POLITYCZNO-STRATEGICZNE ASPEKTY BEZPIECZESTWA

Stanisaw Koziej

Bezpieczestwo: istota, podstawowe

kategorie i historyczna ewolucja
W debacie na temat bezpieczestwa, ktr w Polsce oywi Strategiczny Przegld
Bezpieczestwa Narodowego zainicjowany przez prezydenta B. Komorowskiego,
wane jest przypomnienie podstawowych kwestii i definicji poj z zakresu
wewntrznej i zewntrznej aktywnoci podmiotw bezpieczestwa. Istota
bezpieczestwa jest okrelana jako zapewnienie egzystencji i swobody
realizacji interesw aktorw w kontekcie szans, wyzwa oraz ryzyk i zagroe.
Urzeczywistnieniu bezpieczestwa suy strategia bezpieczestwa, ktra polega
na zdefiniowaniu interesw, ocenie warunkw bezpieczestwa, sformuowaniu
koncepcji strategicznej oraz ustanowieniu systemu bezpieczestwa.
W zrozumieniu przyszego rozwoju tego wymiaru pomocne te jest przeledzenie
ewolucji bezpieczestwa na przestrzeni dziejw.

Bezpieczestwo irozwj to dwa pod- nad strategiami rozwojowymi i Strate-

stawowe wymiary istnienia jednostek
i caych spoecznoci, w tym spoecz-
noci zorganizowanych w pastwa lub
organizacje midzynarodowe. Te dwa
wymiary wzajemnie si warunkuj;
bez bezpieczestwa nie mona marzy
o rozwoju, rozwj za uatwia zapew-
nianie bezpieczestwa. Fundamentem
w tym duecie jest bezpieczestwo. Ta-
kie relacje przesdzaj take owzajem-
nych zalenociach midzy strategiami
bezpieczestwa irozwoju. Pomocne we
waciwym uwzgldnianiu tych zale-
noci w trwajcych wanie pracach
gicznym Przegldzie Bezpieczestwa
Narodowego moe by omwienie istoty
bezpieczestwa oraz jego podstawo-
wych kategorii pojciowych, atake hi-
storycznej ewolucji jego strategicznych
uwarunkowa.
Istota bezpieczestwa
Bezpieczestwo ma wiele defini-
cji1. Celem niniejszego artykuu nie s
szczegowe, teoretyczne rozwaania
na ten temat, a jedynie przegld naj-
waniejszych aspektw tej tematyki2.

1
Przegld definicji zob. np. J. Staczyk: Wspczesne pojmowanie bezpieczestwa, ISP PAN, War-
szawa 1996 r.; J. Czaputowicz: System czy niead? Bezpieczestwo europejskie uprogu XXI wieku,
WNPWN, CSM, Warszawa 1998 r.; Sownik terminw zzakresu bezpieczestwa narodowego, AON,
Warszawa 2002 r.
2
Takie podejcie zastosowane zostao wpropozycji katalogu podstawowych kategorii pojciowych,
przyjtym na potrzeby Strategicznego Przegldu Bezpieczestwa Narodowego. Zob.: http://www.bbn.
gov.pl/portal/pl/577/2630/Zaktualizowano_10_stycznia_2011_r.html

II 2011 / 18 BEZPIECZESTWO NARODOWE 19 

 POLITYCZNO-STRATEGICZNE ASPEKTY BEZPIECZESTWA
Najczciej bezpieczestwo definiuje
si zarwno jako stan (osignite po-
czucie bezpieczestwa danego podmio-
tu), jak iproces (zapewnianie poczucia
bezpieczestwa podmiotu). Bardziej
praktyczne jest podejcie drugie, od-
zwierciedlajce naturalny, dynamiczny
charakter zjawiska bezpieczestwa.
W tym sensie bezpieczestwo da-
nego podmiotu to ta dziedzina jego
aktywnoci, ktrej treci jest za-
pewnianie moliwoci przetrwania
(egzystencji) i swobody realizacji
wasnych interesw w niebezpiecz-
nym rodowisku, w szczeglnoci
poprzez wykorzystywanie szans
(okolicznoci sprzyjajcych), stawia-
nie czoa wyzwaniom, redukowanie
ryzyka oraz przeciwdziaanie (za-
pobieganie i przeciwstawianie si)
wszelkiego rodzaju zagroeniom dla
podmiotu ijego interesw.
Podmiotem bezpieczestwa mog
by wszystkie jednostki majce wasne
interesy iwyraajce ambicje realizacji
tych interesw. Mog to by pojedyncze
osoby, rne grupy spoeczne, narody,
spoecznoci midzynarodowe i wresz-
cie caa ludzko. Stosownie do tego
moemy wyodrbnia rne rodzaje
bezpieczestwa: indywidualne (perso-
nalne), grupowe (rodowe, plemienne),
narodowe (pastwowe)3, midzyna-
rodowe (regionalne, globalne). W tym
opracowaniu przeanalizowane zostan
wycznie dwa rodzaje bezpieczestwa:
narodowe imidzynarodowe.
Bezpieczestwo przejawia si we
wszystkich dziedzinach aktywnoci
podmiotu. Std te jego struktura jest
wistocie tosama ze struktur funkcjo-
nowania podmiotu. W ramach bezpie-
czestwa midzynarodowego i narodo-
wego moemy zatem wyodrbni takie
dziedziny bezpieczestwa, jak np. bez-
pieczestwo ekonomiczne, spoeczne,
militarne, publiczne, ekologiczne, infor-
macyjne itp. Wyrnia si take bezpie-
czestwo wewntrzne i zewntrzne
wzalenoci od tego, gdzie s umiejsco-
wione iskd si wywodz (od wewntrz
czy z zewntrz podmiotu) szanse, wy-
zwania, ryzyka izagroenia4.
Spotyka si take okrelenie bez-
pieczestwo fizyczne, gdy ma si na
myli ochron iobron przed dziaania-
mi lub zjawiskami niszczcymi przy
wykorzystaniu przede wszystkim (cho
nie tylko) specjalnie wtym celu tworzo-
nych i utrzymywanych si i rodkw,
jakimi s np. wojsko, policja, wywiad,
kontrwywiad, stra graniczna, stra
poarna oraz rne suby ochrony itp.
Na bezpieczestwo fizyczne skadaj
si dwie gwne dziedziny bezpiecze-
stwa: bezpieczestwo militarne i bez-
pieczestwo cywilne (pozamilitarne).
Pierwsze jest czci bezpieczestwa
zewntrznego, drugie wewntrznego.
Bezpieczestwo militarne czyli wwy-

3
Bezpieczestwo narodowe (narodu) ibezpieczestwo pastwowe (pastwa) to cile biorc rne
kategorie pojciowe. Ale zpunktu widzenia praktycznego, na obecnym etapie rozwoju historycznego
(epoka pastw narodowych), mona umownie traktowa je jako tosame. Taka praktyka wystpuje
wpolskim systemie prawnym, gdzie konstytucja mwi raz obezpieczestwie pastwa (Rzeczypospo-
litej Polskiej) a innym razem o bezpieczestwie narodowym (ustanawiajc np. Rad Bezpieczestwa
Narodowego).
4
Taki podzia bezpieczestwa wystpuje np. wkonstytucji.

20 BEZPIECZESTWO NARODOWE II 2011 / 18


padku pastwa obronno lub obrona
narodowa5 obejmuje szerokie spek-
trum radzenia sobie podmiotu wyko-
rzystywanie, zapobieganie, redukowa-
nie, reagowanie, przeciwdziaanie itp.
zzewntrznymi szansami, wyzwania-
mi, ryzykami izagroeniami polityczno-
-militarnymi, przy wykorzystaniu cae-
go zasobu si irodkw, jakimi podmiot
dysponuje (zarwno militarnych, jak
i pozamilitarnych, wyspecjalizowanych
i oglnych). Bezpieczestwo cywilne
(pozamilitarne) to zkolei podobne ra-
dzenie sobie zwewntrznymi szansami,
wyzwaniami, ryzykami i zagroeniami
dla adu i porzdku publicznego oraz
wynikajcymi z klsk ywioowych,
atake zwizanymi zochron ludnoci
przed skutkami dziaa zbrojnych.
Wpraktyce wyrnia si take tzw.
sektory bezpieczestwa narodowego
te jego czci, za ktre odpowiadaj
poszczeglne struktury pastwa (ad-
ministracji pastwowej). Dzisiaj coraz
czciej mamy jednak do czynienia
ztym, e problematyka bezpieczestwa
ley jednoczenie w kompetencjach
wielu podmiotw pastwowych. Std
te mwimy otranssektorowoci wsp-
czesnego bezpieczestwa przyka-
dem jest bezpieczestwo informacyjne,
w tym bezpieczestwo cybernetyczne
iantyterrorystyczne.
Strategia bezpieczestwa
Najbardziej generalne ksztatowa-
nie bezpieczestwa jest zadaniem stra-
tegii ipoprzez strategi jest ono reali-
zowane.
5
W wietle polskiej praktyki ustawodawczej obydwa te terminy mona traktowa jako rwnoznaczne
i posugiwa si nimi zamiennie.
II 2011 / 18 BEZPIECZESTWO NARODOWE 21
POLITYCZNO-STRATEGICZNE ASPEKTY BEZPIECZESTWA
Najoglniej rzecz biorc, strategia to
kategoria prakseologiczna, czyli doty-
czca sprawnego dziaania kadego pod-
miotu i odnoszca si do najbardziej ge-
neralnych sposobw tego dziaania. Stra-
tegia bezpieczestwa za to jedna zwielu
dziedzin strategii w ogle odnoszca si
do zapewniania bezpieczestwa danego
podmiotu. Strategia bezpieczestwa to
teoria i praktyka kierowania sprawa-
mi bezpieczestwa danego podmiotu
przez naczelnego decydenta (indy-
widualnego lub zbiorowego), w tym
zwaszcza ustalania celw bezpie-
czestwa oraz sposobw ich osigania.
Termin strategia wywodzi si od
greckiego sowa strategos, ktrym to
okrelano najwyszego, naczelnego
dowdc wojskowego odpowiedzial-
nego za przygotowanie i przeprowa-
dzenie wojny. Dlatego te przez wiele
wiekw strategi odnoszono wycznie
do spraw militarnych iutosamiano ze
sposobami uycia si zbrojnych jako
caoci dla celw wojny. cile rzecz
biorc, bya to i jest do dzisiaj strate-
gia wojskowa. Na pocztku XX wieku
pojcie strategii poszerzyo si i poja-
wia si strategia wojenna, rozumia-
na jako sposb uycia caych zasobw
(wojskowych i niewojskowych) danego
podmiotu (pastwa, koalicji) dla celw
wojny. W drugiej poowie XX wieku
pojawi si termin strategia obronna
(obronnoci), ktry poszerza znacze-
nie strategii osposb uycia wszelkich
zasobw podmiotu do zapobiegania,
opanowywania i rozstrzygania konflik-
tw i kryzysw polityczno-militarnych.
Na przeomie XX iXXI wieku nastpuje

 POLITYCZNO-STRATEGICZNE ASPEKTY BEZPIECZESTWA
kolejne poszerzenie znaczenia strategii
i uksztatowanie si pojcia strategii
bezpieczestwa (narodowego imidzy-
narodowego) odnoszce si do sposo-
bw uycia wszelkich zasobw podmio-
tu (pastwa, koalicji, sojuszu iglobalnej
spoecznoci midzynarodowej) do za-
pobiegania i rozstrzygania konfliktw
i kryzysw (militarnych i pozamilitar-
nych). Rnice midzy istot strategii
bezpieczestwa narodowego i strategii
obronnoci ilustruj rysunki 1. i2.
Rysunek 1. Istota strategii bezpieczestwa narodowego (bezpieczestwa pastwa)
rdo: opracowanie wasne.
Mona wyszczeglni rne rodzaje
strategii. Zpunktu widzenia podmiotu
strategii mona wymieni: strategie
indywidualne (osobowe, personalne),
grupowe (rodowe, plemienne, korpo-
racyjne), narodowe (pastwowe), mi-
dzynarodowe (regionalne, globalne).
Z kolei wedug dziedzin dziaalnoci
22 BEZPIECZESTWO NARODOWE
podmiotu mona mwi o strategii:
politycznej (polityki), ekonomicznej
(gospodarki), spoecznej (ycia spo-
ecznego), bezpieczestwa, obronnoci
(obrony) itp.
Jak wspomniano, wniniejszym arty-
kule omawiane s tylko strategie bezpie-
czestwa narodowego i midzynarodo-
wego. Do podstawowych instrumentw
strategii bezpieczestwa zalicza si:
dyplomacj (publiczn i niepubliczn,
pastwow iprywatn), potencja infor-
macyjny (publiczny iniepubliczny, jawny
i niejawny), siy zbrojne, potencja eko-
nomiczny (pastwowy iniepastwowy).
Przykadowo, w pimiennictwie amery-
kaskim do powszechnie jest stoso-
wany akronim DIME (diplomacy, infor-
mation, military, economics).
II 2011 / 18
 POLITYCZNO-STRATEGICZNE ASPEKTY BEZPIECZESTWA
Rysunek 2. Istota strategii obronnoci (bezpieczestwa militarnego)

rdo: opracowanie wasne.

Rysunek 3. Wojskowo

rdo: opracowanie wasne.

II 2011 / 18 BEZPIECZESTWO NARODOWE 23 

 POLITYCZNO-STRATEGICZNE ASPEKTY BEZPIECZESTWA
Zalenie od przyjtego kryterium
mona naszkicowa nastpujc typo-
logi strategii bezpieczestwa:
Wg koncepcji: zapobiegania ireago-
wania;
Wg roli: deklaratywna, rzeczywista
(realna) iidealna (teoretyczna);
Wg procedur konfrontacji: dziaa
kolejnych (sekwencyjnych) idziaa
jednoczesnych;
Wg metod prowadzcych do zwyci-
stwa: pokonania (rozbicia w walce,
bitwie), wyczerpania (pozasiowego,
poredniego, dugotrwaego) iznisz-
czenia (zwycistwa totalnego, zli-
kwidowania przeciwnika);
Wg sfer aktywnoci irodkw stra-
tegicznych: dyplomatyczna, ekono-
miczna, informacyjna, militarna itp.;
Wg zasigu: caociowa (totalna)
ina obszarze konkretnego konfliktu
(np. na teatrze dziaa wojennych);
Wg treci: operacyjna (strategia
dziaania) i preparacyjno-transfor-
macyjna (przygotowania).
Strategi ksztatowali wybitni teore-
tycy i praktycy. Za klasykw w obsza-
rze teorii strategii, z uwzgldnieniem
ich gwnego wkadu wjej rozwj, mo-
na uzna:
Sun Tzu psycholog wojny, lis
wojny, zwolennik i propagator
strategii niesiowych rozstrzygni
izmaga informacyjnych;
Tukidydes polityk wojny, prekur-
sor analizy wojen jako zjawiska sto-
sunkw midzynarodowych;
Carl von Clausewitz filozof ifizyk
wojny, twrca nowoczesnej oglnej
teorii strategii; wsferze operacyjnej
zwolennik rozstrzygni siowych,
dziaa bezporednich, rozstrzyga-
jcych (walnych) bitew jako zderze-
24 BEZPIECZESTWO NARODOWE
nia punktw cikoci przeciwnych
stron.
Z kolei do najwybitniejszych klasy-
kw praktyki strategicznej mona zali-
czy takich wodzw, jak:
Aleksander Macedoski mistrz -
czenia elementw siy, czasu iprze-
strzeni (dynamiczne operacje po-
czone, prowadzone na ogromnych
przestrzeniach);
Cezar strateg kompletny, mistrz
dziaa kompleksowych, czcych
dziaania polityczne zwojskowymi;
Napoleon najwybitniejszy wdz
wszechczasw, geniusz manewru.
Jednym z najwaniejszych wymia-
rw teorii strategii s jej zasady. Naj-
bardziej znane s operacyjne zasady
strategii, czyli historycznie uksztato-
wane reguy sprawnego przygotowa-
nia i prowadzenia walki (kooperacji
negatywnej), zwikszajce prawdopo-
dobiestwo osignicia w niej sukcesu
(zwycistwa) przy jak najmniejszych
kosztach (stratach wasnych).
Gwnym sensem stosowania ope-
racyjnych zasad strategii jest zapew-
nienie uzyskania, utrzymania i wyko-
rzystania przewagi. Przewag naley
rozumie szeroko i wielowymiarowo,
nie tylko w wymiarze ilociowym (ma-
terialnym), ale ijakociowym (niemate-
rialnym). Wtakim rozumieniu przewagi
mona sformuowa wrcz prawo walki
mwice, e wwalce, jak wnaturze, za-
wsze zwycia strategicznie silniejszy
(co wcale nie musi oznacza, e liczniej-
szy lub wikszy).
Z tego punktu widzenia mona wy-
rni dwa typy strategii pokonania
II 2011 / 18
 POLITYCZNO-STRATEGICZNE ASPEKTY BEZPIECZESTWA
przeciwnika. Jeli si stwarzanego Wedug Sun Tzu podstawowe zasa-
przeze zagroenia wyrazimy jako dy (mnoniki siy niematerialnej), ja-
iloczyn potencjau materialnego (siy kie mona sformuowa na podstawie
fizycznej) iniematerialnego (woli dzia- analizy treci jego slynnego traktatu,
ania) to:
rozpoznanie,
S=PxW fortel,
zaskoczenie,
gdzie S sia przeciwnika; P potencja manewr,
fizyczny przeciwnika; W wola dziaa- dziaania porednie,
nia, presja psychologiczna7.

to pokona go moemy dwoma spo- Z kolei Clausewitz sformuowa

sobami (strategiami): dziewi, uznawanych do dzi za kla-
a) redukcj potencjau podejciem fi- syczne, zasad:
zycznym (niszczenie, paraliowanie zmasowanie,
sprawnoci dziaania operacyjna cel,
teoria Clauzewitza); ekonomia si,
b) redukcj woli podejciem psycho- prostota,
logicznym (operacje informacyjne zaskoczenie,
operacyjna teoria Sun Tzu). jedno dowodzenia,
ubezpieczenie,
W sposb syntetyczny istot prze- ofensywa,
wagi, jako swego rodzaju super- manewr8.
zasady, bardzo dobrze oddaje Sun
Tzu stwierdzajc, e przewaga na-
Podstawowe kategorie
rzuca sposb walki: jeli przewa-
strategii bezpieczestwa
asz nad przeciwnikiem 10-krotnie
okr go; jeli 5-krotnie atakuj; jeli Prawidowe uprawianie strategii
2-krotnie najpierw go podziel; gdy musi podlega pewnej logice postpo-
jest rwnowaga moesz walczy; je- wania, ktra ksztatuje klasyczny cykl
li jeste sabszy zapewnij sobie wy- strategiczny. Obejmuje on cztery pod-
cofanie6. stawowe fazy: zdefiniowanie interesw
danego podmiotu i okrelenie jego ce-
Teoretycy strategii formuowali r- lw strategicznych; ocen strategiczne-
ne listy zasad strategicznych. Najbar- go rodowiska (warunkw) bezpiecze-
dziej reprezentatywne s zestawy Sun stwa; sformuowanie koncepcji strate-
Tzu oraz C. Clausewitza. gicznej oraz okrelenie zasobw nie-

6
Sun Tzu, Sztuka wojny, Warszawa 1994; s. 38-39.
7
Ibidem.
8
C. Clausewitz, Owojnie, Warszawa 1958.

II 2011 / 18 BEZPIECZESTWO NARODOWE 25 

 POLITYCZNO-STRATEGICZNE ASPEKTY BEZPIECZESTWA
zbdnych do realizacji koncepcji, czyli
ustanowienia systemu bezpieczestwa9
(rys. 4).
Biorc pod uwag powysze gene-
ralne spojrzenie na bezpieczestwo
(midzynarodowe i narodowe) mona
zauway, e kluczowymi kategoriami
pojciowymi wich obszarze s:
interesy podmiotu narodowego (lub
misji organizacji midzynarodo-
wej10) oraz wynikajce z nich cele
strategiczne ioperacyjne wdziedzi-
nie bezpieczestwa;
rodowisko (warunki) bezpiecze-
stwa czyli szanse, wyzwania, ry-
zyka izagroenia dla realizacji inte-
resw oraz osigania celw wdzie-
dzinie bezpieczestwa. Zagroenia
wystpuj tu w postaci kryzysw
ikonfliktw;
strategiczne (dugofalowe) i poli-
tyczne (operacyjne, biece) kon-
cepcje (zasady i sposoby) dziaa
zmierzajcych do osignicia przy-
jtych celw wdanych warunkach;
systemy bezpieczestwa czyli za-
soby podmiotu wydzielone do reali-
zacji przyjtych koncepcji i zada,
odpowiednio do tych zada zorgani-
zowane iprzygotowane.
Zatrzymajmy si nad krtk charak-
terystyk tych podstawowych kategorii.

Rysunek 4. Cykl strategiczny wodniesieniu do strategii bezpieczestwa narodowego

CYKL STRATEGICZNY

Samoidentyfikacja strategiczna: diagnoza pastwa jako podmiotu bezpieczestwa

(podstawy bezpieczestwa narodowego) oraz zdefiniowanie interesw narodowych
i celw strategicznych w dziedzinie bezpieczestwa

Ocena strategicznego rodowiska bezpieczestwa (zewntrzne i wewntrzne warunki

bezpieczestwa)

Sformuowanie koncepcji dziaa strategicznych (strategia operacyjna) sposb

osigania celw strategicznych w danych warunkach (rodowisku) bezpieczestwa

Sformuowanie koncepcji przygotowa strategicznych (strategia preparacyjna, w tym

transformacyjna) sposb utrzymywania i transformacji systemu bezpieczestwa
narodowego, stosownie do przyszociowych potrzeb operacyjnych

rdo: opracowanie wasne.

9
Podobne podejcie zob. m.in: H.R. Yarger, Strategic theory for the 21st century: the little book on big
strategy, Strategic Studies Institute, Carlisle, 2006, s. 6 The strategic process is all about how (concept or
way) leadership will use the power (resources or means) available to the state to exercise control over sets
of circumstances and geographic locations to achieve objectives (ends) in accordance with state policy.
10
Odpowiednikiem interesu w przypadku organizacji midzynarodowej jest jej misja, ustanawiana
wczasie powoywania danej organizacji.

26 BEZPIECZESTWO NARODOWE II 2011 / 18


Interesy danego podmiotu (narodu,
grupy, osoby itp.) to zsyntetyzowane
oczekiwania podmiotu wobec otocze-
nia wynikajce i ksztatowane przez
jego tosamo, wyznawane wartoci,
historyczny dorobek, tradycje, biece
potrzeby oraz denia iaspiracje przy-
szociowe. Mona wyrni interesy
ywotne ipodane. Pierwsze znich
to interesy dotyczce istnienia podmio-
tu, przetrwania w danych warunkach.
Drugie to interesy zwizane zjakoci
owego istnienia. Te pierwsze odzwier-
ciedlaj wartoci zero-jedynkowe, s
niestopniowalne i nienegocjowalne. Te
drugie s stopniowalne, wpewnym sen-
sie pomocnicze inegocjowalne11.
Interesy stanowi punkt wyjcia
do okrelenia celw strategicznych
w dziedzinie bezpieczestwa. Najogl-
niej rzecz biorc, cele strategiczne
w dziedzinie bezpieczestwa to nic
innego jak zoperacjonalizowane inte-
resy. Zoperacjonalizowane znaczy
okrelone w jzyku potrzebnego dzia-
ania, stosownie do danych warunkw,
ujte w okrelonym czasie i miejscu,
z uwzgldnieniem zewntrznych i we-
wntrznych potrzeb imoliwoci. Inny-
mi sowy: cele te wynikaj zrozoenia
poszczeglnych interesw narodowych
na podstawowe elementy, dokonanego
POLITYCZNO-STRATEGICZNE ASPEKTY BEZPIECZESTWA
w kontekcie konkretnych i przewidy-
wanych strategicznych warunkw bez-
pieczestwa oraz potrzeb i moliwoci
(potencjau strategicznego pastwa).
S to podane zpunktu widzenia tych
interesw przyszociowe stany, zjawi-
ska iprocesy wsferze bezpieczestwa.
O ile interesy narodowe i midzyna-
rodowe odzwierciedlaj immanentne,
a wic ponadczasowe, niezalene od
biecych warunkw wartoci, aspi-
racje i denia podmiotu, to cele stra-
tegiczne odnosz si do konkretnych,
biecych warunkw.
Pastwo lub inny podmiot midzyna-
rodowy osiga cele strategiczne wdzie-
dzinie bezpieczestwa poprzez prowa-
dzenie polityki bezpieczestwa, jako
biecej dziaalnoci tego podmiotu
i jego organw kierowniczych. Dlatego
rozwiniciem (wikszym uszczego-
wieniem) celw strategicznych s cele
polityczne (jako cele operacyjne), od-
noszce si do konkretnego dziaania
w ramach caej strategii postpowania
podmiotu w dziedzinie bezpiecze-
stwa12.
rodowisko bezpieczestwa to
wszelkie, zewntrzne iwewntrzne, mi-
litarne ipozamilitarne warunki realiza-
cji interesw danego podmiotu w dzie-

11
Obecna Strategia Bezpieczestwa Narodowego RP z2007 r. wyrnia trzy kategorie interesw na-
rodowych: ywotne, wane iinne istotne.
12
Dotykamy tu problemu relacji midzy strategi ipolityk. Zpunktu widzenia prakseologii strategia
danego podmiotu (pastwa, organizacji midzynarodowej) jest nadrzdna wobec jego polityki. Jest to
relacja podobna wswej istocie do tej, jaka wystpuje np. wsztuce wojennej midzy strategi isztuk
operacyjn. Czsto spotykane stanowisko odwrotne, tzn. wyznajce prymat polityki nad strategi, wi-
e si ztraktowaniem strategii jako dziedziny dotyczcej wycznie spraw wojska (strategii wojskowej).
Wielokrotnie wynika te z podejcia ograniczonego do analizowania zachowa podmiotu (pastwa)
wycznie jako dziaa zdeterminowanych przez istniejce warunki, anie jako dziaa wynikajcych
przede wszystkim (cho oczywicie nie wycznie) zpotrzeby realizacji wasnych interesw (wprzy-
padku pastwa interesw narodowych). wiadomo interesw prowadzi do mylenia strategicznego,
koncentrowanie si na tzw. obiektywnych warunkach ogranicza podmiot do mylenia operacyjnego (je-
li podmiotem jest pastwo do mylenia politycznego wanie).

II 2011 / 18 BEZPIECZESTWO NARODOWE 27 

 POLITYCZNO-STRATEGICZNE ASPEKTY BEZPIECZESTWA
dzinie bezpieczestwa iosigania usta-
lonych przeze celw w tym zakresie.
Scharakteryzowane mog by najpe-
niej za pomoc czterech podstawowych
kategorii, jakimi s: szanse, wyzwania,
ryzyka izagroenia.
Szanse to niezalene od woli pod-
miotu okolicznoci (zjawiska i procesy
wrodowisku bezpieczestwa) sprzyja-
jce realizacji jego interesw oraz osi-
ganiu celw. Generowane s gwnie
przez neutralne podmioty rodowiska
bezpieczestwa. Maj zazwyczaj cha-
rakter szybko przemijajcy. W dzisiej-
szym globalizujcym si wiecie, gdzie
wzajemne uzalenienia podmiotw
nasilaj si, szans pojawia si coraz
wicej. Sztuka wykorzystywania szans
staje si dzisiaj niewtpliwie coraz wa-
niejsz dziedzin szeroko rozumianej
sztuki zarzdzania bezpieczestwem.
Przykadem strategicznej szansy, jaka
pojawia si w latach dziewidziesi- faktu przynalenoci do NATO.
tych, byo wstpienie Polski do NATO.
Szansa ta zostaa dostrzeona idobrze
wykorzystana. Przykadem nieumie-
jtnego postpowania w tej dziedzinie
jest z kolei niewykorzystanie szans na
wycignicie pozamilitarnych korzy-
ci dla polskiego interesu narodowego
z naszego wojskowego zaangaowania
wIraku.
Wyzwania to z kolei sytuacje pro-
blemowe w dziedzinie bezpieczestwa
generujce dylematy, przed jakimi stoi
podmiot (spoeczno midzynarodo-
wa, pastwo) w rozstrzyganiu spraw
bezpieczestwa. Czsto powodowa-
ne s przez partnerw i sojusznikw,
ktrzy prezentuj pewne oczekiwania
iwinduj standardy obowizujce wso-
juszach lub koalicjach. Wyzwania mog
28 BEZPIECZESTWO NARODOWE
by podjte lub zignorowane. Sprosta-
nie wyzwaniu czy si zkoniecznoci
podjcia wysikw i poniesienia pew-
nych kosztw, co jednak stwarza szanse
na przyszo. Zignorowanie wyzwa
z zasady utrudnia czerpanie korzyci
z faktu wsplnego dziaania i w nieko-
rzystnych warunkach moe rodzi za-
groenia. Przykadem wyzwania jest
problem zapewnienia dobrego poziomu,
zwaszcza interoperacyjnoci (zdolno-
ci do wsplnego dziaania w ramach
sojuszu), si zbrojnych pastwa czon-
kowskiego NATO. Sprostanie wyzwa-
niom i wsplnym standardom w NATO
daje wiksze szanse czerpania korzyci
zczonkostwa wSojuszu (mona mie-
lej domaga si wikszych wiadcze
caego Sojuszu na rzecz wasnego bez-
pieczestwa). Zignorowanie takiego
wyzwania iutrzymywanie si zbrojnych
poniej standardw sojuszniczych osa-
bia moliwoci penego wykorzystania
Ryzyka to niepewnoci zwizane
zwasnym dziaaniem, zjego skutkami;
to moliwoci negatywnych dla danego
podmiotu skutkw wasnego dziaania
w sferze bezpieczestwa. Im bardziej
jestemy aktywni w sferze bezpiecze-
stwa, tym wicej ryzykujemy. Przyka-
dem ryzyk s potencjalnie negatywne
konsekwencje (np. wzrost zagroe
terrorystycznych) naszego szerokie-
go zaangaowania w midzynarodowe
operacje wojskowe lub te niebezpie-
czestwa zwizane z decyzj o lokali-
zacji na naszym terytorium ameryka-
skiej bazy przeciwrakietowej. Poniewa
w dzisiejszych warunkach potrzeba
szerokiej aktywnoci jest obiektywnie
bardziej konieczna ni to mogo by
dawniej, w erze przedglobalizacyjnej,
II 2011 / 18

ronie znaczenie umiejtnego szacowa-
nia i redukowania ryzyk w dziedzinie
bezpieczestwa, atake strategicznego
ubezpieczania si przed owymi ryzyka-
mi. To drugi obok umiejtnoci wyko-
rzystywania szans coraz waniejszy
dzia strategii isztuki kierowania bez-
pieczestwem.
Zagroenia to porednie lub bez-
porednie destrukcyjne oddziaywania
na podmiot. To najbardziej klasyczny
czynnik rodowiska bezpieczestwa.
Rozrnia si zagroenia potencjalne
irealne; subiektywne iobiektywne; ze-
wntrzne iwewntrzne; militarne ipo-
zamilitarne; kryzysowe i wojenne oraz
intencjonalne i przypadkowe (losowe).
Wopisie zagroe intencjonalnych wy-
rni mona cztery elementy: aktor,
jego intencje, moliwoci oraz czas na
reakcj. Poziom zagroenia wzrasta
wraz z narastaniem wrogoci przeciw-
nika, rozwojem jego moliwoci oraz
skracaniem si czasu na reakcj13.
Zagroenia realne wystpuj wpostaci
zjawisk okrelanych mianem kryzysw
ikonfliktw. Nie zawsze prawidowo roz-
rnia si te dwie kategorie pojciowe. Kry-
zys to pewien szczeglny stan wewntrzny
podmiotu. Konflikt to szczeglny (kon-
frontacyjny) typ relacji podmiotu z innym
podmiotem. Kryzysy jako odbiegajce
od normalnej, niezakconej sytuacji stany
wewntrzne mog by powodowane za-
rwno czynnikami wewntrznymi (np. wa-
sn nieudolnoci), jak izewntrznymi (np.
konfliktem zinnym podmiotem). Mog by
nastpstwem take zdarze losowych, np.
klsk ywioowych czy katastrof.
13
Zob. J.M. Fish, S.J. McCraw, Ch.J. Reddish, Fighting in the gray zone: a strategy to close the
preemption gap, US Army War College, Strategic Studies Institute, wrzesie 2004, s. 4.
II 2011 / 18 BEZPIECZESTWO NARODOWE 29
POLITYCZNO-STRATEGICZNE ASPEKTY BEZPIECZESTWA
Zasady i sposoby osigania celw
strategicznych w danych warunkach
(z uwzgldnieniem konkretnych szans,
wyzwa, ryzyk izagroe) okrelane s
w koncepcjach strategicznych. Kon-
cepcja strategiczna zawiera oglne za-
sady i myl przewodni postpowania
podmiotu w dziedzinie bezpieczestwa
oraz strategiczne zadania etapowe lub
dziedzinowe, czyli cele polityczne dla
wadz pastwa (organizacji) icele ope-
racyjne dla si irodkw wykonawczych
wrnych okresach idziedzinach funk-
cjonowania danego podmiotu.
Najoglniej rzecz biorc, kada
koncepcja strategiczna bezpiecze-
stwa narodowego obejmuje dwie czci
skadowe: koncepcj strategii operacyj-
nej i koncepcj strategii preparacyjnej
(przygotowawczej).
Strategia operacyjna bezpiecze-
stwa narodowego to dzia strategii
bezpieczestwa pastwa obejmujcy
zasady isposoby osigania celw stra-
tegicznych (realizacji operacyjnych za-
da strategicznych) wprzewidywanych
warunkach bezpieczestwa oraz okre-
lenie wymaga operacyjnych wobec
systemu bezpieczestwa narodowego.
Strategia preparacyjna bezpiecze-
stwa narodowego (bezpieczestwa pa-
stwa) to dzia strategii bezpieczestwa
narodowego obejmujcy zasady i sposo-
by przygotowania (utrzymywania itrans-
formacji) systemu bezpieczestwa naro-
dowego stosownie do wymaga wynikaj-
cych ze strategii operacyjnej wdziedzinie
bezpieczestwa narodowego.

 POLITYCZNO-STRATEGICZNE ASPEKTY BEZPIECZESTWA
Warto w tym miejscu zwrci uwa-
g na rozbienoci, jakie pojawiaj si
w literaturze, w sprawie relacji midzy
strategi a polityk pastwa (organiza-
cji), i w konsekwencji odrniania tego,
co strategiczne od tego, co polityczne14.
Naleaoby si raczej opowiedzie za
nadrzdnoci kategorii strategicznych
wobec tego samego typu kategorii poli-
tycznych. Jeli strategi rozumiemy jako
zajmowanie si sprawami najbardziej ge-
neralnymi i dugofalowymi (interesami,
celami, koncepcjami itp.), apolityk jako
biece kierowanie pastwem (organiza-
cj), to dugofalowa strategia bezpiecze-
stwa jest czym nadrzdnym wstosunku
do biecej polityki bezpieczestwa, cele
strategiczne s czym trwalszym ni po-
lityczne, a koncepcja strategiczna jest
mniej zmienna od politycznej.
We wspczesnych warunkach, wstra-
tegiach operacyjnych bezpieczestwa
kadego niemal podmiotu, mona wyr-
ni trzy rodzaje dziaa strategicznych.
S nimi: dziaania stabilizacyjne (utrzy-
mywanie ipromowanie bezpieczestwa);
reagowanie kryzysowe (czsto okrelane
zarzdzaniem kryzysowym15) idziaania
obronne (wojenne)16.
Uznaje si coraz powszechniej, e
najwikszym wyzwaniem w dziedzinie
bezpieczestwa jest zapobieganie za-
groeniom17. Rol tak speniaj dzia-
ania stabilizacyjne, ktrych istot
jest utrzymywanie i promowanie sta-
bilnoci rodowiska bezpieczestwa.
Skada si na nie przede wszystkim mo-
nitorowanie warunkw bezpieczestwa
iprognozowanie ich rozwoju; podejmo-
wanie dziaa neutralizujcych lub eli-
minujcych rda potencjalnych zagro-
e; aktywne promowanie stabilnoci
oraz utrwalanie pozytywnych trendw
rozwoju rodowiska bezpieczestwa,
a take utrzymywanie i doskonalenie
systemw bezpieczestwa stosownie do
nowych wyzwa.
W szeroko pojtej kategorii dziaa
stabilizacyjnych o celach prewencyj-
nych mona umieci take odstrasza-
nie, rozumiane szerzej ni jego wydanie
z okresu zimnej wojny w postaci kon-
cepcji wzajemnego gwarantowanego
zniszczenia. Dzisiaj proponuje si ide
tzw. skumulowanego odstraszania
grob rnorodnych opcji uycia siy
wreakcji na zagroenie18.

14
Zob. m.in. polemiczne stanowisko R. Kuniara wstosunku do koncepcji J. Kukuki: R. Kuniar, Po-
lityka isia. Studia strategiczne zarys problematyki, Wydawnictwo Naukowe Scholar, Warszawa
2005, s. 178-179.
15
Rnica wynika z niezbyt adekwatnego przetumaczenia na jzyk polski terminu crisis mana-
gement jako zarzdzanie kryzysowe. Wrzeczywistoci tre tego terminu dotyczy nie tylko zarz-
dzania (jako formy kierowania przez podmioty zarzdzajce), lecz szeroko rozumianego radzenia so-
bie zkryzysem, opanowywania kryzysu, obejmujcego take obok spraw kierowania (zarzdzania)
bezporednie uycie idziaanie praktyczne si irodkw reagowania (wojsko, policja, strae, suby
ratownicze itp.).
16
Obecna Koncepcja Strategiczna NATO wyrnia trzy podobne co do istoty rodzaje dziaa stra-
tegicznych: odstraszanie i obron; zapewnianie bezpieczestwa poprzez reagowanie kryzysowe oraz
promowanie bezpieczestwa przez wspprac.
17
Amore secure world: Our shared responsibility, Report of the High-level Panel on Threats, Chal-
lenges and Change, United Nations, 2004.
18
D. Almog, Cumulative deterrence and the war on terrorism, Parameters, US Army War College,
zima 2004/05.

30 BEZPIECZESTWO NARODOWE II 2011 / 18


Znaczenie tego rodzaju dziaa we
wspczesnych strategiach bezpiecze-
stwa wyranie ronie. Naley natural-
nie zauway, e prewencja zawsze
bya nieodcznym skadnikiem stra-
tegii bezpieczestwa. Nie ulega jednak
wtpliwoci, e obecnie obserwujemy
bardzo wyrane przyspieszone prze-
noszenie punktu cikoci wysikw
wdziedzinie bezpieczestwa zprzeciw-
stawiania si zagroeniom na aktyw-
ne zapobieganie ich wystpieniu. Pre-
wencja staje si obecnie zdecydowanie
waniejsza ni obrona. Tendencja ta
jest nastpstwem zmian wcharakterze
zarwno wspczesnych potrzeb, jak
i moliwoci. Wzrosy bowiem niepo-
miernie potencjalne koszty przeciwsta-
wiania si zagroeniom (prowadzenia
dziaa obronnych). Przesdza o tym
przede wszystkim skuteczno nowo-
czesnych systemw broni (np. broni
masowego raenia). Nawet wygrana
kampania obronna moe pociga za
sob tak dotkliwe straty, e staje pod
znakiem zapytania racjonalno takie-
go postpowania.
Zdecydowanie bardziej opaca si
podejmowa wysiki prewencyjne, aby
nie dopuci do wystpienia zagro-
enia, ni zwalcza zagroenie, gdy
ono si ju pojawi19. To jest kontekst
potrzeb strategicznych. Ale wspcze-
nie istniej take owiele wiksze ni
kiedy moliwoci zapobiegania za-
groeniom. Nowoczesne systemy mo-
nitorowania itrafnego prognozowania
oraz skuteczne rodki rnorakiego
oddziaywania poredniego (dostpne
19
Na tym tle pojawia si problem relacji midzy dziaaniami prewencyjnymi iuprzedzajcymi. Zob.
m.in.: F. E. Wester, Preemption and Just War: Considering the Case of Iraq, Parameters, US Army
War College, zima 2004/05. Take: J. L. Gaddis, Grand strategy in the second term, Foreign Affairs,
stycze/luty 2005.
II 2011 / 18 BEZPIECZESTWO NARODOWE 31
POLITYCZNO-STRATEGICZNE ASPEKTY BEZPIECZESTWA
m.in. dziki procesom integracyjnym
i globalizacyjnym) na inne podmioty
zwikszaj efektywno dziaa pre-
wencyjnych istabilizacyjnych.
Reagowanie (zarzdzanie) kry-
zysowe to obecnie rwnie dynamicznie
rozwijajcy si rodzaj dziaa strate-
gicznych wdziedzinie bezpieczestwa.
Jego istot jest skuteczne radzenie so-
bie zkryzysem wcelu jego opanowania
(wygaszenia), przy jednoczesnym wy-
eliminowaniu lub zredukowaniu poten-
cjalnych rde odnowienia si kryzysu
wprzyszoci. Wzrost zainteresowania
koncepcjami reagowania kryzysowego
wynika z gwatownego rozprzestrze-
niania si rnorakich zagroe kry-
zysowych o charakterze midzynaro-
dowym i wewntrznym, militarnym
i cywilnym. Lokalne konflikty na tle
etnicznym i religijnym oraz dziaal-
no organizacji terrorystycznych lub
przestpczych stwarzaj sytuacje kry-
zysowe ornym zasigu midzynaro-
dowym. Rwnie kryzysy wewntrzne
(wewntrzpastwowe) promieniuj na
zewntrz w o wiele wikszym ni kie-
dy stopniu.
Dlatego warto podkreli, e wsp-
czesne strategie reagowania kryzyso-
wego s w zasadzie strategiami mi-
dzynarodowymi. Inna wana tendencja
w tej dziedzinie to coraz bardziej za-
nikajca granica midzy militarnymi
ipozamilitarnymi (cywilnymi) zagroe-
niami kryzysowymi. Pociga to za sob
konieczno zintegrowanego, cywilno-
-wojskowego reagowania kryzysowego.

 POLITYCZNO-STRATEGICZNE ASPEKTY BEZPIECZESTWA
Dziaania obronne to najbardziej przeznaczonych przez pastwo do re-
klasyczny rodzaj dziaa strategicznych alizacji zada wdziedzinie bezpiecze-
w dziedzinie bezpieczestwa. Mamy stwa, odpowiednio do tych zada zorga-
znimi do czynienia, gdy dochodzi do bez- nizowana, utrzymywana i przygotowy-
poredniej agresji zewntrznej na dany wana. Skada si zsystemu kierowania
podmiot; innymi sowy gdy wstosunku iszeregu podsystemw wykonawczych.
do zagroe zewntrznych nie powiody
si ani dziaania prewencyjno-stabili- System kierowania bezpiecze-
zacyjne, ani dziaania antykryzysowe. stwem pastwa jest czci systemu
Istot dziaa obronnych jest odparcie bezpieczestwa narodowego przezna-
agresji idoprowadzenie do sytuacji unie- czon do kierowania jego funkcjono-
moliwiajcej jej wznowienie przez agre- waniem, obejmujc organy wadzy
sora wprzyszoci lub redukujcej tak publicznej i kierownikw jednostek
moliwo. Dziaania obronne obejmuj organizacyjnych, ktre wykonuj za-
dziaania zbrojne ipozazbrojne. dania zwizane z bezpieczestwem
narodowym (wtym organy dowodzenia
Dziaania zbrojne mog skada si Si Zbrojnych RP), wraz zorganami do-
z operacji obronnych i zaczepnych na radczymi iaparatem administracyjnym
wasnym terytorium oraz operacji eks- (sztabowym) oraz procedurami funk-
pedycyjnych poza wasnym terytorium cjonowania i infrastruktur (stanowi-
(wszczeglnoci wobronie zaatakowa- ska icentra kierowania oraz zarzdza-
nego sojusznika). Dziaania pozazbroj- nia, atake system cznoci).
ne obejmuj aktywne oddziaywanie
na przeciwnika rodkami pozamilitar- Podsystemy (ogniwa) wykonawcze
nymi, majce na celu osabienie jego systemu bezpieczestwa narodowe-
potencjau wojennego, oraz podtrzymy- go to siy i rodki przewidziane do re-
wanie wasnego potencjau obronnego alizacji ustawowo okrelonych zada
poprzez ochron ludnoci i struktur w dziedzinie bezpieczestwa pozosta-
pastwa, zapewnienie materialnych jce w dyspozycji organw kierowania
iniematerialnych podstaw przetrwania bezpieczestwem. Stosownie do gw-
wwarunkach wojennych oraz wsparcie nych dziedzin bezpieczestwa mona je
wasnych isojuszniczych si zbrojnych. poczy wtrzy podsystemy: podsystem
obronnoci pastwa (obrony narodo-
Mwic owaciwociach wspcze- wej, bezpieczestwa wojskowego); pod-
snych systemw bezpieczestwa two- system ochrony pastwa (ludnoci,
rzonych dla realizacji koncepcji strate- instytucji, zasobw i infrastruktury
gicznych, naley podkreli ich wielk podsystem bezpieczestwa cywil-
rnorodno. Mona w istocie mwi nego, niemilitarnego) oraz podsystem
o caej sieci systemw bezpieczestwa spoeczno-gospodarczego wsparcia
indywidualnego izbiorowego, narodo- bezpieczestwa.
wego imidzynarodowego, militarnego
ipozamilitarnego. Jeli chodzi osystem Podsystem obronnoci pastwa to
bezpieczestwa narodowego, to sta- cz systemu bezpieczestwa naro-
nowi go cao si, rodkw i zasobw dowego przeznaczona do wykorzysty-

32 BEZPIECZESTWO NARODOWE II 2011 / 18


wania szans, podejmowania wyzwa,
redukowania ryzyk i przeciwdziaania
zewntrznym zagroeniom o charakte-
rze polityczno-militarnym.
Podsystem ochrony pastwa (ludno-
ci, instytucji, zasobw iinfrastruktury)
to cz systemu bezpieczestwa naro-
dowego przeznaczona do wykorzysty-
wania szans, sprostania wyzwaniom,
zmniejszenia ryzyka iprzeciwdziaania
zewntrznym i wewntrznym zagroe-
niom ocharakterze pozamilitarnym.
Podobnie jak caa problematyka bez-
pieczestwa, rwnie systemy bezpie-
czestwa przeszy ewolucj, zmieniajc
si wraz zrozwojem ludzkoci od form
prostych do coraz bardziej zoonych od
pierwotnych systemw bezpieczestwa
indywidualnego czy rodowego, poprzez
systemy bezpieczestwa narodowego,
do wspczesnych systemw bezpiecze-
stwa midzynarodowego. Wrd tych
ostatnich wyrni mona trzy podstawo-
we formy: porozumienia (traktaty) dwu-
stronne iwielostronne, koalicje isojusze.
Porozumienia s wzgldnie mik-
kimi systemami bezpieczestwa.
Ustanawiaj jedynie pewne zasady
wspdziaania autonomicznych (od-
dzielnych) podmiotw w dziedzinie
bezpieczestwa. Przykadem mog by
porozumienia Polski z Francj i Wiel-
k Brytani z 1939 roku. Jednak mi-
dzynarodowe traktaty eliminujce lub
ograniczajce pewne rodzaje broni nie
s takie mikkie, zwaszcza gdy za-
wieraj postanowienia osankcjach.
Koalicje s bardziej zorganizowa-
nymi systemami bezpieczestwa iobej-
muj nie tylko wspdziaanie na pozio-
II 2011 / 18 BEZPIECZESTWO NARODOWE 33
POLITYCZNO-STRATEGICZNE ASPEKTY BEZPIECZESTWA
mie kierownictw podmiotw, ale take
tworzenie wsplnych si wykonaw-
czych. Przykadami mog by koalicja
USA iWielkiej Brytanii wczasie II woj-
ny wiatowej ikoalicja antyiracka pod-
czas wojny w Zatoce Perskiej w 1991
roku. Najwysz form systemw bez-
pieczestwa s wspczenie sojusze.
W sojuszach istniej nie tylko wsplne
siy wykonawcze, ale take wsplne
kierownictwa odpowiedzialne za bez-
pieczestwo sojusznikw. Przykadem
takiego sojuszu by Ukad Warszawski,
jest nim rwnie NATO.
Zasady i sposoby funkcjonowania
poszczeglnych elementw systemw
bezpieczestwa ujmowane s wdoktry-
nach. Najbardziej dotd rozwinitymi
doktrynami s doktryny militarne, doty-
czce sposobw przygotowania i dziaa-
nia si zbrojnych, jako jednego zpodsta-
wowych, wyspecjalizowanych elementw
systemu bezpieczestwa. Podobnymi ele-
mentami tworzonymi iutrzymywanymi
wycznie dla potrzeb bezpieczestwa
s: wywiad i kontrwywiad, policja, stra
graniczna oraz siy ratownicze (np. stra
poarna, pogotowie ratunkowe, formacje
obrony cywilnej). One te powinny mie
iwzasadzie maj, cho nie zawsze tak
nazwane wasne doktryny operacyjne.
Stosownie do przewidzianych wkoncep-
cjach strategicznych zada systemw
bezpieczestwa kada doktryna zawie-
ra musi procedury postpowania wod-
niesieniu do co najmniej czterech podsta-
wowych grup zada, amianowicie zada
przygotowawczych, prewencyjnych, kry-
zysowych iobronnych.
Dziaania przygotowawcze obejmu-
j przede wszystkim stanowienie prawa
midzynarodowego inarodowego wdzie-

 POLITYCZNO-STRATEGICZNE ASPEKTY BEZPIECZESTWA
dzinie bezpieczestwa, opracowywa-
nie i uaktualnianie koncepcji i doktryn
bezpieczestwa, biece utrzymywanie
systemw bezpieczestwa (planowanie,
programowanie, budetowanie, rozwj
organizacyjno-techniczny i doskonalenie
sprawnociowe, wtym szkolenie). Wod-
niesieniu do dziaa prewencyjnych dok-
tryny zawieraj sposoby wykorzystania
poszczeglnych ogniw systemu bezpie-
czestwa wramach monitorowania ipro-
gnozowania rozwoju sytuacji, aktywnoci
dyplomatycznej na polu bezpieczestwa,
midzynarodowego wspdziaania woj-
skowego (np. wsplnych wicze), promo-
wania wartoci iinstytucji demokratycz-
nych czy umacniania midzynarodowych
systemw bezpieczestwa itp. Doktry-
nalne ustalenia dotyczce reagowania
kryzysowego obejmuj procedury post-
powania wobec zagroe cywilnych ipo-
lityczno-militarnych, z uwzgldnieniem
zwaszcza uruchamiania, podwyszania
iredukowania gotowoci oraz funkcjono-
wania sojuszniczych inarodowych syste-
mw reagowania kryzysowego (pogoto-
wia obronnego iochronnego), stosownego
do zmian wnateniu zagroe wynika-
jcych zrozwijania izwijania systemu
bezpieczestwa (w tym zwaszcza jego
podsystemu kierowania) i wreszcie
sposobw organizowania i prowadzenia
operacji kryzysowych. Doktryny obronne
wswej treci odnosz si do przygotowa-
nia i prowadzenia zarwno zbrojnych,
jak i niezbrojnych dziaa. Szczegl-
nie aktualn problematyk jest obecnie
wsppraca cywilno-wojskowa (CIMIC)
wwykonywaniu zada wdziedzinie bez-
pieczestwa.
20
Rozporzdzenie Rady Ministrw zdnia 15 czerwca 2004 r. wsprawie warunkw itrybu planowania
ifinansowania zada wykonywanych wramach przygotowa obronnych pastwa przez organy admini-
stracji rzdowej iorgany samorzdu terytorialnego, Dziennik Ustaw z2004 r., Nr 152, poz. 1599.
34 BEZPIECZESTWO NARODOWE
Zadania icele podmiotu wdziedzinie
bezpieczestwa zawarte wkoncepcjach
strategicznych stanowi punkt wyjcia
do opracowania planw operacyjnych
funkcjonowania podmiotu ijego elemen-
tw skadowych w rnych sytuacjach
bezpieczestwa, gdzie m.in. okrela si
szczegowe wykonawcze koncepcje po-
lityczne ioperacyjne. Wprzypadku Pol-
ski wykonawczymi dokumentami ope-
racyjnymi s: polityczno-strategiczna
dyrektywa obronna oraz opracowywane
na jej podstawie narodowy plan re-
agowania obronnego, plany operacyjne
funkcjonowania dziaw i centralnych
organw administracji rzdowej, wo-
jewdztw, powiatw, gmin, a take pla-
ny operacyjne si zbrojnych oraz plany
ochrony obiektw szczeglnie wanych
dla bezpieczestwa pastwa20.
Ewolucja bezpieczestwa
Problematyka bezpieczestwa ma
tak dug histori, jak duga jest hi-
storia ludzkoci. Czowiek od zawsze
mia ywotne i mniej istotne potrzeby
iinteresy, ktre zderzay si zpotrzeba-
mi iinteresami innych ludzi, ktrym to
potrzebom iinteresom zagraay take
najzwyklejsze fizyczne siy natury (po-
ary, burze, powodzie, trzsienia ziemi,
epidemie, mrozy iinne tego typu kata-
klizmy). Oprcz tych czysto zewntrz-
nych i fizycznych (materialnych) czyn-
nikw trapiy czowieka ju od samego
pocztku rwnie rozterki iobawy we-
wntrzne, wiadomociowe, duchowe
i psychologiczne. Czowiek od zarania
swych dziejw stawa zatem w obliczu
II 2011 / 18

zagroe naturalnych i duchowych
(niematerialnych, irracjonalnych).
Znamienne opisy takich zagroe
iborykania si znimi przez czowieka
moemy spotka wnajwikszej ksidze
ludzkoci, czyli w Biblii. Rnorakie
biblijne przykady, jakkolwiek bardziej
ocharakterze symbolicznym ni stricte
historycznym, dobrze ilustruj genez
problematyki bezpieczestwa oraz uka-
zuj jej znaczenie izoono. Zauwa-
my, e w istocie od samego pocztku
sprawy przeciwstawiania si rnym
zagroeniom, czyli sprawy bezpiecze-
stwa, miay wymiar grupowy. Czowiek
jest bowiem istot stadn, jest za-
wsze czci pewnej spoecznoci. Co
prawda, teoretycznie mona rozwaa
kwestie bezpieczestwa pojedynczego
czowieka, ale bezpieczestwo ma za-
wsze wymiar spoeczny.
Uwiadamianie sobie interesw in-
dywidualnych i grupowych, wyraanie
ich, demonstrowanie oraz denie do ich
realizacji musi prowadzi do ujawnie-
nia sprzecznoci spoecznych. W przy-
rodzie naturaln metod rozstrzygania
wszelkich sprzecznoci, w tym oczywi-
cie take sprzecznoci spoecznych,
jest stosowanie przemocy przez stron
silniejsz przemocy potencjalnej lub
realnej. Przemoc to wymuszanie reali-
zacji wasnych interesw kosztem inte-
resw innych podmiotw, jeeli stoj one
wsprzecznoci. Podstawowym rodkiem
przemocy byy dotychczas siy zbrojne
(wwymiarze zewntrznym) oraz policja
(w wymiarze wewntrznym). Stosowa-
nie iprzeciwstawianie si przemocy jest
21
Zob. A. Toffler, Trzecia fala, Warszawa 1985; A. iH. Toffler, Wojna iantywojna, Warszawa
1977 r.
II 2011 / 18 BEZPIECZESTWO NARODOWE 35
POLITYCZNO-STRATEGICZNE ASPEKTY BEZPIECZESTWA
zatem gwn treci kryzysw i kon-
fliktw spoecznych, atym samym gw-
n treci bezpieczestwa.
Do przedstawienia ewolucji proble-
matyki bezpieczestwa dobrze nadaje
si zastosowanie koncepcji Alvina Tof-
flera tzw. fal (rewolucji) cywilizacyj-
nych w rozwoju ludzkoci21. Wyrnia
on trzy takie fale: agrarn, industrial-
n iinformacyjn. Zpunktu widzenia
bezpieczestwa istotna jest rnica
narzdzi i metod przemocy stosowa-
nych w kadym z tych okresw (rys.
5.). W dobie agrarnej, czyli w czasie
pierwszej fali rewolucji cywilizacyjnej
zapocztkowanej ok. 10 tys. lat temu,
podstaw przemocy bya naturalna
(biologiczna, fizyczna i duchowa) sia
czowieka. Wepoce industrialnej (dru-
ga fala) jeden skadnik tej naturalnej
siy, skadnik fizyczny, zosta tak ogrom-
nie spotgowany przez rnorodne na-
rzdzia izasoby materialne, e mona
mwi o zdecydowanej dominacji owej
sztucznej siy fizycznej wrozstrzyga-
niu wszelkich sporw, konfliktw ikry-
zysw. Nastpio zaamanie naturalnej,
biologicznej harmonii midzy mate-
rialnymi (fizycznymi, energetycznymi)
apozamaterialnymi (duchowymi, infor-
macyjnymi) skadnikami siy poszcze-
glnych podmiotw bezpieczestwa.
Wrozpoczynajcej si obecnie trzeciej
fali notujemy z kolei gwatowny przy-
rost niematerialnych, gwnie informa-
cyjnych, czynnikw siy. Prowadzi to
do ponownego zacierania rnicy mi-
dzy materialnymi i pozamaterialnymi
skadnikami si bezpieczestwa, do ich
swoistej jednoci.

 POLITYCZNO-STRATEGICZNE ASPEKTY BEZPIECZESTWA
Rysunek 5. Ewolucja warunkw bezpieczestwa (na przykadzie sztuki wojennej)
rdo: opracowanie wasne.
Taka ewolucja podstawowych rod-
kw przemocy determinowaa przemiany
wtreci wszystkich pozostaych elemen-
tw bezpieczestwa. Dotyczy to zwasz-
cza charakteru konfliktw i kryzysw
(wtym wszczeglnoci wojen) oraz spo-
sobw dziaania wtakich sytuacjach.
W staroytnoci i redniowieczu,
wedug podejcia tofflerowskiego: wcy-
wilizacji agrarnej, gdy panowaa swego
rodzaju harmonia energetyczno-infor-
macyjna na poziomie biologicznym,
podstawow treci zmaga wojennych
(siowego rozwizywania konfliktw
36 BEZPIECZESTWO NARODOWE
i kryzysw) bya bezporednia walka
czowieka z czowiekiem, przy wyko-
rzystaniu prostych narzdzi walki. Pod-
czas star i bitew toczonych w takich
warunkach mona byo na bieco ob-
serwowa cae pole starcia, przeciwni-
ka iwasne wojska, mona byo ledzi
przebieg walki i rozwj sytuacji oraz
stosownie do potrzeb na czas in-
formacyjnie reagowa na relatywnie
powolne jej zmiany. Tempo tych zmian
determinowane byo bowiem biologicz-
n wydolnoci ludzi i zwierzt, odpo-
wiadajc zdolnociom postrzegania,
oceniania sytuacji, decydowania iprze-
II 2011 / 18

kazywania zada. Byy to naturalne
warunki walki zbrojnej i odpowiaday
im klasyczne, uksztatowane w staro-
ytnoci zasady jej prowadzenia.
Sztuka prowadzenia dziaa wojen-
nych i rozstrzygania konfliktw w tych
warunkach oparta bya gwnie na
takich czynnikach, jak zaskoczenie,
podstp, fortel, maskowanie, manewr
awic na wykorzystaniu przede wszyst-
kim pozamaterialnych skadnikw siy
bojowej. W dawnych czasach nie byo
raczej krwawych, wyniszczajcych do
koca bitew. Dowdca mg bowiem albo
widzc przygniatajc przewag prze-
ciwnika uchyli si od bitwy, albo gdy
spostrzeg, e bitw przegrywa prze-
rwa j. Wostatecznoci wojsko widzc
zbliajc si klsk po prostu uciekao
zpola bitwy. Klasyczna sztuka wojenna
bya zatem sztuk przebiegoci, chytro-
ci, intelektu; bya sztuk uzyskiwania
i wykorzystywania gwnie przewagi
informacyjnej, zapewniajcej panowa-
nie nad materialnymi czynnikami si
zbrojnych. Dobitnie wiadczy otym jed-
na znajstarszych zeznanych nam teorii
wojen, wyoona przez chiskiego teo-
retyka Sun Tzu wtraktacie pt. Sztuka
wojny, spisanym ok. VI wieku p.n.e.
Sytuacja ulega radykalnej zmia-
nie na przeomie XVIII i XIX wieku
w warunkach trwania ju drugiej, in-
dustrialnej fali cywilizacyjnej. Nastpi-
o to w rezultacie pojawienia si armii
masowych, opartych na powszechnym
poborze iwyposaonych wwielk ilo
coraz skuteczniejszych, o coraz wik-
szej sile raenia rodkw walki. Gwa-
townie wzrs potencja energetyczny
wojsk, przy tylko nieznacznym zwik-
szeniu moliwoci wsferze informacyj-
II 2011 / 18 BEZPIECZESTWO NARODOWE 37
POLITYCZNO-STRATEGICZNE ASPEKTY BEZPIECZESTWA
nej (rodki cznoci). Rozpocza si
era dominacji czynnika masy, dominacji
czynnika materialnego. Dziaanie wiel-
kich mas stao si trudne do sterowania
informacyjnego. Tym oto jakociowo
nowym warunkom odpowiada powstaa
wwczas teoria sztuki wojennej najpe-
niej wyraona przez Clausewitza.
Teoria ta odzwierciedla warunki,
wktrych obydwie walczce strony (do-
wdcy strategiczni ioperacyjni) straciy
moliwo bezporedniego sterowania,
w tzw. realnym czasie, przebiegiem
masowego starcia. Prawo bezwadno-
ci mas zdominowao oddziaywania
informacyjne. Jest to teoria fizycznego,
bezporedniego starcia dwch przeciw-
stawnych mas. Mwic obrazowo, walka
zbrojna upodabnia si do starcia wciem-
nym pokoju dwch mocarzy uzbrojo-
nych w topory. Jedynym i wycznym
rozstrzygniciem takiej walki moe by
tylko mier przeciwnika. Nie ma stanw
porednich i nie mona przesta wal-
czy, dopki przeciwnik nie zostanie za-
bity. Inaczej nie mona zca pewnoci
stwierdzi, e nie jest ju niebezpieczny.
W takiej samej sytuacji s ju mniej
wicej od dwch stuleci dowdcy strate-
giczni. Zchwil, gdy wojna wybucha, bi-
twa si wywizaa, moliwo sterowania
ni okazaa si znikoma. Zanim dowdca
zebra informacje zolbrzymich przestrze-
ni, zanim zorientowa si w sytuacji i j
oceni, na polu bitwy zazwyczaj zachodzi-
y ju wydarzenia czynice ewentualn de-
cyzj nieadekwatn do nowych warunkw.
Bitwa toczya si wic niejako samoistnie,
niemal wedle najzwyklejszych praw fizyki,
a do zniszczenia jednej ze stron. Wielce
skuteczne, oduej sile niszczenia wkrt-
kim czasie, rodki raenia powodoway, e

 POLITYCZNO-STRATEGICZNE ASPEKTY BEZPIECZESTWA
wojny ibitwy stay si wyjtkowo krwawe
iwyniszczajce. Kulminacyjnym punktem
w ewolucji takiej wanie sztuki prowa-
dzenia wojen staa si hipotetyczna wizja
wojny jdrowej, prowadzcej wrezultacie
do wzajemnej zagady dwch walczcych
za pomoc takiej broni stron. Wskrajnej
wersji sztuka wojenna znalaza si nieja-
ko wlepym zauku (na szczcie ta gro-
ba te daa asumpt do rozwoju nowych
strategii odstraszania, powstrzymywania,
kontroli kryzysw itp.).
WXXI wieku, sytuacja znw si zde-
cydowanie zmienia. Jestemy wiadka-
mi gwatownego, niezwykle przyspie-
szonego rozwoju wymiaru informacyj-
nego. Nowoczesne rodki rozpoznania,
cznoci, walki radioelektronicznej,
zautomatyzowane i skomputeryzowa-
ne systemy dowodzenia itp. powoduj
rewolucj wsztuce wojennej. Do owego
ciemnego pokoju, wktrym walcz mo-
carze, wpada wiato, wiato informa-
cji. Teraz ci mocarze widz si, awic
walcz w zupenie innych warunkach.
Jeden drugiego nie musi ju koniecznie
zabi, aby zwyciy. Skuteczne wytr-
cenie topora moe okaza si wystar-
czajce do osignicia celu, jakim jest
podporzdkowanie sobie przeciwnika.
Nie ulega wtpliwoci, e dzisiejsza re-
wolucja informacyjna zmienia pole walki.
Jego warunki w pewnym sensie wracaj
do klasycznej rwnowagi czy te harmonii
czynnikw energetycznego i informacyj-
nego. O ile jednak w ujciu klasycznym
bya to harmonia na poziomie biologicz-
nym, to teraz mona mwi o harmonii
na poziomie informatycznym. Jej istota
22
Termin robot wprowadzi czeski pisarz Karel Capek w1922 roku. Zob. G.M. Lamb, Battle bot: the
future of war? Christian Science Monitor, 27 stycznia 2005 r.
38 BEZPIECZESTWO NARODOWE
pozostaje jednak ta sama. Std te wyni-
ka, jak sdz, zasadno wzmoonego za-
interesowania klasycznymi, przedclause-
witzowskimi teoriami dziaa zbrojnych.
Odzyskiwanie zdolnoci informacyjnego
panowania nad wymiarem energetycznym
walki zbrojnej powoduje, e znw coraz
istotniejsze staj si tak jak byo wkla-
sycznych warunkach staroytnoci za-
biegi ouzyskanie przewagi niematerialnej
przez zaskoczenie, wyprzedzanie, zastra-
szanie, maskowanie czy dezinformacj itp.
Wsamym wymiarze energetycznym zko-
lei spord dwch jego podstawowych
skadnikw: masy iruchu na plan pierw-
szy wysuwa si zdecydowanie ten drugi.
W sumie nowe warunki oznaczaj
konieczno odchodzenia od teorii maso-
wych, bezporednich, wyniszczajcych
walk ioperacji zwartych zgrupowa wojsk
na rzecz bardziej wyrafinowanych koncep-
cyjnie ielastycznie prowadzonych dziaa
porednich (asymetrycznych) imanewro-
wych. Stwarza to zapotrzebowanie na roz-
wijanie teorii takich wanie dziaa, jako
najbardziej odpowiadajcych warunkom
rozpoczynajcej si w sztuce wojennej
oraz teorii ipraktyce bezpieczestwa ery
informatycznej, ktra nadchodzi po erach
biologicznej i mechanicznej. Znamienn
cech tej nowej ery jest doprowadzanie do
klasycznej wzgldnej harmonii dwch wy-
miarw walki zbrojnej (i szerzej: dziaa
wsferze bezpieczestwa) energetyczne-
go iinformacyjnego.
Szczeglnym przypadkiem konsekwen-
cji rewolucji informacyjnej jest automatyza-
cja. Pojawiaj si roboty pola walki bez-
pilotowe aparaty latajce, a take roboty22
II 2011 / 18

wojsk ldowych. Przoduj wtym naturalnie
Stany Zjednoczone. Pentagon przewiduje,
e w nadchodzcej dekadzie roboty stan
si jednym zgwnych rodkw walki. Prace
nad programem tzw. przyszych systemw
bojowych (FCS Future Combat Systems)
o wartoci ponad 120 mld dolarw s naj-
wikszym kontraktem whistorii USA23.
POLITYCZNO-STRATEGICZNE ASPEKTY BEZPIECZESTWA
systemy idoktryny bezpieczestwa? Czy
waciwym modelem do opisu przyszej
rzeczywistoci wtym zakresie byaby in-
formacyjna, amoe psychotroniczna teo-
ria bezpieczestwa? Amoe oznaczaoby
to wrcz i po prostu ... kres ziemskich
warunkw ycia czowieka (w tym jego
bezpieczestwa)?

* * * Innym ciekawym wtkiem moe

W zakoczeniu rozwaa na temat
wspczesnych podstaw bezpieczestwa
interesujce byoby zastanowienie si
nad ich bardziej dalekosin prognoz.
Przysze konsekwencje dla rodowiska
bezpieczestwa dwch wielkich rewolucji
informacyjnej igeopolitycznej (globali-
zacja, rozpad wiata dwubiegunowego)
s dzisiaj trudne do przewidzenia. Czy
uinformacyjnienie wiata uatwi zapa-
nowanie nad jego turbulencyjnoci poli-
tyczn, czy moe jeszcze j spotguje24?
W tym wzgldzie jako jedna z wyjt-
kowo ciekawych kwestii jawi si take
pytanie oprzyszo ksztatowania si re-
lacji midzy energetycznym iinformacyj-
nym wymiarem zmaga zarwno zbroj-
nych, jak iniezbrojnych. Czy ijak dugo
trwa bdzie zaczynajca si obecnie era
ich wzgldnej rwnowagi? Czy moe po
koczcej si wanie epoce industrialnej
iokresie dominacji czynnika energetycz-
nego dojdzie z kolei do zdecydowanej
dominacji czynnika informacyjnego? Ja-
kie wwczas byyby strategie, koncepcje,
by bezpieczestwo midzyplanetarne.
Czy czowiek moe ajeli tak, to jak
obroni glob ziemski przed kosmicz-
nymi katastrofami, ktre nawiedzay
imog nawiedzi ziemi wprzyszoci?
By moe skutkiem jednej znich by bi-
blijny potop? Awprzyszoci? Naukow-
cy oceniaj, e prawdopodobiestwo
uderzenia wZiemi niewielkiej astero-
idy w cigu najbliszych 30 lat wynosi
1:5500. Konsekwencj takiego uderze-
nia mogaby by zagada obecnej cywi-
lizacji. Dwaj amerykascy astronauci
Rusty Schweickart i Ed Lu wezwali do
opracowania strategii obrony Ziemi ijej
mieszkacw przed tak katastrof,
inicjujc m.in. powoanie fundacji, kt-
rej zadaniem jest mobilizowanie iuczu-
lanie opinii publicznej na ten problem.
Czy zdoamy zatem zapobiec kata-
strofom kosmicznym, mogcym nast-
pi wrezultacie zderzenia si kuli ziem-
skiej z planetoidami? Okazuje si, e
nie jest to fikcja. Pojawiaj si ju pew-
ne elementy takiej koncepcji strategicz-
nej przygotowywane przez naukowcw.

23
T. Weiner, ANew Model Army Soldier Rolls Closer to Battle, The New York Times, 16 lutego 2005 r.;
Stosownie do ocen Pentagonu redni koszt utrzymania onierza przez okres suby wynosi ok. 4 mln
dolarw icigle ronie. Szacuje si, e koszt utrzymania robota moe by 10 razy mniejszy.
24
D.C. Gompert, I. Lachow, J. Perkins, Battle-Wise, Gaining Advantage in Networked Warfare,
Center for Technology and National Security Policy, National Defense University, Washington, stycze
2005 r.

II 2011 / 18 BEZPIECZESTWO NARODOWE 39