���������������������������������

�����������������������������������

�����������������������������������������������������������������������������
�����������������������������������������������������������������������������
�������������������������������������������������������������������������������
����������������������������

���������������������������������������������������������������������������
��������������������������������������������������������������������������������
������������������

�����������������������������������������������������������������������������������
��������������������������������������������������������������������������������
���������������������������������������������������������������������������������
������������������������������������������������������������������������������

���������������������������������������������

�����������������������������������������������������������������������������������������������

SPIS TREŚCI
15 Opis DVD
BIBLIOTEKA MIESIĄCA
6 Boost String Algorithms – Eleganckie i efektywne
przetwarzanie napisów w języku C++
Rafał Kocisz
Czy próbowałeś kiedyś budować zaawansowane narzędzia do
przetwarzania tekstu, bazując na funkcjonalności klasy std::
string? Jeśli tak, to założę się, że nie wspominasz zbyt dobrze tego
doświadczenia. Podstawowe udogodnienia związane z przetwa-
rzaniem napisów w C++ są, delikatnie mówiąc... mało wygodne.
Na szczęście – istnieje alternatywa!
PROGRAMOWANIE C++
12 Tworzenie kopii obiektów – Wzorzec prototypu
Robert Nowak
Kopiowanie obiektów, czyli tworzenie duplikatów, przechowu-
jących te same informacje bez niszczenia oryginału, jest jedną
z podstawowych operacji, które wykorzystujemy w programowa-
niu. Artykuł opisuje tę czynność, analizując techniki wspierające
proces tworzenia kopii w języku C++.
PROGRAMOWANIE JAVA
16 Przewodnik po SCJP
– czyli certyfikat z Javy - część 3
Krzysztof Rychlicki - Kicior
Proces zdobywania certyfikatów, potwierdzających umiejętno-
ści z różnych dziedzin wiedzy, stał się jednym z ważniejszych
elementów osobistego rozwoju. Proces ten ma miejsce również
w branży IT; certyfikaty dla programistów (Java lub .NET), admini-
stratorów czy sieciowców (Cisco) można coraz częściej odnaleźć
w CV osób starających się o pracę, zwłaszcza w owianym złą sła-
wą kryzysie gospodarczym.
4 03/2010
03/2010 (183)
SZTUCZNA INTELIGENCJA
20 Paradygmat programowania CLP
– Metody rozwiązywania trudnych problemów
kombinatorycznych
Łukasz Mazur
Wysoka efektywność metod CLP jest rezultatem wykorzystania
procedur propagacji ograniczeń oraz dystrybucji zmiennych,
w celu poszukiwania rozwiązań spełniających wszystkie przyjęte
ograniczenia. Procesy te realizowane są w sposób klasyczny, jak
i rozproszony, dając bardzo dobre rezultaty obliczeniowe.
BEZPIECZEŃSTWO
32 Niezawodność systemów informatycznych
Andrzej Olchawa
Nieustanny postęp technologiczny, zwłaszcza ten dotyczący
świata IT, sprawia, że mamy do czynienia z globalną komputery-
zacją oraz informatyzacją, która z dnia na dzień zatacza coraz to
szersze kręgi. Postęp służyć powinien globalnemu dobru, jednak
wraz postępem pojawiają się coraz to nowe problemy oraz pułap-
ki, których nie sposób traktować z przymrużeniem oka.
WARSZTATY
36 Hibernate Search API – Mechanizm
wyszukiwania pełnotekstowego w Hibernate
Łukasz Antoniak
Aplikacje bazodanowe stanowią obecnie znaczący odsetek
oprogramowania tworzonego na zlecenie prywatnych firm, jak
i ogromnych korporacji. Większość aplikacji realizuje warstwę do-
stępu do danych za pomocą relacyjnie zorientowanej implemen-
tacji bazy danych (ang. Relational Database Management Sys-
tem). Wybór ten ogranicza swobodę przeszukiwania zawartych
informacji do zbioru ściśle sformalizowanych zapytań udostęp-
nianych przez aplikację. Artykuł ten wprowadza w zagadnienia
przeszukiwania pełnotekstowego oferowanego przez Hibernate
Search oraz Apache Lucene.
44 Spring.NET – uniwersalny spinacz.
Wprowadzenie do konfiguracji fabryki obiektów.
Piotr Wyczółkowski
Spring to bardzo wygodne i szeroko konfigurowalne narzędzie
pozwalające spinać ze sobą poszczególne obiekty, jak i integro-
wać całe warstwy aplikacji.
APLIKACJE BIZNESOWE
56 SOA – Tworzenie serwisów wspomagających
proces integracji
Paweł Pietrasz
Tworzenie rozwiązań integracyjnych to nie trend, ale wymóg sta-
wiany przed projektantami systemów informatycznych. Coraz bar-
dziej złożone procesy biznesowe wymagają od nas projektowania
rozwiązań dotykających coraz to większej ilości systemów, które
w przeszłości często nie były projektowane w sposób zapewniający
łatwą możliwość integracji.
PRACA W ZESPOLE
66 Audyt techniczny – Czyli jak sprawdzić jakość
prac dostawcy IT?
Karolina Zmitrowicz
Instytucja zlecająca realizację prac IT z definicji pragnie, by jakość
tych prac była jak najlepsza, a wymagania dotyczące produkcji
systemu oraz samego produktu spełnione na odpowiednim po-
ziomie. Zapewnienia i deklaracje dostawcy to jedno – a uzyska-
nie konkretnych, obiektywnych dowodów spełnienia wymagań
to co innego.
EFEKTYWNOŚĆ PRACY
74 Klient, który wie czego chce
– Czyli sztuka zadawania pytań
Michał Bartyzel, Mariusz Sieraczkiewicz
Jeśli zdarza Ci się spotykać z osobami nietechnicznymi i musisz
pozyskiwać od nich konkretne informacje, aby móc sprawnie im-
plementować swoje zadania, to ten artykuł jest dla Ciebie. Skupi-
liśmy się w nim na technice zadawania pytań, która ogólne infor-
macje pomaga przekuć na mierzalne konkrety.
FELIETON
62 Certyfikacja i co dalej?
Oliwia Łączyńska
Obecna sytuacja na rynku pracy oraz otwarcie rynków europej-
skich dla polskich pracowników powoduje, że coraz częściej za-
stanawiamy się nad sposobem poniesienia własnych kwalifi-
kacji. Szukamy metod, które są postrzegane jako wartościowe
i uznawane nie tylko przez polskich pracodawców i manage-
rów. Rozwiązaniem coraz częściej wybieranym przez Programi-
stów zajmujących się Java są certyfikacje SUNa ze względu na
ich uniwersalność.
www.sdjournal.org
Miesięcznik Software Developer’s Journal (12 numerów w roku)
jest wydawany przez Software Press Sp. z o.o. SK
Redaktor naczelny:
Łukasz Łopuszański lukasz.lopuszanski@software.com.pl
Projekt okładki: Agnieszka Marchocka
Skład i łamanie:
Tomasz Kostro www.studiopoligraficzne.com
Kierownik produkcji:
Andrzej Kuca andrzej.kuca@software.com.pl
Dział produkcji i kolportażu:
Alina Stebakow alina.stebakow@software.com.pl
Nakład: 6 000 egz.
Adres korespondencyjny:
Software Press Sp. z o.o. SK,
ul. Bokserska 1, 02-682 Warszawa, Polska
tel. +48 22 427 36 91, fax +48 22 224 24 59
www.sdjournal.org cooperation@software.com.pl
Dział reklamy: adv@software.com.pl
Obsługa prenumeraty: EuroPress Polska
software@europress.pl
Dołączoną do magazynu płytę CD przetestowano programem
AntiVirenKit firmy G DATA Software Sp. z o.o.
Redakcja dokłada wszelkich starań, by publikowane w piśmie
i na towarzyszących mu nośnikach informacje i programy były
poprawne, jednakże nie bierze odpowiedzialności za efekty
wykorzystania ich; nie gwarantuje także poprawnego działania
programów shareware, freeware i public domain.
Uszkodzone podczas wysyłki płyty wymienia redakcja.
Wszystkie znaki firmowe zawarte w piśmie są własności
odpowiednich firm.
Zostały użyte wyłącznie w celach informacyjnych.
Redakcja używa systemu automatycznego składu
Osoby zainteresowane współpracą prosimy o kontakt:
cooperation@software.com.pl
Druk: Artdruk www.artdruk.com
Wysokość nakładu obejmuje również dodruki. Redakcja nie
udziela pomocy technicznej w instalowaniu i użytkowaniu
programów zamieszczonych na płycie CD-ROM dostarczonej
razem z pismem.
Sprzedaż aktualnych lub archiwalnych numerów pisma po
innej cenie niż wydrukowana na okładce – bez zgody wydawcy
– jest działaniem na jego szkodę i skutkuje odpowiedzialnością
sądową.
5
 Biblioteka miesiąca

Boost String Algorithms

Eleganckie i efektywne przetwarzanie napisów w języku C++

Czy próbowałeś kiedyś budować zaawansowane narzędzia do

przetwarzania tekstu, bazując na funkcjonalności klasy std::string? Jeśli
tak, to założę się, że nie wspominasz zbyt dobrze tego doświadczenia.
Podstawowe udogodnienia związane z przetwarzaniem napisów w C++
są, delikatnie mówiąc... mało wygodne. Na szczęście – istnieje alternatywa!

pem kontenera (np. std::string). W kon-

Dowiesz się: Powinieneś wiedzieć:
• Co oferuje biblioteka Boost String Algori- • Jak programować w języku C++;
thms i dlaczego warto jej używać; • Podstawowa znajomość biblioteki STL.
• Jak można wykorzystać ją w praktyce.
cych na napisach, których brakuje w biblio-
tece standardowej języka C++. Algorytmy te
Poziom można sklasyfikować w ramach kilku pod-
trudności stawowych grup: operacje przycinania napi-
sów (ang. trimming), operacje konwersji zna-
ków (ang. case conversion) oraz funkcje służące
do wyszukiwania, zamiany i usuwania ciągów
tekście tej biblioteki pojęcie napis oznacza
sekwencję znaków przechowywanych w do-
wolnym kontenerze. Podobnie, pod pojęciem
znak niekoniecznie muszą kryć się typy char
i wchar_t.
Prezentowana biblioteka jest częścią pakie-
tu Boost; jako że składa się ona z samych pli-
ków nagłówkowych, jej konfiguracja jest bar-
dzo prosta: wystarczy pouczyć kompilator,
gdzie ma szukać nagłówków.
Więcej informacji na temat konfiguracji bi-
blioteki znajdziesz w ramce Szybki Start.
Pierwszy przykład

S
tandardowe udogodnienia biblioteki znaków (ang. search, replace, erase). Zanim rozważymy szczegółowo możliwości
języka C++, dedykowane przetwarza- Boost String Algorithms skonstruowa- biblioteki Boost String Algorithms, spójrzmy
niu napisów, pozostawiają wiele do ży- na jest w sposób, który nie ogranicza jej do na krótki, prosty przykład jej użycia (patrz:
czenia. Wielu programistów uważa, że klasa współpracy z jednym, z góry narzuconym ty- Listing 2).
std::string to jedna z większych wpadek
twórców standardu tego języka. Szablon std:
Listing 1. Implementacja operacji przycięcia zbędnych znaków (np. spacji) z początku i końca
:basic_string jest przykładem klasy o roz- napisu, bazująca na funkcjonalności std::string
dmuchanym, niespójnym interfejsie, mało in-
tuicyjnej w użyciu, udającej kontener STL, ale void trim( string& str )
nie będącej nim do końca i nieelastycznej. Je- {
śli nie wierzysz, to spróbuj przy pomocy std: string::size_type pos = str.find_last_not_of( ' ' );
:basic_string wykonać operację przycię-
cia zbędnych znaków (np. spacji) z początku if (pos != string::npos)
i końca napisu (ang. trimming)... {
Oczywiście, da się to zrobić – po uprzed- str.erase( pos + 1 );
nim zapoznaniu się z takimi metodami klasy pos = str.find_first_not_of( ' ' );
std::string jak find_first_not_of, find_
last_not_of oraz erase (patrz: Listing 1). if ( pos != string::npos )
Ale czy nie można by zrobić tego prościej...? {
A co w sytuacji, kiedy nasz napis reprezento- str.erase( 0, pos );
wany jest jako wektor char'ów? }
Zanim załamiesz ręce, poczekaj! Na szczę- }
ście – jest... else
{
...światełko w tunelu... str.erase( str.begin(), str.end() );
...w postaci biblioteki Boost String Algori- }
thms. Biblioteka ta oferuje uogólnione (ang. }
generic) implementacje algorytmów działają-

6 03/2010

Zadanie, które ma zrealizować nasz przy-
kład, jest bardzo proste: chcemy usunąć białe
znaki z początku i końca napisu, a następnie
stworzyć nowy napis będący kopią poprzed-
niego, z tą różnicą, że wszystkie litery z orygi-
nalnego napisu zamienione będą na małe. Bo-
ost String Algorithms pozwala zrealizować to
zadanie za pomocą dwóch prostych, intuicyj-
nych funkcji. Morał z tego przykładu jest na-
stępujący: nie mając pod ręką odpowiedniej bi-
blioteki, musielibyśmy funkcje do przycinania
i konwersji zaimplementować sami. Niby pro-
sta rzecz, aczkolwiek nie do końca. Jeśli two-
rzony przez nas kod miałby być kodem pro-
dukcyjnym, to należałoby poważnie zastano-
wić się nad takimi aspektami jak: poprawność
(szczegółowe rozważenie wszystkich przypad-
ków użycia), wydajność, rozszerzalność, ob-
sługa błędów itd. Trzeba by zapewne zapro-
jektować i zaimplementować zestaw testów
modułowych. Krótko mówiąc, trywialne zda-
nie, które chcielibyśmy rozwiązać w kilka se-
kund, urasta nam nagle do rozmiarów tworze-
nia własnej biblioteki – co już trywialnym za-
daniem nie jest.
Dla odmiany, Boost String Algorithms da-
je nam dokładnie to, czego potrzebujemy:
proste, dobrze przetestowane, wydajne im-
plementacje operacji na napisach. Wystar-
czy dołączyć właściwy nagłówek (#include
<boost/algorithm/string.hpp>) i po kłopo-
cie. Aż chciałoby się zacytować motto użyt-
kowników języka Perl: niechaj proste rzeczy po-
zostaną proste.
Konwencje
Każda biblioteka narzuca pewne zasady doty-
czące korzystania z niej. Podobnie jest i w przy-
Listing 2. Prosty przykład użycia biblioteki
Boost String Algorithms
#include <boost/algorithm/string.hpp>
#include <iostream>
using namespace std;
using namespace boost;
int main()
{
string str1(" Hello WOrLd! ");
cout << '[' << str1 << ']' << endl;
trim( str1 );
cout << '[' << str1 << ']' << endl;
string str2 = to_lower_copy( str1
);
cout << '[' << str2 << ']' << endl;
return 0;
}
www.sdjournal.org
Programowanie w języku C++
padku Boost String Algorithms. Patrząc na • Przekazywanie argumentów: w odróżnie-
przykład z Listingu 2, da się zauważyć kilka niu od STL Boost String Algorithms prefe-
podstawowych konwencji: ruje przekazywanie kontenera do funkcji
Szybki start
Aby rozpocząć pracę z Boost String Algorithms musimy zainstalować pakiet bibliotek Bo-
ost. Pakiet ten można pobrać pod adresem http://www.boost.org. Przeważająca część biblio-
tek wchodzących w skład tego pakietu jest zakodowana w plikach nagłówkowych i z tej racji
można ich używać od ręki. Tak właśnie jest w przypadku biblioteki prezentowanej w niniej-
szym artykule. Jeśli używasz kompilatora z rodziny Microsoft Visual Studio to wystarczy we
właściwościach projektu (ang. Properties), w zakładce Con�guration Properties \ C/C++ \ Ge-
neral odpowiednio ustawić pole Additional Include Directories (patrz: Rysunek 1). Ja de�niuję
sobie zawsze zmienną środowiskową %BOOST_HOME%, która wskazuje na miejsce (katalog),
w którym zainstalowany jest pakiet Boost. Na Rysunku 1 pokazane jest jak odwołuję się do
tej zmiennej. Oczywiście można tutaj podać również względną (w odniesieniu do katalogu,
w którym znajduje się projekt) bądź bezwzględną ścieżkę wskazującą na to miejsce.
Trochę więcej zachodu jest ze skon�gurowaniem biblioteki Boost Regex. Nie jest stano-
wi ona co prawda meritum niniejszego artykułu, aczkolwiek – z racji tego, iż korzystam z niej
w kilku prezentowanych tu przykładach – pozwolę sobie napisać klika słów na temat jej in-
stalacji. Boost Regex jest jednym z nielicznych komponentów Boost, które wymagają od-
dzielnego zbudowania. Na szczęście, pakiet posiada swój własny system budowania źró-
deł – w dużej mierze niezależny od platformy. Aby skorzystać z tego systemu potrzebny
jest programu bjam. Link do strony na której można pobrać ten program (oczywiście za dar-
mo) znajduje się pod adresem http://www.boost.org/doc/libs/1_41_0/more/getting_started/
windows.html. Pod tym samym adresem znajduje się również bardzo szczegółowa instrukcja
budowania źródeł pakietu Boost. Proces kompilacji całej biblioteki jest czasochłonny i wy-
maga sporej ilości wolnego miejsca na dysku. Na szczęście istnieje możliwość zbudowania
wybranych komponentów. W celu zbudowania biblioteki Boost Regex w katalogu głównym
biblioteki (tam gdzie znajduje się plik Jamroot) należy wydać polecenie:
bjam --with-regex
Zanim to uczynimy, należy upewnić się, czy program bjam.exe znajduje się w ścieżce wykona-
nia (zmienna środowiskowa PATH) oraz czy z poziomu konsoli dostępne są narzędzia dewelo-
perskie Microsoft Visual Studio C++ (aby uzyskać dostęp do tych narzędzi należy uruchomić
plik vcvars32.bat znajdujący się w podkatalogu bin, w miejscu gdzie zainstalowano wspomnia-
ne środowisko).
Podana wyżej komenda spowoduje zbudowanie biblioteki Boost Regex i zainstalowa-
nie jej w katalogu %BOOST_HOME%\bin.v2. Uruchamiając przykłady zamieszczone w niniej-
szym artykule należy pamiętać o tym aby skon�gurować program łączący (ang. Linker) tak
aby używał skompilowanej biblioteki Boost Regex. W przypadku korzystania z pakietu Mi-
crosoft Visual Studio wystarczy we właściwościach projektu (ang. Properties) w zakładce Con-
�guration Properties \ Linker \ General ustawić odpowiednio pole Additional Library Directories,
tak aby podana tam ścieżka wskazywała na miejsce, w którym znajduje się plik ze skompilo-
waną biblioteką.
Rysunek 1. Kon�guracja narzędzia Microsoft Visual Studio przy pracy z biblioteką Boost String Algorithms
7
 Biblioteka miesiąca

w postaci pojedynczego argumentu. Kon- wych ułatwiających implementację algo- dwie potrzeby i udostępnia swoje algo-
wencja STL (przekazywanie pary iterato- rytmów uogólnionych i w tym przypadku rytmy zarówno w wersjach modyfikują-
rów) daje oczywiście wielką elastyczność, idealnie spełnia swoją rolę. cych argumenty, jak i kopiujących nowy
aczkolwiek wiąże się z pewnymi ograni- • Modyfikowanie argumentów: w przy- wynik (te ostatnie można rozpoznać po
czaniami, między innymi z brakiem moż- kładzie pokazanym na Listingu 2 widzi- końcówce _ copy w nazwie funkcji).
liwości składania wywołań kilku funkcji my, że przy przetwarzaniu napisów cza- • Nazewnictwo: w tym przypadku Boost
czy z mniejszą czytelnością kodu. Złotym sami występuje potrzeba modyfikacji ar- String Algorithms trzyma się konwencji
środkiem stosowanym przez Boost String gumentów przekazywanych do funkcji, narzuconej przez bibliotekę standardową.
Algorithms jest inna biblioteka z pakie- a czasami chcielibyśmy zachować sobie W związku z tym nazwy algorytmów pi-
tu Boost: Range Library. Biblioteka ta jest kopię oryginalnego napisu. Biblioteka sane są małymi literami, zaś słowa w na-
zbiorem konceptów i narzędzi użytko- Boost String Algorithms respektuje oby- zwie rozdzielone są znakiem podkreśle-
nia. Oprócz końcówki _ copy, w przy-
Listing 3. Przykład użycia algorytmów przycinania padku funkcji zwracających wynikowy
napis, pojawia się jeszcze przedrostek i,
#include <boost/algorithm/string.hpp> występujący wtedy, gdy dany algorytm
#include <iostream> działa w sposób niezależny od wielkości
znaków (np.: ifind _ first()). Podobnie
using namespace std; postfiks _ if zarezerwowany jest dla algo-
using namespace boost; rytmów wykorzystujących predykaty de-
finiowane przez użytkownika.
#define DUMP( str ) cout << #str << " == \"" << str << "\"" << endl;
Operacje przycinania
int main() Gratuluję Ci Drogi Czytelniku! Szczęśliwie
{ przebrnąłeś przez wprowadzenie do tematu!
string str1 = " hello world! "; Czas przejść do konkretów. Na początek omó-
wimy operacje przycinania.
string str2 = trim_left_copy( str1 ); Idea tego typu operacji jest prosta: chodzi
DUMP( str2 ); // str2 == "hello world! " o to, aby usunąć z napisu zbędne znaki znaj-
dujące się na jego początku i/lub końcu. Mogą
string str3 = trim_right_copy( str1 ); być to wcięcia w kodzie źródłowym, znaki no-
DUMP( str3 ); // str3 == " hello world!" wego wiersza w kolejnych liniach pliku teksto-
wego czy pomyłkowo wpisane przez użytkow-
trim( str1 ); nika spacje w polu formularza.
DUMP( str1 ); // str1 == "hello world!" Boost String Algorithms oferuje nam trzy al-
} gorytmy odpowiadające za przycinanie:

• trim _ left() – przycina napis z lewej

Listing 4. Przykład użycia algorytmów przycinania z wykorzystaniem predykatów
strony;
#include <boost/algorithm/string.hpp> • trim _ right() – przycina napis z prawej
#include <iostream> strony;
• trim() – przycina napis z obydwu stron.
using namespace std;
using namespace boost; Każdy z tych algorytmów występuje w czte-
rech wariantach: modyfikującym swój argu-
#define DUMP( str ) cout << #str << " == \"" << str << "\"" << endl; ment, kopiującym wynikowy napis, z predy-
katem i bez predykatu. Dla przykładu, z al-
int main() gorytmem trim _ left() skojarzone są nastę-
{ pujące cztery szablony funkcji:
string str1( "3254832746 hello world!" );
string str2( " 54 32 46 hello world! $$$+-+- " ); • trim _ left _ copy _ if(),
string str3( "hello world! +-11$$%76 " ); • trim _ left _ if(),
• trim _ left _ copy(),
trim_left_if( str1, is_digit() || is_space() ); • trim _ left().
DUMP( str1 ); // str1 == "hello world!"
Na Listingu 3 przedstawiony jest przykład
trim_if( str2, is_digit() || is_space() || is_any_of( "+-%$" ) ); wykorzystania operacji przycinania nie ko-
DUMP( str2 ); // str2 == "hello world!" rzystających z predykatów.
W komentarzach obok wywołań makra DUMP
trim_right_if( str3, is_digit() || is_space() || is_any_of( "+-%$" ) ); przedstawione są wartości poszczególnych na-
DUMP( str3 ); // str3 == "hello world!" pisów po wykonywaniu kolejnych operacji.
} Pozostają jeszcze operacje przycinania ko-
rzystające z predykatów. Te omówię w kolej-
nym punkcie.

8 03/2010
 Programowanie w języku C++

Predykaty i klasyfikacja
Głównym zadaniem predykatu, w kontekście Listing 5. Przykład użycia algorytmu wyszukiwania
biblioteki Boost String Algorithms, jest spraw- #include <boost/algorithm/string.hpp>
dzenie, czy zadany napis spełnia określony wa- #include <boost/assign.hpp>
runek. Prezentowana biblioteka oferuje szereg #include <boost/foreach.hpp>
podstawowych predykatów (wszystkie one są #include <iostream>
zdefiniowane w nagłówku boost/algorithm/
string/predicate.hpp). Dla przykładu, predykat using namespace std;
istarts_with() weryfikuje, czy napis podany using namespace boost;
jako pierwszy argument rozpoczyna się od cią- int main()
gu znaków przekazanego jako argument drugi. {
Dodatkowo, przedrostek i na początku nazwy vector< char > text = boost::assign::list_of
predykatu sugeruje, iż w tym przypadku roz- ('H')('e')('l')('l')('o')(',')(' ')
miary liter w obydwu napisach nie będą bra- ('w')('o')('r')('l')('d')('!');
ne pod uwagę. iterator_range< vector< char >::iterator > result
Predykaty są bardzo użytecznym narzę- = find_last( text, "world" );
dziem w bibliotece Boost String Algorithms, if ( result )
gdyż można przekazywać je do algorytmów po {
to, aby dostosować ich działanie do indywidu- to_upper( result );
alnych potrzeb użytkownika. Co więcej, moż- }
na je łączyć ze sobą za pomocą operatorów lo- BOOST_FOREACH( char ch, text )
gicznych. Rozważmy przykład przedstawiony {
na Listingu 4. cout << ch;
Widać tutaj, na czym polega siła predyka- }
tów: w elegancki i prosty sposób jesteśmy w sta- cout << endl;
nie dopasować funkcjonalność algorytmów }
z rodziny trim do naszych potrzeb. W roz-
ważanym tu przypadku predykat złożony
Listing 6. Wyszukiwanie frazy na podstawie wyrażenia regularnego
jest z trzech klasyfikatorów. Zadaniem klasy-
fikatora jest sprawdzenie, czy wszystkie znaki #include <boost/algorithm/string.hpp>
w określonym napisie należą do określonej kla-
sy (np. czy są to cyfry bądź znaki alfabetu). Peł- // Dołączamy odpowiedni nagłówek, aby móc skorzystać z find_regex().
na lista klasyfikatorów dostępnych w ramach #include <boost/algorithm/string/regex.hpp>
Boost String Algorithms znajduje się w nagłów- #include <iostream>
ku boost/algorithm/string/classification.hpp.
W kolejnych punktach niniejszego artyku- using namespace std;
łu będę powracał jeszcze do tematu predyka- using namespace boost;
tów, pokazując konkretne przykłady ich zasto-
sowania. int main()
{
Operacje wyszukiwania // Wyrażenie regularne opisujące wzorzec adresu e-mail.
Biblioteka Boost String Algorithms udostęp- const static boost::regex email_regex(
nia cały szereg algorytmów pozwalających "[\\w.%-]+"
znajdować zadane ciągi znaków w napisach: "@"
"[A-Za-z0-9.-]+"
• find _ first() –znajduje pierwsze wystą- "\\.[A-Za-z]{2,4}" );
pienie napisu w wejściowym ciągu;
• find _ last() – znajduje ostatnie wystą- // Tekst zawierający adres e-mail.
pienie napisu w wejściowym ciągu; string text("my email adress is Rafal.Kocisz@gmail.com");
• find _ nth() – znajduje n-te wystąpienie
napisu w wejściowym ciągu (licząc od // Wyszukiwanie adresu e-mail w napisie.
zera); iterator_range< string::iterator > result = find_regex( text, email_regex );
• find _ head() – znajduje początkowy
fragment napisu o zadanej długości; // Jeśli wyszukiwanie się powidło, to zamieniamy wszystkie litery w
• find _ tail() – znajduje końcowy frag- // wyszukanym ciągu na małe.
ment napisu o zadanej długości; if ( result ) to_lower( result );
• find _ token() – znajduje pierwszy pasu-
jący token w napisie; // Wyświetlamy wyszukany ciąg na standardowym wyjściu.
• find _ regex() – znajduje fragment napi- cout << "Found: \"";
su pasujący do zadanego wyrażenia regu- copy( result.begin(), result.end(), ostream_iterator< char >( cout ) );
larnego; cout << "\"" << endl;
• find() – uogólniony algorytm wyszuki- }
wania.

www.sdjournal.org 9
 Biblioteka miesiąca

Dodatkowo, pierwsze trzy algorytmy wy-

Listing 7. Wyszukiwanie znaku spełniającego zadany predykat
stępują w wariantach ignorujących wielkość
#include <boost/algorithm/string.hpp> znaków (np. ifind _ first()). Przykład wyko-
rzystania operacji wyszukiwania przedsta-
#include <iostream> wiony jest na Listingu 5.
Na wspomnianym przykładzie daje się za-
using namespace std; obserwować kilka ciekawych szczegółów. Po
using namespace boost; pierwsze, tym razem zdecydowaliśmy się użyć
wektora znaków (std::vector< char >) ja-
int main() ko reprezentacji napisu. Fakt, iż prezentowa-
{ ny przykład kompiluje się i działa bez żadne-
string text("int delta = b*b - 4*a*c"); go problemu, pokazuje dobitnie, jak bardzo
elastyczną biblioteką jest Boost String Algo-
// Szukamy znaku będącego cyfrą. rithms. Po drugie, warto zauważyć, iż funk-
iterator_range< string::iterator > result cja find_last() zwraca jako rezultat zakres
= find_token( text, is_digit() ); iteratorów (iterator_range), który wskazu-
je na znaleziony ciąg znaków. Obiekty typu
cout << "Found: \""; iterator_range posiadają operator konwer-
copy( result.begin(), result.end(), sji do typu bool, dzięki czemu można uży-
ostream_iterator< char >( cout ) ); wać ich w instrukcjach warunkowych. Ponie-
cout << "\"" << endl; waż wszystkie algorytmy z Boost String Algo-
} rithms działają na zakresach, rezultat wyszuki-
wania można przekazywać do innych funkcji
z tej biblioteki. W naszym przykładzie, obiekt
Listing 8. Wyszukiwanie frazy na podstawie wyrażenia regularnego
zwrócony z find_last() przekazujemy do al-
#include <boost/algorithm/string.hpp> gorytmu to_upper(), skutkiem czego będzie
zmodyfikowanie znalezionego ciągu znaków
// Dołączamy odpowiedni nagłówek, aby móc skorzystać z find_regex(). (zamiana na duże litery).
#include <boost/algorithm/string/regex.hpp> W przypadku operacji wyszukiwania warto
zwrócić uwagę na dwa algorytmy udostępniane
#include <iostream> przez Boost String Algorithms: find_regex()
oraz find_token(). Pierwsza z nich pozwala
using namespace std; wyszukiwać określone frazy w napisie na pod-
using namespace boost; stawie wyrażenia regularnego (z wykorzysta-
niem biblioteki Boost Regex), druga zaś – wy-
int main() szukiwać tzw. tokeny, czyli znaki spełniające pe-
{ wien predykat. Proste przykłady wykorzystania
const static boost::regex email_regex( tych funkcji (wraz z komentarzami) znajdują
"[\\w.%-]+" się odpowiednio na Listingu 6 i 7.
"@" Przy wyszukiwaniu fraz w tekście często po-
"[A-Za-z0-9.-]+" jawia się potrzeba znalezienia wszystkich jej wy-
"\\.[A-Za-z]{2,4}" ); stąpień, a nie tylko pierwszego. Boost String Al-
gorithms ułatwia swoim użytkownikom wyko-
string text( "You can reach me at rafal.kocisz@gmail.com or at" nanie tego zadania, oferujące tzw. iterator wy-
"rafal.kocisz@game-lion.com. In case of any technical" szukiwania (ang. find iterator). Rozważmy frag-
"problems contact with admin@game-lion.com." ); ment kodu przedstawiony na Listingu 8.
Prezentowany fragment kodu ma za zada-
vector< string > emails; nie wyszukać we fragmencie tekstu wszyst-
kie adresy e-mail. W tym celu wykorzystamy,
typedef find_iterator< string::iterator > string_find_iterator; tak jak w przykładzie z Listingu 6, wyrażenie
regularne. Tym razem jednak użyjemy iterato-
for ( string_find_iterator it = ra wyszukiwania. Iterator ten jest tworzony za
make_find_iterator( text, regex_finder(email_regex) ); pomocą wywołania specjalnej funkcji:
it != string_find_iterator(); ++it )
{ make_find_iterator( text, regex_finder(
emails.push_back( copy_range< std::string >( *it ) ); email_regex ) );
}
Funkcja ta przyjmuje dwa argumenty: na-
BOOST_FOREACH( const string& email, emails ) cout << email << endl; pis (zakres), który chcemy przeszukiwać,
} oraz obiekt szukacza (ang. finder). W na-
szym przypadku korzystamy z szukacza ty-
pu regex _ finder, ale oczywiście Boost
String Algorithms udostępnia również inne

10 03/2010
 Programowanie w języku C++

opcje w tym zakresie. Stworzony w ten spo-

Listing 9. Przykład użycia algorytmów zamiany
sób iterator wyszukiwania w kolejnych kro-
kach wskazywał będzie na zakresy opisujące #include <boost/algorithm/string.hpp>
znalezione frazy. Proponuję w tym momencie
poeksperymentować przez moment z kodem #include <iostream>
przedstawionym na Listingu 8.
W następnym podpunkcie rozważymy: #define DUMP( str ) cout << #str << " == \"" << str << "\"" << endl;

Operacje zamiany i usuwania using namespace std;

Operacja zamiany (ang. replace) wiąże się nie- using namespace boost;
odłącznie z operacją wyszukiwania. Nie ma
chyba ani jednego nowoczesnego edytora tek- int main()
stu, który nie oferowałby opcji wyszukaj i za- {
mień (ang. search and replace). string email( "rafal.kocisz@gmail.com" );
Rodzina algorytmów zamiany dostępnych
w ramach biblioteki Boost String Algorithms replace_first( email, ".", "[dot]" );
jest całkiem obszerna i bardzo podobna do ze- DUMP( email ); // email == "rafal[dot]kocisz@gmail.com"
stawu funkcji wyszukujących. Aby się o tym
przekonać, spójrzmy na Listing 9. replace_last( email, ".", "[dot]" );
Prawda, że wygląda to znajomo? Różnice DUMP( email ); // email == "rafal[dot]kocisz@gmail[dot]com"
w stosunku do algorytmów z rodziny find są
następujące: replace_nth( email, "@", 0, "[at]" );
DUMP( email ); // email == "rafal[dot]kocisz[at]gmail[dot]com"
• w przypadku zamiany możemy określić }
zakres, który pojawi się jako zamiennik
wyszukanego ciągu; replace_all( email, ".", "[dot]"); do Twojej podręcznej skrzynki narzędziowej.
• algorytmy zamiany występują również Główne zalety biblioteki to:
w wersjach niemodyfikujących argument Dociekliwi Czytelnicy zastanawiają się za-
(oznaczone postfiksem _ copy). pewne, w jaki sposób biblioteka obsługuje • prostota i spójność interfejsu;
modyfikacje ciągów, na których wykonywane • lekkość i prostota konfiguracji (cała bi-
Szczególnym przypadkiem zamiany jest usu- są operacje zamiany. Dzieje się to za pośred- blioteka zaimplementowana jest w pli-
wanie. Boost String Algorithms oferuje dla nictwem tzw. cech sekwencji (ang. sequence kach nagłówkowych);
każdej funkcji z rodziny replace jej zamien- traits), na podstawie których Boost String Al- • elastyczność i rozszerzalność;
nik służący do usuwania. Dla przykładu, od- gorithms potrafi wybrać najbardziej efektyw- • zgodność z filozofią STL;
powiednikiem funkcji replace _ first jest ny schemat postępowania dla zadanego ciągu. • ortogonalność (biblioteka oferuje wie-
erase _ first. Więcej na ten temat można znaleźć w doku- le małych, niezależnych narzędzi, które
W przypadku gdy chcemy zamienić wszyst- mentacji biblioteki (patrz: ramka W sieci). można łatwo łączyć w celu realizacji bar-
kie wystąpienia zadanego ciągu za jednym dziej złożonych operacji).
zamachem, możemy skorzystać z funkcji Podsumowanie
replace_all() (nie ma potrzeby używać tu- Biblioteka Boost String Algorithms to niewąt- Reasumując: polecam tę bibliotekę każde-
taj żadnego iteratora, jak w przypadku algo- pliwie ciekawe i użyteczne rozwiązanie. Jeśli mu programiście tworzącemu aplikacje w ję-
rytmu find()). Dla przykładu, kropki wystę- programujesz w C++ i przynajmniej od cza- zyku C++!
pujące w adresie e-mail w przykładzie z Listin- su do czasu zdarza Ci się wykonywać operacje Aha! Jeszcze jedno: żądnych wiedzy Czy-
gu 9 moglibyśmy zamienić jednym wywoła- na napisach, to zapoznaj się z tą biblioteką ko- telników zapraszam do przestudiowania do-
niem funkcji: niecznie! Gwarantuję Ci, że trafi ona na stałe kumentacji biblioteki dostępnej w Internecie
(patrz: ramka W Sieci) – można tam znaleźć
jeszcze sporo dodatkowych ciekawostek, któ-
W Sieci re warto poznać.
• http://www.boost.org/doc/libs/1_41_0/doc/html/string_algo.html – strona domowa biblio-
teki Boost String Algorithms; RAFAŁ KOCISZ
• http://www.boost.org – strona domowa pakietu bibliotek Boost; Pracuje na stanowisku Dyrektora Techniczne-
• http://www.boost.org/doc/libs/1_41_0/doc/html/string_algo/quickref.html – tu znajdziesz go w �rmie Gamelion, wchodzącej w skład Grupy
przegląd wszystkich algorytmów dostępnych w ramach Boost String Algorithms.
BLStream. Rafał specjalizuje się w technologiach
związanych z produkcją oprogramowania na
platformy mobilne, ze szczególnym naciskiem na
tworzenie gier. Grupa BLStream powstała, by efek-
Licencja
Pakiet bibliotek Boost (a co za tymi idzie również i biblioteka Boost String Algorithms) jest udo- tywniej wykorzystywać potencjał dwóch szybko
stępniany na licencji Boost Software License 1.0. Pełny tekst tej licencji (w języku angielskim) rozwijających się producentów oprogramowania
jest dostępny pod adresem http://www.boost.org/LICENSE_1_0.txt. Licencja przewiduje możli- – BLStream i Gamelion. Firmy wchodzące w skład
wość wykorzystywania biblioteki bez uiszczania żadnych opłat, tak w otwartych, jak i w komer- grupy specjalizują się w wytwarzaniu oprogramo-
cyjnych projektach. Używanie Boost nie pociąga również potrzeby publikowania kodów źró-
wania dla klientów korporacyjnych, w rozwiąza-
dłowych docelowego produktu. Jedynym narzuconym wymogiem jest nakaz dołączania tek-
stu licencji biblioteki do wszystkich kopii stworzonego przy jej pomocy oprogramowania. niach mobilnych oraz produkcji i testowaniu gier.
Kontakt z autorem: rafal.kocisz@game-lion.com

www.sdjournal.org 11
 Programowanie C++

Tworzenie kopii obiektów

Wzorzec prototypu

Kopiowanie obiektów, czyli tworzenie duplikatów, przechowujących te

same informacje bez niszczenia oryginału, jest jedną z podstawowych
operacji, które wykorzystujemy w programowaniu. Artykuł opisuje
tę czynność, analizując techniki wspierające proces tworzenia kopii
w języku C++.
Dowiesz się: Powinieneś wiedzieć:
• Co to jest leniwe kopiowanie; • Jak pisać proste programy w C++;
• Co to jest wzorzec prototypu; • Co to jest dziedziczenie i funkcje
• Jak stworzyć fabrykę prototypów. wirtualne;
• Co to są szablony.
kopiowanie obiektów wskazywanych. Two-
rzenie takiej kopii zajmuje więcej czasu i zaso-
Poziom bów, ale obiekt i kopia są od siebie niezależne.
trudności Zmiany obiektu nie mają wpływu na kopię.
Na Rysunku 1 pokazano zawartość wskaźni-
ków po wykonaniu płytkiej i głębokiej kopii,
przykład kodu zawiera Listing 1.
ne powyżej. Na początku wykonujemy ko-
pię płytką, która jest przeprowadzana szyb-
ko i umożliwia poprawne odczytywanie in-
formacji przechowywanych w zarządzanym
obiekcie. Przy próbie modyfikacji obiektu
badamy, czy obiekt jest wskazywany przez
jeden, czy przez kilka wskaźników. Jeże-
li istnieje tylko jeden wskaźnik, to mody-
fikacja odbywa się na zarządzanym obiek-
cie, natomiast jeżeli wskaźników jest wię-
cej, wykonuje się głęboką kopię wskazywa-
nego obiektu i modyfikuje się tę kopię. Leni-
we kopiowanie umożliwia więc optymalne
połączenie obu strategii, a ceną jest koniecz-
ność przechowywania dodatkowej składo-
wej, która pozwala rozstrzygnąć, czy nale-

K
opiowanie obiektów jest operacją
wykonywaną bardzo często: prze-
kazując argumenty przez wartość,
zwracając wyniki obliczeń, przechowując
elementy w kontenerach i w wielu innych
sytuacjach są tworzone kopie. Jeżeli obiekt
jest dostępny pośrednio, na przykład przez
wskaźnik, to można wykonać kopię wskaźni-
ka (lub innego uchwytu) albo całego obiek-
tu. W związku z tym możemy wyróżnić trzy
rodzaje kopiowania: kopiowanie płytkie, gdy
kopiujemy uchwyty (wskaźniki), kopiowa-
nie głębokie, gdy tworzymy kopię obiektu,
oraz kopiowanie leniwe, które łączy kopiowa-
nie płytkie i głębokie. Do demonstracji tych
technik będziemy używali klasy Foo pokaza-
nej na Listingu 1.
Kopią płytką nazywa się kopiowanie jedy-
nie obiektów pośredniczących, wskaźników,
referencji, uchwytów itp. Kopia taka jest
tworzona szybko, ponieważ wskaźnik lub in-
ny obiekt pośredniczący jest zazwyczaj ma-
łym obiektem. Po wykonaniu płytkiej kopii
ten sam obiekt jest dostępny z wielu miejsc,
obiekt wskazywany nie jest kopiowany, zmia-
na jego stanu będzie widoczna we wszystkich
kopiach. Głęboka kopia oznacza rzeczywiste
ży robić głęboką kopię. Składową tą jest licz-
Kopiowanie opóźnione nik odniesień lub flaga. Można pozbyć się
Kopiowanie opóźnione lub leniwe wyko- tej składowej, tworząc głęboką kopię obiek-
rzystuje obie strategie kopiowania opisa- tu za każdym razem, gdy wołana jest opera-
Listing 1. Tworzenie kopii płytkiej i głębokiej
class Foo { //klasa pomocnicza
public:
Foo() : i_(0) {}
int get() const { return i_; }
void set(int i) { i_ = i; }
};
Foo* shellCopy(Foo* f) { //płytka kopia
return f; //wskaźniki pokazują na ten sam obiekt
}
Foo* deepCopy(Foo* f){ //głęboka kopia
return new Foo(*f); //wskaźniki pokazują na różne obiekty
}
Foo* p1 = new Foo();
Foo* p2 = shellCopy(p1); //płytka kopia
Foo* p3 = deepCopy(p1); //głęboka kopia
p1->set(2); //zmiana obiektu wskazywanego przez p1
assert( p2->get() == 2 ); //obiekt wskazywany przez p2 został zmieniony
assert( p3->get() == 1 ); //obiekt wskazywany przez p3 nie został zmieniony

12 3/2010

cja modyfikująca, ale wtedy wiele kopii jest
zbędnych.
Przykład leniwego kopiowania został
pokazany na Listingu 2. Przedstawiona
tam klasa wykorzystuje sprytne wskaźni-
ki boost::shared_ptr, które zostały omó-
wione w SDJ 11/2009. Sprytne wskaźniki
to szablony, które pozwalają automatycznie
usuwać obiekt utworzony na stercie, prze-
chowują one i aktualizują licznik odnie-
sień do wskazywanego obiektu. Szablony
te wspierają tworzenie leniwej kopii, dostar-
czają metodę unique, która pokazuje, czy
zarządzany obiekt jest wskazywany przez
jeden, czy więcej wskaźników. Metoda ta
jest wykorzystana w klasie LazyFoo do roz-
strzygania, czy można modyfikować bieżący
obiekt, czy raczej należy zrobić kopię.
Tworząc kopię głęboką obiektu tymcza-
sowego, który będzie usunięty po zakoń-
czeniu operacji kopiowania, można wyko-
nać kopię płytką i nie usuwać tego obiek-
tu, co przypomina przeniesienie właściciela
obiektu. Taki mechanizm dla wskaźników
dostarcza std::auto_ptr (SDJ 11/2009),
w ogólnym przypadku wymaga on wspar-
cia w języku. Takie wsparcie będzie dostar-
czone w nowym standardzie C++200x po-
przez referencję do r-wartości, co pozwoli
na implementację różnych konstruktorów
kopiujących. Używając konstruktora ko-
piującego do r-wartości, będzie można prze-
nieść zawartość obiektu, unikniemy wtedy
zbędnej kopii.
Szybkie kopiowanie głębokie
Dla pewnych typów obiektów kopia głęboka
może być wykonana bez użycia konstrukto-
ra kopiującego za pomocą operacji kopiują-
cych fragmenty pamięci. Obiekty, które bę-
dą w ten sposób kopiowane, nie mogą mieć
składowych, które są wskaźnikami, bo wska-
zywane przez te składowe obiekty także bę-
dą musiały być kopiowane przy tworze-
niu kopii głębokiej. Informacji o tym, czy
obiekt może być kopiowany za pomocą ko-
piowania bajtów, dostarcza klasa cech (trejt)
has_trivial_copy , który jest dostarcza-
ny przez bibliotekę boost::traits. Funk-
Szybki start
Aby uruchomić przedstawione przykła-
dy, należy mieć dostęp do kompilatora
C++ oraz edytora tekstu. Niektóre przy-
kłady korzystają z udogodnień dostar-
czanych przez biblioteki boost, warun-
kiem ich uruchomienia jest instalacja bi-
bliotek boost (w wersji 1.36 lub nowszej).
Na wydrukach pominięto dołączanie od-
powiednich nagłówków oraz udostęp-
nianie przestrzeni nazw, pełne źródła do-
łączono jako materiały pomocnicze.
www.sdjournal.org
Wzorzec prototypu
cja fastDeepCopy, pokazana na Listingu 3, SDJ 2/2010), a my dysponujemy tylko ty-
wykorzystuje dodatkowy argument, który pem interfejsu. Rzeczywisty typ obiektu
jest tworzony w czasie kompilacji na podsta- może być inny.
wie informacji o typie. Jego wartość nie jest Wzorzec prototypu, nazywany też wir-
istotna, natomiast typ pozwala wybrać od- tualnym konstruktorem, opisany w książce
powiednią funkcję kopiującą. Jeżeli obiekty ,,Wzorce projektowe'' przez „bandę czworga''
mogą być kopiowane za pomocą funkcji ko- (Gamma, Helm, Johnson, Vlissides), pozwa-
piującej fragmenty pamięci, to jest ona wo- la na tworzenie głębokiej kopii w takich przy-
łana, w przeciwnym wypadku woła się kon- padkach. Pomysł polega na przeniesieniu od-
struktor kopiujący. Technika trejtów została powiedzialności za tworzenie obiektów do
opisana w SDJ 11/2009. klas konkretnych, wykorzystując mechanizm
funkcji wirtualnych. Klasa bazowa dostarcza
Wzorzec prototypu metody czysto wirtualnej, która jest nadpi-
Jeżeli posługujemy się wskaźnikiem lub re- sywana w klasach konkretnych (gdzie znany
ferencją do klasy bazowej, to możemy wy- jest typ), więc można utworzyć głęboką kopię
konać jedynie płytką kopię. Kopia głęboka obiektu. Przykład pokazano na Listingu 4,
jest niedostępna, ponieważ przy tworzeniu klasa bazowa Figure dostarcza metody czy-
obiektu należy podać konkretny typ (patrz sto wirtualnej clone. Metoda ta jest nadpisy-
Listing 2. Leniwa kopia z użyciem boost::shared_ptr
class LazyFoo { //przechowuje leniwą kopię obiektu typu Foo (Listing 1)
public:
LazyFoo(int i) : ptr_(new Foo(i) ) {}
LazyFoo(const LazyFoo& l) : ptr_(l.ptr_) {}
int get() const { return ptr_->get(); }
void set(int i) { //metoda zmienia stan obiektu
if(ptr_.unique() ) { ptr_->set(i); } //bada czy istnieje konieczność
tworzenia kopii
else { ptr_ = PFoo(new Foo(i) ); }
}
private:
typedef shared_ptr<Foo> PFoo;
PFoo ptr_;
};
Listing 3. Wykorzystanie klasy cech do wyboru algorytmu kopiowania
template<typename T> //kopiowanie za pomocą memcpy
T* doFastDeepCopy(const T* element, true_type) {
char* mem = new char[sizeof(T)]; //przydziela pamięć
memcpy(mem, element, sizeof(T));
return reinterpret_cast<T*>(mem);//zwraca obiekt odpowiedniego typu
}
template<typename T> //woła konstruktor kopiujący
T* doFastDeepCopy(const T* element, false_type) {
return new T(*element);
}
template<class T> //algorytm tworzenia kopii wykorzystuje trejty
T* fastDeepCopy(const T* element) {
return doFastDeepCopy(element, has_trivial_copy<T>() ); //tworzy dodatkowy
argument
}
Rysunek 1. Kopia płytka i głęboka dla obiektów dostępnych pośrednio
13
 Programowanie C++

Listing 4. Wzorzec prototypu

wana w klasach konkretnych, jeżeli ją będzie-
my wołali, to będzie tworzona głęboka kopia
class Figure {//klasa bazowa obiektu o odpowiednim typie.
public: Jeżeli jest dostępny wirtualny konstruktor,
virtual Figure* clone() const = 0;//wirtualny konstruktor możemy tworzyć głęboką kopię, wykorzy-
virtual ~Figure(){} stując interfejs klasy bazowej, wołając meto-
}; dę clone(). Listing 4 zawiera przykład, któ-
class Square : public Figure {//klasa konkretna ry tworzy głęboką kopię kolekcji figur i wyko-
public: rzystuje przedstawioną technikę.
Square(int size) : size_(size) {}
Square(const Square& sq) : size_(sq.size_) {} Fabryka prototypów
Figure* clone() const { return new Square(*this); } //tworzy głęboką kopię Wzorzec prototypu możemy wykorzystać
private: w fabryce, która będzie dostarczała obiek-
int size_; tów danego typu, nazywanej fabryką pro-
}; totypów. Fabryki są to klasy pośredniczą-
class Circle : public Figure {//klasa konkretna ce w tworzeniu nowych obiektów, jeden
public: z rodzajów fabryk został omówiony w SDJ
Circle(int r) : r_(r) {} 2/2010. Fabryka prototypów przechowu-
Circle(const Circle& c) : r_(c.r_) {} je obiekty wzorcowe, które będą kopiowa-
Figure* clone() const { return new Circle(*this); }//tworzy głęboką kopię ne, jeżeli użytkownik zleci utworzenie no-
private: wego obiektu. Fabryka taka pozwala two-
int r_; rzyć obiektów różnych typów na podstawie
}; identyfikatora, ponadto możemy nadać róż-
ne identyfikatory obiektom tego samego ty-
//przykład użycia wirtualnego konstruktora do tworzenia głębokiej kopii obiektów pu różniącym się stanem. Fabryki prototy-
typedef vector<Figure*> Figures; pów zazwyczaj zużywają więcej zasobów niż
Figures figures;//kolekcja figur, która będzie kopiowana fabryki obiektów, konieczne jest przechowy-
figures.push_back(new Square(2) ); wanie obiektów wzorcowych, na podstawie
figures.push_back(new Circle(3) ); których będą tworzone kopie. Przykład ta-
figures.push_back(new Circle(1) ); kiej fabryki pokazano na Listingu 5.
Figures copy; //głęboka kopia kolekcji figur Fabryki prototypów pozwalają wygodnie
for(Figures::const_iterator ii = figures.begin(); ii != figures.end(); ++ii) tworzyć obiekty z danej hierarchii klas, wy-
copy.push_back( (*ii)->clone() );//wykorzystuje wzorzec prototypu magają, aby w tej hierarchii był implemento-
wany wzorzec prototypu. Dodatkowym kosz-
tem tego rodzaju fabryki jest używanie me-
Listing 5. Fabryka prototypów chanizmu późnego wiązania (funkcje wirtu-
alne), więc obiekty muszą zawierać wskaźnik
class FigCloneFactory { //fabryka prototypów dla hierarchii figur na tablicę funkcji wirtualnych, wołanie meto-
public: dy clone() odbywa się pośrednio.
int registerFig(Figure* prototype, int id) { //rejestruje nowy obiekt oraz jego
identyfikator Podsumowanie
prototypes_.insert( make_pair(id, prototype) ); Przedstawione techniki związane z tworze-
} niem kopii są powszechnie stosowane w róż-
Figure* create(int id) {//tworzy obiekt danego typu i w danym stanie nych językach programowania. Ich znajo-
map<int, Figure*>::const_iterator i = prototypes_.find(id); mość pozwala na tworzenie płytkiej lub głę-
if(i ! = prototypes_.end() ) //jeżeli znalazł odpowiedni wpis bokiej kopii w zależności od potrzeb.
return prototypes_.find(id)->second->clone(); //wzorzec prototypu
return 0L; //zwraca nullptr jeżeli nie znalazł prototypu
}
private:
W Sieci
• http://www.boost.org – dokumentacja
map<int, Figure*> prototypes_;//przechowuje obiekty wzorcowe bibliotek boost;
}; • http://www.open-std.org – dokumenty
opisujące nowy standard C++.

ROBERT NOWAK
Więcej w książce Adiunkt w Zakładzie Sztucznej Inteligencji Insty-
Zagadnienia dotyczące współcześnie stosowanych technik w języku C++, wzorce projekto-
we, programowanie generyczne, prawidłowe zarządzanie zasobami przy stosowaniu wy- tutu Systemów Elektronicznych Politechniki War-
jątków, programowanie wielowątkowe, ilustrowane przykładami stosowanymi w bibliotece szawskiej, zainteresowany tworzeniem aplikacji
standardowej i bibliotekach boost, zostały opisane w książce ,,Średnio zaawansowane pro- bioinformatycznych oraz zarządzania ryzykiem.
gramowanie w C++'', która ukaże się niebawem. Programuje w C++ od ponad 10 lat.
Kontakt z autorem:rno@o2.pl

14 3/2010
 Opis DVD

Programowanie w języku Java wania klasy ServletContext i interfejsu ServletContextListener.

Ponadto zostanie przedstawiony sposób organizacji logiki inter-
Od Witaj świecie do aplikacji korporacyjnych. Aplikacje fejsu użytkownika oraz logiki biznesowej na przykładzie klasy
internetowe – Aplikacja zarządzania konferencjami służącej do trwałego zapisywania danych.
W efekcie powstanie działający fragment systemu z zastosowa-
Szósty odcinek serii to przykład zastosowania dotychczas zdo- niem mechanizmów serwletów i JSP.
bytych umiejętności do stworzenia aplikacji internetowej. Ce-
lem działań będzie zrealizowanie fragmentu funkcjonalności
aplikacji do zarządzania konferencjami – tworzenia, przeglą-
dania i aktualizacji konferencji.
Pierwszym krokiem będzie stworzenie stron nawigacyjnych
z odpowiednimi pozycjami menu, używając do tego podstawo-
wych konstrukcji HTML i JSP. Archiwum Linux+ 2009
Następnie zostanie stworzony serwlet zajmujący się dyna-
miczną częścią aplikacji, której zadaniem będzie interpreta-
cja danych otrzymanych w żądaniu od użytkownika oraz wy-
korzystaniu ich do zmian systemu. Przedstawione zostaną ele-
menty komunikacji między sewletami a stronami JSP, zastoso-

Jeśli nie możesz

odczytać zawartości
płyty DVD, a nie jest ona Redakcja
uszkodzona mechanicznie, nie udziela pomocy
sprawdź ją na co najmniej dwóch technicznej w instalowaniu
napędach DVD. i użytkowaniuprogramów
W razie problemów z płytą, prosimy pisać zamieszczonych na płytach DVD-ROM
pod adres: cd@software.com.pl dostarczonych razem z pismem.

15
 Programowanie Java

Przewodnik po SCJP
Czyli certyfikat z Javy – część 3
Proces zdobywania certyfikatów, potwierdzających umiejętności
z różnych dziedzin wiedzy, stał się jednym z ważniejszych elementów
osobistego rozwoju. Proces ten ma miejsce również w branży IT;
certyfikaty dla programistów (Java lub .NET), administratorów czy
sieciowców (Cisco) można coraz częściej odnaleźć w CV osób starających
się o pracę, zwłaszcza w owianym złą sławą kryzysie gospodarczym.
List lista = new List();
Dowiesz się: Powinieneś wiedzieć: lista.add(new Integer(3));
• Jakie klasy uczestniczą w procesie i18n; • Jak skompilować i uruchomić programy
• Jakie klasy wejścia/wyjścia musisz znać do w Javie; Ten krótki fragment kodu prezentuje działa-
egzaminu; • Jakie są podstawy składni języka; nie klasy opakowującej (z ang. wrapper) dla ty-
• Na czym polega mechanizm autoopakowy- • Jakie są ogólne zasady korzystania z API pu int. Wartość typu prymitywnego (3) zo-
wania. w Javie. stała przekazana do konstruktora tej klasy. No-
wo utworzony obiekt możemy bez przeszkód
dodać do listy.
niach (podstawy omówimy jedynie w przy- Na podobnej zasadzie funkcjonują pozo-
padku asercji); kluczowe są przeróżne sztuczki stałe klasy opakowujące. Tabela 1 zawiera spis
Poziom i ruczki, za pomocą których twórcy egzaminu wszystkich typów prymitywnych i odpowiada-
trudności chcą utrudnić programistom zdanie go. jących im klas.
Wiemy już, jak zamienić wartość typu pry-
Typy prymitywne a sprawa klas mitywnego na obiekt, a co z operacją odwrotną?
Programowanie w Javie wiąże się nieodłącznie Wystarczy skorzystać z metody intValue(),

W
trzeciej części cyklu artykułów,
poświęconego przygotowaniom
do egzaminu Sun Certified Java
Programmer for Java SE 6, zajmiemy się kolej-
nym zagadnieniem – API Contents, czyli głów-
nie (acz nie tylko) funkcjonalnością J2SE.
W trakcie omawiania niniejszego zagadnie-
nia zwrócimy uwagę na kilka zasadniczych po-
dzagadnień:
• Klasy opakowujące typy prymityw-
ne (m.in. Integer, Character, Byte)
i związane z nimi operacje automatyczne-
go pakowania/rozpakowania;
• Operacje na łańcuchach znaków i podobne;
• Operacje na plikach z wykorzystaniem
klas czytających/zapisujących (Reader /
Writer i pochodne);
• Dostosowywanie informacji (teksto-
wych, liczbowych, dat) do ustawień
regionalnych – klasy DateFormat,
NumberFormat, Locale ;
• Wykorzystywanie wyrażeń regularnych
w praktyce.
Podobnie jak w poprzednich artykułach, nie
będziemy skupiać się na całych zagadnie-
z wykorzystywaniem obiektów. Trudno zna-
leźć program, który ich nie używa. Jak już zosta-
ło wcześniej napisane, w Javie posługujemy się
referencjami do obiektów, a nie obiektami sa-
mymi w sobie. Oznacza to, że dowolna zmien-
na nie przechowuje obiektu, a jedynie odniesie-
nie (wskaźnik) do niego. Gwoli ścisłości trzeba
jednak zaznaczyć, że nie wszystkie zmienne są
powiązane z obiektami! W przypadku typów
prymitywnych (int, char, byte, boolean, float,
double, short, long) zmienne przechowują war-
tości tych typów, a nie referencje do nich. Teoria
teorią, ale jak to stwierdzenie ma się do codzien-
nej pracy programisty?
Zasada jest prosta. Z formalnego punktu wi-
dzenia we wszystkich metodach, które przyj-
mują jako parametr(y) obiekt(y), przekaza-
nie zmiennej typu prymitywnego to błąd. Ko-
nieczne jest zastosowanie obiektu specjalnej kla-
sy (innej dla każdego typu prymitywnego), któ-
ry „opakuje” zmienną prymitywną. Jako pełno-
prawny obiekt będzie można go przekazać do
żądanych metod.
O jakich metodach mowa? Chociażby o naj-
prostszych operacjach związanych z kolekcja-
mi (więcej na ich temat w jednym z kolejnych
artykułów):
aby uzyskać wartość prymitywną:
Integer obiekt = (Integer)lista.get(0);
int liczba = obiekt.intValue();
Przedstawione powyżej rozwiązania są jak
najbardziej poprawne. Już w tym momen-
cie wiem, że niejeden Czytelnik zdążył zapro-
testować – „Przecież wywołanie rodzaju li-
sta.add(3); działa! O co tutaj chodzi?”.
Problem wynika, jak to zwykle w takich sy-
tuacjach, z powodów historycznych. Powyższe
rozwiązanie jest jedynym poprawnym rozwią-
zaniem w Javie do wersji 1.4 włącznie. Od Javy
5 wprowadzono mechanizm autoopakowania
(ang. autoboxing), który odpowiada za automa-
tyczne opakowywanie wartości prymitywnych,
jak i ich powrotną konwersję:
lista.add(5);
int liczba = (int)lista.get(0);
Rzutowanie jest niezbędne do wykonania kon-
wersji z typu Object (nasza przykładowa lista
nie jest generyczna), jednak pośrednia kon-
wersja do typu Integer dokonuje się automa-
tycznie.

16 03/2010

Na szczęście zadania związane z klasami opa-
kowującymi nie są trudne; część z nich (związa-
na z przeciążaniem metod) została omówiona
w pierwszej części kursu (SDJ 11/09). Przede
wszystkim, musisz pamiętać dokładnie nazwy
klas. Trzeba uważać, aby nazwy klas opakowują-
cych nie pomyliły Ci się z nazwami typów.
Łańcuchowe szaleństwo
Krótki opis klas opakowujących z poprzednie-
go ustępu ułatwia zrozumienie działania typów
prymitywnych w obiektowym świecie. Nie
wspomniałem w nim jednak o jednej z klas, któ-
ra chyba najczęściej jest zaliczana do typów pry-
mitywnych w Javie. Mowa o klasie String.
Klasa String odpowiada za przechowywanie
tekstów – zbiorów znaków. Klasa ta otrzymała
(jako jedyna) od twórców Javy specjalne przywi-
leje – możemy w jej przypadku korzystać z ope-
ratorów + i = (co nie jest możliwe w przypadku
innych klas, bo przeciążanie operatorów jako ta-
kie w Javie nie występuje). Początkujący progra-
mista, widząc taki zapis:
String s = "tekst";
s = s + "inny";
może istotnie pomylić klasę String i uznać ją
za typ prymitywny. To jednak nie koniec pro-
blemów – z klasą String wiąże się wiele cie-
kawych zagadnień, które mogą znaleźć się na
Twoim egzaminie.
Zaczniemy z wysokiego c – zajmiemy się
kwestią modyfikowalności, inaczej zwaną
zmiennością (z ang. mutability). Cechą charak-
terystyczną łańcuchów jest ich niezmienność.
Oznacza to, że w raz utworzonym łańcuchu nie
możesz zmienić np. drugiego znaku. Co więcej,
nie możesz także dołączać innych łańcuchów
na początku, ani na końcu już istniejącego łań-
cucha. To zdanie jest sprzeczne z powyższym
przykładem, więc spieszę z wyjaśnieniem –
drugi wiersz (z operacją konkatenacji – złącza-
nia łańcuchów) nie zmienia obiektu tekst, tylko
tworzy zupełnie nowy obiekt, zawierający tekst
tekstinny. Nie zapominaj, że zmienna s jest jedy-
nie referencją! Po wykonaniu pierwszej instruk-
cji wskazuje ona na jeden obiekt, a po wykona-
niu drugiej – już na zupełnie inny!
W tym momencie dochodzimy do często
spotykanego na egzaminach pytania – na pod-
stawie fragmentu kodu musisz określić, ile
obiektów typu String zostało w nim utworzo-
nych. Odpowiedź na to pytanie dla poprzednie-
Listing 1. Schemat wyświetlania sformatowanej daty
// Wyświetla aktualną datę w najbardziej rozbudowanym formacie obowiązującym w USA
Locale l = new Locale("en","US");
Calendar c = Calendar.getInstance(l);
DateFormat df = DateFormat.getDateInstance(DateFormat.FULL, l);
System.out.println(df.format(c.getTime()));
www.sdjournal.org
go fragmentu brzmi: 3 (dwa z nich zostały wyja-
śnione, a trzeci musisz znaleźć samodzielnie).
Na zakończenie tego podzagadnienia nie
mógłbym pominąć kwestii puli łańcuchów
(ang. string pool). Dzięki niezmienności łańcu-
chów możemy osiągnąć pewne korzyści. Załóż-
my, że tworzysz łańcuch za pomocą bezpośred-
niego przypisania:
String s = "tekst";
Java w tym momencie dodaje do owej puli wy-
żej wymieniony literał tekstowy. Jeśli w dal-
szym fragmencie kodu ten sam literał pojawi
się ponownie:
String s2 = "tekst";
to zamiast tworzyć nowy obiekt, JVM skorzy-
sta z obiektu istniejącego już w puli! Nie daj się
zatem zwieść – wywołanie dwóch instruk-
cji w obrębie jednego bloku kodu spowoduje
utworzenie tylko jednego obiektu! Jednak już
utworzenie łańcucha znaków za pomocą kon-
struktora:
String s3 = new String("tekst");
spowoduje utworzenie nowego obiektu.
Metody klasy String
Nie będziemy w tym miejscu dogłębnie oma-
wiać metod klasy String. Opis działania moż-
na zobaczyć w dokumentacji. Warto jednak
zwrócić uwagę na kilka szczegółów, dotyczą-
cych wszystkich metod:
• Opanuj arytmetykę łańcuchową, czyli wy-
liczanie znaku na danej pozycji, a także
uwzględnianie w obliczeniach długości łań-
cuchów. Nie jest to skomplikowane, jednak
w bardziej złożonych przykładach określa-
nie podłańcuchów może zająć trochę czasu.
• Zapoznaj się z metodą intern(). W prak-
tyce jest ona wykorzystywana niezwykle
rzadko, jednak na egzaminie może poja-
wić się w kontekście zagadnienia opisane-
go w poprzednim akapicie.
• Zwróć uwagę, że drugim parametrem me-
tody substring() jest indeks ostatniego
znaku, a nie liczba znaków do pobrania!
• W ramach ćwiczeń dotyczących arytme-
tyki łańcuchowej uwzględnij intensywne
użycie metod substring() i replace().
Certyfikat SCJP
StringBuilder i StringBuffer
– tacy sami, ale nie ci sami...
Przy przetwarzaniu względnie dużej ilości in-
formacji z użyciem klasy String mogą wystąpić
problemy związane z wydajnością. Załóżmy, że
w jakimś programie podczas wczytywania da-
nych cyklicznie dołączamy znaki do łańcucha.
Oznacza to, że każde dołączenie tworzy nowy
łańcuch, a jednocześnie przeznacza do usunię-
cia stary. Co za tym idzie – jeśli w swoim pro-
gramie chcesz intensywnie modyfikować i two-
rzyć nowe łańcuchy, absolutnie nie powinieneś
używać do tego celu klasy String.
Z powyższego kłopotu wybawią Cię kla-
sy StringBuilder i StringBuffer. Obie kla-
sy mają identyczną funkcjonalność, która spro-
wadza się do możliwości dynamicznego dołą-
czania, usuwania i modyfikacji znaków w ob-
rębie wewnętrznego bufora. Różnią je dwie
cechy – klasa StringBuffer jest synchronizo-
wana (dzięki czemu dostęp do obiektu tej kla-
sy przez różne wątki nie spowoduje powstania
bezsensownych danych), a StringBuilder nie
(dzięki czemu działa ona nieznacznie szybciej);
ponadto klasa StringBuilder została wprowa-
dzona dopiero w Javie 5.
Funkcjonalność obu klas stanowi połączenie
niektórych możliwości klasy String (np. meto-
dy substring(), length(), indexOf()) z ope-
racjami dołączania (append()), wstawiania (in-
sert()) i usuwania (delete()) znaków. Zwróć
uwagę, że te trzy metody, wraz z kilkoma po-
dobnymi metodami tej klasy, zwracają zmody-
fikowany obiekt. Dzięki temu możesz tworzyć
(nomen omen) łańcuchy wywołań:
StringBuffer sb = new StringBuffer();
sb.append("tekst").append("
inny").delete(1, 2);
Konwersję do zwykłego łańcucha znaków uzy-
skuje się za pomocą metody toString(). Na
egzaminie podchwytliwymi mogą okazać się
pytania związane z arytmetyką łańcuchów –
zwróć uwagę, że w metodzie delete() (i kilku
podobnych) indeks początkowy jest wliczany
do wykonywanej operacji (inclusive), a indeks
końcowy – nie (exclusive)!
Tabela 1. Typy prymitywne i odpowiadające im
klasy opakowujące
Nazwa typu Klasa opakowująca
prymitywnego
int Integer
boolean Boolean
byte Byte
char Character
short Short
long Long
�oat Float
double Double
17
 Programowanie Java

Operacje wejścia/wyjścia – zdanie egzaminu. Przede wszystkim, mu- • dwuparametrowy konstruktor

Ten niezwykle rozległy temat na egzaminie jest
(na szczęście) poruszany w dość ograniczony
sposób. Musisz znać klasy File, FileWriter,
FileReader, BufferedReader, BufferedWriter
i PrintWriter. Krótki opis klas znajdziesz w Ta-
beli 2., jednak to nie on w rozwiązywaniu zadań
jest najważniejszy. W przypadku tych klas nale-
ży wiedzieć, w jaki sposób można wiązać ze so-
bą obiekty tych klas, aby uzyskać obiekt o żąda-
nej funkcjonalności. Jednym słowem – wzorzec
projektowy dekorator w pełnej krasie.
Zarówno strumienie, jak i pozostałe klasy
wejścia/wyjścia były tworzone zgodnie z zasad-
mi działania dekoratora. W dużym skrócie, de-
korator opakowuje oryginalny obiekt, zachowu-
jąc jego funkcjonalność, a dodatkowo wzbogaca-
jąc ją o nowe możliwości. Na przykład, zwykły
obiekt typu FileReader umożliwia odczyt da-
nych w postaci bajtów, ale udekorowany za po-
mocą obiektu klasy BufferedReader pozwala
na odczyt całych wierszy tekstu:
BufferedReader br = new BufferedReader
(new FileReader("plik.txt"));
sisz znać ogólne działanie poszczególnych klas.
Warto znać także skrót i18n, z angielskiego in-
ternationalization (pomiędzy i a n znajduje się
18 liter) – tym mianem określa się wszystkie
czynności w trakcie tworzenia oprogramowa-
nia, związane z przystosowywaniem progra-
mów do różnych języków/ustawień regional-
nych. To oczywiście dopiero początek – naj-
istotniejszy typ zadań polega na analizie ko-
du wykonującego operacje i18n (wskazaniu
błędów, określeniu wyświetlanych komuni-
katów etc.). Z tego względu ważna jest znajo-
mość kluczowych metod wyżej opisanych klas
– ich połączenie w logicznie działający kod sta-
je się wtedy banalne.
Na początku zazwyczaj jest tworzony obiekt
klasy java.util.Locale. To właśnie ten obiekt
przechowuje informację na temat kraju i/lub
konkretnych ustawień regionalnych. Jest on
niezależny od klas formatujących (choć klasy
te wykorzystują go dość intensywnie), dlatego
warto stworzyć go na początku. Do najważniej-
szych składników klasy należą:
Locale(String język, String kraj)
– język to dwuliterowy kod języka (ISO-
639, pisany małymi literami, np. en), a kraj
– dwuliterowy kod języka (ISO-3166 pisa-
ny wielkimi literami, np. US).
• metoda statyczna getDefault() pobierają-
ca domyślne ustawienia na danym kompu-
terze.
• szereg statycznych pól, określających usta-
wienia dla niektórych krajów (np. FRENCH,
GERMAN)
Po utworzeniu ustawień lokalnych musisz po-
brać odpowiedni obiekt do formatowania. Za-
czniemy od liczb (walut), dlatego będzie to
obiekt klasy NumberFormat. W tym przypad-
ku najpierw musisz utworzyć obiekt, korzysta-
jąc z jednej ze statycznych metod:
• getInstance() – działa jak getNumberIn-
stance();
• getNumberInstance() – zwraca obiekt
formatujący zwykłe liczby;

Oczywiście każda z klas dokładnie określa, ja-
kie obiekty można przekazać w konstruktorze.
Jednym z najczęściej spotykanych typów zadań
egzaminacyjnych jest wybór poprawnych kon-
struktorów dla danej klasy. W przypadku klasy
BufferedReader możemy skorzystać jedynie
z klas pochodzących od klasy Reader.
Same operacje zapisu i odczytu nie są trak-
towane w specjalny sposób. Inaczej ma się sytu-
acja z operacjami na samych plikach, a nie we-
wnątrz nich. Musisz więc wiedzieć, jakie możli-
wości oferuje klasa File. Standardowo zalecam
więc zwracanie uwagi na nazwy metod, przyj-
mowane przez nie parametry i typy zwraca-
nych obiektów.
Wyświetlanie danych
Gdy dysponujesz już danymi pobranymi z pli-
ku, musisz je w jakiś sposób wyświetlić. Twór-
cy pytań egzaminacyjnych o tym nie zapo-
mnieli, dzięki czemu ten dość specyficzny te-
mat jest traktowany na egzaminie stosunkowo
poważnie.
Aby proces formatowania tekstu nie wydał
się zbyt prosty, musisz w nim uwzględnić usta-
wienia regionalne, specyficzne dla danego kra-
ju (a nawet regionu) – za co odpowiada osobna
klasa o nazwie Locale. To właśnie ona, w połą-
czeniu z klasą DateFormat (w przypadku dat)
i NumberFormat (w przypadku liczb i walut),
pozwala na pełną kontrolę sposobu wyświetla-
nia danych. Do kompletu przyda się odrobina
wiedzy na temat klas Calendar i Date; czasa-
mi trzeba przecież wykonywać operacje zwią-
zane z datami.
Zagadnienie samo w sobie jest dość cie-
kawe, jednak nam przyświeca konkretny cel
Pytania
1. Wybierz instrukcje, które nie spowodują błędu kompilacji przy następującej deklaracji:
List<Integer> lista = new List<Integer>();
a) lista.add(new Integer(3));
b) lista.add(3);
c) lista.add(new Integer(3).intValue());
d) lista.add(new Integer(3).valueOf(3));
2. Które z poniższych wyrażeń zwróci tekst 1232345?
a) String s = "12345";
s.substring(1, 4).substring(2,3) + "2345");
b) new StringBuffer("12345").append("45").replace(3, 5, "23");
c) new StringBuffer("54321").insert(2,new StringBuffer("2323").reverse().subs
tring(2)).reverse().append("23").delete(4, 6)
3. Wybierz wywołania, które skompilują się poprawnie:
a) BufferedReader br = new BufferedReader(new File("plik.txt"));
b) FileReader file = new FileReader(new InputStreamReader("plik.txt"));
c) PrintStream ps = new PrintStream("plik.txt");
d) PrintWriter pw = new PrintWriter(new File("plik.txt"));
4. Wybierz poprawny(-e) schemat(y) prowadzący do wyświetlenia sformatowanej daty:
a) utworzenie obiektu klasy Locale -> utworzenie obiektu typu Date -> utworzenie obiektu
formatującego NumberFormat -> pobranie daty z kalendarza -> wyświetlenie daty
b) utworzenie obiektu typu Date -> utworzenie obiektu formatującego DateFormat -> wy-
świetlenie daty
c) pobranie obiektu typu Calendar -> utworzenie obiektu formatującego DateFormat ->
pobranie daty -> wyświetlenie daty
5. Wybierz prawidłowe odpowiedzi:
a) Poniższy kod wyświetli tekst 0 abaabc:
Pattern p = Pattern.compile("[abc]+");
Matcher m = p.matcher("abaabc");
while (m.find())
System.out.println(m.start()+" "+m.group());
b) Poniższy kod wyświetli tekst 0 abaabc:
Pattern p = Pattern.compile("[abc]+");
Matcher m = new Matcher(p).matcher("abaabc");
while (m.find())
System.out.println(m.start()+" "+m.group());
c) Poniższy kod wyświetli tekst 0 0 1 1 2 2 3 3
Pattern p = Pattern.compile("\d+\s");
Matcher m = p.matcher("0 1 2 3 ");
while (m.find())
System.out.println(m.start()+" "+m.group());

18 03/2010

• getCurrencyInstance() – zwraca obiekt
formatujący z uwzględnieniem konwencji
zapisu walut.
Powyższe wersje metod zwracają obiekty do-
stosowane do domyślnych ustawień regional-
nych – istnieją też warianty tych metod, przyj-
mujące obiekt klasy Locale. Po utworzeniu
obiektu nie pozostaje Ci nic innego, jak wy-
wołać metodę format(), aby wyświetlić liczbę
w żądany sposób:
System.out.println(numberFormatter.format(3
000000));
Nieco bardziej skomplikowany schemat obo-
wiązuje w przypadku formatowania daty. Po
pierwsze, musisz najpierw pobrać datę, a po
drugie – utworzenie obiektu formatujące-
go dla dat jest bardziej złożone. Zacznijmy od
pierwszego etapu.
Uzyskanie obiektu klasy Date, który można
sformatować za pomocą klasy DateFormat, jest
możliwe na dwa sposoby. Po pierwsze, możesz
po prostu utworzyć obiekt:
Date d = new Date();
Obiekt d zawiera datę i czas jego utworzenia.
Możesz skorzystać z metod klasy Date; jest jed-
nak jedno małe „ale”. Metody te zostały uzna-
ne za przestarzałe już w JDK 1.1. Znamieni-
ta funkcjonalność tej klasy została zastąpiona
przez klasę Calendar. Uzyskanie obiektu kla-
sy Date w przypadku tej klasy wymaga wyko-
nania dwóch kroków:
• pobrania obiektu klasy Calendar – za po-
mocą metody getInstance() dla domyśl-
nych ustawień regionalnych lub z parame-
trem klasy Locale;
• wywołania metody getTime().
Gdy dysponujesz obiektem do sformatowania,
musisz jeszcze utworzyć obiekt formatujący
klasy DateFormat. W tym przypadku również
możesz skorzystać z metod statycznych:
• getDateInstance(int styl, Locale lokale)
– pobiera formater dostosowany do ustawień
regionalnych z określonym stylem daty.
• getDateInstance(int styl) – pobie-
ra formater dostosowany do domyślnych
otrzymasz tekst 0 0 2 1 4 2 6 3.
że metoda start() będzie zwracać kolejne indeksy zliczane wraz ze spacjami, więc na standardowym wyjściu
5. a – b nie, ponieważ klasa Matcher nie zawiera konstruktora. Przykład c jest prawie dobry – problem w tym,
jest też dwukrotne pobieranie daty, chociaż nie jest to formalnie rzecz biorąc błąd.
4. b, c – a nie, ponieważ do formatowania daty nie korzystamy z obiektu typu NumberFormat. Niepotrzebne
3. a, c, d – b nie, ponieważ konstruktor klasy FileReader nie przyjmuje jako argumentu obiektu klasy Reader.
potwierdzić wyniki).
2. b – pozostałe warianty generują inne wartości (sprawdź jakie, a następnie skompiluj podane wyrażenia, aby
metr przyjmuje łańcuch znaków.
1. a, b, c. Odpowiedź d jest nieprawidłowa, ponieważ metoda valueOf() jest statyczna, a dodatkowo jako para-
www.sdjournal.org
ustawień regionalnych z określonym sty-
lem daty.
• getDateInstance() i getInstance()
– pobierają formater dostosowany do do-
myślnych ustawień regionalnych ze sty-
lem DEFAULT – w przypadku metody
getDateInstance() i ze stylem SHORT –
w przypadku metody getInstance().
Styl daty określa sposób wyświetlania daty i cza-
su – do dyspozycji masz zbiór kilku stałych, za-
deklarowanych w klasie DateFormat: (DEFAULT,
SHORT, FULL, MEDIUM , LONG). Ich dokładne warto-
ści zależą od ustawień regionalnych. Warto za-
uważyć, że obecnie domyślny styl daty przecho-
wuje tę samą wartość, co styl MEDIUM . Jeśli chcesz
sformatować także czas, skorzystaj z metod za-
wierających dodatkowo słowo Time w nazwie.
Po uzyskaniu obiektu musisz wywołać meto-
dę parse(), podając jako argument obiekt daty.
Cały kod (dla wariantu z datą) jest przedstawio-
ny na Listingu 1.
Cały schemat wyświetlania danych przedsta-
wiłem dość drobiazgowo, ponieważ równie dro-
biazgowe pytania mogą pojawić się na egzami-
nie. Jeśli jakiś element pojawił się w moim omó-
wieniu, oznacza to, że ma on znaczenie.
Wyrażenia regularne (nie)?fajne
są\?
Obsługa wyrażeń regularnych stanowi istotne
zagadnienie w chyba każdym szanującym się ję-
zyku programowania, dlatego nie mogło jej za-
braknąć w Javie, jak również na egzaminie. Wie-
dza niezbędna na egzaminie składa się z dwóch
podzagadnień: znajomości wybranych wyrażeń
regularnych, jak również sprawnego poruszania
się wśród klas je obsługujących. Samo omówie-
nie wyrażeń regularnych (z uwagi na ograniczo-
ny rozmiar artykułu) sprowadzę jedynie do ich
wypisania (za java.sun.com):
. (kropka), * (gwiazdka), +, ?, \d, \s, \w, [], ().
Nawiasy są wykorzystywane jedynie do grupo-
wania (bez obsługi przechwytywania). Kwan-
tyfikatory *, + i ? występują jedynie w wersji za-
chłannej. Informacje na temat powyższych in-
formacji w Internecie znajdziesz bez liku. Gdy
wyrażenia regularne staną się dla Ciebie banal-
ne, możesz zacząć z nich korzystać z Javie, ko-
rzystając z wielu klas. Zaczniemy od najbar-
dziej standardowych – Pattern i Matcher.
Odpowiedzi
Certyfikat SCJP
Klasa Pattern reprezentuje pojedyncze wyra-
żenie regularne. Aby uzyskać obiekt tej klasy, mu-
sisz skorzystać ze statycznej metody compile():
Pattern p = Pattern.compile("\s[a-z]+\s");
Powyższe wyrażenie regularne dopasowuje
ciąg słów (pisanych małych literami), bez pol-
skich znaków, przedzielonych białymi znaka-
mi. Po utworzeniu obiektu musisz skorzystać
z metody matcher(), aby dopasować podane
wyrażenie regularne do danych wejściowych:
Matcher m = p.matcher("test");
Teraz możesz zacząć przeszukiwać dane wej-
ściowe, pobierając informacje na temat kolej-
nych pasujących do wyrażenia regularne pod-
ciągów:
while (m.find()) {
System.out.println(m.start() + " " +
m.group());
}
Metoda start() zwraca indeks początkowy
podciągu, który pasuje do wyrażenia, a meto-
da group() – cały podciąg. Metoda find() wy-
szukuje kolejne podciągi pasujące do wyraże-
nia. Dopóki wyszukiwanie będzie przynosiło
wyniki – będzie zwracana wartość true.
Powyższy schemat jest jednym z najczęściej
sprawdzanych mechanizmów na egzaminie.
Warto wiedzieć, że do sprawdzenia pojedyn-
czego dopasowania możesz skorzystać z meto-
dy matches() obiektu klasy Matcher (utwo-
rzonego w taki sam sposób, jak w poprzednim
przykładzie):
boolean pasuje = m.matches();
Zagadnienie serializacji i obsługa metody
printf(), które w pewnych zestawach ćwi-
czeniowych pojawia się w ramach tego dzia-
łu, zostanie omówione w jednym z kolejnych
artykułów.
W tym momencie nie pozostało Ci nic inne-
go, jak rozwiązać zadania załączone do tego ar-
tykułu. Powodzenia!
Bibliogra�a:
• Sierra K., Bates B. – Sun Certi�ed Pro-
grammer for Java 5 Study Guide
KRZYSZTOF RYCHLICKI  KICIOR
Autor programuje w Javie i .NET. Pisze książki i ar-
tykuły na różne tematy związane z programowa-
niem. Jest posiadaczem certy�katu SCJP i SCWCD;
od kwietnia 2007 do kwietnia 2008 legitymował
się tytułem Microsoft MVP w kategorii Visual C#.
Kontakt z autorem: kitikatpl@gmail.com
19
 Sztuczna inteligencja
Paradygmat
programowania CLP
Metody rozwiązywania trudnych problemów
kombinatorycznych.
Wysoka efektywność metod CLP jest rezultatem wykorzystania procedur
propagacji ograniczeń oraz dystrybucji zmiennych, w celu poszukiwania
rozwiązań spełniających wszystkie przyjęte ograniczenia. Procesy te
realizowane są w sposób klasyczny, jak i rozproszony, dając bardzo dobre
rezultaty obliczeniowe.
Dowiesz się:
• O deklaratywnym podejściu do zapisu/
rozwiązywania trudnych problemów decy-
zyjnych;
• Informacji o różnych wariantach reprezentacji
wiedzy dla problemu spełnienia ograniczeń;
• Jakie rodzaje narzędzi oraz mechanizmów
są nieodłączną częścią paradygmatu CLP.
Poziom
trudności
S
ystemy klasy CLP (Constraint Logic
Programming) są szczególną odmia-
ną mechanizmów opartą o paradyg-
mat programowania z ograniczeniami. Me-
toda CLP łączy w sobie dwa paradygma-
ty programowania: programowanie logicz-
ne (Logic Programming) oraz programowa-
nie z ograniczeniami (Constraint Program-
ming). W przeciwieństwie do imperatyw-
nych języków programowania, w których
podaje się sekwencje poleceń do wykona-
nia, w językach programowania logicznego
specyfikuje się zestaw zależności, na pod-
stawie których system dedukcyjny próbu-
je udowodnić zadane twierdzenie. Z ko-
lei programowanie z ograniczeniami pole-
ga na podaniu pewnych ograniczeń, które
określają właściwości poszukiwanego roz-
wiązania. Wyrażają one relacje pomiędzy
zmiennymi. Połączenie dwóch przedsta-
20
Powinieneś wiedzieć:
• O zagadnieniach optymalizacji oraz wybranych
aspektach z obszaru badań operacyjnych;
• Podstawowe informacje na temat paradyg-
matów programowania oraz algorytmiki;
• Obszary sztucznej inteligencji z zakresu sys-
temów wieloagentowych (MAS).
wionych metod programowania zaowoco-
wało stworzeniem narzędzia (podejścia),
które w większości zastosowań jest bardziej
wydajne od zwykłego programowania lo-
gicznego. Stale przybywa sporo nowej wie-
dzy na temat rozwiązywania problemów
z ograniczeniami oraz rozwijane są meto-
dy optymalizacji trudnych do rozwiązania
problemów. Sama technika nie jest do koń-
ca zrozumiała przez wielu ludzi i jest przez
to mało popularna. Zupełnie odwrotnie ma
się to do jej efektywności, która jest wyso-
ka. Jak można zauważyć, systemy takie ma-
ją wiele możliwych oraz naturalnych do im-
plementacji zastosowań. Z powodzeniem
można je stosować w rzeczywistych środo-
wiskach produkcyjnych, w których są odpo-
wiednim rozwiązaniem systemowym.
Różne warianty modelu CLP
W wypracowanych dotychczas wariantach
istnieje wiele stosowanych odmian tego pa-
radygmatu. Możemy wyróżnić podejście
klasyczne do rozwiązania problemu: czyli
problem CSP (Constraint Satisfaction Pro-
blem), jego wersję rozproszoną - DisCSP
(Distributed Constraint Satisfaction Pro-
blem) oraz wersję dynamiczną DynCSP
(Dynamic CSP - składa się ona ze skończo-
nej sekwencji klasycznych problemów CSP
(np.: csp(0), csp(1),…, csp(n)), w której każdy
podproblem jest inny – np. poprzez zmia-
nę ograniczeń w kolejnych krokach). Sku-
piają się one na odpowiednim zapisie pro-
blemu w celu jego rozwiązania przez sys-
tem. System taki musi być odpowiednio
wyposażony w mechanizmy oraz algoryt-
my heurystyczne, służące do poszukiwa-
nia rozwiązania.
Kolejnym obszarem silnie badanym są
też poszczególne warianty optymalizacji
problemu spełnienia ograniczeń. Warianty
takie dla konkretnej odmiany czy podejścia
przedstawiają się następująco: CSOP (Con-
straint Satisfaction Optymization Problem)
– dla klasycznego problemu oraz DCOP
(Distributed Constraint Optymization Pro-
blem) – dla problemu rozproszonego. Dla-
tego celem artykułu jest przegląd obejmu-
jący przedstawienie reprezentacji wiedzy
w wybranych obszarach zapisu problemu
oraz przedstawienie narzędzi. Aby opisy-
wane zagadnienia były lepiej zrozumiałe,
dołączono także przykłady, odnoszące się
do wybranego zapisu problemu.
Rzeczywiste problemy
Główne obszary zastosowań opisywanych
technik obejmują zadania klasy kombina-
torycznej oraz optymalizacji dyskretnej.
W szczególności technika ta znajduje zasto-
sowanie do sterowania dyskretnymi procesa-
mi produkcyjnymi. W tych obszarach opi-
sywane narzędzie obliczeniowe jest bardzo
przydatne między innymi dla:
03/2010
 Paradygmat programowania CLP

• wspomagania harmonogramowania;
• szeregowania zadań, a w szczególności
przydziału zadań i zasobów dla poszcze-
gólnych maszyn;
• optymalizacji planu dla projektu.
poszukiwania rozwiązań, czynią środowi- ne przy budowie dedykowanych systemów
ska CLP bardzo atrakcyjnym do szybkiego wspomagania decyzji, które charakteryzują
modelowania i rozwiązywania problemów się specyficznymi właściwościami, struktu-
decyzyjnych. Jest to szczególnie przydat- rą czy ograniczeniami.

Rzeczywiste problemy, z jakimi mamy

styczność podczas tworzenia dedykowa-
nych narzędzi do ich rozwiązywania, są
głównie problemami decyzyjnymi. Wy-
�� � � �� ��������������
mienione wyżej zagadnienia należą do pro-
blemów optymalizacji dyskretnej z ograni-
� �
czeniami. �
�
Tradycyjne podejścia matematyczne do
rozwiązania tego typu problemów, czyli znaj-
dowania rozwiązań optymalnych, a nawet � � � ����������������
w niektórych przypadkach tylko dopuszczal-
nych, są mało efektywne. Spowodowane jest
to tym, iż w takiego rodzaju zadaniach istnie-
je tzw. zjawisko eksplozji kombinatorycznej,
wynikające z dużej złożoności obliczeniowej ���� ���� ����
���������������
zadania. Zadania takie zaliczane są do klasy
zadań NP-trudnych.
W proponowanych przez większość ist-
niejących na rynku rozwiązań, dla takiego
Rysunek 1. Przykład interpretacji gra�cznej problemu/zadania
typu zadań, odchodzi się powoli od metod
poszukiwania rozwiązania problemu za po-
mocą języków imperatywnych na rzecz now-
szego narzędzia (podejścia), którym jest de-
klaratywny język programowania z ograni-
czeniami. Wraz ze swoistymi mechanizma-
mi, bazującymi na programowaniu w logice, � � �

posiada ono duży potencjał obliczeniowy do ���

wykorzystania.

Klasyczny problem
spełnienia ograniczeń ���
� � �
Programowanie w logice z ograniczeniami
CLP(Constraint Logic Programming) to dzie-
dzina nauki, którą można ulokować pomię- ���
� �
dzy sztuczną inteligencją, badaniami ope-
racyjnymi oraz językami programowania.
Jest paradygmatem (koncepcją czy też tech-
niką) programowania tak jak np. programo- �
wanie zorientowane obiektowo czy progra-
mowanie funkcyjne (które to jest filozofią
programowania będącą odmianą progra-
Rysunek 2. Graf wartości zmiennych oraz relacje ograniczeń pomiędzy nimi
mowania deklaratywnego, w której funkcje
należą do wartości podstawowych, a nacisk
kładzie się na wartościowanie funkcji, a nie
na wykonywanie poleceń). Koncepcja ta
stosowana jest do modelowania, rozwiązy-
wania oraz zapisu problemów, które mogą
być dane za pomocą zbioru zmiennych i ich
dziedzin, oraz relacji pomiędzy nimi wyra-
żonych w postaci ograniczeń. Ograniczenia
takie odzwierciedlają zależności pomiędzy
zmiennymi problemu. Łatwość modelo-
wania problemów decyzyjnych, a w szcze-
gólności tych, które posiadają w swojej na-
turze ograniczenia, brak przepaści seman-
tycznej pomiędzy modelem a metodyką je-
go rozwiązywania oraz efektywne metody Rysunek 3. Przeszukiwanie przestrzeni rozwiązań: a) algorytmy standardowe; b) zawężanie dziedziny

www.sdjournal.org 21
 Sztuczna inteligencja

De�nicja CSP
����������������� Podstawowym zagadnieniem reprezentacji wie-
������������������� dzy w programowaniu w logice z ograniczenia-
��� ����������
mi jest tzw. problem spełnienia ograniczeń CSP
(Constraint Satisfaction Problem). Klasyczny pro-
blem spełnienia ograniczeń zapisujemy w po-
� staci trójki zdefiniowanej następująco:

( V, D, C )
�
gdzie:

� • V – skończony zbiór zmiennych;

• – związane ze zmiennymi skończone
D
� � � � � � � � � � dziedziny;
• (są one odpowiednio dziedzinami dla
poszczególnych zmiennych).
• C – skończony zbiór ograniczeń (wię-
Rysunek 4. Przykład redukcji dziedzin, podczas procesu propagacji w trakcie rozwiązywania zadania
zów) spełnianych przez zmienne ze zbio-
ru V.

��� ��� Przykład 1:

Przykładowy zapis zadania reprezentujący
wiedzę o postawionym problemie może mieć
� następującą postać:

• V = {x, y, z} – zbiór zmiennych;

• D = {x::{0..9}, y::{0..9}, z::{0..9}}
– są to poszczególne dziedziny dla
zmiennych;
• C = {x < y, z = x + y, x>=3, z =
8} – jest to zapis zbioru ograniczeń, jakie
występują w problemie.

������ Rozwiązaniem tak zapisanego problemu jest

takie przyporządkowanie każdej zmiennej
pewnej wartości z jej dziedziny, aby wszyst-
��� kie ograniczenia były spełnione (jednocze-
śnie). Inaczej mówiąc, jest to dowolne war-
tościowanie zmiennych spełniające wszyst-
Rysunek 6. Przykład zbioru agentów (wymieniających się komunikatami) oraz intra-agenta
kie ograniczenia.
Problem CSP jest głównie rozwiązywany
przez standardowe w tej dziedzinie algorytmy
�������������������
takie jak: backtracking (nawracanie), dynamicz-
ny backtracking, back jumping (odskakiwanie
do tyłu) oraz foward checking (sprawdzanie do
przodu). Problem ten może być również roz-
wiązywany w oparciu o reprezentację grafową
�� metodą sprawdzania spójności łukowej. Spój-
�� �� ność łukowa sprawdza spełnialność więzów lo-
kalnie pomiędzy nieprzypisanymi zmiennymi
������������������
(czyli zmiennymi, które nie mają jeszcze okre-
�������������������� ślonej wartości). Łuki są spójne, gdy dla warto-
ści każdej zmiennej danego węzła istnieje przy
zadanym ograniczeniu odpowiednia wartość
zmiennej z węzła, do którego została ona przy-
��
�� �������������������������� pisana. Poniżej podano zapis przykładowego
zadania oraz jego interpretacje za pomocą gra-
fu (Rysunek 2) :
������������������������������������������������������������������������������������
V = { x, y, z };
D = {{1, 2}, {1, 2}, {1, 2}};
Rysunek 5. Przykład problemu, w którym operujemy na zmiennych typu znakowego C = { x = y, x<>z, y > z }.

22 03/2010
 Paradygmat programowania CLP

Na Rysunku 2 przedstawiającym reprezen- • D = {x::{0..9}, y::{0..9}, z::{0..9}} • C = {x < y, z = x + y, x > 3, z =

tację graficzną zadania graf jest spójny wte- – (dziedziny dla zmiennych); 8} – (ograniczenia).
dy, gdy zmienne przyjmują następujące war-
tości: x =2, y=2, z=1 (rozwiązanie zadania).
Metoda rozwiązywania bazująca na spraw-
dzeniu spójności łuków w grafowej reprezen- ���
tacji problemu nazywana jest AC (Arc Consy-
stency).
W metodzie tej istnieje szereg algorytmów
��������������������������������
wyznaczających rozwiązanie. Podstawowy- ��������������������������������
mi algorytmami w tej grupie są : AC-1, AC-3, ��������������������������������
���
AC-4 oraz jeszcze wiele innych (szeroko opi-
sywane w literaturze fachowej), lecz nieuży-
wanych tak często jak te wymienione w ar-
tykule.
�

Propagacja i dystrybucja
– jako główne mechanizmy CLP
�
Większość metod rozwiązywania zadania w
środowiskach opisywanych w artykule bazu-
je na naprzemiennym stosowaniu procedur �
propagacji (ograniczania dziedzin zmiennych
decyzyjnych) nazywanych w skrócie propaga- � � � � � � � � � �
torami i dystrybucji (ukonkretniania warto-
ści zmiennych decyzyjnych w celu wyszuka-
�������������������������
nia rozwiązania). ���������������������
Propagacja to operacja, która polega na ��������������
sukcesywnym zawężaniu dziedzin zmien- ��������������������
nych zgodnie z semantyką więzów, w celu
usunięcia elementów, z których nie można
zbudować żadnego rozwiązania. Porządek
kroków propagacji nie ma wpływu na wy-
nik końcowy. Rysunek 7. Przykładowy początek problemu (dziedziny zmiennych są kompletne)
Propagacja nie jest operacją wystarczają-
cą do rozwiązania problemu CSP, zwiększa
ona jednak efektywność procesu (znacząco
przyśpiesza) poszukiwania rozwiązania do- �����������������������
puszczalnego.
Propagatory są implementowane w śro-
dowiskach jako współbieżnie pracujące ������������������
����������������
agenty (w formie osobnych procesów) obli- ������������������
�����������
czeniowe, które starają się zawęzić domeny �����
zmiennych występujących w danym ogra- ������������������
���������������
niczeniu.
Przeważnie implementacja ich wykony-
wana jest za pomocą wątków. Jeśli wszyst- �
kie wartości wszystkich zmiennych speł-
niają dane ograniczenie, propagator prze-
staje istnieć: �

przykłady: x < y oraz x = {3..5} i y ={6..9}

�
Propagatory wymuszają dodatkowe ograni-
czenia (nieproste), czyli powiązania pomię- � � � � � � � � � �
dzy dwoma lub więcej zmiennymi:

przykłady: a) x < y lub b) x + y = z ������������������ �����

����������� ��������
����� ����������
Aby przybliżyć efekt działania propagato-
rów, przeanalizujmy wcześniej zdefiniowa-
ne w przykładzie 1 zadanie:

• V = {x, y, z} – (zbiór zmiennych); Rysunek 8. Redukcja dziedzin po wymianie komunikatów i uzgodnieniu wartości zmiennych

www.sdjournal.org 23
 Sztuczna inteligencja

Na Rysunku 4 został przedstawiony przy-

Listing 1a. Dane w osobnym pliku kład: efektem działania propagacji dla
Produkty = { "gas" "chloride" }; pierwszego ograniczenia x < y jest wyłą-
Skladniki = { "nitrogen" "hydrogen" "chlorine" }; czenie dwóch wartości z dziedzin zmien-
Zapotrzebowanie = [ [1 3 0] [1 4 1] ]; nych: dla x jest to 9, a dla y jest to 0. W na-
Zysk = [30 40]; stępnym etapie są sprawdzane pozostałe
Sklad = [50 180 40]; ograniczenia.
W większości przypadków propagacja
Listing 1b. Kod programu w OPL Studio ograniczeń nie prowadzi do rozwiązania.
{string} Produkty = ...; Dlatego programowanie z ograniczeniami
{string} Skladniki = ...; jest ściśle związane z dystrybucją połączo-
ną z poszukiwaniem. Dystrybucja polega
// deklaracja zmiennych przechowujących dane na wprowadzeniu dodatkowego ogranicze-
float Zapotrzebowanie[Produkty][Skladniki] = ...; nia (często jest to przyporządkowanie jed-
float Zysk[Produkty] = ...; nej wartości do zmiennej, a zadaniem dys-
float Sklad[Skladniki] = ...; trybucji jest odpowiednie wybranie zmien-
nej i wartości).
// zmienna decyzyjna (decision variable) Kiedy to nastąpi, sprawdzana jest spój-
dvar float+ Produkcja[Produkty]; ność poprzez propagację ograniczeń na po-
zostałe zmienne. Istnieją wtedy trzy moż-
// deklaracja ograniczenia liwości:
constraint ograniczenie;
• znalezione zostanie rozwiązanie (wszyst-
// zdefiniowanie funkcji celu kie zmienne mają po jednej wartości
maximize w swojej dziedzinie);
sum( p in Produkty ) • dziedziny niektórych zmiennych zostaną
Zysk[p] * Produkcja[p]; zawężone, ale jednoznaczne rozwiązanie
nie jest wciąż wyznaczone, więc dystrybu-
// zadanie ograniczeń cja jest dokonywana na kolejnej zmiennej;
subject to { • dodatkowe ograniczenie jest niespójne
forall( s in Skladniki ) z pozostałymi ograniczeniami, więc pro-
ograniczenie = ces nawrotu jest dokonywany, a wybra-
sum( p in Produkty ) na wartość z dziedziny wybranej zmien-
Zapotrzebowanie[p][s] * Produkcja[p] <= Sklad[s]; nej jest usuwana.
}
Ten proces jest dokonywany iteracyjnie i jest
Listing 1c. Wynik programu w OPL Studio nazywany poszukiwaniem. Poszukiwanie
//======================================== jest odpowiedzialne za zatrzymanie po zna-
/*Final solution with objective = 1800: lezieniu pierwszego rozwiązania lub pew-
Produkcja = [6.6667 40]; */ nej liczby rozwiązań lub wszystkich roz-
//======================================== wiązań. Poszukiwanie tworzy tzw. drzewo
poszukiwań, gdzie każdy węzeł jest stanem
zmiennej.
Podsumowując więc, proces dystrybu-
cji prowadzi do utworzenia dwóch lub wię-
����������������������� cej rozłącznych przestrzeni rozwiązań (np.
przestrzenie liczb całkowitych dodatnich),
wywodzących się z przestrzeni głównej, po-
przez wprowadzenie sprzecznych ograni-
��������������������������
czeń:

• przykład: podział na dwie rozłączne

� przestrzenie: x = 1, x <>1
• przykład: podział na trzy rozłączne prze-
strzenie: y = 1, y = 2, y > 2
�
Strategia dystrybucji jest zbiorem reguł
określających:
�

• którą ze zmiennych niezdeterminowa-

� � � � � � � � � �
nych wybrać do dystrybucji;
• w jaki sposób podzielić dziedzinę tej
Rysunek 9. Rozwiązanie problemu, czyli przyporządkowanie do zmiennych konkretnych wartości zmiennej na rozłączne podzbiory.

24 03/2010
 Paradygmat programowania CLP

Jest to działanie wystarczające do rozwią-
zania problemu CSP, gdyż dziedzinę każdej
zmiennej można stopniowo dzielić na coraz
mniejsze podzbiory, aż wszystkie zmienne
zostaną zdeterminowane do pewnej war-
tości. Podział taki jest niekoniecznie jed-
nakowo efektywny czasowo. Efektywność
może być podnoszona poprzez sterowanie
procesem obliczeń, który obejmuje wybór
kolejności podstawiania zmiennych decy-
zyjnych, wybór kolejnych wartości zmien-
nych decyzyjnych czy też liczbę podsta-
wień poszczególnych zmiennych. Sterowa-
nie zatem sprowadza się do określenia efek-
tywnej strategii podstawiania w kontek-
ście rozwiązywanego problemu. Jest to bar-
dzo istotny aspekt całego procesu, mający
wpływ na szybkość uzyskania rozwiązania.
Dziedziny zmiennych
Do modelowania problemów decyzyjnych
istnieje potrzeba określenia rodzaju zmien-
nych, które najlepiej odzwierciedlą zapisywa-
ny problem. Jeżeli problem wymaga do mo-
delowania zbyt skomplikowanych struktur,
należy go sprowadzić do problemu CSP, któ-
ry można później zapisać w wybranym środo-
wisku w celu rozwiązania go.
W zbiorze ograniczeń wyróżnia się pod-
zbiór ograniczeń podstawowych (basic con-
straints),
które explicite określają dziedziny zmien-
nych, np. ograniczenie x::{2..8} mówi, że
wartości, jakie może przyjmować zmienna x,
są liczbami całkowitymi ze zbioru [2..8].
Zmienna o dziedzinie jednoelemento-
wej nosi nazwę zmiennej zdeterminowanej.
W systemach programowania klasy CLP sto-
suje się (są możliwe do wykorzystania) stan-
dardowe typy dziedzin dla poszczególnych
zmiennych, takie jak:
• FD (finite domain) – skończone zbiory
mi wieloagentowymi MAS (Multi Agents runkuje realizację wspólnych celów agentów,
Systems), w których zachodzi zjawisko ko- która wymaga współpracy pomiędzy agenta-
operacji niezależnych jednostek programo- mi i koordynowania ich działań. Zatem ko-
wych, oddalonych od siebie (również fizycz- operacja w tego typu systemach może być po-
nie), działających we wspólnym środowisku. strzegana jako problem rozproszonego speł-
Interakcja pomiędzy poszczególnymi repre- nienia ograniczeń (Distributed CSP). Problem
zentantami takiego systemu zachodzi przy taki przyjmuje więc następującą postać:
pomocy wymiany komunikatów.
Znalezienie rozwiązania może być zatem • istnieje zbiór agentów: {1, 2, ... , n};
postrzegane jako osiągnięcie wewnętrznej • każdy agent posiada jedną albo wie-
spójności w zbiorze agentów. To z kolei wa- le zmiennych (ma przyporządkowaną
��
��
��������������������������
�� �����������������������������
�� ���������
��
�����������������������
������������������������
��
�
���������
������� �������������
����
�������������������������
Rysunek 10a. Przykładowa reprezentacja algorytmu działającego w środowisku agentów (iteracyjne
ulepszanie)
�������������������������������
���������������������
������������
������������
���������������������������������� �������������������� �������������
��������
���������
���������������������� ����������������������

nieujemnych liczb całkowitych; ������������������������

�����������������������������
• FS (finite sets) – skończone zbiory, któ- ��������������������������������
rych elementami są dziedziny FD; �����������������������
• B (binary set) – zbiór binarny {0, 1};
�������
• R (real sets) – skończone zbiory liczb rze- ����������
�������������������������� ������������ �����������
czywistych wymiernych. �������������
����������������������������������
• Dodatkowo środowiska CLP umożliwią �������������������������������
����

także implementacje ograniczeń logicz- ������������������������������

nych, symbolicznych, które są niedo-
stępne w klasycznych środowiskach pro- �������������������
��������������
������������������������������� ����������������������� �����
gramowania matematycznego. Zmien- �������������������������������
������������������� ����������
������������ ����������������������
ne definiowane są poprzez literały, np.: ���������������� �
����������
{czerwony, zielony, niebieski}

(przykład zobrazowany na Rysunku 5). ��������������������������������

Problem rozproszonego
spełnienia ograniczeń
Reprezentacja wiedzy dla środowisk roz- Rysunek 10b. Przykładowa reprezentacja algorytmu działającego w środowisku agentów (iteracyjne
proszonych jest ściśle związana z systema- ulepszanie)

www.sdjournal.org 25
 Sztuczna inteligencja

część zmiennych poszukiwanego roz-
wiązania);
• istnieje inter-agent reprezentujący ogra-
niczenia.
De�nicja Distributed CSP
W definicji problemu zakłada się, iż w zbio-
rze agentów możliwa jest komunikacja i speł-
nione są następujące warunki:
• agenty komunikują się poprzez wysyła-
nie komunikatów;
• wysyłanie komunikatu możliwe jest
wtedy, gdy agent zna adres odbiorcy;
• komunikat dociera do odbiorcy po skoń-
czonym losowym czasie;
• dla dowolnej pary agentów porządek od-
bioru jest zgodny z porządkiem wysła-
nia;
• każdy agent ma tylko częściową wiedzę
o problemie.
Zadanie rozproszonego spełnienia ograni-
czeń jest rozwiązane w zbiorze agentów wte-
dy, gdy istnieje przyporządkowanie przez
agenta takiej wartości do swojej zmiennej,
która będzie spełniać zadane ograniczenia.
Formalna definicja rozproszonego problemu
spełnienia ograniczeń przyjmuje postać po-
niżej prezentowanej szóstki:
( A, V, D, C, b, k )
gdzie:
• A – zbiór agentów;
• V – skończony zbiór zmiennych, dla któ-

Listing 2a. Przykład problemu kolorowania mapy Australii 3-ma kolorami rych szukamy wartości;
• – związane ze zmiennymi skończone
D
public class LMMapColoring extends Example { dziedziny (gdzie: );
• C – skończony zbiór ograniczeń;
public void modelAustralia() { • b – relacja przynależności zmiennej do
System.out.println("\n \n Program to solve coloring problem: agenta;
modelAustralia() \n \n"); • k – relacja posiadania wiedzy o ograni-
// deklaracja listy zmiennych oraz magazynu czeniu dla zmiennej (agent posiada in-
// przechowującego strukturę całego problemu formację o ograniczeniu nałożonym na
store = new Store(); konkretną zmienną).
vars = new ArrayList<Variable>();
Każdy z agentów próbuje przypisać wartość
//(red, green, blue) swoim zmiennym, przy czym pomiędzy
//( 0, 1, 2 ) agentami występują zależności, które muszą
// przypisanie dziedzin do zmiennych być uwzględnione w proponowanych pod-
FDV WA = new FDV(store, "WA", 0, 2); stawieniach. Zakłada się ponadto, iż każda
FDV NT = new FDV(store, "NT", 0, 2); zmienna jest związana z jednym agentem,
FDV SA = new FDV(store, "SA", 0, 2); gdyż przypadek współdzielenia zmiennych
FDV Q = new FDV(store, "Q", 0, 2); przez wielu agentów może być zastąpiony
FDV NSW = new FDV(store, "NSW", 0, 2); przez wprowadzenie dodatkowych zmien-
FDV V = new FDV(store, "V", 0, 2); nych (lokalnie dla agenta) i ograniczeń na
FDV T = new FDV(store, "T", 0, 2); równość ich wartości.
Przykładowe zadanie reprezentowane
// dodanie zmiennych do listy w omawiany sposób możemy zapisać w na-
// zmienne reprezentują obszary na mapie Australii stępującej formie:
vars.add(WA); vars.add(NT); vars.add(SA);
vars.add(Q); vars.add(NSW); vars.add(V); A = {a1, a2, a3};
vars.add(T); V = {x, y, z};
D = {x::{0..9}, y::{0..9}, z::{0..9}};
// zadanie ograniczeń C = { c1: x < y, c2: z = x + y, c3: x>=3
store.impose(new XneqY(WA,NT)); } ( inter-agent );
store.impose(new XneqY(WA,SA)); b = { belongs(x, a1), belongs(y, a2), .
store.impose(new XneqY(NT,SA)); . . };
store.impose(new XneqY(NT,Q)); k = { known(c1, a1)}, known(c1, a2)},
store.impose(new XneqY(SA,Q)); known(c2, a1)},
store.impose(new XneqY(SA,NSW)); known(c1, a2), .
store.impose(new XneqY(SA,V)); . . }.
store.impose(new XneqY(Q,NSW));
store.impose(new XneqY(NSW,V)); gdzie:
store.impose(new XneqY(V,T)); // Tasmania

// kolorowanie startuje dla czerwonego jako pierwszego koloru

store.impose(new XeqC(WA,0));

// pomocniczy zapis problemu do pliku XML

LMUtil.toXML(store, -1, ".", "LMMapColoringModelAustralia.xml");
}//!modelAustralia()
...

Rysunek 11. Przykład wizualizacji przez system GPS

26 03/2010

• b:relacja belongs(xj, i) oznacza, że
agent i ma określić wartość zmiennej xj,
każda zmienna xj należy więc do jedne-
go i - tego agenta (ta relacja jest reprezen-
towana jako belongs( xj, i));
• k: relacja known(pk, j) oznacza, iż agent
j zna ograniczenie, czyli predykat pk,
(ograniczenia są więc rozproszone mię-
dzy agentów).
Przyjmuje się, że zadanie DisCSP jest roz-
wiązane w zbiorze agentów, wtedy i tyl-
ko wtedy, gdy: w odniesieniu do każdej
pary: (agent, zmienna), spełniającej rela-
cję belongs(), dokonano podstawienia za
zmienną takiej wartości, że w dowolnej pa-
rze: (predykat, agent) spełniającej relację
known(), predykat przy tym podstawieniu
jest prawdziwy, czyli wartość zmiennej speł-
nia ograniczenia.
Na Rysunku 8 (graficzna reprezentacja za-
dania wcześniej zdefiniowanego) została za-
prezentowana propagacja ograniczeń, wy-
stępująca po rozesłaniu komunikatów po-
między agentami, która zawężała dziedziny
zmiennych:
Możliwość rozwiązywania w taki spo-
sób problemu ma duże znaczenie prak-
tyczne ze względu na powszechne wystę-
powanie rozproszonych systemów pro-
dukcyjnych w gospodarce. Istotne jest
zatem prawidłowe i formalne wyspecyfi-
kowanie systemu – jego opis matematycz-
ny, uwzględnienie warunków kolejnościo-
wych, właściwe odzwierciedlenie ograni-
czeń zmiennych.
W wyniku opisu zazwyczaj zostaje zde-
finiowane trudne zadanie programowa-
nia matematycznego, o dużym rozmia-
rze, wymagające zastosowania specyficz-
nych technik programowania, z koniecz-
ności pozostawiających duży margines dla
heurystyk.
Model dynamicznego
spełnienia ograniczeń DynCSP
Przedstawiony w dalszej części artykułu mo-
del zapisu wiedzy jest składnikiem (jednym
z wielu konwencji) paradygmatu CLP. Pro-
gramowanie w logice z ograniczeniami jest
dziedziną nauki, która zawiera się pomię-
dzy sztuczną inteligencją, badaniami opera-
cyjnymi oraz językami programowania. Jest
paradygmatem programowania tak jak pro-
gramowanie obiektowe czy też programo-
wanie funkcyjne. Podejście takiej reprezen-
tacji wiedzy stosowane jest do modelowania
oraz zapisu problemów, jakie mogą być da-
ne za pomocą zbioru zmiennych: V, ich dzie-
dzin: D, oraz relacji pomiędzy nimi, wyra-
żonych w postaci ograniczeń: C. Ogranicze-
nia te odzwierciedlają zależności pomiędzy
zmiennymi.
www.sdjournal.org
Paradygmat programowania CLP
Łatwość modelowania problemów decy- nią tę koncepcję jako bardzo atrakcyjny spo-
zyjnych, a w szczególności tych, które po- sób szybkiego modelowania i rozwiązywa-
siadają w swojej naturze ograniczenia, brak nia problemów decyzyjnych. Jest to szcze-
przepaści semantycznej pomiędzy modelem gólnie ważny aspekt podczas budowy dedy-
a metodyką jego rozwiązywania oraz efek- kowanych systemów wspomagania decyzji,
tywne metody poszukiwania rozwiązań czy- które to charakteryzują się specyficznymi
Listing 2b. Przykład budowy struktury searcha dla rozważanego problemu
. . .
public boolean searchAllAtOnce() {
// zmienne potrzebne do obliczenia czasu przeszukiwania
long T1, T2;
T1 = System.currentTimeMillis();
// wskazanie heurystyki wyboru zmiennej i wartości
SelectChoicePoint select = new SimpleSelect(vars.toArray(new Variable[1]),
new MostConstrainedStatic(), new IndomainMin());
// wywołanie procedury przeszukiwania w głąb
search = new DepthFirstSearch();
search.getSolutionListener().searchAll(true);
search.getSolutionListener().recordSolutions(true);
search.setAssignSolution(true);
boolean result = search.labeling(store, select);
T2 = System.currentTimeMillis();
if (result) {
System.out.println("Number of solutions " + search.getSolutionListener().
solutionsNo());
search.printAllSolutions();
}
else
System.out.println("Failed to find any solution");
System.out.println("\n\t*** Execution time = " + (T2 - T1) + " ms");
return result;
}
...
Listing 2c. Funkcja main() wykonująca program
...
//--------------------------------------
public static void main(String args[]) {
LMMapColoring problem = new LMMapColoring();
problem.modelAustralia();
// uruchomienie przeszukiwania (wszystkie rozwiązania)
if ( problem.searchAllAtOnce() )
System.out.println("Solution(s) found");
}//!main()
}
����� ����������������������������������� �����������������������������������
Rysunek 12. Gra�czna reprezentacja dynamicznego CSP
27
 Sztuczna inteligencja
właściwościami, swoistą strukturą czy rów-
nież charakterystycznymi dla siebie ograni-
czeniami.
De�nicja Dynamic CSP
W teorii optymalizacji przyjmuje się po-
dział problemów na statyczne oraz dyna-
Rysunek 13. Prosty przykład zadania (przed rozwiązaniem)
Rysunek 14. Przykład wizualizacji zadania szeregowania (po znalezieniu rozwiązania)
28
miczne. Wedle tego podziału w proble-
mach dynamicznych poszukiwana jest
funkcja rzeczywista, a w statycznych wek-
tor będący rozwiązaniem. Można by się od-
nieść w tym stwierdzeniu, iż problemem
statycznym jest jedna instancja problemu
CSP, w której poszukujemy takiego warto-
ściowania zmiennych, aby spełniło zadane
ograniczenia.
Jako dynamiczną odmianę problemu
można przyjąć DynCSP (co dalej zosta-
ło szerzej opisane), który to jest sekwencją
statycznych problemów występujących ko-
lejno po sobie. W modelu takim kolejne in-
stancje różnią się od siebie zestawem ograni-
czeń lub rozmiarem dziedzin dla konkret-
nych zmiennych.
Problemy numeryczne, występujące w za-
daniach koordynacji, badaniach operacyj-
nych, sterowaniu produkcją czy też innych
pokrewnych gałęziach przemysłu, mogą
być transformowane do problemów (mo-
delu) CSP oraz do problemów optymaliza-
cji COP (Constraint Optimization Problem).
W wielu praktycznych aplikacjach softwa-
rowych nie istnieje jeden statyczny problem
CSP. W rzeczywistości problemy, które ma-
my do rozwiązania, często zmieniają się
w czasie. Zmiany mogą wydarzyć się w dwo-
jaki sposób:
• poprzez dołączenie do modelu dodatko-
wej informacji;
• lub poprzez zmianę charakteru proble-
mu, którego próbujemy rozwiązać.
Jako przykład zmiany warunków dane-
go problemu podać można działanie sys-
temu nawigacji GPS, który musi przeli-
czyć (rekalkulować) trasę podczas wystą-
pienia sytuacji, gdy samochód nie podą-
żył proponowaną wstępnie przez ten sys-
tem drogą.
Gdy rozwiązywana jest zmodyfikowa-
na wersja problemu CSP , nowy zmienio-
ny problem jest często (w większości przy-
padków) podobny do problemu poprzed-
niego (starego): różni się on tylko kilko-
ma ograniczeniami lub zmiennymi. Istnie-
je możliwość, iż mała zmiana modelu pro-
blemu tworzy większe zmiany w rozwią-
zaniu optymalnym, jednak w większości
praktycznych przypadków optymalne roz-
wiązania podobnych do siebie problemów
nie różnią się zbyt wiele od siebie. Przykła-
dem może być wspominany system GPS,
w sytuacji gdy samochód jedzie prosto za-
miast skręcić w lewo, pozycja inicjalizacyj-
na jest taka sama w obydwu przypadkach,
więc dalej (w następnym kroku) zachodzi
konieczność jedynie skręcić w lewo (co wią-
że się ze zmianą niewielkiej ilości danych
w problemie).
Postać problemów, która często ulega
zmianie (zmiana warunków zadania) pod-
czas działania systemu – w konwencji pa-
radygmatu CLP, nazywa się problemem dy-
namicznego spełnienia ograniczeń i oznacza
skrótem DynCSP (Dynamic Constraint Satis-
faction Problem) dla sekwencji klasycznego
03/2010

problemu oraz DynCOP dla sekwencji pro-
blemu optymalizacji (Dyynamic Constraint
Optimization Problem).
Przypominając wcześniej opisywane aspek-
ty paradygmatu, podstawowym zagadnie-
niem reprezentacji wiedzy w programowa-
niu w logice z ograniczeniami jest tzw. pro-
blem spełnienia ograniczeń CSP. Dynamicz-
ne środowisko jest przedstawiane (widziane)
jako sekwencja statycznych problemów klasy
CSP (Rysunek 12):
Model matematyczny dla dynamicznego
CSP jest więc skończoną sekwencją takich
(klasycznych) problemów CSP, przedstawia-
jących się w sposób:
<csp(0), csp(1),…, csp(n)>
Każdy z podproblemów csp(i) jest instan-
cją problemu DynCSP, gdzie różni się od
poprzedniej (lub następnej) poprzez do-
danie lub usunięcie niektórych ograni-
czeń. Wszystkie możliwe zmiany w danej
instancji problemu DynCSP mogą być wy-
rażone tylko jako usunięcie lub dodanie
ograniczenia w kolejnym punkcie czaso-
wym. Rozwiązanie całego dynamicznego
CSP implikuje rozwiązanie każdej jego in-
stancji (z osobna), występującej w sekwen-
cji całego problemu.
Pierwsza składowa problemu csp(0)
jest rozwiązana od początku (na podsta-
wie zadanych warunków początkowych).
Dopuszczalnym jest rozwiązywanie każ-
dego elementarnego problemu od warun-
ków początkowych i zastosowanie się tak
do wszystkich późniejszych instancji całe-
go problemu. Jednak takie podejście jest
nieefektywne i może być przyczyną niesta-
bilności pomiędzy kolejno po sobie nastę-
pującymi rozwiązaniami. Z tego powodu
podczas rozwiązywania dynamicznego pro-
blemu CSP istnieje potrzeba wykorzystania
w możliwie największym stopniu rozwią-
zań z poprzednich instancji.
Istnieje kilka podejść (metod) do rozwią-
zywania dynamicznego problemu CSP. Naj-
efektywniejsze z nich skupiają się na algo-
rytmie lokalnych zmian LC (local changes),
który próbuje naprawić poprzednie rozwią-
zanie. Kiedy przypisana wartość do zmien-
nej staje się niezgodna (niespójna) z roz-
wiązaniem poprzedzającym, wtedy niespój-
W Sieci
• http://www.ilog.com/;
• http://www.gecode.org/;
• http://jacop.osolpro.com;
• http://minion.sourceforge.net/;
• http://www.emn.fr/x-info/choco-solver;
• http://www.sics.se/isl/sicstuswww/site/.
www.sdjournal.org
na część tego rozwiązania (lokalnie) zostaje
modyfikowana, zachowując aktualne przy-
pisanie wartości tej zmiennej, aż do uzyska-
nia spójności (czyli do przywrócenia stanu,
w którym ograniczenia są spełnione). Jeśli
jest to niemożliwe, podstawiane są inne war-
tości dla rozpatrywanej zmiennej w danej in-
stancji problemu.
Generalną zasadą tego podejścia jest cią-
głe rozwiązywanie zadania (klasycznego
CSP) na podstawie zmian założeń, które
pojawiają się w trakcie życia systemu. Isto-
tą pamiętania poprzedniego rozwiązania
(czyli wszystkich przypisań wartości do
zmiennych) jest fakt mniejszego nakładu
obliczeń na poprawę niespójnego zadania
w kroku następnym.
Przegląd narzędzi
– środowisk CP/CLP
Efektywność metod CP/CLP jest rezulta-
tem wykorzystania procedur propagacji,
które pozwalają na wzajemne ograniczanie
dziedzin zmiennych decyzyjnych, oraz dys-
trybucji zmiennych do zawężonych prze-
strzeni dziedzin w celu wyselekcjonowania
rozwiązań spełniających wszystkie przyjęte
ograniczenia. Zawężanie dziedzin zmien-
nych decyzyjnych prowadzi do ogranicze-
nia potencjalnej przestrzeni rozwiązań, co
w efekcie pozwala znacząco skrócić czas
potrzebny na obliczenia. Efektem naprze-
miennego stosowania tych dwóch proce-
dur jest szybki sposób wyszukiwania roz-
wiązań dopuszczalnych bądź wykazanie je-
go braku.
W podejściach programowania mate-
matycznego ograniczenia np. wynikają-
ce z problemu przydziału modelowane są
sztucznie, przy użyciu binarnych zmien-
nych decyzyjnych o wartościach zerojedyn-
kowych. Dlatego ważne jest zastosowanie
środowisk, w których modelowanie ograni-
czeń jest naturalne. Środowiskami takimi
są niewątpliwie środowiska umożliwiające
formułowanie programu w sposób dekla-
ratywny. Programowanie w logice z ogra-
niczeniami (Constraint Logic Programming)
jest paradygmatem programowania, który
niewątpliwie wspiera to podejście, oferu-
jąc szereg strategii poszukiwania rozwią-
zania oraz metod optymalizacji. Naturalną
Literatura
• Eisenberg C.: Distributed Constraint Satisfaction For Coordinating and Integrating a large-
scale, Heterogeneous Enterprise.
• Meseguer P., Gonzalez S.: Open, Interactive and Dynamic CSP.
• Rossi F., Van Beek P., Walsh T.: Handbook of Constraint Programming.
• Russell N.: Constraint Satisfaction Problems.
• Yokoo M., Durfee E. H., Ishida T., Kuwabara K.: The distributed constraint satisfaction pro-
blem: formalization and algorithms.
Paradygmat programowania CLP
zaletą jest także jago równoległość, co czy-
ni bardzo atrakcyjną ofertę do możliwości
implementacji systemu jako wariantu roz-
proszonego.
Poniżej został przedstawiony podział waż-
niejszych środowisk wspierających omawia-
ną metodykę:
• Środowiska oparte na językach PRO-
LOG – CLP:
• Constraint Handling in Prolog —
CHIP.
• Język OZ ze środowiskiem MO-
ZART rozwijane m.in. przez na-
ukowców z DFKI (Niemieckiego
Centrum Badań nad Sztuczną Inte-
ligencją) oraz SICS (Szwedzki Insty-
tut Informatyki).
• Środowiska oparte na językach niższego
rzędu jak np. C++:
• ILOG Solver – firmy Ilog Inc., to śro-
dowisko, w którym problemy zapisy-
wane są w zbliżonym do języka C++
języku OPL (Optimization Program-
ming Language). Wspiera ono roz-
wiązywanie klasycznych problemów
oraz ich optymalizację.(przykład za-
pisu prostego problemu produkcyj-
nego w ILOG OPL, przedstawiony
został na Listingach: 1a, 1b, 1c).
• Gecode – biblioteka/środowisko do
rozwoju systemów opartych o tech-
nologię ograniczeń.
• Minion – Solver C++ do rozwiązy-
wania problemu CSP.
• Platformy programistyczne dostępne ja-
ko narzędzia komercyjne:
• SICStus Prolog: (Szwedzki Instytut
Informatyki);
• ECLiPSe: początkowo ECRC, IC-
Parc, obecnie rozwijany przez CI-
SCO;
• CHIP: ECRC, obecnie rozwijany
przez COSYTEC;
• również ILOG Solver (darmowa
wersja odnosi się do zastosowań wy-
łącznie naukowo/badawczych).
• Platformy służące do symulacji proble-
mu jako podejścia rozproszonego:
• DisChoco – platforma rozproszone-
go programowania, oparta na języku
Java;
29
 Sztuczna inteligencja
• Frodo – framework do symulacji al-
gorytmów rozproszonego rozwiązy-
wania.
• Platformy typu OpenSource:
• Choco – solver w postaci bibliote-
ki Java, który może być używany
do nauki, badań, jak również za-
stosowany w aplikacjach komercyj-
nych;
• JaCoP – efektywna obliczeniowo bi-
blioteka programistyczna Javy, im-
plementująca paradygmat progra-
mowania z ograniczeniami.
(przykład zapisu problemu kolorowania
w JaCoP: przedstawiono na Listingu 2a, 2b,
2c).
Wiele opracowanych systemów na tych
platformach wykorzystuje heurystyczne
algorytmy programowania całkowitolicz-
bowego z ograniczeniami. Rozwiązywane
przez nie problemy są zazwyczaj wysoce
złożone już w przypadku niewielkiej licz-
by argumentów problemu (liczba zadań,
maszyn, pełnionych funkcji itp.). Dzieje
się to głównie ze względu na konieczność
uwzględnienia licznych ograniczeń zmien-
nych stanu, licznych zmiennych decyzyj-
nych oraz warunków odnoszących się do
porządku i czasu wystąpienia zdarzeń dys-
kretnych (czyli w odpowiednich chwilach
czasowych), zachodzących w sformułowa-
nym zadaniu.
W istniejących środowiskach CLP sam
model jest już programem. Dostępne są do
użycia (zaproponowania przez użytkowni-
ka środowiska) również odpowiednie wa-
rianty metod poszukiwania rozwiązania,
będące integralną częścią środowiska CLP,
do których należą między innymi: propa-
gacja ograniczeń, dystrybucja zmiennych
oraz kombinacje szereg algorytmów poszu-
kiwania rozwiązania jak backtracking (na-
wracanie) czy foward checking (sprawdza-
nie do przodu) z możliwością wyboru heu-
rystyki kolejności przeszukiwania zmien-
nych oraz ich wartości.
Przydatne oprogramowanie
Proces rozwiązania problemu przy użyciu
metody CLP składa się z określenia ograni-
czeń, a następnie poszukiwania rozwiąza-
nia za pomocą szeregu heurystycznych al-
gorytmów poszukiwania, propagacji ogra-
niczeń oraz dystrybucji zmiennych. Jest to
często słabo dostrzegalne przez użytkow-
nika tej technologii (można powiedzieć,
iż cała mechanika ukryta jest pod ma-
ską), dlatego aby ułatwić naukę o technolo-
gii CLP, można wstępnie posłużyć się pro-
gramami, które w sposób wizualny przed-
stawią krokowo przebieg rozwiązywanego
problemu.
30
Przedstawiany proces jest prezentowany
w formie wizualnej za pomocą grafów dla ko-
lejnych kroków propagacji ograniczeń, w któ-
rych następuje redukcja dziedzin zmiennych
(czyli wstępne poszukiwanie właściwej war-
tości).
W przykładowych appletach Javy moż-
na uzyskać wizualizację sprawdzania spój-
ności łuków (AC) (wcześniej opisywanej)
dla testowo zdefiniowanych problemów
(dostarczonych wraz z programem, np.:
Rysunek 14) lub dla problemów utwo-
rzonych od początku przez siebie (Rysu-
nek 13).
Należy mieć na uwadze także to, iż formu-
łując własny problem, wynik wygenerowany
przez mechanizm (w trakcie rozwiązywania
problemu) musi spełniać wszystkie zadane
ograniczenia, o ile jest to możliwe, może wy-
stąpić jednak sytuacja nadmiernego związa-
nia problemu, co implikuje brak jakiegokol-
wiek rozwiązania.
Podsumowanie
W artykule autor przedstawił przegląd oraz
możliwości reprezentacji wiedzy dla wybra-
nych metodyk klasy CP/CLP. Przedstawio-
no zapis definiowania problemu wraz z kon-
kretnym celem jego zastosowania. Wyszcze-
gólniono reprezentację wiedzy dla klasycz-
nego problemu spełnienia ograniczeń, jak
też jego wariantu rozproszonego oraz dy-
namicznego. Realizacja przedstawionych
etapów dotyczących mechanizmów wyko-
rzystywanych w metodykach CP/CLP pro-
wadzi do budowy narzędzi w postaci syste-
mów do wspomagania decyzji, które pozwa-
lają poszukiwać rozwiązań dla zadań proble-
mów decyzyjnych o charakterze kombinato-
rycznym.
W praktyce programowanie z ogranicze-
niami jest wysoce deklaratywne, co pozwa-
la wiele rzeczywistych problemów opisy-
wać, używając ograniczeń, które odzwiercie-
dlają zależności pomiędzy zmiennymi pro-
blemu. Taki sposób specyfikacji problemu
może być wprowadzony w wielu tradycyj-
nych środowiskach programowania, ale naj-
lepszy rezultat jest osiągany, kiedy wykorzy-
stujemy paradygmat programowania w logi-
ce, który również opiera się na deklaratyw-
ności i relacjach.
Opisywany paradygmat może być wy-
korzystany w teorii ograniczeń, która jest
metodyką usprawniania systemów. Zakła-
da się, iż w każdym systemie zbudowa-
nym z wielu powiązanych ze sobą dzia-
łań znajduje się jedno działanie ograni-
czające skuteczność całego systemu. Ce-
lem systemu może być maksymalizacja zy-
sku. W przedsiębiorstwie może funkcjono-
wać wiele procesów, z których jeden limi-
tuje jego zysk. Jeżeli występują duże różni-
ce w przepustowości procesów (np. na po-
szczególnych maszynach na wydziale), to
część z nich jest w pewnym stopniu niewy-
korzystana. Pociąga to za sobą dodatkowe
koszty. Posługiwanie się techniką opartą
(lub wspieraną) o mechanizmy CLP (np.:
zastosowaną do planowania potrzeb mate-
riałowych MRP) może w znacznym stop-
niu ograniczyć koszty przedsiębiorstwa
oraz pozwolić uniknąć kłopotów spowodo-
wanych brakiem jakichś zasobów na okre-
ślony czas.
Rozwinięciem rozważań poruszanych
w artykule jest przedstawienie rozproszo-
nej wersji problemu spełnienia ograniczeń
(DisCSP), która jest implementacją podej-
ścia działającego w środowisku (systemie)
kooperujących ze sobą agentów, wymienia-
jących informacje za pomocą komunikatów
(wiadomości).
Metoda ta ma proste i naturalne zastoso-
wanie w rzeczywistości, w której wiele pro-
cesów posiada rozproszone zasoby. Wystę-
puje wtedy potrzeba komunikacji ze sobą
oddalonych jednostek wykonawczych w ce-
lu wymiany wiedzy o wspólnie rozwiązy-
wanym problemie.
Zawarto także zarys przykładowych moż-
liwości wykorzystania omawianych technik
w środowiskach produkcyjnych, gdzie bar-
dzo dobrze radzi sobie podejście dynamicz-
ne (DynCSP) (czyli sekwencja kolejno wy-
stępujących po sobie klasycznych proble-
mów CSP).
Myślę, iż taka forma przedstawiania wie-
dzy na temat paradygmatu CLP, który sku-
pia się na rozwiązaniu problemu CSP, mo-
że w znaczny sposób przybliżyć czytelnikowi
korzyści płynące z odpowiedniej formy zapi-
su zadania podczas podjęcia się próby imple-
mentacji w systemie.
Przedstawiane techniki reprezentowa-
nia wiedzy można wykorzystać na etapie
formułowania (zapisu) problemu w spo-
sób najlepiej oddający rzeczywistość (na-
turę zadania). Korzystając z systemów kla-
sy: CP/CLP (umożliwiających rozwiązywa-
nie tej klasy zadań), jesteśmy w stanie tak
sformułowane zadanie rozwiązywać bar-
dzo efektywnie czasowo.
ŁUKASZ MAZUR
Doktorant AGH Kraków, obecnie zajmuje się
analizą danych oraz rozwojem hurtowni da-
nych, prowadzi także prace badawcze nad al-
gorytmami optymalizacji w konwencji para-
dygmatu programowania w logice z ograni-
czeniami.
Kontakt z autorem: lukash.mazur@gmail.com
03/2010
 Bezpieczeństwo

Niezawodność systemów
informatycznych
Nieustanny postęp technologiczny, zwłaszcza ten dotyczący świata
IT, sprawia, że mamy do czynienia z globalną komputeryzacją oraz
informatyzacją, która z dnia na dzień zatacza coraz to szersze kręgi. Postęp
służyć powinien globalnemu dobru, jednak wraz postępem pojawiają
się coraz to nowe problemy oraz pułapki, których nie sposób traktować
z przymrużeniem oka.
systemu monitorowania komponentów siecio-
Dowiesz się: Powinieneś wiedzieć: wych celem agentów będzie dostarczanie in-
• Jak może wyglądać podstawowa struktura • Co to jest usługa sieciowa; formacji na temat poszczególnych komponen-
wieloagentowego systemu monitoringu sieci; • Podstawowe informacje na temat systemów tów, potrzebnych do określenia aktualnego sta-
• Podstawowe zagadnienia związane z bez- informatycznych świadczących usługi; nu, w jakim się one znajdują.
pieczeństwem oraz niezawodnością usług. • Podstawowe informacje na temat popular- Zacząć należy jednak od zdefiniowania
sieciowych nych narzędzi monitorujących sieć. struktury sieci, w której działać będą oba syste-
my: monitorowany system informatyczny oraz
system monitorujący. Do naszego celu doskona-
funkcjonalności - które dostarczane są czę- le pasuje struktura trójwarstwowa, w której wy-
sto przez zewnętrzne oprogramowanie (np. różniamy poszczególne warstwy (Rysunek 1):
Poziom typowe usługi sieciowe: HTTP, FTP, SMTP,
trudności ostatnio popularny VoD i wiele, wiele in- • najniższa – warstwa odpowiedzialna za
nych) – musimy zadbać o jak największą dostarczanie potrzebnych informacji;
ich niezawodność (tudzież dostępność) • środkowa – warstwa odpowiedzialna za

Z
jawisko to dotyczy niemalże wszyst-
kich płaszczyzn funkcjonowania spo-
łeczeństwa (począwszy od instytucji
naukowych, poprzez przemysł, biznes, komu-
nikacje, urzędy) dzięki czemu spotykane jest
podczas wykonywania nawet najprostszych
czynności w naszym codziennym życiu.
Powszechnie znanym oraz na co dzień sto-
sowanym słowem jest: usługa (ang. service),
dziś również w świecie IT – np. usługa siecio-
wa. Ostatnio popularny model dostarczania
usług – Cloud Computing, obejmujący modele
usług takich jak SaaS, PaaS czy IaaS, oferuje po-
nadto całkowicie przezroczystą warstwę dostę-
pu do usługi z punktu widzenia usługobiorcy.
Użytkownik (usługobiorca) nie musi wiedzieć,
gdzie fizycznie znajduje się dana usługa ani znać
szczegółów jej implementacji. W jego zaintere-
sowaniu leży przede wszystkim funkcjonalność
oraz rezultat dostarczany przez wybraną usłu-
gę. Oczywistym jest fakt, że bez względu na
typ usługi powinna być w pełni świadczona jej
funkcjonalność i jednocześnie w sposób jak naj-
bardziej niezawodny oraz bezpieczny.
Projektując system informatyczny, udo-
stępniający wiele różnorakich usług, oprócz
oraz bezpieczeństwo. Pod uwagę bierzemy
aspekty związane z serwerami back-up, re-
plikacjami baz danych, jak również samych
aplikacji odpowiedzialnych za dostarczanie
konkretnych już funkcjonalności.
Budując „niezawodny system informatycz-
ny” z uwzględnieniem wszystkich założonych
w projekcie aspektów bezpieczeństwa i nieza-
wodności, nie sposób pominąć kwestię mo-
nitorowania jego poszczególnych komponen-
tów w celu zobrazowania aktualnego stanu
systemu oraz podejmowania właściwych de-
cyzji. Niniejszy artykuł pokrótce opisuje ar-
chitekturę wieloagentowego systemu moni-
torowania komponentów sieciowych, wcho-
dzących w skład systemu informatycznego
zorientowanego na usługi.
Architektura wieloagentowego
systemu monitorowania sieci
Pojęcie systemu wieloagentowego jest obec-
nie dobrze znane przez ludzi ze środowiska
IT. Jak wskazuje typ takiego systemu, składa
się on z komunikujących się ze sobą niezależ-
nych bytów – Agentów (ang. Agents), reali-
zujących jednak ten sam cel. W przypadku
analizę danych oraz podejmowanie de-
cyzji – np. adaptacyjnych, zmiany kon-
figuracji etc;
• najwyższa – odpowiedzialna za zobrazo-
wanie aktualnego stanu całej struktury
systemu monitorowanego – np. konsola
administratora.
Taka struktura sieci nie jest oczywiście wy-
mogiem. System wieloagentowy jest na tyle
elastycznym tworem, że daje zastosować się
do wielu rodzajów struktur sieci.
W naszym przypadku (staramy się stworzyć
system monitorujący komponenty dostarczają-
ce usługi sieciowe), projektując strukturę sieci,
należy zadbać o to, aby znalazło się w niej miej-
sce przynajmniej dla dwóch najniższych warstw
– warstwa monitorująca oraz warstwa analizu-
jąca i podejmująca decyzje.
W artykule tym skupimy się na najniższej
warstwie struktury, tj. warstwie odpowiedzial-
nej za dostarczanie informacji dotyczących kom-
ponentów świadczących dane usługi sieciowe.
Ponadto opisana zostanie warstwa środkowa,
analizująca zebrane dane oraz podejmująca pew-
ne decyzje oparte o rezultaty analizy. Warstwa ta

32 03/2010

zostanie potraktowana bardzo ogólnie i jedynie
w kontekście warstwy najniższej (analiza oraz
podejmowanie decyzji warstwy środkowej są
zagadnieniami, które mogłyby stanowić temat
na co najmniej jeszcze jeden artykuł), gdyż obie
warstwy stanowią nieodzowną całość w opisy-
wanym modelu systemu monitoringu.
Jak widać na Rysunku 1, cała sieć (system in-
formatyczny dostarczający usługi sieciowe) zo-
stała podzielona na swego rodzaju komórki.
Każda z nich zawiera kolekcję agentów dostar-
czających informacje na temat monitorowanych
komponentów sieciowych oraz jednego Agenta
Decyzyjnego (ang. DecisionAgent), kolekcjonu-
jącego (zapisującego, np. do bazy danych) oraz
analizującego informacje, a następnie podejmu-
jącego odpowiednie decyzje w oparciu o rezul-
taty wykonanej analizy. Agent Decyzyjny jest
szczególnym przypadkiem zwykłego agenta,
którego funkcjonalność rozszerzona jest o me-
tody analizy i podejmowania decyzji. Innymi
słowy, jest to centralny komponent każdej z po-
szczególnych komórek. Zbiór omawianych ko-
mórek, wraz z agentami decyzyjnymi, w cało-
ści składają się na środkową warstwę systemu
monitoringu. W fizycznym projekcie sieci każ-
da komórka mogłaby stanowić osobną podsieć,
a agenci znajdować się w różnych przestrzeniach
adresowych. Oczywiście jest to tylko propozycja,
podział na komórki może być czysto abst rakcyj-
ny, a o podziale stanowić będzie jedynie infor-
macja o tym, z którymi agentami decyzyjnymi
komunikują się agenci dostarczający informa-
cje o monitorowanych podzespołach. Po opisie
tym można wywnioskować, że nie jest to stan-
dardowy model systemu wieloagentowego. Po-
szczególni agenci pozyskujący i dostarczający in-
formacje o monitorowanych komponentach nie
muszą mieć możliwości komunikowania się ze
sobą nawzajem. W zasadzie nie muszą nawet
wiedzieć o swoim istnieniu. Ich zadaniem jest
przede wszystkim zdobycie potrzebnych infor-
macji oraz przesłanie ich do agenta centralnego
– agenta decyzyjnego, który musi już znać loka-
lizację poszczególnych agentów oraz mieć moż-
liwość komunikacji z każdym z nich w ramach
komórki, do której należy. Ponadto agent decy-
zyjny powinien komunikować się ze wszystkimi
innymi agentami decyzyjnymi stanowiącymi
agentów centralnych pozostałych komórek.
Z tego miejsca wiem już, jak zorganizowana
może być struktura monitorowanego systemu
Projekt Armazd
Armazd, jest to projekt oparty na licencji
opensource (GNU GPL v2). Podstawowym
założeniem, jest stworzenie systemu moni-
torującego oraz podejmującego decyzje re-
kon�guracyjne, w oparciu o analizę zebra-
nych danych, na temat monitorowanej sie-
ci komputerowej. Jeśli jesteś zainteresowany
tą tematyką, polecam stronę projektu: http:/
/hardtechnology.org/armazd.
www.sdjournal.org
Niezawodność systemów informatycznych
informatycznego oraz jaką rolę odgrywa środ-
kowa warstwa systemu monitorującego. Jest
to oczywiście bardzo ogólny zarys, bez żadnych
konkretnych informacji na temat samej techni-
ki kolekcjonowania i analizowania danych oraz
podejmowania decyzji na podstawie rezultatów
dostarczonych przez algorytmy analizy danych.
Opis ten pozwala nam jednak na sporządzenie
oraz zaprojektowanie ogólnych założeń syste-
mu monitoringu. Na Rysunku 2 przedstawio-
ny został ogólny zarys systemu monitorowa-
nia wraz z przepływem danych między jego po-
szczególnymi komponentami. Wyraźnie widać
trójwarstwową strukturę (podobnie jak struk-
turę sieci, którą chcemy monitorować), w skład
której wchodzą (kolejno od warstwy najniższej):
monitorowane hosty (lub urządzenia sieciowe),
agent decyzyjny wraz z bazą danych (najczęściej
w postaci osobnego hosta lub wielu hostów, na
których zainstalowany jest cały system bazoda-
nowy) oraz konsola, mająca na celu zobrazowa-
nie aktualnego stanu monitorowanego systemu
wraz z jego poszczególnymi podzespołami.
Zajmijmy się teraz najniższą warstwą, czy-
li monitorowanym hostem. Jak wspomniane
było na początku niniejszego artykułu, usługi
dostarczane są zazwyczaj poprzez zewnętrzne
aplikacje/systemy instalowane na hostach we-
wnątrz naszej sieci. Przykładem takich usług
mogą być: WebServer, DNS, FTP i wiele innych.
Każda z tych usług posiada możliwość logowa-
nia zdarzeń. Logi zapisywane są w różnych for-
matach oraz w różnych postaciach (np. do pli-
ków na dysku lub w formacie Syslog-a), które
w prosty sposób możemy pozyskać oraz przeka-
zać do dalszej analizy. To właśnie jest główną ro-
lą agenta monitorującego dany host. Czym więc
jest Agent? W najczęstszej postaci będzie to apli-
kacja rezydująca na monitorowanej maszynie
lub urządzeniu. Najczęściej, gdyż urządzenia
������������
����������������
�������
������������
�������
����������������
���������
������� ����� �������
Rysunek 1. Przykładowa struktura sieci – systemu informatycznego świadczącego usługi sieciowe
sieciowe takie jak router czy zarządzalne switch-
e mają wbudowane oprogramowanie umoż-
liwiające przesyłanie logów w formacje np. sy-
slog-a w miejsce ich przeznaczenia. Agent, mają-
cy możliwość „nasłuchiwania” na plikach logów
lub portach TCP, do których wysyłane są logi
z poszczególnych serwisów, przechwytuje oraz
przekazuje je poprzez sieć (np. przy pomocy pro-
tokołu UDP lub innego, w zależności od polityki
bezpieczeństwa) do agenta decyzyjnego.
Jednak logi dostarczane przez serwisy świad-
czące usługi na danym hoście są tylko jednym ro-
dzajem (z wielu) informacji, jakie będą nam po-
trzebne do uzyskania rzeczywistego obrazu sta-
nu maszyny (hosta). Innym rodzajem informa-
cji, które są niemniej istotne, to dane dotyczące
aktualnego zużycia procesora, pamięci czy nawet
obciążenia na karcie sieciowej. Dzięki tym infor-
macjom możemy monitorować aktualną dostęp-
ność poszczególnych usług oraz czas odpowiedzi
na żądanie od klienta. Aktualnie jest wiele narzę-
dzi potrafiących dostarczyć tego typu informacje,
np.: SNORT, Statgrab, SNTP czy WMI, jednak są
to tylko przykłady. Tak więc nie zależy nam na
wymyślaniu koła raz jeszcze, a jedynie wykorzy-
staniu dostępnych dla ogółu narzędzi. Agent re-
zydujący na hoście powinien być zaprojektowany
w taki sposób, aby dać możliwość pozyskiwania
danych z dowolnych systemów zewnętrznych.
Cel ten można osiągnąć poprzez założoną z góry
modularyzację Agenta, co zresztą przedstawione
jest na Rysunku 2 (dodatkowe wtyczki w posta-
ci bibliotek – tzw. „sensory” dostarczające lub po-
zyskujące informacje o hoście).
Drugą – przedstawioną na Rysunku 2, ro-
lą agenta, jest umożliwienie zmiany konfigu-
racji hosta. Przykładowo, otrzymując infor-
macje o niepoprawnym działaniu danej usłu-
gi, możemy nakazać agentowi na reakcję, np.
zrestartowanie wadliwie działającej usługi.
�������
����������������
������� ����� �������
33
 Bezpieczeństwo
Moduł ten jest oczywiście mocno ograniczo-
ny restrykcjami narzuconymi z góry poprzez
przyjętą politykę bezpieczeństwa, gdyż wy-
magałoby to nadania odpowiednich upraw-
nień agentowi w systemie (wielu administra-
torów nie zgadza się na tego typu czynności
w sieciach zostawionych pod ich opiekę). Co
do samej implementacji agenta powinna być
ona przeprowadzona w taki sposób, aby sam
agent miał jak najmniejszy wpływ na obcią-
żenie hosta, na którym rezyduje. Oznacza to
implementację na relatywnie niskim pozio-
me (np. C/C++) oraz ewentualne uwzględ-
nienie obciążenia powodowanego przez
agenta w algorytmach analizy danych.
W ogólności, przepływ danych w systemie
monitorującym może wyglądać w następują-
cy sposób:
• wysyłanie logów przez serwisy do agentów
lub pozyskiwanie danych przez agentów;
• wysyłanie danych przez agentów do agen-
ta decyzyjnego;
• odbieranie danych przez agenta decyzyj-
nego oraz ich analiza i ewentualne zapisa-
nie w bazie danych;
• podejmowanie odpowiednich decyzji
w reakcji na dane zdarzenie (jeśli taka jest
wymagana);
• wysyłanie informacji o reakcji przez agen-
ta decyzyjnego do jednego (bądź wielu)
agentów rezydujących na monitoro-
wanych maszynach;
• wykonanie polecenia (np. zmieniającego
konfigurację usługi) przez agenta rezydu-
jącego.
����������������
������� �������������������
����������������
����������������������
�����������������
�������������
���������������
��������������
�����
��������������
������
���������������������
����������
Rysunek 2. Architektura wieloagentowego systemu monitoringu z podziałem na warstwy
34
Już na tym etapie widać, jak złożona może być
jednostka agenta centralnego oraz jak szeroki
wachlarz możliwości daje się zastosować, aby
zadbać o jak największą dostępność oraz bez-
pieczeństwo usług systemu informatycznego.
Przykład
implementacji oraz zastosowanie
Opisywane powyżej zagadnienia, nie są tyl-
ko kawałkiem – oderwanej od rzeczywisto-
ści – teorii. Problem niezawodności usług sie-
ciowych jest również jak najbardziej realny. Po-
woduje to pojawianie się różnorodnych narzę-
dzi mających na celu zmaksymalizowanie bez-
pieczeństwa i niezawodności systemów infor-
matycznych. Mogą być to na przykład rozpro-
szone systemy backup-owe, tworzące oraz za-
rządzające kopiami zapasowych, jak również
narzędzia monitorujące oraz diagnozujące ca-
łą strukturę sieci komputerowej. Przykładem
takiego narzędzia, może być ogólnie dostępny
system Armazd (ramka: Projekt Armazd). Sys-
tem ten, został zaprojektowany oraz zaimple-
mentowany zgodnie z zagadnieniami opisany-
mi w poprzednim rozdziale. Dzięki temu, po-
zwala gromadzić dane z wszystkich komponen-
tów sieciowych (takich jak router, switch, hosty
świadczące usługi sieciowe czy nawet stacje ro-
bocze). Implementacja przeprowadzona została
na względnie niskim poziome (języki C/C++).
Funkcjonalność systemu, w obecnej fazie roz-
woju, sprowadza się do monitorowania kom-
ponentów sieciowych, pozyskiwanie interesują-
cych nas danych oraz przekazywanie ich w zde-
finiowane miejsce przeznaczenia. Projekt doty-
czy jednak całego procesu podnoszącego nie-
��������
������
��
��������������
������������
zawodność systemu informatycznego, którego
podstawowymi cechami są:
• monitorowanie komponentów siecio-
wych;
• gromadzenie oraz analiza zebranych da-
nych;
• podejmowanie decyzji rekonfiguracyj-
nych poszczególnych jak również całych
grup komponentów sieciowych;
Jest to jednak tylko przykład implementa-
cji rozwiązań problemów z rodziny bezpie-
czeństwa oraz niezawodności.
Nietrudno natomiast wyobrazić sobie przy-
kład zastosowania tego typu systemu monito-
ringu. Przykładem może być firma świadczą-
ca popularne ostatnio usługi VoD. Stale mo-
nitorując np. zużycie procesora, pamięci czy
obciążenie na łączu, jesteśmy w stanie szybko
i niemalże automatycznie reagować na sytu-
acje, gdy którykolwiek z wymienionych współ-
czynników jest zbyt wysoki. Jeśli jest duże ob-
ciążenie na łączu, automatycznie spada dostęp-
ność świadczonych usług, łatwo możemy to wy-
kryć i zmienić konfigurację routera. W sytuacji,
gdy zużycie procesora znacznie podnosi się po-
nad normę, również najczęściej mamy do czy-
nienia z drastycznym spadkiem świadczonych
usług. W przypadku braku wystarczającej ilo-
ści pamięci, narażeni jesteśmy przykładowo na
błędne działanie aplikacji odgrywających klu-
czową rolę w procesie świadczenia usługi. Tego
typu parametrów może jest wiele. Natomiast,
wszystkie wymienione sytuacje powodują spad-
kiem bezpieczeństwa oraz niezawodności syste-
mów informatycznych.
Podsumowanie
Bezpieczeństwo, niezawodność czy dostęp-
ność usług sieciowych to bez wątpienia niezwy-
kle ważne zagadnienia dzisiejszego świata IT.
Ilość i rodzaj usług oraz liczba usługodawców
IT różnego typu wzrasta z dnia na dzień. Wraz
z tym postępem technologicznym obserwuje-
my wzrost odpowiedzialności, jakie biorą na sie-
bie jednostki świadczące dane usługi (od banko-
wości po instytucje publiczne takie jak np. urzę-
dy czy organy prawa). Dlatego wdrażając syste-
my informatyczne zorientowane na usługi, nie
sposób pominąć wyżej wymienione zagadnie-
nia bezpieczeństwa, na które kładziony jest na-
cisk, nieraz równoważny z zapewnieniem funk-
cjonalności świadczonych usług.
ANDRZEJ OLCHAWA
Autor niniejszego artykułu pracownikiem �rmy Po-
wer Media S.A., na stanowisku Software Developer.
Interesuje się bezpieczeństwem oraz niezawodno-
ścią w kontekście systemów informatycznych. Wię-
cej informacji na temat autora czytelnik może zna-
leźć, odwiedzając stronę: http://hardtechnology.org.
Kontakt z autorem: andrzejolchawa@gmail.com
03/2010
 Warsztaty

Hibernate Search API

Mechanizm wyszukiwania pełnotekstowego w Hibernate
Aplikacje bazodanowe stanowią obecnie znaczący odsetek
oprogramowania tworzonego na zlecenie prywatnych firm, jak i ogromnych
korporacji. Większość aplikacji realizuje warstwę dostępu do danych
za pomocą relacyjnie zorientowanej implementacji bazy danych (ang.
Relational Database Management System). Wybór ten ogranicza swobodę
przeszukiwania zawartych informacji do zbioru ściśle sformalizowanych
zapytań udostępnianych przez aplikację. Artykuł ten wprowadza
w zagadnienia przeszukiwania pełnotekstowego oferowanego przez
Hibernate Search oraz Apache Lucene.
terystycznych dla danego dokumentu in-
Dowiesz się: Powinieneś wiedzieć: formacji (wyrazów). W przypadku Apache
• Co to jest i jak działa wyszukiwanie pełno- • Podstawy programowania w języku Java; Lucene zadania te realizują tzw. Analyze-
tekstowe; • Podstawy zagadnień baz danych; r’y (np. StandardAnalyzer). Każdy Analy-
• Jak wzbogacić aplikację wykorzystującą Hi- • Podstawy Hibernate. zer składa się z Tokenizer'a i łańcucha fil-
bernate o nowy mechanizm; trów kolejno przetwarzających wprowadzo-
• Czy Apache Lucene jest rzeczywiście wydajny ny tekst. Tokenizer analizuje wejściowy ciąg
i nadaje się do komercyjnych zastosowań. symboli, a następnie zwraca strumień toke-
n’ów – poszczególnych wyrazów – bez bia-
łych znaków oraz symboli interpunkcyj-
którego powszechnie znanym przykładem nych. Wynikowy strumień token’ów pod-
jest internetowa wyszukiwarka Google. Po- lega filtracji. W najbardziej powszechnym
Poziom siada ona jedno przyjazne użytkownikowi przypadku operacja ta sprowadza się do za-
trudności pole tekstowe stanowiące alternatywę dla miany wszystkich liter na małe oraz wyklu-
skomplikowanych formularzy zawierają- czenia tzw. stop-słów, czyli wyrazów nie-
cych logikę biznesową. Ściślej mówiąc, me- wnoszących żadnej konkretnej informa-
chanizm wyszukiwania pełnotekstowego cji, np. on, który, dlaczego (patrz Listing 2).

M
echanizm wyszukiwania stanowi
podstawową funkcjonalność nie-
mal wszystkich aplikacji bazoda-
nowych. Zwyczajowo, jego realizacja opiera
się na udostępnieniu prostego formularza
reprezentującego dopuszczalne kryteria za-
pytania. Na podstawie wypełnionych przez
użytkownika pól generowane jest zapytanie
SQL, którego wyniki zostają przedstawione
w formie tabelki. Wyszukiwanie danych tek-
stowych bywa udoskonalone o ignorowanie
wielkości znaków (funkcja UPPER) i przeszu-
kiwanie fragmentów tekstu (klauzula LIKE
oraz słowo kluczowe %). Wciąż jednak użyt-
kownik nie posiada możliwości wyszukiwa-
nia po synonimach, aproksymacji ewentu-
alnych błędów literowych czy też porządko-
wania otrzymanych wyników innego niż al-
fabetyczne sortowanie. Z pomocą w mini-
malizacji owych ograniczeń przychodzi me-
chanizm przeszukiwania pełnotekstowego,
opiera się na wyborze zestawu słów charak-
terystycznych dla danego dokumentu, ich
optymalnym przechowaniu (np. w posta-
ci odwróconego indeksu) oraz efektywnym
przeszukiwaniu uwzględniającym na przy-
kład synonimy, aproksymację oraz oceniają-
cym trafność poszczególnych rekordów wy-
nikowych. Z pewnością, Czytelnicy posia-
dający umysł ścisły lepiej zrozumieją dzia-
łanie wyszukiwarek pełnotekstowych po
lekturze kolejnych części artykułu przed-
stawiających techniczne aspekty realizacji
owego mechanizmu na przykładzie Hiber-
nate Search i Apache Lucene.
Architektura Hibernate
Search oraz Apache Lucene
Idea wyszukiwania pełnotekstowego skła-
da się z trzech, ściśle zależnych od siebie
operacji. Pierwsza z nich zajmuje się eks-
trakcją tekstu oraz wydobyciem charak-
Etap ten pozornie wydawać się może rzeczą
banalną, lecz stanowi serce całego mechani-
zmu. To właśnie Analyzer zapewnia wyszu-
kiwanie po synonimach czy też akceptację
błędów związanych z zamianą kolejności li-
ter. Diagram 1 przedstawia przykładowe
działanie prostego Analyzer’a.
Drugą fazą operacji indeksowania do-
kumentu jest jego zapisanie w strukturze
umożliwiającej późniejsze, łatwe przeszuki-
wanie. Apache Lucene wykorzystuje algo-
rytm invert indexing. Algorytm ten porów-
nać można do tradycyjnego spisu treści. To-
ken’y zwrócone przez Analyzer gromadzo-
ne są w swego rodzaju tablicy. Każda komór-
ka przechowuje pojedynczy wyraz oraz wska-
zuje na dokumenty go zawierające. Wspo-
mniana struktura danych przetrzymywa-
na być może w pamięci operacyjnej, jak i fi-
zycznie na dysku twardym w postaci zbio-
ru plików. Za przechowywanie indeksu od-

36 03/2010
 Hibernate Search API

powiedzialne są klasy DirectoryProvider. dy opracowany zostanie mechanizm inter- obiektowe Hibernate Core z wyszukiwar-
Hibernate Search oferuje dwie wbudowa- pretujący w pełni nieustrukturalizowane, ką pełnotekstową Apache Lucene. Narzę-
ne implementacje: FSDirectoryProvider potoczne zapytania. dzie to zapewnia przezroczysty dla pro-
oraz RAMDirectoryProvider. Istnieje po- Uważni Czytelnicy zastanawiają się pew- gramisty system indeksowania wyspecyfi-
nadto możliwość wskazania własnej imple- nie, jaką rolę odgrywa Hibernate w całym kowanych (przy pomocy adnotacji) atry-
mentacji zapisującej indeks np. bezpośred- opisanym wyżej mechaniźmie. Hiberna- butów danej encji. Programista, chcąc za-
nio w bazie danych. Celowo wskazałem tutaj te Search integruje mapowanie relacyjno- pisać nowy rekord lub zmodyfikować ist-
przykład bazy danych, gdyż z pewnością wie-
lu z Was uważać go będzie za bardzo atrakcyj-
ny. Emmanuel Bernard (deweloper Hiberna-
te Search oraz autor książki Hibernate Search
In Action) wskazuje następujące wady owego
rozwiązania:

• Indeks przechowywany jest w obiektach

typu BLOB, które w zależności od imple-
mentacji konkretnego RDBMS nie są
najszybszą strukturą bazodanową;
• Współbieżna edycja indeksu jest nie-
możliwa, ze względu na wymóg peł-
nej blokady (czytania i pisania) całego
indeksu przez każdy proces modyfiku-
jący dane.

Z punktu widzenia dużych systemów pro-

dukcyjnych najwłaściwszą implemen-
tacją DirectoryProvider okazuje się
FSDirectoryProvider. W odróżnieniu od
RAMDirectoryProvider, jego pojemność jest
niemal nieograniczona oraz nieulotna, lokal-
ne systemy plików są wystarczająco szyb-
kie, aby sprawnie odczytywać dane indeksu; Rysunek 1. Luke – narzędzie do przeglądania i mody�kacji indeksu Apache Lucene
rozwiązanie to jest najlepiej przetestowane;
Apache Lucene posiada własny cache (prze-
chowywany w pamięci RAM) w celu mini- Listing 1. Przykładowa kon�guracja fabryki sesji Hibernate
malizacji liczby odczytów z dysku twarde- hibernate.dialect = org.hibernate.dialect.DataDirectOracle9Dialect
go; łatwość wykonywania kopii zapasowych. hbm2ddl.auto = create
RAMDirectoryProvider powszechnie wyko- hibernate.show_sql = true
rzystywany jest w implementacji testów jed- hibernate.format_sql = false
nostkowych. hibernate.search.default.directory_provider = org.hibernate.search.store.FSDirecto
Ostatnią fazą, wchodzącą w skład prze- ryProvider
szukiwania pełnotekstowego, jest udostęp- hibernate.search.default.indexBase = C:\index\
nienie prostego języka zapytań. Apache Lu-
cene oferuje bogaty zestaw meta znaków
przedstawionych w Tabeli 1. Przeanalizuj-
Tabela 1. Składnia języka zapytań Apache Lucene (http://lucene.apache.org/java/2_0_0/index.html)
my przykładową kwerendę: title:(+Star
-”Star Wars”)^2 AND content:”Capta?n Meta znak Opis działania
Enter*”~10 AND publicationDate: [nazwa _ pola]: De�niuje nazwę pola oraz zapytanie
[zapytanie]
[19730101 TO 20090801]. Zwrócone rekor-
dy powinny zawierać w tytule wyraz Star, AND, + Wynik powinien zawierać wszystkie wyspecy�kowane frazy
lecz nie frazę Star Wars (warunek dwukrot- OR Wynik powinien zawierać dowolną z wyspecy�kowanych fraz
nie ważniejszy niż kolejne). Ponadto wyrazy, NOT, - Wynik nie powinien zawierać danej frazy
jakie można dopasować do formuły Capta?n
[min TO max] Wartość liczbowa lub data powinna mieścić się w zadanym prze-
oraz Enter*, muszą znajdować się w odstę-
dziale
pie maksymalnie 10 innych wyrazów znaj-
? Zastępuje dowolny pojedynczy znak
dujących się w atrybucie content. Data pu-
blikacji powinna również mieścić się w prze- * Zastępuje dowolną ilość dowolnych znaków
dziale między pierwszym stycznia 1973 ro- () Grupowanie wyrażeń
ku a pierwszym sierpnia 2009. Za proces ^[liczba] Zwiększa wagę dopasowania danej frazy (liczba całkowita)
parsowania zapytań wprowadzanych bezpo-
"[wyrazy]" De�niuje frazę składającą się z wielu wyrazów
średnio przez użytkownika odpowiedzialny
~[liczba] FuzzyQuery (liczba ułamkowa) lub PhraseQuery (liczba całkowita)
jest QueryParser, który przesłonić można
własną implementacją. Ciekawi mnie, kie- (opisane w dalszej części artykułu)

www.sdjournal.org 37
 Warsztaty

niejący, wykonuje standardowe operacje

Listing 2. Przykład mapowania encji z wykorzystaniem adnotacji Hibernate Search save() i update() na obiekcie Session.
@Entity Hibernate Search zapewnia automatyczną
@javax.persistence.SequenceGenerator(name="BOOKS_SEQ_GEN", sequenceName="BOOKS_SEQ") synchronizację indeksu z bazą danych oraz
@Table(name="BOOKS") bardzo szybkie pobieranie samego obiek-
@Indexed tu z bazy przez odwołanie po kluczu głów-
@ClassBridge(name="secret", impl=SecretBridge.class, index=Index.UN_TOKENIZED) nym. Model danych Apache Lucene posia-
@FullTextFilterDef(name="public", impl=PublicFilterFactory.class) da strukturę płaską, przez co indeksowa-
@AnalyzerDef(name="standardBookAnalyzer", ne relacje muszą zostać zdenormalizowa-
tokenizer=@TokenizerDef(factory=StandardTokenizerFactory.class), ne, co skutkuje zwiększeniem rozmiaru in-
filters={@TokenFilterDef(factory=StandardFilterFactory.class), deksu. Konfiguracja Hibernate Search, je-
@TokenFilterDef(factory=LowerCaseFilterFactory.class), go API, testy wydajnościowe oraz zagadnie-
@TokenFilterDef(factory=StopFilterFactory.class) nia optymalizacyjne opisane są w kolejnych
}) częściach artykułu.
@Analyzer(definition="standardBookAnalyzer")
public class BookEntity { Przykładowa aplikacja
... Część praktyczna artykułu zrealizowa-
na została na przykładzie prostej aplikacji
@Id przechowującej dane o autorach i wyda-
@GeneratedValue(strategy=GenerationType.SEQUENCE, generator="BOOKS_SEQ_GEN") nych przez nich książkach. Celem aplika-
@DocumentId cji jest prezentacja możliwie wielu funkcji
public Long getId() { Hibernate Search oraz testy wydajnościowe
return id; owego narzędzia. W dalszej części owej sek-
} cji nie zamierzam skupiać się na logice biz-
nesowej aplikacji, sensowności i przydatno-
@Column(name="TITLE", nullable=false, length=100) ści niektórych rozwiązań, lecz na prezenta-
@Fields({ cji technologii i maksymalnym jej obciąże-
@Field(index=Index.TOKENIZED), niu podczas testów.
@Field(name="title_sort", index=Index.UN_TOKENIZED)
}) Kon�guracja fabryki
@Boost(2.0f) sesji oraz mapowań encji
public String getTitle() { Pracę z Hibernate Search należy rozpocząć
return title; od konfiguracji obiektu SessionFactory
} oraz opatrzenia indeksowanych encji odpo-
wiednimi adnotacjami. Bardzo podstawo-
@Column(name="PUBLICATION_DATE", nullable=false) wą konfigurację SessionFactory przedsta-
@Field(index=Index.UN_TOKENIZED) wia Listing 1.
@DateBridge(resolution=Resolution.DAY) Parametr hibernate.search.default.di
public Date getPublicationDate() { rectory_provider określa domyślną używa-
return publicationDate; ną implementację DirectoryProvider’a (sło-
} wo kluczowe default). Istnieje możliwość
wskazania różnych DirectoryProvider’ów
@Column(name="CONTENT", nullable=false) dla poszczególnych indeksowanych klas.
@Lob W tym przypadku słowo kluczowe default
@Field(index=Index.TOKENIZED) zastąpić należy nazwą indeksu (np. edu.la
@FieldBridge(impl=PDFStringBridge.class) ntoniak.hibernate.search.model.BookEn
public byte[] getContent() { tity). Drugi parametr hibernate.search.
return content; default.indexBase określa miejsce składo-
} wania indeksu. Ukończywszy konfigurację
SessionFactory,programista powinien za-
@ManyToMany(targetEntity=AuthorEntity.class, cascade=CascadeType.ALL) jąć się opatrzeniem indeksowanych encji ad-
@JoinTable(name="AUTHORS_BOOKS", joinColumns=@JoinColumn(name="BOOKS_ID"), notacjami Hibernate Search. Kilka przykła-
inverseJoinColumns=@JoinColumn(name="AUTHORS_ID")) dowych atrybutów z odmienną filozofią in-
@IndexedEmbedded(depth=1) deksowania przedstawia Listing 2.
public Set<AuthorEntity> getAuthors() { Aby klasa brała udział w procesie indek-
return authors; sowania, powinna zostać opatrzona adnota-
} cją @Indexed.
Pierwszy atrybut id stanowi klucz głów-
... ny encji BookEntity. Adnotacją @DocumentId
} powoduje zapisanie wartości owego pola w in-
deksie jako identyfikator rekordu, co umożli-
wia Hibernate Core szybkie pobranie odpo-
wiedniego obiektu z bazy danych.

38 03/2010

Drugi atrybut title przechowuje ty-
tuł książki. Wartość zmiennej tej indekso-
wana jest dwukrotnie (adnotacje @Fields
i @Field) – raz pod kluczem title, drugi
raz jako title_sort. W przypadku klucza
title, wartość zmiennej rozbita zostanie
na poszczególne token’y (index=Index.TO-
KENIZED). Dla przykładu, tekst Hiberna-
te Search API zostałby podzielony na trzy
wyrazy – Hibernate, Search oraz API. Każ-
dy z owych token’ów wskazywałby na jedną
i tę samą książkę (patrz algorytm invert in-
dexing) – przechowywałby jako odwołanie
tę samą wartość zmiennej id. Jeśli pragnie-
my zaoferować możliwość sortowania wy-
ników, potrzebujemy oryginalnej wartości
zmiennej title, przetrzymywanej w polu
title_sort (index=Index.UN_TOKENIZED).
Domyślnie Hibernate Search zwraca listę
obiektów posortowanych malejąco po traf-
ności dopasowania dokumentu. Atrybut
title prezentuje jeszcze jedną przydatną
własność określoną przez @Boost. Adno-
tacja ta definiuje mnożnik stosowany przy
wyliczaniu trafności dopasowania danego
dokumentu. Potocznie mówiąc, dopasowa-
nie wartości zmiennej title do oczekiwa-
nej jest w tym przypadku dwa razy ważniej-
sze niż innych atrybutów.
W modelu danych Apache Lucene, war-
tości wszystkich zmiennych zapisywane są
w formie tekstowej. Nie istnieją typy licz-
bowe, boolowskie, daty czy też referencje.
Aby zamienić dowolny typ na postać tek-
stową, stosowane są tzw. Bridge. Adnotacja
@DateBridge transformuje format daty na
reprezentację tekstową z określoną dokład-
nością. Bridge posiadają także wiele innych
zastosowań. Jednym z nich może być roz-
różnienie wartości składowanej w indek-
sie od tej przetrzymywanej w bazie danych.
W przykładowej aplikacji atrybut content
klasy BookEntity przechowuje ścieżkę do
pliku PDF z daną książką (wartość składo-
wana w bazie danych). Aby móc wyszuki-
wać książkę po fragmencie jej treści, pole
content przechowywane w indeksie zawie-
ra zindeksowaną całą treść danej pozycji.
Implementacja własnego Bridge przedsta-
wia się bardzo prosto. Wystarczy przecią-
żyć metodą objectToString() przyjmują-
cą dany obiekt, a zwracającą jego tekstową
reprezentację. @ClassBridge to szczegól-
ny przypadek Bridge umożliwiający gene-
rację dodatkowych pól na podstawie atry-
butów danej klasy. W zamieszczonym na
płycie CD przykładzie każdy dokument
BookEntity zawierać będzie pole secret
o wartości wygenerowanej przez metodę
objectToString() klasy SecretBridge.
@ClassBridge są bardzo przydatne w połą-
czeniu z filtrami opisanymi w dalszej czę-
ści artykułu.
www.sdjournal.org
Hibernate Search API
Listing 3. Przykład zapytania opartego o wyrażenia regularne
public List<BookEntity> getBooksByTitleRegExp(String regExpTitle) {
Session session = getSession();
FullTextSession fullTextSession = Search.getFullTextSession(session);
RegexQuery regexQuery = new RegexQuery(new Term("title", regExpTitle));
FullTextQuery fullTextQuery = null;
List<BookEntity> list = null;
try {
fullTextQuery = fullTextSession.createFullTextQuery(regexQuery,
BookEntity.class);
list = fullTextQuery.list();
} finally {
releaseSession(session);
}
return list;
}
Listing 4. Przykład de�nicji �ltra oraz skorzystanie z niego podczas wykonywania zapytania
public class PublicFilterFactory {
@Factory
public Filter getPublicFilter() {
Term term = new Term("secret", "false");
Query query = new TermQuery(term);
return new QueryWrapperFilter(query);
}
}
public List<BookEntity> getPublicBooksByTitle(String title) {
Session session = getSession();
FullTextSession fullTextSession = Search.getFullTextSession(session);
FullTextQuery fullTextQuery = null;
List<BookEntity> list = null;
try {
Analyzer analyzer = fullTextSession.getSearchFactory().
getAnalyzer(BookEntity.class);
Query query = MultiFieldQueryParser.parse(new String[] {title},
new String[] {"title"}, analyzer);
fullTextQuery = fullTextSession.createFullTextQuery(query,
BookEntity.class);
fullTextQuery.enableFullTextFilter("public");
Criteria fetchingStrategy =
fullTextSession.createCriteria(BookEntity.class).
setFetchMode("authors", FetchMode.JOIN);
fullTextQuery.setCriteriaQuery(fetchingStrategy);
list = fullTextQuery.list();
} catch (ParseException e) {
log.error("Parse exception: " + e);
} finally {
releaseSession(session);
}
return list;
}
Luke
Luke to bardzo pomocna aplikacja umożliwiająca przeglądanie oraz mody�kację indeksu Apache
Lucene zapisanego na dysku twardym. Narzędzie składa się z pięciu zakładek, z których pierwsze
trzy są szczególnie interesujące dla osoby rozpoczynającej pracę z Hibernate Search. Pierwsza
z nich, Overview, pokazuje ogólne dane na temat indeksu, takie jak nazwy pól, liczba przecho-
wywanych dokumentów oraz terminów. Zakładka Documents pozwala na proste przeszukiwanie
oraz mody�kację poszczególnych wpisów. Najczęściej używaną funkcjonalność Luke zawiera pa-
nel Search. Oferuje on możliwość wykonywania zapytań, wybór Analyzer’a, przeglądanie otrzy-
manych wyników oraz wyjaśnienie, jak obliczona została trafność danego dokumentu.
39
 Warsztaty

Fakt, iż Apache Lucene przechowuje da- authors.firstName). Aby indeksowanie 91 do 94). Należy ponadto zwrócić uwagę,
ne wyłącznie w formie tekstowej, impli- relacji działało poprawnie, relacja powin- iż indeksowanie relacji znacznie zwiększa
kuje konieczność denormalizacji wszel- na być dwukierunkowa, a druga jej strona rozmiar indeksu.
kich indeksowanych relacji. W przypad- opatrzona adnotacją @ContainedIn. Dzię- Ostatnim elementem konfiguracyjnym
ku konieczności udostępnienia zapytań ki temu Hibernate powtórnie indeksu- wykorzystywanym w fazie zapisywania in-
o własności enkapsulowane w innej encji, je dokument encji nadrzędnej po modyfi- deksu jest wybór domyślnego Analyzer’a
atrybut relacji należy opatrzyć adnotacją kacji (operacji UPDATE, INSERT lub DELETE) dla danej klasy, lub w szczególności dla
@IndexedEmbedded. Pozwala ona określić powiązanego obiektu podrzędnego. Uwa- konkretnego atrybutu. Listing 2 przedsta-
stopień zagłębienia dalszego rekursywnego ga implementacyjna: mechanizm powtór- wia definicję standardowego Analyzer’a,
indeksowania podrzędnych relacji. Jako wy- nego indeksowania działa poprawnie tyl- którego działanie zostało opisane na po-
nik owego działania dokument BookEntity ko w przypadku modyfikacji obiektu posia- czątku poprzedniej sekcji artykułu. Hiber-
zawierać będzie wszystkie informacje na te- dającego aktualną referencję do encji nad- nate Search udostępnia jednak bardziej zło-
mat każdego z powiązanych autorów (np. rzędnej (patrz plik TestRunnable.java, linie żone filtry (wykorzystywane przy defini-
cji analizatora) obsługujące wyszukiwanie
Listing 5. Stronicowanie zwracanych wyników po synonimach (SynonymFilterFactory),
podobieństwie fonetycznym (Phonetic-
public Object[] getAuthorsByNamePaginating(String name, int pageNumber, int window) { FilterFactory), rodzinie danego wyrazu
Session session = getSession(); (SnowballPorterFilterFactory) czy też
FullTextSession fullTextSession = Search.getFullTextSession(session); akceptujące błędy literowe (NGramFilter-
FullTextQuery fullTextQuery = null; Factory). Konfiguracja Analyzer’a wpły-
List<AuthorEntity> list = null; wa na wielkość indeksu, szybkość jego za-
int resultSize = -1; pisu oraz Analyzer konieczny do genera-
try { cji poprawnego zapytania. Dla przykładu,
Analyzer analyzer = SynonymFilterFactory, na podstawie pła-
fullTextSession.getSearchFactory().getAnalyzer(AuthorEntity.class); skiego pliku definiującego synonimy, ge-
Query query = MultiFieldQueryParser.parse(new String[] {name, name}, neruje wszystkie możliwe wyrazy blisko-
new String[] { "firstName", "lastName" }, analyzer); znaczne danego słowa, a następnie zapisu-
fullTextQuery = je je do pliku indeksu, znacznie zwiększa-
fullTextSession.createFullTextQuery(query, AuthorEntity.class); jąc jego objętość. Filtr ten stanowi ponadto
list = fullTextQuery.setFirstResult((pageNumber - 1) * window). wyjątek reguły nakazującej stosowanie tego
setMaxResults(window).list(); samego Analyzer’a podczas zapisywania in-
resultSize = fullTextQuery.getResultSize(); deksu oraz generacji zapytania. Ze względu
} catch (ParseException e) { na złożoność działania niektórych filtrów,
log.error("Parse exception: " + e); odsyłam zainteresowanych Czytelników
} finally { do lektury ich dokumentacji oraz książki
releaseSession(session); Hibernate Search In Action. W żadnym wy-
} padku nie powinno się stosować wszyst-
return new Object[] {resultSize, list}; kich wymienionych wcześniej filtrów jed-
} nocześnie ze względu na czas indeksowania
oraz potencjalnie niewielką trafność zwra-
canych później wyników. Testowa aplika-
Tabela 2. Pomiar czasów procesu indeksowania dla FSDirectoryProvider cja zawiera przykładowe definicje każdego
Liczba słów do Liczba zindek- Czas indekso- Czas indeksowa- Zajętość miej- z wyżej omówionych filtrów. Do dyspozy-
zindeksowania sowanych termi- wania BookEnti- nia AuthorEnti- sca [KB] cji Czytelnika pozostawiam zamianę uży-
nów ty [ms] ty [ms] wanego Analyzer’a przez klasę BookEntity,
1453788 10700 48071 835 320 uruchomienie aplikacji oraz obserwację
3261806 15012 100878 1616 588 różnic w plikach indeksu przeglądanych
dzięki Luke.
4585970 18435 142773 2415 820
6916213 21539 179535 3236 980 Implementacja
9301547 26067 226505 4672 1380 metod pełnotekstowego
przeszukiwania danych
Posiadając skonfigurowaną fabrykę sesji
Tabela 3. Pomiar czasów procesu indeksowania dla RAMDirectoryProvider
oraz poszczególne encje, możemy przystą-
Liczba słów do Liczba zindek- Czas indekso- Czas indeksowa- Zajętość miej- pić do implementacji mechanizmu wyszu-
zindeksowania sowanych termi- wania BookEnti- nia AuthorEnti- sca [KB]
nów ty [ms] ty [ms]
kiwania. Hibernate Search oferuje kilka ro-
dzajów zapytań oraz samego sposobu zwra-
1453788 10700 47341 122 320
cania wyników. Do najczęściej stosowanych
3261806 15012 98727 167 588 zapytań należą TermQuery (wyszukiwanie
4585970 18435 140013 220 820 po pojedynczym atrybucie, umożliwia sto-
6916213 21539 178325 253 980 sowanie meta znaków takich jak ? czy *)
oraz MutiFieldQueryParser (analogiczne do
9301547 26067 218019 365 1380
TermQuery, lecz pozwalające wyszukiwać po

40 03/2010

zbiorze atrybutów). Jedno z ciekawszych ro-
dzajów zapytań to FuzzyQuery. Mechanizm
ten wymaga określenia oczekiwanego podo-
bieństwa między dwoma wyrazami. W przy-
padku różnej skali podobieństwa między ter-
mami, lista zwracanych wyników może oka-
zać się zupełnie inna. Dla podobieństwa rów-
nego 0,1, po wpisaniu wymaganego zwrotu
eihrbnate, otrzymamy wyniki zawierające wy-
raz Hibernate. Zwiększając wymagane podo-
bieństwo do domyślnego 0,5, nie otrzymamy
tak rozbieżnych rezultatów, lecz pojedyncza
przypadkowa zamiana kolejności liter zwró-
ci oczekiwane pozycje. W wykonywaniu za-
pytań złożonych z całej frazy bardzo dobrze
sprawdza się PhraseQuery. Implementacja ta
potrafi dopasowywać wyniki ze zmienioną
kolejnością wyrazów. Parametr slop definiu-
je odległość między wyrazami (domyślnie 0
– wyrazy występujące w pierwotnie wprowa-
dzonej kolejności). Zaawansowani użytkow-
nicy wymagać mogą udostępnienia mecha-
nizmu wyszukiwania wykorzystującego wy-
rażenia regularne. Funkcjonalność tą oferuje
biblioteka Apache Lucene Regex, której pro-
ste użycie przedstawia Listing 3.
Przykłady stosowania omówionych rodza-
jów zapytań znajdują się w kodzie źródło-
wym testowej aplikacji dołączonej do czaso-
pisma na płycie CD.
Zwracane wyniki zapytań można ponad-
to zawężać, stosując bardzo wydajne filtry.
Filtry zawierają dodatkowe, predefiniowa-
ne dla danej klasy lub atrybutu kryteria wy-
szukiwania. Mechanizm ten działa analogicz-
nie do znanego tag’u filter-def oraz meto-
dy enableFilter ,wchodzących w skład Hi-
bernate Core (patrz Listing 4). Testy wydaj-
nościowe poszczególnych rodzajów zapytań
zaprezentowane zostaną w kolejnej sekcji ar-
tykułu.
Istotnym aspektem ze względów wydaj-
nościowych staje się sposób zwracania wy-
ników danego zapytania. Hibernate Se-
arch dostarcza (standardowych dla narzę-
dzi rodziny Hibernate) metod list(),
uniqueResult(), iterate() oraz scroll().
Funkcja list() to najprostszy i jednocze-
śnie najmniej wydajny sposób zwracania du-
żej liczby wyników, gdyż wszystkie obiek-
ty zaciągane są od razu przy wykonywaniu
kwerendy. Problem ten częściowo rozwiązu-
je metoda scrollable(). Oferuje ona łatwe
w nawigowaniu API oraz ładowanie kon-
kretnych pełnych obiektów wraz z doku-
mentami Apache Lucene dopiero w przy-
padku chęci z nich skorzystania, zmniejsza-
jąc przy tym zużycie pamięci i czas ocze-
kiwania. Najbardziej wydajnym mechani-
zmem zwracania rezultatów okazuje się jed-
nak stronicowanie. Algorytm ten polega na
wyspecyfikowaniu pozycji pierwszego ele-
mentu oraz liczby kolejnych pożądanych re-
www.sdjournal.org
Hibernate Search API
kordów (tzw. okna). Stronicowanie minima- 2 Duo T9300 2,5 GHz, 3 GB RAM, HDD
lizuje nakład pracy bazy danych oraz redu- 7200 RPM, Windows XP Professional), na
kuje wykorzystanie procesora i liczbę odczy- zbiorze pięćdziesięciu książek elektronicz-
tów z dysku przeprowadzanych przez Apa- nych zapisanych w formacie PDF. W sumie
che Lucene. Ponadto zmniejszona zostaje zindeksowano 26 tysięcy terminów spośród
liczba danych przesyłanych przez sieć, zuży- niespełna 10 milionów wyrazów, co zaję-
cie procesora oraz pamięci aplikacji po stro- ło niecałe cztery minuty oraz 1,4 MB prze-
nie klienta, a w rezultacie czas odpowiedzi strzeni dyskowej. Do ekstrakcji tekstu z ksią-
programu. Użytkownicy przeglądają zazwy- żek PDF użyłem biblioteki PDFBox. Pomiar
czaj jedynie pierwsze sto wyników spośród czasu wykonania poszczególnych metod war-
np. 100000 zwracanych, a dzięki dynamicz- stwy dostępu do danych zrealizowałem za po-
nej wielkości okna liczba ta może zostać mocą framework’u Java Execution Time Me-
dopasowana do indywidualnych potrzeb. asurement prezentującego zmierzone wyniki
Przykładową implementację stronicowania w formie przejrzystej tabeli dostępnej pod ad-
przedstawia Listing 5. resem http://localhost:40000. JETM wymaga
Podsumowując, każdy programista powi- konfiguracji jedynie w pliku spring-config.xml,
nien dopasować stosowany model zapytań dzięki czemu nie pogarsza przejrzystości ko-
oraz zwracania ich wyników do wymogów du źródłowego. Obciążenie procesora oraz
biznesowych oraz wydajnościowych konkret- pamięci śledzić można, uruchamiając na-
nego projektu. rzędzie JConsole dostarczone wraz z maszy-
ną wirtualną firmy Sun Microsystems. Uzy-
Testy wydajnościowe skane wykresy obciążenia sprzętu oraz czasy
oraz optymalizacja wstawiania danych do indeksu dla różnych
Testy wydajnościowe przeprowadzone zo- implementacji DirectoryProvider’a przed-
stały na domowym komputerze (Intel Core stawiają Tabele 2, 3 oraz Wykresy 2 i 3.
Rysunek 2. Wykres obciążenia procesora podczas indeksowania 10 milionów wyrazów
Listing 6. Kon�guracja asynchronicznego wątku Worker'a Hibernate Search
hibernate.search.worker.execution = async
hibernate.search.worker.thread_pool.size = 2
hibernate.search.worker.buffer_queue.max = 50
Listing 7. Kon�guracja automatycznej optymalizacji indeksu
hibernate.search.default.optimizer.transaction_limit.max=50
hibernate.search.default.optimizer.operation_limit.max=100
Listing 8. Ręczna optymalizacja indeksu encji BookEntity
public void optimize() {
Session session = getSession();
FullTextSession fullTextSession = Search.getFullTextSession(session);
fullTextSession.getSearchFactory().optimize(BookEntity.class);
releaseSession(session);
}
41
 Warsztaty

Wyniki przeprowadzonych testów
świadczą o niewielkiej różnicy w cza-
sie indeksowania dużych encji między
dwoma popularnymi implementacjami
DictionaryProvider'ów (kolumna doty-
cząca BookEntity). Ponadto, czasy indekso-
wania tak dużego zbioru danych wydają się
w pełni akceptowalne. W przypadku testów
wydajnościowych poszczególnych rodzajów
zapytań bardzo duże znaczenie odgrywa sa-
ma ich konfiguracja. Dla przykładu, im więk-
sza wartość parametru similarity zapytań
FuzzyQuery, tym szybciej wykonuje się dana
kwerenda. Czasy mogą wahać się nawet od
30 do 140 ms. Analogicznemu zachowaniu
podlega PhraseQuery i parametr slop. Pod-
czas testów najszybciej wypadły zapytania
TermQuery, dla których nie udało mi się prze-
kroczyć 0 ms. Czasy wykonania kwerend
RegexQuery zależał silnie od samego wyraże-
nia regularnego, lecz nawet przy użyciu tzw.
wildcard'ów oscylował w granicach 70 ms.
Rysunek 3. Wykres zużycia pamięci podczas indeksowania 10 milionów wyrazów
Większość programistów, skończywszy
implementacje określonej funkcjonalno-
ści systemu, zadaje sobie pytanie, czy nie
istnieje możliwość przyspieszenia stworzo-
nego oprogramowania. W przypadku me-
chanizmów wyszukiwania pełnoteksto-
wego optymalizacji podlegać może proces
wstawiania oraz wyszukiwania informa-
cji. Pierwsze pytanie, jakie powinien po-
stawić przed sobą architekt aplikacji, doty-
czy konieczności indeksowania wszystkich
wskazanych pierwotnie danych. W apre-
zentowanym przykładzie należałoby in-
deksować jedynie krótkie streszczenie
danej książki, a nie całą jej treść. Wymaga-
nie to zależy jednak wyłącznie od warun-
ków logiki biznesowej i nie będę poświęcał
mu więcej czasu.
Optymalizacja indeksowania danych
Dla aplikacji wykonujących wiele współ-
bieżnych operacji modyfikujących da-
ne wąskim gardłem staje się czas wsta-
wiania danych do pliku indeksu. Przypo-
minam, iż Apache Lucene wymaga cał-
kowitej blokady modyfikowanego indek-
su oraz nie posiada metody modyfikacji
wcześniej wprowadzonych danych. Każ-
da zmiana (nawet pojedynczego atrybu-
tu) danego rekordu powoduje więc usu-
nięcie starego, powiązanego z nim doku-
mentu, a następnie wstawienie nowego.
Domyślnie, indeksowanie danych odbywa
się synchronicznie podczas wykonywania
metody commit(), co wymaga oczekiwania
na uzyskanie pełnego dostępu do indek-
su w przypadku uruchomienia wielu pro-
cesów współbieżnie modyfikujących da-
ne. Istnieje jednak możliwość wykonywa-
nia operacji indeksowania asynchronicz-
nie. Dodatkowo programista okręcić mo-
że maksymalną liczbę wątków współbież-
nie modyfikujących indeks oraz maksy-
malną wielkość kolejki. Przykładową kon-
figurację obiektu SessionFactory przed-
stawia Listing 6.
Podczas wielokrotnego wstawiania i usu-
wania danych plik indeksu podlega frag-
mentacji. Pozostają w nim nieaktualne do-
kumenty, niepotrzebnie zajmujące prze-
strzeń dyskową oraz spowalniające wsta-
wianie oraz wyszukiwanie danych. De-
fragmentacją plików indeksu zajmuje się
proces optymalizacji. Proces ten urucho-
mić można automatycznie po wykonaniu
określonej liczby transakcji, pojedynczych
operacji lub też ręcznie dzięki metodzie
optimize() (Listing 7 i 8).
Większość tworzonych współcześnie
aplikacji posiada trójwarstwową architek-
turę klient-serwer. Warstwy dostępu do
danych, logiki biznesowej oraz prezenta-
cji uruchamiane są na osobnych maszy-
nach – komputerze klienckim, serwerze
aplikacyjnym oraz serwerze bazy danych.

Listing 9. Zwracanie wyników zapytania specy�kując pożądane atrybuty dokumentu

public List<Object[]> getAuthorsIdAndFirstName(String lastName) {

Session session = getSession();
FullTextSession fullTextSession = Search.getFullTextSession(session);
FullTextQuery fullTextQuery = null;
List<Object[]> list = null;
try {
fullTextQuery = fullTextSession.createFullTextQuery(MultiFieldQueryParser.parse(new String[] {lastName}, new String[] {
"lastName" }, fullTextSession.getSearchFactory().getAnalyzer(AuthorEntity.class)), AuthorEntity.class);
list = fullTextQuery.setProjection(FullTextQuery.ID, "firstName").list();
} catch (ParseException e) {
log.error("Parse exception: " + e);
} finally {
releaseSession(session);
}
return list;
}

42 03/2010
 Hibernate Search API

Hibernate Search umożliwia oddelegowa-
nie procesu indeksowania do dedykowa-
nego serwera. Diagram 5 przedstawia mo-
del owej architektury. Komputery klienc-
kie posiadają lokalne kopie plików indek-
su, na których wykonują operacje wyszuki-
wania. Chęć modyfikacji danych zgłaszana
jest przez umieszczenie odpowiedniej wia-
domości w kolejce JMS serwera. Proces ten
odbywa się asynchronicznie, co nie wstrzy-
muje pracy komputerów klienckich. Ser-
wer odpowiedzialny za indeksowanie da-
nych (master) przetwarza żądania klien-
tów (slave) oraz umieszcza wynikowe pliki
indeksu w udostępnionym folderze siecio-
wym. Komputery klienckie pobierają regu-
larnie zmodyfikowane pliki indeksu (np. co
godzinę). Jedyną wadą owego rozwiązania
wydaje się opóźnienie w propagacji zmo-
dyfikowanych danych. W przypadku chęci
zapoznania się ze szczegółami konfiguracji
master’a oraz slave’ów odsyłam zaintereso-
wanego Czytelnika do książki Hibernate Se-
arch in Action.
Optymalizacja wyszukiwani danych
Optymalizacja procesu wyszukiwania da-
nych w dużym stopniu przypomina opty-
malizację zapytań SQL. Należy zwrócić
uwagę na pobieranie wyłącznie wymaga-
nych atrybutów wchodzących w skład skom-
plikowanych encji. Hibernate Search udo-
stępnia metodę setProjection() pozwa-
lającą na wyspecyfikowanie pól zwracanych
przez zapytanie (Listing 9). Wartości atry-
butów tych muszą być jednak przechowy-
wane zarówno w bazie danych, jak i w pli-
kach indeksu (opcja store=Store.YES ad-
notacji @Field). Dzięki projekcjom progra-
mista unika przesyłania przez sieć nadmia-
rowych danych, przechowywania ich w pa-
mięci oraz ewentualną niepotrzebną ob-
róbkę na terminalu klienckim. Znaczący
wzrost wydajności systemu obserwuje się
podczas stosowania algorytmu stronicowa-
nia w celu zwracania wyników zapytań. Hi-
bernate nie pobiera wówczas ogromnej ilo-
ści danych, większości których użytkownik
i tak nie przejrzy.

Podsumowanie
Artykuł ten zaprezentował podstawy me-
chanizmu wyszukiwania pełnotekstowe-
go opartego na Hibernate Search. Dzięki
�������� bardzo przystępnemu oraz w dużej mie-
����
��������
rze przezroczystemu dla programisty API,
���� system ten wprowadzić można do działają-
cych już aplikacji bez konieczności grun-
townej zmiany implementacji warstwy
dostępu do danych. Hibernate Search
������ ������ ������ ������ ������
������ ������
udostępnia ponadto szeroką gamę para-
������ ������ ������
������� ������� ������� ������� �������� metrów, umożliwiając dopasowanie dzia-
łania owego narzędzia do własnych po-
trzeb. Podstawową sprawą wydaje się jed-
nak dobór indeksowanych danych, Analy-
zer’a oraz rodzaju wykonywanego zapyta-
nia, gdyż właśnie te czynniki wpływają na
jakość zwracanych rekordów, które powin-
ny zadowalać użytkownika końcowego. Hi-
�����
�����
����� ����� ����� bernate Search to ciekawa alternatywa dla
����� ����� �����
���� ���� ���� ������������ usługi Full-Text Search dostępnej w Mi-
����
crosoft SQL Server 2005/2008 (opisanej
����������� w Software Developer’s Journal 7/2009).
���������
Przewagę omawianego narzędzia stanowi
niezależność od implementacji konkret-
nego RDBMS, bezpłatny, powszechny do-
stęp oraz możliwość większego rozprosze-
nia aplikacji – rozłożenia mocy oblicze-
niowej. W celu dalszego zgłębiania swo-
���������������������������������
������������������
jej wiedzy na temat Hibernate Search po-
������������ lecam Czytelnikom książkę Hibernate Se-
arch in Action.

ŁUKASZ ANTONIAK
Rysunek 5. Architektura z wykorzystaniem asynchronicznego klastra (źródło: Emmanuel Bernard – Łukasz Antoniak pracuje w �rmie Oracle Polska
„Hibernate Search in Action”)
na stanowisku programisty Java EE/SE. Na co
dzień zajmuje się tworzeniem aplikacji bazoda-
nowych z wykorzystaniem produktów rodziny
W Sieci Oracle Fusion Middleware. Od niedawna stosu-
• Strona domowa projektu Hibernate Search: https://www.hibernate.org/410.html; je także popularne rozwiązania open-source: Hi-
• Dzone Refcardz: http://refcardz.dzone.com/refcardz/getting-started-with-hibernate. bernate oraz Spring Framework.
Kontakt z autorem: lukasz.antoniak@oracle.com

www.sdjournal.org 43
 Warsztaty

Spring.NET
– uniwersalny spinacz
Wprowadzenie do konfiguracji fabryki obiektów

Spring to bardzo wygodne i szeroko konfigurowalne narzędzie

pozwalające spinać ze sobą poszczególne obiekty, jak i integrować całe
warstwy aplikacji.
Dowiesz się: Powinieneś wiedzieć:
• Podstaw kon�gurowania fabryki Springa. • Czytelnik powinien znać podstawy języka
• W jaki sposób działa odwrócenie kontroli C# oraz składnię XML.
oraz wstrzykiwanie zależności.
z niezwykle przydatnego narzędzia, jakim
jest Spring.NET. W poniższym artykule po-
Poziom staram się przybliżyć zasadę działania oraz
trudności możliwości podstawowego modułu szkie-
letu, jakim jest wspomniany już wcześniej
kontener Odwróconej kontroli. Artykuł ten
jest kierowany do początkujących progra-
tów. Lekki oznacza, że nie integruje się z apli-
kacją, a zależności w kodzie są minimalne lub
żadne. Ponadto nie potrzebuje do swojego
działania specjalnego środowiska uruchomie-
niowego, można go zatem wykorzystywać za-
równo w aplikacji sieciowej, jak i okienkowej
czy konsolowej. Konfiguruje się go za pomo-
cą metadanych definiowanych w pliku XML.
Za pomocą pliku konfiguracyjnego można
w Springu deklaratywnie zdefiniować zależ-
ności w całej aplikacji. Od połączenia do ba-
zy danych, poprzez konfigurację usług sie-
ciowych (ang. web service), na kontrolerach
i walidatorach warstwy prezentacji kończąc,
a to i tak nie wszystko. Spring ponadto zarzą-
dza cyklem życiowym poszczególnych obiek-

S
pring Framework powstał domyślnie na
platformę Java ponad 5 lat temu. Szybko
zdobył dużą popularność ze względu na
bardzo interesujący model działania. Osiowym
elementem szkieletu był tak zwany kontener
IoC, czyli Inversion of Control (szczegóły w ram-
ce Inversion of Control – odwrócenie kontro-
li) oraz Dependency Injection (szczegóły w ram-
ce Dependency Injection – wstrzykiwanie zależ-
ności). Wspomniany kontener w łatwy sposób
umożliwiał konfigurowanie aplikacji. W toku
swojego rozwoju Spring otrzymywał kolejne
możliwości integracji kontenera z innymi popu-
larnymi platformami wspomagającymi tworze-
nie aplikacji we wszystkich jej warstwach. Licz-
ne zalety platformy sprawiły, że Spring szybko
zyskał ogromną popularność i w równie krót-
kim czasie stał się podstawowym narzędziem
tworzenia średnich i dużych aplikacji. Począt-
kowo rozwijany tylko na platformie Java, znalazł
również zainteresowanie w środowisku .NET.
I tak narodził się osobno rozwijany projekt w ra-
mach Spring Framework – Spring.NET.
Jako że platforma .NET nie jest tak popu-
larna w naszym kraju jak Java, to mam na-
dzieję, że ten artykuł znajdzie zaintereso-
wanie i zachęci czytelników do korzystania
mistów .NET lub tych, którzy jeszcze nie tów, co można również definiować za pomo-
mieli okazji zetknąć się ze Springiem. Za- cą pliku XML. Domyślnie wszystkie obiek-
pewniam, że naprawdę warto się tym na- ty pobierane z fabryki są singletonami, czyli
rzędziem zainteresować, ponieważ znacz- możemy mieć pewność, że raz zdefiniowany
nie ułatwia ono tworzenie, testowanie oraz i skonfigurowany obiekt jest dostępny przez
późniejszy rozwój i utrzymanie aplikacji. cały czas działania aplikacji w postaci jednej
A więc zacznijmy. instancji. W zależności jednak od potrzeb
można obiekt tworzyć na nowo za każdym
Jak działa Spring razem, kiedy zaistnieje potrzeba jego użycia
Spring, jak już zostało to wspomniane lub, w przypadku aplikacji sieciowej, ograni-
w Ramkach, jest lekkim kontenerem obiek- czać czas życia obiektów do charakterystycz-
Inversion of Control – odwrócenie kontroli
Termin ten opisuje ogólną zasadę działania wzorca projektowego fabryki, lokalizatora usług
lub innych wymienionych w ramce Dependency Injection – wstrzykiwanie zależności. Zwy-
czajowo obiekty aplikacji są tworzone w kodzie poprzez użycie operatora new. Odwróce-
nie kontroli polega zatem na pobieraniu obiektów poprzez wywołanie odpowiedniej me-
tody z obiektu fabrykującego. Wzorzec ten wielokrotnie udowodnił swoją przydatność i jest
jednym z najpowszechniej wykorzystywanych szablonów projektowych. Niewątpliwą zale-
tą jest brak zależności w kodzie aplikacji od faktycznej implementacji wykorzystywanej usłu-
gi. Kod aplikacji jest skupiony na wykonywaniu swojego zadania, czyli delegowaniu wyko-
nania pewnych działań do obiektów usług, nie dbając o to, jak te działania są wykonywa-
ne. Efektem tego jest większa swoboda mody�kacji aplikacji, jako że kod nie jest uzależnio-
ny od konkretnych , a zatem nie ma potrzeby kontrolowania kodu w wielu miejscach w razie
zmiany wykorzystywanej implementacji. Kontener IoC Springa to scentralizowane miejsce,
skąd są pobierane wszystkie de�nicje obiektów, dodatkowo jest on kon�gurowany za pomo-
cą plików XML, co w konsekwencji prowadzi do całkowitego braku potrzeby mody�kowania
kodu w razie zmiany implementacji usług.

44 03/2010

nych dla protokołu HTTP zasięgów request,
session czy application.
Spring, jakkolwiek, nie jest typem rozwią-
zania, które wymusza użycia całego zestawu
swoich funkcji, można bowiem wykorzystać
tylko niewielki zakres jego możliwości dopa-
sowany do aktualnych potrzeb. Spring Frame-
work jest podzielony na szereg modułów, każ-
dy z nich to osobna biblioteka, nie ma zatem
również potrzeby importowania niepotrzeb-
nych przestrzeni nazw, z których w ogóle by
się nie korzystało. Dodatkowo Spring umoż-
liwia rozbudowę każdego swojego elemen-
tu. Wszystkie oferowane możliwości są opar-
te na interfejsach, które w zależności od po-
trzeb można zaimplementować, dostarczając
własnych rozwiązań.
Kontener IoC
– podstawy konfiguracji
Teraz, mając już stworzony nowy projekt i za-
importowane biblioteki oraz skonfigurowa-
ny kontekst Springa (patrz ramka Konfigura-
cja), możemy napisać pierwszy przykład. Plik
konfiguracyjny app-config.xml powinien wy-
glądać ępująco – Listing 2.
Głównym elementem pliku konfiguracyj-
nego jest element objects, który będzie za-
wierał w sobie kolejne elementy definiujące
poszczególne obiekty. Aby nasz plik XML
mógł być walidowany przez środowisko pro-
gramistyczne, zostały do elementu objects
dodane dodatkowe atrybuty definiujące loka-
lizację pliku typu XML Schema, który odpo-
wiada za poprawność struktury dokumentu.
Warto już w tej chwili wspomnieć, że
Spring umożliwia logiczne rozbicie konfigu-
racji XML na kilka plików. Aby definicje z in-
nych plików były widoczne przez kontener,
należy zaimportować je za pomocą elemen-
tu import. Na przykład:
<import resource="services.xml"/>
Można też to uczynić, podając więcej niż je-
den element resource do definicji konstruk-
tora kontenera (patrz ramka Konfiguracja).
Pierwszą i najważniejszą możliwością kon-
tenera jest definiowanie obiektów. Możliwe
jest tworzenie obiektu za pomocą jego kon-
struktora lub za pomocą metody fabrykują-
cej, zarówno statycznej, jak i należącej do in-
stancji y.
Inicjowanie obiektu
za pomocą domyślnego
konstruktora bezargumentowego
Zdefiniujmy przykładową klasę Object-
Factory – Listing 3.
Przykład na Listingu 4. pokazuje, jak zde-
finiować obiekt o nazwie ObjectFactory,
który jest typu ObjectFactory. Jest to pro-
sta definicja obiektu odpowiadająca uży-
www.sdjournal.org
Wprowadzenie do Spring.NET
ciu operatora new w kodzie aplikacji. Poda- cją). Nazwy te będą uważane za aliasy te-
ne id musi być unikatowe i przestrzegać ob- go obiektu.
ostrzeń nałożonych na element id w for- Specyfikując typ inicjowanego obiektu, nale-
macie XML. Można jednak podać dowol- ży pamiętać o podaniu pełnej ścieżki przestrze-
ną ilość nazw w elemencie name (rozdzie- ni nazw, jak i nazwy assembly, w którym skom-
lonych przecinkiem, średnikiem lub spa- pilowany jest dany typ. Spring zawsze użyje naj-
Listing 1. Przykład kon�guracji aplikacji za pomocą pliku App.con�g
<configuration>
<configSections>
<sectionGroup name="spring">
<section name="context" type="Spring.Context.Support.ContextHandler,
Spring.Core"/>
</sectionGroup>
<sectionGroup name="common">
<section name="logging" type="Common.Logging.ConfigurationSectionHandler,
Common.Logging" />
</sectionGroup>
</configSections>
<common>
<logging>
<factoryAdapter type="Common.Logging.Simple.TraceLoggerFactoryAdapter,
Common.Logging">
<arg key="level" value="OFF" />
</factoryAdapter>
</logging>
</common>
<spring>
<context>
<resource uri="assembly://SpringExample1/SpringExample1.config/app-config.xml"
/>
</context>
</spring>
</configuration>
Listing 2. Przykład podstawowej de�nicji pliku kon�guracyjnego app-con�g.xml
<objects xmlns="http://www.springframework.net"
xmlns:xsi="http://www.w3.org/2001/XMLSchema-instance"
xsi:schemaLocation="http://www.springframework.net
http://www.springframework.net/xsd/spring-objects.xsd">
</objects>
Dependency Injection – wstrzykiwanie zależności
Wyobraźmy sobie sytuację, w której otrzymujemy obiekt z fabryki. Nie jest on jeszcze, z re-
guły, gotowy do użycia, wymaga bowiem skon�gurowania zależności, czyli przypisania re-
ferencji do innych obiektów, z których korzysta. Należałoby zatem pobrać z fabryki instancje
wszystkich obiektów zależnych i przypisać referencje ręcznie. W przypadku złożonych zależ-
ności kod byłby bardzo długi i nieczytelny, a w szczególności niepotrzebnie skupiałby się na
działaniach, z jego punktu widzenia, nieistotnych. Wstrzykiwanie zależności robi to dokład-
nie za nas, dając nam w pełni skon�gurowany i gotowy do użycia obiekt w chwili pobrania go
z fabryki. Nie ma zatem potrzeby wielokrotnego odwoływania się do niej i ręcznego przypi-
sywania wartości lub referencji. W ten sposób kod staje się bardziej czytelnym i prostszym w
utrzymaniu. Dodatkowym atutem wynikającym z faktu, że a nie wie, skąd pobierać swoje za-
leżności, jest łatwość testowania kodu. Wynika to z faktu, że interfejsy, na których, z reguły,
operuje a, mogą być na potrzeby testów zastąpione obiektami naśladującymi. Obiekty te po-
zbawione są faktycznej logiki biznesowej, a jedynie zwracają oczekiwane wartości za każdym
razem, gdy wywołuje się ich metody.
Odwrócenie kontroli w Springu jest realizowane poprzez wstrzykiwanie do właściwości typu
set oraz wstrzykiwanie do konstruktorów. Obie techniki zostały szerzej opisane w artykule.
45
 Warsztaty

nowszej wersji assembly dostępnego w kontek-

Listing 3. De�nicja klasy ObjectFactory ście aplikacji. Jeśli jednak zajdzie potrzeba uży-
public class ObjectFactory cia konkretnej wersji, należy ją również wów-
{ czas wyspecyfikować. Nazwę assembly, moż-
public static string GetObjectStatically() na pominąć, wówczas Spring domyślnie będzie
{ szukał skompilowanych w assembly, w kontek-
return "New string obtained from static factory method"; ście którego uruchamiana jest aplikacja.
} Jeśli typ posiada typ wewnętrzny, wówczas
public string GetObject() inicjujemy go za pomocą operatora +
{
return "New string obtained from instance factory method"; <object id="ObjectFactory"
} type="SpringExample1.ObjectFactor
public class NestedClass y+NestedClass,
{ SpringExample1"/>
public string Name { get; set; }
} Inicjowanie obiektu za pomocą
} statycznej metody fabrykującej
Możliwe jest również zainicjowanie nowego
Listing 4. Przykład stworzenia pojedynczego obiektu obiektu za pomocą statycznej metody fabry-
kującej. Wówczas jako typ podajemy ę zawie-
<object id="ObjectFactory" rającą statyczną metodę oraz dodajemy ele-
type="SpringExample1.ObjectFactory, SpringExample1"/> ment factory-method, którego wartość za-
wiera nazwę metody zwracającej obiekt.
Listing 5. Przykład stworzenia pojedynczego obiektu, wykorzystując konkretną wersję assembly
<object id="ObjectFromStaticFactoryMethod"
<object id="ObjectFactory" type="SpringExample1.ObjectFactory"
type="SpringExample1.ObjectFactory, SpringExample1, Version=1.0.0.0"/> factory-method="GetObjectStatically"/>

Listing 6. De�nicja klasy Container<T> Inicjowanie obiektu

public class Container<T> za pomocą niestatycznej metody
{ fabrykującej należącej do instancji klasy
public T Content { get; set; } Tworzenie obiektu za pomocą metody fabry-
public NameValueCollection NameValue { get; set; } kującej należącej do instancji klasy wygląda
} identycznie, z tą różnicą, że należy dodatko-
wo wyspecyfikować wcześniej zdefiniowany
obiekt fabryki.
Kon�guracja <object id="ObjectFromInstanceFactoryMethod"
Aby korzystać z możliwości oferowanych przez Springa, należy oczywiście pobrać odpowiednie
biblioteki. Można to zrobić, korzystając z poniższego linka http://www.springframework.net/. Na factory-method="GetObject"
tej stronie również można znaleźć szczegółową dokumentację w języku angielskim. Po pobraniu factory-object="ObjectFactory"/>
i rozpakowaniu archiwum od razu rzucą się w oczy pliki *.sln, będące gotowymi projektami Visu-
al Studio. Uruchamiając je ,możliwe będzie łatwe przeglądanie kodów źródłowych, co jest zawsze Powyższy przykład pokazuje kolejną istotną,
bardzo pomocne, oraz ręczna kompilacja bibliotek. Skompilowane biblioteki będą się znajdowały
omawianą wcześniej, funkcjonalność Springa
w katalogu build. Są to pliki *.dll, które należy przekopiować do własnego projektu. Do podstawo-
wej pracy ze Springiem potrzeba zaimportować bibliotekę Spring.Core oraz używaną przez Spring – wstrzykiwanie zależności. O tym jednak na-
bibliotekę Common.Logging. Do projektu należy dodać plik App.con�g oraz, najlepiej w podkatalo- piszę później w sekcji Wstrzykiwanie zależności.
gu con�g, umieścić, na razie pusty, plik app-con�g.xml. W pliku App.con�g wpisujemy ępujący kod,
deklaratywnie de�niując tym samym kontener – Listing 1. Inicjowanie typów generycznych
Powyższa kon�guracja formułuje kontekst Springa, czyli skąd mają być pobierane metadane W przeciwieństwie do języka Java, typy gene-
de�niujące kontener IoC oraz logowanie, z którego Spring korzysta. Logowanie w naszych
ryczne na platformie .NET nie są tylko informa-
przykładach nie będzie wykorzystywane, zatem możemy je wyłączyć (stąd poziom logowa-
nia ustawiony jest na OFF). Plik metadanych najwygodniej jest załączyć jako zasób wbudo- cją dla kompilatora, ale częścią deklaracji typu.
wany, tak jak widać w przykładzie, jest jednak możliwość wczytywania pliku znajdującego Dlatego Spring.NET umożliwia deklarowanie
się na dysku, jak również znajdującego się w sieci Internet pod dowolnym adresem URL. obiektów generycznych w pliku konfiguracyj-
W naszym przykładzie należy pamiętać o oznaczeniu pliku app-con�g.xml jako Embedded Re- nym. Najpierw zdefiniujemy przykładową kla-
source, co jest bardzo istotne, ponieważ w przeciwnym razie aplikacja nie będzie mogła zna-
sę generyczną Container<T> (patrz Listing 6.)
leźć pliku, a co za tym idzie w ogóle się nie uruchomi.
Można oczywiście zainicjować kontener Springa również bezpośrednio w kodzie aplikacji, Następnie pokażemy, jak zadeklarować ją
ale chcemy mieć jak najmniej zależności w kodzie oraz nie chcemy kompilować programu w pliku konfiguracyjnym Springa.
ponownie za każdym razem, zmieni się ścieżka lub nazwa pliku kon�guracyjnego.
Aby móc odwołać się do powyżej zde�niowanego kontenera, wystarczy wywołać poniższy kod: <object id="Container"
type="SpringExample1.Container&lt;string>"/>
IApplicationContext springContainer = ContextRegistry.GetContext();

W ten sposób mamy skon�gurowany projekt i możemy przystąpić do napisania pierwszego Z powodu ograniczeń nałożonych na składnię
przykładu. XML, znak mniejszości musi być zapisany za
pomocą tak zwanego bytu HTML – &lt;

46 03/2010
 Wprowadzenie do Spring.NET

W tej sekcji poznaliśmy podstawowy mecha-

nizm kontenera Springa, jakim jest deklarowa- Listing 7. De�nicja klasy MyClass
nie definicji obiektów. Na podstawie tych de- public class MyClass
finicji Spring inicjalizuje obiekty w momen- {
cie powołania do życia kontenera obiektów, a public MyClass() { }
następnie przekazuje do dyspozycji aplikacji,
gdy instancja danego obiektu będzie wymaga- public MyClass(string description, int value)
na. Aby wydobyć instancję obiektu z kontenera {
Springa , wystarczy wywołać poniższy kod: this.Value = value;
this.Description = description;
string text1 = springContainer.GetObject(" }
Text1") as string;
public string Description { get; set; }
Rzutowanie na typ string jest w tym wy- public int Value { get; set; }
padku niezbędne, jako że wszystkie obiekty }
zwracane przez fabrykę są typu object.
Istnieje również alternatywna metoda uzy- Listing 8. Wstrzykiwanie zależności do obiektów referencyjnych za pomocą elementu ref.
skania obiektu, bardziej preferowana przez <object id="Container2" type="SpringExample1.Container<SpringExample1.MyClass>">
programistów C#: <property name="content">
<ref object="MyClass2"/>
string text2 = springContainer["Text2"] </property>
as string; </object>

W powyższym przykładzie zastosowane zo- Listing 9. Zagnieżdżone obiekty anonimowe

stało przeciążenie operatora indeksującego.
Inicjalizowanie samych obiektów na nie-
wiele się zda, jeśli nie będą one miały w peł-
ni skonfigurowanych zależności. Następny
rozdział skupi się na kolejnej fundamental-
nej funkcjonalności Springa – wstrzykiwa-
niu zależności.
<object id="Container3" type="SpringExample1.Container<SpringExample1.MyClass>">
<property name="content">
<object type="SpringExample1.MyClass">
<property name="description" value="..."/>
</object>
</property>
</object>

Wstrzykiwanie zależności Listing 10. Klasa będąca kontenerem kolekcji

Czym jest wstrzykiwanie zależności, zostało public class CollectionsDependantClass
objaśnione w ramce. Skupmy się zatem od ra- {
zu, na czym to polega z punktu widzenia kon- public IList List { get; set; }
figuracji Springa. public ISet Set { get; set; }
public NameValueCollection NameValueCollection { get; set; }
Wstrzykiwanie zależności public IDictionary Dictionary { get; set; }
za pomocą właściwości typu set }
Jeśli klasa definiuje bezargumentowy kon-
struktor domyślny, wówczas zostanie zaini- Listing 11. Deklarowanie elementów listy
cjowany pusty obiekt. Aby zdefiniować za- <object id="Collections1" type="SpringExample1.CollectionsDependantClass">
leżności, używamy do tego właściwości ty- <property name="list">
pu set, które również muszą być zdefiniowa- <list>
ne w klasie dla każdego pola konfigurowane- <value>List text</value>
go za pomocą Springa. Pola klasy są ustawia- <ref local="MyClass2"/>
ne już po pełnym zainicjowaniu obiektu, czy- </list>
li po wywołaniu jego konstruktora. </property>
Jako przykład weźmy klasę MyClass (Li- </object>
sting 7). Klasa MyClass posiada dwa rodzaje
zależności. Poniżej przedstawiony jest sposób Listing 12. Deklarowanie elementów zbioru
zdefiniowania zależności w pliku XML. <object id="Collections2" type="SpringExample1.CollectionsDependantClass">
<property name="set">
<object id="MyClass" <set>
type="SpringExample1.MyClass"> <value>Set text</value>
<property name="description" <value>Set text</value>
value="Opis"/> </set>
<property name="value" value="25"/> </property>
</object> </object>

Powyżej zdefiniowany został obiekt ty-

pu MyClass, który definiuje właściwości

www.sdjournal.org 47
 Warsztaty

Description oraz Value i ustawia je na war- wej konwersji typu z postaci tekstowej. Potrafi Wstrzykiwanie
tość „Opis” oraz wartość 25. on przekonwertować każdy typ wbudowany. zależności za pomocą konstruktora
Zależność deklaruje się, wskazując najpierw Jeśli obiekt nie definiuje żadnej właściwości lub Wstrzykiwanie zależności za pomocą kon-
nazwę właściwości, która jest definiowana, a na- po prostu żadnej ze zdefiniowanych nie chcemy struktora odbywa się poprzez wywołanie
stępnie podaje się jej wartość. Spring potrafi na ustawić, wówczas element object pozostaje pu- konstruktora, którego parametry stano-
podstawie typu właściwości dokonać prawidło- sty, jak we wcześniejszych przykładach. wią zależności. Definiowanie konstruktora
oraz metody fabrykującej wygląda w zasa-
Listing 13. Deklarowanie elementów kolekcji typu nazwa-wartość dzie identycznie, jako że stosuje się w obu
przypadkach te same elementy definiujące
<object id="Collections3" type="SpringExample1.CollectionsDependantClass"> argumenty.
<property name="nameValueCollection"> Argumenty konstruktora definiuje się
<name-values> podobnie jak właściwości typu set, jed-
<add key="text" value="NVC text"/> nak zamiast elementu property używamy
<add key="object" value="It can only be string"/> constructor-arg. Należy pamiętać, że cza-
</name-values> sem typ parametru może być niejednoznacz-
</property> ny i Spring nie poradzi sobie z jego rozwikła-
</object> niem. Możemy wówczas użyć trzech metod
dopasowywania typu.
Listing 14. Deklarowanie elementów słownika
Dopasowywanie
<object id="Collections4" type="SpringExample1.CollectionsDependantClass"> po indeksie argumentu
<property name="dictionary"> Jest to domyślne zachowanie. Spring postara
<dictionary> się dokonać konwersji typu według typów za-
<entry> deklarowanych w konstruktorze w takiej ko-
<key> lejności, w jakiej zdefiniowane zostały w pli-
<value>key</value> ku XML, czyli:
</key>
<ref local="MyClass2"/> <object id="MyClass1"
</entry> type="SpringExample1.MyClass">
<entry key="textKey" value="textValue"/> <constructor-arg value="Opis1"/>
<entry key-ref="MyClass2" value-ref="MyClass3"/> <constructor-arg value="1"/>
</dictionary> </object>
</property>
</object> Jeśli kolejność argumentów zostałaby za-
mieniona, wówczas Spring zgłosiłby wyją-
Listing 15. a będąca kontenerem kolekcji generycznych tek w momencie inicjalizowania obiektu,
twierdząc, że wartość „Opis” nie ma wła-
public class GenericCollectionsDependantClass ściwego formatu, by przekonwertować ją
{ na ę Int32. Można jednak jawnie zadeklaro-
public IList<Container<MyClass>> List { get; set; } wać kolejność użycia argumentów. Służy do
public IDictionary<string, int> Dictionary { get; set; } tego atrybut index, który powie Springowi,
} do którego argumentu dopasować deklaro-
waną wartość.
Listing 16. Deklarowanie kolekcji generycznych
<object id="MyClass2"
<object id="GenericCollections" type="SpringExample1.GenericCollectionsDependantC type="SpringExample1.MyClass">
lass"> <constructor-arg index="1" value="2"/>
<property name="list"> <constructor-arg index="0"
<list element-type="int"> value="Opis2"/>
<value>1</value> </object>
<value>2</value>
<value>3</value> Należy pamiętać, że indeksowanie zaczyna
</list> się od zera.
</property>
<property name="dictionary"> Dopasowywanie według
<dictionary key-type="string" value-type="int"> jawnie zadeklarowanego typu
<entry key="value1" value="5"/> Jak zostało wspomniane w poprzedniej sek-
<entry key="value2" value="10"/> cji, zamiana kolejności spowoduje błąd, moż-
<entry key="value3" value="15"/> na jednak podpowiedzieć Springowi, jakie-
</dictionary> go typu jest dany argument tak, by był w sta-
</property> nie dokonać prawidłowej konwersji niezależ-
</object> nie od kolejności argumentów. Służy do tego
atrybut type.

48 03/2010

<object id="MyClass3"
type="SpringExample1.MyClass">
<constructor-arg type="int" value="3"/>
<constructor-arg type="string"
value="Opis3"/>
</object>
Dopasowywanie po nazwie argumentu
To dopasowanie odbywa się na podstawie za-
deklarowanej w klasie nazwy argumentu, którą
wskazuje się w pliku XML za pomocą atrybutu
name. Działa to podobnie jak indeksowanie argu-
mentów, z tą różnicą, że jest bardziej czytelne.
<object id="MyClass4"
type="SpringExample1.MyClass">
<constructor-arg name="value"
value="4"/>
<constructor-arg name="description"
value="Opis4"/>
</object>
Wstrzykiwanie zależności za pomocą właści-
wości, jak i konstruktora można ze sobą łą-
czyć. Nic nie stoi na przeszkodzie, by pew-
ne zależności zdefiniować w konstruktorze,
a inne za pomocą właściwości. Kiedy uży-
wać którego podejścia? Ogólnie, za pomocą
konstruktora powinno się ustawiać zależno-
ści wymagane oraz tylko do odczytu, zaś za
pomocą właściwości te opcjonalne oraz te,
które mogą być swobodnie modyfikowane.
Szczegółowe omówienie
konfiguracji zależności
Do tej pory we wszystkich przykładach ope-
rowaliśmy na typach prostych, takich jak
string czy int. Możliwe jest jednak również
deklarowanie typów referencyjnych czy ko-
lekcji, i na tym skupią się kolejne sekcje.
Wstrzykiwanie zależności od obiektów
referencyjnych za pomocą elementu ref.
Element ref służy do definiowania zależ-
ności od innych zdefiniowanych wcześniej
obiektów referencyjnych. Używa się go w na-
stępujący sposób – Listing 8.
Może on przyjmować ępujące postaci:
• <ref object="MyClass2"/> – odwołuje
się do innego zdefiniowanego wcześniej
obiektu w fabryce. Wartość atrybutu ob-
ject może wskazywać zarówno na id in-
nego obiektu, jak i na dowolną wartość
atrybutu name.
• <ref local="MyClass2"/> – odwołuje się
do innego zdefiniowanego obiektu w obrę-
bie tego samego dokumentu XML. War-
tość atrybutu local musi wskazywać na
id obiektu zdefiniowanego w edytowa-
nym pliku. Umożliwia to sprawdzenie po-
prawności użytej nazwy już na etapie wali-
dacji dokumentu XML.
www.sdjournal.org
Wprowadzenie do Spring.NET
• <ref parent="MyClass2"/> – dzia- W ten sposób nie wstrzykujemy referencji
ła podobnie jak atrybut object, z tą do obiektu, a jedynie wartość id zdefiniowa-
różnicą, iż wskazuje na poszukiwa- ną w pliku konfiguracyjnym. Użyteczne, je-
nie obiektu w kontenerze fabryki nad- śli kiedyś któryś ze zdefiniowanych obiektów
rzędnej. Bardzo rzadko stosowany potrzebowałby bezpośrednio odwołać się do
w praktyce. fabryki, by wydobyć konkretny obiekt.
Element ten również jest rzadko stosowa-
Możliwe jest również stworzenie dowiąza- ny w praktyce.
nia do wartości id innego obiektu za pomocą Istnieje również skrócona notacja wstrzyki-
elementu idref. Na przykład: wania referencji do właściwości:
<idref local="MyClass2"/> <property name="content" ref="MyClass2"/>
Listing 17. Scalanie kolekcji
<object id="Parent" type="SpringExample1.CollectionsDependantClass"
abstract="true">
<property name="nameValueCollection">
<name-values>
<add key="key1" value="value1"/>
<add key="key2" value="value2"/>
</name-values>
</property>
</object>
<object id="Child" parent="Parent">
<property name="nameValueCollection">
<name-values merge="true">
<add key="key3" value="value3"/> <!-- Dodana zostanie nowa wartość pod
kluczem 'key3' -->
<add key="key2" value="new value"/> <!-- Stara wartość pod kluczem 'key2'
zostanie zastąpiona nową -->
</name-values>
</property>
</object>
Listing 18. Przykład klasy deklarującej zależność od zagnieżdżonej listy list, tablicy asocjacyjnej
oraz tablicy wielowymiarowej.
public class IndexedClass
{
public IList List { get; set; }
public IDictionary Dictionary { get; set; }
public int[,] Table { get; set; }
public IList this[int index]
{
get { return this.List[index] as IList; }
set { this.List[index] = value as IList; }
}
public object this[string key]
{
get { return this.Dictionary[key]; }
set { this.Dictionary[key] = value; }
}
public int this[int dim1Index, int dim2Index]
{
get { return this.Table[dim1Index, dim2Index]; }
set { this.Table[dim1Index, dim2Index] = value; }
}
}
49
 Warsztaty

W ten jednak sposób domyślnie używamy by jednego obiektu. Nie ma zatem potrzeby ne. Obiekt zagnieżdżony definiujemy zatem
zakresu object. definiować go jako niezależnego bytu z wła- ępująco – Listing 9.
snym id. Wystarczy zadeklarować go jako
Zagnieżdżone obiekty anonimowe obiekt zagnieżdżony. Nie będzie go jednak Deklarowanie wartości kolekcji
Nieraz zdarza się, że definicja danego obiek- można już wówczas bezpośrednio pobrać Częstym przypadkiem jest zależność obiek-
tu jest używana tylko jednokrotnie na potrze- z fabryki, ale przecież nie będzie to potrzeb- tów od kolekcji. Spring udostępnia cztery ty-
py elementów: list, set, name-values i dic-
Listing 19. De�niowanie niegenerycznych kolekcji klasy za pomocą indekserów tionary, które służą do deklarowania zależ-
ności w kolekcjach typów (odpowiednio):
<object id="IndexedClass" type="SpringExample1.IndexedClass"> IList, ISet, NameValueCollection i IDic-
<property name="list"><!-- Inicjujemy listę do której elementów będziemy się tionary. Przykłady użycia znajdują się poni-
odwoływać za pomocą indeksu --> żej, zdefiniujmy jednak najpierw ę, której bę-
<list> dziemy używać jako kontenera naszych ko-
<list> lekcji (Listing 10).
<value>0</value>
</list> Lista
</list> Listę deklarujemy za pomocą elementu list.
</property> Następnie znajdują się elementy listy. Ponie-
<property name="dictionary"><!-- Inicjujemy instancję słowika --> waż lista nie jest generyczna, można jej przy-
<dictionary/> pisać dowolny typ wartości, co też widać w
</property> przykładzie. Możliwe jest dalsze zagnież-
<property name="table" expression="new int[1,1]"/> <!-- Inicjumemy instancję dżanie kolekcji lub utworzenie obiektu we-
tablicy --> wnętrznego – wszystkie elementy definiują-
ce zależności są dozwolone.
<property name="[0][0]"><!-- Ustawiamy pierwszy element listy będący pierwszym
elementem listy 'list' za pomocą indeksu --> Zbiór
<value>-5</value> Deklaracja zbioru wygląda prawie identycz-
</property> nie. Jedyna różnica wynika z definicji zbioru,
który uniemożliwia przechowywanie iden-
<property name="['keyOne']" value="10"/><!-- Ustawiamy element słownika pod tycznych elementów. Proszę się zatem nie
kluczem 'keyOne' w tym wypadku dodajemy nową wartość do zdziwić, jeśli po zadeklarowaniu zbioru we-
pustej tablicy asocjacyjnej --> dług powyższego przykładu, zawierającego
z pozoru dwa elementy, po wyświetleniu za-
<property name="[0,0]"><!-- Ustawiamy pierwszy i jedyny element tablicy wartości okaże się, że zdefiniowany zbiór za-
dwuwymiarowej za pomocą indeksu --> wiera tylko jeden wpis.
<value type="int">-24</value>
</property> Kolekcja nazwa-wartość
</object> Jest to specyficzny typ kolekcji, który zawie-
ra elementy składające się z dwóch wartości
Listing 20. Generyczna klasa z indekserami tekstowych, z których pierwsza jest kluczem,
public class GenericIndexedClass<T> a druga wartością.
{ Kolekcję nazwa-wartość deklaruje się za po-
public IList<IList<T>> List { get; set; } mocą elementu name-values, zaś poszczegól-
public IDictionary<string, T> Dictionary { get; set; } ne wpisy za pomocą elementu add, wewnątrz
public T[,] Table { get; set; } którego za pomocą atrybutów key oraz value
definiujemy faktyczną zawartość danego wpi-
public IList<T> this[int index] su kolekcji.
{
get { return this.List[index]; } Słownik
set { this.List[index] = value; } Słownik jest tablicą asocjacyjną, podobnie jak
} kolekcja nazwa-wartość, z tą różnicą, że klucz
public T this[string key] oraz wartość mogą być dowolnymi obiekta-
{ mi. Słownik definiuje się za pomocą elemen-
get { return this.Dictionary[key]; } tu dictionary. Poszczególne wpisy w słow-
set { this.Dictionary[key] = value; } niku dodaje się za pomocą elementu entry.
} Wewnątrz niego umieszcza się element key,
public T this[int dim1Index, int dim2Index] w którym zawierać się mogą dowolne ele-
{ menty, takie jak value, ref, idref i inne, po-
get { return this.Table[dim1Index, dim2Index]; } dobnie jak w przypadku listy czy zbioru. ęp-
set { this.Table[dim1Index, dim2Index] = value; } ny element wewnątrz entry definiuje war-
} tość i może znowu być dowolnym dozwolo-
} nym elementem definiującym. Istnieje rów-
nież notacja skrócona, jak w przykładzie,

50 03/2010
 Wprowadzenie do Spring.NET

umożliwiająca w jednaj linijce zdefiniować w fabryce obiektu, który posiada zależność od oraz nadpisanie już istniejących. Funkcjonal-
wpis za pomocą atrybutów elementu entry. kolekcji, może zdefiniować tę kolekcję na nowo. ność ta szczególnie się przydaje w sytuacji, gdy
Atrybutami tymi są: Efektem będzie dodanie elementów nowych mamy jeden wspólny obiekt rodzicielski z li-

• key – klucz będący tekstem; Listing 21. De�niowanie generycznych kolekcji klasy za pomocą indekserów
• – klucz będący referencją do
key-ref
wcześniej zdefiniowanego obiektu; <object id="GenericIndexedClass" type="SpringExample1.GenericIndexedClass<double>
• value – wartość będąca tekstem; ">
• value-ref – wartość będąca referencją. <property name="list">
<list element-type="System.Collections.Generic.IList<double>">
Oczywiście wszystkie cztery kombinacje <list element-type="double">
użycia są dozwolone. <value>0</value>
</list>
Deklarowanie </list>
wartości kolekcji generycznych </property>
Deklarowanie kolekcji generycznych wyglą-
da podobnie, z tą różnicą, że nie można mie- <property name="dictionary">
szać typów elementów w kolekcji, jak miało <dictionary key-type="string" value-type="double"/>
to miejsce w przykładach z poprzedniej sek- </property>
cji. W tym wypadku odpadają nam również
kolekcje typu nazwa-wartość oraz zbiór, po- <property name="table" expression="new double[1,1]"/>
nieważ nie są generyczne.
Zdefiniujmy najpierw ę zawierającą kolek- <property name="[0][0]">
cje generyczne (Listing 15). <value type="double">-18.6</value>
Deklarowanie kolekcji generycznych wy- </property>
gląda ępująco – Listing 16.
Jak widać w przykładzie, elementy list <property name="['keyTwo']">
oraz dictionary mają specjalne atrybuty, za <value type="double">30.4</value>
pomocą których deklarujemy typ elementów </property>
kolekcji. Należy jednak pamiętać o zgodności
typów. Jeśli spróbujemy utworzyć niegene- <property name="[0,0]">
ryczną deklarację kolekcji generycznej (i vi- <value type="double">6.23e+2</value>
ce versa), wówczas podczas tworzenia fabry- </property>
ki Spring zgłosi wyjątek, mówiąc, że nie mo- </object>
że utworzyć kolekcji, ponieważ zaistniała nie-
zgodność typów. Wyjątek ten może wyglądać Listing 22. Przykład klasy de�niującej zdarzenia
ępująco:
public class Processor<T>
Core.TypeMismatchException: Cannot convert {
property value of public event ProcessorEventHandler<T> ProcessingComplete;
type [System.Collec public event ProcessorEventHandler<T> ProcessingStarted;
tions.ArrayList] to
required type [Sys public void ProcessData(T data, Func<T, T> action)
tem.Collections.Ge {
neric.IList`1] for processingStarted(data);
property 'list'. new Thread(() => { processingComplete(action(data)); }).Start();
}
Taka postać zgłoszonego wyjątku wynika private void processingComplete(T processedData)
z faktu, że z powodu braku generycznego ty- {
pu w deklaracji listy Spring próbuje do gene- if (ProcessingComplete != null)
rycznego interfejsu przypisać niegeneryczną {
implementację, co jest błędem. ProcessingComplete(this, new ProcessorEventArgs<T>(processedData));
}
Scalanie kolekcji }
Spring umożliwia (od wersji 1.3) scalanie private void processingStarted(T dataToBeProcessed)
kolekcji zdefiniowanej w obiekcie rodziciel- {
skim z kolekcją w obiekcie dziedziczącym. if(ProcessingStarted != null)
Na temat dziedziczenia obiektów w fabry- {
ce Springa użytkownik będzie mógł prze- ProcessingStarted(this, new ProcessorEventArgs<T>(dataToBeProcessed));
czytać później w sekcji Dziedziczenie defini- }
cji obiektów. }
Zasada scalania kolekcji polega na tym, że }
obiekt dziedziczący z innego zdefiniowanego

www.sdjournal.org 51
 Warsztaty

stą, która powinna być zdefiniowana podobnie Ustawianie stać specjalny moduł Springa, jakim jest ję-
dla każdego dziecka. Użytkownik, chcąc dodać wartości list za pomocą indekserów zyk wyrażeń. Atrybut expression występu-
nowe lub zmienić niektóre z elementów w jed- Bardzo ciekawą własnością języka C# jest prze- je w każdym elemencie definiującym wartość
nym z dziedziczonych obiektów bez potrzeby ciążanie operatora indeksującego. Można za jego i jest alternatywą dla atrybutu value, w prze-
definiowania kolekcji od nowa, może skorzystać pomocą odwoływać się do elementów klasy, jak ciwieństwie do którego umożliwia obliczenie
z mechanizmu scalania kolekcji, który właśnie do kolekcji (najczęściej do wewnętrznej kolekcji wartości na podstawie podanego wyrażenia.
to umożliwia. Proszę prześledzić poniższy przy- klasy). Spring umożliwia zatem konfigurowanie W tym wypadku zainicjowania nowej jedno-
kład – Listing 17. wartości pól klasy za pomocą indeksów. elementowej tablicy dwuwymiarowej.
W powyższym przykładzie zadeklarowany zo- Zdefiniujmy przykładową klasę IndexedClass Język wyrażeń (SpEL) dostarczany przez
stał obiekt rodzicielski parent, stanowiący sza- zawierającą trzy najczęściej używane typy kolek- Springa jest potężnym i wygodnym narzę-
blon dla obiektu potomnego child. Dokładny cji: zagnieżdżoną listę list, tablicę asocjacyjną oraz dziem, którego dokładny opis wykracza poza
mechanizm dziedziczenia zostanie wyjaśniony tablicę wielowymiarową. Banalny przypadek ta- ramy tego artykułu. Zainteresowanych odsy-
później, w tej chwili istotne jest, że obiekt dzie- blicy jednowymiarowej został pominięty. łam do dokumentacji Springa.
dziczący definiuje atrybut merge="true" dla ko- Teraz zdefiniujemy zawartość kolekcji tej Dodatkową rzeczą, na którą chciałbym zwró-
lekcji, którą scala. W przypadku braku tego atry- klasy za pomocą jej indekserów – Listing 19. cić uwagę czytelnika, jest deklaracja typu ele-
butu kolekcja zostałaby nadpisana całkowicie. Proszę zwrócić uwagę na nowy atrybut, ja- mentu w przypadku dostępu za pomocą in-
Dzięki niemu zaś kolekcja wynikowa ma trzy ele- ki pojawił się w elemencie property inicjują- deksera wielowymiarowego. Z niewiadomych
menty (nie dwa) jako efekt scalenia. Dodatkowo cym tablicę dwuwymiarową – expression. przyczyn brak tej deklaracji powoduje zgłosze-
wartość elementu key2 została nadpisana nową. Za pomocą tego atrybutu możemy wykorzy- nie wyjątku o nieprawidłowym typie indeksu.
Jest to o tyle dziwne, że występuje tylko w przy-
Listing 23. Typ delegujący de�niujący rodzaj funkcji obsługujących zdarzenia padku indeksera wielowymiarowego.
To jednak nie wszystko – skoro możliwe jest
public delegate void ProcessorEventHandler<T>(object source, ProcessorEventArgs<T> definiowanie typów generycznych oraz kolekcji
args); generycznych, dlaczego nie pokusić się o defini-
cję łączącą oba elementy w jedną całość.
Listing 24. Klasa będąca kontenerem argumentów zdarzeń Rozważmy następującą klasę (Listing 20).
public class ProcessorEventArgs<T> A następnie zdefiniujmy jej zawartość (Li-
{ sting 21).
public T ProcessedData { get; private set; } Tym razem deklaracja typu jest obecna na
każdym elemencie definiującym i nie powin-
public ProcessorEventArgs() { } na już dziwić.
W kilku powyższych sekcjach omówione
public ProcessorEventArgs(T processedData) zostały szczegółowe sposoby definiowania
{ specyficznych typów zależności, takich jak na
this.ProcessedData = processedData; przykład listy. W ępnej sekcji pokażemy, jak
} można deklaratywnie skonfigurować metody
} obsługi zdarzeń.

Listing 25. Klasa będąca kontenerem funkcji obsługi zdarzeń Deklaratywne rejestrowanie
public class ProcessorListener<T> metod obsługi zdarzeń
{ Zdarzenia w języku C# są częścią jego specyfi-
public void ProcessingStartedHandleEvent(object source, ProcessorEventArgs<T> args) kacji. Za pomocą słowa kluczowego event de-
{ finiuje się zdarzenie, do którego podpina się
//operacje wykonywane przed rozpoczęciem przetwarzania jedną lub więcej funkcji, które zostaną wyko-
} nane w momencie aktywowania zdarzenia.
public void ProcessingCompleteHandleEvent(object source, ProcessorEventArgs<T> args) Spring umożliwia deklaratywne podpięcie
{ funkcji obsługujących zdarzenia do obiektów
//operacje wykonywane po zakończeniu przetwarzania je zgłaszających w reakcji na ich aktywację.
} Rozważmy klasę definiującą dwa zdarzenia
} (Listing 22).
Klasa ta jest prostym odpowiednikiem klasy
Listing 26. De�niowanie obsługi zdarzeń za pomocą Springa BackgroundWorker z pakietu .NET. Jedynym jej
<object id="Processor" type="SpringExample1.Processor<string>"/> zadaniem jest uruchomienie funkcji przekaza-
nej jako parametr w osobnym wątku, informu-
<object id="ProcessorListener" type="SpringExample1.ProcessorListener<string>"> jąc poprzez zdarzenia o rozpoczęciu oraz zakoń-
<listener event="ProcessingStarted" method="ProcessingStartedHandleEvent"> czeniu przetwarzania danych.
<ref local="Processor"/> Na potrzeby naszego przykładu potrzeb-
</listener> ny będzie również typ delegacyjny, definiu-
<listener event="ProcessingComplete" method="ProcessingFinishedHandleEvent"> jący rodzaj funkcji obsługujących zdarzenia
<ref local="Processor"/> (Listing 23).
</listener> Klasa ProcessorEventArgs jest kontene-
</object> rem argumentów przekazywanych do funk-
cji obsługi zdarzenia (Listing 24).

52 03/2010

Ostatnim niezbędnym elementem jest
a będąca kontenerem funkcji obsługi zdarzeń
(Listing 25).
Mając zdefiniowane wszystkie niezbędne ele-
menty, możemy przystąpić do spięcia wszystkie-
go w całość za pomocą Springa – Listing 26.
W powyższym listingu zdefiniowaliśmy
obiekt klasy Processor, który następnie zo-
staje przekazany jako źródło zdarzeń do me-
tod obsługujących zdarzenia. Jak widać w przy-
kładzie, zadeklarowany został obiekt klasy
ProcessorListener, którego dwie metody zo-
stały podpięte do zdarzeń zgłaszanych przez nasz
procesor. Teraz wystarczy już jedynie pobrać tak
skonfigurowany obiekt procesora z fabryki i wy-
wołać jego metodę ProcessData, by zobaczyć,
jak nasza konfiguracja sprawuje się w praktyce.
Deklaratywne podpinanie funkcji obsługi
zdarzeń dostarczane przez Springa umożliwia
także wykorzystywanie wyrażeń regularnych
do automatycznego podłączenia większej ilości
funkcji do danego zdarzenia lub kilku naraz.
Dość częstą praktyką jest nazywanie funk-
cji obsługi zdarzeń w taki sposób, aby się
z nim kojarzyła. Można zatem wykorzystać
wyrażenia regularne, aby łatwo podpiąć funk-
cje za pomocą jednej deklaracji. Dla naszego
przykładu będzie to:
<object id="ProcessorListener"
type="SpringExample1.
ProcessorListener&lt;string>">
<listener method="${event}HandleEvent">
<ref local="Processor"/>
</listener>
</object>
W powyższym przykładzie widzimy, że nie
zdefiniowaliśmy konkretnej metody dla kon-
kretnego zdarzenia, ale raczej podpięliśmy
funkcje do wszystkich zgłaszanych zdarzeń.
To, jaka funkcja zostanie użyta dla danego zda-
rzenia, zależeć będzie od jego nazwy.
Możliwe jest również podpięcie większej
ilości funkcji do zdarzenia za pomocą jedne-
go wyrażenia regularnego.
<object id="ProcessorListener"
type="SpringExample1.
ProcessorListener&lt;string>">
<listener method=".+HandleEvent">
<ref local="Processor"/>
</listener>
</object>
W ten sposób dla każdego zdarzenia zosta-
ną wykonane funkcje, których nazwa koń-
czy się na HandleEvent.
Opóźniona
inicjalizacja obiektów
Domyślnie wszystkie obiekty w fabryce Sprin-
ga są preinicjalizowane. Przydaje się to bardzo
www.sdjournal.org
Wprowadzenie do Spring.NET
często w sytuacji, w której czas potrzebny na gdy po raz pierwszy fabryka otrzyma żądanie
inicjalizację obiektu jest długi lub gdy chce- zwrócenia danego obiektu.
my już na etapie uruchamiania aplikacji być
poinformowani o błędach w procesie two- Autowiązanie zależności
rzenia obiektów. Czasem jednak obiekty są W tej sekcji zajmiemy się bardzo interesującą
wykorzystywane bardzo rzadko i nie ma po- funkcjonalnością dostarczaną przez Springa,
trzeby tworzenia ich podczas startu aplikacji. jaką jest możliwość automatycznego wstrzyk-
Można zatem nakazać fabryce ich inicjaliza- nięcia zależności do obiektów poprzez anali-
cję dopiero w momencie ich pierwszego uży- zę struktury zdefiniowanego kontenera. Au-
cia. Służy do tego atrybut lazy-init umiesz- towiązanie jest definiowane na poziomie de-
czany w elemencie object. Jeśli zostanie on finicji obiektu za pomocą atrybutu autowire.
ustawiony na true, instancja obiektu nie zo- Jest zatem możliwe, aby dla pewnych obiek-
stanie utworzona w momencie inicjalizacji tów tę funkcjonalność włączyć, podczas gdy
kontenera Springa, ale dopiero w momencie, dla innych dowiązywać zależności ręcznie.
Listing 27. Przykład klasy implementującej interfejs IObjectFactoryAware
public class FactoryAwareContainer<T> : IObjectFactoryAware where T : class
{
private IObjectFactory factory;
public T Content
{
get
{
return this.factory["Content"] as T;//zależność od API Springa
}
}
public IObjectFactory ObjectFactory
{
set { this.factory = value; }
}
}
Listing 28. Przykład klasy de�niującej sygnaturę metody, która zostanie przez Springa
zamieniona metodą wyszukującą
public abstract class MethodInjectedContainer<T>
{
public T Content
{
get
{
return GetContent();
}
}
protected abstract T GetContent();
}
Listing 29. Wstrzykiwanie metody wyszukującej
<object id="MyClass" type="SpringExample1.MyClass" singleton="false">
<constructor-arg index="1" value="42"/>
<constructor-arg index="0" value="Opis"/>
</object>
<object id="MethodInjectedContainer"
type="SpringExample1.MethodInjectedContainer <SpringExample1.MyClass>">
<lookup-method name="GetContent" object="MyClass"/>
</object>
53
 Warsztaty
Autowiązanie umożliwia zredukowanie lub
zupełne wyeliminowanie potrzeby definio-
wania argumentów konstruktora lub właści-
wości, prowadząc w konsekwencji do zmniej-
szenia ilości pisanego kodu.
Autowiązanie ma pięć trybów, które cha-
rakteryzują się różnymi sposobami dopaso-
wywania wstrzykiwanych zależności. Są to:
• Autowiązanie wyłączone (no lub default)
– jest to tryb domyślny. Konfiguracja za-
leżności musi być wykonywana ręcznie,
co ma tę zaletę, że wszystkie zależności są
dobrze udokumentowane. Ten tryb jest
zalecany przy dużych projektach, ponie-
waż zbyt duże skomplikowanie zależno-
ści w przypadku wiązania automatyczne-
go może doprowadzić do bardzo nieczy-
telnej, trudnej w analizie i utrzymaniu
konfiguracji.
• Autowiązanie po nazwie (byName) –
Spring analizuje strukturę kontenera ,wy-
szukując obiekty nazwane dokładnie tak,
jak właściwość obiektu (za pomocą atry-
butu id lub name), który ma włączony ten
tryb automatycznego wiązania. Jeśli ta-
ki znajdzie, wówczas zostanie on wstrzyk-
nięty jako zależność. Ten tryb jest rzadko
wykorzystywany, ponieważ wymusza do-
pasowywanie nazw deklarowanych obiek-
tów do nazw właściwości, co może powo-
dować niejasności i konflikty, ponieważ
różne klasy mogą mieć właściwości o tych
samych nazwach.
• Autowiązanie po typie (byType) – Spring
analizuje strukturę kontenera i wyszuku-
je obiekty o takim samym typie co dowią-
zywana właściwość. Jeśli znajdzie zero lub
więcej niż jeden obiekt danego typu, wów-
czas zostanie zgłoszony wyjątek.
• Autowiązanie do konstruktora (construc-
tor) – podobne w działaniu do wiązania
po typie, z tą różnicą, że wstrzyknięcie za-
leżności nie ępuje poprzez właściwość, ale
poprzez konstruktor. Podobnie jak w przy-
padku wiązania po typie, jeśli w kontene-
rze nie jest zadeklarowany dokładnie jeden
obiekt pasujący do typu argumentu defi-
niowanego przez konstruktor, wówczas zo-
stanie zgłoszony wyjątek.
Listing 30. Dziedziczenie de�nicji obiektów
<object id="parent" type="SpringExample1.MyClass" abstract="true">
<property name="value" value="5"/>
<property name="description" value="Opis"/>
</object>
<object id="child" type="SpringExample1.YourClass" parent="parent">
<property name="value" value="10"/><!-- Nadpisanie wartości z definicji
rodzicielskiej -->
</object>
54
• Autowiązanie wybierane automatycznie
(autodetect) – Spring samodzielnie wy-
biera autowiązanie po typie lub do kon-
struktora w zależności od definicji klasy.
Jeśli klasa posiada konstruktor domyśl-
ny, wówczas zostanie wykorzystane wią-
zanie po typie.
Warto podkreślić, że jakiekolwiek ręczne
zdefiniowanie właściwości lub argumentów
konstruktora nadpisuje działanie autowią-
zania, czyli innymi słowy ustawienia auto-
wiązania zostają wówczas przez Springa zi-
gnorowane.
Wstrzykiwanie
metod wyszukujących
Jeśli obiekt korzysta z innych obiektów i ich cy-
kle życiowe są zgodne (na przykład obiekt typu
singleton korzysta również z obiektów single-
tonowych), wówczas wszystkie zależności mo-
gą być wstrzyknięte w chwili tworzenia obiek-
tu nadrzędnego. Problem zaczyna się w mo-
mencie, gdy potrzebujemy wymieszać cykle ży-
ciowe obiektów. Jeśli obiekt typu singleton ko-
rzysta z obiektu prototypowego, wówczas za-
leżność zostanie wstrzyknięta tylko raz pod-
czas inicjowania kontenera. Może to prowadzić
do nieprzewidzianych konsekwencji (o cyklach
życiowych obiektów będziemy jeszcze pisać).
Bez specjalnej konfiguracji nie ma możliwości,
aby obiekt singletonowy uzyskał nową instancję
obiektu za każdym razem, gdy chce go użyć.
Dość częstą sytuacją jest również potrze-
ba zdefiniowania w singletonowym obiekcie
serializowanym zależności od obiektu niese-
rializowanego. W takiej sytuacji niezbędne
jest ustawienie pola nieserializowanego jako
[NonSerialized], ale wówczas po deserializa-
cji obiektu referencja ta będzie pusta. Pisanie
zaś własnego mechanizmu serializacji wydaje
się być zadaniem karkołomnym.
Spring umożliwia zatem rozwiązanie takie-
go problemu na przynajmniej dwa sposoby.
Jeden z nich polega na tym, że obiekt imple-
mentuje interfejs IObjectFactoryAware. Im-
plementacja tego interfejsu wymusza doda-
nie do klasy właściwości ObjectFactory, która
jest wykorzystywana przez Springa do wstrzyk-
nięcia zależności, jaką jest fabryka obiektów.
W związku z tym, klasa może w swoim ko-
dzie zażądać określonego obiektu bezpośred-
nio z fabryki za każdym razem, gdy będzie te-
go potrzebowała. Implementowanie interfejsu
IObjectFactoryAware ma jednak jedną bardzo
niepożądaną konsekwencję. Uzależnia się nasz
kod aplikacji od API Springa oraz wymusza się
konkretną nazwę dla definiowanego w fabryce
obiektu (w tym wypadku „Content”).
Drugie rozwiązanie jest zdecydowanie bar-
dziej eleganckie i polega na tytułowym dla tej
sekcji wstrzykiwaniu metod wyszukujących.
Nasza klasa zależna od kłopotliwej właści-
wości musi zadeklarować metodę mającą na-
stępującą sygnaturę:
<public|protected> <abstract|virtual>
<return-type>
MethodName(no-
arguments);
Na przykład tak jak w przykładziew listin-
gu 28.
Naturalnie klasa sama w sobie musi być za-
deklarowana jako abstrakcyjna w momencie,
gdy chcemy zadeklarować metodę jako abs-
trakcyjną. Natomiast jeśli nie chcemy, aby na-
sza klasa była abstrakcyjna, musimy zadekla-
rować metodę jako wirtualną.
Teraz wystarczy powiedzieć Springowi, co
ma robić – Listing 29.
W powyższej konfiguracji powiedzieliśmy
Springowi, aby zastąpił zdefiniowaną przez
nas metodę GetContent swoją implementa-
cją, która jako rezultat zwracać będzie kon-
kretny obiekt (tutaj „MyClass”) za każdym
razem, gdy zostanie wywołana. Nasz będący
singletonem kontener będzie zatem otrzymy-
wał nową instancję niesingletonowego obiek-
tu „MyClass” za każdym razem, gdy zostanie
odczytana jego właściwość Content.
Spring umożliwia jeszcze zastępowanie
konkretnych istniejących implementacji me-
tod innymi implementacjami napisanymi
przez użytkownika. Jest to jednak funkcjo-
nalność rzadko wykorzystywana i nie będę jej
tutaj opisywał. Zainteresowanych odsyłam do
dokumentacji Springa.
Zasięg widoczności obiektów
Każda definicja obiektu pojawiająca się w pli-
ku konfiguracyjnym Springa jest wzorcem
dla konkretnych obiektów, które zostaną
utworzone przez fabrykę. Instancji danego
wzorca może być wiele lub może być tylko
jedna. Spring umożliwia definiowanie zasię-
gu widoczności obiektów spośród pięciu do-
starczanych przez sam kontener.
• Singleton – tylko jedna instancja da-
nej definicji obiektu będzie istniała w in-
stancji fabryki. Każde odwołanie się do
id takiej definicji zwróci zawsze dokład-
03/2010

nie tę samą instancję obiektu. Typ single-
ton jest domyślnym zakresem widocz-
ności obiektów, można go jednak jaw-
nie zadeklarować, używając atrybutu
singleton="true" na elemencie object.
• Prototyp – dokładne przeciwieństwo
singletonu. Każde odwołanie się do id
definicji obiektu spowoduje utworzenie
nowej instancji obiektu. Deklaruje się go
za pomocą atrybutu singleton="false"
na elemencie object.
• Request – dana instancja obiektu jest wi-
doczna w zakresie HTTP Request. Każdy
request ma swoją własną instancję obiektu,
która jest singletonem podczas jego trwa-
nia. Zakończenie danego żądania HTTP
kończy również cykl życiowy obiektu
o zasięgu widoczności typu request. Mo-
że być używany tylko w kontenerze webo-
wym. Deklaruje się go za pomocą atrybutu
scope="request" na elemencie object.
• Session – działa identycznie jak zakres
request, z tą różnicą, że obiekty są wi-
doczne w zakresie danej sesji HTTP.
Podobnie jak request może być uży-
wany tylko w kontenerze webowym.
Deklaruje się go za pomocą atrybutu
scope="session" na elemencie object.
• Application – analogiczny jak dwa po-
wyższe, z tą różnicą, że widoczność obej-
muje cykl życiowy aplikacji webowej.
Jest to zatem w zasadzie singleton, jeśli
nasza konfiguracja nie jest współdzielo-
na przez kilka instancji aplikacji webo-
wej. Deklaruje się go za pomocą atrybu-
tu scope="application" na elemencie
object.
Wymienione powyżej zakresy widoczności ty-
pu request, session oraz application mogą
być używane jedynie w odpowiedniej imple-
mentacji interfejsu IapplicationContext, ja-
ką jest WebApplicationContext, która jest spe-
cyficzna dla kontenera webowego. Jeśli któ-
ryś z tych zasięgów zostałby użyty w stoso-
wanej w naszych przykładach implementacji
XmlApplicationContext, wówczas podczas
inicjalizacji kontekstu zgłoszony zostałby wy-
jątek mówiący, że został użyty nieznany zakres
widoczności.
Informowanie obiektu
o jego cyklu życiowym
W poprzednich sekcjach opisane zostały dość
szczegółowo metody konfiguracji obiektów
oraz ich zależności. Czasem zachodzi dodat-
kowo potrzeba przeprowadzenia dodatkowych
operacji po zainicjowaniu obiektu (na przykład
sprawdzenia, czy wszystkie zależności zosta-
ły poprawnie ustawione) lub na chwilę przed
zniszczeniem kontenera (na przykład zamknię-
cie uchwytów do zasobów plikowych lub połą-
czenia do bazy danych). Spring udostępnia me-
www.sdjournal.org
chanizmy, dzięki którym obiekty mogą zostać
poinformowane przez kontener o zaistnieniu
wspomnianych sytuacji. Mechanizmy te wystę-
pują również w dwóch formach – implementa-
cji odpowiednich interfejsów lub deklaratywne
zdefiniowanie, która metoda powinna zostać
wywołana w momencie zaistnienia opisanych
wcześniej zdarzeń.
Wspomniane interfejsy to:
• IInitializingObject – dostarcza on
metodę AfterPropertiesSet, która zo-
staje wywołana zaraz po zainicjowaniu
instancji obiektu.
• IDisposable – dostarcza on metodę
Dispose, która zostaje wywołana w momen-
cie, gdy cykl życiowy obiektu się skończy.
Nie zaleca się jednak stosowania powyższego
podejścia ze względu na to, że niepotrzebnie
wiąże to kod klasy z API Springa (w przypad-
ku użycia interfejsu IInitializingObject).
Dlatego też istnieje drugie podejście – dekla-
ratywne. Można na elemencie definiującym
obiekt umieścić atrybut wskazujący, któ-
ra metoda z danej klasy zostanie wywołana.
Atrybuty owe to:
• init-method="<method-name>" – wska-
zuje, która metoda zostanie wywołana
zaraz po zainicjowaniu obiektu. Meto-
da ta nie może przyjmować żadnego ar-
gumentu ani zwracać żadnej wartości.
• destroy-method="<method-name>" –
wskazuje, która metoda zostanie wywo-
łana w momencie niszczenia obiektu.
Podobnie jak w przypadku metody post-
inicjalizacyjnej także i ta nie może przyj-
mować żadnego argumentu ani zwracać
żadnych wartości.
Dziedziczenie definicji obiektów
Już wcześniej w tym artykule zostało wspo-
mniane, przy okazji omawiania kwestii scala-
nia kolekcji, że definicje obiektów mogą być
dziedziczone. Teraz bliżej przyjrzymy się te-
mu zagadnieniu.
Definicja obiektu, jak to zostało przedsta-
wione wcześniej, może obejmować wiele ele-
mentów deklaratywnie formułujących postać
obiektu, który później zostanie zainicjalizo-
wany. Definicje dziedziczące, podobnie jak
w każdym języku obiektowym, mogą przej-
mować deklaracje rodzicielskie, jak również
nadpisywać je swoimi (Listing 30).
W powyższym przykładzie widzimy defi-
nicję obiektu rodzicielskiego typu MyClass
oraz dziedziczącego po nim obiektu typu
YourClass. Klasy obiektów mogą być iden-
tyczne lub zupełnie różne, niezwiązane ze so-
bą nawet dziedziczeniem . Jedyne, co musi je
łączyć, to kompatybilność definicji właściwo-
ści lub konstruktorów. Dlatego też a YourC-
Wprowadzenie do Spring.NET
lass musi deklarować właściwości Value oraz
Description, podobnie jak klasa MyClass.
Dziecko dziedziczy wszystkie elementy od ro-
dzica, takie jak argumenty konstruktora, wła-
ściwości, metody inicjujące i inne, oraz mo-
że definiować swoje własne. Każda ponowna
deklaracja tego samego elementu definiujące-
go nadpisuje ustawienia rodzicielskie, tak jak
w przykładzie. Atrybut abstract znajdują-
cy się na definicji obiektu parent jest wskaza-
niem dla fabryki obiektów, że definicja ta jest
jedynie szablonem dla innych i nie powinna
zostać zainicjalizowana instancja obiektu na jej
podstawie. Każda próba użycia definicji rodzi-
cielskiej jako wartości elementu ref lub próba
wyłuskania definicji z fabryki spowoduje zgło-
szenie wyjątku. Ma to dość duże znaczenia,
ponieważ szablon rodzicielski nie musi dekla-
rować wszystkich elementów, które mogą być
niezbędne do prawidłowego funkcjonowania
obiektu, na przykład typu (wówczas atrybut
abstract jest wymagany). Możliwa jest rów-
nież sytuacja odwrotna, czyli brak deklaracji
typu obiektu dziedziczącego, w takiej sytuacji
będzie on tego samego typu, co rodzic, o ile typ
został zdefiniowany dla rodzica.
Zakończenie
W ten sposób dotarliśmy do końca tego artyku-
łu. Zawarte w nim zostały wszystkie najważniej-
sze i najczęściej używane funkcjonalności defi-
niowania obiektów i zależności oferowanych
przez Springowy kontener IoC. Nie są to jednak
wszystkie możliwości przez kontener udostęp-
niane, te jednak, które zostały pominięte, są rza-
dziej używane lub są zbyt zaawansowane dla po-
czątkującego użytkownika. Informacje zawarte
w niniejszym artykule są niemniej wystarcza-
jące, by stworzyć w pełni funkcjonalną aplika-
cję, jakkolwiek jedynie okienkową lub konso-
lową. W kolejnych artykułach przybliżę czy-
telnikowi wsparcie Springa dla poszczególnych
warstw aplikacji webowej, a wspiera on każdą
z nich, od umożliwienia deklaratywnego defi-
niowania połączenia do bazy danych i obsługi
transakcji oraz warstwy DAO, poprzez warstwę
logiki biznesowej, której funkcjonalności są wy-
stawiane poprzez usługi sieciowe, a na wsparciu
warstwy prezentacji kończąc. Mam nadzieję, że
ten artykuł zainteresował czytelnika możliwo-
ściami udostępnianymi przez Springa oraz dał
choć lekki wgląd w to, jak potężnym i niezwy-
kle pomocnym jest narzędziem. Zapraszam do
przeczytania kolejnych artykułów, bo prawdzi-
wa zabawa dopiero się zacznie.
PIOTR WYCZÓŁKOWSKI
Programista zajmujący się na co dzień systemami
typu enterprise opartymi na szkielecie Springa.
Zawodowo związany z Javą, zafascynowany jed-
nak możliwościami języka C# 3.0 i technologii LI-
NQ, zajmuje się hobbystycznie platformą .NET.
55
 Aplikacje biznesowe

SOA
Tworzenie serwisów wspomagających proces integracji

Tworzenie rozwiązań integracyjnych to nie trend, ale wymóg stawiany przed

projektantami systemów informatycznych. Coraz bardziej złożone procesy
biznesowe wymagają od nas projektowania rozwiązań dotykających coraz
to większej ilości systemów, które w przeszłości często nie były projektowane
w sposób zapewniający łatwą możliwość inetgracji.
część procesu obejmować będzie przygoto-
Dowiesz się: Powinieneś wiedzieć: wanie wyzwalacza (ang. Trigger) po stronie
• Jak integrować aplikacje stworzone w JEE z • Podstawowa znajomość standardu JEE; MQ odpowiedzialnego za wywołanie apli-
instniejącymi aplikacjami; • Znajomość podstawowych pojęć związa- kacji odpowiedzialnej za przetworzenie ko-
• Jak skon�gurować Websphere AS do pracy nych z Websphere MQ (SDJ 10/2008); munikatu umieszczonego w kolejce (Rysu-
z Websphere MQ; • Znajomość zagadnień kon�guracji We- nek 2).
• Czym jest tzw. triggering w MQ i jak go wy- bsphere AS do pracy z Websphere MQ (SDJ Mając zarys procesu, przejdźmy do anali-
korzystać w procesie integracji. 9/2009). zy technologicznej. Do przygotowania ser-
wisu wykorzystamy JAX-WS, JMS oraz ser-
wer Websphe AS 7. Mechanizm kolejek zo-
mat tego, w oparciu o jakie technologie, na stanie zrealizowany przez Websphere MQ
jaką platformę itp zostało przygotowane na- 7, który wykorzysta mechanizm wyzwala-
Poziom sze rozwiązanie. czy w celu wywołania aplikacji Java odpo-
trudności Od strony biznesowej chcemy przygotowac wiedzialnej za przetworzenie komunikatów
rozwiązanie przyjmujące pewne dane, które (Rysunek 3).
zostaną przekazane w miejsce, gdzie w spo- W naszej analizie przyjęliśmy dwa istot-

S
OA (ang. Service Oriented Architectu-
re) to pewna koncepcja, rodzaj podej-
ścia w tworzeniu oprogramowania,
w której staramy się tworzyć niezależne usłu-
gi, które następnie są udostępniane w celu
wykonania określonego zadania lub łączone
w łańcuchy kolejnych wywołań, tworząc tzw.
łańcuchy procesów biznesowych.
Tak naprawdę trudno w kilku zdaniach
powiedzieć, czym jest SOA. W tym artykule
skupimy się na tworzeniu usług sieciowych,
wykorzystując JAX-WS, które wykorzystamy
jako wygodne narzędzie wspomagające pro-
ces integracji wielu systemów.
sób właściwy zostaną przetworzone, dając
oczekiwany rezultat (Rysunek 1).
Nasz proces będzie podzielony na dwie
części (komponenty), które mogą być do-
starczone przez niezależnych dostawców.
Pierwsza część procesu związana jest z na-
pisaniem aplikacji JEE, a dokładnie serwi-
su odpowiedzialnego za przekazanie odpo-
wiednio sparsowanej wiadomości do kolej-
ki MQ (ang. Message Queue) ,wykorzystu-
jąc JMS (ang. Java Message Service). Druga
ne kryteria. Pierwsze to fakt, iż część zwią-
zana z przetwarzaniem komunikatów po
stronie MQ powinna być odseparowana
i niedostępna na zewnątrz , czego konse-
kwencją było drugie kryterium związane
ze stworzeniem niezależnej warstwy po-
średniej, dostępnej dla zewnętrznych apli-
kacji klienckich. Warstwa pośrednia po-
winna być uniwersalnym pośrednikiem od-
powiadającym za wywołanie pewnego zde-
finiowanego procesu biznesowego. Opiera-

Definicja procesu,
analiza problemu
Pracę zaczniemy od zdefiniowania procesu,
na podstawie którego przeprowadzimy ana-
lizę architektoniczną. Naszym celem jest
przygotowanie pewnego procesu bizneso-
wego który udostępnimy zewnętrznym od-
biorcom. Zgodnie z modelem SOA chce-
my oprogramować pewien proces, dla które-
go udostępnimy interfejs dla zewnętrznych
odbiorców. Proces ma być hermetyczny, na-
si klienci nie potrzebują mieć wiedzy na te- Rysunek 1. Schemat procesu biznesowego

56 03/2010
 SOA

jąc się o model SOA, wykorzystamy do te-

go celu Webservice, który będzie interfej-
sem dostępowym dla niezależnych klien-
tów. Z punktu widzenia klienta, dostaje-
my interfejs do usługi, która odpowiada za
odebranie danych i odpowiednie ich prze-
procesowanie. Cała usługa jest hermetycz-
na, mamy interfejs odpowiedzialny za do-
stęp do procesu, który odbiera dane, parsu-
je, a następnie przesyła do kolejki, gdzie na-
stępuje przetworzenie tych danych i wyge-
nerowanie odpowiedniego rezultatu. Rysunek 2. Schemat procesu biznesowego z podziałem na komponenty

Tworzenie usługi sieciowej

z wykorzystaniem JAX-WS
W pierwszej fazie implementacji naszego
procesu biznesowego zajmiemy się utwo-
rzeniem Webservice’u odpowiedzialne-
go za odebranie komunikatu i przekaza-
niu go do asynchronicznego przetwarzania.
Jak już wcześniej wspomniałem, wykorzy-
stamy standard JEE do utworzenia serwisu
oraz uzyskania dostępu do obiektów zwią-
zanych z JMS. Pierwszym krokiem będzie
utworzenie naszego serwisu, który poprzez Rysunek 3. Schemat procesu biznesowego z uwzględnieniem technologii
JMS prześle komunikat do kolejki. Dzię-
ki wsparciu dla Websphere MQ od strony Listing 1. Webservice w JAX-WS
Websphere AS zostaną utworzone obiekty
QueueConnectionFactory oraz Queue , któ- @WebService
re dzięki odpowiedniej konfiguracji będą public class MyService {
naszym interfejsem dostępowym do We- private static final Logger LOGGER = Logger.getLogger(MyService.class);
bsphere MQ. W pierwszym kroku utwo-
rzymy instancje obiektu QueueConnection- @Resource(mappedName="MQFactoryJNDI")
Factory, wykorzystując Websphere MQ ja- private QueueConnectionFactory queueConnectionFactory;
ko dostawcę usługi zarządzania komunika-
tami (Rysunek 4). @Resource(mappedName="SDJQueue")
Po utworzeniu QueueConnectionFactory, private Queue queue;
ustawienia naszej fabryki powinny nawiązy-
wać do tego, co zostało zdefiniowane po stro- public Boolean sendData(InputData input){
nie MQ. W naszym przypadku dla fabryki LOGGER.debug("Invoking MyService.sendData");
połączeń konfiguracja została przedstawiona LOGGER.debug(input);
na Rysunku 5.
W sposób analogiczny tworzymy obiekt try{
Queue, który musi zostać powiązany z odpo- QueueConnection conn = queueConnectionFactory.createQueueConnection();
wiadającą mu kolejką po stronie MQ (dokład- Session session = conn.createSession(false, Session.AUTO_ACKNOWLEDGE);
ny opis konfiguracji Websphere AS do pracy MessageProducer producer = session.createProducer(queue);
z Websphere MQ za pomocą JMS został omó- TextMessage msg = session.createTextMessage();
wiony w SDJ 9/2009).
Mając zdefiniowane obiekty JMS, może- msg.setText(input.mqMessage());
my stworzyć nasz serwis do przekazywania
komunikatów do kolejki MQ. W tym celu LOGGER.debug("Sending message to mq");
wykorzystamy standard JEE, a dokładnie LOGGER.debug(input.mqMessage());
adnotację @Webservice, która pozwala nam producer.send(msg);
w bardzo prosty sposób stworzyć kod nasze-
go Webservice’u (Listing 1) oraz obiektu conn.close();
wejściowego (Listing 2). return new Boolean(true);
Po prawidłowej instalacji aplikacji na ser- }catch(JMSException ex) {
werze powinniśmy mieć możliwość wy- LOGGER.error(ex);
generowania WSDL-a (Listing 3). W tym return new Boolean(false);
celu należy wpisać w przeglądarce http: }
//localhost:9080/sdjservice/MyServiceService- }
?wsdl. Oczywiście url może wyglądać nieco }
inaczej, w moim przypadku serwis został za-

www.sdjournal.org 57
 Aplikacje biznesowe
instalowany na lokalnej maszynie z ustawio-
nym kontekstem sdjservice.
Na tym etapie dysponujemy poprawnie za-
instalowanym serwisem, który wykorzystu-
jąc odpowiednio zdefiniowane obiekty JMS
prześle komunikat do kolejki zdefiniowanej
po stronie MQ.
Test usługi sieciowej
W tej chwili możemy przeprowadzić pełny
test naszego komponentu odpowiedzialne-
Rysunek 4. Kon�guracja dostawcy zarządzania komunikatami
Rysunek 5. Kon�guracja QueueConnectionFactory
58
go za odebranie danych od klienta i prze-
kazanie ich do kolejki. Dzięki podzieleniu
naszego procesu biznesowego na dwa nie-
zależne komponenty możemy przeprowa-
dzić test i ostatecznie dostarczyć w peł-
ni funkcjonalny komponent niezależnie
od tego, czy dostawca odpowiedzialny za
utworzenie części związanej z przetwa-
rzaniem komunikatu po stronie MQ do-
starczył już swój komponent, czy nie. Ta-
kie podejście wyodrębniania niezależnych
części procesu biznesowego pozwala dość
łatwo zdywersyfikować dostawców kom-
ponentów do naszego systemu, a co za tym
idzie zmniejszyć ryzyko związane z uzależ-
nieniem projektu od jednego konkretnego
dostawcy.
W celu przeprowadzenia testu nasze-
go komponentu wykorzystamy komunikat
SOAP, którym wywołamy nasz serwis (Li-
sting 4).
Po wywołaniu naszego serwisu do MQ zo-
stał przekazany komunikat, który możemy
podejrzeć za pomocą narzędzia MQ Explo-
ler (Rysunek 6) oraz zwrócony komunikat
SOAP (Listing 5).
Tworzenie
i konfiguracja aplikacji
– konsumenta komunikatów MQ
Druga faza naszego procesu jest związana
z przetwarzaniem komunikatu umieszczo-
nego w MQ. Nasz proces biznesowy z zało-
żenia ma być częścią większego systemu,
który w oparciu o pewne kryteria wywoła
nasz proces lub nie. Załóżmy więc, że mo-
że istnieć sytuacja, w której nie będzie co
przetwarzać przez kilka lub kilkanaście go-
dzin. Jak w takiej sytuacji zapewnić wydaj-
ne oraz optymalne przetwarzanie komuni-
katów? Zastosowanie klasycznej aplikacji
wielowątkowej na pewno spełni nasze ocze-
Listing 2. De�nicja klasy InputData
@XmlAccessorType(XmlAccessType.FIELD)
@XmlRootElement(namespace=
"http://model.sdj",name="InputData")
public class InputData {
private String code;
private Integer num;
@Override
public String toString() {
StringBuilder sb =
new StringBuilder();
sb.append("InputData \n");
sb.append("code="+code + ";");
sb.append("num="+num + ";");
return sb.toString();
}
public String mqMessage(){
StringBuilder sb =
new StringBuilder();
sb.append("code="+code + ";");
sb.append("num="+num + ";");
return sb.toString();
}
}
03/2010
 SOA

kiwania w zekresie funkcjonalnym, ale czy

będzie rozwiązaniem optymalnym i wydaj- Listing 3. WSDL serwisu MyService
nym na płaszczyźnie naszego problemu?
Czy stworzenie wątku głównego, który sta- <?xml version="1.0" encoding="UTF-8"?>
le będzie musiał w krótkich odstępach cza- <definitions name="MyServiceService" targetNamespace="http://service.sdj/"
su odpytywać MQ o to, czy istnieją jakieś xmlns="http://schemas.xmlsoap.org/wsdl/" xmlns:xsd="http://www.w3.org/2001/
komunikaty, jest rozwiązaniem oczekiwa- XMLSchema"
nym ? Bardzo możliwe, że w pewnych wa- xmlns:tns="http://service.sdj/" xmlns:soap="http://schemas.xmlsoap.org/wsdl/soap/">
runkach tak, natomiast w naszych na pew- <types>
no nie. Zakładamy, że nasz proces jest czę- <xsd:schema>
ścią większego systemu, który może w pew- <xsd:import namespace="http://service.sdj/" schemaLocation="MyServiceService
nych warunkach poprosić nas o asynchro- _schema1.xsd"/>
niczne przetworzenie pewnych informa- </xsd:schema>
cji we względnie krótkim czasie, ale zara- <xsd:schema>
zem może nas o to nie prosić przez dłuż- <xsd:import namespace="http://model.sdj" schemaLocation="MyServiceService_
szy okres. W takiej sytuacji oczekiwanym schema2.xsd"/>
rozwiązaniem byłby mechanizm, który po- </xsd:schema>
zwalałby konsumować komunikaty tylko </types>
wtedy, kiedy będą w kolejce, unikając sytu- <message name="sendDataResponse">
acji, w której komunikat czeka w kolejce na <part name="parameters" element="tns:sendDataResponse">
przetworzenie. </part>
MQ dostarcza nam taki mechanizm, tzw. </message>
triggering, który pozwala zdefiniować po stro- <message name="sendData">
nie MQ proces odpowiedzialny za wywołanie <part name="parameters" element="tns:sendData">
aplikacji – konsumenta w chwili nadejścia </part>
nowego komunikatu do kolejki. </message>
Od strony programisty naszego kompo- <portType name="MyService">
nentu kod nie ulega dużym modyfikacjom. <operation name="sendData">
Tworzymy aplikację odpowiedzialną za na- <input message="tns:sendData">
wiązanie połączenia z managerem kolej- </input>
ki, pobraniem komunikatu i wykonaniem <output message="tns:sendDataResponse">
dedykowanej logiki biznesowej w oparciu </output>
o informacje zawarte w komunikacie (Li- </operation>
sting 6). </portType>
Tak przygotowany kod wraz z odpowied- <binding name="MyServicePortBinding" type="tns:MyService">
nim plikiem MANIFEST.MF (Listing 7) na- <soap:binding style="document" transport="http://schemas.xmlsoap.org/soap/
leży zapakować w plik jar i wraz z zależnymi http"/>
bibliotekami umiejscowić gdzieś na dysku. <operation name="sendData">
Jest to o tyle istotne, ponieważ MQ pozwa- <soap:operation soapAction=""/>
la wywoływać za pomocą triggera pliki wy- <input>
konywalne, zatem chcąc wywołać naszą apli- <soap:body use="literal"/>
kację JAVA, będziemy wykonywać polecenie </input>
„java -jar D:\lib\mqclient.jar”. <output>
W ostatnim etapie dokonamy niezbęd- <soap:body use="literal"/>
nej konfiguracji po stronie MQ. W pierw- </output>
szym kroku należy stworzyć kolejkę (INI- </operation>
TQ) wykorzystywaną przez monitor wyzwa- </binding>
lacza (ang. Trigger Monitor). Od strony czy- <service name="MyServiceService">
sto technicznej proces wyzwalania aplikacji <port name="MyServicePort" binding="tns:MyServicePortBinding">
przez MQ przebiega w czterech podstawo- <soap:address location="http://ewadl00gb1c74j.ams.com:9080/sdjservice/
wych krokach: MyServiceService"/>
</port>
• wstawienie wiadomości do kolejki </service>
QUEUE _ SDJ ; </definitions>
• wygenerowanie wiadomości – wyzwa-
lacza (ang. Trigger control message) i wsta-
wienie jej do kolejki INITQ (proces ten
przebiega automatycznie); W Sieci
• odebranie zgłoszenia przez monitor z ko-
lejki INITQ; • http://publib.boulder.ibm.com/infocenter/wmqv7/v7r0/index.jsp?topic=/com.ibm.mq.amqtac.doc/
wq11350_.htm;
• wyzwolenie (uruchomienie) naszej apli- • http://publib.boulder.ibm.com/infocenter/wasinfo/v7r0/index.jsp;
kacji JAVA poprzez wykonanie polece- • http://java.sun.com/javaee/5/docs/tutorial/doc/.
nia „java -jar D:\lib\mqclient.jar”.

www.sdjournal.org 59
 Aplikacje biznesowe

Drugim krokiem będzie odpowiednia kon-

figuracja kolejki głównej (QUEUE_SDJ) do
wykorzystywania mechanizmu wyzwala-
nia (Rysunek 7). Do najważniejszych usta-
wień można zaliczyć:

• kontrola wyzwalacza – ustawia możli-

wość wykorzystywania mechanizmu
wyzwalaczy dla kolejki, musi być włą-
czona;
• wyzwalacz uruchamiany zapełnieniem
– ilość komunikatów, która spowoduje
uruchomienie naszej aplikacji;
• kolejka inicjująca – kolejka skojarzona
z monitorem, ustawiamy na INITQ;
• nazwa procesu – nazwa procesu, z któ-
rym zostanie skojarzona nasza aplikacja
Rysunek 6. Przeglądarka komunikatów – konsument.

Trzecim i zarazem ostatnim krokiem będzie

zdefiniowanie procesu powiązanego z na-
szą kolejką QUEUE _ SDJ. W tym celu należy
rozwinąć QM_SDJ->Zaawansowane i utwo-
rzyć nowy proces o nazwie SDJ _ PROCESS
i wybrać Dalej. W kolejnym oknie w polu ID
aplikacji należy wpisać java -jar D:\lib\
mqclient.jar (Rysunek 8).

Listing 4. Komunikat SOAP do wywołania

serwisu MyService

<soapenv:Envelope xmlns:soapenv=
"http://schemas.xmlsoap.org/soap/
envelope/" xmlns:ser="http:/
/service.sdj/">
<soapenv:Header/>
<soapenv:Body>
<ser:sendData>
<arg0>
<code>A1B2C3</code>
Rysunek 7. Kon�guracja QUEUE_SDJ <num>875</num>
</arg0>
</ser:sendData>
</soapenv:Body>
</soapenv:Envelope>

Listing 5. Komunikat SOAP z odpowiedzią

z MyService
<soapenv:Envelope xmlns:soapenv=
"http://schemas.xmlsoap.org/soap/
envelope/">
<soapenv:Body>
<dlwmin:sendDataResponse xmlns:
dlwmin="http://service.sdj/">
<return xmlns:ns2=
"http://model.sdj">
true</return>
</dlwmin:sendDataResponse>
</soapenv:Body>
</soapenv:Envelope>

Rysunek 8. Kon�guracja procesu

60 03/2010

Listing 6. Klient do przetwarzania komunikatów
public class MQClient {
private static String qMgrName = "QM_SDJ";
private static String qName = "QUEUE_SDJ";
private static MQQueueManager qMgr;
private static MQQueue queue;
public static void main(String[] args) throws EOFException, IOException {
System.out.println("Rozpoczecie przetwarzania");
try {
qMgr = new MQQueueManager(qMgrName);
System.out.println("Polaczenie z Queue Managerem : " + qMgrName);
int openOptions = MQC.MQOO_INPUT_SHARED |
MQC.MQOO_FAIL_IF_QUIESCING | MQC.MQOO_SET;
queue = qMgr.accessQueue(qName, openOptions);
MQMessage msg = new MQMessage();
MQGetMessageOptions gmo = new MQGetMessageOptions();
gmo.options = MQC.MQGMO_WAIT;
gmo.waitInterval = MQC.MQWI_UNLIMITED;
queue.get(msg, gmo);
System.out.println("Komunikat odebrany");
String msgString1 = msg.readStringOfByteLength(msg.getMessageLength());
System.out.println("Tresc: " + msgString1);
queue.setTriggerControl(MQC.MQTC_ON);
queue.close();
System.out.println("Kolejka " + qName + " zamknieta");
qMgr.disconnect();
}catch (MQException ex) {
System.out.println("Completion code " +
ex.completionCode + " Reason code " + ex.reasonCode);
}
}
} PAWEŁ PIETRASZ
Rysunek 9. Monitor wyzwalacza
www.sdjournal.org
SOA
Po przeprowadzeniu konfiguracji może-
my przejść do etapu testowania naszego kom-
ponentu.
Test konsumenta
W celu przetestowania części związa-
nej z przetwarzaniem komunikatów na-
leży uruchomić monitor na kolejce QU-
EUE_SDJ, który będzie oczekiwał zgłosze-
nia nadejścia komunikatu do kolejki i osta-
tecznie uruchamiał aplikacje konsumenta.
W tym celu należy z katalogu bin wykonać
polecenie:
runmqtrm –m QM_SDJ –q INITQ
W momencie nadejścia komunikatu do ko-
lejki, nasz monitor wywoła aplikację klienc-
ką, która przetworzy nasz komunikat (Ry-
sunek 9).
Podsumowanie
W przedstawionym artukule omówiłem
pewien scenariusz integracyjny dla zdefi-
niowanego procesu biznesowego. Oczywi-
ście to pewna koncepcja, ponieważ w za-
leżności od potrzeb i możliwości techno-
logicznych nasz scenariusz integracyjny
może wyglądać zupełnie inaczej. W przy-
padku intagracji większych systemów,
w których nasza aplikacja kliencka miałaby
pełnić rolę pośrednika pomiędzy kolejnymi
kolejkami, zamiast tworzyć aplikacje prze-
twarzające komunikaty, możemy wykorzy-
stać technologię IBM Message Broker. Wy-
korzystanie Message Broker-a pozwala wy-
godnie definiować przepływy MQ, zwal-
niając nas z konieczności implementacji
aplikacji odpowiedzialnej za przetworzenie
i przesłanie komunikatu.
Consultant, CGI Information Systems and Mana-
gement Consultants (Polska) Sp. z o. o.,
Warszawa, ul. Sienna 39, tel. 022 526 57 00
Kontakt: pawel.pietrasz@gmail.com
Listing 7. Plik MANIFEST.MF
Manifest-Version: 1.0
Package: sdj.client
Main-Class: sdj.client.MQClient
Class-Path: com.ibm.mq.jar
com.ibm.mq.headers.jar
com.ibm.mq.pcf.jar
com.ibm.mq.jmqi.jar jta.jar
connector.jar
com.ibm.mq.com
monservices.jar
61
 Felieton

Certyfikacja i co dalej?
Obecna sytuacja na rynku pracy oraz otwarcie rynków europejskich
dla polskich pracowników powoduje, że coraz częściej zastanawiamy
się nad sposobem poniesienia własnych kwalifikacji. Szukamy metod,
które są postrzegane jako wartościowe i uznawane nie tylko przez
polskich pracodawców i managerów. Rozwiązaniem coraz częściej
wybieranym przez Programistów zajmujących się Java są certyfikacje
SUNa ze względu na ich uniwersalność.
(SCEA), do której podchodzi każdego roku je-
Dowiesz się: Powinieneś wiedzieć: dynie kilkanaście osób w Polsce i pokrywa on ca-
• Jakie znaczenie na rynku pracy maja certy�katy • Znajomość podstawowych pojęć związa- łe spektrum Java Enterprise Edition.
SUNa nych z programowaniem w Java’ie Faktem jest, że zainteresowanie ścieżkami cer-
• Czy warto inwestować w egzaminy certy�kacyjne • Czym są egzaminy certy�kacyjne SUNa tyfikacyjnymi rośnie z roku na rok w bardzo zna-
• Jak certy�kacja SUNa postrzegana jest przez ludzi, czącym tempie. Polska jest jednym z tych kra-
którzy już certy�katy posiadają jów europejskich, w których certyfikacja sta-
ła się podstawowym elementem oferty Działu
Szkoleń, a tym samym jednym z ważniejszych.
nadzieję, że poniższy artykuł i przedstawione Na tym etapie byłoby ciężko odpowiedzieć na
w nim wyniki badań przeprowadzone w jed- pytanie dlaczego tak się dzieje, co spowodowało
Poziom nym z europejskich krajów pomogą odpowie- w ostatnich latach takie zainteresowanie egzami-
trudności dzieć na zadane pytania. nami. To, co bez wątpienia narzuca się, to fakt, że
Program certyfikacyjny Suna składa się profesjonaliści są bardziej świadomi swoich moż-
z ośmiu egzaminów dotyczących trzech plat- liwości i wartości na dzisiejszym rynku IT nie tyl-
form Javy. Ich tematyka ściśle wiąże się z wyko- ko w obrębie Polski, ale i na rynku europejskim.

O
d samego początku pojawienia się nywanymi przez działy IT zadaniami, ich rolami Aktualnie certyfikacja stała się twardym dowo-
technologii Java zyskuje ona co- i koncentruje się na trzech grupach: Programi- dem kompetencji, ambicji pracownika oraz mo-
raz więcej zwolenników, głównie ze stach, Deweloperach i Architektach. tywacją do dalszego rozwoju. Jest niewątpliwie
względu na możliwości, jakie daje użytkowni- wartością dodaną profesjonalisty dla jego obec-
kom. Certyfikacje Sun Microsystems z zakre- Ścieżka certyfikacyjna Java nego lub przyszłego pracodawcy. Dla kadry za-
su Javy stały się jednymi z najpopularniejszych Najczęściej podejmowanym certyfikatem jest rządzającej certyfikacje Sun są postrzegane jako
na rynku programistów. Statystyki pokazują, że Sun Certified Java Programmer (SCJP) jako zbiór kompetencji, zdobytych umiejętnościach
certyfikację Suna zrealizowało ponad 600 tyś. podstawa do dalszego rozwoju. Zdecydowanie i rozwijania wiedzy technicznej. W swojej wie-
osób na całym świecie. Niewątpliwa większość mniej osób decyduje się na ścieżkę Dewelopera loletniej pracy nie raz spotkałam się z opinią, że
to oczywiście egzaminy z zakresu technologii Ja- wymagającą większego doświadczenia. Obser- każdy zdobyty przez pracowników certyfikat
va, a Europa jest liderem w tej tematyce. wując rynek IT, stosunek procentowy jest w cią- jest poświadczeniem jego wiedzy i praktycznych
Dlaczego tak się dzieje? Co jest powodem za- gu ostatnich trzech lat bardzo elastyczny i zmie- umiejętności. Wzrost zainteresowania egzami-
interesowania programami certyfikacyjnymi nia się na korzyść zaawansowanych certyfikacji. nami jest na tę opinię jedynie żywym dowodem.
w tak dużym stopniu? W jaki sposób certyfika- Najbardziej jednak „ekskluzywną” ścieżką wy- Świadomość tego, że członkowie zespołu mogą
cja może wpłynąć na karierę zawodową? Mam daje się być Sun Certified Enterprise Architect wykazać się wiedzą praktyczną potwierdzoną
dodatkowo certyfikatem, jest zdecy-
dowanie atutem w środowisku infor-
����������������������������������������� matycznym.
�������������� �������������� ��������������� ��������������
Jednocześnie z rozwojem popu-
��������������
������ ��������������� �������������� ������������������� ������������������� ������������������� larności Javy coraz więcej firm za-
������ ��������� ���������� ������������ ��������� częło się na niej koncentrować, co
������� ������� �������� �������
spowodowało duże zapotrzebowa-
nie na specjalistów w tej dziedzinie.
������������ ������������������������������������
Ten moment rozwoju samej techno-
��������� ����������������������������������� logii stał się kluczem do sukcesu cer-
tyfikacji, a jednocześnie zmotywował
��������� ��������� ���������
pracodawców do inwestycji w swo-
Rysunek 1. Ścieżka certy�kacyjna Java ich pracowników. Taka tendencja by-

62 03/2010
63
 Felieton
ła widoczna przez kilka lat, jednak ostatnie czte-
ry lata pokazują, że pracownicy coraz częściej sa-
mi inwestują w swój rozwój i podejmują się cer-
tyfikacji na własny rachunek. Spowodowane jest
to niewątpliwie ciągłą fluktuacją pracowników
na rynku informatycznym i chęcią podnoszenia
własnych kwalifikacji.
Faktyczna wartość
Obecnie certyfikacja z technologii Java jest wy-
soko ceniona nie tylko przez programistów, de-
weloperów czy architektów, ale również przez
pracodawców oraz samego Suna – twórcy tech-
nologii. Dla Suna ważne jest, żeby technologia
rozwijała się, ważne jest promowanie jakości ko-
dowania w Javie. Z drugiej strony pracodawcom
zależy na zatrudnianiu certyfikowanych specja-
listów choćby z czysto ekonomicznego punktu
widzenia, co jednocześnie wpływa na wzrost
wartości profesjonalistów na rynku IT.
Programowanie w języku Java jest bardzo
powszechne na uczelniach wyższych, co czy-
ni technologię bardziej pożądaną i rozwojową.
Nie zawsze jednak wiedza akademicka jest wy-
starczająca do podjęcia się certyfikacji szczegól-
nie tych bardziej zaawansowanych, chociażby
tych wymagających znajomości architektury Ja-
vy EE. Zdawanie egzaminów z Javy z zadowala-
jącym wynikiem wymaga wiedzy praktyczniej,
a taką mogą się pochwalić osoby pracujące na ży-
wym organizmie, jakim jest Java. Szkolenia, któ-
re Sun przygotował również pod kątem ścieżek
certyfikacyjnych, są często dla uczestników uzu-
pełnieniem wiedzy nabytej na studiach czy rów-
nież w pracy zawodowej.
W ciągu ostatnich kilku lat cyklicznie wpro-
wadzamy program darmowych powtórek egza-
minów (tzw. Second Shot) i bez wahania mogę
potwierdzić, że cieszy się on ogromnym zainte-
resowaniem na całym świecie. Po pierwszej edy-
cji byliśmy zaskoczeni, jak marginalny procent
uczestników musiał skorzystać z egzaminu po-
prawkowego w stosunku do liczby uczestni-
ków, i narzuca się jeden wniosek, że osoby pod-
chodzące do certyfikacji są świetnie przygotowa-
ne. Dzieje się tak dlatego, że w dzisiejszych cza-
sach nie mamy czasu na poprawki i dodatkowe
przygotowywanie się do egzaminów. Ten przy-
kład w dużej mierze świadczy również o warto-
ści certyfikacji – są cenione i traktowane profe-
sjonalnie na ryku użytkowników Javy.
Jak się przygotować?
Sposobów na dobre przygotowanie się do certy-
fikacji jest wiele i każdy bazuje w tej dziedzinie
na własnym doświadczeniu, może nawet z cza-
sów szkoły? Najczęściej wybieranym sposobem
nauki jest douczanie się we własnym zakresie na
podstawie sieci czy książek dostępnych na rynku.
Ale czy to wystarczy? W niektórych przypadkach
pewnie tak, zwłaszcza jeżeli wiedza teoretycz-
na podparta jest praktyką zawodową, ale dlacze-
go nie spróbować sprawdzonych rozwiązań? Sun
64
od lat wspomaga ścieżki certyfikacyjne pakietami
ePractice, które są zbiorem próbnych pytań egza-
minacyjnych i elementem wspomagającym zdo-
bytą wiedzę. Pozwalają na zapoznanie się z samą
formą egzaminu czy stopniem trudności pytań.
Dodatkowo od kilku lat na terenie Euro-
py, w tym również w Polsce, prowadzimy Bo-
otcampy z technologii Java. Mają one na celu
przygotować uczestników do zaawansowanych
certyfikacji, tj. Sun Certified Java Architect. Se-
sja taka trwa sześć dni i prowadzona jest przez
najlepszych w tej dziedzinie, sprawdzonych in-
struktorów Suna. Uczestnicy takich warszta-
tów upewniają nas tylko, że zajęcia są potrzebne
i przede wszystkim wychodzą z nich z faktycz-
ną wiedzą, a nie tylko książkowym zarysem.
Studenci dzielą się posiadaną wiedzą, dyskutu-
jąc o różnych przypadkach zaczerpniętych z ich
praktyki zawodowej.
W roku 2009 przeprowadziliśmy sesję certy-
fikacyjną z zakresu SCJP, która cieszyła się spo-
rym zainteresowaniem, a jej założeniem było
przybliżyć uczestników do samego egzaminu.
Zajęcia prowadzone w formie dyskusji i oma-
wiania problematycznych kwestii, jednocze-
śnie kontakt z wieloletnim instruktorem Sun
– a efekt – kilku kolejnych certyfikowanych
programistów! Pomysł na warsztat wypłynął
z inicjatyw naszych klientów, ich potrzeb i zain-
teresowania technologią. Okazuje się, że coraz
chętniej specjaliści sięgają po takie formy nauki i
nie chodzi tu wyłącznie o szkolenia, ale bardziej
o krótkie, jednodniowe sesje.
Jak postrzegają certyfikację sami
użytkownicy?
W roku 2009 Java Magazine i Sun Microsys-
tems w Belgii opublikowały wyniki ankiety
przeprowadzonej wśród specjalistów z zakresu
Javy. Grupą docelową byli deweloperzy z prak-
tyką zawodową oraz zdaną certyfikacją. Ce-
lem przeprowadzonego badania było uzyska-
nie informacji ,jak programy certyfikacyjne Su-
na wpływają na rozwój osób podejmujących się
tego wyzwania i czy faktycznie mają one wpływ
na karierę zawodową. W ankiecie wzięło udział
około 300 osób, a najciekawsze fragmenty zosta-
ły przedstawione poniżej.
Każdy może zdać egzamin
Z opinii ankietowanych wynika, że około 240
osób potwierdziło duże znaczenie certyfikacji
w ich karierze zawodowej. Zdecydowanie więk-
sza część uczestników (80%) przyznała, że ma
certyfikację lub planuje podejście do egzaminu
w najbliższej przyszłości. W tym przypadku zna-
czącą popularnością cieszy się Sun Certified Java
Programmer jako podstawowy egzamin w ścież-
ce Javy. Kolejnym krokiem podejmowanym
przez specjalistów jest Web Component Develo-
per – w przypadku rynku polskiego zdecydowa-
nie częściej podejmowanym jest Java Developer
i to ten egzamin zajmuje drugie miejsce. Z każ-
dym rokiem popularność bardziej zaawansowa-
nych certyfikacji wzrasta, jednak wciąż najbar-
dziej wymagającym jest Sun Certified Java Ar-
chitect i to potwierdzają również badania prze-
prowadzone na rynku belgijskim.
W większości ankietowani przyznają, że war-
to było podejść do egzaminu nie tylko dla same-
go „papierka”. Z drugiej jednak strony jednym
z wniosków narzucających się po analizie an-
kiety jest fakt, że w opinii uczestników Java Pro-
grammer to zupełna podstawa Javy - sama Javy
Standard Edition i nie wymaga specjalistycznej
wiedzy podpartej praktyką. Czy tak faktycznie
jest? SCJP to w ścieżce certyfikacyjnej pierwszy
krok do kolejnych zaawansowanych egzaminów
wymagających dużo doświadczenia i znajomo-
ści tematu ponad samą Javę SE, w tym Mobile
oraz Enterprise Edition. Podejście do tego egza-
minu nie wymaga wieloletniej praktyki w tema-
cie technologii Java, ale niewątpliwie posiadanie
tej certyfikacji jest atutem na rynku pracy.
Certyfikat często przybliża tematy, które są
nam znane, a jednak w codziennej pracy o nich
zapominamy czy zwyczajnie je pomijamy.
Wartość certyfikacji na rynku pracy
Tak naprawdę odpowiedzią na powyższe stwier-
dzenie jest przedstawiony wykres – a wyniki
są bardzo zbliżone do tego, co obserwujemy na
rynku polskim. Około 87% ankietowanych po-
twierdza wartość certyfikatów na rynku pracy.
Tylko 10% nie zgadza się z tym stwierdzeniem.
Na tym etapie pojawia się pytanie, na ile certy-
fikaty odzwierciedlają rzeczywistą wiedzę, a na
ile są jedynie zbiorem teoretycznych zagadnień.
Okazuje się jednak, że takie wątpliwości doty-
czą jedynie nielicznych uczestników, a znaczą-
ca większość mówi, że certyfikaty są potwier-
dzeniem wiedzy i umiejętności. Faktem jest, że
posiadanie certyfikatu z Javy nie czyni dobrym
programistą, jednak jest wartością dodaną dla
każdego, kto podejdzie do egzaminu przygoto-
wany i zda go z dobrym wynikiem.
Z szeregu ankiet przeprowadzonych na po-
trzeby Suna oraz z bezpośrednich opinii spe-
cjalistów i ich managerów wynika jednoznacz-
nie, że certyfikacje są na rynku bardzo warto-
ściowym elementem. Są uzupełnieniem wiedzy
i umiejętności oraz wartością dodaną dla każde-
go, kto ma choćby jeden z certyfikatów.
Aktualnie certyfikacja postrzegana jest jako
duża szansa na rozwój i wyzwanie nie tylko dla
programistów, deweloperów czy architektów,
ale również pracodawców, którzy na rynku po-
szukują specjalistów najwyższej klasy. Ma to zna-
czenia dla firm, ponieważ świadczy o pewnym
usystematyzowaniu i ugruntowaniu wiedzy
przez członków zespołów Javowych.
Niezbędne informacje o certyfikacjach znaj-
dują się na stronie www.sun.com.pl/training
OLIWIA ŁĄCZYŃSKA
Business Development Manager Sun Learning Services
03/2010
65
 Praca w zespole

Audyt techniczny
Czyli jak sprawdzić jakość prac dostawcy IT?

Instytucja zlecająca realizację prac IT z definicji pragnie, by jakość tych

prac była jak najlepsza, a wymagania dotyczące produkcji systemu oraz
samego produktu spełnione na odpowiednim poziomie. Zapewnienia i
deklaracje dostawcy to jedno – a uzyskanie konkretnych, obiektywnych
dowodów spełnienia wymagań to co innego.
Dowiesz się: Powinieneś wiedzieć:
• Na czym polega audyt techniczny; • Podstawowa wiedza z zakresu zarządzania
• Jakich informacji dostarcza klientowi. projektem.
• Podstawowa wiedza z zakresu zarządzania
jakością i realizacji audytów.
• stosowanie ustalonych procedur zarząd-
czych (np. procedur zarządzania zmia-
Poziom nami);
trudności • stosowanie wytycznych określonych
standardów IT (np. standardów dotyczą-
cych dokumentacji, testowania);
• wykorzystywanie odpowiednich narzę-
Audyt nie jest oceną ogólną – wykonywany
jest na podstawie określonych danych wejścio-
wych, wymagań, standardów etc. Przygotowa-
nie audytu polega na opracowaniu testów, list
kontrolnych czy metod obserwacji, które obej-
mują wszystkie wymagane aspekty kontroli –
np. jeśli audyt dotyczy dokumentacji, audytor
musi sprawdzić:
• czy dokumentacja utrzymywana przez do-
stawcę odpowiada zapisom umowy;
• czy dokumentacja przechowywana jest
w sposób odpowiedni do udokumentowa-
nych wymagań;
• czy narzędzia wykorzystywane do two-

J
ak jednak klient może sprawdzić, czy pra-
ce projektowe i ich poszczególne produkty
odpowiadają jego oczekiwaniom i wyma-
ganiom? Nierzadko instytucja zlecająca realiza-
cję usług IT nie posiada odpowiednich zasobów,
by móc zweryfikować jakość np. procesu wy-
twórczego czy zgodności architektury z ustale-
niami kontraktowymi. Może nie mieć persone-
lu o odpowiednich kompetencjach lub możli-
wości technicznych sprawdzenia pewnych kwe-
stii – może też pragnąć (z różnych względów,
w tym tzw. politycznych), by kontrola taka wy-
konywana była przez zespół całkowicie nieza-
leżny i obiektywny. Rozwiązaniem tego proble-
mu jest audyt techniczny. Umożliwi on nieza-
leżną ocenę procesów, produktów i innych ob-
szarów projektu realizowanego przez dostaw-
cę IT – weryfikację zgodności z wymagania-
mi, identyfikację błędów i usterek oraz dostar-
czy rekomendacji czy zaleceń, które – wdrożo-
ne przez dostawcę – ulepszą jakość prac.
Audyt – ale co to jest?
Zgodnie z definicją audyt jest oceną i weryfika-
cją pewnych hipotez. W kontekście projektu IT
hipotezą taką może być:
• zarządzanie projektem zgodnie z określo-
nym standardem;
dzi w pracach projektowych; rzenia i zarządzania dokumentacją to
• kod źródłowy zgodny ze standardami (np. te, które były deklarowane w umowie/
zgodny z wytycznymi kodowania w Java). uzgodnieniach;
• czy format dokumentów jest zgodny z za-
W jakim celu wykonuje się audyt? Powody łożeniami;
mogą być następujące: • czy jakość rozumiana jako kompletność,
jednoznaczność, spójność, przejrzystość
• by upewnić się, że rzeczywiste prace re- jest zachowana;
alizowane w ramach projektu odpo- • czy obieg dokumentacji jest spójny z wy-
wiadają zadeklarowanym w kontrakcie, maganiami etc.
a ich jakość spełnia wymagania klienta;
• by sprawdzić, czy jakość poszczególnych Pytania te muszą zostać zadane – niekoniecz-
produktów odpowiada zapewnieniom nie dosłownie: większość tzw. dowodów zbie-
dostawcy i oczekiwaniom klienta; ra się podczas wywiadów i obserwacji – a od-
• by ujawnić problemy występujące w róż- powiedzi zanotowane celem dalszej analizy.
nych obszarach projektu i móc je wyeli- Nieraz obserwacja dostarcza więcej informa-
minować. cji, niż słowa – ponieważ umożliwia obserwa-
Audyt
Audyt – ocena danej osoby, organizacji, systemu, procesu, projektu lub produktu. Audyt jest
przeprowadzany w celu upewnienia się co do prawdziwości i rzetelności informacji, a także
oceny systemu kontroli wewnętrznej. Celem audytu jest wyrażenie opinii na temat osoby/
organizacji/systemu itd. w ramach oceny w oparciu o przeprowadzone testy.
Audyt polega na ocenie przez kompetentny i niezależny zespół audytujący, czy dany przedmiot
audytu spełnia wymagania. Zespół audytujący składa się z jednego lub więcej audytorów.
Celem audytu może być wery�kacja, czy cel wyznaczony przez organizację audytowaną został
osiągnięty lub czy jej działania są zgodne z zaakceptowanymi standardami, statusem czy prak-
tykami. Audyt ocenia także procedury kontrolne celem stwierdzenia, czy przedmiot audytu tak-
że w przyszłości będzie odpowiadał uzgodnionym do stosowania wymaganiom. Oprócz oceny
wskazuje także zalecenia zmian w procedurach, w tym sprawdzających oraz w politykach.

66 03/2010

cję rzeczywistych zachowań, wyników i prak-
tyk, a nie teorii czy pobożnych życzeń.
Postawione powyżej przykładowe pytania
kontrolne nie wydają się szczególnie skompli-
kowane. Czy zatem rzeczywiście konieczne jest
zlecanie audytu instytucji zewnętrznej? Czy or-
ganizacja klienta nie jest w stanie samodzielnie
wykonać oceny prac dostawcy?
Odpowiedź brzmi – może i nie może. De-
cyzja zależy w dużym stopniu od celu posta-
wionego przed audytem, zależności pomię-
dzy klientem a dostawcą, zasad obowiązują-
cych w instytucji klienta. W przypadku gdy
klient ma uzasadnione wątpliwości co do ja-
kości prac dostawcy i przestrzegania przez
niego ustaleń umowy, wskazane jest zlece-
nie audytu zewnętrznego. Dlaczego? Ponie-
waż wyniki takiego audytu będą obiektyw-
ne i klient uniknie posądzeń o próbę mani-
pulacji.
Wspomnieliśmy o audycie zewnętrznym
– jest i wewnętrzny, czyli audyt przeprowa-
dzany przez ludzi z organizacji klienta. Au-
dyt taki ma sens, jeżeli zespół audytujący po-
siada kwalifikacje odpowiednie do postawio-
nego celu i jest w stanie rzetelnie ocenić dany
przedmiot. Często audyt wewnętrzny jest je-
dynie pierwszą fazą całościowej procedury au-
dytu, mającą na celu zidentyfikowanie podsta-
wowych zagrożeń, braków i usterek występu-
jących w określonych procesach, infrastruk-
turze, produktach etc. Zazwyczaj zakończe-
nie procedury audytu wewnętrznego wiąże się
z podjęciem decyzji o zamówieniu całościowe-
go audytu informatycznego u zewnętrznej wy-
specjalizowanej firmy.
Audyt zewnętrzny przeprowadzany jest
znacznie sprawniej niż wewnętrzny, jako że or-
ganizacje zajmujące się tym zawodowo mają
doświadczenie i metodologię pozwalającą na
znaczne skrócenie procedury audytu. Bardzo
istotną cechą audytu zewnętrznego jest brak
ryzyka stronniczości – gdyż dokonywany jest
przez niezależną instytucję – dzięki czemu wy-
niki oceny lepiej i pełniej oddają stan rzeczywi-
sty. Rekomendacje audytorów zewnętrznych są
też z reguły trafniejsze (co wynika głównie z do-
świadczenia) i umożliwiają realne usprawnie-
nie wadliwych obszarów.
Rodzaje audytów to nie tylko wewnętrzny
i zewnętrzny – audytów w IT jest wiele (ram-
ka), w zależności od postawionego celu i tego,
co zlecający ocenę chce osiągnąć.
Wiemy już, czym jest audyt, przejdźmy teraz
do tego, jak go przygotować i wykonać.
Procedura audytu
Przygotowanie i zakres audytu
Audyt, podobnie jak każde przedsięwzięcie,
musi zostać odpowiednio zaplanowany i przy-
gotowany. Etapy realizacji audytu można okre-
ślić poprzez następujące punkty:
www.sdjournal.org
Audyt techniczny
• Określenie celu i zakresu audytu. Zlecający audyt dokonuje wyboru jednostki au-
dytującej. Audytorzy powinni pochodzić z fir-
Czynność ta należy do organizacji zlecającej my specjalizującej się w danym typie audytu –
audyt i polega na określeniu, co ma być przed- lub posiadający odpowiednie kompetencje, by
miotem oceny oraz na podstawie jakich kryte- taką ocenę wykonać. Zdarza się, że audyt nie jest
riów będzie ona wykonywana. Wskazane jest realizowany przez firmę konsultingową, zajmu-
też sprecyzowanie produktów prac (np. ra- jącą się tylko i wyłącznie wykonywaniem audy-
portów). tów. W przypadku np. opisywanego tu audytu
technicznego projektu IT, klient może zlecić au-
• Wybór jednostki audytującej. dyt innemu dostawcy IT – przy założeniu, że:
Audytów jest wiele...
Oto wybrane rodzaje audytów związane z branżą IT.
• Audyt bezpieczeństwa danych (Technicznej infrastruktury) – ma za zadanie zde�niowanie
istniejących zagrożeń i słabych punktów systemu zarządzania bezpieczeństwem infor-
macji �rmy oraz oszacowanie ryzyka operacyjnego, na jakie narażona jest organizacja
klienta. W wyniku audytu powinny zostać też przedstawione rekomendacje w zakresie
bezpieczeństwa informacji oraz propozycje możliwych rozwiązań, które mogą się przy-
czynić do podniesienia bezpieczeństwa informacji �rmy oraz do zagwarantowania płyn-
ności procesów biznesowych. Podstawą audytu jest zwykle norma PN-I-07799-2:2004.
• Audyt informatyczny – proces zbierania i oceniania dowodów w celu określenia, czy sys-
tem informatyczny i związane z nim zasoby właściwie chronią majątek, utrzymują integral-
ność danych i dostarczają odpowiednich i rzetelnych informacji, osiągają efektywnie cele or-
ganizacji, oszczędnie wykorzystują zasoby i stosują mechanizmy kontroli wewnętrznej, tak
aby dostarczyć rozsądnego zapewnienia, że osiągane są cele operacyjne i kontrolne, oraz że
chroni się przed niepożądanymi zdarzeniami lub są one na czas wykrywane, a ich skutki na
czas korygowane. Normami często stosowanymi w audytach informatycznych są:
• ISO 9001;
• ITIL;
• COBIT.
Normą wyspecjalizowaną w zakresie bezpieczeństwa informatycznego, według której czę-
sto prowadzi się audyty, jest ISO/IEC 27001. Towarzyszącą normą służącą do budowania sys-
temów zarządzania bezpieczeństwem informacji jest ISO/IEC 27002.
• Audyt techniczny – wery�kacja realizacji projektu zgodnie z umową (warunkami wskaza-
nymi przez zlecających projekt lub innych udziałowców); może być wykonywany w każ-
dym czasie podczas trwania projektu.
• Audyt technologiczny – ocena rzeczywistych możliwości wykorzystania technologii w �r-
mie. Audyt technologiczny to rodzaj kontroli planów wdrożeniowych, kontroli niezależ-
nej, udokumentowanej, opartej o określone kryteria. Audyt ten wiąże się z pytaniami:
• jakie są inne technologie w danej dziedzinie?;
• jaki jest poziom rozwoju ocenianych technologii?;
• jaki stopień innowacyjności posiada technologia?.
Audyt technologiczny może być: opiniujący, oceniający lub kontrolny.
• Audyt oprogramowania – polega na analizie stanu oprogramowania zainstalowanego
w �rmie, uporządkowaniu i uzupełnieniu brakujących licencji oraz wdrożeniu procedur
usprawniających zarządzanie oprogramowaniem.
Na czym się opierać...
• COBIT (Control Objectives for Information and related Technology) – standard opracowa-
ny przez ISACA oraz IT Governance Institute, zbiór dobrych praktyk z zakresu IT Governan-
ce, które mogą być wykorzystywane w szczególności przez audytorów systemów infor-
matycznych. COBIT 4.1 opisuje 34 wysokopoziomowe procesy, które obejmują 210 celów
kontrolnych pogrupowanych w czterech domenach:
• planowanie i organizacja (Planning and Organization);
• nabywanie i wdrażanie (Acquisition and Implementation);
• dostarczanie i wsparcie (Delivery and Support);
• monitorowanie i ocena (Monitoring and Evaluation).
• ITIL (Information Technology Infrastructure Library) –- kodeks postępowania dla działów infor-
matyki. Zbiór zaleceń, jak efektywnie i skutecznie oferować usługi informatyczne. Podstawą
koncepcji ITIL jest zde�niowanie procesów, które powinny funkcjonować w ramach organi-
zacji świadczącej usługi IT. ITIL pozwala na modelowanie procesów zarówno w organizacjach
komercyjnych (np. �rmy komputerowe, programistyczne), jak i niekomercyjnych (agencje rzą-
dowe itp.), niezależnie od wielkości �rmy, typu organizacji czy też posiadanych narzędzi. Każ-
dy proces powinien posiadać zde�niowane role i odpowiedzialności.
67
 Praca w zespole

• dostawca ów nie jest powiązany z do- nie ma przymusu angażowania wy- cele audytu. Zespół audytujący musi skła-
stawcą poddawanym audytowi; specjalizowanej firmy audytującej. dać się z ludzi będących w stanie ocenić da-
• pracownicy firmy, która będzie reali- • Dobór zespołu audytującego ny przedmiot – dlatego też zwykle audyt re-
zować audyt, posiadają kwalifikacje i alizowany jest przez kilku audytorów, przy
niezbędne umiejętności w zakresie Na audytorach spoczywa odpowiedzialność czym każdy zajmuje się inną specjalnością.
prowadzenia audytu; za proces obiektywny, niezależny i wiary-
• sam dostawca dysponuje zasobami godny. Zgromadzenie dowodów obiektyw- • Analiza informacji wejściowych
i mechanizmami umożliwiającymi nych, pomoc w wykryciu przyczyn źródło-
poprawne wykonanie oceny; wych, informacja zwrotna, sugestie doty- Polega na zebraniu przez zespół audytujący
• klientowi nie zależy na uzyskaniu czące doskonalenia procesów, zasugerowa- danych stanowiących podstawę do wykony-
certyfikatu z wykonanego audytu i nie działań korygujących to podstawowe wania oceny (kryteriów audytu) i opracowa-
niu ich w takiej postaci, by mogły służyć ja-
Standardy audytu systemów informatycznych (IS Auditing Standards) ko mechanizmy przeprowadzania audytu.
Czyli – jeżeli audyt dotyczy oceny procesu
• 010 Prawa i powinności audytu testowania wewnętrznego (funkcjonalnego)
Obowiązki, uprawnienia i odpowiedzialność obszaru działania realizującego funkcję audytu dostawcy, danymi wejściowymi będą np.:
systemów informatycznych mają być odpowiednio udokumentowane w dokumencie regu-
• plan projektu – z uwzględnieniem
lującym prawa i powinności audytu lub w umowie na jego przeprowadzenie.
czasu przeznaczonego na testy, by
• 020 Niezależność skonfrontować go następnie z rze-
We wszystkich sprawach związanych z audytowaniem audytor systemów informatycznych musi czywistym czasem trwania testów
być niezależny od poddawanych audytowi, zarówno co do stanowiska, jak i postępowania. oraz zapisami planu testów;
• 020.020 Powiązania organizacyjne
• plan testów (wraz z wybranym po-
Funkcja audytu systemów informatycznych musi być wystarczająco niezależna od audyto- dejściem do testów np. black box,
wanego obszaru, aby umożliwić obiektywne prowadzenie audytu. podejście oparte na wymaganiach;
harmonogramem testów, składem
• 030 Standardy i etyka zawodowa zespołu testującego, kryteriami
Audytor systemów informatycznych jest zobowiązany do stosowania się do Kodeksu Etyki
wejścia/wyjścia testów);
Zawodowej Stowarzyszenia do spraw audytu i kontroli systemów informatycznych (ISACA –
Information Systems Audit and Control Association). • projekt testów (czyli zbiór przypad-
ków i scenariuszy testowych – ana-
• 030.020 Należyta staranność zawodowa lizowany celem identyfikacji pokry-
Wobec wszelkich aspektów pracy Audytora Systemów Informatycznych obowiązuje należy- cia funkcjonalności testami);
ta zawodowa staranność i przestrzeganie odpowiednich standardów audytu.
• wykaz narzędzi stosowanych do za-
• 040 Kompetencje rządzania testami i wspierania rapor-
Audytor systemów informatycznych ma być kompetentny w zagadnieniach technicznych, towania (by określić, czy narzędzia
posiadając umiejętności i wiedzę niezbędną do wykonywania pracy audytorskiej. owe są rzeczywiście wykorzystywane
w procesie testowym i w jakim stop-
• 040.020 Ustawiczne szkolenie zawodowe
niu);
Audytor systemów informatycznych ma utrzymywać kompetencje dotyczące zagadnień
technicznych poprzez właściwe i ustawiczne szkolenie zawodowe. • dokumentacja procedur – np. obsłu-
gi zgłoszeń błędów, żądań zmian etc.
• 050 Planowanie
Audytor Systemów Informatycznych powinien planować prace związane z audytem sys- Informacje zawarte w danych wejściowych
temów informatycznych pod kątem realizacji celów audytu oraz zgodnie z odpowiednimi
należy przetworzyć celem ustalenia punk-
standardami przeprowadzania audytów.
tów kontroli (tzn. istotnych elementów pro-
• 060 Wykonywanie prac audytowych cesu, które będą poddawane audytowi), któ-
re w następnej kolejności umożliwią opraco-
Personel zajmujący się audytem systemów informatycznych ma być odpowiednio nadzorowany, aby wanie formularzy, list kontrolnych przezna-
zapewnić, że cele audytu są spełnione oraz że są spełnione stosowne, zawodowe standardy audytu.
czonych do dalszego wykorzystania już pod-
• 060.020 Dowody czas przeprowadzania audytu.
Zadaniem Audytora Systemów Informatycznych podczas przeprowadzania audytu jest zgro-
madzenie wystarczających, wiarygodnych, odpowiednich (relewantnych) i użytecznych do- • Opracowanie harmonogramu audytu
wodów, tak by efektywnie zrealizować zadania audytu. Wyniki audytu oraz wnioski powinny
być poparte odpowiednią analizą i interpretacją tychże dowodów.
Audyt nie może odbywać się ad hoc, bez ła-
• 070 Raportowanie du i składu, audytorzy nie mogą biegać bez-
Zadaniem Audytora Systemów Informatycznych jest dostarczenie określonym odbiorcom ładnie po całej placówce, odpytując raz jedną
odpowiednio sformowanego raportu dotyczącego wykonanych prac audytowych. Raport z osobę, raz drugą. Plan przeprowadzania po-
audytu ma przedstawiać obszar, cele, okres oraz rodzaj i zakres wykonanych prac audyto- szczególnych działań audytowych powinien
wych. Raport ma wskazywać organizację, planowanych odbiorców raportu oraz wszelkie za-
być jasno określony i zakomunikowany au-
strzeżenia co do jego obiegu. Raport ma przedstawiać wyniki, wnioski i rekomendacje oraz
wszelkie zastrzeżenia lub uwarunkowania audytora wobec audytu. dytowanym przed rozpoczęciem oceny.
Harmonogram uwzględnia wykonanie
• 080 Dalszy tok działań wszystkich zaplanowanych działań audytowych,
Audytor systemów informatycznych ma domagać się i oceniać stosowne informacje o wcześniej- przez wszystkie osoby wykonujące ocenę i dla
szych wynikach, wnioskach i rekomendacjach, aby określić, czy zostały podjęte na czas właściwe
wszystkich obszarów/przedmiotów oceny. Każ-
działania.
dy dzień audytu powinien rozpoczynać się spo-

68 03/2010

tkaniem otwierającym, które angażuje uczestni-
ków audytu (zarówno ze strony audytującego,
audytowanego, jak i klienta) i polega głównie na
przedstawieniu planu działań na dany dzień.
Podobnie – każdy dzień audytu kończy się
spotkaniem zamykającym, na którym przed-
stawiane są wyniki dotychczasowej oceny,
wynikłe problemy, uwagi, spostrzeżenia.
• Przygotowanie list kontrolnych
Na podstawie danych wejściowych – do-
kumentacji, informacji ustnych – audytor
opracowuje listy kontrolne i formularze. Po-
winny one zawierać co najmniej:
• pytanie kontrolne;
• referencję do dokumentu związanego/
punktu normy, który jest weryfikowa-
ny za pomocą danego pytania;
• pole do odnotowania uwag i spo-
strzeżeń.
Przykładowe pytania kontrolne (dotyczy au-
dytu procesu testowania):
• jakie etapy testowania wykonuje się
w ramach projektu;
• na czym oparte są scenariusze i przy-
padki testowe;
• w jaki sposób zapewnione jest wymaga-
ne pokrycie funkcjonalności testami;
• w jaki sposób wykonywane są testy
i raportowane ich wyniki.
Jak widać, pytania kontrolne są otwarte –
czyli umożliwiają audytowanemu udziele-
nie swobodnej odpowiedzi, bez ograniczania
możliwości wypowiedzi i narzucania czy su-
gerowania odpowiedzi właściwej. Pytanie ty-
pu: czy wykonujecie testy zgodnie z planem te-
stów nie jest pytaniem właściwym, jako że
Rysunek 1. Plan audytu
www.sdjournal.org
Audyt techniczny
Przykład – określenie celu i zakresu audytu dotyczącego procesu
wytwórczego dostawcy
Cel:
Ocena zgodności procesu wytwórczego z ustaleniami umowy i deklarowanym w DIP podej-
ściem do zarządzania projektem.
Zakres prac:
• identy�kacja etapów procesu wytwórczego;
• identy�kacja mechanizmów kontroli jakości w poszczególnych etapach procesu wy-
twórczego;
• wery�kacja kompetencji osób realizujących prace rozwojowe;
• wery�kacja podejścia do planowania prac przez dostawcę;
• analiza procesu dokumentacji realizacji prac przez dostawcę. Sposób dokumentowania
prac i zarządzanie dokumentacją;
• określenie wymagań jakościowych i sposoby wery�kowania ich realizacji;
• analiza zagrożeń i potencjalnych ataków oraz uwzględnienie funkcjonalności zapewnia-
jących ochronę przed zidenty�kowanymi zagrożeniami. Zapewnienie bezpieczeństwa
w ramach implementacji funkcjonalności;
• analiza procesu testowania aplikacji;
• identy�kacja zabezpieczenia kodu przed utratą jego poufności;
• identy�kacja wymagań związanych z dostarczeniem produktu odbiorcy i utrzymaniem
produktu;
• wery�kacja planu reagowania na zgłoszone problemy z funkcjonowaniem oprogramo-
wania.
Oczekiwane wyniki prac:
• stwierdzone nieprawidłowości wraz ze wskazaniem ich potencjalnego wpływu na jakość
i bezpieczeństwo oprogramowania;
• rekomendowane działania korekcyjne wraz z uzasadnieniem i wskazaniem priorytetu.
Rola audytora wiodącego
Zadaniem audytora wiodącego jest opracowanie planu audytu. Plan ten powinien
uwzględniać informacje dotyczące celu audytu, dokumentów odniesienia, zakresu au-
dytu, ram czasowych (przy czym audyt nie powinien wybiegać poza godziny pracy au-
dytowanych).
Audytor wiodący dokonuje podziału pracy pomiędzy członków zespołu. Wszyscy au-
dytorzy przed przystąpieniem do audytu są zobowiązani zapoznać się z dokumentacją
dotyczącą obszarów poddawanych ocenie oraz opracować niezbędne formularze i listy
kontrolne.
69
 Praca w zespole

Tabela 1. Harmonogram audytu – dzień 1

Temat/ Zakres audytu Kryterium Przed- Audytorzy Godzina
obszar odniesienia stawiciel od
ze strony do
klienta
Spotkanie Przedstawienie planu audytu, opis wykonywanych działań audy- Plan audytu Odpowie- Zespół audy- 09:00 – 09:30
otwiera- towych. dzialny za towy
jące realizację
audytu
Analiza ar- Analiza adekwatności zastosowanej architektury do celu stawiane- Dokumentacja Audytor ds. 09:45 – 10:15
chitektu- go systemowi. architektury architektury
ry rozwią-
Analiza podziału przetwarzania informacji pomiędzy poszczególnymi Dokumentacja Audytor ds. 10:15 – 11:00
zania
aplikacjami. Wery�kacja mechanizmów wymiany informacji pomię- architektury architektury
dzy poszczególnymi aplikacjami i zabezpieczenia danych w trakcie Specy�kacja in-
transferu Wery�kacja mechanizmów wymiany informacji pomiędzy tegracji
danym systemem a innymi systemami informatycznymi.
Wery�kacja optymalności zapisu danych w systemie. Audytor ds. 11:00 – 12:00
architektury

Wery�kacja efektywności zarządzania systemem w kontekście je- Audytor ds. 12:15 – 13:00
go architektury. architektury
Przerwa 13:00 – 14:00
Wery�kacja zapewnienia spójności przetwarzania danych w ra- Audytor ds. 14:00 – 14:30
mach zastosowanej architektury. architektury
Identy�kacja zagrożeń związanych z poszczególnymi komponen- Audytor ds. 14:30 – 15:00
tami rozwiązania i z powiązaniami pomiędzy tymi komponentami. architektury
Wery�kacja mechanizmów logowania zdarzeń. Audytor ds. 15:00 – 15:25
architektury
Zarządzanie zabezpieczeniami (w tym zarządzanie mechanizmami Audytor ds. 15:25 – 16:00
kryptogra�cznymi). architektury
Wery�kacja komponentów sprzętowych wchodzących w skład sys- Audytor ds. 16:00 – 16:30
temu i ich kon�guracja. architektury
Proces wy- Identy�kacja etapów procesu wytwórczego Plan projektu Audytor ds. 09:45 – 10:15
twórczy DIP zarządzania
dostawcy procesem
Identy�kacja mechanizmów kontroli jakości w poszczególnych Plan projektu Audytor ds. 10:15 – 11:00
etapach procesu wytwórczego Plan zarządza- zarządzania
nia jakością procesem
Wery�kacja podejścia do planowania prac przez dostawcę Plan projektu Audytor ds. 11:00 – 11:45
DIP zarządzania
procesem
Analiza procesu dokumentacji realizacji prac przez dostawcę Plan projektu Audytor ds. 11:45– 12:30
DIP zarządzania
procesem
Wery�kacja kompetencji osób realizujących prace rozwojowe Plan projektu Audytor ds. 12:30 – 13:00
Plan zarządza- zarządzania
nia zasobami procesem
Przerwa 13:00 – 14:00 Project Manager
Test Manager
Analityk ze stro-
ny dostawcy
Określenie wymagań jakościowych i sposoby wery�kowania ich re- Plan zarządza- Audytor ds. 14:00 – 15:00
alizacji nia jakością zarządzania
procesem
Analiza procesu testowania aplikacji Plan projektu Audytor ds. 15:00 -
Plan testów zarządzania 16:00
procesem
Wery�kacja planu reagowania na zgłoszone problemy z funkcjo- Plan zarządza- Audytor ds. 16:00 – 16:30
nowaniem oprogramowania nia jakością zarządzania
procesem
Spotka- Potwierdzenie wykonanego planu audytu, opis wykonywanych Audytor ds. 16:30 – 17:00
nie zamy- działań audytowych. architektury
kające ko- Ustalenie spostrzeżeń z przeprowadzonego audytu. Opracowanie Audytor ds.
niec audy- rekomendacji. zarządzania
tu dnia 1 procesem

70 03/2010
 Audyt techniczny

sugeruje odpowiedź. Audytor powinien sa-
modzielnie ocenić zgodność stanu rzeczy na
podstawie udzielonych, pośrednich odpowie-
dzi i własnych obserwacji. Nie wystarcza więc
tylko pytać – ustne deklaracje należy zwery-
fikować np. w przypadku pytania: jakie na-
rzędzia służą do zarządzania testami, należy
sprawdzić, czy rzeczywiście takie narzędzie
jest wykorzystywane. Jak? Po prostu prosząc
audytowanego o pokazanie owego narzędzia
na stacji roboczej i wglądzie w jego zawartość
(repozytorium testów).
• Przeprowadzenie audytu i zbieranie danych
Przeprowadzenie audytu musi opierać się na
konkretnych podstawach, by uzyskane od-
powiedzi pozwalały jednoznacznie i rzetel-
nie ocenić dany problem. Audytor przepro-
wadza wywiady i dokonuje obserwacji, po-
sługując się opracowanymi przez siebie for-
mularzami i listami kontrolnymi. Doku-
menty te zawierają pytania kontrolne doty-
czące każdego elementu istotnego dla doko-
nania oceny – audytor przeprowadza wy-
wiad, opierając się na owych pytaniach, w ra-
zie konieczności już w trakcie dyskusji z au-
dytowanym, dodając nowe pytania i uwa-
gi oraz odnotowując uzyskane odpowiedzi.
Wypełnione listy kontrolne służą następnie
do opracowania wyników – czyli stwierdze-
nia, które z elementów przedmiotu audytu
są zgodne z założeniami, a gdzie wystąpiły
niezgodności.
• Analiza i opracowanie wyników
Zebrane w trakcie audytu informacje nale-
ży poddać analizie celem określenia, czy stan
rzeczy odpowiada wymaganiom i założeniom
przyjętym dla oceny. Przykładowo, jeśli kry-
terium oceny dla testów funkcjonalnych jest
używanie narzędzia JIRA do zarządzania błę-
dami, a w wyniku wywiadu okazało się, iż sto-
sowane jest inne narzędzie, należy wykazać to
jako niezgodność i umieścić w raporcie koń-
cowym z audytu. Zalecenia dotyczące usta-
leń z audytu opisane są szczegółowo w punk-
cie 6.5.5 normy ISO/DIS 19011 Opracowanie
ustaleń z audytu. Ustalenia z audytu dotyczą-
cego zgodności i niezgodności oraz wspierają-
ce je dowody powinny być zapisywane; każde
spostrzeżenie, informacje zdobyte w oparciu
o obserwację czy uzyskane w rozmowie z au-
dytowanym powinny być zanotowane. Powód
jest prosty – pamięć ludzka jest zawodna, i na-
wet jeżeli audytor doskonale pamięta przebieg
wywiadu dziś, może nie być w stanie przypo-
mnieć go sobie jutro. A informacje z wywia-
dów czy obserwacji są podstawą do opracowa-
nia raportu końcowego z wyników.
W przypadku wykrytych niezgodności au-
dytor powinien określić ich priorytet, czy-
li stopień, w jakim wpływają na jakość da-
nych prac. Priorytety mogą być określane na-
stępująco:
• niski – niezgodność mająca znikomy
wpływ na jakość procesu/produktu;
• normalny – niezgodność wpływająca ne-
gatywnie na jakość procesu/produktu,
lecz nie krytyczna;
• krytyczny – krytyczne uchybienie w zało-
żeniach polityki jakości, rażący błąd etc.
Niezgodności o priorytecie niskim nieko-
niecznie muszą być usuwane, lub przynajm-
niej nie w pierwszej kolejności. Niezgodno-
ści krytyczne powinny być wyeliminowane
jak najszybciej – w ściśle określonym termi-
nie. Usunięcie niezgodności jest komuniko-
wane klientowi i może być potwierdzone ko-
lejnym audytem (np. jeżeli wykryto znaczną
liczbę niezgodności krytycznych).
Analiza wyników audytu to nie tylko wy-
kazanie zgodności i niezgodności – to rów-
nież określenie zaleceń i rekomendacji służą-
cych udoskonaleniu wadliwych procesów czy
produktów. Rekomendacje nie są przymu-
sem, a ich wdrożenie obligatoryjne dla orga-
nizacji zlecającej audyt – mogą jednak w zna-
czącym stopniu usprawnić działanie instytu-
cji czy wybranego obszaru.
• Spotkanie zamykające i raport dla klienta
Spotkanie zamykające to ostatni punkt au-
dytu. Może odbyć się dopiero po wykonaniu
wszystkich zaplanowanych działań audyto-
wych, przeanalizowaniu wyników i opraco-
waniu raportu końcowego.
Niezgodności wykryte podczas audytu są
komunikowane osobom odpowiedzialnym
za audytowany obszar oraz zapisywane przez
audytora wiodącego (na podstawie informacji
uzyskanych od pozostałych audytorów) w od-
powiednim dokumencie np. Protokole nie-
zgodności.
Spotkanie zamykające prowadzone jest przez
audytora wiodącego. Podczas tego spotkania
omawiane są ustalenia, wnioski z audytu oraz
mocne i słabe strony przedmiotu oceny.
Problemem, który może wystąpić w trakcie
spotkania zamykającego, jest tzw. czynnik ludz-
ki i reakcje na krytykę. Podczas wywiadów i ob-
serwacji audytorzy są neutralni, skupiają się na
zadawaniu pytań i wysłuchiwaniu odpowie-
dzi bez oceniania czy wyrażania własnej opinii
bądź krytycznych uwag – spotkanie zamykają-
ce zmienia ten stan rzeczy: polega na jasnym,

Tabela 2. Lista kontrolna dla procesu testowania

L.p. Pytanie
1 Kto zarządza procesem testowania?
2 Kto jest odpowiedzialny za przygotowa- Plan testów 4. Odpowiedzialności i
nie projektu testów?
3 Na jakiej podstawie opracowuje się sce-
nariusze i przypadki testowe?
4 Gdzie ewidencjonowane są scenariusze
i przypadki testowe?
5 Kto odpowiada za aktualizację i utrzy-
mywanie projektu testów?
6 Jak wykonywane są testy?
7 W jaki sposób raportowane są błędy w
aplikacji?
8 Gdzie raportowane są błędy?
Referencja
Plan testów 4. Odpowiedzialności i
uprawnienia
uprawnienia
Plan testów 6. Podstawy testów
Plan testów 8. Narzędzia
Plan testów 4. Odpowiedzialności i
uprawnienia
Plan testów 5. Podejście do testów
DIP
Plan testów 9. Raportowanie
Plan testów 8. Narzędzia
Plan testów 9. Raportowanie
Komentarz
Odp. Test manager - Uwaga – zgodne
Odp. Odpowiedzialność - Test manager
Wykonanie – zespół QA
Uwaga – zgodne
Odp. Specy�kacja projektowa.
Uwaga – zgodne lecz brak odniesienia do danych testowych
(rekomendacja)
Odp. TestLink
Uwaga – zgodne
Odp. Tester odpowiedzialny za utworzenie
Uwaga – zgodne
Odp. Technika black box, na postawie scenariuszy
Uwaga – zgodne
Odp. Po zakończeniu cyklu testów
Uwaga – niezgodne z Plan testów 9. Raportowanie. W planie
jest: „niezwłocznie po znalezieniu błędu”
Odp. JIRA
Uwaga – zgodne.
Brak integracji z TestLink (rekomendacja).

www.sdjournal.org 71
 Praca w zespole

dosłownym i popartym dowodami wykazaniu nie kontrola, a proces z założenia mający na • Weryfikacja skuteczności działań kory-
braków, niezgodności i usterek. Nie wszyscy po- celu doskonalenie organizacji. Tu nie szu- gujących
trafią przyjąć krytykę bez emocji i prób udo- ka się odpowiedzialnych, winnych i nie oce-
wadniania swoich racji. Zdarza się, iż audytowa- nia – celem jest wskazanie miejsc, które wy- Spotkanie zamykające audyt skutkowało usta-
ny reaguje na wytknięte błędy agresją – dlatego magają ulepszenia i dostarczenie obiektyw- leniem pewnych dalszych działań, które pole-
szczególnie ważne jest zebranie i przedstawie- nej informacji zwrotnej o skali i rodzaju nie- gają na usunięciu zaistniałych niezgodności.
nie niepodważalnych dowodów, faktów wystą- zgodności. Za wykonanie tych działań w ściśle określo-
pienia niezgodności. Audytor nie stawia wnio- Spotkanie zamykające to również ustalenie nym terminie odpowiedzialni są wyznacze-
sków na podstawie swoich przeczuć czy insynu- koniecznych działań korygujących i określe- ni pracownicy (w tym przypadku dostawcy
acji – lecz na postawie faktów, których audyto- nie terminów ich wykonania. Niezgodności IT). Wyniki prac korygujących powinny być
wany nie podważy. zidentyfikowane jako krytyczne lub ważne dla zakomunikowane zespołowi audytującemu
Audytor nie może obawiać się przekaza- jakości procesu powinny zostać usunięte i pod- i klientowi – a ich poprawność i kompletność
nia swojej informacji zwrotnej – audyt to dane kontroli zespołu audytowego. zweryfikowana.
Audyt może być uważany za zakończony
po usunięciu i potwierdzeniu poprawności
Trochę psychologii... wszystkich niezgodności, które zostały prze-
Perspektywa audytu może budzić w pracownikach dostawcy obawy i poczucie zagrożenia.
Audyt nie jest kontrolą, nie polega na doszukiwaniu się błędów i niedociągnięć ze strony au- kazane do korekty.
dytowanego – jednak uczestnicy audytu mogą odczuwać presję i stres, wynikające z poczu-
cia, iż są oceniani. Często audyt odbierany jest jako próba podważenia kompetencji osób au- Podsumowanie
dytowanych lub brak zaufania do rzetelności audytowanego. Audyt to nie kontrola, a audytorzy nie stawia-
To, czy ten problem zostanie rozwiązany, a audytowany nabierze zaufania do oceniających ją sobie za cel numer jeden pognębienie od-
i poczuje się w miarę komfortowo, w dużej mierze zależy od samego zespołu audytorów. Od
ich umiejętności i doświadczenia będzie zależało, czy uda im się nawiązać odpowiednie rela-
pytywanego i udowodnienie mu, że źle wy-
cje i zbudować dobry model współpracy z audytowanymi. Profesjonalny audytor nie stosu- konuje swoją pracę. Dobrze rozumiany au-
je technik, które polegają na przysłowiowym zapędzaniu przesłuchiwanego w kozi róg i łapaniu dyt, z wyraźnie postawionym celem i profe-
za słówka. Zadaniem audytora jest ocena stanu rzeczywistego, nie udowadnianie audytowa- sjonalnym przygotowaniem, pomoże udosko-
nemu, że się myli. Wytyczne odnoszące się do kompetencji personelu przeprowadzającego nalić organizację i wyeliminować błędy, któ-
audyt są przedmiotem punktu 7 normy ISO/DIS 19011 – Kompeten cje audytorów.
rych być może ktoś z wewnątrz danej orga-
Punkt ów mówi, że do prowadzenia audytów jakości należy zatrudniać personel umiejący
je realizować nie tylko z merytorycznego punktu widzenia – tzn. posiadający odpowiednie nizacji nigdy by nie odkrył. Zaangażowanie
kompetencje, znajomość branży, technik oceny dotyczących badania, sporządzania rapor- zewnętrznej firmy audytowej daje pewność,
tów, kierowania, planowania i organizowania. Równie istotne są cechy osobiste charaktery- że uzyskamy obiektywne i pozbawione pew-
zujące audytora – umiejętność skutecznej komunikacji interpersonalnej, dyplomacji, pracy nych uprzedzeń spojrzenie na funkcjonowa-
w zespole, asertywność i przede wszystkim etyczne postępowanie. Od predyspozycji i umie- nie naszej organizacji. Wyniki, które da au-
jętności interpersonalnych audytorów w znaczącym stopniu zależy, czy proces audytu bę-
dyt, będą pozbawione przekłamań i rzetelnie
dzie procesem interaktywnym i umożliwi osiągnięcie postawionych przed nim celów. Dla-
czego? Ponieważ wystraszony i zestresowany audytowany nie jest skory do współpracy. Aby oddadzą rzeczywisty stan rzeczy oraz praw-
porozumiewać się skutecznie, należy używać jasnych sformułowań, aktywnie i uważnie słu- dziwe problemy i zagrożenia – a znając je, ła-
chać, przejąć odpowiedzialność za prowadzenie rozmowy, jeśli jest taka potrzeba, porządko- twiej nam będzie je usunąć.
wać wypowiedzi chaotyczne, podtrzymywać sprzyjający klimat komunikacji. Audyt zewnętrzny może być też począt-
Bardzo ważną kwestią jest komunikacja – jasne poinformowanie audytowanych o celach i za-
kiem wdrażania własnych mechanizmów
kresie audytu może skutecznie wyeliminować negatywne reakcje – opór, kwestionowanie
audytu, złośliwość i agresja. doskonalenia w organizacji, która ów audyt
zleciła – bazując na już zdobytych doświad-
czeniach i obserwacji działań zawodowych
audytorów, firma może opracować i stoso-
Pojęcia wać podobne, w mniejszym zakresie lub
mniej sformalizowane, działania celem oce-
• Audyt – usystematyzowany, niezależny i udokumentowany proces uzyskania dowodu ny innych niż poddane audytowi procesy czy
z audytu i obiektywnej oceny w celu określenia, w jakim stopniu spełniono uzgodnione produkty. I stopniowo udoskonalać całość or-
kryteria audytu;
ganizacji.
• Audytor – osoba posiadająca kompetencje do przeprowadzenia audytu;
• Audytor wyznaczony do kierowania audytem określany jest audytorem wiodącym;
• Audytowany – organizacja, komórka, która jest audytowana;
• Kryteria audytu – zestaw polityk, procedur lub wymagań określonych jako odniesienie; KAROLINA ZMITROWICZ
• Niezgodność – niespełnienie ustalonych wymagań; Pracuje na stanowisku Analityka biznesowe-
• Wnioski z audytu – wynik audytu, przedstawiony przez zespół audytujący w Raporcie z audytu. go w �rmie Pro�-Data. Karolina specjalizuje się
obecnie w modelowaniu wymagań biznesowych
dla ubezpieczeń. Wcześniej pracowała jako Ma-
nager Quality Assurance w projektach informa-
W Sieci
tycznych w sektorze �nansowo – bankowym.
• www.audyty.pl – strona na temat audytów. Opisuje m.in. audyty informatyczne; Pro�-Data to producent oprogramowania spe-
• www.audyt.net – strona zawiera praktyczne informacje dla audytorów wewnętrznych, cjalizujący się w budowie dedykowanych rozwią-
a także narzędzia i wzorce dokumentów audytowych; zań informatycznych dla ubezpieczeń, bankowo-
• www.isaca.org/cobit – o�cjalna strona ISACA, informacje na temat COBIT;
ści i administracji publicznej. Firma posiada cer-
• ww.itil-officialsite.com – o�cjalna strona ITIL;
• http://www.ffiec.gov/ffiecinfobase/booklets/audit/audit_00a_roles_rRespons.html – role ty�kat jakości ISO 9001:2000 w zakresie produk-
i odpowiedzialności w audycie IT. cji oprogramowania.
Kontakt z autorem: karolina_zmitrowicz@wp.pl

72 03/2010
 Efektywność pracy
Klient,
który wie czego chce
Czyli sztuka zadawania pytań
Jeśli zdarza Ci się spotykać z osobami nietechnicznymi i musisz
pozyskiwać od nich konkretne informacje, aby móc sprawnie
implementować swoje zadania, to ten artykuł jest dla Ciebie. Skupiliśmy
się w nim na technice zadawania pytań, która ogólne informacje
pomaga przekuć na mierzalne konkrety.
Dowiesz się:
• Jak uzyskiwać potrzebne Ci konkrety z ogól-
nych informacji;
• Jak omijać impas w rozmowie.
Poziom
trudności
C
zy nie nurtuje Cię, dlaczego czę-
sto uważa się, że klient nie wie,
czego chce od {programistów |
analityków | liderów projektów | teste-
rów}? Z drugiej strony, dlaczego jest oczy-
wiste, że programiści zawsze wiedzą, cze-
go chcą od klienta? Z pewnością jesteśmy
bardzo przywiązani do takich przekonań,
zwłaszcza gdy wyrobiliśmy je sobie pod-
czas szeregu spotkań z osobami nietech-
nicznymi (oni naprawdę nie wiedzą, cze-
go chcą!). Chyba jednak zgodzisz się z na-
mi, że to jednostronne spojrzenie nie jest
do końca sprawiedliwe. Przypatrzenie obu
stronom komunikacji poszerzy naszą per-
spektywę.
Potrzebuję...
Gdy siedzisz naprzeciw klienta i nie wiesz,
co próbuje Ci przekazać, to powinieneś so-
bie uświadomić, że ma on jakąś potrze-
bę (w zależności od człowieka może być
to problem lub cel do osiągnięcia) i uwa-
ża, że technologie informatyczne na pew-
no mu w tym pomogą. Gdyby klient czegoś
nie potrzebował, to nie spotykałby się z To-
bą. Z tego względu prosimy Cię, abyś w trak-
74
Powinieneś wiedzieć:
• Tylko to, co już wiesz.
cie czytania tego artykułu przyjął następują-
ce założenia:
• Klient zawsze wie, czego chce – wie, że
chce rozwiązać jakiś problem, osiągnąć
jakiś cel, coś usprawnić;
• Klient nie zawsze wie, czego potrze-
buje – ponieważ jest skupiony przede
wszystkim na swoich procesach bizne-
sowych;
• Klient często nie zdaje sobie sprawy
z konsekwencji swoich oczekiwań –
gdyż jest ekspertem w obrębie swojej
działalności biznesowej, a nie w obsza-
rze technologii informatycznych.
Jeśli zgodzisz się na chwilę myśleć w ten
sposób, wspólnie poszukamy narzędzi,
które ułatwią pracę z klientem.
Po drugiej stronie lustra
Czy zastanawiałeś się kiedyś, jakby to było,
gdybyś budząc się pewnego dnia, ze zdzi-
wieniem zauważył, że przepadła gdzieś ta-
jemniczo cała twoja, z trudem zbierana,
wiedza informatyczna, wiedza o programo-
waniu, o systemach, że cała Twoja umiejęt-
ność pracy z komputerem sprowadza się do
wciskania przycisku Power i czasem Reset?
Jakby to było, gdybyś przeżył coś takiego?
Trwając w tej perspektywie, wytłumacz
nam, że chciałbyś, abyśmy stworzyli opro-
gramowanie, które będzie Twoim osobi-
stym organizerem. Opisz swoje oczekiwa-
nia dotyczące tej aplikacji. Czy to łatwe za-
danie, czy trudne? O jakich rzeczach bę-
dziesz mówił z tego IT-agnostycznego punk-
tu widzenia?
Prawdopodobnie opowiesz o:
• swoich wyobrażeniach;
• o tym, co widziałeś w aplikacjach po-
dobnego typu;
• o tym, co ktoś Ci powiedział na temat
aplikacji tego typu;
• o swoich problemach z papierowymi
organizerami;
• o swoich obawach związanych z przej-
ściem z organizera papierowego na
elektroniczny.
Chociaż większość klientów jest pewnie
o wiele bardziej wyedukowana w kontak-
cie z komputerem, to jednak to krótkie do-
świadczenie pozwoliło Ci spojrzeć na świat
oczami stereotypowego klienta. Jakbyś się
poczuł, gdybyśmy powiedzieli Ci, że nie
wiesz, czego chcesz? Pewnie uważałbyś,
że nie mamy racji, przecież Ty wiesz, cze-
go chcesz: chcesz mieć elektroniczny orga-
nizer i starasz się to wytłumaczyć najlepiej
jak potrafisz.
Po pierwszej stronie lustra
Wróćmy teraz do znajomej perspektywy
programisty. Gdybyś otrzymał zadanie do
zaimplementowania: Stworzyć elektroniczny
organizer, to chciałbyś dowiedzieć się czegoś
więcej: jak ma wyglądać? Jakie funkcjonal-
ności ma udostępniać? Jak konkretnie ma
działać? To jest sedno sprawy. Aby stwo-
rzyć oprogramowanie, potrzebujesz bar-
dzo konkretnych i szczegółowych informa-
cji, których klient Ci nie dostarcza. Dlacze-
go? Bo nie wie, że powinien. Opisuje swo-
je oczekiwania tak dobrze jak tylko potrafi.
03/2010

Dziwi go, że chciałbyś wiedzieć, czy zapiski
w organizerze powinny być trwale przecho-
wywane i jak długo, ile osób ma mieć dostęp
do organizera, czy organizer ma być używa-
ny na komputerze PC, notebooku, netbo-
oku, czy telefonie itd. Odpowiedzi na nie-
które pytania są dla klienta oczywiste. Czy
zapiski mają być przechowywane? Jasne, że
tak! Jak długo? Na zawsze! Inne pytania bu-
dzą u klienta zdziwienie, gdyż nie wiedział,
że są istotne podczas tworzenia oprogramo-
wania. Do momentu, gdy nie wyewoluuje
w ludziach umiejętność telepatii, zadawa-
nie pytań jest najlepszym sposobem na po-
znanie myśli innych osób.
Potęga pytań
Częstym zarzutem powtarzanym przez
użytkowników w kierunku programistów
jest to, że programiści na wszystkie prośby
o dodanie lub zmianę funkcjonalności ma-
ją tę samą odpowiedź: Nie da się! Użytkow-
nicy skarżą się, że o cokolwiek by nie prosili,
pierwsze, co słyszą, to odmowa. Łatwo mo-
żesz odczuć frustrację użytkowników: zwy-
czajnie wyobraź sobie, że przy każdej proś-
bie o podwyżkę słyszysz: Nie da się!
Zamiast takiej twardej odpowiedzi moż-
na zadać kilka pytań:
• Jak ważna jest ta funkcjonalność?
• O ile można przesunąć termin i zwięk-
szyć budżet projektu, aby ją zaimple-
mentować?
• Jak do tej pory radziłeś sobie z tym pro-
blemem?
Cała moc odpowiedniego pytania pole-
ga na tym, że nie mobilizuje użytkowni-
ka do konfrontacji, lecz do zastanowienia
się nad swoimi oczekiwaniami. Nie chodzi
o to, by ktoś kogoś przechytrzył, lecz o to,
by wspólnie poszukiwać najlepszych roz-
wiązań. Zadawanie pytań pozwala skupić
się na problemie zamiast na słownych prze-
pychankach.
W stronę konkretów
Gdybyśmy w codziennych rozmowach
chcieli operować na poziomie absolutnych
i mierzalnych konkretów, to doba musiała-
by trwać o wiele dłużej niż 24 godziny. Do-
datkowo w życiu codziennym niedopowie-
dzenia mają swój urok. Tracą go jednak, gdy
mowa o systemach informatycznych, któ-
re trzeba wykonać w ograniczonym czasie
i przy ograniczonym budżecie.
W trakcie rozmowy powinniśmy być
świadomi, że brak konkretów wynika ze
sposobu komunikowania się rozmówcy,
a nie z jego złej woli. Powinniśmy być rów-
nież świadomi nagminnie występujących
zakłóceń:
www.sdjournal.org
Klient, który wie czego chce
• usunięć, np.: Po wciśnięciu przycisku ne zachowanie sprawiło, że wyciągnąłeś
Generuj system od razu generuje ra- wnioski na temat działania systemu?
port – co to znaczy „od razu”? Jak dłu-
go ma trwać generowanie raportu? Po- Zadając odpowiednie pytania, możemy
między jakimi zdarzeniami mierzony jest stopniowo wydobywać cenne informa-
ten czas? Jak konkretnie ma wyglądać ra- cje z tego, co mówi klient lub użytkow-
port? Jakie informacje ma zawierać? Kto nik. Skąd zatem wiadomo, kiedy przestać
może wcisnąć przycisk Generuj? W jaki pytać? Wtedy, gdy informacje są komplet-
sposób system dostarcza raport? ne i jednoznaczne. Gdy na ich podstawie
• uogólnień, np.: Trzeba odbyć dziesięć można przystąpić do implementacji. Oczy-
spotkań – kto tak powiedział? Z czego wy- wiście podczas programowania mogą po-
nika ta konieczność? Co by się stało, gdy- jawić się dodatkowe pytania. Może oka-
byśmy odbyli osiem lub dziewięć spotkań? zać się, że wymagania nie zostały zebrane
• zniekształceń, np.: Myślałem, że tak to w wystarczająco konkretnej formie. W ta-
ma działać – co sprawiło, że tak pomyśla- kich przypadkach znów sięgamy po narzę-
łeś? Czy jakieś moje zachowanie? Co kon- dzie, jakim jest Sztuka Zadawania Pytań.
kretnie w moim zachowaniu sprawiło, że Warto wspomnieć również o jednej waż-
tak pomyślałeś? W jaki sposób to konkret- nej rzeczy: zanim zaczniesz zadawać pyta-
Usunięcia
Powstają, gdy rozmówca pomija część informacji niezbędnych do prawidłowego zrozumie-
nia przekazu.
• Interfejs ma być intuicyjny – po czym poznasz, że interfejs jest intuicyjny? Jakie są objawy in-
tuicyjnego interfejsu?
• Organizer nie działa tak, jak trzeba – co konkretnie nie działa? Jakie konkretne czynności
wykonujesz? Jakiego efektu się spodziewałeś? Jaki efekt otrzymałeś?
• Sortowanie ma być szybkie – jak długo maksymalnie może trwać sortowanie? Pomiędzy
którymi momentami należy przeprowadzić pomiar?
Uogólnienia
Powstają, gdy na podstawie niewielkiej liczby przesłanek rozmówca przedstawia daleko idą-
ce ogólne wnioski.
• Tego się nie da zaimplementować – na jakiej podstawie tak twierdzisz? Co konkretnie spra-
wia, że się nie da?
• Zawsze trzeba pisać testy jednostkowe – kto tak powiedział? Co się stanie, jeśli w przypad-
ku X lub Y nie napiszę testu jednostkowego? Czy istnieją okoliczności, w których można nie pi-
sać testu jednostkowego?
• Klienci nie wiedzą, czego chcą – którzy klienci? Po czym poznajesz, że nie wiedzą? Po czym
poznasz, że już wiedzą?
Zniekształcenia
Powstają wówczas, gdy rozmówca przekazuje informacje, których znaczenie jest niepo-
prawne.
• Widzę, że się nie rozumiemy – co dokładnie widzisz? W jaki sposób to, co widzisz, oznacza,
że się nie rozumiemy?
• Zbieranie wymagań jest zbędne – które konkretnie elementy procesu zbierania wymagań
uważasz za zbędne? Na jakiej podstawie? Co należałoby w nich zmienić, aby były użyteczne?
• Przez Ciebie się spóźniliśmy – co takiego zrobiłem? W jaki sposób to, co zrobiłem, wpłynie
na to, czy się spóźnimy, czy nie? Czy wystąpiły jeszcze jakieś inne czynniki opóźniające pracę?
Który z nich był dominujący?
Bądź czujny
Poniżej podajemy przykłady sformułowań, których pojawienie się w rozmowie na temat wy-
magań powinno wzbudzać Twoją czujność. Sformułowania te sygnalizują, że właśnie umyka-
ją Ci istotne informacje na temat oczekiwań klienta.
• dużo, mało, lepiej, szybciej, intuicyjny, ładny, prosty, poprawić, zależy od, kilka, idealnie,
dobrze, zwiększać, zmniejszać, optymalizować, gdy to konieczne, kiedy trzeba, pomię-
dzy, taki jak, tak samo jak, wspierać, efektywny, drogi, tani.
75
 Efektywność pracy
nia, poproś rozmówcę o zgodę. Tego typu
szczegółowe pytania sprawiają, że rozmów-
ca musi dokładnie zastanowić się nad od-
powiedzią, musi zastanowić się nad moty-
wacją swoich oczekiwań. Czasem użytkow-
nik zdaje sobie sprawę, że nie do końca prze-
myślał swoje oczekiwania lub że są one nie-
realistyczne czy niepotrzebne. Nie jest to
zbyt miłe uczucie. Zadbaj zatem o kom-
fort rozmowy i poproś o zgodę na zadawa-
nie pytań.
Ominąć impas
Z pewnością zauważyłeś, że przedstawiony
sposób na wydobywanie konkretów z infor-
macji przekazywanych przez rozmówcę po-
zwala tylko na poruszanie się w jedną stro-
nę: od ogółu do szczegółu. Co jednak, gdy
klient rzuca na stół poważny argument na
dużym poziomie konkretności, np.: Chcę,
żeby mój organizer został zaimplemento-
wany w technologii JMS! Po krótkim szoku
zaczniesz zastanawiać się, jak z tej sytuacji
wybrnąć. Mógłbyś zacząć wyliczać powo-
dy, dlaczego w tym konkretnym rozwiąza-
niu JMS nie jest najlepszym rozwiązaniem.
Z drugiej strony pamiętasz, że bitwa na ar-
gumenty w sytuacji gdy strony są na zupeł-
nie innych poziomach merytorycznych, do-
prowadzi donikąd. Co zrobić w takiej sytu-
acji? Oczywiście zadać pytanie!
Pytania uszczegóławiające, które oma-
wialiśmy do tej pory, noszą nazwę pytań
Rysunek 1. Pytania w górę i w dół
76
w dół (ang. chunk down). Istnieją również
pytania uogólniające, które prowadzą w od-
wrotnym kierunku. Nazywane są one py-
taniami w górę (ang. chunk up). Pytania
w dół kierują uwagę w stronę konkretów,
np.: Co dokładnie? Po czym poznasz? Jak
zmierzysz? Pytania w górę pozwalają od-
kryć przyczyny i potrzeby: Dlaczego? Co
jest w tym ważnego? Finezja w posługiwa-
niu się pytaniami w górę i w dół (albo tech-
niką chunk up / chunk down) polega na
tym, że gdy pojawia się kwestia sporna na
temat szczegółów, to szukamy przyczyny,
a następnie innego szczegółowego sposobu
wynikającego z tej samej przyczyny. Przy-
kładowy dialog z klientem mógłby przebie-
gać następująco:
• Klient: Chcę, żeby mój organizer został
zaimplementowany w technologii JMS!
• Programista [pytanie w górę]: Dlaczego
takie ważne jest, aby organizer był wyko-
nany w technologii JMS?
• Klient: Ponieważ słyszałem, że programy
w tym napisane są bardzo bezpieczne
• Programista [szuka rzeczy ważnej dla
klienta]: Rozumiem, że bezpieczeństwo
oprogramowania jest dla Pana bardzo
ważne?
• Klient: Tak.
• Programista [pytanie w dół]: Po czym
konkretnie poznaje Pan, że oprogramowa-
nie jest bezpieczne?
• Klient: Po tym, że trzeba się zalogować,
a w razie awarii komputera nie są traco-
ne żadne dane.
• Programista [proponuje inny sposób na
zapewnienie bezpieczeństwa]: W tech-
nologii, którą rekomendujemy, stosujemy
specjalny bezpieczny moduł logowania.
Jednocześnie możemy wbudować w orga-
nizer mechanizm kopii bezpieczeństwa.
Polega on na tym, że przy każdym uru-
chomieniu wszystkie ważne dane są ko-
piowane na specjalny serwer bezpieczeń-
stwa.
• Klient: Ok, podoba mi się to rozwiązanie.
Zauważ, że programista za pomocą py-
tań w górę i w dół trafnie zidentyfikował
rzecz ważną dla klienta. Jest nią bezpie-
czeństwo oprogramowania. Zauważ rów-
nież, że proponując inne rozwiązanie niż
technologia JMS, buduje swoją wypo-
wiedź odkrytej ważnej rzeczy. Kilkukrot-
nie podkreśla, że nowe rozwiązanie bę-
dzie bezpieczne. W ten sposób udaje mu
się ominąć impas w rozmowie. To jest wła-
śnie istota rzeczy: programista omija im-
pas zamiast go przełamywać. Nie upiera
się przy swoim rozwiązaniu, lub co gorsze
nie krytykuje rozwiązania klienta. Świa-
domie stara się odkryć potrzeby i rzeczy
ważne. Poszukuje przyczyn, które spra-
wiły, że klient obstaje przy jakimś szcze-
gółowym rozwiązaniu. Gdy już zidentyfi-
kuje i upewni się co do potrzeb, wtedy ma
o wiele szersze pole do działania i może
zaproponować najlepsze jego zdaniem roz-
wiązanie. W przedstawionym przypadku
klient wiedział, czego chciał. Chciał bez-
pieczeństwa. Nie wiedział tylko, czego
konkretnie potrzebował.
Sytuacje podobne do omówionych w ar-
tykule dzieją się każdego dnia. W setkach
firm, na tysiącu spotkań miliony sfrustro-
wanych uczestników wciąż na nowo zadają
sobie te same pytania: Co on mówi? Dlacze-
go mnie nie słucha? O co mu chodzi? Dlaczego
on nic nie rozumie? Gdy rozmawiasz z kimś,
to od Ciebie zależy przynajmniej 50% efek-
tywnej komunikacji. Jak zamierzasz wyko-
rzystać swoje 50%?
MICHAŁ BARTYZEL,
MARIUSZ SIERACZKIEWICZ
Trenerzy i konsultanci w �rmie BNS IT. Badają
i rozwijają metody psychologii programowania,
pomagające programistom lepiej wykonywać ich
pracę. Na co dzień Autorzy zajmują się zwiększa-
niem efektywności programistów poprzez szkole-
nia, warsztaty oraz coaching i trening.
Kontakt z autorami: m.bartyzel@bnsit.pl,
m.sieraczkiewicz@bnsit.pl
03/2010
 KLUB PRO
Oferta skierowana dla firm
Jeżeli Twoja firma jest prenumeratorem Software Developer’s Journal za comiesięczną
dopłatą 50 PLN +VAT możesz dodatkowo otrzymać reklamę.
Wystarczy tylko, aby profil Twojej firmy pokrywał się z naszym magazynem.
Wyślij do nas: logo firmy, dane kontaktowe i informację o firmie
Reklama przez 12 kolejnych numerów tylko za 600 PLN +VAT.
Jeżeli nie posiadasz jeszcze prenumeraty możesz ją zamówić w atrakcyjnej cenie.
Dla nowych prenumeratorów specjalna oferta – 690 PLN.

Skontaktuj się z nami:

tel. +48 22 877 20 80
fax: +48 22 877 20 70
software@europress.pl

Opera Software Architektury systemów IT

Opera Software’s vision is to deliver the best In-
ternet experience on any device. We are offering
browser for PC/desktops and embedded pro-
ducts that operates across devices, platforms
and operating systems. Our browser can deliver
a faster, more stable and flexible Internet expe-
rience than its competitors.
http://www.opera.com
Twórca frameworków JUVE i serwera aplikacji
AVAX oferuje usługi, doradztwo, rozwiązania do
tworzenia nowoczesnych, dużych systemów i roz-
wiązań informatycznych/internetowych, integrujące
architektury ery post-J2EE/.NET, wykorzystujące
MDD/MDA dla dziedzin – bankowość, telekomuni-
kacja, handel, e-commerce, ERP/Workflow/CRM,
rozwiązania internetowe, portalowe.
www.mpsystem.com mpsystem@mpsystem.com

Kei.pl Future Processing

Kei.pl działa na rynku usług hostingowych od 2000
roku. Do naszych zadowolonych Klientów z du-
mą możemy zaliczyć wiele przedsiębiorstw sekto-
ra MSP, instytucji oraz osób prywatnych. W ofer-
cie Kei.pl znajdują się pakiety hostingowe, a także
usługi dla wymagających Użytkowników – platfor-
my e-Biznes oraz serwery fizyczne.
Future Processing to dynamiczna firma technolo-
giczna działająca na globalnym rynku oprogramo-
wania. Jesteśmy zespołem wysokiej klasy specja-
listów posiadających wiedzę i doświadczenie nie-
zbędne do realizacji ambitnych projektów informa-
tycznych. Jeśli programowanie to Twoja pasja do-
łącz do nas! (możliwość pracy zdalnej).

http://www.kei.pl http://www.future-processing.pl

Playsoft WSISiZ w Warszawie

Playsoft jako lider portowania aplikacji na plat-
formy mobilne wciąż powiększa bazę swo-
ich klientów: EA Mobile, Sega, THQ, Kona-
mi. W ramach rozszerzania swojej działalno-
ści, poszukujemy doświadczonego programi-
sty, który byłby odpowiedzialny za tworzenie
aplikacji na platformy Iphone, Windows Mobi-
le, Android.
http:// www.playsoft.fr
INFORMATYKA ZARZĄDZANIE
studia stopnia I i II (stacjonarne i niestacjonar-
ne) specjalności: inżynierskie, magisterskie
i licencjackie. Szczegółowe plany studiów, opi-
sy poszczególnych specjalności – zapraszamy
na stronę uczelni.
http://www.wit.edu.pl
 KLUB PRO
INFOTEX SP.J
Śmietanowski i Wsp.
Dystrybutor XP Unlimited – Serwer Terminali dla
Windows XP i VISTA. Program umożliwia łącze-
nie się z dowolnego klienta Windows, Linux z wy-
korzystaniem protokołu RDP. Cena wersji Classic
dla 5 użytkowników - 165€, dla nieograniczonej
liczby - 235€. Ponadto oferujemy opiekę serwiso-
wą i aplikacje internetowe na zamówienie.
http://www.infotex.com.pl
IT SOLUTIONS
Wdrożenia i szkolenia z zakresu:
• SQL Server
• SharePoint Services
IT SOLUTIONS • MS Project / Server
• Tworzenie aplikacji w technologii .NET
http://www.itsolutions.biz.pl
marcin.pytlik@itsolutions.biz.pl
Proximetry Poland Sp. z o.o.
Proximetry Poland Sp. z o.o. jest polskim od-
działem amerykańskiej firmy Proximetry Inc. –
dostawcy systemów zarządzania sieciami bez-
przewodowymi opartymi na technologiach WiFi
i WiMAX. Naszą misją jest dostarczenie klien-
tom rozwiązań poprawiających jakość usług
(QoS) dostarczanych drogą radiową. Dołącz do
najlepszych i zostań członkiem naszej ekipy!
http://www.proximetry.com
TTS Company Sp. z o.o.
Sprzedaż i dystrybucja oprogramowania komputero-
wego. Import programów na zamówienie. Ponad 200
producentów w standardowej ofercie. Chcesz kupić
oprogramowanie i nie możesz znaleźć polskiego do-
stawcy? Skontaktuj się z nami – sprowadzimy nawet
pojedyncze licencje.
http://www.OprogramowanieKomputerowe.pl
Softline rozwiązania mobilne
Wiodący producent systemów mobilnych, do-
stawca aplikacji użytkowych dla biznesu (Sym-
bian OS, Windows Mobile, J2ME ) zaprasza do
współpracy. Zostań naszym partnerem. Dołącz
do zespołu.
http://www.softline.com.pl
Systemy bankowe, ISOF
HEUTHES istnieje na rynku od 1989 r. Obok
systemów informatycznych dla banków, ofe-
ruje nowoczesne oprogramowanie do obsługi
firm. System ISOF jest udostępniany klientom
w trybie SaaS lub licencji. Pracuje na platfor-
mie Linux i zawiera m.in. takie moduły jak
CRM, DMS, Magazyn, Sprzedaż, Logistyka
oraz Rachunkowość.
http://www.isof.pl
Roczna prenumerata

tylko
256,-
Software Developer’s Journal (poprzednio Software 2.0)
jest miesięcznikiem głównie dla programistów, którzy li-
czą, że dostarczymy im gotowe rozwiązania, oszczędza-
jąc im czasu i pracy. Jesteśmy czytani przez tych, któ- UWAGA!
rzy chcą być na bieżąco informowani o najnowszych osią-
gnięciach w dziedzinie IT i nie chcą, żeby jakiekolwiek
istotne wydarzenia umknęły ich uwadze. Aby zadowolić Zmiana danych
kontaktowych
naszych czytelników, prezentujemy zarówno najnowsze
rozwiązania, jaki starsze, sprawdzone technologie.

Obsługa prenumeraty
Software Wydawnictwo EuroPress
1. Telefon 1. Telefon
(022) 427 37 59 +48 22 877 20 80
2. Fax 2. Fax
(022) 244 24 59 22 877 20 70
3. Online 3. Online
pren@software.com.pl software@europress.pl
4. Adres 4. Adres
Software Wydawnictwo EuroPress Polska Sp. z o.o.
ul. Bokserska 1 ul. Jana Kazimierza 46/54
02-682 Warszawa 01-248 Warszawa
 Prenumerujesz
– zyskujesz
l oszczędność
pieniędzy
l szybka dostawa
l prezenty
l bezpieczna płatność
on–line

Zadzwoń
0
+48 22 877 20 8
lub
zamów
mailowo!

Ilość Od
Ilość zama- numeru
Tytuł nume-
rów
wianych pisma
prenu- lub mie-
Cena

merat siąca
Software Developer’s
Journal (1 płyta DVD) 12 256
– dawniej Software 2.0 PLN
 Felieton
��������
�
������������������������������������������������������
����������������������������������������������������
�����������������������������������������������������
���������������������������
���������������������������������������������������������
��������������������������������������������������������������������
���������������������������������������������������������������
���� ������ ������������� ������� ����� ����� ��������������� ����
�������������������������������������������������������������
��������������������������������������������������������������
����� ������������ ��������� ������� �������� ������ ���� ��������
��������������������������������������������������������������������
���������������������������������������������������������������
�����������������������������������������������������������������
������������������������
����������� ������� ������������ ������� ������� ���� �� ���
��� ����� �� ����������� ������������ ����������� ��� ������ ���������
���������������������������������������������������������������������
�������������������������������������������������������������
��� ���� ������� ����� ������ ����� ���������� �������� ����������� ����
��� ��������� ��������� ��������� �������� �������� ������ �����������
���� ������������ ������ �������� ������ ���������� ������ �������
������ ������ �������� �������� ��������� ��������� ������� �������
��������������������������������������������������������������
������� ���� ������� ������� �������� �������� �������������� �� �������
������������� ������� ������� �� ������������� ������������� �����
������ ������ ����������� �� ��������������� ����������� �� ���������
����������������������������������������������������������������
��
�����������
������������������������������������������������������������
��� ����������� �� ������ ���� �������������� ������ ���� ����������
���� ������ ������������� ��������� ���� ���������� ���� �������� ��
�������������������
�����������������������������������������������������������
���������������������������������������������������������������
���������������������������������������������������������������
������� ����� ������ ������� ������������� �� ����������� ������ ���
��������� ������� �� ������� �������� ������� �������� ���������� ���
�������� ���� ��������� ���� �������� �������������� �� �������� ���
���� ���� ������������ ��������� ���������� ���������� ������ ��
���������� ��������� ��������������������� ��������� ����
������� ������� ���� ����������� ����������� �������� ��������������
��������������
������� �� ��������� ��� ���� ������ ���� ���� ������������ �� ������
��������������������������������������������������������������
��������������������������������������������������������������
��������� ����������� ��� ���������� �������� ���� ������������ ���
���������� ������ ��������������� �������� ���� ���������� �������� ���
�����������������������������������������������������������������
�������������������������������������������������������������
����������������������������������������������������������������
�����������������������������������������������������������������
�������
�������������������������������������������������������������
������������������������������������������������������������
���������������������������������������������������������������
�������������������������������������������
03/2010
�������
 Jan, Kasia,
Dyrektor Data Center
Finansowy Manager

Robert,
Dyrektor
Techniczny

Bardzo realna wydajność!

Rzeczywista wydajność wirtualnej infrastruktury. Już teraz możesz mieć spójną, wirtualną infrastrukturę IT, która obejmuje zarówno
duże centra danych, jak i stacje robocze użytkowników. Pytanie jest tylko takie, czy słowo „mieć” jest tutaj najlepsze, w końcu
to wszystko jest wirtualne… Wykorzystując Windows Server 2008 R2 z wbudowaną technologią Hyper-V, możesz łatwo pozbyć
się wysokich kosztów zakupu dodatkowego oprogramowania. Dodaj do tego nieograniczone możliwości wirtualizacji SQL Server
2008 Enterprise, a pozbędziesz się szaf z serwerami, które i tak nigdy w pełni nie wykorzystywały swoich mocy obliczeniowych.
Centralnym zarządzaniem całą infrastrukturą w przedsiębiorstwie, aż do poziomu pojedynczych aplikacji, zajmie się System Center.
Co to wszystko oznacza? Posiadasz elastyczną, dynamicznie zarządzaną, wirtualną infrastrukturę IT, za pomocą której
zmaksymalizujesz korzyści ze swoich inwestycji, obniżysz koszty i zapewnisz stabilność swojego biznesu.

Aby dowiedzieć się, jak zwiększyć wydajność infrastruktury IT za pomocą wirtualizacji serwerów,
odwiedź stronę www.itwspierabiznes.pl

3 SDJ MB 203x297.indd 1 1/14/10 4:59 PM