O Owicim Ludzie Historia Kultura, nr 13, maj 2009

OTTO KSEL ZIELONY WINKIEL

(W SETN ROCZNIC URODZIN)

C
zy uwierzylibycie komu, komukolwiek, jeli powiedziaby, e by na tym wiecie czowiek, ktry pomimo
tego, e ju nie yje, jest w stanie w pewnych kwestiach zmieni twoje pogldy i postrzeganie innych? Jakie trzy
lata temu odpowiedziaabym, e jest to bardzo mao prawdopodobne. Jednak na moje szczcie, myliam si.
bez wzgldu na okolicznoci, do nas przychylnie i sam na- Siadalimy na krokwiach,
w jakich si znajdujemy. On wizywa z nami rozmow. rozstawialimy warty, aby
sam w tak trudnych i okrut- Jako si z nim dogadywa- nas nikt nie naszed i wtedy
nych warunkach obozowych limy, cho jzyk niemiecki Otto rozpoczyna nas uwia-
pokaza, e mona do koca znali tylko niektrzy spord damia, e nie trzeba si za-
pozosta czowiekiem. Jed- nas. Z pocztku pyta nas, za amywa, e pobyt w obozie
nak faktem, ktry zrobi na co dostalimy si do obozu. nie potrwa dugo. Wypyty-
mnie najwiksze wraenie, Trudno mu byo uwierzy, i wa nas o rodziny, o powd
jest co bardzo zwyczajnego jestemy ludmi niewinnymi, aresztowania, zapytywa te,
za dla mnie znaczcego ktrych ujto w apankach czy utrzymujemy kontakty z
wiele. To data mierci Ksla. lub aresztowano w domach rodzinami. Pomimo e przez
Dokadnie w roku, w ktrym
umiera Otto, ja przychodz Do Auschwitz trafi w maju 1940 r.
na wiat. Mody czowiek z pogldami, wartociami
Otto przed wojn pracowa i marzeniami. Trafi tam w konkretnym celu,
jako pomocnik biurowy. Jego
yciowa filozofia brzmiaa aby sta si bezimiennym narzdziem
nastpujco: Ludzie zostali w rkach wadz III Rzeszy, realizujcym ich
stworzeni jako rwni, tym- zbrodnicze zamiary. Nikogo nie interesowao
czasem nierwno korzysta-
j z dbr doczesnych. Jedni
kim by, zanim trafi do obozu. Liczyo si
maj wicej ni im trzeba, jedynie to, kim, a raczej czym ten czowiek
inni cierpi niedostatek. To, si stanie, wpadajc jak malutki trybik w t
co tym bogatym zbywa, zbrodnicz machin za.
a mnie brakuje, zabieram so-
bie sam, poniewa wiem, e w ramach akcji represyjnych. cay okres pobytu mielimy
Fot.: APMA-B

tamten dobrowolnie mnie Ksel obieca nam sw po- z nim tylko dwa spotkania,
tego nie odda. Niestety, to moc i rzeczywicie dziki nie- mnie osobicie pozostay te
wanie motto stao si powo- mu wielu winiw dostao spotkania najduej w pami-
Zdjcie zrobione po wojnie. dem osadzenia go w jednym z prac w korzystnych koman- ci. Odzyskaem przez to wia-
pierwszych obozw koncen- dach pisa w swojej relacji r w czowieka. Uwierzyem,
tracyjnych na terenie Rzeszy. Bronisaw Cynkar. e nawet wrd Niemcw,
Za liczne kradziee, ktrych Funkcja, jak peni Otto ktrzy szczeglnie zncali si
OTTO KSEL dopuszcza si gwnie dlate- w obozie, daa mu due mo- nad nami, s jednostki godne
go, by kradzionymi rzeczami liwoci wpywania na los noszenia nazwy czowiek
Urodzony 16 maja 1909 r. w Berlinie. Wizie obozu obdarowa biednych, skiero- podlegych mu winiw. mwi w swojej relacji Sta-
Sachsenhausen. Do Auschwitz trafia 20 maja 1940 r. wraz wano go do Sachsenhausen. Oto fragment rozmowy nisaw Biaos.
z 29 innymi niemieckimi kryminalistami, nazywanymi Do Auschwitz trafi w maju przeprowadzonej po wojnie Otto w obozie przebywa
w pniejszym okresie zaoycielami KL Auschwitz. 1940 r. jako mody czowiek, z Kselem, potwierdzajcej gwnie w towarzystwie Pola-
W obozie oznaczony zielonym winklem oraz numerem z uksztatowanymi ju po- szlachetno postawy tego kw. Na wiadomo o plano-
obozowym 2. Do grudnia 1942 r. peni w Auschwitz funk- gldami, wartociami i ma- winia. Gdy tego tryskaj- wanej ucieczce trzech z nich,
cj kapo na stanowisku Arbeitsdiensta. 29 grudnia 1942 r. rzeniami. Trafi tam w kon- cego humorem berliczyka, jego bliskich kolegw, mg
wraz z trzema Polakami ucieka z obozu. Po schwyta- kretnym celu, aby sta si ktry mia dar roztaczania zareagowa tylko w jeden
niu, ponownie zostaje osadzony w Auschwitz. 8 lutego bezimiennym narzdziem wok siebie dobrego nastro- sposb. Nie uciekabym, bo
1944 r. przewieziony do Flossenbrga, gdzie pozosta- w rkach wadz III Rzeszy, ju, zapytaem jesieni 1969 r., przecie wiodem w Ausch-
je do zakoczenia wojny. Umiera 17 listopada 1984 r. realizujcym ich zbrodnicze jak tego dokona, e nie ma witz dobre ycie [...] Polacy
w jednym z bawarskich miasteczek. Wyjtkowy i dobry zamiary. Nikogo nie intereso- adnych wrogw, Ksel od- z mojego komanda zamie-
czowiek. wao kim by, zanim trafi do rzek: To oczywiste, e nie rzali ucieka. Mietek by
obozu. Liczyo si jedynie to, mogem kademu, kto mnie oficerem i musia liczy si
Wszystko zaczo si, kiedy emocji, e ju wiedziaam. kim, a raczej czym ten czo- o to prosi, pomc w dosta- z tym, e wczeniej czy pniej
miaam wybra temat pra- Pisz. wiek si stanie, wpadajc jak niu si do dobrego koman- zostanie rozstrzelany. Funk-
cy magisterskiej. Od dawna Dziki niemu i jego historii malutki trybik w t zbrodni- da. Jeeli byem zmuszony cjonariusze Politische Abtei-
interesuj si tematyk obo- dotaro do mnie kilka bardzo cz machin za. Otto Ksel komu odmwi, wtedy mu lung polowali na wszystkich,
zow, wic mj promotor za- istotnych kwestii. Po pierw- udowodni jednak, e pomi- mwiem Przyjd znowu!. ktrzy wedug ich przypusz-
sugerowa mi, e powinnam sze, swoj postaw Ksel mo ogranicze, jakie narzu- W kocu to si przecie uda- cze zajmowali stanowiska
zaj si osob Otto Ksela, udowodni mi, e nie kady ca na winiw ten chory wao. Nowo przybyych przy- w polskiej armii. Miaem do
niemieckiego kryminalisty, Niemiec by zalepiony przez system, bya moliwa jaka dzielaem do zych komand, wyboru: zadenuncjowa ich,
winia Auschwitz, peni- nazistowsk propagand, alternatywa. a tych, ktrzy ju pewien czas albo z nimi ucieka. Gdyby
cego w obozie funkcj kapo. i e nie kady Niemiec by Jeszcze w okresie naszego tam pracowali, przenosiem uciekli beze mnie, nikt by mi
Do dzi pamitam pierwsz wwczas dumny, e naley pobytu w budynku dawne- do lepszych. nie uwierzy, e nie zauway-
przeczytan relacj, ktra do aryjskiej rasy. Myl, go Monopolu Tytoniowego Arbeitsdienst Otto Ksel em przygotowa do uciecz-
zadecydowaa o tym, i K- e najwaniejsz rzecz, ja- zaczy powstawa pierwsze zawsze pogodny, umiech- ki. A wtedy przyszaby kolej
sel nie by ju dla mnie jed- na mnie. Denuncjowa ich
nym z tysicy winiw, ale Arbeitsdienst Otto Ksel zawsze pogodny, umiechnity jednak nie chciaem mwi
sta si kim na swj sposb i uczynny. Zabiera nas na strych bloku i przez cignite po wojnie.
bliskim. Oto ta relacja: Otto dachwki pokazywa okolice Owicimia. Siadalimy na W relacji byego winia Wil-
Ksel nauczy si na skrzyp- helma Brasse, przygotowania
cach wygrywa nasz hymn krokwiach, rozstawialimy warty, aby nas nikt nie naszed do ucieczki wyglday nast-
pastwowy i na zo swo- i wtedy Otto rozpoczyna nas uwiadamia, e nie trzeba si pujco: Otto potrzebowa
im kompanom, niemieckim zaamywa, e pobyt w obozie nie potrwa dugo. legitymacyjnego zdjcia, kt-
kapo, w kko go gra. Ka- re miao by wykorzystane
demu przy tym powtarza, kiej nauczyam si od tego komanda robocze. Funkcj nity i uczynny. Zabiera do jakiego dokumentu. Je-
e po wojnie zostaje w Pol- wyjtkowego czowieka, jest Arbeitsdiensta peni Otto nas na strych bloku i przez dynym miejscem w obozie,
sce. Te dwa zdania wzbu- umiejtno kroczenia przez Ksel, wizie oznaczony cignite dachwki poka- gdzie takie zdjcie mogo
dziy we mnie tyle skrajnych ycie z podniesion gow, numerem 2. Nastawiony by zywa okolice Owicimia. by wykonane, bya oczywi-

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16
O Owicim Ludzie Historia Kultura, nr 13, maj 2009
cie pracowania fotograficz-
na Erkennungsdienstu. Po
wykonaniu odbitki zdjcie
zabra Otto, a drugi ucieki-
nier (Bara) w odpowiedni
sposb je spreparowa, tzn.
w bardzo perfekcyjny sposb
musia domalowa na zdj-
ciu mundur SS, w ktry niby
ubrany by Otto.
Ucieczka czwrki miakw
bya zaplanowana w naj-
mniejszych szczegach. Za-
dbano o wszystko. O tym,
jak przebiegaa ta brawurowa
ucieczka, mwi w swojej re-
lacji jeden z jej uczestnikw,
Jan Bara-Komski: 29 grud-
nia 1942 r. ucieczka dosza do
skutku. W tym dniu Mietek
i Otto udali si do kierowni-
ka Landwirtschaftu, aeby
wypoyczy par koni i plat-
form w zamian za dwie sza-
fy biurowe. Komi wjechali
do obozu, zaadowali cztery
szafy, dwie z nich zgodnie
z umow dostarczyli do
Landwirtschaftu. Nastpnie
wyruszyli na umwione miej-
sce zbirki. Na miejscu zbir-
ki Kuczbara by ju ubrany
w mundur esesmaski i pre-
zentowa si gronie.
Bya godzina 10, kiedy wy-
ruszylimy ca czwrk, goniec przywiz je wieczo-
w kierunku bramy przy Bau-
leitungu. Powozi Otto, poma-
ga mu Mietek. Ja siedziaem
za nimi, tyem do kierunku
jazdy. Kuczbara esesman
ulokowa si na kocu plat-
formy na jednej z szaf. W po-
owie drogi do Bauleitungu
nagle musielimy si zatrzy-
ma, nad naszym przedsi-
wziciem zawisa katastrofa.
Przed nami, w odlegoci
moe 60 metrw wyrs jak-
by spod ziemi Lagerfhrer
Aumeier. Przystan, zastano-
wi si... Potem widzielimy
ruch... Jakby zamierza do nas
podej... Znowu wstrzyma
si... Machn rk i zawrci nas pniej poinformowano)
w kierunku obozu, nasz za-
przg piorunem dopad do
bramy. Kuczbara machn po-
zwoleniem na wyjazd (ktre
Arbeitsfhrer poprzedniego
dnia podpisa), bariera posza
w gr i w mig znalelimy
si na publicznej drodze nad
So. Zaprzg gna, aeby jak ich potem nigdy w yciu nie
najprdzej oddali si od ko-
lumn roboczych.
Po drodze musielimy min
szlaban kolejowy, ktry jak
na zo opad w d; przeje- nia, ktry t niemale idealn
day pocigi, a tymczasem
dostrzegano nas z komanda
pracujcego w pobliu. Kapo
z kilku ludmi zacz biec
w naszym kierunku kon-
frontacja moga zagrozi
ucieczce szczciem pod-
niesiono szlaban, wic ostro
ruszylimy do przodu. Nie-
dugo potem wpadlimy do
wsi i do waciwej zagrody.
W mig konie byy wprowa-
dzone do stajni, a platforma
znalaza si w wozowni.
Przebralimy si na cywilw,
wrzucilimy do studni pa-
siaki i esesmaski mundur
1 2 3 4
i wyszlimy z zabudowania
na drog. Nagle znowu zro-
bio si niebezpiecznie. Szli
w naszym kierunku miernicy
z esesmanami. Musielimy
przyczai si w opotkach
i czeka. Gdy przeszli, ru-
szylimy w kierunku mostu
na Wile, gdzie oczekiwao
na nas czterech ludzi. Jeden
z nich to Andrzej Harat z Li-
bia, gwny organizator
ucieczki. Od mostu do Libia
szlimy piechot, po dwch w
Otto planowa ucieczk od duszego czasu, w tym celu
gromadzi pienidze i kosztownoci, ktre w duej mierze
otrzymywa z Sonderkommando od Mietka Morawy,
winia z Krakowa, poprzez Izaaka Wokowicza
z Sonderkommando, ktry pochodzi z Bdzina.
odstpie jednego kilometra,
z zachowaniem ostronoci,
bo musielimy przechodzi
obok dwch posterunkw
policji niemieckiej.
Spotkanie nastpio w domu
Harata po poudniu, potem
by obiad i wsplne zdj-
cie. Podczas rozmowy z go-
spodarzami okazao si, e
w oglnym popiechu doku-
menty obozowe pozostay
w Broszkowicach. Specjalny
rem. Wysane byy pniej do
Warszawy.
Z Libia do Warszawy na-
sza droga prowadzia przez
granic Generalnego Guber-
natorstwa. Wyruszylimy do
granicy na rowerach. Jecha-
limy pojedynczo, w duych
odstpach, kady z przewod-
nikiem. W pewnej wsi, wie-
czorem, kazano nam wmie-
sza si w tum ludzi idcych
z kocioa po naboestwie.
W ten sposb dotarlimy do
strefy granicznej. Granic
przeszlimy w nocy w szcze-
rym polu przy akompania-
mencie strzelaniny, ktr (jak
specjalnie si w tym czasie
wywoaa organizacja, ae-
by zaangaowa Niemcw
i przez to uatwi nam przej-
cie. Po drugiej stronie granicy
nastpio poegnanie. Kucz-
bara, obecnie Janusz Sikorski,
i Ksel pojechali natychmiast
do Warszawy pocigiem. Ju
widziaem.
W archiwalnych dokumen-
tach zachowaa si rwnie
relacja innego byego wi-
ucieczk czwrki obozo-
wych znajomych przedsta-
wia nieco w innym wietle.
Otto, po otrzymaniu Ehren-
haftling, planowa ucieczk
od duszego czasu, w tym
celu gromadzi pienidze
i kosztownoci, ktre w duej
mierze otrzymywa z Son-
derkommando od Mietka
Morawy, winia z Krakowa,
Fot.: APMA-B
poprzez Izaaka Wokowicza
z Sonderkommando, ktry
pochodzi z Bdzina, polski
yd. Osobicie dorczyem
Ottonowi dwie przesyki.
Naturalnie, o jego planowa-
5 6 7 8
nej ucieczce nikt nie wiedzia.
Ucieczk zaplanowa wraz
z Mietkiem Januszewskim
i Kuczbar dentyst obo-
zowym, ktry pniej oka-
za si wini. Otto na wozie
konnym, w szafie, wywiz
ich z obozu, gdzie Otto nie
podlega kontroli postenketty
przez esesmanw. By znany,
wiedzia ktry mia na tym
szlabanie sub.
Pod Krakowem, kiedy spali
w stodole, wczesnym ran-
kiem, kiedy si obudzi, nie
byo ju Mietka i Kuczbary.
Zostawili go samego, jedy-
nie posiada adres meliny
pod Warszaw w Wilanowie
i cz pienidzy. Wszyst-
kie dolary ok. 4800 dolarw
w zocie zabrali koledzy
i ulotnili si. W sytuacji bez-
nadziejnej kupi skrzypce
z futeraem i jako guchonie-
my wdrowa do Warszawy.
Odnalaz melin profesora,
ktry by koleg Surzyckie-
go i tam przebywa do chwi-
li aresztowania, okoo osiem
miesicy.
Zdrada nastpia przez Pol-
k, ktra bya o jego losie po-
informowana. Prosi j, aby
Ottona po schwytaniu i ponownym
osadzeniu w obozie czekaa mier.
On sam doskonale zdawa sobie z tego
spraw. Los jednak nad nim czuwa.
Przed mierci uchronia Ksela zmiana
komendanta obozu. Nowy komendant
Arthur Liebehenschel ogosi amnesti
dla winiw z bunkra.
odszukaa Kuczbar, ktry
w Warszawie nie ukrywa,
bawi si w lokalach, ubiera
po niemiecku, buty z chole-
wami, skrzana kurtka, ka-
pelusz, take wyglda jak
gestapowiec. O jego zacho-
waniu si w Warszawie Otto
wiedzia poprzez t Polk.
Polka ta odnalaza Kuczbar
w Warszawie i poinformowa-
a go, gdzie przebywa Otto
29 grudnia 1942 r. Zdjcie zrobione u rodziny Harata, tu po ucieczce Ksela i jego trzech towarzyszy (Polakw).
Mieczysaw Januszewski pierwszy z lewej, dalej Jan Komski (w obozie przebywa jako Jan Bara),
nastpnie Otto Ksel i Bolesaw Kuczbara. Andrzej Harat drugi z prawej.
9 10 11
i prosia go o spotkanie z Ot-
tonem. Po tym incydencie za
trzy dni gestapo aresztowa-
o Ottona oraz rodzin, kt-
ra udzielia mu schronienia,
a za dwa dni z Owicimia
z Politische Abteilung przy-
jecha Oberscharfhrer Lach-
man i Dylewski i przetrans-
portowano go do bunkra
do Auschwitz, na moj cel.
Kto zdradzi, nie wiedzia,
posdza Kuczbar, dopki
nie nawiza kontaktu, by
bezpieczny. Najwiksz pre-
tensj mia do Kuczbary. Nie
chodzio o pienidze, lecz
o jego zdrad, nad tym za-
wsze ubolewa. Tak w skrcie
wyglda sprawa Ottona.
Podczas przesuchania
w Oddziale Politycznym do
zwracajcych si w jzyku nie-
mieckim esesmanw (Otto)
powiedzia, e tego jzyka nie
zna, za co zosta bardzo po-
bity, osadzony w bunkrze
czytamy w relacji Erwina
Olszwki.
Ottona po schwytaniu i po-
nownym osadzeniu w obo-
zie czekaa mier. On sam
doskonale zdawa sobie
z tego spraw. Los jednak
nad nim czuwa. Przed
mierci uchronia Ksela
zmiana komendanta obozu.
Nowy komendant Arthur
Liebehenschel ogosi amne-
sti dla winiw z bunkra.
8 lutego 1944 r. Otto zosta
przewieziony do obozu we
Flossenbrgu. Rwnie tam
pomaga winiom w czasie
ostatniego, ewakuacyjnego
marszu mierci. Obz Flos-
senbrg wyzwolony zosta
12 13 14 15
przez wojska amerykaskie
23 kwietnia 1945 r.
Powojenne losy tego wyjt-
kowego czowieka nie zostay
dobrze udokumentowane.
Ze szcztkowych materia-
w i relacji mona wysnu
pewne wnioski. Faktem jest
to, i za wstawiennictwem
polskiego premiera Jzefa
Cyrankiewicza (rwnie by-
ego winia obozu, numer
62 933) oraz tysicy innych
winiw, podczas pierwsze-
go zebrania organizacyjnego
Zwizku Polskich Winiw
Politycznych, wystpiono
o nadanie Ottonowi Kse-
lowi honorowego polskiego
obywatelstwa.
Byy wizie obozu August
Kowalczyk mwi mi, e po
wojnie Otto zosta dyrekto-
rem Unry w Wiedniu. Wiele
informacji o poobozowych
losach Ottona zawiera take
relacja Eugeniusza Niedojad-
y, zamieszczona w Biulety-
nie Towarzystwa Opieki nad
Owicimiem nr 30. Na pod-
stawie przytoczonych tam
listw mona dowiedzie si
m.in., e Otto oeni si, mia
crki, doczeka si rwnie
wnuczt. Z relacji dowiaduje-
my si rwnie, e Otto cho-
rowa na astm, co mogo by
przyczyn jego mierci.
Mimo e opublikowano tylko
niewielkie fragmenty listw,
to mona z nich wywniosko-
wa, e Otto Ksel pod ko-
niec swojego ycia, w wieku
75 lat, by czowiekiem za-
dowolonym z siebie, szcz-
liwym i w pewien sposb
spenionym. Bardzo wymow-
ne jest to, co napisa do niego
pan Eugeniusz w jednym
z listw: eby Twoje dzieci
i wnuki mogy o Tobie czyta,
eby wiedziay, e ich ojciec
i dziadek wiele dobrego zro-
bi w swoim yciu. Wasz
nard przysporzy wiele za.
Ty natomiast nie musisz si
wstydzi, nie musisz y
z poczuciem winy. Nie jeste
ateist. Oddae wiadectwo
mioci bliniemu, nie klczc,
nie modlc si, ale pomagajc
wszdzie tam, gdzie potrzeba
bya najpilniejsza.
Otto Ksel zmar 17 listopa-
da 1984 r.
Monika Bernacka
16