Professional Documents
Culture Documents
Karlheinz Deschner
Rozdzia 5
Pius XII (1939-1958)
Pappartiens tout entier au Saint-Siege" (Nale%& ca y do Stolicy
Apostolskiej).
Eugenio Pacelli 19171
Introit
Zdruzgotanie CzechosBowacji
Cieszymy si& z wielko,ci, rozkwitu i dobrobytu Niemiec i
fa szem by oby twierdzenie, jakoby,my nie chcieli Niemiec
kwitn/cych, wielkich i pot&%nych."
Pius XII 25 kwietnia 1939
jest dla Niemiec wiele uczyni+"95. A sekretarz stanu Maglione, ktry jeszcze 15
marca przyj/ ambasadora Czechos owacji Radimskiego, sk onny by , na jego
%yczenie, czyni+ to w dalszym ci/gu, ale tylko w swoim prywatnym mieszkaniu:
co znaczy o, %e uzna rozwi/zanie republiki za fakt dokonany, i to wbrew
zwyczajowi Kurii, aby zmiany terytorialne uznawa+ dopiero wtedy, kiedy
uczyni y to ju% inne pa@stwa96.
Za Benesa co najmniej cz&,+ heriarchii katolickiej nie by a sk onna do
anga%owania si&, dla niego i dla katolikw, w spraw& Czechos owacji97. Ale
jeszcze 5 lipca 1944 r. SS-Obergruppenfuhrer i minister Rzeszy do spraw
Protektoratu Czech i Moraw, s ynny ze swej srogo,ci Karl Hermann Frank,
zabjca Lidic, pisa do kwatery g wnej Hitlera, %e on, Frank, ma oparcie w
wy%szych dostojnikach czeskiego Ko,cio a katolickiego98. Jednakowo% wkrtce
po wkroczeniu Niemcw wsadzono 487 duchownych do obozw
koncentracyjnych99. Z drugiej strony co prawda w tzw. Protektoracie zabronione
by y gminy prawos awne; i tak samo w zdecydowanie kolaboruj/cej z
Niemcami hitlerowskimi S owacji pod rz/dami prezydenckimi monsiniora
Tiso100.
W kilka tygodni po wybraniu Pacellego na papie%a Wielkie Niemcy
obchodzi y w dniu 20 kwietnia urodziny Hitlera. Ze wszystkich wie%
ko,cielnych kazano bi+ uroczy,cie we dzwony, przyozdobi+ domy Bo%e we
wszystkich diecezjach sztandarami ze swastyk/, wiernym w ,wi&tym miejscu"
modli+ si& za Fuhrera, powi&kszyciela i obro@c& Rzeszy", jak to wys awia go
arcybiskup Moguncji101 (ktra pDniej zosta a w 80% zniszczona102). Kardyna
Schulte za,, jakoby o wiele bardziej sceptyczny wzgl&dem narodowego
socjalizmu ni% jego bracia na urz&dzie103, zapewnia o wierno,ci" biskupw
wobec Rzeszy Niemieckiej i jej Fuhrera": tej wierno,ci nic nie mo%e
zachwia+. Opiera si& ona bowiem na niezmiennych zasadach naszej Wiary
,wi&tej."104 (Miasto kardyna a Kolonii zosta o niebawem zniszczone w 72%105, a
wierno,+ biskupia, jak wiadomo, w stu procentach.)
Ale i papie% znw uhonorowa Hitlera bardzo dobrze przyj&tym
przes aniem r&kopi,miennym106. Owszem, zaledwie w kilka dni pDniej, 25
kwietnia, jak stwierdzaj/ nauszni ,wiadkowie, Pius XII powiedzia do oko o 160
niemieckich pielgrzymw w Rzymie, ktrych ze szczegln/ serdeczno,ci/"
przyj/ na audiencji: Zawsze kochali,my Niemcy, w ktrych dano nam sp&dzi+
lata Naszego %ycia, a teraz kochamy je jeszcze o wiele
22
Tragedia Polski
Do najbardziej odpowiedzialnych za tragedi& mojego kraju
nale%y Watykan. Zbyt pDno u,wiadomi em sobie, %e
prowadzili,my polityk& zagraniczn/, s u%/c/ jedynie
egoistycznym celom Ko,cio a katolickiego."
Polski minister spraw zagranicznych pBk Jzef Beck136
W roku 1935, po ,mierci Pi sudskiego (patrz t. I, str. 273 i nast. oraz 295 i
nast.), minister spraw zagranicznych Beck i marsza ek Rydz-Mmig y zacz&li
stopniowo u,wiadamia+ sobie niebezpiecze@stwo, gro%/ce Polsce ze strony
Niemiec (i Watykanu). Mimo swej postawy zasadniczo antysowieckiej
sprzeciwiali si& podejmowanym przez Hitlera prbom w /czenia swego kraju do
bloku antysowieckiego. Mci,le natomiast, pod ug tradycji starego przymierza z
Francj/, zwi/zali si& teraz z Angli/. To wyraDne odej,cie od kursu Pi sudskiego,
ktry umieszcza Polsk& u boku Niemiec przeciw ZSRR, oczywi,cie by o
strategicznym zagro%eniem dla Kurii. Jeszcze w kwietniu 1939 r. przypomniano
wi&c Polsce o jej zadaniu. Nie kto inny, tylko podsekretarz stanu Montini,
pDniejszy Pawe VI, podkre,la wobec polskiego charge d'affaires, %e gdyby
teraz Polska uwik a a si& w wojn& z Rosj/ sowieck/, by aby to wojna
sprawiedliwa!146 Rwnocze,nie nuncjusz w Pary%u i delegat apostolski w
Londynie, na bezpo,rednie polecenie Rzymu, przeciwdzia ali sojuszowi
demokracji zachodnich ze Zwi/zkiem Radzieckim147.
6 czerwca 1939 roku Pius XII przyj/ przedstawicieli rosyjskiego i
ukrai@skiego katolickiego Ko,cio a wschodniego i skierowa przemow& do
swoich umi owanych synw, ksi&%y ukrai@skich i rosyjskich, oraz do swego
brata, pierwszego rosyjsko-katolickiego biskupa Jewrieinowa". By on synem
carskiego genera a-majora i sam dyplomat/ carskim, zanim sta si& katolikiem,
w 1936 roku biskupem Ko,cio a rosyjsko-katolickiego w Rzymie i w 1939
szefem biura informacji", oficjalnie troszcz/cego si& o je@cw wojennych148.
Papie% wyrazi nadziej&, %e Jewrieinow jest pierwszym spo,rd wielu
rosyjskich pasterzy, zwi/zanych z centrum chrze,cija@stwa"149. W szczeglno,ci
zwrci si& przy tym Pius XII do kolonii rosyjskiej w Rzymie, szykuj/cej si& na
powrt do ojczyzny. Zbli%a si& wielki dzie@ X, dzie@ wkroczenia do Zwi/zku
Sowieckiego!"150
Bo jak wielu jego poprzednikw, tak i Pius XII pragn/ zaprowadzi+
prawos awnych w szeroko rozpostarte ramiona" swego Ko,cio a151. To
po /czenie si& jednak%e od wiekw umiano sobie w Watykanie wyobrazi+
jedynie jako ujarzmienie, jako przyczo ganie si& do krzy%a zbieg ych
poddanych", ktrzy wiaro omnie" porzucili papiestwo152. Ve ci schizmatycy" i
heretycy", od niedawna dopiero nazywani od /czonymi bra+mi", mogliby
przez sw/ wierno,+ dla prawdy" nie ugi/+ si&, %e chcieliby broni+ starszych
nauk chrze,cija@stwa przed hybryd/ Kurii,
28
Gda@ska nak oni+ Warszaw& do ust&pstw161. Sam za, Pius XII ustnie doradza
Polsce, aby wysz a Niemcom naprzeciw i odst/pi a im Gda@sk oraz korytarz162.
Bez w/tpienia papie% chcia zapobiec wojnie mi&dzy Niemcami a Polsk/;
liczy bowiem na wojn& ich obu przeciw Rosji sowieckiej. Jakkolwiek za,
u,mierzaj/ce starania Kurii, raz po raz zalecaj/cej m/dro,+ i umiarkowanie w
stosunku do Niemiec", nie poskutkowa y na Polakw, jednak%e tyle osi/gni&to,
%e nie dosz o do wzajemnych gwarancji z ZSRR163. Do najbardziej
odpowiedzialnych za tragedi& mojego kraju powiedzia w ko@cu do
w oskiego ambasadora w Bukareszcie zbieg y z Polski jej minister spraw
zagranicznych Beck nale%y Watykan. Zbyt pDno u,wiadomi em sobie, %e
prowadzili,my polityk& zagraniczn/, s u%/c/ jedynie egoistycznym celom
Ko,cio a katolickiego."164
Tajne meldunki kontrwywiadu wojskowego z Berlina ujawni y Piusowi
XII bezwarunkow/ wol& Hitlera, aby zdruzgota+ Polsk&165. W ci/gu sierpnia
Kuria dowiedzia a si&, %e sprawa Gda@ska jest dla Niemiec tylko pretekstem i
%e Niemcy s/ zdecydowane jak zanotowa kardyna Maglione prowadzi+
wojn& zaborcz/ przeciwko Polsce. Nasuwa si& my,l, %e porozumiano si& z Rosj/
co do rozbioru nieszcz&snej Polski."166 A z Berlina, Rauchstrasse 21, meldowa
nuncjusz Orsenigo, od roku 1930 nast&pca Pacellego: Wszyscy tu s/ w
przera%aj/co zimny sposb zdecydowani na wojn&."167
Wprawdzie papie% dalej prbowa sk oni+ rz/d w Warszawie do ust&pstw,
cho+ w przekonaniu jego w asnych dyplomatw by y one ju% nie do przyj&cia168.
Ba, 24 sierpnia 1939 tr/bi na ca y ,wiat, i bodaj%e ani jedna wypowiedD
Pacellego nie by a cytowana tak cz&sto: Nulla e perduto con la pace. Tutto puo
esserlo con la guerra" (Nic si& nie traci na pokoju, wszystko mo%na straci+ na
wojnie)169. Ale gdy ambasador francuski prosi o publiczn/ wypowiedD na rzecz
Polski, pDniejszy sekretarz stanu u Jana XXIII monsignore Tardini zauwa%y :
Jego Mwi/tobliwo,+ powiada, %e tego by oby zanadto..."170 Tak%e i Montini,
pDniejszy Pawe VI, odpowiedzia ambasadorowi Francji, %e Pius XII ju%
wystarczaj/co jasno wyrazi w rozmaitych przemwieniach swj pogl/d, i%
ka%de s owo wypowiedziane przeciwko Niemcom i Rosji zosta oby srogo
pomszczone na katolikach, przebywaj/cych w zasi&gu w adzy tych narodw, z
uszczerbkiem dla polskiej wsplnoty"171. A kiedy brytyjski ambasador w
Watykanie 1 wrze,nia zaproponowa , aby papie% wyrazi ubolewanie, %e
30
rz/d niemiecki pomimo jego apelu o pokj popycha ,wiat do wojny, kardyna
sekretarz stanu Maglione odrzuci to jako wtr/canie si& do polityki
mi&dzynarodowej172. Jednak%e po wybuchu wojny, 20 paDdziernika, Pius XII
wo a , %e nie poniecha %adnej prby, aby zapobiec si&gni&ciu po bro@ i
zachowa+ otwart/ drog& do porozumienia"173. W rzeczywisto,ci za, ju% w
po owie sierpnia zapewni hitlerowskiego ambasadora von Bergena, %e
powstrzyma si& od jakiegokolwiek pot&pienia Niemiec, kiedy te uderz/ na
Polsk&174. Rzekomo spowodowa to wzgl/d na 40 milionw katolikw w Rzeszy
Niemieckiej; a faktycznie raczej jego ostra sk onno,+ do si y, co po,wiadcza
nawet Robert Leiber, przez 34 lata jego sekretarz osobisty175. Bo czy% i w Polsce
nie by o ponad 20 milionw katolikw? I czy% nie przysz o im niesko@czenie
wi&cej cierpie+ z powodu wojny? I niemieckim katolikom rwnie%?
W porannych godzinach 1 wrze,nia 1939 r. armie Hitlera uderzy y na
Polsk& z Prus Wschodnich, Pomorza, Ml/ska, wreszcie i ze S owacji, bez
wypowiedzenia wojny i z ogromn/ przewag/ artylerii, czo gw i samolotw,
ktre zniszczy y ju% na ziemi wi&kszo,+ nieporwnanie s abszego polskiego
lotnictwa176. Kuria wprawdzie da a wtedy wyraz swojemu wsp czuciu dla losu
katolickiego kraju, lecz nie pot&pi a samej agresji. Dwa cywilizowane narody
napisa Osservatore Romano w ch odnym artykule wst&pnym
rozpoczynaj/ wojn&..."177 Ale czy% Polska rozpocz& a wojn&? Nie! tylko Hitler.
Lecz papie% tak samo go nie pot&pi , jak przy zagarni&ciu Czechos owacji.
Milcza . Rwnie% kiedy Anglia i Francja domaga y si&, aby napi&tnowa Niemcy
jako agresora, odmwi 178. Za to francuskiemu ambasadorowi Charles-Roux
jego sekretarz stanu oznajmi : Fakty mwi/ za siebie; dajmy si& im najpierw
wypowiedzie+."179
Ot% i fakty:
Wojska niemieckie ponios y stosunkowo niewielkie straty, ale b/dD co
b/dD: 10 572 zabitych, 3409 zaginionych, 30 322 rannych. Z polskich
oddzia w, ktrym zdarza o si& atakowa+ czo gi w szar%y konnej, 700000 ludzi
trafi o do niewoli niemieckiej, 200 000 do sowieckiej, 100 000 internowano w
Rumunii i na W&grzech, oko o 50000 na Litwie i Zotwie; o liczbie zabitych
Polakw brak danych. Ocenia si&, %e w tej wojnie zgin& o 123000 %o nierzy i
521000 cywilw180.
Z polskich Vydw wymordowano 98% tj. /cznie 3150 000181. W jednym
tylko obozie Stutthof (Sztutowo) Niemcy u,miercali co p godziny do 100
ludzi w komorach gazowych, dziennie do 300
31
wcale si& nie troszczy ) o zag ad& Vydw, Cyganw, inteligencji, je@cw
wojennych, rzekomo nieuleczalnie chorych i psychopatw, ile o walk& Hitlera z
Ko,cio em; o wiele mniej obchodzi o go mordowanie narodu polskiego ni%
mordowanie jego ksi&%y. S usznie podkre,la Falconi: W niezliczonych i
natr&tnych notach oraz protestach, kierowanych przez Stolic& Apostolsk/ do
rz/du w Berlinie, domagano si& tylko zapewnienia albo przywrcenia
katolicyzmowi swobd religijnych, a nigdy (albo czasami tylko i po,rednio)
jeszcze wa%niejszych swobd ludzkich: swobody %ycia, godno,ci, posiadania,
rodziny itd. I ani razu nie pojawi o si& w tych notach jawne oskar%enie w adz
Rzeszy o potworne, dokonywane w Polsce ludobjstwo.. ."189
Nawet pewien katolik polski napisa w 1942 roku z wygnania do
kardyna a sekretarza stanu: Ko,cio y si& bezcze,ci albo zamyka, wiernych si&
dziesi/tkuje, w znacznej mierze usta y nabo%e@stwa, biskupw si& wyp&dza,
setki ksi&%y zabija lub aresztuje, zakonnice si& gwa ci, niemal codziennie
morduje si& niewinnych zak adnikw na oczach ich dzieci, ludno,+ jest
ograbiana z wszelkich ,rodkw do %ycia, umiera z g odu: a papie% milczy, jakby
w ogle nie troszczy si& o swoj/ trzod&."190
Co najmniej cz&,+ Polakw przejrza a polityk& Kurii, ob udne zachowanie
jej duchownego zwierzchnika. Nic tego lepiej nie potwierdza ni% liczne
artyku y, ktre w owych latach w polskiej prasie podziemnej oskar%a y Piusa
XII, %e nie jest ani aposto em, ani ojcem; %e tylko udaje wsp czucie; %e o
Polsce wspomina zaledwie mimochodem; %e z ama konkordat i sprzymierzy
si& z hitlerowcami celem podboju Rosji dla katolicyzmu, zawsze kolaboruj/cego
z mocniejszymi191.
W tej prasie podziemnej Pius XII pojawia si& jako prosty w oski biskup i
zwolennik polityki Mussoliniego", jak pisze w lipcu 1942 roku WieF i Miasto.
Papie% poczyna sobie, jak gdyby Polska nie istnia a, nie mianowa w ogle
nuncjusza przy rz/dzie emigracyjnym, mianuje natomiast, ami/c konkordat,
biskupami wrogw Polski, i to na polskich terenach."192 GBos Pracy 15 sierpnia
1943 napisa : Papie% wzrusza si& losem Polski, ale nie pad o z jego ust ani
jedno s owo pot&piaj/ce dzia alno,+ okupantw. Te naiwne usprawiedliwienia
powymy,lali przedstawiciele dyplomatyczni Watykanu. Prawdziwe zachowanie
Piusa XII... by o zachowaniem gor/cego stronnika pa@stw Osi. Pius XII
sprzymierzy si& politycznie z W ochami Mussoliniego, a tym samym z
hitlerowcami. Dla nas Pius XII ma ob udne wsp czucie, a dla teuto@skich
33
gdy opatrzno,+ Boska wydaje si& na pewien czas ukryta, wierzy+ w ni/ to rzecz/
pi&kna, godna uznania i dobra... Jako w zimie kwiaty waszego kraju pod grub/
pokryw/ ,niegu czekaj/ na ciep e tchnienie wiosny, tak i wy, modl/c si& i
ufaj/c, potraficie doczeka+ si& godziny niebia@skich pociech. Waszemu tak oto
z agodzonemu przez nadziej& blowi nie b&dzie towarzyszy+ pragnienie zemsty
(!), a tym bardziej nienawi,+ (!). Wasza gorliwo,+ wobec sprawiedliwo,ci niech
pozostaje w zgodzie z prawami mi o,ci, gdy% tak/ by+ mo%e i musi." A wi&c
%adnej nienawi,ci, %adnego pragnienia zemsty, jedynie mi o,+, ca kiem po
chrze,cija@sku": tacy rwnie% potrafi/ by+ papie%e, kiedy im to akurat pasuje.
Nie mwimy wam: Osuszcie zy! pociesza Pius XII. Dla chrze,cijanina,
ktry zna ich nadprzyrodzon/ warto,+, nawet i zy maj/ w sobie s odycz..." i
poniecha , ku wielkiemu rozczarowaniu Polakw, jakiegokolwiek wyrazu
pot&pienia dla niemieckiej agresji211.
Zzy i katastrofy najcz&,ciej przynosz/ papiestwu korzy,+. P'rzecie% i Pius
XI w obliczu tysi&cy wymordowanych w wojnie hiszpa@skiej duchownych nie
tylko p aka , lecz i wykrzykiwa entuzjastycznie o dumie i s odkiej rado,ci,
ktra Nas unosi... Jak%e w sam/ por& przychodzi wasza pokuta w duchu
Opatrzno,ci..." (patrz t. I, str. 393).
Co prawda w Polsce wygl/da o to nieco zawi ej. Przecie% mia a ona,
zgodnie ze strategi/ Kurii, walczy+ wsplnie z Hitlerem przeciw Rosji
sowieckiej. Wi&c kardyna owi H ondowi pozwolono co prawda w Rzymie
otwarcie agitowa+ przeciwko Niemcom nazistowskim, ale tylko do momentu,
gdy ostatecznie sparzy si& w j&zyk"212. A wtedy, pod naciskiem rz/du w
Berlinie, wydalono go z Rzymu; jego obecno,+, jak stwierdzi w 1953 roku
biskup kielecki Kaczmarek, obra%a a %yczliwe Niemcom kr&gi Kurii; Hlond
uda si& do Lourdes213. Dopiero 30 kwietnia 1945 r. papie% go przywrci do
swoich ask214. Polski ambasador Kazimierz Papee b aga nas pisze
Giovannetti aby,my nadal ujawniali prawd&. Va owali,my, %e nie mo%emy
tego uczyni+..." Bo rzekomo ka%de z naszych przes a@ mog oby ,ci/gn/+
straszliwe represje na ludno,+"215. Jak gdyby takie ofiary kiedykolwiek
przeszkadza y Watykanowi, je%eli widzia w nich dla siebie korzy,+!
W swojej pierwszej, og oszonej 20 paDdziernika 1939 r. encyklice Summi
Pontificatus mwi co prawda Pius XII o okropnej burzy wojennej, jaka szaleje
nad Polsk/", a nawet piro" jego wzdraga o si& dalej pisa+, gdy pomy,limy o
tej otch ani cierpienia niezliczonych ludzi", jego ojcowskie serce" wprost nie
mog o
38
podczas I Wojny Mwiatowej (por. t. I, str. 179 i nast.), bez ktrej to dba o,ci"
co do tego autor, mog/cy si& powo a+ nawet i na Mein Kampf Hitlera,
niew/tpliwie ma s uszno,+ dyscyplina w wojsku nie da aby si& utrzyma+ tak
d ugo i tak spr&%y,cie. Postawa religijna sk ania a do wype niania obowi/zku a%
po ofiarn/ ,mier+..."250 Ot% i wspania e prze%ycie: Jednym skokiem pokonuje
si& granic&, dziel/c/ strach przed ,mierci/ i sam/ ,mier+. Obowi/zek wzywa,
przeto walczy si&, dopki pozosta cho+ jeden granat r&czny." I oto sprawa
najg &biej chrze,cija@ska. Albowiem Chrze,cija@stwo... poucza nas, %e tylko
gwa townicy zdobywaj/ krlestwo niebieskie."251 I dlatego si y zbrojne
Trzeciej Rzeszy" musz/ sprawdzi+ si& w prbie ogniowej walki za nasz
nard", chrze,cija@ski %o nierz musi krwi/ serdeczn/" dope ni+ swej przysi&gi,
sztandarowego ,lubowania dla Hitlera, bo przysi&ga ta jest przecie% zachowana
w archiwach wieczno,ci"252. Nic dziwnego, %e jeden z najbardziej wp ywowych
i radykalnych doradcw Hitlera, szef Kancelarii Rzeszy, jak rwnie% Gestapo,
upodobali sobie Werthmanna253.
Swego czasu od katolickich kapelanw wojskowych wymagano, by
wyst&powali w cechuj/cej si& prusk/ surowo,ci/ sali konferencyjnej biskupa
polowego", wyg aszaj/c prbne kazania" i przeprowadzaj/c godzin&
koszarow/"254. Byli funkcjonariuszami Wehrmachtu w randze majora, nosili u
pasa pistolet, tylko w celu samoobrony i dla obrony rannych"255: wszak ca a
wojna prowadzona by a jedynie dla obrony narodu i Rzeszy. Na czapce
widnieje pod oznak/ rangi ze swastyk/ krzy% Chrystusowy notuje 7 lipca
1941 roku kapelan Wehrmachtu Josef Perau. Nasi wsp bracia w wi&zieniach
i obozach koncentracyjnych poszli inn/ drog/. Obie te drogi s/ chyba
potrzebne.. ."256 (z imprimatur 1962). Ot% i zdrowa ufno,+ w Bogu! Mieli j/
rwnie% prze o%eni. W wyk adach szkoleniowych... wsplnych z towarzyszami
ewangelikami... tacy m&%owie jak wikariusz generalny Werthmann" ten
cz owiek aktywny, przewodz/cy i twardy" i dziekan Wehrmachtu Lang
przekazywali nam z g &bi serca wznios e poj&cie o naszym urz&dzie, rado,+
pos annictwa i dobre rady praktyczne"257.
Te otrzymywali co prawda z wielu stron. np. w czasopi,mie Kirche und
Kanzel teolog Mathias Laros zainicjowa w 1939 roku seri& kaza@ na temat
Chrystus i wojna". Sama wojna by a oczywi,cie niczym innym ni% skupion/
w jedno burz/ nagromadzonych grzechw"258: a% nadto u,wiadomi y nas o tym
katolickie kazania
47
Biskup Kaller z Ermlandu: Zanim pos uchali,cie wezwania pod bro@, ju%
wcze,niej przywdziali,cie zbroj& Bo%/. Wiem, %e wi&kszo,+ z was oczyszczona
jest i pokrzepiona ,wi&tymi sakramentami. Z moc/ Bo%/ wyruszycie w bj za
Fuhrera i nard, spe nicie do ko@ca swj obowi/zek w obronie naszej ukochanej
Ojczyzny... Wszyscy musimy ponosi+ ofiary, ci&%kie i najci&%sze ofiary. Nikt
nie mo%e si& uchyli+ od swego obowi/zku."310
Administrator apostolski Wolnego Pra actwa Schneidemuhl, pra at Franz
Hartz: Po dwch dziesi&cioleciach pokoju Fuhrer, wdz naszego narodu,
powo a m&%czyzn niemieckich pod bro@, aby zrzuci+ ci&%ko przygniataj/ce
nasz kraj i nard brzemi& niesprawiedliwo,ci, narzuconej nam w pokoju
wersalskim... Z niemieck/ wierno,ci/, w pe nej jednomy,lno,ci i bezwzgl&dnej
gotowo,ci do ofiar, ca y nard powstaje, aby zlikwidowa+ niezno,ne bezprawie,
zapewniaj/c pokj honorowy i sprawiedliwy. Napominamy %o nierzy, aby do
ko@ca wype niali swj obowi/zek w obronie ziemi ojczystej, wierni Fuhrerowi i
narodowi."311
Czy potrzeba jeszcze dowodw, %e gazety biskupie podbija y tego%
b&benka w sposb rwnie zbrodniczy? Ve organ diecezji Hildesheim uwa%a
wojn& za wypowiedzian/ przez wroga prawu narodu niemieckiego do swej
wolno,ci"? Ve w gazecie kardyna a Wroc awia posuni&to si& do sformu owania,
i% Niemcy tocz/ ,wi&t/ walk&, w ktrej nie chodzi ju% o samo odbicie i
odzyskanie wydartych sobie obszarw, lecz o to, co na ziemi najwy%sze: o %ycie
wed ug przykazania Bo%ego"? Ve gazeta biskupstwa Regensburg stwierdzi a:
Fuhrer i rz/d Rzeszy uczynili wszystko, co da si& pogodzi+ ze
sprawiedliwo,ci/, z prawem i z honorem naszego narodu, aby zapewni+ pokj
naszej OjczyDnie. Ta gotowo,+ do pokoju i porozumienia si& zosta a dotkliwie
sponiewierana i wyszydzona. Ca y nard niemiecki stoi teraz zwarty,
zdecydowany i gotw do walki, za swoim kierownictwem, ka%dy na miejscu, w
ktrym zosta postawiony przez Boga."312
A po przeciwnej stronie w Polsce, Francji, Anglii, Stanach
Zjednoczonych kto ka%dego postawi na jego miejscu: diabe ? Czy mo%na si&
dalej posun/+ w og upianiu narodu? Przecie% prasa katolicka w czasie wojny
by a w ogle czynnym narz&dziem" ministerstwa propagandy Goebbelsa, u
ktrego w Izbie Prasowej Rzeszy zasiada wszak rwnie% katolicki duchowny
jako kierownik wydzia u: Walter Adolph, redaktor naczelny gazety biskupstwa
berli@skiego313.
59
Po kampanii polskiej
Walka znalaz a swj ci/g dalszy na morzu, gdzie Niemcy
odnios y kolejne sukcesy... Mia a to by+ jedynie przerwa... na
zaczerpni&cie tchu, poprzedzaj/ce o wiele ,mielsze
przedsi&wzi&cia."
Monsignore Giovannetti323
wstrz/,ni&ty losem Polski"375. Bo te% Pius XII znw ujrza , jak Europa
zagro%ona jest przez bezbo%ny komunizm. W tych okoliczno,ciach
o,wiadczy bardziej ni% w jakimkolwiek innym okresie jej historii opieka nad
pozyskanym maj/tkiem (!) chrze,cija@skim i w razie potrzeby jego obrona ma
rozstrzygaj/ce znaczenie dla przysz ych losw Europy oraz dla pomy,lno,ci
ka%dego z jej du%ych czy ma ych narodw..."376
Ju% w tym czasie, gdy Sowiety, podbiwszy Polsk&, prowadzi y nader
ostro%n/ polityk/ w sprawach religii, wyraDnie oszcz&dzaj/c ko,cio y, papie%
najwidoczniej ani troch& nie my,la o nawi/zaniu kontaktu z Rosjanami. S/dzi
raczej, %e musi zademonstrowa+ Zachodowi co, odwrotnego: %adnych
kompromisw ze ,miertelnym wrogiem!377
A kiedy Sowiety rankiem 30 listopada 1939 roku napad y na Finlandi&,
dokonuj/c nalotw na Helsinki i inne miasta, ostrzeliwuj/c jej po udniowe
wybrze%e z dzia okr&towych i wkraczaj/c si ami Armii Czerwonej378, papie%
bynajmniej nie zachowa milczenia, jak to by o w czasie niemieckiej napa,ci na
Polsk&. Otwarcie i bez ogrdek pot&pi agresj&, a w or&dziu na Bo%e Narodzenie
ch osta z premedytacj/ przeprowadzon/ napa,+ na ma y, pracowity i mi uj/cy
pokj nard, pod pretekstem nie istniej/cego, nie chcianego i w ogle
niemo%liwego zagro%enia." Tym razem pi&tnowa okrucie@stwa, ktrakolwiek
ze stron by je pope ni a" i u%ycie ,rodkw zag ady tak%e wobec ludzi nie
uczestnicz/cych w walce i uciekinierw, wobec starcw, kobiet i dzieci,
pomiatanie godno,ci/ ludzk/, wolno,ci/ i %yciem, z czego wynikaj/ dzia ania,
wo aj/ce o pomst& (!) w obliczu Boga..."379
Jeszcze ostrzej wyklina y media watyka@skie agresywne zamierzenia
Rosji". Stwierdza y, %e ta zimno wyliczona zbrodnia nie ma sobie rwnej",
okre,la y napa,+, przeprowadzon/ na rozkaz Stalina, jako najbardziej cyniczn/
agresj& obecnych czasw", tr/bi y, %e rz/d ZSRR kieruje si& prawem d%ungli" i
wymy,la y komisarzowi spraw zagranicznych Litwinowowi, reprezentuj/cemu
Rosj& w Genewie, gdzie 14 grudnia 1939 roku usuni&to j/ z Ligi Narodw, od
sko@czonych obuzw, od by ych cz onkw mi&dzynarodowej bandy oszustw
bankowych380. Rwnocze,nie za, radio i prasa watyka@skie stanowczo
domaga y si& moralnego, materialnego, a nawet militarnego wsparcia Finlandii,
a Pius XII osobi,cie przekaza do Helsinek pokaDn/" sum& pieni&dzy na pomoc
dla poszkodowanych na skutek wojny381.
71
Finlandia, ktra zajadle broni a si& w tej wojnie zimowej i zada a ogromne straty
Rosjanom, atakuj/cym w sile przesz o dwch tuzinw dywizji i tysi&cy
czo gw, zmuszona by a wreszcie 12 marca 1940 r. zawrze+ w Moskwie pokj,
trac/c przy tym po udniowo-wschodni/ cz&,+ swojego terytorium. Jednak%e
presja ze strony Sowietw nie usta a i podczas ataku Hitlera na Rosj& Finlandia,
ktrej sztab generalny ju% od zimy wsp pracowa z niemieckim, uczestniczy a
w nim, przeprowadzaj/c jedn/ z najbardziej powszechnych mobilizacji w
dziejach ,wiata (obj& a ona jedn/ szst/ ludno,ci, nie wy /czaj/c kobiet i
dzieci)382. Kuria za, natychmiast podj& a starania o nawi/zanie z Helsinkami
stosunkw dyplomatycznych co, zupe nie podobnego sta o si&, kiedy Japonia
przyst/pi a do wojny po stronie pa@stw Osi i w czerwcu 1942 roku, wkrtce
po tym, jak Hitler i Keitel odwiedzili kwater& g wn/ marsza ka Mannerheima,
w Watykanie pojawi si& fi@ski pose Griepenberg383.
Po kampanii polskiej b yskawicznie zako@czonej przez oddzia y
niemieckie", jak chwali monsignore Giovannetti i po tym, jak odtr/cona
zosta a pokojowa ofensywa Fuhrera, zim/ 1939/40 roku wojna na l/dzie i w
powietrzu znw utkn& a..." Brzmi to niemal jak ubolewanie. Natomiast ...trwa a
walka na morzu, gdzie Niemcy odnosi y dalsze sukcesy". I w ogle: Mia a to
by+ zaledwie przerwa... nabranie tchu do du%o ,mielszych przedsi&wzi&+."384
T/ przerw/ na oddech papie% zamierza si& pos u%y+, aby doprowadzi+ do
kompromisowego pokoju mi&dzy aliantami a Niemcami, ale jedynie po to, %eby
poprowadzi+ ca y Zachd przeciw komunistycznej Rosji.
Bezpo,rednio albo za po,rednictwem W och Pius XII chcia zako@czy+ t&
dziwn/ wojn&" Anglii i Francji z Trzeci/ Rzesz/". Nuncjusz w Pary%u Valerio
Valeri i przedstawiciel papieski w Londynie William Godfrey przekazali
obydwu rz/dom nagl/ce %yczenie papieskie, aby zaprzestano dzia a@
wojennych; nie nale%a o zaniedba+ po temu %adnej sposobno,ci385. Plan
Pacellego przewidywa czterostronny pakt, pojednanie si& Anglii i Francji z
W ochami i z pot&%nymi Niemcami", ale ju% nie nazistowskimi386. Z tym
upora+ si& mia przewrt wojskowy. I nie kto inny, tylko Pius XII, ktry wszak
na pocz/tku sam modli si&, aby na g ow& Hitlera sp yn& y opieka niebios i
b ogos awie@stwo Boga wszechmog/cego", i kaza bez ustanku modli+ si& o to
niemieckim biskupom, porozumia si& teraz ze spiskiem oficerskim w otoczeniu
72
monarchw432. W tych depeszach nie pot&pi wyraDnie ani napa,ci, ani te%
niemieckich agresorw433. Nawet nie wspomnia o nich. Stwierdzi jedynie, %e ci
neutralni staj/ si& widowni/ dzia a@ wojennych", s/ nara%eni na okropno,ci
wojny" i porwani przez burz& wojenn/"434, jak gdyby chodzi o tu o
nieuniknione kl&ski %ywio owe.
Ma o tego. Ju% 11 maja niemiecki ambasador w Watykanie zadepeszowa
do Berlina, jakoby ze Drd a dobrze poinformowanego o intencjach papie%a"
us ysza , %e opublikowane dzi, wieczorem w Osservatore Romano telegramy...
nie powinny by+ oceniane jako ingerencja polityczna lub jednostronne
pot&pienie dzia a@ niemieckich. Obwieszczenia te nie zawiera y ani s owa
protestu."435 W oski ambasador w Watykanie Alfieri donis przedstawicielowi
Hitlera w Kwirynale, von Mackensenowi, o rozmowie z Piusem XII, i% ten w
depeszach, b&d/cych wynikiem wielogodzinnych rozwa%a@ (!), wypowiada si&
wy /cznie jako najwy%szy kap an, stoj/cy ponad wszelkimi wydarzeniami
,wieckimi, trwo%nie unikaj/c jakiekogolwiek s owa o wymowie politycznej, na
przyk ad inwazja, ktre by oby zaj&ciem stanowiska"436. Wskazywano te% w
sekretariacie stanu, i% papie% w przewidywaniu apelu ze strony krla Leopolda
chcia go uprzedzi+ i uchyli+ si& od odpowiedzi. Podkre,lano przy tym, %e w
depeszach nie by o nic wymierzonego przeciwko Niemcom." A kiedy rz/dy
Francji i Wielkiej Brytanii zwrci y si& do papie%a z pro,b/ o wyraDne
pot&pienie agresji, ten odmwi , jak i dawniej w analogicznych przypadkach.
Interweniuj/cych dyplomatw odsy ano po prostu do lektury telegramw z
wyja,nieniem, i% Ojciec Mwi&ty" nie mg by uczyni+ nic bardziej odwa%nego,
skutecznego i znacz/cego437.
Nieraz pe ni nadziei pisa w 1958 roku, po ,mierci papie%a, Francois
Mauriac, jeden z czo owych francuskich pisarzy katolickich, podczas wojny
czynny w ruchu oporu oczekiwali,my z ust Piusa XII s w, ktre jednak
nigdy nie zosta y wypowiedziane."438
Pada y za to inne s owa.
6 grudnia 1939 roku, z okazji obj&cia urz&du przez nowego ambasadora
W och, ktrym sta si& Dino Alfieri, Pius XII podkre,li , jak b ogos awione
okaza y si& Pakty Latera@skie w pierwszym dziesi&cioleciu swego istnienia
zarwno dla narodu w oskiego, jak i dla g owy Ko,cio a, ktra istotnie cieszy a
si& ca kowit/ swobod/ i niezale%no,ci/"... dzi&ki faszystom! I %e jedno,+
80
Tacy okazali si& delikatni. Z drugiej strony od dawna ju% w oski kler
wojskowy sta w pogotowiu. Co prawda w czasach przedfaszystowskich,
opanowanych przez maso@ski liberalizm" (jak pisze wiede@ska Die Schnere
Zukunft), nie istnia o uznane przez pa@stwo duszpasterstwo wojskowe. Ale ju%
w I Wojnie Mwiatowej dzie o pieczy religijnej nad %o nierzami", ktre
zapocz/tkowa P. G. Massaruti, po o%y o naturalnie wielkie zas ugi";
przetrwa o wi&c a% do II Wojny Mwiatowej, a%eby nie,+ wszelk/ pomoc
religijno-duszpastersk/ %o nierzom wojsk l/dowych, morskich i powietrznych",
a siedzib& sw/ mia o w Kolegium Ameryka@skim w Rzymie453.
Ustanowienie za, pa@stwowego duszpasterstwa wojskowego nast/pi o,
znacz/ca rzecz, w roku 1926, kiedy zacz/ si& wielki handel pomi&dzy
faszyzmem i papiestwem (t. I, str. 255 i nast.); co wi&cej, w a,nie to uznano, na
trzy lata przed zawarciem Paktw Latera@skich, za decyduj/cy krok na drodze
do pojednania Ko,cio a i Pa@stwa"454! Ju% podczas Wojny Mwiatowej pisa
Angelo Bartolomasi, w oski biskup wojskowy, w Osservatore Romano
oceniano wsp prac& mi&dzy duchownymi a w adzami wojskowymi jako
symbol pojednania mi&dzy Ko,cio em i Ojczyzn/. Z pewno,ci/ prze%ywana
podczas wojny wsplnota wzmog a %yw/ t&sknot& za pogodzeniem si& obu tych
si , a nawet ukaza a wyraDnie jego konieczno,+. Wprowadzone w roku 1926
pa@stwowe duszpasterstwo wojskowe dla armii l/dowej, floty i lotnictwa by o
oznak/, poniek/d zapowiedzi/, ostatecznego pojednania. Sam konkordat,
tworz/cy istotn/ cz&,+ sk adow/ Paktw Latera@skich, nie tylko utwierdzi w
ich sk adzie duszpasterstwo, ale nawet znacznie je rozbudowa . Ustanowiono
mianowicie w asnych duszpasterzy nie tylko w oddzia ach armii w ,cis ym tego
s owa znaczeniu, ale tak%e w tych organizacjach pa@stwowych, ktre s u%/
szkoleniu poprzedzaj/cemu wojskowe i nast&puj/cemu po nim. W pierwszym
rz&dzie nale%y tu wymieni+ kapelanw w oddzia ach milicji ochotniczej i
pa@stwowej organizacji m odzie%y. Poza tym konkordat i by to jeden z jego
najwa%niejszych efektw w tym zakresie nadzwyczaj poprawi mo%liwo,ci
dzia ania duszpasterstwa wojskowego. Wszelkiego rodzaju przes/dy,
odziedziczone jeszcze po czasach liberalizmu, jak rwnie% osobista niech&+
poszczeglnych instancji, do tego czasu nieraz powa%nie utrudnia y dzia alno,+
duszpastersk/ kapelanw. Dzisiaj praca ich jest lepiej rozumiana i doceniana."455
83
dniach. Wiara ich rozpala do tego, by jeszcze wyNej podnosiL cnoty, ktrych
teraz domaga siE od nich pa stwo."
Ten artyku watyka@skiego czasopisma wywodzi dalej, %e katolicy ufaj/
w nagrod& Bo%/ za wszystkie wysi ki; %e triumf duchowy Ko,cio a b&dzie
zalicza+ si& do owocw zwyci&stwa; i przypomina w tym huraganie %elaza i
ognia, jaki rozp&ta si& obecnie nad znacznymi cz&,ciami Europy, o s owie ,w.
Augustyna, ktre Ojciec Mwi&ty" dopiero co przytoczy wobec ,w. Kolegium
kardynalskiego: Nie nale%y szuka+ pokoju, aby nada+ bieg wojnie, tylko
prowadzi+ wojn&, a%eby wywalczy+ pokj."458
Jak ju% w I Wojnie Mwiatowej, kiedy p miliona W ochw poleg o dla
polityki, ktr/ ich ksi&%a powitali hucznym okrzykiem rado,ci" (t. I, str. 149 i
nast.), tak i teraz duchowie@stwo w oskie popar o wielk/ rzeD. Podczas gdy sam
Namiestnik Chrystusa" dla ,wiata celebrowa stosown/ pow,ci/gliwo,+, ksi&%a
i biskupi nie kryli swego entuzjazmu dla re%imu, solidaryzuj/c si& z nim
ca kowicie i bez reszty. Proboszcze parafialni, biskupi, arcybiskupi, ba! nawet
kardyna owie g osili, %e walczy+ i umrze+ za faszystowskie W ochy to
najwy%szy zaszczyt, i nawo ywali wszystkich obywateli do pos usze@stwa
w adzom. W ca ych W oszech biskupi, a najpierwszy w,rd nich kardyna
Mediolanu por. t. I, str. 373 odwiedzali w koszarach gotowych do
wyjazdu na front %o nierzy i b ogos awili karabiny maszynowe, samoloty
bojowe i okr&ty podwodne. Kardyna wr&cza wiernym po,wi&cane medaliki i
rozdawa im ,wi&te obrazki, pokazuj/ce, jak legiony faszystowskie pod wodz/
anio w maszeruj/ naprzd do zwyci&stwa. Na innych obrazkach widnia
archanio Micha zabijaj/cy smoka, przy czym archanio ten przedstawia si y
faszystowskie, a smok ich przeciwnikw."459
A wszystko to dzia o si& jak pisa 11 czerwca 1940 r. kardyna Kurii
Tisserant do kardyna a arcybiskupa Suharda z Pary%a mimo %e gazety
w oskie w tym okresie pe ne by y wypowiedzi Jego Ekscelencji Mussoliniego,
stwierdzaj/cych: jeste,my p odni i chcemy ziemi! Co znaczy: ziemi bez
mieszka@cw. Niemcy i W ochy stawia y wi&c na wyniszczenie ludno,ci
okupowanych przez siebie terenw, tak jak w Polsce... Nasi zwierzchnicy nie
chc/ zrozumie+ prawdziwej natury tego konfliktu i obstaj/ uparcie przy
wmawianiu sobie, %e jest to taka sama wojna, jak za dawniejszych czasw.
Tymczasem ideologie faszystowska i hitlerowska przeobrazi y sumienie
m odych ludzi, tak i% ci w wieku do lat 35 s/ gotowi na wszelkie zbrodnie dla
celu, narzuconego
85
zacz& a wychwala+ lwa spod Verdun", lecz o wiele bardziej to, %e ocali
Francj& w 1940 roku. Albowiem: Marsza ek Petain zaiste ocali Francj&...
Odwa%nie u%ywaj/c swojego wp ywu, w czerwcu 1940 roku, Petain ustrzeg
nard francuski od losu, jaki spotka Polakw... To nie Petain jest winien, %e
Francja zosta a pobita. To Front Ludowy roz o%y materialn/ i moraln/ si &
obronn/ Francji... W dokonanym wy omie stan/ jeden jedyny cz owiek:
Petain."503
Kiedy wojna ogarnia a Zachd, na Wschodzie sytuacja Ko,cio a si&
pogarsza a. Jeszcze 18 paDdziernika 1939 roku papie% nazywa Litw& pomocn/
forpoczt/ katolicyzmu" przeciw Kremlowi504. Ale ju% nast&pnego lata, gdy
Hitler ruszy na Francj&, rz/d rosyjski postawi pa@stwom ba tyckim ultimatum i
15 czerwca 1940 r. wcieli je do swego imperium jako samodzielne republiki
radzieckie505. Ju% 25 czerwca przeprowadzono na zaanektowanych terenach
rozdzia Ko,cio a od pa@stwa, a 28 czerwca rozdzia Ko,cio a od szko y506.
Wkrtce po tym za, Rosjanie w podobny sposb zrabowali Rumunom Besarabi&
i P nocn/ Bukowin&507.
Poniewa% obawiano si&, %e Zwi/zek Radziecki mo%e wykorzysta+ wojn&
dla dalszych ekspansji w Europie, w Watykanie znw zacz&to my,le+ na gwa t o
pokoju. Ci/gle %ywa by a idea paktu czterech i wsplnej krucjaty Zachodu
przeciw ateistycznemu ZSRR. Na polecenie papie%a sekretarz stanu Maglione
przekaza 28 czerwca ambasadorom W och i Niemiec w Watykanie oraz
delegatowi apostolskiemu w Wielkiej Brytanii poufn/ not&, rodzaj zwiadu
wst&pnego. Stwierdzono w niej, %e Pius XII zamierza zwrci+ si& do rz/dw
Niemiec, Anglii i W och z pro,b/, aby podj& y prb& doprowadzenia do
zaprzestania konfliktu. Zanim jednak Ojciec Mwi&ty uczyni ten krok, pragnie,
aby Wasza Ekscelencja zapyta a poufnie swj rz/d, jakiego przyj&cia z jego
strony mo%na by oczekiwa+ dla takiego zaproszenia."508
Ta akcja papieska, ktra zapewni aby Niemcom hegemoni& na ca ym
kontynencie, jednakowo% si& nie powiod a. 19 lipca sam Hitler w d ugiej mowie
na posiedzeniu Reichstagu daremnie uczyni Wielkiej Brytanii propozycj&
pokojow/. Ale Churchill ju% przy obj&ciu urz&du premiera zapowiedzia
narodowi angielskiemu nie co innego, tylko krew, trud, pot i zy; %e jego
polityka oznacza wojn& we wszelkiej formie, %e jego cel to zwyci&stwo bez
wzgl&du na koszta, na to, jak d uga i ci&%ka b&dzie ta wojna, poniewa% bez
zwyci&stwa nie da si& przetrwa+"509. I ju% w dwa dni po
94
Jak przewa%nie, tak i tym razem to nazi,ci nie chcieli wsp pracy z
Ko,cio em rzymskim, ktry jej stale pragn/ ! B/dD co b/dD minister Rzeszy do
spraw Ko,cio a przypomnia w 1938 roku prowincja owi Dolnych Niemiec, i%
genera jezuitw por&czy za to, %e cz onkowie jego zakonu nie wyst/pi/
przeciw nazistowskiej Rzeszy Niemieckiej567. Bo niby dlaczego? Przecie% to
w a,nie Ledochowski upatrywa w Moskwie primum malum, g wnego wroga;
on i jego ludzie wietrzyli wsz&dzie, we W oszech, w Polsce, w Czechos owacji,
na Ba kanach i nawet w Niemczech prby infiltracji komunistycznej, tote% w
dalszym ci/gu mieli nadziej& na ust&pstwo ze strony nazistw i kompromis z
Berlinem568. W a,nie do tego d/%y P. Brust, generalny asystent jezuitw na
Niemcy i Austri&. Nawet po wyzywaj/cej reakcji niemieckiej na encyklik& Mit
brennender Sorge z marca 1937 roku, kiedy i sekretarz stanu Pacelli powiedzia :
Siamo in lotta" (Jeste,my w stanie wojny) i niezmordowanie powtarza , %e
sprawy posuwaj/ si& niewzruszenie di maBe in peggio" (od z ego ku gorszemu;
t. I, str. 345), jeszcze i wtedy jezuita Brust uwa%a , %e najwa%niejsze, aby znw
ze sob/ rozmawia+569.
Wida+ nie inaczej podchodzi do tego sam hrabia Ledchowski, czarny
papie%", maj/cy znaczne wp ywy w Watykanie i domagaj/cy si& teraz czynnego
zwalczania komunizmu570. Szczeglnie przed napa,ci/ Hitlera na Zwi/zek
Radziecki Ledchowski d/%y do wsp pracy z SS i Gestapo, konferuj/c na ten
temat z przedstawicielami niemieckich tajnych s u%b.
Walter Hagen (taki pseudonim nosi Sturmbannfuhrer SS dr Wilhelm
Httl), wsp pracownik sztabu niemieckich tajnych s u%b (a po zako@czeniu
wojny tajnych s u%b ameryka@skich), tak przedstawia genera a jezuitw, hr.
Ledchowskiego: Mia %ywe wyobra%enie zagro%enia ,wiata przez
bolszewizm... tote% gotw by , na wsplnej bazie antykomunizmu, nawi/za+ co,
w rodzaju wsp pracy pomi&dzy zakonem jezuitw a niemieck/ s u%b/ tajn/.
Mia oby to polega+ pocz/tkowo na wymianie informacji, lecz by o pomy,lane
jako stadium przygotowawcze wi&kszej koncepcji: zapocz/tkowa+
porozumienie si& Niemiec i W och z mocarstwami zachodnimi i utworzenie
wielkiego europejsko-ameryka@skiego frontu obronnego przed bolszewizmem.
Ten ko@cowy cel w toku pertraktacji bardzo rych o i coraz wyraDniej zacz/
wychodzi+ na jaw. Ledchowski ju% w tym czasie jasno przewidywa
nadchodz/cy konflikt wojenny pomi&dzy Rosj/ a Niemcami; stara si& wi&c o
zapewnienie, %e Niemcy nie b&d/ stawia+ przeszkd
103
Tak%e katolicki teolog Heinrich Missalla, ktry w swojej ksi/%ce Fur Volk
und Vaterland zajmuje si& badaniem pomocy wojennej Ko,cio a w II Wojnie
Mwiatowej", mimo wszelkich wysi kw apologetycznych nie mo%e unikn/+
takiego podsumowania: W bezradno,ci wobec wydarze@ politycznych
odwo ywano si& do Opatrzno,ci albo do Tego, ktry rz/dzi losami narodw i
bitw, napominaj/c wiernych, aby zaufali jej czy te% jemu, rwnocze,nie
powo uj/c si& na rzekomy obowi/zek i ka%/c im maszerowa+, walczy+,
wykrwawia+ si& i umiera+. Na ten trudny do zniesienia fakt nie da si& zamkn/+
oczu."623
Nazi,ci uhonorowali to na swj sposb. W ca ym okresie trwania
Tysi/cletniej Rzeszy nie podnie,li r&ki na %adnego niemieckiego biskupa, a
nawet, je,li nie liczy+ Polski, na %adnego katolickiego biskupa w Europie!624
Kiedy pewien kanonik z O omu@ca, siedz/cy w Buchenwaldzie, wybrany zosta
na biskupa sufragana, SS go natychmiast uwolni o625.
i %o nierze"633; albo jak pisa genera Adolf von Thiele: ...bo w %adnej wojnie
nie wolno zapomina+ o Bogu"634. Metropolita Siergij inicjowa nabo%e@stwa
b agalne, zdobywa ruble na cele zbrojeniowe i umo%liwi Stalinowi
wystawienie nowej dywizji, kolumny pancernej Dimitrij Donskoj"635. A w lecie
1942 roku ukaza o si& w Moskwie bogato ilustrowane, luksusowe dzie o w
b &kitnej oprawie Prawda o religii w Rosji, ktrego redaktor Siergij wyja,nia w
przedmowie, %e podczas 25 lat rz/dw sowieckich Ko,ci prawos awny
doznawa nie prze,ladowa@, ale raczej powrotu do czasw apostolskich"636. Po
prostu zaprzeczono, jakoby w ZSRR mia y miejsce prze,ladowania chrze,cijan,
a wymierzone kary sprowadzono do przest&pstw politycznych637.
Stalin okaza wdzi&czno,+. 4 wrze,nia 1943 roku przyj/ metropolitw
Moskwy, Leningradu i Kijowa; 8 wrze,nia arcypasterz Siergij obrany zosta , z
b ogos awie@stwem" Stalina, przez 19 hierarchw na patriarch& ca ej Rosji i
utworzono rad& do spraw Ko,cio a prawos awnego przy Radzie Ministrw"638.
Od najdawniejszych czasw wo a wtedy Generalissimus w narodzie
rosyjskim trwa o %ywe uczucie religijne. Od rozpocz&cia dzia a@
nieprzyjacielskich przeciw Niemcom Ko,ci pokaza si& z jak najlepszej strony.
M&%owie Ko,cio a bij/ si& dzielnie na froncie i codziennie daj/ dowody swego
patriotyzmu."639
Biskupi prawos awni kolaborowali wi&c tak samo jak katoliccy, tyle %e po
przeciwnej stronie. A 24 grudnia 1941 roku Andriej, arcybiskup Saratowa,
powiedzia do sprawozdawcy Associated Press, G. E. L. Kinga: W adza
radziecka nigdy nie ogranicza a wolno,ci wyznania wiary. Sowiety
rygorystycznie przestrzegaj/ zasady tolerancji wobec wszystkich religii i
tolerancj& t& zalegalizowa y w osobnym artykule swej konstytucji. Re%im
stosowa wprawdzie represje wobec duchownych i wiernych, ale nie z powodu
ich przekona@ religijnych, tylko za dzia alno,+ wymierzon/ przeciw w adzy
radzieckiej. Nale%y wzi/+ pod uwag&, %e przed rewolucj/ Ko,ci pozostawa w
s u%bie rz/dw carskich i cieszy si& mnstwem przywilejw i korzy,ci."640
W trakcie wojny Sowiety zrozumia y, jaki po%ytek p ynie z moralnego
poparcia przez Ko,ci , a Ko,ci ch&tnie widzia po%ytki, wynikaj/ce z tej
wsp pracy. Przychylno,+ komunistw by a poniek/d czym, nowym.
Duchowie@stwo za, robi o po prostu to lamo, co zwyk o robi+ od IV stulecia;
jak to uj/ katolik Friedrich Heer, o ka%dej godzinie historycznej sz o do %ka
z ka%dym, kto by u w adzy"641.
114
Pius XII %ywi przyjazne uczucia dla Rzeszy. Niczego nie %yczy
Fuhrerowi z wi&kszym ut&sknieniem ani%eli zwyci&stwa..."
Deklaracja nuncjuszw papieskich w Madrycie i
Vichy667
I ca y te% ,wiat zrozumia , %e Pius XII nawet dla pozoru nie pot&pi
napa,ci Hitlera na Rosj&, chocia% doktryna katolicka zabrania ka%dej wojny
zaborczej! W przemwieniu radiowym 29 czerwca, w tydzie@ po ataku
niemieckim, namiestnikowi Chrystusa" nie zabrak o w mroku burzy
przeb yskw ,wiat a, unosz/cych serce ku wielkiemu, ,wi&temu oczekiwaniu:
wielkodusznego m&stwa w obronie podstaw kultury chrze,cija@skiej i ufnej
nadziei na jego triumf.. ."691 W ktrych to s owach Pius XII nie mia przecie% na
my,li Armii Czerwonej. Raczej wyra%a nadziej&, jak napisa do Berlina
drobiazgowo analizuj/cy postaw& Watykanu radca ambasady Menshausen, %e
wielkie ofiary, jakich wymaga ta wojna, nie b&d/ daremne i %e z woli
Opatrzno,ci doprowadz/ do zwyci&stwa nad bolszewizmem"692.
Ta nadzieja wyra%a si& w dalszych przemwieniach papie%a, przede
wszystkim 1 sierpnia 1941 r. do Rumunw oraz i to po niemiecku 14
grudnia 1941 r. do S owakw ze swego ukochanego pa@stwa ksi&dza Tiso (str.
22 i nast.), do dwch narodw, ktre przy /czy y si& do walki przeciw Rosji
sowieckiej693. A tak%e ju% 13 sierpnia tego% roku Pius XII przyj/ 3000 w oskich
wierz/cych i 600 w oskich %o nierzy, do ktrych wykrzykiwa : Ile% to
bohaterskich czynw daje dzisiaj wspania e ,wiadectwo na polach bitewnych, w
powietrzu i na morzach, tej sile duszy, ktra odwa%nie przyjmuje
niebezpiecze@stwo ,mierci... W a,nie w burzach wojny nadchodz/ godziny i
chwile ol,niewaj/cego sprawdzania si&, w ktrych objawiaj/ si& cz&sto
niespodziewane w wielko,ci swej czyny takich dusz bohaterskich, ktre
wszystko, nie wy /czaj/c %ycia, sk adaj/ w ofierze spe nieniu obowi/zkw,
przepisanych przez chrze,cija@skie sumienie."694 Tak i nadal b ogos awi papie%
w oskich i niemieckich %o nierzy, chocia% od wiosny 1942 roku audiencje by y
ograniczane i wreszcie ich zaniechano695.
Ale jak zaraz po napadzie Hitlera na Rosj& Pius XII mwi o
przeb yskach ,wiat a", ktre unosz/ serce ku wielkiemu, ,wi&temu
oczekiwaniu", tak i pod koniec 1942 roku, mimo wszystko, jeszcze przepe nia y
go najpi&kniejsze nadzieje. Nie ma rzeczy mniej odpowiadaj/cej szczeglnym
wymaganiom obecnej godzmy ni% ma oduszno,+ wo a do tak zwanego
Mwi&tego Kolegium 24 grudnia. Mo%e teraz w a,nie bije godzina dla
chrze,cija@stwa, dla naszej wiary, ktra podbije ,wiat, godzina, daj/ca si&
porwna+ do owego pierwszego spotkania Chrystusa ze staro%ytno,ci/
poga@sk/; godzina, jakkolwiek pe na ci&%kich niebezpiecze@stw,
122
sercem stoi po stronie pa@stw Osi"704. Mniej wi&cej w tym samym czasie
podsekretarz stanu w Urz&dzie Spraw Zagranicznych, Luther, dochodzi w
d u%szym memoriale do wniosku: Od pocz/tku wojny obecny papie% opiera
swe plany polityczne na zwyci&stwie pa@stw Osi."705 A jeden z szefw
niemieckich tajnych s u%b, Obergruppenfuhrer SS Schellenberg, melduje w
pi&ciostronicowym raporcie dla Wilhelmstrasse o rozmowie z Piusem XII:
Papie% uczyni wszystko, co w jego mocy, a%eby zapewni+ Niemcom
zwyci&stwo. Jego celem jest zniszczenie Rosji."706
Znacz/ce dla postawy Pacellego jest intermezzo dyplomatyczne, jakie
nast/pi o po spotkaniu dyktatorw niemieckiego i hiszpa@skiego 23
paDdziernika 1940 roku w Hendaye.
Swego czasu powtrzono papie%owi, jakoby Hitler powiedzia genera owi
Franco, %e Pius XII jest wrogiem Fuhrera. Ojciec Mwi&ty" nie mg pozwoli+,
aby przylgn& o do@ tak okropne pomwienie. Wobec tego nuncjusze w
Madrycie i Vichy przekazali hiszpa@skim ambasadorom, co nast&puje, w
jednakowym brzmieniu, wi&c niew/tpliwie wykonuj/c dane im polecenie:
Je%eli pad y takie s owa, lub je,li wyra%a si& w nich pogl/d Fuhrera, papie% nad
tym g &boko ubolewa. Pius XII %ywi dla Rzeszy uczucia przyjaDni. Niczego nie
%yczy Fuhrerowi z wi&kszym ut&sknieniem, ani%eli zwyci&stwa nad
bolszewizmem. Po decyduj/cej kl&sce Rosji sowieckiej mo%e nadejdzie chwila,
gdy zapanuje pokj. Dla papie%a by oby ubolewania godne, gdyby w a,nie po
tym dokonaniu Fuhrera i Trzeciej Rzeszy przetrwa y u nas w Niemczech tak
mylne wyobra%enia o jego uczuciach."707 Serrano Su@er (str. 126) natychmiast
odpowiedzia nuncjuszowi w Madrycie, %e przekazana papie%owi pog oska jest
fa szywa. Wr&cz przeciwnie, Fuhrer powiedzia do genera a Franco, %e zale%y
mu na dobrych stosunkach z Kuri/, bo przecie% sam go,ci w granicach Rzeszy
40 milionw katolikw."708 A kiedy i Franco poleci , aby hiszpa@ski ambasador
przy Stolicy Apostolskiej" Yanguas Messia powiedzia Piusowi, %e pog oska ta
nie odpowiada prawdzie, papie% stwierdzi , i% wiadomo,+ ta szczerze go raduje,
poniewa% jak zawsze, tak i teraz %ywi nie tylko najgor&tsz/ sympati& dla
Niemiec, ale tak%e podziw dla wielkich zalet osobistych Fuhrera"709.
I rzeczywi,cie, gdyby Hitler nie zwalcza Ko,cio a, czy% nie mia by go
papie%, jak w 1933 roku sekretarz generalny stowarzyszenia Kolpinga
Nattermann, za m&%a Opatrzno,ci Boskiej", ktry pomaga Panu w nowym
ukszta towaniu epoki"?710 Czy%
124
nie nazywa by go Pius XII m&%em opatrzno,ciowym jeszcze cz&,ciej ni% Pius
XI Ducego?
Nie brakowa o jednak dziedzin, w ktrych si& wy,mienicie rozumieli.
Niektre za, nale%a y do najwa%niejszych i decyduj/cych, jak znaczna cz&,+
polityki zagranicznej i wojna przeciw Rosji. Niemieckich pra atw Hitler
zapewnia : Ludzie nie mog/ %y+ bez wiary w Boga. Vo nierz, ktry trzy albo
cztery dni le%y pod ogniem zaporowym, potrzebuje religijnego oparcia." Co
wi&cej, Hitler stwierdza , %e nowe pa@stwo jest nie do pomy,lenia bez solidnej
bazy chrze,cija@stwa. Potrzeba nam %o nierzy, i to wierz/cych. Wierz/cy
%o nierze s/ najcenniejsi. Oni id/ na wszystko. Dlatego zachowamy szko y
wyznaniowe, a%eby w szko ach wychowywa+ ludzi wierz/cych..."711 A Pius XII
mwi o milionach katolikw" s u%/cych w wojsku niemieckim": Przysi&gli.
Musz/ by+ pos uszni."712
Papie%, ktrego celem ani na chwil& i w %adnym z Naszych
poczyna@" nie traci go z oczu by o jakoby, jak pisa do arcybiskupa
Bambergu Kolba, zachowanie nietkni&tej bezstronnoFci Stolicy
713
Apostolskiej" , w rzeczywisto,ci stawia bez reszty na faszystw, od Berlina
po Madryt. To on szuka nade wszystko dobrych stosunkw z Hitlerem, mimo
jego potwornych zbrodni, a nie Hitler z nim! Tak te% Nota werbalna
Sekretariatu Stanu Jego wi=tobliwoFci do Ambasady Niemiec przy Stolicy
Apostolskiej z 18 stycznia 1942 roku zapewnia, %e Stolica Apostolska w
g &bokiej trosce o prawdziwe dobro narodu niemieckiego w takiej mierze, jaka
od niej zale%y, czyni i nadal b&dzie czyni+ wszystko, co tylko mo%liwe, w
granicach swoich praw i obowi/zkw, aby coraz lepiej kszta towa+ stosunki
mi&dzy Ko,cio em a pa@stwem niemieckim"714.
Coraz lepiej!
Do tej %yczliwo,ci dla Niemiec pasuje rwnie% i to, %e Kuria, ju% w kilka
tygodni po przyst/pieniu Japonii 8 grudnia 1941 roku do wojny po stronie
faszystw, nawi/za a stosunki dyplomatyczne z Tokio.
Japonia i pa@stwa Osi ci/gle jeszcze mia y znaczn/ przewag& militarn/;
Niemcy zaszli daleko w g /b Rosji; Japo@czycy, przewa%aj/cy na morzu i w
powietrzu, rozszerzyli niebawem swe podboje daleko na Pacyfik i Ocean
Indyjski, do Syjamu, na P wysep Malajski, Filipiny, p nocne Borneo, Wyspy
Gilberta, Guam i Wake, po Hongkong, Archipelag Bismarcka, Sumatr&, Bali,
Timor, Jaw& itd., Stany Zjednoczone za, i Wielka Brytania musia y si&
125
chcieli mie+ papie%a po swojej stronie, on za, stara si& ich przeci/gn/+ na
stron& pa@stw Osi.
lepiej ni%eli w Rzymie. Jesieni/ 1942 roku notuje Tardini, pe ni/cy zarazem
funkcj& ministra spraw zagranicznych, %e z udzeniem jest wiara Amerykanw,
i% zwyci&skie w adze komunistyczne b&d/ si& po wojnie zachowywa+ jak
agodne jagni/tko". Powiedzia em to Taylorowi: je%eli Stalin wygra wojn&,
b&dzie lwem, ktry po knie ca / Europ&.. ."760
Tak samo wyobra%a to sobie sekretarz stanu Maglione, ktry 23 marca
1943 roku w rozmowie z brytyjskim ambasadorem Osbornem t umaczy mu
prywatnie i jako badacz historii" (a titolo personale come studioso de storia),
%e istnieje niebezpiecze@stwo rosyjskiej przewagi w Europie, ta hegemonia za,
mo%e by+ jeszcze straszniejsza od niemieckiej. Rosja bolszewicka przej& a
d/%enia do ekspansji politycznej, zawsze %ywione przez carw, pocz/wszy od
Piotra Wielkiego... Uprzemys owili swj olbrzymi kraj, posiadaj/ wszelkie
surowce... Gdyby uzyskali polityczn/ i gospodarcz/ hegemoni& w Europie, tak
ceniona przez Anglikw rwnowaga europejska zosta aby unicestwiona, by+
mo%e na stulecia... W istocie Imperium Brytyjskie musi NyczyL sobie bloku
pa@stw zachodnich, dostatecznie mocnego, aby zapobiec hegemonii niemieckiej
albo rosyjskiej, wi&c odtworzonej Francji, nie os abionych W och, spokojnej
Hiszpanii."761
Za wojowniczym antykomunizmem Kurii opowiada a si& tylko cz&,+
ugrupowa@ rz/dowych w USA; druga cz&,+, z prezydentem Rooseveltem na
czele, sta a na pozycjach zdecydowanie antyfaszystowskich762. Lecz i te kr&gi
liczy y na upadek, znaczne os abienie lub co najmniej przeobra%enie Sowietw.
W strategii panowa a jedno,+, chocia% nie w taktyce.
A% do przedostatniego roku wojny papie% ci/gle konferowa , maj/c na
celu odr&bny pokj. Jesieni/ 1942 roku Neue Zurcher Zeitung odnotowa a wr&cz
wy,cigi dyplomatw do Watykanu, b&d/cego przecie% jedyn/ si / neutraln/,
ktra po wojnie odegra decyduj/c/ rol&"763. Wiosn/ 1943 roku Journal de
Geneve te% zauwa%y , %e Kuria prz&dzie nitki na przysz o,+. Zacie,nienie
kr&gu, otaczaj/cego Europ&, zaprz/ta i niepokoi Stolic& Apostolsk/."764
Nie bez racji us yszano w pos aniu Pacellego na Bo%e Narodzenie 1942
roku, znw atakuj/cym niszczycielsk/ doktryn& marksistowskiego socjalizmu",
wezwanie do krzy%owcw przeciw ZSRR, do W ochw, Hiszpanw,
Francuzw, Belgw, S owakw, Chorwatw, Rumunw, W&grw, ktrzy
wszyscy wraz z Niemcami hitlerowskimi zwalczali Rosj& sowieck/. Wy,
dobrowolni
132
ni% ich przeciwnikom. Czas nie pracuje wi&c na korzy,+ pa@stw Osi."769
Ale i po pierwszych wielkich kl&skach niemieckich Pius XII nadal
popiera faszystw, ktrzy, obawiaj/c si& przegranej, zwi/zali si& z nim ,ci,lej
ni% dot/d, co pokazuje cho+by wymiana ambasadorw. W lutym 1943 roku, co
by o spektakularnym posuni&ciem, przedstawicielem W och przy Stolicy
Apostolskiej" zosta zi&+ Mussoliniego, minister spraw zagranicznych Ciano; w
lipcu za, Diego von Bergen, b&d/cy tam ambasadorem Niemiec od 1920 roku,
zast/piony zosta przez Ernsta von Weizsackera, najbli%szego ze
wsp pracownikw Ribbentropa. Zanim Weizsacker obj/ nowe stanowisko,
Hitler przyj/ go i powiedzia : W Rzymie jest trzech ludzi: krl, Duce i papie%.
Ten jest najmocniejszy."770 Kiedy ambasador 5 lipca 1943 roku wr&cza listy
uwierzytelniaj/ce, Pius XII przekaza mu pozdrowienia i %yczenia dla Fuhrera
oraz pot&pi bezduszn/ formu &" przeciwnikw Niemiec, mwi/c/ o
bezwarunkowej kapitulacji"771. Podkre,li rwnie% sw/ niezmienn/
przychylno,+ dla Niemiec i narodu niemieckiego" tudzie% wsplnot& interesw,
jaka /czy Watykan i Rzesz& Niemieck/ w podej,ciu do kwestii zwalczania
bolszewikw"772.
Przychylno,+ Kurii dla pa@stw Osi by a notoryczna. Budzi a ona
powszechne, tak%e za oceanem, niezrozumienie, a nawet wstr&t. Przecie%
Tittmann ju% w lecie 1942 roku raz po raz, ale daremnie przestrzega , %e brak
jakiegokolwiek protestu ze strony papie%a przeciw okrucie@stwom nazistowskim
nara%a presti% moralny Rzymu i podkopuje zaufanie do Ko,cio a i do samej
osoby Ojca Mwi&tego"773. Poniewa% za, w USA ros y nastroje antyrzymskie,
Catholic Information Society w Nowym Jorku opublikowa o w 1944 roku, z
imprimatur arcybiskupa Spellmana, broszur& Czy papieN jest faszyst=?774 Nie
wspomniano w niej ani s owem genera a Franco, ksi&dza Tiso, czy tego, jak
Mussolini i Hitler niszczyli wszelk/ opozycj&, twierdzi si& natomiast, %e papie%
niew/tpliwie by jedynym przywdc/ na ,wiecie, ktry przed rokiem 1939
nieustraszenie i stanowczo wypowiada si& przeciwko podwjnemu z u
faszyzmu i narodowego socjalizmu"775.
Przypomina to do z udzenia zwyk / katolick/ taktyk& og upiania. Na
przyk ad baron Ludwig von Hertling, jezuita, przywdca duchowy i szef
kongregacji, w swojej historii ko,cielnej faszyzmu pisz/c (na o,miu stronach) o
Mussolinim wspomina tylko Pakty Latera@skie, ani s owa za, o zbjeckiej
wyprawie na Abisyni& i stokrotnym uwielbianiu Ducego przez pra atw; o
generale
134
je%eli ten drugi jest gorszy..."780 Papie% zwrci notatk& z jednym tylko
zastrze%eniem: %e sytuacja Ko,cio a w Niemczech jeszcze si& pogorszy a781.
Nadzieje Piusa XII na powojenn/ Europ& by y nast&puj/ce: wzgl&dnie
umiarkowane autorytarne pa@stwa stanowe, podporz/dkowane jego Ko,cio owi,
jakie utworzy y faszystowskie W ochy, Hiszpania, Portugalia, Francja Vichy i
Austria przed aneksj/ przez Hitlera, dalej katolicyzacja faszyzmu, rodzaj Pax
Romana, nosz/cej pi&tno i poddanej kierownictwu wiecznego Rzymu"782. W
%adnym wypadku nie %yczy sobie bezwarunkowego odwrotu pa@stw Osi.
Przeciwstawia si& wi&c formule unconditional surrender, ktr/ uzgodnili 20
stycznia 1943 roku na konferencji w Casablance Roosevelt i Churchill783.
Zamiast bezwarunkowej kapitulacji faszystw papie% oczekiwa
porozumienia pokojowego", przywracaj/cego stan sprzed wybuchu wojny z
rozs/dnymi, to znaczy korzystnymi dla papiestwa, poprawkami. W ka%dym
b/dD razie Niemcy, by+ mo%e uwolnione od nazizmu, powinny nadal stanowi+
g wny bastion przedmurza przeciw bolszewizmowi, a kwestia winy za
rozp&tanie wojny mia a by+ wykluczona, tak samo jak problem odszkodowa@ i
zado,+uczynienia784.
Jeszcze 16 kwietnia 1943 roku, gdy w&gierska misja wojskowa, ktrej
przewodniczyli premier Miklos von Kallay i szef sztabu generalnego
Szombatelyi, przedstawia a Piusowi XII beznadziejno,+ sytuacji na froncie
wschodnim, prosz/c o rad& w kwestii zamierzonego wypowiedzenia sojuszu
Niemcom hitlerowskim, papie% ich bynajmniej do tego nie zach&ca 785. Tak
samo zachowywa si& wobec przybywaj/cej nied ugo po tym, z analogicznymi
zamiarami, delegacji rumu@skiej786. Opowiada si& raczej, jak po,wiadczaj/ w
opisie swej audiencji genera owie w&gierscy, za utworzeniem wielkiego pa@stwa
katolickiego, podobnego do monarchii naddunajskiej, ktre by si& sk ada o z
Austrii, W&gier, Chorwacji, Czechos owacji i nast&pnie Bawarii, politycznie za,
skierowane by oby przeciwko Rosji787.
Wtedy w a,nie napisa w czasopi,mie Fortnightly, dobrze wida+
poinformowany, wydawca londy@skiego Catholic Herald, hrabia de la
Bedoyere, %e Ko,ci widzi rzeczy zakryte dla prostego obywatela Anglii lub
Ameryki. Ve papie% boi si& zwi&kszonych wp yww bolszewizmu i ZSRR w
powojennej Europie i dlatego bardziej zale%y mu na kl&sce Rosji ni%eli Niemiec.
Ve jako idealne rozwi/zanie majaczy mu si& blok autorytarnych,
antysowieckich,
136
popieraj/cych Ko,ci rz/dw, co, jakby w stylu Petaina, aby ustrzec Europ& od
anarchii788.
W obawie przed komunizmem Pius XII chcia zapobiec zniszczeniu
Niemiec przez wojska rosyjskie. W duchu tej strategii rozpocz& y si& w
Szwajcarii prby kontaktw mi&dzy ameryka@sk/ s u%b/ tajn/, ktr/
reprezentowa jej szef Allan Dulles (Bull), a Niemcami hitlerowskimi, ktre
reprezentowa ksi/%& Hohenlohe (Pauls)789. Sam papie% zaklina w pocz/tkach
1943 roku Roosevelta, aby przy,pieszy zako@czenie wojny, w zamian za co
proponowa swoj/ wsp prac&, co niew/tpliwie oznacza o pomoc dla
Niemiec790. Ale prezydent, w listach zwracaj/cy si& ju% do Jego
Mwi/tobliwo,ci" My dear old friend, %yczy sobie ca kowitego wytrzebienia
nazizmu. Jednak%e papie% ci/gle m&czy swego najbli%szego przyjaciela,
arcypasterza Nowego Jorku i biskupa polowego katolikw w armii
ameryka@skiej, o poparcie dla swoich planw, oczywi,cie nie wy /czaj/c
nadziei na uni& ko,cieln/ w Rosji. Spellman, ju% niegdy, wsp dzia aj/cy z
Pacellim na rzecz Jezusa Chrystusa w sekretariacie stanu, zacz/ teraz od lutego
1943 roku miesi/cami oblatywa+ tych samych panw, przy czym, co jest raczej
znacz/ce, bez %adnych problemw przelatuj/c nad wrogim obszarem do
Watykanu791, zacz/ od Salazara i genera a Franco, nie przypisuj/c jednak swym
podr%om t a politycznego, tylko religijne792. (Do takiej religijno,ci mo%e
najbardziej pasowa oby jeszcze b ogos awienie przez Spe lmana bombowcw,
ktre nast&pnie zrzuca y swe b ogos awie@stwa na niemieckie miasta, na
przyk ad 6 kwietnia 1943 roku793.)
Ju% po dwugodzinnej rozmowie z zaufanym papie%a Franco podj/
interwencj& ,ci,le w duchu intencji papieskich. Wobec ogromnego zagro%enia
przez bolszewizm Anglia, w poczuciu solidarno,ci europejskiej, musi w por&
znaleD+ drog& do Niemiec", napisano w memoriale Franca, ktry Sir Samuel
Templewood Hoare, pose Wielkiej Brytanii przy Stolicy Apostolskiej, przes a
Churchillowi. Je%eli wojna b&dzie nadal tak przebiega+, pewne jest, %e armia
rosyjska wedrze si& g &boko na obszar Niemiec. Je%eli do tego dojdzie, w a,ciwe
niebezpiecze@stwo dla Europy i Anglii b&dzie polega+ na tym, %e powstan/
Niemcy sowieckie... i tym samym Rosja zyska mo%liwo,+ stworzenia
olbrzymiego imperium, si&gaj/cego a% do Pacyfiku... Po prostu ,mieszne by oby
przypuszczenie, %e miejsce Niemiec (przeciw Zwi/zkowi Radzieckiemu)
mog aby zaj/+ federacja Litwy, Polski, Czechos owacji, ktra zreszt/ bardzo
pr&dko zosta aby przekszta cona
137
Upadek faszyzmu
oraz polityka Rzymu w kwestii Vydw i zakBadnikw
Nie mog& w to uwierzy+, %eby front wschodni mia si&
za ama+."
Pius XII jesieni= 1943 r.809
W istocie wrogo,+ do bolszewikw jest najpewniejszym
czynnikiem w polityce zagranicznej Watykanu. Cokolwiek s u%y
zwalczaniu bolszewizmu, to odpowiada Kurii. Nienawistne s/ jej
zwi/zki Angloamerykanw z Rosj/ sowieck/... Najch&tniej
widzia aby koalicj& mocarstw zachodnich z Niemcami."
Telegram ambasadora niemieckiego w Watykanie z 7
paWdziernika 1943 r.810
w jarzmo Hitlera, to oni was nauczyli pochyla+ przed nim g ow&. A dok=d was
prowadzi Watykan? W pos annictwie swoim na Bo%e Narodzenie i Nowy Rok
papie% mwi o braterstwie wobec faszystowskich bandytw, o mi osierdziu dla
Hitlera, najwi&kszego zbrodniarza w historii cz owiecze@stwa..."870
A czy% ci biskupi to nie Ko,ci ", ten Ko,ci , o ktrym Pius XII
ob udnie powiedzia , %e nie jest jego zadaniem wtr/ca+ si& do czysto ziemskich
spraw i stawa+ po czyjej, stronie. Jest on matk/. Nie wymagajcie od matki, aby
stawa a po stronie tego lub innego ze swych dzieci albo zwalcza a je."876
Ale to w a,nie czynili w k ko pra aci, podczas gdy ich zwierzchnik,
doskona y diplomate de l'ancien regime", obraca w ustach zak amane frazesy.
Wszyscy niemieccy biskupi raz po raz" i jak najbardziej stanowczo" popierali
Hitlera, jak sami stwierdzali pod koniec 1941 roku (str. 110 i nast.), co zosta o tu
wielokrotnie udokumentowane; i czynili tak, co trzeba jeszcze krtko
udokumentowa+, a% do samego ko@ca.
Ca ym autorytetem naszego ,wi&tego urz&du ko@czy si& wsplny list
pasterski prowincji Koln i Paderborn z marca 1942 roku tak%e i dzisiaj znowu
was nawo ujemy: Spe niajcie w tym czasie wojny jak najwierniej swe
patriotyczne obowi/zki! Nie dajcie si& nikomu prze,cign/+ w gotowo,ci do ofiar
i walki! Dochowajcie wierno,ci naszemu narodowi!"877
10 kwietnia 1942 roku kardyna Bertram w imieniu biskupw niemieckich
zapewnia najwy%sz/ w adz& sprawuj/cego Pana Fuhrera i Kanclerza Rzeszy",
i% modl/ si& o dalsze zwyci&skie sukcesy rozgorza ej wojny, ktrych celem jest
b ogos awiony dla ca ych Niemiec pokj... Boska Opatrzno,+ niech os ania i
prowadzi naszego Fuhrera, wojska narodowe i Ojczyzn&."878
Wysi ki, krew i zy, jakich wymagaj/ te czasy stwierdza biskup
polowy Rarkowski w li,cie pasterskim z sierpnia 1942 roku, w ktrym wzywa
tak%e do walki z bolszewickim podcz owiecze@stwem" i cokolwiek wam,
%o nierzom, rozka%e Fuhrer i Wdz Naczelny, czego oczekuje kraj ojczysty: za
wszystkim stoi sam Bg ze swoj/ wol/ i przykazaniem."879 A z ko@cem tego%
roku zast&pca pasterza wojskowego Werthmann, ktry najlepsze pomys y"
miewa na Bo%e Narodzenie880, bluDnierczo nawi/zuj/c do ewangelicznej
formu y zwiastowania anielskiego: Nie bjcie si&!" zagrzewa katolickich
rzeDnikw, a%eby si& nie bali, tylko chwycili za miecz, aby uderzy+ mocno i
nieub aganie"881.
Kardyna Faulhaber w paDdzierniku 1943 roku zapewnia, %e w g &bi
ducha nikt nie mg by sobie nawet %yczy+ nieszcz&,liwego wyniku wojny.
Ka%dy rozumny cz owiek wie, %e w takim przypadku porz/dek pa@stwowy i
ko,cielny, w ogle wszelki porz/dek, zosta by obalony przez rosyjski chaos."882
150
(i %eby si& dawali wyrzyna+), ten fakt jest tym bardziej monstrualny, %e sam Pius
XII ju% od dawna przewidywa kl&sk& Niemiec. Do 2 czerwca 1945 roku
przyzna si& (aby nie powiedzie+: che pi si&), jak nast&puje: Ten upadek
[narodu niemieckiego] widzieli,my ju% od dawna. I przekonani jeste,my, %e
niewielu ,ledzi o z wi&kszym napi&ciem w rozwj i zwalenie si& w
nieuniknion/ katastrof&."907 Kaza wi&c swemu duchowie@stwu szczu+
Niemcw ku ,mierci przez sze,+ drugich lat, mimo %e przewidywa ich
rozgromienie, i w napi&ciu ,ledzi ich zwalenie si& w katastrof&! Tak... czy w
Norymberdze aby nie zabrak o jeszcze jednego (i czy tylko jednego?) ze
stryczkw?
Dalszy ci/g u atwi odpowiedD na to pytanie.
zatem wolni? Ale czy nie robicie wszystkiego tak, jak tego chc/ Niemcy,
dok adnie tak jak inne narody w dzisiejszej Europie?... A gdyby,cie wiedzieli,
co o was wygaduj/ w adze w oskie na wybrze%u, uznaliby,cie to za okropne... U
nich tam na porz/dku dziennym s/ mordy, podpalanie, wybryki bandyckie i
grabie%." Co prawda na drugiej audiencji Ru,inovi+ zdo a wytkn/+
Tisserantowi pewne nie,cis o,ci w doniesieniach", ale ju% w trzeciej rozmowie
27 maja kardyna przedstawi mu liczb& 350 tysi&cy" zabitych Serbw. Pyta,
co mamy do zarzucenia Serbom, skoro przecie% my sami poczynamy sobie z
nimi gorzej, ni% oni z nami... Nast&pnie powiedzia , %e ma wi&cej sympatii dla
Serbw ni% dla Chorwatw."1130
Ru,inovi+ postanowi nie odwiedza+ wi&cej Tisseranta, bo widz&, %e z
nim tylko marnuj& czas"1131. A kiedy jego nast&pca Lobkowicz, ktry pod
pierwszym raportem z audiencji swego poprzednika napisa tylko wielkimi
literami: Uwaga! Wrg!" rozmawia z kardyna em w grudniu 1942 roku,
zanotowa : Po takich obelgach pod adresem Chorwacji nie mo%na ju% z
Tisserantem utrzymywa+ stosunkw" i nie omieszka stwierdzi+, %e Ojciec
Mwi&ty nie podziela" sposobu, w jaki kardyna Tisserant widzi sytuacj&
polityczn/..."1132
I zapewne tak by o. Papie% w a,nie w tych latach udziela Chorwatom
jednej audiencji za drug/, ministrom ustaszw, genera om ustaszw,
dyplomatom ustaszw.
Po tym, jak Pius XII przyj/ samego Poglavnika (str. 162), przyjmowa
te% jego nadzwyczajnych ambasadorw. Najpierw by to we wrze,niu 1941 roku
ojciec Cherubin Megvi+, ktrego zatrzyma u siebie znacznie d u%ej ni% nawet...
arcybiskupw", o wszystko" go wypytuj/c, co si& dzieje w Chorwacji;
wypytywa mnie zw aszcza o Poglavnika i wszystkich innych cz onkw rz/du, o
ich przekonania religijne i wychowanie religijne"1133: rzecz zawsze
najwa%niejsza! Tak samo przyjmowa dalszych przedstawicieli Paveli+a,
ktrymi byli praktykuj/cy dotychczas w Rzymie lekarz dr Nikola Ru,inovi+ i
ksi/%& Erwin Lobkowicz, zawsze jak zameldowa 22 paDdziernika 1942
roku w potomek starej rodziny pochodzenia czeskiego w sposb
nadzwyczaj %yczliwy"; bardzo dobrotliwie", jak okre,li audiencj& z 31
stycznia 1943 roku; i razem z burmistrzem Zagrzebia 14 kwietnia: Takie
zaszczyty rzadko si& spotyka... W tej sali przyjmuje si& g owy pa@stw."1134
Zaledwie trzy dni wcze,niej papie% podkre,li wobec przedstawiciela ustaszw
Lobkowicza szczeglne znaczenie"
183
w ogle si& o tym wspomina, to zwykle tak jak w PodrEczniku historii KoFcioBa,
gdzie na 834 stronach po,wi&conych XX stuleciu przeczyta+ mo%na jedno
jedyne zdanie, w dodatku jaskrawo zafa szowane: Tamtejszy rz/d bardzo
sprzyja Ko,cio owi katolickiemu, cz&sto jednak zmusza (!) go do kolaboracji i
wci/ga w krwawe konflikty chorwackich ustaszw z serbskimi oddzia ami (!)
partyzanckimi." I natychmiast po tym wyko,lawieniu, ktre nie mog oby ju%
okaza+ si& bardziej lakoniczne, groteskowe i typowe, zaraz przywo uje si&
w asne straty: Te okoliczno,ci doprowadzi y z ko@cem wojny, tak jak przy
wyp&dzaniu ludno,ci niemieckiej, do okrutnych aktw przemocy tak%e przeciw
Ko,cio owi katolickiemu. W li,cie pasterskim biskupw z 1945 roku trzeba by o
poskar%y+ si& na zamordowanie 243 duchownych, spl/drowanie i zniszczenie
licznych ko,cio w."1166
Co prawda ci ksi&%a rwnie% padli ofiar/ nie tyle swych bezpo,rednich
zabjcw, ile chorwackiego katolicyzmu, jego krucjaty i papie%a, ktry j/
popiera .
Ju% prawie dwadzie,cia lat temu stwierdzi em, %e na Eugeniu Pacellim
ci/%y prawdopodobnie wi&ksza wina ni% na ktrymkolwiek jego poprzedniku od
wielu stuleci. Po,rednio i bezpo,rednio napisa em jest on najwyraDniej
tak uwik any w najpotworniejsze okropno,ci ery faszystowskiej i tym samym
ca ej historii, %e wobec znanej taktyki Ko,cio a rzymskiego nie by oby dziwne,
gdyby go uczyniono ,wi&tym"1167: wszak legendy ko,cielne o ,wi&tych
przyozdabiaj/ imiona tysi/ca kanonizowanych zbrodniarzy..."1168
A w dodatku lata jego pontyfikatu w czasach pofaszystowskich te%
usprawiedliwiaj/ wyniesienie czci tego papie%a na o tarze; mimochodem, rzec
by mo%na, prawie ka%dy rok sam dla siebie, i nawet w najsurowszej skali
rzymskiego katolicyzmu.
188
powinni,my pomc Niemcom, aby si& tym sposobem wyt ukli wzajemnie, ile
si& tylko da."1232
Trumanowi sz o o to, o co zawsze chodzi o i chodzi Stanom
Zjednoczonym, krajowi Boga dolarowego", jak pisa ju% Stendhal (Pieni/dz to
Bg Stanw Zjednoczonych, tak jak Bogiem Francji jest gloire"1233) co
prawda zawsze owini&te w mnstwo pi&knych frazesw o biznes, o istot&
wolnej przedsi&biorczo,ci", jak powiedzia otwarcie w przemwieniu z 6 marca
1947 r. Jedn/ rzecz Amerykanie ceni/ nawet jeszcze wy%ej ni% pokj. Jest to
wolno,+. Wolno,+ wiary, wolno,+ mowy, wolno,+ gospodarki. Co, musi w tym
by+, %e dwie pierwsze wolno,ci spokrewnione s/ z trzeci/... Interes Dle idzie,
kiedy s/ ma e rynki. Interes dobrze idzie, kiedy rynki s/ du%e."1234
Ale nie dosy+: ,wiatowa masakra jeszcze si& nie sko@czy a, generalicja
USA ju% liczy a si& z dalsz/; na przyk ad ameryka@ski admira Furer pod koniec
roku 1944 uwa%a , i% Amerykanie s/ teraz gotowi spojrze+ w oczy faktowi, %e
wojna ko@cz/ca wszystkie wojny jeszcze nie zosta a stoczona"; ameryka@ski
genera Arnold o,wiadczy brytyjskiemu marsza kowi lotnictwa Portalowi, %e
naszym nast&pnym wrogiem jest Rosja"1235. Wi&c jesieni/ 1945 roku genera
Eisenhower, dowdca naczelny si zbrojnych USA w Europie (w jego
wspomnieniach wojennych widnieje tytu Krucjata, a jako prezydent
niezmordowanie" podkre,la jak zapewnia Reinhold Niebuhr %e trzeba
mie+ wiar&"1236), opracowywa plan wojny ze Zwi/zkiem Radzieckim, nosz/cy
wymowny kryptonim Totality"1237; Stany Zjednoczone by y wwczas jedynym
krajem ,wiata, posiadaj/cym bomb& atomow/.
W tym samym czasie komisja rozpoznawcza" Sztabu Po /czonych
Szefw Sztabw wskaza a w ,ci,le tajnym opracowaniu 20 najbardziej
op acalnych celw dla bomb atomowych". W dodatku A stwierdzono w tym
zaleceniu" podano 20 obszarw miejskich, ktre zaleca si& jako najbardziej
stosowne cele strategiczne dla uderze@ przy u%yciu broni atomowej"1238. W
dodatku tym nast&powa y (za ka%dym razem z podaniem szacunkowej liczby
mieszka@cw): Moskwa 4000000, Grki 644000, Kujbyszew 500 000,
Swierd owsk 600 000, Nowosybirsk 750 000, Omsk 514000, Saratow 376000,
Kaza@ 402000, Leningrad 1250000, Baku 809000... i dziesi&+ dalszych
miast1239. Przy wyborze celw napisa a komisja trzeba wykorzysta+ ca y
potencja bomb i bra+ pod uwag& powierzchni&, na jakiej efekt trafienia mo%e
by+ juk najwi&kszy, jak rwnie% obszary o najwi&kszej koncentracji
198
otwarcie g osi dyplomacj& bomby atomowej jako mow& zrozumia / dla Rosji",
kardyna Spellman wychwala papie%a Piusa XII jako cz owieka, ktry kl&sk&
zamienia w zwyci&stwo"1285.
Ten sam papie%, ktry (jako sekretarz stanu) pomg w doj,ciu do w adzy
faszystom i popiera ich do samego ko@ca, teraz stan/ zdecydowanie po stronie
USA. Europa wygl/da a na zbankrutowan/. Jej upadek jako pot&gi ,wiatowej,
rozpocz& y ju% z I Wojn/ Mwiatow/, wskutek II Wojny Mwiatowej sta si& tym
wyraDniejszy i jakby ostateczny. Zaznaczy y si& wydarzenia doprawdy
apokaliptyczne; z po owy kontynentu trzeba by o faktycznie zrezygnowa+,
ponosz/c olbrzymie straty. Wi&c dla przeciwwagi Watykan rozgl/da si& za
now/ baz/, ktr/ mg si& sta+ wy /cznie kraj zwyci&ski, najbogatsze,
najbardziej aktywne pa@stwo na zachodniej p kuli, w ktrym coraz bardziej
rozkwita katolicyzm, tak i% coraz wi&ksz/ uwag& zwracali na ten Nowy Mwiat
ju% poprzednicy Pacellego.
Pocz/tkowo co prawda traktowano Jankesw, protestantw ich
czo owych reformatorw jeszcze w XX wieku l%y jeden z papie%y jako ludzi o
przyziemnym nastawieniu, pe nych rozwi/z o,ci obyczajowej, ktrych Bogiem
jest brzuch" (quorum Deus venterest: t. 1, str. 137) bardzo z gry; ambasador
nadzwyczajny Abrahama Lincolna, ktry prosi Kuri& o mianowanie jednego
czy dwch ameryka@skich kardyna w, zbywany by jak niepo%/dany
domokr/%ca", a nawet mwi si&, %e sekretarz stanu Antonelli (t. I, str. 26)
szepn/ do pra ata, s u%/cego im jako t umacz: Ten
205
cz owiek zwariowa ."1288 Ale ju% w dziesi&+ lat pDniej, w roku 1875,
arcybiskup Nowego Jorku John McCloskey, jako pierwszy Amerykanin, zosta
przez niego awansowany na kardyna a1289.
Liczba katolikw w Stanach Zjednoczonych nie tylko wci/% ros a, ale
tak%e wzrasta a szybciej ni%eli wszystkich innych Ko,cio w i sekt; katolicyzm
od dawna sta si& najwi&ksz/, najbardziej zwart/ i najsilniejsz/ kongregacj/ w
USA1290, co jeszcze zwi&ksza jego si & przyci/gania, jako %e masy najcz&,ciej
p&dz/ tam, gdzie s/ masy.
O ile pod koniec XVIII wieku w Stanach by o zaledwie 44 500 katolikw
i 30 ksi&%y, to w sto lat pDniej, tu% przed rozpocz&ciem pontyfikatu Leona XIII,
ju% 7 milionw i 5 tysi&cy ksi&%y1291. Za rz/dw za, tego dalekowzrocznego,
m/drego papie%a (t. I, str. 33 i nast.) katolicyzm p nocnoameryka@ski urs do
liczby ponad 10 milionw wiernych, przesz o 11 tysi&cy ksi&%y i 93
pra atw1292. Entuzjastycznie s awi Leon XIII w swych encyklikach ten
gwa towny wzrost, ktremu sprzyja a zw aszcza imigracja z Irlandii, z
po udniowej i wschodniej Europy, osobliwie za, wychwala tak%e szczodro,+
wiernych zza oceanu i stwierdza , %e nigdy nic nie zm/ci o rado,ci, jak/ sprawia
mu ten Ko,ci , a raczej %e ro,nie ona z dnia na dzie@, podczas gdy melancholi/
napawaj/ go dekadenckie przemiany w prawie wszystkich narodach od dawna
katolickich1293. Rz/d ameryka@ski z wdzi&czno,ci/ odnotowa papieskie
zainteresowanie dla obchodw kolejnego stulecia Kolumba w 1892 roku i dla
rwnocze,nie odbywaj/cej si& wystawy w Chicago; Leon XIII chwali wolno,+
panuj/c/ w Stanach Zjednoczonych i ustanowi tam w 1893 roku delegatur&
apostolsk/1294.
Po Pierwszej Wojnie Mwiatowej, a jeszcze bardziej po Drugiej, znacznie
nasili y si& te% konwersje Amerykanw, osi/gaj/c rok w rok liczb& 30, 40, nawet
50 tysi&cy nawrconych1295. W ostatnim dziesi&cioleciu pontyfikatu Pacellego,
od roku 1948 do 1957, Ko,cio owi katolickiemu w USA przybywa co roku
prawie milion wiernych. W roku 1960 liczy ju% 42 miliony katolikw na 63
miliony protestantw. O ile w ci/gu ostatniego p tora stulecia liczba wiernych
w Ko,cio ach ewangelickich wzros a 30 razy, to w katolickim 1720 razy!1296
Gdy w roku 1914 by o dopiero 14 arcybiskupw i 84 biskupw1297, to w 1960
by o ju% 39 arcybiskupw i 195 biskupw, maj/cych do rozporz/dzenia m.in. 98
seminariw duchownych, 278 uniwersytetw i koled%w, 1566 szk ,rednich
(High Schools) i 10177 szk powszechnych (Primaty Schools), jak rwnie% 55
600 ksi&%y1298. W lecie 1960
206
A. Urz dy w Watykanie
ktrej m&%em by Henry Luce (str. 193), najs ynniejszy ameryka@ski wydawca
czasopism (Time, Life, Fortune) i twrca has a o ameryka@skim stuleciu"1380.
Ford i pani Luce stali si& nast&pnie tubami kardyna a. Ma %onka Forda wsta a od
obiadu z ponad setk/ go,ci, aby si& pomodli+, co nag o,ni y wszystkie gazety; a
on sam zmieni ca / polityk& swego przedsi&biorstwa, wbrew oporowi swych
pracownikw, i zacz/ zdobywa+ Detroit dla katolicyzmu, tak jak dziadek jego
zdoby to miasto jako przemys owiec1381.
Jak Ford, tak i pani Luce nale%a a do tzw. pierwszorz&dnych osobisto,ci w
kraju. Kiedy w roku 1944 jedyna jej crka zgin& a w wypadku, zrozpaczona
matka, ktrej %ycie sk ada o si& do tej pory z samego szcz&,cia, bogactwa i
w adzy, sta a si& ofiar/ katolicyzmu. Biskup Fulton J. Sheen, wys awiany jako
wielki owca wybranych dusz" oraz genialny kaznodzieja telewizyjny", a
tak%e jako w,ciek y antykomunista, nawrci pani/ Luce1382. Zosta a pos ank/
do Kongresu i za Eisenhowera (poganina, ktry ochrzci si& dopiero przed
kandydowaniem na prezydenta) zosta a ambasadorem oficjalnie w Rzymie, a
nieoficjalnie kardyna a Spellmana1383.
Pani Luce kaza a si& w Wiecznym Mie,cie tytu owa+ co w niektrych
j&zykach brzmia o do,+ komicznie Signora Ambasciatore" i Madame
1'Ambassadeur", a wyst&powa a bardziej po papiesku ni% sam papie%, nawet
wobec niego samego. Opowiada si&, jak to raz na audiencji tak mu dopiek a, %e
przerwa jej wyznania s owami: Moja pani, ja te% jestem katolikiem."1384 Pani
ambasador Luce ubstwia a jednak%e dziki antykomunizm Pacellego, za Jana
XXIII umilk a, a Paw a VI wychwala a w Herald Tribune za co,, czym w ogle
nie by . Time, Life i Fortune sz y /a jej przewodem1385.
Niszczycielski wp yw katolicyzmu w Stanach Zjednoczonych mo%na
pokaza+ na wielu postaciach.
Ca emu ,wiatu znany jest np. owca komunistw McCarthy. Ale komu%
wiadomo, %e popierali go kardyna Spellman i wy%sze duchowie@stwo
katolickie? A co wi&cej, %e McCarthy by kreatur/ jezuitw?1386 Mci,lej mwi/c:
dobrze nam ju% znanego Edmunda Walsha (str. 72, 203 i nast. oraz indeks do I
t.), ktry w mi&dzyczasie zosta rektorem uniwersytetu jezuickiego w
Georgetown na przedmie,ciach Waszyngtonu, nieoficjalnym doradc/
Departamentu Stanu, dla ktrego zdarza o mu si& podr%owa+ po ,wiecie, nie
wy /czaj/c Niemiec, i dla ktrego w kierowanym przez siebie instytucie szkoli
dyplomatw: jedna z najbardziej
220
ruch zjednoczeniowy, jest du%o bardziej popularny w,rd mas ni% w kr&gach
intelektualnych1425.
Ale papie%owi musia o to odpowiada+. Wyra%a si& w nim stary,
chrze,cija@sko-karoli@ski g d w adzy, teraz szybko staj/cy si& te% filarem
polityki antysowieckiej. Wszak ju% w 1940 roku Pius XII spodziewa si& po
zjednoczonej Europie pocz/tku nowej epoki dla ,wiata", a tym bardziej w
latach pi&+dziesi/tych propagowa to ryzyko" jako konieczne ryzyko",
rozumne ryzyko", jeden z konkretnych wymogw chwili, jeden ze ,rodkw,
a%eby zapewni+ pokj ca emu ,wiatu"1426. Wszelkie kroki na drodze do
zjednoczonej Europy, do Europejskiej Wsplnoty W&gla i Stali oraz
Europejskiej Wsplnoty Energii Atomowej, Pius XII ,ledzi z ogromn/
satysfakcj/1427.
Tak i ulubiony koncept Kurii, federacja naddunajska, ktr/ Pacelli
od,wie%a ju% podczas wojny (str. 135), znw zacz/ straszy+ w g owach;
wyst&powa z nim zarwno kardyna Spellman, jak i pot&%ne kr&gi w USA1428.
Kiedy pod koniec 1944 roku przyby ze Stanw Zjednoczonych do Rzymu Otto
von Habsburg, by serdecznie witany i pob ogos awiony przez papie%a, u
belgijska La derniere Heure majaczy a ju% o centralnej rzeszy rzymskiej"1429.
Oczywi,cie Pius XII z uciech/ te% powita plan Marshalla, ktry genera
Marshall przed o%y w czerwcu 1947 roku, a ktry wszed w %ycie w 1948 roku i
w zamian za wyra%aj/c/ si& w miliardach pomoc gospodarcz/ ( /cznie 12,9
miliarda dolarw, w tym 3,1 miliarda dla Wielkiej Brytanii, 2,6 miliarda dla
Francji, 1,4 miliarda dla W och, 1,3 miliarda dla Niemiec Zachodnich oraz 1,0
miliarda dla Holandii, aby wymieni+ tylko g wnych beneficjentw)1430 jeszcze
bardziej ni% dot/d podporz/dkowa Europ& kontroli USA i ustawi j/ przeciw
ZSRR. Papie% uzna , %e w plan wynika ze Drd a ameryka@skiej mi o,ci do
narodw europejskich" i uprasza , aby dzie o to nie os ab o... Nie ustaniemy w
mod ach o wsparcie dla tych wysi kw."1431
Bynajmniej nie Drd a mi o,ci dopatrywa si& w planie Marshalla
ameryka@ski senator Vandenberg (nie pojmuj/cy, jak zdrowy cz owiek" mo%e
by+ komunist/). Jego zdaniem wynika on po prostu z twardej prawdy czy
si& nam to podoba, czy nie %e w asne interesy USA, nasza gospodarka
narodowa i bezpiecze@stwo narodowe s/ nieod /cznie zwi/zane z tymi
celami"1432.
226
Ruch Odnowy, tzw. Dzie a Apostolskie w rodzaju Legionu Maryi oraz grupy
dzielnicowe", a liczba ksi&%y i zakonnikw od roku 1940 do 1960 wzros a z
4759 do 10070. W Holandii, gdzie w XX wieku katolicyzm rozrs si& z
tropikaln/" bujno,ci/, katolicy zasiedli jako najwi&ksza partia w rz/dzie, a 90%
katolickich robotnikw nale%a o do katolickich zwi/zkw zawodowych1462. W
Luksemburgu partia katolicka, od 1919 roku b&d/ca przy w adzy, zachowa a
sw/ wiod/c/ pozycj&; znaczn/ rol& odegrali przy tym duchowni1463.
Tote% w a,nie chrze,cija@skie partie Europy Zachodniej sta y si&
g wnymi narz&dziami Watykanu i nie bez racji uwa%ano w Europie
Wschodniej, %e kieruje nimi bezpo,rednio Stolica Apostolska1464.
Reprezentowa y one i nadal reprezentuj/, w mniejszym lub wi&kszym stopniu,
lini& jej nauk spo ecznych, jakkolwiek prze ama y szranki wyznaniowe i
znalaz y szerokie oparcie w,rd ch opstwa, przedsi&biorcw i w prasie; a w
ogle wyst&powa y jako partie ludowe", partie ,rodka", i stara y si&
zintegrowa+ prawie wszystko, od kr&gw nastawionych na zwi/zki zawodowe
a% po liberaln/ wielk/ bur%uazj&1465. We W oszech najsilniejszym ruchem sta a
si& niebawem demokracja chrze,cija@ska; w Niemczech, gdzie protestantyzm
utraci przewag& z odej,ciem terenw wschodnich, zwi&kszy o si& znaczenie
katolickiego po udnia; tak%e i we Francji zaistnia a wp ywowa partia katolicka.
W ca ej Europie Zachodniej doszli wi&c do steru ludzie reakcyjnego i
wysoce kapitalistycznego Ko,cio a katolickiego1466: w Belgii profesorowie
jezuickiego uniwersytetu w Louvain, Zeeland, Eyskens, Janssen i Cappe; w
Holandii przywdcy katolickiej partii ludowej, Beel, De Quay i inni; we Francji
wychowanek jezuickiej szko y w Turynie George Bidault i ucze@ jezuitw de
Gaulle;. we W oszech powiernik wy%szego duchowie@stwa de Gasperi; w
Niemczech katolik Adenauer. Wsz&dzie to m&%owie Ko,cio a" jak pisze w
1960 roku rewan%ystowski Jahrbuch der Deutschen aus Jugoslawien stali
si& o,rodkiem zbiorczym i krystalizacyjnym dla najnowszej epoki naszych
dziejw... Pomoc nadesz a od Ko,cio a i jego organw... Wsz&dzie centraln/
pozycj& zajmowa cz owiek Ko,cio a."1467
27 lutego 1947 roku Pius XII przyj/ przywdcw tych partii, aby
przygotowa+ ich do poufnej konferencji, maj/cej si& odby+ z pocz/tkiem marca
w Lucernie1468. Ju% w kilka tygodni pDniej powita przywdcw
chrze,cija@skich zwi/zkw zawodowych Europy, ktre w Holandii i Belgii by y
silniejsze od socjalistycznych,
231
si& Ko,cio owi podoba. Nie podoba si&, zaklaszcze w r&ce i trzeba wszystko
zmienia+. Bo on jest panem."1528
Jak we W oszech, tak i we Francji Rzym popiera utworzenie frontu
antykomunistycznego i antysowieckiego.
Ju% w lecie 1944 roku Pius XII w rozmowie z de Gaullem ktrego rz/d
w Vichy (str. 89 i nast.), tak gor/co witany i b ogos awiony przez papie%a, w
1940 roku skaza na ,mier+1529 wyrazi nadziej& na zjednoczenie krajw,
b&d/cych pod wp ywem katolicyzmu" i wymieni jako takie W ochy, Hiszpani&,
Portugali&, Francj&, Belgi& i Niemcy1530. Kuria stara a si& te% pozyska+
francuskich biskupw dla planu unii chrze,cija@skich narodw Europy" i dla
poparcia de Gaulle'a pod przewodem kardyna a Roncalli"1531. Przecie% i plan
Schumana, jak plan de Gaulle'a, przewidywa obron& chrze,cija@skiej Europy
w walkach przeciw komunizmowi"1532.
Co prawda sytuacja wy%szego duchowie@stwa we Francji jak dot/d nie
by a godna pozazdroszczenia. Jakkolwiek nie by o ono proniemieckie, z
pocz/tku niemal jednog o,nie stan& o po stronie kolaboruj/cego z Hitlerem
re%imu Petaina (str. 89 i nast.), arcybiskup Pary%a za,, kardyna Suhard (jak te%
inni ksi/%&ta Ko,cio a, kardyna Baudrillart albo prymas Tunezji Gounod),
jawnie dzia a na rzecz nazistw i haniebnie kompromitowa si& w swojej
gazecie Soutanes de France. Teraz przebywa w areszcie domowym; os awiony
biskup Arrasu z kilkoma jeszcze innymi arcypasterzami siedzia w wi&zieniu; a
nuncjusz papieski Valerio Valeri zosta wydalony z kraju1533.
Jednak%e de Gaulle, dobry katolik, co tydzie@ jak inni cz onkowie jego
gabinetu chodz/cy na msz&, by naciskany przez Watykan, aby w tej
ci&%kiej godzinie odpowiedzialno,ci nie prze,ladowa Ko,cio a i w %aden
sposb go nie zniech&ca , zg aszaj/c pochopne zarzuty przeciwko jego
dostojnikom"1534.1 okaza si& pos uszny, mimo licznych protestw, zg aszanych
szczeglnie przez ruch oporu, ktry ponis ci&%kie i krwawe ofiary (str. 91) za
rz/dw klerykalno-faszystowskich. Vaden kardyna ani biskup nie stan/ przed
s/dem, wyciszono proces przeciw katolickiej gazecie La Croix, najbardziej
obci/%eni z ksi/%/t Ko,cio a spowili si& w milczenie, najmniej obci/%eni
odzywali si& najdono,niej. Systematycznie prowadzona kampania podkre,la a
udzia Ko,cio a w ruchu oporu. Tego w istocie nie brakowa o. Pro,ci katolicy i
ni%sze duchowie@stwo byli za to aresztowani, torturowani, mordowani... i
fanatycznie zwalczani oraz szkalowani
240
Polityka i Kazanie na Grze tak brzmi tytu jego elaboratu wcale sobie nie
przecz/. Wprawdzie Kazanie na Grze odnosi si& do ka%dego cz owieka" i w
ka%dej sytuacji %yciowej". Czasami jednak, stwierdza Waldburg za ,w.
Tomaszem z Akwinu, trzeba w a,nie post&powa+ inaczej, dla dobra oglnego
albo nawet dla dobra tych, z ktrymi si& walczy {Summa teologiczna 2 II, 40, 1
ad 2). Tako% stwierdza si&, %e sam Jezus nie nadstawia drugiego policzka, gdy
go bito przed s/dem", czyli %e sam kaznodzieja, wyg aszaj/cy Kazanie na
Grze, sprowadza swe kazanie do absurdu (to mocna strona wszystkich
kaznodziejw!).
Poza tym nie wolno tak po prostu przenosi+ na polityk& wszystkiego, co
Jezus nakazuje w post&powaniu cz owieka z cz owiekiem. Wprawdzie ojciec
von Waldburg S. J. zastrzega si& oczywi,cie przeciwko wszelkiej wojnie, a
zw aszcza przeciw wojnie nowoczesnej" i podkre,la obowi/zek ka%dego
chrze,cijanina, by uczyni+ wszystko dla zapobiegni&cia wojnie". Rozumie si&,
%e chrze,cijanin do ko@ca walczy o pokj i przeciw wojnie. Pytanie tylko: czy
chrze,cijaninowi w %adnym razie nie wolno chwyci+ za bro@?" Pytanie, rzecz
jasna, retoryczne. Przecie% nie by o w chrze,cija@skiej Europie takiej wojny, w
ktrej chrze,cijanin by nie chwyci za bro@, a papie% lub te% biskup nie
pob ogos awi by tej broni i nie usprawiedliwi rzezi! Wszystko to jednak w
najpi&kniejszej harmonii z Kazaniem na Grze i z Jezusem. A mo%e
przykazanie: Je%eli kto, chce ci zabra+ szat&, daj mu jeszcze i p aszcz",
znaczy oby w przeniesieniu na polityk&: Je%eli chc/ granicy na Odrze i Nysie,
dorzu+ im jeszcze Berlin?" I czy% sam Chrystus nie uzdrowi s ugi rzymskiego
setnika? A Piotr, pierwszy papie%", czy% nie ochrzci oficera rzymskiego? Czy%
,w. Sebastian nie by pu kownikiem w gwardii cesarskiej? Waldburg nie
omieszka te% zaserwowa+ jawnie zmy,lonej historyjki o Legionie Teba@skim",
wedle ktrej 6600 %o nierzy ponios o w Szwajcarii ,mier+ m&cze@sk/ (co
jednak%e poda do wiadomo,ci, dopiero w p tora wieku pDniej, biskup
Eucherius z Lugdunum, a w co dzisiaj nie wierzy ju% chyba %aden katolicki
teolog)1766. Ba! nawet i posta+ dziewicy orlea@skiej" sankcjonuje
chrze,cija@skie rzezie. Gdy% nie ma co do tego w/tpliwo,ci: Joanna d'Arc
zosta a w nadprzyrodzony sposb powo ana przez Boga, a%eby mieczem
walczy+ o ziemski porz/dek i sprawiedliwo,+. Vy a i umar a dla tej misji i za to
zosta a kanonizowana." Aha, i spalona zosta a te% za to.
I tak oto dochodzimy, poprzez krzycz/c/ wyk adni& Biblii, zmy,lone
zast&py m&czennikw i spalon/ na stosie ofiar&
284
Duszpasterstwo w Bundeswehrze
...%e jeste,my na ,wiecie nie dla dobrego %ycia, tylko dla dobrej
,mierci."
Werthmann, zastEpca biskupa polowego wojsk Hitlera i
wikariusz generalny Bundeswehry (str. 289)
Faszyzmu i narodowego socjalizmu Pius XII nigdy nie pot&pi , jak d ugo
ich przywdcy kazali mordowa+ miliony ludzi. W przemwieniach jego w ogle
nie pojawia si& poj&cie faszyzmu!1834 Swojemu nastawieniu za, wobec
narodowego socjalizmu, jak twierdzi monsignore Rudolf Weiler, papie% mg
znowu da+ pe ny wyraz dopiero po zako@czeniu wojny w 1945 roku"1835. Ale
wtedy ju% ka%dy mg to zrobi+ nawet i w Niemczech. Pius XII za,, ktry w
czasie wojny poprzesta na tak po,rednich aluzjach"1836, %e nie sposb sobie
wyobrazi+ mniej bezpo,rednich, w dniu 2 czerwca 1945 roku gotw by nawet
wspomnie+ o szata@skim widmie narodowego socjalizmu"1837, po czym w
or&dziu na Bo%e Narodzenie jeszcze raz stwierdzi , %e ci, na ktrych ci/%y
g wna odpowiedzialno,+ za wojn&, ponie,li zas u%on/ kar&: i znowu pogr/%y
si& w niewzruszonym milczeniu na ten temat.
Papie%a gn&bi a kl&ska Niemiec i W och: jeszcze w roku 1945 mwi o
tragicznym ko@cu prze,ladowcy", mianowicie Hitlera1838. Pius XII odrzuca
jak/kolwiek bezwarunkow/ kapitulacj&, poniewa% Niemcy nadal byli mu
potrzebni przede wszystkim jako mi&so armatnie1839. Jawnie oczekiwa
konfliktu zbrojnego mi&dzy Wschodem a Zachodem."1840 Dlatego te% g os
papie%a", chwali go historiografia katolicka, jako pierwszy... na ,wiecie
nawo ywa do rozwagi i sprawiedliwo,ci wobec pobitych"1841. Tak te% i biskupi
niemieccy w sierpniu 1947 roku z ca / serdeczno,ci/ i naciskiem" powtarzali
pro,b& o wyrozumia o,+ i wielkoduszno,+ wobec tych, ktrzy ulegli tylko
presji nazizmu, lecz nie przej&li si& duchem ciemi&%ycieli"1842.
A kiedy zwyci&zcy urz/dzali swj cyrk z denazyfikacj/1843 szczeglnie
przy tym oszcz&dzaj/c najwi&kszych rzeDnikw, genera w niemieckich co
prawda przyst/piwszy ju% do ich reedukacji"1844, monsiniorzy w Rzymie
zaktywizowali si&, pomagaj/c w ucieczce. Z ich pomoc/ ca e kohorty
czo owych faszystw przedostawa y si& do Egiptu i do Ameryki Po udniowej:
mnstwo genera w SS; i z pewno,ci/ tak%e Obersturmbannfuhrer SS Adolf
Eichmann, w ktrego urz&dzie koncentrowa a si& deportacja milionw Vydw
europejskich do obozw masowej zag ady; z pewno,ci/ te% jeden z
najkrwawszych psw tej epoki, Ante Paveli+ (str. 155 i nast.); i resztki
B &kitnej Dywizji" (str. 106 i nast.)1845. Jak rwnie%, co do tego nie ma
w/tpliwo,ci, Franz Stangl, oskar%ony o 400 000 mordw w Treblince. Jego
%ona, wyst&puj/ca jako ,wiadek w procesie, ujawni a, %e pod koniec lat
296
pot&pi pokj za wszelk/ cen& i okre,li skrajny pacyfizm, czyli taki, ktry
wy /cznie i prawdziwie jest pacyfizmem w sensie Jezusowym1853, jako nie tylko
przesadny, ale i powszechnie niebezpieczny1854.
Nigdy natomiast nie milcza ten papie% na temat komunizmu i
sowietyzmu. Bezkompromisowo podj/ swe stare, przedwojenne agitacje
przeciwko Wschodowi, zw aszcza %e jego strach przed wszelkimi rodzajami
socjalizmu wzrs jeszcze po natarciu Armii Czerwonej na Europ&. Teraz uzna ,
%e jako zwiastun prawdy i sprawiedliwo,ci" ma obowi/zek pi&tnowa+ b &dy,
wszelkie formy ba wochwalstwa i zabobonu"1855 i ani my,la milcze+, kiedy w
jakim, narodzie przemoc/ i podst&pem odrywa si& Ko,cio y od Rzymu, o,rodka
chrze,cija@stwa, z ktrym s/ zwi/zane, kiedy aresztuje si& wszystkich
greckokatolickich biskupw, poniewa% nie chc/ odst/pi+ od swej wiary, kiedy
prze,laduje si& kap anw i wiernych, poniewa% nie chc/ si& od /czy+ od swojej
prawdziwej matki, od Ko,cio a?... Czy wolno papie%owi milcze+, gdy pa@stwo
przekracza granice swych kompetencji i przypisuje sobie w adz& likwidowania
diecezji, pozbawiania biskupw ich urz&dw, rozbijania organizacji katolickich i
sprowadzania ich do stanu le%/cego poni%ej najni%szych wymaga@, jakie
musimy postawi+ dla skutecznej dzia alno,ci duszpasterskiej?"1856
Jak jego poprzednik, tak i Pius XII raz po raz wypowiada wojn&
komunizmowi, wzywa swj kler, aby nie okazywa l&ku i niepewno,ci" w
obliczu intryg komunistw, ktrzy przecie% do tego w a,nie zmierzaj/, a%eby
wydrze+ ludziom wiar&, obiecuj/c im materialny dobrobyt", a w swoich
odno,nych decyzjach ca kiem jasno wskazywa drog&, po ktrej nale%y
post&powa+ i z ktrej nikomu nie wolno zboczy+, je%eli nie chce naruszy+ swych
obowi/zkw"1857.
W tym czasie, gdy papie% jawnie ok amywa ,wiat: Ko,ci nie miesza
si& w kwestie czysto polityczne lub gospodarcze i nie zajmuje si& dyskusjami,
czy jedna, czy druga forma rz/dw jest po%yteczna lub niekorzystna"1858,
rwnocze,nie w licznych wyst/pieniach radiowych, apelach, napomnieniach,
listach uprawia polityk& ,wiatow/, b&d/c/ dla niego obowi/zkiem sumienia,
aby wnie,+ protest", gdy% nie mg tak%e i dzisiaj milcze+"1859, i grzmia niemal
bez ustanku przeciw maksymom ,mierciono,nego ateizmu", stronnikom
bezbo%nego komunizmu", jarzmu ciemi&zcw", tyra@skim ustrojom",
przeciw nieprawemu uciskaniu sumienia przez ustroje totalitarne", przeciwko
tym, ktrzy
298
Nie, z pokojem Pius XII czu si& nieswojo. Obwie,ci natomiast 2 czerwca
1946 roku, w dniu swych imienin, %e czEsto odnosi wraNenie, i% prawdziwy
pokj, odpowiadaj/cy wymaganiom i pragnieniom ludzkiego i
chrze,cija@skiego sumienia, zamiast si& zbli%a+, oddala si& coraz bardziej;
zamiast si& umacnia+ i nabiera+ kszta tu w budz/cej zaufanie rzeczywisto,ci,
staje si&, rzec by mo%na, ulotny i znika. Im wi&cej papieru gromadzi si& na
sto ach konferencji mi&dzynarodowych, tym wi&ksze staj/ si& trudno,ci i
przeszkody w doj,ciu do rozwi/za@, ktre s/ usprawiedliwione obyczajowo."1865
Pokj i rokowania mi&dzynarodowe nie wzmaga y nadziei Pacellego.
Wprost przeciwnie: im wi&cej papieru, tym gorzej. G osi wi&c wszystko
przewy%szaj/cy wstr&t do wszelkiego despotyzmu, do wszelkich prb
narzuconego si / panowania nad innymi narodami" i powtarza wci/%
niezmordowanie Naszym synom i crkom i wszystkim, %ywi/cym podobne jak
oni uczucia: Miejcie ufno,+! Nie tra+cie odwagi. Jeste,cie liczni, liczniejsi,
ni%by si& wydawa o, podczas gdy tamci ze swoj/ che pliw/ gadanin/ i przy
imponuj/cych pozorach, jakie stwarzaj/, tylko staraj/ si& udawa+ pot&g&
wojskow/, ktrej w rzeczywisto,ci wcale nie maj/. Jeste,cie silni, silniejsi ni%
wasi przeciwnicy..."1866 Owszem, niezmordowanie wpaja papie% Pacelli w a,nie
ten punkt o lapidarnej waNnoFci, Ne katolicy i wszyscy, ktrzy wyznaj= i czcz=
Boga osobowego i zachowuj= jego DziesiEL Przykaza , niczym na Fwiecie nie
dadz= siE zastraszyL, s= natomiast Fwiadomi swej siBy"1867.
B/dD co b/dD nowi przyjaciele Rzymu zaledwie rok wcze,niej u,miercili
w Hiroshimie 160 000 i w Nagasaki 80 000 ludzi, ameryka@ski minister spraw
zagranicznych James F. Byrnes zapowiedzia ostrzejsz/ polityk& wzgl&dem
ZSRR, rozpocz& y si& ju% zimna wojna z pierwszymi rozbie%no,ciami w
stanowiskach obu supermocarstw i przygotowania do ameryka@skich prb z
bomb/ atomow/ na atolu Bikini na Pacyfiku1868.
Rwnie% na Bo%e Narodzenie 1946 roku Pius XII znowu dostrzega tylko
przeciwie@stwo mi&dzy betlejemskim pos annictwem pokoju... a ,wiatem, tak
cz&sto zbaczaj/cym z prostej drogi prawdy i sprawiedliwo,ci". Ma o tego,
rozwar a si& nowa, straszliwa otch a@, co papie%a jak gdyby wr&cz
uszcz&,liwia o. Albowiem: Tej przepa,ci chyba nie pokonaj/ cho+by
najbardziej niezmordowane wysi ki, bo cz owiek potrafi wprawdzie niszczy+,
lecz nie zawsze sam z siebie zdolny jest odbudowywa+."1869 Rzeczywi,cie,
nadzieja na zniszczenie, przynajmniej w pewnym zakresie,
300
Wojna ABC
przeciwko zbrodniarzom bez czci i wiary"
.. .odwaga na to, %eby w dzisiejszej sytuacji godzi+ si& z ofiar/
uzbrojenia atomowego, z perspektyw/ licz/cego si& na miliony
unicestwienia ludzkiego %ycia..."
Jezuita Hirschmann (str. 312)
Jest wi&c dozwolona rwnie% i wojna ABC, jak dot/d najgorsza forma
rzezi, je,li chodzi o danie odporu pozbawionym sumienia zbrodniarzom", o
mi&dzynarodowych z oczy@cw": oczywi,cie zawsze o przeciwnikw papie%a,
nigdy o jego wsplnikw!
Ju% w p roku pDniej, w marcu 1954, Stany Zjednoczone
przeprowadzi y prb& z bomb/ atomow/ o sile 12-14 megaton, ktra
spowodowa a obra%enia i jeden wypadek ,mierci w japo@skiej flocie rybackiej,
oddalonej o 120-150 km. Zaledwie miesi/c po tym, na Wielkanoc, Pius XII
wyst/pi wprawdzie o zakaz wojny ABC, ale znowu z zastrze%eniem, %e
zawsze nale%y uwzgl&dnia+ zasad& usprawiedliwionej obrony"1916.
We wrze,niu za, papie% stwierdzi wobec Mwiatowego Kongresu Lekarzy:
Czy wsp czesna wojna totalna, w szczeglno,ci wojna ABC, jest w
zasadzie dozwolona? Nie ulega w/tpliwo,ci, zw aszcza ze wzgl&du na groz& i
ogrom cierpie@, jakie wywo uje wojna wsp czesna, %e rozp&tanie jej bez
s usznego powodu (to znaczy, %e wymuszona zostanie przez jawn/, nadzwyczaj
ci&%k/ niesprawiedliwo,+, ktrej nie da si& inaczej zapobiec) by oby zbrodni/,
wobec ktrej musiano by zastosowa+ najci&%sze z sankcji narodowych i
mi&dzynarodowych. Niemo%liwe jest nawet zadanie pytania, czy wojna ABC
by aby dozwolona, chyba %e w danych okoliczno,ciach sta aby si& konieczna dla
obrony."1917
Wszystkie te obwieszczenia by tak jednoznaczne i tak potworne, %e Pius
XII, widocznie pod naciskiem opinii publicznej, na Bo%e Narodzenie 1955 roku
do,+ zaskakuj/co nazwa moralnym obowi/zkiem" zakaz prb z broni/
nuklearn/ i pot&pienie tej broni, co apczywie podchwycono w prasie
sowieckiej; komunizm jednak papie% w dalszym ci/gu pot&pia z ca / ostro,ci/,
tak samo jak odmow& s u%by wojskowej ze wzgl&du na przekonania1918.
Tymczasem prasa zbli%ona do Ko,cio a nadal podszczuwa a z nie
mniejsz/ zajad o,ci/, wyszydzaj/c Chruszczowa jako u,miechni&tego
molocha", jako Mefista z ko@skim ogonem i cuchn/cego siark/", i %e czym%e
jest Holofernes w porwnaniu z Chruszczowem". Jak d ugo jeszcze krlowa
El%bieta b&dzie musia a podawa+ r&k& temu szczerz/cemu si& ba wanowi? Ma
ju% co prawda pewne do,wiadczenie w takim poni%aniu krlewsko,ci,
wyniesione z wizyty marsza ka Tito."1919 Demaskuj/c w ten sposb ca / t&
polityk& fa szywych u,miechw" i moskiewskich szefw od terroru",
prezentowano ze swej strony takie oto kalkulacje: Kiedy Niemcy zdob&d/ si&,
przy uwzgl&dnieniu wyszkolonych rezerwistw, na 50 dywizji, Sowietom
potrzeba 150 dla ich
309
i stratega sprzeciwia si& takim has om" jak wojna atomowa, polityka
atomowa, ob &d atomowy... Masy kojarz/ je natychmiast ze straszakiem
gro%/cej im bezpo,rednio zag ady %ycia od broni termoj/drowej. I jak w dziecku
sam widok strzykawki, czy nawet pojawienie si& lekarza lub wspomnienie jego
nazwiska, wywo uje nieraz wyobra%enie blu, na ktre dziecko reaguje
bezsensownym wrzaskiem i tupaniem, tak i emocjonalnie nastawione masy
wy /czaj/ wszelkie zwi/zki logiczne i reaguj/ na to has o w sposb szale@czy,
ocieraj/cy si& o polityczne samobjstwo."1935
Z pewno,ci/ trzeba mie+ osobliw/ struktur& ducha i charakteru, aby
dopatrywa+ si& analogii mi&dzy wojn/ atomow/ a strzykawk/ i lekarzem i
akurat odrzucenie broni nuklearnych uto%samia+ niemal%e z politycznym
samobjstwem! podczas gdy faktycznym samobjstwem mo%e si& rych o sta+
co, odwrotnego.
Jednak%e teolog moralny Hirschmann w 1958 roku potrafi nawet ,w.
Franciszka z Asy%u powo a+ jako ,wiadka na rzecz piek a nuklearnego.
Albowiem: W dzisiejszej sytuacji odwaga, by godzi+ si& z ofiar/ uzbrojenia
atomowego nawet w perspektywie milionowej zag ady %ywotw ludzkich, mo%e
by+ wewn&trznie bli%sza postawie ,w. Franciszka i bardziej tchn/+ duchem
teologii krzy%a ni% my,lenie, zbyt pochopnie czyni/ce z zasad prawa
naturalnego ofiar& nieprzemy,lanych docieka@ teologicznych, jak to dzisiaj
rozpowszechnione jest po,rd ewangelickich proboszczw i teologw."1936
To jasne, %e teologowie katoliccy nie mog/ reprezentowa+ innego
stanowiska ni%eli papie%. I te% na niego powo uj/c si&, biskupi niemieccy w
1958 roku uznali za bezwzgl&dny obowi/zek" stworzenie armii, ktrej nie
mo%e brakowa+ niczego, co jest konieczne do ,mia ego, szybkiego i
zdecydowanego dzia ania w obronie ojczyzny, je,li znajdzie si& ona w obliczu
niesprawiedliwej groDby i napa,ci"1937. Rwnie% jezuita Gundlach, profesor (i
przez jaki, czas rektor) papieskiego Uniwersytetu Gregoria@skiego w Rzymie, w
lutym 1959 roku stwierdzi w efekcie nauki Piusa XII o wojnie atomowej:
Zastosowanie wojny atomowej nie jest absolutnie niemoralne."1938 Nawet i
wojna zaczepna, pod ug tej jezuickiej interpretacji papieskiej nauki o wojnie,
jest jak najbardziej dozwolona. Ten ojciec, ktrego kolegw zakonnych
s yszeli,my ju%, co mwili na temat I Wojny Mwiatowej i Hitlera (t. I, str. 198 i
nast., 340), podkre,la, %e papie% jest nader jasno ,wiadom skutkw i
faktw"1939.
313
Ale w a,nie papie% wcale tego nie pragn/ . I dlatego, jeszcze na krtko
przed ,mierci/, zwracaj/c si& do w oskich kapelanw wojskowych, nazwa co
prawda wojn& w ka%dej sytuacji nieprawo,ci/", niemniej znowu stwierdzi :
Ale wojna zawsze jest smutn/ mo%liwo,ci/; przeto W ochy musz/ posiada+
armi&, wyraDnie przeciwn/ wszelkiej agresji, jednak%e w postawie swej, w
technice, w ilo,ci i rodzajach broni zawsze przygotowan/ do koniecznych i w
por& przeprowadzonych dzia a@ obronnych."1946 Monsignore Purdy komentuje:
Ostatnim s owem Piusa by o wi&c patriotyczne potwierdzenie prawa do
obrony, bodaj%e nie wykluczaj/cej u%ycia broni j/drowych."1947 A jeszcze w
roku ,mierci papie%a jak naj,ci,lej zwi/zany z Watykanem kardyna Godfrey
stwierdzi w kazaniu, wyg aszanym w katedrze w Westminster: W naszym
przekonaniu nie udowodniono jeszcze ostatecznie, jakoby nie da o si&
wyobrazi+ sobie sytuacji, w ktrej mg by zaistnie+ s uszny cel dla u%ycia
cho+by najpot&%niejszej broni nuklearnej."1948
Prawo do %ycia uznaje si& w tych kr&gach co prawda za ,wi&te: jedno z
podstawowych praw jak powiada Pius XII bez ktrych niemo%liwe jest
bezpieczne ludzkie wsp %ycie"1949. Tylko na wojnie %ycie si& dla nich nie liczy.
Nade wszystko za, liczy si& od chwili pocz&cia, oboj&tne, w jakim stanie si&
znajduje to znowu Pius XII od pierwszej chwili jego istnienia nie wolno
go bezpo,rednio atakowa+"1950. Drugi Sobr Watyka@ski jeszcze to zaostrzy ;
jak rwnie% o,wiadczenie Paw a VI o przerywaniu ci/%y z 18 listopada 1974
roku1951. Bo gdyby embriona by o wolno bezpo,rednio atakowa+", to sk/d
bra oby si& %ywych, aby ich bezpo,rednio atakowa+" na wojnie, gdzie zabijanie
jest tak samo ,wi&te (t. I, str. 179 i nast. oraz t. II, str. 74 i nast., 108 i nast.), jak
przedtem ,wi&ta by a ochrona %ycia w brzuchu matki? Od p tora tysi/clecia
Ko,ci to w a,nie nazywa moralno,ci/.
315
dwch miesi/cach ju% siedzieli w wi&zieniu, pi&ciu przez 18 lat, a szsty nie
prze%y 2001. Osservatore Romano, watyka@ska Prawda, o,wiadczy w ko@cu
stycznia 1949 roku (taktownie przemilczaj/c np. fakty z historii zbawienia): W
dziejach brutalnych represji, prze,ladowa@, drogi krzy%owej wolno,ci, praw
ludzkich i godno,ci ludzkiej bodaj%e nie znane s/ rwne zbrodnie."2002
Pius XII za,, ktry wytrwale przemilcza wszystkie potworno,ci nazistw,
jakoby po to, by zapobiec jeszcze gorszym, na temat komunistw bynajmniej
nie zachowywa milczenia. Wprost przeciwnie. Protestowa dono,nie i bez
ustanku. S u%yli mu przy tym jako skuteczna reklama ci pra aci, ktrzy tak
niesprawiedliwie uwi&zieni" prze%ywali ponownie los pierwotnego Ko,cio a".
Wo a do biskupw ukrai@skich: Kiedy teraz jeste,cie w a@cuchach,
przemawiaj/ one tym ja,niej, tym dono,niej i obwieszczaj/ Chrystusa."2003
Pociesza te% siedz/cych pod kluczem biskupw rumu@skich, pragn/c
uca owa+ ich okowy": Raczej zno,cie nadal wygnanie i wi&zienie, ni%by,cie
mieli zaprze+ si& swojej wiary i rozwi/za+ albo rozluDni+ mocne wi&zy, jakie
/cz/ was ze Stolic/ Apostolsk/."2004
W Bu garii, od 15 paDdziernika 1946 roku b&d/cej republik/ ludow/,
Ko,ci katolicki straci niebawem wszystkie swe organizacje, arcypasterzy i
wi&kszo,+ duchownych2005. Ale na ponad 6 min Bu garw przypada o zaledwie
oko o 57 tys. katolikw2006.
Pius XII w swej encyklice Orientales ecclesias z po owy grudnia 1952
roku op akiwa t& now/ burz& na Wschodzie, ktra grozi pomieszaniem,
zag ad/, a nawet zupe nym unicestwieniem kwitn/cych wsplnot
chrze,cija@skich; ktra usi uje wytrzebi+ z %ycia publicznego i prywatnego"
wszystko, co ,wi&te", a nawet boskie", jako bajk& i oszustwo"2007. Do uszu
papieskich dociera y coraz to gorsze wie,ci, tak i% Pacelli dniem i noc/"
zamartwia si&, jego troska stawa a si& coraz ci&%sza i bardziej gorzka".
Po,rd tych jak%e bolesnych wie,ci, ktre do Nas dochodz/, zw aszcza jedna
ostatnio ugodzi a Nas jak najbole,niej... w Bu garii, gdzie istnia a niedu%a, lecz
kwitn/ca wsplnota katolicka, straszliwa burza pogr/%y a Ko,ci w wielkiej
%a obie. Wedle zwyczajnego systemu oskar%ania s udzy Ko,cio a zostali tam
oskar%eni o r%ne zbrodnie przeciwko pa@stwu. Mi&dzy innymi Nasz czcigodny
brat Ewgeni Bosi kow, biskup Nikopola... skazany zosta na ,mier+."2008
Nast/pi o to 25 wrze,nia 1952 roku, pod zarzutem propagandy antypa@stwowej,
szpiegostwa, nielegalnego
324
najlepszej woli."2017 Za kilka lat mia ju% nie istnie+ ani jeden klasztor, cho+by
%e@ski2018. Oko o dwch tysi&cy zakonnikw trafi o do klasztorw
koncentracyjnych" pod nadzorem policji2019.
W roku 1950 aSSR zerwa a stosunki ze Stolic/ Apostolsk/; jej ostatni
charge d'affaires w ci/gu trzech dni musia opu,ci+ republik&2020. Stopniowo
aresztowano prawie wszystkich biskupw, niektrych uwi&ziono na ca e lata2021.
Chyba nie bez racji prezydent Gottwa d uwa%a wy%sze duchowie@stwo w
swoim pa@stwie za wroga ustroju; jest ono przeciwne jakiemukolwiek
porozumieniu z rz/dem i jest w kraju o,rodkiem reakcji. Wszyscy reakcjoni,ci
w kraju i za granic/ kontaktuj/ si& z wy%szym duchowie@stwem katolickim i
przygotowuj/ si& do walki przeciwko naszej demokratycznej republice."2022
Tylko od lipca do wrze,nia 1950 roku wsadzono do wi&zienia sze,ciu
biskupw, jeszcze trzej otrzymali areszt domowy w swojej rezydencji"2023.
Arcybiskup Pragi, Josef Beran, przebywa w areszcie domowym ju% od 19
czerwca 1949 roku2024. Pocz/tkowo d/%y do jakiego, uk adu; po wybraniu
Gotrwalda na czwartego prezydenta aSSR odprawi nawet nabo%e@stwo
dzi&kczynne w katedrze ,w. Wita, w ktrym uczestniczy te% Gottwa d jako
pierwszy prezydent republiki2025. Wsz&dzie na Wschodzie zauwa%a W.
Daim byli ksi&%a i ,wieccy chrze,cijanie, umiej/cy trafniej oceni+ sytuacj&
ni% Pius XII. Uwa%ali oni jego polityk& i jego ocen& komunizmu za b &dne. Nie
wierzyli ani w to, %e komunizm d ugo nie przetrwa, ani w to, %e wybuchnie
wojna. W niemieckich obozach koncentracyjnych spotykali si& cz&sto z
komunistami i odczuwali solidarno,+ wobec nich i wobec wszystkich
towarzyszy w walce z nazizmem... ych ludzi zacz&to niebawem w Rzymie
uwa%a+ za zdrajcw."2026
Co prawda wy%szy kler si& do nich nie zalicza : nawet kiedy jaki,
hierarcha okaza si& tak winien jak os awiony Jan Vojta,,ak, jako pierwszy
katolicki biskup aresztowany ju% w kwietniu 1945 roku i nawet przez nuncjusza
uwa%any za wielkiego szowinist&": przecie% za Hitlera uwa%a humanitarne
traktowanie Polakw za niemal%e grzeszne"2027 i jak przysta o na owe czasy,
praktykowa w,ciek y antysemityzm (str. 23). Kiedy op ywaj/cemu w bogactwa
urz/dzono wreszcie (por. tam%e) w Pradze w 1951 roku pokazowy proces w
miejscu, ktre z nie zamierzon/ ironi/ pewien katolik okre,li jako wyposa%one
we wszystko, czym ,redniowieczny komfort wi&zienny mo%e
dysponowa+"2028, komuni,ci go (rzekomo) spreparowali za pomoc/ grDb",
bicia pa kami",
326
A przecie% Stepinac, bez w/tpienia jak i sam Ojciec Mwi&ty", mia czyste
sumienie, tak czyste, %e jeszcze w roku 1981 dziennik zagrzebski Vjesnik
szyderczo zatytu owa cykl artyku w Jakoba Blasevi+a, g wnego oskar%yciela
w procesie Stepinaca: Czyste sumienie Alojzije Stepinaca2044.
Od razu na pocz/tku swej mowy obro@czej przed s/dem arcybiskup
o,wiadczy : Na wszystkie oskar%enia, jakie przeciw mnie tutaj wniesiono,
mog& jedynie odpowiedzie+: moje sumienie jest ca kowicie spokojne (mimo %e
publiczno,+ si& z tego ,mieje)..."2045 Rzeczywi,cie by o to ,miechu warte, a
Stepinac nie zamierza si& broni+"2046. Zaklinaj/c si& na sw/ niewinno,+ i
zapewniaj/c, %e sumienie moje wolne jest od jakiejkolwiek winy", a ko@cz/c
s owami: moje sumienie jest czyste"2047, przeszed natomiast do w,ciek ego
ataku: Po raz kolejny o,wiadczam wobec was wszystkich: od dwustu
sze,+dziesi&ciu do dwustu siedemdziesi&ciu ksi&%y zosta o wymordowanych
przez tak zwany ruch wyzwole@czy. W %adnym innym cywilizowanym
pa@stwie tak wielka liczba ksi&%y nie zosta aby ukarana za takie b &dy, jakie
wy im przypisujecie."2048 Lecz najbardziej bolesnym punktem wykrzykiwa
oskar%ony, jakby to on by oskar%ycielem jest to, %e dzisiaj %aden biskup i
%aden ksi/dz, w dzie@ ani w nocy, nie jest pewien swojego %ycia"2049.
Po czym pra at bezlito,nie ujawni m&cze@stwo episkopatu pod rz/dami
Tita. Stepinac osobi,cie: w mie,cie Zapre,i+ napadni&ty przy u%yciu kamieni i
pistoletw". Biskup Srebeni+: w Susaku przez ca e trzy godziny molestowany"
w pokoju, a policja i milicja przygl/da y si& temu bezczynnie. Biskup Lach: na
ca / noc zatrzymany w Koprivnicy, gdy pojecha na bierzmowanie. Biskup
Buri+: powybijano mu okna w willi. A biskup Pu,i+ zosta nawet, jak s ysz&, w
tych dniach obrzucony zgni ymi jab kami i jajkami". Istne ,wiadectwo krwi!
Jednak%e, jak zapowiedzia w tym prote,cie Stepinac: Nie b&dziemy
pozbawionymi praw niewolnikami. B&dziemy w tym pa@stwie walczy+
wszelkimi dozwolonymi ,rodkami o swoje prawa!"2050
Arcybiskup Stepinac, skazany 13 paDdziernika 1946 roku na 16 lat
przymusowych robt i jeszcze nast&pne 5 lat utraty honorowych praw
obywatelskich, ju% w roku 1951 wyszed na wolno,+ i w styczniu 1953 roku
papie% go prowokacyjnie awansowa na kardyna a (str. 186 i nast.). Po czym
Tito do roku 1966 zerwa stosunki dyplomatyczne z Watykanem i tym samym
wst/pi w ,lady Stalina i Hitlera"2051!
329
komunistycznych rz/dw terroru" w roku 1919 (t. I, str. 215 i nast.) redagowa
ksi/%k& StrzeNcie siE gazety!2068 PDniej przez +wier+ wieku kierowa
dziennikiem Zalamegyei Ujsag i pisywa do innych pism katolickich2069.
Uszcz&,liwia te% publiczno,+ warto,ciowymi ksi/%kami". Jego dzie o Matka
ukaza o si& w wersji rozszerzonej, w dwch tomach obj&to,ci oko o tysi/ca
stron (1940 i 1942), w ,rodku wojny hitlerowskiej2070. A jako historyk"
przedstawi , nie najmniej licz/ce si& w,rd jego p odw, dzieje walki o
wolno,+" prowadzonej przez Ko,ci i twarde oblicze" jego m&cze@stwa",
pe ne zwyk ych, imponuj/cych fa szerstw2071.
Pod koniec wojny Midszenty awansowa w toku b yskawicznej kariery,
prawie nie maj/cej sobie rwnych, z proboszcza w ma ym miasteczku na
kardyna a; dopiero w 1944 roku zosta biskupem w Veszprem, a ju% w
nast&pnym roku Pius XII wynis go do najwy%szej godno,ci duchownej na
W&grzech2072. I kiedy czerwona powdD zala a kraj ,wi&tego Stefana", nowy
ksi/%& prymas sta si& uznanym przywdc/ w walce o godno,+ ludzk/",
genialnym wodzem tych wypraw krzy%owych", w sam/ por& postawionym na
czele w&gierskiego katolicyzmu"2073.
Co prawda w czasie wojny Midszenty grzmia przeciwko Wschodowi:
Nigdy jeszcze piek o nie ruszy o do walki z tak/ pot&g/."2074 Ale gdy nadeszli
Rosjanie, nie wynika o to np. z ich taktyki, lecz z mi osierdzia Pana", %e ujrza
si& nie ca kiem zdruzgotany"2075. Wr&cz przeciwnie! Potrafi obecnie dostrzec
nawet liczne wzgl&dy, jakimi cieszy si& u w adz %ycie ko,cielne"2076. Raz po raz
lata , zawsze ameryka@skimi samolotami, do ,wi&tego Rzymu2077 i po
wkroczeniu Sowietw te% zaraz si& przystosowa . Demokracja i wolno,+ to
has a nowego %ycia obwie,ci . C% to za pi&kne has a!" A nieco pDniej
zauwa%y : My,l demokratyczn/ ufnie powitali,my ju% w naszym poprzednim
li,cie pasterskim... Jeste,my przekonani, %e te zasady potrafi/ stworzy+ pi&kny
,wiat, jeste,my przekonani, %e te zasady przybli%/ ludzko,+ do jej celu..."2078
Ale wkrtce po swoim awansie na kardyna a zaprotestowa moc/
przypadaj/cej w&gierskiemu ksi&ciu prymasowi pozycji w ramach prawa
pa@stwowego", przeciwko wprowadzeniu republika@skiej konstytucji i
planowanemu zniesieniu tysi/cletniego krlestwa w&gierskiego"2079.
Stanowczo przeciwstawi si& antyko,cielnym posuni&ciom rz/dz/cego Frontu
Ludowego, ale 10 paDdziernika 1946 roku oznajmi : Jeste,my bez zastrze%e@
gotowi do wsp pracy, je%eli otrzymamy zapewnienie, %e b&dziemy mieli
332
Polski, ani jej ustroju, ani rz/du, tylko polski rz/d emigracyjny" w Londynie
(str. 115 i nast.), ktry reprezentowa u niego jeszcze przedwojenny
ambasador2156.
Najspokojniej na Wschodzie przebiega konflikt z Rzymem w Niemieckiej
Republice Demokratycznej. Mo%e i dlatego, %e Ko,ci rzymskokatolicki liczy
si& tu o wiele mniej ni% ewangelicki, a katolicy stanowi/ zaledwie jakie, 12%
ludno,ci wobec 81% protestantw2157. Co prawda i w NRD uznaj/cym
zarwno granic& @a Odrze i Nysie, jak postanowienia poczdamskie i d ug
wojenny Niemiec pa@stwo stara o si& sprowadzi+ Ko,ci katolicki do spraw
,ci,le religijnych, ograniczy+ jego wp yw na wychowanie m odzie%y i ko,cieln/
dzia alno,+ o,wiatow/, stara o si& te% redukowa+ pras& katolick/, Caritas" i
prawo do zgromadze@, t umi+ zwyczaje chrze,cija@skie itd.2158 Ale nie dosz o
przy tym do %adnych ekscesw. Tylko sporadycznie aresztowano ksi&%y za
kolportowanie zachodnich modlitewnikw", pod%eganie do sabota%u",
maltretowanie dzieci"2159. Daim pisze: S ysza em w Berlinie Wschodnim
kazanie przeciw naciskom ateistycznym w fabrykach. Za Hitlera ten ksi/dz
sko@czy by za to w obozie koncentracyjnym."2160 Ale jakkolwiek intensywnie
Ko,ci katolicki wspiera Fuhrera", na rzecz NRD biskupi nie czynili %adnych
ust&pstw; trzymali si& raczej zasad obowi/zuj/cych w RFN2161. Mimo to
podszczuwaj/ca publikacja Kreuz unter Hammer und Sichel (Krzy% pod
sierpem i m otem") ma trudno,ci z ukazaniem prze,ladowa@ religijnych w NRD.
Zape niano wi&c jej stronice cho+by anonimow/ poezj/" o nastawieniu troch&
antyklerykalnym, ma o tego! sama okre,la tamtejsze %ycie religijne jako
znacznie %ywsze ni% tutaj. Ale jak d ugo jeszcze?"2162
Podobnie jak w ca ym bloku wschodnim, tak i w Chinach, najobficiej
zaludnionym pa@stwie ,wiata, od roku 1943 utrzymuj/cym stosunki
dyplomatyczne ze Stolic/ Apostolsk/, Watykanowi przysz o ponie,+ powa%ne
straty.
Po II Wojnie Mwiatowej na 463 miliony Chi@czykw by y jakie, 4
miliony katolikw. Przez d ugi czas kierowali nimi wy /cznie cudzoziemscy
ksi/%&ta Ko,cio a. Dopiero w 1926 roku wy,wi&cono tak%e chi@skich
biskupw2163. Ale jeszcze i w hierarchii ustanowionej przez Piusa XII 105
diecezji i 39 prefektur apostolskich - w roku 1949 urz&dowa o tylko 27
krajowych arcypasterzy2164. Wtedy jednak ca y ten aparat za ama si& wskutek
proklamowania komunistycznej Chi@skiej Republiki Ludowej. Dekretem
rz/dowym z 23 czerwca 1950 roku
344
Rozdzia 6
Jan XXIII (1958-1963)
Roncalli by zawsze w dobrym humorze i rad ogl/da wok
siebie u,miechni&te twarze. Na przyk ad kiedy nadesz a
wiadomo,+, %e Pius XII umar , szereg znakomitych osobisto,ci
weneckich odwiedzi o patriarch&, aby z o%y+ mu kondolencje.
Roncalli wdzi&cznie przyjmowa wyrazy wsp czucia... klaszcz/c
w d onie i wykrzykuj/c: Ju% dobrze. Skoro papie% umar ,
wybierzemy innego."
Corrado Pallenberg1
s awny autor kaza niegdy, zawo a+: Niechaj wok mnie b&d/ grubasy..." lecz
Jan XXIII, jowialny pyknik, musia na estetycznych umys ach (zw aszcza w
porwnaniu z ascetycznym arystokrat/" Pacellim, tym Angelo bianco" czyli
bia ym anio em, jak papla Rzym, i cz owiekiem niby promie@ ,wiat a", jak
bredzi Reinhold Schneider) czyni+ wra%enie zgo a zabjcze, tak jak sama jego
dzia alno,+, w przeciwie@stwie do dzia alno,ci jego poprzednika, nie by a wcale
zabjcza.
Przecie% wygl/da na to, %e Jan XXIII by cz owiekiem ludzkim w
najlepszym tego s owa znaczeniu; natura dobrotliwa, nie bez wdzi&ku, po prostu
bez pretensji, nie ob udna, nie konwencjonalna, co wprawdzie biurokracja Kurii
odbiera a po prostu jako naiwno,+6. Wbrew panuj/cym zwyczajom ch&tnie
wychodzi ze swojej z otej klatki, wsiada nawet i do poci/gu, urz/dza ma e
pielgrzymki; Amerykanie przezywali go: Johnny Walker, a Rzymianie:
Giovanni fuori le murcP (Ja, W&drowniczek" i Jan za murami"). Raptem
spacerowa ten nowy, ten Papa Giovanni, ku przera%eniu rzymskich t umw,
w swojej bia ej sutannie i bia ym kapeluszu o szerokim rondzie, w,rd nich,
albo przeje%d%a stoj/c w swym samochodzie, machaj/c r&k/ i wynurzaj/c si&
niespodziewanie w najmniej prawdopodobnych miejscach."8 Po raz pierwszy od
99 lat papie% wsiad do poci/gu, a od setek lat %aden nie wyjecha tak daleko z
Rzymu9. Ba! powiadano, %e ju% na d ugo przed ko@cem swojego krtkiego
pontyfikatu Jan XXIII cieszy si& wi&ksz/ popularno,ci/ ni% ktrykolwiek z jego
poprzednikw10.
Angelo Giuseppe Roncalli urodzi si& 25 listopada 1881 roku jako czwarte
z 14 dzieci ma orolnej rodziny ch opskiej w Sotto ii Monte, w okolicach
Bergamo. Tam te% odby pDniej jednoroczn/ s u%b& wojskow/, un vero
purgatorio" (istny czy,ciec)11. W roku 1904 otrzyma ,wi&cenia kap a@skie. W
czasie I Wojny Mwiatowej by najpierw sanitariuszem, pDniej kapelanem
wojskowym12. Nast&pnie Benedykt XV powierzy mu centralizacj& pracy nad
szerzeniem wiary w Rzymie. W roku 1925 mianowany tytularnym
arcybiskupem w Areopoli i wizytatorem apostolskim w Bu garii: misja
delikatna, jako %e w Sofii krl by prawos awny, jego %ona z domu
Sabaudzkiego katoliczk/, dzieci wychowywano te% po katolicku. W roku 1934
wys any jako delegat do Turcji i Grecji, a zarazem wizytator wikariatu
apostolskiego w Stambule. W roku 1944 niespodziewanie awansowa , pod
naciskiem zast&pcy sekretarza stanu Montiniego, na nuncjusza
349
walk& w drodze kaza@ i nauk po dzie@ dzisiejszy". I owszem, Bengsch chcia by,
stosuj/c wzgl&dy taktyczne, uczyni+ t& walk& jeszcze o wiele bardziej
skuteczn/". W %adnym razie wi&c jego apel, %eby milcze+ o Ko,ciele
milczenia", nie odst&puje tak wyraDnie od polityki Piusa XII, jak to niedawno
twierdzono53. Bengsch jak najbardziej chce j/ kontynuowa+, tylko bardziej
skrycie i przez to skuteczniej. Przecie% sam powiedzia w nawi/zaniu do swego
wniosku: Propozycje schematu niekoniecznie trzeba w Ko,ciele
rozpowszechnia+ jako dekret soboru; mo%na ich uczy+ w inny sposb, nie
ujawniaj/cy tak otwarcie wrogom Ko,cio a metody, jak/ Ko,ci chce pokona+
tego najgorszego ze swoich przeciwnikw."54
To jasne, %e biskupi sprzeciwiaj/cy si& otwartej dyskusji na temat
antykomunizmu byli (i s/) rwnie zdecydowanymi wrogami komunizmu jak
tych 220 ojcw", ktrzy domagali si& szczeg owego pot&pienia dla
wszystkich jego b &dw" i dla niego samego jako najbardziej podstawowego
b &du dzisiejszych czasw"55. Je%eli w tekstach soboru brak o nim jakiejkolwiek
bezpo,redniej wzmianki i zamiast tego mwi si& o dialektycznym lub
ateistycznym materializmie, nie oznacza to jakiej, zasadniczo odmiennej
polityki wzgl&dem komunizmu, tylko zr&czniejsz/. Problem istnia i nadal
istnieje; tak samo i walka z nim, prowadzona przez Ko,ci . Sta a si& ona co
prawda nie tak ostra, i to na pewno pod wp ywem samego papie%a. Jego
osobi,cie pokojowa natura d/%y a do odpr&%enia tak%e w polityce wschodniej,
tym bardziej, %e wychodzi o to jego Ko,cio owi na korzy,+.
W ka%dym b/dD razie nowy ton, jakim w pocz/tkach lat 1960-tych Jan
XXIII wo a o pokj, apeluj/c do wszystkich m&%w stanu, aby u,wiadamiali
sobie straszliw/ odpowiedzialno,+ przed histori/ i co jeszcze wa%niejsze, przed
s/dem Boga", sprawi , %e nawet Kreml nadstawi uszu. W wywiadzie, ktry
opublikowa y 21 wrze,nia 1961 roku Prawda oraz Izwiestija, szef partii Nikita
Chruszczow (pokrewny zreszt/ Janowi XXIII przez sw/ ch opsko,+)
powiedzia : Jak dowodzi troska papie%a o pokj na ,wiecie, zagranica coraz
lepiej rozumie, %e brak rozs/dku i awanturnictwo w polityce ,wiatowej nie
prowadz/ do niczego dobrego... W naszych czasach i ze wzgl&du na ogromne
niszczycielskie ,rodki, s u%/ce do zabijania, absolutnie niedopuszczalne jest
igranie z losem narodw. Nie chodzi tu, rzecz jasna, o strach przed s/dem Boga,
o ktrym mwi papie%. Jako komunista i ateista nie wierz& w opatrzno,+ bosk/."
Mimo to
356
dla dobrobytu i wolno,ci narodw, jak i dla wiekuistej pomy,lno,ci dusz", czyli
znowu: do walki z komunizmem81.
Rzeczywiste nastawienie papie%a demaskuj/ te% jego poczynania wobec
francuskich ksi&%y robotnikw, Mission de Paris", jak nazywa si& oficjalnie we
Francji te grupy duchownych.
Kardyna Suhard popiera ten eksperyment i paryski nuncjusz Roncalli
rwnie%; wstawia si& przecie% za nim jeszcze jako patriarcha Wenecji82. Lecz
jako papie% zakaza tego ruchu i zauwa%y przy okazji, %e praca w fabryce
stopniowo nara%a duchownego na niebezpiecze@stwo ulegania wp ywom
,rodowiska. Ma o tego, %e ksi/dz robotnik %yje w materialistycznym
otoczeniu, ktre mo%e si& okaza+ zgubne dla jego postawy duchowej i cz&sto
narazi+ go nawet na utrat& czysto,ci; przejmuje on tak%e, niemal%e mimowolnie,
w dziedzinie spo ecznej i zwi/zkowej sposb my,lenia swoich kolegw z pracy
i przy /cza si& do ich %/da@: to niekorzystne powi/zanie rych o mo%e go
doprowadzi+ do tego, %e zacznie uczestniczy+ w walce klasowej. To za, jest dla
ksi&dza niedopuszczalne."83
Wi&c i za tym pogl/dem kry a si& obawa przed komunizmem, ktry Jan
XXIII w istocie ocenia nie inaczej ni% Pius XII, mimo %e z jego nazw/, w
odr%nieniu od swego poprzednika, obchodzi si& pow,ci/gliwie. Nie wyst&puje
ona w tekstach soboru ani w znanych encyklikach Mater et Magistra i Pacem in
teiris. Ale jak sobr traktuje rwnie% o tej kwestii, mwi/c o prawach cz owieka
i ateizmie, tak i encykliki wyraDnie do niej nawi/zuj/. Mater et Magistra z 15
maja 1961 roku broni religii przeciwko tym, ktrzy wyparli si& Boga, i skar%y
si& na ich wrogo,+ oraz na ich jakoby uproszczone i g upie wyobra%enie o
cz owieku85. Poza tym encyklika ta, zaczynaj/ca si& che pliwie od s w: Matk/
i Nauczycielk/ narodw jest Ko,ci katolicki", w niczym istotnym nie
wychodzi ponad zatwardzia y konserwatyzm obu swych poprzedniczek: Rerum
novarum Leona XIII z roku 1891 (t. I, str. 74 i nast.) oraz Quadragesimo anno
Piusa XI z 1931 roku (t. I, str. 301 i nast.). Mimo %e niektre zwroty robi/
wra%enie na pewnych kr&gach lewicowych, w istocie Jan XXIII nadal trzyma si&
tradycyjnej linii, nic nie mwi/cych oglnikw, nawo ywania do
sprawiedliwo,ci, ludzko,ci, mi o,ci bliDniego. Poucza ,wiat, %e problem
socjalny jest problemem ju% nie tylko klasy robotniczej, ale wszystkich stanw,
%e na przysz o,+ nale%y bardziej uwzgl&dnia+ upo,ledzonych ekonomicznie86 i
%/da od katolikw zag &biania si& w nauk& spo eczn/ Ko,cio a87.
361
te% swego czasu w antysowieckim kazaniu l%/cym takich, ktrym si& zdaje, %e
dokonuj/c bohaterskich wyczynw w kosmosie zdo aj/ opr%ni+ niebo"107,
kr/%y o powiedzonko, %e ma nadziej& umrze+ jeszcze po katolicku108.
O ile jednak ze strony ZSRR Ottaviani spodziewa si& wszystkiego, co
najgorsze, to ze strony USA wszystkiego, co dobre. Pozwlcie sobie
powiedzie+ rzek , odwiedzaj/c z pocz/tkiem lata 1959 roku Stany
Zjednoczone, o p yn/cej z nich do Watykanu rzece z ota %e wasza postawa
przypomina rol&, jak/ odgrywali w ,redniowieczu cesarze, a pDniej krlowie
Francji. Jeste,cie poniek/d filarami, pomocnikami i obro@cami Ko,cio a
rzymskiego, a jednak nie wykorzystujecie tego, aby wywiera+ na nas presj&, czy
cho+by zagarn/+ w adz&. Nigdy jeszcze nie udzielano pomocy tak
bezinteresownie. Wprawdzie nie wydali,cie jeszcze %adnego ,wi&tego, ale nie
wychodzili te% spo,rd was heretycy."109 Kt%by przypu,ci , %e ten sztywniak
potrafi na koniec wyg osi+ tak m/dre zdanie? Co prawda nie w asne. Ukrad je
Theodorowi Fontane, w ktrego powie,ci Der Stechlin pewna rezydentka
klasztorna z Marchii powiada: Nie mieli,my w tym kraju ,wi&tych. Ale nikogo
te% u nas nie spalono z powodu jego wiary."
Knuje si& haniebny spisek przeciw Ko,cio owi", stwierdzi a publikacja,
wydana w 1963 roku w Madrycie przez Europejski O,rodek Dokumentacji. A
kto sta za tym sprzysi&%eniem, maj/cym jakoby wprowadzi+ w czyn
postanowienia soboru? Czo owe si y komunizmu", ,wiatowa masoneria" i
wstydliwie opisane nie wprost ,wiatowe %ydostwo. Mamy nadziej&
napisano w przedmowie do austriackiego wydania tej broszurki %e
wypracowana w porozumieniu z Kremlem, staranna propaganda rozmi&kczy
opr obro@cw Ko,cio a Mwi&tego na rzecz pokojowego wsp %ycia z
bezbo%nym komunizmem. Chcia oby si& os abi+ w Ko,ciele i w wolnym ,wiecie
si y oporu, przy czym mo%na liczy+ na poparcie ze strony czerwonego
dyktatora." Ci wsplnicy Kremla" ot% zal&gli si& po,rd wy%szego
duchowie@stwa", a ich pomagierzy w najwy%szych sferach Watykanu". Wszak
papie% i jego wsp pracownicy, zw aszcza kardyna Bea, zamierzali
przekszta ci+ Ko,ci Mwi&ty w satelit& na us ugach komunizmu i masonerii, w
synagog& szatana"110.
A sam Jan XXIII apelowa w 1960 roku w przes aniu do
Mi&dzynarodowego Kongresu Eucharystycznego w Monachium, aby
jednomy,lnie trzyma+ si& razem i b aga+ Boga, naszego Pana, %eby tak zwany
materializm, podkopuj/cy %ycie obyczajowe
365
Rozdzia 7
Pawe VI (1963-1978)
Nale%y si& te% wystrzega+ wierzenia, jakoby te pastoralne
wysi ki, ktre dzisiaj w szczeglny sposb nale%/ do programu
Ko,cio a i ktrym po,wi&ca on tyle uwagi i troski, oznacza y
zmian& w pojmowaniu pewnych rozpowszechnionych w naszym
spo ecze@stwie i ju% pot&pionych przez Ko,ci b &dw, na
przyk ad takich jak marksizm. Ch&+ wyleczenia zaraDliwej i
,miertelnej choroby nie znaczy, %e zmieni o si& o niej mniemanie.
Znaczy to raczej, %e trzeba j/ zwalcza+ nie tylko teoretycznie,
lecz i praktycznie."
PaweB VI1
si& go pozby , jakoby pod naciskiem swojej rodziny, ktrej cichy, ale wp ywowy
substytut jakoby przeszkadza w interesach. Na spotkaniu ksi/%/t Carla i
Marcantonia Pacellich z kardyna ami Canalim, Spellmanem i Pizzardem,
jeszcze kilkoma prominentami Kurii i siostr/ Pascalin/, ktr/ nazywano czasami
jedynym m&%czyzn/ w Watykanie, w nocy na 20 wrze,nia 1954 roku podj&to
jakoby decyzj&, %e Montini ma upa,+, i rankiem przeprowadzi to radca
generalny pa@stwa watyka@skiego, Carlo Pacelli, ulubiony nepota papieski,
ktremu wolno by o o dowolnej porze wej,+ do prywatnego gabinetu swojego
stryja19.
Odsuni&ty substytut, ktrego Tisserant wy,wi&ci w katedrze Mwi&tego
Piotra na arcybiskupa, w Mediolanie, gdzie w roku 1954 zmar (t. I, str. 373)
czciciel Mussoliniego kardyna Ildefons Schuster, obj/ najwi&ksz/ w osk/
diecezj& i trudny urz/d. Zatwiej by+ w Rzymie papie%em, ni% w Mediolanie
biskupem", wyrazi si& ju% Pius XI20. Na granicy biskupstwa upad Montini, pod
wytrzeszczonymi oczyma swojej ,wity, na kolana i uca owa ziemi&; nie
szcz&dzi trudu, aby da+ si& ponie,+", szydzi pewien francuski publicysta21.
Jednak%e nowy arcypasterz Mediolanu tak%e i w nast&pnym dziesi&cioleciu
zapanowa nad sytuacj/. W tej samej parafii, z ktrej pocz/ si& teraz proces
beatyfikacyjny jego tak sprzyjaj/cego faszystom poprzednika22, by teraz
uwa%any za wsp czesnego biskupa robotniczego", albo wr&cz za
lewicowego" lub czerwonego", nie b&d/c nim tak samo jak niegdy, biskup
robotniczy" z Moguncji Ketteler (t. I, str. 75 i nast.). Z emfaz/ jednak modli si&
o to, aby oskot maszyn sta si& muzyk/, a dym z kominw fabrycznych
kadzid em" i gorliwie chadza ai lontani jak zatytu owa jeden ze swych
listw pasterskich do oddalonych" od Matki Naszej Ko,cio a,
zniech&conych do niej, w znacznej mierze w a,nie do robotnikw23.
Najwidoczniej Montini powa%nie liczy si& z awansem na papie%a; a
przynajmniej by do tego ,wietnie przygotowany. Chocia% przy wyborze mia
pe ne r&ce roboty, ju% nast&pnego dnia potrafi wyda+ programowe or&dzie,
b yskotliwie skonstruowane, dobrze sformu owane, obfituj/ce w cytaty, gdzie
jako swe najwa%niejsze zadanie" wymieni kontynuacj& soboru, nie
omieszkawszy da+ do zrozumienia, %e ma to by+ sobr nie tylko papie%a Jana,
lecz i papie%a Paw a24. Nazwa si& zreszt/ Paw em dlatego, %e jak aposto Pawe ,
chcia si& sta+ wszystkim dla wszystkich", przy czym usi owa te% skupi+ w
sobie zalety tych, ktrym by s u%y ; czyli Piusa XI, Piusa XII i Jana XXIII25.
371
Pawe jest bardziej podatny na l&ki ni% nadzieje tych czasw. Ale
rwnocze,nie okazuje niemal%e naiwn/ wiar& w post&p, przyjmuje u siebie
kosmonautw, entuzjazmuje si& astronautyk/ i sankcjonuje pierwszy przeszczep
serca, goszcz/c medycznego gwiazdora Barnarda. Chcia by wi&cej, ni% mo%e
osi/gn/+, a zarazem osi/ga mniej ni% jego poprzednik. Musi przetrwa+ wi&ksze
konflikty ni% Jan XXIII, ktre wprawdzie po cz&,ci sam spowodowa ."29
Z jednej strony niezdecydowany, trwo%ny, nieufny, z drugiej strony
autorytarny neoabsolutysta, Pawe VI ktremu Rzym zarzuca m.in. koci/
niesta o,+ (e un gatto) zarzuci te% niebawem giovannismo. Pr&dko ugi/ si&
przed gwa town/, konserwatywn/ reakcj/. Ale je%eli przez swj odwrt od
giovannismo wprawdzie nie b&d/cego tym, za co je uwa%ano w stron&
semper idem mg si& wydawa+ chwiejny i pod wieloma wzgl&dami by nim
rzeczywi,cie, jak zreszt/ ka%dy cz owiek my,l/cy, to we wszystkim, co
doktrynalne, jak i w zwi/zanych z tym kwestiach dyscypliny i moralno,ci,
pozosta nieust&pliwy. Bo gdyby wykre,li (on albo jaki, inny papie%) to, co
istotne w chrystologii, jak nauka o Ostatniej Wieczerzy, o grzechu
pierworodnym, gdyby uzna choL jeden b /d a przecie% wszystko jest tam
b &dem, albo czym, gorszym!30 zawali aby si& ca a dogmatyka. S usznie wi&c
powiadano, %e dla Ko,cio a bardziej decyduj/cy jest papieN Pawe ni% czBowiek
Montini. Nawet je,li Montini w znacznej mierze jest szukaj/cym, przestaje
okazywa+ niepewno,+, kiedy gra idzie o tradycyjn/ nauk& katolick/. Tutaj %/da
podporz/dkowania si& autorytetowi... pos usze@stwa. Papie% nie mo%e
wprawdzie nie dostrzega+, jak coraz to wi&cej ludzi odrzuca ten autorytet i
tradycje Ko,cio a katolickiego, ale przyczyn tego dopatruje si& w najmniejszym
stopniu we w asnym Ko,ciele; widzi je przede wszystkim w nowocze,nie
my,l/cych ludziach."31
Tote% mimo sympatii dla wielu najnowszych w ,wiecie osi/gni&+, Pawe
VI niezmiennie ubolewa nad jego zepsuciem, relatywizmem, materializmem, z
%elazn/ konsekwencj/ obstawa przy rozstrzygni&ciach urz&du nauczycielskiego,
przy papieskiej nieomylno,ci ex cathedra, przy autokracji papiestwa; krtko
mwi/c, nie wyrzek si& cho+by najdrobniejszego z przywilejw papieskich, tak
krwawo nieraz wywalczonych przez stulecia, tak podle wy udzonych. Raczej
pospo u z Kuri/ przeciwstawia si& popieranej przez Jana XXIII wi&kszo,ci
soboru i zasadzie kolegialno,ci na rzecz reakcyjnej mniejszo,ci soborowej i
umocnienia pozycji papiestwa; wymusza reditus ad domum, powrt do
rzymsko,ci i do
373
ewangeliczna, nie jest chrze,cija@ska, przewrt za, jest z udny i sam przez si&
nieskuteczny"126.
Na zewn/trz Pawe VI wyst&powa zawsze jako uczynny po,rednik w
sprawach mi&dzynarodowych, jako jeszcze jeden z wielu szlachetnych papie%y
pokoju"; owszem, nie bez s uszno,ci mwiono, %e wi&ksza cz&,+ jego wyst/pie@
po,wi&cona by a sprawie pokoju127. Ale o tych prbach wychowywania dla
pokoju mi&dzynarodowego sam powiada : Jakikolwiek jest ich skutek
polityczny, b/dD co b/dD zachowuj/ swoj/ warto,+ moraln/."128
Nawo ywania Paw a VI do pokoju zachowywa y swoj/ warto,+ moraln/
rwnie% podczas wojny wietnamskiej.
Nie ma tu ju%, niestety, miejsca129 cho+by na zaznaczenie dziejw
rozp&tania tej wojny, okrutnej kampanii podboju, ktr/ zainscenizowa a
wy /cznie %/dza zyskw i w adzy, a ktr/ najwi&ksza pot&ga militarna ,wiata
bez wypowiedzenia wojny, stosuj/c wyrafinowany terror, u%ywaj/c napalmu,
wyprbowuj/c nowe rodzaje broni dla przysz ej rzezi toczy a z oddalonym o
tysi/ce kilometrw ch opskim krajem w Azji Po udniowo-Wschodniej i nawet
jej nie wygra a.
Nie mo%emy rwnie% przedstawi+ roli, jak/ odegra a w tym katolicka
rodzina wietnamska Diem: przede wszystkim Ngo Dinh Diem, od roku 1950 do
1953 braciszek ,wiecki w katolickim klasztorze ameryka@skim, zanim sta si&, z
polecenia tamtejszych k ko,cielnych i politycznych, w roku 1954 premierem,
a w 1955 prezydentem Wietnamu Po udniowego, po czym, tyle% antykomunista,
co i dyktator, wszystkie kluczowe pozycje w swoim rz/dzie obsadzi cz onkami
w asnej rodziny130; jak/ rol& odegra jego brat, arcybiskup Hue, monsignore
Pierre Ngo Dinh Thuc, ktry po zamordowaniu prezydenta znalaz schronienie
w Rzymie131; jaka by a rola jego bratowej, wojowniczej Ngo Dinh Nhu
(W adza jest cudowna", Nieograniczona w adza jest zupe nie cudowna"), pod
ktrej przewodem w sierpniu 1963 roku rozp&ta a si& otwarta wojna religijna, w
kiedy to radowa j/ ka%dy upieczony mnich" buddyjski, a pragn& a ich
za atwia+ jeszcze dziesi&+ razy wi&cej" jako dowdczym wystawionej przez
siebie armii kobiecej132.
Ale szczeglnego ukazania wymaga z powodu swej podstawowej
odpowiedzialnoFci za wojn& wietnamsk/" przynajmniej jedna posta+:
wielokrotnie ju% wzmiankowany tu ameryka@ski biskup wojskowy Francis
Spellman. Bo zgodnie z tym, co napisa a Neue Politik w pocz/tkach 1967 roku,
nie ma na ca ym ,wiecie i w ca ej Ameryce cz owieka, ktry by si& bardziej
przyczyni do
391
Rozdzia 8
Jan Pawe I (26 sierpnia-28 wrze0nia 1978)
... nie wystarczy o czasu na wielkie encykliki i g &boko
si&gaj/ce decyzje. Historycy b&d/ mieli bardzo niewiele do
powiedzenia o wielkich czynach i wydarzeniach tego
pontyfikatu... Tylko jedno odcisn& o si& g &boko w pami&ci ludzi,
ktrym dane by o spotka+ si& z nim albo ujrze+ go na ekranie
telewizyjnym, i przetrwa w historii: jego u,miech."
Monsignore Helmut Holzapfel1
Chcemy zachowa+ nietkni&t/ wielk/ nauk& Ko,cio a dla %ycia kap anw i
wiernych...
Chcemy przypomnie+ ca emu Ko,cio owi, %e jego pierwszym
obowi/zkiem jest ewangelizacja, ktrej wytyczne nasz poprzednik Pawe VI
stre,ci w godnym uwagi dokumencie...
Chcemy kontynuowa+ starania ekumeniczne, ktre uwa%amy za
najwa%niejsz/ spu,cizn& po Naszych bezpo,rednich poprzednikach. ..
Chcemy nadal cierpliwie i wytrwale prowadzi+ odpr&%ony i
konstruktywny dialog, z ktrego zmar y Pawe VI uczyni podstaw& i program
swojej dzia alno,ci pasterskiej...
Chcemy wreszcie popiera+ wszystkie dobre i chwalebne inicjatywy,
mog/ce w tym wzburzonym ,wiecie utrzyma+ i wesprze+ pokj..."4
Jak bodaj%e ka%dy papie%, przynajmniej na papierze, tak i Luciani
odrzuca skrajny kapitalizm, ten mianowicie, jak wy o%y ju% w 1976 roku,
b&d/c patriarch/ Wenecji, ktry jest Drd em tak wielu cierpie@,
niesprawiedliwo,ci i walk bratobjczych"5. Ale tak naprawd&, rzecz jasna,
kardyna pot&pia marksizm-leninizm, a nawet historyczny kompromis" mi&dzy
komunistami a chrze,cija@sk/ demokracj/, i w tym samym roku podkre,li :
Katolik w %adnych okoliczno,ciach nie mo%e odda+ g osu na komunistw albo
na tych dobrze znanych socjalistw, ktrzy us u%nie im przytrzymuj/ strzemi&."6
By konserwatywny rwnie% jako teolog, obstawa przy celibacie, pot&pia
rozwody, przerywanie ci/%y, i cho+ sam odradza Paw owi VI zakazywanie
pigu ki antykoncepcyjnej, ale pDniej opowiedzia si& ca kowicie za encyklik/
Humanae vitae7.
Co prawda jako papie% Luciani potrafi to zrezygnowa+ z tiary, tronu i
lektyki, to odezwa+ si& jak wiejski proboszcz, to znowu% wywo ywa+ burze
,miechu w kosztownej sali audiencyjnej Paw a VI, nawet mwi+ ja" zamiast
My", ma o tego! oznajmi+, %e Bg Ojciec horribile dictu to raczej Matka.
Ale do realizacji swego programu, do wywierania wp ywu na polityk&, ten 33-
dniowy papie%", ten wci/% niekonwencjonalnie sobie poczynaj/cy, wci/%
u,miechni&ty i pobudzaj/cy ,wiat do u,miechu outsider, w ogle nie doszed . Po
wyborze swym od pocz/tku czu troch& l&ku", obejmowa swj urz/d ze
strachem" i w przygn&bieniu" stwierdzi : Wydaje si& Nam, jakby,my
postawili Nasz/ stop& jak Piotr na falach i przestraszeni szalej/c/ burz/ wo ali z
nim do Pana: Panie, ratuj mnie!"8
395
Za pDno! Ju% dopad a go ,mier+, jedna z tych nag ych ,mierci, ktrych
nie brakuje w historii Ojcw Mwi&tych". Po prostu zawa mi&,nia sercowego,
jak%e cz&sty w tych czasach! To wykluczone zawo a wprawdzie natychmiast
jego sekretarz w Wenecji, ktry zna swojego patriarch& jeszcze przed
wyjazdem na konklawe przebadanego lekarsko, przy czym nie stwierdzono
%adnej choroby serca jako dobrze wy+wiczonego w&drowca po Dolomitach.
Taki cz owiek nie umiera na zawa ."9 Inni wo ali: przeprowadzi+ sekcj&! Ale
Kuria czym pr&dzej powo a a si& na prawo kanoniczne; nies usznie. Gdy%
zabrania o tego, rozumie si&, stare tabu, watyka@ska tradycja. I nawet ona te%
nie, o czym ,wiadczy obdukcja dokonana w 1830 roku na Piusie VIII.
A tymczasem on, dotkni&ty atakiem serca, le%a po cz&,ci ze ,ci,ni&t/
pi&,ci/ i twarz/ wykrzywion/ z blu, a po cz&,ci u,miechaj/c si& jeszcze i w
,mierci. Wszak zag &bia si&, co nie by o zbyt oryginalne, lecz urz&dowe, na
koniec w lektur& O naFladowaniu Chrystusa. Albo te% wersja oficjalna w
r%ne teksty przemwie@. Albo wed ug innej wersji niedyskretnej w
wa%ne akta personalne, nominacje biskupw. Albo... wystarczy. Pan odwo a go
przy coraz to innych zaj&ciach. A jakich? Kt%by to wiedzia ! W ka%dym razie:
przy zapalonym ,wietle". Bo ciemno,ci ta sprawa by nie znios a! Stwierdzono
tak%e: pierwszy znalaz go sekretarz John Magee; ju% bardzo wczesnym
rankiem. Ale rwnie% znalaz a go, jeszcze wcze,niej, zakonnica Benvenuta,
ktr/ on sam sprowadzi z Wenecji co bynajmniej nie znaczy, jakoby przed
odej,ciem swym ju% znalaz si& w sidmym niebie jak zaledwie przed
kilkoma laty w Pary%u biskup Tort, ktry by zasn/ w burdelu, i kardyna
Danie ou, ktrego spotka o to u nagiej tancerki Mimi; wszystko to w s u%bie,
rozumie si&, tu nie cierpi/cego zw oki duszpasterstwa, tam rwnie nagl/cego
mi osierdzia, co ze strony Ko,cio a podkre,lano ze ,mierteln/ powag/, a%
nazbyt stosown/ w takich przypadkach10.
Ale ju% u,miecha si& Jan Pawe II, nowy arcykap an, promiennie
awansuj/cy na mi&dzynarodowego gwiazdora", na Superstar", na papie%a
ludowego", na bohatera ludu", na Johna Travolt& Ducha Mwi&tego". Bodaj%e
nie przypadkiem Franz Josef Strauss spontanicznie powita jego wybr, licz/c
na kierownictwo silniej antykomunistyczne11. I rzeczywi,cie spe ni te
oczekiwania w tak przyst&pny Polak", okre,lany mo%e z przesad/ jako
najbardziej nieweso a", ale nie bez racji jako mo%e najbardziej niebezpieczna"
posta+ papieska od czasw Piusa IX (t. I, str. 22
396
Rozdzia 9
Jan Pawe II (od 1978)
Polski papie%u, nie wiem, co mam o Tobie s/dzi+... W ka%dym
razie jeste, pragmatykiem, ktry ju% dawno przesta docieka+
prawdy, ktry interesuje si& ju% wy /cznie utrzymaniem gmachu
nauki katolickiej i spoczywaj/cego na niej hierarchicznego
Ko,cio a. Jeste, pragmatykiem, i to brutalnym... Twj styl
przewodzenia jest wschodni. I nic dziwnego. Przecie%
wywodzisz si& z komunistycznej po owy ,wiata. Tam
ukszta towano Twoje my,lenie. Od komunistw odr%nia Ci&
tre,+, ale nie forma. To samo, co u nich krytykujesz, sam
uprawiasz w Twoim Ko,ciele."
ByBy jezuita Herbert Rieser1
poprzednika, obfituj/ce w plotki i pog oski. Ju% w dniu obj&cia urz&du pisze
Andre Frossard, pDniejszy rozmwca papie%a: Nim jeszcze wypowiedzia
pierwsze s owa, ju% wida+ by o zy, nap ywaj/ce do oczu wysokim dostojnikom
w ich lo%ach dyplomatycznych." A stary zachodnioniemiecki kanclerz federalny
Helmut Schmidt, socjaldemokrata i protestant (ktry te% podarowa biednemu
Watykanowi organy), wyzna wr&cz, %e takiemu cz owiekowi by si&
wyspowiada "5.
C% dziwnego, %e masy szalej/, oczywi,cie nie z w,ciek o,ci, tylko z
uniesienia, ktre wydaje si& ogarnia+ tak%e jego samego. W egzotycznych
krajach Wojty a potrafi wyst/pi+ w sombrerze, w india@skim piropuszu
klaska+, ,piewa+, swingowa+. Pojawia si& w pochodach z serpentynami, w
konfetti, w deszczu kwiatw. Szczerzy z&by, odpowiadaj/c u,miechem na nie
ko@cz/ce si& krzyki Viva el Papa", na trzaskanie rakiet. W strefach
umiarkowanych odbywa si& to z wi&kszym umiarkowaniem. W Niemczech
sprawiaj/ to same dDwi&ki marsza paradnego, formacje honorowe Bundeswehry
ze wszystkich trzech rodzajw broni, jak rwnie% niemieckie bractwa kurkowe.
Natomiast Bawaria wystawia 35 maszeruj/cych kompanii strzelcw alpejskich,
grzmi/ oddaj/ce salut grskie haubice. Hucz/ce dzwony ko,cielne, m&%owie
stanu i wsz&dzie zast&py reporterw. On nazywa to podr%ami pasterskimi"6.
W osi, z pocz/tku rozczarowani {un straniero", wo ali po wyborze, un
polacco"), niebawem zacz&li go chwali+, %e to papa bravo", a media ,wiatowe,
%e globtroter", wys annik pokoju", bohater ludowy", gwiazda religijnego
happeningu", John Travolta Ducha Mwi&tego". Zrobi si& z niego duchowny de
Gaulle", religijny John F. Kennedy", duchowy Adenauer", Ajatollah
Wojty a", oczywi,cie i geniusz" rwnie%, krtko mwi/c Jan Pawe
Superstar": wyst&py, o jakich dawny aktor teatru amatorskiego nie mg by
nawet zamarzy+7.
Jeszcze nie otworzy ust, a ju% zachwyca . A kiedy si& odezwa , porywa .
Cho+by wykrzykiwa co, najbardziej wy,wiechtanego, stare zdanko niech
b&dzie pochwalony Jezus Chrystus", nie by a to ju% prosta formu ka
liturgiczna", och, nie! robi si& z tego okrzyk odkrywczy". Bo g os jego
niesie..." (to z Frossarda)8.
Rzecz wiadoma: Karol Wojty a lubi si& nurza+ w t umie, w ryku
aplauzw, w blasku reflektorw telewizyjnych. Lubi wyrzuca+ wszerz ramiona,
to rodzaj znaku firmowego (poca unek
400
taki tekst swego listu pasterskiego, w toku ich wizyty ad limina we wrze,niu
1983 roku papie% zbeszta ich i wbi im do g owy nieskaziteln/ nauk& moraln/
Ko,cio a": zwalczanie sztucznej" kontroli urodze@, aborcji, homoseksualizmu,
przedma %e@skich stosunkw seksualnych i ,wi&ce@ kap a@skich dla kobiet19.
Niewiele pDniej, dnia 10 stycznia 1984 roku, wdzi&czne Stany
Zjednoczone znw nawi/za y pe ne stosunki dyplomatyczne z Watykanem, nie
istniej/ce od roku 1867. Po czym stary kalifornijski przyjaciel Reagana i
multimilioner William Wilson zosta pierwszym ambasadorem USA przy
Stolicy Apostolskiej. A wdzi&czny Ojciec Mwi&ty jeszcze tej samej wiosny
u%yczy poparcia wyborczego prezydentowi, ktry ju% od dawna zabiega o
katolikw. Spotkano si& 2 maja 1984 roku na Alasce, uzgodniono w rozmowie
plan Reagana i Wojty y", oficjalnie dla zwalczania g odu i oczywi,cie dla
pokoju. A gdy ameryka@scy biskupi zacz&li si& przymierza+ do og oszenia
podobno druzgoc/cego" listu pasterskiego o polityce administracji Reagana w
dziedzinie gospodarczej, spo ecznej i pomocy zagranicznej, prezydent za atwi
sobie u papie%a tyle, %e pierwszy szkic tego listu, zatytu owany Katolicka nauka
spoBeczna i gospodarka USA, ukaza si& dopiero po wybraniu Reagana na drug/
kadencj&. Papieska interwencja op aci a si& prezydentowi. Zamiast 47% g osw
katolickich, jak w 1980 roku, otrzyma ich teraz, w listopadzie 1984 roku,
56%20.
Jeszcze w sam/ por&, przed kampani/ wyborcz/, papie% uczyni te% Johna
0'Connora arcybiskupem Nowego Jorku; w roku 1985 zosta on kardyna em.
By y kapelan floty 0'Connor, w,ciek y wrg aborcji, natomiast rzecznik broni
atomowej, by znanym zwolennikiem Reagana i odpowiedzia kiedy, na pytanie,
czy rozmawia cz&sto z papie%em: Czasami Jego Mwi/tobliwo,+ musi na mnie
czeka+, poniewa% rozmawiam z drugiego aparatu z prezydentem Reaganem."
Robert Reilly za,, pe ni/cy u Reagana funkcj& oficera /cznikowego ze
wsplnot/ katolick/", stwierdzi kiedy,, %e mi&dzy prezydentem i
arcybiskupem istnieje naturalne przymierze w wielu kwestiach"21.
Od tej pory Wojty a i Reagan wsplnie walczyli w dziedzinie moralno,ci,
a nawet moralno,ci seksualnej. Z/czy o ich %ywe zainteresowanie zw aszcza dla
spraw Ameryki Po udniowej i pa@stw bloku wschodniego, szczeglnie Zwi/zku
Radzieckiego, ktry Reagan, bardziej papieski ni% sam papie%, okre,li kiedy,
wr&cz jako o,rodek wszelkiego z a", w Wojtyle natomiast, jak pisze austriacki
dziennik Die Presse, widzia moraln/ opok& dla
405
jego dziejw jest i tak oczywiste bez wahania stawiano ponad dobrem
og u26.
W Polsce Ko,ci przewodzi opozycji. Stanowi wszechobecne
przeciwie@stwo oficjalnej opinii i w adzy. Swj totalitaryzm przeciwstawia
totalitaryzmowi pa@stwa i partii. To Ko,ci sta za Solidarno,ci/", ktr/
bodaj%e stworzy Wojty a, i za Lechem Wa &s/, najwidoczniej jedynym
dzia aczem zdatnym do tego, aby sta+ si& marionetk/ kleru. I dlatego w a,nie on,
w klapie nosz/cy obrazek Matki Boskiej Cz&stochowskiej i kl&kaj/cy przed
papie%em, w styczniu 1981 roku sta si& w Rzymie obiektem stosownych
umizgw, wraz ze sw/ delegacj/ potraktowany w Kurii niczym go,+ rangi
pa@stwowej; katolicki teolog Wolfgang Hammel pisze: Nigdy jeszcze nie
,wiadczono w Watykanie cz owiekowi ,wieckiemu takich zaszczytw."
Komunistyczne w adze za, 13 grudnia 1981 roku wprowadzi y w Polsce stan
wojenny, a w nast&pnym roku, kiedy Wa &sa ochrzci crk& imieniem Maria
Wiktoria, ku czci zwyci&stwa Maryi, zdelegalizowa y Solidarno,+". Jej
przywdca, pocz/tkowo jakby opuszczony przez kler, znik po cichu z widowni,
ale w odpowiednim czasie znowu go wydobyto27.
Kreml reagowa na to jakby zbity z tropu. Oczywi,cie wiedziano, kto stoi
za Solidarno,ci/", kto j/ tak naprawd& prowadzi i pod%ega. Nie bez racji
spodziewano si& najgorszego, a% do kontrrewolucji" i mo%e nawet powstania
zbrojnego, przy czym by o jasne, %e i Rzym aprobuje tu wszelkie posuni&cia,
wszelkie formy oporu i kurs reformatorski, jak rwnie% wspiera je
rozlegaj/cym si& na p ,wiata ogniem huraganowym swej publicystyki"28.
W Moskwie Litieraturnaja Gazieta w 1982 pi&tnowa a polskiego papie%a
jako shigusa ameryka@skiego imperializmu, fa szywego aposto a pokoju, zdrajc&
watyka@skiej polityki wschodniej. Ostrzega a przed czynnym mieszaniem si&
Ko,cio a w sprawy polskie i zwraca a uwag&, %e rozruchy uliczne w Gda@sku,
Wroc awiu, Nowej Hucie wybucha y zaraz po nabo%e@stwach. Radio Moskwa
za, donosi o, %e wielu Polakw zadaje sobie pytanie, czy Ko,ci aby nie
odczuwa pokusy, %eby zast/pi+ Solidarno,+ i wyst/pi+ ju% nie tylko w roli
moralizatorskiej, lecz jako organizacja polityczna, ktra przeciwstawi si&
socjalizmowi?"29
Jan Pawe II oczywi,cie nie wzywa Polakw do frontalnego wyst/pienia
przeciw rz/dowi. Oczywi,cie uznawa go de iure i wystrzega si& nawo ywania
do jakiegokolwiek rodzaju
408
Panuj/cych prosi, aby wi&cej robili dla poddanych, do Maryi za, wznosi
wo anie, aby chroni a pa@stwa od przewrotu. W ka%dym zak/tku polityki,
ca kiem na prawo czy ca kiem na lewo, ju% od dawna mo%na si& powo ywa+ na
wypowiedzi Jana Paw a II. W Brazylii szydzi jeden z tamtejszych biskupw
ka%dy dzisiaj ma swj cytat z papie%a."
A Brazylia" znaczy wsz&dzie43.
W swojej pouczaj/cej ksi/%ce Karol WojtyBa: PapieN i polityk Albert
Krims powiada, i% to podstawowy schemat wielu przemwie@ tego
namiestnika", %e w doborze tematu nastawia si& na swoje audytorium,
wychodzi mu naprzeciw, %e wobec ka%dej grupy, do ktrej przemawia, ch&tnie
u%ywa poj&+ sprawiaj/cych wra%enie, jak gdyby si& z ni/ solidaryzowa . Tak
wi&c przemawiaj/c w Favela Vidigal, jednej z dzielnic n&dzy w Rio do Janeiro,
osiem razy pos u%y si& okre,leniem Ko,ci biednych", co jest w Ameryce
Zaci@skiej jednym z kluczowych poj&+ teologii wyzwolenia", ktr/ papie% w
rzeczywisto,ci zwalcza. Wi&c pozbawi to poj&cie ostro,ci, przespirytualizowa
je i przekszta ci 44.
Naturalnie wyst&puje te% papie%, zw aszcza wobec robotnikw, w obronie
robotnikw. Nak ada wwczas nawet he m plastikowy i wspomina, %e sam
chodzi kiedy, do roboty w fabryce. Wszak od czasu, jak pisze katolik Frossard,
pos uguj/c si& adnym kwiatkiem stylistycznym, gdy kominy fabryczne zacz& y
wyrasta+ z ziemi, jest to pierwszy przypadek, %e przemys chemiczny
przyczyni si& do ukszta towania papie%a"45.
Oczywi,cie dopomina si& papie% o to, %eby cz owiekowi nie brakowa o
pracy i zap aty. Bez pracy i zap aty nie tylko nie da si& go wyzyskiwa+, ale
nawet staje si& niebezpieczny. Je%eli tak na to spojrze+, zagro%enie pokoju przez
szalej/c/ niesprawiedliwo,+ mo%e stanowi+ dla Wojty y nie lada problem.
Apeluje on do rz/dw, do tych, co ponosz/ odpowiedzialno,+, aby zjawisko
rosn/cej biedy uznali za spraw& pierwszorz&dn/". Dobrze wie, %e liczba
biednych nie maleje, tylko pomna%a si&, nie tylko w krajach s abiej
rozwini&tych, ale tak%e, co wydaje si& rwnie skandaliczne, w krajach lepiej
rozwini&tych". A tymi krajami s/ jak komentuje to jezuita Schaching,
socjolog z papieskiego uniwersytetu Gregoriana w Rzymie po wi&kszej
cz&,ci" te kraje, ktre okre,laj/ si& jako chrze,cija@skie"46.
Ale co to pomo%e, gdy papie% (w swoim ulubionym przeciwstawieniu,
ktre, jak wiadomo, nie on wymy,li ) powie, %e mieL niektrych mo%e dzia a+
na szkod& byL tak wielu innych". Co to
414
w czasie zag ady miasta Leon znajdowa si& na przyj&ciu u Somozy, w czym
odmwi uczestnictwa nawet ambasador ameryka@ski w Managui. Ojciec
Miguel d'Escoto, pDniejszy minister spraw zagranicznych Nikaragui, ktry te%
podkre,la daleko id/ce zgodno,ci" w polityce zagranicznej Watykanu i
Stanw Zjednoczonych, powiedzia kiedy,: Kiedy nas bombardowano i ca y
,wiat zaj/ stanowisko przeciw ludobjstwu Somozy, z Watykanu nie us yszano
ani s owa. Wstydz& si& za to." Jeszcze w szereg miesi&cy po upadku Somozy
papie% mianowa bratanka tego despoty biskupem sufraganem Managui, mimo
stanowczych protestw arcybiskupa tego miasta i wszystkich krajowych
biskupw57.
Bo ten Polak popiera dyktatury w Ameryce Zaci@skiej tak samo zajadle,
jak zwalcza dyktatury w bloku wschodnim. Jego zachowanie przy tym jest nader
pouczaj/ce. Cho+ na przyk ad we wszystkich swoich przemwieniach w
Brazylii, ktrych by o 68, ani razu nie wypowiedzia s owa strajk" mimo %e
z r%nych przyczyn u%ycie go by o konieczne w dwa miesi/ce pDniej z
okazji strajkw w Polsce og osi nawet, %e prawo do strajku jest prawem
naturalnym". I podczas gdy po zamordowaniu ksi&dza Jerzego Popie uszki od
razu nazwa go m&czennikiem wiary", a Rzym oficjalnie nawet zapowiedzia
mo%liwo,+ beatyfikacji, katolickie ofiary krwi w Ameryce Zaci@skiej
kompletnie zignorowa . Od czasu Konferencji Biskupw w Medellin (1968) w
samej Ameryce Zaci@skiej zamordowano 900 ksi&%y, w tym trzech biskupw.
Papie% nie wspomina o nich w swoich apelach o wi&ksz/ sprawiedliwo,+", pisze
ojciec Anatol Feid58.
Natykamy si& tu na zjawisko godne uwagi, wr&cz typowe dla Jana Paw a
II. Usuwa on ca kowicie z pola swego widzenia to, co mu nie odpowiada, i
pomija to w swych wypowiedziach tak doszcz&tnie, jakby w ogle nie istnia o.
A dotyczy to nie tylko historii wsp czesnej, lecz i dawniejszej, zw aszcza
historii Ko,cio a, tak i% mo%na zapyta+, czy jest ona mu w ogle znana?
W rzeczy samej Karol Wojty a mia bardzo niewiele czasu na zdobywanie
wiedzy, a nawet, jak sam wyzna , zaledwie kilka lat" na prac& czysto naukow/.
I co wi&cej: Okoliczno,ci nigdy nie pozostawia y mi du%o czasu na studia." Jak
rwnie%, co znw sam przyznaje, w a,ciwie nigdy nie studiowa normalnej
filozofii, co zwykle robi si& na uniwersytetach ca ego ,wiata. A na histori&
Ko,cio a patrzy zapewne tylko przez okulary apologetyczne59.
Kiedy by biskupem Krakowa, poch oni&temu przez najrozmaitsze zaj&cia
pozostawa y co najwy%ej dwie godziny dziennie
419
Jan Pawe II rozg asza te%, jakoby Stolica Mwi&ta" stara a si& zapobiec
temu, co najgorsze", przez zawarcie konkordatu.
W rzeczywisto,ci chcia a sobie i tylko sobie: to jej sta a praktyka
wykroi+, co najlepsze, i ci/gnie z tego zyski do dzisiaj (por. t. I, str. 334 i nast.).
Bez zmru%enia oka przejmuje te% i rozpowszechnia papie% Wojty a powtarzane
ju% prawie od p stulecia stereotypowe k amstwa o tym, jak niemieccy biskupi
przeciwstawiali si& Hitlerowi: podkre,laj/c np. wzmagaj/ce si& ostrze%enia ze
strony niemieckiego episkopatu przed niebezpiecze@stwami nowego ruchu",
protesty biskupw oraz intensywne u,wiadamianie i pouczanie wiernych",
odwa%ne kazania i wyja,nienia wielu arcypasterzy" itd. Dobitnie zosta przez
niego wspomniany biskup wyznawca kardyna Klemens August hrabia von
Galen". Faktycznie za, ten wyznawca" podpisywa wszystkie bez wyj/tku listy
pasterskie niemieckiego i pDniej wielkoniemieckiego" episkopatu, popieraj/ce
Hitlera i jego wojn&. Naturalnie wyg asza te% w asne przemwienia
odpowiedniej tre,ci, a w a,nie podczas wielkiego pogromu Vydw autoryzowa
przysi&g& na sztandar dla Hitlera (t. I, str. 338, 347, t. II, str. 86 i nast. itd.).
PDniej przyrwnywa jego poleg ych Gdybym mg , poszed bym z nimi..."
do m&czennikw i jeszcze w li,cie pasterskim z 15 marca 1942 roku m ci
frazesy: Pragn&li dostarcza+ krwi, aby nard cierpi/cy na starcz/ s abo,+ i inne
schorzenia znw ozdrowia m odzie@czo i rozkwit . Pragn&li w nowej krucjacie
z okrzykiem bojowym Bg tak chce! powali+ bolszewizm, co przed kilkoma
laty hiszpa@ski wyzwoliciel Franco s awi , przemawiaj/c w Sewilli, jako cel
wytkni&ty po chrze,cija@sku."76
Nawet i we wrogich krajach, nie wy /czaj/c Polski, duchowie@stwo
katolickie, szczeglnie wy%sze, sta o nieraz po stronie Hitlera i jego Niemiec
(str. 89 i nast., 105 i nast.). Nie kto inny ni% kardyna Wyszy@ski, ktrego Jan
Pawe II publicznie s awi jako cz owieka niezwyk ego formatu" i chwali , %e
stanowi on zwornik ca ego Ko,cio a w Polsce" i wyra%a moc fundamentu, na
ktrym opiera si& Ko,ci ", nawet ten pDniejszy kardyna i prymas Polski
jeszcze w roku 1938 w redagowanym przez siebie czasopi,mie Ateneum
KapBa skie pozwoli napisa+: Dzisiejsza Trzecia Rzesza reprezentuje nie tylko
okre,lony system polityczny. Podejmuje ona tytaniczn/ prb& urzeczywistnienia
wielkich idei, maj/cych przynie,+ odrodzenie ludzko,ci... Dzi&ki temu Niemcy
obok W och sta y si& rzecznikiem ideologii o zasi&gu oglnoludzkim. Umocni y
sw/ pozycj& polityczn/ przez opr wobec mi&dzynarodowego
425
pDniej bankierami mafii jak Calvi i Sindona): ani s owa o tym wszystkim, ani
s wka ubolewania, %alu, przyznania si& do czegokolwiek. Tylko przemilczenia,
tylko idealizacja, malownictwo na z otym tle. Ten sam papie% utrzyma na
urz&dzie ci&%ko obwinionego szefa Banku Watyka@skiego, arcybiskupa
Marcinkusa, a nawet go awansowa . I wreszcie: Do kierowania Ko,cio em nie
s u%/ awemaryje!" to Marcinkus pewnie przytyk do papieskiego kultu
Maryi.
Wojty a, ktry ju% w swoim krakowskim herbie arcybiskupim umie,ci M
jak Maryja, przenis t& liter& tak%e do swego herbu papieskiego. Kaza te%
natychmiast umie,ci+ w swoich rzymskich apartamentach obraz Matki Boskiej
Cz&stochowskiej. Jeszcze z seminarium duchownego wynis (maryjny) nawyk,
ktry zachowa te% jako biskup i kardyna , numerowania kartek, na ktrych co,
notowa podczas wyk adu lub konferencji, nie cyframi, lecz kolejnymi s owami
z Ave Maria. Nie, to nie zabobon ani jakie, magiczne zaci&cie, jak mogliby
s/dzi+ p ascy racjonali,ci. Raczej mo%e tu wchodzi+ w gr& ceniona przez
papie%a charyzmatyczno,+", duchowo,+", wszak idzie chyba o to pasterskie
wyczucie wszystkiego... co bierze si& z ducha", jak to sformu owa w li,cie do
ksi&%y z 16 kwietnia 1987 roku; mo%e nawet swoisty wyraz owej, jak powiedzia
w tym samym roku przy po,wi&ceniu seminarium duchownego w Augsburgu,
duchowej czy m/dro,ciowej teologii, ktra wychodzi ponad metod&
argumentacji naukowej i wiedzy jednostkowej, upatruj/c ostateczne zwi/zki w
Bogu jako przyczynie i sensie wszelkiej wiedzy". Kt% to mo%e wiedzie+?85
Karol Wojty a straci starsz/ siostr& na sze,+ lat przed swym urodzeniem,
matk& w wieku dziewi&ciu lat, i jej brak odczuwa coraz bole,niej. Maj/c lat
dwadzie,cia postrada ju% wszystkich ludzi, jak wyzna , ktrych kocha em".
Mo%liwe, %e ten brak w domu jakiejkolwiek obecno,ci kobiecej" spowodowa
u niego idealizacj& Matki Boskiej" (pisze Hebblethwaite). A przynajmniej mg
si& na o%y+ na inne czynniki. Lecz awemaryje", co do tego Marcinkus mia
racj&, nie s u%/ do kierowania Ko,cio em. Jednak%e kult maryjny, zw aszcza u
papie%y, bywa cz&sto substancj/ nader wybuchow/, por. np. Piusa XII. Wszak
Maryja to nie tylko ta czysta, niepokalana, krlowa r%a@cowa i majowa, ale
tak%e wielka chrze,cija@ska bogini krwi i wojny, a po,wi&conych jej ko,cio w
Zwyci&stwa Maryi" pe en jest tak%e ,wiat zachodni. Papie% za,, jak wszyscy
strategowie maryjni, ca kiem jawnie uczyni z Maryi element swojej ofensywnej
strategii86.
430