D.Milczarek, Jaki system bezpieczestwa dla Polski? ...

Dariusz Milczarek

Jaki system bezpieczestwa dla Polski?

Uwarunkowania modelu europejsko-euroatlantyckiego

W toczcych si obecnie w Polsce debatach na temat naszych wizi

z integrujc si Europ kwestie bezpieczestwa nie wysuwaj si na plan
pierwszy. Waniejsze wydaj si wszelkiego rodzaju aspekty ekonomiczne,
spoeczne czy nawet kulturowe, podczas gdy zagadnienia bezpieczestwa
rozumianego w kategoriach polityczno-militarnych zdaj si by zaatwione
naszym przystpieniem do NATO. Podejcie takie jest nie tylko niesuszne, ale
w pewnym sensie grone, gdy usuwa z pola widzenia politykw i caego
spoeczestwa problematyk o ogromnej doniosoci, ktra wbrew pozorom nic
nie traci na aktualnoci.
Bezpieczestwo naszego kraju nie jest bowiem wartoci dan raz na zawsze
dowiadczenia ostatnich dziesiciu lat epoki postzimnowojennej wykazuj, e
pomimo likwidacji najwaniejszej przyczyny napi w Europie, jak bya
konfrontacja midzysystemowa, na naszym kontynencie wci moliwy jest
wybuch zbrojnych konfliktw lokalnych o tragicznym przebiegu
i skutkach, jak np. w byej Jugosawii. Jeli Polakom wydaje si, e nie gro im
podobne niebezpieczestwa, to niech nie zapominaj o pooeniu swego kraju,
ssiadujcego z wci niestabilnym obszarem pastw poradzieckich, jak rwnie
o pojawiajcych si we wspczesnym wiecie zagroeniach niekoniecznie typu
militarnego. 1

Dr Dariusz Milczarek wicedyrektor Centrum Europejskiego Uniwersytetu
Warszawskiego, redaktor naczelny kwartalnika Studia Europejskie.
1
W dokumencie okrelajcym zaoenia strategii bezpieczestwa Polski wrd takich zagroe
wymienia si m.in. degradacj rodowiska naturalnego, niekontrolowane migracje transgraniczne,
terroryzm i midzynarodow przestpczo zorganizowan, zagroenia ekonomiczne. Por.
dokument: Strategia bezpieczestwa Rzeczypospolitej Polskiej z 4 stycznia 2000 r., zamieszczony
w niniejszym numerze Studiw Europejskich.

21
 Studia Europejskie, 2/2000

Ponadto czonkostwo Polski w Sojuszu Pnocnoatlantyckim stanowi

wprawdzie zasadnicz gwarancj naszego bezpieczestwa militarnego, ale nie
rozwizuje wszystkich wicych si z tym problemw. Pojcie bezpieczestwa
ulega wspczenie daleko idcej ewolucji o czym szerzej w dalszych
rozwaaniach powodujc przemiany take w rozumieniu jego zasadniczych
determinant. Gwarancje udzielane przez NATO (chocia majce kluczowe
znaczenie) musz by uzupeniane caym systemem wizi oraz wspzalenoci
o charakterze politycznym, ekonomicznym i spoeczno-kulturowym, wczajcych
na trwae nasz kraj w ramy pozostaych struktur integracji europejskiej
(w pierwszym rzdzie Unii Europejskiej) i w ten sposb zapewniajcych peni
bezpie-czestwa we wszystkich jego aspektach.
Nie wolno nam rwnie zapomina do czego niestety mamy jako Polacy
skonnoci o naszych najbliszych ssiadach z regionu Europy rodkowej.
W naszych deniach do integracji z Europ Zachodni powinnimy wystpowa
nie jako ich rywale, ale jako sprzymierzecy, co tylko moe wzmocni, a nie
osabi, nasz pozycj pretendentw. Z tego wzgldu w znacznie wikszym
stopniu powinnimy nauczy si patrze z perspektywy nie tylko narodowej, ale
take caego regionu, stosujc t optyk zarwno w odniesieniu do naszych
interesw, jak i problemw oglnoeuropejskich.
Biorc pod uwag powysze uwarunkowania, warto pokusi si o przedsta-
wienie oraz analiz zagadnienia, ktre jak podkrelono wyej pozornie jest
rozwizane, a mianowicie: jaki model nowego systemu bezpieczestwa midzy-
narodowego ksztatujcy si w Europie na progu XXI wieku w optymalny
sposb gwarantowaby ochron i realizacj podstawowych interesw Polski?
Nie mona przy tym ogranicza si tylko do naszego, polskiego punktu widzenia,
ale trzeba uwzgldni take interesy pozostaych pastw Europy rodkowej.
Naley ponadto przyj, i system taki po to, aby by rzeczywicie efektywny
musi by do przyjcia przez wszystkie podmioty (pastwa i organizacje)
dziaajce w ramach stosunkw midzynarodowych na naszym kontynencie.
Podstawowe zaoenie przyjte przez autora opiera si na przekonaniu, e
najwaniejsze elementy optymalnego systemu bezpieczestwa europejskiego
de facto ju funkcjonuj lub istniej, majc potencjalne moliwoci do
dziaania. Nie jest wic on kategori czysto teoretyczn, wystpujc jedynie
w rozwaaniach badaczy, ale jest czciowo rzeczywistym tworem o charakterze
przede wszystkim polityczno-militarnym (chocia rwnie ekonomicznym
i spoecznym). Naley zatem dokona identyfikacji realnie istniejcych gwnych
elementw owego systemu, wykaza ich zasadno lub niezbdno oraz
zaproponowa w ramach refleksji teoretycznej ich uzupenienie czy modyfikacj. 2
2
W odniesieniu do metodologii stosowanej w badaniach, istotnym zagadnieniem z ca
ostroci stojcym przed naukami politycznymi jest kwestia, w jakim zakresie rnego rodzaju
modele teoretyczne s przystawalne do skomplikowanych warunkw rzeczywistoci czy te

22
D.Milczarek, Jaki system bezpieczestwa dla Polski? ...

Zasadnicza teza niniejszych rozwaa sprowadza si do konstatacji, e

w aktualnych warunkach moliwe jest stworzenie optymalnego systemu
bezpieczestwa w Europie zgodnego z przedstawionym wyej postulatem
zagwarantowania interesw wszystkich zainteresowanych stron. Dla udowo-
dnienia tej tezy przedstawiona zostanie skrtowo geneza aktualnej sytuacji
w dziedzinie bezpieczestwa europejskiego, nastpnie bd zarysowane jej
gwne determinanty i uwarunkowania (widziane przede wszystkim z pozycji
Polski i Europy rodkowej) a wreszcie sformuowany oraz uzasadniony
najwaniejszymi argumentami postulat badawczy, zwierajcy take propozycj
modelow.

1. Geneza i uwarunkowania wspczesnego systemu bezpieczestwa

europejskiego
Zaamanie si systemu komunistycznego w Europie na przeomie lat 80. i 90.
przynioso jednoczenie zaamanie si dotychczasowego, zimnowojennego
ukadu si wynikajcego z konfrontacji Wschd-Zachd. Ten opierajcy si na
rwnowadze strachu ukad by potencjalnie grony, ale jednoczenie
stosunkowo stabilny i zapewniajcy mimo wszystkich wad utrzymanie przez
ponad p wieku pokoju w Europie.
Obecnie mamy do czynienia z sytuacj przejciow, gdy stary system
bezpieczestwa ju nie funkcjonuje, a nowy nie jest jeszcze w peni
uksztatowany, dopiero si tworzy, jest cigle in statu nascendi. Powtrzy
jednak naley, e jego podstawowe elementy ju istniej i funkcjonuj, co
oznacza, i w Europie nie mamy do czynienia z polityczno-militarn pustk,
gdy zachodnia demokracja, faktyczny zwycizca w midzysystemowej
rywalizacji, dysponuje sprawnym i sprawdzonym systemem obronnym, na czele
z NATO. System ten tworzony by jednak w innych warunkach i do innych
celw, tak wic wymaga daleko idcych reform przystosowujcych go do
wymogw wspczesnoci.
Sytuacj komplikuje fakt, e na przestrzeni ostatnich dekad samo pojcie
bezpieczestwa ewoluowao od rozumienia go gwnie w kategoriach
militarno-politycznych w kierunku uwzgldniania jego innych aspektw,

uyteczne do jej badania. Autor z du doz sceptycyzmu odnosi si do nadmiernie

teoretyzujcych modeli stosunkw midzynarodowych, najczciej grzeszcych nadmiernym
eksponowaniem jednego elementu analizy. Opowiada si raczej za spojrzeniem geopolitycznym,
tak znakomicie rozwinitym przez Zbigniewa Brzeziskiego. Osobn kwesti jest ponadto wpyw
modeli teoretycznych, czy szerzej wynikw bada naukowych, na praktyk polityczn.
Oceniany jest on rnie: o ile nie naley go z ca pewnoci przecenia, nie mona go te
zupenie ignorowa, gdy istniej liczne dowody na to, i refleksja teoretyczna (zwaszcza w
wykonaniu liczcych si badaczy czy praktykw) moe oddziaywa nie tylko na konkretne
decyzje polityczne, ale rwnie na dugofalowe procesy i zjawiska.

23
 Studia Europejskie, 2/2000

zapewniajcych szeroko rozumiany rozwj poszczeglnych pastw i tworzcych

im optymalne pod wzgldem politycznym i dyplomatycznym warunki dziaania
na arenie midzynarodowej. Nale do nich czynniki gospodarcze (przez niektrych
badaczy ujmowane w kontekcie tzw. geoekonomiki), 3 jak rwnie nauka
i technika, zagadnienia spoeczne (w tym ochrona praw czowieka), ideologia,
kultura czy ekologia. 4 W zwizku z tym w literaturze przedmiotu wyrnia si
pi tzw. sektorw bezpieczestwa: militarny, polityczny, ekonomiczny, kulturowy
i ekologiczny. 5
Oznacza to, e zakres pojcia bezpieczestwa traktowany jest obecnie
w sposb znacznie szerszy, by nie rzec zbyt szeroki. 6 Co wicej, jego zakres
nie ogranicza si tylko do obszaru i ochrony interesw poszczeglnych pastw,
ale obejmuje take regionalne lub globalne ukady si politycznych, gospodarczych
i militarnych na arenie midzynarodowej. Denie do tworzenia szerszych,
wiatowych lub regionalnych systemw bezpieczestwa zbiorowego (takich jak
najbardziej nas interesujcy system europejski) obejmujcych rwnie
pozamilitarne paszczyzny wsppracy midzynarodowej wynika z coraz szerszej
akceptacji trzech podstawowych zasad, na ktrych opiera si ma wspczesna
koncepcja bezpieczestwa:
a) zasady niepodzielnoci bezpieczestwa (indivisiblity of security)
oznaczajcej istnienie cisego zwizku pomidzy bezpieczestwem
jednego pastwa
a bezpieczestwem innych krajw;
b) zasady kompleksowoci bezpieczestwa (comprehensive security) obejmu-
jcej rozmaite, wspomniane wyej aspekty;

3
Podejcie takie prezentuje m.in. E.Haliak: Ekonomiczne czynniki bezpieczestwa w:
Bezpieczestwo midzynarodowe w Europie rodkowej po zimnej wojnie, Instytut Stosunkw
Midzynarodowych UW, Warszawa 1994 oraz Geoekonomika nowy wymiar bezpieczestwa
narodowego Polski w: Filozofia, polityka, stosunki midzynarodowe. Ksiga jubileuszowa na 70-
lecie Profesora Leszka Kasprzyka, Instytut Stosunkw Midzynarodowych UW, Warszawa 1995,
zw. s.61-63.
4
Szerokie rozumienie pojcia bezpieczestwa przyjmowane byo ju od duszego czasu take
przez badaczy polskich por. M.Perczyski, Globalne uwarunkowania bezpieczestwa
ekonomicznego, Warszawa 1990 oraz J.Kukuka, Ekologiczne czynniki bezpieczestwa i
G.Michaowska, Kulturowe czynniki bezpieczestwa w: Bezpieczestwo midzynarodowe w
Europie rodkowej..., op.cit. Szerzej o tych zagadnieniach patrz: Bezpieczestwo narodowe i
midzynarodowe u schyku XX wieku, red. D.B.Bobrow, E.Haliak, R.Ziba, Instytut Stosunkw
Midzynarodowych UW, Warszawa 1997.
5
Por. J.Czaputowicz, Model bezpieczestwa XXI wieku, Studia i Materiay nr 97, Polski
Instytut Spraw Midzynarodowych, Warszawa, grudzie 1995, s.7-8.
6
Wydaje si, e nadmierne rozszerzanie zakresu pojciowego pewnych kategorii badawczych
grozi moe ich zbytnim uoglnieniem, swego rodzaju rozwodnieniem, nie pozwalajcym na
ich precyzyjne zastosowanie i wykorzystanie dla analizy konkretnych zagadnie.

24
D.Milczarek, Jaki system bezpieczestwa dla Polski? ...

c) zasady kooperatywnoci bezpieczestwa (co-operative security) oznaczajcej

konieczno istnienia wielopaszczyznowej (subregionalnej, regionalnej
i globalnej) oraz wieloorganizacyjnej struktury bezpieczestwa. 7

1.1. Istniejce modele bezpieczestwa europejskiego

Proces wypracowywania nowego systemu bezpieczestwa europejskiego
obejmuje zarwno formuowanie zaoe teoretycznych, jak i praktyczn realizacj
okrelonych przedsiwzi o charakterze polityczno-militarnym. Doprowadzio
to do uksztatowania si rnych modeli teoretyczno-praktycznych, do ktrych
ksztatu nie ma penej zgodnoci ani wrd badaczy, ani w zainteresowanych
krgach politycznych i wojskowych.
Dla potrzeb niniejszej analizy zastosowano trzy, jak si wydaje najbardziej
podstawowe i najlepiej pasujce do wymogw rzeczywistoci, modele:
1. model euroatlantycki, oparty na zreformowanym i rozszerzonym NATO,
2. model europejski, oparty na Unii Europejskiej i Unii Zachodnio-
europejskiej,
3. model bezpieczestwa zbiorowego oparty na Organizacji Bezpieczestwa
i Wsppracy w Europie (OBWE).
Nie wdajc si w tym momencie w ich charakterystyk, wskaza jedynie
naley, e analizowanie ich efektywnoci czy uytecznoci naley do zada
nieatwych. Duych trudnoci przysparza dwoisto ich natury, wynikajcej
jak podkrelono wyej z poczenia lansowania koncepcji teoretycznych
z funkcjonowaniem realnie istniejcych struktur. Ponadto poczone s one
skomplikowanym systemem wzajemnych relacji, z ktrych jedne maj charakter
uzupeniajcy, a inne sprzeczny czy nawet antagonistyczny. Skal trudnoci
moe ilustrowa z jednej strony zarysowana dalej stosunkowo dua
komplementarno modeli euroatlantyckiego i europejskiego, za z drugiej
strony ich kontradyktoryjno w stosunku do modelu opartego na OBWE.

2. Zasadnicze determinanty i wymogi modelu bezpieczestwa

z punktu widzenia Polski oraz Europy rodkowej
Przed przejciem do rozwaa dotyczcych naszego kraju, konieczne jest
szersze spojrzenie na problematyk bezpieczestwa, widzianego z perspektywy
regionu Europy rodkowej.
Najpierw naley dokona krtkiej charakterystyki tego regionu, ktrego
zakres geograficzny okrelany jest rnie: czasami zwaszcza w literaturze
niemieckiej wczany jest do obszar Niemiec czy Austrii; bardzo czsto
czony jest jak najbardziej niesusznie z Europ Wschodni we wsplny

7
Kategoryzacja zaproponowana przez J.Czaputowicza, op.cit., s.9.

25
 Studia Europejskie, 2/2000

konglomerat wystpujcy pod nieprecyzyjn nazw Europa rodkowowschodnia

(co oznacza, e Polska miaaby si znajdowa w jednej strefie np. z Modow);
zdarza si take, i patrzc z dalszej perspektywy geograficzno-kulturowej caa
cz naszego kontynentu leca na wschd od linii aby i Dunaju traktowana
jest jako jeden region, wczajc do nawet bardzo odmienne pod kadym
wzgldem Bakany.
Dla potrzeb niniejszej analizy przyjmijmy, e Europa rodkowa obejmuje
pastwa Grupy Wyszehradzkiej: Polsk, Czechy, Wgry i Sowacj. Region
ten zajmuje niezwykle wan pozycj w Europie, lec na skrzyowaniu dwch
podstawowych osi geostrategicznych: osi Wschd-Zachd (wyznaczajcej
stosunki Europa Zachodnia - Rosja) oraz osi Pnoc-Poudnie (dzielcej stref
kultury zachodnioeuropejskiej od cywilizacji wschodniej). 8
Specyficzn pozycj zajmuje w nim Polska, dysponujc najwikszym
potencjaem demograficznym, ekonomicznym, militarnym itp., przewyszajcym
czne zasoby pozostaych trzech partnerw. Jej pozycja jest jednak zbyt saba,
aby odgrywa w chwili obecnej bardziej znaczc rol w caej Europie. 9 Nie
zmienia to faktu, e nasz kraj chce i moe pretendowa do roli lokalnego lidera
dla caego regionu i w pewnym zakresie take dla regionw ssiadujcych (jak
np. poradzieckie republiki nadbatyckie). Polska z pewnoci ma ambicje oraz
pewne moliwoci i szanse, aby biorc pod uwag najbardziej optymistyczne
scenariusze rozwoju tak rol odgrywa w dajcej si przewidzie przyszoci.
Analiza sytuacji panujcej w Europie rodkowej nastrcza szeregu trudnoci
komplikujcych moliwo formuowania jednoznacznych ocen.
Z jednej strony bowiem nie ulega wtpliwoci, e region ten charakteryzuje si
wasn, odrbn specyfik pod wzgldem historycznym, geopolitycznym, gospo-
darczym czy kulturowym, chocia w swych deniach do integracji z Europ
Zachodni tutejsze elity polityczno-kulturalne staraj si przede wszystkim
podkrela historycznie ugruntowane wizi swych krajw z Zachodem. 10
Z drugiej strony, poszczeglne pastwa Europy rodkowej rni si midzy

8
Szerzej o funkcjonowaniu tego modelu, jak rwnie o oglnych zagadnieniach dotyczcych
bezpieczestwa krajw rodkowoeuropejskich pisze J.Staczyk, Uwarunkowania bezpieczestwa
postsocjalistycznych pastw Europy rodkowej, Studia Europejskie, nr 4/1998. Por. take
Stability and integration. Security relations with Central and Eastern Europe, Netherlands
Atlantic Commission 1998.
9
Stosujc nomenklatur Zbigniewa Brzeziskiego, Polska nie tylko nie jest graczem
geostrategicznym, ale nawet nie jest tzw. sworzniem geopolitycznym (geopolitical pivot), czyli
nie naley do pastw, ktrych znaczenie nie wynika z ich potgi czy ambicji, lecz raczej
z wanego pooenia geograficznego i skutkw ich potencjalnej niestabilnoci dla zachowa
graczy geostrategicznych (Z.Brzeziski, Wielka szachownica. Gwne cele polityki amerykaskiej,
Warszawa 1998, s.49).
10
Por. rozwaania na ten temat w: J.Nowicki, Rewindykacja europejskoci tosamo Europy
Centralnej, Studia Europejskie, nr 3/1999.

26
D.Milczarek, Jaki system bezpieczestwa dla Polski? ...

sob niekiedy w sposb bardzo znaczny i pod wieloma wzgldami: poziomem

rozwoju gospodarczego i spoecznego, stopniem poczucia tosamoci narodowej
(zwaszcza odrbnoci kulturowej), zaawansowaniem procesw transformacji
systemowej, skal de do integracji z Europ itd.
Obserwujc tutejsz sytuacj polityczn, mona pokusi si o postawienie
tezy, i w regionie rodkowoeuropejskim, stanowicym obiektywnie pewn
cao, nie wystpuj odpowiednie siy i brakuje wystarczajcych motywacji,
aby mwi jednym gosem i wsplnie odgrywa potencjalnie moliw,
skoordynowan rol na arenie oglnoeuropejskiej. Wida to szczeglnie
wyranie na przykadzie de do integrowania si ze strukturami euroatlantyckimi
poszczeglne pastwa Grupy Wyszehradzkiej podejmoway i nadal podejmuj
wysiki w tym zakresie przede wszystkim na wasn rk, chocia na szczcie
min ju (jak si wydaje) etap traktowania ssiadw nie jako partnerw, ale
wrcz jako rywali na drodze do czonkostwa w NATO czy Unii Europejskiej.
W najbardziej nas interesujcej dziedzinie bezpieczestwa sytuacja
w regionie ulega na przestrzeni ostatniej dekady ogromnym przemianom.
W pierwszym rzdzie cakowicie zmieni si status polityczno-militarny pastw
rodkowoeuropejskich ze strategicznie wanych sojusznikw (czyli zarazem
cile kontrolowanych wasali) Zwizku Radzieckiego, lecych na zachodnich
rubieach czy te na obszarach bliskiej zagranicy radzieckiego imperium,
kraje te zamieniy si w peni suwerenne podmioty stosunkw midzynaro-
dowych. Ostateczny rozpad Ukadu Warszawskiego w 1991 r. oznacza
wprawdzie wycofanie si spod narzuconej p wieku wczeniej obcej dominacji,
ale zarazem nie rozwizywa automatycznie wszystkich problemw bezpieczestwa
tak poszczeglnych pastw, jak i caego regionu.
Europa rodkowa staa si bowiem w latach 90. swego rodzaju szar
stref, gdzie praktycznie nie funkcjonoway adne gwarancje polityczno-
militarne i gdzie istniao niebezpieczestwo przeksztacenia jej w stref
buforow lub kolejny ju raz w historii w stref wpyww ssiadujcych
mocarstw. Pastwa zachodnie (od pocztku popierajce procesy demokratyzacji
i transformacji ustrojowej w regionie) nie od razu bowiem uznay za konieczne
i uzasadnione rozszerzanie wasnych struktur bezpieczestwa na obszary Europy
rodkowej. Wynikao to z wielu wzgldw, m.in. z obaw przed gbszym
angaowaniem si w sprawy niestabilnego, jak si wydawao, regionu czy
rzadziej artykuowanej publicznie niechci do antagonizowania Rosji, uparcie
powtarzajcej pomimo upadku imperium radzieckiego tez o swych
specjalnych interesach w tej czci wiata. Przypomnie naley, e denia
pastw Grupy Wyszehradzkiej do czonkostwa w NATO nie od razu spotkay
si z przychylnym odzewem. Rzdy szeregu pastw, takich jak Francja czy krajw
lecych na poudniowej flance Sojuszu, pocztkowo bardzo wstrzemiliwe

27
 Studia Europejskie, 2/2000

odnosiy si do tej idei, 11 za w opiniotwrczych krgach naukowcw

i politykw liczne byy wypowiedzi zdecydowanie negatywne. 12 Take wtedy,
gdy podejmowano pewne inicjatywy wychodzce naprzeciw aspiracjom pastw
rodkowoeuropejskich, jak np. powoanie w 1994 r. programu Partnerstwa dla
Pokoju, to pojawiay si rwnoczenie obawy, i miay to by swego rodzaju
substytuty rzeczywistych gwarancji bezpieczestwa dla naszego regionu.
Trzeba byo kilku lat intensywnych zabiegw dyplomatyczno-politycznych,13
aby idea rozszerzenia Sojuszu Pnocnoatlantyckiego na Wschd uzyskaa
polityczne poparcie wrd establishmentw, a zwaszcza spoeczestw pastw
zachodnich. (Punktem zwrotnym bya tu zmiana nastawienia ze strony
administracji waszyngtoskiej w poowie lat 90.) 14 Nie naley oczywicie
kogokolwiek obarcza za to odpowiedzialnoci, tym bardziej e kwestie sporne
tak naprawd dotyczyy gwnie finansowania rozszerzenia, a wic spraw
bardziej poruszajcych wyobrani podatnikw. Z ca moc podkreli jednak
naley, e jak wykaemy to szerzej w dalszych rozwaaniach objcie przez
NATO gwarancjami bezpieczestwa wikszoci pastw Europy rodkowej nie
byo przejawem politycznego altruizmu, lecz (o czym czsto si zapomina
w debatach na Zachodzie) oznaczao take zwikszenie bezpieczestwa oraz
generalne umocnienie caego Sojuszu.
Z punktu widzenia interesw polityczno-militarnych Europy rodkowej,
przystpienie do NATO w 1999 r. Polski, Czech i Wgier stanowio niezwykle
pozytywny i wany, ale nie ostatni krok w kierunku zapewnienia bezpieczestwa
dla caego regionu. Konieczne wydaje si bowiem podejmowanie dalszych
przedsiwzi w tym zakresie. Naley do nich kontynuowanie procesu
rozszerzania Sojuszu Pnocnoatlantyckiego, w pierwszym rzdzie o Sowacj
(ostatnie pastwo regionu znajdujce si poza wszelkimi strukturami
euroatlantyckimi), a nastpnie o dalsze kraje Europy Wschodniej, w tym
zwaszcza poradzieckie republiki nadbatyckie oraz pastwa regionu Bakanw.
Bezpieczestwo Grupy Wyszehradzkiej zaley bowiem zgodnie z podkrelan
wczeniej zasad niepodzielnoci bezpieczestwa w skali caej Europy nie

11
Sam kanclerz Niemiec, H.Kohl, skdind zwolennik wczania pastw Europy rodkowej do
struktur integracyjnych, mia pocztkowo negatywne stanowisko patrz K.H.Kamp, The Folly of
Rapid NATO Expansion, Foreign Policy, Spring 1995.
12
Wrd wielu tego typu gosw, wypowiadanych oficjalnie czy poficjalnie przez politykw,
badaczy czy publicystw na amach prestiowych periodykw, przytoczy mona: M.Brown, The
Flawed Logic of NATO Expansion, Survival, Spring 1995 oraz D.J.Kramer, No Need to Expand
NATO, Christian Science Monitor, 10-16.02.1996.
13
Mao znan dziaalno polskiej dyplomacji oraz wszelkiego rodzaju grup nacisku
(zwaszcza Polonii amerykaskiej) zmierzajc do przeforsowania czonkostwa Polski w NATO
prezentuje szerzej B.Wglarczyk, Przez pi krgw, Gazeta Wyborcza, 06-07.03.1999.
14
Por. A.Bailes, Europes Defense Challenge. Reinventing Atlantic Alliance, Foreign
Affairs, January/February 1997.

28
D.Milczarek, Jaki system bezpieczestwa dla Polski? ...

tylko od uzyskania indywidualnych oraz kolektywnych gwarancji, ale rwnie

od rozszerzenia ich w maksymalnym zakresie na ssiadw. 15
Poniewa, jak staramy si wykaza dalej, NATO nie jest jedyn struktur
mogc zapewni bezpieczestwo naszej czci kontynentu, niezbdne wydaje
si rwnie rozszerzenie Unii Europejskiej na wszystkie pastwa rodkowo-
europejskie. Dopiero w ten sposb zaistniej przesanki do uksztatowania si
optymalnego dla Europy rodkowej systemu bezpieczestwa.

2.1. Pooenie geopolityczne Europy rodkowej

Czynnikiem w ogromnej mierze wpywajcym na podejcie pastw
rodkowoeuropejskich do zagadnie bezpieczestwa jest ich pooenie
geopolityczne. Zajmowanie, jak podkrelono wyej, wanego strategicznie
miejsca w centralnej czci naszego kontynentu moe przynosi wiele korzyci,
szczeglnie gospodarczych i handlowych. 16 Trzeba jednak pamita, e owo
szczeglne pooenie geopolityczne moe take generowa szereg zagroe.
O istnieniu tych ostatnich zdaj si zapomina wystpujcy take w Polsce
zwolennicy tzw. trzeciej drogi, postulujcy przyjcie cakowicie niezwizanego
z integracj europejsk modelu rozwoju politycznego, ekonomiczno-spoecznego
i militarnego. Z braku miejsca nie wdajc si w dyskusj na ten temat, wskaza
jedynie mona, e oprcz spychania kraju na margines gwnych procesw
rozwojowych wspczesnego wiata zwolennicy takich koncepcji nie bior
pod uwag obiektywnych przesanek, stwarzajcych dla nas konieczno
zaangaowania si w dzieo budowy zjednoczonej Europy.
Jedn z tych zasadniczych przesanek jest wanie nasze pooenie
geopolityczne, praktycznie nie pozwalajce na pozostawanie ziemi niczyj.
Polska oraz w jakim stopniu pozostae pastwa regionu le na obszarze
bezporedniego styku pomidzy (majc wci mocarstwowe ambicje) Rosj
a systemem euroatlantyckim, reprezentowanym przez drugiego potnego
ssiada, jakim s Niemcy odgrywajce coraz waniejsz rol w Unii Europejskiej.
Oznacza to, e kraj nasz, czy nam si to podoba czy nie, jest skazany na

15
Pogbion dyskusj na temat koniecznoci rozszerzenia NATO rwnie na te obszary patrz
w: Rozszerzanie NATO, Stowarzyszenie Euro-Atlantyckie, Warszawa, marzec 2000; por. take
T.Kuzio, Nato Enlargement: The View From the East, European Security, Spring 1997.
16
Nie potrafimy zreszt w peni ich spoytkowa - wystarczy wskaza na nieodpowiednie
wykorzystanie moliwoci rozwoju ruchu tranzytowego na kierunkach Wschd-Zachd oraz
Pnoc-Poudnie, spowodowane m.in. zym stanem infrastruktury transportowej. W analizie m.in.
wspomnianych zagadnie, dokonanej w czwartej edycji pracy: Rocznik strategiczny, 1989/99.
Przegld sytuacji politycznej, gospodarczej i wojskowej w rodowisku midzynarodowym
(Fundacja Studiw Midzynarodowych, Warszawa 1999) R.Kuniar okrela nasz system owej
infrastruktury jako znajdujcy si w stanie klski.

29
 Studia Europejskie, 2/2000

dokonanie wyboru oraz nie moe sobie pozwoli na adn samobjcz wersj
splendid isolation. 17

Kwestia rosyjska
Niezwykle wan rol odgrywaj tutaj stosunki z Rosj, ktre stanowi
jeden z kluczy do bezpieczestwa tego regionu, jak rwnie w duym stopniu do
bezpieczestwa caej Europy. Przede wszystkim pamita naley, e tradycje
historyczne sigajce przynajmniej od Piotra Wielkiego po Zwizek Radziecki
ka Rosji, majcej wci mocarstwowe i imperialne ambicje, traktowa
Europ rodkow jako wasn stref wpyww. 18 Te same dowiadczenia
historyczne wskazuj jednak, e dla pastw naszego regionu ponowne bliskie
zwizanie si z Rosj jest nie do przyjcia (co nie powinno oznacza braku
poprawnych i wzajemnie korzystnych stosunkw dwu- i wielostronnych!).
Zacz naley od czynnika zaliczanego zazwyczaj do subiektywnych, ktry
jednak w ogromnej mierze wpywa na sfer dziaa realnych, nabierajc tym
samym waloru obiektywnoci. Chodzi tu o silne nastroje antyrosyjskie panujce
(chocia w rnym nateniu) w spoeczestwach pastw rodkowoeuropejskich.
W Polsce, gdzie wystpuj najbardziej ugruntowane historycznie resentymenty
w tym zakresie, Rosjanie nale wraz z czonymi bardzo czsto we wspln
kategori Ukraicami i Biaorusinami do nacji najbardziej nielubianych. 19
Taki stan rzeczy wprawdzie nie uniemoliwia rozwoju wzajemnych stosunkw,
ale na pewno je utrudnia.
Waniejsza jest jednak obawa, e ponowne popadnicie pod rosyjsk
dominacj oznaczaoby dla Polakw i innych narodw rodkowoeuropejskich

17
Przypomnie naley, e nawet Brytyjczycy, wielowiekowi wyznawcy zasady wspaniaego
odosobnienia, funkcjonuj w peni w ramach struktur euroatlantyckich (mimo i s sceptykami
co do rozszerzania zakresu integracji europejskiej o ponadnarodowym charakterze); za czsto
powoywani przez polskich przeciwnikw integracji jako przykad do naladowania
Norwegowie nie chc wprawdzie czonkostwa w Unii Europejskiej (gdy po prostu zajmuj inne,
znacznie mniej eksponowane pooenie geopolityczne oraz maj ku temu odpowiednie
moliwoci ekonomiczne), ale jednoczenie s czonkami NATO.
18
Szerzej patrz S.Biele, Cigo i zmiana rl midzynarodowych Rosji w: Nowe role
mocarstw, red. B.Mrozek, S.Biele, Instytut Stosunkw Midzynarodowych UW, Warszawa 1996
oraz J.Staniszkis, Russia: Empire or Metropoly w: Racja stanu w dobie transformacji adu
europejskiego. Implikacje dla Polski, red. J.Stefanowicz, I.Grabowska-Lipiska, Instytut Studiw
Politycznych PAN, Warszawa 1995.
19
W 1977 r. wskanik niechci wynosi: 53% wobec Rosjan, 46% wobec Biaorusinw i a
60% wobec Ukraicw, co plasowao te nacje na miejscach od trzeciego do pitego pod
wzgldem niechci Polakw. (Stosunek naszego spoeczestwa do innych nacji. Komunikat z
bada, CBOS, Warszawa, padziernik 1997.) Nowsze badania wykazuj pogbienie si tych
tendencji obecnie Rosjanie s najmniej chtnie widzianymi w naszym kraju cudzoziemcami
(65% opinii negatywnych), wraz z Biaorusinami (62%) i Ukraicami (64%). Por. Polityka,
20.05.2000.

30
D.Milczarek, Jaki system bezpieczestwa dla Polski? ...

regres praktycznie pod kadym wzgldem i zniweczenie wysikw dla odzyskania

niepodlegoci, wprowadzenia systemu demokratycznego i osignicia dobrobytu.
Wynika to przede wszystkim z gbokiego, trwajcego ju wiele lat i ogarniaj-
cego wszystkie dziedziny ycia kryzysu w Rosji. Kraj ten ma z pewnoci
ogromny potencja i wszelkie moliwoci, aby zaj waciw mu pozycj
mocarstwow, ale w dajcej si przewidzie perspektywie czasowej nie bdzie
atrakcyjnym oraz wystarczajco konkurencyjnym partnerem dla swoich byych
satelitw z Europy rodkowej. W chwili obecnej przewaaj wrd nich obawy
o dalszy rozwj wydarze w Rosji; 20 w zwizku z czym staraj si one
susznie lub nie ogranicza wizi z ich dawnym hegemonem. Dotyczy to
rnych dziedzin, w tym kontaktw politycznych, ale zwaszcza wsppracy
gospodarczej i wymiany handlowej, o czym wiadcz stosowne analizy oraz
dane statystyczne. 21 Pozytywnym tego rezultatem (chocia wystpuj te
negatywy) by fakt, e nawet takie wydarzenie jak kryzys finansowy w Rosji
z lata 1998 r. nie spowodowa powaniejszych perturbacji dla gospodarki Polski.
Na Zachodzie czsto mamy do czynienia z przypadkami braku rzetelnej
wiedzy albo bagatelizowania realnych zagroe wynikajcych z bardzo
niestabilnej sytuacji w Rosji. Pamita naley, e demokracja w stylu zachodnim
nigdy w tym kraju nie funkcjonowaa i e wci moliwe s rne scenariusze
katastroficzne, jak np. dojcie do wadzy si nacjonalistyczno-komunistycznych.
Owe niezrozumienie kwestii rosyjskiej najlepiej mona byo obserwowa
podczas debat powiconych rozszerzeniu NATO, suchajc wypowiedzi
przeciwnikw tego procesu, ktrzy najliczniej i najgoniej pojawiali si
w odlegych od europejskich problemw Stanach Zjednoczonych. 22
(Chocia raz jeszcze naley przypomnie, e kontrowersje dotyczyy raczej
kwestii finansowych oraz e to gwnie dziki stanowisku USA Polska, Czechy
i Wgry zostay ostatecznie czonkami Sojuszu.)

20
Jak oceni to P.Starzyski, Polacy niechtnie przewiduj to, co moe sta si w Rosji. S
przekonani, i w Rosji moe zdarzy si prawie wszystko (Public attitudes on security in Central
Europe. Poland w: Perceptions of security. Public opinion and expert assessments in Europes
new democracies, ed.R.Smoke, Manchester-New York 1996, s.58).
21
O ile w 1988 r. ZSRR by dla Polski gwnym partnerem handlowym (jego udzia w polskim
eksporcie wynosi 24,5%, a w imporcie 23,3%), to w 1994 r. Rosja spada na trzeci pozycj
(odpowiednio 5,4% i 6,8%). W okresie pniejszym wskaniki te ulegay tylko niewielkim
wahaniom. Por. A.Z.Nowak, Dylematy polskiej polityki gospodarczej wobec zmian na wiatowych
rynkach finansowych i integracji z Uni Europejsk (ujcie jakociowe), Studia Europejskie,
nr 3/1999, s.53 i inne.
22
Wrd bardzo wielu przykadw przytoczy mona znaczce wypowiedzi dwch
amerykaskich badaczy, A.Perlmuttera i T.G.Carpentera, ktrzy rozszerzenie NATO na Wschd
nazwali szalestwem i niebezpiecznym bluffem, przede wszystkim wanie ze wzgldu na
zastrzeenia Rosji oraz obawy przed retorsjami z jej strony (NATOs Expensive Trip East. The
Folly of Enlargement, Foreign Affairs, January/February 1998).

31
 Studia Europejskie, 2/2000

Oczywicie Polska oraz inne pastwa Europy rodkowej mog i powinny

odgrywa rol pomostu wobec Rosji tak, aby wspiera (w interesie swoim,
samej Rosji i caej Europy) wprowadzanie w tym kraju demokracji i gospodarki
wolnorynkowej. Tego wyranie oczekuje od nich Zachd, dla ktrego nowi
partnerzy rodkowoeuropejscy bd tym cenniejsi, im bardziej przyczyni si do
stabilizacji sytuacji na wschodzie kontynentu. Dotyczy to take wspierania
reform i aspiracji niepodlegociowych w byych republikach radzieckich,
zwaszcza w pastwach nadbatyckich i na Ukrainie.
Problem polega jednak m.in. na tym, e sama Rosja wydaje si w niewielkim
stopniu zainteresowana dobrymi usugami wiadczonymi przez swoich
zachodnich ssiadw i jeeli ju szuka kontaktw z Zachodem, to czyni to
samodzielnie. 23 Ponadto jej koncepcje geostrategiczne obejmuj znacznie
szerszy horyzont, dotyczc nie tylko tradycyjnie wanych stosunkw z Europ
Zachodni i Stanami Zjednoczonymi, ale take z Chinami czy (jak dao si to
ostatnio zauway) rwnie z Indiami. Powoduje to, e wbrew temu, co mog
myle o rosyjskiej polityce zagranicznej mieszkacy Europy rodkowej, dla
Rosji ten kierunek wcale nie musi by a tak bardzo wany. 24
Z punktu widzenia polskiego i rodkowoeuropejskiego istotn kwesti jest
natomiast niedopuszczenie do nowej Jaty, czyli kolejnego podziau Europy na
strefy wpyww. Byoby to szkodliwe dla wszystkich zainteresowanych stron,
cznie z Rosj, ktrej wystpujcy na Zachodzie zwolennicy przyznaj prawo
do ingerowania w sprawy bliskiej zagranicy. Zdaj si oni zapomina, e
rwnie dobrze region Mitteleuropa by od wiekw stref wpyww niemieckich;
tak wic nie wolno ponowne otwiera puszki Pandory
z imperialnymi ambicjami ssiadujcych mocarstw.

Kwestia niemiecka
Do bardzo wanych naley rwnie kwestia stosunkw pomidzy Polsk
i innymi pastwami Europy rodkowej a zjednoczonymi Niemcami. Niezwykle
pozytywne jest to, e po raz pierwszy od stuleci obie strony w zbliony sposb
rozumiej swoje interesy narodowe, wic je z koniecznoci rozszerzania
i pogbiania integracji europejskiej. Dla Niemcw rozszerzenie Unii Europejskiej
i NATO na Wschd moe przynie umocnienie ich pozycji ekonomicznej,
politycznej i last but not least militarnej w zjednoczonej Europie,
przesuwajc jej rodek cikoci na Wschd. Z tego te wzgldu chtnie
wystpuj w roli adwokata pastw rodkowoeuropejskich.

23
S.Biele we wspomnianej pracy Cigo i zmiana rl midzynarodowych Rosji podkrela
dwoisto koncepcji strategicznych Rosji: z jednej strony nurt eurocentryczny i prozachodni,
z drugiej neoeurazjatyzm.
24
Szerzej traktuje o tych zagadnieniach Z.Brzeziski w op.cit.

32
D.Milczarek, Jaki system bezpieczestwa dla Polski? ...

Z kolei dla krajw tego regionu poparcie to ma wielkie znaczenie w ich

wysikach integracyjnych. Jest to tym waniejsze, e inne czoowe kraje Unii,
w tym zwaszcza Francja, nie wydaj si wbrew goszonym oficjalnie
deklaracjom nazbyt zainteresowane rozszerzaniem UE na Wschd. 25 Dzieje
si tak z powodw dokadnie odwrotnych ni w przypadku Niemiec, czyli
z braku istotnych interesw w rozwoju integracji europejskiej w kierunku
wschodnim. Co wicej, wida wyranie, e dla partnerw Republiki Federalnej,
w tym znowu gwnie dla Francji, nadmierny rozwj potgi niemieckiej grozi
pojawieniem si na Starym Kontynencie nowego hegemona. Stwarzaoby to
niebezpieczestwo zaamania si swoistej rwnowagi si, uksztatowanej przez
cae dekady w ramach Wsplnot Europejskich. 26
Dla pastw rodkowoeuropejskich Republika Federalna ju dzisiaj zajmuje
pozycj czoowego partnera we wsppracy gospodarczej i wymianie handlowej.
wiadcz o tym dobitnie analizy oraz dane dotyczce Polski. Wykazuj one, i
Niemcy odgrywaj w polskim handlu zagranicznym rol absolutnie dominujc
i nieporwnywalnie wysok w porwnaniu z jakimkolwiek innym partnerem. 27
Z jednej strony stwarza to odpowiedni podstaw oraz dogodne warunki do
oboplnie korzystnego rozwoju stosunkw w rnych dziedzinach, w tym
dobrze rozwijajcych si kontaktw politycznych. Z drugiej jednak strony, tak
dua zaleno od jednego tylko partnera moe stwarza pewne zagroenia dla
znacznie sabszej, dopiero rozwijajcej si gospodarki polskiej.
Zagroe rnego typu pojawia si moe zreszt jeszcze wicej, dlatego te
nie naley wpada w stan zbytniego zadowolenia. Nie wszystkie pastwa

25
Por. wypowied b. ministra spraw zagranicznych A.Jupp, Quel horizon pour la politique
etrangre de la France, Politique etrangre, no. 1/1998; patrz take S.Parzymies, Francja
wobec rozszerzenia Unii Europejskiej, Sprawy Midzynarodowe, nr 4-6/1998. B. prezydent
Francji Valry Giscard dEstaing oraz b. kanclerz niemiecki Helmut Schmidt sugeruj
konieczno wydatnego przeduenia okresu oczekiwania przez Polsk na czonkostwo w Unii
Europejskiej, tumaczc to nieprzygotowaniem struktur unijnych do rozszerzenia (Wysokie pokoje
i przedsionek, Gazeta Wyborcza, 13-14.05.2000).
26
W ramach obecnej Unii Europejskiej wyranie rysuje si podzia na dwa bloki: pastwa
poudniowe czy rdziemnomorskie na czele z Francj oraz kraje wschodnie i pnocne pod
przywdztwem Niemiec. Poniewa rozwj UE jest moliwy i bdzie odbywa si tylko na
kierunku wschodnim, oznacza to moe dalszy wzrost potgi dominujcych na tych obszarach
Niemiec i tym samym narastanie rnic czy nawet konfliktw interesw pomidzy tymi dwoma
blokami. Por. Tamed power. Germany in Europe, ed. P.J.Katzenstein, Ithaca 1997 i D.Schlachter,
Question dEurope. Le dbat conomique et politique, Paris 1998.
27
Z pozycji drugiego partnera Polski w handlu zagranicznym zajmowanej przez Niemcy pod
koniec lat 80., kraj ten ju od 1991 r. przesun si na miejsce pierwsze (29,4% eksportu i 26,5%
importu). W latach pniejszych wskaniki te byy jeszcze wysze, osigajc apogeum w 1995 r.:
35,7% eksportu i 27,4% importu. Dla porwnania, w tym okresie nastpny partner w eksporcie,
Holandia osigna wskanik 5,9%, a w imporcie Wochy 8,4%. Patrz A.Z.Nowak, Dylematy
polskiej polityki gospodarczej ..., op.cit., s.53 i inne.

33
 Studia Europejskie, 2/2000

rodkowoeuropejskie maj w peni uregulowane stosunki dwustronne z Republik

Federaln. Polska ukada je stosunkowo dobrze i mwi si nawet o polsko-
niemieckim pojednaniu porwnywalnym z powojennym pojednaniem francusko-
niemieckim. Dowodz tego oprcz wspomnianego rozwoju stosunkw
gospodarczych i politycznych take wyniki bada dotyczcych opinii Polakw
wobec swoich zachodnich ssiadw. Szczeglnie znamienne s tu porwnania
przemian obserwowane w duszym czasie. Wykazuj one, i na przestrzeni
ostatniego wierwiecza stosunek do Niemcw uleg bardzo wyranej poprawie
i jest to, jak si wydaje, tendencja utrzymujca si. 28
Natomiast w przypadku innych krajw, jak np. Republiki Czeskiej, trudno
ju mwi o penej normalizacji kontaktw z zachodnim ssiadem, zakcanej
zaszociami historycznymi, w tym przypadku spowodowanymi problemem
Niemcw sudeckich. Ponadto we wszystkich pastwach naszego regionu
utrzymuj si pomimo niewtpliwej, pokazanej wyej poprawy w tym
wzgldzie spoeczne resentymenty i niech do potnego ssiada wynikajce
z dowiadcze historycznych. W Polsce przejawiaj si one m.in. obawami
przed wykupem przez Niemcw ziemi, co jest traktowane jako szczeglnie
grone przez mieszkacw polskiej wsi i postrzegane przez nich jako jeden
z minusw integracji z Uni Europejsk. 29
Na tego rodzaju resentymenty spojrze naley w wietle zarysowanej
wczeniej wizji zapanowania w Europie hegemonii niemieckiej, swego rodzaju
pax germanica. Jeeli pewne obawy pojawiaj si u tak potnych ssiadw
Republiki Federalnej jak Francja, tym bardziej nie powinny one dziwi w sabych
gospodarczo pastwach Europy rodkowej. 30 Nie mona zatem cakowicie
wykluczy ani bagatelizowa wprawdzie tylko potencjalnej, acz cakiem realnej
moliwoci zdominowania przez Niemcy ich wschodnich ssiadw. Grozioby

28
W badaniach polskiej opinii publicznej 1975 r. wrd 24 narodowoci Niemcy zajmowali 20
miejsce, zyskujc niech 60% badanych i sympatie tylko 8% respondentw. W badaniach z 1997
r. wrd 20 nacji Niemcy plasowali si na 11 pozycji, budzc sympatie 38% i niech 30%
badanych Polakw. Jeszcze lepsze wyniki zanotowano w badaniach z 2000 r., kiedy to obecno
Niemcw Polsce za korzystn uznao a 51% respondentw (lepszy rezultat 60% uzyskali
tylko Amerykanie). Por. Stosunek naszego spoeczestwa do innych nacji... op.cit. oraz
Polityka, 20.05.2000.
29
Por. analiz zawart w: E.Nalewajko, Chopi rolnicy farmerzy: polityka i interesy
w kontekcie integracji Polski z Uni Europejsk, Studia Europejskie, nr 2/1999. Na marginesie
wskaza naley, e obawy Polakw przed moliwoci zakupu ziemi przez cudzoziemcw staj
si w rokowaniach o czonkostwo Polski w Unii Europejskiej jednym z tematw gorcych
politycznie; tak samo jak podnoszona przez stron unijn (szczeglnie przez Austri i Niemcy)
kwestia dostpu polskich pracownikw do rynkw pracy w UE.
30
Szerzej patrz B.Koszel, Mitteleuropa rediviva? Europa rodkowo- i Poudniowo-Wschodnia
w polityce zjednoczonych Niemiec, Instytut Zachodni, Pozna 1999.

34
D.Milczarek, Jaki system bezpieczestwa dla Polski? ...

to przede wszystkim w sferze gospodarki, ale take polityki zagranicznej

i obronnoci.
Nie naley tego myli z naturalnie wystpujcymi wpywami potnego
pastwa w krajach ociennych i traktowa od razu w kategoriach zagroenia
ywotnych interesw narodowych. W warunkach umacniajcej si obecnie
globalizacji adne pastwo w tym take Niemcy czy jeszcze bardziej potne
Stany Zjednoczone nie jest wolne od rozmaitych ogranicze zewntrznych,
prowadzcych do podwaania czy przynajmniej odmiennego traktowania
tradycyjnie pojmowanego pojcia suwerennoci. 31 Nie powinno to take
oznacza stawiania wotum nieufnoci pod adresem niemieckiego spoeczestwa
i klasy politycznej czy szerzej, dobrze ugruntowanej demokracji w Niemczech.
Nie mona jednak zapomina, e w okresie powojennym demokracja ta nie
miaa jeszcze okazji wykazania si swoj ywotnoci w godzinie prby.

3. Opcje strategiczne dla Polski i Europy rodkowej

W trakcie debat prowadzonych przez politykw i badaczy na temat
optymalnych koncepcji bezpieczestwa, jakie powinny by przyjte przez nasz
i inne kraje rodkowoeuropejskie, pojawiaj si rozmaite opinie oraz postulaty. 32
Niektre z nich sugeruj np. przyjcie przez pastwa naszego regionu polityki
neutralnoci. Polityka taka w warunkach zimnej wojny moga wydawa si
atrakcyjna dla pastw pozostajcych pod radzieck dominacj, a take miaa
zastosowanie w przypadku pewnych pastw buforowych, jak Austria czy
Finlandia. Obecnie, w zupenie odmiennej sytuacji geopolitycznej, nie ma ona
zastosowania, chociaby z tego wzgldu, i nie istniej szanse na uzyskanie
gwarancji dla naszej neutralnoci ze strony wielkich mocarstw. 33 Nie jest take

31
Z bogatej literatury anglojzycznej na ten temat por. np. M.Keens-Soper, Europe in the
World. The Persistence of Power Politics, London-New York 1999 (zwaszcza rozdziay:
Globalization i Powers of Decision), a z literatury polskiej: Pastwo we wspczesnych
stosunkach midzynarodowych, red. E.Haliak, I.Popiuk-Rysiska, Instytut Stosunkw
Midzynarodowych UW, Warszawa 1995 oraz Suwerenno i integracja europejska, red.
W.Czapliski, I.Lipowicz, T.Skoczny, M.Wyrzykowski, Centrum Europejskie UW, Warszawa
1999.
32
Z bogatej literatury obcojzycznej por. O.Waever, The European security triangle, Centre
for Peace and Conflict Research, Copenhagen 1994; J.Wright, European Security Post-Bosnia,
European Security, Summer 1997; M.Jopp, The strategic implications of European integration,
Hessische Stiftung Friedens- und Konflikforschung, Frankfurt/m. 1994, a z polskiej cytowane
prace: Bezpieczestwo narodowe i midzynarodowe... oraz J.Czaputowicz, Model bezpieczestwa...,
jak rwnie A.Hajnicz, Europejska architektura bezpieczestwa z polskiej perspektywy, Polska
w Europie, nr 2/1995.
33
W studium na ten temat J.Stefanowicz podkrela, e dla kraju znajdujcego si w takiej
sytuacji geograficznej jak Polska, neutralno staa si niepraktyczna a moe nawet

35
 Studia Europejskie, 2/2000

efektywnym rozwizaniem tworzenie regionalnych czy subregionalnych systemw

bezpieczestwa w Europie rodkowej, gdy ze wzgldu na zbyt may potencja
ich uczestnikw nie byyby w stanie w peni realizowa swych zada. (Co nie
oznacza dezawuowania wanej roli ju istniejcych ugrupowa subregionalnych
w tej czci kontynentu.) 34
Biorc pod uwag te oraz zarysowane we wczeniejszych rozwaaniach
determinanty i dokonujc na ich podstawie rzeczowej analizy, mona doj do
wniosku, e w celu zagwarantowania bezpieczestwa i rozwoju Europy
rodkowej jedynym racjonalnym rozwizaniem jest jej integracja z Zachodem. 35
Oznacza to postulat jak najpeniejszego oraz najszybszego wczenia Polski
oraz wszystkich pozostaych pastw regionu do europejskich i euro-
atlantyckich struktur integracyjnych (Unia Europejska, NATO, Unia
Zachodnioeuropejska, Rada Europy i inne), obejmujcych zgodnie
z poszerzon koncepcj bezpieczestwa wszystkie dziedziny: polityk,
obronno, gospodark, kwestie spoeczne, kulturowe, ekologiczne itp.
Dla Polaka postulat ten moe wydawa si oczywisty, jeli wrcz nie
trywialny. W wietle toczcych si w naszym kraju debat na temat wizi
z jednoczc si Europ padaj jednak gosy (czasami zupenie demagogiczne)
kwestionujce zasadno przyjcia strategii integracyjnej. Przypomina zatem
naley o tym, e mwic obrazowo z racji swego pooenia Polska
w duszej perspektywie historycznej ma do wyboru: albo przymierze
z rozwijajcymi si, demokratycznymi i zamonymi pastwami zjednoczonej
Europy oraz Stanami Zjednoczonymi, albo kolejne podporzdkowanie si
Rosji (wci niestabilnej politycznie i borykajcej si z problemami
ekonomiczno-spoecznymi) oraz czonkostwo w zdominowanej przez ni
Wsplnocie Niepodlegych Pastw.

niebezpieczna (Expert assessments of security in Central Europe. Poland w: Perceptions of

security..., op.cit., s. 113).
34
Szerzej patrz R.Ziba, Rola ugrupowa subregionalnych w nowym systemie bezpieczestwa
europejskiego, Studia Europejskie, nr 1/2000.
35
Widz to wyranie analitycy zachodni tak np. Z.Brzeziski uwaa, e .. coraz blisze
wizy z sojuszem atlantyckim i jednoczc si Europ zapewniaj Polsce bezprecedensowy w jej
dziejach stopie bezpieczestwa, jednoczenie ograniczajc zakres jej strategicznych wyborw
(Wielka szachownica..., op.cit., s.53). Por. take prace autorstwa J.Czaputowicza: Model
bezpieczestwa XXI wieku, op.cit. i System czy niead? Bezpieczestwo europejskie u progu XXI
wieku, Warszawa 1998 oraz R.Kuniara: Geostrategiczne uwarunkowania bezpieczestwa Polski,
Sprawy Midzynarodowe, nr 1/1993 i Zagadnienia bezpieczestwa narodowego w polityce
Polski w: Bezpieczestwo narodowe i midzynarodowe..., op.cit.

36
D.Milczarek, Jaki system bezpieczestwa dla Polski? ...

Przyjcie opcji europejskiej czy euroatlantyckiej przyniesie co naley

z ca moc podkreli korzyci caej Europie, a nie tylko zainteresowanym
pastwom rodkowoeuropejskim. 36
3.1. Korzyci dla Polski i Europy rodkowej
Z punktu widzenia pastw naszego regionu przyniesie to szereg korzyci,
z ktrych wymieni mona tylko kilka:
Ostateczna likwidacja szarej strefy, w ktrej znajdoway lub znajduj si
pastwa regionu oraz odejcie po raz pierwszy w nowoytnej historii od
logiki strefy wpyww dwch ssiednich mocarstw: Rosji i Niemiec. Wie
si z tym jednoczesna likwidacja odwiecznej groby zmiadenia Europy
rodkowej przez te mocarstwa. Wiele wskazuje bowiem na to, e wbrew
wszelkim pozorom i gosom krytykw Rosja pozbawiona moliwoci
realizacji pokus imperialnych bdzie bardziej skonna do demokratyzowania
si i pokojowego odgrywania nalenej jej roli mocarstwa (dodatkowo majc
przed oczyma pozytywny przykad transformacji postkomunistycznej).
Jednoczenie Niemcy, zwizane silnymi wizami w ramach UE i NATO ze
swoimi wschodnimi sojusznikami, nie bd ani chciay, ani mogy stanowi
zagroenia dla nich czy caej Europy.
Zdobycie szansy (ktrej wykorzystanie zaley gwnie od nas samych)
zyskania trwaych gwarancji bezpieczestwa politycznego, militarnego oraz
rozwoju ekonomicznego i spoecznego, umoliwiajcych kontynuowanie
reform ustrojowych i gospodarczych w ramach transformacji, likwidacj
zapnie cywilizacyjnych itp. To z kolei stworzy pastwom rodkowo-
europejskim lepsze moliwoci chocia nie automatyczne gwarancje
doczenia do grupy najbardziej rozwinitych krajw wiata. Ten
cywilizacyjnotwrczy aspekt integracji umyka niekiedy uwadze w trakcie
debat wewntrznych w pastwach naszego regionu: zapnienia w rozwoju
naley przecie zlikwidowa tak czy inaczej, za w ramach struktur integracji
europejskiej w bolesny i kosztowny proces moe przebiega znacznie
agodniej oraz sprawniej.
Osignicie (nawet jeli wymuszonej uczestnictwem w tych samych
strukturach integracyjnych) stabilizacji w wymiarze regionalnym, umoli-
wiajcej m.in. bardziej harmonijny rozwj naturalnych powiza wzajemnych,
a zwaszcza likwidacj napi i konfliktw pomidzy poszczeglnymi
pastwami rodkowoeuropejskimi. Kwestia ta moe wydawa si mniej
istotna z punktu widzenia Polski, ale naley pamita, e lokalne napicia,

36
Szerzej patrz A.Inotai, Political, economic and social arguments for and against EU
enlargement. A survey of the influence pressure groups, Institute for World Economics, Budapest
1999 oraz L.Friis, An ever larger Union, EU enlargement and European integration. Anthology,
Danish Institute of International Afairs, Copenhagen 1999.

37
 Studia Europejskie, 2/2000

niekiedy o duym nateniu, wystpujce np. pomidzy Wgrami a Sowacj,

bardzo negatywnie wpywaj na stosunki midzypastwowe w regionie. Tym
samym pogarszaj jego wizerunek na arenie midzynarodowej, co przekada
si np. na stosunek Unii Europejskiej do pastw kandydujcych. 37 Ponadto
rozszerzenie i zacienienie wsppracy regionalnej jak ju wspomniano,
niezbyt rozwinitej pomimo istnienia CEFTA i Grupy Wyszehradzkiej jest
nie tylko podane (np. w obliczu wsplnego wyzwania, jakim jest uzyskanie
czonkostwa w UE), lecz wrcz niezbdne z punktu widzenia uzyskania
moliwoci penego zabezpieczenia interesw politycznych, wojskowych
i gospodarczych wszystkich partnerw.

3.2. Korzyci dla Europy Zachodniej

W tym miejscu ponownie podkreli naley, e budowa Europy od
Atlantyku do Uralu (jak chcia de Gaulle) czy europejskiego wsplnego
domu (wedug Gorbaczowa) ley nie tylko w interesie pastw rodkowo-
europejskich, ale rwnie Europy Zachodniej. Pena integracja Europy
rodkowej przyniesie bowiem wiele korzyci, do ktrych nale m.in.:
Ostateczna likwidacja nienaturalnego podziau Europy oraz utworzenia
spjnego pod kadym wzgldem organizmu, w tym ogromnego rynku zbytu
dla towarw unijnych i w perspektywie znaczne rozszerzenie potencjau
ekonomicznego UE. Ten aspekt jest czsto niedoceniany lub wrcz pomijany
przez krytykw rozszerzenia Unii na Wschd, eksponujcych tylko koszty
tego procesu, bez uwzgldniania ewidentnych korzyci dla obecnej Pitnastki.
Wystarczy wskaza, e przyjcie pastw naszego regionu spowodowaoby
wzrost terytorium oraz potencjau demograficznego i ekonomicznego
(liczonego we wzrocie siy nabywczej) Unii Europejskiej o okoo 20%.
Rozcignicie struktur obronnych i wschodniej granicy NATO oraz caego
europejskiego systemu bezpieczestwa na nowe obszary. Zwiksza to
w sposb obiektywny o czym nie chc pamita z kolei przeciwnicy
rozszerzenia Sojuszu bezpieczestwo Europy Zachodniej oraz pozwala na
wiksz swobod dziaania NATO. Ma to wane znaczenie w kontekcie
przemian w jego strategii i metodach dziaania, charakteryzujcych si
odejciem od strategii obrony przed zagroeniem ze Wschodu na rzecz
tzw. misji petersberskich, majcych za gwny cel zachowanie pokoju
i prowadzenie dziaa humanitarnych.
Rozszerzenie strefy demokracji, dobrobytu i stabilizacji, co ley w interesie
caego wiata zachodniego, zwaszcza w sytuacji, gdy w samej Europie

37
Mao znany jest fakt, e w tzw. kryteriach kopenhaskich z 1993 r. (okrelajcych warunki
czonkostwa w UE dla pastw kandydujcych) sformuowano m.in. wymg rozwizania przez
kandydatw wszystkich spornych kwestii z ssiadami czy innymi pastwami trzecimi tak, aby
problemami tymi nie obcia polityki zagranicznej Unii Europejskiej.

38
D.Milczarek, Jaki system bezpieczestwa dla Polski? ...

(m.in. na Bakanach) oraz na obszarach przylegych (Maghreb, Bliski

Wschd) utrzymuj si rda napi i konfliktw. (Zgodnie z zasad, e
lepiej inwestowa w handel czy nawet pomoc dla zagranicy ni w zbrojenia
do obrony przed nieobliczalnymi ssiadami.)

4. Postulowany model bezpieczestwa europejskiego

Jaki model bezpieczestwa najlepiej odpowiada potrzebom i interesom
Polski i innych pastw Europy rodkowej?
Z punktu widzenia ich interesw oraz jak si wydaje interesw caej
Europy optymalne byoby przyjcie wariantu bezpieczestwa opartego na
poczonym modelu europejskim i euroatlantyckim (nazwa go mona
europejsko-euroatlantyckim). Wprawdzie trwajce ju od duszego czasu
debaty, jak rwnie zamierzenia i konkretne dziaania polityczne pokazuj, e
osignicie tego celu byoby zadaniem bardzo trudnym, ale zarazem nie
niemoliwym.
W pierwszej kolejnoci konieczne jest, aby wykrystalizowaa si akceptowana
przez wszystkich sojusznikw koncepcja ostatecznego ksztatu, roli i zada
NATO w Europie. Nadal bowiem utrzymuj si istotne rnice zda w tej
kwestii pomidzy odgrywajcymi kluczow rol w Sojuszu Stanami
Zjednoczonymi a ich europejskimi sprzymierzecami. Wie si z tym szeroki
kompleks take budzcych transatlantyckie spory zagadnie dotyczcych
formuy i zakresu rozwoju komponentw europejskich struktur obronnych. 38
Naley do nich przede wszystkim Unia Zachodnioeuropejska, ktra po
trwajcym wiele dekad letargu ma jak zapisano to w Traktacie z Maastricht i
nastpnie potwierdzono w Amsterdamie odgrywa rol jednoczenie
zbrojnego komponentu Unii Europejskiej oraz europejskiego filaru NATO.
Abstrahujc nawet od pewnej sprzecznoci zawartej w tym zapisie (co z
pastwami czonkowskimi UE nie nalecymi do NATO?), pojawiaj si liczne

38
Zagadnienia te doczekay si bardzo bogatej literatury por. np. America and Europe.
A partnership for a new era, ed. D.C.Gompert, F.S.Larrabee, Cambridge 1997; C.Jean, Changing
Interests and Inter-Institutional Relations in Europe and NATO w: CJTF - A Lifeline for
a European Defence Policy?, ed. E.Foster, G.Wilson, Royal United Services Institute for Defence
Studies, London 1997; J.H.Wyllie, European Security in the New Political Environment, London-
New York 1997. Por. take B.Vassort-Rousset, Les Etats Unis face la scurit et de la dfense
europenne, Cahier de CEDSI, no. 20, septembre 1977. Z literatury polskiej por. m.in.
D.Milczarek, Zagadnienia bezpieczestwa w stosunkach Unia Europejska - Stany Zjednoczone:
partnerstwo czy rywalizacja?, Studia Europejskie, nr 1/1999.

39
 Studia Europejskie, 2/2000

wtpliwoci i rnice zda dotyczce zakresu i skali europeizacji czy te

euroatlantyckoci UZE. 39
W tym kontekcie pojawia si take w sposb nieunikniony kwestia
funkcjonowania tzw. drugiego filaru Unii Europejskiej, czyli Wsplnej Polityki
Zagranicznej i Bezpieczestwa (WPZiB). 40 Jej dalszy rozwj zalee bdzie
m.in. od rozstrzygnicia powyszych dylematw, jak rwnie od gotowoci
i woli politycznej pastw czonkowskich UE do przemawiania jednym gosem
na arenie midzynarodowej oraz uzyskania wikszej samodzielnoci polityczno-
militarnej, take w ramach koncepcji Europejskiej Tosamoci Bezpieczestwa i
Obrony. 41 (Zdecydowanym zwolennikiem rozwoju tej struktury jest Francja.) 42
O pozytywnych tendencjach w tym kierunku wiadczyy niektre zapisy
Traktatu Amsterdamskiego, powoujce m.in. instytucj Wysokiego
Przedstawiciela ds. WPZiB czy wprowadzajce usprawnienia proceduralne.
wiadczyy o tym take decyzje kolejnych szczytw UE, w tym zwaszcza w
Kolonii w czerwcu 1999 r. oraz w Helsinkach w grudniu tego roku.
Potwierdzono na nich wol odgrywania przez Uni waciwej dla niej roli na
arenie midzynarodowej oraz przedstawiono szereg istotnych rekomendacji
(dotyczcych m.in. cilejszego powizania potencjaw przemysw
zbrojeniowych pastw czonkowskich) jako warunkw utworzenia w przyszoci
nowego, czwartego filaru UE.
Miaaby nim by rzeczywicie Wsplna Europejska Polityka Bezpieczestwa
i Obrony (WEPBiO), stanowica uzupenienie WPZiB. 43 Konkretnym przejawem
determinacji w tym zakresie byo sformuowane w Helsinkach zobowizanie
pastw czonkowskich do wystawienia w przecigu nastpnych trzech lat si

39
Na temat ewolucji UZE patrz m.in.: M.-C. Plantin, Le rsistible approfondissement de
lUEO, Cahier de CEDSI, no. 18, fvrier 1977 oraz J.Gryz, Unia Zachodnioeuropejska
a NATO, UE i OBWE, Toru 1996.
40
Problematyka WPZiB ma bardzo obszern literatur, mona zatem poda tylko przykadowo
pewne pozycje, jak Foreign Policy of the European Union. From EPC to CFSP and Beyond, ed.
E.Regelsberger et al., London 1997 czy seri wszechstronnie przygotowanych materiaw:
Common Foreign and Security Policy (CFSP) ed. S.Duke, European Institute of Public
Administration, Maastricht, 7 February 2000, za z literatury polskiej: S.Stebelski, Wsplna
Polityka Zagraniczna i Bezpieczestwa UE, Sprawy Midzynarodowe, nr 3/1997.
41
Szerzej na temat patrz: L.M.Puig, The European Security and Defence Identity within NATO,
NATO Review, no. 2/1998 lub Europejska Tosamo w Dziedzinie Bezpieczestwa i Obrony,
red. A.Skoczek, P.Wodarski, Bezpieczestwo Polski w zmieniajcej si Europie, nr 9/1999
oraz S.Parzymies, Europejska Tosamo Bezpieczestwa i Obrony: mit czy rzeczywisto?,
Sprawy Midzynarodowe, nr 2/1999.
42
Por. seri artykuw omawiajcych francuskie stanowisko zamieszczonych w Dfense
nationale w 1977 r.: Ph.Moreau Defarges, De la politique trangre et de scurit communne
(mars) oraz J.Dufourcq, La puissance europenne, un enjeu de taille (juin).
43
Szerzej o koncepcji czwartego filaru pisze A.Missiroli, CFSP, Defense and Flexibility,
Chaillot Papers, no 38, Institute for Security Studies, WEU, Paris, February 2000.

40
D.Milczarek, Jaki system bezpieczestwa dla Polski? ...

liczcych 50-60 tys. onierzy gotowych do realizacji misji petersberskich,

czyli stworzenia swoistej europejskiej armii, jak rwnie stworzenia
odpowiednich struktur politycznych i wojskowych. 44
W odniesieniu do tych problemw naley zakwestionowa pojawiajce si
na Zachodzie obawy, e rozszerzenie euroatlantyckich struktur integracyjnych
na Wschd moe grozi ich paraliem. Miaoby si to dzia ze wzgldu na
wczenie do nich zbyt duej liczby czonkw (nie do koca penosprawnych
czy wiarygodnych), wynikajce std zablokowanie procedur decyzyjnych,
problemy finansowe czy traktowane jako wana kwestia wtpliwoci co do
skutecznoci udzielanych owym nowym czonkom gwarancji bezpieczestwa. 45
W wietle przedstawionych wczeniej, chocia tylko wybranych argumentw
wida, e obawy takie s nieuzasadnione. Wszystko wskazuje bowiem na to, i
nowi czonkowie mogliby wnie liczcy si wkad zarwno do reformy
rozszerzonego NATO, jak i w rozwj wsplnej polityki zagranicznej i obronnej. 46
Taka prognoza jest tym bardziej uzasadniona, e w zakresie akceptacji
polityczno-obronnych aspektw czonkostwa w NATO i UE w pastwach
naszego regionu osignito spoeczny konsensus, najszerszy w Polsce, kraju
o najwikszym w tej mierze znaczeniu. 47
Obecnie trudno wypowiada si na temat finalnego ksztatu czy konkretnych
rozwiza funkcjonalnych i organizacyjnych takiego postulowanego europejsko-
euroatlantyckiego modelu bezpieczestwa. Zaley to od ogromnej liczby
czynnikw obiektywnych oraz subiektywnych, z ktrych jedynie cz da si
prognozowa. Wydaje si, e mona tylko sformuowa pewne warunki
brzegowe, ktrych realizacja umoliwiaby powstanie i efektywne funkcjono-
wanie takiego modelu.
Naley do nich w pierwszym rzdzie spenienie wymienionego wyej
postulatu przyjcia ostatecznych, uzgodnionych i zaakceptowanych przez
wszystkich partnerw koncepcji czy strategii dziaania istniejcych ju struktur
(NATO, UZE, unijna WPZiB czy WEPBiO). Stanowioby to warunek konieczny,
ale niewystarczajcy, gdy nowe strategie musiayby opiera si nie na dowolnych
przesankach, ale zakada likwidacj lub przynajmniej zminimalizowanie

44
Por. Wnioski Prezydencji Rady Europejskiej. Helsinki, 10-11 grudnia 1999 r., Studia
Europejskie, nr 1/2000, s.120-121.
45
Por. S.Kay, The New NATO and the Enlargement Process, European Security, Winter
1977.
46
Szerzej patrz S.Parzymies, Unia Europejska a Europa rodkowa. Polityczne aspekty
wsppracy, Polska Fundacja Spraw Midzynarodowych, Warszawa 1997 oraz J.Wijaszka,
Wsplna polityka zagraniczna i bezpieczestwa UE. Wsppraca polityczna z pastwami
stowarzyszonymi Europy rodkowej, Studia i Materiay, nr 90, Polski Instytut Spraw
Midzynarodowych, Warszawa, maj 1995.
47
W badaniu agencji OBOP w styczniu 1997 r. poparcie dla przystpienia do NATO
zadeklarowao 90% (!) Polakw.

41
 Studia Europejskie, 2/2000

podstawowych rnic zda wystpujcych z jednej strony pomidzy USA

i Europ, a z drugiej strony pomidzy sojusznikami europejskimi. Bez
spenienia tego warunku trudno byoby mwi o wypracowaniu zasad wsplnego
lub przynajmniej akceptowanego przez wszystkie strony modelu bezpieczestwa.
Tu tkwi zreszt najwiksza trudno w jego wypracowaniu, gdy w gr wchodz
nie tyle (chocia czasami spektakularnie prezentujce si) rnice w pogldach
czy koncepcjach politycznych, ale majce wiksze znaczenie oraz gbsze
podstawy rnice interesw narodowych poszczeglnych pastw lub jak
w przypadku Unii Europejskiej jako caoci struktur midzynarodowych.
Nie oznacza to jednak, e trudno ta jest nie do pokonania. Doceniajc
znaczenie kategorii interesu narodowego, generalnie rzecz biorc odgrywaj-
cego wan rol w polityce pastw, nie naley jednoczenie go przecenia. 48 Jak
ju wspomniano wczeniej, procesy globalizacji we wspczesnym wiecie
powoduj, e coraz gstsza sie wzajemnych zalenoci skania wszystkich
aktorw stosunkw midzynarodowych, nawet tak potnych jak Stany
Zjednoczone oraz Unia Europejska, do poszukiwania kompromisw praktycznie
we wszystkich dziedzinach, w tym take w odniesieniu do interesw
w dziedzinie bezpieczestwa i polityki zagranicznej. Dodatkowo naley
uwzgldni fakt, e jak wykazuje analiza porwnawcza wiele elementw
istniejcych struktur polityczno-obronnych w ramach NATO, UZE i UE ju
teraz jest wsplnych, wsppracujcych, kompatybilnych czy te moliwych do
zintegrowania w przyszoci.
Wszystko to razem skania do wycignicia wniosku potwierdzajcego
postawion na wstpie niniejszych rozwaa tez o moliwoci stworzenia
w aktualnych warunkach optymalnego, opartego na integracji europejskiej
oraz wsppracy transatlantyckiej, systemu bezpieczestwa w Europie
gwarantujcego interesy wszystkich zainteresowanych stron, w tym
oczywicie take Polski. Byoby to zgodne ze wspomnianymi postulatami
niepodzielnoci, kompleksowoci i kooperatywnoci bezpieczestwa na naszym
kontynencie.
W przypadku naszego kraju bardzo istotn, a zarazem niezwykle delikatn
kwesti jest zajcie odpowiedniego miejsca w ramach nowego systemu. Chodzi
mianowicie o waciwe wywaenie pozycji vis--vis naszych partnerw
i sojusznikw: Unii Europejskiej oraz Stanw Zjednoczonych. Nasze cise
wizi, zwaszcza polityczne i militarne w ramach NATO, z USA zdaj si

48
W porwnaniu z latami 50. i 60., kiedy to kategoria interesu narodowego bya mocno
eksponowana w koncepcjach amerykaskiej szkoy realizmu politycznego (ktrej czoowym
przedstawicielem by H.Morgenthau), rozumienie tej kategorii ulego bardzo podobnie jak
pojmowanie kategorii bezpieczestwa powanej ewolucji, odchodzcej od traktowania interesu
jako gwnej i zasadniczej determinanty polityki zagranicznej kadego pastwa.

42
D.Milczarek, Jaki system bezpieczestwa dla Polski? ...

budzi pewne zaniepokojenie czy nawet irytacj w Europie Zachodniej. 49

Starajc si oczywicie jak najlepiej kultywowa te wizi, nie moemy przy tym
nie uwzgldnia opinii przyszych partnerw z Unii Europejskiej, w kwestiach
bezpieczestwa wyczulonych na jego aspekt europejskoci. Wymaga to
bdzie od polskiej klasy politycznej duych umiejtnoci dyplomatycznych oraz
sztuki obrony naszych interesw narodowych (zwizanych tak ze zdomino-
wanym przez Amerykanw NATO, jak i z rozwijajc swj komponent obronny
UE) bez konfliktowania si z ktrymkolwiek sojusznikiem. W zwizku z tym
powinnimy by zainteresowani i wnosi moliwie jak najwikszy wkad
w dzieo przeamywania wspomnianych wyej trudnoci w wypracowaniu
wsplnych koncepcji strategiczno-obronnych przez USA i Uni Europejsk.
Najbardziej niekorzystnym dla Polski scenariuszem byaby konieczno
w przypadku jakiego (na szczcie przez nikogo nie chcianego) ostrego kryzysu
w stosunkach transatlantyckich opowiedzenia si jednoznacznie za jedn ze
stron. Sytuacja taka wydaje si grozi jedynie teoretycznie, ale nie mona jej
cakowicie wykluczy. Naleaoby wtedy jasno sprecyzowa, czy nasze interesy
narodowe s mocniej zwizane z czonkostwem w bliszej geograficznie,
gospodarczo, politycznie i kulturowo Europie Zachodniej, czy z oddalonym
geograficznie, ale bliskim politycznie sojusznikiem amerykaskim.
Przyjcie modelu europejsko-euroatlantyckiego oznacza, jeli nie cakowite
odrzucenie, to przynajmniej przyjcie wstrzemiliwej postawy wobec modelu
bezpieczestwa zbiorowego zakadajcego tworzenie kolektywnych struktur
w rodzaju OBWE. Organizacja ta wprawdzie odegraa i nadal odgrywa bardzo
wan oraz pozytywn rol na naszym kontynencie, ale z wielu powodw
(w tym z racji swych ograniczonych kompetencji i groby zdominowania przez
Rosj) nie moe spenia funkcji skutecznie dziaajcego systemu bezpieczestwa
dla caego kontynentu. 50
Model europejsko-euroatlantycki jest zarwno najbardziej efektywny
i sprawdzony na przestrzeni ostatnich 50 lat, jak rwnie moe najlepiej sprosta
wyzwaniom i wymogom XXI wieku. Jego przyjcie oczywicie nie moe
oznacza budowy nowych murw w Europie. Zapobiega temu powinno
geograficzne rozszerzenie europejskich struktur integracyjnych, za czym
opowiada si Polska i inne pastwa rodkowoeuropejskie. Budowany dla
potrzeb przyszego stulecia system taki musi po to, aby by skuteczny
uwzgldnia interesy i aspiracje wszystkich pastw europejskich, w tym Polski
i krajw Europy rodkowej. W warunkach wspczesnego, coraz bardziej

49
wiadcz o tym gosy politykw i publicystw, zwaszcza we Francji, gdzie przywdca
nacjonalistycznego Frontu Narodowego Jean-Marie Le Pen mwi o Polsce jako o amerykaskim
koniu trojaskim w Europie.
50
Zagadnienie to analizuje R.Ziba, Funkcjonowanie paneuropejskiego systemu bezpie-
czestwa KBWE/OBWE, Studia Europejskie, nr 3/1998.

43
 Studia Europejskie, 2/2000

wzajemnie powizanego wiata, bezpieczestwo europejskie staje si co ju

podkrelono na wstpie niniejszych rozwaa kategori niepodzieln, obejmujc
cay kontynent, a wic nie ograniczajc si tylko do jego czci zachodniej.
W tym kontekcie naley przywoa zbyt czsto niedocenian przez
politykw maksym staroytnych Rzymian, ktrzy podkrelali potrzeb
korzystania w naszych dziaaniach z dowiadcze przeszoci: historia vitae
magistra est. Licznym jeszcze na Zachodzie przeciwnikom rozszerzania
europejskich struktur integracyjnych na Wschd trzeba przypomnie, e ich
rodacy, ktrzy w przededniu II wojny wiatowej nie chcieli umiera za polski
Gdask, wkrtce musieli gin za francusk Dunkierk i brytyjskie Coventry.
adne zaszoci historyczne nie zwalniaj oczywicie Polski i pozostaych
pastw Europy rodkowej z ich czci odpowiedzialnoci. Ze swej strony musz
one nadal podejmowa wysiki zmierzajce zarwno do kontynuacji reform
ustrojowych, jak i moliwie najszybszego dostosowania si do standardw
zjednoczonej Europy we wszystkich dziedzinach. Nie ulega jednak wtpliwoci,
e musi si to odbywa w ramach nowego, stabilnego, efektywnego i przy tym
korzystnego dla wszystkich systemu bezpieczestwa. Zastpiby on narzucony
si ad jataski odpowiadajcym wymogom wspczesnoci, przyjtym
w trybie demokratycznego i swobodnego wyboru systemem brukselskim.

44