Jarek,

Dyrektor Michaâ,
Compliance Administrator
Systemu

Dostępna, stabilna i skalowalna infrastruktura IT.

Po prostu większe możliwości i kropka.

Czy przechodziă na najnowsze wersje serwerów wâaŒnie teraz? Zdecydowanie TAK! JeŰeli szukasz rozwiāzaĽ z wbudowanā moŰliwoŒciā
wirtualizacji, o niskim poborze energii elektrycznej, pozwalajācych na przenoszenie maszyn wirtualnych bez przerwy w Œwiadczeniu
dostarczanych usâug – to odpowiedziā jest Windows Server 2008 R2. Dla niego to moŰliwe. A moŰe chcesz mieă proste narzĕdzia
do centralnego zarzādzania infrastrukturā IT, zapewniajāce jednoczeŒnie bezpieczeĽstwo dla wszystkich, którzy korzystajā ze zdalnego
dostĕpu do zasobów Twojego przedsiĕbiorstwa? Kto by nie chciaâ? Wystarczy skorzystaă z najnowszej wersji System Center oraz Forefront,
a dostaniesz to. Ufff… Caâkiem duŰo jak na tak niewielkie zmiany – prawda?

Aby dowiedzieă siĕ wiĕcej o tym, jak przejŒcie na najnowsze wersje serwerów moŰe przyczyniă siĕ do wzrostu wydajnoŒci w Twoim
przedsiĕbiorstwie, odwiedŮ stronĕ www.itwspierabiznes.pl

02-03-reklama.indd 2 2010-03-05, 18:52:59

SDJ MB 203x297.indd 1 11/25/09 10:57 AM


SPIS TREŚCI
11 Opis DVD
BIBLIOTEKA MIESIĄCA
6 Google Protocol Buffers – Wydajna i elastyczna
alternatywa dla XML
Rafał Kocisz
XML to potężne i przenośne rozwiązanie, aczkolwiek czasami wy-
daje się być nieco... przerośnięte. Jeśli szukasz prostszej, bardziej
wydajnej, a zarazem elastycznej alternatywy, to koniecznie prze-
czytaj poniższy artykuł. Biblioteka Google Protocol Buffers jest
prawdopodobnie właśnie tym czego szukasz!
KLUB TECHNICZNY
12 Debugowanie aplikacji – Część 1: Podstawy
debugowania
Jeanette Stallons
Debugowanie to proces wyszukiwania i usuwania błędów lub
problemów występujących w aplikacji. Zadanie to jest często
trudne i frustrujące, ale można je znacznie uprościć, korzystając
z debugera – programu narzędziowego, który umożliwia moni-
torowanie i kontrolowanie wykonywania aplikacji krok po kroku
oraz monitorowanie i modyfikowanie wartości zmiennych.
PROGRAMOWANIE C++
16 Wizytator – Upraszczanie zależności
przy modyfikacji interfejsu klas
Robert Nowak
Operacje dla obiektów w hierarchii klas często implementuje-
my, wykorzystując funkcje wirtualne. Gdy liczba takich metod
rośnie, klasy mają trudną do określenia odpowiedzialność, kod
staje się mało przejrzysty. Przedstawiona technika rozwiązuje
ten problem.
PROGRAMOWANIE JAVA
20 Java EE 6 – Nowa era aplikacji serverowych
Piotr Kochański
Artykuł przedstawia możliwości najnowszej, szóstej, wersji tech-
nologii Java Enterprise Edition (Java EE). Wersja ta wprowadziła
wiele istotnych modyfikacji, dzięki którym Java EE zostało znacz-
nie unowocześnione. Poprawiono funkcjonalność technologii,
kładąc jednocześnie duży nacisk na łatwość użycia, elastyczność.
4 04/2010
04/2010 (184)
JĘZYKI PROGRAMOWANIA
34 The Go programming language
Bartosz Przybylski
Język programowania Go jest językiem młodym, gdyż jego pre-
mierę światową datuje się na 10 listopada 2009 roku. Właśnie
wtedy na blogu Google Code została zmieszczona informacja na
temat upublicznienia tego języka na licencji BSDL.
SZTUCZNA INTELIGENCJA
40 Sztuczna inteligencja do gier logicznych –
Jak nauczyć komputer gry w szachy
Mateusz Bożykowski
Chciałeś kiedyś napisać sztuczną inteligencję, która umiałaby
grać w szachy, warcaby lub inną, podobną grę? To wcale nie mu-
si być trudne. Dzięki temu artykułowi nauczysz się jak ją stwo-
rzyć, a dodatkowo otrzymasz kod gotowy do wykorzystania
w Twojej własnej aplikacji oraz przykładowy program grający
w warcaby.
WARSZTATY
50 Postprocessing w OpenGL – Dostawca usługi
zarządzania komunikatami dla Websphere AS 7
Bartłomiej Filipek
Ogrom mocy obliczeniowej, którą mamy dostępną we współcze-
snych kartach graficznych (GPU), sprawia, że metody renderingu,
które kiedyś były bardzo czasochłonne i zajmowały kilka godzin,
teraz z powodzeniem mogą być stosowane w interaktywnych
aplikacjach graficznych, jak gry komputerowe. Jedną z takich me-
tod jest postprocessing obrazów.
56 Tworzenie galerii zdjęć przy pomocy ASP.NET
MVC, cz. I – Programowanie części galerii zdjęć
przeznaczonej dla użytkownika z wykorzystaniem
możliwości platformy .NET Framework oraz
wzorca projektowego MVC.
Marcin Jamro
W pierwszej części artykułu została przedstawiona „krok po kro-
ku” budowa fragmentu aplikacji przeznaczonego dla użytkowni-
ka, tzn. umożliwiającego wyświetlanie listy albumów, zdjęć nale-
żących do konkretnego albumu, a także pojedynczego zdjęcia
oraz dodawanie komentarzy. Ponadto, krótko opisany został fra-
mework ASP.NET MVC, a także sposoby tworzenia aplikacji inter-
netowych korzystających z niego.
APLIKACJE BIZNESOWE
64 Modelowanie procesów biznesowych –
Praktyczne wykorzystanie BPMN
Marcin Sałaciński
Analiza i opis procesów biznesowych jest chlebem powszednim
analityka IT. Rezultaty prac, diagramy i opisy można przedsta-
wiać w dowolny zrozumiały sposób, jednak najlepszym podej-
ściem jest wykorzystanie w tym celu standardów, jak BPMN (Bu-
siness Process Modeling Notation), notacja zrozumiała dla więk-
szości odbiorców prac analitycznych. W artykule przedstawiam
najważniejsze pojęcia, elementy i praktyczny przykład procesu
biznesowego.
PROGRAMOWANIE GIER
74 Tworzenie gry Flash w pigułce
Robert Podgórski, Bartek Indycki, Michał Wróblewski
Programowanie gier to jedne z ciekawszych rodzajów projek-
tów programistycznych. Dzięki platformie Flash’owej stworze-
nie ciekawej (i przynoszącej niezłe zyski) gry nie jest większym
problemem.
EFEKTYWNOŚC PRACY
78 Ile to zajmie? – Rzecz o szacowaniu zadań
programistycznych
Michał Bartyzel, Mariusz Sieraczkiewicz
W artykule skoncentrowaliśmy się na jednym z częściej powta-
rzanych pytań w zespołach programistycznych: ile to zajmie?
Pytanie to nieustannie spędza z oczy sen zarówno liderom, jak
i programistom. Skoro jest ono tak ważkie, to przyjrzyjmy mu się
dokładniej!
www.sdjournal.org
Miesięcznik Software Developer’s Journal (12 numerów w roku)
jest wydawany przez Software Press Sp. z o.o. SK
Redaktor naczelny:
Łukasz Łopuszański lukasz.lopuszanski@software.com.pl
Projekt okładki: Agnieszka Marchocka
Skład i łamanie:
Tomasz Kostro www.studiopoligraficzne.com
Kierownik produkcji:
Andrzej Kuca andrzej.kuca@software.com.pl
Dział produkcji i kolportażu:
Alina Stebakow alina.stebakow@software.com.pl
Nakład: 6 000 egz.
Adres korespondencyjny:
Software Press Sp. z o.o. SK,
ul. Bokserska 1, 02-682 Warszawa, Polska
tel. +48 22 427 36 91, fax +48 22 224 24 59
www.sdjournal.org cooperation@software.com.pl
Dział reklamy: adv@software.com.pl
Obsługa prenumeraty: EuroPress Polska
software@europress.pl
Dołączoną do magazynu płytę CD przetestowano programem
AntiVirenKit firmy G DATA Software Sp. z o.o.
Redakcja dokłada wszelkich starań, by publikowane w piśmie
i na towarzyszących mu nośnikach informacje i programy były
poprawne, jednakże nie bierze odpowiedzialności za efekty
wykorzystania ich; nie gwarantuje także poprawnego działania
programów shareware, freeware i public domain.
Uszkodzone podczas wysyłki płyty wymienia redakcja.
Wszystkie znaki firmowe zawarte w piśmie są własności
odpowiednich firm.
Zostały użyte wyłącznie w celach informacyjnych.
Redakcja używa systemu automatycznego składu
Osoby zainteresowane współpracą prosimy o kontakt:
cooperation@software.com.pl
Druk: Artdruk www.artdruk.com
Wysokość nakładu obejmuje również dodruki. Redakcja nie
udziela pomocy technicznej w instalowaniu i użytkowaniu
programów zamieszczonych na płycie CD-ROM dostarczonej
razem z pismem.
Sprzedaż aktualnych lub archiwalnych numerów pisma po
innej cenie niż wydrukowana na okładce – bez zgody wydawcy
– jest działaniem na jego szkodę i skutkuje odpowiedzialnością
sądową.
5
 Biblioteka miesiąca

Google Protocol Buffers

Wydajna i elastyczna alternatywa dla XML

XML to potężne i przenośne rozwiązanie, aczkolwiek czasami wydaje

się być nieco... przerośnięte. Jeśli szukasz prostszej, bardziej wydajnej,
a zarazem elastycznej alternatywy, to koniecznie przeczytaj poniższy
artykuł. Biblioteka Google Protocol Buffers jest prawdopodobnie
właśnie tym czego szukasz!
nych o prostej strukturze podejście to
Dowiesz się: Powinieneś wiedzieć: sprawdza się całkiem nieźle. Wymaga
• Do czego służy biblioteka Google Protocol • Podstawowa znajomość języka C++; ono stworzenia i utrzymywania dedy-
Buffers; • Podstawowa znajomość języka XML. kowanego parsera (można w tym celu
• Jak rozpocząć z nią pracę; użyć np. wyrażeń regularnych). Nieste-
• Jak zastosować ją w praktyce. ty, w przypadku przetwarzania dużych
ilości danych o skomplikowanej struk-
turze, nakład pracy na stworzenie par-
sera staje się uciążliwy. Dodatkowo ro-
nia listą zadań (ang. task manager). Funda- dzi się problem związany z optymaliza-
mentalną strukturą danych w tej aplikacji cją wydajności procesu przetwarzania
Poziom jest zadanie (ang. task), składające się z ta- danych, przez co utrzymywanie parse-
trudności kich pól jak: tytuł, kategoria, opcjonalny ra staje się jeszcze bardziej złożone.
opis oraz opcjonalna data, która wskazuje • Zapis danych w formacie XML. W teo-
termin określający do kiedy zadanie musi rii: panaceum na wszystkie opisane
być wykonane. Jednym z fundamentalnych wyżej problemy (pełna przenośność,

N
iniejszy artykuł przedstawia bi-
bliotekę Google Protocol Buf-
fers, która oferuje niezależny od
platformy i języka programowania, rozsze-
rzalny mechanizm służący do serializacji
danych o regularnej strukturze. Jak piszą
autorzy biblioteki, rozwiązanie to można
postrzegać jako prostszą, lżejszą i bardziej
efektywną alternatywę dla formatu XML.
W kolejnych punktach artykułu opi-
szę koncepcję Google Protocol Buffers, a
następnie pokażę jak można skonfiguro-
wać i zastosować w praktyce tę bibliote-
kę. Google Protocol Buffers dostępna jest
w trzech językach: C++, Java i Python, acz-
kolwiek większość przykładów zaprezento-
wanych w niniejszym artykule opierać się
będzie na C++.
Co mi da
Google Protocol Buffers?
Na początek spróbujmy odnaleźć odpo-
wiedź na fundamentalne pytanie: do cze-
go może mi się przydać biblioteka Google
Protocol Buffers?
Rozważmy prosty przykład. Wyobraź so-
bie, że piszesz prostą aplikację do zarządza-
zadań Twojej aplikacji będzie serializacja i
deserializacja listy zadań. Możesz to zreali-
zować na kilka sposobów:
• Bezpośredni zapis zawartości pól
struktur do pliku (w postaci binar-
nej). Ten sposób, na pierwszy rzut oka
wydaje się być najprostszy, okazuje się
jednak fatalnym rozwiązaniem pod
względem przenośności oraz rozsze-
rzalności. Pojawiają się zależne od plat-
formy problemy związane z mapowa-
niem danych w pamięci (ang. memory
layout) czy z kolejnością zapisu bajtów
(ang. endianness), których rozwiązanie
nie jest wcale trywialne. Występują
również kłopoty wynikające z ewolu-
cji struktur danych, na których pracu-
je program: wszystkie zmiany trzeba
w takim przypadku wykonywać ma-
nualnie, na poziomie kodu źródłowe-
go; bardzo kłopotliwe staje się również
utrzymywanie zgodności z poprzedni-
mi wersjami programu.
• Próba zakodowania danych progra-
mu w postaci tekstowej. W przypad-
ku przetwarzania niewielkich ilości da-
duża elastyczność, ogólnodostępne
parsery itd.). Niestety, w praktyce czę-
sto okazuje się, że XML obarczony jest
dużym, a co gorsza – niepotrzebnym
narzutem. Parsery XML to zazwyczaj
olbrzymie kombajny, które ważą nie-
mało, zaś ich wydajność pozostawia
sporo do życzenia; dokumenty zapi-
sywane w formacie XML zawierają
bardzo dużo metadanych co skutkuje
nadmiernym zużyciem pamięci dysko-
wej. Kłopotliwe jest również mapowa-
nie struktury drzewa DOM na struk-
turę obiektów w pamięci programu.
• Wykorzystanie Google Protocol Buf-
fers. W tym przypadku uzyskasz te
same zalety co w przypadku stosowa-
nia formatu XML, unikając jednocze-
śnie powiązanych z nim wad. W jaki
sposób twórcy tej biblioteki rozwiąza-
li tę łamigłówkę, przekonasz się czyta-
jąc kolejny punkt.
Google Protocol Buffers:
z czym to się je?
Rozwiązanie opracowane w ramach Go-
ogle Protocol Buffers wygląda następu-

6 04/2010

jąco: na początek należy przygotować
specjalny plik (.proto), zawierający de-
finicję struktury danych, którą chcemy
serializować/deserializować. W kolejnym
kroku należy wykorzystać generator kodu
(dostępny w ramach biblioteki), który na
podstawie opisu zawartego w pliku .proto
stworzy implementację klasy zawierającej
operacje serializacji i deserializacji, a tak-
że metody dostępu do składowych (ang.
getters/setters). Jedyne co musi zrobić pro-
gramista, to stworzyć w kodzie instancję ta-
kiej klasy i wywołać odpowiednie metody.
Proste, prawda?
Jak to wygląda w praktyce?
Rozważmy jak w praktyce można wyko-
rzystać Google Protocol Buffers. Jak wspo-
mniałem na wstępie, biblioteka ta jest do-
stępna w trzech językach: C++, Java i Py-
thon. Na potrzeby niniejszego artykułu za-
stosujemy implementację w języku C++.
Na początek bibliotekę należy pobrać z
Internetu. Jest ona ogólnie dostępna w ser-
wisie Google Code (patrz: Ramka W Sieci).
W trakcie pisania niniejszego artykułu Go-
ogle Protocol Buffers dostępna była w wer-
sji 2.3.0.
Biblioteka oferowana jest zarówno w po-
staci źródłowej oraz binarnej. Ta druga wer-
sja będzie dla nas nieprzydatna, więc po-
bieramy pierwszą. Po rozpakowaniu archi-
wum z biblioteką (umówmy się, że katalog
do którego rozpakowana została bibliote-
ka nazywać będziemy %PROTOBUF_HO-
ME%), należy ją zbudować. Ja w tym ce-
lu skorzystałem z pakietu Microsoft Visu-
al Studio 2008. W podkatalogu %PROTO-
BUF_HOME%/vsprojects znajduje się plik
solucji oraz plik projektów kompatybilne z
Visual Studio, a także pliki readme.txt, któ-
ry opisuje dokładnie proces budowania bi-
blioteki. Oprócz tego w archiwum bibliote-
ki znajdują się pliki konfiguracyjne umożli-
wiające jej zbudowanie pod inne, popular-
ne systemy.
Gdy biblioteka zostanie pomyślnie zbu-
dowana można wziąć się do pracy. Spróbu-
jemy przy jej pomocy stworzyć silnik do za-
pisu i odczytu danych w naszym hipote-
tycznym programie TaskManager. Zaczy-
namy od definicji struktury danych. De-
finicję tę umieścimy w pliku task_list.pro-
to. Zawartość tego pliku przedstawiona jest
na Listingu 1.
Przyjrzymy się po kolei zawartym tam ele-
mentom. Na samym początku w oczy rzu-
ca się definicja pakietu. W przypadku gene-
rowania kodu w języku C++ pakiet ten bę-
dzie odwzorowany na przestrzeń nazw, dzię-
ki czemu łatwo da się uniknąć kolizji pomię-
dzy nazwami typów. Dalej mamy definicję
tzw. wiadomości (ang. message). Wiadomość
www.sdjournal.org
Alternatywa dla XML
w nomenklaturze biblioteki Google Proto- być zarówno typem podstawowym jak i ty-
col Buffers to struktura, bądź rekord. W ję- pem złożonym, zdefiniowanym przez użyt-
zyku C++ każda wiadomość będzie repre- kownika. Wreszcie mamy nazwę pola (w
zentowana jako klasa. Wiadomości posiada- naszym przypadku: name). Każda defini-
ją dane składowe. W naszym przykładzie na cja pola ma przypisany tzw. tag. Tag w kon-
początek definiujemy wiadomość o nazwie tekście Google Protocol Buffers to unikal-
Task (zadanie). Zgodnie z wcześniejszymi na liczna, która służy do identyfikacji pól w
założeniami, każde zadanie posiada nazwę plikach zawierających wiadomości zapisane
(ang. name), kategorię (ang. category), opcjo- w postaci binarnej. Rola tagów opisana bę-
nalny opis (ang. description) oraz opcjonalną dzie w dalszej części artykułu.
datę (ang. date). Na Listingu 1 można zaob- Jak widać na przykładowym pliku .proto,
serwować jak powyższe założenia przekłada- w definicjach wiadomości można umiesz-
ją się na kształt definicji wiadomości Task. czać również enumeracje (u nas enumera-
Rozważmy przykładową definicję pola: cja została wykorzystana w celu wyliczenia
kolejnych miesięcy w roku). Wiadomości
required string name = 1; mogą być również zagnieżdżone (tak wła-
śnie jest w przypadku definicji wiadomości
Na początku mamy słowo kluczowe okre- Date). Jak widać w zaprezentowanym przy-
ślające, czy dane pole jest wymagane czy kładzie plik .proto może zawierać dowolną
nie (w tym drugim przypadku należałoby liczbę definicji wiadomości.
użyć słowa kluczowego optional), tudzież
czy może występować wielokrotnie (słowo Generowanie kodu
kluczowe: repeated). Dalej znajdujemy de- W efekcie budowania biblioteki Google
klarację typu pola, przy czym typ ten może Protocol Buffers uzyskujemy szereg kom-
Listing 1. Zawartość pliku task_list.proto
package taskmanager;
message Task {
required string name = 1;
required string category = 2;
optional string description = 3;
enum Month {
JAN = 0;
FEB = 1;
MAR = 2;
APR = 3;
MAY = 4;
JUN = 5;
JUL = 6;
AUG = 7;
SEP = 8;
OCT = 9;
NOV = 10;
DEC = 11;
}
message Date {
required uint32 year = 1;
required Month month = 2;
optional uint32 day = 3;
}
optional Date date = 4;
}
message TaskList {
repeated Task task = 1;
}
7
 Biblioteka miesiąca

ponentów. Jednym z nich jest kompila- lub na: Jak widać, generator kodu dołączony w
tor (ang. Protocol Buffers Compiler): pro- ramach Google Protocol Buffers odrobił
toc.exe. Korzystając z tego narzędzia mo- protoc.exe --java_out=. task_list.proto za nas przysłowiową czarną robotę i stwo-
żemy wygenerować kod na podstawie na- rzył definicje klas odpowiadające struktu-
szego przykładowego pliku .proto. Posłuży- uzyskalibyśmy kod do obsługi naszych rom danych występującym w zadanym mu
my się w tym celu następującą komendą wiadomości wygenerowany odpowiednio pliku .proto.
(zakładam, że plik protoc.exe jest dostęp- w Pythonie bądź w Javie. W naszym przykładzie tworzymy na po-
ny w miejscu w którym znajduje się plik Teraz czas zastosować wygenerowany czątek listę zadań (TaskList), którą następ-
task_list.proto): kod w rzeczywistym programie. nie wypełniamy zawartością. Warto zwró-
cić uwagę, że operacja dodania nowego za-
protoc.exe --cpp_out=. task_list.proto Wiadomość w akcji! dania (Task) do listy odbywa się w dość spe-
Aby skorzystać z wygenerowanego kodu cyficzny sposób:
W efekcie otrzymamy dwa pliki: task_ potrzeba niewiele. Plik .cc trzeba oczywi-
list.pb.h oraz task_list.pb.cc, które zawie- ście skompilować i zlinkować z biblioteka- taskmanager::Task* newTask1 =
rają implementację klas reprezentujących mi Google Protocol Buffers (uzyskanymi w taskList.add_
wiadomości zdefiniowane w task_list.pro- procesie budowania). Kompilator musi też task();
to. Gdybyśmy zamienili powyższą komen- widzieć pliki nagłówkowe Google Protocol
dę na: Buffers. Kiedy to wszystko uda się pomyśl- Obiekt reprezentujący zadanie jest two-
nie skonfigurować, to wreszcie można na- rzony i dodawany w metodzie add _
protoc.exe --python_out=. task_ pisać i skompilować program przedstawio- task(), po czym dostajemy wskaźnik usta-
list.proto ny na Listingu 2. wiony na ten obiekt. Dzięki temu nie mu-
simy się kłopotać własnoręcznym tworze-
Listing 2. Wiadomość w akcji: zapisywanie niem obiektu, tudzież związanym z tym
niebezpieczeństwem wycieku pamięci.
#include <fstream> Otrzymany obiekt, w którym pola zaini-
#include <iostream> cjowane są wartościami domyślnymi, mo-
żemy dowolnie modyfikować, co też czyni-
#include "task_list.pb.h" my. Warto zwrócić uwagę na dedykowane
funkcje do modyfikacji pól (set_name(),
int main() set_description()). W przypadku złożo-
{ nej składowej (date), dostęp do niej uzysku-
taskmanager::TaskList taskList; jemy poprzez metodę mutable_date(), któ-
ra zwraca niestałą referencję do obiektu.
taskmanager::Task* newTask1 = taskList.add_task(); W przedstawionym przykładzie dodaje-
newTask1->set_name("Buy birthday gift for Monisia"); my dwa zadania, po czym zapisujemy listę
newTask1->set_category("family"); na dysk za pomocą wywołania:
newTask1->mutable_date()->set_year(2010U);
newTask1->mutable_date()->set_month(taskmanager::Task_Month_MAR); taskList.SerializeToOstream(&ofs);
newTask1->mutable_date()->set_day(10U);
Obiekt ofs reprezentuje strumień zapi-
taskmanager::Task* newTask2 = taskList.add_task(); su do pliku. Warto w tym miejscu zauwa-
newTask2->set_name("Send monthly project report to Bob"); żyć, że biblioteka Google Protocol Buf-
newTask2->set_category("job"); fers jest bardzo elastyczna w kontekście
newTask2->mutable_date()->set_year(2010U); mechanizmów serializacji: wiadomość
newTask2->mutable_date()->set_month(taskmanager::Task_Month_FEB); może być zapisana na różne sposoby, np.
newTask2->mutable_date()->set_day(28U); do tablicy czy do napisu; w całości lub
fragmentami.
std::ofstream ofs("tasklist.db"); Po uruchomieniu programu w jego kata-
logu roboczym otrzymamy wynikowy, bi-
if(taskList.SerializeToOstream(&ofs)) narny plik tasklist.db. Oczytanie tego pliku
{ jest równie łatwe jak jego zapis. Czynność
std::cout << "task list serialization succeed!" << std::endl; ta zrealizowana jest na Listingu 3.
return 0; Widać w tym przypadku dobitnie, jak
} prosto można deserializować, a następ-
else nie odwoływać się do składników naszej
{ listy zadań. Gdybyśmy chcieli zrealizo-
std::cout << "task list serialization failed!" << std::endl; wać to zadanie przy pomocy języka XML,
return 1; to po pierwsze: musielibyśmy sami stwo-
} rzyć klasy reprezentujące struktury da-
nych, zaś po drugie: napisać kod odpowie-
} dzialny za fabrykowanie obiektów tych
klas na podstawie zawartości pliku XML.
Pomijam już fakt, że sama składnica da-

8 04/2010
 Alternatywa dla XML

nych w postaci pliku XML zajmowała by

o wiele więcej miejsca zaś operacje jej zapi- Listing 3. Wiadomość w akcji: odczyt
su i odczytu byłyby o rząd wielkości wol-
niejsze w stosunku do binarnego formatu #include <fstream>
wspieranego przez bibliotekę Google Pro- #include <iostream>
tocol Buffers.
#include "task_list.pb.h"
Sztuczki i haczyki...
Przykłady pokazane na Listingach 2 i 3 są int main()
(celowo) bardzo proste. Google Protocol {
Buffers oferuje programiście cały szereg taskmanager::TaskList taskList;
praktycznych udogodnień, które uspraw-
niają pracę z tą biblioteką. W tym punkcie std::ifstream ifs("tasklist.db");
przedstawię kilka z nich. Więcej informacji
na ten temat należy szukać w dokumenta- if(taskList.ParseFromIstream(&ifs))
cji biblioteki (patrz: Ramka W Sieci) {
Bardzo ważne jest to, aby pliki nagłów- std::cout << "task list deserialization succeed!" << std::endl;
kowe oraz skompilowane biblioteki Go- }
ogle Protocol Buffers miały tę samą wer- else
sję. Twórcy udostępnili w tym celu specjal- {
ne makro: std::cout << "task list deserialization failed!" << std::endl;
return 1;
GOOGLE_PROTOBUF_VERIFY_VERSION; }

którego umieszczenie na początku funkcji int ntasks = taskList.task_size();

main() sprawdzi ten warunek.
Oprócz metod dostępu, każda klasa re- for(int i=0; i<ntasks; ++i)
prezentująca wiadomość posiada zestaw {
przydatnych, standardowych metod: std::cout << "Task #" << i << std::endl
<< "name: " << taskList.task(i).name() << std::endl
• bool IsInitialized() const;: spraw- << "category: " << taskList.task(i).category() << std::endl
dza czy wszystkie wymagane (requ- << "description: " << taskList.task(i).description() << std::endl
ired) pola w wiadomości zostały usta- << std::endl;
wione. }
• string DebugString() const;: zwra-
ca napis prezentujący zawartość wia- return 0;
domości w czytelnej postaci. Tej me- }
tody moglibyśmy użyć w programie
pokazanym na Listingu 3 w celu wy-
pisania zawartości poszczególnych za- Listing 4. Przykładowy napis zwrócony z metody DebugString()
dań; wystarczyłoby napisać: std::
cout << taskList.DebugString() <<
std::endl;. Wynikowy napis (dla na- task {
szej przykładowej listy zadań) przed- name: "Buy birthday gift for Monisia"
stawiony jest na Listingu 4. category: "family"
• void CopyFrom(const Task& from);: date {
nadpisuje zawartość pól danej wiado- year: 2010
mości wartościami pobranymi z from . month: MAR
• void Clear();: przywraca wiadomość day: 10
do stanu początkowego (pola są puste, }
bądź zainicjowane wartościami do- }
myślnymi).
task {
Należy również pamiętać, iż klasy repre- name: "Send monthly project report to Bob"
zentujące wiadomości są, mimo wszystko, category: "job"
tylko prostymi kontenerami, służącymi do date {
przechowywania pól. W sytuacji kiedy po- year: 2010
jawia się potrzeba rozszerzenia możliwo- month: FEB
ści tych klas (np. gdybyśmy chcieli dodać day: 28
do naszej klasy reprezentującej zadanie }
metody implementujące jakąś bardziej za- }
awansowaną logikę) to zalecanym podej-
ściem jest użycie agregacji, tj. opakowa-

www.sdjournal.org 9
 Biblioteka miesiąca

nie wiadomości inną klasą. Absolutnie nie
powinno się stosować w tym celu dziedzi-
czenia, gdyż 1) jest to niezgodne z dobrym
stylem obiektowego
projektowania klas; 2) psuje zachowanie
wewnętrznych mechanizmów biblioteki
Google Protocol Buffers.
Zmiany, zmiany...
... to jedyny pewnik w przedsięwzięciach
informatycznych – tak mawiają kierownicy
projektów z branży IT. I mają rację. Prędzej
czy później zmiany dotkną również Twoich
programów oraz danych, na których one
operują. Jak w takiej sytuacji radzie sobie
biblioteka Google Protocol Buffers? Oka-
zuje się, że całkiem nieźle...
Kluczem do zarządzania zmianami w
przypadku omawianej biblioteki są tagi,
o których wspominałem na początku ar-
tykułu. Przypomnę, że tagi te identyfiku-
ją jednoznacznie pola w wiadomościach i
na przestrzeni czasu absolutnie nie wol-
no ich modyfikować. Generalnie, Google
Protocol Buffers narzuca kilka prostych za-
sad, które pozwolą zarówno Twoim progra-
mom jak i danym przetrwać trudną próbę
zmian. Zasady te są następujące – na prze-
strzeni czasu:
• nie wolno zmieniać numerów tagów
w żadnym z istniejących pól,
• nie wolno dodawać lub usuwać żad-
nych pól wymaganych (required),
• wolno usuwać pola oznaczone jako
opcjonalne (optional) lub powtarzal-
ne (repeated),
• wolno dodawać nowe opcjonalne lub
powtarzalne pola, pod warunkiem, że
użyjemy nowego numeru taga.
Voila! Przy tych założeniach niestraszne
nam zmiany. Rozważmy to na konkret-
nym przykładzie. Na początek zachowaj-
my sobie plik wykonywalny odczytujący
zawartość listy zadań. Następnie wygene-
rujmy nowy zestaw klas reprezentujących
tę listę, z dodanym nowym, opcjonalnym
polem opisującym priorytet zadania:
optional uint32 priority = 5;
Następnie korzystając ze zmodyfikowanej
wersji programu z Listingu 2 zapiszmy no-
wy plik tasklist.db, zawierający informację
o priorytetach. Modyfikacje polegać będą
na dodaniu dwóch linijek ustawiających
wartości pola priority:
newTask1->set_priority(0);
oraz:
newTask2->set_priority(5);
Teraz wielka chwila: uruchamiamy za-
chowany wcześniej plik wykonywalny,
podsuwając mu nowe dane. To działa!
Nasz stary program poprawnie wczytał
listę zadań. Nowe pole zostało po prostu
pominięte. Co więcej; nasza lista będzie
równie bezproblemowo obsłużona przez
program napisany w Javie czy Pythonie.
To jest dopiero przenośność! Gdybyśmy
korzystali z prostej serializacji obiektów
(tak jak opisałem to na początku artyku-
łu) to opisany wyżej scenariusz zakończył
by się najprawdopodobniej spektakularną
katastrofą...
Kończąc niniejszy punkt warto wspo-
mnieć, iż Google Protocol Buffers oferu-
je szereg mechanizmów wspomagających
proces zarządzania tagami pól. Więcej
szczegółów na ten temat można znaleźć
w dokumentacji biblioteki (patrz: Ram-
ka W Sieci).
Podsumowanie:
jeszcze więcej możliwości!
Na tym etapie można by powiedzieć, c'est
ça! (fr. to jest to!). Mamy wydajną i elastycz-
ną alternatywę dla formatu XML! Okazu-
je się, że biblioteka Google Protocol Buf-
fers niesie ze sobą cały szereg innych moż-
liwości. Jak sugerują twórcy tej bibliote-
ki, za jej pomocą można zaimplemento-
wać w języku C++ coś na kształt mechani-
zmu refleksji (ang. reflection) z języka Ja-
va. Mechanizm ten pozwala w trakcie wy-
konywania programu iterować po składo-
wych obiektu i modyfikować ich zawar-
tość. Obecność takiego mechanizmu daje
programistom języka C++ bardzo szerokie
pole do popisu. Korzystając z Google Pro-
tocol Buffers należy pamiętać również ja-
ka organizacja jest odpowiedzialna za jej
stworzenie i co się z tym wiąże. Kompo-
nenty biblioteczne wyprodukowane przez
Google mają opinię najbardziej intensyw-
nie przetestowanych na świecie. Warto
podkreślić również, iż biblioteka Google
Protocol Buffers jest bardzo intensywnie
wykorzystywana w infrastrukturze Go-
ogle: stanowi ona podstawowy komponent
do przetwarzania danych w tej infrastruk-
turze. To ewidentnie świadczy o jakości te-
go rozwiązania...
Oczywiście istnieją nadal dziedziny,
w których XML razem z całą gamą towa-
rzyszących mu technologii satelitarnych
(XML Schema, XSLT, XQuery, XPAth,
itd.) pozostaje niezwyciężony. Jednakże,
zanim sięgniesz po to narzędzie – sprawdź
zaprezentowaną tu alternatywę!
Resumując, serdecznie zachęcam Cię
drogi Czytelniku do zapoznania się i – co
ważniejsze – do praktycznego zastosowa-
nia Google Protocol Buffers w Twoich roz-
wiązaniach. Najprawdopodobniej nie poża-
łujesz tego!

Licencja
Biblioteka Google Protocol Buffers jest udostępniana na licencji BSD. Licencja ta przewidu-
je możliwość wykorzystywania biblioteki bez uiszczania żadnych opłat, tak w otwartych jak
i w komercyjnych projektach.
RAFAŁ KOCISZ
Pracuje na stanowisku Dyrektora Techniczne-
go w �rmie Gamelion, wchodzącej w skład Gru-
py BLStream. Rafał specjalizuje się w technolo-
W Sieci giach związanych z produkcją oprogramowa-
• http://code.google.com/intl/pl/apis/protocolbuffers/ – strona domowa biblioteki Google nia na platformy mobilne, ze szczególnym na-
Protocol Buffers. ciskiem na tworzenie gier. Grupa BLStream po-
• http://code.google.com/intl/pl/apis/protocolbuffers/docs/overview.html – sekcja dokumen- wstała, by efektywniej wykorzystywać potencjał
tów na stronie domowej Google Protocol Buffers; znajdziesz tu szereg cennych informa- dwóch szybko rozwijających się producentów
cji o tym rozwiązaniu.
oprogramowania – BLStream i Gamelion. Firmy
• http://code.google.com/intl/pl/apis/protocolbuffers/docs/tutorials.html – sekcja samoucz-
ków związanych z biblioteką Google Protocol Buffers. wchodzące w skład grupy specjalizują się w wy-
• http://code.google.com/intl/pl/apis/protocolbuffers/docs/proto.html – tu znajdziesz szcze- twarzaniu oprogramowania dla klientów korpo-
gółowy opis języka opisu struktur danych, wykorzystywanego w plikach .proto. racyjnych, w rozwiązaniach mobilnych oraz pro-
dukcji i testowaniu gier.
Kontakt z autorem: rafal.kocisz@game-lion.com

10 04/2010
 Opis DVD

Programowanie w języku Java niejące rozwiązanie stworzone w poprzednim odcinku i zamie-

Od Witaj świecie do aplikacji korporacyjnych.
Wprowadzenie do szkieletu aplikacji Struts2
Siódmy odcinek wideo kursu to kolejny krok w stronę zaawan-
sowanych rozwiązań związanych z tworzeniem aplikacji inter-
netowych na platformie Java. Dzięki poprzednim odcinkom
poznaliśmy podstawy korzystania z serwletów oraz tworzenia
stron JSP. Jest to podstawa, na której zbudowane są zaawanso-
wane technologie jakie jak Struts2.
W pierwszej części zostaną przedstawione podstawowe zało-
żenia stojące za Struts2, jak ten szkielet aplikacji realizuje wzo-
rzec MVC i jakie są jego główne elementy składowe.
Następnie przyjrzymy się dystrybucji Struts2, jej składowym
elementom oraz wybierzemy minimalny podzbiór z tejże dys-
trybucji, który pozwoli rozpocząć pracę z aplikacjami interneto-
wymi z użyciem tego szkieletu.
W następnej, zasadniczej części, przyjrzymy się głównym
składowym Struts2. W pierwszym kroku zmodyfikujemy ist-
nimy rozwiązanie oparte o serwlet na akcję Struts2 z wykorzysta-
niem pomocniczych mechanizmów, jakich jak automatyczne uzu-
pełnianie pól klasy na podstawie parametrów żądania i udostęp-
niania pól klasy w widoku.
Następnie zrealizujemy widok JSP z użyciem znaczników do-
starczonych w Struts2, które ułatwiają tworzenie dynamicznych
stron internetowych.
Ostatecznie połączymy wszystkie elementy z pomocą pliku
struts.xml i uruchomimy zmodyfikowaną aplikację.
SoftQA – magazyn
o testowaniu oprogramowania
Szanowni czytelnicy oddajemy do Waszych rąk pierwsze wydanie
magazynu SoftQA, poświęconego szeroko rozumianemu testowa-
niu oprogramowania. Pismo będzie wydawane w wersji elektro-
nicznej i będzie dostępne na płytach dołączanych do SDJ, a także
na naszych stronach internetowych.

Jeśli nie możesz

odczytać zawartości
płyty DVD, a nie jest ona Redakcja
uszkodzona mechanicznie, nie udziela pomocy
sprawdź ją na co najmniej dwóch technicznej w instalowaniu
napędach DVD. i użytkowaniuprogramów
W razie problemów z płytą, prosimy pisać zamieszczonych na płytach DVD-ROM
pod adres: cd@software.com.pl dostarczonych razem z pismem.

11
 Klub techniczny Adobe

Debugowanie aplikacji
Część 1: Podstawy debugowania
Debugowanie to proces wyszukiwania i usuwania błędów lub proble-
mów występujących w aplikacji. Zadanie to jest często trudne i frustru-
jące, ale można je znacznie uprościć, korzystając z debugera – progra-
mu narzędziowego, który umożliwia monitorowanie i kontrolowanie
wykonywania aplikacji krok po kroku oraz monitorowanie i modyfiko-
wanie wartości zmiennych.
• przerywanie pracy w pętli i skoki do
Dowiesz się: Powinieneś wiedzieć: wierszy kodu z wykorzystaniem nowe-
• Jak przeglądać i rozumieć komunikaty błę- • Podstawy z technologii Flex. go polecenia Run to Line.
dów kompilacji;
• Jak używać polecenia trace(); Wymagania
• Jak korzystać i zarządzać tzw. breakpointami; Niezbędnym uzupełnieniem niniejszego
• Jak korzystać i zarządzać tzw. watchpointami. podręcznika są:

• Flash Builder 4 beta

• używanie polecenia trace() do wyświe- • Pliki demonstracyjne
tlania informacji w trakcie debugowania • Flex4Debugging_ start.zip
Poziom w widoku konsoli. (www.adobe.comhttp: //
trudności download.macromedia.com /pub /
Część 2 omawia: developer/Flex4Debugging_start.zip)
(ZIP 25 KB)
• korzystanie z punktów wstrzymania • Flex4Debug ging_ solution.zip

D
ebugowanie to proces wyszukiwa-
nia i usuwania błędów lub pro-
blemów występujących w aplika-
cji. Zadanie to jest często trudne i frustrują-
ce, ale można je znacznie uprościć, korzysta-
jąc z debugera — programu narzędziowego,
który umożliwia monitorowanie i kontrolo-
wanie wykonywania aplikacji krok po kroku
oraz monitorowanie i modyfikowanie warto-
ści zmiennych.
Pakiet Flash Builder 4 beta ma wbudowa-
ny debuger oraz perspektywę debugowania.
Ten trzyczęściowy podręcznik ułatwia naukę
obsługi tych modułów.
Część 1 omawia:
• import projektu końcowego i zapozna-
nie się z prawidłowym działaniem apli-
kacji;
• import projektu początkowego i prze-
gląd kodu pierwotnej aplikacji Flex,
gdzie rysowanie zawiera błędy;
• przegląd komunikatów o błędach
w trakcie wykonywania w wersji opro-
gramowania Flash Player z debugerem
i w widoku konsoli środowiska Flash
Builder;
programu (breakpoints) po dojściu do
określonego wiersza kodu;
• korzystanie z nowych, warunkowych
punktów wstrzymania;
• zarządzanie punktami wstrzymania
z poziomu ich widoku;
• kontrolowanie wykonywania kodu
przez zawieszanie, wznawianie i kończe-
nie działania aplikacji;
• krokowe wykonywanie kodu za pomo-
cą instrukcji Step Into, Step Over i Step Re-
turn.
Część 3 omawia:
• używanie widoku zmiennych do bada-
nia ich wartości;
• zmiany wartości zmiennych w czasie se-
sji debugowania w celu testowania po-
prawek;
• korzystanie z widoku wyrażeń w ce-
lu obserwowania wartości określonych
zmiennych i wyrażeń;
• korzystanie z nowych punktów monitoro-
wania (watchpoints) w celu wstrzymywa-
nia wykonywania programu w przypadku
zmiany wartości określonej zmiennej;
(www.adobe.comhttp: //
download.macromedia.com /pub /
developer / Flex4Debug ging _ solu-
tion.zip) (ZIP 25 KB)
Wymagana wiedza
Pomocna jest podstawowa znajomość two-
rzenia aplikacji Flex 4. Więcej informacji
na temat tworzenia i dostosowywania apli-
kacji Flex 4 można znaleźć w Dokumenta-
cji Flex 4, zestawie filmów wideo i ćwiczeń
Flex 4 in a week (www.adobe.com/devnet/flex/
videotraining/flex4beta/index.html) oraz w ser-
wisie Flex Developer Center (www.adobe.com/
devnet/flex).
Import projektów początkowego
i końcowego aplikacji Flex
W tym rozdziale omówiono import dwóch
projektów umożliwiających rysowanie róż-
nych kształtów aplikacji Flex do oprogramo-
wania Flash Builder. Aplikacja z projektu po-
czątkowego nie działa prawidłowo, zaś apli-
kacja z projektu końcowego działa. Aplika-
cja końcowa służy do celów referencyjnych.
W niniejszej serii podręczników omówiono
debugowanie aplikacji początkowej.

12 04/2010

• Jeżeli nie zostało to jeszcze zrobione, po-
bierz i zainstaluj Flash Builder 4 beta.
• Jeżeli nie zostało to jeszcze zrobione, po-
bierz pliki początkowe i pliki rozwiąza-
nia, a następnie rozpakuj je.
• Uruchom Flash Builder.
• Wybierz File > Import Flex Project (FXP)
(Plik > Import projektu Flex (FXP)).
• W oknie dialogowym Import Flex Project
(Import projektu Flex) kliknij przycisk
Browse (Przeglądaj) obok pola File (Plik).
• W oknie dialogowym Open (Otwórz)
przejdź do miejsca, w którym został za-
pisany plik Flex4DebuggingTutorial_
EndProject.fxp, zaznacz go i kliknij Open
(Otwórz).
• W oknie dialogowym Import Flex Project
(Import projektu Flex) kliknij przycisk
Finish (Zakończ) (patrz Rysunek 1).
• W oknie Package Explorer klikaj strzał-
ki, aby rozwijać foldery Flex4Debugging-
Tutorial_EndProject, src i (default pac-
kage), aż zobaczysz plik Drawing.mxml
(patrz Rysunek 2).
• Dwukrotnie kliknij plik Drawing.mxml,
aby go otworzyć.
• Aby skompilować i przetestować aplika-
cję, kliknij zielony przycisk Run (Uru-
chom) na głównym pasku narzędzi lub
wybierz Run > Run Drawing (Uruchom
> Uruchom rysunek). Otworzy się
okno przeglądarki, w którym powinna
być widoczna aplikacja.
• Kliknij i poruszaj myszą, aby rozpocząć
rysowanie.
• Zmieniaj parametry w prawym górnym
rogu okna aplikacji, aby dostosowywać
Rysunek 1. Import projektu Flex
www.sdjournal.org
kształt oraz kolor i rysować (patrz Rysu-
nek 3).
• Kliknij prawym przyciskiem myszy Fle-
x4DebuggingTutorial_EndProject w oknie
Package Explorer i wybierz Close Project
(Zamknij projekt). Zamknięcie projek-
tu zapobiegnie przypadkowej pracy na
plikach końcowych, zamiast na począt-
kowych.
• Powtarzając kroki 4–9, zaimportuj plik
Flex4DebuggingTutorial_StartProject.fxp.
Uruchom aplikację. Powinien zostać wy-
świetlony błąd uruchomienia programu
(patrz Rysunek 4).
Uwaga: Komunikat o błędzie pokazany
na Rysunku 4 zostanie wyświetlony tylko
w przypadku używania wersji oprogramo-
wania Flash Player z debugerem. Na ogół wer-
sję tę mają tylko programiści tworzący aplika-
cje Flash i Flex. Użytkownicy zwykłej wersji
Flash Playera nie zobaczą tego komunikatu.
Aplikacje po prostu nie będą działać.
• Kliknij przycisk Dismiss All (Ignoruj
wszystkie).
• Powróć do Drawing.mxml (w projekcie
początkowym!) i przeanalizuj kod.
Aplikacja nasłuchuje zdarzeń mouseDown,
mouseMove oraz mouseUp i reaguje na nie.
Gdy użytkownik naciska przycisk myszy,
dodany zostaje obserwator, który śledzi jej
poruszenia. Słuchacz ten, onMouseMove(),
tworzy wystąpienie klasy Shape (kształt) —
Circle (Koło), Square (Kwadrat) lub Star
(Gwiazda) z pakietu com.adobe.samples.sha-
Debugowanie aplikacji Flex 4
pes — które wykorzystując graficzny interfejs
programowania, rysuje kształt w miejscu,
w którym znajduje się kursor. Gdy użyt-
kownik zwalnia przycisk myszy, obserwa-
tor onMouseMove() zostaje usunięty. W pra-
wym górnym rogu aplikacji dostępne są ele-
menty sterujące, które umożliwiają wybór
innego kształtu, zmianę koloru oraz kasowa-
nie rysunku.
Uwaga: Aplikacja ta została zrefaktoryzo-
wana zgodnie ze wskazówkami dotyczący-
mi umieszczenia całego kodu w jednym pli-
ku zawartymi w podręczniku Refactoring Flex
4 Applications (www.adobe.com/devnet/flex/
articles/flashbuilder4_refactoring.html).
Debugowanie aplikacji
Do debugowania aplikacji za pomocą pakietu
Flash Builder potrzebna jest wersja Flash Play-
era z debugerem oraz wersja pliku SWF prze-
znaczona do debugowania.
W trakcie instalowania programu Flash
Builder wersja Flash Playera z debugerem
jest instalowana dla różnych przeglądarek
w systemie. Ręczne zainstalowanie wer-
sji Flash Playera z debugerem jest koniecz-
ne w dwóch przypadkach: jeśli chcesz za-
instalować nowszą wersję Flash Playera
bez debugera po zainstalowaniu programu
Flash Builder lub chcesz zainstalować wer-
sję nowszą niż dostarczona z programem
Flash Builder. Komunikat o błędzie przy
próbie debugowania aplikacji za pomocą
pakietu Flash Player oznacza, że koniecz-
ne jest zainstalowanie wersji Flash Play-
era z debugerem. Można to także spraw-
dzić, klikając prawym przyciskiem myszy
plik SWF w oknie przeglądarki i wyświe-
tlając menu kontekstowe (powinna w nim
być widoczna pozycja Debuger) lub używa-
jąc metody flash.system.Capabilities.
isDebugger() w kodzie. Aby zainstalować
najnowszą wersję Flash Playera z debuge-
rem, wejdź na stronę Flash Player Downlo-
ads (www.adobe.com/support/flashplayer/do-
wnloads.html) i uruchom deinstalator, a na-
stępnie instalator odpowiedni dla danej
przeglądarki.
Rysunek 2. Lokalizacja głównego pliku aplikacji
13
 Klub techniczny Adobe
W trakcie kompilowania aplikacji za po-
mocą Flash Buildera – przez jej uruchamia-
nie, debugowanie lub bezpośrednie budowa-
nie – Flash Builder tworzy wersję pliku SWF
aplikacji przeznaczoną do debugowania i za-
pisuje ją w folderze bin-debug projektu. Ten
plik SWF jest większy od wersji nieprzezna-
czonej do debugowania, ponieważ zawiera
dodatkowy kod i metadane wykorzystywane
przez debuger. Te właśnie pliki SWF są wy-
korzystywane podczas debugowania aplika-
cji. Należy pamiętać, aby po zakończeniu de-
bugowania, a przed użyciem aplikacji, utwo-
rzyć mniejszą, nieprzeznaczoną do debugo-
wania wersję SWF, wybierając Project > Export
Release Build.
Aby debugować aplikację, należy użyć po-
lecenia Debug (Debuguj) zamiast polecenia
Run (Uruchom). W tym celu należy kliknąć
przycisk Debug (Debuguj) na głównym pa-
sku narzędzi lub wybrać Run > Debug (Uru-
chom > Debuguj). Aplikacja pojawia się w
oknie przeglądarki tak samo, jak w przypad-
ku standardowego uruchomienia. Ewentu-
alne błędy lub ostrzeżenia Flash Playera są
wyświetlane w widoku konsoli programu
Flash Builder.
Rysunek 3. Przykładowe rysunki wykonane w aplikacji
Rysunek 4. Komunikat o błędzie
14
• Kliknij przycisk Debug (Debuguj) na
głównym pasku narzędzi (patrz Rysu-
nek 5) lub wybierz Debug > Drawing
(Debuguj > Rysunek).
Otworzy się okno przeglądarki, a następ-
nie powinien nastąpić powrót do Flash
Buildera, gdzie może się pojawić okno
dialogowe z pytaniem, czy użytkownik
chce włączyć perspektywę debugowania
(patrz Rysunek 6). Jeżeli nie nastąpi na-
tychmiastowy powrót do Flash Builde-
ra, należy wybrać jego zadanie na pasku
zadań lub w doku.
• Jeżeli pojawi się okno dialogowe Con-
firm Perspective Switch (Potwierdź włą-
czenie perspektywy), należy zazna-
czyć pole Remember My Decision (Pa-
miętaj moją decyzję), aby to okno dia-
logowe nie było wyświetlane przy każ-
dym debugowaniu aplikacji, a następ-
nie kliknąć Yes (Tak). Flash Builder prze-
łącza się na perspektywę debugowa-
nia, która ma inne okna niż perspekty-
wa programowania (patrz Rysunek 7).
Uwaga: Panele mogą być ułożone in-
aczej, niż na tym rysunku. Ich układ
można zmieniać przez przeciąganie i
upuszczanie w różnych miejscach. Aby
powrócić do układu domyślnego, wy-
bierz Window > Perspective > Reset Per-
spective (Okno > Perspektywa > Resetuj
perspektywę).
• Kliknij zakładkę Flash w prawym gór-
nym rogu, aby włączyć perspektywę
programowania (patrz Rysunek 8).
• Przełącz z powrotem na perspektywę
debugowania, klikając zakładkę Flash
Debug w prawym górnym rogu (patrz
Rysunek 8).
• Jeżeli nie są widoczne obydwie zakładki,
kliknij brzeg lewej zakładki i przeciągnij
go w lewo (patrz Rysunek 9).
• Przejdź do widoku konsoli. Powinien
być widoczny komunikat o błędzie, któ-
ry pojawił się w przeglądarce podczas
uruchamiania aplikacji (patrz Rysunek
10). Z tego komunikatu wynika, że na-
stąpiło odwołanie do jakiegoś obiektu,
który jeszcze nie został utworzony.
• Należy przejrzeć kod w widoku edy-
tora. Wiersz 18 jest podświetlony, co
oznacza, że to tam występuje błąd.
Strzałka na pasku markerów przy
tym wierszu wskazuje, że tam zosta-
ło zatrzymane wykonywanie kodu. Po-
wstał problem przy próbie nadania
zmiennej shapeColor wartości wła-
ściwości selectedColor z modułu
ColorPicker.
• Znajdź deklarację modułu ColorPicker
w wierszu 66. colorSelector to nazwa
obiektu modułu ColorPicker.
Problem w wierszu 18 polega na tym, że
jest on wykonywany przed utworzeniem
egzemplarza modułu ColorPicker, zatem
colorSelector jeszcze nie istnieje i nie
można się odwołać do jego właściwości.
• Zakończ sesję debugowania, klikając
czerwony przycisk Terminate (Zakończ)
lub wybierając Run > Terminate (Wyko-
naj > Zakończ).
Rysunek 5. Debugowanie aplikacji
Rysunek 6. Włączenie perspektywy
debugowania
04/2010
 Debugowanie aplikacji Flex 4

wyświetlany w widoku konsoli w trakcie de-

bugowania aplikacji.

• Włącz śledzenie łańcucha „in init” we-

wnątrz funkcji init(), wstawiając po-
niższy kod:

private function init():void{

trace("in init");
addEventListener(MouseEvent.MOUSE_
DOWN,onMouseDown);
...

• Debuguj aplikację i obserwuj widok kon-

Rysunek 7. Perspektywa debugowania
• Zmień kod w wierszu 18, nadając
shapeColor wartość początkową black
(czarny):
private var shapeColor:uint=0x000000;
Wykonaj ponownie debugowanie aplikacji.
Błąd w przeglądarce lub w widoku konso-
li Flash Builder nie powinien już wystę-
pować.
• Spróbuj coś narysować.
• Nie można niczego narysować. Został
rozwiązany jeden problem, ale trzeba
jeszcze znaleźć i rozwiązać inne pro-
blemy.
• Zakończ sesję debugowania.
Obserwowanie zmiennych
i wyrażeń
Następnym krokiem powinno być spraw-
dzenie, czy reszta kodu jest wykonywana
prawidłowo. Jednym ze sposobów ustale-
nia, czy kod wewnątrz funkcji jest wyko-
nywany, oraz badania wartości zmiennych
i wyrażeń jest użycie metody trace() — co
zostanie tu zademonstrowane. We wcze-
snym okresie tworzenia aplikacji na platfor-
mę Flash, zanim pojawiło się zintegrowane
środowisko programowania (Integrated De-
velopment Environment — IDE) z debuge-
rem, był to jedyny sposób debugowania
aplikacji. Obecnie, ponieważ istnieje debu-
ger, można także sprawdzać, czy funkcja ta
jest wywoływana, oraz przeglądać wartości
zmiennych w tym punkcie, umieszczając
wewnątrz funkcji punkt wstrzymania i de-
bugując aplikację. Zastosowanie punktów
wstrzymania będzie omawiane w następ-
nej części tej serii.
Aby skorzystać z metody trace(), należy
wstawić do niej łańcuch, zmienną lub wyra-
żenie, które ma być obserwowane. Wynik jest
soli. Wstawiony łańcuch jest niewidocz-
ny. Kod wewnątrz funkcji init() nie jest
wykonywany.
• Patrz na zakładkę Application (Aplika-
cja). Funkcja init() nie jest wywoływa-
na.
• Niech init() będzie funkcją obsługu-
jącą zdarzenie creationComplete apli-
kacji:
<s:Application xmlns:fx=
"http://ns.adobe.com/mxml/2009"
xmlns:s="library://ns.adobe.com/flex/spark"
xmlns:mx="library://ns.adobe.com/flex/mx"
creationComplete="init()"
>
• Zatrzymaj sesję debugowania, a następ-
nie znowu debuguj aplikację i obserwuj
widok konsoli. Zobaczysz śledzony łań-
cuch; funkcja init() jest teraz prawi-
dłowo wywoływana.
• Powróć do przeglądarki i spróbuj coś na-
rysować. Nadal nie można rysować; trze-
ba jeszcze znaleźć inne błędy.
• Powróć do Flash Buildera i zatrzymaj se-
sję debugowania.

Rysunek 8. Przełączanie pomiędzy Rysunek 10. Lokalizacja błędu w widoku konsoli

perspektywami programowania i debugowania

Rysunek 9. Włączanie widoczności zakładek
obydwu perspektyw
JEANETTE STALLONS
Jest niezależną instruktorką i konsultantką ds. technologii Flex. Brała udział w szkoleniach pra-
cowników wielu firm, między innymi Adobe, Oracle, Boeing, Wachovia, Morgan Stanley i Char-
les Schwab. Zanim zaczęła działać samodzielnie, pracowała w firmach Allaire, Macromedia
i Adobe w dziale szkoleń i zajmowała się tworzeniem architektury, pisaniem, uczeniem oraz
tworzeniem aplikacji Flash i Flex, a także innych produktów. Jej najnowszy projekt to Ado-
be Flex Learning Paths. Jest jego pomysłodawczynią, programistką oraz głównym ekspertem
w zakresie treści.

www.sdjournal.org 15
 Programowanie C++

Wizytator
Upraszczanie zależności przy modyfikacji interfejsu klas

Operacje dla obiektów w hierarchii klas często implementujemy,

wykorzystując funkcje wirtualne. Gdy liczba takich metod rośnie,
klasy mają trudną do określenia odpowiedzialność, kod staje się mało
przejrzysty. Przedstawiona technika rozwiązuje ten problem.

kim podejściu kod dotyczący tej samej funkcji

Dowiesz się: Powinieneś wiedzieć:
• Co to jest wzorzec wizytatora; • Jak pisać proste programy w C++;
• Jak używać biblioteki boost::variant. • Co to jest dziedziczenie i funkcje wirtualne.
mi w książce Gamma, Helm, Johnson, Vlis-
sides ,,Wzorce projektowe'', pozwala spra-
Poziom wić, że modyfikacja funkcjonalności będzie
trudności prosta, natomiast złożona będzie modyfika-
cja struktury. Przykład ilustrujący omawianą
technikę wykorzystuje hierarchię klas Unit,
przedstawioną na Rysunku 1, reprezentują-
będzie rozproszony, każda klasa będzie miała
fragment funkcjonalności, zmniejsza to czy-
telność kodu i utrudnia jego modyfikacje.
Przykładowo, obliczanie statystyk (liczby żoł-
nierzy, liczby czołgów itd.) wymaga, oprócz
klasy przechowującej liczniki, dostarczenia
metody w każdej klasie konkretnej, która
aktualizuje te liczniki (Listing 1). Dodatko-
wo klasy reprezentujące jednostki będą mia-
ły wiele różnych metod, trudno będzie okre-
ślić ich odpowiedzialność.
Kod źródłowy będzie bardziej przejrzysty,
jeżeli daną funkcję zrealizujemy w spójnym

D
odawanie nowej klasy do hierar-
chii polega na utworzeniu tej klasy
oraz nadpisaniu metod. Modyfiku-
jemy jedynie fragment kodu źródłowego za-
wierający implementację nowej klasy, najczę-
ściej tworzymy nowy plik. Dodawanie meto-
dy, która będzie nadpisywana, jest bardziej
skomplikowane: modyfikujemy klasę bazową
oraz wszystkie klasy pochodne, dostarczając
odpowiednią funkcjonalność. W tym przy-
padku modyfikacja obejmuje wiele różnych
fragmentów kodu. Taka asymetria pomię-
dzy modyfikacją hierarchii klas a modyfika-
cją interfejsu w tej hierarchii jest niewygod-
na, zwłaszcza gdy częściej będziemy modyfi-
kować funkcjonalność niż strukturę. Artykuł
przedstawia wzorzec projektowy wizytatora
(inna nazwa to odwiedzający), który pozwa-
la uprościć zależności przy modyfikacji funk-
cji operujących na hierarchii klas. W dalszej
części artykułu przedstawiona zostanie za-
sada działania tego wzorca, przykład użycia
oraz wykorzystanie wizytatora w bibliotece
boost::variant.
Niedogodności
nadpisywania metod
Wzorzec projektowy wizytatora (inna na-
zwa to odwiedzający), opisany między inny-
cą różne oddziały wykorzystywane w grze fragmencie kodu. Dla rozpatrywanego przy-
strategicznej: jednostki piechoty, czołgi, wy- kładu możemy aktualizację liczników prze-
rzutnie rakiet itd. Podczas tworzenia kolej- nieść do klasy, która je zawiera (patrz Listing
nych wersji gry hierarchii tej prawie nie bę- 2). Klasy reprezentujące jednostki będą prost-
dziemy zmieniać, typy jednostek będą usta- sze, nie muszą zawierać metod związanych
lone we wczesnych etapach implementacji. z obliczaniem statystyk. Kod realizujący da-
Spodziewamy się, że będą zmieniane funkcje ną funkcję jest umieszczony w jednym miej-
operujące na jednostkach lub grupach jedno- scu, np. kod obliczania statystyk zawiera kla-
stek. Funkcje te będą obliczały wartość bojo- sa Statistics (Listing 2). Niestety przedsta-
wą jednostek, ich szybkość przemieszczania, wiona technika wymaga jawnego badania ty-
będą automatycznie rozmieszczać jednostki pu obiektu za pomocą mechanizmów reflek-
na danym obszarze, obrazować te jednostki, sji, co jest dosyć czasochłonne. Łańcuch in-
generować statystyki itp. Zbiór tych funkcji strukcji warunkowych, który porównuje typ
będziemy rozszerzali podczas tworzenia ko- obiektu ze wszystkimi typami w hierarchii,
lejnych wersji aplikacji. nie jest eleganckim rozwiązaniem.
Gdyby funkcje operujące na jednostkach Wzorzec wizytatora pozwala zachować za-
implementować jako metody klas, tak jak po- lety wynikające z umieszczenia kodu realizu-
kazano na Listingu 1, to wystąpi niedogod- jącego daną funkcję w jednym miejscu (poza
ność, o której była mowa na początku, doda- klasami w hierarchii), usuwając konieczność
wanie lub usuwanie metody wymaga mody- badania typu obiektu za pomocą łańcucha in-
fikacji wszystkich klas w hierarchii. Przy ta- strukcji dynamic_cast.
Szybki start
Aby uruchomić przedstawione przykłady, należy mieć dostęp do kompilatora C++ oraz edy-
tora tekstu. Niektóre przykłady korzystają z udogodnień dostarczanych przez bibliotekę bo-
ost::variant, warunkiem ich uruchomienia jest instalacja bibliotek boost (w wersji 1.36 lub
nowszej) Na wydrukach pominięto dołączanie odpowiednich nagłówków oraz udostępnia-
nie przestrzeni nazw, pełne źródła dołączono jako materiały pomocnicze.

16 04/2010

Wzorzec wizytatora
Wzorzec wizytatora wykorzystuje pomocni-
czą hierarchię klas, zwaną hierarchią wizy-
tującą lub odwiedzającą, która jest związana
z hierarchią klas, dla której chcemy odwie-
dzać (wizytować) obiekty. Klasa bazowa tej
nowej hierarchii, abstrakcyjny wizytator, do-
starcza metod, które będą wołane dla poszcze-
gólnych obiektów klas hierarchii odwiedza-
nej. Dla omawianego przykładu abstrakcyjny
wizytator został przedstawiony na Listingu 3.
Dla każdej klasy odwiedzanej (wizytowanej)
dostarczamy metodę accept, która woła odpo-
wiednią metodę wizytatora. Metoda accept
jest wykorzystywana przez wizytator do uzy-
skania informacji o typie obiektu. Modyfikacja
hierarchii odwiedzanej została przedstawiona
na Listingu 4. Dla wizytatora, który jest argu-
mentem, wołana jest jedna z przeciążonych
metod visit, w zależności od typu obiektu,
który nadpisuje metodę accept.
Operacje na hierarchii odwiedzanej, na
przykład zbieranie statystyk, implementu-
jemy, wykorzystując klasę pochodną po abs-
trakcyjnym wizytatorze (Listing 5). Technika
ta pozwala na uzyskanie typu obiektu odwie-
dzanego bez rzutowania dynamicznego, wy-
korzystujemy dwukrotnie funkcje wirtualne.
Innymi słowy, metody visit dostają jako ar-
gument obiekt odpowiedniego typu, wybór
tego typu odbywa się poprzez mechanizm
późnego wiązania, użyty przy wyborze odpo-
wiedniej metody accept oraz przy wołaniu
metody visit.
Przykład użycia wizytatora zawiera Listing
6. Metoda accept jest wołana dla obiektu u,
który jest typu Tank (ale wskaźnik jest ty-
pu Unit*). Metoda ta będzie wołała metodę
visit(Tank&) dla przekazanego argumentu,
czyli dla obiektu s.
Wzorzec wizytatora stosuje się po to, aby
ułatwić dodawanie nowych operacji dla hie-
rarchii klas, oraz po to, aby metody wykonują-
ce daną funkcję umieścić w tym samym miej-
scu. Dodanie nowego wizytatora nie wymaga
wiele zmian, należy wyprowadzić nową klasę
z klasy Visitor, a następnie nadpisać w niej
odpowiednie metody. Inne klasy nie są zmie-
niane, w szczególności nie są zmieniane klasy
w hierarchii wizytującej.
boost::variant
Wzorzec wizytatora jest wykorzystywany
w szablonie klasy boost::variant do im-
Rysunek 1.
www.sdjournal.org
Wizytator
plementacji operacji na przechowywanym wych, wielkość (zajętość pamięci) jest zależ-
obiekcie. Szablon variant tworzy typ złożo- na od wielkości największego obiektu skła-
ny, który jest równoważny unii z C (definio- dowego. Typ ten posiada semantykę warto-
wanej przez union) lub rekordowi z warian- ści, to znaczy konstruktor kopiujący, opera-
tami z Pascala. Obiekt typu variant mo- tor przypisania, można go stosować jako ar-
że przechowywać jeden z obiektów składo- gument funkcji, zwracać jako wartość, prze-
Listing 1. Przykład funkcji, która wymaga mody�kacji wszystkich elementów w hierarchii
class Statistics { //Klasa reprezentuje statystyki
public:
void addSoldiers(int n){ soldiers_ += n; }; //aktualizuje licznik
void addTanks(int n){ tanks_ += p; }
void addRockets(int n) { rockets_ += n; }
private:
int soldiers_; //licznik żołnierzy
int tanks_;
int rockets_;
};
class Unit { //klasa bazowa
public: //zawiera interfejs do metody aktualizującej statystyki
virtual void update(Statistics& s) = 0;
};
void Infantry::update(Statistics& s)//aktualizuje statystyki
s.addSoldiers( countSoldiers() );
}
void Tank::update(Statistics& s) {
s.addTanks(1);
}
Listing 2. Odwrócenie zależności pozwala zgrupować kod aktualizujący w jednym miejscu,
jednak wymaga jawnego badania typu obiektów
void Statistics::update(const Unit& unit) {
if(const Infantry* p = dynamic_cast<const Infantry*>(&unit) ) { //jawne badanie
typu
soldiers_ += p->countSoldiers();
} else if (dynamic_cast<const Tank*>(&unit) {
++tanks_;
} // łańcuch warunków dla wszystkich typów w hierarchii
}
Listing 3. Abstrakcyjny wizytator dla jednostek z omawianej gry strategicznej
class Visitor { //abstrakcyjny wizytator
public:
virtual void visit(Infantry&) = 0;
virtual void visit(Tank&) = 0;
virtual void visit(Rocket&) = 0;
};
Listing 4. Metoda w hierarchii odwiedzanej wykorzystywana przez wizytatory
class Unit { //Klasa bazowa
public:
virtual void accept(Visitor& v) = 0;
};
class Infantry : public Unit {
public:
virtual void accept(Visitor& v) { v.visit(*this); } //woła v.visit(Infantry&)
};
class Tank : public Unit {
public:
virtual void accept(Visitor& v) { v.visit(*this); } //woła v.visit(Tank&)
};
17
 Programowanie C++

chowywać w kontenerach standardowych. nie static_visitor(parametrem tego sza- Wariant, czyli unia z kontrolą typów i wy-
Typami składowymi mogą być klasy dostar- blonu jest typ zwracany z metod wizytu- różnikiem bieżącego typu, korzysta z pro-
czające konstruktorów, co jest zabronione jących, możemy zwracać wartość w meto- gramowania generycznego do bezpiecznego
przy używaniu unii w C++. Przykłady wy- dzie wizytującej). Metody wizytujące imple- przechowywania obiektów w tym samym
korzystania wariantów pokazano na wy- mentuje się jako przeciążone operatory wo- miejscu pamięci. Narzuty pamięciowe są ma-
druku 7. łania funkcyjnego, zamiast metod visit, co łe, związane jedynie z wyróżnikiem aktual-
Dostęp do przechowywanych warto- jest częstą praktyką przy implementacji tego nego typu (obecnie 4 bajty na platformach
ści wariantu jest możliwy poprzez wi- wzorca w C++. Wizytację uruchamia funk- wspieranych przez boost). Wewnętrzny bu-
zytator. Musimy dostarczyć konkretne- cja apply_visitor, do której przekazujemy for ma wielkość maksymalnego obiektu, któ-
go wizytatora dziedziczącego po szablo- obiekt wizytatora i wariant, patrz Listing 8. ry może być przechowywany w wariancie
(uwzględniając wyrównanie).
Listing 5. Klasa obliczająca statystyki jako wizytator
Podsumowanie
class Statistics : public Visitor { //wizytator konkretny Wizytator pozwala implementować funk-
public: cje operujące na hierarchii klas jako oddziel-
virtual void visit(Infantry& u) {//wołane dla jednostek piechoty ne typy, co upraszcza zależności w aplikacji
soldiers_ += u.countSoldiers(); i pozwala na tworzenie przejrzystego kodu.
} Oprócz wielu zalet wizytator ma kilka wad.
virtual void visit(Tank& t) {//wołane dla czołgów Operacje na hierarchii odwiedzanej, imple-
++tanks_; mentowane w wizytatorze, wykorzystują in-
} terfejs klas odwiedzanych, więc muszą istnieć
/* ... */ odpowiednie metody, które daną operację po-
}; zwolą wykonać. Może to prowadzić do złama-
nia enkapsulacji, na przykład jeżeli do realiza-
Listing 6. Przykład użycia wizytatora
cji funkcji implementowanych w wizytatorze
Unit* u = new Tank(); //dostarcza jednostkę wymagana jest znajomość wewnętrznego sta-
Statistics s; //tworzy obiekt statystyk nu obiektów odwiedzanych.
s.accept(u); //dwukrotnie wykorzystuje funkcje wirtualne Wizytator wprowadza cykliczne zależności
pomiędzy hierarchią odwiedzaną i odwiedza-
Listing 7. Wariant, przykłady użycia jącą, które sprawiają, że implementacja tego
//obiekt, który może przechowywać jeden z trzech typów wzorca wymaga użycia deklaracji klas. Klasa
variant<int, double, std::string> var;//obiekt przechowujący int bazowa hierarchii odwiedzanej (klasa Unit)
var = "Hej";//teraz przechowuje napis jest zależna od deklaracji klasy bazowej hie-
var = 2.7; //teraz przechowuje wartość typu double rarchii klas wizytujących (klasa Visitor), po-
//przykładowa deklaracja funkcji, która ma argument typu variant nieważ zawiera deklarację metody accept.
void function(const variant<int, double, std::string>& v); Abstrakcyjny wizytator jest zależny od de-
function(var); //przekazuje jako argument do funkcji klaracji wszystkich klas konkretnych w hie-
rarchii odwiedzanej, a więc od klas Infantry,
Listing 8. Dostęp do wartości przechowywanych w wariancie Tank, Rocket. Klasy konkretne w hierarchii
typedef variant<int, double, string> Var; odwiedzanej zależne są od klasy bazowej,
class MyVisitor //dostęp za pomocą wizytatora dziedziczą po niej. Wprowadzając dodatko-
: public boost::static_visitor<void> { //metody visit zwracają void we klasy i wykorzystując dziedziczenie wie-
public: lobazowe, możemy pozbyć się zależności cy-
void operator()(int& i) { /* metoda dla obiektu typu int */ } klicznych w tym wzorcu. Taką implementa-
void operator()(double& d) { /* ... */ } cję opisano w książce „Średnio zaawansowane
void operator()(string& s) { /* ... */ } programowanie w C++” (patrz ramka).
}; Wizytator dostarcza mechanizmu równo-
apply_visitor(MyVisitor, var); //wizytacja obiektu var ważnego dodawaniu metod do klas. Dostar-
cza on mechanizmu wyboru odpowiedniej
metody w zależności od dwóch typów, jed-
nym jest typ obiektu odwiedzanego, dru-
Więcej w książce gim typ wizytatora. Rozszerzeniem tej tech-
Zagadnienia dotyczące współcześnie stosowanych technik w języku C++, wzorce projekto-
we, programowanie generyczne, prawidłowe zarządzanie zasobami przy stosowaniu wy- niki są wielometody, które będą omówione
jątków, programowanie wielowątkowe, ilustrowane przykładami stosowanymi w bibliotece w jednym z kolejnych artykułów.
standardowej i bibliotekach boost, zostały opisane w książce ,,Średnio zaawansowane pro-
gramowanie w C++'', która ukaże się niebawem.
ROBERT NOWAK
Adiunkt w Zakładzie Sztucznej Inteligencji Insty-
tutu Systemów Elektronicznych Politechniki War-
W Sieci szawskiej, zainteresowany tworzeniem aplikacji
• http://www.boost.org – dokumentacja bibliotek boost; bioinformatycznych oraz zarządzania ryzykiem.
• http://www.open-std.org – dokumenty opisujące nowy standard C++. Programuje w C++ od ponad 10 lat.
Kontakt z autorem: rno@o2.pl

18 04/2010
 Programowanie Java
Java EE 6
Nowa era aplikacji serwerowych
Artykuł przedstawia możliwości najnowszej, szóstej, wersji technologii
Java Enterprise Edition (Java EE). Wersja ta wprowadziła wiele istotnych
modyfikacji, dzięki którym Java EE zostało znacznie unowocześnione.
Poprawiono funkcjonalność technologii, kładąc jednocześnie duży
nacisk na łatwość użycia, elastyczność.
Dowiesz się:
• Jak zmieniła się Java EE 6 w stosunku do
wcześniejszej wersji;
• Jak zmieniła się architektura aplikacji Java EE;
• Jak utworzyć nowoczesną aplikację WWW
przy użyciu JEE 6;
• Jak wdrażać i testować aplikacje JEE 6;
Poziom
trudności
P
rzyglądając się funkcjonalności JEE
6, będziemy śledzić proces tworzenia
przykładowej aplikacji, która zade-
monstruje nowe interfejsy programistyczne
i rozwiązania architektoniczne.
Wprowadzenie Java EE w wersji 5 zaowo-
cowało usunięciem najważniejszych pro-
blemów, z którymi borykali się programi-
ści aplikacji serwerowych. Największy na-
cisk położono wtedy na dopracowanie naj-
bardziej nielubianej technologii JEE – kom-
ponentów EJB.
Komponenty EJB są teraz zwyczajnymi
klasami Java (ang. Plain Old Java Objects
– POJO), a cała konfiguracja modułu EJB
może być zrealizowana przy pomocy meta-
danych (ang. annotations), zamiast pliku kon-
figuracyjnego. Komponenty encyjne EJB, od-
powiedzialne we wcześniejszych wersjach
JEE za komunikację z bazą danych, nie były
satysfakcjonującym rozwiązaniem i zastąpiła
je nieporównywalnie lepsza technologia: Java
Persistence API.
Znaczącą innowacją było wprowadzenie
wygodnego interfejsu programistycznego na
potrzeby usług sieciowych. Technologia JAX-
20
Powinieneś wiedzieć:
• Czytelnik powinien znać podstawy języka
Java oraz technologii Java EE.
WS, korzystająca z dobrodziejstw konfigura-
cji przy pomocy metadanych, zastąpiła trud-
ne w użyciu interfejsy SAAJ i JAX-RPC. Za-
dbano także tym razem o to, aby usługi sie-
ciowe JAX-WS z powodzeniem komunikowa-
ły się z usługami pisanymi w innych technolo-
giach, przede wszystkim .NET.
Java EE 5 była krokiem ewolucyjnym, nie
rewolucyjnym. Poprawiono to, co tego wy-
magało, a te elementy technologii, które spe-
cjalnie nikomu się nie naraziły, pozostawiono
bez zmian. Charakterystyczny był zwłaszcza
brak istotnych zmian w warstwie webowej
technologii Java EE.
Wprowadzenie Java EE 6 jest posunięciem
znacznie radykalniejszym. Oprócz zmian ty-
powo ewolucyjnych, ulepszających istniejące
technologie – na przykład wprowadzenie Ja-
va Persistence API 2.0 – przedefiniowano zu-
pełnie sposób patrzenia na tworzenie i wdra-
żanie aplikacji, projektowanie architektury
czy wręcz na strukturę samego serwera apli-
kacyjnego.
Zmiany te nie wzięły się znikąd. Przede
wszystkim w świecie IT jest bardzo wyraź-
ny trend wykorzystywania coraz powszech-
niej złożonych aplikacji internetowych (ang.
Rich Internet Applications), co powoduje, że
webowy interfejs użytkownika odgrywa co-
raz większą rolę. W rezultacie potrzebna jest
technologia, która maksymalnie ułatwia two-
rzenie takich aplikacji. Dodatkowo sposób
budowania architektury aplikacji, wzorce
projektowe przeszły istotną ewolucję, która
musiała znaleźć odbicie po stronie Java EE.
Twórcy szóstej wersji Java EE, opracowu-
jąc nową specyfikację, wzięli sobie do ser-
ca potrzeby programistów, uwzględnili do-
świadczenia najlepszych i najbardziej spraw-
dzonych istniejących rozwiązań, takich jak
Spring Framework, JBoss Seam czy Google
Guice. Zobaczmy teraz, jaki jest efekt ich wy-
siłków.
Przykładowa aplikacja
Aby dobrze poznać możliwości Java EE 6,
utworzymy, wdrożymy i przetestujemy apli-
kację webową Todo, służącą do zarządzania
listą rzeczy do zrobienia. Pozwala ona doda-
wać użytkowników oraz przypisywać im za-
dania. Można także wyświetlić listę zadań i
użytkowników. Główny ekran aplikacji mo-
żemy obejrzeć na Rysunku 1. Aplikacja jest
dość prosta, ale pozwoli nam dobrze zrozu-
mieć omawiane technologie, pokazując ich
zastosowanie w konkretnej sytuacji.
Kolejność omawiania technologii będzie
odpowiadała ich miejscu w cyklu budowy
aplikacji. Rozpoczniemy od modelu dome-
nowego aplikacji, który znajduje swoje odbi-
cie w warstwie trwałego przechowywania da-
nych, następnie przejdziemy do implemen-
tacji logiki biznesowej przy pomocy kompo-
nentów EJB, a na końcu zajmiemy się inter-
fejsem użytkownika.
Java Persistence API 2.0
JPA 2.0 jest konsekwentnym krokiem w stro-
nę utworzenia standardowego i funkcjonal-
nego mostu relacyjno-obiektowego dla apli-
kacji Java. Dodano do technologii parę drob-
nych udogodnień, między innymi:
• usuwanie osieroconych rekordów w bazie
danych, w przypadku gdy został usunięty
rekord pełniący rolę rodzica w relacji;
04/2010

• ułatwiono modelowanie kolekcji obiek-
tów – nie ma już potrzeby tworzenia do-
datkowej, czasem zupełnie zbytecznej,
encji JPA wraz z odpowiednią relacją;
• rozbudowano język zapytań Java Persi-
stence Query Language (JPQL) o nowe
użyteczne elementy.
Pojawiły się także z dawna wyczekiwane po-
ważniejsze zmiany, przede wszystkim inter-
fejs zapytań Criteria, znany dobrze użyt-
kownikom Hibernate.
Zapytania Criteria są konstruowane
z obiektów Java, są dzięki temu silnie typo-
wane, w odróżnieniu od zapytań JPQL, które
są łańcuchami znaków. Znakomicie ułatwia
to tworzenie złożonych, dynamicznie budo-
wanych zapytań czy refaktoryzację aplikacji i,
oczywiście, poprawia wydajność aplikacji.
Drugą znaczącą zmianą jest możliwość pe-
symistycznego blokowania rekordów. JPA 1.0
pozwalał wyłącznie na optymistyczne bloko-
wanie rekordów, wykorzystując mechanizm
wersjonowania rekordów. JPA 2.0 pozwala
także na stosowanie blokad pesymistycznych,
czyli faktycznego zablokowania dostępu do
rekordu w bazie danych.
Budowę aplikacji Todo rozpoczniemy od
modelu domenowego, opisującego najważniej-
sze jej elementy. Zadanie do zrobienia repre-
zentuje encja Task, użytkownika encja User.
Dodatkowo możemy zadaniom przypisywać
kategorie (encja Category) oraz dodawać do
nich załączniki, opisywane klasą Attachment.
Listing 1 pokazujący encję Task. Ponieważ za-
łączniki interesują nas wyłącznie jako część za-
dania, to nie ma powodu tworzyć dla nich en-
cji i relacji między nią a Task. Wykorzystujemy
więc uproszczony sposób definiowania pola ty-
pu kolekcja. W JPA 2.0 nie musimy tworzyć,
sztucznej w tym kontekście, relacji – wystar-
czy przy polu attachments dodać metadane
@ElementCollection @CollectionTable(name
= "task_attachments"), a mechanizm JPA bę-
dzie sam dbał o zapisywanie do bazy danych od-
powiednich rekordów. Po stronie kodu Java po
prostu używamy obiektu typu Set.
Rysunek 1. Główny ekran aplikacji Todo
www.sdjournal.org
Klasa Attachment (Listing 2) jest bardzo
prosta i zawiera tylko opis szczegółów doty-
czących wyglądu pól w bazie danych, w szcze-
gólności pole content jest zadeklarowane ja-
ko pole typu BLOB o wielkości 512 kB.
Metadane @Entity, @Id, @GeneratedValue
są standardowymi elementami konfiguracji
JPA oznaczającymi, odpowiednio, że: ma-
my do czynienia z encją JPA, pole taskId re-
prezentuje klucz podstawowy w tabeli od-
powiadającej encji Task, a jego wartość bę-
dzie generowana domyślnym mechanizmem
dla określonej bazy danych. Z kolei @Column
i @Temporal uściślają wygląd schematu ba-
zy danych.
Oprócz metadanych konfigurujących en-
cję Task z punktu widzenia mechanizmu
trwałości, znajduje się tam też kilka metada-
nych związanych z inną, zupełnie nową tech-
nologią.
Walidatory
Walidatory (ang. Bean Validation) dają nam
ustandaryzowany sposób na sprawdzanie po-
prawności danych. Jest to w sumie dość pro-
ste rozwiązanie technologiczne, ale niezwy-
kle pożyteczne.
W praktyce największe problemy z wali-
dacją pojawiają się wtedy, gdy musi być ona
przeprowadzana w kilku warstwach apli-
kacji. Wyobraźmy sobie, że pewne dane są
wprowadzane w warstwie interfejsu użyt-
kownika, następnie przetwarzane przez
warstwę logiki biznesowej
i wreszcie trwale zapisywa-
ne przez warstwę komuni-
kacji z bazą danych. W za-
sadzie powinniśmy wali-
dować dane we wszystkich
trzech miejscach, co oczy-
wiście może spowodować
duplikowanie kodu lub, co
gorsza, pojawienie się róż-
nych reguł walidacji w każ-
dej z warstw.
Walidatory Java EE po-
zwalają skonfigurować wali-
Rysunek 2. Diagram wdrożenia aplikacji Todo na serwerze
Java EE wersja 5. Szarym kolorem oznaczone są opcjonalne pliki
kon�guracyjne
Java EE 6
dację w jednym miejscu. Odbywa się to po-
przez dodanie odpowiednich metadanych
przy wybranych polach klas.
Wybór miejsca centralnej konfiguracji wa-
lidacji jest dość naturalny: klasy reprezentu-
jące dane – w naszym przypadku są to encje
JPA. W którejkolwiek warstwie aplikacji bę-
dziemy używać tych klas, to walidacja będzie
zawsze przeprowadzana w ten sam sposób.
Do dyspozycji mamy szereg domyślnych
walidatorów, między innymi @NotNull,
@Size, @Min, których znaczenie jest dość
oczywiste, oprócz tego możemy spawdzać,
czy pola typu Date lub Calendar reprezentu-
ją datę w przyszłości (@Future), bądź w prze-
szłości (@Past). Niektóre metadane są zasto-
sowane do encji Task (Listing 1).
Bardzo elastycznym walidatorem jest @Pa
ttern(regexp="<wyrażenie regularne>"),
który testuje poprawność wartości pola
względem podanego wyrażenia regularnego.
Można również tworzyć własne metadane
walidujące, definiujące narzucane przez nas
warunki poprawności danych. Łatwo można
napisać, na przykład, metadane @Pesel lub
@Nip, sprawdzające poprawną wartość nume-
ru PESEL lub NIP.
EJB 3.1
Mamy gotowy model domenowy aplika-
cji Todo, czas go ożywić, dodając warstwę
wykonującą na nim różnego rodzaju opera-
cje – logikę biznesową. Java EE zakłada, że
21
 Programowanie Java

do tego celu będą wykorzystywane kompo-
nenty EJB. Kiedyś taki wybór był traktowa-
ny jako zło konieczne, często też zupełnie
ignorowano tę technologię, przede wszyst-
kim ze względu na niewygodną konfigura-
cję, trudności przy testowaniu i tworzeniu
elastycznego modelu obiektowego. Dodat-
kowo komponenty EJB musiały być wdra-
żane jako osobne archiwa, co stanowiło nie-
potrzebną komplikację w przypadku aplika-
cji webowych.
Część problemów związanych z tą techno-
logią rozwiązało wprowadzenie wersji EJB
3.0; najnowsza odsłona specyfikacji stawia
kropkę nad i, dając nam do ręki narzędzie o
bardzo dużych możliwościach (deklaratyw-
ne zarządzanie transakcjami, klastrowalność,
itp.), a jednocześnie proste w użyciu i funk-
cjonalne.
Pierwszym ułatwieniem jest brak koniecz-
ności użycia interfejsów dla komponentów
EJB o dostępie lokalnym (ang. No-interface
view), wszystkie publiczne metody kompo-
nentu są automatycznie dostępne dla lokal-
nych klientów.
Pojawił się także nowy typ komponentów
sesyjnych – Singleton. Wszyscy klienci apli-
kacji używają tylko jednej instancji takiego
komponentu, dzięki czemu łatwo tworzyć
komponenty, które pełnią rolę schowków na
dane, przechowują ustawienia konfiguracyj-
Listing 1. Encja JPA reprezentująca zadanie do zrobienia
@Entity
@NamedQuery(name="findAllTasks", query="select t from Task t")
@XmlRootElement
public class Task implements Serializable {
@Id @GeneratedValue
private Long taskId;
@Column(length = 32)
@NotNull @Size(min=5, max=32)
private String name;
@Temporal(TemporalType.TIMESTAMP)
private Calendar startDate;
@Temporal(TemporalType.TIMESTAMP)
@Future
private Calendar dueDate;
private String description;
@Min(0) @Max(10)
private int priority;
private Status status;
@ElementCollection
@CollectionTable(name = "task_attachments")
private Set<Attachment> attachments = new HashSet<Attachment>();
@ManyToOne
private User user;
@ManyToOne
private Category category;
ne lub dowolne inne dane, które powinny być
współdzielone.
Singletony można konfigurować pod
względem zachowania w środowisku wielo-
wątkowym. Domyślnie są one bezpieczne dla
wątków, ale gdy udostępniają one dane tylko
do odczytu, to można to zachowanie zmie-
nić, z korzyścią dla wydajności aplikacji.
W komponentach EJB można tworzyć me-
tody asynchroniczne, których wywołanie nie
powoduje wstrzymania wątku klienta. Meto-
dy takie mogą albo nie zwracać wartości, albo
zwracać obiekt java.util.concurrent.Futu
re<V>, dzięki któremu można stwierdzić, czy
jest już dostępny wynik działania metody i go
pobrać. Dotychczas jedynym mechanizmem
asynchronicznym w EJB były komponenty
zorientowane na komunikaty (ang. Message
Driven Beans).
Znaczącym ułatwieniem dla programi-
stów tworzących aplikacje WWW jest moż-
liwość wdrażania komponentów EJB w ar-
chiwach WAR aplikacji WWW (ang. war
deployment).
Diagram wdrożenia aplikacji Todo, napisa-
nej przy użyciu Java EE 5, demonstruje Rysu-
nek 2: część webowa aplikacji znajduje się w
archiwum WAR, komponenty EJB w archi-
wum JAR, a całość zamknięta jest w archi-
wum EAR, które dopiero jest wdrażane na
serwer. Dla kontrastu popatrzmy na Rysu-
nek 3, na którym
widzimy model
wdrożeniowy To-
do zbudowanej
przy użyciu JEE
6. Tym razem cała aplikacja jest zamknięta w
jednym archiwum WAR.
Rysunek 3 sygnalizuje możliwość wdroże-
nia aplikacji w kontenerze EJB działającym w
trybie wbudowanym. Nowy, standardowy in-
terfejs programistyczny pozwala na urucho-
mienie kontenera EJB i wdrożenie na nim
komponentów z poziomu kodu aplikacji Ja-
va SE, ułatwia to bardzo testowanie kompo-
nentów EJB.
Przy okazji nowej wersji JEE naprawio-
no jeszcze jedno, bolesne zwłaszcza dla po-
czątkujących użytkowników Java EE, nie-
dociągnięcie specyfikacji – brak jakiejkol-
wiek standaryzacji nazw JNDI dla kompo-
nentów EJB. Nadal oczywiście można im
nadawać dowolne nazwy, ale gdy tego nie
zrobimy, serwer przypisuje im przenośną,
ustandaryzowaną nazwę (ang. portable JNDI
name), zgodnie z następującym schema-
tem java:global[/<nazwa-aplikacji>]/
<nazwa-modułu>/<nazwa-komponentu>
[!<kwalifikowana-nazaw-interfejsu>].
Kolejną przyjemną niespodzianką w spe-
cyfikacji jest „odtłuszczone EJB” (ang. EJB
Lite). Skąd potrzeba takiej niskokalorcz-
nej wersji EJB? Otóż wiele typów aplika-
cji, zwłaszcza webowych, nie potrzebuje
całej funkcjonalności EJB, na przykład in-
tegracji z CORBA czy zdalnych interfej-
sów – stąd pomysł utworzenia uproszczo-
nej specyfikacji, dzięki której użycie kom-
ponentów będzie proste i łatwe w naucze-
niu się. Również twórcy serwerów aplika-
cyjnych czy webowych będą mieli łatwiejsze
zadanie przy implementacji nowego stan-

//metody get/set ...

} Rysunek 3. Diagram wdrożenia aplikacji Todo na serwerze Java EE
wersja 6. Szarym kolorem oznaczone są opcjonalne pliki kon�guracyjne

22 04/2010
 Java EE 6

dardu, mając możliwość ograniczenia się do
wersji EJB Lite.
Zobaczmy teraz EJB 3.1 w akcji. Apli-
kacja Todo zawiera dwa komponenty EJB,
UserBean, zajmujący się obsługą użytkowni-
ków, oraz TaskBean, który jest odpowiedzial-
ny za operacje na zadaniach. Drugi z tych
komponentów, umieszczony na Listingu 3,
jest ciekawszy, skoncentrujmy się zatem na
nim. Na pierwszy rzut oka nie wygląda zbyt
przyjaźnie do analizy, nie należy jednak przej-
mować się dużą liczbą umieszczonych przy
nim metadanych – stopniowo przyjrzymy się
im wszystkim.
Ponieważ nasza aplikacja ma mieć z założe-
nia wyłącznie interfejs WWW, to TaskBean
jest zadeklarowany jako bezstanowy kompo-
nent EJB (metadana @Stateless), nie posia-
dający interfejsu (metadana @LocalBean).
Wszystkie metody tego komponentu wy-
konują jakieś operacje bazodanowe, dla-
tego potrzebny nam jest uchwyt do klasy
EntityManager, która wykonuje działania
na encjach JPA. Instancję tej klasy dostarcza
nam serwer aplikacji, używając do tego me-
chanizmu wstrzykiwania zależności, co wy-
muszamy, umieszczając przy polu em me-
tadaną @PersistenceContext(unitName =
"todopu") – todopu jest nazwą konfiguracji
JPA do pracy z konkretną bazą danych, znaj-
dującą się w pliku konfiguracjnym persisten-
ce.xml, dołączonym do aplikacji.
Metoda TaskBean.findTasks, znajdująca
się na samym dole Listingu 3, wykorzystuje
wspomniany wcześniej interfejs Criteria w
typowym dla niego zastosowaniu. Metoda
pozwalająca wyszukać zadania w bazie przyj-
muje wiele argumentów, z których użytkow-
nik może podać tylko te, które go interesują.
Konstruowanie zapytania JPQL uwzględnia-
jącego wszystkie możliwe zestawy podanych
parametrów jest co najmniej uciążliwe; inter-
fejs Criteria bardzo ułatwia to zadanie.
Tak na marginesie, to przykład demonstru-
je tylko proste użycie Criteria, w szczególno-
ści nazwy pól encji Task, które uwzględnia-
my w wyszukiwaniu, są podawane jako łań-
cuchy znaków. Można tego uniknąć, budu-
jąc metamodel dla naszej encji, czyli specjal-
ną klasę, która służy do konstrukcji zapyta-
nia. Jednak dla naszej, jak by nie patrzeć, dość
prostej aplikacji, użycie metamodelu należa-
łoby uznać za przesadę (chyba że w przyszło-
ści zamierzamy dodać jeszcze kilkadziesiąt
nowych zapytań...).
Metoda TaskBean.changeStatus demon-
struje możliwość pesymistycznego bloko-
wania rekordów. Przy zmianie statusu za-
dania chcemy uniknąć jednoczesnej mo-
dyfikacji rekordu przez równolegle prze-
biegające transakcje, w tym celu blokuje-
my dostęp do zadania na potrzeby aktual-
nej transakcji, dodając do wywołania me-
tody find klasy EntityManager argument
LockModeType.PESSIMISTIC_WRITE.
Każde zadanie w naszej aplikacji może być
przypisane do kategorii. W naszym modelu
zestaw kategorii nie może być modyfikowa-
ny przez użytkowników. Lista kategorii za-
tem nie zmienia się w czasie działania apli-
kacji i z tego powodu nie warto jej wyciągać
za każdym razem, gdy jest potrzebna, z bazy
danych, tylko trzymać ją w pamięci. Najwy-
godniejszym sposobem implementacji takie-
go schowka z listą kategorii jest wykorzysta-
nie komponentu Singleton.
Dotychczas implementacja singletonów
była trudna. Trzeba było samodzielnie ra-
dzić sobie z problemem jednoczesnego do-
stępu wielu wątków do takiego obiektu czy
poprawnym zachowaniem w przypadku uru-
chomienia aplikacji na klastrze serwerów.
Singletony EJB 3.1 usuwają za jednym zama-
chem wszystkie tego typu utrudnienia. Zaj-
mijmy się klasą CategoryCache (Listing 4),
która jest zaimplementowana właśnie jako ta-
ki komponent.
Podstawowa konfiguracja sprowadza się do
umieszczenia przy nazwie klasy metadanej
@Singleton. Możemy także określić dokład-
nie, jak ma się zachowywać singleton w śro-
dowisku wielowątkowym, ustawienie warto-
ści metadanej @Lock na LockType.READ ozna-
cza, że zezwalamy na jednoczesny dostęp
wielu wątków do współdzielonych zasobów.
Druga dostępna wartość, LockType.WRITE,
daje z kolei taki dostęp wyłącznie jednemu
wątkowi w jednym czasie.
Użyta w przykładzie metadana @Startup
powoduje inicjalizację komponentu w chwi-
li wdrożenia aplikacji, dzięki temu nawet w
przypadku długotrwałej inicjalizacji można ją
przeprowadzić w sposób niezauważalny dla
użytkownika.
Funkcjonalność singletonów jest znacz-
nie bardziej rozbudowana niż pokazuje to
nasz przykład. Można, na przykład, samo-
dzielnie zarządzać zachowaniem wielowąt-
kowym, synchronizując wybrane metody.
Jeżeli używamy kilku singletonów inicja-
lizowanych przy starcie aplikacji, to moż-
na określić kolejność ich tworzenia. W
przypadku synchronizowanych singleto-
nów można ustawić maksymalny czas trzy-

Listing 2. Klasa reprezentująca załącznik

do zadania

public class Attachment implements

Serializable{
@Column(length=32)
private String name;
@Lob
@Column(length=1024*512)
private Byte[] content;

//metody get/set ...

}
Rysunek 4. Wysokopoziomowy model aplikacji Todo zrealizowanej w technologii JEE 5

www.sdjournal.org 23
 Programowanie Java
mania blokady, co w przypadku użycia
@Lock(LockType.WRITE) chroni nas przed
zakleszczaniem wątków aplikacji.
Mamy napisany fragment logiki biznesowej
aplikacji, warto by ją teraz przetestować. Z po-
zoru jest to bardzo proste zadanie, gdyż kom-
ponenty EJB, podobnie jak encje JPA, są zwy-
kłymi klasami Java, których można używać
niezależnie od serwera aplikacji. Trzeba jed-
nak pamiętać, że w przypadku komponentów
EJB bardzo istotną rolę pełnią usługi, których
normalnie dostarcza serwer aplikacji. Najbar-
dziej potrzebna jest inicjalizacja używanych
zasobów i klas poprzez wstrzykiwanie zależ-
ności – na przykład EntityManagera. Zazwy-
czaj trudno się obejść bez mechanizmu auto-
matycznego zarządzania transakcjami. Z tych
powodów aplikacje z komponentami EJB za-
zwyczaj testowało się na serwerze, co nie jest
szczególnie wygodne, albo symulowało się je-
go zachowanie: samodzielnie lub wykorzy-
stać do tego celu gotową bibliotekę, na przy-
kład Spring Pitchfork.
JEE 6 przychodzi nam z pomocą także
i w aspekcie testowania aplikacji. Proste te-
sty jednostkowe tak czy inaczej będziemy
chcieli wykonywać niezależnie od serwera
aplikacji, ale przetestowanie jakiejś bardziej
Rysunek 5. Wysokopoziomowy model aplikacji Todo zrealizowanej w technologii JEE 6
24
złożonej funkcjonalności, testy integracyjne
wymagają większego lub mniejszego udzia-
łu usług serwera aplikacji. Nic nie stoi na
przeszkodzie, aby używać istniejących roz-
wiązań (wspomniany Spring Pitchfork), ale
teraz mamy znacznie prostszą opcję – in-
terfejs programistyczny serwera w trybie
wbudowanym (ang. embeddable EJB conta-
iner). Pozwala on na uruchomienie serwe-
ra i wdrożenie na nim aplikacji z poziomu
kodu Java.
Przykład na Listingu 5 pokazuje fragment
klasy TaskBeanTest, która używa JUnit-a do
sprawdzenia poprawności działania metody
TaskBean.addTask. Metoda oznaczona me-
tadaną @BeforeClass inicjalizuje serwer w
trybie wbudowanym, a metoda addTaskTest
sprawdza, czy udało się dodać nowe zadanie.
Warto zwrócić uwagę na wykorzystanie
domyślnej nazwy dla komponentu, java:
global/todo/TaskBean, zgodnej z opisaną wcze-
śniej konwencją.
Wstrzykiwanie zależności
Java EE 5 umożliwiała odwoływanie się do
zasobów zarządzanych przez serwer aplikacji
przy użyciu mechanizmu wstrzykiwania za-
leżności (ang. Dependency Injection), dotyczy-
ło to jednak tylko ograniczonej liczby a prio-
ri określonych przez specyfikację zasobów
(komponenty EJB, źródła baz danych, czyli
obiekty DataSource, EntityManager techno-
logii JPA itp.). Niestety na tym kończyły się
możliwości wykorzystania tego użytecznego
wzorca projektowego.
JEE 6 jest pod tym względem prawdzi-
wym przełomem. Technologia wstrzykiwa-
nia zależności – CDI, czyli Contexts and
Dependency Injection for the Java EE Plat-
form – jest teraz częścią JEE. Pozwala ona
na wstrzykiwanie praktycznie dowolnych
klas i dodatkowo umożliwia określenie kon-
tekstu, w jakim będą funkcjonować. Kon-
tekst odpowiada w pewnym sensie czaso-
wi życia komponentu, co najłatwiej zrozu-
mieć w przypadku aplikacji WWW: obiekt
może istnieć tylko przez czas obsługi żąda-
nia klienta, ale także przez cały czas trwania
jego sesji lub wręcz istnieć przez cały czas
działania aplikacji.
Wróćmy na chwilę do klasy TaskBean
(Listing 3), interesuje nas metoda
setTaskNotifier umieszczona na sa-
mym początku klasy, inicjalizująca pole
taskNotifier. Proszę zwrócić uwagę na me-
tadaną @Inject, która informuje serwer apli-
kacji, że powinien nam dostarczyć w tym
miejscu obiekt typu TaskNotifier. Infor-
mację o tym, która konkretnie klasa ma być
wstrzykiwana, jest dostarczana przy pomo-
cy odpowiedniej metadanej (kwalifikato-
ra). W przykładzie użyta jest standardowa
metadana @Default, służąca konwencjonal-
nie do oznaczania domyślnej implementacji,
ale można bez problemu samodzielnie two-
rzyć własne metadane. Postąpiliśmy zresz-
tą tak w naszym przypadku, pisząc metada-
ną @SMS (Listing 6) na potrzebę implementa-
cji, w której powiadomienie o dodaniu nowe-
go zadania powinno być wysyłane SMS-em, a
nie emailem.
Interfejs TaskNotifier znajduje się
na Listingu 7, podobnie jak dwie imple-
mentacje tego typu: EmailTaskNotifier i
SMSTaskNotifier. Klasa EmailTaskNotifier
jest oznaczona metadaną @Default, zaś
SMSTaskNotifier metadaną @SMS.
Możliwość nieograniczonego wykorzysta-
nia wstrzykiwania zależności jest chyba naj-
bardziej znaczącą zmianą, jaką przyniosło
JEE 6. Pozwala to na znacznie lepszą modu-
laryzację aplikacji i znakomicie ułatwia jej
testowanie. Jest to naprawdę nowa jakość w
świecie Java EE.
Dotychczas, jeżeli chcieliśmy używać
wstrzykiwania zależności, to musieliśmy uży-
wać jakiejś alternatywy, zazwyczaj Spring Fra-
mework. Rozwiązanie to, mimo swojej nie-
wątpliwej użyteczności, cierpiało i cierpi na
pewne niedociągnięcia i braki w funkcjonal-
ności w porównaniu z pełnym standardem
04/2010
 Java EE 6

Listing 3. Klasa TaskBean skon�gurowana do pracy jako komponent lokalny EJB, udostępniająca swoje metody jako usługę REST oraz źródło danych
dla kontrolek JavaServer Faces

@Stateless return new ArrayList(0);

@LocalBean }else{
@Path("/") if(u.getTasks() == null){
@Named("taskBean") return new ArrayList(0);
}else{
public class TaskBean { return new ArrayList<Task>(u.getTasks());
@PersistenceContext(unitName = "todopu") }
private EntityManager em; }
}
private TaskNotifier taskNotifier;
public List<Task> getAllTasks(){
/** return em.createNamedQuery("findAllTasks").getResultLis
* Wstrzykujemy domyślną implementację klasy TaskNotifier t();
* Można użyć także @SMS zamiast @Default }
*/
@Inject public void changeStatus(Task t, Status newStatus){
public void setTaskNotifier(@Default TaskNotifier Task task = em.find(Task.class, t.getTaskId(),
taskNotifier) { LockModeType.PESSIMISTIC_WRITE);
this.taskNotifier = taskNotifier; task.setStatus(newStatus);
} }

public Task addTask(User u, String name, Calendar dueDate, public List<Task> findTasks(String name, String
String description) { description, Calendar startDate,
Task t = new Task(name, dueDate, description); Calendar dueDate, int priotity, Status status){
if(u != null){ CriteriaBuilder cb = em.getCriteriaBuilder();
User usr = em.find(User.class, u.getUserId()); CriteriaQuery<Task> query = cb.createQuery(Task.class);
if(usr != null){ Root<Task> task = query.from(Task.class);
t.addUser(u); query.select(task);
taskNotifier.sendNotification(u); query.distinct(true);
}
} List<Predicate> criteria = new ArrayList<Predicate>();
em.persist(t); if(name != null){
return t; ParameterExpression<String> p = cb.parameter(String.cl
} ass, "name");
criteria.add(cb.equal(task.get("name"), p));
public Task addTask(Task t, User u){ }
User user = em.find(User.class, u.getUserId()); if(description != null){
if(t.getCategory() != null){ ParameterExpression<String> p = cb.parameter(String.cl
Query findCategory = em.createNamedQuery("findCategoryB ass, "description");
yName"); criteria.add(cb.equal(task.get("description"), p));
findCategory.setParameter("name", t.getCategory().get }
Name()); TypedQuery<Task> q = em.createQuery(query);
Category c = (Category) findCategory.getSingleResult(); if(name != null)
t.assignCategory(c); q.setParameter("name", name);
} if(description != null)
t.addUser(user); q.setParameter("description", description);
em.persist(t);
return t; //pozostałe argumenty wywołania metody pominięte
} return q.getResultList();
}
@GET }
@Path("/task/{userId}")
@Produces({"application/json"})
public List<Task> listTasks(@PathParam("userId") Long
userId){
User u = em.find(User.class, userId);
if(u == null){

www.sdjournal.org 25
 Programowanie Java

Java EE. Dodatkowo Spring jest produktem ciem na potrzeby aplikacji uruchamianych na zamienia istniejący zasób, a jeżeli chcemy da-
jednej firmy, co przywiązuje do niej jego użyt- serwerze aplikacyjnym. Dzięki temu moż- ny zasób usunąć, to wysyłamy żądanie typu
kowników na dobre i na złe. Teraz mamy w na sobie wyobrazić sytuację, że kod normal- DELETE.
ręku technologię łączącą możliwości zarów- nie używany na serwerze aplikacyjnym bę- „Czyste” usługi REST działają właśnie tak,
no JEE, jak i Spring Framework. dzie można uruchomić bez żadnych zmian że na każdym zasobie można wykonać jed-
Warto wspomnieć przy tej okazji o tym, (oprócz konfiguracji) przy pomocy Spring ną z czterech wymienionych wyżej operacji,
jak wygląda w ogóle implementacja wzorca Framework czy JBoss Seam. w praktyce oczywiście jest to zbyt ogranicza-
wstrzykiwania w Javie – temat do pewne- jące i mimo niezadowolenia purystów często
go momentu dość kontrowersyjny i czasem Usługi sieciowe REST nazwę operacji określa się w samym URL-u,
powodujący niepotrzebne zamieszanie i na- Usługi sieciowe REST (ang. Representational na przykład http://nazwa.domeny/todo/task?ta-
pięcia. Sytuacja jest tak naprawdę prosta. Ja- State Transfer) urodziły się jako dosyć abstrak- skId=XXX&akcja=kasowanie.
va dorobiła się wreszcie standardowego me- cyjna koncepcja wymiany danych pomiędzy Co pociąga ludzi w tego typu usługach?
chanizmu konfiguracji wstrzykiwania zależ- aplikacjami już w 2000 roku. Z czasem oka- Przede wszystkim prostota. Napisanie usłu-
ności. Odpowiedzialna jest za to specyfika- zało się, że pomysł jest całkiem dobry i da się gi sieciowej jest proste w praktycznie dowol-
cja JSR 330: Dependency Injection for Ja- go przekuć na praktyczne zastosowania. Na nym języku programowania, wykorzystanie
va. Promotorami tego rozwiązania są dwaj czym polegają te usługi sieciowe? jej, czyli implementacja klienta, jest równie
czołowi dostawcy konkretnych (i popular- Pierwsze założenie polega na tym, że każ- łatwa. Można zresztą nawet tego nie robić,
nych) implementacji wstrzykiwania zależ- dy zasób jest reprezentowany przez URL. tylko posłużyć się wtyczką Poster do przeglą-
ności: SpringSource (producent Spring Fra- Na przykład zadanie w naszej aplikacji mo- darki Mozilla Firefox. Pozwala ona wywołać
mework) oraz Google (producent Google że być reprezentowane przez URL http: dowolną usługę typu REST. Kontrast łatwo-
Guice). //nazwa.domeny/todo/rest/task/XXX, gdzie ści użycia w stosunku do tradycyjnych usług
Aby zapewnić elastyczność i możliwość XXX jest identyfikatorem zadania. Jeżeli sieciowych, bazujących na standardzie SOAP
tworzenia różnych implementacji, specyfika- chcemy na tym zasobie wykonać jakąś ope- i WSDL, jest aż nadto wyraźny.
cja JSR 330 celowo jest bardzo prosta i ogól- rację, to używamy do tego celu jednej ze zde- Kolejna zaleta to brak narzuconego for-
na, z założenia ma być elementem Java SE. finiowanych w ramach protokołu HTTP me- matu komunikatu usługi REST. Może być
Wprowadzona w ramach Java EE 6 technolo- tod. Metoda GET służy do pobierania da- to XML, tak jak w usługach SOAP/WSDL,
gia CDI bazuje na JSR 330 i jest jej rozwinię- nych, metoda POST dodaje nowy zasób, PUT ale równie dobrze można użyć zwykłego tek-
stu, tekstu CSV czy bardzo popularnego for-
Listing 4. Klasa implementująca singleton dający dostęp do listy zde�niowanych kategorii matu JSON.
zadań Jak w Javie tworzymy takie usługi? Najpry-
mitywniejsza metoda polega na napisaniu
@Singleton odpowiedniego serwletu, przetwarzającego
@Startup żądanie określonego typu dla odpowiednie-
@Lock(LockType.READ) go zasobu HTTP. Alternatywnie, można wy-
@Named("categoryCache") korzystać interfejs JAX-WS, który, mimo że
public class CategoryCache { przeznaczony do usług SOAP/WSDL, pozwa-
@PersistenceContext la tworzyć też usługi REST – niestety w prak-
private EntityManager em; tyce nie jest to szczególnie łatwe.
private List<Category> categories = new ArrayList<Category>(); JEE 6 daje programistom zupełnie nowy
interfejs do pracy z usługami typu REST. Jest
@PostConstruct on zarówno bardzo funkcjonalny, jak i prosty
void initCategories(){ w użyciu.
categories = em.createNamedQuery("findAllCategories").getResultList(); Najlepiej zobaczyć od razu odpowiedni
} przykład. Znowu wrócimy do komponentu
EJB TaskBean, który już oglądaliśmy na Li-
public List<Category> getCategories(){ stingu 3. Jeżeli klasa ma pełnić rolę usługi sie-
if(categories.isEmpty()){ ciowej REST, to musimy wskazać, jakie adre-
Category[] initialCategories = new Category[]{ sy mają być przekierowywane na jej metody.
new Category("BRAK"), Konfigurujemy te adresy przy pomocy meta-
new Category("PRACA"), danej javax.ws.rs.Path, umieszczonej przy
new Category("DOM"), nazwie klasy.
new Category("PRYWATNE"), Każda z metod klasy może teraz obsłu-
}; giwać określone żądania i ścieżki adresu
for (Category c : initialCategories) { URL. TaskBean zawiera jedną taką metodę,
em.persist(c); List<Task> listTasks(@PathParam("userI
em.flush(); d") Long userId), zwracającą listę zadań dla
categories.add(c); użytkownika o podanym w parametrze me-
} tody identyfikatorze. Metoda ta jest urucha-
} miana w przypadku żądań typu GET (me-
return Collections.unmodifiableList(categories); tadana @GET), dla URL-a, który kończy się
} ścieżką /task/identyfikator-użytkownika, za to
} zachowanie odpowiada metadana @Path("/
task/{userId}"). Parametr userId URL-a

26 04/2010

umieszczony w nawiasach klamrowych jest
automatycznie podstawiany w miejsce para-
metru wywołania metody, oznaczonego me-
tadaną @PathParam("userId"). Oczywiście
nic nie stoi na przeszkodzie, żeby tych pa-
rametrów było więcej. Metoda zwraca od-
powiedź w formacie typu JSON (metadana
@Produces({"application/json"})).
W jaki sposób przetestować działanie tej
metody. Potrzebna nam będzie do tego celu
wyłącznie przeglądarka stron WWW oraz in-
formacja o konfiguracji REST w naszej aplika-
cji WWW. Aby zdobyć tę ostatnią, zajrzyjmy
do pliku web.xml, umieszczonego na Listin-
gu 8. Ważne jest dla nas mapowanie serwletu
com.sun.jersey.spi.container.servlet.
ServletContainer, który odpowiada za im-
plementację usług sieciowych na używanym
przez nas serwerze GlassFish 3. Ponieważ ma-
powanie to jest skonfigurowane jako ścieżka
/rest/*, to ilekroć będziemy chcieli dostać się
do usługi sieciowej REST, będziemy poprze-
dzać skonfigurowaną dla niej ścieżkę (meta-
dana @Path) przedrostkiem /rest/.
Zbierając razem wszystkie te informacje,
możemy wejść po wdrożeniu aplikacji na ser-
wer na adres URL http://127.0.0.1:8080/todo/
rest/task/identyfikator-zadania – otrzymamy
listę zadań dla użytkownika o wskazanym
identyfikatorze. Zakładamy tutaj, że serwer
GlassFish jest uruchomiony na adresie lokal-
nym, na porcie 8080. Lista będzie miała po-
stać tablicy formatu JSON; przykładowy wy-
nik działania usługi sieciowej prezentuje Li-
sting 9. (dla poprawienia czytelności część
wyświetlanych pól została usunięta).
Bardzo użytecznym mechanizmem, w ja-
ki jest wyposażona implementacja usług sie-
ciowych serwera GlassFish 3 (projekt Jer-
sey), jest automatyczna konwersja typów Ja-
va na format JSON lub XML – korzystaliśmy
z tego w naszym przykładzie. Aby mogła być
ona przeprowadzona do encji Task (Listing
1), musieliśmy dodać metadaną technologi
JAXB @XmlRootElement; resztą zajął się sam
serwer aplikacji.
Dodanie wygodnego interfejsu dla usług
REST jest wielką wygodą dla programi-
stów Java EE, gdyż do szerokiej gamy zasto-
sowań są one idealnie przystosowane. Wy-
starczy spojrzeć, jak wiele usług jest w ten
sposób udostępniane, poczynając od serwi-
sów społecznościowych, takich jak Twitter
czy Facebook, a kończąc na usłudze S3 fir-
my Amazon.
Aplikacje WWW
JavaEE 6, w przeciwieństwie do swojej po-
przedniczki, wprowadziła sporo zmian w
interfejsach służących do tworzenia aplika-
cji WWW.
Solidny lifting przeszły praktycznie nie
modyfikowane od wielu lat serwlety. Se-
www.sdjournal.org
Java EE 6
rvlets 3.0 pozwalają na rozbicie pliku kon- filtry serwletów do aplikacji dynamicznie, z
figuracyjnego web.xml na kilka części (ang. poziomu kodu.
web fragments), dzięki czemu różnego ro- Serwlety były jedną z najbardziej trafio-
dzaju szkielety aplikacyjne mogą „same sie- nych specyfikacji Java EE, proste, bardzo wy-
bie” konfigurować. Jest to wyraźny ukłon w dajne, stały się bazą praktycznie wszystkich
stronę producentów wszelkich dodatków do webowych szkieletów aplikacyjnych. Mimo
standardu JEE. to stagnacja nie bardzo im służyła, na szczę-
Serwlety w wersji 3.0 mają wbudowany ście większość potrzeb została poprawnie za-
mechanizm przetwarzania asynchroniczne- adresowana w Java EE 6.
go, dzięki czemu wątek obsługujący klienta
nie musi być zatrzymywany na czas odwoły- JavaServer Faces 2.0
wania się do zasobów o wolnym czasie dostę- Kolejną technologią, która została solidnie
pu. Łatwiej także tworzyć aplikacje wykorzy- przemodelowana, jest JSF. Ważną zmianą
stujące AJAX. wprowadzoną w JSF 2.0 jest użycie Face-
Nowością jest możliwość konfigurowania lets jako standardowego sposobu tworzenia
serwletów przy pomocy metadanych, de- stron JSF, dzięki czemu od razu pozbywamy
skryptor wdrożenia web.xml nie jest już wy- się wielu problemów związanych z użyciem
magany. Można też dodawać serwlety oraz JSP jako bazy dla stron JSF. W odróżnieniu
Listing 5. Fragment klasy testującej komponent TaskBean z wykorzystaniem JUnit-a i serwera
uruchamianego w trybie wbudowanym
public class TaskBeanTest {
private static EJBContainer c;
@BeforeClass
public static void setUpClass() throws Exception {
Map<String, Object> p = new HashMap<String, Object>();
p.put(EJBContainer.APP_NAME, "todo");
c = EJBContainer.createEJBContainer(p);
}
@AfterClass
public static void tearDownClass() throws Exception {
c.close();
}
@Test
public void addTaskTest() {
try {
Context ic = c.getContext();
TaskBean taskBean = (TaskBean) ic.lookup("java:global/todo/TaskBean");
Task t = taskBean.addTask(null, "z1234567", new GregorianCalendar(2010,
Calendar.FEBRUARY, 22), "z opis");
Logger.getLogger(TaskBeanTest.class.getName()).log(Level.INFO, "ID nowego
zadanie: " + t.getTaskId());
Assert.assertNotNull(t.getTaskId());
} catch (NamingException ex) {
Logger.getLogger(TaskBeanTest.class.getName()).log(Level.SEVERE, null, ex);
fail("Nie znaleziony komponent o nazwie java:global/todo/TaskBean");
}
}
// pominięte pozostałe metody testujące
}
Listing 6. Metadana używana jako kwali�kator konkretnego sposobu informowania
użytkowników o dodanym zadaniu, użyta na Listingu 6
@Qualifier
@Retention(RUNTIME)
@Target({TYPE, METHOD, FIELD, PARAMETER})
public @interface SMS {}
27
 Programowanie Java

od JSP strony Facelets w naturalny sposób
wpisują się w cykl życia JSF. Facelets pozwa-
lają również na bardzo proste tworzenie sza-
blonów stron JSF i prostych komponentów.
Zobaczymy, jak wygląda w praktyce wyko-
rzystanie Facelets w naszej aplikacji. Każda
strona aplikacji jest zbudowana na bazie tego
samego szablonu, który można zobaczyć na
Listingu 10. Na Rysunku 1 widzieliśmy głów-
ny ekran aplikacji, każda inna formatka skła-
da się z tych samych elementów: standardo-
wego menu i stopki oraz generowanych przez
każdą ze stron treści oraz nagłówka. Szablon
Facelets musi być poprawną stroną XHTML.
Najważniejszymi elementami szablonu są
elementy <ui:insert>, które definiują ele-
menty szablonu, wypełniane przez korzysta-
jące z niego strony.
Zobaczmy teraz, jak szablon jest wyko-
rzystywany przez stronę dodawania nowych
zadań addTask.xhtml (Listing 11). Każdy
Dodatkowe informacje
znacznik <ui:define> zawierający zawar-
tość wypełniającą odpowiednie miejsca sza-
blonu, zdefiniowane wcześniej przy pomocy
<ui:insert>. Omawiana strona zawiera ele-
menty top i content, element foot i menu są
pominięte, co oznacza, że przyjmują domyśl-
ną wartość, określoną w szablonie.
JSF 2.0 standaryzuje również sposób za-
rządzania zasobami aplikacji takimi jak sty-
le CSS, plik JavaScript, grafika itp. Zgodnie z
konwencją zasoby są przechowywane w pod-
katalogach katalogu resources. Podkatalogi te
są nazywane bibliotekami (ang. library). W
zawiązku z tym, chcąc odwołać się do pli-
ku CSS na stronie szablonu template.xhtml,
wystarczy napisać <h:outputStylesheet
library="css" name="default.css"/>.
Oznacza to, że plik default.css znajduje się w
katalogu /resources/css aplikacji.
Przyjrzyjmy się teraz dokładniej stronie
addTask.xhtml. Każdy element strony, któ-
ry ma wypełnić użytkownik, jest połączo-
ny z odpowiednim komponentem zarzą-
dzanym JSF (ang. Managed Bean), deklaru-
ją to wyrażenia języka wyrażeń (ang. Expres-
sion Language – EL), na przykład #{ta-
skController.task.name} dla nazwy za-
dania. Cykl życia JSF powoduje, że w mo-
mencie kliknięcia w przycisk dodawania
zadania inicjalizowany jest obiekt klasy
TaskController (Listing 12), której przypi-
sany jest identyfikator taskController. Na-
stępnie przeprowadzana jest konwersja i wa-
lidacja pobranych danych, wypełniane są ni-
mi pola klasy, a na końcu jest wywoływana
metoda „przyczepiona” do przycisku, czyli
TaskController.addTask.
W poprzedniej wersji JSF informa-
cja o tym, która klasa ma identyfikator
taskController ,była umieszczana w pli-
ku konfiguracyjnym faces-config.xml. JSF 2.0
pozwala zrobić to samo przy pomocy meta-
danych. Klasa TaskController zawiera de-
klarację @ManagedBean(name="taskContro
ller") @RequestScoped, konfigurującą na-

• Oficjalnym zbiorem informacji dotyczących Java EE 6 jest strona http://java.sun.com/ zwę identyfikatora komponentu zarządzane-
javaee/technologies, w szczególności znajdziemy tam odnośniki do specyfikacji techno- go JSF oraz zasięg tego komponentu – będzie
logii wchodzących w skład JEE. on istniał tak długo, jak trwa żądanie użyt-
• Dobry opis nowych możliwości Java EE znajdziemy na stronie http://java.sun.com/ kownika.
developer/technicalArticles/JavaEE/JavaEE6Overview.html.
Kolejną nowością jest sposób definiowa-
• Dobrym wstępem do usług sieciowych REST jest artykuł Wikipedii http://
en.wikipedia.org/wiki/Representational_State_Transfer. nia nawigacji między stronami. W poprzed-
• Wtyczka Poster do przeglądarki Firefox, służąca do testowania usług sieciowych REST, niej wersji JSF jedynym miejscem, gdzie moż-
jest dostępna pod adresem http://code.google.com/p/poster-extension. na było definiować reguły nawigacji mię-
• Informacje o formacie JSON, użytym w przykładzie demonstrującym usługi sieciowe, dzy stronami, był wspomniany plik konfi-
znajdziemy na stronie http://www.json.org. guracyjny faces-config.xml. Metody wywoły-
Uwaga: odnośniki do stron firmy SUN mogą ulec zmianie w wyniku przejęcia jej przez firmę
wane z poziomu stron JSF (akcje), takie jak
Oracle. TaskController.addTask w naszym przy-
kładzie, zwracały łańcuch znaków. W pliku
konfiguracyjnym określaliśmy, gdzie ma być
Listing 7. Klasy odpowiedzialne za implementację powiadamiania o dodanych zadaniach przekierowany użytkownik, jeżeli w wyni-
ku wykonania metody-akcji zostanie zwró-
//TaskNotifier.java cona określona wartość. Teraz mamy do dys-
public interface TaskNotifier { pozycji prostszą metodę: metoda akcji może
void sendNotification(User u); zwrócić po prostu nazwę strony JSF, w na-
} szym przykładzie metoda addTask przekiero-
wuje w ten sposób użytkownika na stronę li-
//EmailTaskNotifier.java stTasks.xhtml.
@Default Następna, bardzo istotna zmiana, jaką
public class EmailTaskNotifier implements TaskNotifier{ przynosi JSF 2.0, to możliwość wykorzy-
public void sendNotification(User u) { stania komponentów EJB bezpośrednio z
Logger.getLogger(EmailTaskNotifier.class.getName()).log(Level.INFO, poziomu języka wyrażeń JSF. Dotychczas,
"Wysyłamy maila do " + u.getUsername()); jeżeli chcieliśmy wykorzystać komponent
} EJB w ramach technologii JSF, to musieli-
} śmy każdą jego metodę delegować w klasie
komponentu zarządzanego JSF. Powodowa-
// SMSTaskNotifier.java ło to konieczność pisania mnóstwa zbytecz-
@SMS nego kodu.
public class SMSTaskNotifier implements TaskNotifier{ Teraz, jeżeli potrzebujemy na przykład li-
public void sendNotification(User u) { stę zadań, to możemy ją bezpośrednio po-
//send sms brać z komponentu, który ją generuje, po-
} przez wyrażenie #{taskBean.allTasks}.
} Aby taka operacja była możliwa, kompo-
nent EJB musi mieć nadaną nazwę, zajmuje
się tym metadana @Named, która dla kompo-

28 04/2010

nentu TaskBean (Listing 3) ma wartość "ta-
skBean". Komponent musi mieć także me-
todę getAllTasks, aby zgodnie z konwencją
JavaBeans była ona widziana przez język wy-
rażeń jako allTasks. Przykład użycia listy
zadań znajdziemy na stronie listTasks.xhtml
(Listing 13).
Możliwość użycia komponentów EJB na
stronach JSF upraszcza architekturę aplika-
cji, komponenty zarządzane JSF mogą zaj-
mować się teraz wyłącznie tym, do czego
zostały stworzone, czyli logiką biznesową
odpowiedzialną za wyświetlanie interfejsu
użytkownika. Nie muszą już zawierać me-
tod, których jedynym przeznaczeniem by-
ło wyłącznie wywoływanie metod kompo-
nentów EJB.
JSF 2.0 ma wbudowane wsparcie dla tech-
nologii AJAX. Wystarczy zadeklarować na
formatce chęć asynchronicznego odwoła-
nia do komponentu zarządzanego i właśnie
tak będzie ono zrealizowane. Nowy znacz-
nik, <f:ajax>, pozwala wykonywać żąda-
nia ajaksowe na różne sposoby. Można wska-
zać metodę, która ma być wywołana asyn-
chronicznie oraz fragment strony odświe-
żany w wyniku tego wywołania. Podobną
funkcjonalność znają użytkownicy bibliote-
ki RichFaces.
Przykład innego zastosowania <f:ajax>
mamy na stronie addTask.xhtml, przy
okazji walidacji pola name (nazwa zada-
nia). Znacznik <f:ajax event="keyup"
render="namemsg"/> oznacza, że w przy-
padku zdarzenia polegającego na puszcze-
niu klawisza wartość pola name będzie wy-
słana na serwer, gdzie będzie poddana stan-
dardowej konwersji i walidacji. Wartość pa-
rametru render oznacza, że w wyniki żąda-
nia zostanie odświeżony znacznik o identy-
fikatorze namemsg – przechowuje on infor-
mację o błędach (o ile jakieś są). Jeżeli czytel-
nik zastanawia się, skąd się bierze warunek
walidacji tego pola, to musi wrócić na sam
początek artykułu, do Listingu 1, i spraw-
dzić, jaki walidator został zdefiniowany dla
pola Task.name.
Wsparcie dla AJAX-a w JSF 2.0 znacz-
nie wykracza poza to, co demonstruje przy-
kład. Można bardzo precyzyjnie określić, jak
będzie wyglądało żądanie asynchroniczne,
włącznie z możliwością użycia własnego ko-
du JavaScript – JSF 2.0 tylko nam pomaga, w
niczym nie przeszkadzając.
JSF nie miało dotychczas dobrej prasy,
wprowadzenie JSF 2.0 powinno to zmienić.
Ułatwienie tworzenia aplikacji AJAX, do-
bra współpraca z EJB czy pozbycie się bala-
stu JSP powinno być zachętą dla wielu pro-
gramistów.
Architektura aplikacji Java EE
Architektura aplikacji Java EE (czy wcze-
www.sdjournal.org
Java EE 6
śniejszej wersji, J2EE) zmieniała się w dość ła” komponenty encyjne przed niewydaj-
zasadniczy sposób. Pojawienie się JEE 5 bar- nym dostępem oraz obiektów transferu da-
dzo uprościło architekturę części aplikacji nych (ang. Data Transfer Objects – DTO), po-
odpowiedzialnej za komunikację z bazą da- zwalających przesyłać dane pomiędzy war-
nych. Java Persistence API pozwoliło zrezy- stwami aplikacji. Model aplikacji Todo zre-
gnować z użycia komponentów encyjnych alizowanej przy pomocy JEE 5 pokazuje Ry-
EJB, które ze względów wydajnościowych, sunek 4.
zbyt małą funkcjonalność i elastyczność Najnowsza wersja JEE idzie jeszcze o krok
wymagały tworzenia dodatkowych warstw dalej. W przypadku lokalnego dostępu do
w aplikacji: fasady sesyjnej, która „ukrywa- komponentów EJB nie są potrzebne inter-
Listing 8. Deskryptor wdrożenia web.xml aplikacji Todo; na Listingu pominięto przestrzenie nazw
<?xml version="1.0" encoding="UTF-8"?>
<web-app version="3.0" ...>
<context-param>
<param-name>javax.faces.PROJECT_STAGE</param-name>
<param-value>Development</param-value>
</context-param>
<servlet>
<servlet-name>Jersey Web Application</servlet-name>
<servlet-class>com.sun.jersey.spi.container.servlet.ServletContainer</servlet-
class>
<init-param>
<param-name>com.sun.jersey.config.property.packages</param-name>
<param-value>pl.xoft.todo.ejb</param-value>
</init-param>
<load-on-startup>1</load-on-startup>
</servlet>
<servlet>
<servlet-name>Faces Servlet</servlet-name>
<servlet-class>javax.faces.webapp.FacesServlet</servlet-class>
<load-on-startup>1</load-on-startup>
</servlet>
<servlet-mapping>
<servlet-name>Jersey Web Application</servlet-name>
<url-pattern>/rest/*</url-pattern>
</servlet-mapping>
<servlet-mapping>
<servlet-name>Faces Servlet</servlet-name>
<url-pattern>/faces/*</url-pattern>
</servlet-mapping>
<welcome-file-list>
<welcome-file>faces/index.xhtml</welcome-file>
</welcome-file-list>
</web-app>
Listing 9. Wynik działania usługi sieciowej REST zaimplementowanej przy pomocy klasy
TaskBean (Listing 3); część mniej ciekawych pól została usunięta
{"task":[
{"dueDate":"2010-03-24T01:00:00+01:00","name":"nazwa1","status":"NOT_
STARTED","user":
{"email":"mis1@uszatek.pl","fname":"Uszatek","username":"mis1"}},
{"dueDate":"2010-03-24T01:00:00+01:00","name":"nazwa1","status":"NOT_
STARTED","user":
{"email":"mis1@uszatek.pl","fname":"Uszatek","username":"mis1"}},
]
}
29
 Programowanie Java

fejsy, punktami końcowymi usług REST mo- ne JSF z kodu delegującego metody z kompo- projektowych w rodzaju fabryki (ang. Factory,
gą być komponenty EJB, dodatkowo strony nentów EJB. Factory method) czy lokalizatora usług (ang.
JSF mogą bezpośrednio używać komponen- Wbudowanie wstrzykiwania zależności Service Locator), co oczywiście znowu zmniej-
tów EJB, co oczyszcza komponenty zarządza- (CDI) w JEE uwalnia nas od użycia wzorców sza liczbę potrzebnych klas.
Uproszczoną, zgodną z JEE 6, architekturę
aplikacji Todo pokazuje Rysunek 5.
Uruchomienie przykładów dołączonych do artykułu
Kod źródłowy wszystkich przykładów jest dostępny razem z czasopismem oraz pod adresem
http://www.xoft.pl/wp-content/uploads/2010/02/todo.zip. Nowa struktura JEE: elastycz-
Przykłady są udostępnione w postaci projektu środowiska NetBeans. Aby je otworzyć, należy ność i rozszerzalność
zainstalować NetBeans w wersji 6.8 lub nowszej (wersję Java lub All). Trzeba także pamiętać, Przez długi czas Java EE była traktowana
żeby w czasie instalacji NetBeans został zainstalowany serwer GlassFish. przez jej twórców jako sztywny zestaw tech-
Następnie należy rozpakować archiwum todo.zip i po uruchomieniu NetBeans wybrać File >
nologii, z których każda miała swoje miejsce
Open Project, wskazać katalog z projektem, powstały po rozpakowaniu i kliknąć Open Project.
Jeżeli chcemy uruchomić testy aplikacji, musimy wcześniej uruchomić bazę danych. W oknie i powinna być użyta w określonym celu. Na
Services NetBeans należy kliknąć prawym klawiszem na połączeniu do bazy danych o adresie szczęście, ze względu na elastyczność Java
URL jdbc:derby://localhost/1527/sample i wybrać z menu kontekstowego Connect.... Gdy baza EE, nie było problemów z tym, żeby posłu-
danych będzie już uruchomiona, wracamy do okna Projects i odnajdujemy w naszym projekcie giwać się tylko wybranymi elementami JEE.
todo folder Test Packages, w którym znajdują się dwie klasy testujące działanie naszej aplikacji. Programiści nagminnie używali Hiberna-
Testy uruchamiamy, klikając prawym klawiszem na nazwie klasy i wybierając Run File.
te zamiast komponentów encyjnych EJB al-
Wdrożenie aplikacji na serwerze GlassFish jest równie proste, wystarczy kliknąć prawym klawi-
szem na nazwie projektu i z menu kontekstowego wybrać Run. NetBeans sam uruchomi ser- bo ograniczali się do stosowania wyłącznie
wer i wdroży na niego aplikację, domyślnie będzie ona dostępna przez przeglądarkę stron technologii webowych JEE plus jednego z
WWW pod adresem http://127.0.0.1:8080/todo. wielu dostępnych szkieletów aplikacyjnych
(począwszy od Struts, a kończąc na JBoss Se-
am i Spring Framework).
Listing 10. Szablon Facelets dla naszej aplikacji – plik template.xhtml Standard Java EE zupełnie ignorował fakt,
że ludzie, tworząc aplikacje serwerowe, wy-
<?xml version='1.0' encoding='UTF-8' ?> bierają to, co im się podoba lub używają szkie-
<!DOCTYPE html PUBLIC "-//W3C//DTD XHTML 1.0 Transitional//EN" "http://www.w3.org/ letów aplikacyjnych „przykrywających” stan-
TR/xhtml1/DTD/xhtml1-transitional.dtd"> dardowe interfejsy Java EE. Java EE 6 zmienia
<html xmlns="http://www.w3.org/1999/xhtml" to podejście radykalnie.
xmlns:ui="http://java.sun.com/jsf/facelets" Przede wszystkim wprowadzono możli-
xmlns:h="http://java.sun.com/jsf/html"> wość definiowania profili serwerów aplika-
cyjnych. Dotychczas serwer mógł uzyskać
<h:head> certyfikację wyłącznie wtedy, gdy implemen-
<meta http-equiv="Content-Type" content="text/html; charset=UTF-8" /> tował wszystkie technologie Java EE, w rezul-
<h:outputStylesheet library="css" name="cssLayout.css"/> tacie takie popularne serwery WWW jak Jet-
<h:outputStylesheet library="css" name="default.css"/> ty czy Tomcat nie istniały z punktu widze-
<title>Aplikacja Todo</title> nia Java EE.
</h:head> Profile serwerów definiują zestawy tech-
nologii, które muszą wejść w skład profilu,
<h:body> by być uznane za zgodne z nim. Obecnie je-
dynym, bo najbardziej potrzebnym, jest pro-
<div id="top"> fil dla aplikacji WWW (ang. Web Profile). Z
<ui:insert name="top">Top</ui:insert> czasem można sobie wyobrazić powstawanie
</div> profili powiązanych z jakimiś bardziej specy-
ficznymi typami aplikacji, na przykład tele-
<div> komunikacyjnych, bankowych itp.
<div id="left"> Kolejna zmiana to ukłon w stronę szkie-
<ui:insert name="left"> letów aplikacyjnych. Dotychczas ich użycie
<ui:include src="menu.xhtml"/> pociągało za sobą konieczność samodzielne-
</ui:insert> go skonfigurowania aplikacji do pracy z ni-
</div> mi. Zazwyczaj polegało to na wprowadze-
<div id="content" class="left_content"> niu zmian do pliku konfiguracyjnego aplika-
<ui:insert name="content">Content</ui:insert> cji webowej web.xml. Obecnie każdy szkielet
</div> aplikacyjny może zawierać jako swoją część
</div> potrzebny mu fragment tego pliku (web
<div id="bottom"> fragments).
<ui:insert name="bottom">
<ui:include src="foot.xhtml"/> Wsparcie JavaEE 6
</ui:insert> Obecnie (styczeń 2010) jedynym gotowym
</div> do pracy w środowisku produkcyjnym ser-
</h:body> werem Java EE 6 jest GlassFish 3.0 – jest
</html> on jednocześnie implementacją referencyj-
ną. JBoss w wersji 6 będzie wkrótce wspie-

30 04/2010
 Java EE 6

Listing 11. Strona z formularzem pozwalającym dodawać nowe zadania (addTask.xhtml)

<?xml version='1.0' encoding='UTF-8' ?>
<!DOCTYPE composition PUBLIC "-//W3C//DTD XHTML 1.0 Transitional//EN" "http://www.w3.org/TR/xhtml1/DTD/xhtml1-transitional.dtd">
<ui:composition xmlns:ui="http://java.sun.com/jsf/facelets"
xmlns:h="http://java.sun.com/jsf/html"
xmlns:f="http://java.sun.com/jsf/core"
template="./template.xhtml">

<ui:define name="top">
Dodawanie zadań
</ui:define>
<ui:define name="content">
<h:messages errorStyle="color: red"/>
<h:form>
<h:panelGrid columns="2">
<h:outputLabel for="name">Nazwa zadania: </h:outputLabel>
<h:panelGroup>
<h:inputText id="name" value="#{taskController.task.name}">
<f:ajax event="keyup" render="namemsg"/>
</h:inputText>
<h:message id="namemsg" for="name" style="color: red; padding-left: 5px"/>
</h:panelGroup>
<h:outputLabel for="user">Użytkownik: </h:outputLabel>
<h:selectOneMenu id="user" value="#{taskController.userId}">
<f:selectItems value="#{taskController.users}"/>
</h:selectOneMenu>

<h:outputLabel for="description">Opis zadania: </h:outputLabel>

<h:inputTextarea rows="6" id="description" value="#{taskController.task.description}"/>

<h:outputLabel for="startDate">Data rozpoczęcia: </h:outputLabel>

<h:inputText id="startDate" value="#{taskController.task.startDate.time}">
<f:convertDateTime pattern="dd-MM-yyyy"/>
</h:inputText>

<h:outputLabel for="dueDate">Data wykonania: </h:outputLabel>

<h:inputText id="dueDate" value="#{taskController.task.dueDate.time}">
<f:convertDateTime pattern="dd-MM-yyyy"/>
</h:inputText>

<h:outputLabel for="priority">Priorytet: </h:outputLabel>

<h:selectOneMenu id="priority" value="#{taskController.task.priority}">
<f:selectItems value="#{taskController.priorities}"/>
</h:selectOneMenu >

<h:outputLabel for="category">Kategoria: </h:outputLabel>

<h:selectOneMenu id="category" value="#{taskController.task.category}">
<f:converter converterId="categoryConverter"/>
<f:selectItems value="#{taskController.categories}"/>
</h:selectOneMenu>

<h:outputLabel for="status"></h:outputLabel>
<h:selectOneRadio id="status" value="#{taskController.task.status}" layout="lineDirection">
<f:selectItems value="#{taskController.statuses}" />
</h:selectOneRadio>
<h:commandButton value="Dodaj zadanie"
action="#{taskController.addTask}"/>
</h:panelGrid>
</h:form>
</ui:define>
</ui:composition>

www.sdjournal.org 31
 Programowanie Java

rał tę specyfikację, przynajmniej profil we- rów, zapewne dołączą do tego grona kolej- wreszcie łatwą w użyciu. Narzuca się oczy-
bowy. W przeciągu roku-półtora prawdopo- ne produkty. wiście pytanie, co z resztą powstałego eko-
dobnie wszystkie 14 certyfikowanych ser- systemu Java. Od dawna istnieje Spring Fra-
werów Java EE 5 będzie wspierało najnow- Podsumowanie mework, bardzo ciekawym i dojrzałym roz-
szą wersję Java EE. Dodatkowo, ze wzglę- Java EE 6 jest niewątpliwie technologią ela- wiązaniem jest JBoss Seam, jest wiele bar-
du na możliwość tworzenia profili serwe- styczną, o bardzo dużych możliwościach i dziej niszowych rozwiązań – Stripes, Wicket
czy chociażby kolejna wersja bardzo kiedyś
Listing 12. Klasa przetwarzająca dane przesłane ze strony addTask.xhtml (Listing 11) popularnego szkieletu aplikacyjnego Struts.
Czy rozwiązania te powinny odejść i być za-
@ManagedBean(name="taskController") stąpione „czystym” Java EE.
@RequestScoped Wygląda na to, że sami twórcy technolo-
public class TaskController { gii, firma SUN, zdecydowanie odrzucili filo-
private @EJB TaskBean taskBean; zofię „jednego poprawnego” rozwiązania na
private @EJB UserBean userBean; rzecz podejścia znacznie bardziej realistycz-
private @EJB CategoryCache categoryCache; nego i dającego szansę na szybki rozwój tech-
nologii, przy zachowaniu pewnego wspólne-
private Task task = new Task(); go, bardzo stabilnego rdzenia.
private Long userId; Ewolucja Java EE już od dłuższego czasu
była do pewnego stopnia inspirowana przez
private static List<SelectItem> priorities; technologie spoza JEE. Technologia JPA ko-
private static List<SelectItem> statuses; rzystała z doświadczeń Toplinka, Kodo czy
private List<SelectItem> categories; Hibernate, CDI czerpało z doświadczeń
private List<SelectItem> users; Spring Framework, Google Guice i JBoss Se-
am. Jeszcze wcześniej JavaServer Faces po
public String addTask(){ części powstało jako następca Struts.
User u = userBean.findUserById(userId); Bardziej otwarta struktura Java EE, uła-
taskBean.addTask(task, u); twienie konfiguracji zewnętrznych do Java
return "listTasks.xhtml"; EE technologii, pełne wsparcie dla wstrzy-
} kiwania zależności powodują, że nie ma
//pominięta inicjalizacja list i metody get/set przeszkód, aby używać Java EE jako bazy
} do bardziej wyspecjalizowanych rozwiązań.
Można więc wyobrażać sobie przyszłość Spring
Framework w ten sposób, że z jednej strony bę-
Listing 13. Strona z listą zadań (listTasks.xhtml), wykorzystująca metodę komponenty EJB dzie on implementacją części specyfikacji Ja-
<?xml version='1.0' encoding='UTF-8' ?> va EE, na przykład profilu WWW (lub jakie-
<!DOCTYPE composition PUBLIC "-//W3C//DTD XHTML 1.0 Transitional//EN" "http:// goś innego), a oprócz tego będzie zawierał swo-
www.w3.org/TR/xhtml1/DTD/xhtml1-transitional.dtd"> je własne rozszerzenia i dodatki. W ten sposób
<ui:composition xmlns:ui="http://java.sun.com/jsf/facelets" zyskają wszyscy. Z jednej strony będzie wspól-
xmlns:h="http://java.sun.com/jsf/html" ny zestaw bazowych technologii, dzięki czemu
xmlns:f="http://java.sun.com/jsf/core" znaczna część każdej aplikacji będzie bardzo
template="./template.xhtml"> przenośna, z drugiej strony zaś będzie też moż-
na korzystać z tych elementów, które są dla nas
<ui:define name="top"> wygodne, nie ma ich w standardzie, lecz ma je
Lista zadań jakiś szkielet aplikacyjny.
</ui:define> Zgodnie z taką filozofią był rozwijany
JBoss Seam, od początku zakładał on moż-
<ui:define name="content"> liwie największe wykorzystanie standardu
<h:form> plus uzupełnianie go tam, gdzie to jest po-
<h:dataTable border="1" cellpadding="4" cellspacing="4" value="#{taskBean.al trzebne lub wygodne.
lTasks}" var="t"> Mimo że firma SUN jako samodzielny byt
<h:column> odchodzi do przeszłości, to technologia, jaką
<f:facet name="header"> nam w spadku zostawia, jest naprawdę im-
<h:outputText style="font-weight: bold" value="Nazwa zadania"/> ponująca i dobrze dopasowana do tego, cze-
</f:facet> go potrzebuje dzisiejszy świat IT.
#{t.name}
</h:column>
<!-- pozostałe kolumny pominięte -->
</h:dataTable>
</h:form> PIOTR KOCHAŃSKI
</ui:define> Autor jest konsultantem �rmy Erudis, odpowie-
dzialnym za technologię Java.
</ui:composition> Kontakt z autorem: p.kochanski@erudis.pl,
Strona WWW autora: http://www.xoft.pl.

32 04/2010
 Języki programowania
The Go programming
language
Język programowania Go jest językiem młodym, gdyż jego premierę
światową datuje się na 10 listopada 2009 roku. Właśnie wtedy na blogu
Google Code została zmieszczona informacja na temat upublicznienia
tego języka na licencji BSDL.
Dowiesz się:
• Czym jest język programowania go, jak rów-
nież poznasz podstawę semantyki i podsta-
wowe biblioteki owego języka;
• Jak tworzyć procedury GO (ang. goroutines)
i je obsługiwać.
Poziom
trudności
Krótka historia języka
Sama idea stworzenia nowego języka miała
miejsce w siedzibie głównej Google, Mountain
View, California (zwana też Googleplex). Datę
tego pomysłu szacuje się na koniec roku 2007,
gdy pomysłodawcy Robert Griesemer, Rob Pike
i Ken Thompson stwierdzili, że kompilacja do-
wolnych aplikacji zajmuje zbyt dużo czasu. I od
tego momentu, aż do połowy roku 2008, język
istniał tylko na “tablicy”, a inicjatorzy projektu
poświęcali wolny czas na pracę nad nowym ję-
zykiem (polityka zatrudnienia Google oferuje
10% czasu dla deweloperów na własne projek-
ty). I tak oto powstał kompilator oraz środowi-
sko uruchomieniowe (ang. run-time). Go zaczę-
ło żyć jako język wewnętrzny firmy stosowany
do pisania prostych oraz wielowątkowych apli-
kacji. Od tego czasu język był używany tylko
wewnątrz firmy, aż do listopada 2009, kiedy uj-
rzał światło dzienne.
Założenia projektowe
Głównym założeniem, jak już wspomniano,
była chęć przyśpieszenia etapu kompilacji, co,
jak się przekonamy później, udało się bardzo
dobrze. Jednak nie był to jedyny cel projek-
tantów, ponadto celem było stworzenie szyb-
34
Powinieneś wiedzieć:
• W celu zrozumienia niektórych elementów
artykułu przydatna jest znajomość dowol-
nego języka programowania bazującego na
składni języka C.
kiego, bezpiecznego i łatwego języka, ze wspar-
ciem dla wielowątkowści od strony języka. Mi-
mo kilku niedogodności, które mogą z począt-
ku zdziwić programistów takich języków jak
C/C++, to myślę, że cel został w dużym stop-
niu osiągnięty.
Instalacja kompilatora
Wspomnieć tutaj trzeba, że na dzień dzisiejszy
niestety użytkownicy systemu Windows nie
mogą korzystać z języka go, gdyż wydane zo-
stały tylko wersje na Linuksa i Mac OS. Na ra-
zie nic nie wiadomo na temat portu na system
Microsoft’u. Autor zakłada, że czytelnik posia-
da komputer z systemem Linux lub Mac OS
z procesorem Intel. Aby móc zacząć używać ję-
zyka od firmy Google, należy pobrać jego źródła
przy pomocy mercurial’a komendą:
hg clone -r release
https://go.googlecode.com/hg/ $GOROOT
gdzie $GOROOT to całkowita ścieżka, w której
mają znaleźć się źródła. Po ściągnięciu źródeł
należy ustalić zmienne środowiskowe GOARCH,
GOBIN, GOOS, GOROOT, z czego GOROOT już omó-
wiliśmy. GOOS określa nasz system, docelowe
wartości to linux i darwin, gdzie darwin ozna-
cza system Mac OS. Zmienna GOBIN przecho-
wuje ścieżkę, gdzie kompilator ma być zain-
stalowany. Natomiast zmienna GOARCH mówi
o tym, jaki rodzaj procesora posiadamy, akcep-
towalne wartości to: 386 dla procesorów 32-bi-
towych rodziny x86, amd64 dla procesorów
64-bitowych rodziny x86, który jest najdłu-
żej rozwijany, oraz arm, dla 32-bitowych pro-
cesorów ARM, jednak ten port nie jest jeszcze
kompletny. Tak więc przykładowymi zmienny-
mi globalnymi są:
GOARCH=amd64
GOBIN=/Users/aqu/bin
GOOS=darwin
GOROOT=/Users/aqu/go
Przy czym warto zaznaczyć, że zmienna GOBIN
powinna znajdować się w zmiennej PATH, żeby
łatwiej było uruchamiać kompilator i linker.
Najlepiej te zmienne dodać do pliku ~/.bash_
profile, ponieważ zmienne te są potrzebne do
instalacji kompilatora, oraz kompilacji i linko-
wania jakichkolwiek programów. Sama insta-
lacja odbywa się bezstresowo i w bardzo pro-
sty sposób. Wystarczy wykonać serie następu-
jących komend:
$ cd $GOROOT/src
$ ./all.bash
jeśli wszystko zakończy się powodzeniem,
zobaczymy komunikat
rodzaju:
--- cd ../test
N known bugs; 0 unexpected bugs
gdzie N to liczba
Jeżeli natomiast instalacja kompilatora zakoń-
czy się niepowodzeniem, to może to wskazy-
wać na jeden z dwóch problemów. Albo pró-
bujemy zainstalować program jako root, nie-
stety zabrania tego instalator, albo nie posia-
damy odpowiednich bibliotek. Rozwiązaniem
tego problemu jest instalacja aplikacji: kompi-
lator gcc, standardowa biblioteka C, parser ge-
nerator Bison i edytor tekstu ed. W przypadku
OS X biblioteki te zainstalowane być powin-
ny razem z pakietem XCode, w Linuksie nato-
miast wystarczy wykonać polecenie rodzaju:
04/2010

$ sudo apt-get install bison gcc libc6-
dev ed
Dodatkowo można jeszcze zainstalować na-
kładkę na pakiet gcc, który stworzy dla nas
aplikację gccgo, która sama już zajmie się kon-
solidacją i podstawową optymalizacją kodu bi-
narnego.
Gdy już zainstalujemy kompilator go, jeste-
śmy gotowi do pisania własnych programów
(oczywiście jeśli mamy poprawnie ustawione
zmienne globalne). Jednak wcześniej sprawdź-
my, na ile spełniona jest obietnica o szybkiej
kompilacji aplikacji.
Prędkość kompilacji
Najłatwiej to sprawdzić, kompilując źródła pa-
kietów, które dostajemy wraz z kompilatorem.
Znajdują się one w katalogu $GOROOT/src/
pkg, całkowita ilość kodu w tym katalogu w ję-
zyku go wynosi 128756 linii kodu(wraz z ko-
mentarzami), co łatwo można sprawdzić przy
pomocy narzędzia wc. W tym drzewie mamy
wszystkie operacje we/wy, funkcje matematycz-
ne, obsługę gniazd sieciowych, funkcje krypto-
graficzne i wiele innych. Teraz można spraw-
dzić, jak szybko wykona się kompilacja całego
tego poddrzewa, należy wykonać następujące
polecenia:
cd $GOROOT/src/pkg
make clean # czyscimy wszystkie pliki
wyjsciowe
time make
Na komputerze z zainstalowanym systemem
Mac OS X 10.6 i procesorem C2D 2.4 GHz
w technologii peryn średni czas wyniósł:
8.978sec (z czego ~30% to ładowanie danych
do pamięci) przy różnym dodatkowym obcią-
żeniu procesora. Widać, że czas kompilacji ta-
kiego zestawu kodu jest dość imponujący. Jed-
nak mimo tego, czas ten uważany jest za jeden
z gorszych, ponieważ większość aplikacji użyt-
kowników kompiluje się w czasie poniżej 1sek.
Szybki wstęp do go
Przejdźmy teraz do omówienia składni go, po-
równaniem dla nas będzie język C.
Zacznijmy może od hello world, ale w nieco
zmodyfikowanej wersji.
W powyższym programie można zaobser-
wować już kilka specyficznych elementów, któ-
re pojawiają się w go, jednak dla programistów
Pythona czy Java są oczywiste. Pierwszym z ele-
mentów jest określenie nazwy pakietu. Może
on być dowolny, jeżeli pisany przez nas kod ma
być rodzajem biblioteki, jednak o tym dalej. Na-
stępne, co widzimy, to deklaracja importowa-
nia modułów zewnętrznych. W tym przypad-
ku używamy pakietu do formatowania stan-
dardowego wyjścia “fmt” (ang. ForMaT). Listę
wszystkich pakietów można już było obejrzeć
www.sdjournal.org
w katalogu $GOROOT/src/pkg/. Widzimy de-
finicję funkcji main, która ze względu na swo-
ja specyfikę nie zwraca nic, brak zwracanych da-
nych można traktować trochę jak void w języku
C. Ważnym jest, że main() nie przyjmuje argu-
mentów, obsługa parametrów wprowadzanych
z konsoli odbywa się w inny sposób.
Następnie widać coś, co na pierwszy rzut oka
może wyglądać dziwnie, lecz nie jest niczym in-
nym, niż najzwyklejszą deklaracją zmiennych.
Programiści języków algolowych nie przywyk-
nęli do tego typu deklaracji, łatwo jednak “roz-
gryźć”, jak deklarować zmienne w tym języku,
semantyka jest następująca:
“var ” + nazwyZmiennych + typZmiennych “ =
“ wartości.
Programistom Pascala zapewne znajome jest
słowo kluczowe var, które określa miejsce,
w którym zaczyna się deklaracja zmiennych.
Później wypisujemy nazwy zmiennych uży-
tych w programie, na końcu mamy typ zmien-
nych wcześniej wypisanych. W stosunku do ję-
zyka C jest mniej wbudowanych typów, wy-
bierać możemy pomiędzy: int (typ całkowity),
float (typ zmiennoprzecinkowy), bool (typ bo-
olowski, wartości prawda/fałsz), string (łań-
cuch znaków). Szczegóły jednak za chwilę. Na-
stępnie mamy przypisanie do zmiennej “samo
określającej”, specyficzny dla języka operator :
= mówi coś w rodzaju. Rozpoznaj typ danych
po prawej stronie i zainicjuj zmienne po lewej
z tą wartością. W kolejnej linii tworzymy tabli-
ce łańcuchów znakowych przez zwykłe rzuto-
wanie już istniejących wartości. Następnie wi-
dzimy pętle for, która w tym wypadku imi-
tuje znaną z innych języków pętlę while. Ran-
ge natomiast jest słowem kluczowym języka,
które możemy przyjąć za iterator elementów
tablicy hw. Tzn przypisuje zmiennej val war-
tości 0,1,..., i, gdzie i to ilość elementów tablicy
(range działa analogicznie, jeżeli mamy tablicę
mapowaną za pomocą dowolnego elementu).
W każdej iteracji pętli wypisujemy pojedyncze
słowo z tablicy hw przy pomocy funkcji Printf
pakietu fmt. Ostatnim krokiem jest wypisanie
znaku nowej linii przez zdefiniowaną funkcję
Println, (Println nie przyjmuje ciągów for-
matujących) znaną z Pascal’a lub Java. Tyle jeśli
chodzi o szybki wstęp do języka. Przejdźmy do
szczegółowego opisu.
Zmienne, pętle, warunki, funkcje
Wyżej przedstawiony został prosty program ty-
pu hello world, i jego krótki opis, zajmijmy się
teraz bardziej szczegółowym opisem poszcze-
gólnych elementów powyższego programu.
Zacznijmy od zmiennych, powiedziane już
zostało, jak deklarować zmienne, jednak war-
to dodać, że można też skorzystać z, nazwijmy
to, multideklarowania (którą widać w przedsta-
wionej semantyce deklaracji). Chodzi o to, że je-
The Go programming language
śli mamy kilka zmiennych, które chcemy zaini-
cjować, nie musimy tego robić jak w C:
int jeden = 1, dwa = 2, trzy = 3;
W go możemy zainicjować zmienne na końcu
linii, co czasem może być przydatne (związa-
nych jednak z zapisem z C zawiedzie, że zapis
znany z tego języka nie jest wspierany), powyż-
szy przykład w go można zapisać:
var jeden, dwa, trzy int = 1, 2, 3;
Rozwińmy teraz wspomniany już temat
zmiennej “samo określającej”. Tego typu
zmienne można interpretować jakby miały dy-
namiczny typ. Jednak ustalany tylko raz w ob-
rębie czasu jej życia. Przydaje się to, jeżeli nie
do końca jesteśmy pewni, jakiej zmiennej ocze-
kujemy, jaka będzie dla nas najodpowiedniej-
sza, lub po prostu jesteśmy za leniwi, żeby do-
pisywać typ i słowo var (przecież to jest całe od
5 do 10 znaków! ;).
Połączmy teraz kategorię multideklaracji
z deklarowaniem interpretowanym (samo okre-
ślającym), można przy połączeniu tych dwóch
rodzajów deklaracji zdefiniować wiele zmien-
nych, które powinny przyjmować różne typy
danych, bądź obsłużyć funkcje zwracające kilka
rodzajów danych (o nich później). Przykładem
na to może być następujący kod: Da on wynik:
int float string bool
czyli taki, jaki oczekiwaliśmy. Widać więc,
że multideklaracja wraz z deklarowaniem in-
terpretowalnym daje duże możliwości, nato-
miast jak się przekonamy, łącząc to z funkcja-
mi zwracającymi kilka danych, daje naprawdę
potężne możliwości programistyczne.
Dodatkowym typem są stałe, jak można się
domyślić, definiuje się je za pomocą słowa klu-
czowego const. Stałe możemy definiować na
trzy sposoby, pierwszy z nich nasuwa się z in-
nych języków programowania i ma postać: cont
nazwa typ = wartość.
Listing 1. hello_world.go
package main
import “fmt”
func main() {
var h string = “Hello “;
w := “world!”;
var hw []string = []string{h, w};
for val := range hw {
fmt.Printf(“%s”, hw[val]);
}
fmt.Println();
}
35
 Języki programowania
Co więcej, wcale nie musimy podawać typu
stałej, jaką deklarujemy, kompilator sam przypi-
sze jej typ (nie musimy używać nawet operatora :
= ), więc dopuszczalna jest deklaracja typu const
nazwa = wartość. Ponadto projektanci języka
wyszli naprzeciw programistom i jeżeli deklaru-
jemy wiele stałych w programie, możemy wyko-
nać rodzaj “rzutowania” na const. Umieszczając
wszystkie pożądane stałe w nawiasie. Przykłado-
wy zapis będzie wyglądał następująco:
const ( a = 12; b = 13).
Należy się również słowo wyjaśnienia
o wskaźnikach, ponieważ te także wystę-
pują w go, i jak można się domyślić, są ozna-
czane tak samo jak w C/C++ przez znak
gwiazdki. Daje nam to możliwość przekazy-
wania zmiennych do funkcji przez wskaza-
nie. Przyda się też to do innej rzeczy przed-
stawionej później. Ciekawostką jest to, że
mimo tego, iż go posiada wskaźniki, to jed-
nak nie ma arytmetyki wskaźnikowej, co
jest, uważam, dużym plusem, jeśli chodzi
o bezpieczeństwo aplikacji. Brak arytmety-
ki wskaźnikowej oznacza, że nie możemy
mieszać w pamięci poza otrzymanym przy-
działem adresowym. Już nawet operacja od-
niesienia się do elementu z poza tablicy wy-
rzuca wyjątek i najczęściej kończy działanie
programu. Dodatkową informacją jest, że
gdy definiujemy kilka zmiennych w linii, to
wskaźnik odnosi się do wszystkich, a nie je-
dynie do wybranej zmiennej, tak jak to ma
miejsce w C++. Więc zapis:
var a, b, c *int;
Utworzy trzy zmienne a, b i c, które będą
wskaźnikami na zmienne typu całkowitego.
Jest jeszcze specjalna konstrukcja zwana slice
(tłum. kawałek). Znana może ona być progra-
mistom Pythona. Slice, jak nazwa mówi, służy
do wycinania kawałka tablicy lub łańcucha zna-
kowego. Slice tworzy nową tablicę/łańcuch zna-
kowy tego samego typu, jakiego jest tablica “ro-
dzica”. Przykładem na tworzenie wykroju tabli-
cy może być następujący kod:
Listing 2. vars_dec.go
package main
import “fmt”
func main() {
a, b, c, d := 1, 0.5, “nazwa”, true;
// Uwaga użyjemy w funkcji Printf specyficznego dla go znacznika
// formatu %T, który mówi funkcji, ze powinna ona wydrukować typ
// zmiennej zamiast jej wartość.
fmt.Printf(“%T %T %T %T\n”, a, b, c, d);
} }
36
var a []int = []int{1,2,3,4,5};
s := a[1:3];
z powyższego kodu wynika, że stworzymy ta-
blice liczb całkowitych o długości 2 (od indek-
su 1 do 3 wyłącznie), które przybiorą wartości
odpowiadające elementom tablicy a.
Długość tablicy możemy sprawdzić specjal-
ną funkcją len().
Jeśli chodzi o zmienne, to pozostają nam do
omówienia mapy. Tak jak w innych językach
programowania, indeksy mapy mogą być do-
wolnym elementem (liczbą całkowitą, zmien-
noprzecinkową, łańcuchem znakowym czy in-
nym obiektem). Tablice mapowaną tworzymy
przy użyciu słowa kluczowego map. Tworze-
nie i używanie mapy odbywa się w następują-
cy sposób:
m := map[string]int{“jeden”:1, “dwa”:2};
Stworzy to dla nas mapę liczb całkowitych in-
deksowaną za pomocą łańcuchów znakowych,
do elementów takiej tablicy odwołujemy się
jak do zwyczajnej tablicy, tyle że przy użyciu
zdefiniowanych przez nas kluczy. Poprawny-
mi więc są odwołania:
m[“jeden”]; m[“dwa”];
Jednak należy pamiętać, że mapa jest struktu-
rą asocjacyjną, więc odwołanie się do elemen-
tu, który nie istnieje, utworzy go. Do przeglą-
dania map służy opisany już operator range.
Przejdźmy teraz do pętli. Tak naprawdę to
nie ma zbyt wiele do omawiania, gdyż wszyst-
kie dostępne pętle już widzieliśmy w programie
hello_world.go, chodzi tu o pętle for, istnieją
tylko jej warianty wprowadzające większą róż-
norodność. Pierwszą z możliwości jest klasycz-
ny for postaci
for init; warunek; po { /* kod */ }
i działa identycznie jak for znany z innych języ-
ków programowania, następną postacią jest
for warunek { /* kod */ }
przedstawiony już wariant zachowuje się jak
powszechnie znany while, ostatni wariant jest
nieskończoną pętlą,
for { /* kod */ }
ważne jest, że po słowie kluczu for nie mo-
gą występować nawiasy, jest to sprzeczne z se-
mantyką języka. To tyle jeśli chodzi o pętle,
przejdźmy zatem do warunków.
Budowa instrukcji warunkowych w go nie
odbiega od tego typu instrukcji w innych języ-
kach programowania (może poza zakazem uży-
wania nawiasów), więc myślę, ze prosty przy-
kład wyjaśni wszystko.
Do wyjaśnienia jedynie zostaje użycie pa-
kietu time i rand, są one odpowiedzialne ko-
lejno za pobieranie/formatowanie czasu na
lokalnej maszynie oraz za generowanie liczb
pseudolosowych. Linia rand.Seed(time.S
econds()) ustawia ziarno w generatorze na
ilość sekund od daty 1 stycznia 1970 godz.
00:00:00 UTC, kolejna linia ustawia i na
wartość pseudolosową pomiędzy [0; n), resz-
ta kodu powinna być oczywista.
Drugim rodzajem instrukcji warunkowej
dostępnej w go jest switch. Tak jak w przy-
padku for składnia jest niemalże identycz-
na jak w innych językach programowania.
Pierwszą różnicą jest to, że jeżeli nie poda-
my “co porównywać”, to wstawiana jest war-
tość true, więc znów posłużymy się wyłącznie
przykładem z wykorzystaniem wyżej wymie-
nionej różnicy. Drugą jest brak słowa kluczo-
wego “break”, instrukcja switch jest automa-
tycznie kończona, gdy skończą się instrukcje
danego przypadku.
Pozostaje do omówienia jeszcze mecha-
nizm funkcji, jednak zostanie on rozwinię-
ty dodatkowo w dziale ze strukturami. Sa-
ma semantyka definicji funkcji wygląda na-
stępująco:
Listing 3. if_statements.go
package main
import “fmt”
import “rand”
import “time”
func main() {
rand.Seed(time.Seconds());
i := rand.Intn(51);
if i > 25 {
fmt.Println(“i > 25”);
} else if i < 25 {
fmt.Println(“i < 25”);
} else {
fmt.Println(“i == 25”);
}
04/2010

“func ” + nazwaFunkcji + “(“ + zmienne +”)”
+ zwracanyTyp +
cialoFunkcji
gdzie zmienne wpisujemy podobnie jak przy
ich deklaracji, z tym że sam język nie obsługu-
je wartości domyślnych. W podanej semanty-
ce brakuje jeszcze jednego elementu, ale jak już
wspomniano, zostanie to uzupełnione w czasie
omawiania struktur.
Dowolna funkcja może zwracać dowol-
ną ilość danych, więc w ten sposób dość pro-
sto można zaimplementować złożoną obsługę
błędów. Przykładem funkcji, która zwraca kil-
ka wartości, może być np. parsowanie łańcucha
znakowego na część rzeczywistą i urojoną liczb
zespolonych. Nagłówek takiej funkcji mógłby
wyglądać następująco:
func parseComplex(p string) (float, float)
zapis ten oznacza, że funkcja parseComplex
przyjmuje jeden parametr typu string i zwra-
ca dwie wartości zmiennoprzecinkowe, użycie
takiej funkcji może być następujące:
re, im := parseComplex(“2+4i”);
Wtedy zostaną zainicjowane dwie zmienne typu
zmiennoprzecinkowego re i im. Co jednak, kie-
dy chcemy wyciągnąć z funkcji tylko jeden argu-
ment? Do takiego celu służy tzw zmienna anoni-
mowa, znana np. w Prologu, i w Go posiadająca
taki sam symbol _ (podkreślenie), oznacza to, że
tego rodzaju zmiennej nie można przypisać żad-
nej wartości ani używać jej w jakiejkolwiek funk-
cji. Jednak doskonale nadaje się ona właśnie do
celów “pomijania” dowolnych wartości z rezul-
tatu funkcji. Jeśli chcielibyśmy z naszej funkcji
parseComplex wyciągnąć tylko zmienną im, to
można funkcję wywoływać następująco:
_, im := parseComplex(“2+4i”);
Definiując funkcję, możemy także użyć zapi-
su nazwanego “nazwane parametry zwracane”,
które to parametry możemy nazwać podczas
deklaracji typu zwracanego. Zmienne takie zo-
staną zainicjowane przez zero, zyskujemy na
tym tyle, że gdy chcemy zwrócić właśnie te pa-
rametry, nie musimy podawać ich nazw (więc
zyskujemy czas i redukujemy ilość kodu). Po
raz kolejny posłużymy się naszą “funkcją” do
liczb zespolonych.
func parseComplex(p string) (re float, im
float) {
// ...
return 0, 0; // bo możemy np tak reagować
na błędy
// ...
return; // tutaj zostaną zwrócone re i im
} sprawdza, jakie paczki zaimportowaliśmy do od-
www.sdjournal.org
The Go programming language
Kolejnym elementem, na który chcę zwrócić powiedniego pliku z kodem i jeżeli żadna z funk-
uwagę, jest to, że jeśli parametry tego samego ty- cji w nim zawartych nie używa funkcji z zaim-
pu, można umieścić na samym końcu listy argu- portowanych paczek, to proces kompilacji koń-
mentów. Czyli poprawny jest zapis: czy się porażką, z komunikatem, że chcemy do-
łączyć bibliotekę, której nie używamy.
func foo(a, b string, c, d int) Przejdźmy teraz do dość ważnej części języ-
ka, jakim są struktury. Struktury w go są czymś
Ostatnią rzeczą, jeśli chodzi o funkcję, jest jej więcej niż te znane z C, ale czymś mniej niż kla-
zasięg, czyli czy funkcja ma być widoczna po- sy z C++. Go samo w sobie nie posiada klasy,
za pakietem. Coś na kształt static w C i public/ jednak struktury w tem języku rekompensują
private w C++, choć w tym ostatnim odnosi się brak klas. Żeby zdefiniować dowolną strukturę,
to do klas. W go zasady są proste, jeśli funkcja/
zmienna/struktura/interfejs/typ zaczyna się Listing 4. switch_statement.go
z dużej litery, to znaczy, że funkcja jest pu-
bliczna (widoczna poza pakietem). Jeśli nato- package main
miast nazwa zaczyna się z małej litery, ozna-
cza to, że funkcja lub zmienna będzie widocz- import “fmt”
na jedynie w obrębie pliku. Teraz powinno
mieć sens, dlaczego używane przez nas funk- func main() {
cje (Printf, Seed, Intn) były pisane z wiel- i := 3;
kiej litery, parseComplex natomiast będzie wi- for {
doczna tylko w obrębie pliku, w którym zosta- switch {
ła zdefiniowana. case i==3: fmt.Println(“trzy...”);
case i==2: fmt.Println(“dwa...”);
Struktury, pakiety, interfejsy case i==1: fmt.Println(“jeden...”);
Zacznijmy od czegoś, co używane było we default: fmt.Println(“BUM!!!”);
wszystkich programach, ale dokładne wyja- return;
śnienie zostało wstrzymane aż do teraz, mowa }
o paczkach. Jak można się domyślić, definiuje- i--;
my je słowem kluczowym package. We wszyst- }
kich przedstawionych programach definiowali- }
śmy paczkę main, i tak należy robić we wszyst-
kich swoich programach, o ile nie definiujemy Listing 5. interface_usage.go
biblioteki. Gdy przekazujemy do kompilatora package main
program z paczką main, to kompilator wtedy
wie, gdzie znajduje się główna procedura main. type Auto interface {
Inaczej jest, gdy piszemy jedynie bibliotekę do Odpal();
szerszego użytku, wtedy nazwa pakietu jest do- }
wolna. Można jeszcze wspomnieć o specjalnej
funkcji inicjalizującej, jaką może posiadać każ- type Mazda struct {
dy plik źródłowy, mowa o funkcji init() – nie spalanie float;
zwraca nic ani nie przyjmuje żadnych warto- liczba_drzwi, rocznik int;
ści. Jednak jak można się domyślać w przypad- }
ku użycia funkcji z kodu, w którym zdefiniowa-
no funkcje init, wywoływana jest najpierw wła- type Audi struct { }
śnie ona, a w przypadku paczki main, funkcja
init wywoływana jest nawet przed główną funk- func (m Mazda) Odpal() { }
cją main().
Zależności to coś, co było jednym z celów pro- func Sprzedaj(a Auto) {
jektowych języka go, może nie same zależności, a.Odpal();
ale ich nadmiar i dołączanie bibliotek z funkcja- /* ... */
mi, które i tak nie są użyte w programie. Podczas }
procesu konsolidacji programu dołączane są bi-
blioteki zewnętrzne, których nagłówki zostały func main() {
zdeklarowane w kodzie źródłowym, tak ma to var m Mazda;
miejsce w C/C++, a co za tym idzie, powstaje var a Auto;
coraz większy i większy plik wykonywalny. Jed- // var c Audi;
nak co, jeśli programista załączył nagłówek, któ- a = new(Mazda);
rego i tak nie używa? Tracone jest miejsce na dys- Sprzedaj(m);
ku, a także czas uruchamiania takiego progra- Sprzedaj(a);
mu się wydłuża. Co to ma wspólnego z go? Ty- // Sprzedaj(c);
le, że już podczas procesu kompilacji kompilator }
37
 Języki programowania

najlepiej jest posłużyć się słowem kluczowym ciu słowa kluczowego var, lub przez stworze- nie jest może trochę chaotyczne, ale po przed-
type, którego semantyka jest następująca: nie wskaźnika do nowoutworzonego obiek- stawieniu przykładu powinno się rozjaśnić
tu. Do tego celu służy kolejne nowe słowo klu- Widać, że funkcja Sprzedaj przyjmuje ja-
“type “ + nazwaNowegoTypu + instniejący typ czowe new(), które zwraca wskaźnik na nowo ko argument “obiekt” rodzaju Auto, który choć
utworzony obiekt z zainicjowanymi zerami. sam jest interfejsem, to definiuje minimum, ja-
natomiast strukturę tworzymy w nastepują- Poprawnymi zapisami są więc: kie musi być dostępne w tym “obiekcie”, tutaj
cy sposób: jest nim funkcja Odpal (bo każde auto przed
var liczba Complex; sprzedażą trzeba sprawdzić). Jak widać, obiekt
“struct {“ + pola + “}” liczba1 := new(Complex); typu Mazda posiada funkcję Odpal, jak i również
dodatkowe pola, oczywiście dodatkowe funkcje
więc po raz kolejny odosząc się do liczb zespo- z tą jednak różnicą, że liczba będzie typu także można dodać. Interfejs jednak nie pozwa-
lonych, możemy utworzyć następujący nowy Complex, a liczba1 typu *Complex. Wcześniej la na definiowanie pól, które struktura powinna
typ strukturowy: mówiliśmy, że struktury rekompensują brak posiadać, ponadto możemy zdefiniować zmien-
istnienia klas, jednak można zauważyć, że skoro ną typu interface (w przykładzie var a Auto),
type Complex struct { nie możemy stosować definicji funkcji oddziel- w którą możemy “rzutować” typy bardziej złożo-
im, re float nie z deklaracją, to musielibyśmy zdefiniować ne, ale spełniające wymagania interfejsu. Dlatego
} wszystkie funkcje wewnątrz struktury, co jed- też zakomentowane są linie Sprzedaj(c) i var c
nak nie jest wygodne. Zamiast tego jednak mo- Audi. Pierwszą linię ze względu na to, że struk-
Warto zauważyć, że średnik nie jest wyma- żemy zdefiniować specjalną funkcję, która two- tura Audi nie implementuje funkcji Odpal(),
gany w żadnej z globalnej definicji, gdyż w go rzy jakby rozszerzenie dowolnego typu danych. a drugą dlatego, że zadeklarowaliśmy zmien-
średnik jest separatorem, a nie terminatorem. Przykładowo dla naszej struktury zespolonej ną c, ale nigdzie w procedurze jej nie używamy.
Nowy “obiekt” strukturowy możemy tworzyć funkcje sumy możemy zapisać następująco: Kompilator jest w tym przypadku tak samo re-
na dwa sposoby, tak jak wcześniej, przy uży- strykcyjny jak w przypadku odmowy kompila-
func (a *Complex) dodaj(b Complex) { cji w przypadku nieużywania zaimportowanych
Listing 6. goroutines.go a.im += b.im; pakietów. Jeżeli jednak odkomentujemy te dwie
a.re += b.re; linie, otrzymamy od kompilatora komunikat:
package main }
import “fmt” missing Odpal()
import “time” który dodaje do liczby a wartość z b. Wywoły-
wanie funkcji odbywa się następująco: Co wskazuje na to, że nie zaimplementowa-
func() funkcja() { liśmy funkcji Odpal() dla obiektu Audi. Ze
time.Sleep(10); var a,b Complex; względu na to, że inferfejsy nie mogą posia-
fmt.Println(“funkcja w tle”); // inicjalizacja wartosc dać wymienionych wymaganych pól, dla-
} a.dodaj(b); tego też nie możemy zdefiniować dla in-
terfejsu funkcji dla typu, jak to ma miejsce
func() main() { i to wszystko. Dodaliśmy coś na kształt klasy w przypadku struktury czy innego dowol-
go funkcja(); w C++. Co prawda nie tak elastyczne jak klasy, nie zdefiniowanego typu.
} jednak przy odrobinie gimnastyki można osią-
gnąć prawie tyle samo, co w językach obiekto- Wątki, kanały
Listing 7. chanells.go wych. Największym problemem w tym przy- Oddzielnym tematem w go jest współbieżność
package main padku jest brak możliwości tworzenia różnych aplikacji w nim napisanych. Ten temat także
import “fmt” wersji funkcji, więc można powiedzieć, że mu- był celem projektowym, ze względu na wciąż
simy mieć podejście trochę jak w Obj-C, znów powiększającą się liczbę rdzeni czy też coraz
func odliczaj(ch chan int, from int) { odnosząc się do przykładu z liczbami zespolo- większą ilość procesorów w komputerach biur-
for from >= 0 { nymi, lista “konstruktorów” mogłaby wyglą- kowych i serwerowych. Głównym problemem
ch <- from; dać następująco: współbieżności jest współdzielenie pamięci
from--; i rozwiązywany jest poprzez mutexy, i tego po-
} func Complex_initWithValues(a, b float) (c dejścia jak najbardziej możemy używać, typ
} *Complex) { /* ... Mutex dostępny jest w paczce sync, jednak jest
*/ } to podejście dość niskopoziomowe. W go istnie-
func main() { func Complex_initFromString(a string) (c je rozwiązanie dużo bardziej wysokopoziomo-
ch := make(chan int); *Complex) { /* ... we zwane kanałami, o których za chwile. Ogól-
go odliczaj(ch, 7); */ } nie można przyjąć:
Nie komunikuj się przez pamięć współdzie-
for { Możliwości są na tyle ograniczone, na ile wy- loną, zamiast tego dziel pamięć przez komu-
a := <- ch; obraźnia programisty. nikację.
fmt.Println(a); Interfejs to próba zaadoptowania objektowo- Można przybliżyć tę ideę poprzez przykład.
if a == 0 { ści w go, najprościej mówiąc, interfejsy w go mó- Załóżmy, że mamy jednowątkowy proces, z oczy-
break; wią, że jeżeli coś posiada jakąś własność, to może wistych względów nie wymaga on synchroniza-
} być użyty w jakimś celu. Można to rozumieć ja- cji. Przy uruchomieniu kolejnej instancji progra-
} ko swojego rodzaju dziedziczenie i rzutowanie mu, pamięć nie musi być synchronizowana. Jed-
} w dół/górę hierarchii obiektów, choć sama hie- nak można sprawić, żeby oba te procesy się ze so-
rarchia obiektów w go nie występuje. Wyjaśnie- bą komunikowały, jeżeli teraz komunikat jest

38 04/2010

synchronizatorem, to synchronizacja pamięci
procesów nie jest potrzebna. I to jest główny po-
mysł kryjący się za kanałami w go. Wątki w go
zwane są goroutines, wątki go są multipleksowa-
ne na wiele wątków systemu operacyjnego, więc
jeżeli któryś z wątków oczekuje na zdarzenie (na
przykład oczekiwanie na we/wy), to pozostałe
wątki nie są blokowane, tylko działają dalej.
Tworzenie wątków w go jest naprawdę pro-
ste, wszystko, co wystarczy zrobić, to wywołać
dowolną funkcję za słowem kluczowym go. I od
tego momentu tworzony jest wątek, który dzia-
ła współbieżnie z pozostałymi wytworzonymi
wątkami. Jeżeli jednak wykonywanie funkcji
main zakończy się przed zakończeniem funkcji
w tle, to funkcja wykonywana w tle zostanie za-
kończona bez oczekiwania na rezultat. Przykła-
dem na wywołanie oraz na powyższe stwierdze-
nie, że wykonywanie wątku w tle zostanie prze-
rwane, będzie następujący kod.
Widać więc, jak proste jest tworzenie wątków.
Co ważniejsze, możemy dostarczyć do proce-
dury dowolne argumenty, w przypadku pthre-
ads możemy przekazać tylko jeden argument
wskaźnikowy typu void. Jednak musimy za-
dbać o to, żeby wątek wykonał swoją pracę, tu-
taj więc należy omówić mechanizm oraz głów-
ną koncepcję działania kanałów. Kanały w go słu-
żą do komunikacji między wątkami, sam język
zapewnia sprawdzanie, czy w czasie oczekiwa-
nia na komunikat nie wystąpiło zakleszczenie
(ang. deadlock), co jest naprawdę ważnym pro-
blemem jeśli chodzi o programowanie wielo-
wątkowe. Ze względu na to, że jeśli co najmniej
dwa wątki czekają na sygnał od siebie nawzajem,
to żaden z nich nie może się zakończyć.
Przesyłanie danych poprzez kanały osiąga się
poprzez operator <-.
Operator przyjmuje dwie postaci, pierwszą,
gdzie po lewej stronie występuje kanał, a po pra-
wej zmienna do przesłania. Oraz drugą, w któ-
rej po prawej występuje kanał, a po lewej zmien-
na, do której mamy przypisać otrzymaną war-
tość. Same kanały są po prostu rodzajem zmien-
nych, jednak wytwarzanie ich odbywa się po-
przez użycie funkcji wbudowanej, make(chan
<typ>). Opcjonalnie możemy dołączyć drugi
argument typu całkowitego, który ustawi ko-
lejkę buforowania. Będzie to skutkować tym,
że jeśli komunikat zostanie przesłany na kanał,
który nie jest buforowany (wartość 0 drugie-
go argumentu lub jego brak), to proces wysy-
W Sieci
• http://golang.org/ – strona domowa języka go;
• http://2.7183.pl/art_go_progs/ – stąd można pobrać kody listingów.
Literatura
Abraham Silberschatz, Peter B. Galivn, Greg Gagne – Podstawy systemów operacyjnych –
z rozdziału 5 można dowiedzieć się, jak działają wątki w różnych systemach operacyjnych.
www.sdjournal.org
łający komunikat w kanał będzie czekał na od-
biór przesłanych danych. Przez kanały możemy
przesyłać dowolne rodzaje zmiennych, zależ-
nie od rodzaju zdefiniowanego kanału. Kanał
możemy oczywiście przekazać jako argument
funkcji, więc automatycznie narzuca się meto-
da współdzielenia pamięci i wysokopoziomowe
tworzenie mutex’ów. Prostym przykładowym
programem używającym kanałów i wielowąt-
kowości może być następujący kod.
Funkcja odliczaj przyjmuje dwa argumen-
ty, pierwszym jest kanał typu całkowitego
(chan int), drugim liczba, od jakiej ma nastę-
pować odliczanie. Linia ch <- from; przekazu-
je zmienną from do kanału ch, jak wcześniej by-
ło to opisane w specyfice operatora.
W przypadku kanałów pozostaje omówie-
nie wyrażenia select, który jest ściśle związa-
ny z przesyłaniem lub odbieraniem komuni-
katów przez kanały. Select ma budowę podob-
ną do switch, w nim także używamy słów klu-
czowych case i default, z tą różnicą, że po każ-
dym case ustalamy rodzaj transmisji na lub z ka-
nałów, która ma się wykonać. Wyrażenie select
czeka na wystąpienie któregoś z wymienionych
przypadków w porządku od góry do dołu, czy-
li jeśli przypadek 1 i 2 zajdą jednocześnie, to wy-
konany zostanie przypadek pierwszy. Select nie
czeka jednak na wystąpienie któregokolwiek ze
zdarzeń, jeżeli umieścimy część default.
W tym momencie możemy już pisać pro-
gramy współbieżne (np wykonujące jakieś ope-
racje na tablicy), problem teraz leży po stronie
projektantów funkcji. Muszą oni zaprojekto-
wać tak funkcję, żeby stosowne obliczenia od-
bywały się na żądanym kawałku danych, jednak
aby nie potrzebowały się nawzajem do wyniku
w swoim przedziale. Np. jeśli mamy tablicę A,
na której musimy wykonać operację B, mając N
procesorów/rdzeni, to trzeba wykonać żądane
zadanie w następujący sposób:
ppc := len(A)/N; // parts per cpu
for i := 0; i < N; i++ {
B(A[ (i*ppc) : ((i+1)*ppc) ] );
} nie tysięcy wątków bez przepełnienia stosu. Go
Przydatne biblioteki
Tak naprawdę niewiele zostało powiedziane
o dołączonych do go bibliotekach, więc tutaj jest
chyba najlepsze miejsce na zrobienie tego. Za-
cznijmy od przekazywania do programów argu-
The Go programming language
mentów, do tego celu służy paczka flag. Za po-
mocą funkcji Parse() parsujemy do programu
wszystkie podane flagi (argumenty typu “-x war-
tość”), jednak żeby poprawnie je obsłużyć, nale-
ży zdeklarować, jakich flag oczekujemy. Przykła-
dowo, żeby pobrać liczbę w fladze (np. jako ilość
procesorów, którą chcemy przeznaczyć na obli-
czenia), użyjemy funkcji flag.Int, która przyj-
muje trzy artgumenty, pierwszy to nazwa fla-
gi (bez poprzedzającego go myślnika), drugi to
wartość domyślna, jeśli flaga nie została wybra-
na, trzeci to tzw usage string, czyli opis, do czego
służy dana flaga. W przypadku podania błędnej
flagi zostanie wydrukowany standardowy usage
do programu. Funkcje do pobierania odnoszą
się do wszystkich typów wbudowanych. Innymi
funkcjami są Arg(i int), który zwraca i-ty ar-
gument, po parsowaniu flag. Args(), zwraca ta-
blicę argumentów, bez flag. NArg() zwraca ilość
argumentów bez flag, NFlag() zwraca ilość flag.
Paczka regexp, jak można się domyślić, obsłu-
guje wyrażenia regularne, najbardziej interesują-
cą funkcją z tej paczki jest MatchString, która ja-
ko pierwszy argument przyjmuje wzór w forma-
cie akceptowalnym dla wyrażeń regularnych, ja-
ko drugi przekazujemy string, który chcemy po-
równać z podanym wzorem. Funkcja ta zwraca
dwa argumenty, pierwszy typu bool, drugi na-
tomiast typu os.Error, z niego możemy wy-
czytać, czy coś poszło nie tak (ponieważ nasz
regexp może się niepoprawnie skompilować).
Podsumowanie
Poznaliśmy nowy młody język programowania,
który oferuje dość spore możliwości. Czas na
krótkie podsumowanie.
Go jest prosty w budowie ze względu na
ograniczoną ilość słów kluczowych. Programy
w tym języku kompilują się naprawdę szybko,
natomiast prędkość ich działania jest zbliżona
do prędkości programów napisanych w C/C++.
Go jest językiem bezpiecznym, posiada wskaź-
niki, jednak nie ma arytmetyki wskaźnikowej.
Język ten wspiera współbieżność poprzez tzw.
goroutines. Pozwala on na jednoczesne działa-
posiada garbage collector, przez co programista
nie musi się martwić o zwalnianie pamięci. Ca-
ły język wspiera Unicode, więc nazwy zmien-
nych mogą być naprawdę dowolne. Go dba o
zbędne zależności, więc żadna niechciana bi-
blioteka nie będzie dodana do kodu. A co naj-
ważniejsze, go został wydany na licencji BSDL,
więc każdy może włączyć się w jego rozwój.
BARTOSZ PRZYBYLSKI
Student Politechniki Wrocławskiej, Wydziału Pod-
stawowych Problemów Techniki. Zainteresowany
głównie algorytmami i systemami rozproszonymi
oraz teorią grafów. Chętnie podejmuje współpra-
cę w innowacyjnych i interesujących projektach.
Strona domowa: http://2.7183.pl/
Kontakt z autorem: bart.p.pl@gmail.com
39
 Sztuczna Inteligencja
Sztuczna inteligencja
do gier logicznych
Jak nauczyć komputer gry w szachy
Chciałeś kiedyś napisać sztuczną inteligencję, która umiałaby grać w szachy,
warcaby lub inną, podobną grę? To wcale nie musi być trudne. Dzięki
temu artykułowi nauczysz się jak ją stworzyć, a dodatkowo otrzymasz kod
gotowy do wykorzystania w Twojej własnej aplikacji oraz przykładowy
program grający w warcaby.
Dowiesz się:
• w jaki sposób komputer umie wybrać ruch
• jak przyspieszyć „myślenie” komputera
• jak unikać powszechnych błędów przy pisa-
niu SI
Poziom
trudności
O
d kilkudziesięciu lat umiejętność
grania w gry logiczne, takie jak
szachy czy warcaby, pozostaje jed-
nym z najbardziej pokazowych zastosowań
sztucznej inteligencji. Wśród osób, które nie
zetknęły się dokładniej z tym tematem, czę-
sto pokutuje przeświadczenie, że jest to za-
gadnienie szczególnie trudne. Poniższy arty-
kuł ma na celu pokazanie, że stworzenie cał-
kiem nieźle grającej SI jest prostsze, niż się
może wydawać.
Najczęściej wykorzystywanym podejściem
pozwalającym komputerowi zagrać w gry lo-
giczne są algorytmy przeszukujące drzewo gry.
Zanim zostaną one opisane, wypunktujmy naj-
pierw cechy, jakie musi posiadać gra, aby dało
się w niej wykorzystać tę technikę:
• Kiedy gracz podejmuje decyzje o swoim
ruchu, powinna istnieć skończona ilość
możliwości, pomiędzy którymi wybie-
ra. W praktyce nie powinno ich być wię-
cej niż kilkadziesiąt, ponieważ w przeciw-
nym wypadku nie da się przewidzieć zbyt
wielu kroków naprzód.
• W grze nie powinien występować czyn-
nik losowy. Jeżeli jednak w naszej grze
40
Powinieneś wiedzieć:
• podstawowa znajomość języka C# umożli-
wiająca czytanie kodu
• ogólna znajomość pojęcia drzewa, tablicy
haszującej i funkcji skrótu
losowość istnieje, to nie należy się od ra-
zu poddawać. Często na czas działania al-
gorytmu da się tak uprościć zasady, żeby
wyeliminować czynnik losowy. Załóżmy
na przykład, że tworzymy sztuczną inte-
ligencję do strategii turowej, w której każ-
da jednostka może zadać od X do Y obra-
żeń podczas swojego ataku. Tworząc drze-
wo gier, możemy założyć, że jednostka za-
daje swoje średnie obrażenia, czyli (X+Y)/
2. Zauważmy, że jeśli zamiast tego założy-
libyśmy, że obrażenia zawsze będą mini-
malne, to dostalibyśmy SI grającą bardzo
zachowawczo. Z kolei założenie o maksy-
malnej ilości obrażeń stworzyłoby SI grają-
cą niezwykle agresywnie. Już na takim po-
ziomie mamy zatem do dyspozycji mecha-
nizm pozwalający sterować zachowaniem
komputerowego przeciwnika.
• Gracz powinien posiadać pełną informa-
cję o grze, tzn. nie powinno być sytuacji,
gdy jeden gracz wie coś, o czym nie wie
inny. Dlatego też zaprezentowanego po-
dejścia nie można zastosować wprost np.
do gry w brydża, gdzie gracz nie wie, ja-
kie karty trzymają na ręku jego przeciwni-
cy. No, chyba że pozwolimy sobie na oszu-
stwo i udostępnimy komputerowi infor-
mację o tym, co gracz ma na ręce.
Teoria matematyczna co prawda nakłada jesz-
cze pewne dodatkowe ograniczenia, ale w
praktycznych zastosowaniach spełnienie tych
trzech w zupełności wystarczy.
W tekście wielokrotnie było już wspomina-
ne drzewo gry, więc najwyższy czas wyjaśnić,
czym ono jest. Rozważmy grę w kółko i krzy-
żyk. Przez stan gry będziemy rozumieli po-
łączenie informacji o rozmieszczeniu kółek i
krzyżyków na planszy z informacją o tym, na
którego gracza przypada ruch. Załóżmy, że gra
już się chwilę toczyła i teraz przypada ruch na
gracza stawiającego kółka. Obecny stan gry sta-
nowi korzeń drzewa. Każdy możliwy ruch w
danym stanie doprowadza do innego stanu gry.
Wszystkie stany gry osiągalne ze stanu począt-
kowego w jednym ruchu stanowią dzieci korze-
nia drzewa gry. Każdy z tych stanów może z ko-
lei przekształcić się w jakiś inny po drugim ru-
chu itd. Drzewo rozrasta się tym bardziej, im
więcej kroków naprzód chcemy przewidywać.
Przykładowe drzewo gry zostało pokazane na
Rysunku 1.
W idealnej sytuacji, gdybyśmy dysponowali
komputerem o nieograniczonej mocy oblicze-
niowej, chcielibyśmy rozwinąć drzewo gry tak
daleko, aż dojdziemy do stanów końcowych,
gdzie wiadomo, zwycięstwem którego gracza
zakończyła się gra. Gdyby to było możliwe, wy-
bór najlepszej strategii byłby zadaniem łatwym.
Niestety, stworzenie takiego drzewa, przy dzi-
siejszych możliwościach sprzętowych, jest moż-
liwe tylko dla bardzo prostych gier, np. gry w
kółko i krzyżyk. Dla szachów czy warcabów sto-
suje się inne podejście. Przewiduje się jedynie
określoną ilość kroków naprzód. Jeżeli natrafi-
my na stan końcowy gry, to jego ocena jest łatwa
– generalnie jak najbardziej dążymy do stanów,
w których wygrywamy i jak ognia unikamy sta-
nów przegrywających. Problem stanowią stany
pośrednie. Do ich oceny służą specjalne funkcje,
tzw. heurystyki oceniające. O tym, jak stworzyć
taką funkcję, napiszę w dalszej części artykułu.
Na razie załóżmy jedynie, że posiadamy funkcję
zwracającą +INF dla stanu, w którym wygrali-
śmy, -INF dla stanu przegrywającego, i wartości
04/2010
 Sztuczna inteligencja do gier logicznych

pośrednie dla pozostałych stanów – tym wyż- wyrzucenie z kodu nie pogorszyłoby siły gry SI aby to zrobić. Po pierwsze, musi mieć takie za-
sze, im stan gry jest dla nas korzystniejszy. – co najwyżej grałaby nieco brzydziej. Nic bar- sady, że gracz nie może wykonać ruchu, który
Czas przejść do sedna artykułu. Dysponuje- dziej mylnego. Wyobraźmy sobie sytuację w doprowadzi do jego przegranej. Po drugie, funk-
my drzewem gry i funkcją oceniającą. W jaki szachach, gdzie SI może dać mata w jednym ru- cja zwracająca listę możliwych do wykonania
sposób na tej podstawie SI ma zdecydować, któ- chu, przesuwając wieżę. Ale SI widzi też, że mo- ruchów musi być napisana w taki sposób, aby
ry ruch należy wykonać? Najpopularniejszym że się poruszyć skoczkiem i nadal ma zapewnio- zwracała pustą listę możliwych ruchów w sy-
rozwiązaniem są tu algorytmy minimaksowe. ne zwycięstwo. Jeżeli SI nie dążyłoby do jak naj- tuacji, gdy gra się skończyła. Jeżeli oba te wa-
Opierają się one na założeniu, że zarówno SI, szybszego zwycięstwa, mogłoby wykonać ruch runki są spełnione, to sam algorytm jest napisa-
jak i przeciwnik wykonają najbardziej korzystne skoczkiem. Tragedii jeszcze nie ma. Problem w ny w ten sposób, że zwraca -INF, gdy SI nie mo-
dla siebie ruchy. Założenia te są z pozoru oczy- tym, że SI w każdym kolejnym ruchu mogłoby że wykonać ruchu (czyli przegrało), a +INF w
wiste, ale mają pewne mniej oczywiste konse- skakać bezcelowo skoczkiem, ponieważ wie, że przypadku, gdy przeciwnik nie może wykonać
kwencje. Przede wszystkim, algorytmy mini- i tak może w każdej chwili wygrać. W rezultacie swojego ruchu (co oznacza z kolei porażkę prze-
maksowe powodują, że SI gra asekurancko. Nie nigdy nie wykona matującego ruchu. Ten przy- ciwnika). Wartości te są modyfikowane tak, że-
będzie próbowała zastawiać pułapek na prze- kład jasno pokazuje, że wyrzucenie tego mecha- by uwzględnić głębokość przeszukiwania, a za-
ciwnika, ponieważ z góry założy, że każda pu- nizmu w całości nie jest dobrym pomysłem na tem zachowana została funkcjonalność opisana
łapka zostanie przejrzana. Generalnie SI będzie optymalizację kodu. w poprzednim akapicie. Załączony do artyku-
grać bardziej agresywnie dopiero wtedy, gdy Okazuje się jednak, że można wyrzucić z łu program do gry w warcaby pokazujący prak-
przeciwnik nie będzie miał już żadnych szans kodu Listingu 1 fragment sprawdzający, czy tyczne zastosowanie przedstawionych tu algo-
na obronę. W zależności od zastosowań może stan jest wygrywający lub przegrywający (frag- rytmów korzysta z tej optymalizacji, ponieważ
to być wadą lub zaletą tego algorytmu. ment, o którym mowa, został wzięty w osob- warcaby spełniają oba wymienione warunki.
Idea działania algorytmu minimaksowego jest ny blok kodu i opatrzony stosownym komenta- Przedstawiony kod działa i jest wystarczający
zatem następująca. Po stworzeniu drzewa gry rzem). Gra musi jednak spełniać dwa warunki, do stworzenia SI grającej całkiem nieźle. Głów-
oceniamy za pomocą naszej funkcji stany w li-
ściach drzewa gry. Przechodzimy poziom wyżej
i jeżeli ruch przypada na SI, zakładamy, że wy-
kona ona ruch najbardziej korzystny dla siebie,
czyli oceniony najwyżej. W przeciwnym wypad-
ku zakładamy, że wykonany zostanie ruch naj-
bardziej niekorzystny. Innymi słowy, na pozio-
mach drzewa, na których ruch przypada na gra-
cza, wybieramy maksimum z wartości potom-
ków, a na poziomach przeciwnika – minimum.
Stąd zresztą wywodzi się nazwa algorytmu. Na
Rysunku 2 przedstawiono efekt działania tego
algorytmu na prostym drzewie gry.
Praktyczna realizacja algorytmu minimakso-
wego została przedstawiona na Listingu 1. Na
uwagę zasługuje fakt, że przy tej implementa-
cji nie jest potrzebne tworzenie zawczasu całego
drzewa. W trakcie działania rekurencyjnie two-
rzone są potrzebne aktualnie węzły, niszczone
zaraz po tym, jak zostaną przetworzone i prze-
staną być potrzebne. Warto w tym miejscu za-
znaczyć, że dość popularna jest lekka modyfi-
kacja algorytmu, tak aby na każdym poziomie Rysunek 1. Przykładowe drzewo dla gry w kółko i krzyżyk
znajdować jedynie maksimum potomków, co
potrafi sporo skrócić kod. Tak zmodyfikowany
algorytm nosi nazwę Negamax. Zainteresowa- �
nych serdecznie zachęcam do zapoznania się z ���
nim. Zaznaczam jedynie, że aby z niego skorzy- � �
stać, gra musi mieć tę właściwość, że jeśli jakiś
stan jest warty dla jednego gracza X, to dla dru-
giego gracza wartość tego stanu wynosi -X.
� �
Należy też zwrócić uwagę na jeszcze jeden
���
fragment kodu algorytmu. Otóż w przypad-
� � � �
ku, gdy stan gry jest wygrywający lub przegry-
wający, zwracana jest wartość uwzględniają-
ca głębokość przeszukiwania drzewa. Mówiąc
prościej – wygrana po 2 ruchach jest z punktu
widzenia SI więcej warta niż wygrana po 3 ru- � � � �
chach. Z kolei porażka po 5 ruchach jest lepsza
od porażki po jednym ruchu. Teoretycznie wy-
gląda to na czysto kosmetyczny zabieg, którego Rysunek 2. Przykład działania algorytmu min-max

www.sdjournal.org 41
 Sztuczna Inteligencja

Listing 1a. Podstawowy algorytm przeszukiwania drzewa gry

using System; mSearchDepth = searchDepth;

using System.Collections.Generic; }
using System.Text;
namespace GameTreeSearch private int GameTreeSearch(IGameState gs, int depth,
{ NodeType nodeType)
//Klasa opisująca pojedynczy ruch w grze {
public class Move //Sprawdźmy czy aby analizowany stan gry nie jest
{ stanem końcowym
//Do zaimplementowania //Poniższy blok kodu można usunać w sytuacjach
} opisanych dokładniej w artykule
{
//Interfejs klasy przechowującej informację o stanie gry //Jeśli gra została zakończone
public interface IGameState : ICloneable if (gs.isGameFinished())
{ {
//Wykonuje ruch opisany poprzez m //Oceń stan gry
void makeMove(Move m); int evaluation = mEvaluator.Evaluate(gs);

//Zmienia gracza, na którego przypada ruch //Jeśli oceną jest +INF, czyli jest to nasza
void changeMovingSide(); wygrana...
if (evaluation == Int32.MaxValue)
//Zwraca listę ruchów możliwych do wykoannia w danym {
stanie //...to obniż wartość tym bardziej im
List<Move> GetPossibleMoves(); więcej ruchów musimy wykonać aby ja
osiągnąć
//Zwraca informację o tym, czy stan gry reprezentuje return Int32.MaxValue - mSearchDepth +
sytuację, w której gra jest skończona depth;
bool isGameFinished(); }
} //Jeśli oceną jest -INF, czyli jest to nasza
przegrana
//Interfejs klasy oceniającej stan gry else if (evaluation == Int32.MinValue)
public interface IGameStateEvaluator {
{ //...to zwiększ wartość tym bardziej im
//Funkcja zwracająca liczbową ocenę stanu gry podanego więcej ruchów dzieli nas od tej porażki
jako parametr funkcji return Int32.MinValue + mSearchDepth
int Evaluate(IGameState b); - depth;
} }
//W przeciwnych przypadkach (remisowych)
public class GameAI else
{ {
//Typ służący trzymaniu informacji o tym, czy //zwróć wyliczoną wartosć bez modyfikacji
znajdujemy się na poziomie minimum czy return evaluation;
maksimum }
public enum NodeType }
{ }
NODE_TYPE_MAX,
NODE_TYPE_MIN
} //Jeżeli nie przeglądamy już głębiej drzewa gry
if (depth == 0)
//Obiekt oceniający stan gry {
private IGameStateEvaluator mEvaluator; //zwróć heurystyczną ocenę zadanego stanu gry
return mEvaluator.Evaluate(gs);
//Głębokość przeszukiwania drzewa gry }
private int mSearchDepth;
//pobierz listę wszystkich możliwych do wykonania
public GameAI(IGameStateEvaluator evaluator, int ruchów
searchDepth) List<Move> possibleMoves = gs.GetPossibleMoves();
{
mEvaluator = evaluator; //Jeśli znajdujemy się na poziomie maksimum

42 04/2010

Listing 1b. Podstawowy algorytm przeszukiwania drzewa gry
if (nodeType == NodeType.NODE_TYPE_MAX)
{ poziomu niżej i jeżeli
//Zmienna przechowująca najlepszy uzyskany do
tej pory rezultat wyszukiwania
//Uzależnienie początkowej wartości od
głębokości przeszukiwania pozwala w
stanach przegrywających
//na preferowanie takich posunięć, które jak
najdalej odsuwają porażkę licząc na
błąd przeciwnika
int bestMoveValue = Int32.MinValue +
mSearchDepth - depth;
//Dla każdego ruchu z listy
foreach (Move move in possibleMoves)
{ public Move GetBestMove(IGameState gs)
//Wyznacz stan, który zostanie osiągnięty
po wykonaniu ruchu
IGameState nextGS =
(IGameState)gs.Clone();
nextGS.makeMove(move);
nextGS.changeMovingSide();
//Rekurencyjnie wywołaj przeszukiwanie dla
poziomu niżej i jeżeli
//ruch jest lepszy od dotychczasowego,
zmień najlepszą znalezioną wartość na
nową
bestMoveValue = Math.Max(bestMoveValue,
GameTreeSearch(nextGS, depth - 1,
NodeType.NODE_TYPE_MIN));
}
//Zwróć wartość najlepszego znalezionego ruchu
return bestMoveValue;
} //Wyznacz stan, który zostanie osiągnięty po
else /*if (nodeType == NodeType.NODE_TYPE_MIN)*/
{ IGameState nextGS = (IGameState)gs.Clone();
//Zmienna przechowująca najlepszy uzyskany do
tej pory rezultat wyszukiwania
//Uzależnienie początkowej wartości od
głębokości przeszukiwania pozwala w
stanach wygrywających
//na preferowanie takich posunięć, które
doprowadzają do jak najszybszego
zwycięstwa
int bestMoveValue = Int32.MaxValue -
mSearchDepth + depth;
//Dla każdego ruchu z listy
foreach (Move move in possibleMoves)
{ //Zwróć wartość najlepszego znalezionego ruchu
//Wyznacz stan, który zostanie osiągnięty
po wykonaniu ruchu
IGameState nextGS =
(IGameState)gs.Clone();
nextGS.makeMove(move);
nextGS.changeMovingSide();
www.sdjournal.org
Sztuczna inteligencja do gier logicznych
//Rekurencyjnie wywołaj przeszukiwanie dla
//ruch jest lepszy od dotychczasowego, zmień
najlepszą znalezioną wartość na nową
bestMoveValue = Math.Min(bestMoveValue,
GameTreeSearch(nextGS, depth - 1,
NodeType.NODE_TYPE_MAX));
}
//Zwróć wartość najlepszego znalezionego ruchu
return bestMoveValue;
}
}
//Zwraca najlepszy ruch w stanie gs
{
//Zasadniczo jest to ta sama funkcja co
GameTreeSearch, ale zwraca nie ocenę
stanu gs,
//ale najlepszy w danej sytuacji ruch
//pobierz listę wszystkich możliwych do wykonania
ruchów
List<Move> possibleMoves = gs.GetPossibleMoves();
//Zmienne przechowująca najlepszy uzyskany do tej
pory rezultat wyszukiwania
//oraz najlepszy możliwy ruch
int bestMoveValue = Int32.MinValue;
Move bestMove = null;
//Dla każdego ruchu z listy
foreach (Move move in possibleMoves)
{
wykonaniu ruchu
nextGS.makeMove(move);
nextGS.changeMovingSide();
//Przeszukiwaj drzewo poziom niżej
int result = GameTreeSearch(nextGS, mSearchDepth
- 1, NodeType.NODE_TYPE_MIN);
if (result > bestMoveValue)
{
bestMoveValue = result;
bestMove = move;
}
}
return bestMove;
}
public static void Main() { }
}
}
43
 Sztuczna Inteligencja

Listing 2a. Wprowadzenie tablicy transpozycji do algorytmu przeszukującego

public interface IGameState : ICloneable

{ public class GameAI
//Funkcja zwracająca wartość pierwszej funkcji {
skrótu od bieżącego stanu //...
int getHashKey();
//Głębokość przeszukiwania drzewa gry
//Funkcja zwracająca wartość drugiej funkcji skrótu private int mSearchDepth;
od bieżącego stanu
int getHashLock(); //Tablica transpozycji
private Dictionary<int, TTEntry> mTranspositionTable;
//...
} //Maksymalna ilość wpisów w tablicy transpozycji
private const int TRANSPOSITION_TABLE_SIZE = 100000;
//Klasa obiektów przetrzymujących stany gry zapisane w
tablicy transpozycji public GameAI(IGameStateEvaluator evaluator, int
class TTEntry searchDepth)
{ {
//Funkcja skrótu z zapisanego stanu gry //...
private int mGameStateHash; mTranspositionTable = new Dictionary<int,
TTEntry>(TRANSPOSITION_TABLE_SIZE);
//Wartość oceny zapisanego stanu gry }
private int mEvaluation;
private int GameTreeSearch(IGameState gs, int depth,
//Wartosć głębokości przeszukiwania, dla której NodeType nodeType)
wyliczono wartość stanu gry {
private int mDepth; //Sprawdźmy, czy już nie policzyliśmy kiedyś
wartości tego stanu
//Konstruktor
public TTEntry(IGameState gs, int evaluation, int //Pobierz wartosć funkcji skrótu do tablicy
depth) transpozycji i przytnij ją do wymaganego
{ rozmiaru
//Wylicz wartość funkcji skrótu z podanego stanu int ttKey = gs.getHashKey() % TRANSPOSITION_TABLE_
gry SIZE;
mGameStateHash = gs.getHashLock();
//Jesli wpis o tym kluczu jest już w tablicy
mEvaluation = evaluation; if (mTranspositionTable.ContainsKey(ttKey))
mDepth = depth; {
} //Pobierz wpis
TTEntry entry = mTranspositionTable[ttKey];
//Funkcja podająca czy zapisany stan gry nadaje się
do wykorzystania //Jeśli można go wykorzystać
public bool IsEntryApplicable(IGameState gs, int if (entry.IsEntryApplicable(gs, depth))
depth) {
{ //Zwróć wyliczoną wcześniej wartość
//Zwróć true jeżeli zapisany stan gry jest tym, return entry.GetEvaluation();
który chcemy ocenić, }
//a ocena została wykonana co najmniej na }
wymaganej głębokości
return (mGameStateHash == gs.getHashLock() && //...
mDepth >= depth);
} if (nodeType == NodeType.NODE_TYPE_MAX)
{
//Funkcja zwracająca ocenę zapisanego stanu gry //...
public int GetEvaluation()
{ //Zapamiętaj wyliczoną wartość w tablicy
return mEvaluation; transpozycji
} TTEntry ttentry = new TTEntry(gs,
} bestMoveValue, depth);

44 04/2010
 Sztuczna inteligencja do gier logicznych

Listing 2b. Wprowadzenie tablicy transpozycji do algorytmu przeszukującego

mTranspositionTable[ttKey] = ttentry; public Move GetBestMove(IGameState gs)

{
//Zwróć wartość najlepszego znalezionego //Pobierz wartosć funkcji skrótu do tablicy
ruchu transpozycji i przytnij ją do wymaganego
return bestMoveValue; rozmiaru
} int ttKey = gs.getHashKey() % TRANSPOSITION_TABLE_
else /*if (nodeType == NodeType.NODE_TYPE_MIN)*/ SIZE;
{
//... //...

//Zapamiętaj wyliczoną wartość w tablicy //Zapamiętaj wyliczoną wartość w tablicy

transpozycji transpozycji
TTEntry ttentry = new TTEntry(gs, TTEntry entry = new TTEntry(gs, bestMoveValue,
bestMoveValue, depth); mSearchDepth);
mTranspositionTable[ttKey] = ttentry; mTranspositionTable[ttKey] = entry;

//Zwróć wartość najlepszego znalezionego //Zwróć wartość najlepszego znalezionego ruchu

ruchu return bestMove;
return bestMoveValue; }
} }
}

nym problemem jest długi czas działania algo-
rytmu. Niestety, w chwili obecnej nie potrafimy
zejść z wykładniczej złożoności, ale na całe szczę-
ście istnieje szereg metod optymalizacji pozwala-
jących na drastyczne skrócenie czasu przeszuki-
wania. Przykładowo, dla warcabów przy analizie
dziesięciu kroków naprzód przedstawione dalej
optymalizacje pozwalają skrócić czas działania
algorytmu od kilkunastu do nawet kilkuset razy.
Zdecydowanie jest to gra warta świeczki.
Rozważmy kolejną szachową sytuację. Roz-
poczyna się gra. Ruszam się pionem z e2 na e4,
przeciwnik z e7 na e5, ja z d2 na d4. Gdybym
najpierw ruszył się z d2 na d4, a dopiero potem
z e2 na e4, to nic by to nie zmieniło. Nadal sytu-
acja na szachownicy byłaby identyczna. Jednak
przedstawiony algorytm minimaksowy kom-
pletnie nie bierze tego pod uwagę. Jeżeli drugi
raz natknie się na ten sam stan, po raz drugi roz-
winie całe poddrzewo tego stanu i żmudnie po-
liczy, ile on jest wart. Rozwiązanie narzuca się
tutaj samo. Należy zapamiętywać wartości ocen
poszczególnych stanów. Oczywiście, oprócz te-
go trzeba zapamiętać, dla jakiej głębokości zo-
stała wyliczona wartość. Jeżeli oceniliśmy jakiś
stan gry, patrząc jedynie 1 ruch naprzód od nie-
go, a potem musimy ustalić wartość tego stanu,
patrząc 10 kroków naprzód, to ta stara analiza
na nic nam się nie przyda. Musimy ponownie
rozwinąć poddrzewo gry od tego stanu i żmud-
nie wyliczyć poprawną wartość. Z drugiej jed-
nak strony, jeśli kiedyś wyliczyliśmy wartość
stanu 10 kroków naprzód, a potem będziemy
potrzebować mniejszej dokładności, z raptem
1 ruchem do przodu, możemy śmiało zwrócić
zapamiętaną wartość. Nie dość, że skracamy w
ten sposób czas obliczeń, to jeszcze praktycznie
za darmo zwiększyliśmy siłę sztucznej inteli-
gencji! Taką strukturę danych, która zapamię-
tuje wykonane oceny, nazywa się tablicą trans-
pozycji. Pozostaje zatem kwestia – jak ją zaim-
plementować? Zazwyczaj wykorzystuje się w
tym celu tablicę haszującą. W wielu językach
programowania jest ona dostępna, więc odpada
nam jej kodowanie. Oczywiście, aby móc sko-
rzystać z takiej tablicy, musimy stworzyć funk-
cję skrótu, która zwróci nam liczbę, której uży-
jemy jako klucz do tablicy haszującej. Często dla
oszczędności, zarówno pamięci, jak i czasu dzia-
łania aplikacji, w tablicy haszującej nie trzyma-
my całego stanu gry, a jedynie wartość funkcji
skrótu z tego stanu. Dla uniknięcia konfliktu
funkcje skrótu użyte do stworzenia klucza ta-
blicy haszującej i wartości trzymanej w tej tabli-
cy powinny być różne. Kod przedstawiony na
Listingu 2 powinien rozwiać wątpliwości doty-
czące implementacji.
Kolejną bardzo powszechnie stosowaną me-
todą optymalizacji algorytmu minimaksowe-
go jest przycinanie alfa-beta. Rozważmy przy-
kład przedstawiony na Rysunku 3. Rozpoczy-
namy w stanie A. Algorytm najpierw spraw-
dza, co się stanie, jeśli wykonamy ruch a. Bę-
dziemy wtedy w stanie B, gdzie będą do wybo-
ru dwa ruchy c i d. Okazuje się, że po wykona-
niu ruchu c osiągniemy stan gry o ocenie 5, a po
wykonaniu d – stan o o cenie 7. Ponieważ w sta-
nie B ruch przypada na przeciwnika, to zakłada-
my, że wykona on lepsze dla siebie posunięcie
c. Stan B otrzymuje zatem ocenę 5. Wracamy
do stanu A z tą informacją i analizujemy, co się
stanie, jeśli wykonamy ruch b. Trafiamy do sta-
nu C. Sprawdzamy, co się stanie, jeśli wykona-
my ruch e. Algorytm zwraca informację, że bę-
dziemy w stanie wartym 0. W tym momencie
okazuje się, że można przerwać analizę stanu
C i zwrócić 0 jako ocenę tego stanu, nie analizu-
jąc ruchu f. Dlaczego? Przeanalizujmy dokład-
niej sytuację. W stanie A przeanalizowaliśmy
już poddrzewo po wykonaniu ruchu a. Wiemy,
że wykonując ten ruch przy najlepszej możliwej
grze przeciwnika, dojdziemy do stanu o warto-
ści 5. W stanie C wiemy, że wykonując ruch e,
dojdziemy do stanu o wartości 0. Nie wiemy
jeszcze, co byśmy dostali, gdybyśmy wykonali
ruch f. Rzecz w tym, że w tym stanie ruch przy-
pada na przeciwnika. Jeżeli f byłoby dla nas ko-
rzystniejsze (tak jak pokazuje to rysunek), prze-
ciwnik po prostu wykona ruch e. Jednym sło-
wem, wiemy już, że stan C dostanie wartość 0
lub mniej. Ale wykonując a, dostaniemy gwa-
rantowane osiągnięcie stanu o wartości co naj-
mniej 5. Nie mamy zatem żadnego powodu wy-
konywać ruchu b, niezależnie od tego, co by się
stało, gdyby przeciwnik zagrał f, a zatem nie ma
potrzeby dalszej analizy tego stanu. Wykonuje-
my tzw. przycięcie alfa albo inaczej przycięcie
od dołu. Tego typu przycięcia wykonuje się na
poziomach minimum, kiedy znajdziemy war-
tość mniejszą niż zadana alfa (w naszym przy-
kładzie alfa wynosiła 5). Jak się już zapewne do-
myśliliście, przycięcia beta wykonywane są na
poziomach maksimum, kiedy znajdujemy ruch
zbyt dobry, aby poziom minimum ponad ana-
lizowanym stanem pozwolił nam go wykonać.
Dla przykładu. Ruch przypada na przeciwnika i
może zagrać ruch a albo b. Jeśli zagra a, to przy
optymalnej grze obu graczy zostanie osiągnię-
ty stan o wartości 5. Jeśli wykona b, to podczas
analizy okazuje się, że istnieje ruch, dzięki któ-
remu wygrywamy. W tym momencie można

www.sdjournal.org 45
 Sztuczna Inteligencja

Listing 3a. Wprowadzenie przycinania alfa-beta do algorytmu przeszukującego

class TTEntry
{ public class GameAI
//Typ wyliczeniowy trzymający informację czy wyliczona {
wartość została wyliczona dokładnie czy //...
została przycięta
public enum EvaluationType private int GameTreeSearch(IGameState gs, int depth,
{ NodeType nodeType, int alpha, int beta)
EVALUATION_ACCURATE, {
EVALUATION_ALPHA_CLAMPED, //...
EVALUATION_BETA_CLAMPED
} if (mTranspositionTable.ContainsKey(ttKey))
{
//Rodzaj wykonanego przycięcia //...
private EvaluationType mEvalType;
if (entry.IsEntryApplicable(gs, depth, nodeType,
//... alpha, beta))
{
//Konstruktor //...
public TTEntry(IGameState gs, int evaluation, int }
depth, EvaluationType evalType) }
{
//... if (nodeType == NodeType.NODE_TYPE_MAX)
mEvalType = evalType; {
} //Zmienna przechowująca najlepszy uzyskany do
tej pory rezultat wyszukiwania
//Funkcja podająca czy zapisany stan gry nadaje się do //Uzależnienie początkowej wartości od
wykorzystania głębokości przeszukiwania pozwala w
public bool IsEntryApplicable(IGameState gs, int stanach przegrywających
depth, GameAI.NodeType nodeType, int //na preferowanie takich posunięć, które jak
alpha, int beta) najdalej odsuwają porażkę licząc na błąd
{ przeciwnika
//Zwróć true jeżeli zapisany stan gry jest tym, int bestMoveValue = Int32.MinValue +
który chcemy ocenić, mSearchDepth - depth;
//a ocena została wykonana co najmniej na
wymaganej głębokości //Dla każdego ruchu z listy
//i nie została zbyt wcześnie przycięta foreach (Move move in possibleMoves)
if (nodeType == GameAI.NodeType.NODE_TYPE_MAX) {
{ //Wyznacz stan, który zostanie osiągnięty po
return (mGameStateHash == gs.getHashLock() && wykonaniu ruchu
mDepth >= depth && IGameState nextGS = (IGameState)gs.Clone();
(mEvalType == EvaluationType.EVALUAT nextGS.makeMove(move);
ION_ACCURATE || (mEvalType == Evalua nextGS.changeMovingSide();
tionType.EVALUATION_BETA_CLAMPED &&
mEvaluation >= beta))); //Rekurencyjnie wywołaj przeszukiwanie dla
} poziomu niżej i jeżeli
else /*if (nodeType == GameAI.NodeType.NODE_TYPE_ //ruch jest lepszy od dotychczasowego, zmień
MIN)*/ najlepszą znalezioną wartość na nową
{ bestMoveValue = Math.Max(bestMoveValue,
return (mGameStateHash == gs.getHashLock() && GameTreeSearch(nextGS, depth - 1,
mDepth >= depth && NodeType.NODE_TYPE_MIN, alpha, beta));
(mEvalType == EvaluationType.EVALUAT
ION_ACCURATE || (mEvalType == Evalua //Zaznacz, że nie interesują nas potomkowie
tionType.EVALUATION_ALPHA_CLAMPED && o wartości mniejszej niż bestMoveValue i
mEvaluation <= alpha))); można ich przyciąć
} alpha = Math.Max(alpha, bestMoveValue);
}
//... //jeśli znaleziona wartość jest większa od
} bety, wykonaj przycięcie

46 04/2010
 Sztuczna inteligencja do gier logicznych

Listing 3b. Wprowadzenie przycinania alfa-beta do algorytmu przeszukującego

if (bestMoveValue >= beta) potomkowie o wartości większej niż

{ bestMoveValue i można ich przyciąć
//Zapamiętaj wyliczoną wartość w beta = Math.Min(beta, bestMoveValue);
tablicy transpozycji z zaznaczeniem, że
zostało wykonane przycięcie //jeśli znaleziona wartość jest mniejsza od
TTEntry entry = new TTEntry(gs, alfy, wykonaj przycięcie
bestMoveValue, depth, TTEntry.Evaluatio if (bestMoveValue <= alpha)
nType.EVALUATION_BETA_CLAMPED); {
mTranspositionTable[ttKey] = entry; //Zapamiętaj wyliczoną wartość w tablicy
transpozycji
//Zwróć wyliczona wartość TTEntry entry = new TTEntry(gs,
return bestMoveValue; bestMoveValue, depth, TTEntry.EvaluationT
} ype.EVALUATION_ALPHA_CLAMPED);
} mTranspositionTable[ttKey] = entry;

//Zapamiętaj wyliczoną wartość w tablicy //Zwróć wyliczona wartość

transpozycji return bestMoveValue;
TTEntry ttentry = new TTEntry(gs, }
bestMoveValue, depth, TTEntry.Evaluatio }
nType.EVALUATION_ACCURATE);
mTranspositionTable[ttKey] = ttentry; //Zapamiętaj wyliczoną wartość w tablicy
transpozycji
//Zwróć wartość najlepszego znalezionego ruchu TTEntry ttentry = new TTEntry(gs, bestMoveValue,
return bestMoveValue; depth, TTEntry.EvaluationType.EVALUATION
} _ACCURATE);
else /*if (nodeType == NodeType.NODE_TYPE_MIN)*/ mTranspositionTable[ttKey] = ttentry;
{
//Zmienna przechowująca najlepszy uzyskany do //Zwróć wartość najlepszego znalezionego ruchu
tej pory rezultat wyszukiwania return bestMoveValue;
//Uzależnienie początkowej wartości od }
głębokości przeszukiwania pozwala w }
stanach wygrywających
//na preferowanie takich posunięć, które public Move GetBestMove(IGameState gs)
doprowadzają do jak najszybszego {
zwycięstwa //...
int bestMoveValue = Int32.MaxValue -
mSearchDepth + depth; foreach (Move move in possibleMoves)
{
//Dla każdego ruchu z listy //...
foreach (Move move in possibleMoves)
{ //Przeszukiwaj drzewo poziom niżej
//Wyznacz stan, który zostanie osiągnięty int result = GameTreeSearch(nextGS, mSearchDepth
po wykonaniu ruchu - 1, NodeType.NODE_TYPE_MIN,
IGameState nextGS = bestMoveValue, Int32.MaxValue);
(IGameState)gs.Clone(); //...
nextGS.makeMove(move); }
nextGS.changeMovingSide();
//Zapamiętaj wyliczoną wartość w tablicy
//Rekurencyjnie wywołaj przeszukiwanie dla transpozycji
poziomu niżej i jeżeli TTEntry entry = new TTEntry(gs, bestMoveValue,
//ruch jest lepszy od dotychczasowego, mSearchDepth, TTEntry.EvaluationType.EVAL
zmień najlepszą znalezioną wartość na UATION_ACCURATE);
nową mTranspositionTable[ttKey] = entry;
bestMoveValue = Math.Min(bestMoveValue,
GameTreeSearch(nextGS, depth - 1, //Zwróć wartość najlepszego znalezionego ruchu
NodeType.NODE_TYPE_MAX, alpha, beta)); return bestMove;
}
//Zaznacz, że nie interesują nas }
}

www.sdjournal.org 47
 Sztuczna Inteligencja

przerwać analizę, bo wiadomo, że przeciwnik proste – trzeba dodatkowo zapamiętywać w ta- najczęściej korzystne. W szachach na przykład
na pewno zagra a, nie dając nam takiego łatwe- blicy transpozycji, czy ocena jest dokładna, czy warto zaczynać analizę ruchów od posunięć bi-
go zwycięstwa. Warto tu zaznaczyć, że na przy- też zastosowano jakieś przycięcie. Załóżmy, że jących figurę przeciwnika jako potencjalnie da-
kładzie zyskujemy raptem na analizie jednego znajdujemy się na poziomie minimum i alfa jest jących przewagę. Czasami stosuje się też podej-
stanu, ale w rzeczywistych zastosowaniach, je- równa 5. Zaglądamy do tablicy transpozycji, czy ście zapamiętywania wykonanych ruchów i je-
śli analizujemy np. 10 ruchów naprzód, to ta- przypadkiem już tego nie policzyliśmy. Jeśli jest, żeli jest to możliwe, powtarzania w pierwszej
kie przycięcie nie wyeliminowałoby tylko jed- i to na wymaganej przez nas głębokości przeszu- kolejności ruchu już raz wykonanego. Skutecz-
nego stanu, ale całe poddrzewo. kiwania, sprawdzamy, czy wartość została zapa- ność jest tutaj, oczywiście, mocno zależna od
Wszystko to ładnie wygląda w koncepcji, ale miętana z przycięciem. Jeśli go nie było, sprawa gry – tym bardziej, że w wielu nie da się później
jak to teraz zakodować? Okazuje się, że całkiem jest jasna – zwracamy to, co zawiera tablica. Jeśli powtórzyć raz już wykonanego ruchu.
prosto. Po prostu za każdym razem wykonując zostało wykonane przycięcie alfa, nie wszystko Istnieją też bardziej skomplikowane mecha-
rekurencyjne wywołanie, podajemy wartości, z jeszcze stracone. Sprawdzamy, czy zapamiętana nizmy porządkowania ruchów. Ich dokładne
jakiego zakresu nas interesują. W naszym przy- wartość nie jest przypadkiem niższa niż nasza omówienie wykracza poza ramy tego artyku-
kładzie będzie to wyglądać tak: alfa. Jeśli tak jest, zwracamy ją, ponieważ rze- łu, ale warto o nich wspomnieć, chociażby po
czywista wartość jest albo równa temu, co prze- to, aby zainteresowane osoby mogły wyszukać
• Stan A, ruch a, alfa = -INF, beta = INF (nic chowuje tablica, albo niższa – tak czy inaczej zo- informacje na ich temat. Pierwszym z nich jest
nie wiemy o wartości stanów końcowych, stałaby przycięta przez naszą obecną alfę. Co się iteracyjne pogłębianie. Zaczynamy od przeszu-
więc jesteśmy gotowi na każdą wartość); jednak stanie, jeśli wykonane zostały przycię- kiwania z 1 krokiem naprzód. Potem analizuje-
• Stan B, ruch c, alfa = -INF, beta = INF cia beta? To podchwytliwe pytanie. Jeśli zosta- my dwa ruchy naprzód itd. Sztuczka polega na
(nadal nic nie wiemy); ło wykonane przycięcie beta, to znaczy, że anali- tym, że ruchy szeregujemy tak, żeby jako pierw-
• Stan B, ruch d, alfa = -INF, beta = 5 (jeste- za nastąpiła na poziomie maksimum, czyli ruch sze analizowane były te, które w poprzedniej ite-
śmy w stanie minimum; wiemy, że wy- przypadał na SI, a my jesteśmy na minimum i racji były najlepsze. Wydawać by się mogło, że
konując c ,dojdziemy do stanu o wartości ruch przypada na nas. Tymczasem stan gry za- to podejście wydłuża czas przeszukiwania, ale
5, więc nie obchodzą nas żadne wartości wiera informację nie tylko o rozmieszczeniu fi- okazuje się, że w rzeczywistości pozwala przej-
większe od 5); gur na szachownicy itp., ale również o tym, czyj rzeć nawet kilka ruchów naprzód więcej, a do
• Stan A, ruch b, alfa = 5, beta = INF (wie- jest ruch. Tym samym nie powinno nigdy dojść tego ma tę niepodważalną zaletę, że po każdej
my, że robiąc ruch a, dojdziemy do stanu do sytuacji, gdzie na poziomie minimum zosta- iteracji można sprawdzić, ile czasu zajęła nam
o wartości 5, więc nic mniejszego od 5 nas łaby zwrócona wartość z przycięciem beta. Jeśli dotychczasowa analiza i podjąć na tej podsta-
nie obchodzi); tak się stało, zapewne popełniliśmy gdzieś błąd, wie decyzję, czy analizować dalej. Tym samym
• Stan C, ruch e, alfa = 5, beta = INF; np. nie uwzględniliśmy faktu posiadania ru- dostajemy SI mającą określony czas na ruch, a
chu przy generowaniu funkcji skrótu do tablicy nie zadaną głębokość przeszukiwania. Przy tej
W tym momencie następuje przycięcie alfa, bo transpozycji. Na Listingu 3 możecie zobaczyć, ostatniej analizy skomplikowanych sytuacji po-
otrzymana wartość 0 jest mniejsza niż obecna jak zmienił się nasz kod po uwzględnieniu przy- trafią zająć kilkanaście razy więcej niż sytuacji
alfa. Gdyby jednak ruch e zwrócił wartość 9, cinania alfa-beta. prostych i tym samym sprawić, że gracz musi w
kolejnym krokiem byłoby: Stan C, ruch f, alfa Zanim zakończymy kwestię przycinania, za- pewnych sytuacjach czekać na ruch SI znacznie
= 5, beta = 9 (nie obchodzą nas wartości mniej- stanówmy się jeszcze, jak bardzo dodanie tej dłużej niż w innych, co raczej nie jest pożądane.
sze niż 5, bo w stanie A nie wykonamy takie- optymalizacji przyspieszyło nasz kod? Okazu- Z tego podejścia korzysta chociażby algorytm
go ruchu, ale nie chcemy też nic większego od je się, że jest to mocno zależne od tego, w jakiej Negascout będący jednym z najpopularniej-
9, bo w stanie C wykonalibyśmy wtedy po pro- kolejności rozpatrujemy ruchy. Jeśli zaczniemy szych algorytmów przeszukujących w zaawan-
stu ruch e). od najgorszego możliwego i będziemy postępo- sowanych programach do gry w szachy. Bardziej
Uważny czytelnik może w tej chwili stwier- wać w kierunku coraz lepszych, to okaże się, że zainteresowanych zachęcam również do zapo-
dzić, że przycinanie alfa-beta kłóci się z dopie- nie będziemy mieli ani jednego przycięcia. Z ko- znania się z algorytmem MTD(f), który wyko-
ro co omówioną tablicą transpozycji. Jak tu bo- lei zaczynanie od najlepszego możliwego ru- rzystuje przycinanie alfa-beta w nieco inny spo-
wiem korzystać z wykonanych ocen stanów, chu sprawi, że przycięcia będą występowały co sób, jako tzw. okno przeszukiwania.
skoro są one często niepełne – wykonane dla- chwila, a czas przeszukiwania stanie się liniowy To wszystko, jeżeli chodzi o optymalizację.
tego, że nastąpiło przycięcie. Rozwiązanie jest względem głębokości przeszukiwania! Wszyst- Czas rozwiązać zupełnie inny problem z algoryt-
ko pięknie, ale mem minimaksowym, o którym do tej pory nie
jeżeli wiedzieli- wspominałem – problem horyzontu. Rozważ-
� byśmy zawcza- my grę w warcaby. Bardzo często następują w
���
su, który ruch niej wymiany pion za piona, czyli np. ja biję prze-
� �
jest najlepszy, to ciwnikowi jego pionka, a on w swoim kolejnym
po co nam to ca- ruchu bije mojego. Problemem jest to, że taka
łe przeszukiwa- wymiana następuje na przestrzeni dwóch ru-
� � nie? Niby racja, chów. Co się stanie, jeśli głębokość przeszukiwa-
��� ale zawsze mo- nia będzie ustawiona tak, że SI zauważy tylko, że
� � � � żemy próbować bije piona przeciwnika, ale nie zajrzy jeden ruch
się do tego ideału dalej i nie zauważy, że sama potem traci takiego
zbliżyć. Najle- piona? Zapewne będzie myślała, że ruch w tym
piej wykorzystać kierunku jest słuszny. Dopiero jak wykona ruch
� � � � tu zdrowy rozsą- i następnym razem zajrzy o ruch głębiej, przeko-
dek i zastanowić na się, że ta niby genialna zagrywka aż tak dobra
się, jakie ruchy nie jest. Jeśli może się z tego wycofać, to pół bie-
Rysunek 3. Zasada działania przycinania alfa-beta w naszej grze są dy. Gorzej, jeżeli SI już poświęciła piona, żeby w

48 04/2010
 Sztuczna inteligencja do gier logicznych

przyszłości zgarnąć piona przeciwnika. Problem reakcję przeciwnika. Oczywiście, jest to pew- się popisać jakimiś większymi umiejętnościami,
horyzontu generalnie nie został rozwiązany, ale na zgadywanka. Często warto byłoby rozwinąć warto zapoznać się z literaturą na temat danej
da się go mocno ograniczyć. Popularną metodą drzewo w stanie, który ocenimy jako cichy i vi- gry albo jeszcze lepiej skorzystać z własnego do-
jest algorytm Quiescence. Jest to kolejna mody- ce versa, ale ponownie stajemy tu przed starym świadczenia. Przykładowo, bardziej zaawanso-
fikacja algorytmu minimaksowego. Polega ona dylematem – gdybyśmy umieli ocenić to do- wane funkcje oceniające w warcabach sprawdzą,
na tym, że jeżeli stwierdzimy, że mamy analizo- kładnie, zapewne nie potrzebowalibyśmy funk- ile pól dzieli nasze piony od pól przemiany, czy
wać 0 kroków naprzód, czyli powinniśmy oce- cji szukającej najlepszego ruchu. Na Listingu 4. nasze figury łatwo jest zbić, jak dużo możliwości
nić stan za pomocą naszej heurystyki, najpierw przedstawiono, jak zmodyfikować nasz kod tak, kolejnego ruchu posiadamy, czy kontrolujemy
sprawdzamy, czy stan jest „cichy”. Jeśli jest, to aby korzystał z algorytmu Quiescence. centrum itd. Prawdopodobnie większość z Was
oceniamy tak, jak to zawsze robiliśmy. W prze- Do omówienia pozostała jeszcze jedna kwe- pomyślała w tym momencie – ale jak ocenić,
ciwnym razie, rozwijamy drzewo w tym stanie stia. Jak stworzyć funkcję oceniającą dany stan jak ważne są poszczególne cechy? Czy ważniej-
jeszcze o krok dalej, do momentu, aż dojdziemy gry? Generalnie zasada jest taka, żeby utrzy- sza jest odległość od pól przemiany swoich pio-
do stanów „cichych”. No dobrze, ale czym jest mać prostotę tej funkcji. Jeżeli policzenie war- nów, czy też fakt bronienia swoimi figurami pól
ten stan „cichy”? To akurat jest mocno zależne tości funkcji oceniającej zajmuje więcej czasu przemiany przed przeciwnikiem? Lepiej kontro-
od gry. W warcabach na przykład bicia są przy- niż przejrzenie drzewa o jeden krok dalej, lepiej lować centrum, czy mieć lepiej bronione figury?
musowe i jeśli w danym stanie bicie jest możli- ją uprościć i zrobić ten krok więcej. Główne py- Niestety nie ma prostej odpowiedzi na te pyta-
we, warto byłoby rozwinąć drzewo poziom da- tanie, jakie musimy sobie zadać, brzmi „Co jest nia. Można co prawda pokusić się np. o zastoso-
lej. Tym samym za „ciche” uznaje się te stany, w najważniejsze do wygrania w grze?” W szachach wanie algorytmów genetycznych i wyznaczenie
których bicie nie jest możliwe. W szachach jest czy warcabach z całą pewnością są to posiadane poszczególnych parametrów w drodze konkuru-
ciut trudniej. Tam prawie zawsze możliwe jest figury. Ciężko wyobrazić sobie funkcję oceniają- jących sztucznych inteligencji, ale tak naprawdę
jakieś bicie, z tym że bicia te zwykle nie są opła- cą w tych grach, która nie brałaby pod uwagę ilo- nie ma w tej chwili dobrego zastępstwa dla za-
calne. Stosuje się zatem inną sztuczkę i rozwi- ści pionów, damek itp. Jeżeli tworzymy SI gra- awansowanej wiedzy eksperckiej. Przykładowo,
ja się drzewo wtedy, gdy w poprzednim ruchu jącą w piłkarzyki, w które zapewne wielu z nas w bardziej skomplikowanych SI grających w sza-
zostało wykonane bicie. Wychodzi się bowiem grało na nudnych lekcjach na kartce papieru, naj- chy stosuje się różne funkcje oceniające w zależ-
z założenia, że bicia mocno zmieniają sytuację prostszą oceną jest odległość od bramki przeciw- ności od tego, czy jest to gra początkowa, środko-
na szachownicy i zwykle powodują gwałtowną nika. Jeżeli chcemy jednak, aby nasza SI umiała wa czy końcowa. Tym samym w większości za-
stosowań należy „ręcznie” próbować poprawiać
Listing 4. Wprowadzenie algorytmu Quiescence swoją funkcję oceniającą tak długo, aż uzyska-
my SI o satysfakcjonującym nas poziomie. Do-
public interface IGameState : ICloneable dam tylko, że przy eksperymentowaniu warto
{ napuszczać nową SI na starą, aby mieć pewność,
//... że nasza poprawka do heurystyki nie pogorszyła
//Zwraca informację czy stan gry jest cichy w rozumieniu algorytmu Quiescence przypadkiem gry SI.
bool isQuiet(); Mam nadzieję, że powyższy artykuł udowod-
} nił, że stworzenie całkiem zaawansowanej SI do
public class GameAI gier logicznych nie jest czymś niemożliwym dla
{ przeciętnego programisty. Oczywiście, temat
//... nie został wyczerpany. Nadal pozostaje kwestia
private int GameTreeSearch(IGameState gs, int depth, NodeType nodeType, int generowania ruchów czy trzymania stanu gry
alpha, int beta) w ekonomicznej postaci, ale są to w większości
{ zagadnienia mocno zależne od gry, którą zamie-
//... rzamy oprogramować. Gorąco zachęcam do
//Jeżeli nie przeglądamy już głębiej drzewa gry wypróbowania i wykorzystania przedstawionej
if (depth == 0) tu wiedzy w swoich grach oraz eksperymento-
{ wania z przedstawionymi algorytmami. Sztucz-
//jeśli stan jest cichy na inteligencja ma to do siebie, że często własne
if (gs.isQuiet()) pomysły dostosowane pod konkretną grę znacz-
{ nie poprawiają rezultaty.
//zwróć heurystyczną ocenę zadanego stanu gry
return mEvaluator.Evaluate(gs); MATEUSZ BOŻYKOWSKI
} Doświadczony programista gier na urządzenia
else mobilne oraz zapalony miłośnik sztucznej inteli-
{ gencji i szeroko pojętych algorytmów. Obecnie pra-
//w przeciwnym przypadku wymuś przeszukanie jeszcze jednego cuje w frmie Gamelion, wchodzącej w skład Gru-
poziomu drzewa py BLStream. Grupa BLStream powstała, by efek-
depth = 1; tywniej wykorzystywać potencjał dwóch szybko
} rozwijających się producentów oprogramowania
} – BLStream i Gamelion. Firmy wchodzące w skład
//... grupy specjalizują się w wytwarzaniu oprogramo-
} wania dla klientów korporacyjnych, w rozwiąza-
//... niach mobilnych oraz produkcji i testowaniu gier.
} Kontakt z autorem:
mateusz.bozykowski@game-lion.com

www.sdjournal.org 49
 Warsztaty

Postprocessing w OpenGL
Dostawca usługi zarządzania komunikatami dla Websphere AS 7

Ogrom mocy obliczeniowej, którą mamy dostępną we współczesnych

kartach graficznych (GPU), sprawia, że metody renderingu, które kiedyś
były bardzo czasochłonne i zajmowały kilka godzin, teraz z powodzeniem
mogą być stosowane w interaktywnych aplikacjach graficznych, jak gry
komputerowe. Jedną z takich metod jest postprocessing obrazów.
• Dodatki.
Dowiesz się: Powinieneś wiedzieć: • Podsumowanie.
• Jak działają podstawowe efekty, jak zmiana • Jak wykonać rendering sceny w OpenGL;
kolorów, rozmycie, wykrywanie krawędzi; • Co to są shadery. Efekty graficzne
• Jak zaimplementować te efekty w OpenGL; Zastanówmy się teraz, czym są efekty na-
• Jak tworzyć dynamiczne tekstury; kładane na obrazy. Żeby nie komplikować
• Jak wykorzystać efekty do wzbogacenia naszych rozważań, możemy przyjąć nastę-
renderingu sceny. pujące założenia:
Obraz to po prostu dwuwymiarowa ta-
blica pikseli, każdy piksel zwykle prze-
Należy jeszcze wspomnieć o najnowszej chowuje trzy składowe koloru (Red, Gre-
grze z serii Prince Of Persia, gdzie zostały en, Blue), sam efekt to specjalna procedu-
Poziom zastosowane efekty, które nadały grze wy- ra, która wykonuje się dla każdego piksela
trudności gląd kreskówkowy: zarysowane krawędzie, tego obrazu.
odpowiednie tonowanie kolorów i cienio- Przyjrzyjmy się, jak może działać efekt
wanie. zmiany obrazu na skalę szarości.

W
skrócie postprocessing ozna-
cza usprawnianie, modyfiko-
wanie obrazów. Od dawna tę
procedurę stosuje się do obróbki zdjęć cy-
frowych czy poszczególnych klatek obrazu
filmowego. Przykładowo czasem potrze-
ba dodać więcej światła do sceny, usunąć
szum, zwiększyć kontrast kolorów, a jesz-
cze innym razem sprawić, aby z fotografii
zrobić obrazek jak z komiksu.
W tym artykule chciałbym, abyśmy za-
stanowili się, jak efekty typu rozmycie, wy-
krywanie krawędzi, sepia, negatyw umie-
li zastosować w aplikacjach opartych o
OpenGL API. Każdą klatkę wygenerowa-
nego obrazu – naszej animacji, gry, aplika-
cji – możemy dostosować do naszych po-
trzeb, sprawić, by wyglądała ona znacznie
lepiej i ciekawiej.
Obecnie postprocessing jest bardzo czę-
sto wykorzystywany w grach komputero-
wych - szczególnie do efektu nazwanego
High Dynamic Range (HDR): jarzenie kolo-
rów, przebłyski, promienie świetlne. HDR
wpisał się już jako standardowy efekt i ża-
den nowy tytuł nie może sobie pozwolić na
zrezygnowanie z takiej techniki.
Jak widać na Listingu 1, z każdego pikse-
Plan la obrazu pobieramy jego składowe koloru
i za pomocą odpowiedniego wzoru (śred-
• Efekty graficzne. nia) otrzymujemy nowy piksel, który już
• Implementacja w OpenGL. posiada kolor w skali szarości.
• Dynamiczne tekstury. Efekty przyjmują na wejściu pojedynczy
• Nakładanie efektów. piksel, ale swoich obliczeń nie muszą ogra-
• Podstawowe efekty – kod: niczać tylko do tego wejściowego piksela,
• Rozmycie. często efekt „zagląda” do sąsiadów, aby uzy-
• Wykrywanie krawędzi. skać dodatkowe informacje.
Digital Image Processing
Cyfrowe przetwarzanie obrazów – zajmuje się wszelkimi algorytmami i technikami po-
zyskiwania, obróbki i analizy obrazów cyfrowych. Mamy tutaj do czynienia z filtrowa-
niem, kompresją, rozpoznawaniem wzorców, redukcją szumu, analizą obrazów medycz-
nych.
Co to są Shadery?
Obecnie rendering interaktywnej grafiki komputerowej w głównej mierze opiera się o
specjalne mini-programy, tzw. Shadery. Są one uruchamiane bezpośrednio na karcie gra-
ficznej.
Mamy kilka rodzajów Shaderów: VertexShader – przetwarza pojedyncze wierzchołki, Frag-
mentShader – odpowiada za pojedyncze fragmenty (piksele).
• http://www.lighthouse3d.com/opengl/glsl/ - jeden z najlepszych tutoriali wprowadzają-
cych.

50 04/2010
 Postprocessing w OpenGL

Przykładem takiego zachowania może być

efekt prostego rozmazywania obrazu – po- Listing 2. Rozmycie
kazany na Listingu 2. For i = 1 to picture.width do
Idea jest prosta: do swojego koloru dodaj For j = 1 to picture.height do
kolory czterech sąsiadów i uśrednij wszyst- color = 0.2 * picture[i,j] + // właściwy piksel
ko przez liczbę 5. 0.2 * picture[i-1,j] + // sąsiad po lewej
Bardzo ważne w przetwarzaniu obra- 0.2 * picture[i+1,j] + // sąsiad po prawej
zów jest wykonywanie transformacji zada- 0.2 * picture[i,j-1] + // sąsiad na dole
nej za pomocą tzw. kernela – jest to specjal- 0.2 * picture[i,j+1] // sąsiad na górze
na macierz reprezentująca wagi, które będą newPicture[i,j] = color
uwzględniane przy odczycie sąsiednich pik-
seli. Na przykład efekt rozmycia z Listingu
2 może być zadany przez następujący kernel Listing 3. FBO Podstawy
3x3 widoczny w tabeli numer 1.
Dla każdego piksela, dla którego wyko- // tworzymy fbo
nujemy efekt, będziemy „przykładać” ta- glGenFramebuffersEXT(1, &fbo);
ką macierz tak, aby środek znalazł się w da-
nym pikselu. Następnie pobieramy kolor od // ustawiamy jako aktualny
sąsiednich pikseli z odpowiednimi waga- glBindFramebufferEXT(GL_FRAMEBUFFER_EXT, fbo);
mi. W tym przykładzie pobierzemy pikse-
le z prawej, lewej strony oraz z góry i z dołu // załączamy teksture:
z wagami 0.2. Pikseli po przekątnych może- glFramebufferTexture2DEXT(GL_FRAMEBUFFER_EXT, GL_COLOR_ATTACHMENT0_EXT,
my nie pobierać, bo mają one wagę 0. GL_TEXTURE_2D, texID, 0);

Implementacja w OpenGL // załączamy renderbuffer (bufor głębi w tym wypadku):

Wyposażeni w podstawową wiedzę dotyczą-
cą obrazów możemy podjąć się zadania prze-
łożenia teorii na praktykę. Spróbujemy zasto-
sować wyżej opisane efekty do poprawiania
obrazów powstałych z renderingu w naszych
aplikacjach graficznych. Każda klatka genero-
wana w aplikacjach graficznych to obraz, któ-
ry możemy poddać dodatkowej obróbce. Py-
tanie jednak, jak się do tego zabrać?
• Po pierwsze: musimy mieć metodę, któ-
ra pozwoli nam pozyskiwać te obrazy,
zanim zostaną one przesłane przez kar-
tę graficzną na monitor.
glFramebufferRenderbufferEXT(GL_FRAMEBUFFER_EXT,
GL_DEPTH_ATTACHMENT_EXT,
GL_RENDERBUFFER_EXT, rtID);
// sprawdzenie czy wszystko dobrze zalączone:
GLenum status = glCheckFramebufferStatusEXT(GL_FRAMEBUFFER_EXT);
if (status != GL_FRAMEBUFFER_COMPLETE_EXT)
{
// error!
}
// ustaw znów bufor systemowy – indeks „0”
glBindFramebufferEXT(GL_FRAMEBUFFER_EXT, 0);

Tabela 1. Kernel 3x3 dla rozmycia

Listing 4. Tekstura i Renderbuffer
0 0.2 0
// tekstura:
0.2 0.2 0.2
GLuint texID;
0 0.2 0
glGenTextures(1, &texID);
glBindTexture(GL_TEXTURE_2D, texID);
Tabela 2. Kernel 3x3 dla wykrywania krawędzi glTexParameterf(GL_TEXTURE_2D, GL_TEXTURE_MAG_FILTER, GL_LINEAR);
-1 -1 -1 glTexParameterf(GL_TEXTURE_2D, GL_TEXTURE_MIN_FILTER, GL_LINEAR);
glTexParameterf(GL_TEXTURE_2D, GL_TEXTURE_WRAP_S, GL_CLAMP_TO_EDGE);
-1 8 -1
glTexParameterf(GL_TEXTURE_2D, GL_TEXTURE_WRAP_T, GL_CLAMP_TO_EDGE);
-1 -1 -1
// rozmiar texW na texH – RGBA – 32bity, wypełnij NULL

Listing 1. Skala szarości glTexImage2D(GL_TEXTURE_2D, 0, 4, texW, texH, 0, GL_RGBA, GL_UNSIGNED_BYTE, NULL);

For i = 1 to picture.width do
For j = 1 to picture.height do
gray = picture[i,j].red * 0.33 +
picture[i,j].green * 0.33 +
picture[i,j].blue * 0.33
newPicture[i,j].red = gray
newPicture[i,j].green = gray
newPicture[i,j].blue = gray
glBindTexture(GL_TEXTURE_2D, 0);
// bufor z:
GLuint rtID;
glGenRenderbuffersEXT(1, &rtID);
glBindRenderbufferEXT(GL_RENDERBUFFER_EXT, rtID);
glRenderbufferStorageEXT(GL_RENDERBUFFER_EXT, GL_DEPTH_COMPONENT, texW, texH);
glBindRenderbufferEXT(GL_RENDERBUFFER_EXT, 0);

www.sdjournal.org 51
 Warsztaty

• Po drugie: należy znaleźć sposób, w ja-
ki efektywnie i efektownie możemy
wdrażać nasze efekty na tych obra-
zach.
• Trzecim krokiem będzie wysłanie
przetworzonego obrazu na wyświe-
tlacz, monitor.
Poniżej przedstawiony jest zarys metody,
którą będziemy wykorzystywać:
Rysunek 1. Efekt wykonywany dla każdego piksela wejściowego obrazu
Rysunek 2. Zarys algorytmu do postprocessingu sceny
Listing 5. GLSL: VS & FS – podstawowe Gray scale
// vertex shader:
void main() {
gl_Position = ftransform();
// przekształć pozycję wejściową
gl_FrontColor = gl_Color;
gl_TexCoord[0] = gl_MultiTexCoord0;
} ważne jest, aby wszystkie załączniki w FBO
// fragment shader:
uniform sampler2D inputTexture;
void main() {
// odczytaj kolor:
vec3 col = texture2D(inputTexture, gl_TexCoord[0].st).rgb;
// prosta konwersja na skalę szarości:
col.rgb = vec3(col.r*0.33 + rol.g*0.33 + col.b*0.33);
// wyślij go na ekran…
gl_FragColor = vec4(col, 1.0); // kolor + alpha
} Gdy mamy już teksturę reprezentującą na-
Krok 1: Dynamiczne tekstury
Rozwiązaniem naszego pierwszego proble-
mu są tzw. dynamiczne tekstury lub inaczej
RenderTargets (nazwa zwykle stosowana w
Microsoft DirectX API). Idea jest prosta: za-
miast renderować obraz na ekran, zapisz da-
ne do tekstury.
Jest wiele metod, jak można to osiągnąć, ale
ostatnio w OpenGL standardem stały się bu-
fory ramki, czyli FrameBufferObjects - FBO.
FBO jest dostępne jako rozszerzenie od
OpenGL wersji 2.1 – jest to mniej wię-
cej rok 2005 i obecnie większość kart gra-
ficznych powinna wspierać te obiekty.
Dodatkowo FBO stało się standardem w
OpenGL3 i wyżej.
FrameBufferObject można utożsamiać z
paczką buforów, do których można wykony-
wać rendering. To od nas jednak zależy, co do
tej paczki włożymy i jakie parametry ustawi-
my. OpenGL sam w sobie ma jedną taką pacz-
kę (FBO o indeksie, „0”) – czyli back i front
buffer, do którego renderuje obraz, który
później jest widoczny na ekranie monitora.
Do FBO musimy przekazać, do czego
chcemy renderować. Zwykle będzie to wła-
śnie tekstura. Czasem będziemy potrzebo-
wać także głębię sceny. FBO daje nam na-
wet możliwość renderowania do kilku tek-
stur jednocześnie (odbywa się to za pomo-
cą tzw. MultipleRenderTagets)!
Do FBO wkładamy tzw. załączniki. Ma-
my ich dwa rodzaje: TextureAttachment oraz
RenderBuffers.
Te pierwsze to są właśnie dynamiczne
tekstury, które później chcemy wykorzy-
stywać w dalszych etapach renderingu. Na-
tomiast RenderBuffers to specjalne bufory
do użytku wewnętrznego przez OpenGL.
Na przykład zwykle chcemy mieć tylko tek-
sturę ze sceną, a już tekstura z głębią nie
jest nam potrzebna. Mimo wszystko bufor
głębi musi być używany poprzez OpenGL
– do sortowania fragmentów! Z tego wła-
śnie powodu do FBO załączymy teksturę, a
później bufor głębi jako RenderBuffer . Za-
uważmy, że do tekstury mamy później do-
stęp i możemy ją wykorzystać, natomiast
RenderBuffer ustawiamy raz i już nie może-
my wykorzystywać jego danych.
Listing 3 przedstawia podstawy odno-
śnie tworzenia i zarządzania FBO. Na li-
stingu widać, że dodaliśmy do FBO tekstu-
rę – texID, (do której będziemy chcieli ren-
derować scenę) oraz renderbuffer – rtID.
Listing 4 przedstawia sposób tworzenia za-
równo tekstury, jak i renderbuffer.
Wszystko może się wydawać dość skom-
plikowane, ale okazuje się, że wystarczy do-
brze się temu przyjrzeć i większość proble-
mów ze zrozumieniem się niweluje. Bardzo
miały dokładnie takie same rozmiary (wy-
sokość i szerokość) – bez tego OpenGL nie
będzie wiedział, jak poprawnie wykonać
rendering, i zwróci błąd. Bardzo przydat-
ną funkcją jest glCheckFramebufferStatu
s, która sprawdza stan FBO i czy wszystko
jest poprawnie ustawione.
Krok 2: Procesory Pikseli
szą scenę, możemy przejść do wykonywa-

52 04/2010

nia na niej efektów. Najprościej będzie za-
przęgnąć do tego zadania procesory pikseli
(lub bardziej dokładnie fragmentów) – czy-
li FragmentShaders. Dzięki nim możemy pi-
sać proste programy, które będą wykony-
wane dla pojedynczego docelowego pikse-
la na ekranie.
Na Listingu 5 znajduje się kod Vertex
i Fragment Shadera, które pobierają kolor
z tekstury wejściowej (tej, do której wcze-
śniej renderowaliśmy scenę), a następnie
zmieniają ten kolor na skalę szarości i wy-
syłają go na ekran:
Krok 3: Rendering z nałożonym
efektem.
O ile Fragment Shader z Listingu 5 był,
mam nadzieję, zrozumiały, o tyle nie wia-
domo, co robił VertexShader. Jakie wierz-
chołki on przetwarzał?
Zauważmy, że mamy teksturę ze sceną.
Na tę teksturę chcemy nałożyć efekt, ale
chcemy oczywiście, aby nadal scena mia-
ła kształt prostokątnego widoku kamery i
była ukazana na całym oknie. Dlatego naj-
prostszym rozwiązaniem jest narysować
czworokąt, który przykryje cały ekran i na-
łożyć na niego teksturę. Listing 6 przedsta-
wia cały pomysł już z wykorzystaniem FBO
i renderingiem sceny.
Efekty – implementacja
Teraz, gdy już mamy technologię do two-
rzenia efektów, możemy spróbować napi-
sać parę efektów!
Wcześniej udało nam się wykonać efekt
zmiany na skalę szarości. Ten typ efektu
określamy mianem transformacji koloru.
Można wykonywać różnego rodzaju trans-
formacje, takie jak: negatyw, powiększanie
kontrastu, logarytm koloru etc… Wszystko
polega na odpowiednich operacjach ma-
tematycznych wykonywanych na kolorze
piksela.
Spróbujmy jednak wykonać bardziej in-
teresujący przykład: rozmycie – czyli blur.
Rozmycie obrazu
Pomysł na rozmywanie obrazu jest dość pro-
sty: dla każdego piksela obrazu weź jego kil-
Rysunek 3. Rozkład Normalny 2D
www.sdjournal.org
Postprocessing w OpenGL
Listing 6. Rendering sceny + postprocessing
// scena – renderujemy do przygotowanej wcześniej tekstury i FBO:
glBindFramebufferEXT(GL_FRAMEBUFFER_EXT, mFBO);
glClear(GL_COLOR_BUFFER_BIT | GL_DEPTH_BUFFER_BIT);
RenderScene();
// postprocessing:
// ustaw FBO o numerze 0 – czyli ekran
glBindFramebufferEXT(GL_FRAMEBUFFER_EXT, 0);
glClear(GL_COLOR_BUFFER_BIT | GL_DEPTH_BUFFER_BIT);
// użyj efektu:
glUseProgram(postprocEffectID);
// ustaw teksture do której wcześniej renderowaliśmy scenę:
glBindTexture(GL_TEXTURE2D, texID);
// pełnoekranowy prostokąt:
glMatrixMode(GL_PROJECTION);
glLoadIdentity();
glMatrixMode(GL_MODELVIEW);
glLoadIdentity();
glBegin(GL_QUADS);
glTexCoord2i(0, 0); glVertex2i(-1, -1);
glTexCoord2i(1, 0); glVertex2i(1, -1);
glTexCoord2i(1, 1); glVertex2i(1, 1);
glTexCoord2i(0, 1); glVertex2i(-1, 1);
glEnd();
Listing 7. Rozmycie
uniform sampler2D texture;
const float dx = 0.00125;
// 1/800 – rozmiar jednego texela
const float dy = 0.00292; // 1/600 – rozmiar jednego texela
// sasiedzi 3x3 – (0,0) to punkt centralny
const vec2 offsets[9]=vec2[9](vec2(-dx,-dy),vec2(0.0,-dy),vec2(dx,-dy),
vec2(-dx, 0.0), vec2(0.0, 0.0), vec2(dx, 0.0),
vec2(-dx, dy), vec2(0.0, dy), vec2(dx, dy));
void main()
{
// rozklad gaussa N(0,1), dla 3x3
onst float kernel[9] = float[9](0.075625, 0.12375, 0.075625,
0.12375, 0.2025, 0.12375,
0.075625, 0.12375, 0.075625 );
// zbierz dane
vec4 col[9];
for (int i = 0; i < 9; ++i) {
col[i] = texture2D( texture, gl_TexCoord[0].st+offsets[i]);
}
// zastosuj kernel
vec4 Color = vec4(0.0);
for (int i = 0; i < 9; ++i) {
Color += kernel[i]*col[i];
gl_FragColor = Color;
}
}
53
 Warsztaty

ku sąsiadów i uśrednij ich kolor (efekt na- Listing 7 zawiera implementacje shade- Krawędź można określi, jako nagłą zmia-
zywa się dokładnie BoxBlur). Jak się jednak ra, który wykonuje rozmycie obrazu. Po- nę kolorów, na przykład z białego na czar-
okazuje takie najprostsze podejście nie daje bieranych jest 9 pikseli z pewnego otocze- ny. Zauważmy, że tak zdefiniowany ker-
najlepszych rezultatów – zachęcam czytel- nia. Kernel z listingu zawiera pewne wagi nel będzie działał prawidłowo; gdy dane
nika do sprawdzenia. Obecnie standardem (przybliżone) z rozkładu normalnego. Od sąsiedztwo ma podobny kolor, to filtr nic
w wygładzaniu obrazów jest GussianBlur. razu widać, że im piksel jest odległy od pik- nie zrobi – da kolor równy 0, natomiast
Po lewej jest widoczny wykres rozkładu sela centralnego, będzie miał mniejszą wagę gdy będzie w sąsiedztwie krawędź, to wte-
normalnego – Gaussa. Pobierając kolory są- w obliczeniach. dy filtr uwypukli ją (za sprawą wartości 8
siadów danego piksela, będziemy uwzględ- w kernelu) i sprawi, że krawędź będzie wi-
niać je w średniej z określoną wagą. Waga Wykrywanie krawędzi doczna.
będzie pochodzić właśnie z rozkładu nor- Kolejnym ważnym efektem jest wykrywa- Gdy zamiast 8 użyjemy 9 w tym kerne-
malnego. Dzięki temu największe wagi nie krawędzi. Najprostszy kernel, który lu, to okaże się, że dostaniemy filtr, któ-
otrzymają sąsiedzi, którzy znajdują się naj- opisuje wykrywanie, ma następującą po- ry będzie dodawał krawędzie do istnieją-
bliżej centralnego piksela. stać widoczną w tabeli 2. cej sceny.
Listing 8 zawiera kod efektu wykrywa-
Listing 8. Wykrywanie krawędzi nia krawędzi. Zauważmy jednak, że kra-
wędź jest wykrywana dla każdej składo-
uniform sampler2D texture; wej koloru osobno… dla Red, Green i Blue.
Gdy po prostu zwrócimy kolor, to ca-
const float dx = 0.00125; ły efekt nie będzie wyglądał zbyt dobrze.
// 1/800 – rozmiar jednego texela Dlatego na końcu przekształcam wynik
const float dy = 0.00292; na skalę szarości (w miejscu, gdzie są py-
// 1/600 – rozmiar jednego texela tajniki). Można oczywiście wykonać inne
transformacje, aby zachować kolor i kra-
// sasiedzi 3x3 – (0,0) to punkt centralny wędzie. (jakie? – polecam poeksperymen-
const vec2 offsets[9]=vec2[9](vec2(-dx,-dy),vec2(0.0,-dy),vec2(dx,-dy), tować).
vec2(-dx, 0.0), vec2(0.0, 0.0), vec2(dx, 0.0),
vec2(-dx, dy), vec2(0.0, dy), vec2(dx, dy)); Podsumowanie
To, co udało nam się zaimplementować, to
void main() dopiero wierzchołek góry lodowej! Jest na-
{ prawdę bardzo wiele różnorakich efektów,
const float kernel[9] = float[9]( -1.0, -1.0, -1.0, które można wykorzystać w swoich apli-
-1.0, 9.0, -1.0, kacjach.
-1.0, -1.0, -1.0 ); Efekty podwójnego widzenia, falującego
// zbierz dane ciepłego powietrza, zmiana ostrości widze-
vec4 col[9]; nia, widzenie jak w noktowizorze… wszyst-
for (int i = 0; i < 9; ++i) { ko to jest dostępne właśnie za sprawą post-
col[i] = texture2D( texture, gl_TexCoord[0].st+offsets[i]); processing.
} Nic nie stoi na przeszkodzie, aby dodać
// zastosuj kernel do takiej obróbki animacje, wystarczy do
vec4 Color = vec4(0.0); shadera przekazać czas i na jego podstawie
or (int i = 0; i < 9; ++i) { wykonać jakiś ciekawy efekt.
Color += kernel[i]*col[i]; Mam nadzieję, że udało mi się zachęcić
} do eksperymentów z efektami i shaderami.
// ??? W materiałach dodatkowych (CD Rom)
Color.rgb = vec3(dot(Color.rgb, vec3(0.299, 0.587, 0.114))); jest umieszona aplikacja przykładowa, któ-
Color.a = 1.0f; ra ukazuje cały kod i różne efekty, którymi
można się bawić. Wierzę, że pomoże ona
gl_FragColor = Color; zbudować własny system do postproces-
} sing sceny.

BARTŁOMIEJ FILIPEK
Jest obecnie studentem V roku na wydziale Mate-
matyki i Informatyki UJ, gdzie pracuje nad swo-
Materiały i przydatne linki ją pracą magisterską z metod renderingu Cie-
• http://www.songho.ca/opengl/gl_fbo.html – świetne wyjaśnienie działania FBO i prak- ni w gra�ce 3D. W swojej pracy zawodowej miał
tyczne zastosowanie; do czynienia z projektowaniem interfejsów użyt-
• http://www.gamedev.net/reference/articles/article2331.asp – artykuł z Gamedev.net kownika dla aplikacji multimedialnych, a także z
o FBO budowaniem silników 3D.
• Astle, D. (2006). More OpenGL Programming. Thomson Course Technology;
Wolny czas spędza na basenie, rowerze, przy gi-
• Wright, R. S. (2007). OpenGL SuperBible IV Edition. Addison Wesley.
tarze lub po prostu ze znajomymi.
Strona: www.b�lipek.com

54 04/2010
 Warsztaty

Tworzenie galerii zdjęć przy

pomocy ASP.NET MVC, cz. I
Programowanie części galerii zdjęć przeznaczonej dla
użytkownika z wykorzystaniem możliwości platformy .NET
Framework oraz wzorca projektowego MVC.
W pierwszej części artykułu została przedstawiona „krok po kroku” bu-
dowa fragmentu aplikacji przeznaczonego dla użytkownika, tzn. umoż-
liwiającego wyświetlanie listy albumów, zdjęć należących do konkret-
nego albumu, a także pojedynczego zdjęcia oraz dodawanie komen-
tarzy. Ponadto, krótko opisany został framework ASP.NET MVC, a także
sposoby tworzenia aplikacji internetowych korzystających z niego.
który pozwala na tworzenie witryn inter-
Dowiesz się: Powinieneś wiedzieć: netowych, korzystając z zalet wzorca pro-
• Czym jest ASP.NET oraz ASP.NET MVC • Jaka jest składnia języka C# jektowego MVC. Zastosowanie tej techno-
• W jaki sposób utworzyć aplikację korzysta- • Czym jest wzorzec projektowy MVC oraz Re- logii umożliwia projektowanie rozbudowa-
jącą z ASP.NET MVC pository nych aplikacji internetowych korzystających
• Jakie możliwości posiada ASP.NET MVC z mechanizmu routingu, wsparcia dla AJAX
• Jak utworzyć część galerii zdjęć przeznaczoną czy też programowania zgodnego z techniką
dla użytkownika (m.in. jak uzyskać dostęp do TDD (Test–Driven Development). Wykorzy-
danych przechowywanych w bazie danych, stanie wzorca projektowego MVC pozwala
jak można tworzyć kontrolery, akcje i widoki) twórcom stron internetowych na rozdzie-
lenie poszczególnych części projektu: mo-
delów, widoków i kontrolerów. Elemen-
Artykuł przeznaczony jest przede wszyst- ty te posiadają zróżnicowane zasady dzia-
kim dla programistów, którzy wcześniej nie łania i współpracy z innymi częściami apli-
Poziom tworzyli aplikacji internetowych przy po- kacji. Zastosowanie tego wzorca projekto-
trudności mocy ASP.NET MVC. W obu częściach wego ma pozytywny wpływ na jakość kodu
Czytelnicy będą mieli okazję poznać zasto- tworzonego przy projektowaniu aplikacji in-
sowanie języka C# do programowania apli- ternetowej, między innymi poprzez umoż-
kacji internetowych przy pomocy tego fra- liwienie późniejszej prostszej modyfikacji

W
itam w pierwszej części artykułu
poświęconego tworzeniu aplika-
cji internetowej, pełniącej funk-
cję galerii zdjęć, przy pomocy frameworka
ASP.NET MVC.
W tej części zostanie przedstawiona „krok
po kroku” budowa fragmentu aplikacji prze-
znaczonego dla użytkownika, tzn. umoż-
liwiającego wyświetlanie listy albumów,
zdjęć należących do konkretnego albumu, a
także pojedynczego zdjęcia oraz dodawanie
komentarzy. Ponadto, krótko opisany zosta-
nie framework ASP.NET MVC, a także spo-
soby tworzenia aplikacji internetowych ko-
rzystających z niego.
W kolejnym numerze magazynu przed-
stawione zostanie tworzenie panelu admi-
nistracyjnego umożliwiającego zarządzanie
albumami, zdjęciami i komentarzami.
meworka. Korzystanie z niego umożliwia
tworzenie stron internetowych z wykorzy-
staniem bardzo dużych możliwości platfor-
my .NET Framework, a ponadto zgodnych
z wzorcem projektowym Model – View
– Controller (MVC).
Czym jest ASP.NET
i ASP.NET MVC?
Na początku artykułu zastanówmy się, cze-
go dotyczy nazwa umieszczona w tytule.
Zarówno ASP.NET, jak i ASP.NET MVC
są frameworkami utworzonymi przez Mi-
crosoft, które umożliwiają programowa-
nie dynamicznych aplikacji internetowych,
przy wykorzystaniu rozbudowanych moż-
liwości platformy .NET Framework, a tak-
że m.in. języka C#. Jak sama nazwa wska-
zuje, ASP.NET MVC jest frameworkiem,
poszczególnych elementów projektu, która
może polegać np. na zmianie rodzaju stoso-
wanej bazy danych. W przypadku popraw-
nie zaimplementowanego wzorca projekto-
wego MVC, modyfikacja ta może spowodo-
wać jedynie konieczność zmiany kodu zwią-
zanego z modelem, przy równoczesnym po-
zostawieniu bez zmian zarówno kodu kon-
trolerów, jak i widoków.
Opis galerii zdjęć
Wiemy już, czym jest wzorzec MVC i ja-
kie może on mieć znaczenie dla programi-
stów aplikacji internetowych. Przed przy-
stąpieniem do pracy nad galerią zdjęć war-
to się najpierw zastanowić, jakie funkcje ma
ona posiadać.
Galeria zdjęć utworzona w tej oraz kolej-
nej części artykułu będzie umożliwiała wy-

56 04/2010

świetlanie listy albumów, listy zdjęć należą-
cych do konkretnego albumu oraz pojedyn-
czego zdjęcia. Pozwoli także na dodawanie
komentarzy przez użytkowników, a także
zarządzanie albumami, zdjęciami i komen-
tarzami z poziomu panelu administracyjne-
go dostępnego po zalogowaniu. Dodawanie
komentarzy będzie z kolei możliwe bez ko-
nieczności logowania się użytkowników.
Utworzenie nowej aplikacji
ASP.NET MVC
Galeria zdjęć zostanie utworzona przy po-
mocy środowiska programistycznego Micro-
soft Visual Web Developer 2008 Express
Edition, które można pobrać ze strony http:
//www.microsoft.com/exPress/. Ponadto wy-
magane jest zainstalowanie frameworka
ASP.NET MVC (dostępnego na stronie: http:
//www.asp.net/mvc/download/). Listingi oraz
omówienie poszczególnych elementów apli-
kacji dotyczą ASP.NET MVC w wersji 1.0.
Po uruchomieniu środowiska programi-
stycznego należy utworzyć nowy projekt
ASP.NET MVC, korzystając z opcji menu
File oraz New Project, a następnie zazna-
czając w oknie, które się pojawi, ASP.NET
MVC Web Application oraz podając nazwę
tworzonego projektu.
Struktura aplikacji ASP.NET MVC
Zostanie wygenerowany projekt zawierający
odpowiednią strukturę katalogów, a także
kilka przykładowych plików, w których za-
warty jest kod m.in. umożliwiający logowa-
nie i wylogowywanie się użytkowników.
W katalogu Content znajduje się automa-
tycznie wygenerowany plik CSS zawierający
Rysunek 1. Tworzenie nowego projektu (środowisko programistyczne Microsoft Visual Web Developer
2008 Express Edition)
www.sdjournal.org
Tworzenie galerii zdjęć przy pomocy ASP.NET MVC, cz. I
listę reguł kaskadowego arkusza stylów, któ-
re są stosowane w celu określania wyglądu
poszczególnych elementów strony interne-
towej. W folderze tym można umieścić tak-
że np. grafiki, które są wyświetlane na pod-
stronach witryny.
Katalog Controllers zawiera z kolei pli-
ki .cs (z kodem w języku C#) z definicjami
klas, które pełnią rolę kontrolerów w aplika-
cji internetowej, wykonywanej przy pomocy
ASP.NET MVC.
W folderze Models powinny znaleźć się
elementy projektu, które są związane z mo-
delem ze wzorca projektowego MVC, czyli
np. klasy, które umożliwiają mapowanie za-
wartości tabeli z relacyjnej bazy danych do
postaci obiektów.
Katalog Scripts zawiera zbiór skryptów
w języku JavaScript, w tym jQuery oraz Mi-
crosoft Ajax. Klasy zgromadzone w tych pli-
kach mogą zostać wykorzystane w projek-
tach w celu dodania skryptów działających
po stronie klienta oraz obsługi technolo-
gii AJAX.
Ostatni folder (Views) zawiera katalo-
gi oraz pliki, w których znajduje się kod
XHTML określający wygląd strony inter-
netowej. Zastosowanie widoków jest zwią-
zane z kontrolerami, o czym będzie się
można przekonać w dalszej części tego ar-
tykułu.
Oprócz wygenerowanych katalogów mo-
żemy również znaleźć przygotowane pliki,
które umożliwiają np. konfigurację apli-
kacji internetowej tworzonej przy pomo-
cy ASP.NET MVC. Szczególnie istotnym
plikiem jest Web.config, w którym zdefi-
niowane są ustawienia aplikacji, w tym in-
formacje dotyczące źródeł danych, obsłu-
gi błędów czy też autentykacji użytkow-
ników.
Możemy już teraz uruchomić automa-
tycznie wygenerowaną aplikację, wybiera-
jąc z menu środowiska programistycznego
opcję Debug oraz Start Debugging (bądź też
korzystając ze skrótu F5). W komunikacie,
który powinien się pojawić podczas pierw-
szej próby uruchomienia nowo utworzo-
nej aplikacji, warto wybrać opcję Modify the
Web.config file to enable debugging.
Tworzenie bazy danych
Nasza aplikacja będzie przechowywała da-
ne dotyczące założonych albumów, znajdu-
jących się w nich zdjęć oraz dodanych przez
użytkowników komentarzy. Do zapisywa-
nia tych danych możemy wykorzystać np.
pliki XML albo skorzystać z relacyjnej ba-
zy danych. W ramach artykułu przedsta-
wione zostanie wykorzystanie bazy danych
SQL Server.
Jak widać na przedstawionym diagramie
ERD, dane albumów oraz zdjęć będą prze-
chowywane w dwóch tabelach: Albums oraz
Photos. Przyjmujemy założenie, że do albu-
mu może należeć wiele zdjęć, zaś zdjęcie
musi należeć do dokładnie jednego albu-
mu. Obie tabele będą zawierać podobne po-
Rysunek 2. Struktura nowo utworzonego
projektu ASP.NET MVC (środowisko
programistyczne Microsoft Visual Web Developer
2008 Express Edition)
57
 Warsztaty

la, w tym klucze główne (AlbumId oraz Pho-
toId), a także tytuły, opisy, daty dodania i
ostatniej modyfikacji, a w przypadku zdję-
cia także ścieżkę do niego. Część z tych pól
musi być uzupełnionych przy dodawaniu
(bądź też modyfikacji) danych, zaś niektó-
re z nich są opcjonalne. Dane dotyczące ko-
mentarzy będą z kolei przechowywane w ta-
beli Comments, której kluczem głównym jest
pole CommentId. Zawiera ona także pola
związane z nazwą autora komentarza, jego
adresem e–mail, treścią komentarza, a tak-
że datą dodania. Warto zauważyć, że zgod-
nie z diagramem ERD, do zdjęcia może być
wystawionych wiele komentarzy, jednak po-
jedynczy komentarz musi dotyczyć dokład-
nie jednego zdjęcia.
Jak zostało zaznaczone w opisie funkcjo-
nalności galerii zdjęć, ma ona umożliwiać
także logowanie się administratora. W przy-
padku tej aplikacji zostanie przedstawiona
możliwość autentykacji użytkownika przy
pomocy nazwy i hasła, które są zdefiniowa-
ne w pliku konfiguracyjnym. Sposób, w jaki
Listing 1. Kod z pliku IAlbumRepository.cs
using System.Collections.Generic;
namespace GaleriaZdjec.Models.Reposit
ories
{ bazie danych. Środowi-
interface IAlbumRepository
{
Album GetById(int albumId);
IEnumerable<Album> GetAll();
}
}
można to wykonać, zostanie opisany w dru-
giej części artykułu.
Przy tworzeniu większego projektu ta-
kie rozwiązanie prawdopodobnie okazało-
by się niewystarczające, dlatego też można
wówczas wykorzystać możliwości platfor-
my .NET Framework ułatwiające zarządza-
nie i autentykację użytkowników, zarządza-
nie grupami czy też profilami. Warto wspo-
mnieć, że ich konfiguracja jest przeprowa-
dzana w pliku Web.config. W tym artykule
nie zostaną one jednak omówione.
Przygotowany wcześniej diagram ERD po-
służy nam do utworzenia odpowiednich ta-
bel w bazie danych i powiązania ich ze so-
bą związkami. Wcześniej jednak należy do-
dać do projektu nową bazę danych. W tym
celu, z menu kontekstowego dostępnego
dla elementu reprezentującego nasz pro-
jekt w oknie Solution Explorer, wybieramy
Add oraz New Item. W oknie, które się po-
jawi, wystarczy wybrać SQL Server Databa-
se oraz podać nazwę pliku bazy danych (np.
Db.mdf). W przypadku pojawienia się ko-
munikatu mówiącego o tym, że plik bazy da-
nych powinien znajdować
się w katalogu App_Data,
warto go zaakceptować.
Następnym istotnym
krokiem jest utworzenie
tabel w nowo dodanej
sko programistyczne Microsoft Visual Web
Developer 2008 Express Edition umożliwia
szybkie i wygodne tworzenie struktury ba-
zy danych przy pomocy graficznego interfej-
su. Aby dodać nową tabelę do bazy danych,
należy wyświetlić okno Database Explorer, a
następnie z menu kontekstowego, dostępne-
go po kliknięciu prawym przyciskiem my-
szy na elemencie drzewa Tables, wybrać Add
New Table.
Przy dodawaniu tabel do bazy danych na-
leży zwrócić uwagę na ustanowienie pól Al-
bumId, PhotoId oraz CommentId kluczami
głównymi, które będą ponadto automatycz-
nie inkrementowane. W tym celu należy, z
menu kontekstowego dostępnego po zazna-
czeniu pola, wybrać Set Primary Key, a na-
stępnie w zakładce Column Properties, w gru-
pie Identity Specification, wartość (Is Identity)
ustawić na Yes.
Następnym krokiem jest utworzenie
związków pomiędzy trzema nowo dodany-
mi tabelami.
Aby dodać związek pomiędzy tabelami
Photos oraz Albums, należy w oknie Data-

Listing 2. Kod z pliku IPhotoRepository.cs

namespace GaleriaZdjec.Models.Reposit
ories
{
interface IPhotoRepository
{
Photo GetById(int photoId);
}
}

Listing 3. Kod z pliku

ICommentRepository.cs

namespace GaleriaZdjec.Models.Reposit
ories
{
interface ICommentRepository
{
void Add(Comment comment);
}
} Rysunek 4. Dodawanie tabel do bazy danych (środowisko
Rysunek 3. Diagram ERD programistyczne Microsoft Visual Web Developer 2008 Express
projektowanej galerii zdjęć Edition)

58 04/2010
 Tworzenie galerii zdjęć przy pomocy ASP.NET MVC, cz. I

base Explorer dwukrotnie kliknąć na tabeli o

nazwie Photos, a następnie z menu Table De- Listing 4. Kod z pliku AlbumRepository.cs
signer wybrać opcję Relationships. Po kliknię- using System.Collections.Generic;
ciu przycisku Add należy wybrać pole znaj- using System.Linq;
dujące się przy etykiecie Tables and Columns namespace GaleriaZdjec.Models.Repositories
Specification i kliknąć na mały przycisk, któ- {
ry pojawi się po prawej stronie pola teksto- public class AlbumRepository : IAlbumRepository
wego. Następnie wystarczy jeszcze tylko wy- {
brać odpowiednie pola tabel Albums i Pho- private DataClassesDataContext _db = new DataClassesDataContext();
tos, które będą kluczem podstawowym oraz
obcym. W tym przypadku kluczem podsta- public Album GetById(int albumId)
wowym będzie pole AlbumId z tabeli Al- {
bums, zaś kluczem obcym pole AlbumId z return _db.Albums.Single(a => a.AlbumId == albumId);
tabeli Photos. W analogiczny sposób należy }
zdefiniować związek pomiędzy tabelami
Photos oraz Comments. public IEnumerable<Album> GetAll()
Struktura bazy danych zostanie zapisana {
po zamknięciu okien umożliwiających kon- return _db.Albums;
figurację związków, zapisaniu wprowadzo- }
nych zmian i ich potwierdzeniu (przy po- }
mocy dodatkowo wyświetlonego okna przed }
zapisem).
Na koniec dodajmy jeszcze przykładowe Listing 5. Kod z pliku CommentRepository.cs
dane do tabel w bazie danych. Jest to spo- using System;
wodowane tym, że w tej części artykułu namespace GaleriaZdjec.Models.Repositories
nie będzie opisywane tworzenie panelu ad- {
ministracyjnego umożliwiającego zarządza- public class CommentRepository : ICommentRepository
nie danymi. {
W tym celu można w oknie Databa- private DataClassesDataContext _db = new DataClassesDataContext();
se Explorer zaznaczyć odpowiednią tabelę
i z menu kontekstowego wybrać Show Ta- public void Add(Comment comment)
ble Data. Następnie możemy już, przy po- {
mocy środowiska programistycznego, doda- comment.AdditionDate = DateTime.Now;
wać dane do tabeli. W przypadku tworzonej _db.Comments.InsertOnSubmit(comment);
galerii zdjęć należy podać adres do pliku ze _db.SubmitChanges();
zdjęciem względem katalogu Uploads (np. }
łańcuch znaków 1.jpg będzie dotyczył pli- }
ku o nazwie 1.jpg znajdującego się w katalo- }
gu Uploads). Datę możemy z kolei podać w
formacie RRRR–MM–DD GG:MM:SS (np. Listing 6. Kod z pliku AlbumController.cs
2009–12–26 11:00:00). using System.Web.Mvc;
using GaleriaZdjec.Models.Repositories;
Model namespace GaleriaZdjec.Controllers
Po dodaniu bazy danych oraz utworzeniu {
tabel przejdziemy do tworzenia interfejsów public class AlbumController : Controller
oraz klas, które będą służyć do uzyskania do- {
stępu do danych zgromadzonych w bazie da- private IAlbumRepository _albumRepository = new AlbumRepository();
nych. Do tego celu wykorzystany zostanie
LINQ to SQL oraz wzorzec projektowy Re- public ActionResult Index()
pository. {
Pierwszą czynnością jest dodanie do kata- return View(_albumRepository.GetAll());
logu Models nowego elementu – klas LINQ }
to SQL. Aby to uczynić, należy zaznaczyć
ten folder w oknie Solution Explorer i z me- public ActionResult View(int id)
nu kontekstowego wybrać opcję Add oraz {
New Item, a w oknie, które się pojawi, zazna- var album = _albumRepository.GetById(id);
czyć LINQ to SQL Classes. W przypadku te- if (album != null) { return View(album); }
go projektu, zmieńmy nazwę pliku na Da- return RedirectToAction("Index");
taClasses.dbml. Po jego otworzeniu wystar- }
czy przeciągnąć do jego okna tabele przedsta- }
wione w Database Explorer. Po zapisaniu pli- }
ku warto przebudować cały projekt (wybie-
rając z menu Build opcję Rebuild).

www.sdjournal.org 59
 Warsztaty
Kolejną czynnością będzie utworzenie
trzech interfejsów, z których każdy będzie
dotyczył innej tabeli: IAlbumRepository,
IPhotoRepository oraz ICommentRepository.
Pliki odpowiadające tym klasom (IAlbumRepo-
sitory.cs, IPhotoRepository.cs oraz ICommentRe-
pository.cs) umieścimy w katalogu Models/Re-
positories. Będą one zawierać informacje na te-
mat metod (służących do pobrania czy też do-
dawania określonych danych do bazy), które
będą musiały znajdować się w klasach imple-
mentujących te interfejsy.
W tej części artykułu, w klasach tych znaj-
dą się jedynie metody, które umożliwią wy-
świetlanie albumów, zdjęć i komentarzy,
a także dodawanie komentarza. Pozostałe
metody, związane z zarządzaniem poszcze-
gólnymi elementami galerii zdjęć, zostaną
przedstawione w drugiej części artykułu.
Klasy implementujące interfejs
IAlbumRepository muszą posiadać metody
GetById oraz GetAll, o typach zwracanych i
listach parametrów takich samych, jakie po-
dane są w interfejsie. W przypadku klas im-
plementujących interfejs IPhotoRepository
konieczne będzie posiadanie metody o na-
zwie GetById, zaś dla klas implementują-
cych interfejs ICommentRepository koniecz-
ne będzie umieszczenie kodu metody Add.
Utworzymy teraz klasy implementują-
ce te interfejsy, których kod będzie zapi-
sany w plikach znajdujących się w kata-
logu Models/Repositories. W tym celu do-
dajmy trzy nowe klasy: AlbumRepository,
PhotoRepository oraz CommentRepository.
Kod dwóch z tych klas przedstawiony jest
na listingach. Warto zauważyć, że posiada-
ją one pole _db, które jest instancją klasy
DataClassesDataContext, związanej z kla-
sami LINQ to SQL, które wcześniej zostały
przez nas utworzone.
W celu zaimplementowania metod stoso-
wana jest technologia LINQ (Language Inte-
grated Query), która umożliwia nam wyko-
nywanie różnych operacji na obiektach, ko-
rzystając ze składni zintegrowanej z języ-
kiem programowania. Wyróżnia się dwie
różne składnie, z których jedna przypomi-
na swoim wyglądem tę znaną z zapytań SQL
(Query Syntax), a druga stanowi wywoła-
Rysunek 5. Wygenerowany schemat klas LINQ to SQL (środowisko programistyczne Microsoft Visual
Web Developer 2008 Express Edition)
60
nia różnych metod rozszerzających (Me-
thod Syntax).
Kontrolery i akcje
Trzy klasy oraz interfejsy utworzone wcze-
śniej umożliwiają nam już uzyskanie dostę-
pu do danych, jakie będą nam potrzebne w
pierwszej części artykułu.
Następną czynnością, związaną z tworze-
niem galerii zdjęć przy pomocy ASP.NET
MVC, będzie modyfikacja automatycznie
wygenerowanych kontrolerów oraz utwo-
rzenie własnych, wraz z akcjami, które bę-
dą umożliwiały obsługę różnych żądań użyt-
kownika, spowodowanych poprzez próbę
wyświetlenia jakiejś podstrony naszej gale-
rii zdjęć.
Warto jednak wcześniej zastanowić się,
jakich kontrolerów będziemy potrzebowa-
li oraz jakie podstrony chcemy opracować.
Zastosowanie kontrolerów (oraz akcji) jest
związane z formatem wyświetlania adresu
internetowego aplikacji internetowej. Do-
myślnym ustawieniem ASP.NET MVC jest
controller/action/id. Oznacza to, że mając
część adresu strony internetowej (pominię-
to domenę) /Album/Show/1, próba wyświe-
tlenia takiej podstrony spowoduje wywoła-
nie metody o nazwie Show z parametrem id
o wartości 1, z kontrolera reprezentowanego
przez klasę o nazwie AlbumController.
W przypadku opracowywanej aplikacji
internetowej będziemy potrzebowali jedy-
nie kontrolerów, które umożliwią (w nawia-
sach podano istotną część adresów z punktu
widzenia ich tłumaczenia):
• Wyświetlenie listy albumów (prezento-
wane jako strona główna).
• Wyświetlenie zdjęć z pojedynczego albu-
mu (Album/id, np. Album/1).
• Wyświetlenie pojedynczego zdjęcia
(Photo/id, np. Photo/1).
W celu zaimplementowania takiego rozwią-
zania użyjemy 2 kontrolerów, reprezentowa-
nych przez klasy o nazwach:
• AlbumController
• PhotoController
Jak można zauważyć, przy domyślnej kon-
figuracji mechanizmu routingu nie osią-
gniemy zamierzonego efektu, dlatego
też w dalszej części tego artykułu zosta-
nie przedstawiona modyfikacja pliku Glo-
bal.asax, w którym mamy możliwość zde-
finiowania dodatkowych reguł, według
których będzie tłumaczony wprowadzony
adres strony.
Przejdźmy więc do pisania kodu klas re-
prezentujących poszczególne kontrolery.
Na początku usuńmy plik HomeCon-
troller.cs oraz AccountController.cs, a w za-
mian dodajmy plik zawierający kod klasy
AlbumController (w tym celu wystarczy
zaznaczyć folder Controllers w oknie Solu-
tion Explorer, a następnie z menu kontek-
stowego wybrać opcję Add oraz Controller).
Nie ma także potrzeby, aby środowisko pro-
gramistyczne automatycznie wygenerowało
nagłówki metod odpowiedzialnych za doda-
wanie, edycję i wyświetlanie danych.
Klasa AlbumController będzie zawiera-
ła 2 metody. Index umożliwia wyświetle-
nie listy albumów, zaś View – zdjęć nale-
żących do konkretnego albumu, przy po-
mocy metod wcześniej opracowanej klasy
AlbumRepository.
Typem zwracanym metod, które odpowia-
dają akcjom, jest ActionResult. Ta klasa abs-
trakcyjna jest dziedziczona m.in. przez klasy
ViewResult oraz RedirectToRouteResult.
Określa ona sposób działania akcji, czyli np.
prezentację dokumentu HTML (ViewRe-
sult), przekierowanie do określonej stro-
ny internetowej (RedirectResult) czy też
do podstrony naszej aplikacji, korzystając ze
ścieżek zdefiniowanych w pliku Global.asax
(RedirectToRouteResult). Oprócz wymie-
nionych tutaj możliwości, umożliwia ona
także zwracanie wyników w inny sposób,
np. przy pomocy JSON.
W przypadku kontrolera Photo warto
zwrócić szczególną uwagę na drugą meto-
Rysunek 6. Dodawanie widoku Index
(środowisko programistyczne Microsoft Visual
Web Developer 2008 Express Edition)
04/2010

dę, oznaczoną atrybutem AcceptVerbs. Po-
woduje to, że metoda ta zostanie wywołana
jedynie dla żądań POST. Ponadto w nagłów-
ku tej metody można zauważyć trzy dodat-
kowe parametry: authorName, authorEmail
oraz text. Nie oznacza to, że parametry te
będą przekazywane poprzez adres strony
internetowej (jak w przypadku parametru
id), lecz będą one pochodzić z formularza,
przesyłanego przy pomocy metody POST.
W dalszej części następuje sprawdze-
nie poprawności danych wczytanych z for-
mularza. Gdyby okazało się, że dane nie
są poprawne, informacja o tym zostanie
wyświetlona użytkownikowi. Informacje
o błędach są zgłaszane przy pomocy akce-
sora ModelState znajdującego się w kla-
sie abstrakcyjnej Controller, z której z ko-
lei dziedziczy opracowana przez nas klasa
PhotoController.
Jeśli okaże się, że wszelkie dane są po-
prawne, wówczas zostanie utworzony no-
wy obiekt Comment, który następnie zostanie
przekazany jako parametr do metody Add
klasy CommentRepository w celu dodania
wiersza do tabeli w bazie danych.
Oczywiście sprawdzanie danych pocho-
dzących z formularza jest w tym przypadku
niewystarczające. Warto by było np. spraw-
dzić, czy adres e-mail jest poprawny. Zagad-
nienie walidacji danych zostanie także omó-
wione w drugiej części artykułu, poświęco-
nej tworzeniu panelu administracyjnego.
Routing
Jak już zostało wcześniej wspomniane, do-
myślne ustawienia ścieżek nie zapewnią
nam obsługi takich adresów, jakie zostały
przez nas zaplanowane. Z tego też powodu
zmodyfikujemy plik Global.asax. Okazuje
się, że wystarczy jedynie usunąć fragment
związany z domyślną regułą i w jej miejsce
dodać poniższy kod:
routes.MapRoute("Album", "Album/{id}", new {
controller = "Album", action =
"View", id = "" });
routes.MapRoute("Photo", "Photo/{id}", new {
controller = "Photo", action =
"View", id = "" });
routes.MapRoute("Default", "{controller}/
{action}/{id}", new { controller =
"Album", action = "Index", id = "" });
Na powyższym wycinku kodu widzimy
wywołania metody MapRoute, które umoż-
liwiają dodawanie dodatkowych ścieżek,
przy pomocy których uzyskamy obsługę ta-
kich adresów jak np. Photo/1 albo Album/2.
Warto jeszcze zauważyć, że ścieżka o na-
zwie Deafult umożliwi wyświetlenie li-
sty wszystkich albumów na głównej stro-
nie galerii.
www.sdjournal.org
Tworzenie galerii zdjęć przy pomocy ASP.NET MVC, cz. I
Widoki i HtmlHelper’y nych w niej zgromadzonych, kontrolery
Przed nami ostatni już fragment pierw- z akcjami umożliwiające obsługę żądań
szej części artykułu poświęconego tworze- użytkowników, a także ścieżki, które po-
niu galerii zdjęć przy pomocy ASP.NET zwalają nam na określenie adresów po-
MVC. Mamy już opracowaną bazę da- szczególnych podstron zgodnie z naszy-
nych, klasy umożliwiające dostęp do da- mi ustaleniami.
Listing 7. Kod z pliku PhotoController.cs
using System;
using System.Web.Mvc;
using GaleriaZdjec.Models;
using GaleriaZdjec.Models.Repositories;
namespace GaleriaZdjec.Controllers
{
public class PhotoController : Controller
{
private IPhotoRepository _photoRepository = new PhotoRepository();
private ICommentRepository _commentRepository = new CommentRepository();
public ActionResult View(int id)
{
var photo = _photoRepository.GetById(id);
if (photo != null) { return View(photo); }
return RedirectToAction("Index", "Album");
}
[AcceptVerbs(HttpVerbs.Post)]
public ActionResult View(int id, string authorName, string authorEmail,
string text)
{
var photo = _photoRepository.GetById(id);
if (photo == null) { return RedirectToAction("Index", "Album"); }
// Sprawdzenie poprawności danych z formularza
// umożliwiającego dodanie komentarza
if (String.IsNullOrEmpty(authorName)) { ModelState.AddModelError("autho
rName", "Należy podać nazwę autora"); }
if (String.IsNullOrEmpty(authorEmail)) { ModelState.AddModelError("auth
orEmail", "Należy podać adres e–mail autora"); }
if (String.IsNullOrEmpty(text)) { ModelState.AddModelError("text",
"Należy podać treść komentarza"); }
// Jeśli dane są poprawne
if (ModelState.IsValid)
{
Comment comment = new Comment()
{
AuthorName = authorName,
AuthorEmail = authorEmail,
Text = text,
PhotoId = id
};
_commentRepository.Add(comment);
return RedirectToAction("View", new { id = id });
}
return View(photo);
}
}
}
61
 Warsztaty
Teraz przejdziemy do tworzenia war-
stwy prezentacyjnej galerii zdjęć. W artyku-
le nie zostanie przedstawiona budowa kodu
XHTML oraz CSS, lecz wykorzystany zosta-
nie wygląd aplikacji internetowej automa-
tycznie wygenerowany przy tworzeniu no-
wego projektu ASP.NET MVC.
Utwórzmy więc najpierw stronę star-
tową naszej galerii zdjęć. W tym ce-
lu można w kodzie metody Index klasy
AlbumController kliknąć prawym przyci-
skiem myszy, a z menu kontekstowego wy-
brać opcję AddView.
Przy tworzeniu widoków warto zaznaczać
opcję Create a strongly–typed view, o ile oczy-
wiście to jest w danym przypadku możliwe.
Opcja ta umożliwia nam stosowanie ścisłego
typowania w pliku z widokiem. Dostęp do
danych w widoku jest możliwy przy pomo-
cy właściwości Model.
Możemy już ponownie uruchomić na-
szą aplikację i powinniśmy zobaczyć auto-
matycznie wygenerowany spis albumów
(przedstawiony w postaci tabeli).
Po wprowadzeniu modyfikacji w tym
pliku uzyskujemy przedstawienie albu-
mów w postaci listy wraz z informacja-
mi o liczbie zdjęć w poszczególnych al-
bumach.
Warto zauważyć, że poszczególne pod-
strony aplikacji tworzone są w oparciu o
szablon, który zdefiniowany jest w pliku Si-
te.master. Poprzez jego edycję możemy zmo-
dyfikować np. tekst wyświetlany w nagłów-
ku czy też elementy menu.
W analogiczny sposób jak przy tworzeniu
widoku dla głównej strony naszej aplikacji,
można utworzyć plik .aspx do wyświetlania
listy zdjęć należących do albumu.
Możemy także usunąć katalogi Acco-
unt oraz Home znajdujące się w katalogu
Views.
Rysunek 7. Strona główna galerii zdjęć
62
Listing 8. Kod z pliku Index.aspx (Views/Album/Index.aspx)
<%@ Page Title="" Language="C#" MasterPageFile="~/Views/Shared/Site.Master"
Inherits="System.Web.Mvc.ViewPage<IEnumerable<GaleriaZdjec.M
odels.Album>>" %>
<asp:Content ID="Content1" ContentPlaceHolderID="TitleContent"
runat="server">Galeria zdjęć</asp:Content>
<asp:Content ID="Content2" ContentPlaceHolderID="MainContent" runat="server">
<h2>Lista albumów</h2>
<ul>
<% foreach (var item in Model) { %>
<li><%=Html.ActionLink(String.Format("{0} – {1} zdjęć", item.Title,
item.Photos.Count), "View", "Album", new { id = item.AlbumId
}, null) %></li>
<% } %>
</ul>
</asp:Content>
W ramach artykułu przedstawię jeszcze dyncze zdjęcie. Kod tej strony przedstawio-
sposób tworzenia formularza przy pomocy ny jest na listingu.
HtmlHelper’ów, których zastosowanie mo- Jak widać na przedstawionym obok zrzu-
gliśmy już zauważyć na listingu kodu z pli- cie ekranu, wyświetlanie pojedynczych
ku Index.aspx. Poprzez wywoływanie metod zdjęć oraz dodanych komentarzy działa po-
na akcesorze Html, będącym instancją klasy prawnie.
HtmlHelper, mamy moż-
liwość generowania po-
szczególnych fragmentów
kodu strony takich jak np.
linki (zgodnie ze ścieżka-
mi zdefiniowanymi przez
nas wcześniej) czy też ele-
menty formularzy.
Formularz umożliwia-
jący dodawanie komen-
tarzy będzie wyświetla-
ny na stronie, na której
przedstawione jest poje-
Rysunek 8. Strona z pojedynczym zdjęciem i formularzem
umożliwiającym dodanie komentarza
04/2010
 Tworzenie galerii zdjęć przy pomocy ASP.NET MVC, cz. I

Podsumowanie
Zbliżamy się do końca pierwszego artyku- Listing 9. Kod z pliku View.aspx (Views/Photo/View.aspx)
łu poświęconego tematyce tworzenia ga-
lerii zdjęć przy pomocy ASP.NET MVC. <%@ Page Title="" Language="C#" MasterPageFile="~/Views/Shared/Site.Master" Inherit
Przedstawiłem w nim ogólne informacje na s="System.Web.Mvc.ViewPage<GaleriaZdjec.Models.Photo>" %>
temat tego frameworka, a także jego możli-
wości oraz opis czynności, jakie należy wy- <asp:Content ID="Content1" ContentPlaceHolderID="TitleContent"
konać w celu opracowania fragmentu pro- runat="server">Galeria zdjęć</asp:Content>
stej aplikacji internetowej przeznaczone-
go dla użytkownika. W artykule zawar- <asp:Content ID="Content2" ContentPlaceHolderID="MainContent" runat="server">
te zostały także listingi oraz zrzuty ekra- <h2>Zdjęcie<% if (!String.IsNullOrEmpty(Model.Title)) { Response.Write(": " +
nu wykonane podczas tworzenia aplikacji. Model.Title); } %></h2>
Niemniej jednak, w treści artykułu nie zo- <% if (!String.IsNullOrEmpty(Model.Description)) { Response.Write("<p>" +
stał przedstawiony cały kod, dlatego też za- Model.Description + "</p>"); } %>
chęcam do samodzielnego zapoznania się z <div style="text–align: center"><img src="<%=ResolveClientUrl("~/Uploads/" +
tą aplikacją na podstawie kodu źródłowe- Model.Url)%>" alt="Zdjęcie" style="border: 1px solid #000"
go dostępnego na dołączonej do magazy- /></div>
nu płycie.
Jak można zauważyć, tworzenie aplika- <h2>Komentarze</h2>
cji przy pomocy tej technologii jest przy- <% foreach (var comment in Model.Comments) { %>
jemne i dość szybkie. Możemy korzystać <div>
z wielu zaawansowanych możliwości do- <p style="font–size: 9px; margin–bottom: 0"><%=String.Format("{0} ({1}):",
stępnych na platformie .NET Framework. Server.HtmlEncode(comment.AuthorName), comment.AdditionDate.
Warto także wspomnieć o zaletach środo- ToString("dd.MM.yyyy HH:mm:ss"))%></p>
wiska programistycznego Microsoft Visual <p style="margin–top: 0"><%=Server.HtmlEncode(comment.Text)%></p>
Web Developer 2008 Express Edition, któ- </div>
re może znacznie uprościć pracę programi- <% } %>
sty, nie tylko poprzez automatyczne gene-
rowanie fragmentów kodu, lecz także dzię- <fieldset>
ki mechanizmowi umożliwiającemu pod- <% using (Html.BeginForm()) { %>
powiadanie składni. <table>
W tym artykule zawarta została jedynie <tr>
bardzo niewielka ilość informacji związa- <td>Nick: </td>
nych z tworzeniem aplikacji internetowych <td><%=Html.TextBox("authorName") %></td>
przy pomocy ASP.NET MVC. Mam jednak </tr>
nadzieję, że udało mi się zainteresować Czy- <tr>
telników tym frameworkiem. <td>Adres e–mail: </td>
Zachęcam do samodzielnego ekspery- <td><%=Html.TextBox("authorEmail") %></td>
mentowania i poszerzania wiedzy doty- </tr>
czącej zarówno języka C#, platformy .NET <tr>
Framework, jak i frameworków ASP.NET <td>Treść: </td>
czy też ASP.NET MVC, a także do prze- <td><%=Html.TextArea("text") %></td>
czytania następnej części artykułu, w ko- </tr>
lejnym numerze magazynu. Zostanie </table>
w niej opisane tworzenie panelu admini- <div style="text–align: center"><input type="submit" value="Wyślij
stracyjnego umożliwiającego zarządzanie komentarz" /></div>
galerią zdjęć. <% } %>
</fieldset>
</asp:Content>

MARCIN JAMRO
W Sieci Student III roku informatyki na Politechnice Rze-
Informacje na temat ASP.NET oraz ASP.NET MVC: szowskiej. Interesuje się tworzeniem aplikacji
przy wykorzystaniu możliwości platformy .NET
• http://www.asp.net/ Framework, szczególnie związanych z ASP.NET
• http://www.asp.net/mvc/ MVC. Posiada certy�kat "Microsoft Certi�ed Tech-
• http://weblogs.asp.net/scottgu/default.aspx
nology Specialist" (MCTS: .NET Framework 3.5,
• http://codeguru.pl/
ASP.NET Applications oraz MCTS: .NET Frame-
Środowisko programistyczne: work 3.5, Windows Forms Applications). Więcej
informacji znajduje się na stronie internetowej
• http://www.microsoft.com/exPress/ autora: http://jamro.biz.
Kontakt z autorem: marcin@jamro.biz

www.sdjournal.org 63
 Aplikacje biznesowe

Modelowanie
procesów biznesowych
Praktyczne wykorzystanie BPMN
Analiza i opis procesów biznesowych jest chlebem powszednim
analityka IT. Rezultaty prac, diagramy i opisy można przedstawiać
w dowolny zrozumiały sposób, jednak najlepszym podejściem jest
wykorzystanie w tym celu standardów, jak BPMN (Business Process
Modeling Notation), notacja zrozumiała dla większości odbiorców
prac analitycznych. W artykule przedstawiam najważniejsze pojęcia,
elementy i praktyczny przykład procesu biznesowego.
narzędzi, metodyk i notacji (takich jak
Dowiesz się: Powinieneś wiedzieć: przykładowo BPMN).
• Co to jest BPMN i do czego służy; • Co to jest proces biznesowy i jak istotny jest • Analiza i modelowanie – po przygoto-
• Jakie są elementy notacji i główne wzorce; dla firmy; waniu ogólnej definicji i opisu proce-
• Jak przedstawiać proces biznesowy na przy- • Jak używać oprogramowania wspomagają- su biznesowego jest wykonywana bar-
kładzie; cego projektowanie w BPMN. dziej szczegółowa analiza i uzupełnie-
• Jakie są korzyści ze stosowania tej notacji. nie o brakujące wcześniej elementy i za-
gadnienia istotne dla jego przebiegu, w
tym zestawu metryk KPI.
ność, zdolność do lepszego realizowania ce- • Symulacja – ten etap służy weryfikacji
lów i większej konkurencyjności firmy. Za- modelu procesu biznesowego, symula-
Poziom let jest wiele, pomimo wymaganego solidne- cji wykonania procesu i obliczenia me-
trudności go nakładu pracy na wdrożenie i utrzymy- tryk KPI – wszystkie te czynności po-
wanie takiego podejścia. zwalają zidentyfikować potencjalne
Ogólny cykl życia procesu biznesowego problemy, wąskie gardła, punkty pro-
przedstawiam na Rysunku 1, wykorzystując blemowe i ulepszyć proces biznesowy.

O
mawianie BPMN wypada roz-
począć od zagadnienia zarządza-
nia procesami biznesowymi, czyli
BPM. Jest to bardzo szerokie zagadnienie,
które pozwala organizacjom i firmom funk-
cjonować wydajnie na rynku i odpowiadać
na potrzeby klientów. W poniższym roz-
dziale nieco informacji na ten temat.
Zarządzanie procesami
biznesowymi – BPM
BPM (Business Process Management) jest po-
dejściem do zarządzania, którego głównym
celem jest dopasowanie organizacji do po-
trzeb klientów i obejmującym powiązane ze
sobą etapy czynności – identyfikację, anali-
zę, modelowanie, symulację, realizację, uru-
chomienie, monitorowanie i optymalizację
– będące jednocześnie głównymi elementa-
mi typowego cyklu życia procesów bizneso-
wych. Założeniem jest także ciągłe uspraw-
nianie procesów, co zapewnia ich aktual-
i prezentując przy okazji niektóre elementy
BPMN. Oczywiście spotykane są inne wizu-
alizacje procesu na bazie czterech lub pięciu
etapów, jednak wszystkie podejścia są do sie-
bie zbliżone i zakładają podobne sekwen-
cje czynności, pozwalające uzyskać te same
efekty i produkty.
Na rysunku widać wszystkie etapy cyklu
wraz z obiektami danych – produktami da-
nych faz.
Poszczególne etapy cyklu życia procesu
biznesowego obejmują grupy działań w skró-
cie przedstawiające się jak poniżej:
• Identyfikacja – na tym etapie jest prze-
prowadzane rozpoznanie nowego lub
istniejącego procesu biznesowego i je-
go funkcjonalności w ogólnym zakresie
(kolejności zdarzeń, zależności pomię-
dzy nimi, właścicieli zdarzeń oraz gene-
rowanych i przekazywanych informa-
cji) i dokumentacja procesu z użyciem
• Realizacja – po zamodelowaniu i okre-
śleniu metryk procesu może nastą-
pić jego praktyczna realizacja polegają-
ca na odniesieniu poszczególnych jego
elementów do wspierających rozwiązań
technicznych (systemów, usług) – naj-
lepiej przy wykorzystaniu architektury
zorientowanej na usługi (Service Orien-
ted Architecture – SOA).
• Uruchomienie – gotowy już proces biz-
nesowy wraz ze wspierającymi rozwią-
zaniami technicznymi może być uru-
chomiony i przekazany końcowym
użytkownikom – ten etap obejmu-
je czynności, które dostarczą funkcjo-
nujący proces biznesowy na bazie roz-
wiązań technicznych przygotowanych
wcześniej.
• Monitorowanie i optymalizacja – działa-
jący i wykorzystywany proces bizneso-
wy nie jest doskonały – z pewnością w
trakcie użytkowania wychodzą na jaw

64 04/2010
 Modelowanie procesów biznesowych z BPMN

problemy, wąskie gardła i propozycje • top-down (od ogółu do szczegółu) – dzie lepiej odpowiadał potrzebom biz-
zmian, których nie dało się przewidzieć specyfikacja procesu biznesowego roz- nesowym.
wcześniej – takie zagadnienia mogą być poczyna się od rozpoznania ogólnych • Inside-out (rozprzestrzenianie) – pew-
wychwycone w trakcie stałej obserwacji elementów, a następnie jest on w coraz nym kompromisem jest to podejście,
procesu i weryfikacji metryk KPI. Na większych detalach i na coraz niższym polegające na skupieniu się na głównych
bazie zauważonych nieprawidłowości poziomie definiowany. Zaletą tego po- procesach, określeniu ich w pierw-
mogą zostać podjęte działania napraw- dejścia jest skoncentrowanie na potrze- szej kolejności i na bazie tej podstawo-
cze i optymalizujące – przykładowo bach biznesowych i podporządkowanie wej struktury obudowywanie kolejny-
może być to zarówno zmiana założeń i rozwiązań szczegółowych, jednak wy- mi wspierającymi elementami, podpro-
metryk procesu, jak i też jego przepro- maga to dużej wiedzy i przy złożonych cesami i zadaniami. Problemem może
jektowanie. W razie potrzeby zmian procesach drobne błędy popełnione na być najważniejsza kwestia – określenie,
rozpoczyna się kolejny cykl życia pro- poziomie ogólnym mogą wygenerować które procesy i podprocesy są najważ-
cesu biznesowego i wszelkie modyfika- duże problemy przy szczegółowym opi- niejsze – w przypadku błędu może się
cje są wprowadzane, przechodząc przez sywaniu struktury procesu. okazać, że model procesu biznesowego
wszystkie jego fazy. • bottom-up (od szczegółu do ogółu) – musi być zmieniony lub wykonany od
to podejście jest przeciwieństwem po- nowa, jeżeli projekt będzie zmierzał w
Być może zastanawiacie się, dlaczego do przedniego i polega na rozpoczęciu spe- złym kierunku.
zrealizowania obsługi procesu biznesowe- cyfikacji elementów procesu i podpro- • Mixed (mieszana) – tu stosuje się
go wymagane jest złożone i metodyczne cesów, które są łączone i finalnie tworzą wszystkie wymienione powyżej strate-
podejście – przecież można wszystko zro- całościowy proces biznesowy. Dzięki gie tak, aby osiągnąć jak najlepsze rezul-
bić szybciej, bez dzielenia na fazy, unika- temu możliwe jest dokładne zaprojek- taty i optymalne modelowanie procesu
jąc tego czasem dużego nakładu pracy, a towanie systemu z naciskiem na szcze- biznesowego, a przy tym minimalizację
uzyskać można to samo. Częściowo jest to gółowe zadania, podprocesy i produk- wpływu wad osobnego stosowania stra-
prawda – można podejść do zagadnienia ty, ale istnieje pewne ryzyko, że spe- tegii omówionych powyżej.
bardziej konkretnie, jednak często warto cyfikacja będzie zbyt szczegółowa, za-
poświęcić nieco czasu i zasobów, aby pro- brnie w zbyt duże detale i skomplikuje Niezależnie od wybranej strategii, analiza i
ces biznesowy był dobrze rozpoznany, za- proces biznesowy, który przy podejściu modelowanie procesu biznesowego powin-
projektowany i uruchomiony. Trudno bę- odwrotnym omówionym wcześniej bę- na uwzględnić wszelkie zagadnienia, któ-
dzie uzyskać maksymalną korzyść bez roz-
ważenia wszystkich zagadnień, problemów
i przetestowania różnych scenariuszy alter-
natywnych.
Najbardziej istotnym elementem zarzą-
dzania procesami biznesowymi jest ich do-
bre i wyczerpujące przeanalizowanie i za-
modelowanie. Inne będzie potraktowanie
nowego procesu, a inne kryteria są waż-
ne przy optymalizacji czy zmianach proce-
sów działających. Samo modelowanie i roz-
poznanie procesów powinno też angażować
jak największą liczbę osób i ról (przykłado-
wo: analityk, ekspert, właściciel procesu biz-
nesowego), na które proces ma wpływ lub
są one bezpośrenio w niego zaangażowane.
Uwzględnianie potrzeb, możliwości i ogra-
niczeń wszystkich stron pozwoli na zapro-
jektowanie i uruchomienie procesu bizne-
sowego odpowiadającego potrzebom, wpa-
sowanego w warunki firmy i optymalnego
w działaniu. Zignorowanie potrzeb jednej Rysunek 1. Typowy cykl życia procesu biznesowego
ze stron może prowadzić do procesu, który
będzie niewygodny lub nawet trudny w uży-
ciu, a problemy i ograniczenia mogą być na
tyle dotkliwe, że po pewnym czasie zostanie
wycofany z użycia i zastąpiony innym roz-
wiązaniem lepiej dopasowanym, co nieste-
ty, jak się łatwo domyślić, wygeneruje kosz-
ty, zmarnowany zostanie cenny czas, a w naj-
gorszym przypadku uniemożliwi rozwój fir-
my czy bieżące wsparcie działalności.
W tym miejscu warto wspomnieć o strate-
giach modelowania procesów biznesowych.
Można wyróżnić cztery podstawowe: Rysunek 2. Przykład procesu obsługi klienta

www.sdjournal.org 65
 Aplikacje biznesowe
re mogą mieć wpływ na jego kształt. Przy-
kładowo:
• potrzeby biznesowe, klientów i osób
oraz ról powiązanych z procesem;
• struktura organizacyjna;
• powiązania z innymi procesami;
• wymagane wsparcie techniczne;
• produkty i dokumenty będące wyni-
kiem procesu i ich ścieżka w procesie;
• role użytkowników, powiązania mię-
dzy nimi i zakresy odpowiedzialności.
Powyżej zamieszczam tylko przykłado-
we zagadnienia, jako że dla różnych proce-
sów inna może być lista. Za każdym razem
jednak trzeba się zastanowić, jakie kwestie
mogą mieć wpływ na kształt procesu i na
co sam proces będzie oddziaływał. Bez do-
brego zrozumienia otoczenia procesu trud-
ne lub niemożliwe będzie jego odpowiednie
zamodelowanie.
Jako dobry początek można wykorzystać
poniższą listę przedstawiającą podstawowe
informacje ważne dla zdefiniowania proce-
su biznesowego:
• cel procesu – krótko, acz treściwie
określający, co chcemy uzyskać w pro-
Rysunek 3. Przykład prywatnego (wewnętrznego) procesu biznesowego
Rysunek 4. Przykład procesu abstrakcyjnego (publicznego)
Rysunek 5. Przykład procesu współpracy (globalnego)
66
cesie i jakie mają być jego wymierne re-
zultaty;
• opis procesu – bardziej obszerny opis pro-
cesu, jego przebiegu, podprocesów i wszel-
kich innych kluczowych elementów;
• dane wejściowe – informacja o tym, jakie
dokumenty i produkty proces powinien
otrzymać, aby poprawnie wykonać posta-
wione zadanie i w których miejscach pro-
cesu powinny być wprowadzone;
• produkty wyjściowe – informacja o do-
kumentach i produktach, które zosta-
ną wygenerowane w trakcie działania
procesu wraz z określeniem miejsca ich
wygenerowania;
• zdarzenia – informacja o sytuacjach, w
których następuje przejście do następ-
nej czynności, zakończenie lub prze-
rwanie procesu;
• wynik – co jest efektem działania procesu;
• uczestnicy – jakie role lub osoby biorą
w procesie udział i jakie mają odpowie-
dzialności;
• powiązania z innymi procesami – in-
formacja o procesach korzystających z
wyników działania danego procesu lub
dostarczających dane wejściowe;
• reguły biznesowe będące częścią proce-
su i mające na niego wpływ.
Zdefniowanie wszystkich powyższych za-
gadnień z pewnością ułatwi stworzenie do-
brego modelu procesu biznesowego i będzie
dobrą podstawą do dalszych prac z użyciem
wybranej notacji, przykładowo BPMN, do
której wprowadzam w dalszej części arty-
kułu poniżej.
Wprowadzenie do BPMN
BPMN (Business Process Modeling Notation)
jest opracowanym przez Business Process Ma-
nagement Initiative (BPMI) sposobem gra-
ficznego przedstawiania procesów w trak-
cie ich modelowania, zgodnym z podejściem
SOA (Service Oriented Architecture). Elemen-
ty i zasady używania wszystkich elementów
graficznych są na tyle przejrzyste i nieskom-
plikowane w tworzeniu diagramów i ich ro-
zumieniu, że zarówno specjaliści technicz-
ni, jak i przedstawiciele biznesu mogą dzię-
ki wykorzystaniu tej notacji znaleźć wspól-
ny język i zrozumieć się wzajemnie. Jest to
bardzo cenna właściwość, a niezwykle waż-
ne jest zrozumienie potrzeb biznesu przez
specjalistów, a ogólnych zawiłości i zagad-
nień konstrukcyjnych przez przedstawicie-
li biznesu. Dzięki temu można wypracować
model procesu możliwy do realizacji w kon-
kretnych specyficznych warunkach infra-
struktury, a jednocześnie wspierający dzia-
łalność organizacji i zaspokajający oczekiwa-
nia wszystkich zainteresowanych stron.
Bardzo ważną cechą BPMN jest zgodność
z innymi standardami wykorzystywanymi
w architekturach zorientowanych na usługi
(SOA) – językami XML używanych w wy-
konywaniu procesów biznesowych, przykła-
dowo BPEL4WS (Business Process Execution
Language for Web Services), który może być
w prosty sposób wygenerowany z gotowych
modeli BPMN.
Rysunek 6. Rodzaje zdarzeń
04/2010
 Modelowanie procesów biznesowych z BPMN

Przykładowy proces
Jako wstęp do elementów BPMN, na Rysun-
ku 2 przedstawiam niewielki przykładowy
proces, który obejmuje ogólny proces ob-
sługi klienta sieci komórkowej. Oczywiście
w rzeczywistości jest on dużo bardziej roz-
budowany, tu tylko prezentuję jego wyci-
nek, aby zobrazować, jak może wyglądać ta-
ki proces. Więcej przykładów procesów znaj-
dziecie w literaturze, do której linki znaj-
dziecie poniżej. W dalszej części artykułu
omawiam wszystkie elementy przedstawio-
ne na tym przykładzie i pozostałą większość
tu niewykorzystanych symboli.
Typy procesów biznesowych
BPMN został zaprojektowany w taki sposób,
aby umożliwić budowanie modeli wszelkich
procesów biznesowych spotykanych w orga-
nizacjach i firmach w standardowy, ustruk-
turalizowany sposób. Wyróżnić można trzy
podstawowe typy procesów biznesowych,
które można w łatwy sposób zamodelować
w tej notacji:
• Prywatne (wewnętrzne) procesy bizne-
sowe;
• Procesy abstrakcyjne (publiczne);
• Procesy współpracy (globalne).
Prywatne (wewnętrzne) procesy biznesowe
są, jak sama nazwa wskazuje, wewnątrz kon-
kretnej organizacji. Jeżeli diagramy BPMN
wykorzystują miejsca realizacji przebiegu –
„tory wodne” (swimlane – omówione w dal-
szej części artykułu), to cały proces jest za-
warty w granicach jednego toru i nie może
poza jego obręb wykraczać. Rysunek 3 przed-
stawia przykład takiego rodzaju procesu.
Kolejnym rodzajem procesu jest abstrakcyj-
na (publiczna) odmiana. W tym przypadku
przedstawiane są wszystkie interakcje pomię-
dzy procesem prywatnym (wewnętrznym),
a innymi procesami lub uczestnikami (użyt-
kownikami). W odróżnieniu od poprzednie-
go rodzaju procesu, nie są ujmowane w mo-
delu wewnętrzne czynności zachodzące w ra-
mach procesu, ale tylko i wyłącznie elementy
biorące udział w komunikacji ze światem ze-
wnętrznym dla procesu. Podobnie jak w po-
przednim przypadku, procesy publiczne są
także zawarte w ramach jednego toru.
Rysunek 4 przedstawia przykład takie-
go procesu.
Ostatnim rodzajem są procesy współpra-
cy (globalne) obrazujące interakcje pomiędzy
dwoma (lub więcej) procesami abstrakcyjny-
mi komunikującymi się ze sobą. To podejście
skupia się na przedstawieniu punktów styku
łączących uczestników. Podobnie jak w przy-
padku procesów publicznych, na takich dia-
gramach niewiele jest szczegółów czynno-
ści wewnątrz procesów, które nie są istotne
z punktu widzenia połączeń pomiędzy nimi.
Przykład takiego procesu na Rysunku 5.
Elementy BPMN
Notacja BPMN składa się z zestawu elemen-
tów graficznych umożliwiających zamodelo-
wanie dowolnego procesu biznesowego. Ze-
staw można podzielić na cztery następujące
podstawowe kategorie:
• Obiekty przebiegu (flow objects) – głów-
ne elementy określające zachowanie
procesu biznesowego;
• Obiekty łączące (connecting objects) –
umożliwiają przedstawienie połączeń
obiektów między sobą z innymi infor-
macjami;
• Miejsca realizacji przebiegu – pule lub
„tory wodne” (swimlanes) – są wykorzy-
stywane do przedstawienia uczestni-
ków procesu biznesowego;
• Artefakty (artifacts) – nie są częścią
przebiegu procesu, a dostarczają infor-
macji uzupełniających.
Wszystkie powyższe kategorie elementów
omawiam w detalach w poniższej części ar-
tykułu.
Grupa obiektów przebiegu, pierwsza na po-
wyższej liście, jest jednocześnie, jak wspomnia-
łem wyżej, głównym elementem umożliwiają-
cym przedstawienie zachowania danego pro-
cesu biznesowego, a w jej skład wchodzą:
• Zdarzenia (events) – przedstawiające sy-
tuacje występujące w danym miejscu
procesu biznesowego (wszystkie rodzaje
zdarzeń przedstawiam na Rysunku 6);
• Czynności (activities) – reprezentują-
ce zadania wykonywane w danej orga-
nizacji jako zadania, procesy lub pod-
procesy (przedstawione na Rysunku 7)
– mogą być także opatrzone specjalny-
mi atrybutami w dowolnej ich kombi-
nacji (możliwe atrybuty przedstawiam
na Rysunku 8);

BPMN kontra UML

Wielu specjalistów wykorzystuje BPMN do modelowania procesów biznesowych, jednak
jest też wiele osób, które w tym celu wykorzystują UML (Unified Modeling Language). Przy
pomocy obu z nich można zrealizować główny cel, czyli wykonanie modelu procesu biz-
nesowego, ale wybór konkretnego narzędzia należy do was. Warto w tym miejscu wspo-
mnieć o różnicach pomiędzy tymi narzędziami jako swego rodzaju sugestii:

• UML jest językiem zaprojektowanym do obiektowo zorientowanego modelowania

samych aplikacji i ich konstrukcji technicznej, a nie procesów. Dlatego też jego ele- Rysunek 7. Elementy przedstawiające czynności
menty są bardziej złożone, jest ich więcej i nie zawsze będą poprawnie rozumiane w BPMN
przez przedstawicieli biznesu,
• Głównym zadaniem BPMN jest procesowo zorientowane modelowanie systemów,
a zestaw elementów i zasady budowania modeli będą z reguły rozumiane przez nie-
techniczne osoby. Nie posiadając wiedzy na temat konkretnych elementówm, można
nawet intuicyjnie zrozumieć, jak działa proces.
• BPMN skupia się na procesach biznesowych i ich wsparciu przez informatyczne roz-
wiązania, nie dociekając, jak one są zbudowane (a z reguły zawierają elementy za-
projektowane z wykorzystaniem UML) i pozostawiając architektury systemów innym
notacjom i językom opisu, takim jak właśnie UML,

BPMN i UML są idealną kombinacją wzajemnie uzupełniających się narzędzi budowania mo-
deli i projektów. Jeżeli ktoś jest zdecydowany, może użyć tylko UML w obu celach, jednak
najbardziej optymalne jest zastosowanie specjalistyczne każdego z nich, a zbudowane mo-
dele będą rozumiane przez konkretnych odbiorców i pomogą zbudować optymalny proces
biznesowy wspierany przez rozwiązania techniczne zbudowane w zgodzie ze standardami.
Rysunek 8. Specjalne atrybuty czynności

www.sdjournal.org 67
 Aplikacje biznesowe

• Bramki (gateways) – używane do roz- • Uczestnicy, Pule – baseny (pools) – re-

dzielenia lub połączenia wielu niezależ- prezentują uczestników procesu;
nych przebiegów procesu (ich rodzaje • Tory (lanes) – zawierające się w danej
przedstawione są na Rysunku 9). puli i używane do grupowania zdarzeń.

Nie jest możliwe przedstawienie przebiegu Powyższe elementy prezentuję w przykła-

procesu biznesowego powyższymi elemen-
tami bez zastosowania połączeń obrazują-
cych relacje pomiędzy obiektami lub z in-
nymi informacjami i danymi, czyli obiek-
tów łączących, drugich na liście powyżej, a
obejmujących:
• Przebieg sekwencji (sequence flow) –
określa kolejność wykonania obiektów
przepływu;
• Przebieg komunikatu (message flow) –
prezentuje przebieg komunikatów po-
między dwoma uczestnikami;
• Połączenie (association) – jest wykorzy-
stywane do prezentowania powiązania
informacji z obiektami przebiegu.
Na Rysunku 10 przedstawiam powyższe
typy połączeń, w tym trzy rodzaje przebie-
gu sekwencji (normalny, warunkowy, do-
myślny).
Wszystkie powyższe elementy po ich
wspólnym zastosowaniu umożliwiają zbudo-
wanie modelu pojedynczego procesu bizneso-
wego, a dla pełnego modelowania konieczne
często jest zastosowanie elementów grupują-
cych procesy i pozwalające w bardziej czytel-
ny i zrozumiały sposób przedstawić przebiegi
procesów. Do elementów tych należą miejsca
realizacji przebiegu obejmujące:
Rysunek 9. Rodzaje bramek
Rysunek 10. Typy obiektów łączących
dowym procesie na Rysunku 13.
Ostatnią grupą elementów są artefakty
(zaprezentowane na Rysunku 14), czyli:
• Obiekty danych (Data objects) – infor-
macje o dokumentach wejściowych i
wyjściowych
• Grupy (Groups) – grupowanie elemen-
tów procesu;
• Adnotacje (Annotations) – dodatkowe
informacje.
W poniższej części artykułu postaram się
bardziej szczegółowo przedstawić wszyst-
kie elementy BPMN, ale z uwagi na obję-
tość artykułu nie jestem w stanie zrobić te-
go w dogłębny sposób. Zapraszam do zapo-
znania się z dodatkowymi materiałami wy-
mienionymi w ramce „W sieci” – tam znaj-
dziecie wszystko, co potrzeba, aby dokład-
nie poznać notację BPMN.
Zdarzenia
Jak już wspomniałem wcześniej, te elemen-
ty umożliwiają wizualizację zachowania
procesów, pokazanie, co się wewnątrz nich
dzieje, w jakich momentach, jakie są czyn-
niki wyzwalające wystąpienie zdarzeń i ja-
ki jest skutek ich wystąpienia.
Zdarzenia można podzielić na trzy grupy:
• Początkowe – proces
rozpoczyna się w momencie
ich wystąpienia;
• Pośrednie – wykorzy-
stywane na dwa sposoby –
w przebiegu normalnym do
chwytania i wyzwalania zda-
rzeń pośrednich (gdy proces
jest kontynuowany po wy-
stąpieniu zdarzenia) oraz
w przebiegu wyjątkowym
(przykładowo w momencie
wystąpienia błędu);
• Końcowe – zachodzące
na zakończenie procesu.
Rysunek 6 przedstawia
wszystkie możliwe rodzaje
zdarzeń z ich podziałem na
powyższe grupy oraz pre-
zentuje, które z nich mogą
występować w roli chwyta-
jącej lub wyzwalającej i jakie
symbole są wtedy używane.
Poniżej omawiam poszcze-
gólne rodzaje zdarzeń:
Rysunek 11. Reguły przebiegu sekwencji
Rysunek 12. Reguły przebiegu komunikatów
• Ogólne (General) – zdarzenie począt-
kowe prezentuje miejsce rozpoczęcia
konkretnego procesu, zdarzenie po-
średnie występuje pomiędzy zdarze-
niem początkowym i końcowym, zda-
rzenie końcowe prezentuje moment za-
kończenia procesu.
• Komunikatu (Message) – komunikat
pochodzący od uczestnika procesu wy-
zwala zdarzenie, powodując rozpoczę-
cie, kontynuację lub zakończenie proce-
su w sytuacji oczekiwania na dany ko-
munikat. Może zmieniać też przebieg
procesu w razie wystąpienia wyjątku.
Komunikat końcowy jest generowany
na zakończenie procesu.
• Czasu (Timer) – umożliwia zdefiniowa-
nie znaczników czasu zaczynających
lub kontynuujących proces, może być
też używany do sterowania opóźnienia-
mi w procesie.
• Warunkowe (Conditional) – to zdarze-
nie jest wyzwalane, gdy spełniony jest
dany warunek, a może być wykorzysty-
wane do obsługi wyjątków i sterowania
kontrolowanym zakończeniem procesu.
• Sygnału (Signal) – prezentuje sygnały
pochodzące od innych procesów wy-
zwalające rozpoczęcie danego procesu,
lub generowany w tym momencie sy-
gnał analogicznie wpływający na inne
procesy.

68 04/2010

• Błędu (Error) – używany jest do prezen-
tacji generowania i obsługiwania wyjąt-
ków lub błędów występujących w trak-
cie procesu.
• Anulowania (Cancel) – jest wykorzy-
stywany w podprocesie będącym trans-
akcją (podprocesem wspartym specjal-
nym protokołem zapewniającym zgod-
ność wszystkich uczestników, że proces
musi być albo zakończony, albo anulo-
wany – bez innych możliwości).
• Kompensacji (Compensation) – wykorzy-
stywany do równoważenia efektu zda-
rzenia innymi czynnościami (przykłado-
wo anulowaniem obciążenia konta).
• Zakończenia (Terminate) – przedstawia-
jące miejsce natychmiastowego zakoń-
czenia procesu bez możliwości kom-
pensacji czy obsługi wyjątków.
• Łącznik (Link) – umożliwia połączenie
końca procesu (rezultatu) z początkiem
innego procesu (wyzwalania).
• Zbiorcze (Multiple) – przedstawia kilka
możliwości przepływu i uruchomienia
procesu, z których tylko jedna jest wy-
magana, a inne opcjonalne.
Czynności
Są to działania realizowane przez firmę lub
organizację – mogą być pojedynczymi zada-
niami, całymi procesami lub podprocesami.
Zadania są wykorzystywane do przedstawia-
nia najmniejszych elementów działalności, a
procesy obejmują większe przebiegi prac.
Rysunek 7 przedstawia podstawowe ele-
menty BPMN używane w modelowaniu
czynności. Są to:
• Zadanie (Task) – najmniejsza czynność
w procesie używana, jeżeli nie da się
lub nie jest celowe rozbicie tej czynno-
ści na mniejsze elementy.
• Transakcja (Transaction) – proces z
możliwością jego zakończenia lub anu-
Rysunek 13. Przykładowe wykorzystanie pul i torów
www.sdjournal.org
Modelowanie procesów biznesowych z BPMN
lowania wsparty specjalnym protoko-
łem zapewniającym zgodność uczestni-
ków co do przebiegu transakcji.
• Podproces (Subprocess) – wydzielona
część procesu, może być przedstawio-
na jako zwinięta (ukrywając wewnętrz-
ny przebieg – przydatna opcja umożli-
wiająca skupienie się na ogólnym prze-
pływie procesów) lub rozwinięta poka-
zująca pełną zawartość podprocesu.
Powyższy atrybut (znacznik) podprocesu zwi-
niętego w postaci plusa na dole elementu jest
jednym z pięciu określonych w BPMN i może
być łączony z czterema pozostałymi w dowol-
ny sposób. Jedyny wyjątek to brak zastosowa-
nia połączenia pętli i wieloinstancyjności.
Rysunek 8 przedstawia te znaczniki, a po-
niżej zamieszczam ich listę z krótkim wyja-
śnieniem zastosowania:
• Pętla (Looping) – zadanie lub podproces
jest powtarzany w pętli;
• Ad-hoc – czynności znajdujące się we-
wnątrz procesu nie są realizowane w
określonym porządku i nie mogą zostać
połączone w przebieg na etapie projek-
towania;
• Wieloinstancyjność (Multiple instances)
– zostanie utworzone wiele instancji
zadania lub podprocesu;
• Kompensacja (Compensation) – zadanie
lub proces ma rolę kompensacji i ozna-
cza się nim element wywoływany w
zdarzeniu kompensacji.
Bramki
Kolejną grupą elementów są Bramki (gate-
ways) używane w kontrolowaniu przepływu
procesu, jego rozgałęzień i łączeń. Rodzaje
bramek przedstawiam na Rysunku 9, a po-
niżej zamieszczam krótkie omówienie każ-
dego z nich z odpowiadającymi funkcjami
logicznymi w nawiasach:
• Wykluczająca sterowana danymi (Da-
ta-based exclusive gateway – XOR) – ta
bramka, podobnie jak poniższa stero-
wana zdarzeniami, ogranicza przebieg
do jednej z opcji wybieranej w trakcie
działania procesu, a w tym przypadku
decyzja jest podejmowana na podsta-
wie wyrażeń warunkowych. Jest to do-
myślny rodzaj bramki przy wybraniu
symbolu bez żadnego znacznika we-
wnątrz, a oba pokazane na Rysunku 8
symbole są możliwe do zastosowania w
tym przypadku.
• Wykluczająca sterowana zdarzeniami
(Event-based exclusive gateway – XOR)
– ta bramka zakłada wybranie jednej
z opcji, ale, w przeciwieństwie do po-
przedniczki, decyzja jest podejmowa-
na na podstawie wystąpienia zdarzenia
(przykładowo otrzymania wiadomości).
• Niewykluczająca (Inclusive gateway –
OR) – w tym przypadku możliwe jest
wybranie żadnej lub wszystkich opcji.
• Złożona (Complex gateway) – ta bram-
ka umożliwia sterowanie przebiegiem
procesu przy użyciu złożonych warun-
ków i może być wykorzystywana do łą-
czenia funkcji kilku innych podstawo-
wych bramek.
• Równoległa (Parallel gateway – AND)
– są używane do synchronizacji wielu
przebiegów, zarówno wchodzących, jak
i wychodzących.
Obiekty łączące
Ta grupa elementów jest wykorzystywana
do przedstawiania połączeń obiektów prze-
biegu (zdarzeń, czynności i bramek) ze sobą
i z innymi informacjami. Jak wspomniałem
wcześniej, na Rysunku 10 przedstawione są
trzy podstawowe typy obiektów:
• Przebieg sekwencji (sequence flow);
• Przebieg komunikatu (message flow);
• Połączenie (association).
Poniżej omawiam wszystkie pokazane na
rysunku rodzaje obiektów łączących:
• Normalny przebieg sekwencji (Normal
sequence flow) – wykorzystywany jest
Rysunek 14. Rodzaje artefaktów
69
 Aplikacje biznesowe
do przedstawienia kolejności realizowa-
nia czynności.
• Warunkowy przebieg sekwencji (Con-
ditional sequence flow) – przebieg jest
uzależniony od wyrażeń warunkowych
sprawdzanych w trakcie działania pro-
cesu i na tej podstawie jest podejmowa-
na decyzja o użyciu przebiegu.
• Domyślny przebieg sekwencji (Default
sequence flow) – jest wykorzystywa-
ny dla decyzji wykluczających sterowa-
nych danymi (XOR) lub decyzji niewy-
kluczających i określa przebieg wyko-
rzystywany, jeżeli wszystkie wychodzą-
ce alternatywy nie mogą być użyte.
• Przebieg komunikatu (Message flow) –
prezentuje przebieg komunikatów po-
między dwoma uczestnikami, którzy
mogą być przedstawieni jako osobne
pule.
• Połączenie (Association) – może być
przedstawione w wersji skierowanej,
jak i bez tego znacznika i prezentuje po-
wiązanie obiektów przebiegu z dodat-
kowymi informacjami uzupełniającymi
model.
Rysunek 15. Wzorzec procesu - sekwencja
Rysunek 16. Wzorzec procesu – rozgałęzienie równoległe – wychodzące
przebiegi sekwencji
Rysunek 17. Wzorzec procesu - rozgałęzienie równoległe – bramka
równoległa
70
Dwa kolejne rysunki przedstawiają dozwolo-
ne połączenia pomiędzy obiektami przebie-
gu z użyciem dwóch głównych obiektów łą-
czących – przebiegu sekwencji (Rysunek 11)
i przebiegu komunikatu (Rysunek 12). Ele-
ment w odpowiednim miejscu tabeli wska-
zuje, że połączenie jest możliwe, brak ele-
mentu na przecięciu dwóch obiektów prze-
biegu zabrania używać danego przebiegu.
Miejsca realizacji przebiegu
Elementy z tej grupy (pule – pools i tory
– lanes) pomagają w modelowaniu i orga-
nizacji procesów biznesowych i wyznacza-
niu uczestników, osobnych procesów lub
grup procesów.
Rysunek 13 przedstawia te elementy, po-
kazując jednocześnie przykładowy proces
zrealizowany z wykorzystaniem obu ele-
mentów. Przy wykorzystaniu puli i torów
obowiązuje kilka zasad:
• Pula musi zawierać najwyżej 1 proces
biznesowy;
• Pula może zawierać 1 lub więcej torów,
może jednak w ogóle ich nie mieć;
Rysunek 18. Wzorzec procesu - rozgałęzienie równoległe – rozwinięty
podproces
Rysunek 19. Wzorzec procesu – synchronizacja
– bramka równoległa
• Przebiegi sekwencji są niedozwolone
pomiędzy pulami;
• Przebiegi komunikatów są niedozwolo-
ne pomiędzy torami w puli;
• Każdy proces zawarty w torze lub puli
musi w tym miejscu mieć swój począ-
tek, koniec i być pulą lub torem ograni-
czony.
Artefakty
Ostatnią grupą elementów BPMN są arte-
fakty, nie związane bezpośrednio z przebie-
gami sekwencji i komunikatów, a umożli-
wiające przedstawianie dodatkowych infor-
macji w modelach procesów biznesowych.
Przedstawione są na Rysunku 14 i omówio-
ne poniżej:
• Obiekt danych (Data object) – zawiera-
jący informację o dokumentach (pro-
duktach) wejściowych i wyjściowych
niezbędnych dla przebiegu procesu.
• Grupa (Group)– wykorzystywana do
przedstawiania podobnych lub powią-
zanych elementów procesu.
• Adnotacja (Annotation) – umożliwiają-
ca opisanie diagramów dodatkowymi
informacjami.
Wzorce procesów
Podobnie jak w innych dziedzinach projek-
towania rozwiązań, w trakcie modelowania
procesu biznesowego, oprócz znajomości po-
szczególnych elementów BPMN i zasad ich
04/2010

stosowania, warto znać podstawowe wzor-
ce stosowane w procesach, aby tworzyć mo-
dele optymalne i oparte na dobrych prakty-
kach i wytycznych twórców notacji. Takie po-
dejście ułatwia zrozumienie projektów w ze-
spole i z udziałem odbiorców prac, eliminuje
większość nieporozumień, a dzięki typowym
konstrukcjom umożliwia ponowne wykorzy-
stanie rezultatów w innych projektach, a na-
wet budowanie bibliotek procesów i efektyw-
ne dzielenie się wiedzą.
Poniżej przedstawiam wybrane wzorce
spośród wielu dostępnych przykładów i mo-
deli, a jeśli chcecie zapoznać się z większą
ich ilością, zapraszam do lektury innych ma-
teriałów, gdzie znajdziecie ich więcej, wraz
ze szczegółowymi omówieniami ich funk-
cji i przebiegu. W tak krótkim artykule nie
sposób wymienić i opisać wszystkich wzor-
ców, a poszukiwanie w innych opracowa-
niach wzbogaci z pewnością Waszą wiedzę
na temat BPMN.
Sekwencja (Sequence)
Pierwszy z wzorców przedstawiony jest na Ry-
sunku 15 i jest chyba najczęściej stosowanym
i najprostszym. Na pewno wiele razy widzieli-
ście podobne konstrukcje na diagramach.
Definiuje on serię zadań, które są wykony-
wane jedno po drugim, kolejne zadanie jest
realizowane po zakończeniu poprzedniego.
Zadania połączone są ze sobą kolejno przebie-
gami sekwencji.
Ten wzorzec pomaga w wizualizacji pro-
stych procesów, które nie mają rozgałęzień,
lub bardziej złożonych przebiegów na więk-
szym poziomie ogólności.
Rysunek 20. Wzorzec procesu – synchronizacja – rozwinięty podproces
Rysunek 21. Wzorzec procesu – wybór wykluczający
www.sdjournal.org
Modelowanie procesów biznesowych z BPMN
Rysunek 22. Wzorzec procesu – proste łączenie – bramka wykluczająca
Rozgałęzienie równoległe (Parallel Split) • Z użyciem rozwiniętego podprocesu
W tym wzorcu ścieżka rozdziela się na dwie (Rysunek 20).
lub więcej równolegle realizowanych ście-
żek, niezależnych od siebie. Ten wzorzec jest przydatny w procesach
wymagających zakończenia wszystkich
• Wykorzystanie kilku wychodzących ścieżek istotnych dla danego procesu i je-
przebiegów sekwencji z obiektu prze- go kontynuacji już w jednej ścieżce. Przy-
pływu (Rysunek 16); kładem przedstawionym na ilustracji jest
• Użycie bramki równoległej do rozdzia- wysyłka towaru uzależniona od obciążenia
łu przebiegu sekwencji na kilka osob- konta i przygotowania wysyłki - bez zakoń-
nych (Rysunek 17); czenia obu z tych ścieżek proces nie może
• Użycie rozwiniętego podprocesu obej- dalej przebiegać.
mującego czynności wykonywane rów-
nolegle (Rysunek 18) Wybór wykluczający (Exclusive choice)
W tym wzorcu przebieg rozdziela się na
Wzorzec ma zastosowanie w procesach dwie lub więcej niezależnych ścieżek, z któ-
rozdzielających się na kilka wątków, które rych tylko jedna może być wybrana do kon-
przebiegają rozdzielnie i mogą zawierać zu- tynuacji przebiegu. Dalsze zadania są reali-
pełnie inne zadania i kończyć się w zupeł- zowane z wybranej ścieżki, a druga zostaje
nie innych miejscach. Uzupełnieniem mo- porzucona i nie bierze udziału w procesie.
że być kolejny omawiany wzorzec synchro- Wzorzec jest odpowiednikiem funkcji lo-
nizacji, który może połączyć takie równole- gicznej OR. W tym przypadku wykorzystuje
gle przebiegające ścieżki. się bramkę wykluczającą. Wzorzec prezen-
tuję na Rysunku 21.
Synchronizacja Wybór wykluczający jest niezwykle przy-
(Synchronization) datny przy procesach zależnych od dokony-
Wzorzec synchroni- wanych wyborów, lub rozmaitych warun-
zacji umożliwia łącze- ków. Pozwala tworzyć duże modele z wielo-
nie ścieżek równole- ma niezależnymi procesami i ścieżkami i zbu-
głych, które przebie- dowanie funkcjonalnych modeli..
gały wcześniej nieza-
leżnie od siebie lub po- Proste łączenie (Simple merge)
wstały w wyniku za- Ten wzorzec służy połączeniu dwóch lub
stosowania poprzed- więcej alternatywnych ścieżek w jedną kon-
niego wzorca – rozga- tynuującą przebieg. Możliwe są dwa sposo-
łęzienia równoległego. by jego przedstawienia, z bramką wyklucza-
Warunkiem koniecz- jącą lub bez niej. Na Rysunku 22 przedsta-
nym jest zakończenie wiam podejście z wykorzystaniem bramki,
realizacji wszystkich na Rysunku 23 pokazana jest alternatyw-
ścieżek wchodzących na opcja.
do węzła synchroniza- W przeciwieństwie do wcześniej omawia-
cji przed kontynuacją nego wzorca synchronizacji, tu nie jest wy-
przebiegu. magane zakończenie każdej ze ścieżek przed
Wzorzec ten można kontynuacją procesu, a wystarczy realizacja
ująć na dwa sposoby: jednej z nich. Wzorzec jest uzupełnieniem
wcześniej omawianego wyboru wykluczają-
• Z wykorzysta- cego, gdzie tylko jedna ze ścieżek jest wybie-
niem bramki równo- rana do realizacji, a obie z dostępnych wcho-
ległej (Rysunek 19); dzą do węzła prostego łączenia.
71
 Aplikacje biznesowe
Wybór wielokrotny (Multiple choice)
W odróżnieniu od wcześniej omawianego
wzorca wyboru wykluczającego, ten wzorzec
umożliwia wybranie jednej lub więcej ście-
Rysunek 23. Wzorzec procesu – proste łączenie – przebieg niekontrolowany
Rysunek 24. Wzorzec procesu – wybór wielokrotny – bramka niewykluczająca
Rysunek 25. Wzorzec procesu – wybór wielokrotny – warunkowe przebiegi sekwencji
Rysunek 26. Wzorzec procesu – łączenie wielokrotne
72
żek w trakcie wykonania procesu. Możliwe są
dwa podejścia do tego wzorca – z bramką nie-
wykluczającą (Rysunek 24) i z warunkowymi
przebiegami sekwencji (Rysunek 25).
Łączenie wielokrotne (Multiple merge)
Ostatni ze wzorców przezentowanych prze-
ze mnie w niniejszym artykule jest stosowa-
ny w łączeniu kilku równoległych ścieżek,
z których wszystkie naraz mogą być wy-
brane (w przeciwieństwie do wzorca Pro-
ste Łączenie). Wzorzec prezentuję na Ry-
sunku 26.
Powyżej omawiane wzorce są tylko wy-
cinkiem z wielu znanych i stosowanych w
praktyce. Wcześniej wspominałem, że wzor-
ców jest naprawdę dużo, dlatego też nie za-
mieszczam w tym artykule wszystkich. Tak
krótki artykuł nie pozwala na wyczerpanie
tematu, a poza tym nie było to moim ce-
lem. Polecam lekturę innych opracowań i
mam nadzieję, że wybrane powyżej przy-
kłady zachęcą Was do poszukiwania kolej-
nych w dostępnej literaturze zamieszczonej
w ramce W sieci. Szczególnie polecam stro-
nę www.bpmn.org, która jest oficjalną stroną,
zawierającą szczegółowe informacje i specy-
fikacje wszystkich wersji BPMN, nawiąza-
nia do specjalistycznych książek, opracowań
i artykułów. Znajdziecie tam także przedsta-
wienie elementy graficzne aktualnej wer-
sji notacji. Kolejnym miejscem w sieci, któ-
re naprawdę warto odwiedzić, jest strona
http://refcardz.dzone.com/, na której znajdzie-
cie wiele podręcznych ściąg na rozmaite te-
maty, w tym BPM i BPMN, a cyklicznie po-
jawiają się opisy nowych technologii, narzę-
dzi czy standardów.
Te opracowania są publikowane przez spe-
cjalistów w swojej dziedzinie, a wiedza w
nich zawarta często pozwala lepiej przyswo-
ić temat lub odwołać się w razie wątpliwości
od książek czy artykułów.
Podsumowanie
BPMN jest w tej chwili powszechnym i ak-
ceptowanym standardem wykorzystywanym
w analizie i modelowaniu procesów bizne-
sowych, a wiedza o nim jest najczęściej nie-
zbędnym wymogiem na stanowisku anali-
tyka biznesowego. Notacja jest łatwa w na-
uce, przyjazna, a także zrozumiała dla więk-
szości osób zaangażowanych w procesy biz-
nesowe, zarówno od strony technicznej, jak
i zarządu firmy czy przedstawicieli klientów.
Uważa się, że modelowanie procesów z uży-
ciem UML jest także możliwe, jednak ten ję-
zyk nie dla wszystkich jest wystarczająco zro-
zumiały i nie zawsze modele nim zbudowa-
ne będą optymalne, tak jak z wykorzystaniem
omawianego tu BPMN.
Idealnym zestawieniem jest wykorzysta-
nie UML w kombinacji z BPMN, co pozwala
skupić się z jednej strony na budowaniu od-
powiednich modeli procesów biznesowych,
a z drugiej strony modelować architektu-
ry systemów realizujących wsparcie danych
procesów. Każdy z tych standardów w zamy-
04/2010
 Modelowanie procesów biznesowych z BPMN

śle miał służyć innym celom i z pewnością Z pomocą odpowiednich narzędzi możliwe technicznej wspierającej procesy (chociaż-
korzystniej wykorzystywać je do tych zadań, jest także wydajne projektowanie systemów by z pomocą BPEL4WS) bez konieczności
w których sprawdzają się najlepiej. i procesów i budowanie odniesień pomiędzy żmudnego kopiowania, przepisywania i po-
W takim zestawieniu tych narzędzi za- modelami na tych dwóch poziomach. Po- wielania informacji.
równo strona techniczna, jak i biznesowa maga to także w takim opracowaniu modeli Niniejszy artykuł co prawda opisuje
będzie usatysfakcjonowana, a potrzeby zo- procesów, aby można było dalej je wykorzy- BPMN w pewnym zakresie, jednak niewy-
staną zrealizowane w odpowiedni sposób. stywać w procesie budowania architektury konalne jest opisanie wszystkich zależno-
ści, wzorców i zasad niezbędnych przy ko-
rzystaniu z tej notacji. Wyczerpujące uję-
Narzędzia wspomagające cie tematu pochłonęłoby co najmniej jeden
Modelowanie procesów biznesowych może być realizowane bez żadnych dodatkowych na-
rzędzi, nawet przy pomocy kartki i ołówka. Każdy sposób jest dobry, pod warunkiem dobre- cały numer SDJ, co jest niewykonalne. Po-
go opisania procesów i ich przebiegów, a także zrozumiałości dla innych zainteresowanych za tym nie ma sensu kopiowanie zawartości
stron. Są oczywiście lepsze sposoby, szczególnie gdy modele procesów mają być dalej uży- innych materiałów, które z łatwością może-
wane do definiowania i uruchamiania architektur zorientowanych na usługi przy użyciu BPE- cie pobrać ze stron, które podałem w ramce.
L4WS. W takiej sytuacji od razu najlepiej użyć jednego z narzędzi znakomicie usprawniają-
Moim celem było pokazanie głównych ele-
cych tworzenie modeli i umożliwiających późniejsze ich wykorzystanie do innych celów. Jest
wiele takich narzędzi, najbardziej popularne przedstawiam na liście poniżej, a kompletną li- mentów i pewnego wycinka wiedzy, na pod-
stę rozwiązań odnajdziecie na stronie www.bpmn.org: stawie którego będziecie w stanie rozpo-
cząć pracę bez wertowania dziesiątek stron.
• Borland Together Architect® 2006 i Together Designer® 2006 – www.borland.com; Mam nadzieję, że wzbudziłem Wasze zain-
• Corel iGrafx™ – www.igrafx.com; teresowanie, zawarłem najważniejsze frag-
• Intalio n³ Designer™ – www.intalio.com;
• No Magic MagicDraw UML – www.nomagic.com; menty i będzie to dobra podstawa do dal-
• Sparx Systems Enterprise Architect – www.sparxsystems.com; szych poszukiwań.
• Sybase PowerDesigner® – www.sybase.com/developmentintegration; W podanych przeze mnie linkach do
• Tibco Business Studio ™ – www.tibco.com; stron znajdziecie też opracowania na bar-
• Visual Paradigm Visual Architect™ – www.visual-paradigm.com. dziej zwięzłym poziomie, niestety w języ-
ku angielskim. Co do strony językowej stara-
łem się w miarę przystępnie przełożyć obce
terminy na język polski, zakładając, że nie-
Pojęcia które z pewnością można przetłumaczyć in-
• BPMN – Business Process Modeling Notation – notacja używana w modelowaniu i przygo- aczej. Spotkałem się jednak z tyloma wersja-
towywaniu diagramów procesów biznesowych; mi polskich zwrotów poszczególnych wyra-
• Diagram Procesu Biznesowego (Business Process Diagram – BPD) – diagram zdefiniowany żeń angielskich, że musiałem się na coś zde-
przez BPMN i wykorzystujący elementy zdefiniowane w tej notacji; cydować. Utwierdzicie się w przekonaniu
• Kluczowy Wskaźnik Wydajności (Key Performance Indicator – KPI) – metryka (nie tylko finan- co do języka i zalecanych zwrotów w trakcie
sowa) używana w procesie realizacji celów organizacji, pozwalająca ocenić postępy ich
używania praktycznego elementów BPMN i
realizacji i zastosować ewentualne korekty;
• Monitorowanie Czynności Biznesowej (Business Activity Monitoring – BAM) – ciągła i aktyw- projektów wraz z innymi analitykami, któ-
na obserwacja Kluczowych Wskaźników Wydajności; rzy często już mają ugruntowany słownik i
• Proces – każda czynność wykonywana w danej firmie lub organizacji, w BPMN przedsta- wiedzą jak nazwać poszczególne elementy w
wiona jako sieć elementów przepływu (Flow Objects), czyli zestawów drobniejszych czyn- naszym ojczystym języku.
ności i sekwencjonujących elementów kontrolnych;
Mam nadzieję, że przedstawione podsu-
• Proces Biznesowy – zestaw czynności, zadań i zdarzeń realizowanych przez rozwiązania
systemowe i użytkowników w celu osiągnięcia celu biznesowego; mowanie BPM i BPMN zachęci Was do za-
• Reguła Biznesowa (Business Rule) – zdanie lub określenie opisujące zasady postępowania, poznania się ze szczegółami tej notacji i wy-
definicje i ograniczenia w działalności biznesowej mające wpływ na przebieg procesów korzystania jej w praktyce i oczywiście do
biznesowych; pogłębiania wiedzy ogólnodostępnymi i ko-
• Zadanie (Task) – pojedyncza czynność będąca elementem Procesu i pozwalająca na zo- mercyjnymi materiałami i szkoleniami. Te-
brazowanie pojedynczego elementu pracy w Procesie;
mat jest na tyle złożony i szeroki, że można
• Zarządzanie Procesami Biznesowymi (BPM – Business Process Management) – podejście
zarządzania obejmujące rozpoznanie, projektowanie i wdrażanie Procesów Biznesowych, spędzić wiele czasu na nauce, jednak myślę
dodatkowo zapewniające kontrolę wykonania, administracji i nadzoru nad nimi. że nie będzie to czas stracony.
Życząc powodzenia w dalszych stara-
niach, dziękuję bardzo za cenny czas poświę-
cony na przeczytanie tego artykułu.
W Sieci
• http://www.bpmn.org/ – oficjalna strona BPMN;
• http://www.bpmi.org/ – oficjalna strona BPMI;
• http://www.itposter.net/itPosters/bpmn/bpmn.htm – zebrane elementy BPMN w postaci MARCIN SAŁACIŃSKI
arkusza w różnych formatach gotowych do wydruku do wersji 1.0 BPMN; Kierownik projektu i analityk IT z ponad 10-let-
• http://bpt.hpi.uni-potsdam.de/pub/Public/BPMNCorner/BPMN1_1_Poster_EN.pdf – po-
nim doświadczeniem w branży. Specjalizuje się
dobny do powyższego arkusz do wersji 1.1 BPMN i zawierający nieco mniej informacji;
• http://www.DiveIntoBPM.org/ – strona z dużą ilością ciekawych informacji i przykładów z w zarządzaniu projektami, analizie biznesowej
BPMN; z wykorzystaniem BPMN i projektowaniu syste-
• http://refcardz.dzone.com/refcardz/bpm-bpmn – podsumowanie BPMN w łatwo strawnej mów wielowarstwowych w architekturze SOA.
formie ściągi – oprócz tego opracowania jest tam wiele innych ciekawych informacji; Obecnie pracuje na stanowisku kierownika pro-
• http://work�owpatterns.com/ – strona z rozmaitymi wzorcami przebiegów. jektu w RWE IT Poland.
Kontakt z autorem: marcin.salacinski@gmail.com

www.sdjournal.org 73
 Programowanie gier
Tworzenie gry Flash
w pigułce
Programowanie gier to jedne z ciekawszych rodzajów projektów
programistycznych. Dzięki platformie Flash'owej stworzenie ciekawej
(i przynoszącej niezłe zyski) gry nie jest większym problemem.
Dowiesz się:
• Jak używać silnika Pixel Blitz;
• Jak zarobić na swoich Flash'owych grach;
• Skąd wziąć grafikę i dzwięki do swojej gry.
Poziom trudności
W
tym artykule postaramy się przy-
bliżyć Wam proces tworzenia
gry – od pomysłu, przez progra-
mowanie do dystrybucji.
Pomysł
Zdecydowanie najważniejsza część całej gry
– to właśnie doskonały pomysł (lub jego
brak), który decyduje o powodzeniu naszej
produkcji.
Wzięliśmy na warsztat klasyczną pozycję –
klon ogromnie popularnego (swego czasu) 8-
bitowego hitu River Raid. Przenieśliśmy kon-
wencję w świat statków kosmicznych, i tak
powstał pomysł na Asteroid Raid.
Grafika i Dzwięk
Na samym początku tworzenia gry progra-
mista może trafić na pierwszą poważną prze-
szkodę – skąd wziąść grafikę?
Opcji jest kilka – jeżeli dysponujemy mi-
nimalnym talentem, można pokusić się
o stworzenie grafiki samemu (kilka zna-
nych Flashowych tytułów posiada taką „ba-
zgrołkową” konwencję). Najlepszym wyj-
ściem jest połączenie sił ze znajomym gra-
fikiem (jeżeli żaden z Waszych znajomych
nie posiada takich talentów – można poszu-
kać chętnych do współpracy poprzez serwi-
74
Powinieneś wiedzieć:
• Jak programować w AS 3.0.
sy, gdzie tacy utalentowani osobnicy prze-
bywają – linki w ramce). Są też w sieci arty-
ści, którzy tworzą grafikę do gier, a następ-
nie udostępniają ją zwykłym śmiertelnikom
na licencji creative commons (linki również
w ramce).
Zdecydowanie odradzalibyśmy zrzynanie
grafiki z innych gier – choćby bardzo starych
i bardzo zapomnianych. Pomijając etyczny
wymiar takiego działania – w razie wydania
naszej gry i zdobycia przez nią popularności
– możemy mieć przykrą niespodziankę w po-
staci roszczeń prawowitych autorów.
Przy tworzeniu Asteroid Raid'a mieliśmy
to szczęście, że w zespole znalazł się dosta-
tecznie utalentowany grafik, który zapro-
jektował wszystkie niezbędne elementy gry
w pixel-art'owym stylu nawiązującym do
pierwowzoru.
Podobnie ma się sprawa z efektami dźwię-
kowymi i muzyką – jest sporo miejsc w sie-
ci, gdzie programiści mogą znaleźć gotowe
(i darmowe) dźwięki.
Biblioteki
Co prawda możemy napisać naszą grę od
podstaw sami – ale są na to dużo sprytniej-
sze metody.
Silników i bibliotek do detekcji kolizji i fi-
zyki jest dość sporo – w przypadku Asteroid
Raid'a korzystaliśmy z biblioteki o nazwie Pi-
xel Blitz (PB).
PB to silnik stworzony przez Norm'a So-
ule'a i Richarda Davey (photostorm.com). Jak
sama nazwa wskazuje, PB wykorzystuje blit-
ting, co znacznie przyspiesza jakość animacji
i prędkość działania. Dość mocno upraszcza-
jąc proces – PB tworzy w pamięci bitmapę,
na którą nanosi wszystkie wykorzystywane
w grze sprite'y, tak że flash renderuje jedynie
pojedynczy obrazek. Skok wydajności przy
użyciu PB jest spory – silnik bez problemu
potrafi płynnie animować 200-300 porusza-
jących się obiektów (więcej niż potrzebuje-
my w naszej grze). Wykorzystując PB, ma-
my też do dyspozycji gotowe klasy do detek-
cji kolizji na poziomie pikseli, pełnej obsłu-
gi klawiatury (np. do wykrywania jednocze-
śnie naciśniętych klawiszy).
Edytor Poziomów
Chcieliśmy, aby w naszej grze znalazło się
dużo zróżnicowanych poziomów. Rozważa-
liśmy dwie możliwe opcje – napisanie gene-
ratora losowych poziomów lub stworzenie
do naszej gry edytora. Zdecydowaliśmy się na
prostsze, szybsze, ciekawsze i zgodne z pier-
wowzorem rozwiązanie i napisaliśmy edytor
poziomów.
Poziom w naszej grze podzieliliśmy na li-
nie, a te na segmenty. Każda linia składa się
z 20 segmentów o wymiarach 20x20 pik-
seli (co daje 400 pikseli szerokości całej gry
– w sam raz do osadzenia Flasha na stronie
z grami czy na Facebook'u).
Na początku ustaliliśmy format zapisu po-
ziomu – z uwagi na ilość niezbędnych infor-
macji stworzyliśmy dość upakowany format
zapisu:
[ilość_segmentów, ilość_wolnej_przestrzeni,
ilość_segmentów (,ilość_wolnej_
przestrzeni,
ilość segmentów)][id_obiektu, pozycja]
Jak widać, standardowa linia opisana jest
przez trzyelementową tablicę. W momen-
cie gdy pojawiają się bardziej skomplikowa-
04/2010
 Tworzenie gry flash w pigułce

ne linie (z „wyspą” w środku lub z miejsca-
mi, gdzie znajdują się przeciwnicy) jest tych
danych więcej, niemniej jednak cały poziom
(założyliśmy poziomy po ok. 2000 lini) mie-
ści się w pliku tekstowym o wielkości kilku
kilobajtów.
Implementacja edytora poziomów
Prace nad edytorem zaczynamy od zapro-
jektowania klas. Za pomocą klasy Map ope-
rujemy całością mapy, przechowujemy dane
o wszystkich dodanych rzędach oraz doda-
jemy rzędy do listy wyświetlania. Klasa Row
opisuje każdy rząd (wszystkie obiekty Tile,
jakie się w nim znajdują). Klasa Tile określa
rodzaj i typ każdego elementu rzędu. Klasa
Tile powiązana jest z odpowiednio przygo-
towanymi elementami graficznymi zgrupo-
wanymi w jednym MovieClip'ie w bibliotece.
Proces tworzenia mapy wygląda następująco:
• Tworzymy obiekt Map na scenie – var
map:Map = new Map();addChild(map);
• Ustawiamy atrybut określający ilość rzę-
dów – map.rowNum = x.
• Atrybut rowNum jest setterem, czy-
li przypisanie mu wartości wywołu-
je funkcję. W naszym przypadku przy-
pisanie wartości do rowNum powodu-
je automatyczne dodanie rzędów do Di-
splayList.
• Dla każdego dodanego na sce-
nę rzędu wywołujemy funkcję
row.createTiles(), która tworzy w da-
nym rzędzie obiekty Tile.
var str:String = map.generateTxt()
var file:FileReference = new
FileReference()
file.save(str,”level.txt”);
Część generująca tekst korzysta
z metody row.generateTxt() oraz
tile.genereateTxt(). Tak stworzony tekst
jest przekazywany do metody file.save().
Otwiera ona natywne okno dialogowe do za-
pisania pliku. Ładowanie zapisanej wcześniej
mapy odbywa się z wykorzystaniem zwykłej
klasy URLLoader.
Engine Gry
Nasza gra oparta jest o 4 klasy:
LevelAnimator
Zajmuje się budowaniem wierszy tworzą-
cych poziom oraz zmianą położenia segmen-
tów. Budowane jest tylko tyle wierszy, ile po-
trzeba na zapełnienie ekranu (sceny). W każ-
dej klatce wszystkie segmenty przesuwają się
o zadaną wartość (gdyby gra oparta była np.
na obiektach klasy Spirte zamiast na Pi-
xelBlit'zu, to takie rozwiązanie byłoby fatal-
ne – PB umożliwia konstruowanie gry w ten
sposób). Klasa Level Animator dba również
o umieszczenie mostów dzielących poziomy
oraz umieszcza w odpowiednich miejscach
przeciwników oraz zbiorniki z paliwem (po-
przez wywołanie meotdy generateObject()
klasy ObjectAnimator).
SpaceShipAnimator
Klasa, która tworzy nasz statek kosmiczny, do-
daje go na scenę, obsługuje reakcję na klawisze,
zmienia położenie statku, generuje pociski
oraz animuje piękną katastrofę po wykryciu
kolizji z innymi obiektami. Ponieważ po wy-
ryciu kolizji musi minąć pewien czas do mo-
mentu przejścia do ekranu końcowego (gracz
powinien mieć możliwość nacieszenia się wi-
dokiem płonących resztek swojego statku),
używamy metody dispatchEvent (ta metoda
jest dostępna, ponieważ SpaceShipAnimator
dziedziczy po klasie EventDispatcher). Re-
akcją na zakończenie animacji jest wykonanie
metody EventListener'a (czyli w naszym przy-
padku – przejście do ekranu końcowego).

Po stworzeniu mapy czas na umieszczenie

na niej obiektów oraz układanie skał. Każ-
dy element mapy (Tile) nasłuchuje event'u
MouseEvent.MOUSE _ DOWN. Event ten odpa-
la metodę setID, która przypisuje do dane-
go elementu Id aktualnie wybranego „narzę-
dzia”, np:.

tile.setID(Tile.GROUND)

Warto wspomnieć, że dodawanie obiek-

tów jest zabezpieczone przed niepożąda-
nymi efektami, jak nakładanie się elemen-
tów lub umieszczenie elementu na nie-
odpowiednim podłożu (określone rodza-
je przeciwników mogą poruszać się jedy-
nie po określonym podłożu). Na początku
metody setID wywołujemy metodę klasy
Row.validateObject. Metoda ta przepro-
wadza testy, aby sprawdzić, czy dany obiekt
może być dodany w wybrane miejsce.
Kolejną funkcjonalnością edytora jest za-
pisywanie i ładowanie map. Mapę, nad któ-
rą pracujemy, możemy zapisać, klikając przy-
cisk SAVE. Wywołuje to funkcję, która zapi-
suje informacje o mapie w postaci pliku tek-
stowego. Rysunek 1. Tak wygląda nasza gra

www.sdjournal.org 75
 Programowanie gier

Elementem, który wymaga nieco zabiegów,
jest poprawne sterowanie rakietą. Założyliśmy,
że sterowanie będzie się odbywało za pomocą
klawiszy „strzałek”. Naturalnym rozwiązaniem
jest wykorzystanie KeyboardEvent do obsługi
naciskania klawiszy. Jednak w przypadku na-
szej gry pojawia się problem z wykrywaniem
jednoczesnego naciśnięcia dwóch klawiszy (na
przykład „w prawo” i spacji). W ActionScrip-
t'cie 2.0 dzięki klasie Key mogliśmy sprawdzać
każdy klawisz indywidualnie, w ActionScript
3.0 ta klasa została usunięta. Jedną z możli-
wości rozwiązania tego problemu jest ustawie-
nie flagi dla każdego klawisza i nasłuchiwanie
na eventach KEY_UP i KEY_DOWN. Jest to sposób
dość prymitywny i wykrywanie dużej ilości na-
ciśniętych klawiszy wymaga dodania sporej ilo-
ści zmiennych globalnych. W Asteroid Raid
wykorzystaliśmy klasę Key napisaną w AS 3.0
(dostępną na http://kirupa.com), która pozwala
w elegancki sposób obsługiwać naciśnięcie wie-
lu klawiszy naraz.
StarsAnimator
Klasa odpowiedzialna za animację tła, opar-
tą o dwa obiekty klasy RenderLayer() silnika
PixelBlitz. Pixel Blitz umożliwia stworze-
nie kilku "powłok", które dają możliwość od-
dzielenia od siebie różnych elementów i uła-
twiają animację i symulowanie głębi.
ObjectAnimator
Opisuje właściwości wrogich statków, zbior-
ników z paliwem oraz zajmuje się ich ani-
macją. Dodawanie obiektów jest inicjowane
przez klasę levelAnimator w momencie two-
rzenia nowego wiersza. Metoda opisu pozio-
mu, jaką wybraliśmy, wprowadza ogranicze-
nie w postaci jednego obiektu na wiersz.
Ponieważ każdy z obiektów jest opisany
osobną klasą, możemy zamiast zwykłego:

switch(a) {
case 1: object = new Class1(); break;
case 2: object = new Class2(); break;
}

wprowadzić nieco bardziej eleganckie roz-

wiązanie, polegające na trzymaniu referen-
cji do wszystkich klas obiektów w tablicy:

var classes:Array = new Array(Class1,

Class2, Class3)
var class:Class = classes[a]
object = new class()

AsteroidRaidMain
Główna klasa gry, w której zaimplementowa-
no inicjowanie gry, łączenie z serwerem Mo-
chi (o tym za chwilę) oraz reakcje na kolizje
obiektów.
W każdej klatce wykonywana jest rów-
nież metoda render() na obiekcie klasy
Renderer2D silnika PixelBlitz (która, jak ła-
two się domyślić, renderuje obraz).

Rysunek 2. Kreator poziomów Money

makes the world go round
Mimo że tworzenie gier jest niezwykle przy-
Co to jest blitting? jemne samo w sobie, staje się jeszcze ciekaw-
Bliting (Bit-Block Image Transfer) to operacja, w trakcie której kilka bitmap łączonych jest w jed-
ną całość przy użyciu operatorów bitowych. Najprostszym przykładem jest nadpisanie jednej sze w momencie, kiedy możemy na tym za-
bitmapy przez drugą, jednak w procesie możemy wykorzystywać również bitmapy o różnych robić.
rozmiarach i stosować różne operatory. Blitting jest wykorzystywany głównie przy dwuwymia- Jedną z opcji jest wstawienie do naszej gry
rowych animacjach wykorzystujących dużą ilość różnorodnych bitmap (np. w grach 2D). reklam. Na rynku funkcjonuje kilka serwi-
sów oferujących reklamy (żeby wspomnieć
choćby Google AdWords dla Flash'a). My
zdecydowaliśmy się na wykorzystanie w na-
Linki do stron z grafiką i dzwiękiem szym projekcie serwisu MochiMedia (http:
• http://www.lostgarden.com/ (genialna strona z dużą ilością ciekawych grafik); //www.mochimedia.com/). Mochi jest łatwe
• http://www.pixeljoint.com/ (serwis dla twórców pixel-art'u); w implementacji, reklamy z tego serwisu ma-
• http://www.pix.art.pl (polski odpowiednik pixeljoint'a); ją dość dobre ceny, a dodatkowo Mochi oferu-
• http://www.istock.com (można tutaj kupić zdjęcia i grafikę w umiarkowanych cenach); je kilka bardzo ciekawych opcji dodatkowych
• http://blackmoondev.com (zdarza się, że publikujemy grafiki);
(o tym za chwilę). Nie bez znaczenia jest rów-
• http://www.freesound.org/ (biblioteka dzwięków Creative Commons);
• http://www.�ashkit.com (można tam znaleźć zarówno dzwięki, jak i grafikę). nież fakt, że wysyłając swoją grę do serwisu
Mochi, jest ona automatycznie dystrybuowa-
na na ponad 10 tysięcy stron z grami.

76 04/2010
 MochiAds API oferuje nam trzy typy re-
klam, jakie możemy umieścić w naszej grze.
• Pre-game :
Reklamy tekstowe, flashowe
lub video pokazywane w czasie ładowa-
nia gry. Tak naprawdę preload jest jedy-
nie symulowany – sami ustalamy, przez
ile sekund reklama ma być wyświetlana
(licząc na to, że nasza gra się w tym cza-
sie załaduje);
• Inter-level: Reklamy pokazywane
w czasie naturalnych przerw w grze (np.
pomiędzy poziomami). Minimalny czas
trwania reklamy to 10 sekund;
• Click-away: Reklama pokazywana
w czasie przerw w grze, którą grający
musi usunąć samodzielnie – gra będzie
wyświetlana tak długo, dopóki nie zosta-
nie „od-kliknięta”.
Implementacja wstawiania reklam jest wy-
jątkowo prosta. Należy jedynie zaimporto-
wać odpowiednie klasy i w miejscu, gdzie
ma się wyświetlać reklama, umieścić kod
(przykład dla Pre-game, reszta wygląda bar-
dzo podobnie):
MochiAd.showPreGameAd({clip:root, id:”id_
naszej_gry”, res:
”wymiary_naszej_
gry”});
Id gry otrzymamy po bezpłatnej rejestracji
na stronie mochimedia.com – tam również
będziemy mogli śledzić strumień napływa-
jących do nas pieniędzy.
Mochi Analytics
Jeżeli jesteśmy zainteresowani bardziej roz-
budowanymi statystykami na temat naszych
graczy, możemy zainstalować w naszej grze
Mochi Analytics. Po darmowej rejestracji na
stronie http://mochibot.com otrzymamy snip-
pet kodu, który wklejamy do naszej gry – od
tego momentu możemy śledzić, ilu graczy
odpaliło naszą grę.
Mochi Scores
Jedną ze wspomnianych dodatkowych opcji
Mochi jest system Highscore (Tablicy wyni-
ków). Mochi oferuje całe hostingowanie na-
szej tablicy wyników, a dodatkowo gracze
mogą porównywać swoje wyniki bez wzglę-
du na to, na jakiej stronie grali w naszą grę.
Mochi Highscore pozwala na zarejestrowanie
wyniku gracza, który zalogował się, używa-
W Sieci
• http://mochimedia.com;
• http://kirupa.com;
• http://blackmoondev.com.
www.sdjournal.org
jąc loginu ze strony Mochi lub (co jest o wiele
bardziej rozpowszechnione) swojego loginu
z facebook.com. Implementacja Mochi Scores
jest równie banalna co innych komponentów
Mochi – jedyne, co trzeba zrobić, to w odpo-
wiednim miejscu wkleić kilka linijek kodu.
Mochi Coins
Ostatnim modułem Mochi, jaki chcieliśmy
pokazać, jest Mochi Coins (mimo że nie wy-
korzystaliśmy tej opcji w Asteroid Raid jest
to wyjątkowo ciekawe i nowatorskie rozwiąza-
nie). Koncepcja Mochi Coins polega na „wir-
tualnym portfelu”, który użytkownik może
zapełnić Mochi Coins na stronie MochiMedia
(zapełnić oczywiście, płacąc za nie rzeczywistą
gotówką). Gracz może wydać swoje „mone-
ty” w każdej grze wykorzystującej Mochi Co-
ins. Pozwala to developerom na stworzenie na-
no-płatności za odblokowanie nowych pozio-
mów, nowe rodzaje broni etc. (w naszym przy-
kładzie mogłoby to być np. sprzedawanie lep-
szych rodzajów broni za przysłowiowego cen-
ta). Aby używać systemu Mochi Coins, nasza
gra musi być przesłana do Mochi w celu jej do-
głębnego przetestowania.
Sponsoring
Poza umieszczaniem w naszej grze reklam
możemy również poszukać sponsora, któ-
ry wyłożyłby twardą gotówkę w zamian za
umieszczenie w naszej grze swojego loga i lin-
ku. Część sposobów pozwala na dodatkowe
umieszczenie reklam, część jest zaintereso-
wana jedynie pełną wyłącznością.
Najłatwiej skontaktować się z potencjalny-
mi sponsorami na stronie www.flashgameli-
cense.com.
Podsumowanie
Tworzenie gier Flash może być bardzo cieka-
wym i inspirującym zajęciem. Dzięki serwi-
som takim jak MochiMedia programiści nie
muszą zmagać się z problemami dystrybu-
cji i monetyzacji (mądre słowo na „zarabianie
na”) swoich produkcji. Łatwość, z jaką Flash
umożliwia zarządzanie grafiką, gigantycz-
ny stopień penetracji przeglądarek interneto-
wych, obsługa 3D, możliwość tworzenia de-
sktopowch aplikacji dzięki AIR oraz (dostęp-
na wkrótce) możliwość tworzenia natywnych
aplikacji na iPhone'y bezpośrednio we Flashu
sprawiają, że w tej chwili Flash jest najłatwiej-
szym sposobem na tworzenie gier dostępnych
na wielu platformach.
ROBERT PODGÓRSKI,
BARTEK INDYCKI,
MICHAŁ WRÓBLEWSKI
BlackMoon Design to studio z Poznania zajmują-
ce się projektowaniem stron internetowych, ilu-
stracją oraz tworzeniem gier i aplickacji Flash.
Kontakt: http://blackmoondev.com
77
 Efektywność pracy
Ile to zajmie?
Rzecz o szacowaniu zadań programistycznych
W artykule skoncentrowaliśmy się na jednym z częściej powtarzanych
pytań w zespołach programistycznych: ile to zajmie? Pytanie to
nieustannie spędza z oczy sen zarówno liderom, jak i programistom.
Skoro jest ono tak ważkie, to przyjrzyjmy mu się dokładniej!
Dowiesz się:
• Jak szacować zadania programistyczne;
• Jak uzasadniać swoje szacowania;
Poziom
trudności
N
a początek mamy dla Ciebie ćwi-
czenie rozgrzewkowe. Wyobraź so-
bie, że bierzesz udział w tworzeniu
aplikacji webowej w Twojej ulubionej tech-
nologii. Aplikacja ta ma wspomagać pracę bi-
blioteki, a Tobie przypadło zaimplementowa-
nie następujących funkcjonalności:
• Czytelnik może zapisać się do bibliote-
ki;
• Czytelnik może wyszukać książki ze
względu na: autora/ów, tytuł; wydaw-
nictwo, słowa kluczowe;
• Czytelnik może wypożyczyć książkę;
• Czytelnik może przedłużyć wypożycze-
nie książki;
• Czytelnik może oglądać stan swojego
konta (wypożyczone książki, kary za
przetrzymanie);
• System nalicza kary za przekroczenie
terminu zwrotu książki;
• Bibliotekarz dodaje książki do katalogu;
• Bibliotekarz usuwa z katalogu zniszczo-
ne egzemplarze książek.
Następnie odpowiedz na pytanie: jak długo
zajmie Ci zaimplementowanie powyższych
funkcjonalności (z dokładnością do osobod-
nia)? Daj sobie tyle czasu, ile potrzebujesz,
aby udzielić wiarygodnej odpowiedzi.
78
Powinieneś wiedzieć:
• Tylko to, co już wiesz.
Zastanów się teraz, na jakiej podstawie do-
konałeś oszacowania. Czy była to intuicja, do-
świadczenie, wyczucie, analiza? Zapamiętaj tę
liczbę. Przyda się nam jeszcze w dalszej części
artykułu.
Dlaczego szacowanie?
Gdyś wybierał się na wycieczkę samochodową,
np. z Krakowa do Frankfurtu, to co chciałbyś
wiedzieć, zanim wyjedziesz? Z pewnością za-
pytałbyś o: długość trasy, czas trwania całej wy-
cieczki, noclegi, atrakcje turystyczne itp. Waż-
niejsze jest jednak dlaczego chciałbyś to wie-
dzieć? Być może dlatego, żeby: określić, ile ben-
zyny zatankować, ile prowiantu ze sobą zabrać,
ile cała podróż będzie kosztować. Podobnie jest
z projektami informatycznymi. Każdy projekt
to pewna podróż, która ma określony cel (le-
piej, żeby miała!) i do której chcemy się jak najle-
piej przygotować. Z drugiej strony każda podróż
niesie w sobie element niepewności i nawet naj-
lepiej przygotowanego poszukiwacza przygód
rzeczywistość może niejeden raz zaskoczyć.
Metafora podróży dobrze obrazuje popular-
ny mit na temat szacowania – że musi być do-
kładne. Równie dobrze możesz oczekiwać, że
podczas wspomnianej podróży odwiedzisz za-
planowane miejsca o ustalonej godzinie z do-
kładnością co do minuty. Być może byłoby to
możliwe w idealnym świecie, gdzie nie ma kor-
ków na ulicach, a autobusy się nie spóźniają.
To jest właśnie sedno sprawy: podczas prac
nad projektem wydarzają się rzeczy, które są
od nas niezależne. Szacowanie ma dać Ci na
tyle realny obraz sytuacji, abyś mógł spokojnie
wykonywać swoje zadania. Oczekiwanie, że
szacowanie będzie zawsze stuprocentowo do-
kładne, może bardzo szybko Cię zniechęcić do
podejmowania jakichkolwiek prób estymowa-
nia swojej pracy.
Po kawałku...
Po sieci krąży wyeksploatowana już anegdota:
Jak się je słonia? Odpowiedź: Po kawałku!Aneg-
dota daje bardzo prostą metodę postępowania
z zadaniami. Jej użyteczność jest nie do prze-
cenienia. Metoda mówi tyle: jeśli zabierasz się
za złożone zadanie, to najpierw podziel je na
kolejne kroki (zdekomponuj problem). W me-
todykach zarządzania projektami technika de-
komponowania problemu nazywa się Work
Breakdown Structure. W podejściu Agile zna-
na jest jej odmiana Feature Breakdown Structu-
re. Jak więc ma się to do szacowania?
Główny kłopot, z którym boryka się pro-
gramista próbujący oszacować swoje zadanie,
można streścić następująco: nie wiem, ile to zaj-
mie, może dzień, może tydzień. Kłopot ten bie-
rze się ze zbyt dużej ilości zmiennych (różnych
możliwości, przypadków, potencjalnych pro-
blemów), które bierze pod uwagę, szacując za-
danie. Z pomocą przychodzi dekomponowa-
nie problemu. Wracając do metafory z podró-
żowaniem: trudno od razu oszacować czas jaz-
dy z Krakowa do Frankfurtu. Gdy jednak po-
dzielimy trasę na kilometrowe odcinki, to zna-
jąc czas przejazdu jednego kilometra, bez pro-
blemu oszacujemy czas podróży.
Jest jeden haczyk w powyższym rozumowa-
niu. O ile czas dziesięciokilometrowej podróży
można w miarę dokładnie oszacować, to jed-
nak osiemset kilometrów przez dwa różne pań-
stwa sprawia więcej kłopotów. Każdy kierowca
wie, że inaczej jeździ się po polskich i niemiec-
kich drogach, inaczej jeździ się o różnych po-
rach dnia. Można powiedzieć, że trasa podróży
przebiega przez zróżnicowane konteksty środo-
wiskowe, które mają istotny wpływ na szacowa-
nie. Z tego względu rozsądniej byłoby podzielić
trasę na takie kolejne części, które będzie moż-
04/2010

na wiarygodnie oszacować biorąc pod uwagę Tabela 1. Szacowanie zdekomponowanego zadania
ich kontekst. Części te nie mogą być zbyt drob- Podzadanie Opt. Real.
ne, np. kilometry, gdyż wtedy niebezpiecznie
Opracować model (...) 2 2
uśredniamy informacje o kontekście. Nie mogą
być również zbyt duże, np. cała trasa, gdyż w ta- Przygotować formularz (...) 3 5
kim przypadku jest zbyt dużo rzeczy, które mo- Zaimplementować (...) 8 8
gą utrudnić podróż, a o których nie wiemy. W … … … …
ten nieco metaforyczny sposób staramy się od-
Razem 33 45
powiedzieć często powtarzane pytania: jak bar-
dzo dekomponować zadanie, skąd wiadomo, że
jest zbyt szczegółowo lub zbyt ogólnie, kiedy w • Przetestować integracyjnie całość funk-
ogóle warto dekomponować zadania? cjonalności.
• Napisać skrypt uaktualniający bazę pro-
Przykład dukcyjną.
Zajmijmy się zadaniem Czytelnik może zapi-
sać się do biblioteki z początkowego przykładu. Zdekomponowanie zadania:
Rozkładamy je na następujące kroki:
• Daje logiczny ciąg czynności, po wyko-
• Opracować model danych i konfigurować naniu których zadanie zostanie zrealizo-
warstwę dostępu do danych. wane;
• Przygotować formularz zapisywania się • Wyodrębnia fragmenty większego zadania
użytkownika do biblioteki. łatwiejsze do oszacowania;
• Zaimplementować mechanizm zapisywa- • Pomaga „wyciągnąć na światło dzienne”
nia się do biblioteki i mailowego potwier- rzeczy, o których moglibyśmy zapomnieć.
dzania zapisania się w bibliotece (wraz z
testami jednostkowymi). Metoda szacowania
• Zaimplementować mechanizm zakłada- Wiele metod szacowania ma swoje korzenie w
nia konta czytelnika po potwierdzeniu czasach industrializacji, gdy tysiące robotni-
rejestracji. ków skupionych wokół linii produkcyjnej wy-
R E K L A M
www.sdjournal.org
Ile to zajmie?
Pes. Wynik
5 2,5
7 5
20 10
…
72 47,5
konywało powtarzalne zadania. W takim wy-
padku wystarczy uwzględnić czynniki związa-
ne z poziomem kompetencji, ilością wykony-
wanych zadań, by za pomocą mniej lub bardziej
skomplikowanych wzorów określić czas wyko-
nywania projektu. Szybko okazało się, że to, co
przede wszystkim charakteryzuje projekty (w
tym projekty IT), to nieprzewidywalność i zróż-
nicowane ryzyko. Potrzeba nieco innego podej-
ścia do szacowania. Jednym z nich może być
Metoda ekspercka, która polega na tym, że szaco-
wania dokonuje doświadczony ekspert. Odmia-
ną tego podejścia jest Metoda Delphi, gdzie sza-
cowania dokonuje grupa ekspertów, a ostatecz-
ny wynik jest wartością uśrednioną. Minusem
tej metody jest oczywiście konieczność zaanga-
żowania ekspertów. Co więc może zrobić jeden
programista, aby wiarygodnie oszacować swoje
(zdekomponowane) zadania?
A
79
 Efektywność pracy
Magiczna liczba
W wielu przypadkach estymowanie zadania
przebiega następująco:
• [PM] Zajmij się wymaganiem nr 142. Osza-
cuj je do 13.00.
• [Programista] Ok.
• (dwie godziny później)
• [PM] I jak? Ile Ci to zajmie?
• [Programista] Dwanaście dni.
• [PM] Oj, to za dużo. Moim zdaniem najwy-
żej pięć.
• [Programista] yyyyyy...
• [PM] No, to ustalone. Czekam na wieści o po-
myślnym zakończeniu.
• [Programista] @!$#&$%#^!
Częstym problemem, z którym się borykamy,
jest uzasadnianie naszych szacowań. Ponieważ
jesteśmy bardzo blisko kodu, mamy świado-
mość często występujących problemów, więc
możemy założyć, że potrafimy ocenić czaso-
chłonność zadania. Z drugiej strony właśnie
dlatego, że jesteśmy bardzo blisko kodu, mo-
żemy mieć trudności z przyjrzeniem się zada-
niu z szerszej perspektywy. Gdy jesteśmy znu-
żeni projektem i stale powtarzającymi się kło-
potami, grubo przeszacowujemy zadania. Gdy
jesteśmy w dobrym nastroju, rozentuzjazmo-
wani nowym ciekawym projektem, zdarza się
nam zapominać o istotnych szczegółach i sza-
cujemy zbyt optymistycznie.
Mówiliśmy wcześniej o tym, że szacowanie
to pewne przypuszczenie odnośnie przyszłości.
Możesz wyobrazić sobie tę przyszłość jako tar-
czę (taką jak do gry w rzutki). Pole powierzchni
tarczy to obszar możliwości, to wszystkie poten-
cjalne wartości szacowań. Gdy szacujemy jed-
nopunktowo, to tak jakbyśmy rzucali do tarczy
z zamkniętymi oczami – czasem trafiamy. Czy
nie korzystniej jest widzieć całą tarczę, zanim się
rzuci? Gdy nie dostarczamy menadżerowi po-
parcia na naszych szacowań, to będzie on próbo-
Czym nie jest, a czym jest szacowanie?
Szacowanie nie jest:
• dokładnym wynikiem
Szacowanie jest:
• przypuszczeniem, które daje wystarczająco wyraźny obraz realności zadania tak, aby
programista mógł podejmować dobre decyzje w trakcie jego realizacji (Steve McConnell,
Szacowanie oprogramowania).
O czym często zapominamy ?
Starając się przygotować zestaw kroków zmierzających do wykonania zadania, zdarza nam
się zapominać o uwzględnieniu:
• Tworzenia diagramów UML i niezbędnej dokumentacji technicznej;
• Testowania funkcjonalności, tworzenia testów jednostkowych;
• Zmian w plikach konfiguracyjnych;
• Skryptów migracyjnych i pomocniczych.
80
wał „ugrać” coś na szacowaniach. W końcu mu-
si zmieścić się z projektem w określonych grani-
cach, a niektórych terminów (choćby Bożego
Narodzenia) nie da się przesunąć, żeby nie wiem
co. Szacując, będziemy chcieli w miarę precyzyj-
nie określić wielkość tarczy, to da nam o wiele
więcej informacji niż jedna magiczna liczba.
Szacowanie trzypunktowe
Koncepcja szacowania za pomocą trzech liczb
(Three-point estimation) została zaczerpnięta z
metodyki zarządzania projektami PERT. Polega
ona na uwzględnieniu trzech punktów widze-
nia: optymistycznego, pesymistycznego oraz re-
alistycznego.
Szacując optymistycznie, załóż, że wszyst-
kie czynności związane z zadaniem zostaną
wykonane szybko i sprawnie. Przy uwzględnia-
niu wariantu pesymistycznego myśl tak, jakby
wszystkie systemy sprzysięgły się przeciw To-
bie. Weź pod uwagę problemy, które mogą wy-
stąpić. Gdy określasz najbardziej prawdopo-
dobny wariant, odwołaj się do swojego doświad-
czenia. Zastanów się, ile czasu zajmowały po-
dobne zadania.
Tabela 1 przedstawia przykładowe szacowa-
nia dla wybranych kroków omawianego wcze-
śniej zadania Czytelnik może zapisać się do bi-
blioteki.
Co wynika z trzech liczb?
Być może przychodzą Ci do głowy pytania:
dlaczego estymacja za pomocą trzech liczb
jest lepsza niż za pomocą jednej? Które szaco-
wania należy uznać za obowiązujące: optymi-
styczne realistyczne, czy pesymistyczne? Jeśli
chodzi o drugie pytanie, to metoda podaje for-
mułę: (opt + 4*real + pesym)/6 ,za pomo-
cą której możesz uśrednić trzy perspektywy do
jednej. Więc gdyby ktoś pytał o ostateczny wy-
nik, to łatwo go obliczysz.
Siła tej metody leży przede wszystkim w
rozważaniu trzech alternatywnych scenariu-
szy – to jest jej istotą. Szacowanie za pomocą
trzech liczb pozwala nam patrzeć na całą tar-
czę do rzutek, do której porównywaliśmy sza-
cowanie. Zamiast celować na chybił trafił, pró-
bujemy ogarnąć zadanie w szerszej perspekty-
wie. W tym sensie nie rozsądzamy, że używa-
nie trzech liczb zamiast jednej jest lepsze. Jed-
nopunktowe szacowanie ma również swoich
zwolenników. Twierdzimy jedynie, że w przy-
padku zadań programistycznych metoda trzy-
punktowa jest bardziej użyteczna, ponieważ
niesie ze sobą więcej informacji. Na przykład z
szacowania przedstawionego w Tabeli 1 moż-
na wyciągać następujące wnioski:
• Całe zadanie powinno zająć 47,5 jednost-
ki, ale istnieją okoliczności, które mogą
sprawić, że prace przeciągną się do 72 jed-
nostek;
• Podzadanie nr 1 jest znane i typowe, po-
nieważ poszczególne szacowania nie róż-
nią się znacząco od siebie;
• Podzadanie nr 3 na zastanawiająco duży
wariant pesymistyczny możliwe powody:
programista jest niedoświadczony w tym
obszarze i rezerwuje czas na niezbędną
naukę, programista ma trudności z szaco-
waniem w ogóle, zadanie zostało niewy-
starczająco dookreślone i programista ma
zbyt mało informacji, aby wiarygodnie je
oszacować.
Rozłożenie zadania na poszczególne kroki, a
następnie oszacowanie każdego z nich zwięk-
szy prawdopodobieństwo, że utrzymasz swo-
je szacowanie. Dodatkowo przeprowadzona
analiza będzie doskonałym uzasadnieniem
dla podawanych przez Ciebie estymacji. Lide-
rzy, z którymi pracowaliśmy, zgodnie twier-
dzą, że chętnie biorą pod uwagę i zgadzają
się z propozycjami programisty, jeśli tylko są
przekonani, że programista wie, co robi, i po-
trafi swoje propozycje uzasadnić.
Jako ćwiczenie na zakończenie artykułu
proponujemy Ci Czytelniku, abyś oszacował
każde z zadań dotyczących systemu biblio-
tecznego. Pamiętaj, żeby najpierw zdekom-
ponować każde zadanie. Następnie porównaj
końcowy wynik z szacowaniem, które prze-
prowadziłeś na początku artykułu. Czy po-
równanie Cię zaskoczyło?
MICHAŁ BARTYZEL,
MARIUSZ SIERACZKIEWICZ
Trenerzy i konsultanci w �rmie BNS IT. Badają
i rozwijają metody psychologii programowania,
pomagające programistom lepiej wykonywać ich
pracę. Na co dzień qutorzy zajmują się zwiększa-
niem efektywności programistów poprzez szkole-
nia, warsztaty oraz coaching i trening.
Kontakt z autorami:
m.bartyzel@bnsit.pl, m.sieraczkiewicz@bnsit.pl
04/2010
 KLUB PRO
INFOTEX SP.J
Śmietanowski i Wsp.
Dystrybutor XP Unlimited – Serwer Terminali dla
Windows XP i VISTA. Program umożliwia łącze-
nie się z dowolnego klienta Windows, Linux z wy-
korzystaniem protokołu RDP. Cena wersji Classic
dla 5 użytkowników - 165€, dla nieograniczonej
liczby - 235€. Ponadto oferujemy opiekę serwiso-
wą i aplikacje internetowe na zamówienie.
http://www.infotex.com.pl
IT SOLUTIONS
Wdrożenia i szkolenia z zakresu:
• SQL Server
• SharePoint Services
IT SOLUTIONS • MS Project / Server
• Tworzenie aplikacji w technologii .NET
http://www.itsolutions.biz.pl
marcin.pytlik@itsolutions.biz.pl
Proximetry Poland Sp. z o.o.
Proximetry Poland Sp. z o.o. jest polskim od-
działem amerykańskiej firmy Proximetry Inc. –
dostawcy systemów zarządzania sieciami bez-
przewodowymi opartymi na technologiach WiFi
i WiMAX. Naszą misją jest dostarczenie klien-
tom rozwiązań poprawiających jakość usług
(QoS) dostarczanych drogą radiową. Dołącz do
najlepszych i zostań członkiem naszej ekipy!
http://www.proximetry.com
Opera Software
Opera Software’s vision is to deliver the best In-
ternet experience on any device. We are offering
browser for PC/desktops and embedded pro-
ducts that operates across devices, platforms
and operating systems. Our browser can deliver
a faster, more stable and flexible Internet expe-
rience than its competitors.
http://www.opera.com
Kei.pl
Kei.pl działa na rynku usług hostingowych od 2000
roku. Do naszych zadowolonych Klientów z du-
mą możemy zaliczyć wiele przedsiębiorstw sekto-
ra MSP, instytucji oraz osób prywatnych. W ofer-
cie Kei.pl znajdują się pakiety hostingowe, a także
usługi dla wymagających Użytkowników – platfor-
my e-Biznes oraz serwery fizyczne.
http://www.kei.pl
Playsoft
Playsoft jako lider portowania aplikacji na plat-
formy mobilne wciąż powiększa bazę swo-
ich klientów: EA Mobile, Sega, THQ, Kona-
mi. W ramach rozszerzania swojej działalno-
ści, poszukujemy doświadczonego programi-
sty, który byłby odpowiedzialny za tworzenie
aplikacji na platformy Iphone, Windows Mobi-
le, Android.
http:// www.playsoft.fr
Volantis jest uznanym na całym świecie
nych dla firm udostępniających informa
(operatorów telefonii komórkowej, stacji
Dzięki zasadzie „stwórz raz, uruchamia
zania zmniejszają złożoność, koszt i cza
TTS Company Sp. z o.o.
wisów i aplikacji. Volantis jest członkiem
Sprzedaż i dystrybucja oprogramowania komputero-
klientami są światowi potentaci telekomu
wego. Import programów na zamówienie. Ponad 200
producentów w standardowej ofercie. Chcesz kupić
oprogramowanie i nie możesz znaleźć polskiego do-
stawcy? Skontaktuj się z nami – sprowadzimy nawet
pojedyncze licencje.
http://www.OprogramowanieKomputerowe.pl
Softline rozwiązania mobilne
Wiodący producent systemów mobilnych, do-
stawca aplikacji użytkowych dla biznesu (Sym-
bian OS, Windows Mobile, J2ME ) zaprasza do
współpracy. Zostań naszym partnerem. Dołącz
do zespołu.
http://www.softline.com.pl
Systemy bankowe, ISOF
HEUTHES istnieje na rynku od 1989 r. Obok
systemów informatycznych dla banków, ofe-
ruje nowoczesne oprogramowanie do obsługi
firm. System ISOF jest udostępniany klientom
w trybie SaaS lub licencji. Pracuje na platfor-
mie Linux i zawiera m.in. takie moduły jak
CRM, DMS, Magazyn, Sprzedaż, Logistyka
oraz Rachunkowość.
http://www.isof.pl
Architektury systemów IT
Twórca frameworków JUVE i serwera aplikacji
AVAX oferuje usługi, doradztwo, rozwiązania do
tworzenia nowoczesnych, dużych systemów i roz-
wiązań informatycznych/internetowych, integrujące
architektury ery post-J2EE/.NET, wykorzystujące
MDD/MDA dla dziedzin – bankowość, telekomuni-
kacja, handel, e-commerce, ERP/Workflow/CRM,
rozwiązania internetowe, portalowe.
www.mpsystem.com mpsystem@mpsystem.com
Future Processing
Future Processing to dynamiczna firma technolo-
giczna działająca na globalnym rynku oprogramo-
wania. Jesteśmy zespołem wysokiej klasy specja-
listów posiadających wiedzę i doświadczenie nie-
zbędne do realizacji ambitnych projektów informa-
tycznych. Jeśli programowanie to Twoja pasja do-
łącz do nas! (możliwość pracy zdalnej).
http://www.future-processing.pl
WSISiZ w Warszawie
INFORMATYKA ZARZĄDZANIE
studia stopnia I i II (stacjonarne i niestacjonar-
ne) specjalności: inżynierskie, magisterskie
i licencjackie. Szczegółowe plany studiów, opi-
sy poszczególnych specjalności – zapraszamy
na stronę uczelni.
http://www.wit.edu.pl