford University Press.
jest nieunikniona. Oceny te przypomi- niach, ocenia je, doznaje emocji, podej-
naj omawiane uprzednio atrybucje (por. muje dziaania i zmienia swoje cele. Po
Weiner, rozdzia czwarty). Tutaj jednak drugie mogoby si wydawa, e czowiek
umieszcza si je w kontekcie motywacji w danej sytuacji doznaje tylko jednej emo-
oraz relacji z innymi ludmi, a take wie cji, podczas gdy w istocie moe ich; by
si je z sytuacjami wywoujcymi stres. wiele, w zalenoci od zwizanych z t
Chcc dobrze zrozumie model Laza- sytuacj rdzeni relacyjnych. Mona wic
rusa, warto sobie uzmysowi przebieg doznawa jednoczenie zoci i lku, zoci
caego procesu w czasie. Wyobramy wic i poczucia winy, smutku i wspczucia lub
sobie osob majc okrelone cele oraz innych kombinacji dwch lub wicej emocji
przekonania na temat siebie i otaczajcego w jednej sytuacji. Po trzecie schemat
wiata w zetkniciu z sytuacj wpywa- mgby sugerowa, e chodzi o proces
jc na te cele i przekonania. Chodzi racjonalny i wiadomy, w ktrym czowiek
tu o relacyjny aspekt modelu Lazarusa, z rozmysem dokonuje ocen i podejmuje
dotyczcy zwizku midzy czowiekiem decyzje. Tymczasem zdaniem Lazarusa
a rodowiskiem. W fazie oceny pierwot- omawiany proces nie musi by ani wia-
nej szacuje si potencjalny, korzystny lub domy, ani celowy. Przeciwnie, moe on
niekorzystny wpyw zaistniaej sytuacji na przebiega byskawicznie, automatycznie,
realizacj celw. W fazie oceny wtrnej a niekiedy niewiadomie. Cho wynikiem
analizuje si przyczyny sytuacji, wasne oceny poznawczej s emocje, to proces
moliwoci zaradzenia jej oraz jej przy- moe by automatyczny i niewiadomy.
sze konsekwencje. Wynikiem tych dwch Mona doznawa emocji, nie zdajc sobie
ocen, wyraonym w rdzeniu relacyjnym, sprawy z ich przyczyn. Jeeli bdziemy
jest dana emocja oraz podjta decyzja, pamita, e cay proces jest o wiele
okrelajca sposb postpowania w za- bardziej zoony, ni mogoby wynika
istniaej sytuacji. Mwic wic oglnie, z powyszego schematu, to zachowa on
mamy do czynienia z czowiekiem ma- swoj przydatno, pozwalajc zrozumie
jcym okrelone cele oraz przekonania przyczyny doznawanych emocji oraz wy-
na temat siebie i wiata; wydarzeniem, nikajce z nich dziaania adaptacyjne.
ktrego ewentualny wpyw na te cele Jak Lazarus rozumie rol osobowo-
i przekonania podlega ocenie; powstaymi ci? Podejcie tego badacza jest jednocze-
w wyniku tej oceny emocjami i dziaanie nomotetyczne i idiograficzne. Zwraca
niami. Cay proces mona wic przedsta- on uwag zarwno na wsplne elementy
wi nastpujco: wszystkich emocji i procesw adaptacyj-
cele i przekonania > wydarzenie > nych, jak i ich jednostkowe znaczenia
ocena pierwotna i wtrna > emocje > oraz oceny. Osobowo jest wic obecna
dziaania. w kadym aspekcie tego procesu. Ludzie
Cho schemat ten bardzo uatwia zro- rni si celami, ktre realizuj w mo-
zumienie caego procesu, to posugujc mencie pojawienia si danej sytuacji, do-
si nim, warto zachowa ostrono. Po konywanymi przez siebie ocenami oraz
pierwsze mogoby z niego wynika, e sposobem postpowania. Jest wic jasne,
chodzi o proces jednorazowy, podczas gdy e rni si take emocjami doznawanymi
zdaniem Lazarusa czowiek przez cay w danej sytuacji, ich intensywnoci oraz
czas bierze udzia w rnych wydarze- struktur.
Warto w tym miejscu zatrzyma si sw poznawczych oraz znacze indywi-

na moment i porwna pogldy Lazarusa dualnych, uwaajc je za gwn przy-
z tymi, ktre prezentowalimy, omawiajc czyn wszelkich emocji. Natomiast zda-
teori emocji podstawowych. Podobie- niem zwolennikw teorii emocji podsta-
stwo ley w tym, e Lazarus rwnie wowych procesy poznawcze mog, ale nie
uwaa emocje za cz naszego dzie- musz uczestniczy w wyzwalaniu kon-
dzictwa biologicznego, speniajc funk- kretnych uczu. Te ostatnie mona bo-
cje adaptacyjne. Na przykad adaptacyjn wiem wzbudza poprzez stymulacj okre-
funkcj zoci jest usunicie zagroenia, lonych czci mzgu, za pomoc proce-
a adaptacyjn funkcj smutku jest uzy- sw biochemicznych i neurochemicznych,
skanie pomocy od innych albo psychiczne poprzez mimik i postaw ciaa, a take za
odreagowanie straty. Lazarus uwaa przy pomoc smakw i zapachw (Izard, 1993a).
tym, e emocje s uwarunkowane biolo- Z tego punktu widzenia poznanie jest
gicznie, psychologicznie i spoeczno-kul- wprawdzie wystarczajcym, ale bynajmniej
turowo. Uwarunkowanie biologiczne przenie koniecznym warunkiem doznawania
jawia si fizjologicznymi aspektami ka- uczu, przynajmniej jeeli chodzi o emocje
dej emocji. Kady rodzaj emocji wie podstawowe:
si z okrelonym samopoczuciem oraz
skonnoci do podejmowania pewnego System emocjonalny wyprzedza system
typu dziaa. Zarazem jednak emocje za- poznawczy w ewolucyjnej przeszoci i wy-
le od dokonywanych ocen, te za poprzedza go w ontogenezie. Zwierzta
wstaj pod wpywem procesw kulturo- odnosz powane korzyci adaptacyjne
wych oraz uprzednich dowiadcze. Z kon- z tego, e czuj, zanim pomyl, na przy-
cepcji rdzeni relacyjnych wynika, e kon- kad wtedy, gdy bl zmusza do ucieczki
kretne emocje powstaj w wyniku oceny albo gdy zo prowadzi do podjcia
relacji midzy czowiekiem a otoczeniem. dziaa obronnych. Korzy adaptacyjn
Kiedy nastpi ocena, to pojawiaj si odnosz rwnie niemowlta ludzi, i to ju
emocje. Sowo kiedy symbolizuje ela- poczwszy od trzeciego tygodnia ycia,
styczno oraz zoono czowieka wyni- umiechajc si do swoich opiekunw
kajc z inteligencji i kultury; sowo to i zadzierzgajc z nimi blisk wi, ktra
wskazuje na uniwersalne, biologiczne po- zwiksza ich szanse przetrwania.
czenie mechanizmw poznawczych z re-
(izard, 1993a, s. 73)
akcjami emocjonalnymi" (Smith, Lazarus,
1990, s. 624). Koncepcja Lazarusa w tym
W nastpnej czci zajmiemy si zwiz-
wreszcie jest zgodna z teori emocji pod-
kami midzy emocjami i zdolnociami
stawowych, e przyznaje emocjom cen-
adaptacyjnymi a zdrowiem psychicznym
tralne miejsce w strukturze osobowoci.
i fizycznym. Najpierw jednak przypo-
Jednak pomimo tych zbienoci, obej- mnijmy raz jeszcze podstawowe skadniki
mujcych uwarunkowania ewolucyjne koncepcji Lazarusa, poniewa wi si
i biologiczne, a take miejsce emocji one z wtkami podejmowanymi w po-
w strukturze osobowoci, koncepcja Laza- przednich rozdziaach. Po pierwsze obej-
rusa rni si zasadniczo od teorii emocji muje ona zarwno procesy biologiczne,
podstawowych. Przede wszystkim przy- jak i poznawcze. Po drugie dotyczy
kada on duo wiksz wag do proce- zjawisk poznawczych i motywacyjnych
TABELA 1 0 . 5 Gwne elementy koncepcji emocji i zdolnoci adaptacyjnych Lazarusa.
1. Koncepcja ta dotyczy zarwno procesw biologicznych, jak i psychologicznych.

2. Obejmuje procesy poznawcze i motywacyjne.
3. Kadzie nacisk na relacje midzy czowiekiem a jego otoczeniem.
4. Omawiajc reakcje emocjonalne i sposb postpowania w trudnych sytuacjach, uwzgldnia zarwno ich
stao, jak i rnorodno, znaczenie zarwno osobowoci czowieka, jak i okolicznoci zewntrznych.
5. Koncepcja ta jest jednoczenie nomotetyczna i ideograficzna.
(celowych). Po trzecie kadzie nacisk na to koncepcja zarwno nomotetyczna, jak

zwizki midzy jednostk a otoczeniem, ideograficzna; dotyczy tyle waciwoci
uznajc znaczenie obu tych czynnikw. adaptacyjnych wsplnych wszystkim lu-
Dziki temu bierze si pod uwag zarwno dziom, jak i jednostkowych znacze, ktre
stao, jak i rnorodno ludzkich reakcji poszczeglni ludzie potrafi przypisywa
emocjonalnych i dziaa. Po czwarte jest wydarzeniom (tabela 10.5).
Emocje i zdolnoci adaptacyjne a stan zdrowia

Zdaniem Lazarusa rodzaj przeywanych ci a chci bycia karmionym prowadzi
przez nas emocji oraz sposb reagowa- do wrzodw odka. Pogld ten jednak
nia na stres maj powany wpyw na straci zwolennikw, poniewa trudno byo
nasze zdrowie psychiczne i fizyczne. Po- przeprowadzi empirycznie takie obserwa-
gld o bliskich zwizkach ciaa i psychiki cje kliniczne, z ktrych mogoby wynika
nie jest nowy. W bliszych nam czasach istnienie owego staego zwizku. Ostatnio
psychoanalitycy stwierdzili, e konflikty odnotowano ponowny wzrost zaintereso-
wania relacj midzy psychik a ciaem,
psychiczne mog doprowadzi do zaburze
opierajcy si jednak na badaniach empi-
organicznych, zwanych rwnie zaburze-
rycznych, a nie na modelu psychoanali-
niami psychosomatycznymi (Alexander,
tycznym. Przedmiotem docieka jest w tej
1950). Nasza psyche oddziauje w takich
chwili poczenie procesw psychicznych
wypadkach na nasz soma, czyli orga- i biologicznych. Chodzi o ustalenie, jakie
nizm. Chodzi przy tym o realne, nama- procesy biologiczne porednicz midzy
calne zaburzenia funkcjonowania organi- mylami lub uczuciami a pojawieniem si
zmu, w postaci na przykad nadcinie- choroby (Contrada, Leventhal, 0'Leary,
nia albo wrzodw. W owym czasie psy- 1990).
choanalitycy uwaali, e okrelone kon- Ju w poprzednich rozdziaach oma-
flikty psychiczne wi si z konkretnymi wialimy prby powizania procesw psy-
schorzeniami organicznymi. Na przykad chicznych ze stanem zdrowia. Pisalimy
konflikt midzy pragnieniem niezaleno- na przykad o zwizku midzy zacho-
WIATO NA BADACZA
RICHARD S. LAZARUS
Rola ocen i znacze indywidualnych
w powstawaniu stresu psychologicznego
oraz w radzeniu sobie z nim
Kiedy pojawiem si na scenie pod

koniec lat czterdziestych, niewielu
psychologw zajmowao si stresem.
Ja tymczasem uwaaem go i zwizane przedtem. W przeciwiestwie do tra-
z nim uczucia za jeden z gwnych pro- dycji normatywnej w psychologii mu-
blemw adaptacyjnych ludzkiego y- sielimy wzi pod uwag rnice in-
cia. Wikszo najwaniejszych wyda- dywidualne midzy ludmi. Z uwagi
rze, takich jak pjcie do szkoy, pu- na swoje zainteresowania kliniczne
bliczne wystpowanie, zdawanie eg- skupiaem si na oglnych zasadach,
zaminw, rozwizywanie problemw ktre mona byo zastosowa w lecze-
zawodowych, ukadanie sobie stosun- niu ludzie cierpicych na zaburzenia
kw z innymi ludmi, postpowanie psychiczne. Jak uj to La Rochefou-
z rodzicami, rodzestwem i nauczycie- cauld: atwiej jest pozna wszyst-
lami, starzenie si czy przechodzenie kich ludzi ni zrozumie jednego czo-
zagraajcych yciu chorb, jest zwi- wieka".
zana ze stresem. Mona jednak powie- Doszedem do przekonania, e
dzie, e sam stres jest mniej wany trzeba zrozumie, jakie przyczyny
ni sposb zwalczenia go. Nieumiejt- tkwice w czowieku i w jego rodo-
no radzenia sobie ze stresem po- wisku sprawiaj, e ludzie cierpi z po-
wiksza go i moe sta si przyczyn wodu stresu. Wysunem hipotez, e
zaburze psychicznych i fizycznych. ycie emocjonalne ksztatuje si pod
Oprcz kwestii czysto intelektual- wpywem dokonywanych przez ludzi
nych moje zainteresowanie stresem ocen wydarze zewntrznych oraz
wynikao z przyczyn osobistych. Dzie- sposobu radzenia sobie z nimi. Oceny
cistwo i wiek dojrzewania koszto- z kolei, sposoby radzenia sobie w trud-
way mnie wiele nerww i czuem, nych sytuacjach oraz emocje wynikaj
e atwo trac panowanie nad swoimi z rnic indywidualnych w zakresie
emocjami. Chciaem zrozumie, co si hierarchii celw oraz przekona na
ze mn dzieje, by nastpnie pomaga temat siebie i wiata.
sobie i innym. Na pocztku lat szedziesitych
Szybko zauwayem, e stresujce przeprowadziem badania z uyciem
okolicznoci yciowe nie na wszyst- filmw wywoujcych reakcje stre-
kich oddziauj tak samo. Niektrzy sowe i stwierdziem, e poziom stresu
zaczynali funkcjonowa gorzej, u in- w duym stopniu zaley od spo-
nych nie byo wida adnych zmian; sobu zrozumienia filmu przez widzw.
jeszcze inni yli nawet lepiej ni W opublikowanej w 1966 roku ksice:
WIATO NA B A D A C Z A Cd.
Psychological stress and coping process postpowania w trudnych sytuacjach

(Psychiczny stres i radzenie sobie zyskay szerok akceptacj i stay si
z nim) analizowaem z tego punktu podstawowymi narzdziami sucymi
widzenia rne teorie stresu oraz zrozumieniu ycia emocjonalnego oraz
badania empiryczne mu powicone. jego roli w procesach adaptacji.
Chciabym wierzy, e ksika ta przy- Gdy si pamita o skonnoci psy-
czynia si do gwatownego wzro- chologii do ulegania rozmaitym mo-
stu zainteresowa poznawczo-media- dom i trendom, trudno si zdoby na
cyjnym podejciem do stresu oraz przewidywanie przyszoci. Sensow-
stawiania czoa kolejnym wyzwaniom, niej jest mwi o nadziejach. Mam
zarwno w krgach profesjonalnych, wic nadziej, e w przyszoci psy-
jak i wrd laikw. T sam problema- chologowie oka wicej chci badania
tyk kontynuowaem w ksice Stress, tego, przed czym ustawicznie ucie-
appraisal, and coping (Stres, ocena kaj - osobistych, relacyjnych zna-
i jak sobie z nimi radzi) opublikowa- cze, lecych u podoa naszych
nej w roku 1984 przez Susan Folkman emocji oraz sposobw postpowania
i przeze mnie. w trudnych sytuacjach. Znaczenia te
Nastpnie sformuowaem poznaw- powstaj w wyniku skomplikowanych
czo-motywacyjno-relacyjn teori emo- sdw, zwanych ocenami. Poznanie
cji, w ktrej analizowaem wszystkie przebiegu tego procesu jest podsta-
emocje z perspektywy ich znacze- wowym wyzwaniem, jakie staje dzisiaj
nia dla jednostki oraz procesu oceny, przed teoretykami i badaczami.
ktry lea u jego podoa (Laza- Mam te nadziej, e radzenie so-
rus, 1991). Poniewa stres wywouje bie w trudnych sytuacjach, odgrywa-
wiele rnych emocji, moe nawet jce gwn rol w procesach adap-
pitnacie albo wicej, analiza emocji, tacyjnych oraz w regulowaniu emocji
ktrych ludzie doznaj w trudnych czowieka, nie przestanie przyciga
sytuacjach mwi duo wicej o ich ich uwagi. Ocena tego postpowania
psychice ni analiza samego stresu, i jego skutecznoci adaptacyjnej jest
traktowanego zazwyczaj jako zmienna niezbdnym warunkiem zrozumienia
jednowymiarowa (Lazarus, 1993b). praw rzdzcych naszym yciem emo-
Wiedzc, e reakcj jest lk, zo, cjonalnym (Lazarus, 1993a).
poczucie winy, nadzieja czy wina, mo- Nie wystarczy jednak bada post-
emy powiedzie o danym czowieku powania w trudnych sytuacjach oraz
o wiele wicej ni wtedy, gdy wiemy reakcji emocjonalnych jedynie mi-
tylko, jaki jest poziom przeywanego dzy ludmi i tylko za pomoc kwe-
przez niego stresu. W kadej emocji stionariuszy. Niezbdne s dogbne
kryje si jednostkowe znaczenie, ja- badania, kosztowne i czasochonne,
kie dany czowiek przypisuje swoim w ktrych tworzenie znaczenia oraz
relacjom z innymi. Pojcia oceny oraz proces stawiania czoa wyzwaniom by-
tyby analizowane u jednego czowieka zwracajce uwag na procesy niewia-
w ciagn dugiego czasu i w rnych dome, takie jak mechanizmy obronne,
sytuacjach. Wyzwaniem wspczesno- ktre mog lee u podoa wielu
ci s wiec badania w rodowisku naszych dziaa i reakcji.
naturalnym, dugotrwae i dogbne,
waniem typu A a zagroeniem chorob nienie zwizku midzy stresem i emo-

wiecow; midzy wewntrznymi, stacjami negatywnymi a osabieniem systemu
ymi i globalnymi negatywnymi atrybu- odpornociowego i zwikszon podatno-
cjami wydarze a depresj; midzy braci na choroby zakane (Cohen, Tyrrell,
kiem poczucia wasnej skutecznoci a osa- Smith, 1993; Cohen, Williamson, 1991; A.
bieniem funkcjonowania systemu odpor- 0'Leary, 1990).
nociowego; wreszcie, midzy konflik- Poniej omwimy trzy dziedziny, nad
tem celw a zwikszon zachorowalno- ktrymi prowadzi si badania dotyczce
ci. Badania nad kadym z tych za- zwizkw midzy osobowoci czowieka
gadnie trwaj. Z ostatnich wynika, e a jego stanem zdrowia: optymizm, uczu-
czynnikiem szczeglnie szkodliwym w za- cia negatywne oraz wypieranie emocji.
chowaniu typu A jest zo (Contrada, Wszystkie ciesz si obecnie duym zain-
Leventhal, 0'Leary, 1990). Zachowanie teresowaniem i maj zwizek z wczeniej
charakterystyczne dla typu A, pene wi- omawianymi zagadnieniami.
goru i gwatownoci, z duym potencja-
em zoci, przeciwstawiono osobowoci
Optymizm a zdrowie: potga
typu C, bardziej zagroonej nowotworem
mylenia pozytywnego
(Temoshok, 1987). Osobnik typu A jest
peen zoci, wrogo nastawiony i wybu- Gdyby wyrokowa na podstawie listy be-
chowy, natomiast osobnik typu C stara stsellerw z ostatnich lat, to trzeba by
si unika negatywnych emocji. Typ A to nieuchronnie stwierdzi, e optymizm i do-
czowiek napity, ktry moe w kadej bry nastrj s korzystne dla zdrowia (Co-
chwili wybuchn. Typ C to czowiek miy, usins, 1979; Siegel, 1986). Czy mona
pogodny, spokojny. Istniej przesanki, by to udowodni? Czy dostpne wiadectwa
sdzi, e osoba typu A jest nieco bar- przemawiaj za takim stwierdzeniem? Czy
dziej zagroona chorob serca, a osoba da si uzasadni potg pozytywnego my-
typu C - chorob nowotworow (Contrada lenia? Scheier i Carver (1993) powicili
i in., 1990). Jednoczenie wskazuje si tym problemom wiksz cz swoich
na rol wrodzonych predyspozycji, ktre bada w poprzedniej dekadzie. Optymizm
w poczeniu z konfliktami emocjonalnymi definiuje si jako wiar danego czowieka
oraz wyzwaniami zewntrznymi wywouj w to, e w jego yciu wydarzy si wi-
reakcje fizjologiczne szkodliwe dla zdrowia cej dobrych ni zych rzeczy. Z pracami
jednostki. Ujmujc rzecz bardziej oglnie, Scheiera i Carvera zetknlimy si ju
coraz wicej dowodw wskazuje na ist- wczeniej, przy okazji omawiania ich bada
nad prywatn i publiczn samowiadomo- sie, opracowano Test Orientacji yciowej

ci (rozdzia smy) oraz ich teorii funk- - TO (Life Orientaion Test) (Scheier,
cjonowania celowego (rozdzia dziewity). Carver, 1985; tabela 10.6). Stwierdzono,
Twierdzili oni, e emocje pozytywne wi e rnice indywidualne w zakresie pe-
si ze zblianiem si do celu, a negatywne symizmu/optymizmu w objtym badaniem
- z oddalaniem od niego (Carver, Scheier, okresie trzech lat s wzgldnie stae,
1990). Innymi sowy, emocje maj zwizek nawet w obliczu yciowej klski (Scheier,
z celami i odzwierciedlaj postpy w ich Carver, 1987; 1993). Cho badania wyka-
realizacji. Nie chodzi przy tym jedynie zuj, e optymizm i pesymizm mierzone
0 zblianie si do celu lub oddalanie si TO s dwoma niezalenymi wymiarami,
od niego, lecz rwnie o przewidywania to Carver i Scheier utrzymuj nadal swoje
w tej mierze. Emocje pozytywne pojawiaj zaoenie o jednowymiarowoci tej skali
si nie tylko w wyniku rzeczywistych i traktuj optymizm jako przeciwiestwo
postpw, lecz rwnie w efekcie prze- pesymizmu.
widywania postpw. Emocje negatywne Czy istnieje korelacja midzy wynikami
natomiast mog by reakcj na przewi- TO a zdrowiem psychicznym i fizycz-
dywania zabarwione niewiar w siebie nym? Zdaniem Scheiera i Carvera coraz
1 pesymizmem. wicej bada potwierdza, e optymici
Oprcz przypuszcze co do prze- w momentach napicia maj na og lep-
biegu konkretnych wydarze ludzie - zda- sze samopoczucie ni pesymici (1993,
niem Scheiera i Carvera - maj pewne s. 27). Optymici na przykad lepiej zno-
skonnoci do snucia okrelonego rodzaju sz moment przejcia ze szkoy redniej
oglnych przewidywa. Podobnie zreszt na studia. Wykazano te, e optymizm
twierdzi Rotter (rozdzia trzeci). Opty- zmniejsza cierpienia kobiet chorujcych
mizm byby w tym ujciu wan cech oso- na raka piersi (Aspinwall, Taylor, 1992;
bowoci, wyraajc si ogln skonno- Carver i in., 1993). Wpyw optymizmu
ci do snucia pewnego typu przewidywa. jednak jest wikszy ni zwyke dobre
Kady czowiek ma swoje miejsce na skali samopoczucie. W trakcie bada nad wpy-
rozcigajcej si od pesymizmu (oczeki- wem osobowoci na stan zdrowia anali-
wania tego, co najgorsze) do optymizmu zowano relacje midzy nastawieniem do
(oczekiwania tego, co najlepsze). Aby zba- ycia a przebiegiem rekonwalescencji po
da rnice indywidualne w tym zakre- operacji zaoenia bypasw. Przed operacj
TABELA 10.6 Przykadowe pozycje z Testu Orientacji yciowej (TO)
1. W chwilach niepewnoci zwykle spodziewam si najlepszego.

2. Zawsze staram si dostrzec jasn stron zdarze.
3. Wierz, e nie ma tego zego, co by na dobre nie wyszo.
4. Rzadko licz na to, e przytrafi mi si co dobrego (punkty ujemne).
rdo: M. F. Scheier, C. S. Carver (1985). Optimism, coping, and health: assessment and implications of
generalized outcome expectancies. Health Psychology, 4, 219-247.
oceniano osobowo czowieka, a nastp- blem, a pesymici - skierowanych do

nie badano jego stan zdrowia 6-8 dni oraz wewntrz.
6 miesicy po operacji. Okazao si, e Podczas badania tych relacji popro-
ludzie nastawieni optymistycznie do ycia szono respondentw o wypenienie TO
szybciej dochodzili do siebie w okresie oraz Kwestionariusza Sposobw Radze-
pooperacyjnym i wracali do normalnego nia Sobie ze Stresem, a take opisanie
ycia po wypisaniu do domu (Scheier najbardziej stresujcej sytuacji w cigu
i in., 1989). W sumie nastawienie do ycia
ostatnich dwch miesicy oraz okrelenie
miao duy wpyw na rekonwalescencj.
stopnia poczucia panowania nad sytuacj.
Co wane, w tym wypadku korzystano nie
Nastpnie porwnano wskaniki z oby-
tylko z subiektywnych relacji pacjentw,
dwu kwestionariuszy ze stopniem kon-
ale rwnie z obiektywnych obserwacji
przebiegu rekonwalescencji. trolowania sytuacji. Stwierdzono wysok
korelacj midzy optymizmem a reakcjami
Jak mona wytumaczy to zjawisko?
nastawionymi na problem, zwaszcza jeli
Zdaniem Scheiera i Carvera du rol
w przekadaniu optymizmu na stan zdro- sytuacja bya przez badanych widziana jako
wia odgrywaj mechanizmy radzenia sobie moliwa do kontrolowania.
w trudnych sytuacjach (Carver i in., 1993;
Scheier, Carver, 1993). Badania rozpoczto A zawsze mwi, e
od analizy wpywu rnic indywidualnych dziki wrodzonemu optymizmou.:
doyje sdziwego wieku...
w zakresie optymizmu (pesymizmu) na
sposoby radzenia sobie w trudnych sy-
tuacjach. Korzystajc z wprowadzonego
przez Lazarusa rozrnienia midzy re-
akcjami nastawionymi na problem (np.
prbami usunicia albo ominicia rda
stresu) a reakcjami skierowanymi ku wa-
snym emocjom (np. prbami zmniejsze-
nia lub usunicia napicia emocjonalnego
spowodowanego dan sytuacj), stwierdzili
oni, e wybr sposobu postpowania wy-
nika zarwno z sytuacji, jak i z osobo-
woci. Jeeli chodzi o wpyw okoliczno- Optymizm a stan zdrowia
ci zewntrznych, to wystpienie reakcji Badania wskazuj na zwizek midzy sposobami
radzenia sobie ze stresem a stanem zdrowia.
nastawionych na problem jest bardziej
Mwic oglnie, optymistyczne nastawienie do
prawdopodobne tam, gdzie ludzie wierz, ycia jest lepsze dla zdrowia ni pesymistyczne.
e mog wpyn na sytuacj. Reakcje
skierowane ku wasnym emocjom s na- Scheier i Carver poprosili responden-
tomiast bardziej prawdopodobne wtedy, tw o wypenienie TO, a kilka tygodni
gdy ludzie nie sdz, aby ich dziaania pniej o opisanie swojej reakcji na jedn
mogy co zmieni. Jeeli natomiast cho- z piciu hipotetycznych sytuacji, okre-
dzi o czynnik osobowociowy, to uwaa
lonych wprawdzie jako stresujce, ale
si, e optymici maj wiksz skon-
moliwe do opanowania. Jedna z nich bya
no do reakcji nastawionych na pro-
nastpujca:
Pozosta tydzie do egzaminw koco- W pniejszych badaniach nad re-

wych. Patrzysz na ich rozkad i nagle lacjami midzy nastawieniem do ycia
uwiadamiasz sobie, e trzy spord pi- a radzeniem sobie w trudnych sytu-
ciu czekajcych ci egzaminw zaplano- acjach Scheier i Carver opracowali wa-
wano jednego dnia. Wszystkich trzech si sn metod pomiaru stylw radzenia so-
obawiasz i wszystkie trzy s obowiz- bie (COPE) i posugiwali si ni cz-
kowe. nie z kwestionariuszem TO, kwestio-
(Scheier, Weintraub, Carver, 1986, s. 1261) nariuszem wewntrznego (zewntrznego)
umiejscowienia rda kontroli Rottera
Wskaniki TO porwnano ze wska- (rozdzia trzeci) oraz innymi miernikami.
nikami rnych sposobw postpowania, Po raz kolejny stwierdzono pozytywne ko-
ustalanymi na podstawie opisu hipotetycz- relacje midzy optymizmem a skonnoci
nych reakcji na przedstawione sytuacje. do aktywnego rozwizywania problemw
Jak wida w tabeli 10.7, zarysowaa si wy- i planowaniem oraz negatywne korelacje
ranie pozytywna korelacja midzy opty- midzy optymizmem a koncentracj na
mizmem a nastawieniem na problem oraz wasnych emocjach, zaprzeczaniem istnie-
zaprzestaniem wszystkich innych dziaa, nia problemu oraz dystansowaniem si
a take negatywna korelacja midzy opty- do niego. Podobny, cho bynajmniej nie
mizmem a skierowaniem reakcji do we- identyczny wzr powtarza si w wypadku
wntrz, na przykad skonnoci do roza- wewntrznego umiejscowienia rda kon-
dowywania emocji, a take dystansowania troli (Carver, Scheier, Weintraub, 1989;
si (Scheier, Weintraub, Carver, 1986). tabela 10.8).
TABELA 1 0 . 7 Korelacje midzy optymizmem a sposobami radzenia sobie w trudnych

sytuacjach
Korelacje wskazuj na pozytywny zwizek midzy optymizmem a aktywnym rozwizywaniem problemw,

negatywny zwizek midzy optymizmem a dystansowaniem si od problemu oraz reakcjami skierowanymi
do wewntrz, ku wasnym emocjom.
SPOSB RADZENIA SOBIE KORELACJE

Nastawienie na problem 0,14a
Zaprzestanie konkurencyjnych dziaa 0,21 b
Szukanie pomocy u innych 0,20b
Koncentracja na wasnych emocjach -0,21 b
Zdystansowanie si -0,30b
Pozytywna reinterpretacja 0,07
Obwinianie siebie -0,09
a: p < 0 , 0 5 ; b: p < 0 , 0 1
rdo; M. F. Scheier, J. K. Weintraub, C. S. Carver (1986). Coping with stress: divergent strategies of
optimists and pessimists. Journal of Personality and Social Psychology, 51,1261. Copyright () by American
Psychological Association.
TABELA 1 0 . 8 Korelacje midzy stylami radzenia sobie w trudnych sytuacjach (COPE)

a wskanikami optymizmu oraz umiejscowieniem rda kontroli
Stwierdzono dodatnie korelacje midzy optymizmem a aktywnym rozwizywaniem problemw oraz ujemne
korelacje midzy optymizmem a skupieniem na emocjach, zaprzeczeniem oraz dystansowaniem si. Podobne,
cho nie identyczne relacje powtarzay si w wypadku wewntrznego umiejscowienia rda kontroli.
SKALE COPE OPTYMIZM ZR0D0 KONTROLI

(n=476) (n=476)
Aktywne dziaanie .32b ""'0.2ib
Planowanie 0.25b 0.14b
Wstrzymywanie dziaa konkurencyjnych 0.08 0,04
Wstrzemiliwe dziaanie 0,20b 0,09
Szukanie pomocy u innych - instrumentalne 0,1a 0,02
Szukanie pomocy u innych - emocjonalne 0,07 -0,07
Pozytywna reinterpretacja i rozwj 0,41b 0,16b
Akceptacja 0,19b 0.02
Zwrot ku religii 0.15 -0.02
Skupienie si na emocjach, wyadowywanie si -0,11 a -0,16b
Zaprzeczanie -0.27b -0,19b
Dystansowanie si behawioralne -0,34b -0,2b
Dystansowanie si mentalne -0,14b -0,12b
Ucieczka w alkohol/narkotyki -0,11 a -0,02
a: p < 0 , 0 5 , dwustronny; b: p<0,01, dwustronny
rdo: C. S. Carver. M. F. Scheier, J. K. Weintraub (1989). Assessing coping strategies: a theoretically

based approach. Journal ol Personaiity and Social Psychology, 56. 276. Copyright by 1989 by American
Wrmy do wspomnianego ju bada- zmem a zaprzeczaniem faktom, unikaniem

nia kobiet chorujcych na raka piersi, problemu oraz dystansowaniem si. Inny
w ktrym stwierdzono zwizek midzy sposb postpowania w tej kracowo trud-
optymistycznym nastawieniem do ycia nej sytuacji sprawia, e kobiety nasta-
a mniejszym cierpieniem. Kobiety wype- wione optymistycznie cierpiay mniej ni
niay kwestionariusz COPE, wskazujcy, pesymistki (Carver i in., s. 1993).
jak znosiy stres zwizany z diagnoz Co z tego wynika? Scheier i Carver
i operacj. Stwierdzono wyrane korelacje twierdz e:
dodatnie midzy optymizmem a uznaniem
faktw, poczuciem humoru oraz dziaa- Liczne badania wykazuj, e optymi-
niami obliczonymi na jak najlepszy efekt, styczne nastawienie do ycia bardziej ni
a take korelacje ujemne midzy optymi- nastawienie pesymistyczne sprzyja sku-
tecznym dziaaniom adaptacyjnym. Opty- na wasny temat (L. A. Clark, Watson,

mici czciej podejmuj konkretne kroki 1991; D. Watson, Clark, 1984; 1992; 1993).
zmierzajce do rozwizania problemu, Afektywno negatywn uwaa si za ce-
walk z przeciwiestwami losu prowadz ch osobowoci wyraajc si oglnie
bardziej planowo i s bardziej skoncen- zym nastawieniem w rnych sytuacjach
trowani na konkretnych dziaaniach. Opty- i w cigu dugiego czasu. Wie si j
mici czciej bior rzeczywisto tak, z neurotycznoci i niepokojem, a take
jaka jest, w starciu z przeciwnociami z klinicznymi postaciami lku i depresji (D.
si rozwijaj i staraj si dostrzec jasne Watson, Clark, Carey, 1988). Obejmuje ona
strony zych sytuacji. Pesymici natomiast jednak wicej zjawisk. Ludzie o wysokim
czciej zaprzeczaj istnieniu problemu poziomie AN nie s zdolni do radoci, pod-
lub uciekaj od niego. Czciej rwnie niecenia czy entuzjazmu. Przejawiaj nato-
poddaj si w obliczu trudnoci. miast skonno do negatywnych emocji,
(1993, s. 27-28) rozpaczy i zdenerwowania. Wynika z tego,
e mona odrni dwa rodzaje afektyw-
Z powyszego stwierdzenia wynika, e noci: pozytywn (AP) i negatywn (AN).
optymizm suy ludziom. Jego autorzy Czowiek moe mie wysokie wskaniki
chc nastpnie ustali, czy zawsze tak jest. pierwszej z nich, drugiej bd obydwu.
Dochodz do wniosku, e oglnie rzecz Mona wic rwnie czsto si cieszy
biorc, optymizm jest dobry, cho niekiedy i smuci, czciej cieszy lub czciej
moe rwnie szkodzi, jeli przybiera smuci bd rzadko dowiadcza ktrego-
posta nieproduktywn (np. kto siedzi kolwiek z tych stanw.
i czeka, a mu si co dobrego przydarzy) Jaki wpyw na zdrowie ma afektyw-
lub jeli przejawia si w sytuacjach nie- no negatywna? Bez wtpienia jest ona
kontrolowalnych, w ktrych zwrot ku wa- zwizana z napiciem i z oglnie zym
snym emocjom mgby by skuteczniejszy. samopoczuciem. Czowiek o tego typu
Jednak z bada wynika, e optymici nie afektywnoci nie odczuwa zadowolenia ani
tylko przedkadaj aktywne dziaania nad z ycia rodzinnego, ani z pracy zawo-
bierne czekanie i zaprzeczanie istnieniu dowej, przeywa natomiast cigy stres
problemu, lecz rwnie s bardziej ela- i jest rozrywany konfliktami. Co jednak
styczni w swoich reakcjach, kiedy oko- ze stanem zdrowia? Stwierdzono zale-
licznoci uniemoliwiaj aktywne rozwi- no midzy czstotliwoci narzekania
zywanie problemw. Sowem, optymizm na zdrowie a afektywnoci negatywn.
jest korzystny dla zdrowia psychicznego Liczne badania potwierdzaj jednak, e AN
i fizycznego. (oraz neurotyczno) wie si wprawdzie
z czstym narzekaniem na zdrowie, ale nie
zawsze te choroby rzeczywicie istniej
Neurotyczno a afektywno negatywna
(Costa, McCrae, 1987; D. Watson, 1988;
W niniejszej czci omwimy afektyw- Watson, Pennebaker, 1989). Innymi sowy,
no negatywn (AN), przejawiajc si cho AN wie si z czstym narzeka-
takimi stanami emocjonalnymi, jak lk niem na zdrowie, to wcale nie wynika
czy depresja (a take zo, wstrt, po- z tego automatyczny zwizek midzy tym
garda), koncentracj na zych stronach sie- nastawieniem a rzeczywistymi kopotami
bie i wiata, jak rwnie oglnie z opini zdrowotnymi, takimi jak nadcinienie czy
osabienie systemu immunologicznego or- tutaj rwnie pojawia si stwierdzenie, e

ganizmu. Przeciwnie. Stwierdzono brak [...] z wszystkich analizowanych przez
wyranych zwizkw midzy AN a cho- nas konstruktw optymizm/pesymizm jest
robami ukadu krenia, nowotworami czy z ca pewnoci najbardziej synonimiczny
zwikszon miertelnoci (Watson, Pen- z afektywnoci negatywn. Niewtpliwie
nebaker, 1989). obydwa te pojcia nakadaj si na siebie"
Oto portret ludzi o wysokim poziomie (L. A. Clark, Watson, s. 228). Jednak jeeli
afektywnoci negatywnej: s one do siebie tak podobne, to dlaczego
nie wszystkie ustalenia dotyczce AN
Skar si na ble serca, ale nie s bar- pokrywaj si z wynikami uzyskiwanymi
dziej ni inni zagroeni chorobami ukadu w badaniach, w ktrych uywano TO?
krenia. Mwi o blach gowy, ale nie Nie znamy jeszcze odpowiedzi na to py-
odnotowano zwikszonego spoycia aspi- tanie. By moe w wypadku afektywnoci
ryny w tej grupie. Narzekaj na wszystkie negatywnej koncentrujemy si na nega-
moliwe choroby, ale niezbyt chtnie cho- tywnych emocjach, podczas gdy wanym
dz do lekarza, bior zwolnienia z pracy skadnikiem optymizmu s emocje pozy-
czy ze szkoy. Mwic oglnie, czsto tywne. By moe nie s to wcale proste
narzekaj na zdrowie, ale nic nie wiadczy przeciwiestwa i zamiast pisa o jednym
o tym, by rzeczywicie czciej chorowali lub drugim typie afektywnoci ujmowa-
albo umierali. nych w izolacji, wicej uwagi naleaoby
(D. Watson, Pennebaker, 1989, s. 244) powici ich wzajemnym relacjom. Po-
twierdzaj to badania nad modymi ludmi
Aby wic ustali rzeczywiste relacje mi- przystosowujcymi si do ycia studenc-
dzy afektywnoci negatywn a stanem kiego. Okazao si, e pozytywne i nega-
zdrowia, trzeba si odwoa do danych tywne nastawienie byy dwoma rnymi
obiektywnych, nie za do subiektywnych zjawiskami, z ktrych kade czyo si
samoopisw badanych osb. z pewnym - jemu waciwym - sposobem
Pojawia si tut%" interesujca kwestia. radzenia sobie. Nastrj pozytywny wiza
Uwany czytelnik spostrzeg zapewne, si z aktywnoci oraz szukaniem wsparcia
e afektywno negatywna przypomina ze strny innych ludzi, a negatywny z tak-
pewne omawiane wczeniej pojcia i zja- tyk unikw (Aspinwall, Taylor, 1992). Na-
wiska. Wspominalimy ju o neurotyczno- strj pozytywny moe by waniejszy dla
ci, ale trzeba rwnie odnotowa podo- zdrowia i skutecznego dziaania ni zwyka
biestwo do depresyjnego stylu atrybucji. nieobecno nastroju negatywnego.
Rzeczywicie uwaa si, e AN wie Scheier i Carver nie uwaaj, aby opty-
si ze skonnoci do przypisywania nie- mizm by zwizany ze stylem atrybucji,
korzystnym wydarzeniom przyczyn we- neurotycznoci czy afektywnoci nega-
wntrznych, staych i globalnych (L. A. tywn. Ich zdaniem istnieje ewidentny
Clark, Watson, 1991). Styl atrybucji byby zwizek midzy optymizmem a stanem
w tym ujciu raczej skadnikiem afektyw- zdrowia, potwierdzany nie tylko samoopi-
noci negatywnej ni niezalen zmienn. sami badanych osb. Z analizy wskanikw
Co jednak z optymizmem/pesymizmem? dotyczcych rnych cech osobowoci wy-
Czy ludzie o wysokim wskaniku AN nie nika, e optymizm jest zjawiskiem innego
s po prostu pesymistami? Rzeczywicie, rodzaju ni neurotyczno czy lk (Scheier
i in., 1989). Tak wic na odpowied czekaj kro pomyl lub wypowiedz zwrot biay
jeszcze kolejne pytania! niedwied". Spotkanie to nazwano sesj
Pojcie afektywnoci negatywnej jest tumienia. Nastpnie osoby badane znowu
wane, poniewa obrazuje istotn wa- nagryway na magnetofon swj strumie
ciwo osobowoci czowieka, powizan wiadomoci i sygnalizoway pojawienie
z przygnbieniem oraz narzekaniem na si zwrotu biay niedwied", tyle e tym
zdrowie. Z bada nad ni wynika, e aby razem proszono je, aby przez cay czas
stwierdzi zwizek midzy osobowoci mylay o biaym niedwiedziu. Nazwano
a stanem zdrowia, nie wystarczy zasi- to sesj ekspresji. Inn grup badanych
poddano identycznemu eksperymentowi,
gn opinii badanych osb, lecz trzeba
zmieniajc jednak kolejno sesji.
si posuy obiektywnymi danymi. Kae
ona rwnie zada wane, cho kopotliwe Z jak czstotliwoci mylano lub m-
pytanie o relacje midzy rnymi poj- wiono o biaym niedwiedziu? Czy stwier-
ciami okrelajcymi osobowo - o to, dzono rnic midzy sesjami tumienia
i ekspresji? Czy ich kolejno miaa ja-
w jaki stopniu s one niezalene, a w jakim
kie znaczenie? Okazao si, e podczas
zachodz na siebie lub si pokrywaj.
sesji ekspresji biay niedwied" pojawia
si czciej. To prawdopodobnie nie jest
Wypieranie myli i uczu: co si dzieje, zaskakujce. Zastanawiajce natomiast, e
kiedy ludzie prbuj o czym nie tumienie myli o biaym niedwiedziu
myle lub czego nie odczuwa? przychodzio z niema trudnoci. Poja-
wiay si one czciej ni raz na minut,
Uwaa si powszechnie i nie bez racji, cho miay si wcale nie pojawia. Jeszcze
e terapia psychoanalityczna zachca do bardziej zastanawiajce byy skutki tu-
swobodnego wyraania uczu. Czy taka mienia myli od samego pocztku. Tam,
swoboda jest rzeczywicie podana, a wy- gdzie sesja tumienia bya pierwsza, cz-
pieranie uczu koniecznie szkodliwe dla stotliwo myli o biaym niedwiedziu
zdrowia? Okazao si to fascynujcym bya wysza ni w grupie zaczynajcej
pytaniem, ktremu powicamy niniejsz od ekspresji. Jak wida na rycinie 10.2,
cz ksiki. Zacznijmy jednak od rozwa- w grupie zaczynajcej od tumienia cz-
enia, w jaki sposb jestemy w stanie stotliwo dzwonkw podczas sesji eks-
kontrolowa i tumi nasze myli, i co si presji w cigu piciu minut rosa, podczas
dzieje, kiedy to robimy. gdy we wszystkich pozostaych wariantach
spadaa. Wstpne tumienie prowadzio za-
Badania Wegnera nad tem do wzmoonych nawrotw zabronio-
skutkami stumienia myli nej myli podczas sesji ekspresji. Odnoto-
Omwimy teraz badania Daniela Wegnera wano wic paradoksalny efekt koncentracji
nad skutkami tumienia myli. Najpierw na zabronionej myli. Nie jest to chyba
niespodzianka dla nikogo, kto odchudzajc
prosi on badane osoby o to, aby nie
si, zabrania sobie myle o jedzeniu
mylay o biaym niedwiedziu. Jednocze-
(Wegner, Schneider, Carter, White, 1987).
nie miay przez pi minut nagrywa
na magnetofon, co tylko im przychodzio Tyle o biaych niedwiedziach. Przejd-
do gowy (swobodny strumie wiadomy teraz do ciekawszych myli, powi-
moci), naciskajc przycisk dzwonka, ile- zanych z uczuciami. Fascynujce myli?
Wykres pokazuje liczb dzwonkw (w czasie jednej minuty) sygnalizujcych myli o biatym niedwiedziu w cigu
piciominutowych sesji ekspresji i ttumienia dla dwch grup (ekspresja po tumieniu w jednej, tumienie po
ekspresji w drugiej). Czsto takich myli narastaa tylko podczas sesji ekspresji w grupie, w ktrej sesja ta
nastpowaa po sesji tumienia, co wskazywaoby na rol wstepnego stumienia w potgujcych si nawrotach
myli.
Ekspresja po stumieniu
5.0
4.0
fC
E
3.0 -I
Ekspresja przed stumieniem

12
f 2.0
Stumienie po ekspresji
1.0 -
Stumienie przed ekspresj
1 2 3 4 5 minuty
RYCINA 10.2 Dwiki dzwonka na minut w przedziaach piciominutowych
rdo: D. M. Wegner, D. J. Schneider, S. R. Carter, T. L. White (1987). Paradoxical effects of thought

suppression. Journal ol Personaiity and Social Psychology, 53,8. Copyright 1987 by American Psychological
Association.
W kolejnym eksperymencie Wegner (We- nionej myli. W wypadku tumienia myli

gner, Shortt, Blake, Page, 1990) poprosi! o seksie polecenie brzmiao nastpujco:
badanych, aby gono myleli, stosujc si Mw wszystko, co mylisz, ale nie myl
jednoczenie do polecenia mylenia albo o seksie; ilekro myl o seksie przyjdzie ci
niemylenia o nastpujcych sprawach: do gowy, daj zna". Podczas sesji ekspresji
seks, taniec, wasna matka oraz dziekan natomiast polecenie brzmiao nastpujco:
wydziau. Strumie myli rwnie tym Mw wszystko, co mylisz, ale masz
razem nagrywano na magnetofon. Podczas myle o seksie; ilekro taka myl si
sesji tumienia osoby badane miay sy- pojawi, daj zna". Badano rwnie po-
gnalizowa moment pojawienia si zabro- ziom przewodnictwa elektrycznego skry,
aby oceni poziom podniecenia. Porwny- niechcianych reakcji emocjonalnych [...].

wano skutek tumienia myli szczeglnie Czowiek stara si stumi podniecajce
pobudzajcych (np. seks) z tumieniem myli i w ten sposb wywouje jesz-
myli obojtnych (taniec, matka, dziekan) cze silniejsze podniecenie. Spotgowanie
i oceniano go nie tylko na podstawie emocji prowadzi do jeszcze silniejszego
czstotliwoci myli, ale rwnie objaww tumienia i w efekcie tego procesu dana
fizjologicznych. emocja staje si coraz silniejsza. [...]
Co si okazao? Czy czstotliwo my- Tumienie myli moe wic si przyczy-
li podczas sesji tumienia bya rna nia do rozwoju fobii, paniki oraz nieuza-
dla kadego tematu? Jakie byy wska- sadnionego lku. To, co ludzie uwaaj
niki podniecenia? Czy zmieniay si one za lekarstwo, staje si rdem choroby.
w zalenoci od tematu? Czy polecenie Podobnie moe wyglda mechanizm za-
tumienia wywierao inny wpyw na my- lepienia, naogu czy obsesji.
li podniecajce ni na neutralne? Jeeli (Wegner i inni, 1990, s. 417)
chodzi o czstotliwo myli, ponownie
bya ona wiksza w fazie ekspresji ni Warto podkreli, e Wegner odrnia
tumienia, ale nawet w tej ostatniej myli tumienie od Freudowskiego wyparcia.
zupenie nie zanikay. Wskaniki myli Jego tumienie polega na zamierzonym,
0 seksie nie odbiegay od pozostaych. wiadomym usuniciu pewnej myli z pola
Z czstotliwoci ich pojawiania si nie uwagi, podczas gdy Freudowskie wyparcie
wynikao, aby trudniej byo je wyraa polega na niezamierzonym, niewiadomym
albo tumi. Tym ciekawsze okazay si usuniciu danej myli z pola uwagi oraz
wskaniki przewodnictwa elektrycznego z pamici: Tumienie to bitwa rozgry-
skry. Jak wida na rycinie 10.3, podczas wajca si na przedpolach umysu, a nie
mylenia o seksie podniecenie (mierzone kilka przypadkowych potyczek na drogach
odchyleniem przewodnictwa od poziomu dojazdowych" (Wegner, 1992, s. 195). Teo-
wyjciowego) byo wiksze ni przy innych ria Freuda podkrela ponadto znaczenie
mylach. W fazie stumienia byo ono obronnej roli wyparcia, podczas gdy zda-
przy tym silniejsze ni w fazie ekspre- niem Wegnera tumienie myli jest kon-
sji, cho nie bya to rnica statystycz- sekwencj dziaania normalnych procesw
nie istotna (Wegner, Shortt, Blake, Page, poznawczych. Zgodnie ze swoj teori pa-
1990). radoksalnych nastpstw kontroli umy-
Wegner (1992; 1994) stwierdza wic, su Wegner (1994) twierdzi, e w warun-
e tumienie podniecajcych myli - o sek- kach stresu albo braku czasu denie do
sie - prowadzi do wzrostu podniecenia panowania nad mylami wywouje nieza-
1 nawrotw podniecajcych myli. W efek- mierzone efekty paradoksalne, to znaczy
cie podniecajca myl moe by nawet przeciwne do planowanych. '
silniejsza ni w fazie swobodnej ekspresji.
Ludzie czsto nie potrafi kontrolowa nie Badania Pennebakera nad
tylko swoich myli, ale rwnie emocji. skutkami tumienia emocji
Oto, jakie wnioski wycignito z tych Czy jednak tumienie myli i emocji
bada: moe wpywa na organizm? A zara-
Tumienie podniecajcych myli moe zem czy powierzanie innym swoich myli
wic prowadzi do utrzymywania si i uczu ma efekt terapeutyczny? Tego
Wykres wskazuje na wzrost podniecenia (mierzony wzrostem poziomu elektrycznego przewodnictwa skry)
w fazach tumienia bd wyraania myli seksualnych w porwnaniu z tumieniem bd wyraaniem innych
myli.
Poziom elektrycznego przewodnictwa skry (odchylenie od poziomu

wyjciowego w mikrohernach)
0.80
0.71
Tumienie
0.60 0.54
Ekspresja
0.40
. ..
0.20
0.11
0.00 -
I
-0.01
-0.20 -
-0.19 I
-0.40 -
- 0 . 3 6 -0.33 -0.33
-0.60
Seks Taniec Mama Dziekan
RYCINA 10.3 Odchylenie poziomu przewodnictwa elektrycznego skry (w mikrohernach) podczas

tumienia lub wyraania czterech okrelonych myli
rdo: D. M. Wegner, G. W. Shortt, A. W. Blake, M. S. Page (1990). The suppression of exciting thoughts.
Journal of Personaiity and Social Psychology, 58, 412. Copyright 1990 by American Psychological
zagadnienia - dotycz prace Jamesa Pen- a wic, czy swobodne wyraanie stresuj-
nebakera. W jednym z pierwszych swo- cych myli i uczu rzeczywicie zmniej-
ich bada stwierdzii on u osb oszuku- sza szkodliwe skutki tumienia. Poprosi
jcych innych objawy napicia w zacho- tedy grup zdrowych studentw, aby przez
waniu (ruchy gaek ocznych i mimika) cztery kolejne dni prowadzili dziennik,
oraz reakcjach fizjologicznych. Wynikao w ktrym polowa z nich miaa opisywa
z tego, e dugotrwae tumienie moe swoje traumatyczne przeycia z przeszo-
prowadzi do chorb psychosomatycznych ci, a druga poowa prowadzia zapiski
(Pennebaker, Chew, 1985). Hipoteza ta dotyczce przey pozbawionych znacze-
pasowaa do wzmiankowanego wczeniej nia (Pennebaker, Kiecolt-Glaser, Glaser,
oglnego modelu chorb psychosomatycz- 1988). Czy pisanie o traumatycznych do-
nych: stumienie lub zatrzymywanie myli wiadczeniach ma efekt terapeutyczny?
i uczu powoduje stres i sprzyja cho- Chcc sprawdzi, czy istnieje zaleno
robom. Nastpnie Pennebaker postanowi midzy opisywanymi sprawami a stanem
sprawdzi, czy zachodzi reakcja przeciwna, zdrowia, Pennebaker zebra dane doty-
czce liczby wizyt w orodku zdrowia doznaniach stwierdzono w zakresie funk-

w cigu 15 tygodni przed badaniem oraz cjonowania systemu odpornociowego, ci-
6 tygodni po badaniu, a take funkcjo- nienia krwi oraz liczby stanw przygn-
nowania systemu odpornociowego, ci- bienia. Osoby piszce o traumatycznych
nienia ttniczego krwi i stanw przy- przeyciach podzielono dodatkowo na dwie
gnbienia. grupy. Czonkowie pierwszej pisali o spra-
Trudno uwierzy, aby samo pisanie wach, o ktrych z nikim przedtem nie
o traumatycznych doznaniach w cigu za- rozmawiali, czonkowie drugiej wycznie
ledwie czterech dni miao wpyw na zdro- o sprawach, o ktrych zdarzyo im si
wie. A jednak tak wanie si stao. Jak przedtem rozmawia. Wiksz popraw
wida na rycinie 10.4, wrd studentw stanu zdrowia odnotowano w pierwszej
opisujcych swoje traumatyczne przeycia grupie (Pennebaker, Kiecolt-Glaser, Gla-
zanotowano spadek liczby wizyt w orodku ser, 1988).
zdrowia, podczas gdy w grupie kontrolnej, Pennebaker wycign z tego wniosek,
opisujcej wydarzenia pozbawione znacze- e otwieranie si" czy te zwierzanie
nia, liczba ta wzrosa. Podobne rnice na ze swoich myli i uczu ma waciwoci
korzy grupy piszcej o traumatycznych lecznicze (Pennebaker, 1990). Nastpnie
Wykres dowodzi, e liczba wizyt w orodku zdrowia u studentw piszcych o swoich traumatycznych
doznaniach (grupa traumy) spadla, a u studentw piszcych o sprawach przygodnych (grupa kontrolna) -
wzrosa. (Wzrost ten wynika prawdopodobnie z sezonowego zwikszenia zachorowalnoci w okresie badania).
Grupa traumy (n = 25)
. . Grupa kontrolna (n = 25)

0.3
0.2
-s,
NJ
3
0.1
0.0
15 tygodni 6 tygodni
przed badaniem po badaniu
RYCINA 10.4 rednia liczba wizyt w orodku zdrowia przed eksperymentem oraz w czasie jego trwania (odchylenie
standardowe dla wizyt w cigu miesica wahao si od 0,12 do 0,40, wynoszc rednio 0,26).
rdo: J. W. Pennebaker, J. K. Kiecolt-Glaser, R. Glaser (1988). Disclosure of traumas and immune function:
health implications for psychotherapy. Journal of Consulting and Clinical Psychology, 56, 243. Copyright
1988 by American Psychological Association.
Wykres pokazuje, e w pierwszych tygodniach kryzysu (wojna w Zatoce) duo rozmawiano i mylano o nim,
po czym nastpi okres, w ktrym wicej mylano, a mniej rozmawiano.
Liczba myli i rozmw o wojnie w czasie 24 godzin

20 - poprzedzajcych badanie Myli
Rozmowy
16
12
8L
4l
0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 1 0 1 1
Liczba tygodni od rozpoczcia wojny
RYCINA 10.5 Liczba myli i rozmw dotyczcych wojny w Zatoce (w czasie 24 godzin poprzedzajcych badanie)
u 361 mieszkacw Dallas (okoo 30 respondentw za kadym razem). W celu kontrolowania skraj-
noci ograniczono do 25 liczb myli i rozmw okrelan przez respondentw jako .ponad 25".
rdo: J. W. Pennebaker (1993). Social mechanisms of constraint. W: D. M. Wegner, J. W. Pennebaker [red/

Handbook ofmental contra/. Englewoods Cliffs, NJ: Prentice Hall.
przeszed do badania otwartoci w praw- 5 tygodni wielu ludzi rzadziej o tym

dziwych trudnych sytuacjach yciowych, rozmawiao, cho czsto mylao. Innymi
takich jak trzsienie ziemi w San Franci- sowy," u ludzi tych nastpio przejcie
sco (1989) oraz podczas wojny w Zatoce od mylenia i mwienia o wydarzeniu do
Perskiej (1991). Zapisywa wic myli, samego mylenia. W tym okresie, mniej
rozmowy i sny ludzi po kadym z tych wicej od 3. do 8. tygodnia po trzsieniu,
wydarze. Po tygodniu, 2, 3, 6, 8, 16, nastpio nasilenie okresw zego humoru,
28 i 50 tygodniach od trzsienia ziemi a take sprzeczek z czonkami rodziny oraz
w San Francisco dzwoni do przypadkowo wsppracownikami. Ponadto zwikszya
wybranych ludzi i rozmawia z nimi przez si take liczba snw o trzsieniu. Zjawisk
10 minut. Pyta ich, jak czsto rozmawiali tych nie odnotowano u mieszkacw in-
lub myleli o trzsieniu ziemi w cigu nych miast, ktrych trzsienie ziemi nie
ostatniej doby, a take o ich nastrj i sto- dotkno bezporednio. W tym okresie
sunki z innymi ludmi. Okazao si, e wzrosa rwnie liczba napadw w San
przez dwa tygodnie po trzsieniu ziemi Francisco. Wszystkie te objawy zwik-
mieszkacy San Francisco czsto o nim szonego napicia ustpiy mniej wicej 8
rozmawiali i myleli. W cigu kolejnych tygodni po katastrofie.
Podobne zjawiska zaobserwowano pod- (ryc. 10.6) oraz niepokj (Pennebaker,

czas wojny w Zatoce. W tym wypadku 1993).
dzwoniono co tydzie do przypadkowych Co z tego wynika? Pennebaker (1993)
mieszkacw Dallas przez cay okres proponuje trzystopniowy model radze-
trwania wojny i 6 tygodni po jej zako- nia sobie z traumatycznymi przeyciami.
czeniu. Dodatkowo przeprowadzono bada- W pierwszej fazie, ratunkowej, ludzkie my-
nie w grupie studentw, a take ludzi, li i rozmowy kr wok traumatycznego
ktrzy wypenili zamieszczony w gazecie wydarzenia. Sprzyja to poczuciu solidar-
kwestionariusz. Jak wida na rycinie 10.5, noci midzyludzkiej. W drugiej fazie, tu-
o wojnie duo mylano i rozmawiano przez mienia, myli w dalszym cigu kr wok
pierwsze dwa tygodnie, po czym nast- tego wydarzenia, ale przestaje ono by te-
pi okres, w ktrym rozmawiano mniej matem rozmw. Czsto powodem jest nie-
ni mylano. Dane te powtrzyy si we ch innych ludzi do prowadzenia takich
wszystkich trzech grupach. Podobnie te rozmw. Pennebaker twierdzi, e w tej
jak w poprzednim badaniu, midzy 3. a 8. fazie moemy mie do czynienia ze zmow
tygodniem wojny nasiliy si objawy cho- milczenia. Na przykad cztery tygodnie po
robowe, sprzeczki, sny zwizane z wojn trzsieniu ziemi w San Francisco pojawiy
Wykres dowodzi wzrostu iiozby snw o wojnie w okresie, kiedy liczba rozmw zmniejsza si w stosunku do
liczby myli (por. ryc. 10.6)
Liczba snw o wojnie i trzsieniu

w tygodniu poprzedzajcym dzie Trzsienie ziemi (San Francisco)
- Wojna w Zatoce (Dallas)
0 1 2 3 4 5 6 7 8
Liczba tygodni po trzsieniu ziemi/wybuchu wojny
RYCINA 10.6 Procent mieszkacw San Francisco (n=175) mwicych o co najmniej jednym nie dotyczcym
trzsienia ziemi (w tygodniu poprzedzajcym dzie badania) oraz procent mieszkacw
Dallas (n=281) mwicych o co najmniej jednym nie dotyczcym wojny. O x oznacza liczb
tygodni po trzsieniu ziemi (dla mieszkacw San Francisco) lub po wybuchu wojny
w Zatoce Perskiej (dla mieszkacw Dallas).
rdo: J. W. Pennebaker (1993). Social mechanisms of constraint. W: D. W. Wegner, J. W. Pennebaker [red.].

Handbook of mental control. Englewoods Cliffs, NJ: Prentice Hall.
WIATO NA BADACZA
JAMES W. PENNEBAKER
Lecznicza moc zwierzania si innym
Dlaczego zajem si badaniem rela-

cji midzy otwartoci a zdrowiem?
Myl, e zoyo si na to wiele
pozornie niepowizanych zjawisk. Pa- e istnieje cisy zwizek midzy zdro-
mitam z dziecistwa, jakie wae- wiem psychicznym a fizycznym. W na-
nie zrobili na mnie uzdrawiacze reli- szej kulturze natomiast bezmylnie
gijni. ktrych ogldaem w telewizji. przyjlimy prosty model biologiczny:
Rytua, wierni, gorca wiara uzdra- wszystkie choroby organiczne musz
wiacza i uzdrawianego, wszystko to mie organiczne przyczyny i podlega
przyczyniao si do pozornie cudow- organicznemu leczeniu. Teraz za ze
nego" uzdrowienia. Kiedy poszedem zdumieniem stwierdzamy, e emocje
na studia i zacz si okres konflik- oraz stres bezporednio lub porednio
tw z rodzicami (w przeciwiestwie oddziauj na wszystkie narzdy w na-
do nich byem hippisem) zauwayem, szym ciele. Fakt, e przyznawanie si
e kada wizyta w domu rodzinnym do swoich myli i uczu jest korzystne
koczy si chorob. Pniej stwier- dla zdrowia, dziwi tylko tych, ktrzy
dziem, e kiedy zaczem zapisywa uwaaj ciao i umys za dwie nieza-
moje doznania, mj stan zdrowia i sa- lene od siebie jednostki. Wyraenie
mopoczucie znacznie si poprawiy. sowami traumatycznych dowiadcze
Nastpnie ju jako mody wykadowca i emocji - jak to si dzieje w pisar-
prowadziem rozmowy z przestpcami stwie, modlitwie, psychoterapii, roz-
i okazao si, e kiedy ludzie wy- mowach z przyjacimi oraz podczas
znaj swoje przewinienia, to nastpuje skadania zezna na policji - pomaga
u nich fizjologiczne odprenie. uporzdkowa myli i uczucia, zmniej-
Kiedy zastanawiaem si nad tymi szajc biologiczny poziom stresu.
zjawiskami, wyoni si wsplny im Oczekuj z wielk ciekawoci dal-
rdze: niemwienie o swoich proble- szych bada nad zwizkiem ujawnia-
mach jest szkodliwe; przyznawanie si nia swoich myli i uczu ze stanem
do nich jest dobre. T prawd znao zdrowia. Jacy ludzie w sposb natu-
przede mn wielu pisarzy, filozofw ralny ujawniaj swoje uczucia, a jacy
i psychologw. Zdaje mi si nawet, w sposb naturalny si zamykaj?
e powiedziaa mi o tym moja babcia, Ostatnie badania w zakresie genetyki
kiedy byem dzieckiem. C to wic za zachowania oraz niemiaoci dzieci-
odkrycie? cej wskazuj na znaczenie dowiad-
W prawie wszystkich spoecze- cze z wczesnego dziecistwa. Inne
stwach prymitywnych ludzie wiedz, badania dowodz wielkiej szkodliwo-
ci takiej sytuacji, w ktrej czowiek lepiej zrozumie rol, jak w definio-
z natury otwarty i rozmowny zostaje waniu oraz interpretowaniu osobowo-
ukarany za swoje uczucia. ci i zachowania czowieka odgrywa
Przed badaczami osobowoci otwo- kultura. Czy niektre osobowoci s
rem stoj rwnie dwa inne zotodajne w pewnych spoeczestwach zdrow-
obszary. Po pierwsze musimy lepiej sze ni w innych?
rozumie jzyk stosowany w kon- Kiedy za przyszli badacze osobo-
taktach midzy ludmi. Co takiego woci si tym zajm, moe uda si im
w opisywaniu sowami dozna emo- rwnie wyjani, kiedy, dlaczego i w
cjonalnych wpywa i na te doznania, odniesieniu do kogo religijne uzdra-
i na same emocje? Po drugie musimy wianie jest skuteczne.
si tam koszulki z napisami: Dzikuj, konsekwencje dla dobrostanu psychicz-

e nie rozmawiasz ze mn o trzsieniu nego (Emmons i in., 1993). Prace Penne-
ziemi". W warunkach spoecznego nacisku bakera mona rwnie odnie do badania
ludzie czsto ukrywaj swoje uczucia, co wpywu mechanizmu obronnego tumienia
le wpywa na ich zdrowie i samopoczucie. na stan zdrowia. Wynika z nich, e osoby
W trzeciej fazie, zwanej faz adaptacji, o wysokim wskaniku tumienia emocji
zmniejsza si liczba nie tylko rozmw, ale w obliczu zagroenia wykazuj wiksz
i myli, sabnie rwnie stres. Prawdopo- reaktywno fizjologiczn ni osoby, ktre
dobnie ilo czasu potrzebna w kadej fazie dopuszczaj do wiadomoci swoje uczucia
zaley zarwno od natury wydarzenia, jak (Weinberger, 1990). Pennebaker nie uwaa
i poziomu zwizanego z nim stresu. jednak, aby badane przez niego procesy
Badania Pennebakera przypominaj mona byo porwnywa z tymi, ktre
omawiane wczeniej dociekania Emmonsa wywodz si z psychoanalitycznego me-
dotyczce celw i dziaa. Tam chodzio chanizmu wyparcia.
o konflikt na tle wyraania emocji oraz jego
Podsumowanie
Wiele bada prowadzonych z rnych per- cianie trudnoci, korzystanie z pomocy
spektyw teoretycznych potwierdza, e za- innych ludzi oraz rozsdne panowanie
hamowanie emocjonalne - czy to wia- nad swoimi emocjami dobrze wpywaj
dome (stumienie), czy niewiadome (wy- na nasze zdrowie. Jednoczenie za tu-
pieranie) - moe by szkodliwe dla zdro- mienie emocji, bdce przyczyn zamtu
wia. Wydaje si, e aktywne przezwy- wewntrznego, jest szkodliwe dla zdrowia.
Wniosek
Nasze omwienie emocji, adaptacji i stanu pewne metody postpowania s bardziej
zdrowia zatoczyo pene koo. Kwestia prawdopodobne w pewnych sytuacjach ni
emocji ponownie znalaza si w centrum w innych, to przecie wiele zaley od
zainteresowania, zarwno sama w sobie, stylu dziaania poszczeglnych ludzi. Cho
jak i ze wzgldu na jej powizanie z my- wreszcie istniej etapy adaptowania si
lami, motywacjami oraz stanem zdrowia. do traumatycznej sytuacji, to ludzie rni
Uznano te znaczenie radzenia sobie ze si midzy sob intensywnoci przey-
stresem zewntrznym i wewntrznym, wania poszczeglnych okresw i dugoci
jak rwnie wpyw emocji oraz sposobw ich trwania, a rwnie ich wpywem na
postpowania w trudnych sytuacjach na zdrowie psychiczne i fizyczne. Z punktu
zdrowie psychiczne i fizyczne. widzenia psychologii osobowoci kwestie
We wszystkich tych dziedzinach trwa emocji, adaptacji i zdrowia okazay si
badanie zarwno procesw uniwersalnych, nad wyraz owocnym terenem poszukiwa.
jak i indywidualnych rnic midzy ludmi. Moe jeszcze waniejsza bya nadarzajca
We wszystkich te dostrzega si nie tylko si dziki tym badaniom sposobno ob-
znaczenie sytuacji wewntrznej, ale take serwowania ludzkiej osobowoci ujmowa-
indywidualnych skonnoci i predyspozy- nej jako cao. W parze z uznaniem wagi
cji. Cho wic wystpienie pewnych emo- rnic indywidualnych w kadym z tych za-
cji jest bardziej prawdopodobne w jednych kresw szo bowiem przypisywanie wiel-
sytuacjach ni w innych, ludzie rni kiego znaczenia wspoddziaywaniu ele-
si midzy sob skonnoci do prze- mentw tworzcych caociow struktur
ywania okrelonych emocji. Wprawdzie osobowoci.
Podstawowe pojcia
Afektywno negatywna (AN) (Negatwe Af- logii Scheiera i Carvera jest to waciwo
fectwity) - skonno do przeywania nega- jednostki polegajca na oglnym przewidy-
tywnych stanw emocjonalnych, takich jak waniu korzystnych rezultatw.
lk czy depresja, do zego spostrzegania Teoria emocji podstawowych (Base Emo-
siebie oraz koncentrowania si na zych tions Theory) - teoria, zgodnie z ktr
stronach siebie i wiata. istniej podstawowe, uniwersalne emocje,
Ocena pierwotna (Primary Appraisal) - po- stanowice cz naszego ewolucyjnego
jcie Lazarusa, okrelajce pierwszy etap dziedzictwa.
oceny ewentualnego zagroenia. Teoria emocji subiektywnie rozrnialnych
Ocena wtrna (Secondary Appraisal) - poj- (Differential Emotions Theory) - teoria
cie Lazarusa, okrelajce drugi etap oceny, Izarda, zgodnie z ktr istniej podstawowe
w ktrej dana osoba szacuje, co moe zrobi, czy pierwotne emocje, majce charakter
aby pokona niebezpieczestwo, zapobiec uniwersalny.
mu lub zwikszy szans odniesienia ko-
Tumienie (Suppression) - wiadome, zamie-
rzyci.
rzone denie do usunicia pewnych myli
Optymizm (Optimism) - oczekiwanie pozy-
czy uczu ze wiadomoci.
tywnych zdarze w przyszoci. W termino-
Podsumowanie
1. Teoria psychoanalityczna wprawdzie 3. Lazarus poczy badania nad emo-
dostrzegaa emocje, ale uwaaa, e s cjami z badaniami problemw adap-
one drugorzdne w stosunku do pop- tacji i motywacji. Rozpoczynajc og
dw i instynktw. Rogers przykada prac nad procesami oceny w sytu-
wag do fenomenologii dowiadcze- acjach stresujcych, opracowa teo-
nia, ale nie opracowa osobnej teorii ri poznawczo-motywacyjno-relacyjn
afektu. Teoretycy cech zwracali wik- i stwierdzi, e kada emocja jest
sz uwag na szerokie kategorie na- powizana z rdzeniem relacyjnym.
stroju czy temperamentu ni na kon- 4. Badania wskazuj na zwizek midzy
kretne emocje. Teoretycy spoeczno-
emocjami, mechanizmami postpowa-
-poznawczy coraz bardziej interesuj
nia w trudnych sytuacjach oraz sta-
si emocjami, ale ich zakres pozostaje
nem zdrowia (np. funkcjonowaniem
ograniczony. Nie liczc wic depresji
systemu odpornociowego). Dowie-
i lku, tradycyjne teorie osobowoci
dziono, e zarwno optymizm, jak
zajmoway si emocjami w sposb
i afektywno negatywna wpywaj na
czstkowy, a w adnych wypadku nie
byy one uznawane za podstawowy stan zdrowia jednostki.
czynnik ludzkiej osobowoci. 5. Z bada Wegnera wynika, e tumienie
myli wywouje niezamierzone, para-
2. Teoria emocji podstawowych (Tom-
doksalne efekty, przeciwne do plano-
kins, Ekman) oraz teoria emocji su-
biektywnie rozrnialnych zakadaj, wanych (np. prba stumienia pew-
e istniej podstawowe czy pierwotne nych myli wzmacnia je).
emocje, ktre maj charakter uniwer- 6. Badania Pennebakera nad tumieniem
salny. Uwaa si, e s one wane dla i wyraaniem myli i uczu po trau-
ludzkich motywacji, myli i uczynkw matycznych przeyciach dowodz, e
i odgrywaj gwn rol w organizacji tumienie jest szkodliwe, a wyraanie
osobowoci. ich - korzystne dla zdrowia.
n
A A | Nieprawidowe funkcjo-
I | | nowanie osobowoci
a procesy zmiany
Zawarto rozdziau
Czy teorie i badania osobowoci pozwalaj z rnymi rodzajami zmian? Czy moe
zrozumie problemy psychiczne ludzi i po- przeciwnie - wszystkie one prowadz
mc w ich przezwycianiu? Wszak takie do podobnego procesu przemiany?
powinno by zadanie psychologii. W niniej-
szym rozdziale omwimy trzy koncepcje W poprzednim rozdziale omawialimy
zaburze w funkcjonowaniu osobowoci zwizek midzy osobowoci czowieka
oraz zmiany terapeutycznej, a mianowicie a stanem jego zdrowia oraz dobrostanem
koncepcj wywodzc si z teorii cech, psychicznym. Teraz bdziemy kontynu-
psychoanalityczn oraz poznawcz. Rni owa to zagadnienie, omawiajc teori
si one sposobem opisu i interpretacji zaburze psychicznych (tzn. psychopato-
zaburze, a take formami zalecanej tera- logii) oraz zmiany terapeutycznej. Przed-
pii. Na koniec sprbujemy odpowiedzie, miotem naszego zainteresowania bd trzy
czy cele kadej z nich s wsplne czy podstawowe dzisiaj orientacje - teoria
odmienne. cech, psychoanaliza i teoria spoeczno-po-
znawcza.
Pytania zadawane w tym rozdziale Ograniczajc si do tych orientacji, po-
miniemy inne koncepcje obecne we wsp-
1. Jaka jest natura zaburze w funkcjo- czesnej psychologii. Nie bdziemy wic
nowaniu osobowoci? Jak rne teorie na przykad omawia skoncentrowanej na.
opisuj je i tumacz? kliencie terapii Carla Rogersa czy koncep-
2. Jak mona wywoa zmiany osobowo- cji behawioralnych zwizanych z teoriami
ci? Czy kady z omawianych modeli bodca - reakcji oraz Skinnerowsk teori
zawiera procedur wywoywania po- uczenia si. Trzy wybrane przez nas uj-
danych zmian i jak daleko ona siga? cia wystarcz jednak, aby przeanalizowa
3. Czy cele rnych form terapii s te wielo i rnorodno zwizkw wsp-
same, czy odmienne? Czy istniej do- czesnej psychologii z modelami zaburze
wody, e rne formy terapii wi si osobowoci oraz zmiany terapeutycznej.
Opis, interpretacja i przeciwdziaanie

Gerald przyszed do mojego gabinetu bar- skadnikami kadego kursu psychopatolo-
dzo przygnbiony. Nasze pierwsze spotka- gii. Dlaczego wic piszemy o nich w pod-
nie rozpocz od stwierdzenia, e ycie rczniku psychologii osobowoci? Dlatego,
si dla niego skoczyo - w wieku 23 e stanowi one rwnie zasadnicz cz
lat! Kiedy opisywa seri wydarze, ktre teorii osobowoci. Rozrnienie normy
doprowadziy go do tego stanu, rce mu i patologii, funkcjonowania prawidowego
dray, a gos si zaamywa. Kilka mie- oraz niewaciwego, a take zrozumie-
sicy wczeniej zerwa jedyny jak dotd nie, dlaczego ludzie ulegaj lub nie ule-
powany zwizek z kobiet. Nastpnie, po gaj przemianom, musi by nieodczn
ponad rocznych rozterkach wewntrznych, czci kadej caociowej teorii osobo-
uzna, e prawo nie jest odpowiednim dla woci. Trudno sobie wyobrazi naukowe
niego kierunkiem i rzuci studia. Wreszcie, wytumaczenie chorb organizmu, ktrego
powanych wstrzsw doznaa jego wiara. nie poprzedza zrozumienie mechanizmw
Co teraz bdzie? Czy jest jaka nadzieja? jego normalnego funkcjonowania. Innymi
Poprzednie sukcesy wydaway si miakie sowy, zrozumienie normalnego funkcjono-
w porwnaniu z obecnymi klskami. Jego wania uatwia rozpoznanie zaburze. Dla-
rodzice byli ludmi religijnymi, odnosili tego wanie badanie normalnych i nienor-
sukcesy zawodowe, byli szczliwym ma- malnych aspektw funkcjonowania organi-
estwem. On nigdy nie stanie si taki jak zmu idzie w parze. Dlaczego z procesami
oni. Czy dalsze ycie ma jaki sens? psychicznymi miaoby by inaczej?
Bardziej zoona jest kwestia lecze-
To autentyczny opis czowieka, ktry do nia. Tutaj zwizek midzy rozumieniem
mnie przyszed. Zmieniem kilka szczeg- a przeciwdziaaniem nie jest tak wyrany.
w, aby zachowa dyskrecj, ale zasadni- Mona zna przyczyny choroby, ale nie
cza tre jest prawdziwa i prawdopodobnie umie ich zwalcza. Tak wanie si dzieje
znajoma wielu czytelnikom. Wspczujc w wypadku niektrych postaci nowotwo-
Geraldowi, musimy zada trzy pytania: rw albo AIDS, gdzie wiedza znacznie wy-
(1) Jak najlepiej opisa jego trudnoci, przedza procedury lecznicze. Jednoczenie
a take trudnoci innych ludzi cierpicych za mona zna skuteczne sposoby lecze-
z powodw psychicznych? (2) Jak mona nia, nie rozumiejc ich dziaania. Tak jest
je wyjani? (3) Jak mona mu pomc? na przykad wtedy, gdy jakie lekarstwo
Czy nasza wiedza na temat przemian, dziaa, ale proces tego dziaania nie jest
jakim podlegaj ludzie, pozwala zaleci jasny. Na przykad skuteczno aspiryny
konkretne procedury terapeutyczne, ktre w zwalczaniu blu czy rodkw uspoka-
pozwol mu dalej y i unika podobnych jajcych w zwalczaniu psychozy znano na
kryzysw w przyszoci? Wspczujc Ge- dugo przedtem, zanim zrozumiano sposb
raldowi, jednoczenie zajmujemy si pro- ich dziaania. W tym stopniu, w jakim
blemami opisu i interpretacji zaburze procesy psychiczne funkcjonuj podobnie
psychicznych oraz przeciwdziaania im. do organicznych, moemy rozumie istot
Pojcia zaburze osobowoci, a take zaburze, ale nie by w stanie wywoa
zmiany terapeutycznej s podstawowymi podanych zmian, albo te odkry sku-
nieprawidowe funkcjonowanie osobowoci a procesy zmiany 349
tecznych metod doprowadzania do zmiany, nia zaburze funkcjonowania oraz prze-

cho przyczyna tej skutecznoci jest nie- miany przez teori cech, psychoanaliz
znana lub rni si od przyczyny poda- i teori spoeczno-poznawcz, musimy pa-
wanej przez badaczy. Jak zobaczymy przy mita, e relacja midzy tymi zagadnie-
kocu tego rozdziau, wyodrbnienie sku- niami a zakresem i centrum kadej teorii
tecznych skadnikw rnych form psy- jest za kadym razem inna. Na przykad
choterapii wcale nie jest atwe, nawet jeli psychopatologia i psychoterapia znajduj
stosowane procedury udowodniy swoj si w samym centrum psychoanalizy. Na-
przydatno. tomiast zwolennicy Picioczynnikowego
Idealna teoria osobowoci powinna Modelu Osobowoci w teorii cech dopiero
obejmowa wszystkie aspekty jej funk- niedawno zwrcili uwag na psychopato-
cjonowania. Obecne teorie dalekie s od logi, a psychoterapi jeszcze nie zaczli
ideau i koncentruj si na pewnych wy- si interesowa. Zagadnienia te le wic
branych elementach. Kada z nich ma daleko od centrum tej teorii. Omawiajc
swj zakres, obejmujcy og omawianych wkad kadej z teorii do wiedzy o zabu-
przez ni zjawisk, oraz swoje centrum, rzeniach i zmianach osobowoci, musimy
a wic pewne zjawiska skupiajce szcze- bra pod uwag relacj midzy centrum jej
gln uwag. Omawiajc sposb ujmowa- zainteresowa a tymi zagadnieniami.
Teoria cech
W rozdziale drugim omawialimy cechy s. 25). Natomiast przestpcy i osobnicy
osobowoci oraz ich modele wczeniejsze aspoeczni maj na og wysokie wska-
(np. Eysencka) i pniejsze (np. Picio- niki ekstrawersji i psychotycznoci. Ludzie
czynnikowy Model Osobowoci). Przypo- tacy z trudnoci przyswajaj sobie normy
mnimy je tutaj, aby zobrazowa wkad teo- spoeczne.
rii cech w zrozumienie zaburze i zmiany. Jak wczeniej wspomniaem, Eysenck
uwaa," e kluczow rol w rozwoju zabu-
rze psychicznych odgrywa dziaanie sys-
Teoria cech Eysencka
temu biologicznego, majcego silny kom-
Eysenck nie tylko mia wielkie zasugi ponent genetyczny (dziedziczny). Cecha
w opracowaniu teorii cech jako czci neurotycznoci wie si z negatywnymi
teorii osobowoci, lecz rwnie powiza emocjami, takimi jak lk, depresja czy wro-
j z problemami psychopatologii i zmiany. gie nastawienie (Zuckerman, 1991). Zda-
Jego zdaniem (1979; 1990) objawy nerwicy niem Eysencka ludzie o wysokim wska-
powstaj na skutek poczonego dziaa- niku neurotycznoci s emocjonalnie roz-
nia czynnikw biologicznych oraz przey chwiani i czsto skar si na niepokj i lk
prowadzcych do wytworzenia si silnych oraz rne dolegliwoci (np. ble i zawroty
reakcji lkowych na pewne bodce. Wik- gowy albo kopoty odkowe). O zwizku
szo pacjentw cierpicych na nerwic midzy wysokimi wskanikami neurotycz-
ma wic wysokie wskaniki neurotyczno- noci a dolegliwociami psychicznymi i fi-
ci, a niskie - ekstrawersji (Eysenck, 1982, zycznymi wspominalimy rwnie w roz-
.ifjf
350 BADANIE OSOBOWOCI - WYBRANE ZAGADNIENIA
dziale dziesitym Ludzie o wikszej na Picioczynnikowy Model Osobowoci

nie podatnoci z powodw dziedzicznych (PMO) a zaburzenia osobowoci
szybciej reaguj na stres, a po ustaniu
niebezpieczestwa duej si od niego
Coraz powszechniejsza akceptacja Pi-
uwalniaj ni osobnicy bardziej stabilni (o
niskim wskaniku neurotycznoci). Jeeli cioczynnikowego Modelu Osobowoci po-
chodzi o wymiar introwersji/ekstrawersji zwala sdzi, e jest to wszechstronna
uwaa si, e introwertycy szybciej re- klasyfikacja ludzkich cech, ktra moe by
aguj na wydarzenia i atwiej przyswa- rwnie pomocna w zrozumieniu zabu-
jaj sobie zakazy spoeczne. Ponadto na rze osobowoci. [...] Psychologowie cech
introwertykw lepiej w procesie uczenia wiedz, e rnice indywidualne w zakre-
si dziaaj kary, a na ekstrawertykw - sie wikszoci cech maj swj charakte-
nagrody. Inni teoretycy cech, zwracajcy rystyczny wzr dystrybucyjny. Rozsdna
uwag na znaczenie czynnikw dziedzicz- wydaje si wic hipoteza, e rne rodzaje
nych w funkcjonowaniu organizmu, uwa- zaburze mona odnie do wzoru dystry-
aj rwnie, e decydujc rol w roz- bucyjnego podstawowych cech osobowo-
woju zaburze psychicznych odgrywaj ci.
indywidualne skonnoci do przeywania (Costa, Widiger, 1994, s. 1-2)
pozytywnych i negatywnych stanw emo-
cjonalnych (Cloninger, 1986; 1987; Gray, Stosowanie Picioczynnikowego Modelu
1987). Osobowoci w celu badania zaburze jest
Jak zobaczymy, Eysenck wie biolo- stosunkowo wieej daty (Costa, Widiger,
gicznie uwarunkowane rnice w charak- 1994; Truli, 1992; Widiger, 1993). Dziki
terze uczenia si z rozwojem zaburze niemu zaburzenia osobowoci opisuje si
psychicznych. Pomimo jednak podkrela- w kategoriach skrajnych nate piciu
nia wagi czynnika genetycznego, Eysenck podstawowych czynnikw. Zasadnicze py-
jest optymist, jeeli chodzi o perspek- tanie brzmi: czy mona spostrzega pato-
tywy leczenia takich zaburze. Zawzicie logi jako skrajn posta normalnej cechy,
i konsekwentnie krytykujc teori i te- a jeli tak, to dlaczego jej w ten sposb
rapi psychoanalityczn, Eysenck wnis nie mierzy"? (Soldz, Budman, Demby,
ogromny wkad w opracowanie metody le- Merry, 1993, s. 51). Zdaniem zwolennikw
czenia znanej jako terapia behawioralna, PMO pozwala on [...] uchwyci normalne
w ktrej posugiwa si zasadami przej- i nienormalne funkcjonowanie osobowo-
tymi z teorii uczenia si. Poniewa zacho- ci" (Widiger, 1993, s. 82).
wanie neurotyczne powstaje w wyniku wy-
ksztacenia si nieprawidowych reakcji, Dwa przykadowe zastosowania
terapia powinna polega na ich wyelimino- Poniewa nie jest to podrcznik psycho-
waniu (Eysenck, 1979; Eysenck, Martin, logii zaburze, nie zamierzamy szczeg-
1987). Cho osobicie nie pracowa nad owo rozpatrywa wszystkich jej postaci.
rozwojem technik terapeutycznych, by Ograniczymy si wic do dwch przyka-
konsekwentnym rzecznikiem stosowania dw. Pierwszy z nich dotyczy osobowo-
zasad uczenia si w leczeniu zaburze
ci kompulsywnej. Podstawow cech
psychicznych.
ludzi o takiej osobowoci jest ograniczona
NIEPRAWIDOWE FUNKCJONOWANIE OSOBOWOCI A PROCESY ZMIANY 351
zdolno do wyraania ciepa i czuoci. wego czynnika wraliwoci (Soldz i in.,

Ponadto charakteryzuj si oni perfek- 1993; Truli, 1992; Widigier, 1993).
cjonizmem, nadmiernym skupieniem na W sumie uwaa si, e PMO jest
pracy, nawet kosztem przyjemnoci, bra- skutecznym narzdziem opisu zaburze
kiem zdecydowania, wielkim przywiza- osobowoci. Kady z piciu czynnikw
niem do zasad, procedur i szczegw, odgrywa du rol w co najmniej jed-
a take koncentracj na kwestii wanym rodzaju zaburze, a kada diagnoza
dzy/ulegoci w stosunkach midzyludz- ma zwizek ze skrajnymi nateniami
kich. W kategoriach psychoanalitycznych w zakresie co najmniej jednego czynnika.
osobowo kompulsywna przypomina oso- Rnica midzy ludmi mieszczcymi si
bowo analn (rozdzia szsty). Ujmujc w granicach normy a tymi, ktrzy poza ni
natomiast rzecz przez pryzmat Picio- wykraczaj, polega na tym, e wskaniki
czynnikowego Modelu Osobowoci mona tych ostatnich s skrajne i niezmienne.
powiedzie, e ludzie tacy charakteryzuj Innymi sowy, zaburzenia osobowoci cha-
si wysok sumiennoci, a nisk ekstra- rakteryzuj si skrajnymi i niezmiennymi
wersj. Czsto rwnie uzyskuj wysokie sposobami wyraania normalnych skd-
wskaniki na skali neurotycznoci, a niskie ind sposobw mylenia, czucia i zachowa-
- ugodowoci (Soldz i in., 1993; Truli, nia (Clark, Vorhies, McEwen, 1994).
1992).
Drugim przykadem jest osobowo Zastosowanie PMO do badania
narcystyczna. Osoby tego typu maj zaburze w stosunkach midzyludzkich
wielkie poczucie wasnej wartoci i wy-
Niektrzy psychologowie za podstawowe
jtkowoci. Ponadto cechuje je nadmierne
jednostki osobowoci uznaj pewne wa-
przywizanie do kwestii osigni i talen-
tw, fantazje o nieograniczonych sukce- ciwoci kontaktw midzyludzkich (Car-
sach, wadzy, wspaniaoci czy urodzie oraz son, 1969; 1981; Kiesler, 1991). Wiggins
uczucie wciekoci, zawstydzenia, upoko- (1991; Wiggins, Pincus, 1992) opracowa
rzenia lub pustki w reakcji na krytyk model kolisty, oparty na osiach domina-
albo porak. Z perspektywy Picioczyn- cji/ulegoci oraz mioci/nienawici (ryc.
nikowego Modelu Osobowoci osoby takie 11.1). Zarwno ten badacz, jak i zwo-
odznaczaj si niskim poziomem ugodowo- lennicy PMO zgadzaj si, e obydwa
ci, a wysokim - ekstrawersji oraz otwar- modele si dopeniaj, poniewa te same
toci na dowiadczenia. Taki stopie ugo- cechy osobowoci mona umieci na ka-
dowoci zawdziczaj one przede wszyst- dym z nich. Zdaniem Wigginsa w przed-
kim niskim wskanikom na dodatkowych stawionym na rycinie 11.1 modelu ko-
wymiarach skromnoci (co wskazuje na listym mona ulokowa rne zaburze-
arogancj i zarozumiao), altruizmu (sku- nia osobowoci (Wiggins, Philips, Trap-
pienie na sobie, samolubno i skonno nell, 1989). Na przykad osobowo nar-
do wykorzystywania innych) i delikatnoci cystyczn mona umieci w czci koa
(brak zdolnoci empatycznych) (Corbitt, obejmujcej arogancj i wyrachowanie, de-
1994). (Peen wykaz czynnikw dodat- finiowanej przez takie waciwoci stosun-
kowych znajduje si w tabeli 2.2). Nie kw midzyludzkich, jak arogancja, ego-
musz natomiast mie wysokich wynikw tyzm i do pewnego stopnia skonno do
w neurotycznoci, z wyjtkiem dodatko- dominacji.
W sumie jest to prba opracowania Opis, interpretacja i przeciwdziaanie

modelu relacji midzyludzkich, obejmuj- nieprawidowociom
cego zarwno ich waciwoci mieszczce w funkcjonowaniu osobowoci a PMO
si w normie, jak i poza ni wykracza-
jce, jednoczenie dajce si odnie do Co wiemy dziki PMO na temat Geralda
PMO. Wiele zaburze osobowoci dosko- i innych osb cierpicych z powodw
nale mieci si w tym modelu, ale niektre psychicznych? Jak wynika z powyszych
si nie mieszcz (np. osobowo kompul- rozwaa, Gerald znalazby si wysoko na
sywna). Prawdopodobnie dlatego, e zabu- skali neurotycznoci, w tym zwaszcza na
rzenia osobowoci przejawiaj si nie tylko uzupeniajcych skalach niepokoju i depre-
w zachowaniu, ale rwnie w mylach sji (zob. tabela 2.2). Pierwsza z nich od-
i uczuciach. Aby to wszystko uwzgldni, zwierciedlaaby jego napicie i roztrzsie-
trzeba wykorzysta rwnie cechy zawarte nie, druga - poczucie smutku, beznadziej-
w PMO (Pincus, Wiggins, 1990; Widiger, noci, samotnoci i winy. Prawdopodobnie
1994). miaby rwnie wysoki wskanik sumien-
Kolisty model stosunkw midzyludzkich Wigginsa opiera si na osiach dominacji/ulegoci oraz

mitoci/nienawici. Osiem punktw umieszczonych na obwodzie kota symbolizuje cechy kontaktw
midzyludzkich. Uwaa si, e jest to model komplementarny w stosunku do Picioczynnikowego Modelu
Osobowoci.
pewny siebie h dominujcy
towarzyski - ekstrawertywny
arogancki - wyrachowany
zimny-butny ciepy - ugodowy

i | t. t i 1 1 1
introwertywny - zachowujcy
rezerw -
skromny - prostolinijny
niepewny - ulegy
RYCINA 11.1 Kolisty model stosunkw midzyludzkich
rdto: J. S. Wiggins, N. Philips, R Trapnell (1989). Circular reasoning about interpersonal behavior: evidence
concerning some untested assumptions underlying diagnostic classification. Journal of Personality and Social
Psychology, 56, 297. Copyright by American Psychological Association.
noci, zwaszcza w zakresie poziomu aspi- a narzeczon i dlaczego zerwanie tego

racji (ambicja), poszanowania zasad ety- zwizku wywoao u niego tak przemone
cznych oraz swoich zobowiza (obowiz- uczucie straty? Dlaczego najpierw chcia
kowo). Czy jednak byby to trafny opis by prawnikiem, a nastpnie straci serce
Gerada i jego problemw? A nawet gdyby do tego zawodu? Dlaczego jego wiara
by trafny, to czy pozwalaby rwnie te zaamaa si w tym wanie momencie
problemy zrozumie? A wreszcie, w jaki i dlaczego przynioso to tak powane
sposb mona Geraldowi pomc? Co ro- skutki? Mona wprawdzie domyla si, e
bi, aby zagodzi jego niepokj i depre- niepokj i depresja pojawiy si w efekcie
sj, a take pomoc mu unika kryzysw rozstania oraz spadku samooceny, ale to
w przyszoci? pasuje do prawie kadej osoby w depresji
Tutaj dochodzimy do zarzutw pod ad- i w sumie niewiele wyjania. Skd wresz-
resem PMO jako narzdzia stosowanego cie taka skrajna reakcja, poczucie yciowej
do diagnozowania i leczenia zaburze oso- klski i myli samobjcze?
bowoci (Benjamin, 1993; Clark, 1993; Wreszcie pozostaje kwestia przeciw-
Davis, Milion, 1993; Schacht, 1993; Telle- dziaania. Jak mona pomc Geraldowi?
gen, 1993). Dotycz one wszystkich trzech Krytycy twierdz, e PMO jest w tej
podstawowych punktw: opisu, internre- kwestii zupenie bezuyteczny, bo nie
tacji oraz przeciwdziaania. Po pierwsze zawiera adnych wskazwek dotyczcych
twierdzi si, e model ten pomija niektre psychoterapii lub zmiany. Kadzie nacisk
wane aspekty funkcjonowania osobowo- na stao, a nie zmienno, a procesy
ci i jest za mao szczegowy. Jak uj to zmiany nie nale do jego zakresu. Opie-
jeden z krytykw, po zastosowaniu proce- rajc si na nim nie mona wic pomc
dury PMO badany czowiek pozostaje nam Geraldowi ani w jego aktualnej sytuacji, ani
obcy (McAdams, 1992). Nie moemy nic w uoeniu przyszoci - chyba e signie
powiedzie o jego niepowtarzalnych wa- si po procedury terapii behawioralnej lub
ciwociach, a take relacjach pomidzy jakiej innej orientacji.
poszczeglnymi cechami jego osobowoci. Zwolennicy modelu nie zraaj si jed-
Wiemy, e jest sumiennym czowiekiem nak krytyk i uwaaj, e [...] w przy-
walczcym z niepokojem i depresj, ale szoci to wanie Picioczynnikowy Mo-
czy go znamy? Czy wiemy, e czasami del Osobowoci bdzie skutecznym na-
by utalentowanym przywdc, a czasami rzdziem opisu nie tylko osobowoci nor-
cofa si przed trudnymi wyzwaniami? Czy malnej, lecz rwnie niemieszczcej si
potrafimy naleycie oceni fakt, e w wielu w normie" (Widigier, 1993, s. 140). Twier-
sprawach potrafi! zachowa niezaleno, dzi si rwnie, e pomoe on w dobo-
ale teraz zdaje si zupenie na to, co rze odpowiedniego terapeuty oraz technik
przyniesie los, albo chce w samotnoci terapeutycznych dla kadego pacjenta. Na
znosi cierpienia, na ktre - jak uwaa - przykad terapia polegajca na gbokiej
cakowicie zasuy? autoanalizie nie bdzie odpowiednia dla
Jednak nawet jeeli przyjmiemy, e czowieka, ktry ma niski poziom otwar-
aden dodatkowy opis nie jest potrzebny, toci. Zwolennicy PMO twierdz wic,
to co z interpretacj? Krytycy twierdz, e jest on dobrym narzdziem wstpnej
e Picioczynnikowy Model Osobowoci klasyfikacji, a odpowiednia interpretacja
nie tumaczy nieszcz Geralda. Jaka bya oraz metody terapii bd dopiero wynika
przyczyna niesnasek midzy Geraldem z tej klasyfikacji.
Model cech osobowoci a zaburzenia modelami stosunkw midzyludzkich (np.

osobowoci: podsumowanie Wigginsa) zaburzenia osobowoci s
w istocie skrajnymi przejawami nor-
Modele cech okrelaj skonnoci czo- malnych cech osobowoci. W modelu
wieka. Trjczynnikowy model Eysencka tym nacisk kadzie si na opis zabu-
zakada, e zaburzenia osobowoci wyni- rze. W przeciwiestwie do Eysencka
kaj z nieprawidowoci w uczeniu si, nie wie si opisu z teori powsta-
zwizanych z genetycznie uwarunkowania zaburze ani z teori zmiany te-
nymi waciwociami fizjologicznymi. Pod- rapeutycznej. Wiksz natomiast uwag
krelajc rol uczenia si w rozwoju za- ni u Eysencka zwraca si na wykry-
chowa patologicznych, Eysenck uwaa cie staych zwizkw midzy okrelonymi
zarazem, e zasady uczenia si powinny cechami a rnymi zaburzeniami osobo-
stanowi podstaw procesu terapeutycz- woci. W zasadzie jednak przyczyna za-
nego. burze oraz zmiana terapeutyczna nie
Zgodnie z Picioczynnikowym Mode- znajduj si w centrum adnej teorii
lem Osobowoci oraz zwizanymi z nim cech.
Teoria psychoanalityczna
Jak ju wspominaem, psychopatologia z kolejnymi etapami jego rozwoju (rozdzia
i psychoterapia znajduj si w samym cen- szsty). W fazie oralnej dziecko pragnie
trum psychoanalizy. Wyrosa ona z prak- pochania lub gry, w fazie analnej wy-
tyki klinicznej, ktra do dzisiaj pozostaa dala i buntowa si, w fazie fallicznej -
jej podstaw. Jak zobaczymy, psychoana- doznawa podniecenia seksualnego w kon-
lityczna koncepcja zaburze osobowoci takcie z tym z rodzicw, ktre jest prze-
oraz zmiany terapeutycznej rni si za- ciwnej pci. Co wane, dziecko dowiadcza
sadniczo od koncepcji wywiedzionej z teo- wielu uczu i pragnie. Jeli spotyka je
rii cech. za nie kara albo w ich nastpstwie dozna
uczucia straty lub zagroenia, to zostan
one powizane z lkiem. Innymi sowy,
Psychopatologia
dziecko nabiera przekonania, e jeeli wy-
W psychoanalitycznym ujciu zaburze razi te uczucia i pragnienia, nastpstwem
psychicznych szczeglne miejsce zajmuje bdzie bl albo kara.
lk oraz mechanizmy obronne, czyli spo- Co wic ma robi bezbronne dziecko?
soby walki z nim (Masling, Bornstein, Poniewa lk jest bardzo bolesnym uczu-
1993). Wan rol odgrywa rwnie kon- ciem, dziecko uczy si broni przed nim
flikt, zwaszcza midzy pragnieniami (po- i powizanym z nim pragnieniem oraz po-
trzebami, motywami sprawczymi, instynk- daniem. Moe na przykad nie przyzna-
tami) a lkiem. Wedle klasycznej teorii wa si przed sob do pragnie zwizanych
psychoanalitycznej dziecko podczas roz- z lkiem, moe usun wszystkie uczucia
woju dowiadcza dziaania rnych in- z nim zwizane lub wyrzuci z pamici
stynktw czy pragnie. Wi si one (wyprze) wspomnienia danych wydarze
albo te w inny sposb pozby si poczucia ciem, bo na nic nie zasuguj. Nienawidz
zagroenia czcego si z okrelonym siebie" (Fenichel, 1945, s. 391). Czo-
pragnieniem. Pocztkowo moe towarzy- wiek taki uwaa, e nie sprosta ideaom
szy temu pewna wiadomo tego, co si czy standardom swojego superego, sam
robi, ale z czasem proces cakowicie si wic siebie obwinia. Obwinianie siebie jest
automatyzuje. Dana osoba nie tylko nie ma przejawem obnionej samooceny, a take
wiadomoci swoich dziaa obronnych, poczucia niszoci i wasnej bezwartocio-
ale w dodatku nie wie, przed czym si woci. Zo, ktr w odmiennej sytuacji
broni. Jak to uj jeden z moich pacjentw mona by skierowa przeciw innej oso-
zmagajcych si z bardzo bolesnymi uczu- bie albo okolicznociom winnym poraki,
ciami: Czuj, e si do czego zbliam, ale czowiek zwraca przeciw sobie, obwiniajc
natychmiast przed tym czym wyrasta si i krytykujc. Zamiast zoci si na
jaki mur, jaka bariera. To dzieje si au- innych, osoba w stanie depresji zoci
tomatycznie. Nie mog nic na to poradzi si na siebie: Zasuguj na kar, brak
i zupenie nie wiem, o co w tym wszystkim uznania, odrzucenie". Dominuje poczucie
chodzi". winy, obwinianie si oraz utrata poczucia
Osignicie tego stanu oznacza suk- wasnej wartoci, wynikajca z niesprosta-
ces dziaa obronnych, bo czowiek nie nia ideaom i standardom superego.
odczuwa lku albo zagroenia pyncego W szczegach psychoanalityczna teo-
z okrelonego pragnienia. Ponosi jednak ria psychopatologii jest nieco bardziej
rwnie powane koszty, poniewa traci skomplikowana, ale jej istot stanowi kon-
czno ze swoim yciem wewntrznym. flikt midzy pragnieniem a lkiem przed
W przyszoci moe te unika sytuacji kar lub blem zwizanymi z wyraeniem
kojarzcych mu si z pierwotnym blem tego pragnienia. W kategoriach technicz-
i lkiem, na skutek czego nie dowie si, e nych mona mwi o konflikcie midzy
mog one rni si od sytuacji pierwotnej. instynktownymi pragnieniami pyncymi
Moe wic na przykad unika kontaktw z id a grob kary pochodzc ze wiata
z kobietami lub mczyznami ze wzgldu zewntrznego lub z superego. Nie trzeba
na srogiego ojca albo dominujc matk, jednak uywa tych terminw, aby za
tracc szans przekonania si, e nie istot*- teorii psychoanalitycznej uznawa
wszystkie kobiety i nie wszyscy mczyni konflikt midzy pragnieniem a lkiem
s tacy, jak sobie wyobraa. Skutkiem czy te midzy wasn ocen swoich
moe te by poczucie winy lub wstydu, osigni a wyznaczonymi standardami
a wic nieokrelone przekonanie, e jest (czyli superego). Zaburzenia osobowoci
si gorszym i zasuguje si na wzgard. przejawiaj si tutaj na wiele sposobw.
Poczucie winy i wstydu prowadzi nas Jak wspomniaem, czowiek traci kontakt
do zagadnienia depresji. Wedug teorii psy- z pewnymi aspektami swojego ycia we-
choanalitycznej depresja polega na utra- wntrznego oraz pielgnuje negatywny
cie poczucia wasnej wartoci, zalenego obraz samego siebie. Unika sytuacji, ktre
od zdolnoci realizowania swoich ideaw w istocie wcale nie musz by niebez-
oraz trzymania si wyznaczonych standar- pieczne. Z powodu odczuwanego lku zu-
dw. Pojawiaj si wwczas takie na przy- penie si usztywnia. Sztywno ta staje
kad uczucia: Wszystko straciem; otacza si wrcz wyznacznikiem zaburze oso-
mnie zupena pustka" albo Wszystko stra- bowoci wynikajcych z dziaania mecha-
nizmw obronnych. Lk nie pozwala na popdw. Teoretycy relacji z obiektem

elastyczno. zwracaj te wielk uwag na Ja czowieka,
Raz jeszcze trzeba podkreli, e sposb doznawania samego siebie jako jed-
wszystkie te procesy zachodz niewia- nostki spjnej i zintegrowanej albo rozbitej
domie. Wedug teorii psychoanalitycznej i kruchej. Zaburzenia osobowoci byyby
czowiek nie zdaje sobie sprawy ze swoich w tym ujciu pochodn wizerunkw siebie
pragnie oraz skierowanych przeciw nim i innych oraz kruchoci poczucia wasnej
mechanizmw obronnych. Nie chodzi przy wartoci. Poniej podajemy przykady tak
tym o niewiadomo wynikajc z au- rozumianych zaburze.
tomatycznego wykonywania nawykowych
czynnoci, lecz o efekt wyparcia! Mamy Osobowo narcystyczna:
do czynienia nie z prost niewiadomoci, porwnanie z teori cech
lecz z barier niedopuszczajc pewnych
Jak wspomniaem, teoretycy relacji z obiek-
uczu i myli do wiadomoci. Dziaa-
tem koncentruj si na zaburzeniach w ob-
nie procesu obronnego dobrze obrazuje
razie samego siebie. Szczeglnie inte-
uwaga mojego pacjenta. W chwili, gdy
zacz sobie co niejasno uwiadamia, resuje ich, a take nas - z uwagi na
wyrs przed nim jaki mur. To, co kiedy wczeniej omawian teori cech - osobo-
byo wiadomym doznaniem - pragnienie wo narcystyczna. Wedug teorii relacji
i zwizana z nim groba - przestao by z obiektem wyksztacenie zdrowego ob-
dostpne wiadomoci. Tam, gdzie kiedy razu siebie i zdrowego narcyzmu wymaga
byo wiadome pragnienie seksualne albo poczucia wasnej odrbnoci i indywidual-
uczucie zoci, teraz jest pustka, w ktrej noci, w miar stabilnego poczucia wasnej
tylko niekiedy, w sytuacjach kojarzcych wartoci, dumy ze swoich osigni oraz
si ze stumionym pragnieniem, pojawia umiejtnoci rozumienia potrzeb innych
si lk. i reagowania na nie, poczonej ze wiado-
moci wasnych potrzeb. Osobowo nar-
cystyczna charakteryzuje si zakconym
Teoria relacji z obiektem poczuciem siebie oraz wielk kruchoci
Wczeniej przedstawiem bardzo trady- poczucia wasnej wartoci. Czowiek taki
cyjne ujcie psychoanalitycznego mo- potrzebuje cigego uwielbienia ze strony
delu psychopatologii. Z czasem jednak innych ludzi i jest niewraliwy na uczucia
teoria psychoanalityczna wzbogacia si i potrzeby. Ten brak empatii wynika z ci-
0 nowe koncepcje. Szczeglne znaczenie gej koncentracji na sobie oraz nieumiejt-
ma wspomniana w rozdziale smym teo- noci pojmowania innych jako odrbnych
ria relacji z obiektem. W centrum jej jednostek, majcych swoje potrzeby.
zainteresowa ley wpyw wanych lu- Jakie jest rdo tych zaburze? Jak ju
dzi z ycia danej osoby na obraz siebie, wspomniaem, model wyjaniajcy teorii
innych oraz na stosunki z nimi. Mamy relacji z obiektem podkrela wag pierw-
tu do czynienia zarwno z jednostkami szych zwizkw z innymi ludmi oraz
poznawczymi, w postaci reprezentacji, jak stanu psychicznego dziecka, u ktrego
1 afektywnymi, czyli silnych emocji powi- ksztatuje si poczucie siebie oraz swojej
zanych z tymi obrazami. W teorii tej wi wartoci. Jeeli chodzi o osobowo narcy-
z innymi jest waniejsza ni zaspokojenie styczn, to dziecko tworzy j, jeli ma do
czynienia z rodzicami pozbawionymi daru teorii cech. Prbowano nawet opracowa

empatii, niewraliwymi na jego potrzeby Kwestionariusz Poziomu Narcyzmu (Mur-
i uczucia, skupionymi na wasnych po- ray, 1938; Raskin, Hall, 1979; tabela 11.1).
trzebach, w jednej chwili powicajcymi Pomimo jednak pewnych podobiestw teo-
dziecku wiele uwagi i czuoci, by za ria relacji z obiektem pozostaje zasadniczo
chwil omiata je pustym wzrokiem lub odmienna, zwaszcza dlatego, e kadzie
lekceway. Rodzice przesyaj wic do duy nacisk na umieszczenie zaburze
dziecka sprzeczne sygnay, raz kac mu w okrelonym kontekcie oraz teoretyczne
wierzy, e jest szczeglne i wyjtkowe wyjanienie zespou charakterystycznych
- innym razem, e jest nieudane i nie- cech (Kernberg, 1976; Kohut, 1971; Mil-
wiele warte. Dziecko nie otrzymuje wic
ion, 1981).
wyrazistego wzoru empatii, czuje, e nie
moe wierzy innym w kwestii wasnej
Relacje z obiektem, przywizanie a depresja
wartoci, a w obrazie siebie przechodzi
od snw o potdze do poczucia zupe- Aby szerzej przedstawi t koncepcj,
nej znikomoci. Z powodu skupienia na omwimy problem depresji. W rozdziale
sobie oraz braku wzorcw empatii ma szstym zajmowalimy si Bowbly'ego
trudnoci ze zrozumieniem potrzeb innych koncepcj stylu przywizania oraz we-
ludzi. W sumie kadzie si tutaj nacisk wntrznych modeli operacyjnych.
na wczesne kontakty z wanymi osobami Zgodnie z ni wizi z okresu wczesno-
z otoczenia (najczciej rodzicami) oraz dziecicego ksztatuj charakter emocji
wizerunek siebie i innych ksztatujcy si oraz kontaktw midzyludzkich w wieku
w okresie decydujcym o poczuciu wasnej dojrzaym, wczajc w to zwizki mio-
tosamoci. sne. Obecnie twierdzi si, e wan przy-
Taki portret osobowoci narcystycznej czyn depresji jest wyksztacenie si we
powsta na podstawie praktyki klinicznej. wczesnym dziecistwie wadliwych repre-
Wiele z jego waciwoci pokrywa si zentacji mentalnych (czy wewntrznych
z tymi, ktre wyodrbniono na podstawie modeli operacyjnych) wizi z najbliszym
TABELA 11.1 Przykadowe pozycje z Kwestionariusza Poziomu Narcyzmu.
Kwestionariusz Narcyzmu Murraya (1938, s. 181)

Czsto si zastanawiam nad swoim wygldem i nad tym, jakie wraenie wywieram na innych.
atwo mnie zrani miechem albo lekcewaeniem.
Duo mwi o sobie, moich doznaniach, uczuciach i mylach.
Kwestionariusz Osobowoci Narcystycznej (Raskin, Hall, 1979)

Lubi znajdowa si w centrum uwagi.
Myl, e jestem niezwykym czowiekiem.
Duo oczekuj od innych ludzi.
Zazdroszcz innym ludziom sukcesw.
Nie bd zadowolony, dopki nie otrzymam tego, na co zasuguj.
opiekunem. Innymi sowy, reprezentacja cami w dziecistwie, zwracajc szczegln

mentalna powstaa na podstawie nieprawi- uwag na zagadnienia poruszane przez
dowego przywizania we wczesnym dzie- teori stylu przywizania. Studentki oce-
cistwie jest odpowiedzialna za skonno- niay na przykad, czy ich matka i ojciec
ci depresyjne w wieku dojrzaym (Blatt, - traktowani oddzielnie - akceptowali je,
Bers, 1993a; 1993b; Blatt, Homann, 1992). czy odrzucali (np.: Moja matka - mj
Chcc oceni t koncepcj, warto si ojciec - dawaa/dawa - mi odczu, e lubi
przyjrze badaniom nad zwizkami we- mnie tak, jaka jestem"), zachcali do sa-
wntrznych modeli operacyjnych z depre- modzielnoci, czy te byli nadopiekuczy
sj (Carnelley, Pietromonaco, Jaffe, 1994). (np. Kiedy byam dzieckiem, mj ojciec
Zdaniem ich autorw teoria stylu przy- - moja matka - zachca/zachcaa - mnie
wizania pozwala zrozumie myli i zado samodzielnego podejmowania decyzji").
chowania ludzi cierpicych na depresj. Jednoczenie badane kobiety wypeniay
Postawiono tez, e u dziecka spotykaj- kwestionariusz okrelajcy ich operacyjne
cego si z chodem i odrzuceniem kszta- modele przywizania w wieku dojrzaym.
tuje si operacyjny model Ja jako osoby Na podstawie wyaniajcego si z tych
niekochanej i bezwartociowej, a take kwestionariuszy modelu podzielono ba-
modele innych jako osb niewiarygodnych, dane kobiety na trzy grupy: kobiet ma-
chodnych i dalekich. Na skutek dziaania jcych due poczucie bezpieczestwa
tych modeli czowiek oczekuje odrzuce- (Nawizywanie bliskich kontaktw uczu-
nia i poraki. Nierzadko znieksztaca przy ciowych z innymi przychodzi mi atwo"),
tym obraz rzeczywistoci i mimowolnie penych lku (Pragn bliskiej wizi
wywouje takie zachowania innych ludzi, uczuciowej, ale nie potrafi komu zupe-
ktre utwierdzaj go w przekonaniu, e nie nie zawierzy ani by od kogo zalena")
jest wart czyjej mioci. W sumie w wy- oraz niepewnych (le si czuj, nie
niku nieprawidowej wizi z najbliszym majc nikogo, ale czasami obawiam si, e
opiekunem z okresu wczesnodziecicego jestem dla innych mniej wana ni oni dla
ksztatuje si nie tylko negatywny obraz mnie") (Bartholomew, Horowitz, 1991).
Ja, lecz rwnie niezapewniajcy poczu- Czy stwierdzono zwizek midzy rela-
cia bezpieczestwa model wizi w wieku cjami na temat relacji z innymi z wcze-
dojrzaym. Wszystko to stwarza bardzo snego dziecistwa a stylem przywizania
podatny grunt dla depresji (ryc. 11.2). w wieku dojrzaym? Czy relacje te byy
Opierajc si na tym modelu, badacze inne u osb ze skonnociami depresyj-
postawili hipotez, e ze dowiadcze- nymi ni u osb bez takich skonnoci?
nia z dziecistwa wi si z modelem Badania potwierdziy zaoenia modelu.
wizi niezapewniajcym poczucia bezpie- Stwierdzono silny zwizek midzy charak-
czestwa oraz wiksz podatnoci na terem raportw na temat wczesnego dzie-
depresj. Aby zweryfikowa t hipotez, cistwa a stylem przywizania w wieku
zbadano skonnoci depresyjne u grupy dojrzaym. Kobiety piszce o nienajlep-
studentek. Na tej podstawie kobiety po- szych kontaktach z obojgiem rodzicw cha-
dzielono na dwie mniejsze grupy: depre- rakteryzoway si mniejszym poczuciem
syjn i niedepresyjn. Nastpnie popro- bezpieczestwa w zwizkach dojrzaych
szono je o wypenienie kwestionariuszy (pene lku" oraz niepewne") w porw-
charakteryzujcych ich stosunki z rodzi- naniu z kobietami dobrze wspominajcymi
Zarwno styl przywizania w wieku dojrzaym, jak i skonnoci depresyjne mog by wynikiem zych relacji
z najbliszym opiekunem z okresu dziecistwa i oddziaywa wzajemnie na siebie (krzywa linia). Styl ten
w wieku dojrzaym i skonnoci depresyjne wpywaj na zwizki z innymi ludmi (linia ciga oznacza silny
wpyw, a przerywana - sabszy).
Styl przywizania
w wieku dojrzaym
Kontakty z rodzicami
Funkcjonujcy zwizek
w dziecistwie
Skonnoci depresyjne
RYCINA 11.2 Zakadane powizania midzy czynnikami wpywajcymi na charakter zwizkw midzyludzkich
w wieku dojrzaym
rdo: K. B. Carnclly, R R. Pietromonaco, K. Jaffe (1994). Depression, working models of others, and
relationship functioning. Journal of Personaiity and Social Psychology, 66,129. Copyright by 1994 American
swoje kontakty z wczesnego dziecistwa. W kolejnym badaniu Carnelly, Pietro-

Podobny, cho nie tak zdecydowany zwi- monaco i Jaffe (1994) porwnywali do-
zek stwierdzono midzy kontaktami z dowiadczenia z dziecistwa oraz styl przy-
minujcymi rodzicami a wyksztaceniem wizania matek leczcych si z de-
si nasyconego obawami stylu przywi- presji oraz matek niecierpicych na
zania w wieku dojrzaym. Zaobserwo- ni. Oceniano rwnie zwizki mae-
wano rwnie zwizek midzy zymi do- skie tych kobiet. Wyniki nie przema-
wiadczeniami z dziecistwa a depresj. wiay tak zdecydowanie za zakadanym
U kobiet o skonnociach depresyjnych modelem, jak poprzednio. Stwierdzono
czciej wykrywano nieprawidowe wizi jednak zwizki midzy zymi dowiad-
z rodzicami w okresie wczesnego dzie- czeniami z dziecistwa a pozbawionymi
cistwa. Wreszcie, stwierdzono siln ko- poczucia bezpieczestwa stylami przywi-
relacj midzy depresj a dwoma pozba- zania, midzy nienajlepszymi kontaktami
wionymi poczucia bezpieczestwa stylami z matk i ojcem a depresj, a take
tworzenia zwizkw. Badania potwierdziy midzy depresj a stylem przywizania
wic hipotez, wedle ktrej kontakty penym lku. Zaobserwowano rwnie ko-
z wanymi osobami z okresu dziecistwa relacj midzy owym stylem a jakoci
(gwnie z rodzicami) wpywaj na rozwj funkcjonowania maestwa. Kobiety nie-
wewntrznych modeli operacyjnych oraz pewne lub pene lku gorzej funkcjo-
stylw przywizania odpowiedzialnych za noway w zwizku maeskim i byy
skonnoci depresyjne. mniej otwarte na wzajemne wspieranie si
z mem ni kobiety o duym poczuciu wa je w inny, korzystniejszy dla siebie

bezpieczestwa. sposb.
Ostatecznie, badania potwierdziy wic Podstawowym wehikuem tego pro-
istnienie zwizkw midzy skonnociami cesu jest przeniesienie. W trakcie te-
depresyjnymi a modelami operacyjnymi rapii pacjent zaczyna mie w stosunku
stylu przywizania pozbawionego poczucia do psychoanalityka nastawienia, pragnie-
bezpieczestwa. Stwierdzono rwnie po- nia i uczucia korespondujce z tymi, jakich
wizania midzy depresj a nieprawido- w dziecistwie dowiadcza w stosunku do
wymi kontaktami z rodzicami we wcze- swoich najbliszych (np. matki, ojca). Cho
snym dziecistwie. Trzeba jednak pami- termin przeniesienie" mgby sugerowa
ta, e w badaniu tym posugiwano si co dziwnego i niesamowitego, to jednak
wspomnieniami dotyczcymi wczesnego
w samym zjawisku nie ma nic niezwy-
dziecistwa. Nie mona wykluczy, e
kego. Kademu czowiekowi w pewnych
stany depresji oraz kopoty w zwizku
sytuacjach pewni ludzie przypominaj,
z drugim czowiekiem zabarwiaj te wspo-
wiadomie czy nie, osoby z wczeniejszych
mnienia. Jest to rzeczywicie powany
okresw ycia, kojarzce si z lkiem
problem tego typu bada. Inne jednak
i konfliktem (Thorne, 1989). Ludzie od-
prace, polegajce na obserwowaniu relacji
midzy dzieckiem a matk ogarnit de- czuwajcy zo czy lk w kontaktach
presj, potwierdzaj istnienie zwizku mi- z dominujcym szefem lub partnerem albo
dzy wyksztaconymi we wczesnym dzie- zazdro, gdy kto dostaje to, na czym im
cistwie operacyjnymi modelami przywi- zaleao; ludzie reagujcy zawici na czyj
zania a podatnoci na depresj (Blatt, sukces niezalenie od wasnych sukcesw
Homann, 1992). albo czujcy, e musz zaspokaja potrzeby
innych nawet wasnym kosztem - wszyscy
oni codziennie unaoczniaj dziaanie pro-
Zmiana terapeutyczna cesu przeniesienia.
Odmienno przeniesienia w psycho-
Jeeli na tym wanie polegaj zaburzenia
analizie polega na tym, e swoje odczucia
osobowoci, to jak przeprowadzi zmian?
Psychoanaliza rwnie odwouje si do mona wyraa, analizowa i wyjania
zasad uczenia si. Zaburzenia polegaj w bezpiecznych warunkach, w obecnoci
na utrwaleniu si reakcji z wczesnego zaufanego terapeuty. Pacjent moe wpa
dziecistwa. Czowiek nie wie, e moe w furi, a nastpnie ba si odwetu ze
czu i reagowa inaczej, e inaczej mog strony psychologa, ale zarazem wie, e
wyglda jego zwizki z ludmi, e moe zadaniem tamtego jest mu pomc, a nie
zbudowa inny obraz Ja, w ktrym mniej mci si. Moe te zazdroci innym
byoby poczucia winy i wstydu, a wicej pacjentom, uwaajc, e psycholog po-
- pozytywnej samooceny. Cho psycho- wica im wicej czasu albo bardziej si
analitycy nie posuguj si formaln teo- nimi interesuje. Moe te doj do kon-
ri uczenia si, to model pozostaje ten fliktu na tle pienidzy, czasu, tego, kto
sam. Nic wic dziwnego, e spostrze- ma mwi, czy jak ma przebiega sesja.
gaj oni terapi jako proces uczenia si, Wszystko, to jest przejawem przeniesie-
podczas ktrego pacjent na nowo prze- nia zachodzcego podczas procesu analizy.
ywa stare konflikty i uczy si rozwizy- Jednak - jeszcze raz przypomnijmy -
adna z tych reakcji nie jest specyficzna Co gorsza, kada zmiana niesie ze sob
dla seansw psychoanalizy. Kada z nich niepewno: Teraz wiem, jak jest, ale
wystpuje w yciu codziennym. Wtedy czy po zmianie nie bdzie gorzej? Teraz
jednak czowiek nie jest wiadomy tego, wprawdzie moje ycie nie cakiem mi si
co si dzieje i nie jest w stanie dogbnie podoba, ale czy po zmianie spodoba mi si
przeanalizowa swoich reakcji. Podczas bardziej? Teraz wiem, jak y, ale co mam
seansu psychoanalizy ma natomiast okazj zrobi z analizowaniem tych wszystkich
zastanowi si nad wystpujcymi u niego starych spraw?".
procesami przeniesienia oraz zweryfiko- Zmiana oznacza niepewno i lk, rw-
wa szkodliwe dla siebie sposoby kontaktu nie dobrze mona dziki niej straci jak
z innymi, a take ze sob.
zyska, wic wikszo pacjentw jedno-
Z czasem psychoanalitycy zaczli przy- czenie pragnie jej i si jej opiera. Opr
kada coraz wiksz wag do emocjonal- w terminologii psychoanalitycznej oznacza
nych aspektw tego zjawiska. Sia prze- sytuacj, w ktrej pacjent nie przestrzega
niesienia bierze si std, e podczas se- podstawowej zasady swobodnych skoja-
ansu dochodzi do prawdziwej konfrontacji,
rze i mwienia wszystkiego, co przyjdzie
podczas ktrej uwalniane s intensywne
na myl. Mwic jednak szerzej, opr
uczucia i przeywane stare konflikty. Prze-
obejmuje wszystkie wiadome i niewia-
niesienie stanowi wic podstaw korek-
dome sposoby obrony przed zmianami.
cyjnego przeycia emocjonalnego (Ale-
Jego przejawem moe by zapomnienie
xander, French, 1946). W jego trakcie
pacjent zaczyna czu, e wszystko moe 0 seansie, przespanie umwionej godziny,
by inaczej, e nie trzeba si ba swoich spnianie si, niepodejmowanie sensow-
pragnie lub kara si za nie, narzucanych prb (takich jak w wypadku niemia-
jc sobie surowe standardy. W znacznym ej osoby prba umwienia si z kim na
stopniu korekcyjne przeycie emocjonalne randk albo porozmawiania na przyjciu)
zachodzi dlatego, e psycholog zachowuje albo te kontynuowanie dziaa, ktrych
si inaczej ni rodzice czy inni ludzie naleaoby zaprzesta (np. prowokowanie
wani dla rozwoju emocjonalnego pacjenta. sprzeczek z szefem albo partnerem). Pr-
W tym wanie sensie proces terapeu- bujc zrozumie, jak i dlaczego ludzie si
tyczny jest procesem uczenia si. Polega zmieniaj, musimy rwnie rozumie, dla-
on na wznowieniu rozwoju tam, gdzie czego niekiedy tak trudno im si zmieni.
na skutek konfliktu lub lku zosta on Pojcie oporu jest pod tym wzgldem
przerwany albo skierowany w z stron. bardzo wane.
Czy z jakich powodw zmiana moe Podobnie jak w wypadku zaburze,
nie nastpi? Wedug teorii psychoanali- teoria terapii jest bardziej zoona ni tu
tycznej jest to trudny proces. Swoje ogra- zaprezentowano. Przedstawilimy jednak
niczenia ma kady terapeuta; co wicej, istot psychoanalitycznego modelu zmiany
rwnie i sam pacjent nie zawsze pali si terapeutycznej. Polega on na uczeniu si,
do zmian. Zasadnicza zmiana jest zawsze w znacznej czci za pomoc przeniesie-
bolesna. Terapia psychoanalityczna polega nia, e pewne myli i uczucia nie powinny
na powtrnym przeyciu zadawnionych duej wzbudza lku czy poczucia winy
lkw, a niekiedy na zmierzeniu si z wa- 1 mona je wykorzysta w lepszy dla siebie
snym, niezbyt pochlebnym wizerunkiem. sposb.
Opis, interpretacja i przeciwdziaanie zwycienia depresji Geralda i udzielenia

zaburzeniom w funkcjonowaniu mu pomocy w nawizaniu bardziej udanych
osobowoci a model psychoanalityczny kontaktw w przyszoci. Prawdopodobnie
podczas terapii przekonaby si, jak su-
Podobnie jak to zrobilimy, omawiajc teo- rowe, nierealistyczne i twarde standardy
ri cech, zastanwmy si, jak si ma sobie narzuci. Zrozumiaby, jak cen
przedstawiony wyej model do sprawy paci za poczucie winy i skierowan do
Geralda i innych ludzi majcych problemy wewntrz zo. Staoby si tak dziki
psychiczne. Po pierwsze, jeeli chodzi analizie relacji midzy jego biecym po-
o opis, psychoanaliza oraz teoria relacji stpowaniem a wzorcami uksztatowanymi
z obiektem pozwalaj doskonale scharak- we wczesnym dziecistwie, jak rwnie
teryzowa problemy trapice Geralda. Jego dziki analizie przey podczas terapii, po-
odczucia na wasny temat, jak rwnie ko- jawiajcych si w procesie przeniesienia.
poty miosne, wietnie mieszcz si w ob- Przekonaby si, czy terapeuta oceni go
rbie obu teorii. Gerald cierpi z powodu tak surowo, jak on sam ocenia siebie,
opisywanych przez psychoanalitykw su- i czy odrzuci go, jeli nie bdzie idealnym
rowych standardw oraz obwiniania sa- pacjentem".
mego siebie. Idealizowanie ostatniej part- Czy z tego wynika, e psychoanaliza
nerki i rozpacz z powodu rozczarowania jest skuteczna i dziaa wanie w ten
tym zwizkiem, razem z histori trudnoci sposb? Innymi sowy, czy potrafimy oce-
w nawizaniu bliszych kontaktw, odpo- ni zachodzce zmiany? Czy odpowiadaj
wiadaj stylom przywizania z niepewno- one zmianom opisanym wczeniej? Czy
ci, opisywanym przez teoretykw relacji potrafimy ledzi proces zmiany w trakcie
z obiektem oraz teoretykw przywizania. terapii i wyodrbni decydujce o nim
Model ten rwnie tumaczy przyczyny elementy? Jest to wielkie wyzwanie dla
kopotw Geralda. Hipoteza, e bezpo- badaczy i - jak zobaczymy pod koniec
rednim powodem depresji Geralda jest niniejszego rozdziau - bardzo zoona
zaamanie si poczucia wasnej wartoci sprawa. Nie ma chyba nic trudniejszego dla
albo zerwanie zwizku miosnego, dosko- psychologa ni ocena zmiany osobowoci
nale pasuje do jego sytuacji. Dozna on oraz procesu terapeutycznego, ktry do
poraki zarwno na gruncie zawodowym, niej doprowadzi.
jak i osobistym. Ponadto okazao si, e Badania nad wynikami terapii om-
surowe standardy (superego) pojawiy si wimy pniej, tutaj wspomnijmy jedynie,
u niego we wczesnym wieku, a jego e nie wypadaj one najlepiej (Crits-Chri-
stosunki z matk, osob niekiedy poba- stoph, 1992; Elkin i in., 1989; Sloane,
liw i niezwykle opiekucz, innym razem Staples, Cristol, Yorkston, Whipple, 1975;
surow i krytyczn, byy bardzo zawie. Wallerstein, 1989). Nie znaczy to, e nie
Podobna ambiwalencja cechowaa jego sto- jest ona skuteczna, lecz e nie wyka-
sunki z kobietami. Pragn bliskoci, ale zano jak dotd, by skuteczniej ni inne
zarazem ba si odrzucenia, nie potrafi formy terapii wywoywaa okrelonego
wic nawiza z nimi naprawd serdecz- typu zmiany. Obecnie badacze o orienta-
nego kontaktu. cji psychoanalitycznej prbuj zrozumie,
Jeeli chodzi o przeciwdziaanie, to jakie elementy procesu terapeutycznego
omawiane modele wskazuj metod prze- prowadz do zmiany, a kiedy ona nie na-
stpuje (Luborsky, Barber, Beutler, 1993; wadzio to do lepszego zrozumienia jego

Messer, Warren, 1990). Szczegln uwag sytuacji oraz stopniowego rozwoju. Mniej
zwracaj na charakter relacji midzy te- wana jest wic caociowa ocena procesu,
rapeut a pacjentem, w tym zwaszcza a waniejsze zrozumienie, ktre skadniki
na umiejtno takiego interpretowania terapii odgrywaj decydujc rol w dopro-
przez terapeut przey pacjenta, by prowadzeniu do zmiany.
Koncepcje spoeczno-poznawcze
Teraz zajmiemy si koncepcjami zaburze przekonania. Podstawowe znaczenie ma
osobowoci oraz zmiany terapeutycznej pogld, e u podoa zaburze emocjo-
zwizanymi z trzecim modelem - spo- nalnych i behawioralnych le struktury
eczno-poznawczym. W grupie tej notuje i procesy poznawcze, i to w ich obr-
si wiksze zrnicowanie postaw badaw- bie musi dokona si zmiana, jeeli stan
czych ni wrd teoretykw cech albo psychiczny danej osoby ma ulec popra-
psychoanalitykw. wie. Terapeut uwaa si za aktywnego
Podejcie poznawcze obejmuje w za- uczestnika procesu zmiany, zmuszajcego
sadzie wszystkie teorie, metody badaw- pacjenta do weryfikacji jego struktur po-
cze i techniki terapeutyczne koncentrujce znawczych oraz do wyprbowania innych
si na sposobie przetwarzania informacji, sposobw mylenia i zachowania.
a wic na mechanizmach uwagi, kodo- Omwimy tutaj trzy koncepcje. Wybra-
wania, magazynowania i przywoywania limy je ze wzgldu na ich znaczenie histo-
informacji. Mieszcz si w nim takie po- ryczne, a take dlatego, e dobrze odzwier-
jcia, jak atrybucje (np. Seligman, We- ciedlaj panujce obecnie zrnicowanie
iner), schematy, a zwaszcza schematy Ja, w ramach teorii poznawczej i wywieraj
dysfunkcjonalne myli oraz irracjonalne duy wypyw na teori i praktyk.
Teoria konstruktw osobistych Kelly'ego

W rozdziale trzecim omawialimy teori zdarze mona trafnie przewidzie. Ludzie
konstruktw osobistych Kelly'ego (1955), rni si midzy sob rodzajem konstruk-
ilustrujc na jej przykadzie wczesny etap tw wykorzystywanych do interpretowa-
rozwoju bada poznawczych nad osobowo- nia rzeczywistoci, jak rwnie sposobami
ci. Pisalimy wwczas, e Kelly rozumia organizacji caego systemu.
czowieka jako naukowca wyposaonego Jaka jest relacja midzy systemem
w teori, czyli system konstruktw su- konstruktw a zaburzeniami osobowoci
cych spostrzeganiu i interpretowaniu oraz zmian terapeutyczn? Co oczywi-
rzeczywistoci. Podstawowym zadaniem ste, Kelly uwaa patologie psychiczne
tego systemu jest przewidywanie zdarze. za skutek zaburzenia funkcjonowania sys-
Im jest on lepszy, tym wikszy zakres temu konstruktw, terapi za za zespl
procedur prowadzcych do wypracowania jest jego powana rekonstrukcja. Poniewa

lepszych konstruktw oraz ich bardziej jednak wie si ona z zagroeniem, czo-
spjnego systemu. Co to znaczy? Saby na- wiek stara si zachowa dawny system,
ukowiec charakteryzuje si tym, e trzyma cho w okrojonej i znieksztaconej formie.
si jednej teorii i wyprowadzanych z niej Zamiast wic udoskonala system, ludzie
hipotez, cho badania jej nie potwierdzaj. czyni go nadmiernie przepuszczalnym lub
Podobnie zaburzenia psychiczne w ujciu hermetycznym, przez co ich przewidywa-
Kelly'ego polegaj na uporczywym trzymania s sztywne lub lune. Mog te reago-
niu si pewnych konstruktw, cho ycie wa agresj, przejawiajc si zmuszaniem
ustawicznie im przeczy. Saby naukowiec innych do zachowa spjnych z systemem
nagina fakty do teorii oraz pewne ele- konstruktw.
menty teorii do faktw, nawet jeli inne By moe czytelnik odkry ju ude-
elementy teorii nie daj si z tym pogodzi. rzajc waciwo pogldw Kelly'ego na
Zaburzenia osobowoci rwnie polegaj zaburzenia funkcjonowania systemu kon-
na znieksztacaniu faktw i wpasowywaniu struktw. W istocie jest to model lku
ich w system konstruktw, jak rwnie i obrony (Pervin, 1993a). Cho rni si
na tak chaotycznym posugiwaniu si tym on zasadniczo od modelu Freudowskiego,
systemem, e traci on wszelki sens. Kelly to podstawowe pojcia pozostaj podobne.
twierdzi na przykad, e konstrukty mog rdem lku nie s popdy czy pragnienia,
by nadmiernie przepuszczalne (wcha- lecz niezdolno przewidywania. Reakcj
niaj prawie wszystkie treci) lub her- na ni nie jest obrona przed rozpoznaniem
metyczne (nie dopuszczaj prawie ad- i wyraaniem pragnie popdowych, lecz
nych nowych informacji). Ludzie mog te przed zmian systemu konstruktw. Po-
usztywni dziaanie systemu konstruk- mimo tych zasadniczych rnic teorie te
tw, tak e niezalenie od okolicznoci s podobne ze wzgldu na sposb rozu-
formuuj te same przewidywania, albo mienia zaburze funkcjonowania systemu
je rozluni do tego stopnia, e r- konstruktw jako reakcji na niepokj, lk
norodno przewidywa bdzie graniczy i zagroenie.
z chaosem.
Jak wobec tego przedstawia si zagad-
Skd bior si zaburzenia w funkcjo- nienie terapii? Kelly ujmowa t kwesti
nowaniu systemu konstruktw? Zdaniem zupenie inaczej ni Freud. Jeeli pro-
Kelly'ego s one reakcj na niepokj, blem polega na tym, e dana osoba jest
lk i poczucie zagroenia. Terminy te s zym naukowcem, to trzeba jej pomc
oglnie znane, ale Kelly dostosowa je do sta si lepszym naukowcem. Jak to zro-
swojej teorii. Niepokj wiza z uczuciem, bi? Zdaniem Kelly'ego najpierw trzeba
e wydarzenia pozostaj poza systemem zachci czowieka do przyjcia postawy
konstruktw, a lk - z pojawieniem si otwartoci, dziki ktrej nowe koncepcje
nowego konstruktu. Natomiast zagroe- i hipotezy s mile widziane. Nastpnie
nie kojarzy ze wiadomoci nadchodzcej terapeuta musi stworzy odpowiedni at-
caociowej zmiany systemu konstruktw. mosfer do eksperymentowania, w kt-
Inaczej mwic, zaburzenia dziaania sys- rej mona wyprbowa nowe konstrukty
temu konstruktw s wynikiem poczucia, (hipotezy), podda eksperymentalnej we-
e jest on niesprawny, nie pozwala zrozu- ryfikacji nowe dane oraz oprze na pod-
mie i przewidywa wydarze i niezbdna stawach empirycznych nowe konstrukty
dotyczce Ja i innych. Zachowujc si chowania. Rezultatem bezporednich do-

raczej jak mentor ni terapeuta czynicy wiadcze albo przyjcia niewaciwych
z siebie pusty ekran, na ktry pacjent modeli moe by te szkodliwa samo-
rzutuje swoje wynikajce z przeniesie- ocena, prowadzca do braku poczucia wa-
nia reakcje, Kelly pomaga swoim pacjen- snej skutecznoci. Jeli si je posiada, wie-
tom projektowa eksperymenty, prbowa rzy si, e mona sprosta wymogom sytu-
nowe sposoby zachowania oraz konstru- acji. Natomiast czowiek, ktremu brakuje
owania wydarze. Terapia jest po prostu takiej wiary, uwaa, e przekracza ona jego
odbudowywaniem systemu konstruktw, moliwoci. Brak poczucia wasnej sku-
a rol terapeuty jest stworzenie do tego tecznoci ley wic u podoa wszystkich
odpowiednich warunkw. zaburze osobowoci. Odbudowywanie jej
Jak wspomniaem w rozdziale trzecim, jest podstaw zmiany terapeutycznej.
pogldy Kelly'ego nie wywary duego Jak widzielimy, Bandura podkrela
i bezporedniego wpywu ani na teori znaczenie wiary w siebie dla zdrowia.
osobowoci, ani na praktyk terapeutyczn
Zgodnie z jego badaniami poczucie wa-
(cho istnieje aktywna grupa terapeu-
snej skutecznoci wpywa na funkcjono-
tw posugujcych si konstruktami oso-
wanie systemu odpornociowego organi-
bistymi). Pytanie, dlaczego tak si stao,
zmu. Jego brak czy si z podatnoci
jest tym bardziej interesujce, e w wie-
na lk i depresj (Bandura, 1988; 1989a).
tle ostatnich dokona terapii poznawczej
Zdaniem Bandury brak wiary w moli-
wida wyranie, jak wiele mia on do
powiedzenia. wo sprostania zagroeniom jest powo-
dem lku, a brak wiary w moliwo
uzyskania korzyci prowadzi do depresji.
Teoria spoeczno-poznawcza Bandury W pierwszym wypadku ludzie boj si, e
s za sabi, by podj walk. Przypomina
Bandura by z wyksztacenia klinicyst.
si tutaj kategoria oceny wtrnej Lazarusa
Cho koncentrowa si na teorii funkcjono-
(rozdzia dziesity). Poczucie niemonoci
wania osobowoci, interesowa si rwnie
stawienia czoa sytuacji moe zosta spo-
jej zaburzeniami oraz procedurami tera-
tgowane poczuciem umiejtnoci pora-
peutycznymi. Uwaa bowiem te zagadnie-
dzenia sobie z samym lkiem. Taki lk
nia za niezbdn cz caociowej teorii
przed lkiem prowadzi do paniki (Barlow,
osobowoci. Twierdzi te, e wdroenie
1991). W wypadku depresji ludzie uwaaj,
kadej techniki terapeutycznej musi by
e nie s w stanie osign upragnionych
poprzedzone poznaniem jej podstawowych
mechanizmw. celw. Moe tak by z powodu braku wiary
Zdaniem Bandury (1986) zaburzenia w siebie albo zawyenia standardw. Jeeli
osobowoci s wynikiem zaburze w pro- ludzie ich nie speniaj, obwiniaj o to
cesach uczenia si. Wynikaj one albo siebie.
z bezporednich dowiadcze, albo przyj- Jak mona poradzi sobie z brakiem
cia niewaciwych modeli. W tym drugim poczucia wasnej skutecznoci? Zdaniem
wypadku na skutek uczenia si reakcji Bandury zmiana tego stanu rzeczy jest
emocjonalnych przez obserwacj i zastp- podstaw wszystkich procesw zmiany te-
czego warunkowania czowiek ksztatuje rapeutycznej. Terapia prowadzona w du-
niewaciwe oczekiwania, emocje oraz za- chu teorii spoeczno-poznawczej polega
na nabywaniu kompetencji poznawczych Aarona Becka. Z wyksztacenia psychiatra

i behawioralnych poprzez modelowanie i psychoanalityk, pracujcy z ludmi cier-
oraz kierowane uczestnictwo. Modelowa- picymi na depresj, Beck zainteresowa
nie polega na tym, e podane dziaania si irracjonalnymi, szkodliwymi przekona-
s prezentowane przez rne wzorcowe niami swoich pacjentw. Rozczarowany do
postaci, ktre dowiadczaj ich pozytyw- technik psychoanalitycznych, opracowa
nych skutkw, a przynajmniej nie dowiad- poznawcz metod terapii. Zdaniem Becka
czaj skutkw negatywnych. W kierowa- (1987) zaburzenia psychiczne s wynikiem
nym uczestnictwie pacjentowi pomaga wypracowania negatywnych schematw Ja
si w podejmowaniu modelowych dziaa. i innych, automatycznych myli oraz dys-
Cho Bandura uznaje znaczenie szkodli- funkcjonalnych zaoe.
wych i irracjonalnych przekona, uwaa, Beckowskie ujcie zaburze psychicz-
e do prawdziwej zmiany w zakresie
nych najlepiej przedstawi w nawizaniu
poczucia wasnej skutecznoci niezbdne
do problemu depresji, z ktrego wzio
s rzeczywiste dowiadczenia. Poprawa
pocztek i na ktry wywaro najsilniejszy
wasnego wizerunku nastpuje w wyniku
wpyw. Jego model depresji obejmuje trzy
przekonania si o wasnych duych moli-
schematy negatywne, znane jako poznaw-
wociach. Niezbdnym warunkiem zmiany
cza triada depresyjna. Chodzi w nich
terapeutycznej s wic konkretne dziaa-
nia. o spostrzeganie Ja, wiata i przyszoci.
Ja" jestem nieudacznikiem, wiat" jest
Z literatury naukowej wynika, e mo-
beznadziejny, a przyszo" rysuje si
delowanie moe sprzyja budowaniu lep-
czarno. Negatywne widzenie Ja wyraa si
szej samooceny oraz wyrwnywaniu bra-
takimi na przykad stwierdzeniami: Je-
kw w zakresie kontaktw midzyludzkich
stem nieudolny, niepodany, bezwarto-
i zdolnoci poznawczych. Nie s jednak
ciowy". Negatywne spostrzeganie wiata
znane granice takiej terapii. Nie wiadomo,
czy byaby ona skuteczna w wypadku przejawia si w nastpujcych opiniach:
silnego lku, powanej depresji oraz in- Rzeczywisto stawia mi za wiele wy-
nych rodzajw zaburze psychicznych. Nie maga; ycie to nieprzerwany acuch
wiadomo rwnie, jak sprawdziaby si klsk". Przyszo natomiast jest oceniana
w odniesieniu do narcyzmu. Pojcie po- nastpujco: Zawsze bdzie tak ciko,
czucia wasnej skutecznoci jest wielkim jak teraz; ycie nie przyniesie niczego lep-
wkadem Bandury do teorii spoeczno-po- szego". Osoba cierpica na depresj czsto
znawczej i jest stosowane w wielu bada- przy tym znieksztaca informacje, na przy-
niach nad psychoterapi. Trzeba zarazem kad przedstawiajc codzienne trudnoci
pamita, e teoria spoeczno-poznawcza jako katastrofy albo nadajc pojedynczym
nie wywara wielkiego wpywu na prak- przypadkom ogln form (Nikt mnie nie
tyk terapeutyczn. lubi").
W sumie podstawowymi skadnikami
Beckowskiego modelu zaburze psychicz-
Poznawcza teoria i terapia Becka
nych s automatyczne, bdne przekonania
Prawdopodobnie adna poznawcza koncep- (schematy) i ze przetwarzanie informacji
cja zaburze osobowoci oraz ich leczenia (np. bdne oceny), prowadzce do powsta-
nie wywara wikszego wpywu ni teoria nia bolesnych emocji oraz szkodliwych re-
akcji behawioralnych. Przyczyn zaburze myli i schematy nie byy niewiadome

emocjonalnych i psychicznych s wic my- w tym sensie, e je tumia, ale jednocze-
li. Podstaw ich klasyfikacji s zwizane nie byy niewiadome, poniewa dziaay
z kadym z nich przekonania-schematy. Na automatycznie i nie zdawaa sobie z nich
przykad w wypadku depresji chodzi o my- sprawy, dopki przy pomocy terapeuty nie
li o Ja, a w wypadku lku - myli o niebez- zostay ujawnione.
pieczestwie (Clark, Beck, Brown, 1989). Po wyodrbnieniu dysfunkcjonalnych
Zadaniem terapii poznawczej jest rozpo- myli i schematw, terapeuta zaangaowa
znanie i korekta znieksztaconych myli, j w proces wsplnej weryfikacji empi-
dysfunkcjonalnych przekona oraz zych rycznej. W jego trakcie pacjentka i tera-
sposobw przetwarzania informacji. Po- peuta, niczym zespl naukowcw, wspl-
lega ona na uczeniu pacjenta nastpujcych nie analizowali powysze myli i schematy.
rzeczy: (1) rozpoznawania negatywnych, Za kadym razem, kiedy pacjentka mwia,
automatycznych myli; (2) dostrzegania e jest gupia" albo nieudolna", zasta-
zwizku midzy nimi a przykrymi uczu- nawiali si razem nad podstaw takiego
ciami i niewaciwymi zachowaniami; (3) osdu. Czy bya gupia", bo nie zdawaa
analizowania dowodw przemawiajcych sobie przedtem sprawy z tych automatycz-
za tymi mylami oraz przeciw nim; (4) nych myli, czy te terapeuta potrafi je
zastpowania myli wadliwych mylami dostrzec z racji swojego wyksztacenia?
bardziej odpowiadajcymi rzeczywistoci. Czy popenienie bdu wynika z czyjej
Oprcz analizy przekona i myli z punktu nieudolnoci, czy jest normaln, ludzk
widzenia ich logiki, wiarygodnoci oraz przypadoci? Czy mona zademonstro-
zalet adaptacyjnych wykorzystuje si rw- wa swoje umiejtnoci albo wzbogaci
nie zadania behawioralne, ktrych celem je, spdzajc wikszo dnia w ku?
jest zachcenie pacjenta do testowania Oprcz takiej racjonalnej analizy terapeuta
wadliwych myli oraz wyksztacenia umie- wyznacza kobiecie rne zadania i zadawa
jtnoci weryfikowania hipotez. W sumie jej prace domowe". Prosi j na przy-
przedmiotem terapii s konkretne my- kad, aby zapisywaa wszystkie swoje dys-
li, ktre uwaa si za przyczyn zabu- funkcjonalne myli i prbowaa wyobrazi
rze. sobie alternatywne myli i interpretacje
Beckowsk metod leczenia depre- wydarze. Miaa ponadto wiczy nowe
sji obrazuje opisany niedawno przypadek sposoby mylenia i zachowania. Kady
(Young, Beck, Weinberger, 1993). Chodzio z jej problemw rozoono na stopnio-
o mod kobiet, cierpic z powodu de- wane zadania, tak aby metod maych
presji, konfliktu maeskiego oraz proble- krokw moga robi postpy i nabiera
mw z dziemi. Terapi rozpoczto od wy- wiary w siebie. Na przykad napisanie
odrbnienia jej myli automatycznych oraz artykuu mona rozbi na kolejne para-
negatywnych schematw Ja. Jedn z jej grafy. Zadanie napisania artykuu moe
automatycznych myli byo na przykad przytacza, ale z paragrafem mona sobie
przewiadczenie, e nic si nie poprawi, przecie poradzi.
a ona ju zawsze bdzie tkwi w puapce. Przykad ten obrazuje koncentracj na
Jeden z jej schematw opiera si na wadliwych mylach oraz aktywne, ustruk-
przekonaniu, e ona nikogo nie obchodzi, turowane podejcie do terapii. Pacjentka
a inny - e jest nieudolna. Te negatywne przezwyciya depresj w cigu dwudzie-
stu spotka. Uznaa te, e dalej poradzi istotne rnice (tabela 11.2). W tera-
sobie sama, bez ma, na ktrym i tak pii psychodynamicznej przykadano wielk
nie moga polega. Kiedy podczas terapii wag do wyraania emocji, do uwiada-
pojawiay si jakie problemy, uznawano miania sobie bolesnych uczu, do wiza-
je za dodatkowe trudnoci, a nie oznak nia obecnych trudnoci z wydarzeniami
oporu. Terapeuta szuka wic innych wa- z przeszoci oraz do traktowania relacji
dliwych spostrzee, zamiast twierdzi, e midzy terapeut a pacjentem jako czyn-
ma do czynienia z celowymi manewrami nika prowadzcego do zmiany. W terapii
obronnymi.
poznawczej natomiast kadzie si nacisk
Rzecz jasna, opisany tutaj model bar-
na racjonaln analiz negatywnych emocji
dzo si rni od podejcia psychoana-
oraz na wsparcie, zacht i otuch pync
litycznego. Czy wic terapeuci poznaw-
ze strony terapeuty. Wynika to oczywicie
czy pracuj inaczej ni psychodynamiczni?
z rnic midzy obiema teoriami.
Analiza porwnawcza zapisw z sesji te-
rapeutycznych rzeczywicie prowadzi do
Badania skutecznoci
takich wnioskw (Jones, Pulos, 1993).
Oceniano w niej obecno lub nieobecno Czy terapia poznawcza jest skuteczna?
rnych cech charakterystycznych dla jed- Liczne badania wskazuj, e tak, zwasz-
nego i drugiego podejcia. Cho znaleziono cza w leczeniu pacjentw cierpicych na
pewne punkty wsplne (np. koncentracj depresj (Chambless, Gillis, 1993; Elkin
na obrazie Ja), to stwierdzono rwnie i in., 1989; Hollon, Shelton, Davis, 1993;
TABELA 1 1 . 2 Rnice midzy terapi psychodynamiczn a poznawczo-behawioraln
Charakterystyka terapii psychodynamicznej

1. Terapeuta jest wyczulony na uczucia pacjenta i peten empatii.
2. Terapeuta skupia si na poczuciu winy doznawanym przez pacjenta.
3. Terapeuta wyodrbnia powtarzajcy si wtek w doznaniach lub zachowaniach pacjenta.
4. Terapeuta intensyfikuje uczucia pacjenta, aby ten peniej i gbiej ich dowiadczy.
5. Uczucia lub spostizeenia pacjenta s zwizane z sytuacjami z przeszoci.
6. Omawiane s uczucia i dowiadczenia seksualne pacjenta.
Charakterystyka terapii poznawczo-behawioralnej

1. Rozmowa koncentruje si na kwestiach poznawczych (np. mylach albo systemie przekona).
2. Terapeuta zachowuje si niczym nauczyciel (dydaktyzm).
3. Pacjent otrzymuje zadania do wykonania w domu.
4. Terapeuta przedstawia dane doznanie albo zdarzenie w innej perspektywie.
5. Podkrela si wag rozrnienia midzy znaczeniami czy doznaniami rzeczywistymi a wyobraonymi.
6. Terapeuta udziela bezporednich rad i wskazwek
rdo: E. E. Jones, S. M. Pulos (1993). Compaiing the process in psychodynamic and cognitive-behavioral
therapies. Journal of Consulting and Clinical Psychology", 61, 312-313.
WIATO NA BADACZA
AARON T. BECK
Poznawcze uwarunkowania
zaburze osobowoci
Podczas moich kontaktw z pacjen-

tami pod koniec lat pidziesitych rt
zauwayem, e maj oni to samo
charakterystyczne nastawienie w sto- Nasza praca terapeutyczna pole-
sunku do swojego ycia, jego prze- gaa na modyfikowaniu wadliwego my-
szoci. teraniejszoci i przyszoci. lenia oraz dysfunkcjonalnych przeko-
Pacjenci cierpicy na depresj widzieli na. Jeden z moich byych studentw
wszdzie klski i braki; pacjentw obj badaniami wiele rnych chorb
w stanach lkowych wszdzie prze- i zaburze, takich jak zesp stresu po-
ladowao wszechobecne widmo za- urazowego, napady paniki i zaburzenia
groenia; pacjenci agresywni uwaali, dwubiegunowe, schizofrenia, a take
e wszyscy s przeciw nim. Te kli- dolegliwoci somatyczne, jak chroni-
niczne obserwacje zostay potwier- czny bl plecw, zapalenie okrni-
dzone w toku licznych bada zarwno cy czy przewlekle zmczenie. Kady
nad ludmi wykazujcymi zaburzenia, z tych stanw charakteryzowa si ok-
jak i zupenie zdrowymi. relon konfiguracj przekona i myli.
Kiedy stwierdziem, e za licznymi Obecnie pracuj nad bliszym po-
objawami depresji czy lku kryj si wizaniem podejcia poznawczego
gbsze zaburzenia osobowoci, za- z psychologi poznawcz i rozwojow.
czem poszukiwa ich uwarunkowa Prowadz badania nad przetwarza-
poznawczych. niem informacji charakterystycznym
Ustaliem, e kademu z takich dla rnych zaburze (np. przetwa-
stanw towarzyszy zespl wysoce in- rzanie automatyczne i kontrolowane),
dywidualnych przekona i myli. Na spostrzeganiem podprogowym oraz
przykad osoby zalene od innych m- pamici. Analizujemy dwa aspekty
wiy sobie: ..Jeli nie bd kogo mia. osobowoci: autonomi (kiedy poczu-
nie dam sobie rady", a wewntrzne cie Ja zaley od definicji Ja. panowania
przekonanie osoby zamknitej w sobie nad sob oraz poczucia wasnej war-
wygldao na przykad tak: Nie znios toci) i socjotropi (kiedy poczucie Ja
odrzucenia, wic lepiej trzyma si jest determinowane przez bliskie re-
z dala od sytuacji, w ktrej mogoby lacje z innymi ludmi). Chcemy usta-
si mi co takiego przytrafi". Stao li. jaki jest zwizek midzy kadym
si dla mnie jasne, e przekona ta- z tych aspektw a podatnoci na
kich nie maj tylko ludzie z zaburze- depresj, jakie s charakterystyczne
niami psychicznymi, lecz - w mniej- objawy kadego z nich. jak aspekty te
szym stopniu - mamy je wszyscy. wpywaj na reakcje pacjenta w cza-
sie terapii grupowej i indywidualnej, nie obj badaniami rne powody
a take w czasie terapii farmakolo- skonnoci samobjczych (np. poczu-
gicznej oraz takiej, ktra posuguje si cie braku nadziei, niska samoocena)
placebo. W przyszoci chcemy rw- wrd pacjentw.
Imber i in., 1990; 0'Leary, Wilson, 1987; zastanawia nad zasadnoci tak jedno-
Robins, Hayes, 1993). Nie wyglda jednak, znacznie pozytywnej oceny. Po pierwsze
by bya skuteczniejsza od innych form nawet zwolennicy terapii poznawczej m-
terapii. W dodatku nie jest jasne, w jaki wi, e jest obiecujca, ale jeszcze nie
sposb dziaa i czy zmiany przez ni cakiem wyprbowana" (Hollon i in., 1993,
wywoywane s specyficzne wanie dla s. 270). Co moe waniejsze z punktu
tej formy terapii (Robins, Hayes, 1993). widzenia podrcznika psychologii, trudno
Do tego zagadnienia powrcimy jeszcze na nazwa terapi poznawcz spjn i we-
kocu rozdziau. Z teoretycznego punktu ryfikowaln teori osobowoci". Ma ona
widzenia moe najwaniejsze jest to, e wprawdzie swoje centrum zainteresowa,
jak dotd nie wykazano, by zmiana tera- ktrym jest natura dysfunkcjonalnych pro-
peutyczna polegaa przede wszystkim na cesw poznawczych oraz procedury ich
zmienianiu przekona i sposobw prze- zmiany. Osobowo czowieka jednak to
twarzania informacji (Hollon, DeRubeis, co znacznie wicej, a terapia poznawcza
Evans, 1987; Whisman, 1993). Innymi jak na razie nie uczynia wiele, aby posze-
sowy, by moe zmiany w przekonaniach rzy swj zakres.
oraz metodach przetwarzania informacji
towarzysz zmianom emocjonalnym i be-
hawioralnym lub nawet nastpuj po nich. Mechanizmy spoeczno-poznawcze
w psychopatologii
Terapia poznawcza: przeszo, Dodge (1993) dokona przegldu mecha-
teraniejszo i przyszo nizmw spoeczno-poznawczych wpywa-
Zastanawiajc si nad przeszoci, te- jcych na zaburzenia osobowoci, w tym
raniejszoci i przyszoci terapii po- zwaszcza na zaburzenia zachowania oraz
znawczej, Beck stwierdza, e [...] wy- depresj. Jego praca pomaga te porwna
penia ona kryteria systemu psychote- rne koncepcje istniejce w ramach po-
rapeutycznego, dostarczajc spjnej, we- dejcia spoeczno-poznawczego.
ryfikowalnej teorii osobowoci, zaburze Dodge twierdzi, e zachowanie czo-
psychicznych oraz zmiany terapeutycznej, wieka w danej sytuacji jest skutkiem
[...] a take zestawu danych klinicznych sekwencji kolejnych operacji poznaw-
i empirycznych potwierdzajcych trafno czych, czyli etapw przetwarzania infor-
teorii i skuteczno terapii" (1993, s. macji. Pierwszym krokiem jest kodowanie
194). Jest oczywiste, e Beckowska teoria bodca. Wymaga ono zwrcenia uwagi na
i koncepcja terapii wywary duy wpyw okrelony rodzaj informacji. Drugi krok
na ca psychologi. Mona jednak si polega na tworzeniu reprezentacji men-
talnych, czyli na dalszym przetworzeniu jcia odroczonej gratyfikacji oraz kontroli

bodca percepcyjnego. Ma to rwnie impulsw. Wreszcie po tych czterech kro-
zwizek z pamici. Kiedy si przywouje kach nastpuje wdroenie wybranej re-
reprezentacj mentaln, wraz z ni w wia- akcji. Jej jako zaley od umiejtnoci.
domoci pojawiaj si rwnie zwizane Ogem wic dziaanie poprzedzaj cztery
z ni elementy poznawcze i emocjonalne. kolejne fazy przetwarzania informacji: ko-
Owo przywoywanie stanowi trzeci krok dowanie, reprezentacje mentalne, przywo-
omawianego procesu. Krokiem czwartym ywanie moliwych reakcji oraz rozwa-
jest ocena innych moliwych reakqi w ka- anie ewentualnych konsekwencji kadej
tegoriach moralnych, a take ewentual- z nich.
nych konsekwencji kadej z nich. Dodge Zdaniem Dodge'a zaburzenia mog si
zauwaa, e chocia reakcje zazwyczaj pojawi w kadej z tych faz. Na przykad
podlegaj takiej ocenie, to jednak mog osobnicy agresywni mog by szczegl-
si pojawi rwnie bez oceny i kontroli nie wyczuleni na objawy wrogoci, a lu-
wiadomoci. Przyczyn tego moe by dzie cierpicy na depresj - na depre-
niedojrzao rozwojowa albo nadmierne cjonujce ich zachowania innych ludzi.
napicie emocjonalne. Wane s tutaj po- W drugiej fazie, reprezentacji mentalnych,
III
H
Mylenie a depresja
Teorie poznawcze podkrelaj znaczenie

negatywnych, dysfunkcjonalnych myli
w -h. w rozwoju depresji.

due znaczenie maj atrybucje przyczy- tyw. Przywoujc znowu przykad dzieci
nowe, o ktrych pisali Seligman, Weiner agresywnych i cierpicych na depresj,
i Dweck. Przypisywanie otoczeniu wro- te pierwsze mog by w stanie myle
goci prowadzi do agresji, przypisywanie jedynie o reakcjach agresywnych, a te
sobie bezradnoci - do depresji. Tutaj drugie - jedynie o reakcjach biernych. Inne
wanie szczeglnego znaczenia nabieraj struktury wiedzy s dla nich niedostpne.
schematy i konstrukty. Nowe informacje W czwartej fazie, oceny i wyboru reak-
zostaj wczone w istniejce struktury cji, szczegln rol odgrywa Bandurowska
albo prowadz do ich zmian. Dodge na- kategoria poczucia wasnej skutecznoci.
stpujco opisuje funkcjonowanie tej fazy Ludzie wybieraj takie reakcje, ktre w ich
u dzieci agresywnych oraz cierpicych na mniemaniu s w stanie urzeczywistni
depresj: i ktre przynios pozytywne skutki. Na
tym etapie wielkie znaczenie maj cele,
Zarwno u dzieci agresywnych, jak i cier- standardy, plany i strategie.
picych na depresj obserwujemy odchy- W fazie wdroenia czynnie zaangao-
lenia w zakresie tworzenia reprezenta- wane s zdolnoci poznawcze i behawio-
cji mentalnych, jednak w kadym z tych ralne. Niewaciwe reakcje mog by wy-
dwch przypadkw maj one inny charak- nikiem zego wyboru, ale rwnie nie-
ter. Dzieci agresywne nie potrafi waci- umiejtnoci wdroenia reakcji dobrze do-
wie zinterpretowa intencji swoich rwie- branych. Reakcje oddziauj nastpnie na
nikw i przypisuj im wrogie nastawienie. sytuacj i pynce z niej bodce. Na przy-
Przypuszczanie wrogoci prowadzi je do kad ludzie o skonnociach depresyjnych
dziaa odwetowych. Dzieci cierpice na nie tylko niewaciwie interpretuj wyraz
depresj rwnie uwaaj zachowanie r- twarzy innych ludzi, lecz rwnie reaguj
wienikw za wrogie, ale win za to przy- na w taki sposb, e inni rzeczywicie
pisuj sobie, czyli przyczynom wewntrz- staj si im nieprzychylni (Persad, Po-
nym, globalnym i staym. Dzieci cier- livy, 1993). Ludzie wasnym zachowaniem
pice na depresj charakteryzuje rwnie utwierdzaj si wic w swoich zniekszta-
znieksztacone mylenie oraz nadmierne conych spostrzeeniach (samospeniajce
uoglnienia pojedynczych, przykrych wy- si proroctwo) i cay cykl zaczyna si od
darze. Hipotetycznie rzecz biorc, te nowa.
wzorce atrybucji oraz bdy poznawcze Rnice midzy rozwojem skonnoci
mog wyzwala objawy depresji. agresywnych a depresyjnych obrazuje ry-
(Dodge, 1993, s. 567-568) cina 11.3. Dodge twierdzi, e o rozwoju
okrelonych struktur wiedzy oraz metod
Jeeli chodzi o trzeci krok, Dodge uwaa, przetwarzania informacji decyduj wcze-
e zaburzenia mog dotyczy dostpu do sne dowiadczenia. Dotyczy to rwnie
reprezentacji mentalnych oraz alternatyw- poszczeglnych postaci zaburze osobo-
nych reakcji. Tu take moe si pojawi woci. Okrelone rodzaje zaburze mona
skonno do ich tendencyjnego przywo- wic ujmowa w kategoriach rnic wy-
ywania. Moemy te mie do czynienia stpujcych w opisanych wczeniej kolej-
ze sztywnoci wzorw przywoywania nych fazach przetwarzania informacji. Co
albo - na skutek ograniczenia schema- wane, Dodge nie twierdzi bynajmniej, e
tw - z ubstwem dostpnych alterna- za kadym razem odbywa si cay cykl,
Spoleczno-poznawczy model zaburze psychicznych Dodge'a zakada, e wczesne dowiadczenia prowadz

do wyksztacenia si takich struktur wiedzy oraz sposobw przetwarzania informacji, ktre powoduj
zaburzenia osobowoci.
Przetwarzanie
Wczesne dowiadczenia Struktury wiedzy informacji spoecznych Zachowanie
RYCINA 11.3 Modele rozwoju skonnoci agresywnych i depresyjnych
rdo: K. A. Dodge (1993). Social-cognitive mcchanisms in the dcvelopment of conduct disorder and
depression. Annual Revievj of Psychology, 44,579. 1993 Annual Reviews.
ani te, e w jednym momencie moe prze- woci oraz zmiany terapeutycznej. Jaka
biega tylko jedna sekwencja przetwarza- jest ich oferta w zakresie opisu, inter-
nia informacji. Jego model w sposb prze- pretacji oraz przeciwdziaania? Jak one
konujcy obrazuje przebieg przetwarzania si maj do problemw Geralda? Wydaje
informacji, od wstpnego spostrzeenia do si, e koncepcje te pozwalaj zadowala-
reakcji, a take postaci zaburze, ktre jco opisa zaburzenia psychiczne, zwasz-
mog wystpi w jego trakcie. Cho Dodge cza w sferze poznawczej. Trzeba jednak
o tym nie pisze, mona na podstawie jego pamita, e zakres zaburze poddaj-
modelu zaproponowa procedury terapeu- cych si takiemu opisowi jest ograniczony.
tyczne prowadzce do zmian na kadym Istot tych koncepcji stanowiy stany l-
kolejnym etapie. kowe i depresyjne, oraz - w mniejszym
stopniu - nieprawidowe zachowania spo-
Opis, interpretacja i przeciwdziaanie eczne (np. agresja, trudnoci z odrocze-
zaburzeniom w funkcjonowaniu niem gratyfikacji).
osobowoci a model poznawczy Nic wic dziwnego, e powysze kon-
W niniejszej czci omwilimy kilka koncepcje - zwaszcza model depresji Becka
cepcji obrazujcych spoeczno-poznawcze - pozwalaj dobrze opisa problemy Ge-
podejcie do problemw zaburze osobo- ralda. Rzeczywicie wystpowaa u niego
poznawcza triada depresyjna, a wic nega- z nimi dzieje, kiedy zaburzenia ustpuj?
tywne schematy Ja, wiata i przyszoci. I dlaczego zdarzaj si nawroty zaburze,
Gerald byi rwnie niezwykle samokry- nawet gdy bdne myli i wadliwe procesy
tyczny, kade odstpstwo od doskonao- poznawcze zostay skorygowane? S to
ci traktowa jako klsk i dowd swojej wane pytania dla kadego modelu teore-
beznadziejnoci. Nie wierzy, by ktokol- tycznego, a zwaszcza dla modelu obecnie
wiek mg podchodzi do niego inaczej ni omawianego.
z zamiarem oceniania jego i jego zacho- Przeciwdziaanie ley w centrum po-
wa. Przed podjciem terapii nie zdawa dejcia poznawczego, szczeglnie w od-
sobie sprawy, e nieomal wszystkie jego niesieniu do lku i depresji. Koncepcja
konstrukty miay charakter oceniajcy i e Becka stanowi znakomity przykad tego,
s moliwe rwnie inne sposoby rea- w jaki sposb terapeuta poznawczy moe
gowania. pomc Geraldowi. Najwaniejsze byyby
Jeeli chodzi o interpretacj, to mojego nieprawidowe schematy i dysfunk-
emy tumaczy problemy Geralda, a take cjonalne myli. Zostayby one poddane
innych pacjentw, jako efekt bdnych omwieniu i szczegowej analizie. Ocenie
myli, schematw i ocen. Teoria ta ofe- podlegayby nazbyt surowe standardy oraz
ruje nam zatem model wyjaniajcy. Jed- dotychczasowe osignicia, ktrych nie-
nak zwizek przyczynowy midzy my- wtpliwie byo wiele. Terapeuta staraby
lami a kwestionowanymi zachowaniami si rwnie wycign Geralda z domu,
i emocjami pozostaje spraw otwart. Czy z odosobnienia zbudowanego na poczuciu
bdne myli s przyczyn zaburze, wstydu z powodu swoich poraek. Opra-
czy jedynie im towarzysz, stanowic ich cowaby dla niego szereg zada, ktre po-
cz, ale nie przyczyn? Czy myli takie mogyby mu odbudowa poczucie wasnej
poprzedzaj zaburzenia psychiczne? Co si wartoci.
Zagadnienia wane przy analizie zaburze osobowoci

oraz zmiany terapeutycznej
Obecnie zajmiemy si zagadnieniami wanie zaley od okolicznoci. Rozmaite kon-
nymi przy analizie rnych koncepcji doty- cepcje przypisuj im jednak mniejsze lub
czcych zaburze osobowoci oraz zmiany wiksze znaczenie. Pod tym wzgldem po-
terapeutycznej. dejcie spoeczno-poznawcze bardzo rni
si od teorii cech oraz od psychoanalizy. Jej
wyznawcy uwaaj, e okolicznoci maj
Zaleno od czynnikw sytuacyjnych
wielki wpyw na zachowanie, e czowiek
Teoria cech, psychoanaliza oraz teoria spo- odrnia rozmaite sytuacje i dostosowuje
leczno-poznawcza rni si pod wzgl- si do nich. Cho zachowania patologiczne
dem wagi przypisywanej czynnikom sy- mog by mniej elastyczne i charaktery-
tuacyjnym albo te przeciwnie - staym zowa si mniejszym zrnicowaniem, to
skonnociom osobowoci. adna teoria jednak cigle si uwaa, e s wraliwe
osobowoci nie twierdzi, e zachowanie na wpyw czynnikw sytuacyjnych. Nato-
miast teoria cech i psychoanaliza wikszy si nie zmieniaj. Jak ju wspomniano,

nacisk kad na spjno zachowa w r- w psychoanalizie wan rol odgrywa po-
nych sytuacjach. jcie oporu, kiedy to pewne czci osobo-
woci opieraj si zmianie i przeciwdziaaj
Aspekt systemowy jej. Opr jest nieuniknionym elementem
dynamiki funkcjonowania systemu. Nato-
Pojcie systemu oznacza, e pewne czci
miast teorie behawioralne i poznawcze
s ze sob powizane, a dziaanie jed-
przykadaj znacznie mniejsz wag do
nej z nich wpywa na dziaanie innych.
tego pojcia (Wachtel, 1982).
Tak rzecz ujmujc, zaburzenia funkcjo-
nowania nie dotycz tylko poszczegl-
nych czci systemu, lecz jego caoci. Rola niewiadomoci
W ujciu systemowym trzeba na przykad
mwi o konflikcie midzy sferami myli Psychoanaliza przypisuje niewiadomoci
a emocji, a nie midzy poszczeglnymi znacznie wiksze znaczenie ni dwa po-
mylami a poszczeglnymi emocjami. Tak zostae modele. W jej pocztkowym okre-
patrzc, spord trzech omawianych tu sie obejmowanie wiadomoci tego, co
teorii najbardziej systemowa jest psycho- dotd pozostawao nieuwiadamiane, uwa-
analiza (Pervin, 1989). Obejmuje ona dy- ano za podstawowy cel terapii. Dzisiaj
namiczne wspoddziaywanie rnych si wielu psychoanalitykw w dalszym cigu
(motywacji, popdw, instynktw), ktre tak uwaa, cho niektrzy sdz, e jest
funkcjonuj wspbienie lub w opozy- to skadnik innych zmian (np. korekty
cji. Natomiast teoria cech, przynajmniej dowiadcze emocjonalnych). Na przeciw-
w swojej obecnej postaci, kadzie nacisk na legym biegunie mamy zupene lekcewa-
niezalene dziaanie kadej cechy albo na enie niewiadomoci przez teori cech
dodatkowy wpyw okrelonych cech. Po- albo odmawianie jej wszelkiego znaczenia.
dejcie spoeczno-poznawcze pocztkowo Porodku znajduje si teoria spoeczno-
nie miao charakteru systemowego. Jed- -poznawcza i wywiedzione z niej techniki
nak w momencie, gdy w pracach zwolen- terapeutyczne. Teoria spoeczno-poznaw-
nikw tego podejcia na znaczeniu zyska cza dofcenia rol niewiadomych, zautoma-
konflikt midzy celami a moliwymi Ja tyzowanych procesw poznawczych oraz
zaczto rwnie zajmowa si systemem. ich wpyw na uczucia i zachowania (roz-
Rnica midzy modelem psychoanali- dzia sidmy). Terapeuci poznawczy za-
tycznym a dwoma pozostaymi jest te wi- zwyczaj przykadaj du wag do irracjo-
doczna w rozumieniu zmiany terapeutycz- nalnych, dysfunkcjonalnych myli, ktre
nej. Wedle psychoanalizy zmianie ulegaj mog by z pomoc terapeuty atwo wy-
nie poszczeglne reakcje, ale podstawowe odrbnione oraz zwerbalizowane. Zarazem
relacje midzy czciami struktury. Na- jednak wielu terapeutw poznawczych
tomiast zarwno w terapii behawioralnej zwraca coraz wiksz uwag na myli
Eysencka, jak i w terapiach spoeczno-po- niedostpne wiadomoci. Jest to wynik
znawczych zmiany dotycz konkretnych zainteresowania teorii poznawczej tymi
patologicznych zachowa i myli. Rnic niewiadomymi procesami poznawczymi.
wida rwnie w odpowiedziach udziela- Jak zaznaczyli dwaj przedstawiciele tego
nych na pytanie, dlaczego niektrzy ludzie stanowiska:
Jest to ciekawy zwrot zainteresowa teorii, zblienie stanowiska psychoanalitycznego

ktra si pojawia w latach pidziesitych i poznawczego, jeeli chodzi o rol ne-
w protecie przeciw pojciom niewiado- gatywnych schematw w depresji (Oui-
mych myli i motywacji [...]. Nie znaczy mette, Klein, 1993; Segal, Mura, 1993).
to oczywicie, e jakakolwiek terapia po- Gwnym jednak przedmiotem zaintereso-
znawcza upodabnia si do psychoanalizy, wa psychoanalitykw pozostaj emocje.
ale dowodzi przenikliwoci niektrych kli- wiadczy o tym znaczenie przypisywane
nicznych obserwacji Freuda. lkowi w zaburzeniach psychicznych oraz
(Davison, Neale, 1994, s. 584) przeniesieniu i korekcyjnemu dowiadcze-
niu emocjonalnemu w terapii. Jak wida
Poznanie, afekt, zachowanie w tabeli 11.2, terapia psychodynamiczna
koncentruje si na uczuciach i dowiadcze-
Jakie s zwizki midzy mylami, uczu- niach, a poznawcza - na strukturach po-
ciami a zachowaniami? W przeszoci znawczych (mylach lub systemach prze-
byl to jeden z najpowaniejszych proble- kona).
mw psychologii. Rne teorie podkre-
lay przewag jednego z tych elemen-
tw. Ujmujc za rzecz z perspektywy Techniki psychoterapeutyczne
omawianej tu problematyki, mona po- a proces zmiany
wiedzie, e rne teorie wskazuj na Na koniec zajmiemy si szeregiem skom-
wiksze znaczenie jednego z tych ele- plikowanych pyta. Czy rne techniki
mentw w zaburzeniach osobowoci oraz prowadz do rnych zmian, czy te
zmianie terapeutycznej (Pervin, 1984). We zmiany te s porwnywalne? Czy rne
wczesnym okresie terapii behawioralnej metody wywouj zmiany w rny sposb,
uwaga badaczy skupiaa si niemal wycz- czy te procesy zmiany s wsplne dla
nie na zachowaniach. Tak byo zwaszcza wszystkich postaci terapii (Lambert, Ber-
w wypadku koncepcji powstajcych pod gin, 1992)? Jak wida w tabeli 11.3, rne
wpywem prac teoretyka uczenia si, B. metody terapeutyczne mog prowadzi do
F. Skinnera. Wraz z powstaniem tera- podobnych lub odmiennych zmian, wywo-
pii poznawczej nastpi zwrot zaintereso- ywanych przez te same lub odmienne
wa psychologw w kierunku myli oraz procesy. Rzecznicy kadej z form terapii
wpywu mylenia irracjonalnego na zabu- uwaaj, e ich metoda jest najlepsza,
rzenia emocjonalne. Psychoanalitycy za- przynajmniej w odniesieniu do okrelo-
czli przywizywa wag do zaburze te- nych zaburze albo rodzajw przemiany.
stowania rzeczywistoci (to znaczy umie- Uwaaj te, e to wanie im udao si
jtnoci realistycznego spostrzegania wy- wyodrbni kluczowe elementy zaburze
darze oraz stawiania im czoa) oraz ogl- oraz opracowa procedury je korygujce.
nie do procesw poznawczych. Ponadto Upraszczajc nieco, mona powiedzie, e
obecnie wielu zwraca uwag na znaczenie terapeuci behawioralni prbuj zmieni
takich poj, jak schematy i przekonania patologiczne zachowania za pomoc za-
patogeniczne, to znaczy wadliwe przeko- sad uczenia si, psychoanalitycy d do
nania na temat Ja i innych ludzi ksztatu- wywoania zmian emocjonalnych, czynic
jce si w dziecistwie (Horowitz, 1991; z seansu terapeutycznego dowiadczenie
Weiss, Sampson, 1986). Nastpuje wic rozwojowe (przeniesienie), a zwolennicy
TABELA 1 1 . 3 Zwizki procesw zmiany terapeutycznej ze zmianami w funkcjonowaniu

osobowoci
Rne formy terapii mog tczy wsplne procesy zmian, ktre prowadz do podobnych albo odmiennych
przemian osobowoci. Zarazem jednak rne formy terapii mog si odwotywa do odmiennych procesw,
prowadzcych do podobnych lub niepodobnych rezultatw. Niektrzy psychologowie twierdz, e wszystkie
metody terapeutyczne przynosz podobne rezultaty, poniewa odwotuj si do tych samych podstawowych
procesw zmiany. Inni dowodz, e kada metoda prowadzi do rnych zmian, poniewa jest wynikiem
dziaania odmiennych procesw.
ZMIANY
WSPLNE WSZYSTKIM SPECYFICZNE DLA KADEJ

FORMOM TERAPII Z FORM TERAPII
Te same procesy we wszystkich Te same procesy we wszystkich

WSPLNE
rodzajach terapii prowadz do rodzajach terapii prowadz do
PROCESY takich samych zmian. rnych zmian.
ZMIANY
J _
Rne procedury prowadz do
Rne procedury prowadz do rnych zmian w rnych
ODMIENNE
takich samych zmian lub wynikw. formach terapii.
podejcia poznawczego staraj si zmieni nie wskazuje. Zastanwmy si na przykad

szkodliwe z punktu widzenia adaptacji my- nad zwizkiem midzy zmian w systemie
li i spostrzeenia poprzez ich racjonaln poznawczym a przezwycieniem depresji.
analiz oraz testowanie hipotez w yciu co- Porwnujc myli z pocztkowego i koco-
dziennym. Czy mona jednak dowie, e wego okresu terapii, oczekujemy, e wraz
wywoywane zmiany rni si od siebie, z ustpieniem depresji powinny si one
a to wynika ze zrnicowania procesw, zmieni. Badania potwierdzaj, e tak rze-
jakim zostaje poddany pacjent?
czywicie jest (Hollon i in., 1993; Robins,
Pisalimy ju o braku dowodw wiad-
Hayes, 1993). Czy znaczy to jednak, e
czcych o przewadze ktrejkolwiek z form
zmiany w strukturach i treciach poznaw-
terapii nad innymi (Elkin i in., 1989;
czych prowadz do ustpienia depresji,
Imber i in., 1990; Stiles, Shapiro, Elliot,
czy te jej towarzysz, a moe nawet
1986). Brak te dowodw na to, e zmiany
s jej nastpstwem? To pytanie o pod-
wywoywane za pomoc kadej z metod
terapeutycznych rni si midzy sob. stawowym znaczeniu cigle pozostaje bez
Ich rzecznicy mog uwaa, e s one odpowiedzi (Brewin, 1989; Hollon i in.,
inne, i by moe badania kiedy to po- 1987; Whisman, 1993). Cho pisz tutaj
twierdz, ale w chwili obecnej nic na to o terapii poznawczej, to samo mona po-
wiedzie o innych formach terapii. Kon- cej jest podobiestw ni rnic, a skad-
kretne efekty kadej metody z osobna niki terapeutyczne maj wicej punktw
cigle czekaj na swojego odkrywc. wsplnych ni odrbnych? Z wielu pro-
Wynika z tego moliwo osigania wadzonych obecnie bada rzeczywicie
podobnych wynikw rnymi drogami. Czy moe wynika, e pewne wsplne czynniki
znaczy to tyle, e rne procedury pro- oddziauj we wszystkich formach tera-
wadz do tych samych celw, czy te pii (Garfield, 1992; Goldfried, Greenberg,
tyle, e wszystkie procedury terapeu- Marmor, 1990; Lambert, Bergin, 1992;
tyczne zawieraj pewne wsplne skadniki Roberts, Kewman, Mercier, Hovell, 1993).
lecznicze? Czy w procesach zmiany wi- Wan rol odgrywa tu zwizek pacjenta
TABELA 1 1 . 4 Porwnanie modeli zaburze osobowoci oraz przemiany terapeutycznej

w teorii cech, psychoanalizie oraz teorii poznawczej
^ ~~^ " TEORIA CECH l l O R I A PSYCHOANALiTYCZNA ~ TE0RIA P0ZNAWCZA~
ZABURZENIA OSOBOWOCI
Podstawowe Skrajne natenia Konflikt midzy lkiem Szkodliwe adaptacyjnie

kategorie poszczeglnych a pragnieniami, niepokojem irracjonalne spostrzeenia
cech. a mechanizmami obronnymi; (schematy, samooceny,
surowe superego (poczucie winy); myli) oraz procesy
wewntrzne modele operacyjne. poznawcze.
PRZEMIANA TERAPEUTYCZNA
Terapia Przeniesienie; wprowadzanie Modelowanie i kierowane

behawioralna; do wiadomoci treci uczestnictwo; rozpo-
podkrelanie niewiadomych: korekcyjne znawanie i korygowanie
stalosci. dowiadczenie emocjonalne. bdnych myli; wsplna
weryfikacja empiryczna.
Centrum Niskie Wysokie rednio wysokie

zainteresowa
Zaleno od Niska Niska Wysoka
czynnikw
sytuacyjnych
Systemowo Niska Wysoka rednio niska
Znaczenie Niskie Wysokie rednio niskie
niewiadomoci
Nacisk na Zachowanie Emocje Poznanie
poznanie,
emocje lub
zachowanie _ _ _ __ _
Uwaga: Centrum zainteresowa okrela miejsce zaburze osobowoci oraz zmiany terapeutycznej w caej
teorii.
z terapeut, w tym zwaszcza wsparcie, oglnych teorii osobowoci? Uwaamy, e

ciepo i zrozumienie, ktrego on dowiad- dalsze badania, prowadzone bardziej za-
cza. Warto tu przypomnie dawne prze- awansowanymi metodami i wrd wikszej
mylenia Carla Rogersa (1966), dotyczce liczby pacjentw oraz terapeutw, wska
koniecznych i wystarczajcych warunkw na inne rozwizanie. Naszym zdaniem
zmiany terapeutycznej. Oto one: bezwa- okae si, e zmiany wywoywane r-
runkowo pozytywne nastawienie do pa- nymi rodzajami terapii nie s takie same,
cjenta (ciepo, akceptacja), empatia i zrozu- a oprcz czynnikw wsplnych wszystkim
mienie ze strony terapeuty oraz jego takt metodom istniej rwnie takie, ktre
i uczciwo. Rogers uwaa, e spenienie wynikaj ze swoistego charakteru kadej
tych warunkw nadaje terapii odpowiedni procedury. Nie znaczy to, e jedna forma
klimat, ktry jest decydujcym czynnikiem terapii zyska przewag nad innymi, lecz
zmiany. e rne jej rodzaje prowadz do rnych
Czy rzeczywicie rne postacie terapii efektw, przynajmniej u niektrych ludzi
prowadz do podobnych zmian tymi sa- oraz niektrych terapeutw. Na razie jed-
mymi drogami? A jeli tak, to co z tego nak jest to jedynie kwestia przekonania,
wynika dla poszczeglnych koncepcji za- ktre nie znajduje odzwierciedlenia w bie-
burze osobowoci oraz zmiany? I dla cej literaturze.
Porwnanie rnych modeli

W niniejszym rozdziale zastanawialimy Cho w ramach kadego modelu wyst-
si, jakie mog by przyczyny zaburze puj rozbienoci, to wyrane s rwnie
osobowoci i jak mona zmieni patolo- punkty wsplne (np. zaleno od czyn-
giczne wzory mylenia, odczuwania i zanikw sytuacyjnych, systemowo, rola
chowania. Kwestie zaburze osobowoci niewiadomoci, relacje midzy mylami,
oraz procesw zmiany terapeutycznej - uczuciami i zachowaniami).
czy to przeprowadzanej w ramach terapii, Mimo e zwolennicy kadego z tych
czy poza ni - maj w tym ujciu pod- modeli utrzymuj, i odmienne proce-
stawowe znaczenie dla zrozumienia ogl- dury prowadz do odmiennych zmian,
nych zasad rzdzcych osobowoci czo- badania jak dotd tego nie potwierdziy.
wieka. Z tej wanie perspektywy przed- By moe zmiany w zakresie zachowa
stawilimy modele zaburze osobowoci i cech osobowoci, w zakresie uczu
oraz zmiany terapeutycznej wywodzce i konfliktw czy wreszcie w zakresie
si z teorii cech, psychoanalizy oraz teorii przekona na wasny temat oraz irra-
spoeczno-poznawczej. Teorie te rni si cjonalnych myli maj decydujce zna-
usytuowaniem interesujcych nas w tym czenie dla terapii. Moliwe jednak, e
rozdziale kwestii w stosunku do swojego osobowo stanowi jeden system, w kt-
centrum i zakresu zainteresowa. Rni rym zmiana jednego rodzaju pociga za
si te koncepcjami na temat tego, co i w sob zmiany innego rodzaju, co znaczy,
jaki sposb naley zmieni (tabela 11.4). e myli, uczucia i zachowania nawza-
jem wpywaj na siebie. W dodatku, cho nia s' wsplne dla wszystkich metod oraz
jest moliwe, e istniej rne metody wszystkich rodzajw zmian. Odpowiedzi
wywoywania zmiany oraz rne procesy na te pytania maj znaczce konsekwencje
zmian, to nie mona wykluczy, e ko- dla aktualnych, a take przyszych teorii
nieczne i wystarczajce warunki wylecze- osobowoci.
Podstawowe pojcia
Dysfunkcjonalne samooceny (Dysfunctional czowiek zdaje sobie spraw z nadcho-
Self-Evaluations) - okrelenie Bandury, dzcej, caociowej zmiany jego systemu
obejmujce szkodliwe z punktu widzenia konstruktw.
adaptacji samooceny, takie jak niskie poczu- Osobowo narcystyczna (Narcissistic Per-
cie wasnej wartoci albo narzucone sobie sonality Disorder) - zaburzenia osobowoci
bardzo wysokie standardy, ktre mogy si charakteryzujce si przesadnym poczu-
wyksztaci w rezultacie bezporedniego ciem wasnego znaczenia i wasnej wyjt-
dowiadczenia lub warunkowania zastp- kowoci, cig potrzeb uwielbienia i bycia
czego wynikajcego z oddziaywania nieod- w centrum uwagi, poczuciem, e zasu-
powiednich wzorcw. guje si na wiele, problemami z empati
Kierowane uczestnictwo (Guided Participa- oraz podatnoci na zaamania poczucia wa-
tiori) - metoda terapeutyczna oparta na snej wartoci, ktrym towarzyszy uczucie
teorii spoeczno-poznawczej, w ktrej pa- wstydu, upokorzenia i wciekoci.
cjent przy wsparciu terapeuty wykonuje Poznawcza triada depresyjna (Cognitive
modelowane dziaania. Triad of Depression) - okrelona przez
Modelowanie (Modeling) - okrelenie Ban- Becka charakterystyka czynnikw poznaw-
dury, obejmujce proces naladowania za- czych (schematw) prowadzcych do depre-
chowa zaobserwowanych u innych. sji, obejmujcych negatywne spostrzeganie
Niepokj, lk, zagroenie (Kelly) (Anxiety, Ja, wiata i przyszoci.
Fear, Threat) - w teorii konstruktw oso- Przeniesienie (Transference) - w psychoana-
bistych Kelly'ego niepokj pojawia si, lizie: pojawienie si w stosunku do psy-
kiedy czowiek dostrzega, e jego sys- choanalityka uczu i postaw zakorzenionych
tem konstruktw nie pasuje do rozgry- w przeszych dowiadczeniach z rodzicami.
wajcych si wydarze; lk - kiedy do Terapia behawioralna (Behavior Therapy) -
jego systemu konstruktw ma zosta w- wykorzystywanie zasad uczenia si do le-
czony nowy konstrukt; zagroenie - kiedy czenia zaburze osobowoci.
Podsumowanie
1. W niniejszym rozdziale omwilimy 2. Zgodnie z teori cech, reprezento-
podejcie trzech teorii (cech, psy- wan tu przez Picioczynnikowy Mo-
choanalitycznej oraz poznawczej) do del Osobowoci, zaburzenia osobowo-
opisu, interpretacji oraz przeciwdzia- ci przejawiaj si skrajnymi wska-
ania zaburzeniom osobowoci. nikami podstawowych cech, to jest
neurotycznoci, ekstrawersji, sumien- stwa a skonnociami depresyjnymi

noci, ugodowoci oraz otwartoci na w wieku dojrzaym.
dowiadczenia. Kady rodzaj zaburze 5. Podejcie poznawcze obejmuje wiele
ma waciw sobie konfiguracj wyso- rnych koncepcji, zobrazowanych tu-
kich i niskich nate cech podstawo- taj na przykadach prac Kelly'ego,
wych i konfiguracja ta pozwala wyod- Bandury i Becka. Wszystkie one kon-
rbni jeden lub wicej rodzajw za- centruj si na szkodliwych adapta-
burze. Jednak zarwno interpretacja, cyjnie oraz irracjonalnych operacjach
jak i metody zmiany terapeutycznej poznawczych, ktre uwaa si za przy-
nie nale do centrum zainteresowa czyn zaburze emocjonalnych i beha-
teorii cech. wioralnych. Teoria konstruktw oso-
3. Zaburzenia osobowoci oraz zmiana bistych Kelly'ego dotyczy zagroe
terapeutyczna le w samym cen- dla systemu konstruktw i traktuje
trum zainteresowa teorii psychoana- terapi jako pomoc udzielan pacjen-
litycznej, opierajcej si na klinicz- towi w tworzeniu nowych konstruk-
nej pracy z pacjentami. Teoria psy- tw i sposobw przewidywania wyda-
choanalityczna w opisie i interpre- rze, dziki czemu moe on sta si
tacji zaburze psychicznych koncen- lepszym naukowcem". Teoria spo-
truje si na konfliktach midzy pra- eczno-poznawcza Bandury podkre-
gnieniami a lkiem oraz na mecha- la znaczenie braku poczucia wasnej
nizmach chronicych przed lkiem. skutecznoci dla rozwoju lku i de-
Podstawow rol odgrywaj przeycia presji. Jako metody przeciwdziaania
z wczesnego dziecistwa oraz pro- proponuje modelowanie i kierowane
cesy niewiadome. Psychoanaliz spo- uczestnictwo, wszelk za zmian te-
strzega si jako proces uczenia si, rapeutyczn spostrzega jako rezul-
w ktrym czciowo na drodze analizy tat zmian w zakresie poczucia wa-
zjawiska przeniesienia treci niewia- snej skutecznoci. Pogldy Becka zo-
dome wprowadza si do wiadomoci stay przedstawione na przykadzie
i dokonuje si korekty dowiadczenia jego bada nad depresj, w ktrych
emocjonalnego. gwne miejsce zajmuje poznawcza
4. Ostatnie badania w zakresie relacji triada depresyjna (negatywne sche-
z obiektem koncentruj si na deniu maty Ja, wiata i przyszoci). Te-
czowieka do nawizania zwizku z in- rapia polega na rozpoznaniu i sko-
nymi oraz na wewntrznych modelach rygowaniu dysfunkcjonalnych przeko-
operacyjnych, czyli mentalnych repre- na i negatywnych schematw po-
zentacjach zwizanych z emocjami, przez tak zwan wspln weryfi-
wiadomymi lub niewiadomymi i si- kacj empiryczn, w trakcie ktrej
gajcymi wstecz do przey z wcze- terapeuta i pacjent wsplnie anali-
snego dziecistwa. Z przedstawionych zuj wadliwe struktury poznawcze
tu bada wynika, e patologiczne we- i opracowuj nowe sposoby zachowa-
wntrzne modele operacyjne, w po- nia.
staci stylw niepewnego przywiza- 6. Baz porwnawcz trzech omawia-
nia, mog stanowi pomost midzy nych tu koncepcji s takie zagadnienia,
negatywnymi przeyciami z dzieci- jak zaleno zachowania od czynni-
kw sytuacyjnych, systemowo, rola jest bardzo zoone. Obecnie mona

niewiadomoci oraz relacje midzy dowie skutecznoci terapii, ale nie
mylami, emocjami i zachowaniem. mona wykaza, e okrelone proce-
Pytanie, czy rne procedury terapeu- dury prowadz do specyficznych dla
tyczne wywouj rne rodzaje zmian, siebie zmian.
2 I Ocena osobowoci
Zawarto rozdziau
Czy rnego rodzaju miary osobowoci dostarczaj samoopisy, to czy mona
pozwalaj snu trafne przypuszczenia co je potwierdzi za pomoc obserwacji?
do zachowania ludzi w konkretnych oko- W jakim stopniu ludzie mog znie-
licznociach, wykonujcych okrelone za- ksztaca wasny wizerunek? Jeeli
dania? W niniejszym rozdziale omwimy posugujemy si technikami polega-
wady i zalety rozmaitych rde informacji jcymi na projektowaniu wyobrae,
- samoopisw, yciorysw, obserwacji oraz to jaki jest zwizek midzy wyobrae-
bada eksperymentalnych - z ktrych ko- niami a rzeczywistym zachowaniem?
rzystaj psychologowie. Zastanowimy si 3. Czy mierzone skadniki osobowoci
rwnie, do jakiego stopnia informacje pomagaj prognozowa oraz podejmo-
z tych rde pokrywaj si oraz jak dalece wa decyzje?
rozmaite dane pozwalaj na stworzenie 4. Jak poszczeglne metody oceny oso-
trafnego obrazu osobowoci czowieka. bowoci radz sobie z wielkim zrni-
Gwna teza niniejszego rozdziau opiera cowaniem ludzkich osobowoci?
si na przekonaniu, e rne teorie osobo- 5. Jak teorie maj si do oceny osobowo-
woci bazuj na rnych rodzajach danych, / "V
sci.
naley wic korzysta z wielu metod.
W niniejszym rozdziale zajmiemy si
Pytania zadawane w tym rozdziale kwestiami oceny osobowoci. W poprzed-
nich czciach omawialimy wiele rozma-
1. Zamy, e otrzymaby zadanie zna- itych rde informacji o osobowoci, ta-
lezienia kandydatw na szpiegw i sa- kich jak kwestionariusze, wskaniki, mier-
botaystw w czasie wojny. W jaki niki reakcji w sytuacjach laboratoryjnych,
sposb by do niego przystpi? Jakie dane fizjologiczne i tym podobne. Przez
cechy osobowoci uznaby za najwa- cay czas mielimy wic do czynienia
niejsze i jak prbowaby ustali, czy z ocen osobowoci. Czemu wic po-
twoi kandydaci je posiadaj? wica temu zagadnieniu osobny roz-
2. Jakie s mocne i sabe strony rnych dzia? Termin ocena, w odrnieniu od
rde informacji o osobowoci? Je- miary czy testu, sugeruje dwie rzeczy.
eli na przykad wanych informacji Po pierwsze zakada zbieranie wielu infor-
macji o danej osobie w celu caociowego kie s wzajemne relacje midzy rnego
zrozumienia jej osobowoci lub przynaj- rodzaju danymi? Jaka jest uyteczno
mniej pewnych jej aspektw. Odmienno wiedzy o osobowoci w prognozowaniu
w stosunku do wskanika lub testu polega i podejmowaniu decyzji? Jaka jest relacja
na tym, e w ich wypadku celem jest midzy teori osobowoci a ocen osobo-
tylko okrelony wymiar osobowoci. Po woci? Zanim jednak zajmiemy si tymi
drugie termin ocena oznacza, e infor- i innymi pytaniami, zacznijmy od historii.
macje zbiera si w celu sformuowania Jej przedmiotem jest prawdziwy kamie
przewidywa lub podjcia decyzji majcej milowy w rozwoju bada nad osobowoci
powane konsekwencje. Moe tu chodzi - prba oceny przydatnoci ludzi do suby
o posad albo o wybr odpowiedniej formy w wywiadzie amerykaskim w czasie II
psychoterapii. Przedmiotem oceny jest wojny wiatowej (OSS Assesment Staff,
wic szeroko pojmowana osobowo, a jej 1948; Taft, 1959; Wiggins, 1973). Jej na-
celem jest prognozowanie lub podjcie stpstwem byy badania grupy psycholo-
decyzji. gw pod kierunkiem Henry'ego Murraya,
Osobny rozdzia powicony ocenie po- polegajce na ocenie wielu cech osobo-
zwoli nam uporzdkowa kwestie wcze- woci duej; grupy ludzi pod ktem ich
niej omawiane, jak rwnie poruszy przydatnoci do suby na tyach wroga
nowe zagadnienia. Da nam te okazj w charakterze przywdcw ruchu oporu,
do zadania takich na przykad pyta: Ja- szpiegw i dywersantw.
Ocena kadr przez Office of Strategie Services

The Office of Strategie Services (OSS), nienajlepszy czas na uczone dyskutowa-
poprzednik CIA, powstao w roku 1942 nie wskanikw czy procedur. Szczeglne
w celu selekcji i szkolenia agentw znaczenie miao wypracowanie kryteriw,
majcych zbiera strategiczne informa- a wic okrelenie zestawu cech osobowo-
cje i prowadzi walk na tyach wroga. ci, ktre powinien posiada tajny agent.
W jego ramach powoano komisj selek- Komisja selekcyjna zazwyczaj nie znaa za-
cyjn, ktra dziaaa wedug modelu sto- da, ktre przewidywano dla poszczegl-
sowanego przez Brytyjczykw, przejtego nych agentw, wic oceniaa kandydatw
z kolei od Niemcw. Zadaniem tej komisji, pod ktem szeroko pojtej przydatnoci do
skadajcej si gwnie, cho nie wycz- dziaalnoci szpiegowskiej i dywersyjnej.
nie, z psychologw, bya ocena przydat- Jakie umiejtnoci i cechy przydaj si
noci poszczeglnych kandydatw do tego w tego typu dziaalnoci? Na myl przycho-
typu zada oraz dopasowanie poszczegl- dzi natychmiast James Bond. Czy znaczy
nych zada (np. dziaalno szpiegowska, to, e szukamy ludzi w typie Jamesa
dywersja, kierowanie ruchem oporu) do Bonda, a innych odrzucamy? Komisja roz-
ich osobowoci. Komisja musiaa dziaa pocza od sporzdzenia listy odpowied-
pod presj czasu, niepewnoci oraz wia- nich cech osobowoci. Zamieszczamy j
domoci powanych konsekwencji ewen- w tabeli 12.1. Nastpnie opracowano pro-
tualnych bdnych decyzji. Bya wojna, cedur oceny kandydatw. Postanowiono
zakoczenie: aktualne problemy oraz perspektywy psychologii osobowoci 385
kad cech szacowa za pomoc wielu tych ostatnich) oraz z uwagi na wielk
technik, takich jak wywiady, nieformalne liczb zebranych informacji przyjto orien-
obserwacje, zachowanie podczas wyko- tacj kliniczn, tym bardziej e lider ze-
nywania okrelonych zada indywidual- spou, Henry Murray, by zdecydowanym
nych i grupowych, testy projekcyjne, takie zwolennikiem ujcia holistycznego. Komi-
jak test Rorschacha i TAT. Na przykad sja analizowaa wic dane, czytaa raporty,
proszono kandydata, aby zachowywa si omawiaa wyniki obserwacji i uzgadniaa
jak szpieg, a swoj prawdziw tosamo ocen kandydata pod ktem podanych
ujawnia tylko w warunkach X". Pniej cech (zob. tabela 12.1). Na koniec sporz-
przeprowadzano z nim rozmow na temat dzaa ogln opini, okrelajc przydat-
wykonywanych zada. Czy mona byo no kandydata do suby, w tym take do
podstpem sprawi, by w atmosferze przy- poszczeglnych zada, takich jak dywersja
chylnoci i zainteresowania zdemaskowa czy kierowanie ruchem oporu.
si, cho nie zaszy warunki X? Nie- Tak wygldaa nastpna faza pracy ko-
kiedy efektem zastosowanej procedury by misji, polegajca na porzdkowaniu danych
obiektywny wskanik liczbowy, najczciej i sporzdzaniu opinii. Na koniec wypada
jednak komisja oceniaa kade zachowanie zapyta o osignite rezultaty. Jaka bya ich
i wyszczeglnion cech osobno. warto? Czy przewidywania komisji byy
Omwilimy ju wiele wanych zagad- trafne? Tu, niestety, nie moemy da ca-
nie: definicj i analiz kryteriw, sporz- kiem satysfakcjonujcej odpowiedzi. Jeli
dzenie listy podanych cech osobowoci, chodzi o szczegy, rzecz jest bardzo skom-
opracowanie testw i procedur stwierdza- plikowana, ale sprowadza si do prostej,
jcych posiadanie tych cech przez kandy- cho wanej kwestii: jak ocenia rezultaty
data. Teraz dochodzimy do kwestii oceny takiej pracy? Jakie przyj kryteria? W tym
danych. Jedn moliwoci, faworyzowan szczeglnym wypadku, czy wystarczy kry-
przez psychologw, jest ustalanie relacji terium obiektywne, takie jak fakt prze-
midzy kad cech a kryterium i bada- ycia agenta? Trudno si nim zadowoli,
niem, jaka konfiguracja cech byaby najko- bo warto agenta nie tym si mierzy
rzystniejsza. Jeeli na przykad szukamy - wielu znakomitych wywiadowcw zgi-
sprzedawcy, okrelamy, w jakim stopniu no podczas wykonywania zada maj-
kada z umiejtnoci i cech osobowoci cych ogromne znaczenie dla przebiegu
przydaje si w tym zawodzie, po czym wojny. Moe wic powinnimy zwrci si
opracowujemy najbardziej podan kon- ku bardziej subiektywnym wskanikom,
figuracj. Innym sposobem jest sporz- takim jak oceny pracy agentw. Kto jed-
dzenie wizerunku idealnego sprzedawcy, nak miaby je sporzdza? Kady agent
a nastpnie dokonywanie oglnej oceny podlega czterokrotnej ocenie: dowdztwa
kandydatw pod ktem ich podobiestwa regionalnego, swoich bezporednich prze-
do ideau. W tej holistycznej metodzie, oonych, komrki decydujcej o przy-
preferowanej przez klinicystw, ocenie nie dzieleniu mu nowego zadania po wykona-
podlegaj poszczeglne cechy osobowoci niu poprzedniego oraz komrki oceniajcej
i ich konfiguracje, lecz caa osoba. wykonanie zadania. Kada z tych instan-
Poniewa komisja OSS nie moga oce- cji bya kompetentna i miaa dostp do
ni cech indywidualnych w stosunku do niezbdnych informacji, wic naleaoby
przewidywanych zada (jako e nie znaa si spodziewa, e ich oceny powinny
TABELA 12.1 Oglne i specjalne kwalifikacje do suby w OSS
Oglne kwalifikacje
1. Motywacja do suby: moraie, zainteresowanie proponowan prac.
2. Energia i inicjatywa: aktywno, zapa, pracowito, inicjatywa.
3. Praktyczna inteligencja: umiejtno wyboru strategicznych celw oraz najlepszych sposobw
osigania ich; szybkie, praktyczne mylenie - pomysowo, oryginalno, trafno ocen - w zetkniciu
z przedmiotami, ludmi i ideami.
4. Stabilno emocjonalna: umiejtno panowania nad emocjami, odporno na presj i poraki, brak
skonnoci neurotycznych.
5. Stosunki midzyludzkie: umiejtno wspycia z ludmi, dobra wola, umiejtno pracy w zespole,
wolno od uprzedze, brak denerwujcych cech.
6. Zdolnoci przywdcze: inicjatywa, umiejtno organizowania wsppracy, zdolnoci administracyjne
i organizacyjne, odpowiedzialno.
7. Bezpieczestwo: umiejtno dotrzymywania tajemnicy, ostrono, dyskrecja, umiejtno blefowania
i zwodzenia.
Specjalne kwalifikacje
8. Sprawno fizyczna: zwinno, odwaga, odporno, wytrzymao.
9. Spostrzegawczo: umiejtno zauwaania i zapamitywania wanych zjawisk i relacji midzy nimi,
dokonywania oceny informacji oraz zwizego relacjonowania.
10. Taienty propagandowe: umiejtno dostrzegania sabych stron przeciwnika: opracowywania dziaa
wywrotowych, rnorakiego rodzaju; przekonujcego mwienia, pisania lub rysowania.
rdo: OSS Assessment Staff (1948). Assessment ol men (s. 30-31). New York: Rinehart.
si pokrywa. Psychologowie rzadko kiedy 1948, s. 423). Jednak przynajmniej jeden

maj tak dobrze. Tymczasem rednia kore- autorytet psychologiczny twierdzi, e by
lacja tych czterech ocen wyniosa zaledwie moe komisja bya zbyt samokrytyczna.
0,52. Nie jest to wynik imponujcy! Z dokadniejszej analizy danych wynika,
Mona by wobec tego zapyta, jak wy- e nawet te niskie korelacje pozwalay
pady oceny komisji selekcyjnej w porw- usprawni selekcj kandydatw. Wyeli-
naniu ze wspomnianymi powyej czterema minowanie choby kilku nieodpowiednich
rodzajami ocen po wykonaniu zadania. Tu- kandydatw, ktrzy w przeciwnym razie
taj rwnie wyniki rozczarowuj. Korela- zostaliby zakwalifikowani, dowodzi celo-
cje midzy ocenami komisji selekcyjnej woci pracy komisji. Wspomniany autory-
a czterema rodzajami ocen kocowych tet dochodzi wic do nastpujcego wnio-
wahaj si od 0,08 do 0,53, co daje redni sku:
poniej 0,30. Autorzy kocowego raportu
stwierdzaj wic, e [...] z danych sta- To znaczce dzieo musi by uznane za
tystycznych nie wynika, aby nasz system jeden z najwaniejszych traktatw, jaki
oceny mia wielk warto" (OSS Staff, kiedykolwiek napisano na temat oceny
osobowoci. Jego autorzy mieli bolesn nie? Czy naley przyj podejcie ho-
wiadomo koniecznoci dokonywania listyczne, czy mniej oglne? Czy im
selekcji bez wyczerpujcej analizy kryte- wicej informacji tym lepiej, czy te
rium oraz niezweryfikowanych procedur, nadmierna ich liczba moe zamazywa
przy niemonoci przeprowadzenia pog- obraz?
bionej oceny trafnoci przyjtych rozwi-. 4. Jak wybra odpowiednie kryterium sta-
zan
(Wiggins, 1973, s. 539) nowice podstaw selekcji? Czasami
jest ono oczywiste. Wiadomo na przy-
Jakkolwiek ocenia dziaania komisji se- kad, e miar sukcesu sprzedawcy
lekcyjnej OSS, dla nas najwaniejsze s
jest wysoko sprzeday. Nieraz jed-
pewne oglne zagadnienia i problemy. Oto
nak jest ono mniej wyrane. Jaka jest
one:
na przykad miara sukcesu terapeuty
1. Jak zdefiniowa cechy osobowoci wa-
albo przywdcy? Innymi sowy, traf-
ne z punktu widzenia danego zadania?
no oceny zaley czciowo od przyj-
2. Jak zdecydowa, ktre rdo informa-
tego kryterium. Wiarygodno rnych
cji o cechach osobowoci jest najbar-
testw, ocen i wskanikw zaley od
dziej miarodajne? Jeeli za korzysta
kryterium stanowicego podstaw ich
si z rnych metod przy kadej z cech,
co wydaje si najrozsdniejsze i na co weryfikacji.
zdecydowaa si komisja OSS, to co Ocena osobowoci jest bardzo skom-
robi, jeeli dane z rnych rde nie plikowanym przedsiwziciem, wic nie
pokrywaj si ze sob, to jest wskaniki bdziemy w stanie udzieli definitywnych
wystpowania danej cechy u badanej odpowiedzi na wszystkie te pytania. Histo-
osoby rni si midzy sob? ria komisji selekcyjnej OSS pozwala nam
3. W jaki gposb uporzdkowa infor- jednak bardziej precyzyjnie rozway te
macje, aby pozwalay na prognozowa- i inne kwestie.
Rodzaje informacji
W niniejszej ksice omawialimy roz- odpowiednie dokumenty, to mog one do-
maite rodzaje informacji o osobowoci starcza obiektywnych i wartociowych
czowieka. Pisalimy o kwestionariuszach, informacji. O" oznacza dane pochodzce
wskanikach, zachowaniach podczas bada z obserwacji prowadzonych przez rodzi-
eksperymentalnych, preferencjach oraz cw, nauczycieli, maonkw czy znajo-
danych fizjologicznych (tabela 12.2). Nie mych badanej osoby. Omawialimy ju
od rzeczy byoby uporzdkowa te in- zgromadzone przez Magnussona obserwa-
formacje. Bock wprowadzi rozrnienie cje prowadzone przez nauczycieli, doty-
na cztery podstawowe kategorie danych czce nadaktywnoci, a take Sroufego
o osobowoci: O, , E oraz S (OZES). obserwacje wizi czy Bocka oceny ludzi
Z" oznacza yciorysy i historie yciowe. w rnych punktach czasu, wyraone za
Przykadem moe by wykaz osigni pomoc metody Q-sortu. Wskaniki wy-
albo akta sdowe. Jeeli gromadzi si nikajce z obserwacji stanowiy podstaw
dziaania komisji selekcyjnej OSS zarwno Tam natomiast, gdzie celem badania
w fazie oceny wstpnej, jak i kocowej. s rnice indywidualne, najwicej danych
Ich zalet jest to, e pozwalaj na porw- dostarczaj samoopisy (S). Ich znaczenie
nywanie rozmaitego rodzaju danych. Na byo podkrelane przy omawianiu licznych
przykad komisja OSS oceniaa na pod- kwestionariuszy. Zalet samoopisw jest
stawie obserwacji poziom wystpowania to, e pozwalaj szybko zebra duo infor-
wielu rnych cech. Bock i Bock (1980) macji na interesujce badacza tematy. S
rwnie mogli porwnywa wystpowanie te bardzo porczne. Mona na przykad
danych cech u osoby badanej w rnych rozda je studentom, dla ktrych udzia
momentach czasu. Ich wad natomiast w badaniach jest warunkiem uzyskania za-
jest nieuchronna subiektywno. Jak to liczenia; atwo te podlicza si wyniki. Zda-
bowiem byo wyranie wida w projekcie niem niektrych psychologw samoopisy
OSS, obserwatorzy nie zawsze si ze s poyteczne, jeli pyta si o rzeczy, nad
sob zgadzaj. Czsto wic wyciga si ktrymi badani si zastanawiali i nie odwo-
redni. Nie eliminuje to jednak elementu uje si w zbyt duym stopniu do pamici
subiektywnoci. Jeeli wskaniki pocho- oraz pogldw oglnych (Ericsson, Simon,
dzce od kilku obserwatorw rni si, to 1980). Krytycy samoopisw twierdz, e
trudno traktowa redni jako wiarygodne ludzie czsto wiadomie lub niewiado-
odzwierciedlenie natenia cechy intere- mie znieksztacaj wasny obraz, dokonuj
sujcej badacza. bdnych atrybucji przyczynowych swoich
Dane E" wywiedzione s z ekspery- dziaa oraz mog bardziej reagowa na
mentw oraz zestandaryzowanych testw, sposb sformuowania pytania ni na jego
na przykad fizjologicznych. Pod wieloma tre (Jackson, Messick, 1958; Nisbett,
wzgldami zbliaj si do obiektywnego Wilson, 1977; Wilson, Stone, 1985). Ilu-
i eksperymentalnego ideau. Ich przyka- stracj tego ostatniego problemu, stylu
dem byy badania Bandury nad zachowa- odpowiadania, jest skonno do zgadza-
niami celowymi oraz nad fizjologicznymi nia si lub niezgadzania si z zawartym
objawami stresu (ttno, elektryczne prze- w kwestionariuszu zdaniem, niezalenie
wodnictwo skry, funkcjonowanie systemu od jego treci. Niektrzy ludzie preferuj
odpornociowego). Trzeba tu jednak pod- takie sowa, jak lubi" czy zgadzam si",
kreli, e czsto dane typu E" czy inni natomiast takie, jak nie lubi", nie
si z danymi innego typu. I tak, Bandura zgadzam si" Gackson, Messick, 1967;
czy eksperymentalne badania zachowa Wiggins, 1973).
celowych z ocenami poziomu poczucia Omwilimy tutaj cztery rodzaje da-
wasnej skutecznoci, a psychologiczne nych na temat osobowoci i wskazali-
objawy stresu z kwestionariuszami bada- my na mocne i sabe punkty kadego
jcymi zachowanie w trudnych sytuacjach. z nich. Warto pamita, e istniej rne
Z danych typu E" zazwyczaj korzysta rodzaje informacji, a kady z nich moe
si w celu weryfikacji hipotez dotyczcych by bardziej lub mniej uyteczny w za-
funkcjonowania osobowoci, a nie dla bada- lenoci od celu okrelonego przez bada-
nia rnic indywidualnych. Obejmuj one cza (Moskowitz, 1986). Cho poszczeglni
bardzo ograniczony zakres zachowa czo- psychologowie preferuj zazwyczaj okre-
wieka i uoglnianie ich zawsze wzbudza lony typ danych, a w pewnych okresach
wtpliwoci. inne popadaj w nieask, to przecie
w badaniach mona si posugiwa wi- nad stresem, postpowaniem w trudnych

cej ni jednym rodzajem informacji. Na sytuacjach oraz stanem zdrowia cz kwe-
przykad Bandura, jak ju wspomniaem, stionariusze z miernikami fizjologicznymi.
czy samoopisy dotyczce poziomu po- Niejeden wybitny specjalista zaapelowa
czucia wasnej skutecznoci z laboratoryj- o wicej zintegrowanego pluralizmu me-
nymi wskanikami dziaa celowych oraz todologicznego" w badaniach psycholo-
z pomiarami funkcjonowania systemu od- gicznych, co przypomina prace Henry'ego
pornociowego organizmu. Podobnie Laza- Murraya i obecnie moe liczy na coraz
rus, Carver i Scheier w swoich badaniach wikszy odzew.
Jeszcze raz o rzetelnoci i trafnoci

W rozdziale pierwszym, powiconym me- wpywa na charakter reakcji w drugim.
todom badawczym, omawialimy kwestie W takich wypadkach powtrny test nie
rzetelnoci i trafnoci bada nad osobowo- jest niezaleny i nie moe suy we-
ci. Stwierdzilimy tam, e rzetelno po- ryfikacji pierwszego. Przeprowadza si
lega na powtarzalnoci spostrzee, a traf- wic odmienny rodzaj testu, ktry po-
no - na celnoci zastosowanych metod winien by paralelny bd ekwiwalentny
i otrzymanych informacji. Teraz, kiedy do poprzedniego. Podobiestwo wyni-
mamy za sob omwienie wielu bada, kw jest innym sposobem potwierdze-
warto przyjrze si tym kategoriom do- nia rzetelnoci testu, to znaczy rzetelno-
kadniej. ci wyznaczan metod testw alter-
Rzetelno wyraa potrzeb pewnoci, natywnych. Testy alternatywne stosuje
e dany wskanik osobowoci odzwier- si powszechnie w badaniach inteligencji
ciedla rzeczywist i sta waciwo ba- i uzdolnie, natomiast o wiele rzadziej
danej osoby, a nie bd albo waciwo w badaniach osobowoci. Wyjtkiem by-
przypadkow. Testy osobowoci s spraw-
yby dwie wersje Szesnastoczynnikowego
dzane na wiele rnych sposobw. Jeden
Kwestionariusza Osobowoci, opracowane
z najprostszych polega na przekonaniu si,
przez Cattella jako narzdzie pomiaru
czy ten sam test zastosowany wicej ni
cech.
jeden raz w stosunku do tej samej osoby
Jeeli test jest wystarczajco dugi, to
przyniesie porwnywalne rezultaty. Mwi
si wwczas o rzetelnoci bezwzgld- jego wiarygodno sprawdza si, porw-
nej. Przy zaoeniu, e badana waciwo nujc odpowiedzi na pytania z jednej jego
jest stabilna i nie podlega nadmiernym czci z odpowiedziami z drugiej czci.
wahaniom w wyniku wpyww rodowi- Jest to rzetelno wyznaczana metod
skowych, mona oczekiwa, e kolejne powkow. Czasami porwnuje si od-
badania przynios podobne wyniki, dziki powiedzi z pierwszej i drugiej polowy,
czemu zostanie speniony wymg powta- czciej pozycje nieparzyste z parzystymi.
rzalnoci obserwacji. W ten sposb weryfikuje si spjno
Zamy jednak, e sam fakt bada- wewntrzn testu, sprawdzajc, czy jego
nia albo pami o pierwszym badaniu poszczeglne czci mierz to samo.
TABELA 1 2 . 2
...MIERNIK . RODZAJ DANYCH KATEGORIA PSYCHOLOG ROZDZIA

TAT E motywacja osigni Murray; McClelland 1
Wywiad ustrukturo- S typ A Friedman, Rosenman 1
wany
EPI S cechy Eysenck 2
NEO-PI S cechy Costa, McCrae 2
Test Ramy i Prta E styl poznawczy Witkin 3
Rap Test S konstrukt osobisty Keliy 3
l-E Scal S uoglnione Rotter 3
oczekiwania
Kwestionariusz Stylu s : styl atrybucji Seligman, Peterson 3
Atrybucji
Denie/unikanie E konflikt Miller 4
Kwestionariusz S rodowisko domowe Dunn, Plomin 5
Rnicujcych
Dowiadcze
Rodzestwa
Oceny 0 nadaktywno Magnusson 6
Akta sdowe s przestpczo Magnusson 6
Kalifornijski Zbir 0 kontrola ego, prno Bock 6
Okrele ego
:
Rzucanie lotek E
niewiadomo Silverman 7
Preferencje w wyborze s autoweryfikacja Swann 8
partnera
Komrki typu T E poczucie wasnej Bandura 8
skutecznoci
Strumie wiadomoci S projekty, denia, Little, Emmons, Cantor 9
zadania yciowe
Postpowanie S postpowanie Lazarus 10
w trudnych sytuacjach w sytuacjach trudnych
TO S optymizm Scheier, Carver 10
GSR E podniecenie Wegner : 10
Sny S otwieranie si" Pennebaker 10
- wydarzenia yciowe
O - obserwacja
S - samoopisy
E - eksperymenty, wyniki obiektywnych bada
Wszystkie powysze odmiany rzetelno- Wymienione tu rodzaje rzetelnoci ba-

ci opieraj si na spjnoci odpowiedzi, zuj na powtarzalnoci obserwacji, za-
niezbdnej przy badaniu cech osobowoci rwno w wymiarze reakcji badanej osoby,
uchodzcych za stae. Dwa inne rodzaje jak i dziaa interpretatora. Rzetelno
natomiast odwouj si do zbierania i in- badacza jest zreszt podstaw nauki. Jak
terpretowania danych. Pierwsza z nich zauwaylimy w rozdziale pierwszym, spo-
nazywa si rzetelnoci liczcego. Dwie strzeenia jednego obserwatora musz by
osoby niezalenie od siebie punktujce wy- powtrzone przez innego. W nauce nie
niki tego samego testu powinny uzyska mona wierzy na sowo ani polega na
takie same dane. Dzisiaj czsto oblicza si nieomylnoci czy uczciwoci badacza. Przy
wyniki maszynowo, za pomoc specjalnych podliczaniu wynikw oraz w analizach sta-
programw komputerowych, dziki temu tystycznych zdarzaj si niezamierzone
ich rzetelno jest zapewniona. Niekiedy pomyki, a opublikowane wyniki nie za-
jednak obecno czowieka jest niezbdna, wsze mog by powtrzone przez innych
na przykad w wypadku metod projekcyj- badaczy.
nych, takich jak TAT. Testy tego typu musi Stopie rzetelnoci mierzonej spjno-
ocenia czowiek postpujcy zgodnie ze ci odpowiedzi zaley od badanej cechy
specjaln procedur (Smith, 1992). oraz okolicznoci badania. Mona na przy-
Jeszcze innym rodzajem rzetelnoci kad oczekiwa, e dwa pomiary wzrostu
jest rzetelno interpretatora. Jest ona dokonane w krtkim odstpie czasu bd
wana tam, gdzie badanie nie ograni- niemal identyczne, ale trudno o podobne
cza si do ustalenia wskanika liczbo- oczekiwanie w stosunku do pomiarw do-
wego nasilenia danej cechy osobowo- konywanych w wieku 2 i 20 lat. Dwa
ci. Wspominalimy o problemach OSS pomiary ciaru tego samego czowieka
przy prbie oceny dziaania agentw. Mi- dokonane w krtkim odstpie czasu i w po-
dzy wynikami czterech metod oceny wy- dobnych warunkach powinny by podobne,
stpiy powane rnice, ktre bardzo ale waga sportowca przed zawodami b-
utrudniy analiz pracy komisji selekcyj- dzie inna ni po zawodach.
nej. Podobne problemy wystpuj przy Jeeli chodzi o miary osobowoci, to
obserwacjach klinicznych. Na podstawie mona'oczekiwa zgodnoci wynikw ba-
tych samych obserwacji lekarze mog da prowadzonych w rnych momentach
doj do bardzo rnych wnioskw na czasu i w odmiennych warunkach tylko
temat osobowoci pacjenta. Jeszcze innym wtedy, gdy uznaje si badan cech za sta
przykadem s testy projekcyjne, takie w dugim czasie i w rnych sytuacjach.
jak test Rorschacha. Mona wprawdzie Zazwyczaj psychologowie zakadaj do
z du precyzj obliczy jego wynik i do- du stao badanych waciwoci w cigu
kona wiarygodnego opisu rzeczywisto- dugiego czasu i w przekroju rnych sytu-
ci (Exner, 1993). Jeeli jednak inter- acji. Jednak poziom tej zakadanej staoci,
pretator wykracza poza ustalone zasady zwaszcza w odniesieniu do sytuacji, jest
i standardy, to ryzykuje utrat rzetelnoci. te zaleny od orientacji teoretycznej da-
W takiej sytuacji nie mamy do czynienia nego psychologa. Zazwyczaj jest on znacz-
z rzetelnym naukowcem, lecz w najlep- nie wyszy u psychologw cech ni u zwo-
szym razie z twrczym i pomysowym lennikw podejcia poznawczego, podkre-
artyst. lajcych wpyw otoczenia na osobowo
czowieka. Psychologowie cech zakadaj sukcesy artystyczne, od tych, ktrzy ich

wic o wiele wiksz ni psychologowie nie odnios. Aby posuy si przykadami
spoeczno-poznawczy spjno zachowa z krgu bliszego badaniom osobowoci,
w zakresie takich cech, jak uczciwo, wysoki wskanik potrzeby osigni po-
towarzysko czy skonno do domina- winien trafcie przewidywa sukcesy ba-
cji. Kada z tych orientacji oczekuje in- danego w interesach, a wysoki wskanik
nego poziomu spjnoci zachowa badanej sumiennoci, mierzony kwestionariuszem
osoby. Obie przykadaj natomiast rwnie NEO-PI, powinien pozwoli na trafne prze-
du wag do rzetelnoci obserwatora. widywanie kariery zawodowej badanego.
Omwilimy pojcie rzetelnoci z wik- Koncepcje trafnoci prognostycznej
sz dokadnoci ni w pierwszym roz- oraz diagnostycznej s do oczywiste.
dziale i to samo zrobimy z pojciem trafno- Teraz omwimy trzeci rodzaj trafnoci,
ci. Poprzednio twierdzilimy, e dotyczy bardziej skomplikowany i jednoczenie
ona trafnoci wskanikw. Polega ona na bardziej istotny dla teorii i bada oso-
tym, e mierzone jest to, co miao by bowoci. Jest to trafno teoretyczna
mierzone, i w zwizku z tym moliwe (Campbell, Fiskie, 1959; Cronbach, Me-
jest odniesienie wynikw badania do teo- ehl, 1955). Obejmuje ona zbieranie do-
rii, z ktrej wywiedziono konieczno lub wodw potwierdzajcych dan koncepcj
moliwo dokonania pomiaru. Podobnie teoretyczn i proponowane przez ni kon-
jak w wypadku rzetelnoci, tak i tutaj strukty, jak rwnie testowanie metod ich
moemy mwi o kilku postaciach traf- pomiaru. Przypomina to zbieranie dowo-
noci. W trafnoci diagnostycznej wy- dw na rzecz teorii naukowej, w kt-
niki jednego testu koresponduj z wyni- rej mamy do czynienia rwnie z nie-
kami innego testu. Na przykad wyniki przerwanym procesem formuowania hi-
krtkiego testu osobowoci pokrywaj si potez i ich testowania. Jeeli badania po-
z wynikami jego duszej wersji, a wyniki twierdzaj hipotez, to zarazem potwier-
bada kwestionariuszowych pokrywaj si dzaj istnienie konstruktu i metod jego
z wynikami wywiadu. Najczciej uywany pomiaru. Jeeli natomiast nie potwier-
w badaniach osobowoci kwestionariusz dzaj, to stawia to pod znakiem zapytania
MMPI (.Minnesota Multiphasic Personaiity sam konstrukt, jego miernik lub i jedno,
Imentory) powsta na podstawie dugich, i drugie.
wszechstronnych diagnostycznych wywia- Najlepiej zilustrowa to przykadem po-
dw psychiatrycznych, ktre nastpnie za- chodzcym z biecej praktyki badawczej.
cz zastpowa. Rozwamy zachowanie typu A, omawiane
Trafno prognostyczna natomiast w rozdziale pierwszym. Zaczo si od
polega na tym, e wyniki testu korespon- klinicznych obserwacji dwch kardiolo-
duj ze wskanikami zachowa uzyska- gw wskazujcych na moliwo powi-
nymi jaki czas pniej. Jeeli na przykad za midzy osobowoci czowieka a za-
u kogo stwierdzono uzdolnienia mecha- padalnoci na choroby serca (Friedman,
niczne, to oczekuje si, e odniesie on Rosenman, 1974). Wspomniani kardiolo-
sukcesy podczas zwizanych z mechanik gowie stwierdzili u wielu modych pa-
kursw szkoleniowych. Natomiast test cjentw cierpicych na choroby ukadu
uzdolnie artystycznych powinien pomc krenia podobn konstelacj osobowo-
w odrnieniu tych, ktrzy pniej odnios ciow, przejawiajc si du ambicj, ci-
gym popiechem i agresywnoci. Opra- Teraz powinno by jasne, dlaczego traf-

cowano wic procedur ustrukturowanego no teoretyczna odgrywa tak du rol
wywiadu jako narzdzie pomiaru rnic w badaniach osobowoci. Czsto mamy
indywidualnych w tym zakresie. Badaniom do czynienia z dwoma lub wicej bada-
podlegay zarwno tre, jak i styl wypo- czami, ktrzy rnymi metodami analizuj
wiedzi, w tym tempo mwienia, natenie t sam koncepcj. Jednak wyniki osigane
gosu i wybuchowo. Nastpnie opra- za pomoc rnych metod rni si. Na
cowano kwestionariusz badajcy rnice przykad badania potrzeby osigni za po-
indywidualne w zakresie zachowania typu moc kwestionariuszy oraz testw projek-
A, czyli tak zwany Kwestionariusz Ak- cyjnych przynosz odmienne wyniki (Ko-
tywnoci Jenkinsa (Jenkins, 1979). Mamy estner, McClelland, 1990). Musimy wic
wic pewn kategori, osobowo typu A, zdecydowa na podstawie zgromadzonych
oraz metody pomiarowe - ustrukturowany dowodw, czy jedna z tych metod jest
wywiad oraz Kwestionariusz Aktywnoci lepsza od drugiej, czy te moe kada
Jenkinsa. Tu jednak rzecz zaczyna si z nich mierzy co innego.
komplikowa i dochodzimy do samego W czasie pisania niniejszego rozdziau
sedna trafnoci teoretycznej. W kolejnych ukaza si raport stanowicy dalsz ilu-
badaniach pojawiy si dwa problemy. Po stracj omawianego tu zagadnienia. Ba-
pierwsze wyniki wywiadw nie zawsze daczy interesowao, czy istnieje korelacja
pokryway si z wynikami kwestionariu- midzy miernikami stylu atrybucji uzy-
sza. Ktra wic z tych metod bya lepsza? skanymi na podstawie protokow TAT
Wyniki wywiadu lepiej pasoway do teorii, oraz na podstawie omawianego w rozdziale
z czego wynikaoby, e jest on trafniejszym pierwszym Kwestionariusza Stylu Atry-
narzdziem pomiarowym osobowoci typu bucji. Pytano te, czy wskaniki z pro-
A. Jednak nawet wyniki samego wywiadu tokow TAT s zwizane z objawami
nie byy cakiem spjne. Z dalszych ba- depresji w taki sposb, jak inne wskaniki
da wynikao, e wprawdzie kardiologowie stylu atrybucji. Stwierdzono, e protokoy
wskazali na kilka cech osobowoci, ale TAT pozwalaj na ustalenie wskanikw
gwn wrd nich rol odgrywaa postawa stylu wyjaniajcego, ktre koreluj ze
wrogoci (Contrada, Leventhal, 0'Leary, wskanikami depresji. Relacja midzy po-
1990). Przyczyn zawodnoci Kwestiona- szczeglnymi wskanikami stylu atrybucji
riusza Aktywnoci Jenkinsa byo to, e a depresj ukadaa si w ten sam wzr
w zbyt maym stopniu rejestrowa t przy zastosowaniu obu metod badawczych
cech. Dziki badaniom nastpia wic (korelacja midzy wskanikami stylu atry-
stopniowa redefinicja samej kategorii - bucji a depresj wynosia odpowiednio 0,21
osobowoci typu A oraz wzroso zaufanie i 0,31). Jednak - i tutaj zaczynaj si
do jednej z metod jej pomiaru. Wiele problemy - korelacja midzy wskanikami
jeszcze zostao do zrobienia. Zarwno sam stylu atrybucji ustalonymi na podstawie
wpyw osobowoci typu A na choroby kadej z metod nie bya zbyt wysoka!
serca, jak i ustrukturowany wywiad pozo- Zbieno midzy nimi bya nisza ni mi-
staj przedmiotem kontrowersji. Wpraw- dzy kadym z nich z osobna a wskanikami
dzie badania przemawiaj za nimi, ale depresji. Wida std, e kada metoda wy-
trzeba jeszcze szczegowo ustali ich chwytywaa inne aspekty stylu wyjaniaj-
trafno. cego zwizane z depresj (Peterson, Ulrey,
1994). Kady ze wskanikw dotyczy wic mijmy jednak zgodnie z sugesti Scheiera
stylu atrybucji i wiza si z depresj, ale i Carvera, e wyniki nie s porwnywalne.
nie byy one swoimi ekwiwalentami lub Wwczas musimy dokadnie przeanalizo-
substytutami. wa ustalenia i zdecydowa, czy mamy do
Innym przykadem moe by omawiana czynienia z kategoriami i wskanikami ry-
w rozdziale dziesitym dyskusja na temat walizujcymi o palm pierwszestwa, czy
relacji midzy afektywnoci negatywn te po prostu odmiennymi. Jeeli za w gr
a optymizmem, a take metodami ich wchodzi pierwszy wypadek, to za ktr
pomiaru. Czy optymizm jest przeciwie- z kategorii przemawiaj badania, ktra
stwem afektywnoci negatywnej, a jeli z nich legitymuje si wiksz prawomoc-
tak, to czy ich wskaniki nie powinny ne- noci konstruktu? W sumie trafno teo-
gatywnie korelowa? Jeeli za obie kate- retyczna wymaga bada uzasadniajcych
gorie i ich wskaniki s porwnywalne, to zarwno trafno proponowanej kategorii,
czy posugujce si nimi badania powinny jak i metod jej pomiaru. Dlatego jest ona
prowadzi do podobnych wnioskw? Przyj- taka wana dla bada nad osobowoci.
Niektre pytania wane dla oceny osobowoci

Ocena osobowoci odgrywa znaczc rol zapisy wspomnie, snw i myli czy no-
w gospodarce ze wzgldu na konieczno tatki dotyczce swego zdrowia. Wspomina-
podejmowania decyzji o zatrudnieniu oraz limy ju o wtpliwociach, jakie u niekt-
podczas terapii, gdy trzeba poczyni usta- rych badaczy wzbudzaj samoopisy. Przy-
lenia dotyczce leczenia. Tutaj jednak zaj- taczalimy wypowied Murraya, twierdz-
mujemy si przede wszystkim badaniami cego: Dzieci percypuj bdnie, w bar-
osobowoci. Cho wic podnoszone za- dzo maym stopniu zdaj sobie spraw
gadnienia bd niekiedy dotykay kwestii ze swoich stanw wewntrznych, ich re-
praktycznych, to w centrum naszej uwagi lacje o wydarzeniach nie s adekwatne
znajd si relacje midzy ocen osobowo- do rzeczywistoci. Doroli s niewiele
ci a prowadzonymi badaniami. lepsi" (Murray, 1938, s. 15). Wychodzc
z zupenie innej pozycji, Nisbett (Nisbett,
Ross, 1980; Nisbett, Wilson, 1977) pyta,
Relacje midzy samoopisami
w jakim stopniu jestemy w stanie traf-
a charakterystykami
nie charakteryzowa swoje procesy psy-
sporzdzanymi przez obserwatorw chiczne. Czy ludzie maj dostp do in-
Jakie s relacje midzy wasnymi ocenami formacji nieosigalnych dla zewntrznego
siebie a ocenami dokonywanymi przez obserwatora, a jeli tak, to czy i jak drog
obserwatorw? Dokonany przegld metod potrafi przekazywa je innym? Z uwagi
badawczych ujawni, w jak duym zakresie wic zarwno na mechanizmy obronne,
badacze osobowoci stosuj samoopisy (S). jak i ograniczenia wiedzy ludzi na wa-
Chodzi przy tym nie tylko o odpowiedzi sny temat wielu ma powane wtpliwo-
na pytania zawarte w kwestionariuszach, ci co do prawomocnoci i uytecznoci
lecz rwnie o oceny wasnych nastrojw, samoopisu.
Jak brzmi odpowied tych, ktrzy W jaki sposb i w jakim celu miayby
z nich korzystaj? Niektrzy twierdz, e niewiadome operacje poznawcze, regu-
mona korzysta z materiau zgromadzo- lujce zachowania, by odgrodzone od
nego w kwestionariuszach, wcale przy tym wiadomoci, pozostawiajc ludzi w obj-
nie zakadajc, e odpowiada on prawdzie. ciach w znacznej czci nieistotnych lub
Jeli kto na przykad w kwestionariuszu mylcych myli wiadomych? [...] wpraw-
czsto skary si na zdrowie, to fakt dzie ludzie nie s w peni wiadomi
ten jest istotny niezalenie od tego, czy wszystkich aspektw swojego mylenia,
dany czowiek rzeczywicie czsto cho- ale nie znaczy to, e w ich myleniu do-
ruje. Nie trzeba wcale wierzy w prawdzi- minuje niewiadomo. Ludzie zazwyczaj
wo stwierdze, eby ustali empirycznie wiedz, co myl.
relacje midzy nimi a innymi zjawiskami. (1986, s. 124-125)
Jeli kto pisze, e bardzo przejmuje si
uczuciami innych ludzi, to stwierdzenie Jeszcze bardziej zdecydowanie w obronie
takie mona odnie do innych obserwacji samoopisw staje Funder (1989, 1993).
niezalenie od tego, czy ocenia si, e Jego zdaniem wiele dowodw przemawia
czowiek ten rzeczywicie przejmuje si za tym, e ludzie potrafi siebie trafnie
uczuciami innych. W tym sensie samo- oceni. Jak zweryfikowa takie twierdze-
opisy naley traktowa jak wszystkie inne nie? Jednym ze sposobw jest porwny-
rodzaje informacji (np. naciskanie dwi- wanie samoocen z ocenami innych ludzi.
Jak pisalimy w rozdziale drugim, ist-
gni w eksperymencie mierzcym dugo
nieje daleko posunita zgodno midzy
czasu reakcji albo reakcj fizjologiczn).
samoocenami a ocenami maonkw czy
Ich znaczenie nie wynika z ich obiektywnej
znajomych w zakresie piciu podstawo-
prawdziwoci, lecz z relacji midzy nimi
wych czynnikw (McCrae, Costa, 1990).
a innymi danymi.
Funder sprbowa wyodrbni zmienne
Inny pogld gosi, e trafno samoopi- odpowiedzialne za t zbieno. Zebra
sw zaley od tego, czego one dotycz. wic samoopisy oraz charakterystyki po-
Ludzie potrafi trafnie mwi o sobie, chodzce od znajomych badanych osb,
jeeli pytania dotycz konkretnych i nie- a take kwestionariusze i zapisy zachowa
zbyt odlegych w czasie wydarze, a nie w sytuacjach laboratoryjnych oraz w yciu
kwestii oglnych, wymagajcych analizy codziennym. Mg wic ustali zarwno
olbrzymiej liczby informacji. Na przykad oglne relacje midzy samoopisami a opi-
Bandura (1986) twierdzi, e wypowiedzi niami znajomych, jak i konkretne przy-
ludzi na temat ich wiary w moliwo wy- czyny mniej i bardziej trafnych ocen.
konania zadania, przed ktrym staj, mog Funder odnotowa du zgodno mi-
by poyteczne, nawet jeli oglniejsze dzy autocharakterystykami a opiniami po-
wypowiedzi na temat wasnych cech takie chodzcymi od znajomych. Stwierdzi przy
nie s. Odpowiadajc krytykom samoopi- tym, e pewnych ludzi opisuje si atwiej
sw, uwaajcym, e ludzkie mechanizmy ni innych, a pewne cechy osobowoci
obronne s zbyt silne (Murray) albo e - atwiej ni inne. Decydujce znaczenie
ludzie nie potrafi sobie zdawa sprawy ma obserwowalno zachowa charakte-
ze swoich procesw mylowych (Nisbett), rystycznych dla ocenianej cechy (Funder,
Bandura pyta: Dobroth, 1987). Przy cechach atwiej ob-
serwowalnych zgodno ocen jest wiksza opisami jest tym wiksza, im lepiej osoba
ni przy cechach trudniej obserwowal- oceniajca zna osob ocenian. Rzeczywi-
nych. Dua zgodno ocen wystpuje na cie, moe to dowodzi wikszej trafnoci
przykad w wypadku towarzyskoci, ponie- wynikajcej z obszerniejszego materiau
wa zachowania typowe dla ekstrawersji obserwacyjnego, ale moe te by wyni-
ujawniaj si bezporednio w kontaktach kiem wielu rozmw i porozumienia nawi-
midzyludzkich. Mniejsza zgodno wy- zanego w toku bliskiej znajomoci.
stpuje w zakresie neurotycznoci, bo jej Bardzo interesujce jest porwnanie
objawy s mniej widoczne. Duej zgodno- zbienoci i rozbienoci samoopisw
ci sprzyja te sposobno obserwowania z opiniami pochodzcymi od wspma-
ocenianej osoby w sytuacjach znaczcych onka badanej osoby. Rozwamy tutaj
dla ocenianej cechy. Stwierdzono rwnie wskaniki w zakresie piciu podstawo-
istotne rnice pci. Wiksz zgodno wych czynnikw kwestionariusza NEO-PI.
odnotowano w zakresie ocen skonnoci Trzy z nich zostay rozszerzone o czynniki
do dominacji u mczyzn, ale nie u kobiet. dodatkowe, uzupeniajce (tabela 12.3).
Jeeli natomiast chodzi o kobiety, to wik- Materia ten zaczerpnito ze studium ob-
sz zgodno midzy ich samoocenami razujcego znaczenie rnych teorii oso-
a ocenami pochodzcymi od znajomych bowoci oraz metod oceny dla opisu tego
stwierdzono w zakresie cechy przyjaznego samego czowieka (Pervin, 1993a). M
nastawienia (Moskowitz, 1990). Wynika- (osoba badana) oraz jego ona zgadzaj si
oby z tego, e jeeli za kryterium traf- co do oglnej struktury jego osobowoci.
noci autocharakterystyki przyj poziom Wysoka zgodno wystpuje w czterech
jej zbienoci z opiniami innych ludzi, to z piciu czynnikw - ekstrawersji, ugodo-
kobiety i mczyni potrafi siebie trafnie woci, otwartoci na dowiadczenia oraz
oceni pod wzgldem odmiennych cech. sumiennoci. Zgadzaj si, e jego naj-
Zastanwmy si teraz nad tym wa- bardziej wyrazist cech jest ekstrawersja
nie kryterium. Powszechnie odnotowuje oraz e jest on bardzo mao ugodowy,
si wysoki poziom zbienoci midzy sa- przy czym pod tym wzgldem on sam
moopisami a opiniami pochodzcymi od oceni si jeszcze niej ni jego ona.
innych ludzi. Dla badaczy posugujcych Obydwoje uwaaj, e jest on przecitny
si samoopisami jest to dowd trafnoci w zakresie otwartoci na dowiadczenia
tej metody. Pisze si, e korelacje s oraz nieco powyej przecitnoci w zakre-
solidne", co stanowi dowd, e [...] sie sumiennoci. Znaczca rnica pojawia
oceny pochodzce od innych ludzi oraz si natomiast w zakresie neurotycznoci.
samoopisy s poytecznymi metodami ba- M umieszcza siebie wysoko na tej skali,
dania osobowoci i zawieraj co najmniej a ona umieszcza go nisko. W formu-
tyle samo prawdy, co faszu" (McCrae, larzu przedzia, w ktrym on sam si
Costa, 1990, s. 38). Ludzie kwestionujcy umieci, charakteryzuje go nastpujco:
trafno samoopisw uwaaj jednak, e Osoby z tego przedziau maj skonno-
szklanka jest raczej do poowy pusta, a fa- ci do intensywnych, negatywnych emocji
szu jest co najmniej tyle samo, co prawdy. oraz przygnbienia. Ulegaj nastrojom, s
Ci, ktrzy zwracaj uwag raczej na pen bardzo wraliwe i niezadowolone z wielu
poow szklanki, wskazuj, e zbieno aspektw swojego ycia". Natomiast prze-
ocen pochodzcych od znajomych z samo- dzia, w ktrym umiecia go jego ona,
ma nastpujc charakterystyk: Osoby zjawisko zbienoci i rozbienoci samo-

znajdujce si w tym przedziale s stabilne opisw z opiniami pochodzcymi od innych
emocjonalnie i rzadko wpadaj w przygn- ludzi. Czy mwi co jednak o wiary-
bienie. Nie s przesadnie wraliwe, nie godnoci samych samoopisw? W jakim
ulegaj nastrojom, rzadko skar si na stopniu ludzie znaj siebie, a w jakim
swoje ycie". Zona umieszcza te ma - zgodnie z twierdzeniem Murraya -
niej ni on sam siebie w skali wszystkich ulegaj zudzeniom i sabo uwiadamiaj
czynnikw uzupeniajcych wchodzcych sobie swoje stany wewntrzne? Jeli za
w zakres neurotycznoci. Czy powodem niektrzy potrafi lepiej obserwowa ni
jest to, e on wie o swoich uczuciach co, inni, to czy potrafimy ich wskaza? Jeli
czego nie wie ona? Czy moe potwierdza pewne cechy jest atwiej dostrzec, to czy
si wczeniej przytoczona teza o wik- potrafimy powiedzie, w zakresie ktrych
szej zgodnoci w zakresie atwiej obser- z nich samoopisy s bardziej wiarygodne?
wowalnych cech, takich jak ekstrawersja, Jeeli za interesuje nas caociowa ocena
a mniejszej w wypadku cech gorzej ob- osobowoci, to w jakim stopniu samoopisy
serwowalnych, takich jak neurotyczno? j umoliwiaj, a w jakim - znieksztacaj?
A moe on mierzy neurotyczno i takie Jak wiele z podstawowych skadnikw
uczucia, jak lk, depresja czy wrogie na- osobowoci poddaje si obserwacji, a jak
stawienie wedug innej skali ni ona? Na wiele stawia jej opr?
podstawie samych wynikw trudno wyro-
Jak wida, s to trudne i skompli-
kowa, ktra z tych interpretacji jest praw-
dziwa. Trzeba natomiast dokona oglnej kowane pytania, na ktre nie ma jasnej
oceny wynikw badania. Czy wysoka zgod- i prostej odpowiedzi. Duo zaley od tego,
no w zakresie struktury wskanikw, jak interpretujemy informacje, duo te od
a take czterech wskanikw podstawo- tego, jakie aspekty osobowoci znajduj
wych wiadczy o tym, e szklanka jest wy- si w centrum naszego zainteresowania.
peniona co najmniej do poowy? Czy moe Wikszo psychologw zgodziaby si co
znaczca sprzeczno dotyczca wanych do zakresu, w ktrym samoopisom mona
wymiarw ycia wewntrznego wiadczy wierzy, i takim, w ktrym jest najwiksze
jednak o tym, e jest ona co najmniej ryzyko omyki. Midzy nimi pozostaje jed-
do poowy pusta? Jak sami maonkowie nak strefa sporna. W niej niektrym ba-
skomentowaliby te wyniki? Czy wiadcz daczom korzystanie z autocharakterystyk
one o harmonii w ich zwizku, czy te przychodzi atwiej ni innym.
o bdnym widzeniu siebie?
Niezgodno ocen obojga maonkw Moliwo celowych zafaszowa
wiedzie nas w kierunku kolejnej kwestii
- jakie rodzaje charakterystyki mona Czy osoba badana jest w stanie oszuka
uzna za bardziej wiarygodne? Z bada oceniajcego i przedstawi zafaszowany
Fundera i jego wsppracownikw wynika, wizerunek swojej osobowoci? To zagad-
e pewnych ludzi, a take pewne cechy, nienie wie si z poprzednio omawianym.
jest atwiej trafnie scharakteryzowa. Do Wczeniej zakadalimy, e osoba badana
tego niektrzy ludzie s lepszymi ob- ma jak najlepsze chci i stara si jak
serwatorami ni inni. Te spostrzeenia najtrafniej siebie scharakteryzowa. Teraz
niewtpliwie pozwalaj lepiej zrozumie pytamy, czy potrafi ona celowo zafaszowa
TABELA 1 2 . 3 Samooceny oraz oceny pochodzce od ony w zakresie czynnikw NEO-PI
Autocharakterystyka ma Oceny pochodzce od ony

wynik wynik
Czynniki surowy wystanda- surowy wystanda-
podstawowe wynik ryzowany* przedzia wynik ryzowany* przedzia
(N) Neurotyczno 110 71 bardzo wysoki 47 niski
(E) Ekstrawersja 141 77 bardzo wysoki 144 71 bardzo wysoki
(0) Otwarto na 118 50 redni 105 45 redni
dowiadczenia
(U) Ugodowo 37 15 bardzo niski 38 25 bardzo niski
(S) Sumienno 69 61 wysoki 65 54 redni
Czynniki uzupeniajce
Neurotyczno
(N1) Lk 21 66 bardzo wysoki 2 29 bardzo niski
(N2) Wrogie 27 87 bardzo wysoki 15 57 wysoki
nastawienie
(N3) Depresja 14 55 redni 3 32 bardzo niski
(N4) Skrpowanie 11 44 niski 2 27 bardzo niski
(N5) Impulsywno 23 69 bardzo wysoki 18 61 wysoki
(N6) Wraliwo 14 63 wysoki 7 47 redni
Ekstrawersja
(El) Ciepo 22 49 redni 26 55 redni
iE2) Towarzysko 23 69 bardzo wysoki 26 69 bardzo wysoki
(E3) Asertywno 28 75 bardzo wysoki 29 70 bardzo wysoki
(E4) Aktywno 30 81 bardzo wysoki 30 77 bardzo wysoki
(E5) Szukanie wrae 23 67 bardzo wysoki 22 67 bardzo wysoki
(E6) Pozytywne emocje 15 44 niski 11 35 niski
Otwarcie na
dowiadczenia
(01) Fantazja 13 43 niski 6 30 bardzo niski
(02) Estetyka 7 31 bardzo niski 13 42 niski
(03) Uczucia 32 82 bardzo wysoki 24 61 wysoki
(04) Dziaania 17 54 redni 17 57 wysoki
(05) Pomysy 24 59 wysoki 24 54 redni
(06) Wartoci 25 60 wysoki 21 55 redni
*Wynik wystandaryzowany - skala standardowa T, redni wynik skali = 50

rdo: NEO-PI (Costa, McCrae) Psychological Assessment Resources, Inc.
wasny wizerunek. Odpowied na to pyta- skal klinicznych, zwizanych z rozmaitymi

nie ma wielkie znaczenie tam, gdzie ocena zaburzeniami psychicznymi, oraz z trzech
czowieka jest dokonywana ze wzgldw skal wiarygodnoci. Te ostatnie s wane
praktycznych. Na przykad czowiek ubie- dla omawianego tu problemu. Maj one
gajcy si o atrakcyjn posad bdzie za zadanie sprawdzi, czy osoba badana
chcia si przedstawi z jak najlepszej udaje dobr", udaje z", stosuje tak-
strony, a kto liczcy na zwolnienie z obo- tyk obronn czy te odpowiada byle jak.
wizku suby wojskowej albo na korzyci Midzy innymi dlatego, e wiem o takich
ze stwierdzonej choroby psychicznej - skalach, poradziem synowi, aby odpowia-
z jak najgorszej. Kiedy mj syn stara si da szczerze. Czsto mierniki rzetelnoci
0 prac, otrzyma do wypenienia kwestio- odpowiedzi s rozproszone w kwestiona-
nariusz. Przyszed do domu i zapyta, czy riuszach i ludzie chccy zaprezentowa si
powinien na niektre pytania odpowiada szczeglnie korzystnie lub niekorzystnie
w sposb jak najkorzystniejszy dla siebie. mog zosta wykryci.
Poradziem mu, by odpowiada szczerze, Jak wygldaj takie skale? Zastanw
z rnych zreszt powodw, z ktrych si, czy odpowiedziaby prawda" czy
jeden zaraz stanie si oczywisty. fasz" przy takich na przykad pozycjach:
Cho kwestie te maj szczeglne zna- Czasami si zoszcz"; Widz rzeczy,
czenie w psychologii stosowanej, to s zwierzta czy ludzi, ktrych inni nie wi-
rwnie wane w dziaalnoci badawczej. dz"; Czasami mam ochot kl". Lu-
Zazwyczaj zakadamy, e osoby badane dzie, ktrzy chc wypa dobrze, odpo-
s szczere i chtne do wsppracy. Co wiadaj na wiele pyta w sposb odbie-
najwyej przypuszczamy, e mog wiado- gajcy od redniej statystycznej, zwasz-
mie lub nie spekulowa na temat hipo- cza twierdzc, e zawsze mwi prawd,
tez albo stara si utrafi w oczekiwania nigdy nie odczuwaj negatywnych emocji
psychologa (Orne, 1962). Wiemy jednak, i prywatnie s tacy sami, jak w towa-
e niekiedy ludzie badani nie s chtni rzystwie. Ludzie chccy wypa le rw-
do wsppracy i celowo wprowadzaj nas nie odpowiadaj w sposb odbiegajcy
w bd, a niekiedy po prostu im si nudzi od redniej statystycznej, ktry w do-
1 odpowiadaj byle jak. datku nie pokrywa si z charakterystycz-
Jak psychologowie osobowoci radz nym wzorem adnego znanego zaburze-
sobie z tym problemem? Niektrzy wbu- nia osobowoci. Zauwaalna wic staje
dowuj specjalne pozycje majce spraw- si intencja przedstawienia siebie w ko-
dza szczero odpowiedzi i nastawie- rzystnym lub niekorzystnym wietle. Lu-
nie respondenta. Przykadem moe by dzie przyjmujcy postaw obronn bardzo
kwestionariusz MMPI, ktry nazwalimy si pilnuj i nie przyznaj do pewnych
wczeniej najczciej uywanym narz- powszechnych ludzkich saboci. Staraj
dziem obiektywnego pomiaru osobowoci. si oni chroni wasny wizerunek, na-
Powsta on w latach czterdziestych w celu wet wobec siebie, a nie udawa lep-
rozrniania ludzi z rozmaitymi chorobami szych" albo celowo wprowadza kogo
psychicznymi. W miar upiywu czasu co- w bd. Natomiast ludzie nie przykada-
raz czciej suy jako podstawa dla roz- jcy si powtarzaj te same wypowiedzi,
maitych innych kwestionariuszy oraz prak- a ich odpowiedzi s niespjne i wzbudzaj
tycznych zastosowa. Skada si on z 10 wtpliwoci.
Wprowadzenie miernikw wiarygodno- Midzy wyobrani a zachowaniem

ci oznaczao istotny krok w rozwoju kwe-
stionariusza MMPI. Tym ladem poszli Jaka jest relacja midzy testami projekcyj-
rwnie autorzy innych kwestionariuszy. nymi a rzeczywistym zachowaniem? Tutaj
Na przykad Kalifornijski Inwentarz Oso- dochodzimy do metod badania opracowa-
bowoci (California Personaiity Imentory. nych w znacznym stopniu pod wpywem
CPI) (Gough, 1987), popularne narzdzie omawianych przed chwil problemw. Na
pomiaru osobowoci osb dobrze funk- przykad Murray wprost twierdzi, e Test
cjonujcych, zawiera pozycje majce wy- Apercepcji Tematycznej (TAT) ma [...]
kry, czy osoba badana stara si zro- ujawni utajone i niewiadome (czciowo
bi dobre wraenie (udaje dobr"), czy stumione) skonnoci normalnego czo-
wyolbrzymia problemy (udaje zl"), czy wieka" (1938, s. 529). Cho niektrzy
te odpowiada byle jak. Niektre kwe- specjalici oceniaj liczb historii powsta-
stionariusze nie zawieraj jednak takich jcych podczas tego badania i wyprowa-
pozycji. Na przykad NEO-PI na samym dzaj z tego wnioski na temat potrzeb czy
kocu pyta respondentw, czy odpowia- motywacji badanego, czciej ocenia si je
dali szczerze i z namysem. Odpowied jednak w sposb jakociowy i subiektywny.
negatywna prowadzi do eliminacji danego Uywajc testw projekcyjnych do potrzeb
kwestionariusza, ale pozytywna nie jest badawczych zwraca si wiksz uwag na
weryfikowana ani kontrolowana (NEO-PI standaryzowane metody oceny ilociowej
Manua Supplement, 1985). Sprawdza si oraz trafno osiganych wynikw. (Smith,
wprawdzie, czy te same wypowiedzi nad- 1992).
miernie si nie powtarzaj (co wiadczy Zwiastunem testw projekcyjnych, ta-
o braku zainteresowania ze strony ba- kich jak TAT, byy omawiane w roz-
danego), poza tym zakada si szczero dziale czwartym badania nad motywacj
responenta (NEO-PI Manua Supplement, do osigania ambitnych celw. Rozpoczo
1989). Dwie ostatnie publikacje na te- si zreszt od bada nad moliwociami
mat tego badania kwestionuj to zao- eksperymentalnej zmiany wyobrae (At-
enie, zwaszcza w odniesieniu do sytu- kinson, McClelland, 1948). Mczyznom
acji praktycznych (Hess, 1992; Widiger, z bazy okrtw podwodnych, pozostajcym
1992). bez jedzenia przez rny czas (1 godzina,
Nie znamy rozmiarw problemu po- 4 godziny, 16 godzin) pokazywano zdjcia
dawania celowo faszywych odpowiedzi i proszono o pisanie opowiada na ich
w kwestionariuszach osobowoci. Mona temat. Nastpnie w tyche opowiadaniach
chyba przyj, e s one znacznie wik- oceniano liczbowo stopie odzwierciedle-
sze przy badaniach podyktowanych celami nia braku poywienia, przejawiajcy si na
praktycznymi ni przy badaniach stricte przykad obrazami jedzenia, nawizaniami
naukowych, ale take i w tym drugim do jego braku, sygnaami godu i tym
wypadku nie potrafimy dokadnie okre- podobnymi. Nastpnie obliczano poziom
li skali zjawiska. Mierniki udawania potrzeby jedzenia" - w kadym opowiada-
dobrego" oraz udawania zego" wykazay niu osobno oraz we wszystkich opowiada-
niedwuznacznie, e respondenci czsto niach napisanych przez danego czowieka.
prbuj celowo znieksztaci swj wizeru- Badanie wykazao wyrany zwizek mi-
nek zawarty w autocharakterystykach. dzy dugoci braku jedzenia a nasileniem
potrzeby jedzenia" wyraonej w opowia- Powstay w efekcie wieloletni program

daniach. Wynikao z tego, e wyobraenia badawczy stanowi jedno z njambitniej-
s wiadectwem siy potrzeb. szych przedsiwzi w historii psycho-
Na podstawie tyche bada McClelland logii osobowoci. Stwierdzono, e osoby
i jego wsppracownicy opracowali me- ambitne maj wiksze osignicia w r-
tod pomiaru jednej potrzeby - potrzeby nych dziedzinach, a ambitne spoecze-
osigni (McClelland, 1961; McClelland stwa osigaj wyszy poziom produktyw-
i in., 1953). Jej podstaw s pozytywne noci i rozwoju ekonomicznego (Koestner,
emocje wywoywane przez sukces. Po- McClelland, 1990). Badano rwnie po-
trzeb osigni u ludzi (podzielonych na trzeb wizi oraz afiliacji (Winter, 1992).
dwie grupy) poddawano eksperymentalnej Stwierdzono, e poziom potrzeb odgrywa
manipulacji. Osobom z jednej grupy m- znaczc rol w yciu. Na przykad poziom
wiono, e badania su okreleniu po- potrzeby wadzy i afiliacji moe wpywa
ziomu ich inteligencji oraz zdolnoci przy- na wojn lub na pokj (Winter, 1993). Nie-
wdczych. Aby jeszcze bardziej podrani dawno McAdams (1992) opracowa projek-
ich ambicj, po pierwszym tecie m- cyjn miar potrzeby intymnoci, defi-
wiono niektrym, e nie najlepiej wypadli. niowanej jako skonno do nawizywania
Oczekiwano, e w tej grupie, nazwanej ciepych, bliskich i penych wzajemnego
grup poraki, potrzeba osigni bdzie zrozumienia stosunkw z innymi ludmi
dua. Ludziom z drugiej grupy, nazwa- (rozdzia czwarty). Osoby o wysokim po-
nej grup zrelaksowan, powiedziano, ziomie tej potrzeby, ustalanym na pod-
e w badaniu chodzi o czynniki rozwo- stawie punktowych ocen snutych opowia-
jowe. Po kolejnej serii testw poproszono da, znacznie czciej ni osoby o niskim
badanych o napisanie krtkich, piciomi- poziomie byy oceniane przez znajomych
nutowych opowiada na podstawie serii jako szczere" i kochajce", a znacz-
obrazkw, z ktrych cz zaczerpnito nie rzadziej jako dominujce". Czciej
z TAT, a inne zaprojektowano z my- rwnie nawizyway kontakt wzrokowy,
l o konkretnych potrzebach (rozdzia umiechay si i miay podczas rozmowy
czwarty). Podobnie jak w poprzednim ba- z drugim czowiekiem.
daniu, stwierdzono, e historie napisane Przez pewien czas przedmiotem debaty
w warunkach pobudzenia ambicji rniy bya relacja midzy wyobrani a zacho-
si zasadniczo od tych, ktre napisano waniem. Z omwionych powyej bada
w stanie relaksacji. Te pierwsze zawieray jasno wynika, e poprzez fantazje czsto
wicej wyobrae osigni, opowiaday ujawniaj si potrzeby, ktre w odpowied-
na przykad o deniu do zwycistwa, nich warunkach znajduj wyraz w zacho-
o aktorach zachowujcych si w sposb waniach. Jak wiemy, ludzie czsto snuj
przynoszcy sukces, o przyjemnych uczu- fantazje, na przykad seksualne albo pene
ciach zwizanych z wygran. Pozwolio agresji, ktre jednake nigdy nie wyraaj
to na opracowanie sposobu ilociowego si w zachowaniach. Relacja midzy wy-
oceniania opowiada, ujawniajcego nat- obrani a zachowaniem zewntrznym jest
enie potrzeby osigni. Innymi sowy, wic skomplikowana. A jaki jest zwizek
otrzymano konstrukt osobisty, to znaczy midzy wskanikami uzyskanymi na pod-
potrzeb osigni, oraz jego projekcyjny stawie fantazji a samoopisami? McClelland
miernik. (1980; McClelland i in., 1989) twierdzi
zdecydowanie, e s to dwa rodzaje wska- tychczasowych bada wynika, e odnosz

nikw i kady z nich inaczej wie si si one do nieco innych konstruktw.
z zachowaniem. Podobnie jak w wypadku
omawianych poprzednio wskanikw stylu
Uyteczno oceny
wyjaniajcego, korelacje midzy autocha-
osobowoci w prognozowaniu
rakterystykami a wskanikami z testw
projekcyjnych nie zawsze s wysokie. So- Czy miary osobowoci pozwalaj przewi-
wem, mamy tutaj znowu problem trafnoci dzie zachowanie czowieka? Istnieje oczy-
teoretycznej! wisty zwizek midzy konfiguracj cech
Zdaniem McClellanda samoopisy ujaw- osobowoci a zachowaniem w rnych sy-
niaj raczej wartoci ni potrzeby. Cho tuacjach. Prawie kady rozdzia niniejszej
obydwa rodzaje wskanikw wi si ksiki dowodzi, e ludzie rnicy si
w pewien sposb z zachowaniem, to - pod wzgldem okrelonych cech osobo-
jego zdaniem - wskaniki opracowane na woci rni si rwnie zachowaniem.
podstawie testw projekcyjnych trafniej Jednak sam fakt, e rnice w osobowo-
charakteryzuj zachowanie w warunkach ci przenosz si na rnice zachowa
braku ogranicze oraz wzmocnie spoecznie oznacza, e poszczeglne jej mierniki
nych, a take pozwalaj lepiej przewidy- pozwalaj trafnie przewidywa zachowa-
wa zachowanie w cigu dugiego czasu. nia. Wyniki procesu selekcyjnego OSS
Na przykad osoby o wysokim wska- powinny skoni nas do refleksji. Zarazem
niku projekcyjnym ambicji wypadn lepiej jednak trudno tutaj o uoglnienia. Niektre
ni osoby o niskim wskaniku w przed- mierniki pozwalaj trafniej przewidywa
siwziciach stanowicych wyzwanie, ale ni inne, niektre s bardziej od innych
nie w przedsiwziciach bardzo atwych odpowiednie dla okrelonych celw.
albo bardzo trudnych. Innymi sowy, s Jeeli chodzi o prognozowanie, to due
wraliwe na rywalizacyjny aspekt sytuacji. znaczenie maj zwaszcza pojcia zakresu
Natomiast samoopisy w zakresie ambicji oraz dokadnoci. Jak pisalimy w rozdziale
(potrzeby osigni) nie odnotowuj takiej drugim, zakres okrela obszar zjawisk
wraliwoci na aspekt rywalizacyjny (Ko- obejmowanych danym pojciem albo mier-
estner, McClelland, 1990). nikiem. Miernik o duym zakresie obej-
W sumie jest cakiem jasne, e z pro- muje wiele zjawisk, a miernik o maym
jekcji i wyobrae mona wyprowadzi zakresie obejmuje ograniczon liczb zja-
obiektywne wskaniki kierujcych czo- wisk. Pojcie dokadnoci okrela wrali-
wiekiem motywacji, ktre to wskaniki wo miernika na zjawiska bdce przed-
odnosz si do wanych aspektw funk- miotem badania. Miernik o duej dokad-
cjonowania osobowoci. Jest rwnie jasne, noci charakteryzuje si du wraliwoci
e relacja midzy fantazj a zachowaniem na cechy zjawiska, a o maej - niewielk
jest zoona, potrzeby znajduj swj wyraz wraliwoci. Jak pisalimy w rozdziale
tylko w okrelonych warunkach, a niektre drugim, mona tu przeprowadzi analogi
nigdy nie przekadaj si na zachowania. z dwoma odbiornikami radiowymi, z kt-
Wydaje si wreszcie oczywiste, e trzeba rych jeden ma szeroki zakres i ma
wprowadzi rozrnienia midzy samoopi- dokadno, a drugi - niewielki zakres
sami a badaniami projekcyjnymi. Nawet i bardzo du dokadno. Pierwszy wy-
jeli pojawiaj si te same terminy, to z do- chwytuje wiele stacji z duej odlegoci,
ale wraliwo na rnice midzy stacjami istnienia dowodw takiej spjnoci oraz
pooonymi blisko siebie albo na sygna przewagi czynnikw osobowociowych lub
z okrelonych stacji moe by niska. Dru- rodowiskowych. Tak patrzc, teoretycy
gie radio moe wychwytywa tylko stacje cech kad o wiele silniejszy nacisk na
w pewnym przedziale, ale jest w tym niespjno i stao zachowa ni psycho-
zwykle czule. Analogicznie mona zinter- lodzy spoeczno-poznawczy. Mona jednak
pretowa twierdzenie Kelly'ego, e kady uj t debat w kategoriach zakresu i do-
system konstruktw i kada teoria ma kadnoci. Teoria cech miaaby wwczas
swj zakres i swoje centurm. Zakres do- wikszy zakres ni dokadno, a teoria
tyczy ogu zjawisk obejmowanych przez spoeczno-poznawcza podkrelaaby zna-
dan teori, natomiast centrum tworz te czenie dokadnoci kosztem zakresu. In-
zjawiska, ktre ujmuje ona szczeglnie nymi sowy, teoria cech charakteryzuje
trafnie. Kelly utrzymywa, e systemy oglne funkcjonowanie jednostki w wielu
konstruktw osobistych oraz teorie oso- rnych sytuacjach, ale nie najlepiej radzi
bowoci rni si pod wzgldem zakresu sobie z rozrnieniem okolicznoci towa-
i centrum. Podobnie mierniki osobowoci rzyszcych zachowaniu, natomiast teoria
rni si zakresem i dokadnoci. spoeczno-poznawcza jest bardzo wraliwa
Jakie znaczenie ma rozrnienie mina czynniki kontekstualne, ale nie jest
dzy zakresem a dokadnoci? Po pierwsze najlepszym narzdziem opisu oglnych
wynika z niego, e przy porwnywaniu prawidowoci funkcjonowania czowieka.
trafnoci przewidywa formuowanych za Najlepiej byoby - rzecz jasna - gdyby
pomoc dwch miernikw osobowoci mu- teorie i metody pomiarowe miay duy
simy bra pod uwag zakres i dokad- zakres i wielk dokadno, ale zazwyczaj
no kadego z nich. Jeden kwestiona- pozostaj one w opozycji do siebie.
riusz moe pozwala na formuowanie licz- Wracajc do kwestii skutecznoci mier-
nych przewidywa o ograniczonej trafno- nikw osobowoci w przewidywaniu za-
ci, inny - niewielkiej liczby przewidywa chowa, mona powiedzie, e najywiej
bardzo precyzyjnych. Jeli porwnuje si bya ona dyskutowana w kontekcie za-
warto miernikw pod ktem trafnoci trudnienia oraz oceny pracownikw. Przez
ich orzecze o przyszoci, to te rnice wiele lat bardzo sceptycznie podchodzono
trzeba bra pod uwag. Duo zaley od do stosowania miernikw osobowoci przy
tego, jakie zjawiska s przedmiotem orze- podejmowaniu decyzji kadrowych. Auto-
kania, a take jaki jest zakres zagadnie. rzy niedawnego przegldu literatury na
Czsto bowiem zakres i dokadno s ten temat wskazuj jednak na [...] na-
skorelowane negatywnie. Zakres osiga wrt zainteresowa stosowaniem mierni-
si kosztem dokadnoci, dokadno - kw osobowoci, stymulowany po cz-
kosztem zakresu. ci postpami w badaniach podstawowych
Po drugie trzeba powici uwag kon- nad osobowoci" (Schmidt, Ones, 1992,
struktom osobistym zwizanym z rnymi s. 638). Zwolennicy takiego podejcia do-
teoriami. Wemy na przykad debat mi- wodz, e mierniki osobowoci pozwalaj
dzy teoretykami cech a zwolennikami po- trafnie przewidywa zarobki oraz sprawo-
dejcia poznawczego dotyczc spjnoci wanie si danego czowieka na stanowisku
zachowa w rnych sytuacjach. Mona na kierowniczym (Hogan, 1991). Nic dziw-
ni spojrze przez pryzmat dwch kwestii: nego, e ostatnie badania w tej dziedzi-
nie koncentruj si na Picioczynnikowym kw opieki zdrowotnej (tabela 12.4). Po-

Modelu Osobowoci. Uwaa si, e [...] trzeba osigni jest dodatnio skorelowana
mierniki osobowoci mieszczce si w za- ze sprawnoci zawodow menederw
kresie PMO mona w sposb systemowy i dyrektorw (0,18), ale ujemnie - ze
odnie do rnorodnych kryteriw spraw- sprawnoci pracownikw suby zdrowia
noci zawodowej" (Goldberg, 1993, s. 31). (-0,24). Podobne rnice stwierdza si
Mimo tych wyrazw aprobaty warto w wypadku innych cech.
zgosi pewne zastrzeenia. Po pierwsze Tabela 12.5 przedstawia relacje midzy
wiele zaley od tego, o jakie mierniki 9 wymiarami osobowoci a 8 wskanikami
i o jakie zawody chodzi (Hough, 1992). sprawnoci zawodowej. Jak stwierdza Ho-
Porwnajmy na przykad relacje midzy ugh, [...] kada z miar ma inny wzr
cechami osobowoci a sprawnoci zawo- korelacji z kryteriami sprawnoci zawo-
dow z jednej strony pracownikw szcze- dowej. Ponadto kada miara wydaje si
bla kierowniczego, z drugiej - pracowni- pomocna w przewidywaniu co najmniej
TABELA 12.4 Osobowo a sprawno zawodowa
Korelacje midzy rnymi miarami osobowoci a wskanikami sprawnoci zawodowej wiadcz o tym, e
prognozowanie ewentualnych walorw przyszego pracownika jest bardzo trudne. Oprcz tego, e korelacje
s oglnie niskie, to te same cechy w jednych zawodach s skorelowane ze sprawnoci zawodow dodatnio,
a w innych - ujemnie.
SPRAWNO ZAWODOWA
KADRA KIEROWNICZA ""SUBA ZDROWIA
Miary liczba liczebno rednia liczba liczebno rednia
osobowoci korelacji prby korelacja korelacji prby korelacj
Afiliacja - - - 65 0
Potencja 67 10080 0,18 12 500 0,05
Potrzeba osigni 6 445 0.18 1 65 -0,24
Niezawodno 22 3213 -0,03 15 758 0.24
Umiejtno dostoso 39 6203 0.11 14 752 0,08
wania si
Ugodowo 19 2718 0.07 4 168 0.19
Intelekt 11 1616 0,09 4 168 -0.06
Wybujay indywidualizm G 860 0,03 1 72 -0.04
Umiejscowienie rda - - - - - -
kontroli
Wszystkie wskaniki 170 25135 0,11 52 2548 0.11
ogem
rdo: L. M. Hough (1992). The Big Five" personality variables - construct confusion: description versus
prediction. Huma Performance, 5,150. Przedruk za zgod Lawrence Erlbaum Association, Inc.
jednego konstruktu sprawnoci zawodo- Zanim zakoczymy omawianie kwestii

wej" (1992, s. 151-152). W sumie rne prognozowania, trzeba krtko wspomnie
wskaniki osobowoci maj odmienne zna- 0 historycznej debacie midzy zwolen-
czenie dla rnych zawodw oraz kryte- nikami prognozowania na podstawie da-
riw profesjonalnej sprawnoci. nych klinicznych i statystycznych. Cho-
Drugie zastrzeenie dotyczy siy zaob- dzi o to, w jaki sposb czy rozma-
serwowanych zwizkw. Korelacje w ta- ite dane, aby uzyskiwa najtrafniejsze
belach 12.4 i 12.5 nie przekroczyy po- wyniki. Na przykad w badaniach OSS
ziomu 0,30. W tabeli 12.4 rednia korelacja opracowywano oglny wizerunek kandy-
wszystkich 9 miar osobowoci ze wska- data i na tej podstawie formuowano
nikami sprawnoci zawodowej w dwch prognozy. Byo to podejcie kliniczne
dziedzinach wyniosa 0,11. Cho nawet 1 holistyczne. Co jednak by si dziao,
niewielkie korelacje mog prowadzi do gdyby posugiwano si metod integro-
wzrostu liczby trafnych przewidywa, to wania poszczeglnych wskanikw? Czy
moim zdaniem ten wynik nie jest im- osignito by lepsze rezultaty? Spraw
ponujcy. Szczeglnie, e znaczna cz t zaj si Paul Meehl w opublikowa-
tych i tak niezbyt wysokich korelacji moe nej w 1954 roku ksice Clinical ver-
okaza si pozorna, gdy bdzie si kon- sus statistical prediction (Prognozowanie
trolowa wpyw inteligencji na osignicia kliniczne a statystyczne). Czy lepiej -
zawodowe. Wreszcie - zdaniem Hougha czy dane w sposb mechaniczny", po-
(1992) - pi podstawowych czynnikw sugujc si jak formu statystyczn,
daje zbyt ograniczony obraz osobowoci, czy te w sposb kliniczny, na podsta-
aby na tej podstawie mona byo snu wie intuicji? Jak to uj Meehl (1957):
przypuszczenia co do dalszych kolei ycia Kiedy powinnimy uy gowy zamiast
tego czowieka. formuy?" (s. 268). Debata midzy zwo-
C wic sdzi o uytecznoci miar lennikami podejcia klinicznego a sta-
osobowoci w prognozowaniu przyszych tystycznego przybraa powane rozmiary
zachowa? W niniejszym omwieniu po- i do dzisiaj rozpala ich do czerwonoci.
ruszylimy rne aspekty tego zagadnie- Zwolennicy metody klinicznej uwaaj, e
nia. Oddzielilimy zakres od dokadno- podejcie statystyczne jest pedantyczne,
ci, zaznaczajc, e miernik osobowoci trywialne, wymuszone, sztywne i ste-
moe by silny w wypadku jednej z tych rylne", natomiast zwolennicy statystyki
kategorii, a saby w wypadku drugiej. uwaaj metod kliniczn za mistyczn,
Wskazalimy te, e korelacje midzy mglist, niejasn, surow, niedopracowan
wskanikami rozmaitych cech osobowo- i mtn". Niestety, jak to czsto w takich
ci a rnymi wskanikami sprawnoci debatach bywa, dochodzi do pomiesza-
zawodowej s skomplikowane i niezbyt nia wielu rnych zagadnie. Spr zacz
wysokie. W chwili obecnej waciwie do- dotyczy nie tylko sposobu integrowania
wiedziono, e inteligencja, potrzeba osi- danych, lecz rwnie ich rodzaju. Czy na
gni (ambicja) oraz sumienno odgry- przykad powinno si korzysta z testw
waj pewn rol w sukcesie zawodowym projekcyjnych (np. Rorschach, TAT) albo
w wikszoci profesji. W pozostaych jed- z kwestionariuszy i powstajcych na ich
nak czynnikach korelacje s sabsze i mniej podstawie profili, jak w kwestionariuszu
spjne. MMPI? Co gorsza, zagroone zostay miej-
TABELA 1 2 . 5 Relacja midzy osobowoci a sprawnoci zawodow
Wskaniki osobowoci nie tylko rozmaicie koreluj z rnymi zawodami (tabela 12.4), ale rwnie z rozmaitymi
miarami lub kryteriami sprawnoci zawodowej.
Wsk aniki sprawnoci

zawodowej
Wyniki oglr e Zdo Inocitechniczne lowicdzialm3 zachowanie
Miary liczba wielko rednia liczba wielko rednia liczba wielko rednia
osobowoci korelacji prby r korelacji prby r korelacji prby r
Afiliacja 31 3782 0,02 2 736 0.06 1 667 0,01
Potencja 248 30642 0,09 23 17001 0,02 14 38578 -0,06
Potrzeba osigni 31 3182 0,19 6 15554 0,02 4 19476 0.19
Niezawodno 114 21029 0,07 13 25327 0,05 69 98676 -0.24
Umiejtno dostosowania si 186 28587 0,11 23 9364 0,05 9 21431 -0,15
Ugodowo 69 12722 0,04 4 7837 0,02 4 24259 -0,08
Intelekt 36 10888 0.01 2 700 0.16 2 1414 -0,15
Wybujay indywidualizm 32 3410 0.05 3 153 0,01 1 7923
Umiejscowienie rda kontroli 11 2517 0,19 ' 2 8333 0,06 2 8333 -0,12
rdto: L. M. Hough (1992). The .Big Five" personaiity variables - construct confusion: description wersus prediction. Huma Performance. 5,
150. Przedruk za zgod Lawrence Eribaum Association, Inc.
sca pracy. Co by byo, gdyby psychologw Cho takie przypadki s istotne i zda-
klinicznych zastpiy komputery, przewi- rza si, e trzeba dokona oceny, nie
dujce zachowania ludzkie na podstawie majc wyrazistej formuy, to jednak za-
wynikw liczbowych? zwyczaj bywa inaczej. Istniejcy materia
Po raz kolejny mamy do czynienia pozwala przewanie ustali relacj mi-
ze zoonym zagadnieniem i nie za- dzy cechami osobowoci a danym kryte-
mierzamy omawia wszystkich proble- rium. W takich za wypadkach metody
mw z nim zwizanych. Powraca tu- statystyczne s skuteczniejsze od klinicz-
taj oglne pytanie o podstawy przewidy- nych. Umiejtnoci kliniczne s wane
wa oraz istnienie jakiej formuy. Za- w wielu dziedzinach, ale komputery le-
my na przykad, e trzeba wybra piej radz sobie z opracowywaniem duej
astronaut leccego na Ksiyc w sytu- liczby danych. Oczywicie, niezbdne s
acji, gdy nikt na nim jeszcze nie by. wczeniejsze badania. Kiedy jednak zo-
Nie ma wic adnej bazy porwnaw- stan one ju przeprowadzone, komputer
czej, adnego punktu odniesienia. Albo jest lepszy w przetwarzaniu informacji ni
zamy, e trzeba podj decyzj o spo- psycholog kliniczny. W takich wypadkach
sobie leczenia, gdy pacjent zdradza pewne - zdaniem Meehla - psychologowie po-
wysoce indywidualne objawy, niemiesz- winni zostawi prac komputerowi i wy-
czce si w adnej znanej formule staty- korzysta swoje umiejtnoci w innych
stycznej. dziedzinach.
OCENA OSOBOWOCI 407
TABELA 1 2 . 5 cd.
liczba wielko rednia liczba wielko rednia liczba

korel icji prby i korelacji prby i cji prby r korala cji prby r koreacji prby r
1 667 0,19 2 116 -0,25 - - 1 667 0 2 600 -0,02
7 1111 0,25 11 550 0,21 39 2307 0,08 16 17156 0.17 9 2695 0,08
2 162 0,27 2 116 0,14 3 233 0,14 4 15530 0.21 1 300 0.13
5 2236 0,06 5 268 -0,07 25 1340 0,17 11 25408 0,14 5 1490 0,08
3 778 0,18 8 442 -0,05 31 2067 0,13 15 9562 0,16 13 3880 0,19
- - - 3 174 -0.29 7 329 0,17 1 " 7666 0,15 1 300 -0,04
1 667 0.15 1 58 0,07 1 667 0.11 1 667 0,11 1 300 -0,07
- - - 1 58 0,01 4 306 0,06 .? 198 -0,03 2 595 0.25
1 667 0,19 6 9039 0,13 - - -
Rnorodno a ocena osobowoci przykadw ze wiata interesw. Artyku

z New York Timesa", zatytuowany: Nie
Czy mierniki osobowoci mona z rw-
sprzedawajcie grubych pampersw w To-
nym powodzeniem stosowa wobec
kio", opisuje problem arogancji kulturo-
czonkw rnych grup rasowych, et-
nicznych i kulturowych? Tutaj docho- wej" w sprzeday produktw do innych
dzimy do problemu majcego wielkie zna- krajw. Dua firma amerykaska prbo-
czenie dla teorii, bada i oceny - sto- waa sprzeda w Japonii ten sam model
sowalnoci metod oceny wzgldem ludzi pampersw, ktre sprzedawaa w USA.
z rnych grup kulturowych. Jak zapy- Okazao si jednak, e Japonki zmieniaj
tano w przegldzie literatury powiconej dzieciom pieluchy dwukrotnie czciej ni
temu zagadnieniu: Czy badacz ma prawo Amerykanki, wic wol ciesze pampersy,
porwnywa dwie odmienne kultury, sto- atwiejsze w skadowaniu i uywaniu.
sujc wybrane testy, dokumenty czy wy- Drugi przykad dotyczy nagminnej w USA
wiady? Czy rezultaty bada w obu kul- praktyki reklamowej polegajcej na porw-
turach znacz to samo? Czy praktykujcy nywaniu skutecznoci wasnego proszku
psycholog moe ocenia ludzi w zakresie do prania ze skutecznoci proszkw kon-
wicej ni jednej kultury?" (Sundberg, kurencyjnych. W Japonii taktyka ta si
Gonzales, 1981, s. 478). nie sprawdzia, poniewa tam preferuje si
Omawianie znaczenia rnic kulturo- harmonijne wspdziaanie i uprzejmo
wych najlepiej moe zacz od kilku w stosunkach z konkurencj. W innej
reklamie wyprodukowanej przez Amery- z kwestionariuszem MMPI. Jak wspo-

kanw pokazywano Japoczyka wchodz- minalimy, powsta on na pocztku lat
cego do azienki, w ktrej kpie si jego czterdziestych i jest najczciej stosowa-
ona, uywajc myda dodajcego - wedle nym kwestionariuszem obiektywnego ba-
reklamy - kobiecie atrakcyjnoci. Japonki dania osobowoci. Zosta przetumaczony
poczuy si bardzo uraone, bo w Japonii na wiele jzykw i jest uywany w wielu
m nie ma prawa w ten sposb zakca krajach wiata. W swojej pierwszej i do
prywatnoci swojej ony. S to wszystko niedawna jedynej edycji opiera si na
przykady dziaa biznesowych prowadzo- badaniach mieszkacw Minnesoty z lat
nych w innej kulturze bez zrozumienia jej czterdziestych. Krytykujc stosowanie go
zasad, norm, rytuaw i znacze!
w badaniu mniejszoci narodowych i raso-
W psychologii problem ten pojawi si wych, Gynther (1972) zapyta, czy wska-
szczeglnie wyrazicie w zwizku z te- niki ustalone na podstawie odpowiedzi bia-
stami inteligencji. Czy ten sam test mona ych Amerykanw nie dyskryminuj czar-
stosowa we wszystkich grupach kulturo- nych Amerykanw. Wskaza, e Afroame-
wych i uwaa wyniki za porwnywalne? rykanie maj wysze wskaniki w zakresie
W jednej z najwaniejszych ksiek psy-
wielu badanych czynnikw, co dla niekt-
chologicznych, jakie kiedykolwiek napi-
rych psychologw jest przejawem wik-
sano, lekturze obowizkowej dla wszyst-
szych skonnoci patologicznych. Analiza
kich studentw psychologii - The science
odpowiedzi na niektre pytania pozwala
and politics ofIQ (Nauka i polityka w ilo-
jednak spojrze na to inaczej. Na przykad
razie inteligencji) Kamin opisywa, jak
w latach dwudziestych za pomoc testw czarnoskrzy znacznie czciej ni biali
inteligencji odmawiano wstpu do USA zaznaczali nastpujce pozycje: Uwaam,
emigrantom z Europy Wschodniej. Psy- e jestem czowiekiem potpionym", Lu-
chologowie twierdzili wwczas, e testy dzie mwi o mnie obraliwe i wulgarne
te sprawdzaj wrodzon inteligencj, a nie rzeczy", Jestem bardzo religijny (bardziej
stopie zaznajomienia z amerykaskim ni inni ludzie)". Tego typu odpowiedzi nie
jzykiem i kultur. Wizaa si z nimi musz wiadczy o patologii, lecz mog
- wedle okrelenia Kamina - hipoteza by przejawami rnych wartoci, pogl-
rasowa", zgodnie z ktr poziom inteli- dw i dowiadcze. Inni psychologowie
gencji by wprost proporcjonalny do iloci odrzucili Gyntherowsk krytyk rasowego
nordyckiej krwi badanego. Podobnie dzieje aspektu MMPI, utrzymujc, e test ten
si zdaniem autora z aktualnie uywanymi rwnie dobrze charakteryzuje ludzi bia-
testami. Stosowany jeszcze niedawno test ych, jak czarnych. W odpowiedzi Gynther
inteligencji ludzi dorosych Wechslera za- (Gynther, Green, 1980) przedstawi dane
wiera na przykad pytanie o znaczenie wskazujce, e w porwnaniu z ludmi bia-
powiedzenia Jedna jaskka wiosny nie ymi Afroamerykanie czciej zostaj bd-
czyni" albo Pytki strumyk gono szumi" nie uznani za osobowoci patologiczne,
(One swallow doesn' make a summer; rzadziej natomiast jednostki rzeczywicie
Shallow brooks are noisy). Obecnie mao patologiczne zostaj bdnie uznane za zu-
kto zna te powiedzenia, cho czterdzieci penie normalne. Zarwno wic w zakresie
lat temu byy one w powszechnym uyciu.
przypadkw bdnie pozytywnych (uzna-
Jeeli chodzi o badania osobowoci, to nie osb normalnych za patologiczne), jak
zagadnienie to pojawio si w zwizku i bdnie negatywnych (uznanie osb z pa-
tologiami za normalne) test dziaa przeciw dania midzykulturowe, w ktrych przed-

Afroamerykanom. stawicielom rnych spoecznoci zadaje
W reakcji na te problemy do drugiej si te same pytania bd tumaczy si
edycji MMPI wprowadzono wiele zmian. kwestionariusze na obce jzyki. Moliwe
Po pierwsze grupa standaryzacyjna uczest- jednak, e ludzie yjcy w innych kultu-
niczca w opracowywaniu testu obejmo- rach sformuowaliby takie pytanie zupenie
waa wikszy zakres obywateli ameryka- inaczej. Kwestia ta pojawia si ju w roz-
skich, w tym proporcjonaln reprezentacj dziale smym, przy omawianiu kulturo-
ludnoci murzyskiej. Po drugie wyelimi- wych uwarunkowa pojcia Ja. Kwestiona-
nowano seksistowski jzyk oraz przesta- riusz opracowany w innej kulturze mgby
rzae zwroty idiomatyczne. Jednak nawet te mie zupenie odmienn struktur.
w grupie standaryzacyjnej drugiej edycji Cho istniej dowody duej uniwersalno-
testu ludno pochodzenia hiszpaskiego ci piciu podstawowych czynnikw, to
i azjatyckiego nie miaa waciwej repre- przecie wiadomo te, e wyniki bada
zentacji liczebnej. Wprawdzie zdaniem jed- prowadzonych w rnych kulturach nie
nego z recenzentw nie dyskwalifikuje to s identyczne (Yik, Bond, 1993). Ponadto
przydatnoci testu w normalnych warun- w innych kulturach mogyby si pojawi
kach" (Nichols, 1992, s. 565), ale wniosek rwnie odmienne czynniki niezbdne do
ten wydaje si przedwczesny, zwaszcza e scharakteryzowania osobowoci.
wyniki badania MMPI wpywaj na wane Kady psycholog zajmujcy si teori
decyzje yciowe. osobowoci oraz badaniami i ocen w tej
Problem ten jest nie mniej powany dziedzinie musi mie wiadomo rnic
w badaniach osobowoci, nawet jeli jego kulturowych. Ludzie w rnych kulturach
praktyczne konsekwencje s mniej do- rnie ksztatuj swj wiat, wic te same
tkliwe. Wikszo literatury psychologicz- sowa, nawet dobrze przetumaczone z jed-
nej opiera si na badaniach prowadzonych nego jzyka na drugi, nabieraj w in-
wrd ludnoci amerykaskiej, zwaszcza nym otoczeniu kulturowym odmiennych
wrd studentw psychologii. Czy wyniki znacze. Nie znaczy to, e nie mona
tych bada da si rozcign rwnie na lu- formuowa oglnych zasad funkcjonowa-
dzi yjcych w innych kulturach? W jakim nia osobowoci, obejmujcych wszystkich
stopniu badane prawa s midzykulturowe ludzi. Jednak nie mona tej powszechnoci
i uniwersalne? Niekiedy prowadzi si ba- zakada automatycznie.
Zwizek midzy teori a ocen osobowoci

W rozdziale pierwszym omawialimy rela- wynika z przykadw omawianych na kar-
cje midzy rnymi teoriami osobowoci tach tej ksiki, badania kadego rodzaju
i metodami badawczymi. Wskazywalimy mona prowadzi w ramach kadej z tych
tam na zwizek midzy metodami klinicz- teorii. Zwizek teorii z metod nie jest
nymi a psychoanaliz, metod korelacyjn absolutny. Jednak korzenie wielu modeli
a teori cech oraz metod eksperymen- teoretycznych tkwi w rnych tradycjach
taln a teori spoeczno-poznawcz. Jak badawczych. Kada z metod badawczych
jest szczeglnie wyczulona na informa- wolna),- czy te musi udziela prawido-

cje nalece do dziedzin znajdujcych si wych odpowiedzi, jak w obiektywnych
w centrum danej teorii. badaniach sprawnoci dziaania.
Czy to samo mona powiedzie o pro- Czy istnieje zwizek midzy teoriami
blemie oceny osobowoci? Czy istnieje osobowoci a pochodzeniem metod oceny?
zwizek midzy tradycj teoretyczn a me- Naszym zdaniem tak. Teorie psychoana-
todami oceny osobowoci? Tutaj znowu lityczne wi si z testami nieustruktu-
mona powiedzie, e wprawdzie kad rowanymi i niejawnymi, takimi jak test
metod mona si posuy w ramach Rorschacha czy TAT. W badaniach ekspe-
kadej teorii, ale pewne powizania mimo rymentalnych uywa si takich procedur,
to istniej. Jakiego typu? Jaki czas temu jak podprogow aktywacja psychodyna-
Campbell (1957) sugerowa, e metody miczna (rozdzia sidmy). W zakresie in-
oceny mona rnicowa w zalenoci terpretacji danych oraz wnioskw na przy-
od ich miejsca na trzech osiach: sztyw- szo preferuje si podejcie holistyczne.
nej/swobodnej struktury, jawnoci/niejaw- Tak wanie dziaaa komisja selekcyjna
noci oraz dowolnoci/obiektywizmu. Ro- OSS, ktrej przewodniczy sympatyzujcy
dzaj struktury okrela, ile swobody pozo- z psychoanaliz Henry Murray. Natomiast
stawia si odpowiadajcemu. W wywiadzie teoria cech jest zwizana z testami ustruk-
nieustrukturowanym osoba badana moe turowanymi i jawnymi, takimi jak NEO-PI.
znacznie swobodniej wyrazi swoj indy- Cho w niektre kwestionariusze wbudo-
widualno. Podobnie testy projekcyjne, wane s skale wiarygodnoci, ktrych za-
w rodzaju testu Rorschacha albo TAT, daj daniem jest kontrola szczeroci odpowie-
osobie badanej wicej moliwoci indy- dzi, to jednak autorzy NEO-PI utrzymuj,
widualnego uksztatowania odpowiedzi ni e nie s one wcale potrzebne. Przyjmuje
testy, w ktrych mona zakreli tylko si, e wikszo ludzi potrafi trafnie sie-
zdanie prawdziwe lub faszywe. O jaw- bie charakteryzowa i, odpowiadajc, ma
no/tajno dotyczy wiedzy lub niewiedzy jak najlepsz wol. Kiedy za formuuje
badanego na temat sposobu interpretacji si prognozy, robi si to na podstawie
wynikw. Na przykad zgodnie z feno- wskanikw dotyczcych rozmaitych cech,
menologiczn orientacj wywiadu Rogersa a nie caociowej oceny osobowoci.
przedmiotem zainteresowania jest spo- Teorie spoeczno-poznawcze s zwi-
strzeganie wiata przez osob badan. Nie zane z testami skutecznoci dziaania (per-
ma tutaj adnej sfery utajonej. Natomiast formance test) oraz obiektywnymi danymi.
w tecie Rorschacha przedmiotem zain- Cho niekiedy akceptuje si samoopisy,
teresowania s symbole oraz znaczenia jak w Bandurowskich badaniach poziomu
niewiadome, ktre niekiedy s dla osoby poczucia wasnej skutecznoci, to jednak
badanej prawdziw niespodziank. Przy- traktuje si je z rezerw i preferuje
chodzi tu na myl McClellandowskie prze- metody bardziej obiektywne. Jak wspo-
ciwstawienie projekcyjnych wskanikw mniaem w rozdziale dziewitym, Cantor
potrzeb, niekoniecznie uwiadamianych, posuguje si samoopisami przy badaniu
kwestionariuszowym wskanikom warto- zada yciowych. S one jednak zwizane
ci. Wreszcie o dowolnoci/obiektywizmu z konkretnym kontekstem i odniesione
okrela, czy osoba badana wyraa swj do innych, obiektywnych wskanikw za-
wybr lub preferencj (odpowied dobro- chowa. Kiedy wic zwolennicy podejcia
poznawczego uywaj samoopisw, staraj vin, 1993a). Chodzi o czowieka, ktry

si, by byy one osadzone w konkretnych by poddawany testom przez 25 lat, po-
sytuacjach, nie za dotyczyy oglnych czwszy od czasw studenckich. Wtedy
waciwoci, jak to jest w teorii cech. Po- to wypeni test Rorschacha oraz TAT.
nadto podejcie spoeczno-poznawcze nie- W tym pierwszym nastpujco skomento-
zwykle rzadko korzysta z testw odwouj- wa jeden z rysunkw: To jaki ksi,
cych si do wyobrani (np. Stewart, 1992), ksi Dracula. Jest gotw grabi i pi
a nigdy nie siga po jeszcze bardziej nie- krew. Jest gotw wyj i udusi jak
jawne metody, takie jak test Rorschacha. kobiet". W historiach pisanych przez tego
Podobnie jak w wypadku zwizkw czowieka podczas Testu Apercepcji Te-
midzy metodami badawczymi a teo- matycznej duo byo smutku i wrogiego
riami osobowoci relacja midzy meto- nastawienia. Interpretujcy je psychoana-
dami oceny a poszczeglnymi teoriami lityk uzna, e [...] wahaj si midzy
nie zawsze jest doskonaa, mao tego, nie pragnieniami sadystycznymi a poczuciem
zawsze daje si w ogle wychwyci. Tutaj bycia ofiar [...] badany nie wie, na czym
take rne metody i rodzaje danych mog mgby polega powany zwizek z drug
istnie w ramach kadej z teorii. Mona to osob. Jednoczenie pragnie znajdowa si
przedstawi graficznie, porwnujc wyniki w centrum uwagi i by rozpoznawanym.
rnych metod oceny tego samego pa- Czsto odczuwa silne napicia seksualne".
cjenta. Przez pewien czas prowadziem za- Wizerunek nakrelony przez samego ba-
jcia z zagadnie oceny osobowoci. Dzie- danego rni si znacznie od tego, ktry
liem studentw na cztery grupy. Kada wynika z testw. Czowiek ten martwi si
miaa oceni tego samego wybranego swoj niezdolnoci do nawizania staego
studenta, ale za pomoc rnych metod zwizku z kobiet oraz niepewnoci co
badania osobowoci. Jedna grupa czytaa do swojej przyszoci zawodowej, ale za-
jego autobiografi i przeprowadzaa z nim razem uwaa, e jest inteligentny, przyja-
wywiad. Druga stosowaa test Rorschacha cielski, szczery, uprzejmy, ludzki i dobry.
i TAT, a wic techniki projekcyjne. Trzecia Oglnie jego Ja realne byo bliskie Ja
nie spotykaa si z badanym, ale anali- idealnemu, cho chciaby by nieco cie-
zowaa kwestionariuszowe wskaniki oso- plejszy i bardziej pracowity. Z wypenio-
bowoci. Studenci z czwartej grupy mieli nego przez niego kwestionariusza (szesna-
do dyspozycji prbki danych z wszystkich stoczynnikowego) wyania si wizerunek
trzech grup. Pod koniec semestru wszy- czowieka bystrego i wylewnego, ale rw-
scy studenci mieli wyrazi swoj opini nie niepewnego, atwo si denerwujcego
o badanej osobie oraz sprbowa domyli i nieco zalenego od innych. Dwadziecia
si pewnych informacji, ktrych nie znali. lat pniej wykona kilka dodatkowych
Rnorodno opinii bya dla nich wiel- testw. Kwestionariusz NEO-PI wykaza
kim zaskoczeniem. Bardzo zdziwia ich niski poziom ugodowoci, a wysoki -
rwnie rnorodno przypuszcze, przy ekstrawersji oraz neurotycznoci. Zarazem
czym kada grupa najtrafniej domylaa si w badaniu prowadzonym zgodnie z za-
danych podobnych do tych, ktrymi si sadami podejcia poznawczego uzna za
zajmowaa. swoje gwne cele bycie dobrym ojcem,
Do podobnych wnioskw prowadzi wy- przyjcie mniej krytycznej, a bardziej ak-
padek omawiany w innym miejscu (Per- ceptujcej postawy wobec ony i innych
ludzi oraz popraw samopoczucia co do okresw i dotyczcych rozmaitych metod

swojej kariery zawodowej. Jeeli chodzi oceny. Wystarczaj jednak, aby uzasadni
o kompetencje i poziom poczucia wasnej tez, e kade rdo danych daje nieco
skutecznoci, uwaa, e jest bardzo inteli- inny obraz. Niekiedy obrazy te nachodz
gentny i funkcjonuje na bardzo wysokim na siebie; niekiedy s wyranie odmienne;
poziomie intelektualnym, cho nie jest niekiedy za po prostu inaczej rozkadaj
tak twrczy, jak by chcia. Uwaa si za akcenty. Rnice te wynikaj z odmien-
czowieka o duych umiejtnociach w za- noci koncepcji teoretycznych stanowi-
kresie kontaktw midzyludzkich. Dam cych podstaw metod oceny. Innymi sowy,
sobie zawsze rad i ufam w swoje talenty teoria, badania i ocena stanowi nieroze-
towarzyskie". Oglnie charakteryzowa go rwaln cao. Nie chodzi przy tym o to,
wysoki poziom wiary w siebie. Uwaa, e jedna teoria jest bardziej prawdziwa
e jest w stanie wikszo rzeczy robi od innej, lecz o to, e kada pod innym
dobrze (np. w sferze towarzyskiej, zawo- ktem ujmuje psychik czowieka. Zara-
dowej, sportowej). Wtpi jedynie w swoj zem jednak, jeli rne rodzaje danych pro-
umiejtno dawania i przyjmowania, jak wadz do wzajemnie sprzecznych hipotez
rwnie w swoje zdolnoci kreacyjne. oraz koncepcji osobowoci, to znaczy, e
S to tylko nieliczne z wielu moli- przynajmniej niektre metody badawcze
wych przykadw, pochodzcych z rnych s bdne.
Wnioski
Jeeli zgodzimy si z wyraonym po- korzystny adaptacyjnie, zalenie od oko-
wyej pogldem, e rne teorie oso- licznoci, poziomu stresu oraz metod po-
bowoci oraz zwizane z nimi techniki stpowania w trudnych sytuacjach. Ba-
oceny ujmuj psychik czowieka z r- dania potwierdziy, e wielu ludzi zado-
nych punktw widzenia, to co z tego wala si fikcyjnym, oglnie stosowalnym
wynika? Po pierwsze znaczy to, e po- schematem osobowoci i uwaa go za
winnimy wystrzega si bezowocnej de- wizerunek swojej psychiki (Forer, 1949).
baty na temat wyszoci jednej teorii nad Jako specjalici, powinnimy by bardziej
innymi. Waciwiej byoby zapyta, czy spostrzegawczymi i wyrafinowanymi ob-
niektre teorie lepiej ni inne nadaj si serwatorami ludzkiej osobowoci. Wresz-
do analizy konkretnych zjawisk, a niektre cie - zgodnie z sugestiami zawartymi
metody oceny bardziej ni inne spraw- w caym niniejszym rozdziale - optujemy
dzaj si w okrelonych sytuacjach. Po za pluralizmem metodologicznym (Craik,
drugie znaczy to, e bdziemy chcieli 1986). Jeli ludzie s rzeczywicie tak
wystrzega si teorii osobowoci oraz skomplikowani, to niezbdne s liczne
metod oceny, ktre przedstawiaj prosty metody oceny stosowane w sposb zinte-
wizerunek czowieka. Psychika wikszoci growany. Innymi sowy, z punktu widzenia
ludzi jest bardzo skomplikowana, skada oceny chodzi o zrozumienie, jakie s zalety
si z wielu myli, uczu oraz skonno- kadej z istniejcych metod, oraz - co
ci, dziaa w sposb mniej lub bardziej moe najtrudniejsze - jak dopasowa do
siebie rne fragmenty osobowoci. Takie wolni od ogranicze wynikajcych z czasu

wanie zadanie wyznaczya sobie komisja wojny, mamy lepsze warunki, aby doko-
selekcyjna OSS. Pidziesit lat pniej, czy jej dzieo.
Podstawowe pojcia
Dokadno (Fidelity) - szczegowo, z jak Stabilno bezwzgldna (Test-Retest Reliabi-
dana koncepcja lub metoda badawcza potrafi lity) - rodzaj rzetelnoci okrelany pozio-
opisa lub przewidzie zachowanie. mem zgodnoci wynikw dwch takich sa-
Ocena osobowoci (Personaiity Assessement) mych testw przeprowadzonych w rnych
- stosowanie miar osobowoci w celu zro- momentach czasu.
zumienia indywidualnoci danego czowieka Styl odpowiadania (Response Style) - podczas
oraz przewidywania jego zachowa. wypeniania kwestionariuszy skonno do
Rzetelno interpretatora (Interpreter Relia- reagowania raczej na sposb sformuowania
bility) - rodzaj rzetelnoci okrelany pozio- poszczeglnych pozycji ni na ich zawarto
mem zgodnoci dwch lub wicej interpre- (np. skonno do zgadzania si).
tacji tego samego testu. Trafno diagnostyczna (Concurrent Validity)
Rzetelno liczcego (Scorer Reliability) - ro- - rodzaj trafnoci okrelany poziomem po-
dzaj rzetelnoci okrelany poziomem zgod- rwnywalnoci wynikw jednego badania
noci dwch lub wicej wynikw liczbowych z wynikami innego badania (np. wyniki
tego samego testu. MMPI oraz wywiadu psychiatrycznego).
Rzetelno wyznaczona metod pow- Trafno prognostyczna (Predictwe Validity) -
kow (Split-Half Reliability) - rodzaj rzetel- rodzaj trafnoci okrelany poziomem zgod-
noci okrelany poziomem zgodnoci jednej noci wynikw bada z pniejszym zacho-
czci odpowiedzi z inn czci odpowie- waniem badanego czowieka.
dzi. Trafno teoretyczna (Construct Validity) -
Rzetelno wyznaczona metod testw rodzaj trafnoci okrelany poziomem zgod-
rwnolegych (Alternate Form Reliability) noci danych empirycznych z zakadanym
- rodzaj rzetelnoci okrelany poziomem konstruktem oraz jego wskanikami.
zgodnoci dwch alternatywnych testw, Zakres (Bandwidth) - wycinek zachowa obej-
wskazujcy, e mog one by stosowane mowany dan koncepcj osobowoci lub
zamiennie. metod badawcz.
Podsumowanie
1. Ocena osobowoci polega na zebra- dane typu , O, E, S). Kady rodzaj
niu wanych informacji o czowieku ma swoje charakterystyczne mocne
w celu przewidzenia jego zachowa i sabe strony.
lub podjcia wanej decyzji. 3. W niniejszym rozdziale omwiono
2. Istniej rne rodzaje informacji rne rodzaje rzetelnoci niezbdne
o czowieku (wskazane przez Bocka do speniania warunku powtarzalnoci
obserwacji, jak rwnie rne rodzaje cyje wykazuj nisk zbieno z sa-
trafnoci. Szczeglny nacisk pooono moopisami.
na rzetelno teoretyczn, polegajc 7. Koncepcje zakresu i dokadnoci po-
na gromadzeniu dowodw na rzecz zwalaj na ocen przydatnoci r-
danej koncepcji oraz wynikajcych nych miar osobowoci do prognozo-
z niej metod pomiarowych. Nie dys- wania zachowa. Dany miernik moe
ponujc powszechnie akceptowanymi mie duy zakres i ma dokadno
metodami pomiarowymi, takimi na albo odwrotnie. Ponadto relacja mi-
przykad jak termometr jako narz- dzy miarami osobowoci a wskani-
dzie do mierzenia temperatury, mu- kami zachowa jest skomplikowana
simy wykazywa rzetelno naszych (np. w rnych zawodach), a zbieno-
miar. ci nie zawsze s wysokie. Kwestia
4. W niniejszym rozdziale rozwaano relacji midzy hipotezami klinicznymi
rwnie kwesti trafnoci samoopi- a statystycznymi pokazuje wpyw spo-
sw. Z bada wynika, e ludzie po- sobu organizacji danych na trafno
trafi trafnie opisywa swoj osobo- przewidywa.
wo, a midzy autocharakterysty- 8. Wanym problemem w psychologii
kami a charakterystykami pochodz- jest umiejtno rozpoznania stop-
cymi od innych ludzi istnieje dua nia uwarunkowania kulturowego bada-
zbieno. Jednoczenie moliwo nych zjawisk, a take metod badaw-
autoiluzji badanego oraz rozbienoci czych. Chodzi tu na przykad o uy-
midzy tym, jak sami siebie spostrze- wanie odpowiedniego jzyka w kwe-
gamy, a jak nas widz inni ludzie, stionariuszach (np. unikanie zwrotw
sprawia, e wielu badaczy podchodzi wiadczcych o seksizmie) oraz przyj-
do samoopisw z du rezerw. mowanie odpowiednich metod obli-
5. Wiele metod oceny osobowoci ma czania wynikw. Trzeba te pami-
wkomponowane pozycje sprawdza- ta, e struktura prowadzonych bada
jce wiarygodno odpowiedzi badanej moe by uwarunkowana kultur ba-
osoby. dacza.
6. Badania wykazuj, e wskaniki na- 9. Istnieje zwizek midzy teoriami oso-
tenia potrzeb (np. potrzeby osi- bowoci a metodami oceny. Rne
gni, wadzy, bliskoci) uzyskiwane teorie wi si z rnymi rodza-
metodami projekcyjnymi mog dawa jami danych. Z uwagi na zoono
podstaw do przewidywania wanych ludzkiej osobowoci waciwe wydaje
zachowa czowieka. Jednak relacja si stosowanie pluralizmu metodolo-
midzy wyobrani a zachowaniem gicznego, a wic wielu rwnolegych
jest skomplikowana i miary projek- metod jej oceny.
13 Zakoczenie: aktualne
problemy oraz
perspektywy psychologii
osobowoci
Zawarto rozdziau
W niniejszym rozdziale powrcimy do nie- ideologiczne w celu przedstawienia caej
ktrych kwestii, ktre ju omawialimy, zoonoci nauk psychologicznych oraz ich
i zajmiemy si kilkoma nowymi. Nie b- przedmiotu - czowieka.
dziemy jednak odpowiadali na konkretne W poprzednich rozdziaach omawiali-
pytania, lecz poruszymy pewne wane my badania prowadzone w ramach psy-
problemy dla psychologii osobowoci. Za- chologii osobowoci. Przedstawialimy py-
stanowimy si raz jeszcze, w jakim stopniu tania oraz odpowiedzi wynikajce z obec-
nasza osobowo jest zalena bd nie- nego stanu wiedzy. Tutaj powrcimy do
zalena od czynnikw sytuacyjnych, jak kwestii oglniejszych - niektrych ju
dalece jest staa, a jak zmienna, oraz omawianych, innych nie. Do tego mo-
czy istnieje jedna metoda jej badania - mentu staraem si obiektywnie prezento-
zdecydowanie lepsza od innych. Chodzi wa psychologi osobowoci. Teraz pragn
nam o wyjcie poza okrelone pozycje otwarcie wyoy wasny punkt widzenia.
Definicja osobowosci
Do tej pory unikaem podawania definicji psychologia tradycji czsto badaj zjawi-
osobowoci. Omawianie jakiego zagad- ska, ktrych definicji nie znaj.
nienia bez podania jego definicji moe W cigu minionych lat osobowo de-
wydawa si dziwne. Przyzwyczailimy si finiowano na wiele sposobw, z ktrych
przecie od niej zaczyna. Jak bowiem aden nie zyska powszechnej akceptacji.
mwi o czym, co nie zostao okrelone? Dziki temu zreszt kady z badaczy mg
Jednak przedstawiciele nauk o duszej ni si zajmowa zjawiskami, ktre uznawa za
wane. Myl jednak, e czas ju zrobi od- wali tak jak psychologowie osobowoci,
wany krok i przedstawi definicj, ktra wiedzielibymy bardzo duo o rozmaitych
przywiecaa pisaniu niniejszej ksiki: wariantach pooenia serca, nie zdajc
sobie w ogle sprawy, e znajduje si
Osobowo jest to zoona cao myli, ono w centrum klatki piersiowej po le-
emocji i zachowa, nadajca kierunek wej stronie. Nie oznacza to lekcewae-
i wzorzec (spjno) yciu czowieka. Po- nia rnic indywidualnych. Dopki jednak
dobnie jak ciao, osobowo skada si nie poznamy lepiej podstawowych proce-
zarwno ze struktur, jak i procesw, i od- sw osobowoci, trudno bdzie dokadnie
zwierciedla dziaanie tyle natury (geny), umiejscowi te rnice.
co rodowiska. Pojcie osobowoci obej- (Sechrest, 1976, s. 4)
muje rwnie czasowy aspekt funkcjo-
nowania czowieka, osobowo zawiera Podpisuj si pod tym bez wahania. Po-
bowiem wspomnienia przeszoci, repre- oybym tylko wikszy nacisk na syste-
zentacje mentalne teraniejszoci oraz mowe aspekty funkcjonowania osobowo-
wyobraenia i oczekiwania co do przy- ci. Nie chodzi jedynie o poznanie pod-
szoci. stawowych procesw. Kluczowe znaczenie
ma ich wzajemne wspoddziaywanie.
Kilka punktw tej definicji zasuguje na Po drugie podana definicja obejmuje
rozwinicie i wyjanienie. Po pierwsze myli, uczucia i zachowania. Czsto ujmuje
czsto definiuje si psychologi osobowo- si je w izolacji, zajmujc si na przy-
ci jako dziedzin zajmujc si badaniem kad tylko mylami albo tylko emocjami.
rnic indywidualnych. Moim zdaniem r- Czasami uwaa si, e jeden z tych ele-
nice midzy ludmi s tylko jej czci. mentw decyduje o innych - na przykad
Omawiane w tej ksice badania oddaj myli o emocjach. Moim zdaniem to, co
jej sprawiedliwo. Uwaam jednak, e mylimy, czujemy i robimy zawsze wpywa
podstawowym jej wyznacznikiem jest zana siebie nawzajem. To, na czym skupiamy
interesowanie caociowym, systemowym uwag, wpywa na nasz nastrj, a nasz
funkcjonowaniem osobowoci ludzkiej. nastrj ma wpyw na to, na czym sku-
Mona tu przeprowadzi analogi piamy uwag. Nastrj oddziauje na nasze
z funkcjonowaniem organizmu ludzkiego - zachowanie, ale zachowanie na nastrj. Na
mona bada jego systemow natur lub osobowo skadaj si wzajemne zwizki
rnice indywidualne w zakresie budowy myli, uczu i zachowa. To wanie ich
i dziaania poszczeglnych narzdw. Nas organizacja, ich cige interakcje stanowi
jednak interesuje przede wszystkim ca- sedno osobowoci czowieka.
ociowe funkcjonowanie organizmu czo- Po trzecie trzeba uzupeni definicj
wieka, a nie zrnicowanie okrelonych 0 jeszcze jeden wymiar. Osobowo dziaa
narzdw u rnych ludzi. Wiele lat temu tylko w czasie teraniejszym. Jednak prze-
wyraono nastpujce przekonanie: szo wpywa na chwil obecn za pomoc
uksztatowanych w przeszoci struktur
Istniejce definicje osobowoci kad na- 1 wspomnie. Swj wpyw wywiera rw-
cisk na rnice indywidualne. Opnia nie przyszo - przyszo jako nasze
to postpy w badaniach i w tworzeniu oczekiwania i cele. Nasze marzenia o przy-
teorii [...]. Gdyby anatomowie postpo- szoci stanowi tak sam czstk oso-
bowoci, jak wspomnienia oraz spostrze- wiele zjawisk (np. myli, emocje, zacho-
enia biecych wydarze. Jak to wcze- wania), ale nadaje im porzdek. To wa-
niej stwierdziem, przyszo nie moe nie wysoki stopie jej zoonoci jest
wpyn na teraniejszo, ale nasze myli kluczowy dla definicji osobowoci i by
o przyszoci mog. Czowiek czarno pa- wielokrotnie podkrelany w caej ksice.
trzcy w przyszo inaczej czuje i dziaa Gdy pamita si o niej, a zarazem o wyjt-
ni czowiek nastawiony optymistycznie. kowoci kadej jednostki ludzkiej, trudno
Przy tym wszystkim jest oczywiste, si dziwi, e postpy w tej dziedzinie wie-
e mj pogld na osobowo jest zoony. dzy osiga si kosztem tak olbrzymiego
Osobowo bowiem nie tylko obejmuje nakadu pracy.
Strategie badawcze
W rozdziale jedenastym omawialimy trzy nie mona wyrazi liczbami, oraz badania
strategie badawcze: kliniczn, korelacyjn eksperymentalne, z natury zawone do
i eksperymentaln. Odnotowalimy mocne niewielkiej liczby zjawisk. Zwolennicy me-
i sabe punkty kadej z nich, jak rwnie tody eksperymentalnej wreszcie chlubi
ich wsplne denie do jak najwikszej si moliwoci dokadnego kontrolowania
rzetelnoci i trafnoci. W caej ksice mie- interesujcych ich zjawisk i z podejrzli-
limy sposobno przedstawienia wkadu woci podchodz do bada opartych na
kadej strategii w zrozumienie funkcjo- samoopisach albo na klinicznych relacjach
nowania osobowoci. Cho zdarzaj si z przebiegu terapii.
wypadki czenia kilku metod, to zazwy- Taka rozbieno upodoba nie jest
czaj badacze przychylaj si ku jednej wyczn waciwoci psychologw oso-
z nich i zwizanemu z ni rodzajowi in- bowoci. Ju w rozdziale pierwszym wska-
formacji. Mog to by samoopisy, dane zywaem na debat dotyczc bada nad
wynikajce z obserwacji, historie ycia pamici, w ktrej jedni optowali za me-
oraz obiektywne testy i badania ekspe- tod laboratoryjn, a inni - za obserwa-
rymentalne (OES). Istnieje te tendencj w warunkach naturalnych. Zagadnienie
cja do podkrelania zalet obranej metody waciwej metody bada nad pamici po-
i dezawuowania metod alternatywnych. wrcio ostatnio w zwizku ze wspomnie-
Zwolennicy ujcia klinicznego zwracaj niami maltretowanych i molestowanych
uwag na bogactwo uzyskanych t drog dzieci. Czy naley wierzy tego typu wspo-
informacji oraz ograniczon uyteczno mnieniom? Amerykaskie Towarzystwo
danych eksperymentalnych i wynikajcych Psychologiczne powoao nawet specjaln
z obserwacji normalnego ycia". Zwolen- Komisj do Badania Wspomnie Dzieci
nicy podejcia korelacyjnego podkrelaj Maltretowanych i Molestowanych. Skada
poytki pynce z samoopisw oraz zna- si ona z badaczy oraz praktykujcych
czenie rnic indywidualnych. Krytykuj psychologw, a jej zadanie sformuowano
natomiast obserwacje kliniczne, ktrych nastpujco:
Praktycy s bardziej ni badacze skonni macji, lecz jedynie ich wartoci. Jeeli
wierzy wspomnieniom swoich klientw obserwacje mog by powtrzone przez
na temat maltretowania i molestowania innych i pozwalaj odpowiedzie na wane
w wieku dziecicym. Badacze natomiast pytania, to naley je ceni niezalenie
z zasady zachowuj wikszy sceptycyzm od tego, czy pochodz z samoopisw czy
wobec wspomnie dotyczcych wydarze z obiektywnych miar. Oprcz tego istnieje
sprzed wielu lat, na ktre to wspomnienia zapotrzebowanie na badania korzystajce
mogy wpyn rwnie liczne pniejsze z wielu procedur, tak jak w opisanym
wydarzenia. Naszym celem jest zblienie w rozdziale dwunastym przypadku komisji
tych dwch stanowisk. selekcyjnej OSS. Podpisuj si wic bez
(American Psychological Association wahania pod poniszym stwierdzeniem,
Monitor, November, 1993, 44) sformuowanym w odniesieniu do bada
nad pamici:
Wiele pyta wzbudzaj kwestie strategii
badawczej. Czy agresj najlepiej bada Nie ulega wtpliwoci, e obserwacja
w laboratorium, czy w warunkach na- rzeczywistoci pozwala na wyodrbnienie
turalnych? Czy dane jakociowe, uzyski- czynnikw stanowicych podstaw bada
wane w warunkach klinicznych albo za empirycznych. Aby jednak uzyska peny
pomoc obserwacji w warunkach natu- obraz zjawisk, trzeba sign do r-
ralnych, maj warto naukow, czy te nych metod, takich jak wywiady, symulacje
naukowo wymaga danych ilociowych? laboratoryjne, psychodramy, obserwacja
Czy wyniki bada laboratoryjnych, w kt- rzeczywistoci, badanie wspomnie oraz
rych uczestnicz zazwyczaj zdrowi ludzie, badania kliniczne. Wszystkie one przy-
mog stanowi podstaw procedur tera- czyniaj si do postpw naszej wiedzy
peutycznych (Weisz, Weiss, Donenberg, o emocjach i pamici. Metody mog si
1992)? Czy samoopisy dotyczce stanu midzy sob rni, ale nie musi to ozna-
zdrowia psychicznego s godne zaufa- cza - i zwykle nie oznacza - konfliktu
nia, czy te odrnienie ludzi naprawd midzy nimi. Zazwyczaj rne metody si
zdrowych od tych, ktrzy utrzymuj ilu- uzupeniaj.
zj zdrowia psychicznego dziki mechani- (Christianson, 1992, s. 303)
zmom obronnym wyparcia i zaprzeczenia,
wymaga oceny specjalisty (Shedler, May- Niestety, psychologom nie jest atwo za-
man, Manis, 1993)? stosowa si do tej rady. Par lat temu
Moim zdaniem wikszo z tych kon- wraz z kilkoma kolegami z mojego wy-
trowersji jest niekonstruktywna i nie przy- dziau postanowiem pody tropem Mur-
nosi naszej dyscyplinie adnych korzyci. raya i podda kilka osb wszechstronnym
Dane jakociowe zostay zaakceptowane badaniom. Kady z nas interesowa si
przez inne nauki, takie jak biologia czy innym aspektem osobowoci i kady pre-
geologia, wic dlaczego z psychologi mia- ferowa inn metod badawcz. Dlaczego
oby by inaczej? Wielkie odkrycia Dar- wic nie podda paru osb badaniom i nie
wina opieray si na obserwacji. Dlaczego porwna wynikw w celu stworzenia wy-
miaaby ona by wykluczona z psychologii? czerpujcego wizerunku osobowoci? Po-
Nie powinnimy kierowa si ideologicz- cztkowo pomys ten zosta przyjty entu-
nymi uprzedzeniami wobec rda infor- zjastycznie, ale zapa okaza si somiany.
Kilku kolegw zaczo wykada gdzie zespoow. Cho wic zbiorowe badanie
indziej, a pozostali byli tak zajci swoimi jednostek za pomoc wielu procedur jest
biecymi projektami badawczymi, e nie bliskie ideau, to jednak bardzo trudno
byli w stanie zaangaowa si w prac zastosowa je w praktyce.
Szczegowo a oglno
Jednym z najtrudniejszych i najbardziej styl atrybucji, czy te rodzaj atrybucji

kontrowersyjnych problemw jest to, w ja- zmienia si z sytuacji na sytuacj?
kim stopniu zachowanie pozostaje stale lub Jednym ze sposobw rozwizywania
ulega modyfikacjom w rnych sytuacjach. powyszych dylematw jest uznanie, e
Pisalimy ju o tym zarwno przy oka- dan waciwo mona z okrelonych po-
zji omawiania problemu odpowiedzialnoci wodw uzna za ogln, a z innych powo-
czynnikw osobowociowych i sytuacyj- dw - za specyficzn. Na przykad z pew-
nych za zachowanie (rozdzia drugi), jak nych powodw moemy uznawa strategi
i przeciwstawnych stanowisk teoretykw postpowania w trudnych sytuacjach za
cech oraz psychologw spoeczno-poznaw- ogln cech osobowoci, a z innych -
czych. Wydaje si jednak, e problem za waciwo zalen od czynnikw sy-
jest znacznie szerszy. Podstawowe pytanie tuacyjnych. Z pewnych powodw moemy
brzmi nastpujco: Czy zachowanie czo- podkrela, e kto ma osobowo typu
wieka w rnych sytuacjach jest tak stae A albo jest ekstrawertykiem, cho zarazem
i spjne, e pozwala na uoglnienia, czy wiemy, e nie zawsze zachowuje si zgod-
te tak dalece zalene od okolicznoci, e nie z t charakterystyk. Z tych czy innych
jakiekolwiek uoglnienia s niemoliwe? wzgldw wystarczaj nam stwierdzenia
Odpowied na nie jest wana nie tylko w rodzaju na og" albo w wikszoci
dla samej osobowoci, lecz rwnie dla wypadkw". Inn moliwoci jest uzna-
metod jej badania, a poza tym wie si nie, e pewne waciwoci s oglne dla
z wszystkimi zagadnieniami omawianymi pewnych ludzi, a dla innych nie. Moemy
w tej ksice. Czy moemy mwi o oglna przykad odrnia introwertykw od
nym poczuciu Ja i wasnej wartoci, czy te ekstrawertykw, przyznajc zarazem, e
raczej o rnych Ja i rozmaitych postaciach niektrych ludzi nie mona zaliczy do
poczucia wasnej skutecznoci? Czy kady adnej z tych grup, a przynajmniej - nie
ma jedno Ja, czy te ca rodzin Ja? we wszystkich sytuacjach.
Czy ludzie kieruj si oglnymi celami, Wydaje mi si jednak, e adne z tych
czy te ich cele s rne w zalenoci od rozwiza nie jest dobre. Jeeli chodzi
sytuacji? Czy czowiek ma jedn, ogln 0 pierwsz moliwo - tj. koncentrowania
metod radzenia sobie w trudnych sy- si z okrelonych powodw na waciwo-
tuacjach, czy te posuguje si rnymi ciach oglnych lub na specyfice sytuacji
sposobami, zalenie od okolicznoci? Czy - narzuca si pytanie, z jakich powodw
kady czowiek ma jeden sobie waciwy 1 w odniesieniu do jakich ludzi moemy
stosowa uoglnione oczekiwania, a kiedy nakazw wewntrznych lub okolicznoci

przewag zyskuj czynniki sytuacyjne? zewntrznych. Wiemy, e w pewnych wy-
Nie ma tu adnych regu i nie przewiduj, padkach naley si skupia na relacjach
by mogy si pojawi w przyszoci. Jeeli midzyludzkich, a w innych na sprawach
chodzi o drug moliwo - tj. odnosze- zawodowych, e raz chodzi o to, aby si
nia formuowanych twierdze do pewnych dobrze bawi, a innym razem o to, aby
tylko ludzi lub grup ludzkich - to wiedzie lepiej o sobie myle. Wiemy, e w nie-
nas ona ku teorii osobowoci dotyczcej ktrych sytuacjach moemy realizowa
tylko niektrych osb. W ten sposb po- rwnolegle kilka celw (np. towarzyskich
wstaaby na przykad teoria introwersji - i zawodowych), a w innych nie. Wiemy,
ekstrawersji obejmujca tylko cz ludz- e pewne rzeczy s dla nas waniejsze
kiej populacji. Trudno chyba byoby si ni inne, ale czasami co mniej istotnego
z tego cieszy. nagle nabiera wagi. Kiedy zastanowimy
Dokd wic zmierzamy? Moim zda- si nad naszym postpowaniem w cigu
niem musimy opracowa teori obej- tygodnia, miesica czy roku uderza nas
mujc zarwno stao (spjno), jak poczenie oglnej spjnoci i konsekwen-
i zmienno (specyfik sytuacyjn) osobo- cji z podatnoci na gwatowne impulsy.
woci czowieka. Ludzie funkcjonuj we- To wspoddziaywanie staoci i zmien-
dug pewnych oglnych schematw, ale noci stanowi, moim zdaniem, istot oso-
potrafi dostosowa si do okolicznoci. bowoci. Nie wolno wic ignorowa ad-
W odniesieniu na przykad do celw znaczy nego z tych skadnikw, lecz trzeba uzna
to, e maj oglny system celw, ale potra- i stara si zrozumie ich cig wsp-
fi zrewidowa swoje priorytety na skutek obecno.
Natura i wychowanie, geny i kultura

Dla rozwoju osobowoci wane s i geny, rnorodnoci, z biologicznego punktu wi-
i dowiadczenia jednostki. Jak zauwayli- dzenia bardzo korzystnej. Rwnie kultura
my (rozdzia pity), dla ycia czowieka dziaa na rzecz zarwno jednolitoci, jak
znaczce s tak geny, jak i rodowisko. i rnorodnoci. Czonkw danej spoecz-
Obydwa te elementy bez przerwy od- noci cz pewne wsplne pogldy czy
dziauj na siebie. Wskutek tego ludzie wartoci. Zarazem jednak ludzie pocho-
pod pewnymi wzgldami s do siebie po- dzcy z rnych kultur rni si nieraz
dobni, a pod innymi si rni. To przez ogromnie.
geny pewni osobnicy s ludmi, kobie- W przeszoci pogldy na temat wagi
tami czy mczyznami. Wyjwszy rzadkie czynnikw genetycznych i rodowisko-
nieprawidowoci, wszyscy mamy dwoje wych si zmieniay. Zawsze te by
oczu i uszu, mzg i tak dalej. Jedno- to temat kontrowersyjny. Dzisiaj jeste-
czenie, z wyjtkiem blinit jednojajo- my wiadkami wielkiego wzrostu zain-
wych, kady czowiek jest genetycznie teresowania genetycznymi uwarunkowa-
wyjtkowy, co przyczynia si do wielkiej niami osobowoci. Genetycy zachowania
na przykad utrzymuj, e 40 do 50% oso- mieni, e ludzi wychowani w innych kul-

bowoci czowieka jest uwarunkowanych turach zupenie inaczej pojmuj Ja. Wielu
genetycznie. Twierdzi si te, e wiele ludziom poruszanie si wrd czonkw
oddziaywa rodowiskowych jest zapo- innej kultury przychodzi z wielk trudno-
redniczanych przez wpywy genetyczne. ci. Wydawa by si mogo na przykad,
Na przykad ludzie o odmiennych genach e dowiadczane przez czowieka emocje
wzbudzaj rne reakcje rodowiska albo cechuje wysoki stopie uniwersalizmu.
wybieraj odpowiednie dla siebie otocze- Tymczasem istniej wielkie rnice kultu-
nie. Uznajc jednak znaczenie genw, nie rowe w zakresie bodcw wywoujcych
moemy zapomina o wielkiej roli rodo- poszczeglne emocje, sposobw ich su-
wiska. Moja dobra znajoma, biolog, mawia, biektywnego przeywania oraz ich spo-
e jedyn rzecz, na ktr geny nie maj ecznego wyrazu (Scherer, Wallbott, 1994).
wpywu, jest jzyk, jakim mwimy. Pewnie Nawet w obrbie samego spoeczestwa
jednak nawet ona zgodziaby si, e nie ma amerykaskiego istniej wielkie rnice
waciwie takiej cechy interesujcej psy- kulturowo-etniczne dotyczce przeywa-
chologa, ktra nie byaby wspksztato- nia, nazywania, okazywania i wyraania
wana przez rodowisko, w tym zwaszcza emocji (Matsumoto, 1993). Wspomniany
przez kultur. Obejmuje to rwnie jzyk, powyej poludniowokoreaski baseballista
powiedzia, e nie widzia reakcji sdziego,
ktrym mwimy.
poniewa ten mia mask na twarzy.
Znaczenie kultury odnotowywalimy
Z uwagi jednak na zrnicowanie kulturo-
w wielu miejscach niniejszej ksiki,
wych kodw dotyczcych wyraania emo-
zwaszcza w odniesieniu do Ja (rozdzia
cji nie wiadomo, czy potrafiby waciwie
smy), okazywania emocji (rozdzia dzie-
zinterpretowa reakcj sdziego, nawet
sity) oraz oceny (rozdzia dwunasty).
gdyby j widzia.
W czasie pisania tego rozdziau zetknem
si z zabawn histori sportow, ktra Kultura oddziauje na kady waciwie
dobrze ilustruje znaczenie kultury. Cho- aspekt funkcjonowania osobowoci. Cele,
dzio o modego baseballist z Poudniowej ktre obieramy, oraz sposoby ich realizacji
Korei, ktry zosta zaangaowany do ze- s uwarunkowane kulturowo. Czy na przy-
spou Los Angeles Dodgers. Na pocztku kad spostrzegamy sukces w kategoriach
swojego pierwszego wystpu zwrci si naszych indywidualnych osigni, czy te
w stron sdziego i pokoni. W historii osigni grupy, z ktr si identyfiku-
amerykaskiego baseballu nigdy dotd si jemy? To czy podamy sukcesu w obrbie
to nie zdarzyo. Po meczu mody zawodnik ycia zawodowego czy rodzinnego, zaley
tumaczy: W Korei uczy si nas szanowa w wielkim stopniu od wpyww kultu-
starszych. Dzikowaem mu za jego prac, rowych (Salili, 1994). Kultura oddziauje
za to, co dla nas robi". na nasze relacje z innymi ludmi poprzez
Jeeli zna si tylko jedn kultur, normy okrelajce, jakie zachowanie uzna-
trudno doceni jej znaczenie oraz tkwicy jemy za waciwe i stosowne. Kultura
w kadym czowieku potencja rnorod- wpywa nawet na nasz biologi. Istniej
noci. Wiele naszych myli i uczynkw na przykad dowody, e ywione w danej
kulturze pogldy na temat starzenia si
wydaje si tak naturalnych, e trudno so-
oddziauj na rozmiary zanikw pamici
bie wyobrazi, by mogy wyglda inaczej.
u ludzi w starszym wieku. Porwnanie
Studenci amerykascy czsto wic s zdu-
amerykaskich i chiskich stereotypw nego i si rodowiskowych. Druga z meta-

na temat staroci ze sprawnoci pami- for zasadza si na porwnaniu z kompute-
ciow ludzi w wieku lat 59-91 wykazao, rem. Sprzt komputerowy to geny, a opro-
e Chiczycy maj bardziej pozytywne gramowanie to rodowisko. Aby komputer
postawy wobec starzenia si, a ludzie dziaa, niezbdne s obydwa komponenty.
w podeszym wieku maj w tym kraju Sprzt stwarza pewne moliwoci i ogra-
lepsz pami. wiadczy to o tym, e niczenia dla oprogramowania. W kadym
mechanizm socjopsychologiczny wpywa komputerze mona zainstalowa ogromn
na zjawisko utraty pamici w zaawansowa- liczb programw. Ponadto uytkownicy
nym wieku. Niewykluczone, e istniejce standardowego sprztu i oprogramowania
w USA negatywne stereotypy sprawnoci
mog tworzy indywidualne, unikalne kon-
umysowej ludzi starych, oddziaujce na
figuracje, podobnie jak wyjtkowa jest oso-
wszystkich obywateli tego kraju od naj-
bowo kadego czowieka. Fascynujc si
modszych lat, staj si samospeniajcym
jednak unikalnoci produktu finalnego,
si proroctwem" (Levy, Langer, s. 996).
musimy przecie doceni rwnie sprzt,
Gdy uwzgldni si wag dowodw
bdcy materialn podstaw systemu, oraz
wiadczcych o znaczeniu wpyww ge-
oprogramowanie, decydujce o komunika-
netycznych i rodowiskowych, to okae
cji oraz stosowanych funkcjach. Bez tego
si, e wszelkie prby przedkadania jed-
poczenia rnych elementw nie mo-
nego z tych czynnikw nad drugi s
goby by mowy o jakimkolwiek produkcie
pozbawione sensu. Trzeba raczej zrozu-
kocowym. Poprowadmy t analogi jesz-
mie ograniczenia i moliwoci stwarzane
i przez geny, i przez kultur, a przede cze dalej. W miar postpw w technice
wszystkim procesy, poprzez ktre ludzie komputerowej oraz w ewolucji mzgu"
jako istoty biologiczne nasikaj kultur. oprogramowanie systemu staje si coraz
Przypomnijmy dwie bardzo wymowne me- waniejsze i spenia coraz wicej rnych
tafory. Pierwsza z nich, omawiana w roz- funkcji. Podobnie rozwj mzgu ludzkiego
dziale pitym, dotyczy piki toczcej si prowadzi do coraz wikszej rnorodnoci
w grzystym krajobrazie. Pika symboli- myli, uczu i dziaa. Cho geny w dal-
zuje wpyw czynnikw rodowiskowych. szym cigu maj ogromne znaczenie, to
Jej trasa, czyli rozwj osobowoci, wynika kultura oraz dowiadczenia yciowe wy-
z wspoddziaywania pejzau genetycz- wieraj na ludzi wielki, rnicujcy wpyw.
Stao a zmienno
Jak wspomniano w rozdziaach szstym Ramy narzucane genetycznie mog by

i jedenastym, psychologowie zastanawiaj szerokie lub wskie, zalenie od rozpa-
si, w jakim stopniu osobowo jest po- trywanej cechy. Podobnie, wczesne prze-
datna na zmiany i jak one si dokonuj. ycia s wane, ale nie naley ludzkiej
Geny niewtpliwie nakadaj ograniczenia, osobowoci sprowadza wycznie do nich.
ale nie decyduj o wyniku kocowym. Ich znaczenie zaley od ich intensyw-
noci, dugoci ich trwania oraz charak- aspekty osobowoci mona zmieni na
teru pniejszych dowiadcze. Czowiek lepsze, zwaszcza w sytuacji przychylnoci
le traktowany przez wiele lat dzieci- i wsparcia ze strony drugiego czowieka.
stwa i nie lepiej w wieku modzieczym Moim zdaniem emocje trudniej zmieni
bdzie mia kopoty. Niewtpliwie jedni myli i zachowania. Tak naprawd
nak na ostateczne skutki takich przey jednak cigle wiemy stosunkowo mao na
wpywaj rwnie czynniki genetyczne, temat procesw zmiany i nie potrafimy
a take obecno choby nielicznych do- z pewnym przekonaniem powiedzie, e
brych dowiadcze i wzorw, ktre mog okrelona procedura czy technika terapeu-
pokierowa rozwojem w korzystniejszym tyczna przyniesie takie, a nie inne re-
kierunku (Garmezy, 1993; Robins, Rutter, zultaty w konkretnym wypadku. Pomimo
1990). wysikw zmierzajcych do opracowania
Wikszo psychologw osobowoci procedur leczniczych dla okrelonych za-
spostrzega osobowo jako wzgldnie po- burze psychicznych, cigle jeszcze wielk
datn na zmiany lub przeciwnie - nie- rol spenia intuicja oraz metoda prb
zmienn. Tymczasem w istocie niewiele i bdw. Rni terapeuci wierz, e ich
wiemy o minimalnych warunkach potrzeb- metody s skuteczne, przynajmniej w od-
nych do rozwoju osobowoci oraz o czyn- niesieniu do pewnego rodzaju pacjentw.
nikach decydujcych o takim lub innym Dlaczego jednak s skuteczne i w od-
jego kierunku. Wiadomo, e niektrzy lu- niesieniu do ktrych pacjentw, a take
dzie zachowuj stao osobowoci przez dlaczego te same techniki w rkach jed-
dugi czas, a inni zmieniaj si radykalnie. nych terapeutw s skuteczne, a w r-
Wiadomo, e niektre przeycia wywie- kach innych nie - cigle pozostaje do
raj silny i trway wpyw przynajmniej na wyjanienia.
wikszo ludzi, podczas gdy znaczenie Podobnie wic jak w wypadku prze-
innych przemija. Jaki jednak jest powd ciwstawie osobowo - sytuacja oraz
tej siy i tej przemijalnoci, nie wia- natura - rodowisko, take i tutaj po-
domo. Niektrzy psychologowie twierdz winnimy unika ideologizacji stanowisk.
wrcz, e zdarzenia przypadkowe odgry- Jak widzielimy, w wypadku problemu
waj wiksz rol, ni gotowi bylibymy osobowo czy sytuacja" trzeba pyta
sdzi. o to, jak te dwa czynniki oddziauj na
Podobnie zoony jest problem zmiany siebie i jak wpywa to na zachowanie.
terapeutycznej, omawiany w rozdziale je- Jeeli chodzi o relacj natury i rodo-
denastym. Niektrzy psychologowie odno- wiska, to rwnie powinnimy docieka,
sz si do niej z wielkim optymizmem, jak te dwa czynniki, natura i wychowa-
inni zachowuj sceptycyzm. Kady potrafi nie, geny i otoczenie, wsplnie kszta-
uargumentowa swoje stanowisko, ale tak tuj osobowo. Take i w wypadku kon-
naprawd nie potrafimy jeszcze okreli, trowersji niezmienno - podatno na
co w osobowoci czowieka mona zmieni zmiany powinnimy si skoncentrowa na
i jak. Oglne odpowiedzi nie wystarcz, tym, jak okrelone przeycia albo pro-
tak samo jak nie ma sensu mwienie cedury terapeutyczne wywouj zmiany.
o osobowoci zmiennej albo staej. Ist- Sceptycznie podchodzimy wic do tytuw
niej dowody, e przynajmniej niektre gazetowych czy programw telewizyjnych
oferujcych atwe odpowiedzi na trudne jest uwiadomi sobie zoono pyta

pytania, odpowiedzi takie jak tempera- i przyj, e jedynie zrozumienie caych
ment jest niezmienny" albo psychotera- procesw psychicznych pozwoli na nie
pia nie przynosi adnych efektw". Lepiej odpowiedzie.
Zakres i centrum teorii osobowoci

a zakres bada i dokadno
Teraz przejdziemy do poj, ktre poja- caoci, inni poszczeglnymi fragmentami.
wiay si na kartach caej ksiki. Poma- Niektrzy patrz na kart w tecie plamy
gaj one uzyska bardziej zrnicowany atramentu Rorschacha i traktuj j jako
obraz caej dyscypliny. Dwie pary poj, cao, podczas gdy inni koncentruj si
a mianowicie szeroki zakres - centrum na szczegach. Podobnie, jedni psycho-
oraz zakres - dokadno, s ze sob zwi- logowie osobowoci wol spojrzenie cao-
zane. Kada z nich wskazuje, e oceniajc ciowe, a drudzy zagbiaj si w poszcze-
teorie i metody badawcze musimy bra glnych aspektach funkcjonowania osobo-
pod uwag zakres objtych nimi zjawisk woci.
oraz obszary najwikszej stosowalnoci. Znaczenie poj zakresu - dokadno
Niektre teorie oraz metody obejmuj polega na tym, e pozwalaj nam one
wicej zjawisk. Maj wic wikszy zakres. zlokalizowa rnice w teoriach oraz me-
Duy zakres jest niewtpliwie podan todach oceny. Zamiast mwi, e jedna
cech kadej teorii czy metody, ale nie z nich jest lepsza od drugiej, postpujc
jest to jedyne kryterium wartoci. Drugim podobnie jak przy porwnywaniu jabek
jest wraliwo na szczegy oraz trafno do pomaraczy, moemy rozway teorie
prognostyczna, a wic dokadno. i metody oceny w kategoriach stopnia ich
Niestety, w psychologii osobowoci oglnoci i szczegowoci, dostrzec ich
czsto obydwie te podane cechy pozo- mocne i saby punkty. W rozdziale jedena-
staj w sprzecznoci. Wszechstronne teo- stym na przykad zauwaylimy, e terapia
rie osobowoci czsto s mao szczeg- nie naley do centrum teorii cech, ale
owe, natomiast teorie dbajce o precyzj ley w samym centrum psychoanalizy. Jako
kadego szczegu obejmuj ograniczon wszechstronny miernik osobowoci test
liczb zjawisk. Podobnie, oglne metody plamy atramentu Rorschacha charaktery-
oceny osobowoci czsto maj mniejsz zuje si du oglnoci, ale w porwnaniu
warto prognostyczn w odniesieniu do z Kwestionariuszem Stylu Atrybucji albo,
konkretnych zada i przedsiwzi ni me- tym bardziej, z miernikami poziomu poczu-
tody oceny opracowane specjalnie z myl cia wasnej skutecznoci w konkretnych
o tych wanie zadaniach czy przedsi- sytuacjach, jego ciso jest ograniczona.
wziciach. Porwnujc wic i oceniajc teorie oraz
Sdz, e wiele rnic midzy psy- miary osobowoci, musimy zawsze pami-
chologami osobowoci zasadza si wanie ta o problemach oglnoci i szczegowo-
na preferowaniu zakresu lub dokadnoci. ci, zakresu bada i dokadnoci, zakresu
Niektrzy badacze interesuj si obrazem stosowalnoci centrum.
Spoeczne i polityczne aspekty teorii

oraz badania osobowoci
Tutaj dochodzimy do kwestii dotd w tej testw osobowoci w Ameryce powizali
ksice niepodnoszonej. Chodzi o wpiyw, metod Bineta z ide inteligencji wrodzo-
jaki siy dziaajce w spoeczestwie wy- nej". Zdaniem Kamina wynikao to z ich
wieraj na teorie i metody badawcze, pogldw spoeczno-politycznych, zgodnie
a take o spoeczne i polityczne kon- z ktrymi czonkowie niektrych grup
sekwencje rnych teorii oraz ustale. rasowych i etnicznych byli bardziej inte-
W powszechnym mniemaniu nauka po- ligentni od innych.
lega na bezstronnym deniu do prawdy, Kamin twierdzi, e w latach dwudzie-
a naukowcy s racjonalistami, przynaj- stych pogldy te wpyny na wane de-
mniej w pracy. W rzeczywistoci jednak cyzje z zakresu polityki spoecznej. Za
znajduj si oni pod wpywem si spoecz- pomoc testw inteligencji dowodzono,
nych dziaajcych w czasie, gdy prowadz e liczni emigranci ydowscy, wgierscy,
swoje badania, a ich odkrycia czsto maj woscy i rosyjscy s niedorozwinici umy-
konsekwencje polityczne (Pervin, 1984). sowo. Zwolennicy tej metody twierdzili,
Fizycy pracujcy nad skonstruowaniem e badaj inteligencj wrodzon, ktra
bomby atomowej nie podchodzili obojt- nie zaley ani od znajomoci obyczajw
nie do tego przedsiwzicia ani do idei amerykaskich, ani od sprzyjajcych wa-
poszukiwania coraz to skuteczniejszych runkw rodowiskowych. Hipoteza ra-
rodkw zniszczenia. Opinia publiczna nie sowa" gosia, e inteligencja jest wprost
zachowaa neutralnoci wobec pogldw proporcjonalna do iloci nordyckiej krwi.
Darwina. Freudowski obraz kobiety, stwo- Wyniki testw inteligencji wpyny na
rzony w okrelonym czasie w szczegl- fragment Ustawy Emigracyjnej z roku
nej sytuacji spoecznej, by wielokrotnie 1924, w ktrej wprowadzono ogranicze-
krytykowany przez feministki. Tyle na nia liczbowe, majce zahamowa napyw
temat nauki jako dziedziny obiektywnej, biologicznie gorszych" ludzi z Europy
racjonalnie i politycznie obojtnej. poudniowowschodniej. Innymi sowy, na-
Chciabym zilustrowa to trzema przy- ukowe fakty" posuyy za uzasadnie-
kadami. Pierwszy dotyczy inteligencji, nie pogldw spoecznych i politycznych.
W ksice, ktr uwaam za jeden z naj- W roku 1994 fakty" dotyczce niezmien-
waniejszych tekstw psychologicznych, noci inteligencji su uzasadnianiu rnic
jaki kiedykolwiek napisano, Kamin (The klasowych i stanowi podstaw likwidowa-
Science andpolitics of I. Q.) (1974) przed- nia specjalnych programw edukacyjnych
stawi histori ilorazu inteligencji oraz (Herrnstein, Murray, 1994).
jego stosowania w Ameryce. Na pocztku Drugi przykad dotyczy relacji midzy
mia to by instrument diagnostyczny, za nauk a polityk w zakresie rnego trak-
pomoc ktrego mona planowa prac towania pci. Nawiemy tutaj do artykuu
z osobami upoledzonymi. Chodzio wic Shields (1975), ktra analizowaa badania
o terapi i o pomoc. Takie podejcie cha- nad rnicami midzy kobietami i mczy-
rakteryzowao prace Bineta na pocztku znami, prowadzone w latach 1850-1930.
wieku XX we Francji. Jednak pionierzy Podstawowe znaczenie ma fakt, e nauk
w tym okresie zajmowali si niemal wy- Trzeci przykad dotyczy aktualnej kon-
cznie mczyni. Kobiety spostrzegano trowersji midzy genetykami zachowania
wic przez pryzmat mskich norm, a nie a psychologami ewolucyjnymi. Pewien au-
jako samodzielne, odrbne osoby, kt- torytet w dziedzinie genetyki zachowania
rych odmienno trzeba zbada. Zdaniem przyj ostatnio skrajnie naturalistyczne"
Shields panowa wwczas powszechny po- stanowisko i stwierdzi, e podstaw roz-
gld, e kobiety s intelektualnie sabsze woju dziecka jest jego genotyp:
od mczyzn, wic [...] zadaniem naukow-
cw jest odkrycie fizjologicznych uwarun- To, czy wzrasta si w tej czy innej rodzinie,
kowa tej kobiecej saboci" (1975, s. 740). nie ma wielkiego wpywu na rozwj osobo-
Najpierw uwaano, e przewaga intelektu- woci i umysu dziecka. Z bada wynika,
alna mczyzn bierze si z tego, e maj e rodowisko rodzinne ma minimalny
wikszy mzg, o czym wiadczy wikszy wpyw na rnice midzy dziemi. Wik-
rozmiar gowy. Dokonano zreszt rwnie szo rodzicw stwarza wystarczajce wa-
pomiarw samego mzgu, ktre potwier-
runki dla rozwoju zapisanych w genotypie
dziy powysz hipotez. Mczyni rze-
cech swoich dzieci.
czywicie maj wikszy mzg, dlatego s
(Scarr, 1992, s. 3)
inteligentniejsi.
Pojawio si jednak kilka problemw.
Pogld ten spotka si z natychmiasto-
Po pierwsze obserwacja wiata zwierz-
wym atakiem dwjki psychologw rozwo-
cego nie wskazywaa, aby wielko mzgu
jowych, ktrzy wskazali na wiele dowo-
wizaa si z poziomem inteligencji. Zwie-
dw wiadczcych o tym, e postpowa-
rzta o bardzo duych gowach i mzgach
nie rodzicw ma decydujcy wpyw na
nie przejawiay szczeglnej inteligencji.
rozwj dziecka (Baumrind, 1993; Jackson,
Gdyby natomiast bra pod uwag propor-
cj wielkoci mzgu do wielkoci ciaa, to 1993). Powodem ataku by rwnie wpyw
zdaniem Shields wypadaaby ona na ko- przytoczonego pogldu na polityk spo-
rzy kobiet. Moe jednak naleaoby si eczn, w tym na finansowanie projektw
skupi nie na caym mzgu, a na poszcze- interwencyjnych. Obawiano si, e jeli
glnych jego czciach? Jednak badacze, opinia publiczna uwierzy w tez o wy-
ktrzy starali si wykry rnice w budo- cznej zalenoci rozwoju od czynnikw
wie konkretnych czci mzgu kobiecego genetycznych, to zabraknie pienidzy na
i mskiego nie mieli wicej szczcia. programy wyrwnawcze.
Badania trway, a ich celem byo znalezie- Wszystkie powysze przykady odno-
nie rnic anatomicznych uzasadniajcych sz si do zagadnienia natury i rodowiska,
wyszo mczyzn. Shields wskazuje na ale nie jest to jedyny punkt sporny w psy-
tendencyjno w doborze osb przepro- chologii ani jedyne zagadnienie o wakich
wadzajcych badania, formuowaniu py- konsekwencjach spoecznych. Wpyw si
ta oraz akceptowaniu bd nieakcepto- spoecznych i politycznych na badania, jak
waniu wynikw. Rezultaty potwierdzajce rwnie wpyw bada na polityk spo-
powszechne pogldy przyjmowano bez we- eczn wykracza daleko poza kwestie na-
ryfikacji, natomiast te, ktre szy pod prd, tury i rodowiska. Chodzi wic o to, aby te
spotykay si z zarzutami, odrzuceniem wpywy i oddziaywania byy przedmiotem
albo drobiazgow krytyk metodologiczn.
staej uwagi.
Perspektywy na przyszo
Po tym przegldzie wspczesnych bada rym jest zrozumienie i wyjanienie funk-
oraz rozwaeniu oglniejszych zagadnie, cjonowania ludzkiej osobowoci. Z tego
co mona powiedzie o przyszoci psycho- zreszt powodu mwi o cierpliwoci.
logii osobowoci? Jestem w tym wzgldzie Trudno zadania sprawia, e poruszamy
ostronym, cierpliwym optymist. Opty- si powoli. Nie dlatego, e jestemy gor-
mist, bo uwaam, e dyscyplina ta pr- szymi naukowcami ni fizycy, chemicy czy
buje odpowiada na wane pytania, posu- biolodzy, lecz dlatego, e historia naszej
guje si skomplikowanymi metodami ba- dyscypliny jest o wiele krtsza. Uwzgld-
dawczymi, a jej szeregi s nieustannie zasi- niajc za wyjtkowo jednostki i wielo
lane przez mdrych i utalentowanych, mo- si ksztatujcych ludzk osobowo, atwo
dych ludzi. Ostronym, bo cigle czekamy poj, dlaczego - zdaniem wielu badaczy
na zasadniczy przeom, a historia naszej - jej zrozumienie jest o wiele trudniejsze
dyscypliny pena jest poraek. Optymizm ni zrozumienie czsteczek, atomw czy
musi by wic temperowany znajomoci genw. Dlatego z ostronym, cierpliwym
historii. W dodatku temperuje go rw- optymizmem patrz na przyszo naszej
nie wiadomo trudnoci zadania, kt- dyscypliny.
Podsumowanie
1. Przedstawiem definicj osobowoci 4. Podobiestwa i rnice midzy ludmi
podkrelajc zorganizowane i sys- s wynikiem dziaania zarwno genw,
temowe aspekty myli, uczu i za- jak i rodowiska. Podkreliem zna-
chowa. czenie kultury oraz znajomoci r-
2. Kliniczne, korelacyjne i eksperymen- nych sposobw jej oddziaywania na
talne strategie badawcze uwaam spostrzeganie wasnego Ja oraz wy-
za wane potencjalne rda wiedzy, raanie emocji. Dwie metafory, piki
z ktrych adne nie jest z zaoenie toczcej si po grzystym krajobra-
lepsze od innych. Rnego rodzaju in- zie oraz sprztu i oprogramowania
formacje (OZES) s rwnie uyteczne. komputerowego, pomagaj lepiej zro-
Wsppraca badawcza, polegajca na zumie wag wpyww genetycznych
wykorzystywaniu rnych metod i ro- i rodowiskowych.
dzajw informacji, jest podana, ale 5. Dowody wiadcz o staoci osobo-
trudna do przeprowadzenia. woci czowieka w cigu dugiego
3. Istnieje potrzeba opracowania teorii czasu, ale rwnie o jego zmiennoci.
osobowoci uznajcej zarwno stao W chwili obecnej nie znamy kon-
(spjno), jak i zmienno (specyfik kretnych warunkw staoci i zmien-
sytuacyjn) funkcjonowania osobo- noci ani procesw na nie wpywa-
woci. jcych.
6. Pojcia zakresu i dokadnoci teorii oddziaywa na opini publiczn i po-

pomagaj odrni od siebie rozmaite lityk spoeczn.
teorie osobowoci oraz metody oceny, 8. Ch zrozumienia czowieka jest gi-
a take wskaza na ich silne i sabe gantycznym przedsiwziciem. Po-
strony. mimo jednak trudnoci zadania oraz
7. Jak wszyscy inni naukowcy, psycho- braku zgody co do poszczeglnych
logowie osobowoci znajduj si pod teorii mona z ostronym optymi-
wpywem si spoecznych i politycz- zmem patrze na przyszo psycho-
nych dziaajcych w danym spoe- logii osobowoci.
czestwie. Ponadto ich badania mog
Bibliografia
Abramson, L. Y., Garber, J., Seligman, M. E. specificity. Journal of Personaiity and Social
P. (1980). Learned helplessness in humans: Psychology, 55, 979-990.
An attributional analysis. W: J. Garber, M. Aronson, E. (1992). The return of the repressed:
E. P. Seligman (red.), Huma helplessness Dissonance theory makes a comeback. Psy-
(s. 3-37). New York: Academic. chological Inguiry, 3, 303-311.
Abramson, L. Y., Seligman, M. E. P., Teasdale, J. Aronson, E Mettee, D. R. (1968). Dishonest
D. (1978). Learned helplessness in humans: behavior as a function of differential levels
Critiue and reformulation. Journal ofAbnor- of induced self-esteem. Journal of Personaiity
mal Psychology, 87, 49-74. and Social Psychology, 9, 121-127.
Ainsworth, M. D. S., Bowlby, J. (1991). An etho- Aspinwall, L. G., Taylor, S. E. (1992). Modeling
logical approach to personaiity development. cognitive adaptation: A longitudinal investi-
American Psychologist, 46, 333-341. gation of the impact of individual differences
Alexander, E (1950). Psychosomatic medicine. and coping on college adjustment and per-
New York: Norton. formance. Journal of Personaiity and Social
Alexander, F., French, T. M. (1946). Psychoanaly- Psychology, 63, 989-1003.
ic therapy. New York: Ronald. Atkinson, J. W., McClelland, D. C. (1948). The
Allport, G. W. (1937). Personaiity: A psychological projective expression of needs: II. The effect
interpretation. New York: Holt, Rinehart and of different intensities of the hunger drive on
Winston. Thematic Apperceptions. Journal of Experi-
Allport, G. W. (1955). Becoming. New Haven, mental Psychology, 38, 643-658.
CT.: Yale University Press. Balay, J., Shevrin, H. (1988). SPA is sublimina,
Allport, G. W. (1958). What units shall we but is it psychodynamically activating? Ame-
employ? W: G. Lindzey (red.), Assessment of rican Psychologist, 44, 1423-1426.
human motwes (s. 239-260). New York: Holt, Baldwin, M. W. (1992). Relational schemes and
Rinehart and Winston. the processing of social information. Psycho-
Allport, G. W. (1961). Pattern and growth in logical Bulletin, 112, 461-484.
personaiity. New York: Holt, Rinehart and Baldwin, M. W., Fehr, B., Keedian, E Seidel,
Winston. M., Thomson, D. W. (1993). An exploration
Allport, G. W., Odbert, H. S. (1936). Trait-names: of the relational schemata and underlying
A psycho-lexical study. Psychological Mono- attachment styles: Self-report and lexical
graphs, 47, (1, 211). decision approaches. Personaiity and Social
Alwin, D. F., Cohen, R. L Newcomb, T. M. Psychology Bulletin, 19, 746-754.
(1991). Political attitudes over the life span. Banaji, M. R Crowder, R. G. (1989). The
Madison: University of Wisconsin Press. bankruptcy of everyday memory. American
Anastasi, A. (1958). Heredity, environment, and Psychologist, 44, 1185-1193.
the uestion How?". Psychological Reviews,Bandura, A. (1977a). Social learning theory. En-
65, 197-208. glewood Cliffs, NJ: Prentice Hall.
Anderson, C. A., Jennings, D. L., Arnoult, L. H. Bandura, A. (1977b). Self-efficacy: Toward a uni-
(1988). Validity and utility of the attributio- fied theory of behavioral change. Psychologi-
nal style construct at a moderate level of cal Revieu>, 84, 191-215.
430 bibliografia
Bandura, A. (1982). Self-efficacy mechanism in interest. Journal of Personality and Social

human agency. American Psychologist, 37, Psychology, 41, 586-598.
122-147. Bandura, A., Walters, R. H. (1963). Adolescent
Bandura, A. (1986). Social foundations of thought aggression. New York: Ronald Press.
and action: A social cognitine theory. Engle-Bargh, J. A. (1989). Conditional automaticity:
wood Cliffs, NJ: Prentice Hall. Varieties of automatic influence in social
Bandura, A. (1988). Self-efficacy conception of perception and cognition. W: J. S. Uleman, J.
anxiety. Arniety Research, 1, 77-98. A. Bargh (red.), Unintended thought (s. 3-51).
Bandura, A. (1989a). Human agency in social New York: Guilford.
cognitive theory. American Psychologist, 44, Bargh, J. A. (1992). Does subliminality matter to
1175-1184. social psychology? W: R. F. Bornstein, T.S.
Bandura, A. (1989b). Self-regulation of motiva- Pittman (red.), Perception without awareness
tion and action through internal standards (s. 236-255). New York: Guilford.
and goal systems. W: L. A. Pervin (red.), Goal Bargh, J. A., Pietromonaco, P. (1982). Automatic
concepts in personality and social psychology information processing and social perception:
(s. 19-85). Hillsdale, NJ: Erlbaum. The influence of trait information presented
Bandura, A. (1989c). Social cognitive theory. outside of conscious awareness on impres-
Annals of Child Development, 6, 1-60. sion formation. Journal of Personality and
Bandura, A. (1990). Self-regulation of motivation Social Psychology, 43, 437-449.
through anticipatory and self-reactive mecha-
Bargh, J. A., Tota, M. E. (1988). Context-depen-
nisms. Nebraska Symposium on Motivation, dent automatic processing in depression: Ac-
38, 69-164.
cessibility of negative constructs with regard
Bandura, A. (1992). Self-efficacy mechanism in to self but not others. Journal of Personality
psychobiologic functioning. W: R. Schwarzer and Social Psychology, 54, 925-939.
(red.), Self-efficacy: Thought control of action
Barlow, D. H. (1991). Disorders of emotion.
(s. 335-394). Washington, DC: Hemisphere.
Psychological Inuiry, 2, 58-71.
Bandura, A., Abrams, K. (1986). Self-regulatory
Baron, R. A. (1987). Outlines of a grand theory.
mechanisms in motwating apathetic and de-
Contemporary Psychology, 32, 413-415.
spondent reactions to unfulfilled standards.
Bartholomew, K, Horowitz, L. M. (1991). Attach-
Praca niepublikowana.
ment styles among young adults: A test of
Bandura, A., Cervone, D. (1983). Self-evaluative
and self-efficacy mechanisms governing the
a four-category model. Journal of Personality
motivational effect of goal systems. Jour-
and Social Psychology, 61, 226-244.
Bateson, P., Hinde, R. A. (1987). Developmental
nal of Personality and Social Psychology, 45,
1017-1028. changes in sensitivity to experience. W: M.
Bandura, A., Cervone, D. (1986). Differential
H. Bornstein (red.), Sensitive periods in deve-
lopment (s. 19-34). Hillsdale, NJ: Erlbaum.
engagement of self-reactive influences in co-
Baumeister, R. F. (1990). Suicide as escape from
gnitive motivation. Organizationa Behauiour
and Human Decision Processes, 38, 92-113. self. Psychological Review, 97, 90-113.
Bandura, A., Cioffi, D., Taylor, C. B., Brouil- Baumeister, R. F. (1991). Shirking the self-
lard, M. E. (1988). Perceived self-efficacy in -burden: The psychological unity of some
coping with cognitive stressors and opioid extreme habits. W: R. F. Baumeister (red.),
activation. Journal of Personality and Social Escaping the self: Alcoholism, spirituality, ma-
Psychology, 55, 479-488. sochism, and other flights from the burdens
Bandura A., Rosenthal, T. L. (1966). Vicarious of setfhood (s. 636-654). New York: Basic
classical conditioning as a function of arousal Books.
level. fournat of Personality and Social Psy-Baumrind, D. (1993). The average expectable
chology, 3, 54-62. environment is not good enough: A response
Bandura, A., Ross, D., Ross, S. (1963). Vicarious to Scarr. Child Development, 64, 1299-1317.
reinforcement and imitative learning. Jour- Beck, A. T. (1987). Cognitive models of depres-
nal of Abnormal and Social Psychology, 67, sion .foumal of Cognitive Psychotherapy, 1, 27.
601-607. Beck, A. T. (1993). Cognitive therapy: Past, pre-
Bandura, A., Schunk, D. H. (1981). Cultiva- sent, and futur. Journal of Consulting and
ting competence, self-efficacy, and intrinsic Clinical Psychology, 61, 194-198.
bibliografia 431
Benjamin, L. S. (1993). Dimensional, categorical, Boneau, C. A. (1992). Observations on psycho-

or hybrid analyses of personaiity. Psychologi- logy^ past and futur. American Psychologist,
cal Inuiry, 4, 91-95. 47, 1586-1596.
Berger, S. M. (1962). Conditioning through vica- Booth-Kewley, S Friedman, H. S. (1987).
rious investigation. Psychological Review, 69, Psychological predictors of heart disease:
450-466. A quantitative review. Psychological Bulletin,
Bernstein, E. M Putnam, F. W. (1986). Develop- 101, 343-362.
ment, reliability and validity of a dissociation Boring, E. G. (1950). A history of experimen-
scal. Journal of Nervous and Mental Disease, tal psychology. New York: Appleton-Century-
174, 727-735. -Crofts.
Bindr, D., Scheier, I. H. (1954). The relation Borkenau, P., Ostendorf, F. (1989). Descriptive
between psychometric and experimental re- consistency and social desirability in self- and
search in psychology. American Psychologist, peer reports. European Journal of Personaiity,
9, 69-71. 3, 31-45.
Blatt, S. J Bers, S. A. (1993a). Commentary. Bornstein, M. H. (red.) (1987). Sensitive periods
W: Z. V. Segal, S. J. Blatt (red.), The self in in development. Hillsdale, NJ: Erlbaum.
emotional distress (s. 164-170). New York: Bornstein, M. H. (1989). Sensitive periods in
Guilford. development: Structural characteristics and
Blatt, S. J Bers, S. A. (1993b). The sense of self causal interpretations. Psychological Bulletin,
in depression: A psychodynamic perspective. 105, 179-197.
W: Z. V. Segal, S. J. Blatt (red.), The self in Bouchard, T. J., Jr., Lykken, D. T., McGue, M.,
emotional distress (s. 171-210). New York: Segal, N. L Tellegen, A. (1990). Sources of
Guilford. human psychological differences: The Min-
Blatt, S. ]., Homann, E. (1992). Parent-child nesota study of twins reared apart. Science,
interaction in the etiology of dependent and 250, 223-250.
self-critical depression. Clinical Psychology
Bouchard, T. J Jr., McGue, M. (1981). Familial
Revieu>, 12, 47-91.
studies of intelligence: A review. Science,
Bock, J. (1971). Lwes through time. Berkeley,
212, 1055-1059.
CA: Bancroft.
Bower, G. H. (1981). Mood and memory. Ameri-
Bock, J. (1981). Some enduring and conseu-
can Psychologist, 36, 129-148.
ential structures of personaiity. W: A. I. Ra-
Bowers,
bin (red.), Further explorations in personaiity K. S. (1992). The problem of conscio-
usness. Referat wygoszony na sierpniowym
(s. 27-43). New York: Wiley.
spotkaniu American Psychological Associa-
Bock, J. (1993). Studying personaiity the long
tion, Washington, DC.
way. W: D. C. Funder, R. D. Park, C.
Tomlinson-Keasey, K. Widaman (red.), Study- Brady, J. P Lind, D. I. (1961). Experimental
ing lives through time (s. 9-41). Washington, analysis of hysterical blindness. Behaviour
DC: American Psychological Association. Research and Therapy, 4, 331-339.
Bock. J. (1995). A contrarian view of the Braungart, J. M., Plomin, R., DeFries, J. C.,
five-factor approach to personaiity descrip- Fulker, D. W. (1992). Genetic influence on
tion. Psychological Bulletin, w druku. tester-rated infant temperament as assessed
Bock, J Gjerde, P. F Bock, J. H. (1991). by Bayley's Infant Behavior Record: Nona-
Personaiity antecedents of depressive ten- doptive and adoptive siblings and twins. De-
dencies in 18-year-olds: A prospective study. velopmental Psychology, 28, 40-47.
Brehm,
Journal of Personaiity and Social Psychology, S. S. (1992). Intimate relationships. New
60, 726-738. York: McGraw-Hill.
Bock, J. H Bock, J. (1980). The role of ego Bretherton, I. (1992). The origins of attachment
control and ego resiliency in the organization theory: John Bowlby and Mary Ainsworth.
of behavior. W: W. A. Collins (red.), Develop- Developmental Psychology, 28, 759-775.
ment of cognitive, affect, and social relations:
Brewin, C. R. (1989). Cognitive change proces-
The Minnesota symposium in child psychologyses in psychotherapy. Psychological Review,
(s. 39-101). Hillsdale, NJ: Erlbaum. 96, 379-394.
Bloom, B. S. (1964). Stability and change in Briggs, S. R. (1989). The optimal level of me-
human characteristics. New York: Wiley. asurement for personaiity constructs. W: D.
432 bibliografia
M. Buss, N. Cantor (red.), Personality psy- multitrait-multimethod m a t e . Psychological

chology: Recent trends and emerging directionBulletin, 56, 81-105.
(s. 246-260). New York: Springer-Verlag. Cantor, N. (1990a). From thought to behavior:
Brown, J. D McGill, K. L. (1989). The cost Having" and doing" in the study of per-
of good fortun: When positive life events sonality and cognition. American Psychologist,
produce negative health conseuences. Jour- 45, 735-750.
Cantor, N. (1990b). Social psychology and so-
1103-1110. ciobiology: What can we leave to evolution?
Bruner, J. S. (1956). You are your con- Motwation and Emotion, 14, 242-254.
structs. Contemporary Psychology, 1, 355-356.
Cantor, N. (1994). Life task problem solving: Si-
Bruner, J. S. (1992). Another look at New Look tuational affordances and personal needs. Per-
1. American Psychologist, 47, 780-783. sonality and Social Psychology Bulletin, 20,
Bruner, J. S., Goodman, C. C. (1947). Value
235-243.
and need as organizing factors in perception.
Cantor, N., Kihlstrom, J. F. (1987). Personality
Journal ofAbnormal and Social Psychology, 42,
33-44.
and social intelligence. Englewood Cliffs, NJ:
Prentice-Hall.
Buss, A. H. (1980). Self-consciousness and social
arniety. San Francisco: Freeman. Cantor, N Kihlstrom, J. F. (1989). Social intelli-
Buss, A. H., Plomin, R. (1975). A temperament gence and cognitive assessments of persona-
theory of personality development. New York: lity. Advances in Social Cognition, 2, 1-59.
Wiley Interscience. Cantor, N., Langston, C. A. (1989). Ups and
Buss, A. H., Plomin, R. (1984). Temperament: downs" of life tasks in a life transition. W: L.
Early developing personality traits. Hillsdale, A. Pervin (red.), Goal concepts in personality
NJ: Erlbaum. and social psychology (s. 127-167). Hillsdale,
Buss, D. M. (1989). Sex differences in human NJ: Erlbaum.
mate preferences: Evolutionary hypotheses Cantor, N., Zirkel, S. (1990). Personality, cogni-
tested in 37 cultures. Behaoioral and Brain tion, and purposive behavior. W: L. A. Pervin
Sciences, 12, 1-49. (red.), Handbook of personality: Theory and
Buss, D. M. (1991). Evolutionary personality research (s. 135-164). New York: Guilford.
psychology. Annual Review of Psychology, 42,Carnelley, K. B., Pietromonaco, P. R., Jaffe,
459-492. K. (1994). Depression, working models of
Buss, D. M. (1995). Evolutionary psychology: others, and relationships functioning. Jour-
A new paradigm for psychological science. nal of Personality and Social Psychology, 66,
Psychological Inuiry, 6, 1-30. 127-140.
Buss, D. M. (2000). Ewolucja podania. Przel. Carson, R. C. (1969). Interaction concepts of
B. Wojciszke. Gdask: GWP. personality. Chicago: Aldine.
Buss, D. M. (2001). Psychologia ewolucyjna. Carson, R. C. (1991). The social-interactional
Przel. M. Orski. Gdask: GWP.
viewpoint. W: M. Hersen, A. E. Kazdin, A. S.
Buss, D. M Bock, J. H Bock, J. (1980).
Bellack (red.), The clinical psychology hand-
Preschool activity level: Personality corre-
book (s. 185-199). Elmsford, NY: Pergamon.
lates and developmental implications. Child
Carver, C. S., i in. (1993). How coping mediates
Development, 51, 401-408.
the effect of optimism on distress: A study
Buss, D. M., Larsen, R. J., Westen, D., Semmel-
of women with early stage breast cancer.
roth, J. (1992). Sex differences in jealousy:
Evolution, physiology and psychology. Psy-
fournal of Personality and Social Psychology,
chological Science, 3, 251-255. 65, 375-390.
Butterworth, G. (1992). Origins of self-per- Carver, C. S., Scheier, M. F. (1981). Attention
ception in infancy. Psychological Inuiry, 3, and self-regulation: A control theory ap-
103-111. proach to human behavior. New York:
Campbell, D. T. (1957). A typology of projective Springer-Verlag.
tests and otherwise. fournal of Consulting Carver, C. S., Scheier, M. F. (1982). Control
Psychology, 21, 207-210. theory: A useful conceptual framework for
Campbell, D. T Fiske, D. W. (1959). Con- personality, social, and health psychology.
vergent and discriminant validation by the Psychological Bulletin, 92, 111-135.
bibliografia 433
Carver, C. S., Scheier, M. F. (1985). Aspects of hypothesis. Journal of Personaiity and Social
self and the control of behavior. W: B. R. Psychology, 56, 958-964.
Schlenker (red.), The self and social life. New Clark, L. A. (1993). Personaiity disorder dia-
York: McGraw-Hill. gnosis: Limitations of the five-factor model.
Carver, C. S., Scheier, M. F. (1988). A model Psychological Inuiry, 4, 100-104.
of behavioral self-regulation: Translating in- Clark, L. A., Vorhies, L., McEwen, J. L. (1994).
tention into action. Advances in Experimental Personaiity disorder symptomatology from
Social Psychology, 21, 303-346. the five-factor model perspective. W: P. T.
Carver, C. S., Scheier, M. F. (1990). Origins Costa, Jr., T. A. Widiger (red.), Personaiity
and functions of positive and negative affect: disorders and the five-factor model of persona-
A control-process view. Psychological Review, iity (s. 95-116). Washington, DC: American
97, 19-35. Psychological Association.
Carver, C. S Scheier, M. F Weintraub, J. K. Clark, L. A., Watson, D. (1991). General affective
(1989). Assessing coping strategies: A the- dispositions in physical and psychological
oretically based approach .Journal of Persona- health. W: C. R. Snyder, D. R. Forsyth (red.),
iity and Social Psychology, 56, 267-283. Handbook of social and clinical psychology
Caspi, A., Bem, D. J. (1990). Personaiity conti- (s. 221-245). Elmsford, NY: Pergamon.
nuity and change across the life course. W: Cloninger, C. R. (1986). A unified biosocial theory
L. A. Pervin (red.), Handbook of personaiity: of personaiity and its role in the development
Theory and research (s. 549-575). New York: of anxiety states. Psychiatrie Developments, 3,
Guilford. 167-226.
Cattell, R. B. (1943). The description of perso- Cloninger, C. R. (1987). A systematic method
naiity: Basic traits resolved into clusters. Jo- for clinical description and classification of
urnal of Abnormal and Social Psychology, 38, personaiity. Archives of General Psychiatry, 44,
476-506. 573-588.
Cattell, R. B. (1945). The principal trait clusters Coan, R. W. (1966). Child personaiity and deve-
for describing personaiity. Psychological Bul- lopmental psychology. W: R. B. Cattell (red.),
letin, 42, 129-161. Handbook ofmultivariate experimental psycho-
Cattell, R. B. (1956). Validation and interpreta- logy (s. 732-752). Chicago: Rand McNally.
tion of the 16 P. F. uestionnaire. fournal of Cofer, C. N. (1981). The history of the concept
Clinical Psychology, 12, 205-214. of motivation. Journal of the History of the
Cattell, R. B. (1965). The scientific analysis of Behavioral Sciences, 17, 48-53.
personaiity. Baltimore: Penguin. Cohen, S., Tyrrell, D. A. J., Smith, A. P. (1993).
Cattell, R. B., Eber, H. W. (1962). Handbook for Negative life events, perceived stress, nega-
the Sixteen P. F. Test. Champaign, IL: IPAT. tive affect, and susceptibility to the common
Chambless, D. L Gillis, M. M. (1993). Cognitive cold". Journal of Personaiity and Social Psycho-
therapy of anxiety disorders. Journal of Con- logy, 64, 131-140.
sulting and Clinical Psychology, 61, 248-260.
Cohen, S., Williamson, G. M. (1991). Stress and
Champagne, B., Pervin, L. A. (1987). The relation infectious disease in humans. Psychological
of perceived situation similarity to perceived Bulletin, 109, 5-24.
behavior similarity: Implications for social Collins, N. L., Read, S. J. (1990). Adult attach-
learning theory. European Journal of Perso- ment, working models, and relationship qu-
naiity, 1, 79-92. ality in dating couples. Journal of Personaiity
Chevalier-Skolnikoff, S. (1973). Facial expres- and Social Psychology, 58, 644-663.
sions of emotion in nonhuman primates. W: Conley, J. J. (1985). Longitudinal stability of
P. Ekman (red.), Darwin and facial expression personaiity traits: A multitrait-multimethod-
(s. 11-89). New York: Academic. -multioccasion analysis. Journal of Personaiity
Christianson, S. A. (1992). Emotional stress and Social Psychology, 49, 1266-1282.
and eyewitness memory: A critical review. Contrada, R. J., Leventhal, H., 0'Leary, A.
Psychological Bulletin, 112, 284-309. ' (1990). Personaiity and health. W: L. A.
Clark, D. A., Beck, A. T., Brown, G. (1989). Pervin (red.), Handbook of personaiity: Theory
Cognitive mediation in genera psychiatrie and research (s. 638-669). New York: Guil-
outpatients: A test of the content-specificity ford.
434 bibliografia
Cooley, C. H. (1902). Human natur and the socialCronbach, L. J. (1957). The two disciplines of
order. New York: Scribner. scientific psychology. American Psychologist,
Cooper, S. H. (1993). The self construct in . 12, 671-684.
psychoanalytic theory: A comparative view. Cronbach, L. J Meehl, P. E. (1955). Construct
W: Z. Segal, S. J. Blatt (red.), The self validity in psychological tests. Psychological
in emotional distress (s. 41-67). New York: Bulletin, 52, 281-302.
Guilford. Cross, S. E Markus, H. R. (1990). The willful
Corbitt, E. M. (1994). Narcissism from the self. Personality and Social Psychology Bulle-
perspective of the five-factor model. W: P. tin, 16, 726-742.
T. Costa, Jr., T. A. Widiger (red.), Personality
Csikszentmihalyi, M. (1975). Beyond boredom
disorders and the five-factor model of persona- and arniety. San Francisco, CA: Jossey-Bass.
lity (s. 199-203). Washington, DC: American
Damarin, F. L Cattell, R. B. (1968). Personality
factors in early childhood and their relation
Corteen, R. S Wood, B. (1979). Autonomie
to intelligence. Monographs of the Society for
responses to shock-associated words in an
Research in Child Development, 33, 1-95.
unattended channel .Journal of Experimental
Damon, W., Hart, D. (1988). Self-understanding
Psychology, 94, 308-313.
in childhood and adolescence. Cambridge, En-
Costa, P. T Jr., McCrae, R. R. (1985). The NEO
gland: Cambridge University Press.
Personality Imentory Manua. Odessa, FL:
Psychological Assessment Resources. Daniels, D., Plomin, R. (1985). Differential expe-
Costa, P. T Jr., McCrae, R. R. (1987). Neuro- riences of siblings in the same family. Deve-
ticism, somatic complaints, and disease: Is lopmental Psychology, 21, 747-760.
the bark worse than the bite? fournal of Dashiell, J. F. (1939). Some rapprochements in
Personality, 55, 299-316. contemporary psychology. Psychological Bul-
Costa, P. T., Jr., McCrae, R. R. (1988). From letin, 36, 1-24.
catalog to classification: Murray's needs and Davidson, R. J. (1992). Emotion and affective
the five-factor model, fournal of Personality style: Hemispheric substrates. Psychological
and Social Psychology, 55, 258-265. Science, 3, 39-43.
Costa, P. T., Jr., McCrae, R. R. (1992). NEO-PI-R, Davis, G. D Milion, T. (1993). The five-factor
Professional Manua. Odessa, FL: Psycholo- model for personality disorders: Apt or mis-
gical Assessment Resources. guided? Psychological Inuiry, 4, 104-109.
Costa, P. T Jr., McCrae, R. R. (1994). Set like Davis, P. J., Schwartz, G. E. (1987). Repression
plaster?" Evidence for the stability of adult and the inaccessibility of affective memo-
personality. W: T. Heatherton, J. Weinberger ries .fournal of Personality and Social Psycho-
(red.), Can personality change? (s. 21-40). logy, 52, 155-162.
Washington, DC: American Psychological As- Davison, G. C., Neale, J. M. (1994). Abnormal
sociation. psychology: An experimental clinical approach.
Costa, P. T., Jr., Widiger, T. A. (red.) (1994). New York: Wiley.
Personality disorders and the five-factor model
DeAngelis, T. (1993). APA panel is examining
of personality. Washington, DC: American memories of child abuse. American Psycho-
Psychological Association. logical Association Monitor, listopad, s. 44.
Cousins, N. (1979). Anatomy of an illness. New Deci, E. L., Ryan, R. M. (1985). Intrinsic motwa-
York: Norton.
tion and self determination in human behavior.
Craik, K. H. (1986). Personality research me-
New York: Plenum.
thods: An historical perspective. Journal of
Deci, E. L., Ryan, R. M. (1991). A motivational
Personality, 54, 18-50.
approach to self: Integration in persona-
Crandall, C. S. (1991). Do heavy-weight students
have more difficulty paying for college? Per-
lity. Nebraska Symposium on Motivation, 38,
sonality and Social Psychology Bulletin, 17, 237-288.
606-611. Degler, C. (1991). In search of human natur.
Crits-Christoph, P. (1992). The efficacy of New York: Oxford University Press.
brief dynamie psychotheraphy: A metaana- Diener, C. I., Dweck, C. S. (1978). An analysis
lysis. American Journal of Psychiatry, 149, of learned helplessness: Continuous changes
151-158. in performance, strategy and achievement
bibliografia 435
cognitions following failure. Journal of Perso- Ekman, P. (1972). Universals and cultural dif-
naiity and Social Psychology, 36, 451-462. ferences in facial expression of emotion.
Diener, C. I., Dweck, C. S. (1980). An analysis W: J. Cole (red.), Nebraska symposium on
of learned helplessness: The processing of motwation (s. 207-283). Lincoln: University
success. foumal of Personaiity and Social of Nebraska Press.
Psychology, 39, 940-952. Ekman, P. (1973). Cross-cultural studies of facial
Dienstbier, R. (red.) (1990). Nebraska symposium expression. W: P. Ekman (red.), Darwin and
on motivation. Lincoln: University of Nebra- facial expression (s. 169-222). New York:
ska Press. Academic.
Diven, K. (1937). Certain determinants in the Ekman, P. (1992a). An argument for basie emo-
conditioning of anxiety reactions. Journal of tions. Cognition and Emotion, 6, 169-200.
Psychology, 3, 291-308. Ekman, P. (1992b). Are there basie emotions?
Dodge, K. A. (1993). Social-cognitive mechani- Psychological Reuiew, 99, 550- 553.
sms in the development of conduct disorder Ekman, P. (1993). Facial expression and emotion.
and depression. Annual Review of Psychology, American Psychologist, 48, 384-392.
U, 559-584. Ekman, P. (1994). Strong evidence for universals
in facial expressions: A reply to Russell's
Dollard, J Miller, N. E. (1967). Osobowo
i psychoterapia. Warszawa: PWN [(1950).
mistaken critiue. Psychological Bulletin, 115,
268-287.
Personaiity and psychotherapy. New York:
Ekman, P Friesen, W. V. (1986). A new
McGrawHill].
pan-cultural facial expression of emotion.
Don't Sell Thick Diapers In Tokyo. New York
Motwation and Emotion, 10, 159-168.
Times, padziernik, 3,1993, s. D9.
Ekman, P., Friesen, W. V., 0'Sullivan, M
Dunn, J. (1992). Siblings and development. Cur-
Chan, A., Diacoyanni-Tarlatzis, I., Heider, K
rent Directions in Psychological Science, 1, Krause, R., Le Compte, W. A., Pitcairn, T
6-9.
Ricci-Bitti, P. E Scherer, K., Tomita, M.,
Dunn, J Plomin, R. (1990). Separate Iwes: Why
Tzavaras, A. (1987). Universal and cultural
siblings are so different. New York: Basic differences in the judgment of facial expres-
Books. sions of emotion. Journal of Personaiity and
Dweck, C. S. (1986). Motivational processes Social Psychology, 53, 712-717.
affecting learning. American Psychologist, 41,Elder, G. H Jr. (1974). Children of the Great
1040-1048. Depression. Chicago: University of Chicago
Dweck, C. S. (1991). Self-theories and goals: Press.
Their role in motivation, personaiity, and de- Elder, G. H., Jr. (1979). Historical change in
velopment. W: R. D. Dienstbier (red.), Nebra- life patterns and personaiity. W: P. B. Baltes,
ska Symposium on Motwation (s. 199-235). O. G..Brim, Jr. (red.), Life-span development
Lincoln: University of Nebraska Press. and behavior (s. 117-159). New York: Acade-
Dweck, C. S Chiu, C Hong, Y. (1995). Implicit mic.
theories and their role in judgments and re- Elder, G. H Jr., Caspi, A. (1988). Economic
actions: A world from two perspectives. Psy- stress: DeveIopmental perspectives. fournal
chological Inuiry, 6, w druku. of Social Issues, 44, 25-45.
Dweck, C. S Leggett, E. L. (1988). A social-co- Elkin, I., i in. (1989). NIMH treatment of depres-
gnitive approach to motivation and persona- sion collaborative research program: I. Ge-
iity. Psychological Review, 95, 256-273. neral effectiveness of treatments. Archives of
Eagle, M. N. (1987). The psychoanalytic and the General Psychiatry, 46, 971-983.
cognitive unconscious. W: R. Stern (red.), Ellenberger, H. F. (1970). The discovery of the
Theories of the unconscious and theories of the unconscious. New York: Basic Books.
self (s. 155-189). Hillsdale, NJ: Erlbaum. Elliot, A. J., Devine, P. G. (1994). On the
Eagle, M. N Wolitzky, D. L Klein, G. S. motivational natur of cognitive dissonance:
(1966). Imagery: Effect of a concealed figur Dissonance as psychological discomfort. Jo-
in a stimulus. Science, 18, 837-839. urnal of Personaiity and Social Psychology, 67,
Eaves, L. J., Eysenck, H. J Martin, N. G. (1989). 382-394.
Genes, culture and personaiity: An empirical Elliot, E. S., Dweck, C. S. (1988). Goals: An
approach. San Diego, CA: Academic. approach to motivation and achievement.
436 bibliografia
Journal of Personality and Social Psychology,

Epstein, S. (1992). The cognitive self, the
54, 5-12. psychoanalytic self, and the forgotten se-
Ellis, A., Harper, R. A. (1975). A new guide lves. Psychological Inuiry, 3, 34-37.
to rational living. North Hollywood, CA: Erdelyi, M. H. (1985). Psychoanalysis: Freud's
Wilshire. cognitive psychology. New York: Freeman.
Emmons, R. A. (1986). Personal strivings: Ericsson, K. A., Simon, H. A. (1980). Verbal
An approach to personality and subjective reports as data. Psychological Review, 87,
well-being. Journal of Personality and Social 215-251.
Psychology, 51, 1058-1068. Ericsson, K. A., Simon, H. A. (1993). Protocol
Emmons, R. A. (1987). Narcissism: Theory and analysis: Verbal reports as data. Cambridge,
measurement. Journal of Personality and So- MA: MIT Press.
cial Psychology, 52, 11-17. Evans, G. W., Palsane, M. N., Carrere, S.
Emmons, R. A. (1989a). Exploring the relation- (1987). Type A behavior and occupational
ship between motives and traits: The case stress: A cross-cultural study of blue-collar
of narcissism. W: D. M. Buss, N. Cantor workers. fournal of Personality and Social
(red.), Personality psychology: Recent trends Psychology, 52, 1002-1007.
and emerging directions (s. 32-44). New York:Exner, J. E., Jr. (1993). The Rorschach: A compre-
Springer-Verlag. hensive system. New York: Wiley.
Emmons, R. A. (1989b). The personal striving
Eysenck, H. J. (1970). The structure of human
personality. London: Methuen.
approach to personality. W: L. A. Pervin
Eysenck, H. J. (1977). Personality and factor
(red.), Goal concepts in personality and social
analysis: A reply to Guilford. Psychological
psychology (s. 87-126). Hillsdale, NJ: Erl-
Bulletin, 84, 405-411.
baum.
Eysenck, H. J. (1979). The conditioning model of
Emmons, R. A. (w druku). Motives and life
neurosis. Behavioral and Brain Sciences, 2,
goals. W: S. Briggs, R. Hogan, W Jones (red.),
155-199.
Handbook of personality psychology. Orlando,
Eysenck, H. J. (1982). Personality genetics and
FL: Academic.
behavior. New York: Praeger.
Emmons, R. A., Diener, E. (1986). A goal-affect
Eysenck, H. J. (1990). Biological dimensions of
analysis of everyday situational choices. Jo- personality. W: L. A. Pervin (red.), Hand-
urnal of Research in Personality, 20, 309-326. book of personality: Theory and research
Emmons, R. A., King, L. A. (1988). Conflict (s. 244-276). New York: Guilford.
among personal strivings: Immediate and Eysenck, H. J. (1992). Four ways five factors
long-term implications for psychological and are not basie. Personality and Individual
physical well-being. Journal of Personality and Differences, 13, 667-673.
Social Psychology, 54, 1040-1048. Eysenck, H. J. (1993). Creativity and personality:
Emmons, R. A., King, L. A., Sheldon, K. (1993). Suggestions for a theory. Psychological Inu-
Goal conflict and the self-regulation of action. iry, 4, 147-178.
W: D. W. Wegner, J. W. Pennebaker (red.), Eysenck, H. J., Eysenck, S. B. G. (1975). Manua
Handbook of mental control (s. 528-551). ofthe Eysenck Personality Questionnaire. Lon-
Englewood Cliffs, NJ: Prentice Hall. don: Hodder, Stoughton.
Epstein, S. (1973). The self-concept revisited, or Eysenck, H. J Martin, I. (red.) (1987). Theoreti-
a theory of a theory. American Psychologist, cal foundations of behavior therapy. New York:
28, 404-416. Plenum.
Epstein, S. (1983). A research paradigm for the Eysenck, S. B. G., Eysenck, H. J Barrett, P
study of personality and emotions. W: M. M. (1985). A revised version of the psychoticism
Page (red.), Personality: Current theory and scal. Personality and Indwidual Differences,
research (s. 91-154). Lincoln: University of 6, 21-29.
Nebraska Press. Feather, N. T. (red.) (1982). Expectations and ac-
Epstein, S. (1990). Cognitive-experimental self- tions: Expectancy-value models in psychology.
-theory. W: L. A. Pervin (red.), Handbook of Hillsdale, NJ: Erlbaum.
personality: Theory and research (s. 165-192).
Feeney, J. A., Noller, P. (1990). Attachment
New York: Guilford. style as a predictor of adult romantic rela-
bibliografia 437
tionships. Journal of Personaiity and Social Freud, Z. (1992). Wstp do psychanalizy. Prze. Z.
Psychology, 58, 281-291. Kemperwna, W. awicki. Warszawa: PWN
Fenichel, 0. (1945). The psychoanalytic theory of [(1953). A genera introduction to psychoanaly-
neurosis. New York: Norton. sis. New York: Permabooks (Boni & Liveright
Fenigstein, A., Scheier, M. F Buss, A. H. (1975). Edition, 1924)].
Public and private self-consciousness: As- Frey, J. (1994). 1 is the fastball, 2 is the curve,
sessment and theory. fournal of Consulting, 3 is a nice bow. New York Times, marzec 8,
Clinical Psychology, 43, 522-527. s. B i l .
Festinger, L. (1957). A theory of cognitive disso- Friedman, H. S Booth-Kewley, S. (1988). Va-
nance. Evanston, IL: Row, Peterson. lidity of the Type A construct: A reprise.
Fisher, C. (1956). Dreams, images, and percep- Psychological Bulletin, 104, 381-384.
tion: A study of unconscious-preconscious Friedman, M., Rosenman, R. H. (1974). Type
relationships. Journal of the American Psycho- A behapior and your heart. New York: Knopf.
analytic Association, 4, 5-48. Funder, D. C. (1989). Accuracy in personaiity
Fisher, C. (1960). Sublimina and supraliminal judgment and the dancing bear. W: D. M.
influences on dreams. American Journal of Buss, N. Cantor (red.), Personaiity Psycho-
Psychiatry, 116, 1009-1017. logy: Recent trends and emerging directions
Fisher, C. (1965). Psychoanalytic implications (s. 210-223). New York: Springer-Verlag.
of recent research on sleep and dreaming. Funder, D. C. (1993). Judgments of personaiity
Journal of the American Psychoanalytic Asso- and personaiity itself. W: K. H. Craik, R.
ciation, 13, 197-303. Hogan, R. N. Wolfe (red.), Fifty years of per-
Fleming, J. H Rudman, L. A. (1993). Between sonaiity psychology (s. 207-214). New York:
a rock and a hard place: Self-concept re- Plenum.
gulating and communicative properties of Funder, D. C., Bock, J. (1989). The role of
distancing behaviors. Journal of Personaiity ego-control, ego-resiliency, and IQ in delay
and Social Psychology, 64, 44-59. of gratification in adolescence. Journal of Per-
Flink, C Boggiano, A. K Barrett, M. (1990). sonaiity and Social Psychology, 57, 1041-1050.
Controlling teaching strategies: Undermi- Funder, D. C., Colvin, C. R. (1988). Friends
ning children's self-determination and per- and strangers: Acuaintanceship, agreement,
formance. Journal of Personaiity and Social and the accuracy of personaiity judgment.
Psychology, 59, 916-924. Journal of Personaiity and Social Psychology,
Folkman, S.; Lazarus, R. S., Dunkel-Schetter, C., 55, 149-158.
DeLongis, A., Gruen, R. (1986). The dyna- Funder, D. C., Colvin, C. R. (1991). Explora-
mics of a stressful encounter: Cognitive ap- tions in behavioral consistency: Properties
praisal, coping, and encounter outcomes. Jo- of persons, situations, and behaviors. Jour-
urnal of Personaiity and Social Psychology, 50, nal f Personaiity and Social Psychology, 60,
992-1003. 773-794.
Folkman, S., Lazarus, R. S., Guren, R. J., DeLon- Funder, D. C Dobroth, K. M. (1987). Differences
gis, A. (1986). Appraisal, coping, health status between traits: Properties associated with
and psychological symptoms. Journal of Per- interjudge agreement. Journal of Personaiity,
sonaiity and Social Psychology, 50, 571-579. 54, 528-550.
Fong, G. T., Markus, H. (1982). Self-schemas and Funder, D. C., Park, R. D., Tomlinson-Keasey, C.
judgments about others. Social Cognition, 1, A., Widaman, K. (red.) (1993). Studying lives
191-204. through time: Personaiity and development.
Ford, M. E. (1992).Motivating humans. Newbury Washington, DC: American Psychological As-
Park, CA: Sage. sociation.
Forer, B. R. (1949). The fallacy ofpersonal valida-Gallup, G. G., Jr. (1970). Chimpanzees: Self-re-
tion: A classroom demonstration of gullibility. cognition. Science, 167, 86-87.
Journal ofAbnormal and Social Psychology,Garfield,
44, S. L. (1992). Major issues in psy-
118-123. chotherapy research. W: D. K. Freedheim
Frese, M., Sabini, J. (red.) (1985). Goal directed (red.), History of psychotherapy (s. 335-359).
behavior: The concept of action in psychology. Washington, DC: American Psychological As-
Hillsdale, NJ: Erlbaum. sociation.
438 bibliografia
Garmezy, N. (1993). Vulnerability and resi- book of social cognition. (Yol. 3, s. 129-178).
lience. W: D. Funder, R. D. Park, C. Hillsdale, NJ: Erlbaum.
Tomlinson-Keasey, K. Widaman (red.), Stu- Greenwald, A. G., Spangenberg, E. R., Pratkanis,
dying Iwes through time (s. 377-398). Wa- A. R., Eskenazi, J. (1991). Double blind tests
shington, DC: American Psychological Asso- of subliminal self-help audiotapes. Psychologi-
ciation. cal Science, 2, 119-122.
Glass, D. C., Carver, C. S. (1980). Helplessness Griffin, D. R. (1992). Animal minds. Chicago:
and the coronary-prone personality. W: J. University of Chicago Press.
Garber, M. E. P. Seligman (red.), Human hel- Grinker, R. R., Spiegel, J. P. (1945). Men under
plessness (s. 223-243). New York: Academic. stress. Philadelphia: Bakiston.
Goetz, T. E., Dweck, C. S. (1980). Learned hel- Guilford, J. P. (1975). Factors and factors of per-
plessness in social situations. Journal of Per-sonality. Psychological Bulletin, 82, 802-814.
sonality and Social Psychology, 39, 246-255.Guthrie, E. R. (1952). The psychology of learning.
Goldberg, L. R. (1981). Language and individual New York: Harper.
differences: The search for universals in Gynther, M. D. (1972). White norms and black
personality lexicons. W: L. Wheeler (red.), MMPIs: A prescription for discrimination?
Review of personality and social psychology Psychological Bulletin, 78, 386-402.
(s. 141-165). Beverly Hills, CA: Sage. Gynther, M. D Green, S. B. (1980). Accuracy
Goldberg, L. R. (1990). An alternative de- may make a difference, and does difference
scription of personality": The big-five factor
make for accuracy 1 Journal of Consulting and
structure. Journal of Personality and Social Clinical Psychology, 48, 268-272.
Hall, C. S., Lindzey, G. (2001). Teorie osobowoci.
Psychology, 59, 1216-1229.
Przel. J. Kowalczewska, J. Radzicki. War-
Goldberg, L. R. (1993). The structure of phenoty-
szawa: Wydawnictwo Naukowe PWN [(1957).
pic personality traits. American Psychologist,
Theories of personality. New York: Wiley].
48, 26-34.
Harlow, H. E (1953). Mice, monkeys, men and
Goldfried, M. R., Greenberg, L., Marmor, C.
motive. Psychological Review, 60, 23-32.
(1990). Individual psychotherapy: Process
Harter, S. (1983). Developmental perspecti-
and outcome. Annual Review of Psychology,
ves on the self-system. W: P. H. Mussen
41, 659-688.
(red.), Handbook of child psychology (Vol. 4.
Goldsmith, T. H. (1991). The biological roots of s. 275-385). New York: Wiley.
human natur. New York: Oxford University
Hazan, C., Shaver, P R. (1987). Romantic love
Press.
conceptualized as an attachment process. Jo-
Gough, H. G. (1987). Administrator's guide to the urnal of Personality and Social Psychology, 52,
Califomia Psychological Imentory. Pao Alto, 511-524.
CA: Consulting Psychologists Press. Hazan, C., Shaver, P. R. (1994). Attachment as
Gray, J. A. (1987). The psychology of fear and an organizational framework for research on
stress. Cambridge, England: Cambridge Uni- close relationships. Psychological Inuiry, 5,
versity Press. 1-22.
Greenberg, J. R., Pyszczynski, T., Solomon, S., Heatherton, T. F., Baumeister, R. F. (1991). Binge
Rosenblatt, A. (1990). Evidence for terror eating as escape from self-awareness. Psycho-
management theory: II. The effects of mor- logical Bulletin, 110, 86-108.
tality salience on reactions to those who Helson, R. (1993). Comparing longitudinal stu-
threaten or bolster the cultural worldview. dies of adult development: Toward a pa-
fournal of Personality and Social Psychology, radigm of tension between stability and
58, 308-318. change. W: D. Funder, R. D. Park, C.
Greenberg, J. R Mitchell, S. A. (1983). Object Tomlinson-Keasey, K. Widaman (red.), Study-
relations in psychoanalytic theory. Cambridge, ing live through time (s. 93-120). Washington,
MA: Harvard University Press. DC: American Psychological Association.
Greenwald, A. G. (1992). Unconscious cogni- Helson, R., Stewart, A. (1994). Personality
tion reclaimed. American Psychologist, 47, change in adulthood. W: T. F. Heartherton, J.
766-779. L. Weinberger (red.), Can personality change?
Greenwald, A. G Pratkanis, A. R. (1984). The (s. 201-225). Washington, DC: American
self. W: R. G. Wyer, T. K. Srull (red.), Hand- Psychological Association.
bibliografia 439
Herrnstein, R. J., Murray, C. (1994). The beli Horowitz, M. J. (red.) (1991). Persem schemas and
curve: Intelligence and class structure in Ame- maladaptive interpersonal patterns. Chicago:
rican life. New York: Free Press. University of Chicago Press.
Hess, A. K. (1992). Review of the NEO Perso- Hough, L. M. (1992). The Big Five" personaiity
naiity Inventory. Mental Measurements Year- variables-construct confussion: Description
book, 11, 603-605. versus prediction. Human Performance, 5,
Hetherington, E. M., Reiss, D., Plomin, R. (red.) 139-155.
(1994). Separate social worlds of siblings: Hull, C. L. (1943). Principles of behavior. New
Impact ofnonshared environment on develop- York: Appleton.
ment. Hillsdale, NJ: Erlbaum. Humphreys, L. G. (1992). Commentary: What
Higgins, E. T. (1987). Self-discrepancy: A theory both critics and users of ability tests need to
relating self and affect. Psychological Review, know. Psychological Science, 3, 231-274.
94, 319-340. Humphreys, L. G., Davey, T. C. (1988). Continu-
Higgins, E. T. (1989). Continuities and disconti- ity in intellectual growth from 12 months to
nuities in self-regulatory self-evaluative pro- 9 years. Intelligence, 12, 183-197.
cesses: A developmental theory relating self Hundleby, J. D., Pawlik, K., Cattell, R. B. (1965).
and affect. Journal of Personaiity, 57, 407-444. Personaiity factors in objectwe test devices:
Higgins, E. T. (1990). Personaiity, social psy- A critical integration of a uarter of a century's
chology, and person-situation relations: Stan- research. San Diego, CA: Knapp.
dards and knowledge activation as a common Imber, S. D., Elkin, I., Watkins, J. T., Collins,
language. W: L. A. Pervin (red.), Handbook of J. F Shea, M. T Leber, W R., Glass, D.
personaiity: Theory and research (s. 303-338). R. (1990). Mode-specific effects among three
New York: Guilford. treatments for depression. Journal of Consul-
Higgins, E. T Bond, R. N., Klein, R., Strauman, ting and Clinical Psychology, 58, 352-359.
T. (1986). Self-discrepancies and emotional Ionescu, M. D Erdelyi, M. H. (1992). The
vulnerability: How magnitude, accessibility, direct recovery of sublimina stimuli. W: R.
and type of discrepancy influence affect. Bornstein, T. S. Pittman (red.), Perception
Journal of Personaiity and Social Psychology, without awareness (s. 143-169). New York:
51, 5-15. Guilford.
Hiroto, D. S. (1974). Locus of control and learned Isen, A. M. (1993). Positive affect and decision
helplessness. Journal of Experimental Psy- making. W: M. Lewis, J. M. Haviland (red.),
chology, 102, 187-193. Handbook of emotions (s. 261-278). New
Hoffman, L. W. (1991). The influence of the fa- York: Guilford.
mily environment on personaiity: Accounting Izard, C. E. (1991). The psychology of emotion.
for sibling differences. Psychological Bulletin, New York: Plenum.
110, 187-203. Izard, C. E. (1992). Basic emotions, relations
Hogan, R. (1982). On adding apples and oranges aniong emotions, and emotion-cognition re-
in personaiity psychology. Contemporary Psy- lations. Psychological Review, 99, 561-565.
chology, 27, 851-852. Izard, C. E. (1993a). Four systems for emotion
Hogan, R. (1991). Personaiity and personaiity activation: Cognitive and noncognitive pro-
measurement. W: M. D. Dunnette, L. M. cesses. Psychological Review, 100, 68-90.
Hough (red.), Handbook of industrial and Izard, C. E. (1993b). Organizational and moti-
organizational psychology (wyd. 2, Vol. 2, vational functions of discrete emotions. W:
s. 873-919). Pao Alto, CA: Consulting Psy- M. Lewis, J. M. Haviland (red.), Handbook of
chologists Press. emotion (s. 631-641). New York: Guilford.
Hollon, S. D DeRubeis, R. J Evans, M. D. Izard, C. E. (1994). Innate and universal fa-
(1987). Causal mediation of change in treat- cial expressions: Evidence from developmen-
ment for depression: Discriminating between tal and cross-cultural research. Psychological
nonspecificity and noncausality. Psychological Bulletin, 115, 288-299.
Bulletin, 102, 139-149. Izard, C. E., Huebner, R. R., Risser, D., McGin-
Hollon, S. D., Shelton, R. C., Davis, D. D. (1993). nes, G., Dougherty, L. (1980). The young
Cognitive therapy for depression: Conceptual infanfs ability to produce discrete emo-
issues and clinical efficacy. Journal of Consul- tion expressions. Devebpment Psychology, 16,
ting and Clinical Psychology, 61, 270-275. 132-140.
440 bibliografia
Izard, C. E., Libero, D. Z., Putnam, P., Haynes, O. John, O.P., Robins, R. W. (1994). Accuracy
M. (1993). Stability of emotion experiences and bias in self-perception: Individual diffe-
and their relations to traits of personality. rences in self-enhancement and the role of
Journal of Personality and Social Psychology, narcissism. fournal of Personality and Social
64, 847-860. Psychology, 66, 206-219.
Jackson, D. N. (1967). Personality research form Jones, E. The life and work of Sigmund Freud
manua. Goshen, NY: Research Psychologists (t. 1). New York: Basic Books, 1953; t. 2,
Press. 1955; t. 3, 1957.
Jackson, D. N. (1984). Personality research form Jones, E. E., Pulos, S. M. (1993). Compa-
manua (wyd. 3). Port Huron, MI: Research ring the process in psychodynamic and
Psychologists Press. cognitive-behavioral therapies. Journal of
Jackson, D. N., Messick, S. (1958). Content and Consulting and Clinical Psychology, 61,
style in personality assessment. Psychological 306-316.
Bulletin, 55, 243-252. Kagan, J. (1994). Galen's prophecy. New York:
Jackson, D. N., Messick, S. (red.) (1967). Pro- Basic Books.
blems in assessment. New York: McGraw-Hill.Kagan, J Arcus, D., Snidman, N. (1993). The
Jackson, J. F. (1993). Human behavioral genetics, idea of temperament: Where do we go from
Scarr's theory, and her views on interven- here? W: R. Plomin, G. E. McClearn (red.),
tions: A critical review and commentary Natur, nurture and psychology (s. 197-210).
on their implications for African American Washington, DC: American Psychological As-
children. Child Development, 64, 1318-1332. sociation.
Jacoby, L. L., Allan, L. G., Collins, J. C., Larwill,
Kagan, J., Arcus, D., Snidman, N., Feng, W. Y.,
L. K. (1988). Memory influences subjec-
Hendler, J., Greene, S. (1994). Reactivity in
tive experience: Noise judgments. Journal of
infants: A cross-national comparison. Deve-
Experimental Psychology, 14, 240-247.
lopmental Psychology, 30, 342-345.
Jacoby, L. L Kelley, C. M. (1992). A pro-
Kagan, J., Snidman, N. (1991a). Infant predictors
cess-dissociation framework for investiga-
of inhibited and uninhibited profiles. Psycho-
ting unconscious influences: Freudian slips,
logical Science, 2, 40-44.
projective tests, subliminal perception, and
Kagan, J., Snidman, N. (1991b). Temperamental
signal detection theory. Current Directions in
factors in human development. American
Psychological Science, 1, 174-179.
Psychologist, 46, 856-862.
Jacoby, L. L Lindsay, D. S., Toth, J. P. (1992).
Kahn, S., Zimmerman, G., Csikszentmihalyi, M.,
Unconscious influences revealed. American
Getzels, J. W. (1985). Relations between
Psychologist, 47, 802-809.
identity in young adulthood and intimacy
Jacoby, L. L., Toth, J. P., Lindsay, D. S., Debner, J.
A. (1992). Lectures for a lay-person: Methods
at midlife. Journal of Personality and Social
for revealing unconscious processes. W: R. Psychology, 49, 1316-1322.
F. Bornstein, T. S. Pittman (red.), Perception Kamin, J. (1974). The science andpolitics ofl. Q.
without awareness (s. 81-120). New York: Hillsdale, NJ: Erlbaum.
Guilford. Kelly, G. A. (1955). The psychology of personal
James, W. (1890). Principles of psychology. New constructs. New York: Norton.
York: Holt. Kelly, G. A. (1958). Man's construction of his
James, W. (1892). Psychology: Brief course. New alternatives. W: G. Lindzey (red.), Assessment
York: Holt. of human motives (s. 33-64). New York: Holt,
Jenkins, C. D. (1979). The coronary-prone perso- Rinehart and Winston.
nality. W: W. D. Gentry, R. B. Williams (red.), Kenrick, D. T., Sadalla, E. K., Groth, G., Trost, M.
Psychological aspects of myocardial infarctionR. (1990). Evolution, traits, and the stages
and coronary disease. St. Louis: Mosby. of human courtship: Qualifying the parental
John, O. P. (1990). The Big Five" factor ta- investment model, fournal of Personality, 58,
xonomy: Dimensions of personality in the 97-116.
natural language and in uestionnaires. W: Kernberg, O. (1976). Object relations theory and
L. A. Pervin (red.), Handbook of personality: clinical psychoanalysis. New York: Aronson.
Theory and research (s. 66-100). New York: Kiesler, D. J. (1991). Interpersonal methods of
Guilford. assessment and diagnosis. W: C. R. Snyder,
bibliografia 441
D. R. Forsyth (red.), Handbook of social and Kunda, Z. (1987). Motivated inference: Self-se-
clinical psychology (s. 438-468). Elmsford, rving generation and evaluation of causal
NY: Pergamon. theories. Journal of Personality and Social
Kihlstrom, J. F. (1987). The cognitive uncon- Psychology, 53, 636-647.
scious. Science, 237, 1445-1452. Kunst-Wilson, W. R Zajonc, R. B. (1980). Affec-
Kihlstrom, J. F. (1990). The psychological uncon- tive discrimination of stimuli that cannot be
scious. W: L. A. Pervin (red.), Handbook of recognized. Science, 207, 557-558.
personality: Theory and research (s. 445-464). Lambert, M. J., Bergin, A. E. (1992). Achie-
New York: Guilford. vements and limitations of psychotherapy
Kihlstrom, J. F. (1992). Dissociation and dissocia- research. W: D. K. Freedheim (red.), History
tions: A commentary on consciousness and of psychotherapy (s. 360-390). Washington,
cognition. Consciousness and Cognition, 1, DC: American Psychological Association.
47-53. Larsen, R. J., (1991). Emotion. W: V. J. Derlega,
Kihlstrom, J. F Barnhardt, T. M., Tataryn, D. B. A. Winstead, W. H. Jones (red.), Personality
J. (1992). The cognitive perspective. W: R. (s. 407-432). Chicago: Nelson-Hall.
F. Bornstein, T. S. Pittman (red.), Perception atane, B., Darley, J. M. (1970). The unresponswe
without awareness (s. 17-54). New York: bystander: Why doesn't he help? New York:
Guilford. Appleton-Century-Crofts.
Kitayama, S. (1992). Some thoughts on the Lau, R. R. (1982). Origins of health locus of
cognitive-psychodynamic self from a cultural control beliefs. fournal of Personality and
perspective. Psychological Inuiry, 3, 41-43. Social Psychology, 42, 322-324.
Klein, G. S. (1951). The personal world through
Lazarus, R. S. (1966). Psychological stress and the
perception. W: R. R. Blake, G. V. Ramsey
coping process. New York: McGraw-Hill.
(red.), Perception: An approach to personality
Lazarus, R. S. (1991). Emotion and adaptation.
(s. 328-355). New York: Ronald.
New York: Oxford University Press.
Klein, G. S. (1954). Need and regulation. W:
Lazarus, R. S. (1993a). Coping theory and rese-
M. R. Jones (red.), Nebraska symposium on
arch: Past, present, and futur. Psychosomatic
motivation (s. 224-274). Lincoln: University
Medicine, 55, 234-247.
of Nebraska Press.
Lazarus, R. S. (1993b). From psychological stress
Klein, G. S. (1976). Psychoanalytic theory: An
to the emotions: A history of changing outlo-
exploration of essentials. New York: Interna-
tional Universities Press.
oks. Annual Review of Psychology, 44, 1-21.
Klinger, E. (1977). Meaning and void: Inner Lazarus, R. S. (1993c). Lazarus rise. Psychologi-
experience and the incentives in people's Iwes. cal Inuiry, 4, 343-357.
Minneapolis: University of Minnesota Press. Lazarus, R. S., Folkman, S. (1984). Stress, appra-
isal, and coping. New York: Springer-Verlag.
Kluft, R. P Fine, C. G. (red.) (1993). Clinical per-
Leary/T.
spectives on multiple personality disorder. Wa- (1957). Interpersonal diagnosis of perso-
shington, DC: American Psychiatrie Press. nality. New York: Ronald.
Koestner, R McClelland, D. C. (1990). Per- Lecky, P. (1945). Self-consistency: A theory of
spectives on competence motivation. W: L. personality. New York: Island.
A. Pervin (red.), Handbook of personality: Lefcourt, H. M. (red.) (1984). Research with
Theory and research (s. 527-548). New York: the locus of control construct. Orlando, FL:
Guilford. Academic.
Kohut, H. (1971). The analysis of the self. New Lepper, M. R Greene, D. (red.) (1978). The
York: International Universities Press. hidden costs ofreward. Hillsdale, NJ: Erlbaum.
Kohut, H. (1977). The restoration of the self. NewLevy, B., Langer, E. (1994). Aging free from
York: International Universities Press. negative stereotypes: Successful memory in
Krosnick, J. A., Betz, A. L., Jussim, L. J., China and among the American deaf. Jour-
Lynn, A. R. (1992). Subliminal conditioning nal of Personality and Social Psychology, 66,
of attitudes. fournal of Personality and Social 989-997.
Psychology, 18, 152-162. Lewicki, P. (1985). Nonconscious biasing ef-
Kuhl, J., Beckman, J. (red.) (1985). Action con- fects of single instances of subseuent judg-
trol from cognition to behavior. New York: ments. Journal of Personality and Social Psy-
Springer-Yerlag. chology, 48, 563-574.
442 bibliografia
Lewin, K. A., Dembo, T., Festinger, L., Sears, P. Cantor (red.), Personaiity psychology: Recent
S. (1944). Level of aspiration. W: J. McV Hunt trends and emerging directions (s. 15-31).
(red.), Personaiity and the behavior disorders New York: Springer-Verlag.
(s. 333-378). New York: Ronald. Little, B. R., Lecci, L., Watkinson, B. (1992).
Lewis, M. (1990a). Challenges to the study Personaiity and personal projects: Linking
of developmental psychopathology. W: M. Big Five and PAC units of analysis. Journal
Lewis, S. M. Miller (red.), Handbook of de- of Personaiity, 60, 501-526.
velopmental psychopathology (s. 29-40). New
Locke, E. A., Latham, G. P. (1990). A theory of
York: Plenum. goal setting and task performance. Englewood
Lewis, M. (1990b). Development, time, and cata- Cliffs, NJ: Prentice-Hall.
strophe: An alternative view of discontinuity. Loehlin, J. C. (1992). Genes and emironment in
W: P. Baltes, D. L. Featherman, R. Lerner personaiity development. Newbury Park, CA:
(red.), Life span development and behavior Sage.
(t. 10, s. 325-350). Hillsdale, NJ: Erlbaum.
Loftus, E. F. (1991). The glitter of everyday me-
Lewis, M. (1990c). The development of intentio-
mory ... and the gold. American Psychologist,
nality and the role of consciousness. Psycho-
46, 16-18.
logical Inuiry, 1, 231-247.
Loftus, E. F. (1993). The reality of repressed me-
Lewis, M. (1991). Development, history and other
problems of time. Referat wygoszony na zje-
mories. American Psychologist, 48, 518-537.
dzie Jean Piaget Society, maj, Philadelphia, Loftus, E. F., Klinger, M. R. (1992). Is the uncon-
PA. scious smart or dumb? American Psychologist,
Lewis, M. (1992a). Shame, the exposed self. New 47, 761-765.
York: Free Press. Luborsky, L Barber, J. P Beutler, L. (1993).
Lewis, M. (1992b). Will the real self or selves Introducing to special section: A briefing on
please stand up? Psychological Inuiry, 3, curative factors in dynamie psychotherapy.
123-124. Journal of Consulting and Clinical Psychology,
Lewis, M. (1993). The emergence of human 61, 539-541.
emotions. W: M. Lewis, J. M. Haviland (red.), Lykken, D. T. (1971). Multiple factor analysis and
Handbook of emotions (s. 223-235). New personaiity research. Journal of Expemental
York: Guilford. Research in Personaiity, 5, 161-170.
Lewis, M. (1995). Unavoidable accidents and Lykken, D. T., Bouchard, T. J., Jr., McGue, M
chance encounters. New York: Guilford. Tellegen, A. (1993). Heritability of interests:
Lewis, M., Brooks-Gunn, J. (1979). Social cogni- A twin study. Journal of Applied Psychology,
tion and the acuisition of self. New York: 78, 649-661.
Plenum. Lykken, D. T., McGue, M., Tellegen, A., Bo-
Lewis, M., Feiring, C. (1994). Developmental uchard, T. J Jr. (1992). Emergenesis: Traits
outcomes as history. Praca nieopublikowana. that do may run in families. American Psy-
Robert Wood Johnson Medical School, New chologist, 47, 1565-1577.
Brunswick, NJ.
Magnusson, D. (red.) (1988). Paths through life.
Lewis, M., Feiring, C., McGuffog, C., Jaskir,
Hillsdale, NJ: Erlbaum.
J. (1984). Predicting psychopathology in six
Magnusson, D. (1990). Personaiity development
year olds from early social relations. Child
from an interactional perspective. W: L. A.
Development, 55, 123-136.
Pervin (red.), Handbook of personaiity: Theory
Lewis, M., Michalson, L. (1983). Children's emo-
and research (s. 193-222). New York: Guil-
tions and moods: Developmental theory and
ford.
measurement. New York: Plenum.
Lewis, M., Sullivan, M. W., Brooks-Gunn, J. Magnusson, D. (1992). Individual development:
(1985): Emotional behavior during the lear- A longitudinal perspective. European Journal
ning contingency in early infancy. Bri- of Personaiity, 6, 119-138.
tish Journal of Developmental Psychology, Magnusson,
3, D., Andersson, T., Torestad, B.
307-316. (1993). Methodological implications of a pe-
Little, B. R. (1989). Personal projects analysis: ephole perspective. W: D. C. Funder, R.
Trivial pursuits, magnificent obsessions, and D. Park, C. Tomlinson-Keasey, K. Wi-
the search for coherence. W: D. M. Buss, N. daman (red.), Studying lives through time
bibliografia 443
(s. 207-220). Washington, DC: American Masling, J. M. (1992). What does it all mean?
Psychological Association. W: R. F. Bornstein, T. S. Pittman (red.),
Magnusson, D., Torestad, B. (1993). A holistic Perception without awareness (s. 259-276).
view of personality: A model revisited. An- New York: Guilford.
nual Review of Psychology, 44, 427-452. Masling, J. M., Bornstein, R. F. (red.) (1993).
Mahler, M. S. (1963). Thoughts about develop- Psychoanalytic perspectwes on psychopathology.
ment and individuation. Psychoanalytic Study Washington, DC: American Psychological As-
ofthe Child, 18, 307-324. sociation.
Maslow, A. H. (1990). Motywacja i osobowo.
Mahler, M. S., Pine, F., Bergman, A. (1975). The
psychological birth ofthe human infant: Sym- Przel. P. Sawicka. Warszawa: Instytut Wy-
biosis and individuation. New York: Basic. dawniczy Pax [(1954). Motwation and perso-
Malatesta, C. Z. (1990). The role of emotions in nality. New York: Harper],
the development and organization of persona- Maslow, A. H. (1968). Toward a psychology of
lity. Nebraska Symposium on Motwation, 36, being. Princeton, NJ: Van Nostrand.
1-56. Maslow, A. H. (1971). The farther reaches of
Marcia, J. E. (1966). Development and validation human natur. New York: Viking.
of ego-identity status. Journal of Personality Matsumoto, D. (1993). Ethnic differences in
and Social Psychology, 4, 551-558. affect intensity, emotion judgments, display
Marcia, J. E. (1980). Identity in adolescence. rule attitudes, and self-reported emotional
W: J. Adelson (red.), Handbook of adolescent expression in an American sample. Motwa-
psychology (s. 159-187). New York: Wiley. tion and Emotion, 17, 107-123.
Markus, H. (1977). Self-schemata and processing McAdams, D. P. (1988). Intimacy, power, and the
information about the self. Journal of Perso- life history. New York: Guilford.
nality and Social Psychology, 35, 63-78. McAdams, D. P. (1992). The five-factor model
Markus, H. (1990). The willful self. Personality in personality: A critical appraisal. Journal of
and Social Psychology Bulletin, 16, 726-742. Personality, 60, 329-361.
Markus, H. (1992). Quoted in the APA Monitor, McCartney, K., Harris, M. J Bernieri, F. (1990).
padziernik, s. 23. Growing up and growing apart: A develop-
Markus, H., Cross, S. (1990). The interpersonal mental meta-analysis of twin studies. Psycho-
self. W: L. A. Pervin (red.), Handbook of logical Bulletin, 107, 226-237.
personality: Theory and research (s. 576-608).
McClelland, D. C. (1951). Personality. New York:
New York: Guilford. Sloane.
Markus, H., Kitayama, S. (1991). Culture and McClelland, D. C. (1961). The achieving society.
the self: Implications for cognition, emo- Princeton, NJ: Van Nostrand.
tion, and motivation. Psychological Review, 98,
McClelland, D. C. (1980). Motive dispositions:
224-253. The merits of operant and respondent me-
Markus, H., Kunda, Z. (1986). Stability and mall- asures. Review of Personality and Social Psy-
eability of self-concept. Journal of Personality chology, 1, 10-41.
and Social Psychology, 51, 858-886. McClelland, D. C., Atkinson, J Clark, R Lowell,
Markus, H., Nurius, P. (1986). Possible se- E. (1953). The achievement motwe. New York:
lves. American Psychologist, 41, 954-969. Appleton-Century-Crofts.
Markus, H., Ruvolo, A. (1989). Possible selves: McClelland, D. C., Koestner, R., Weinberger,
Personalized representations of goals. W: L. J. (1989). How do self-attributed and impli-
A. Pervin (red.), Goal concepts in personality cit motives differ? Psychological Review, 96,
and social psychology (s. 211-241). Hillsdale, 690-702.
NJ: Erlbaum. McCrae, R. R. (1994). New goals for trait
Markus, H., Sentis, K. (1982). The self in social psychology. Psychological Inuiry, 5, 148-153.
information processing. W: J. Suls (red.), McCrae, R. R., Costa, P. T., Jr. (1990). Personality
Psychologicalperspectwes on the self(s. 41-70). in adulthood. New York: Guilford.
Hillsdale, NJ: Erlbaum. McCrae, R. R., Costa, P. T., Jr. (1991). Adding
Martin, G. B Clark, R. D. (1982). Distress cry- Hebe undarbeit: The fuli five-factor model and
ing in neonates: Species and peer specificity. well-being. Personality and Social Psychology
Developmental Psychology, 18, 3-9. Bulletin, 17, 227-232.
444 bibliografia
McCrae, R. R.John, O. P. (1992). An introduction Theoretical foundations of behavior therapy

to the five-factor model and its applica- (s. 81-111). New York: Plenum.
tions. Journal of Personaiity, 60, 175-215. Mineka, S., Davidson, M., Cook, M Klein, R.
McDougall, W. (1930). Hormic psychology. W: (1984). Observational conditioning of snake
C. Murchison (red.), Psychologies of 1930 fear in rhesus monkeys. Journal ofAbnormal
(s. 3-36). Worcester, MA: Clark University Psychology, 93, 355-372.
Press. Mischel, W. (1968). Personaiity and assessment.
McGinnies, E. (1949). Emotionality and per- New York: Wiley.
ceptual defense. Psychological Revieu>, 56, Mischel, W. (1973). Toward a cognitive social
244-251. learning reconceptualization of personaiity.
McGue, M., Bouchard, T. J., Jr., Iacono, W. G., Psychological Review, 80, 252-283.
Lykken, D. T. (1993). Behavioral genetics of
Mischel, W. (1990). Personaiity dispositions re-
cognitive ability: A life-span perspective. W:
visited and revised: A view after three de-
R. Plomin, G. E. McCIearn (red.), Natur,
cades. W: L. A. Pervin (red.), Handbook of
nurture, and psychology (s. 59-76). Washing-
personaiity: Theory and research (s. 111-134).
ton, DC: American Psychological Associa-
New York: Guilford.
tion.
Mischel, W., Shoda, Y. (1995). A cognitive-affec-
Mead, G. H. (1934). Mind, self and society.
tive system theory of personaiity: Reconcep-
Chicago: University of Chicago Press.
Meehl, P. E. (1954). Clinical versus statistical tualizing the invariances in personaiity and
prediction. Minneapolis: University of Minne- the role of situations. Psychological Revieu>, w
sota Press. druku.
Monson, T. C., Hesley, J. W., Chernick, L. (1982).
Meehl, P. E. (1957). When shall we use our heads
instead of a formua? Journal of Counseling Specifying when personaiity traits can and
Psychology, 4, 268-273. cannot predict behavior: An alternative to
Messer, S. B., Warren, S. (1990). Personaiity abandoning the attempt to predict single-act
change and psychotherapy. W: L. A. Pervin criteria. Journal of Personaiity and Social
(red.), Handbook of personaiity: Theory and Psychology, 43, 385-399.
research (s. 371-398). New York: Guilford. Mook, D. G. (1987). Motwation. New York:
Mikulciner, M Florian, V, Weller, A. (1993). At- Norton.
tachment styles, coping strategies, and post Morse, R. C., Stoller, D. (1982, wrzesie). The
traumati psychological distress: The impact hidden message that breakes habits. Science
of the Gulf War in Israel. Journal of Persona- Digest, s. 28.
iity and Social Psychology, 64, 817-826. Moskowitz, D. S. (1986). Comparison of self-re-
Miller, G. A., Galanter, E., Pribram, K. H. (1960). ports, reports by knowledgeable informants,
Plans and the structure ofbehavior. New York: and behavioral observation data. Journal of
Holt, Rinehart and Winston. Personaiity, 54, 294-317.
Miller, N. E. (1944). Experimental studies of Moskowitz, D. S. (1988). Cross-situational ge-
conflict. W: J. McV. Hunt (red.), Personaiity nerality in the laboratory: Dominance and
and the behavior disorders (s. 431-465). New friendliness. Journal of Personaiity and Social
York: Ronald.
Miller, N. E. (1951). Comments on theoretical
Moskowitz, D. S. (1990). Convergence of
models: Illustrated by the development of
self-reports and independent observers: Do-
a theory of conflict behavior. Journal of
Personaiity, 20, 82-100. minance and friendliness. Journal of Persona-
Milion, T. (1981). Disorders of personaiity. New iity and Social Psychology, 58, 1096-1106.
York: Wiley-Interscience. Murray, H. A. (1938). Explorations in personaiity.
Mineka, S. (1985). Animal models anxiety-based New York: Oxford University Press.
disorders: Their usefulness and limita- Murray, H. A. (1951). Toward a classification of
tions. W: A. H. Tuma, J. D. Maser (red.), interaction. W: T. Parsons, E. A. Shils (red.),
Anxiety and the arniety disorders. Hillsdale, Toward a genera theory of action (s. 434-464).
NJ: Erlbaum. Cambridge, MA: Harvard University Press.
Mineka, S. (1987). A primate model of pho- Nasby, W. (1985). Private self-consciousness ar-
bic fears. W: H. Eysenck, I. Martin (red.), ticulation of the self-schema, and recognition
bibliografia 445
memory of trait adjectives. Journal of Perso- OSS Assessment Staff. (1948). Assessment of
naiity and Social Psychology, 49, 704-709. men. New York: Rinehart.
Nelson, T. (1978). Detecting smali amounts of Ostendorf, F., Angleitner, A. (1990). On the
information in memory: Savings for non- comprehensiveness of the five-factor model of
recognized items. Journal of Experimental personaiity: Some more evidence for the five
Psychology, 4, 453-468. robust rating factors in uestionnaire data.
Newell, A., Shaw, J. C Simon, H. (1958). Ele- Referat wygoszony na Fifth European Con-
ments of a theory of human problem-solving. ference on Personaiity, Rome, Italy.
Psychological Review, 65, 151-166. Ouimette, P. C., Klein, D. N. (1993). Conver-
Newman, L. S., Higgins, E. T., Vookles, J. (1992).
gence of psychoanalytic and cognitive-be-
Self-guide strength and emotional vulnerabi-
havioral theories of depression. W: J. M.
lity: Birth order as a moderator of self-affect
Masling, R. F. Bornstein (red.), Psychoanalytic
relations. Personaiity and Social Psychology
Bulletin, 18, 402-411. perspectives on psychopathology (s. 191-223).
Washington, DC: American Psychological As-
Nichols, D. S. (1992). Review of the MMPI-2.
Mental Measurements Yearbook, 11, 562-565. sociation.
Nisbett, R. E., Ross, L. (1980). Human inference: Ozer, D. J. (1993). The Q-sort method and the
Strategies and shortcomings of social judg- study of personaiity development. W: D. C.
ment. Englewood Cliffs, NJ: Prentice Hall. Funder, R. D. Park, C. Tomlinson-Keasey,
Nisbett, R. E Wilson, T. D. (1977). Telling more K. Widaman (red.), Studying lives through
than we know: Verbal reports on mental time (s. 147-168). Washington, DC: American
processes. Psychological Revieu>, 84, 231-279. Psychological Association.
Norem, J. K. (1989). Cognitive strategies as Palys, T. S., Little, B. R. (1983). Perceived life
personaiity: Effectiveness, specificity, flexibi- satisfaction and the organization of personal
lity, and change. W: D. M. Buss, N. Cantor project system. Journal of Personaiity and
(red.), Personaiity psychology: Recent trends Social Psychology, 44, 1221-1230.
and emerging directions (s. 45-60). New York:Patton, C. J. (1992). Fear of abandonment and
Springer-Verlag. binge eating. Journal of Nervous and Mental
Norem, J. K., Cantor, N. (1986). Defensive pes- Disease, 180, 484-490.
simism: Harnessing" anxiety as motivation. Pedersen, N. L Plomin, R McClearn, G. E Fri-
Journal of Personaiity and Social Psychology, berg, L. (1988). Neuroticism, Extraversion,
51, 1208-1217. and related traits in adult twins reared apart
Novacek, J., Lazarus, R. S. (1989). The structure and reared together. Journal of Personaiity
of personal commitments./ownza/ of Persona- and Social Psychology, 55, 950-957.
iity, 58, 693-715. Pedersen, N. L., Plomin, R., Nesselroade, J.
0'Leary, A. (1985). Self-efficacy and health.
R., McClearn, G. E. (1992). A quantitative
Behavior Research and Therapy, 23, 437-451.
genetic analysis of cognitive abilities during
0'Leary, A. (1990). Stress, emotion, and human
the second half of the life span. Psychological
immune function. Psychological Bulletin, 108,
363-382.
Science, 3, 346-353.
Pkala, R. J%(1991). Quantifying consciousness:
0'Leary, A. (1992). Self-efficacy and health: Be-
havioral and stress-physiological mediation. An empirical approach. New York: Plenum.
Pelham,
Cognitive Therapy and Research, 16, 229-245. B. W. (1991). On confidence and con-
0'Leary, K. D Wilson, G. T. (1987). Behavior seuence: The certainty and importance of
therapy: Application and outcome. Englewood self-knowledge. Journal of Personaiity and
Cliffs, NJ: Prentice Hall. Social Psychology, 60, 518-530.
Orne, M. T. (1962). On the social psychology of Pennebaker, J. W. (1990). Openingup: The healing
the psychological experiment: With particu- powers of confiding in others. New York:
lar reference to demand characteristics and Morrow.
their implications. American Psychologist, 17,Pennebaker, J. W. (1993). Social mechanisms
776-783. of constraint. W: D. W. Wegner, J. W. Pen-
Ortony, A., Turner, T. J. (1990). What's basie nebaker (red.), Handbook of mental control
about basie emotions? Psychological Review, (s. 200-219). Englewood Cliffs, NJ: Prentice
17, 315-331. Hall.
446 bibliografia
Pennebaker, J. W., Chew, C. H. (1985). Behavioral Pervin, L. A. (1994a). A critical analysis of

inhibition and electrodermal activity during current trait theory. Psychology Inuiry, 5,
deception. Journal of Personality and Social 103-113.
Psychology, 49, 1427-1433. Pervin, L. A. (1994b). Personality stability, perso-
Pennebaker, J. W., Kiecolt-Glaser, J. K, Glaser, nality change, and the uestion of process. W:
R. (1988). Disclosure of traumas and immune T. Heatherton, J. Weinberger (red.), Can per-
function: Health implications for psycho- sonality change? (s. 315-330). Washington,
therapy. Journal of Consulting and Clinical DC: American Psychological Association.
Psychology, 56, 239-245. Pervin, L. A., Yatko, R. J. (1965). Cigarette
Persad, S. M Polivy, J. (1993). Differences smoking and alternative methods of reducing
between depressed and nondepressed indi- dissonance. Journal of Personality and Social
viduals in the recognition of and response Psychology, 2, 30-36.
to facial emotional cues. Journal of Abnormal Peterson, C. (1991). The meaning and measu-
Psychology, 3, 358-368. rement of explanatory style. Psychological
Pervin, L. A. (1963). The need to predict and Inuiry, 2, 1-10.
control under conditions of threat .Journal of Peterson, C., Seligman. M. E. P. (1984). Causal
Personality, 31, 570-587. explanations as a risk factor for depression:
Pervin, L. A. (1975). Current controversies and Theory and evidence. Psychological Review,
issues in personality. New York: Wiley. 91, 347-374.
Pervin, L. A. (1980). The cognitwe revolution andPeterson, C., Semmel, A., von Baeyer, C.,
what it leaves out. Praca nieopublikowana. Abramson, L. Y., Metalsky, G. I., Seligman,
Rutgers University, New Brunswick, NJ. M. E. P. (1982). The Attributional Style Que-
Pervin, L. A. (1983). The stasis and flow of stionnaire. Cognitwe Therapy and Research, 6,
behavior: Toward a theory of goals. W: M. 287-300.
M. Page (red.), Personality: Current theory Peterson, C., Ulrey, L. M. (1994). Can expla-
and research (s. 1-53). Lincoln: University of natory style be scored from TAT protocols?
Nebraska Press. Personality and Social Psychology Bulletin, 20,
Pervin, L. A. (1984). Current controversies and 102-106.
issues in personality. New York: Wiley. Pincus, A. L., Wiggins, J. S. (1990). Interperso-
Pervin, L. A. (1985). Personality: Current con- nal problems and conceptions of personality
troversies, issues, and directions. Annual disorders. Journal of Personality Disorders, 4,
Review of Psychology, 36, 83-114. 342-352.
Pervin, L. A. (red.) (1989). Goal concepts in Plomin, R. (1986). Development, genetics, and
personality and social psychology. Hillsdale, psychology. Hillsdale, NJ: Erlbaum.
NJ: Erlbaum. Plomin, R. (1990a). Natur and nurture. Pacific
Pervin, L. A. (red.) (1990). Handbook of persona- Grove, CA: Brooks/Cole.
lity: Theory and research. New York: Guilford.Plomin, R. (1990b). The role of inheritance in
Pervin, L. A. (1991). Goals, plans, and problems behavior. Science, 248, 183-188.
in the self-regulation of behavior: The que- Plomin, R. (1993). Natur and nurture: Perspec-
stion of volition. W: P. R. Pintrich, M. L. tive and prospective. W: R. Plomin, G. E.
Maehr (red.), Advances in motwation and McClearn (red.), Natur, nurture, and psycho-
achievement (s. 1-20). Greenwich, CT: JAI logy (s. 457-483). Washington, DC: American
Press. Psychological Association.
Pervin, L. A. (1993a). Personality: Theory and Plomin, R. (1994). Genetics and experience: The
research (wyd. 6). New York: Wiley. interplay between natur and nurture. New-
Pervin, L. A. (1993b). Personality and affect. W: bury Park, CA: Sage Publications.
M. Lewis, J. Haviland (red.), Handbook of Plomin, R., Bergeman, C. S. (1991). The natur
emotion (s. 301-312). New York: Guilford. of nurture: Genetic influence on environ-
Pervin, L. A. (1993c). Pattern and organization: mental" measures. Behavioral and Brain
Current trends and prospects for the futur. Sciences, 14, 373-427.
W: K. Craik, R. Hogan, R. N. Wolfe (red.), Plomin, R., Chipuer, H. M Loehlin, J. C. (1990).
Perspectwes in personality (s. 69-84). Green- Behavioral genetics and personality. W: L.
wich, CT: JAI Press. A. Pervin (red.), Handbook of personality:
bibliografia 447
Theory and Research (s. 225-243). New York: Raskin, R Hall, C. S. (1981). The Narcissi-
Guilford. stic Personaiity Inventory: Alternate form
Plomin, R., Coon, H., Carey, G., DeFries, J. reliability and further evidence of construct
C., Fulker, D. W. (1991). Parent-offspring validity.Journal of Personaiity Assessment, 45,
and sibling adoption analyses of parental 159-162.
ratings of temperament in infancy and early Raskin, R., Shaw, R. (1987). Narcissism and the
childhood./owrwaZ of Personaiity, 59, 705-732. use of personal pronouns. Praca nieopubliko-
Plomin, R., Daniels, D. (1987). Why are children wana.
in the same family so different from each Read, S. J., Jones, D. K., Miller, L. C. (1990).
other? Behavioral and Brain Sciences, 10, Traits as goal-based categories: The impor-
1-16. tance of goals in the coherence of disposi-
Plomin, R., Emde, R. N., Braungart, J. M., Cam- tional categories. Journal of Personaiity and
pos, J., Corley, R., Fulker, D. W., Kagan, J. S., Social Psychology, 58, 1048-1061.
Robinson, J., Zahn-Waxler, C., DeFries, J. C. Roberts, A. H., Kewman, D. G., Mercier, L., Ho-
(1993). Genetic change and continuity from vell, M. (1993). The power of nonspecific ef-
fourteen to twenty months: The MacArthur fects in healing: Implications for psychosocial
Longitudinal Twin Study. Child Development, and biological treatments. Clinical Psychology
64, 1354-1376.
Review, 13, 375-391.
Robins, C. J., Hayes, A. M. (1993). An appraisal of
Plomin, R Neiderhiser, J. M. (1992). Genetics
and experience. Current Directions in Psycho- cognitive therapy. Journal of Consulting and
Clinical Psychology, 61, 205-214.
logical Science, 1, 160-163.
Robins, L. N., Rutter, M. (red.) (1990).
Plomin, R., Rende, R. (1991). Human behavioral
Straight and devious pathways from childhood
genetics. Annual Review of Psychology, 42,
to adulthood. Cambridge, England: Cam-
161-190.
bridge University Press.
Plomin, R., Saudino, K. J. (1994). Quantitative
Robins, R., John, O. P. (1994). Narcissus and
genetics and molecular genetics. W: J. E.
self-awareness: Effects of visual perspective
Bates, T. D. Wachs (red.), Temperament:
and narcissism on self-perception. Submitted
Indwidual difference at the interface ofbiology manuscript. University of California, Berke-
and behavior (s. 143-171). Washington, DC: ley.
American Psychological Association. Rogers, C. R. (1991). Terapia skoncentrowana
Plutchik, R. (1980). Emotion: A psychoevolutio- na kliencie. Grupy spotkaniowe. Przel. A. Do-
nary synthesis. New York: Harper, Row. dziuk, E. Knoll. Wrocaw: Thesauruss Press
Poetzl, O. (1917). The relationship between [(1951). Client-centered therapy. Boston: Ho-
experimentally induced dream images and in- ughton Mifflin],
direct vision. Psychological Issues Monograph, Rogers, C. R. (1956). Some issues concerning
1960,2, 46-106. the control of human behavior. Science, 124,
Postman, L., Bruner, J. S., McGinnies, E. (1948). 1057-1066.
Personal values as selective factors in per- Rogers, C. R: (1958). A process conception
ception. Journal of Abnormal and Social Psy- of psychotherapy. American Psychologist, 13,
chology, 43, 142- 154. 142-149.
Prince, M. (1906). The dissociation of personaiity.Rogers, C. R. (1959). A theory of therapy, perso-
New York: Longmans, Green. naiity, and interpersonal relationships as de-
Pritchard, D. A., Rosenblatt, A. (1980). Racial veloped in the client-centered framework. W:
bias in the MMPI: A methodological review. S. Koch (red.), Psychology: A study of science
Journal of Consulting and Clinical Psychology, (s. 184-256). New York: McGraw-Hill.
48, 263-267. Rogers, C. R. (1961). On becoming a person.
Psychological Assessment Resources. (1985). Boston: Houghton Mifflin.
NEO-PI-Manual. Odessa, FL. Rogers, C. R. (1966). Client-centered therapy.
Psychological Assessment Resources. (1989). W: S. Arieti (red.), American handbook of
NEO-PI-R Manua. Odessa, FL. psychiatry (s. 183-200). New York: Basic
Raskin, R., Hall, C. S. (1979). A narcissistic Books.
personaiity inventory. Psychological Reports, Rosch, E., Mervis, C., Gray, W., Johnson, D.,
45, 55-60. Boyes-Braem, P. (1976). Basic objects in
448 bibliografia
natural categories. Cognitwe Psychology, 8, Scarr, S. (1993). Biological and cultural diversity:
382-439. The legacy of Darwin for development. Child
Rose, R. J. (1988). Genetic and environmental Development, 64, 1333-1353.
variance in content dimensions of the MMPI. Schacht, T. E. (1993). How do I diagnosis thee?
Journal of Personality and Social Psychology, Let me count the dimensions. Psychological
55, 302-311. Inuiry, 4, 115-119.
Rosenzweig, S. (1941). Need-persistive and ego- Schachter, D. (1987). Implicit memory: History
-defensive reactions to frustration as demon- and current status. Journal of Experimental
strated by and experiment on repression.
Schafer, R. (1976). A new language for psychoana-
Psychological Review, 48, 347-349.
lysis. New Haven, CT: Yale University Press.
Rotter, J. B. (1954). Social learning and clinical
Scheier, M. E, Carver, C. S. (1985). Optimism,
psychology. Englewood Cliffs, NJ: Prentice
coping, and health: Assessment and impli-
Hall.
cations of generalized outcome expectan-
Rotter, J. B. (1966). Generalized expectancies for cies. Health Psychology, 4, 219-247.
internal versus external control of reinforce- Scheier, M. F., Carver, C. S. (1987). Dispositional
ment. Psychological Monographs, 80. (Whole optimism and physical well-being: The influ-
No. 609). ence of generalized outcome expectancies on
Rotter, J. B. (1971). Generalized expectancies for health. Journal of Personality, 55, 169-210.
interpersonal trust. American Psychologist, Scheier, M. F., Carver, C. S. (1988). A model
26, 443-452. od behavioral self-regulation: Translating in-
Rotter, J. B. (1981). The psychological situation tention into action. Advances in Experimental
in social learning theory. W: D. Magnusson Social Psychology, 21, 303-346.
(red.), Toward a psychology of situations. Scheier, M. F., Carver, C. S. (1993). On the power
Hillsdale, NJ: Erlbaum. of positive thinking: The benefits of being
Rotter, J. B. (1990). Internal versus external con- optimistic. Psychological Science, 2, 26-30.
trol of reinforcement. American Psychologist, Scheier, M. F., Magovern, G. J., Sr., Abbott, R.
45, 489-493. A., Matthews, K. A., Owens, J. F., Lefebvre,
Rovee-Collier, C. (1993). The capacity for R. C., Carver, C. S. (1989). Dispositional
long-term memory in infancy. Current Direc- optimism and recovery from coronary artery
tions in Psychological Science, 2, 130-135. bypass surgery: The beneficial effects on
Rowe, D. C. (1993). Genetic perspectives on per- physical and psychological well-being. Jour-
sonality. W: R. Plomin, G. E. McClearn (red.), nal of Personality and Social Psychology, 57,
Natur, nurture and psychology (s. 179-196). 1024- 1040.
Scheier, M. F., Weintraub, J. K., Carver, C.
Washington, DC: American Psychological As-
S. (1986). Coping with stress: Divergent
sociation.
strategies of optimists and pessimists. Jour-
Rozin, P., Fallon, A. E. (1987). A perspective on
disgust. Psychological Review, 94, 23-41. 1257-1264.
Rozin, P., Zellner, D. (1985). The role of Pavlovian
Scherer, K., Wallbott, H. G. (1994). Evidence
conditioning in the acquisition of food likes
for universality and cultural variation of
and dislikes. Annals of the New York Academy differential emotional response patterning.
of Sciences, 443, 189-202. Journal of Personality and Social Psychology,
Salili, F. (1994). Age, sex, and cultural differences
66, 310-328.
in the meaning and dimensions of achie- Schiff, M., Duyme, M., Dumaret, A., Tonkiewicz,
vement. Personality and Social Psychology S. (1982). How much could we boost schola-
Bulletin, 20, 635-648. stic achievement IQ scores? A direct answer
Sandvik, E., Diener, E Seidlitz, C. (1993). from a French adoption study. Cognition, 12,
Subjective well-being: The convergence and 165-196.
stability of self-report and non-self-report Schlenker, B. R., Weigold, M. F. (1989). Goals and
measures. Journal of Personality, 61, 317-342. the self-identification process: Constructing
Scarr, S. (1992). Developmental theories for the desired identities. W: L. A. Pervin (red.), Goal
1990s: Development and individual differen- concepts in personality and social psychology
ces. Child Development, 63, 1-19. (s. 243-290). Hillsdale, NJ: Erlbaum.
bibliografia 449
Schmidt, F. L., Ones, D. S. (1992). Personnel psychological situations into the idiographic
selection. Annual Review of Psychology, 43, analysis of personaiity. Journal of Personaiity
627-670. and Social Psychology, 67, 674-687.
Schreiber, F. R. (1973). Sybil. Chicago, IL: Re- Shweder, R. A. (1993). The cultural psychology
gnery. of emotions. W: M. Lewis, J. M. Haviland
Scott, J. P., Fuller, J. L. (1965). Genetics and the (red.), Handbook of emotions (s. 417-431).
social behavior ofthe dog. Chicago: University New York: Guilford.
of Chicago Press. Shweder, R. A., D'Andrade, R. G. (1980). The
Sears, R. R. (1944). Experimental analysis of systematic distortion hypothesis. W: R. A.
psychoanalytic phenomena. W: J. McY Hunt Shweder (red.), Fallible judgement in be-
(red.), Personaiity and the behavior disorders havoral research (s. 37-58). San Francisco:
(s. 306-332). New York: Ronald. Jossey-Bass.
Sechrest, L. (1976). Personaiity. Annual Revieu> Siegel, B. S. (1986). Love, medicine,& miracle.
of Personaiity, 27, 1-27. New York: Harper & Row.
Sedikides, C. (1993). Assessment, enhance- Siegel, B. S. (1989). Peace, love, andhealing. New
ment, and verification determinants of the York: Harper & Row.
self-evaluation process .Journal of PersonaiitySilverman, L. H. (1976). Psychoanalytic theory:
and Social Psychology, 65, 317-338. The reports of its death are greatly exagge-
Segal, Z. V, Dobson, K. S. (1992). Cognitive rated. American Psychologist, 31, 621-637.
models of depression: Report from a consen- Silverman, L. H. (1982). A comment on two sub-
sus development conference. Psychological limina psychodynamic activation studies. Jo-
lnuiry, 3, 219-224. urnal ofAbnormal Psychology, 91, 126-130.
Segal, Z. V., Mura, J. C. (1993). A cognitive
Silverman, L. H., Ross, D. L., Adler, J. M.,
perspective on self-representation in depres-
Lustig, D. A. (1978). Simple research para-
sion. W: Z. V. Segal, S. J. Blatt (red.), The self
digm for demonstrating sublimina psychody-
in emotional distress (s. 131-170). New York:
namic activation: Effects of oedipal stimuli
Guilford.
on dart-throwing accuracy in college men.
Seligman, M. E. P. (1975). Helplessness. San
Journal ofAbnormal Psychology, 87, 341-357.
Francisco: Freeman.
Silverman, L. H., Weinberger, J. (1985). Mommy
Shaver, P. R., Brennan, K. A. (1992). Attachment
and I are one: Implications for psychotherapy.
styles and the Big Five" personaiity traits:
Their connections with each other and with
American Psychologist, 40, 1296-1308.
Simpson, J. A. (1990). Influence of attachment
romantic relationships. Personaiity and So-
cial Psychology Bulletin, 18, 536-545. styles on romantic relationships. Journal
Shedler, J Mayman, M., Manis, M. (1993). The of Personaiity and Social Psychology, 59,
illusion of mental health. American Psycholo- 971-980.
gist, 48, 1117-1131. Singer, J. A., Salovey, P. (1993). The remembered
Shevrin, H. (1992). Sublimina perception, me- self. New York: Free Press.
mory and consciousness: Cognitive and dy- Skinner, B. F, (1974). About behaoiorism. New
namie perspectives. W: R. F. Bornsein, T. S. York: Knopf.
Pittman (red.), Perception without awarenessSkinner, N. S. F Howarth, E. (1973). Cross-me-
(s. 123-142). New York: Guilford. dia independence of uestionnaire and ob-
Shevrin, H., Luborsky, L. (1958). The measure- jective test personaiity factors. Multwariate
ment of preconscious perception in dreams Behavioral Research, 8, 23-40.
and images: An investigation of the Poetzl Slade, A., Aber, J. L. (1992). Attachments, drives,
phenomenon. Journal ofAbnormal and Social and development: Conflicts and convergen-
Psychology, 58, 285-294. ces in theory. W: J. W. Barron, M. N. Eagle, D.
Shields, S. (1975). Functionalism, Darwinism, L. Wolitzky (red.), Interface of psychoanalysis
and the psychology of women: A study and psychology (s. 154-185). Washington, DC:
in social myth. American Psychologist, 30, American Psychological Association.
739-754. Sloane, R. B Staples, F. R., Cristol, A. H.,
Shoda, Y Mischel, W., Wright, J. C. (1994). Yorkston, N. J Whipple, K. (1975). Psycho-
Intra-individual stability in the organization analysis versus behavior therapy. Cambridge,
and patterning of behavior: Incorporating MA: Harvard University Press.
450 bibliografia
Smith, C. A., Lazarus, R. S. (1990). Emo- W: C. P. Smith (red.), Motwation and perso-
tion and adaptation. W: L. A. Pervin (red.), nality: Handbook of thematic content analysis
Handbook of personality: Theory and research (s. 451-488). New York: Cambridge Univer-
(s. 609-637). New York: Guilford. sity Press.
Smith, C. P. (red.) (1992). Motwation and perso- Stiles, W. B., Shapiro, D. A., Elliot, R. (1986).
nality: Handbook of thematic content analysis. Are all psychotherapies equivalent? Ameri-
New York: Cambridge University Press. can Psychologist, 41, 165-180.
Snyder, M. (1974). Self-monitoring of expressive Strauman, T. J. (1992a). Self-guides autobiogra-
behavior. Journal of Personality and Social phical memory, and anxiety and dysphoria.
Psychology, 30, 526-537. Journal ofAbnormal Psychology, 101, 87-95.
Snyder, M. (1979). Self-monitoring proces- Strauman, T. J. (1992b). Self, social cognition, and
ses. Advances in Experimental Social Psycho- psychodynamics: Caveats and challenges for
logy, 12, 85-128. integration. Psychological Inuiry, 3, 67-71.
Snyder, M. (1981). On the influence of individuals
Strauman, T. J Higgins, E. T. (1993). The self
on situations. W: N. Cantor, J. F. Kihlstrom
construct in social cognition: Past, present,
(red.), Personality, cognition, and social inte-
and futur. W: Z. Siegel, S. Batt (red.), The
raction (s. 309-329). Hillsdale, NJ: Erlbaum.
self in emotional distress (s. 3-40). New York:
Snyder, M. (1987). Public appearances/prwate
Guilford.
realities: The psychology of self-monitoring.
New York: Freeman. Strauman, T. J., Lemieux, A. M., Coe, C. L.
Soldz, S., Budman, S., Demby, A., Merry, J. (1993). Self-discrepancy and natural killer
(1993). Representation of personality disor- celi activity: Immunological conseuences of
ders in circumplex and five-factor space: negative self-evaluation. Journal of Persona-
Explorations with a clinical sample. Psycho- lity and Social Psychology, 64, 1042-1052.
logical Assessment, 5, 41-52. Strickland, B. R. (1989). Internal-external control
Spence, D. R (1982). Narrative truth and hi- expectancies: From contingency to creativity.
storical truth: Meaning and interpretation in American Psychologist, 44, 1-12.
psychoanalysis. New York: Norton. Strube, M. J. (1990). In search of self: Balancing
Spence, D. P. (1987). The Freudian metaphor. the good and the true. Personality and Social
New York: Norton. Psychology Bulletin, 16, 699-704.
Sroufe, L. A., Carlson, E., Shulman, S. (1993). Sullivan, H. S. (1953). The interpersonal theory of
Individuals in relationships: Development psychiatry. New York: Norton.
from infancy. W: D. C. Funder, R. D. Park, Sundberg, N. D., Gonzales, L. R. (1981).
C. Tomlinson-Keasey, K. Widaman (red.), Cross-cultural and cross-ethnic assessment:
Studying Iwes through time (s. 315-342). . A review and issues. W: R. McReynolds
Washington, DC: American Psychological As- (red.),Advances in psychological assessment (t.
sociation. 5, s. 460-510). San Francisco: Jossey-Bass.
Stagner, R. (1937). Psychology of personality. NewSwann, W. B Jr. (1991). To be adored or to be
York: McGraw-Hill.
known? The interplay of self-enhancement
Stagner, R. (1961). Psychology of personality (wyd. and self-verification. W: E. T. Higgins, R. M.
3). New York: McGraw-Hill.
Sorrentino (red.), Handbook of motwation and
Steele, C. M. (1988). The psychology of
cognition (s. 408-450). New York: Guilford.
self-affirmation: Sustaining the integrity of
the self. Advances in Experimental Social Swann, W. B., Jr. (1992). Seeking truth", fin-
Psychology, 21, 261-302. ding despair: Some unhappy conseuences of
Steele, C. M., Spencer, S. J. (1992). The pri-
a negative self-concept. Current Directions in
macy of self-integrity. Psychological Inuiry, Psychological Science, 1, 15-18.
3, 345-346. Swann, W. B., Jr., De La Ronde, C., Hixon, J. G.
Steele, C. M., Spencer, S. J., Lynch, M. (1993). (1994). Authenticity and positivity strivings
Self-image resilience and dissonance: The in marriage and courtship. Journal of Perso-
role of affirmational resources. Journal of Per- nality and Social Psychology, 66, 857-869.
sonality and Social Psychology, 64, 885-896. Swann, W. B., Jr., Griffin, J. J., Jr., Predmore, S.
Stewart, A. J. (1992). Scoring manua for psy- C., Gaines, B. (1987). The cognitive-affective
chological stances toward the environment. crossfire: When self-consistency confronts
bibliografia 451
self-enhancement. Journal of Personaiity and Tesser, A., Pilkington, C. J., Mclntosh, W. D.

Social Psychology, 43, 59-66. (1989). Self-evaluation maintenance and the
Swann, W. B., Jr., Hixon, J. G., De La Ronde, mediational role of emotion: The perception
C. (1992). Embracing the bitter truth". of friends and strangers .Journal of Personaiity
Psychological Science, 3, 118-121. and Social Psychology, 57, 442-456.
Swann, W. B., Jr., Pelham, B. W., Krull, Thigpen, C. H., Cleckley, H. (1954). The three
D. S. (1989). Agreeable fancy or disagre- faces ofEve. Kingsport, TN: Kingsport Press.
eable truth? Reconciling self-enhacement Thorne, A. (1989). Conditional patterns, trans-
and self-verification. Journal of Personaiity ference, and the coherence of personaiity
and Social Psychology, 57, 782-791. across time. W: D. M. Buss, N. Cantor
Swann, W. B Jr., Read, S. J. (1981). Acuiring (red.), Personaiity psychology: Recent trends
self-knowledge: The search for feedback that and emerging directions (s. 149-159). New
fits. Journal of Personaiity and Social Psycho- York: Springer-Verlag.
logy, 41, 1119-1128.
Tice, D. M. (1991). Esteem protection or en-
Swann, W. B., Jr., Stein-Seroussi, A., Giesler,
hancement? Self-handicapping motives and
R. B. (1992). Why people self-verify. Jour-
attributions differ by trait self-esteem. Jour-
nal of Personaiity and Social Psychology, 62,
392-401. nal of Personaiity and Social Psychology, 60,
711-725.
Swann, W. B., Jr., Wenzlaff, R. M., Krull, D. S.,
Pelham, B. W. (1992). The allure of negative Tolman, E. C. (1925). Purpose and cognition: The
feedback: Self-verification strivings among determiners of animal learning. Psychological
depressed persons. Journal of Abnormal Psy- Review, 32, 285-297.
chology, 101, 293-306. Tolman, E. C. (1932). Purposive behavior in
Taft, R. (1959). Multiple methods of personaiity animals and men. New York: Century.
assessment. Psychological Bulletin, 52, 1-23. Tomkins, S. S. (1962). Commentary. The ide-
Tellegen, A. (1985). Structures of mood and ology of research strategies. W: S. Messick,
personaiity and their relevance to assessing J. Ross (red.), Measurement in personaiity and
anxiety with an emphasis on self-report. W: cognition (s. 285-294). New York: Wiley.
A. H. Tuma, J. D. Maser (red.), Amiety and Tomkins, S. S. (1963). Affect, imagery, conscio-
the amiety disorders (s. 681-706). Hillsdale, usness: The negative affects. New York:
NJ: Erlbaum. Springer.
Tellegen, A. (1991). Personaiity traits: Issues of Tomkins, S. S. (1981). The uest for primary
definition, evidence and assessment. W: D. motives: Biography and autobiography of
Cicchetti, W. Grove (red.), Thinking clearly an idea. Journal of Personaiity and Social
about psychology: Essays in honor of Paul Eve- Psychology, 41, 306-329.
rett Meehl (s. 10-35). Minneapolis: University Tomkins, S. S. (1991). Affect, imagery, conscio-
of Minnesota Press. usness: Anger and fear. New York: Springer.
Tellegen, A. (1993). Folk concepts and psycholo- Trapnell, P. D., Wiggins, J. (1990). Extension of
gical concepts of personaiity and personaiity
the Interpersonal Affective Scales to include
disorder. Psychological Inquiry, 4, 122-130. the Big Five dimensions of personaiity. Jour-
Tellegen, A., Lykken, D. T Bouchard, T. J Jr.,
nal of Personaiity and Social Psychology, 59,
Wilcox, K. J., Segal, N. L Rich, S. (1988).
781-790.
Personaiity similarity in twins reared apart
and together.Journal of Personaiity and SocialTriandis, H. C. (1989). The self and social
Psychology, 54, 1031-1039. behavior in differing cultural contexts. Psy-
Temoshok, L. (1987). Personaiity, coping style, chological Review, 96, 506-520.
emotion and cancer: Towards an integrative Triandis, H. C McCusker, C., Hui, C. H. (1990).
model. Cancer Surveys, 6, 545-567. Multimethod probes of individualism and
Tesser, A. (1988). Toward a self-evaluation model collectivism. Journal of Personaiity and Social
of social behavior. Advances in Experimental Psychology, 59, 1006-1020.
Social Psychology, 21, 181-227. Trivers, R. (1972). Paternal investment and se-
Tesser, A. (1993). The importance of heritability xual selection. W: B. Campbell (red.), Sexual
in psychological research: The case of attitu- selection and the descent of man: 1871-1971
des. Psychological Review, 100, 129-142. (s. 136-179). Chicago: Aldine.
452 bibliografia
Truli, T. J. (1992). DSM-III-R personality disor- Watson, D., Clark, L. A. (1993). Behavioral di-
ders and the five-factor model of personality: sinhibition versus constraint: A dispositional
An empirical comparison. Journal of Abnor- perspective. W: D. W. Wegner, J. W. Pen-
mal Psychology, 101, 553-560. nebaker (red.), Handbook of mental control
Tryon, R. C. (1940). Genetic differences in maze (s. 506-527). Englewood Cliffs, NJ: Prentice
learning in rats. W: National Society for the Hall.
Study of Education. Bloomington, IL: Public Watson, D., Clark, L. A., Carey, G. (1988). Posi-
School Publishing. tive and negative affectivity and their relation
Turkheimer, E. (1991). Individual and group diffe- to anxiety and depressive disorders. Journal
rences in adoption studies of IQ. Psychological ofAbnormal Psychology, 97, 346-353.
Review, 110, 392-405. Watson, D Pennebaker, J. W. (1989). Health
Wachs, T. D. (1992). The natur of nurture. complaints, stress, and distress: Exploring
Newbury Park, CA: Sage. the central role of Negative Affectivity. Psy-
Wachtel, P. (red.) (1982). Resistance: Psychody-
chological Review, 96, 234-254.
namic and behavioral approaches. New York:
Watson, D Tellegen, A. (1985). Toward a con-
Plenum. sensual structure of mood. Psychological Bul-
Waddington, C. H. (1957). The strategy of genes. letin, 98, 219-235.
New York: Macmillan. Watson, J. B. (1990). Behawioryzm oraz Psycholo-
Waller, N. G., Shaver, P. R. (1994). The impor- gia jak j widzi behawiorysta. Przel. J. Siuta.
tance of nongenetic influences on romantic Warszawa: PWN [(1919). Psychology from
love styles. Psychological Science, 5, 268-274. the standpoint of a behaviorist. Philadelphia:
Wallerstein, R. S. (1989). The psychotherapy Lipincott],
research project of the Menninger Founda- Watson, J. B. (1928). The ways of behaviorism.
tion: An overview. Journal of Consulting and New York: Harper.
Clinical Psychology, 57, 195-205. Watson J. B. (1990). Behawioryzm oraz Psy-
Wallston, K. A., Wallston, B. S. (1981). Health
chologia jak j widzi behawiorysta. Przel. J.
locus of control scales. W: H. M. Lefcourt
Siuta. Warszawa: PWN [(1930). Behaviorism.
(red.), Research with the locus of control Chicago: University of Chicago Press].
construct (s. 189-243). New York: Academic.
Watson J. B Rayner, R. (1920). Conditioned
Watson, D. (1988). Intraindividual and interin-
emotional reactions. Journal of Experimental
dividual analyses of positive and negative
affect: Their relation to health complaints,
Watson, R. C. (1940). Genetic differences in
perceived stress, and daily activities. four-
maze learning in rats. National Society for the
1020-1030.
Study of Education: The thirty-ninth yearbook.
Bloomington, IL: Public School Publishing
Watson, D. (1989). Strangers' ratings of the
five robust personality factors: Evidence of Co.
a surprising convergence with self-reports.Wegner, D. M. (1992). You can't always think
fournal of Personality and Social Psychology, what you want: Problems in the suppression
52, 120-128. of unwanted thoughts. Adoances in Experi-
Watson, D., Clark, L. A. (1984). Negative affecti- mental Social Psychology, 25, 193-225.
vity: The disposition to experience aversive Wegner, D. M. (1994). Ironie processes of mental
emotional states. Psychological Bulletin, 96, control. Psychological Review, 101, 34-52.
465-490. Wegner, D. M., Schneider, D. J., Carter, S. R.,
Watson, D., Clark, L. A. (1991). Preliminary White, T. L. (1987). Paradoxical effects of
manua for the Positwe and Negative Affect thought suppression. Journal of Personality
Schedule (Expanded Form). Praca niepubliko- and Social Psychology, 53, 5-13.
wana, Southern Methodist University, Dallas, Wegner, D. M., Shortt, G. W., Blake, A. W., Page,
TX. M. S. (1990). The suppression of exciting
Watson, D Clark, L. A. (1992). On traits and thoughts. Journal of Personality and Social
temperament: General and specific factors of Psychology, 58, 409-418.
emotional experience and their relation to Weinberger, D. A. (1990). The construct reality
the five-factor model. Journal of Personality, of the repressive coping style. W: J. L.
60, 441-476. Singer (red.), Repression and dissociation:
bibliografia 453
Implications for personaiity, psychopathology,

White, R. W. (1959). Motivation reconsidered:
and health (s. 337-386). Chicago: University The concept of competence. Psychological
of Chicago Press. Review, 66, 297-333.
Weinberger, J. (1992). Validating and demysti- Widiger, T. A. (1992). Categorical versus dimen-
fying sublimina psychodynamic activation. sional classification: Implications from and for
W: R. F. Bornstein, T. S. Pittman (red.), research. Journal of Personaiity Disorders, 6,
Perception without awareness (s. 170-188). 287-300.
New York: Guilford. Widiger, T. A. (1993). The DSM-III-R categorical
Weinberger, J Silverman, L. H. (1987). Subli- personaiity disorder diagnoses: A critiiie
mina psychodynamic activation: A method and an alternative. Psychological Inuiry, 4,
for studying psychoanalytic dynamie proposi- 75-90.
tions. W: R. Hogan, W. Jones (red.), Perspecti- Widiger, T. A. (1994). LSB on the SASB, FFM,
ves in personaiity: Theory, measurement, and and IPC. Psychological Inuiry, 5, 329-332.
interpersonal dynamics (s. 251-287). Green- Wiedenfeld, S. A., Bandura, A., Levine, S.,
wich, CT.: JAI Press. 0'Leary, A., Brown, S., Raska, K. (1990).
Weiner, B. (1979). A theory of motivation for Impact of perceived self-efficacy in coping
some classroom experiences. Journal ofEdu- with stressors in components of immune
cational Psychology, 71, 3-25. system. Journal of Personaiity and Social
Weiner, B. (1985). An attributional theory of Psychology, 59, 1082-1094.
achievement motivation and emotion. Psycho- Wiener, N. (1948). Cybemetics. New York: Wiley.
logical Review, 92, 548-573. Wierzbicka, A. (1992). Semantics, culture, and co-
Weiner, B. (1990). Attribution in personaiity psy- gnition. New York: Oxford University Press.
chology. W: L. A. Pervin (red.), Handbook of Wiggins, J. S. (1973). In defense of traits. Praca
personaiity: Theory and research (s. 465-485). niepublikowana. University of British Colum-
New York: Guilford. bia, Vancouver, B C.
Weiner, B. (1991). Metaphors in motivation Wiggins, J. S. (1991). Agency and communion as
and attribution. American Psychologist, 46, conceptual coordinates for the understanding
921-930. and measurement of interpersonal behavior.
Weiner, B. (1992). Human motwation. Newbury W: D. Cicchetti, W. Grove (red.), Thinking
Park, CA: Sage. clearly about psychology: Essays in honor of
Weiner, B. (1993). On sin versus sickness: Paul Everett Meehl (s. 89-113). Minneapolis:
A theory of perceived responsibility and University of Minnesota Press.
social motivation. American Psychologist, 48,Wiggins, J. S. (1992). Have model, will travel.
957-965. Journal of Personaiity, 60, 527-532.
Weiss, J., Sampson, H. (1986). The psychoanalytic Wiggins, J. S., Phillips, N., Trapnell, P. (1989).
process. New York: Guilford. Cifcular reasoning about interpersonal be-
Weisskrantz, L. (1986). Blindsight. Oxford: havior: Evidence concerning some untested
Oxford University Press. assumptions underlying diagnostic classifica-
Weisz, J. R Weiss, B., Donenberg, G. R. (1992). tion. Journal of Personaiity and Social Psycho-
The lab versus the clinic. American Psycholo- log, 56, 296-305.
gist, 47, 1578-1585. Wiggins, J. S., Pincus, A. L. (1989). Concep-
Werker, J. (1989). Becoming a native listener. tions of personaiity disorders and dimensions
American Scientist, 77, 54-59. of personaiity. Psychological Assessment, 1,
Westen, D. (1992). The cognitive self and the 305-316.
psychoanalytic self: Can we put ourselves Wiggins, J. S., Pincus, A. L. (1992). Personaiity:
together? Psychological Inquiry, 3, 1-13. Structure and assessment. Annual Review of
Whisman, M. A. (1993). Mediators and modera- Psychology, 43, 473-504.
tors of change in cognitive therapy of depres- Wiggins, J. S., Pincus, A. L. (1994). Personaiity
sion. Psychological Bulletin, 114, 248-265. structure and the structure of personaiity
White, G. M. (1993). Emotions inside out: disorders. W: P. T. Costa, Jr., T. A. Widiger
The anthropology of affect. W: M. Lewis, (red.), Personaiity disorders and the five-factor
J. M. Haviland (red.), Handbook of emotions model of personaiity (s. 73-93). Washington,
(s. 29-40). New York: Guilford. DC: American Psychological Association.
454 bibliografia
Wilson, G. (1978). Introversion/extroversion. W: Witkin, H. A., Dyk, R. B Faterson, H. F., Goode-

H. London, J. E. Exner (red.), Dimensions of nough, D. R., Karp, S. A. (1962). Psychological
personaiity (s. 217-261). New York: Wiley. differentiation. New York: Wiley.
Wilson, T. D. (1994). The proper protocol: Vali- Witkin, H. A., Lewis, H. B., Hertzman, M.,
dity and completeness of verbal reports. Psy- Machover, K., Meissner, P. B., Wapner, S.
chological Science, 5, 249-252. (1954). Personaiity through perception. New
Wilson, T. D Stone, J. I. (1985). Limitations of York: Harper, Row.
self-knowledge: More on telling more than Wood, J. M Bootzin, R. R Kihlstrom, J. F
we can know. Review of Personaiity and Social Schachter, D. L. (1992). Implicit and explicit
Psychology, 6, 167-184. memory for verbal information presented du-
Wilson, W. R. (1979). Feeling more than we ring sleep. Psychological Science, 3, 236-239.
can know. Exposure effects without learning. Wortman, C. B., Loftus, E. F. (1992). Psychology.
Journal of Personaiity and Social Psychology, New York: McGraw-Hill.
37, 811-821. Wylie, R. C. (1961). The self-concept. Lincoln:
University of Nebraska Press.
Winter, D. G. (1973). The power motive. New
Yang, K., Bond, M. H. (1990). Exploring im-
York: Free Press.
plicit personaiity theories with indigenous
Winter, D. G. (1988). The power motive in
or important constructs: The Chinese case.
women and men. Journal of Personaiity and
Journal of Personaiity and Social Psychology,
Social Psychology, 54, 510-519. 58, 1087-1095.
Winter, D. G. (1992). Content analysis of ar-
Yik, M. S. M., Bond, M. H. (1993). Exploring
chival productions, personal documents, and
the dimensions of Chinese person perception
everyday verbal productions. W: C. P. Smith in indigenous and imported constructs: Cre-
(red.), Motwation and personaiity: Handbook ating a culturally balanced scal. International
of thematic content analysis (s. 110-125). Journal of Psychology, 28, 75-95.
Cambridge, England: Cambridge University Young, J. E., Beck, A. T Weinberger, A. (1993).
Press. Depression. W: D. H. Barlow (red.), Clinical
Winter, D. G. (1993). Power, affiliation, and handbook of psychological disorders (wyd. 2,
war: Three tests of a motivational model. s. 240-277). New York: Guilford.
Journal of Personaiity and Social Psychology,
Young, P. T. (1961). Motwation and emotion. New
65, 532-545. York: Wiley.
Witkin, H. A. (1973). The role of cogni- Zajonc, R. B. (1968). The attitudinal effects of
tive style in academic performance and in mere exposure. Journal of Personaiity and
teacher-student relations. Educational Te- Social Psychology Monograph, 9, cz. 2.
sting Seroice Research Bulletin. Princeton, NJ:
Zuckerman, M. (1991). Psychobiology of persona-
Educational Testing Services. iity. New York: Cambridge University Press.
Indeks nazwisk
A Bergman, 164,170
Bernieri, F., 201
c Cook, M 97
Cooley, C. H 242, 250
Aber, J. L 195 Bernstein, E. M., 213 Calhoun, J., 17 Coon, H 163
Abramson, L. Y 41 Betz, A. L 227-228 Campbell, D. T 392, 410 Cooper, S. H., 250
Adler, A., 23, 86 Beutler, L., 363 Campbell, J 17 Corbitt, E., M., 351
Adler, J. M., 221-222 Bindr, D., 36 Cantor, N 35, 82, 89-91, Corteen, R. S., 214
Ainsworth, M. D. S., 195-197, 105-106, 128-130, 140, Costa, R T Jr., 30, 60-65,
Binet, A., 425
204 155, 254-255, 274, 277, 7 0 - 7 1 , 1 2 1 , 201, 334, 350,
Blatt, S. J 358, 360
A!exander, F 23, 326, 361 280, 293-294, 299-304, 390, 395-396, 398
Bock, J. H 190-195,
Allan, L. G 226 309, 390, 410 Cousins, N 329
204-205, 249, 387-388,
Allport, G., 20, 29-30, 47-48, Cardena, E., 17 Cowder, R. G.,38
50-53, 59, 69-70, 75, 77, 390, 413
Carey, G., 163 Craik, K. H., 412
95, 140, 142, 242, 285 Bock, J., 70,190-195, Carlson, E., 195,198 Crandall, C. S., 38
Alpert, R., 175 204-205, 388, 390 Carnelley, K, B 358-359 Crits-Christoph, R, 362
Alwin, D. F 201 Bloom, B. S., 66-67, 200-201 Carrere, S., 40 Cronbach, L. J 36, 392
Anastasi, A., 148 Boggiano, A. K., 138 Carson, R. C 351 Cross, S. E., 242
Anderson, S., 17 Bond, J., 384 Carter, S R 336-337 Csikszentmihalyi, M 139,142,
Andersson, T., 185 Bond, M. H., 49, 75, 409 Carver, C. S., 40,128, 144,180
Angleitner, A., 121 Bond, R. N 271 268-269, 274-275, 277,
Arcus, D 201
Aronson, E 123-125, 259
Bonneau, C. A., 80
Booth-Kewley, S 40
281, 291, 299, 304,
329-333, 335, 345,
D
Aspinwall, L. G 330, 335 Bootzin, R. R., 214 389-390, 394 0'Andrade, R. G., 235
Atkinson, J. W., 118, 400 Boring, E. G 28, 32 Caspi, A., 183 Dahlstrom, W. G 18
Averill, J 17 Borkenau, R, 121 Cattell, R. B 29-31, 37, Damarin, F. L., 54
Bornstein, R. F 17,182, 222, 52-56, 59, 66, 69-70, 75, Damon, W., 244
B 354 78, 95, 389

Cervone, D., 100, 265, 288
Daniels, D 164-166
Darley, J. M 235
Baldwin, M. W., 250-251 Bouchard, T. J., 67,150,
Chambles, 0. L., 368 Darwin, K 28, 3 7 - 3 8 , 1 4 7 ,
Banaji, M. R 38 158-161 151, 154,174, 216, 310,
Champagne, B., 280
Bandura, A., 35, 88, 95-98, Bower, G. H 223-224, 316 315, 417, 425
Charcot, J., 20-22, 28, 32
100-101, 103-104, Bowers, K. S 234, 237 Chernick, L 72 Dashiell, J. F., 36
106-107, 128-129, 140, Bowlby, J., 195-197, Chew, C, H 339 Davey, T. C 200
168,181, 202, 209-210, 204-205, 251, 357 Cliipuer, H. M 6 6 , 1 4 8 Davidson, M., 97
215, 236, 264-266-267, Boyes-Braem, R, 255 Chiu, C.1; 134 Davidson, R. J 320
275, 284, 287-292, Brabeck, M., 17 Christian, D,, 17 Davis, D. D 367
294-295, 299, 304, 309, Brady, J. R, 213 Christianson, S. A., 418 Davis, R J 215, 223, 353
365-366, 372, 380-381, Braungart, J. M 164 Cioffi, D 289 Davison, G. C., 376
388-390, 395, 410 Brehm, S, S 170 Clark, D. A., 367 De La Ronde, C., 261-262
Barber, J. R, 363 Brennan, K. A., 63 ' Clark, L, A., 334-335, 351, Debner, J. A., 216
Barlow, D. H., 365 353 Deci, E. L., 138,144
Bretherton, I., 195
Barnhardt, T. M 231 Clark, R. D., 244 DeFeo, Ch., 17
Brewin, C. R 377
Baron, R. A., 96 Clark, R 118, 313 DeFries, J. C., 163-164
Briggs, S. R 76
Barret, M 138 Cleckley, H., 21 Degler, C 148
Brooks-Gunn, J 244-246
Barrett, R, 57 Cloninger, C. R., 5 9 , 3 5 0 DeLongis, A 321
Brouillard, M. E 289
Bartholomew, K., 199, 358 Coan, R. W., 54 Dembo, T 279-280
Brown, G., 367
Bateson, R, 181-182 Coe, C. L., 271 Demby, A., 350
Brown, J. D 259 DeRubeis, R. J 370
Baumeister, R. F., 260 Cofer, C. N., 110
Bruner, J. S., 25,122, Devine, R G., 125
Baumrind, D 148, 426 Cohen, R, L 201
Beck, A., 23, 366-367, 216-217 Diener, E., 128,134
Cohen, S., 329
373-374, 380-381 Budman, S., 350 Collins, J. C 226 Dienstbier, R 110
Beckman, J., 130, 277, 304 Burroughs, J 17 Collins, N. l 199 Diven, K 214
Bem, D 17 Buss, A. H 163, 268-269 Colvin, C. R 62, 72 Dobroth, K. M 395
Benjamin, L. S., 353 Buss, D. M 68,147, Conley, J. J 70 Dobson, K. S 41
Berger, S. M 97 151-155, 160, 193, 294 Constantinople, A., 17 Dodge, K. A., 370-373
Bergin, A. E 376, 378 Butterworth, G., 244, 246 Contrada, R. J 326, 329, 393 Dollard, J 3 4 , 1 1 6 - 1 1 7 , 120
456 INDEKS NAZWISK
Dolliver, R 18 Flink, C 138 Guilford, J. R, -141 Janet, R, 21

Donenberg, G. R 4 1 8 Florian, V., 199 Guthrie, E. R 1 1 0 , 1 2 8 , 279 Jaskir, J 201
Doughtie, R., 18 Fodor, i., 18 Gynther, M. D 4 0 8 Jenkins, C. D., 394
Downey. J., 1 7 , 1 8 Folkman, S 321, 3 2 8 John, 0. R, 30, 49, 53, 60, 74,
Drennen, W., 18
Duffie II, W., 17
Fong, G. T., 254
Ford, M. E., 128, 281, 304
H 76, 262
Johnson, D., 2 5 5
Dukel-Schetter, C., 321 Forer, B. R., 4 1 2 Hall, C. S., 1 1 7 , 1 7 7 , 357 Jones, D. K 62
Dumaret, A., 2 0 0 Harder, D.. 18 Jones, E 174, 3 6 8
French, T. M 361
Dunn, J., 1 6 0 , 1 6 4 - 1 6 7 , 169, Harlow, H. F., 137 Jung, C. G 23, 24
Frese, M 277
390 Harper, R. A., 104 Jussim, L. J., 2 2 7 - 2 2 8
Freud, Z., 12, 2 2 - 2 4 ,
Duyme, M 200 Harris, M. J., 201
2 6 - 2 7 , 34, 38, 86, 91,
Dweck, C. S., 1 3 3 - 1 3 6 ,
1 3 7 - 1 3 8 , 140, 144, 304,
95,111-116, 120,144,
1 7 4 , 1 7 6 , 178, 203, 205,
Hart, D 244
Harter, S., 244 K
372 Hayden, B 1 7 - 1 8 Kagan, J.. 1 6 2 , 1 7 1 , 2 0 0 - 2 0 1
2 0 9 - 2 1 0 , 2 1 6 - 2 1 9 , 424,
Hayes, A. M., 3 7 0 Kahn, S., 180
E
2 3 1 - 2 3 3 , 250, 275, 312,
Hayes, A. M., 376 Kamin, J 408, 4 2 5
338, 364, 376
Haynes, 3 1 7 Karuza, J 18
Eagle, M. N 211, 2 3 0 Friedman, H. S., 40
Hazan, C., 199, 251 Keedian, E 251
Eaves, L. J., 159 Friedman, M 39, 390, 3 9 2 Heatherton, T. F., 2 6 0 Kelley, C. M 225
Ebbinghaus, H., 32, 37 Fulker, D. W., 1 6 3 - 1 6 4 Helson, R 201 Kelly, G 2 5 - 2 7 , 8 2 - 8 9 , 95,
Eber, H. W., 53 Fuller, J. L 156 Hemplill, M 18 102,106-107,110-111,
Edmonston, W. E., 2 3 2 Funder, D. C., 62, 7 2 , 1 8 3 , Hermans, H., 122 1 2 6 , 1 3 0 - 1 3 2 , 144,
Einhorn, H., 18 1 9 3 , 1 9 8 , 395, 3 9 7 Herrnstein, R. J 148, 425 2 5 2 - 2 5 4 , 259, 280,
Einstein, A., 174 Hesley, J., 72 286, 299, 311, 3 6 3 - 3 6 5 ,
Ekman, R, 3 1 4 - 3 1 5 , 3 1 7 - 3 1 9 ,
346
G Hess, A. K., 4 0 0
Hetherington, 164 <
3 8 0 - 3 8 1 , 390, 4 0 3
Kenrick, D. T 6 8 , 1 5 4
Elder, G. H., Jr., 183 Gaines, B 2 6 0 Higgins, E. T 1 2 8 - 1 2 9 , Kernberg, 0. 250, 3 5 7
Elkin, I., 362, 368, 3 7 7 Galanter, E 127 2 2 9 - 2 3 0 , 2 7 0 - 2 7 3 , 275, Kewman, D. G., 3 7 8
Ellenberger, H. R, 216 Gallup, C. G Jr., 245 284,291,300 Kiecolt-Glaser, J. K., 3 3 9 - 3 4 0
Elliot, A. J 1 2 5 , 1 3 4 Galton, F 2 8 - 2 9 , 3 1 - 3 2 , 38, Hilgard, J 232 Kiesler, D. J 351
Elliot, R 376 62,147 Hinde, R. A., 1 8 1 , 1 8 2 Kihlstrom, J. F 21, 82,
Ellis, A., 2 3 , 1 0 4 Garfield, S. L 3 7 8 Hiroto, D. S., 41 9 0 - 9 1 , 105, 2 1 1 - 2 1 4 ,
Emmons, R. A., 1 2 8 - 1 2 9 , 1 7 7 , Garmezy, N., 4 2 3 Hixon, J. G 2 6 1 - 2 6 2 2 1 6 - 2 1 7 , 225, 2 3 1 - 2 3 2 ,
293, 2 9 5 - 2 9 9 , 301, 304, Gayton, W., 18 Hoffman, A., 1 6 8 - 1 6 9 , 175 234, 2 5 4 - 2 5 5 , 274, 299,
309, 344, 390 Gellene, V., 17 Hogan, R 36, 4 0 3 303
Epstein, S., 72, 243, 253, 254, Getzles, 180 Hollon, S. D 368, 370, 377 King, L. A., 129, 296, 2 9 8
259 Gielen, U., 18 Holmes, C., 18 Kitayama, S 256
Erdelyi, M. H 215, 219, 2 2 3 Giesler, R. B 260 Homann, E 358, 3 6 0 Klein, D. N 376
Ericsson, K. A., 236, 3 8 8 Gillis, M. M 3 6 8 Hong, Y., 134 Klein, G. S 22, 2 1 1 , 2 1 7
Erikson, E 1 2 2 , 1 7 8 - 1 8 0 , Gjerde, R F 195 Horowitz, L. M 199, 358, 376 Klein, R 97, 271
205, 3 0 2 - 3 0 3 , 312 Glaser, R 3 3 9 - 3 4 0 Hough, L. M 4 0 4 - 4 0 5 Klinger, E., 128, 212, 281,
Eskenazi, J., 212 Glass, D. C., 40 Hovell, M., 3 7 8 293, 304
Evans, F 232 Goetz, T. E 134 Howarth, E., 53 Kluft, R. R, 212
Evans, G. W., 40 Goldberg, L. R 6 0 - 6 2 , 67, Hull, C., 3 3 - 3 5 , 8 6 , 1 1 4 - 1 1 7 , Koestner, R 1 1 8 , 1 2 0 , 235,
Evans, M. D., 3 7 0 404 127, 2 7 9 393, 4 0 0 - 4 0 2
Exner, J. E Jr 391 Humpreys, L. G 2 0 0 Kohut, H 2 5 0 - 2 5 1 , 3 5 7
Goldfried, M. R 3 7 8
Eysenck, H. J., 2 9 - 3 0 , 38, Hundleby, J. D., 54 Kopernik, M 216
Goldsmith, T. H 1 4 9 - 1 5 0 ,
5 5 - 5 7 , 5 9 - 6 0 , 66, 6 9 - 7 0 , Krosnick, J. A., 2 2 7 - 2 2 8
154,161,171
75-78, 95,160, 349-350, Krull, D. S 2 6 0 - 2 6 1
Goldwyn, S., 175
354, 375, 3 9 0 I Kuhl, J 130, 277
Gonzales, L. R., 4 0 7
laconor, W. G 67 Kunda, Z 142, 255, 304
F
Goodman, S 1 7 - 1 8 , 216
Gough, H. G 4 0 0 Imber, S. D., 370, 3 7 7 Kunst-Wilson, W. R 226
lonescu, M. D., 219, 223
Gray, J. A., 59, 394
Feather, N. T 86
Feeney, J. A., 199 Gray, W., 255
Green, S. B., 408
Isen, A. M 3 1 3
Izard, C. E 3 1 1 , 3 1 4 - 3 1 7 ,
L
Feiring, C. : 201, 2 0 3 325, 345 Lambert, M. J 18, 376, 3 7 8
Fenichel, 0., 355 Greenberg, J., 250, 259
Langer, E 422
J
Fenigstein, A., 2 6 8 - 2 6 9 Greenberg, L., 3 7 8
Langston, C. A., 129, 299,
Festinger, L 1 2 3 - 1 2 4 , 1 4 2 . Greene, D., 138
301-302
144, 2 7 9 - 2 8 0 Greenwald, A. G., 212, 215, Jackson, D. N 1 2 1 , 1 4 8 , 3 8 8 Lanning, K., 18
Fine, C. G 212 230 Jackson, J. F 426 Larsen, R. J 152, 3 1 3
Fisher, C 216, 219 Griffin, J. J., Jr., 260 Jacoby, L. L 216, 2 2 5 - 2 2 6 Larwill, L. K 226
Fisher, R 18 Grinker, R. R., 213 Jaffe, K 358, 3 5 9 atane, B 235
Fiskie, D. W 3 9 2 Groth, G., 68 James, W., 241, 2 4 2 - 2 4 4 , Latham, G. R, 1 2 8 - 1 2 9 , 281
Fleming, J. H., 2 5 9 Gruen, R 321 257, 276, 3 0 5 - 3 0 6 , 3 0 9 Lau, R. R., 87
indeks nazwisk 457
Lazarus, R. S 1 0 3 , 1 0 6 , 1 2 8 , McCIearn, G. E 67 Nichols, D. S., 4 0 9 Predmore, S. C., 2 6 0

209, 3 2 0 - 3 2 9 , 3 4 5 - 3 4 6 , McClelland, D 39, 4 7 - 4 8 , Nisbett, R. E 214, 2 3 5 - 2 3 6 , Pribram, K. H., 127
365, 3 8 9 - 3 9 0 118, 1 2 0 - 1 2 1 , 140, 394-395 Prince, M 2 1 - 2 4
Leary, M 13 175, 2 3 4 - 2 3 5 , 390, 393, Noller, R, 192 Pulos, S. M., 3 6 8
Leary, T 175 400-402, 410 Norem, J. K 301 Putnam, F. W., 213, 3 1 7
Lecci, L 62 McCrae, R. R 30, 6 0 - 6 4 , Novacek, J., 128 Pyszczynski, T 259
Lecky, R, 130, 249, 274 7 0 - 7 1 , 74, 121, 141, 201, Nurius, R, 255
Lefcourt, H. M., 87
Lemieux, A. M 271
334, 390, 3 9 5 - 3 9 7
McDade, C 18
O
R
Lennon, R, 18 McDougall, W., 126 Raskin, R 177, 357
Lepper, M. R., 138 McEwen, J. L, 351 0'Leary, A., 101, 266, 326, Rayner, R 34
Leventhal, H 326, 329, 3 9 3 McGill, K. L 259 / 329, 393 Read, S. J 6 2 , 1 9 9 , 254
Levy, B., 4 2 2 McGinnies, E., 2 2 0 0'Leary, K. D 3 6 0 Reiss, D., 164
Lewicki, R, 227 McGue, M 6 7 , 1 5 0 , 1 5 8 - 1 6 0 Odbert, H. S., 3 0 , 5 1 , 53 Rende, R., 1 6 0 , 1 7 0
Lewin, K. A., 2 7 9 - 2 8 0 , 3 0 9 McGuffog, C., 201 Ones, 0. S 403 Robak, R., 18
Lewis, M., 2 2 , 1 6 8 , 2 0 1 - 2 0 3 , Mclntosh, W. D 260 Orlofsky, L., 18 Roberts, A. H., 3 7 8
2 4 4 - 2 4 5 , 247, 277, 311 Mead, G. H 242, 2 5 0 Orne, M., 232, 3 9 9 Robins, C. J., 370, 3 7 7
Libero, D. Z., 3 1 7 Meehl, R E 392, 4 0 5 - 4 0 6 Ortony, A., 3 2 0
Robins, L. N 4 2 3
Lilliston, L , 1 7 , 1 8 Mendelsohn, G., 13 Ostendorf, F 121
Robins, R. W., 2 6 2
Lind, D. I., 2 1 3 Mercier, L., 378 Ouimette, P. C 376
Rodrigez, J., 18
Lindsay, D. S 216, 225 Merry, J., 3 5 0 Ozer, D. J 195
Rogers, C 2 5 - 2 7 , 3 4 , 1 3 8 ,
Lindzey, G., 117 Mervis, C 2 5 5
P
1 4 3 - 1 4 4 , 242, 2 4 8 - 2 4 9 ,
Little, B. R., 6 2 , 1 2 8 , 1 2 9 , Messer, S. B 3 6 3 253, 2 7 3 - 2 7 5 , 312,
2 9 3 - 2 9 5 , 304, 309, 3 9 0 Messick, S., 388 346-347, 3 7 9 , 4 1 0
Page, M. M 283, 3 3 8
Locke, E. A., 1 2 8 - 1 2 9 , 281 Mettee, D. R., 125 Rorschach, H 385, 391, 407,
Palsane, M. l i , 40
Loehlin, J. C 30, 6 6 - 6 8 , 1 4 8 , Michalson, L., 311 4 1 0 - 4 1 1 , 424
Palys, T, S 293, 295
160 Mikulciner, M., 199
Rosch, E., 255
Park, R, D., 1 8 3 , 1 9 8
Loftus, E. F 38, 210, 212, Miller, G. A., 127
Patton, C. J., 2 2 2 - 2 2 3 Rose, R. J., 168
223, 231 Miller, L. C., 62
Paul, E. L 18 Rosenblatt, A., 2 5 9
LoGiudice, A., 18 Miller, N. E 3 4 , 1 1 5 - 1 1 7 ,
Pawlik, K 54 Rosenman, R. H., 3 9 , 3 9 0 , 392
Lorenz, K., 1 8 1 , 1 9 6 120, 3 9 0
Pawlow, I., 3 2 - 3 3 Rosenthal, T. L 97
Lowell, E., 118 Milion, T., 353, 357
Payls, T. S 1 2 9 Rosenzweig, S., 219
Lowman, J 17 Mineka, S., 9 7 , 1 3 2 , 215
Pearson, K., 29 Ross, D. L 96, 2 2 1 - 2 2 2 ,
Luborsky, L 216, 363 Mischel, W., 35, 69, 74, 85,
Pedersen, N. L., 160 236, 394
Lustig, D. A., 221 88-91, 92-93, 95,101,
Pkala, R. J 216 Rotter, J. B 82, 8 6 - 8 9 , 95,
Lykken, D , I , 67, 7 5 , 1 5 0 , 1 5 9 1 0 5 - 1 0 7 , 140, 280, 286,
Pelham, B. W., 2 6 0 - 2 6 1 104, 106, 132, 2 7 9 - 2 8 0 ,
Lynch, M 259 2 9 9 - 3 0 0 , 3 0 3 - 3 0 4 , 313
Pennebaker, J. W., 3 3 4 - 3 3 5 , 299, 309, 330, 332, 3 9 0
Lynn, A. R 2 2 7 - 2 2 8 Mitchell, 250
3 3 8 - 3 4 4 , 346, 3 9 0 Rowe, D. C 6 6 - 6 7
Monson, T. C 72
Persad, S. M 3 7 2 Rozin, R, 307
M Mook, D. G 110
Pervin, L. A., 34, 52, 69, 71, Rubin, J., 175
Morgan, Ch 2 3 , 1 1 8
Machiavelli, N 51 9 1 , 1 1 0 , 125, 1 2 8 - 1 3 0 , Rudman, L. A., 2 5 9
Morse, R. C., 212
Madrid, D 18 Moskowitz, D. S., 72, 388, 396 132, 148, 177, 201, 253, Rutter, M 423
Magnusson, D 1 8 5 - 1 9 0 , 205, Mura, J. S., 376 2 7 9 - 2 8 1 , 283, 286, 288, Ruvolo, A., 128, 255
387, 3 9 0 Murray, H 20, 2 2 - 2 4 , 27, 290, 296, 298, 3 0 4 - 3 0 5 , Ryan, R. M 1 3 8 , 1 4 4
Malatesta, C. Z., 311, 314 38-39,62,117-118, 311, 314, 364, 3 7 5 - 3 7 6 ,
Mancuso, J., 18
Manis, M., 4 1 8
121-122, 129,140-141,
1 4 3 - 1 4 4 , 148, 216, 234,
396, 411, 4 2 5
Peterson, C., 4 1 - 4 2 , 1 0 3 , 390,
s
Marcia, J. E., 179 393 Sabini, J., 277
357, 3 8 4 - 385, 3 8 9 - 3 9 0 ,
Mark, K 18 Philips, N 351 Sadalla, E. K., 68
3 9 4 - 3 9 7 , 397, 400, 410,
Markus, H 128, 2 4 2 - 2 4 3 , Piaget, J., 176 Salili, F., 421
418, 425
2 5 4 - 2 5 8 , 274 Pietromonaco, R R., 227, Salovey, R, 313, 316
Marmor, C., 378(
Martin, G. B 244
N 358-359
Pilkington, C. J., 260
Sampson, H., 3 7 6
Sapiro, E 257
Martin, I., 3 5 0 Nasby, W., 269 Pincus, A. L 63, 6 5 - 6 6 , Saudino, K. J., 164
Martin, N. G., 160 Neale, J. M 376 351-352 Scarr, S., 148, 4 2 6
Mara, G 2 6 0 Neaman, D 18 Pittman, T. S., 2 2 2 Schachter, D 212, 214, 233
Masling, J. M 354 Neiderhiser, J, M., 1 5 9 , 1 6 9 , Plomin, R 6 6 - 6 7 , 1 4 8 - 1 4 9 , Schafer, R 22
Masling, J. S 2 2 2 170 159-167, 169-170, 390 Scheier, I. H 3 6 , 1 2 8 , 268,
Maslow, A., 1 1 0 , 1 3 8 , 1 4 4 Nelson, D 18 Plutchik, R 3 1 3 269, 2 7 4 - 2 7 5 , 277,
Matsumoto, D., 421 Nelson, J., 18 Poetzl, 0., 2 1 9 - 2 2 0 281, 291, 299, 304,
Mayman, M., 4 1 8 Nelson, T., 212 Polivy, J 372 329, 3 3 0 - 3 3 3 , 335, 3 4 5 ,
McAdams, D. R, 1 2 0 - 1 2 3 , Newcomb, T, M., 201 Poppen, R, 18 3 8 9 - 3 9 0 , 394
353, 4 0 0 Newell, A., 127 Postman, L., 217 Schenkler, B. R 259, 2 6 2
McCartney, K., 201 Newman, L. S., 272 Pratkanis, A. R 212, 2 5 9 Scherer, K 421
458 indeks nazwisk
Schiff, M 200 Soldz, S 3 5 0 - 3 5 1 Trapnell, R a, 63, 3 5 1 - 3 5 2 262-263

Schmidt, F. L., 403 Solomon, S 259 Trivers, R., 152 Westen, D., 2 5 0
Schneider, D. J., 3 3 6 - 3 3 7 Spangenberg, E. R., 2 1 2 Trost, M. R 68 Whipple, K 3 6 2
Schneider, W., 233 Spearman, Ch 29, 53 Truli, T. J., 3 5 0 - 3 5 1 Whisman, M. A., 370, 3 7 7
Schreiber, F. R., 21 Spence, D. R, 23 Tryon, R. C., 156 White, G. M., 3 2 0
Schunk, D. H 2 9 1 - 2 9 2 Spencer, S., 17, 259 Turkheimer, E 2 0 0 White, R. W., 1 2 1 - 1 2 2 ,
Schwartz, G. E 215, 223 Spiegel, J. R, 213 Turner, T. J., 3 2 0 1 3 7 - 1 3 8 , 143
Scott, J. R, 156 Sroufe, L. A., 195, 1 9 7 - 1 9 8 , White, T. L 3 3 6 - 3 3 7
Sears, R S 2 7 9 - 2 8 0
Sears, R. R., 34
387
Stagner, R 50
U Widaman, K 1 8 3 , 1 9 8
Widiger, T. A., 3 5 0 - 3 5 3 , 4 0 0
Sechrest, l 416 Staples, F. R., 3 6 2 Ulrey, L. M 3 9 3
Wiedenfeld, S. A., 261, 266
Sedikides, C., 261 Steele, C. M 259 Wiener, N., 127
Segal, Z. V., 4 1 , 1 5 9 , 376
Seidel, M 251
Stein-Seroussi, A., 260
Stewart, A. J 201, 4 1 9
V Wierzbicka, A 3 2 0
Wiesskrantz, L., 213
Vitro, F., 18
Seligman, M. E. R, 40, 41, Stiles, W. B 377 Wiggins, J. S 63, 6 5 - 6 6 ,
Vookles, J 272
1 0 3 - 1 0 4 , 132, 363, 372, Stoller, D., 212 69, 76, 3 5 1 - 3 5 2 , 354,
Vorhhies, L., 351
390 Strauman, T. J 2 7 0 - 2 7 2 384-384, 387-388
Strauss, J 18
Semmelroth, 152
Sentis, K., 254 Strickland, B. R., 87 W Williams, L., 18
Wilson, G. T 3 7 0
Shaffer, J., 18 Strube, M. J., 2 6 0 Wilson, G., 38, 57
Wachs, T. D 182
Shapiro, D. A., 3 7 7 Sullivan, H. S., 250, 274 Wilson, T. D 31, 214,
Wachtel, R, 375
Shaver, R R 6 3 , 1 9 9 - 2 0 0 , Sullivan, M. W., 244
Waddington, C. H., 1 4 8 , 1 6 2 2 3 5 - 2 3 6 , 394
251 Sundberg, N. D., 407
Wallbott, H. G., 421 Wilson, W. R., 226
Shaw, J. C., 1 2 7 , 1 7 7 Swann, W. B., Jr., 132, 254,
Wallerstain, R. S 3 6 2 Winter, D. G., 401
Shedler, J 4 1 8 2 6 0 - 2 6 2 , 274, 3 9 0
Wallston, B. S., 87 Witkin, H 8 0 - 8 2 , 1 0 6 - 1 0 7 ,
Sheldon, K 296
T
Wallston, K. A., 87 390
Shelton, R. C., 3 6 8 Walters, R. H 95, 236, 264 Wolitzky, D. L.,211
Shevrin, H 216, 2 1 8 - 2 1 9 Warren, S 363
Taft, R 384 Woli, S 18
Shields, S., 4 2 5 - 4 2 6 Watkinson, B., 62
Tatatryn, D. J., 231 Wood, B., 214
Shiffrin, R, M 233 Watson, D., 6 2 , 1 3 8 , 313,
Taylor, C. B 289 Wood, J. M 214
Shoda, Y., 89, 91, 93 334-335
Taylor, S. E 330, 335 Wortman, C. B 212
Shortt, G. W., 3 3 8 Watson, J. B., 3 3 - 3 4 , 1 1 4 ,
Teasdale, J. D., 41 Wright, J. C., 93
Shulman, S., 1 9 5 , 1 9 8 2 1 6 , 2 4 2 , 311
Tellegen, A., 59, 7 6 , 1 5 0 , Wundt, W., 32, 38, 216
Shweder, R. A., 235, 3 2 0 Wechsler, D 4 0 8
1 5 9 - 1 6 0 , 168, 313, 353 Wylie, R. C., 2 4 2
Siegel, B 213, 329 Wegner, D. M 3 3 6 - 3 3 8 ,
Temoshok, L., 329
Silverman, L. H., 2 2 0 - 2 2 2 ,
289
Tesser, A., 160, 2 5 9 - 2 6 0
Thigpen, C. H., 21
3 4 1 - 3 4 2 , 346, 390
Weigold, M. F 259, 2 6 2 Y
Silverstein, B., 18 Thorne, A., 3 6 0 Weinberger, D. A., 220, 334, Yang, K 75
Simon, H. A., 127, 236, 3 8 8 Tice, 0., 260 367 Yatko, R. J 125
Simpson, J. A., 199 Titchener, 216 Weinberger, J 220, 223 Yik, M. S. M 49, 4 0 9
Singer, J. A., 18, 313, 316 Tolman, A. Ch., 86, 9 6 , 1 1 0 , Weiner, B 1 0 3 , 1 3 2 - 1 3 4 , Yorkston, N. J 362
Skinner, B. F 25, 3 3 - 3 5 , 53, 126, 128, 2 7 8 - 2 7 9 , 309, 140, 143, 278, 281, 296, Young, J. E 3 6 7
69,96,114,117, 311,347, 315 324, 363, 3 7 2 Young, R T 126
376 Tomkins, S. S., 7 5 , 1 2 2 , 311, Weintraub, J. K., 3 3 2 - 3 3 3
Slade, A., 195
Sloane, R. B 3 6 2
314, 316, 346
Tomlinson-Keasey, C. A., 183,
Weiss, B 418
Weiss, J 376 Z
Smith, C. A., 323, 325, 3 2 9 198 Weisz, J. R 4 1 8 Zajonc, R. B 226
Smith, C. R, 391 Tonkiewicz, S., 200 Weller, A., 1 9 9 - 2 0 0 Zellner, D 3 0 7
Snidman, N 162, 200 Tooth, J. R, 225 Wenzlaff, R. M 261 Zirkel, S., 35, 89
Snyder, M 73, 82, 267, 268, Torestad, B 185 Werker, J 150 Zuckerman, M 57, 59, 6 6 - 6 7 ,
274, 275 Toth, J. R, 216 Westen, D 152, 251, 7 6 , 1 6 0 , 349
Indeks rzeczowy
A naturalne 38, 4 0 - 4 1 , 417

nomotetyczne 52
depresja 41, 5 6 , 1 0 2 - 1 0 4 ,
132, 180, 194, 224, 287,
3 5 2 - 3 5 3 , 360, 365,
367, 368, 373, 3 9 7
afektywne procesy 208, 376 podune 1 7 4 - 2 0 6 298, 3 1 1 - 3 1 4 , 328, 334, kastracyjny 177
negatywne 3 3 4 - 3 3 6 poprzeczne 190 3 4 5 - 3 4 6 , 349, 3 5 2 - 3 5 3 , spoeczny 268
pozytywne 334 Szwedzkie Badanie Rozwoju 355, 3 5 7 - 3 5 9 , 3 6 5 - 3 7 1 , mio 314, 323, 3 5 2
reprezentacje 356 Indywidualnego 185 373, 374, 376, 377, 393, nadzieja 323, 3 2 8
rewolucja 311 behawioryzm 33, 3 4 , 1 0 9 , 397 niech/odraza/pogarda
agresja 39, 52, 55, 57, 65, 72, 1 1 4 , 1 3 7 , 2 4 2 - 2 4 3 , 264, model 3 7 3 315
86, 87, 93, 96, 1 2 9 , 1 4 2 , 277, 279, 311, 347 dobrostan psychiczny nienawi 3 5 2
175, 1 8 2 - 1 8 4 , 313, 322, biologia 14 2 9 7 - 2 9 8 , 344, 3 4 7 smutek 3 1 6 - 3 1 9 ,
364, 369, 3 7 2 - 373, 393, biologiczne pokrewiestwo 66 dokadno 73, 78, 8 3 , 1 0 0 , 323-325
417 blinita jednojajowe, 4 0 2 - 4 0 3 , 405, 424, 427 strach 3 2 3
aktywacja dwujajowe (patrz: badania dominacja 352 ulga 3 2 3
podprogowa 4 1 0 blinit) dowiadczenie optymalne 139 wspczucie 3 2 3 - 3 2 4
psychodynamiczna 220, 223 bdne kolo 76 zastpcze 264 wstrt 314, 3 1 6 - 3 1 9 , 3 2 3
alkohol 188 bodziec 33 doznania 3 1 2 wstyd 314, 3 6 0
alkoholizm 187, 3 0 7 bodca psychologia 34 dyspozycje dominujce 51 wstyd/upokorzenie 315,
altruizm 351 pocigajcy 111 centralne 51 323
ambicja 393 popychajcy 110 wtrne 51 zadowolenie/rado
ambiwalencja 2 9 8 specyficzno ukadu 89 dziaanie 344 315-319, 323
amnezja posthipnotyczna 213, celowe 1 2 6 , 1 2 7 , 276, 277, zainteresowanie/ekscytacja
232
antropologia 14
c 2 7 8 - 2 7 9 , 2 8 1 - 2 8 3 , 293,
3 0 4 - 3 0 5 , 307, 309, 388
315-316
zawi 314, 323, 355,
cecha 14, 29, 4 9 - 7 8 ,
asertywno 5 6 , 1 1 8 , 1 2 0 , ideomotoryczne 305 360
120-121,140-141,
193 dziedziczno 28, 52, 54, 64, zazdro 1 5 1 - 1 5 3 , 173,
1 5 8 - 1 5 9 , 161, 163, 295,
astma 165 66, 68, 1 5 8 - 1 6 1 , 172, 174 199, 312, 314, 323,
299, 313, 3 8 3 - 3 8 4 , 390
atrakcyjno 167 360
ekspresyjna 47
dzieci 170
atrybucje 1 0 1 - 1 0 3 , 1 0 7 ,
indywidualna 31 E zdziwienie/zaskoczenie
3 1 5 - 3 1 7 , 319
stylistyczna 47
1 3 3 - 1 3 4 , 136, 140, 144, efekt "faszywej sawy"
ukryta 34 zo/wcieko
287, 313, 324, 329, 335, 225-226
wrodzona 316 3 1 5 - 3 1 9 , 321,
363, 3 8 8 efekt przechodnia 235
cel 8 9 . 1 0 0 , 1 0 1 , 1 0 7 , 323-325, 328-329,
przyczynowa 1 0 3 , 1 0 5 ego 2 2 , 1 1 2 , 250
1 2 6 - 1 2 8 , 130, 265, 360
styl 335, 4 1 9 kontrola 1 9 2 - 1 9 5 , 205
2 8 1 - 2 8 4 , 2 8 5 - 3 0 5 , 288, teoria emocji podstawowych
automatyczne procesy 215, prno 1 9 2 - 1 9 4 , 205
290, 292, 304, 306, 3 2 3 - 3 1 3 - 3 2 0 , 325, 346
226, 227, 229, 237, 239, emocje 14, 27, 48, 62, 79,
324, 327, 330, 344, 3 7 2 teoria emocji subiektywnie
304, 324, 367, 375 1 0 3 , 1 3 2 , 239, 251, 255,
poznawcze reprezentacje rozrnialnych 315, 346
autonomia funkcjonalna 140, 2 7 2 - 2 7 3 , 302, 3 1 0 - 3 4 5 ,
101 wyraanie 4 2 7
285, 304 356, 421 zahamowanie 344
waciwoci 291
autorytaryzm 2 0 7 aspekt poznawczy 3 2 0 tumienie 344
rdo 292
autowaloryzacja (patrz: korekcyjne przeycie empatia 5 5 , 1 9 7 , 3 5 6 - 3 5 7 ,
charakter 114
samoocena) emocjonalne 361 368, 379
choroba
autoweryfikacja 2 5 9 - 2 6 2 , 275 negatywne 312, 323,
psychiczna 3 4 8
B
serca 39, 40, 329
cukrzyca 165
329-330, 350
pozytywne 312, 313, 323, F
330, 3 5 0 feminizm 1 5 5 , 1 7 7
czynniki sytuacyjne 415
badania rodzaje fizjologiczne dane 387
D
adopcyjne 1 5 5 - 1 5 9 , 1 6 2 , bl/cierpienie 3 1 5 - 3 1 6 fizyczny wygld 147
164,173 duma 314, 3 2 3 fobia 98, 3 3 8
blinit 28, 6 6 , 1 5 5 - 1 5 9 , denia 128, 299, 309 lk 22, 3 1 , 5 7 , 1 1 7 , 2 0 7 ,
1 6 2 , 1 6 4 - 1 6 5 , 168, 173,
199, 201
kategorie 295, 299
osobiste 276, 293,
298, 3 1 1 , 3 1 4 - 3 1 7 ,
320, 3 2 3 - 3 2 4 , G
indywidualne 187 2 9 5 - 3 0 0 , 304 328, 3 3 3 - 3 3 5 , Galtona piszczaka 28
laboratoryjne 38, 4 0 - 4 1 , 53 skadniki 295 338, 3 4 5 - 3 4 6 , 349, genetyka
460 indeks rzeczowy
molekularna 164 psychoanalityczna kreatywno (patrz: twrczo) Ambiwalencji w

rodowiska 170 250-252, 255, krzywa zapominania 32 Wyraaniu Emocji 299
zachowania 14, 54, 66, 262-263, 275 kultura 59, 7 5 , 1 0 2 , 1 7 1 , 258, Kwestionariusz Nastroju
147-148, 1 5 5 - 1 6 4 , 168, rozbienoci 270 408, 414 271
170, 199, 343, 420, 426 spoleczno-poznawcza podobiestwa 60 Kwestionariusz
geniusz 28 252-258, 262-264, rnice 15, 256, 409, Osobowoci NEO 60,
geny 1 2 , 1 4 , 28, 66, 67, 273, 275 420-422 62, 64, 71, 74, 295,
141, 145, 147-173, 200, spjnoci 249, 251, 392, 396, 398, 400,
3 4 9 - 3 5 0 , 4 2 0 - 4 2 3 , 427
gotowo do podejmowania
258-259, 261, 275,
303, 312
L 410-411
Kwestionariusz Poziomu
rywalizacji 40 ukrytego Ja 1 3 6 - 1 3 7 libido 23, 111
Narcyzmu 357
ryzyka 39, 43 reprezentacja 263 Kwestionariusz Rnicu-
grupa rodzaje: M jcych Dowiadcze
etniczna 407 egzystencjalne 244 Rodzestwa 166
maltretowanie 417
kulturowa 407 idealne 248-249, Kwestionariusz Sposobw
marzenie senne (patrz: sen)
rasowa 407 270-273, 284, 291, Radzenia Sobie ze
mechanizm
rwienicza 168 411 Stresem 3 2 1 , 3 3 1
celowego zapominania 219
kategorialne 244 Kwestionariusz Stylu
H
kpania si w cudzej chwale
moliwe 128, 255, 275, Atrybucyjnego 41, 42,
259
290, 375 103, 390, 424
hipermnezja 223 porwnania 259
niewiadome 243 Kwestionariusz
hipnoza 20, 21, 213, 2 3 2 - 2 3 3 spoleczno-poznawczy 370
powinnociowe 270-271, Ukierunkowania Ja 270
histeria 20, 21 mechanizm obronny 22,
284, 291 Kwestionariusz
112, 113, 144, 2 1 8 - 2 1 9 ,
prywatne 243, 255, 256, Umiejscowienia rda
224, 230, 237, 249, 273,
I 259
312, 320, 329, 3 5 4 - 356,
Kontroli 87, 88
publiczne 243, 256, 259 osobowoci 28, 29, 400
id 2 2 , 1 1 2 , 355 3 9 4 - 3 9 5 , 418
realne 249, 2 7 0 - 2 7 3 , 411 Q-sort 1 9 1 - 1 9 2 , 1 9 5 ,
informacja projekcja 112
rodzinne 255 249, 387
automatyczne 225, 232, 369 wyparcie 112, 215, 218,
spoeczne 255 Rejestrowanie Prbek
kodowanie 363 2 2 3 - 2 2 4 , 234, 239, 329,
wiadome 243 Nastroju 297
strategie kodowania 89, 338, 344, 356, 418
zawodowe 255 Szesnastoczynnikowy
363 zaprzeczanie 112, 320, 333,
rodzina 255, 263, 275, 418 Kwestionariusz
kontrolowane 225, 369 344, 418
rozwj 2 4 4 - 2 4 8 Osobowoci Cattella
magazynowanie 363 metafora 230
schematy 243, 254, 258, 30, 53, 389
przetwarzanie 7 9 , 1 0 2 , 1 0 5 , komputerowa 7 9 , 1 0 7 , 216,
270, 363, 366, 374, 376 Zmodyfikowany
110, 209, 217, 230-231, 254
struktura 300 Kwestionariusz
233, 236, 243, 2 5 4 - 2 5 5 , metoda prb i bdw 422
teoria ukierunkowa Osobowoci 60
270, 272, 275, 277, 202, metody badawcze 14-15, 20,
270-273, 275, 291 obserwacja 27, 31. 37, 41,
363, 3 6 6 - 3 6 7 , 3 6 9 - 3 7 3 , 24, 40, 51, 191, 202, 206,
jednostka osobowoci 43, 48, 53, 59, 164, 187,
406 210, 263, 389, 414, 418,
podstawowa 76 364, 384, 417
przywoywanie 363 4 2 4 - 4 2 5 , 427 replikacja 42, 43
strukturalnma 47, 48, 50
informacja zwrotna 1 0 0 , 1 0 1 jzyk 421 Analiza Projektw Osobistych rzetelno 4 2 - 4 3 , 389, 391,
instynkt (patrz: popd) naturalny 76 293-294 414, 417
inteligencja 29, 5 2 , 1 3 3 - 1 3 4 , introspekcja 216 samoopis 31, 35, 68, 78,
173, 175, 200, 405, 425 analiza czynnikowa 30,
czynnik g 29 K 31,35,37,38,47,
210, 2 3 4 - 2 3 7 , 239,
242-243, 249-250,
iloraz 1 5 7 - 1 5 9 , 1 6 1 , 1 6 5 kognitywici (patrz: 5 1 - 5 3 , 55, 56, 59, 60, 267, 282, 293, 300, 335,
spoeczna 90, 299, psychologia poznawcza) 69, 75. 77, 7 8 , 1 0 5 , 383, 3 8 8 - 3 9 0 , 394, 397,
3 0 2 - 3 0 3 , 309 kompleks Edypa 2 3 , 1 7 7 , 141, 297, 300 4 0 1 - 4 0 2 , 4 1 0 - 4 1 1 , 414,
intencja (patrz: wola) 220-222 czynnik grupowy 29 417-418
interpersonalna szkoa konflikt 116-117, 219-220, korelacje rodzinne 6 7 , 1 6 6 skala szacunkowa 28, 29 28
psychiatrii 250 239, 251, 277, 282-283, wspczynnik korelacji 28, Skala Emocji Subiektywnie
introspekcja 33, 269 286, 298, 354 53, 67, 158 , 194, 200,
Rozrnialnych 315
denie/unikanie 116 203, 204, 3 3 2 - 3 3 3
Skala Samoobserwacji
J konsekwencje
polityczne 425
kwestionariusz 24, 37, 38,
53, 6 4 , 1 4 0 , 1 5 2 , 1 8 3 ,
Kontrolujcej 2 6 8 - 2 6 9
wiarygodnoci 410
Ja 14, 21, 25, 34, 9 7 , 1 0 2 , spoeczne 425 187,301,328,331,
studium przypadku 37, 39,
207, 229, 2 4 0 - 2 7 6 , kontrola 3 8 3 - 3 8 4 , 414
105
2 9 9 - 3 0 0 , 312, 356, 358, spoeczna 138 Formularz Badania
testw alternatywnych 389
367, 418, 421, 427 wolicjonalna 21 Osobowoci 121
testy 2 8 , 1 8 7 , 3 8 3 - 3 8 4 ,
hierarchia 255 kontroli poczucie 41 Kalifornijski Zbir Okrele
388, 417
koncepcja umiejscowienie rda 41, 193, 390, 390 eksperymentalna 20, 24, 34,
fenomenologiczna 87, 88, 104, 1 0 7 , 1 3 3 , Kwestionariusz 101,102,105,116,190,
2 4 8 - 2 5 0 , 255, 273, 292, 3 3 2 - 3 3 3 Aktywnoci 393 210, 216, 388, 409, 417,
2 7 5 , 3 4 6 , 410 teoria 2 9 1 - 2 9 2 Kwestionariusz 427
indeks rzeczowy 461
Figury w Figurze 8 0 - 8 1 psychotyczne 218 dynamiczna 2 3 0 - 2 3 4 oralna 1 7 7 - 1 7 8

inteligencji 29, 389, 4 0 8 myli 345 poznawcza 2 3 0 - 2 3 4 sadystyczna 51
kliniczna 20, 24, 26, 27, 32, tumienie 3 3 6 - 3 3 8 - 3 4 4 , 346 model picioczynnikowy wieloraka 21, 212, 255
210, 4 1 7 - 4 1 8 , 427 ekspresja 3 3 6 - 3 3 8 PMO 30, 34, 5 9 - 7 0 ,
kliniczna 23, 25, 34,
3 8 - 4 0 , 116, 326
paradoksalny efekt
koncentracji 336
74-76, 78,104,121,
141,149,201,313,
P
korelacyjna 20, 2 7 - 3 2 , 3 4 9 - 3 5 4 , 380, 390, 404 pami 32, 37, 38, 79, 210,
3 4 - 3 6 , 38, 39, 43, 63,
1 0 1 , 1 9 0 , 409, 417, 4 2 7
N model trjwymiarowy PEN
55, 59, 64, 76, 78, 312,
2 2 5 - 2 2 6 , 229, 233, 237,
239, 338, 369, 3 8 8 - 3 8 9 ,
MMPI 392, 3 9 8 - 4 0 0 , 405, narzekanie 334 353 417-418
408, 409 nastrj 313, 346 niecigo 176 autobiograficzna 37
Prta i Ramy 80, 81, 390 negatywny 335 ocena 4 0 9 - 4 1 2 jawna 212, 233
projekcyjne 6 0 , 1 2 0 - 1 2 1 , pozytywny 335 ' podobiestwo 66 ukryta 212, 215, 233, 239
140, 2 3 4 - 2 3 6 , 243, natura (patrz: geny) spjno 6 9 - 7 4 , 78, 204 panika 338, 3 6 9
391, 393, 400, 402, 405, natura czowieka 19 stao, stabilno 54, 68, percepcja 37, 2 3 9
410-411 nawyk 115 7 0 - 7 3 , 78, 85, 92, 94, niewiadoma 214
Rep Test 3 9 0 nerwica zaburzenie 2 9 , 1 1 3 , 144, 174, 176, 183, 185, podprogowa 239
spjno 3 8 9 349 2 0 0 - 2 0 2 , 205, 303 rozszczepienie 2 3 3
Test Apercepcji Tematycznej, leczenie (patrz: psychotera- struktura 1 1 2 , 1 1 4 ukryta 212
TAT 23, 39, 1 1 7 - 1 1 8 , pia) teoria 3 1 1 - 3 1 4 , 348, 4 2 0 personologia 121
121, 385, 390, 393, 401, niepokj (patrz: emocje) ukryta 235 perspektywa
405, 4 1 0 - 4 1 1 niemiao 316 wymiary 54, 56, 59 ewolucyjna 1 5 2 - 1 5 4 , 425
Test Orientacji yciowej dziecica 343 ekstrawersja/introwersja kliniczna 92, 406
3 3 0 - 3 3 2 , 335 niewiadomo 14, 2 4 , 1 2 1 , 30, 38, 5 5 - 5 8 , 6 0 , 61, poznawcza 21, 23, 26, 34,
Test Rorschacha 405, 207, 2 0 9 - 2 3 9 , 273, 286, 68, 7 1 , 7 6 , 78, 94, 85, 88, 91, 9 5 , 1 0 4 ,
4 1 0 - 4 1 1 , 424 296, 356, 375 395 118, 1 4 9 , 1 5 9 - 1 6 0 , 1 0 9 - 1 1 0 , 140, 142, 144,
trafno 4 2 - 4 3 , 392, dynamiczna 218, 2 3 1 - 2 3 2 , 165, 170, 313, 217, 229, 231, 234, 243,
3 9 4 - 3 9 6 , 403, 414, 4 1 7 234, 2 3 6 - 2 3 7 , 239 316-317, 349-351, 263, 275, 2 8 0 - 2 8 1 , 299,
uzdolnie 29, 3 8 9 motywy 4 7 , 1 4 0 381, 3 9 6 - 3 9 7 , 411, 347, 366, 3 7 7 - 3 7 8 , 381,
wskanik 3 8 3 - 3 8 4 niewiadome procesy 12, 419-420 411
wywiad 24, 40, 6 0 , 1 8 7 , 21, 22, 34, 37, 215, 338, neurotyczno 30, 31,
rozwojowa 1 4 , 1 7 6 , 2 7 5
301,384,390 376, 381 5 5 - 5 7 , 60, 61, 63,
spoeczna 14, 34, 9 5 , 1 2 5 ,
rodzinny 3 0 0 poznawcza 2 2 5 - 2 3 3 , 68, 78, 160, 295, 313,
217, 226, 243
mimika 315, 3 3 9 2 3 6 - 2 3 7 , 239 334, 3 4 9 - 3 5 2 , 381,
spoeczno-poznawcza 129,
model celw i standardw Nowe Spojrzenie 216, 219 3 9 6 - 3 9 8 , 411
134, 236, 267, 270, 299,
287-293 nowotwr 3 2 9 optymizm/pesymizm
363, 373, 419
model motywacji 1 2 9 , 1 3 5 301, 303, 309, 312,
systemowa 375
model oczekiwania-wartoci
86, 8 7 , 1 2 7 , 2 7 8 - 2 8 1 , 284,
O 3 2 9 - 3 3 5 , 346, 425
perswazja 264
otwarto na dowiadcze-
obraz samego siebie 249, 3 1 2 pewno rodzicielstwa 152,
292, 297, 305 nia 30, 60, 61, 63, 67,
obronno percepcyjna 220 173
model operacyjny wewntrzny 68, 75, 160, 381, 396
196 ocena 14, 320, 324, 3 2 7 - 3 2 8 , plan 9 0 , 1 4 2 , 282, 286, 332,
psychotyczno 30,
model potrzeby - presji 3 8 3 - 3 8 4 , 394, 421 372
5 5 - 5 7 , 78, 3 4 9
117-123 pierwotna 320, 324 pacz 94
sumienno 30, 60, 61,
modelowanie 96, 365, 381 wtrna 320, 324 pobudzenie 1 1 3
63, 65, 67, 68, 160,
molestowanie seksualne 210, zgodno 396 poczucie
277, 295, 3 5 1 - 3 5 2 ,
oczekiwania 8 9 , 1 0 1 , 1 0 3 , 1 0 5 bezpieczestwa 196, 358,
215, 223, 418 381,396,405
motywacja 14, 34, 47, 62, 79, uoglnione 87, 280 towarzysko 92 360
86,101,103,105,110, odpamitanie 215 ugodowo 30, 60, 61, humoru 3 3 3
132, 142, 217, 239, 253, okres krytyczny 1 8 1 , 1 9 6 , 205 63, 65, 68, 9 2 , 1 6 0 , Ja 242, 4 1 9
255, 265, 267, 275, 279, wraliwoci 182, 205 351,381,396 winy 5 6 , 1 7 8 - 1 7 9 , 224,
287 opinia publiczna 427 zaburzenie 347, 3 5 0 - 3 5 1 , 312, 3 2 3 - 3 2 4 , 328, 355,
altruistyczna 110 opr 361, 368 354, 3 6 3 - 3 6 5 , 3 6 9 - 3 7 0 , 360-361, 361,368
gotowo do reakcji 109 osignicia 207 374-380 wasnej odrbnoci 3 5 6
motywy 109, 277, 282 osobowo 228 diagnoza 65, 4 0 8 wasnej skutecznoci 97,
osigni 39, 43, 400 autonomia 369 zmienno 70. 92, 94, 144, 98, 99, 101, 103, 104,
poznawczy aspekt 100 cigo 1 7 6 , 1 9 2 , ' 1 7 4 , 1 7 6 , 1 8 3 , 1 8 5 , 200, 105, 240, 2 6 4 - 2 8 6 , 271,
pozytywna 1 2 6 - 1 3 0 1 9 4 - 1 9 5 , 198, 2 0 4 - 2 0 5 202, 205 275, 287, 2 8 9 - 2 9 0 , 292,
wewntrzna 1 3 8 - 1 3 9 , 144 definicja 4 1 5 - 4 1 7 osobowo 304, 3 0 6 - 3 0 7 , 313, 329,
zewntrzna 1 3 8 - 1 3 9 klasyfikacja 50, 92 analna 1 7 7 - 1 7 8 , 351 3 6 5 - 3 6 6 , 372, 381, 388,
motywacyjne funkcjonowanie nomotetyczno-idiograficzna autorytarna 51 410-411, 419,424
272 51,52,83,85,324, kompulsywna 3 5 0 - 3 5 2 wasnej wartoci 100, 128,
motywacyjne procesy 208, 326 makiaweliczna 51 1 3 3 , 1 7 7 , 1 9 8 , 242, 248,
234, 2 5 9 - 2 6 2 koncepcja narcystyczna 1 7 7 - 1 7 8 , 299, 256, 2 6 0 - 2 6 1 , 312, 351,
mylenie 233 biologiczna 19, 59, 350 351, 3 5 6 - 3 5 7 , 366 3 5 5 - 3 5 6 , 362, 369, 419
462
indeks rzeczowy
podejmowanie decyzji 278, skadniki osobowoci zorientowana na samoregulacja 89, 9 0 , 1 0 0 ,

384 7 9 - 1 0 8 , 132, 1 4 0 - 1 4 1 , doskonalenie si 1 3 4 - 1 3 6 105, 107, 277, 2 8 7 - 3 0 9
podejcie 287 reklamowane towary 2 1 2 samospelniajce si proroctwo
eksperymentalne 20, 3 1 - 3 9 , strategie 3 0 0 relacje wiadkw 210 104, 372, 4 2 2
43 struktury 101, 272 reprezentacja mentalna 370, samowiadomo 240,
kliniczne 20, 31, 3 4 - 3 7 , 43 style 47, 8 0 - 8 2 , 107 372, 381 2 4 4 - 2 4 5 , 247, 268, 275
korelacyjne (psychome- globalny/analityczny 80, reprodukcja 155 prywatna 2 6 8 - 2 6 9 , 3 3 0
tryczne) 20, 3 5 - 3 8 , 43 81,107 rozmnaanie selektywne publiczna 2 6 8 - 2 6 9 , 3 3 0
podstawowa hipoteza o wysokiej/niskiej 1 5 5 - 1 5 6 , 173 schizofrenia 220, 3 6 9
leksykalna 62 zoonoci poznawczej rozszczepienie 2 1 2 - 2 1 3 , 232, seks 52
pojcie wasnej osoby 248, $2 239 selekcja naturalna 6 8 , 1 5 1 - 1 5 4
255 wygadzajcy/zaostrzajcy percepcji 233 self psychologia 130
polityka spoeczna 427 82 wiadomoci 21 sen 216, 2 1 8 - 2 2 0 , 230,
popd 121, 1 2 7 , 1 2 9 , 132, wypierajcy/przyjmujcy rozwizywanie problemw 303, 341-342
137, 312, 346, 356, 375 82 327, 3 3 2 skonno patologiczna 47
agresji 2 2 , 1 1 1 , 1 1 3 , 216 zaleno/niezaleno od rozwd 195 skrpowanie 301, 3 0 9
pierwotny 115 pola 80, 8 1 , 1 0 7 rozwj skromno 351
seksualny 113, 216 pracownicy zatrudnianie 403 osobowoci 1 3 4 - 1 9 4 spostrzeganie 79, 228, 237
teoria 1 1 1 - 1 1 7 , 1 4 0 , 1 4 4 , ocena 403 psychoseksualny 1 7 6 - 1 7 8 , podprogowe 2 1 1 - 2 1 2 , 3 6 9
250 predyspozycja 74 205 sprawno poznawcza 14
wtrny 115 preferencje 89, 3 8 7 stadium analne 1 7 7 - 1 7 8 , standard 1 0 0 , 1 0 1 , 1 0 7 , 1 2 8 ,
postawa 237, 239 procedura uprzedzania 271 354 290, 3 7 2
antyspoeczna 57, 3 4 9 proces 85 stadium falliczne 177, 354 wewntrzny 287
spoeczna 47, 228 projekty osobiste 276, stadium oralne 176, 354 stereotyp 6 4 , 1 3 6 , 228, 422
2 9 3 - 2 9 5 , 300, 304, 3 0 9 psychospoeczny 1 7 8 - 1 8 1 , strategie 3 7 2
potrzeba 117, 130, 1 4 0 , 1 4 4 ,
dugoterminowy 295 205, 3 1 2 poznawczo-behawioralne
217
krtkoterminowy 295 umysowy 176 303
afiliacji 401
prba nieznanej sytuacji rnice strefa erogenn 176
biologiczna 138
196-197 fenotypowe 1 7 5 , 1 7 8 stres 103, 320, 322, 326, 334,
bliskoci 1 1 9 - 1 2 2
przedwiadomo 2 1 7 - 2 1 8 genotypowe 1 7 5 , 1 7 8 338, 344, 350, 388
intymnoci 401
przejzyczenie 218, 2 3 0 - 2 3 1 grupowe 173 psychologiczny 3 2 7 - 3 2 9
jawna 1 1 7 - 1 1 8
przeniesienie 3 6 0 - 3 6 1 , 376 indywidualne 19, 2 7 - 3 2 , 38, radzenie sobie 3 2 7 - 3 2 9 ,
osigni 1 1 8 - 1 2 0 , 122,
przestpczo 187, 343 40, 41, 53, 57, 59, 62, 345
392, 401, 402, 405
64, 66, 80, 87, 91, 92, trzystopniowy model 342
pierwotna 117 przestpcy 3 4 9
94, 101, 103, 105, 113, struktura 85
spjnoci 250 przewodnictwo elektryczne
118, 1 2 0 - 1 2 1 , 1 4 0 , 1 5 4 , sugestia posthipnotyczna 2 1 3
utajona 1 1 7 - 1 1 8 skry 338, 339
173, 193, 197, 203, 212, sukces 67, 68, 151
wadzy 120, 122, 128, 401 przywizanie 195, 304,
217, 240, 263, 2 6 7 - 2 6 8 , zawodowy 406
wsparcia 129 357 styl 1 9 7 - 2 0 0 , 203,
278, 3 1 1 , 3 1 3 , 3 1 7 - 3 1 8 , superego 2 2 , 1 1 2 , 250, 355,
wtrna 117 3 5 7 - 3 6 0 , 362
327, 330, 345, 350, 388, 362
bezpieczne 201
zabawy 128 393, 4 1 7
niepewne 381 swobodne skojarzenia 361
zmniejszenia zagroenia 129 pici 192, 194, 202, 396 symbolika 218, 2 3 0
wczesne 199
poziom aspiracji 279, 309, 3 5 3 temperamentalne 27 system
psychoanaliza 12, 2 2 - 2 4 ,
poznawcza rewolucja 69, 80, rnicowanie 89 prosty 83, 84
69,95,114,137,207,
82, 88, 89, 104, 107, 110, Ruch Potencjau Ludzkiego zachowa tworzcych
209, 215, 217, 220,
117, 120, 127, 144, 208, 1 3 7 - 1 3 8 , 144 przywizanie 196
2 2 2 - 2 2 3 , 230, 237, 243,
216, 243, 254, 264, 277, rutynowe procesy (patrz: zoony 83, 84
252, 263, 303, 312,
286, 311 326, 344, 3 4 6 - 3 4 7 , 349, automatyczne procesy) lepota czynnociowa 213,
poznawcze 351, 3 5 4 - 3 6 3 , 368, 375, rytuay 2 1 8 239
kompetencje 90, 95 histeryczna 2 1 3
s
3 7 8 - 3 8 1 , 4 0 9 - 4 1 1 , 424
mapy 86 psychologia indywidualna 31 rodowiska wsplne 162,
model 1 3 1 - 1 4 0 psychologia oglna 31 164-165
dezadaptacyjne 104 samokontrola 1 9 2 - 1 9 3 , 195,
psychologia osobowoci 217, specyficzne 1 6 2 , 1 6 4
irracjonalne 104 240, 264, 307, 321
306 rodowisko 12, 14, 28, 54,
ocena 321, 324 samoobserwacja kontrolujca
114, 118, 145, 1 4 7 - 1 7 3 ,
procesy 27, 35, 9 7 , 1 0 1 , psychopatologia 14, 349 82, 267, 275
200, 322, 389, 4 2 0 - 4 2 3 ,
128, 1 4 0 - 1 4 1 , 208, 225, psychoza (patrz: choroba) samoocena 56, 62, 63, 97,
425-427
279, 291, 304, 325, 338, 110, 240, 248, 2 5 9 - 2 6 2 ,
wiadomo 19, 217, 296
363, 375, 395 R 275, 282, 286, 2 9 1 - 2 9 3 ,
302, 304, 353, 355, 360,
rozszczepienie 21
swobodny strumie 336
przekonania 1 0 1 , 1 0 3 - 1 0 4 ,
reakcja 33 3 6 5 - 3 6 6 , 370, 396, 3 9 8
107, 327, 3 6 6 - 3 6 7 , 376
reprezentacje 356
schematy 4 7 , 1 0 1 - 1 0 3 ,
bezradnoci 1 3 4 - 1 3 5 , 372
emocjonalna 271
samopoczucie 63, 313, 325,
330, 334 T
miernik 383 samorealizacja 1 1 0 , 1 3 7 - 1 3 9 , tachistoskop 2 2 0 - 2 2 1
107, 300
stao 326 140, 144 technika eksperymentalna 24
indeks rzeczowy 463
temperament 19, 4 7 , 1 4 1 - 1 4 2 , teoria spoeczno-poznawcza ufno 87 determinanty 69

156, 1 6 2 - 1 6 4 , 200, 9 5 - 1 0 1 , 1 0 7 , 1 3 7 , 140, ulego 86, 3 5 2 instynktowne 150
3 1 2 - 3 1 3 , 346, 4 2 2 209, 264, 287, 3 4 6 - 3 4 7 , uprzedzenia 228, 418 modyfikacja 34, 213
teoria 349, 3 6 3 - 3 7 5 , 3 8 0 - 3 8 1 , uwaga 363 przyczyny 151
bodca - reakcji 96, 403, 4 0 9 - 4 1 0 koncentracja 306 spjno 3 0 9
1 1 4 - 1 1 7 , 123, 127, 347 teoria systemu pole 338 stao, stabilno 73, 94,
cech 4 9 - 7 9 , 88, 89, 91, poznawczo-afektywnego 93 281, 309, 326, 419,
94, 9 5 , 1 0 4 , 1 0 8 , 1 0 9 ,
130, 141, 280, 303, 312,
teoria teleologiczna (patrz:
teoria celu)
W 4 2 2 - 4 2 4 , 427
wyuczone 150
346, 3 4 7 - 3 5 4 , 3 5 6 - 3 5 7 , teorie stadiw rozwojowych walka o byt 6 8 , 1 5 1 , 1 5 5 wzr
362-363, 374-375, 176-182 wartoci 47, 89, 279, 3 0 0 typu A 39, 329, 3 9 2 - 3 9 3 ,
3 7 8 - 3 7 9 , 381, 403, terapia 14, 25, 349, 367, 422 warunkowanie 419
4 0 9 - 4 1 1 , 418, 424 behawioralna 350, 353, bez udziau wiadomoci typu C 3 2 9
celu 1 2 7 - 1 2 8 , 142, 375-376 214, 239 zmienno 73, 93, 281,
2 7 7 - 2 7 8 , 281, 291, 304, poznawcza 3 6 5 - 3 6 6 , 370, klasyczne 33, 284, 304, 307 4 2 2 - 4 2 4 , 427
316 376-377 podprogowe 2 2 7 zadania 89
dysonansu poznawczego poznawczo-behawioralna reakcji 33 stopniowanie 3 6 7
123-126,144 368 reakcji emocjonalnych 34, yciowe 128, 276, 293, 300,
fenomenologiczna 312 psychoanalityczna 22, 336, 97 302, 304, 3 0 9
poznawczo-motywacyjno- 350, 368 sprawcze, instrumentalne idiograficzne 300, 304
-relacyjna 322, 328, 346 skoncentrowana na kliencie 96,115 zainteresowania 47
rdze relacyjny 3 2 3 - 3 2 5 , 34, 3 4 7 zastpcze 97, 214, 284, zakres 73, 78, 8 3 , 1 0 0 ,
346 wyniki 362 293, 313, 364 4 0 2 - 4 0 3 , 405, 424, 4 2 7
psychoanalityczna 3 1 1 - 3 1 2 , tosamo 1 2 , 1 2 2 , 220 wdrukowywanie 1 8 1 , 1 9 6 zapamitywanie 33
314, 3 2 0 moratorium 1 7 9 - 1 8 0 Wielka Pitka (patrz: zasada agregacji 7 1 - 7 3 , 94
spoeczno-poznawcza 3 1 3 osignicie 179 picioczynnikowy model ekwifinalnoci 284, 296,
teoria ewolucji 37, 66, 76, poczucie 19, 8 1 , 1 7 9 osobowoci) 298, 309
1 5 1 - 1 5 2 , 154 pomieszanie 1 7 9 - 1 8 0 wola 307, 3 0 9 wolna 305 ekwipotencjalnoci 284, 296,
teoria funkcjonowania zamknicie 1 7 9 - 1 8 0 wybuch, przymus 3 0 5 - 3 0 7 298, 309
celowego 330 trauma 3 3 9 - 3 4 0 , 342, 346 sabota, hamowanie multideterminacji 284, 296,
teoria inwestycji rodzicielskich triada depresyjna 366, 374, 305-307 309
152,173 381 wrogo 40, 313, 349, 393, okazywania emocji 316
teoria konstruktw osobistych troski 128 397 przyjemnoci 112
25, 26, 8 2 - 8 6 , 89, 102, twrczo 54, 55, 57, 64, 139, wsplna weryfikacja zdolnoci
107, 131, 133, 192, 303 empiryczna 3 6 7 adaptacyjne 3 1 0 - 3 4 5 , 317,
229, 2 5 2 - 2 5 3 , 286, 313, wychowanie (patrz: 320-344
3 6 3 - 3 6 5 , 381, 401, 403,
405
U rodowisko)
wyobraenia analiza 24
intelektualne 28, 47
wybitne 28
konstrukty chronicznie uczenie si 9 6 , 1 1 4 - 1 1 5 , 1 3 8 , wyuczona bezradno 40, 41, zdrada 1 5 2 - 1 5 3
dostpne 2 7 0 154, 233, 264, 278, 285, 103,136 zdrowie 3 1 0 - 3 4 7
przepuszczalne 364 303, 354, 361 wzmocnienie 86, 87, 96, zespl rockowy 2 1 0
hermetyczne 364 proces 33, 37 1 2 3 - 1 2 4 , 138, 293 zespl stresu pourazowego
teoria kontroli 2 6 8 - 2 6 9 przez obserwacj pozytywne 116 369
teoria korzyci - celu 1 4 0 , 1 4 4 (patrz: modelowanie) wewntrzne 309 zmiana
teoria motywacji 1 1 0 , 1 1 3 , instrumentalne 1 1 5 - 1 1 6 zewntrzne 287, 3 0 9 absolutna 205
120, 1 3 0 , 1 3 9 , 142, 144 teoria 12, 34, 35, 86, ciga 1 7 5 , 1 8 5 , 205
teoria nagrd 123
teoria paradoksalnych
8 8 - 9 1 , 9 4 , 1 1 0 , 144,
347, 3 5 0 Z fenotypowa 184, 205
genotypowa 184, 205
nastpstw kontroli umysu uczenia si spoecznego zaburzenia ilociowa 205
338 8 6 - 8 8 , 9 5 , 1 0 7 , 280, dwubiegunowe 3 6 9 jakociowa 205
teoria relacji z obiektem 309 jedzenia 2 2 2 - 2 2 3 nieciga 1 7 5 , 1 8 5 , 205
2 5 0 - 2 5 2 , 270, 2 7 2 - 2 7 3 , zastpcze 214 koncentracji 306 relatywna 205
275, 3 5 6 - 3 6 0 , 362 uczestnictwo kierowane 366, psychiczne 286, 322 terapeutyczna 3 4 7 - 3 8 2
teoria samoaktualizacji 25, 26 381 psychosomatyczne 326, 3 3 9 zmienna niezalena 31, 3 3 5
teoria samodeterminacji 138 uczucie przepywu 1 3 9 , 1 4 4 zachowanie 376 zalena 31
Spis zdj i rycin
s. 23 - Zygmunt Freud - Archives of the History pf American Psychology, University of Akron

s. 28 - Francis Galton - Archives of the History pf American Psychology, University of Akron
s. 32 - Wilhelm Wundt - Archives of the History pf American Psychology, University of Akron
s. 58 zdjcie grne: Archiwum GWP, zdjcie dolne: ze zbiorw Anny i Tomasza Woniak
s. 64 - Paul T. Costa, Robert R. McCrae - ze zbiorw prof. Jana Strelaua
s. 92 - Walter Mischel - dziki uprzejmoci Columbia University Department of Psychology
s. 97 rysunek Sawomir Kilian
s. 98 - Albert Bandura - Archives of the History pf American Psychology, University of Akron
s. 121 - Dan P. McAdams - ze zbiorw autora
s. 136 - Carol S. Dweck - ze zbiorw autora
s. 139 zdjcie Corel Corporation
s. 153 - David M. Buss - ze zbiorw autora
s. 155 zdjcie: ze zbiorw Elbiety Zubrzyckiej
s. 163 - Robert Plomin - ze zbiorw autora
s. 186 zdjcia: ze zbiorw Krystyny Cackowskiej
s. 194 - Jack Bock - ze zbiorw autora
s. 221 zdjcie: Archiwum GWP
s. 227 zdjcia dziki uprzejmoci Paula Lewickiego
s. 232 - John F. Kihlstrom - ze zbiorw autora
s. 247 zdjcie: ze zbiorw Szymona witajskiego
s. 256 zdjcie: Corel Corporation
s. 257 - Hazel R. Markus - ze zbiorw autora
s. 285 zdjcie: ze zbiorw Witolda Grabowskiego
s. 303 - Nancy Cantor - ze zbiorw autora
s. 316 zdjcia: dziki uprzejmoci Carrolla E. Izarda
s. 317 zdjcia Paul Ekman
s. 327 - Richard S. Lazarus - ze zbiorw prof. Jana Strelaua
s. 343 - James W. Pennebaker - ze zbiorw autora
s. 369 - Aaron T. Beck - ze zbiorw autora
s. 371 zdjcie: Archiwum GWP

Pervin L - Psychologia Osobowości

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Pervin L - Psychologia Osobowości

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Lawrence A.

GDASKIE WYDAWNICTWO PSYCHOLOGICZNE

przekad: Marek Orski

The Science of Personality

Copyright 1996 by Lawrence A. Pervin

Wszystkie prawa zastrzeone.

Wydanie pierwsze w iezvkn nnlskim

Edytor: Anna witai

Druk: Drukarnia Stella Maris

Gdaskie Wydawnictwo Psychologiczne s.c.

1. Wprowadzenie: naukowe badanie osobowoci 19

1. Podstawowe skadniki osobowoci 47

2. Cechy jako skadniki osobowoci 49

3. Poznawcze skadniki osobowoci 79

4. Motywacyjne skadniki osobowoci 109

II. Rozwj osobowoci 145

5. Geny czy rodowisko? 147

6. Podune badanie ycia ludzkiego 174

Podune badania rozwoju 182

III. Badanie osobowoci - wybrane zagadnienia 207

Procesy motywacyjne wane dla Ja: autoweryfikacja oraz autowaloryzacja

9. Od mylenia do dziaania 276

10. Emocje, zdolnoci adaptacyjne i stan zdrowia 310

11. Nieprawidowe funkcjonowanie osobowoci a procesy zmiany 347

Porwnanie rnych modeli 379

12. Ocena osobowoci 383

13. Zakoczenie: aktualne problemy oraz perspektywy psychologii osobowoci 415

Indeks nazwisk 455

Indeks rzeczowy 459

Spis zdj i rycin 464

Zadaniem tej ksiki jest zaprezentowa- Tymczasem w cigu minionych trzy-

Potrzeba zmian w nauczaniu psychologii osobowoci

razem program nauczania w odpowiednim ten bdzie dotyczy podstawowych aktual-

Ukfad i zawarto ksiki

na niektre z zagadnie przewijajcych si ci. Nastpnie sporzdzam list pyta,

W. G. Dahlstrom, University of North Lawrence Lilliston, Oakland University

Trzy tradycje badawcze

z powodzeniem opracowywali testy, dziki to stao si wic gwnym przedmiotem

osobowoci w latach 1945-1955 (Bruner, kadego czowieka prywatnej teorii oso-

si na zwizkach midzy wybran liczb lajce obiektywnie oceni, ktry z mw-

osobowoci w XX wieku" (Allport, 1937, bowoci i opublikowa nowy kwestiona-

przykadana do rnic indywidualnych, po- w badaniach korelacyjnych pytania s ci-

Eksperymentalne podejcie rzystywanych w naukach przyrodniczych.

umoliwio wyeliminowanie wpywu zna- kowania klasycznego. Dowiadczenia Paw-

przykadem moe by sawne studium wa- wzmocnie miaa szczeglny wpyw na

podejcie korelacyjne, to badanie osobo- eksperymentalnej? Wicej na ten temat

bez odpowiedzi pozostaje pytanie o sto- wo czowieka jako cao. Po rozbiciu

Wsplne cele, rne drogi

izolowane aspekty zachowania oraz poszu- w sposb naturalny i spontaniczny. Nic

(Loftus, 1991, s. 16). Zwolennicy bada emocjonalnych i pamiciowych. Szerzej

1 odrzucania innych, a zwolennicy jednej Dzieo Murraya (1938) uwaano po-

TABELA 1.1 Potencjalne zalety i wady poszczeglnych metod badawczych

Studia przypadkw i obserwacje kliniczne

Badania korelacyjne i kwestionariusze

e odziedziczylimy po naszych rodzicach wziciu poczy metody stosowane przez

w poczekalni wiec si jak wypolerowane rowcy o niskich wskanikach (Evans, Pal-

sytuacj, w ktrej wstrzs by do unik- a depresj, dochodzc do wniosku, e

TABELA 1.2 Przykadowe pozycje z Kwestionariusza Stylu Atrybucji (ASQ)

Wyobra sobie, e od pewnego czasu bezskutecznie szukasz pracy.

1. Wymie jedn gwn przyczyn:

Wsplne cele laboratoriw i trafiaj na pierwsze strony

naukowe, na przykad pojcie motywu czy Na przykad hipoteza moe stwierdza, e

nipulacji zmiennymi w celu ustanowienia chologw na osobowo czowieka skada

badaniu jednostki. Przykadw takiego 6. Czsto badacze osobowoci cz ze