You are on page 1of 21
Q0SQ0 - PERU ISKAY WARANQA CHUNKA QANCHISNIYUQ WATAPI snnaictantesro AcABIMiCO DE MUMANTD ADEs EDLCACION . 4, SUT: EL SUSTANTIVO El sustantivo es la palabra que sive para sefialar a los seres, tengan estos existencia indepandiento 0 depandiente. El sustanivo esta formado por un morfere central (nucleo o raiz) y uno omés morfernas periféios que se afiaden. a) Sutiq yupayninkuna: Numero del sustantivo: bs nimeros del sustantivo son: ‘CHULLA YUPAY: NUMERO | ASKHAYUPAY: NUMERO PLURAL SINGULAR Los tgmninos quechiuas se pluraizan con el suff KUNA [Ao Pero 7 Algoxuna Paros | Wragecta Sefior | Wiregochakuna —_“Sefiores Malki :Arbot mallkkuna ‘Arboles )_Sutig ergo chinanhina = Genero del sustantve: Los géneros del sustantivo son: orgo masculin) y china (femenino). Para expresar el género de los sustantivos debemos tener en cuenta lo sigue: a mayoria de Tes sustanives no requieren ‘demarca de género. Em: ‘Alos sustantivos epienos releridos a personas se antepone la palabra CHARI para el género masculino y palabra WARMI para el género_ animales se anteponen la palabra ORQO para et género masculino y la palabra CHINA para el género femenino. Asi. femenino. Em: Uani’ag:trabajadora) ‘Ghani waw hijo Kilu: calle Ghar erge: nia rio hari haway: neto Yachecheq: profesora) Wari wawa: hia | Prengakuy: verguenza Wanni erge: nia : Wermi haway: nieta ales sustantives epoenos reeridos a | Enos sustantvesheterGnimos se emplean palabras diferentes para nombrar él género ‘masculino 0 el género femenino. As Orgollema: lama macha ‘poche: abuelo “Awichar abuela Oro kuntur: Céndor mecho wayna: joven Sipas: joven Oreo ago: perro tayla: padres | Mama: masce | Orqo michi: gato galay: yernos: #° | Qhachun: nuera ‘Ching llama lama hembra fenuto: cuye macho / | Qowi: cuye hembra Chine kuntur: Céndor hembra Kanka: gallo Walla: galina Chine algo: perra i e {Letina mich: gata (o$ ‘xivrnsioan soins neu cUsco _DeraRTAsthV10 ACADEMIC DEMUMANIDABESY EDUCACION ‘SUTIQ PHASMIKUYNIN = CLASIFICACION DEL SUSTANTIVO a) Sustantive propio = Suti chaninchag: Nombran ‘especificamente a seres determinados. Ejemplo Pedro, Cusihuaman, Pitusiray, Areghepa, Machupicchu, Tegse Qocha, Urusaywa, Inti raymi, et. A. Por suextensign ‘) b) sustantivo comin = Mana chaninwan sutichaq: Son las que Wifiariyninman hina se nombran genéricamente a cualquier ser, de una especie segtin sexo, edad, cosas, fenémencs naturales y artifciles Ejemplo. ghar, wayge, auki, ch’uspi, tika, wayra, inti, Fan, ‘echuna, sara, sauko, wata, a) Sustantive concreto = uyariy, hap'iy, rikuy suti : nombra @ los seres que existen en la realidad y que B. Por su naturaleza pademos representarlo, Ejemplo: mallki, ch‘uspi, Riqch‘ayninmanta pacha, taytamiama, oro, ch’aska. b) Sustantiva abstracto = Yuyayilapi hap'ikuy suti representan a seres que no existen en si mismo, sino en [as cosas, viene de la idea para calificar su carécter. Ejemplos mosqhoy, munay, kus, lhull, 4) Sustantive individual = Chillapi suti : Nombra a los Seres vobjetos aisadamente de ls dems. Ejemplo: Por su estructura oo wislla, lirp’u, chita. Ghewartyninmanta pacha a4 4 sustantivo colectvo = asthapl sui: Nombra cosa, ‘objetos, seres e individues reunidos, que forma un conjunto. Ejemplo: oyllu, sisi wasi (hormiguera), malikikuna (arboleda), wellpakuna (aves) Llank’anapag: 1, Sapankanman sutinta gelqay = Escribe los nombres a cada uno @ — 0 DEPARTAMENTO ATADESHICO BE MRAM ADRS 2. Qelqay chunka sutikunata qawasqayki hinaman= Escribe 10 sustantivos sogiin corresponds OBJETOS- i PERSONAS = RUNAKUNA EE SNARE IMAYMANAKUNA 3. Realiza una lista de sustantivos propios y comunes, que empiecen con iaietra indicada Cc LETRA, SUSTANTIVOS PROPIOS SUSTANTIVOS COMUNES: s a A | T Q e A I i | L - : = oT] I K travenino worse DEL Cosco unanranteSo ACanDtico BE HUMASIDADISY EBLCACION 4, A\l0s siguientes sustantivos propios colécales un sustantive comin: José Pachakuteg Qosqo Titigaga qocha Boby Huascaran Yachana wasi 5. Escribe los sustantivos pro Takipakuq Yachachig hatun gocha yechag tapara Hagia igo lun yachay wasi 6. Escoge el sustantivo comin més apropiado del recuadro y completa cada orecién. tka - unancha - kanka ~ fanta ~ Panay 1 puke yuraqwan. 2. alinta takimun. 3. Puke munaycha. 4, 5 ___piuymanta kasha ‘eytay. rantimun, 7. Une cada palabra en quechua con su correspondiente en castellano 1. Wawa (0) Gata 2. Qhari (9) Poros 3. Uni (3 Sila 4, Wasimasi (2) Paoma 8. Yachachiq (9) Peiseno 6. Mama (9) Vecino 7. Algokuna (5) Profesor 8, Punchay (1) Bebe 8. Llagtamasi (2) Veron 10. Michi (14) Cabeza 41. Uma (¢) Mama 12. Tiana (7) Dia PactLTADDECIENC AS HUMASID ADE * DEPARTAMENTO ACADEMEO De MUNIAMD AES EDUCACION 8, Escribe § sustantivos on los recuadros que corresponde conveniontes: |_ PERSONAS ‘ANIMALES FRUTAS, ‘OBJETOS 8, Escribe dos sustantivos propios por cada sustantivo comin dado. Universidad $$ Hombres $e Profesores Nios Incas ‘10.Escribe sustantivos segiin ei género: UYWAKUNAMANTA RUNAKUNAMANTA evascastte ACADEMICO DF Ha MISMIDADESY ENLEACION 'SUTIORANTINKUNA = LOS PRONOMBRES El pronombre no tiene una significacién propia, pero reemplaza al nombre dentro de una frase 0 tuna oracién gramatial PRONOMBRES PERSONALES = RUNAQ SUTIN RANTINKUNA. - Designan a las personas y ést0s sont = CHULLA 8 ‘ASKHA= PLURAL 2 Noga = yo + | * 2 | Qan a P| Pay =éel 2 ‘Llank’anakuna: Hunt’apay fuinaq sutin rantinkunata SINGULAR CHULLA LUMVERSIDAD ANDINA De cUSCO Fac IAS Y HUMIASIDADES DerARTAMENTD ACADEMICO DE HUMANIDADHS Y EDUCACION RUWACHIQ T'IKRAPAYAY- CONJUGACION DE VERBO. KUNAN PACHAPI ~ EN TIEMPO PRESENTE ‘SUTIQRANTIN RUWACHIO TUKUKUYNINKUNA RUWACHIQ GONJUGACION DE PRONOMBRE VERBOS TERMINACIONES TIKRAPAYAY VERO PERSONAL VERBALES en presente simple del modo _— vo a ~ an Qan tyanki Tu vives Tyay aii 7 in, Pay iy Pay tiyan El, ella vive = Uankay - - Uyariy Nosotos(as) vivimos Ne z loganchis caer rachis Noganchis tiyanchis (ncuyente) Hamuy +— Riy Nosotros(as) vivimos Nogayku -yku Nogayku tiyayku eae aniuna -nkichis ‘Qankuna tyankichis | Ustedes viven Paykuna -nku Paykuna tyanku | Flos, (as) viven. 4. Tupachiy sapanka linpisqata simichasqawan ch ullapi askhapi = Enlaza eada forma verbal con su numero y persona {[vyerinku $= os ° i vi = Hit t= co ge WASIPI LLANK’ANAYKIPAQ: Ruwachigkunata tikrapayaychis- Conjuga ls verbos Nowa gelgani | Rawinchay = leer 2 eranrasnto ACanPMICD DE MIMANIOADESY EDCCACION Much’ay = besar es ee eee SUTICHANINCHAQ ADJETIVG El adjetivo express las caracteristicas individuales de! sustantivo, las cuales son: Calidad, sabor, tamafio, Cantidad, posesion, peso, forma, color, nimero, et 'SUTICHANINCHAG PHASMIKUYNIN = CLASIFICACION DE ADJETIVOS 4. SEMANTICAMENTE = IMANINNANMANTA PACHA. ‘Alin = bueno ‘# Kusapuni = siempre bueno Ja} Los que califican calidad: J+ Ch/uya =limpia oseleccionada Allillants chaninchaq #Sumag =rico, bueno ‘*Munay =bonito (a) + Mish = dulee Jb) Los que califican sabor: Haya = picante (Qspage chaninchag + Presqo = salad, fermentar, amargo *’ayma = desabrida + Hotun =pequefio ‘*Ranu= delgado fade /Huch’uy ©) Los quecalifcan tamafio y dimensién: Sayaynin chaninchaa, 4) Los que califican cantidad y + Askha = arto /Pisi= poco peso: Llasag askha chaninchag ‘+ Chhaytukuy = bastante #Llasa = pesante / Ch’usag = ‘A. ADIETIVOS CAUFICATIVOS vacio, viane SUTICHANINCHAQKUNA ‘+ Muyu=redonda * Long’o =globular + Palta = aplanads + Qhasqs = dspere ‘*Saywa = wiangulo €@) Los que califcan forma {ghawariyninman hina chaninchag '*Yana = negro + Yurag = blanco *# Puke = rojo = Qellu = amarillo. ‘= Kulli= morado A) Los que califican color: Hing! chaninehagkuna «Allin = buenos / Millay = mala 6) Los que califcan to fisico ymors: } qhelli = sucio (a) Alia, mana alin chaninchagiuna |} ° getia~ocoso, perezoso ‘Tullo =flaca 10 At sxcthtnoe CSCI oes pi Deraserantno ACABERICD OE KUMARDADESY EDUCACIOS Uank’anakuna 1. Qhaway kay alqokunata = Observar estos los perros Imatan qhawashanki? = {Qué estas observando? alga algo 2. Completa los adjetivos a cada sustantivo co Alli Millay = feo, malo. igrio, salado sin sal a ye acta tape citacisey HUMANIDADES unatantenro ACADEMICD DE HUEMDADNSY EOUCACION TAMANO: grande, extonso tajsa = bajo, chico huch'uy= pequefio rakhu = grueso.gordo kel = angosto fiafu = delgado, Cantidad: askha = harto pisi = poco, menos aslla = un poco cchhike = poguito Chhay tuluy = canlidad enorme llasaq = bastante iviana llasa = pesante, = DEPARTAMENTO AGADEMICO DE HUMANIDADES ¥ EDUCACION laphla = laminado qhasqa = Aspero | 1 ai | sarpha = escama ——— | coor: | yuraq = blanco Yara = veg giomer = verde: somo rublo } |. rage anges = azul. 'SUFIJOS POSESIVANTES ie | Cuando acaba en | Cuando acaba en ietivos vocal ‘consonant (eed ‘rapersona | Waray aq ny Mi Chiula [da persona [Mama yk atoq= nik Tu Srapersona | Maman ‘aiog nin Su ‘tapersona | Mama=nehis | alog-ninchis | Nuesto (a) ‘askha |-lapersona > [Mama yku alog = niyku ‘Nuestro (a) (E) ‘da persona_| Mama ykichis | aloq -niykichis | Vuestro (3) L Srapersona | Mama-nku alog=ninku | Su, de ellos fas) 13 Qhawarichiykuna: Ejemplo py algoykichis = pero de ustedes algonku = perro de ellos, elas Forma frases con los adjetivas ya conocidos: Ejemplo: Hatun mich, yana michi 14 a al naclitabarenntcne) neMacmsaes enantantesce sexototico ae uNeantn abe FOECACION Forman oraciones con los adjetives, Elm, Hatun algo askhata mun ESCRIBEEN QUECHUA Recto / curyonne nn Uimpio sucios 15 DePaREAMENTO ACABEAIICO DE MUMAMDADES Y EDUCACION Cerrado / abierto—~ Completar con dos adjetivos correspondientes: algo 4. Chay... 2. kasqa, ‘Yana, yurag,oge, chung, hatun,uchuy, ful, milla Yana , p90, milly, by asishan, miushan, pujlashan & & 16 VERSIOAS ANDINA YUPAYKUNA Unidades 1 al 9 | Decenas 40 al 59 1THuk [40 Chunka (2 Iskay, 7 [20 Iskay Chunka | {3 Kinsa | 30 [4 Tawa 40 | 5 Pisqa so | & Soqta [60 | 7 Qanchis 70 [8 Pusaq 80 | 9 isgon [90 _| Ala Decena “Chunka” “Yoq™ Centena Pachak “| Equivale A Decir Con. [ichunka hukniyoq 100 pachak [12 chunka iskayniyoq | 200 iskay pachak [713 chunka kinsayoq - 300 14 400 15 - 500 25 600 36 [700 38 [800 99 [900 Nimeros intermedios de las centenas del 101 al 999 (ToT pachak huxnivog 212 iskay pachak chunka iskayniyoq 334kinsa pachak kinsa chunka tawayog 443 tawa_pachak lawa chunka kinseyoq $10 pisqa pachak chunkan : 780 ganchis ‘pachak isgon chunka _| (813 [se7 999 _ _ 18 YUPAYKUNA Unidades 1 al 9 | Decenas 10 al 98 1 Huk 110 Chunk 2 Iskay | 20 Iskay Chunka | iE 3 Kinsa 30 [4 Tawa 40 ie! | [5 Pisga [0 | 6 Sogta 60 | 7 Qanchis 70 8 Pusaq 80 4 8 Isgon 90 | Equivale A Decir Con. V1ichunka hukniyoq Ala Decena “Chunka” “Yoq" Centena Pachak 100 pachak 12 chunka_iskayniyog [73 chunke kinsayoq [200 iskay pachak 300 14 400 5 500 [25 600 [36 [700 38 [800 99 [900 t 101 pachak hukniyoq [212iskay pachak chunka iskayniyoq 334kinsa_pachak kinsa chunka tawayoq Numeros intermedios de las centenas del 107 al 995 510 pisga_pachak chunkan 443 tawa pachak lawa chunka kinsayoq [B13 [987 999 [780 qanchis pachak isqon chunka 18 1000 waranga SS 2000 iskay waranga ‘3.000 4000 5 000 6 000 7000 8 000 9.000 LLANK’AY: 234. 444, q

You might also like