R.Ziba, Funkcjonowanie paneuropejskiego mechanizmu bezpieczestwa ...

Ryszard Ziba*

Funkcjonowanie paneuropejskiego mechanizmu

bezpieczestwa KBWE/OBWE

Paneuropejski mechanizm umacniania bezpieczestwa rozwijany obecnie

w ramach Organizacji Bezpieczestwa i Wsppracy w Europie (OBWE)
stanowi prost kontynuacj procesu zapocztkowanego w pierwszej poowie lat
70. przez Konferencj Bezpieczestwa i Wsppracy w Europie (KBWE). Do
inicjatywy zwoania tej konferencji przyznaje si dzi wiele pastw, co wydaje
si zrozumiae biorc pod uwag osignite przez ni sukcesy. Niewtpliwe
zasugi w tym zakresie moe zasadnie przypisa sobie dyplomacja polska.
Inicjatywa ministra spraw zagranicznych PRL Adama Rapackiego,
przedstawiona
14 grudnia 1964 r. na forum Zgromadzenia Oglnego ONZ w sprawie zwoania
konferencji oglnoeuropejskiej, uruchomia proces dwu- i wielostronnych
konsultacji, ktre doprowadziy, w warunkach rozwijajcego si procesu
odprenia midzy Wschodem a Zachodem, do zwoania w 1973 r. konferencji,
ktra ju w trakcie fazy roboczych spotka w Genewie nazwana zostaa
Konferencj Bezpieczestwa i Wsppracy w Europie. 1
Celem KBWE byo podjcie caoksztatu spraw skadajcych si na
bezpieczestwo europejskie, a wic obejmujcych zagadnienia polityczne,
wojskowe, gospodarcze, naukowo-techniczne, ekologiczne i humanitarne.
Poniewa w warunkach podzielonej Europy byo trudne lub wrcz niemoliwe
wczenie do porzdku obrad problematyki ograniczenia zbroje ktra leaa

* Dr Ryszard Ziba Instytut Stosunkw Midzynarodowych Wydziau Dziennikarstwa

i Nauk Politycznych Uniwersytetu Warszawskiego.
1
R.Ziba, Wkad Polski w umacnianie bezpieczestwa europejskiego, Sprawy Midzynarodowe,
nr 12 1988, s.50-52; A.Bromke, Poland: The Protracted Crisis, Mosaic Press, Oakville 1983,
s.50; A.D.Rotfeld, Europejski system bezpieczestwa in statu nascendi, PISM, Warszawa 1990,
s.37-38.
85
 Studia Europejskie, 3/1998

u podstaw rywalizacji midzyblokowej tote czasowo wyczono j do

odrbnych rokowa (rozmowy wiedeskie MBFR w latach 1973-1989). W ten
sposb przedmiotem obrad na forum konferencji oglnoeuropejskiej byy te
kwestie, co do ktrych pastwa uczestniczce byy zgodne. W latach 80. proces
KBWE rozcignito na zagadnienia wojskowe, poszerzono o rozbudowany
wymiar ludzki oraz o wymiary: ekonomiczny i ekologiczny. Zapocztkowana
przez spotkanie na szczycie w Paryu, w listopadzie 1990 r., instytucjonalizacja
zaowocowaa utworzeniem staych organw KBWE, a nastpnie pozwolia
przeksztaci
z dniem 1 stycznia 1995 r. KBWE w Organizacj Bezpieczestwa i Wsppracy
w Europie (OBWE).
Obecnie stanowi ona najszersz, obejmujc 55 pastw, struktur midzy-
narodow w strefie euroatlantyckiej. Nale do niej wszystkie pastwa europejskie,
USA, Kanada, a take og pastw powstaych w wyniku rozpadu ZSRR.
Struktur organizacyjn OBWE tworz: spotkania szefw pastw lub
rzdw, konferencje przegldowe, Rada Ministerialna, Wysoka Rada, Staa
Rada z siedzib w Wiedniu, Urzdujcy Przewodniczcy (w 1998 r. minister
spraw zagranicznych Polski). Temu ostatniemu podlegaj: Sekretarz Generalny
(obecnie: Giancarlo Aragona), Biuro Instytucji Demokratycznych i Praw
Czowieka (ODIHR) z siedzib w Warszawie, Wysoki Komisarz ds. Mniejszoci
Narodowych (HCNM), ktrym jest aktualnie Max van der Stoel oraz Przedstawiciel
ds. Wolnoci Mediw (Freimut Duve). Sekretarz Generalny sprawuje take
nadzr nad misjami dugoterminowymi i innymi misjami w terenie.
Wan rol w funkcjonowaniu OBWE odgrywaj (majce siedziby w
Wiedniu): Forum Wsppracy na Rzecz Bezpieczestwa oraz Sekretariat,
posiadajcy swoje biura take w Pradze i Azji rodkowej. W procesie
paneuropejskim bardzo istotne znaczenie przypisuje si ciaom i organom
niezalenym, takim jak: Zgromadzenie Parlamentarne (sekretariat w Kopenhadze),
Trybuna Koncyliacji
i Arbitrau (Genewa) oraz usytuowane w stolicy Austrii: Wsplna Grupa
Konsultacyjna ds. Realizacji Traktatu CFE i Komisja Konsultacyjna ds.
Otwartych Przestworzy. 2
Funkcje OBWE obejmuj: po pierwsze, wytyczanie kierunku przemian
poprzez podnoszenie standardu norm i zachowa midzynarodowych oraz
upowszechnianie wartoci demokratycznych; po drugie, stabilizowanie adu
pokojowego w caej strefie od Vancouveru po Wadywostok, poprzez stosowanie

2
Szerzej zob. R.Ziba, Nowa instytucjonalizacja bezpieczestwa europejskiego, Akademia
Obrony Narodowej, Warszawa 1998, s.345-351.
86
R.Ziba, Funkcjonowanie paneuropejskiego mechanizmu bezpieczestwa ...

dyplomacji prewencyjnej i dziaania na rzecz rozwizywania kryzysw oraz

stabilizowanie na niszym poziomie adu wojskowego w Europie.

87
 Studia Europejskie, 3/1998

1. Wytyczanie kierunku przemian

1.1. Podnoszenie standardu norm i zachowa midzynarodowych
Pastwa europejskie, USA i Kanada rozpoczy proces umacniania bezpiecze-
stwa na Starym Kontynencie od ustanowienia zespou norm regulujcych ich
zachowanie na arenie midzynarodowej. Pioniersk rol w tym wzgldzie
odegraa wanie Konferencja Bezpieczestwa i Wsppracy w Europie. 3 Podczas
pierwszej konferencji oglnoeuropejskiej w Helsinkach uzgodniono katalog
zasad w stosunkach midzy pastwami uczestniczcymi i zalecenia dotyczce
wsppracy w sprawach majcych znaczenie dla bezpieczestwa w Europie.
Przyjty przez konsensus Akt Kocowy KBWE stanowi dokument bdcy
punktem odniesienia dla pastw-sygnatariuszy, wrd ktrych zwyciaa
wwczas wola wsppracy. Zasadniczy kierunek ewolucji sytuacji
midzynarodowej w Europie w warunkach zimnowojennych podziaw
zalea od rozwoju stosunkw Wschd-Zachd, a zwaszcza od stosunkw
midzy ZSRR a Stanami Zjednoczonymi. Zapisy aktu helsiskiego wyraay
jedynie minimum porozumienia co do zasad i wartoci wsplnie uznawanych
przez pastwa nalece do rywalizujcych blokw i wyznajcych konkurencyjne
ideologie. 4 W miar postpw odprenia w stosunkach midzynarodowych, zakres
uzgodnie podejmowanych
w procesie KBWE poszerza si, a wielostronny dialog zyskiwa na znaczeniu
i ju w latach 80. zacz si autonomizowa oraz konstruktywnie wpywa na
kierunek przemian w Europie.

3
Wane znaczenie miaa te normotwrcza dziaalno Rady Europy, jednak w niniejszym
opracowaniu pomijamy rol tej organizacji, jako e nie stanowi ona wyodrbnionego mechanizmu
bezpieczestwa europejskiego. Zagadnienie tworzenia norm midzynarodowych w Europie przez
KBWE i Rad Europy szeroko omawia M.Hanson, Democratisation and Norm Creation in
Europe, Adelphi Paper, no. 284, January 1994, s.28-41.
4
Ambasador Polski przy OBWE sformuowa nastpujc ocen: Jednoczenie KBWE penia
wane funkcje regulacyjne, ustanawiajc swego rodzaju polityczne reguy gry zachowania si
pastw nalecych do rnych blokw. Deklaracja zasad rzdzcych stosunkami midzy Pastwami
uczestniczcymi, zawarta w Akcie Kocowym KBWE podpisanym w Helsinkach 1 sierpnia
1975r., staa si podstaw systemu wartoci i akceptowanych sposobw postpowania pastw we
wzajemnych stosunkach. Z politycznego punktu widzenia istotne byo traktowanie KBWE na
arenie midzynarodowej (cho pocztkowo gwnie przez pastwa zachodnie) jako instrumentu
zbiorowej legitymizacji praw czowieka oraz swobodnego przepywu ludzi, idei i informacji, co
w pewnym stopniu wspomagao rodzce si ruchy opozycyjne w byych pastwach
socjalistycznych oraz demokratyzowao i europeizowao stosunki Wschd-Zachd. Tym samym
bowiem pojawia si moliwo odwoania w przypadkach racego naruszenia wsplnie
zadeklarowanych wartoci i zobowiza. Zob. J.M.Nowak, OBWE midzy oczekiwaniami
a rzeczywistoci (w XX-lecie istnienia), Sprawy Midzynarodowe, nr 2 1995, s.140.
88
R.Ziba, Funkcjonowanie paneuropejskiego mechanizmu bezpieczestwa ...

Byo to moliwe dziki temu, e uchway KBWE zaczto traktowa jako

normy, ktrych przestrzeganie stabilizuje stosunki midzynarodowe i uatwia
wspprac w rnych, niekiedy bardzo konfliktowych dziedzinach oraz podnosi
standardy zachowa midzynarodowych. Wczenie do katalogu helsiskiego
specyficznie europejskich zasad: nienaruszalnoci granic, integralnoci terytorialnej
oraz poszanowania praw czowieka i podstawowych wolnoci, a take wzmocnienie
zasady suwerennej rwnoci pastw (w wikszoci nalecych do rywalizujcych
blokw polityczno-wojskowych) okazao si zabiegiem szczeglnie korzystnym dla
utrwalania bezpieczestwa europejskiego. Zarazem zdynamizowao poszukiwania
nowych rozwiza idcych w kierunku wczenia do tradycyjnego (pastwowo-
centrycznego i militarnego) pojmowania bezpieczestwa elementw transnarodowego
i liberalnego podejcia, wskazujcego na potrzeb umacniania i ochrony wartoci
bliskich kademu czowiekowi, a nie tylko pastwom jako instytucjom
politycznym i organizacjom spoecznym. Systematycznie rozbudowy-wane nowe
wymiary procesu paneuropejskiego (wojskowy, ludzki, ekonomiczny i
ekologiczny) oraz zalecenia w sprawie ochrony praw i wartoci istotnych dla
jednostek i rnych zbiorowoci niepastwowych podnosiy standardy norm i
zachowa pastw wobec wasnych spoeczestw i innych uczestnikw stosunkw
midzynarodowych.
Kolejny dokument, Paryska Karta Nowej Europy z 1990 r., okreli zesp
wartoci wsplnie wyznawanych przez pastwa uczestniczce w procesie
paneuropejskim. Po uzgodnieniu tego dokumentu punkt cikoci w procesie
paneuropejskim przesun si na humanitarne aspekty bezpieczestwa, zwaszcza
na rozszerzenie zalece w sprawie umocnienia praw czowieka, demokracji,
rzdw prawa i promowania wszelkich aspektw budowania spoeczestwa
obywatelskiego. Dotyczyo to take rozwoju dyplomacji prewencyjnej majcej
na celu zapobieganie rnorakim zagroeniom w respektowaniu praw czowieka
(indywidualnych i zbiorowych) wynikajcym z nasilajcej si destabilizacji
politycznej wywoanej upadkiem systemu realnego socjalizmu i rozpadem
niektrych pastw federacyjnych (przede wszystkim Jugosawii i ZSRR).
Rozwj nowych pozamilitarnych wymiarw bezpieczestwa na obszarze
KBWE by tym bardziej widoczny, e od 1987 r. podpisano szereg wanych
i znaczcych z wojskowego punktu widzenia porozumie rozbrojeniowych.
Zwaszcza realizacja postanowie traktatu CFE sprawia, e militarne aspekty
bezpieczestwa przestay dominowa w dialogu na temat bezpieczestwa
europejskiego.
Wanym wkadem KBWE na rzecz podnoszenia jakoci norm i zachowa
pastw wobec wasnych spoeczestw oraz na arenie midzynarodowej byo
przyjcie przez szczyt budapeszteski w 1994 r. tzw. Kodeksu postpowania

89
 Studia Europejskie, 3/1998

w dziedzinie polityczno-wojskowych aspektw bezpieczestwa. (Warto odnotowa,

e Polska naleaa do inicjatorw opracowania tego dokumentu.) 5 Gwnym
motywem, ktry skoni pastwa do przyjcia 10 uzgodnionych zasad postpowania
jak stwierdza si w preambule byo umocnienie wsppracy w dziedzinie
bezpieczestwa, a w tym take dalsze promowanie standardw odpowiedzialnego
i kooperatywnego zachowania si w dziedzinie bezpieczestwa. 6
Kodeks stanowi zwarty dokument ujmujcy w jednolit cao wszystkie
dotychczas wypracowane w procesie KBWE polityczne zasady postpowania
pastw uczestniczcych. Novum jest rozbudowana zasada VII o uznaniu
demokratycznej kontroli nad wojskiem, siami paramilitarnymi i wewntrznymi
siami bezpieczestwa oraz subami wywiadowczymi i policj za nieodzowny
element stabilizacji i bezpieczestwa. W szczegowych zapisach stwierdzono,
e kontrola ta powinna by sprawowana przez konstytucyjnie ustanowione
wadze wyposaone w demokratyczn legitymacj; kade pastwo powinno
zapewni ustawodawcz akceptacj swoich wydatkw na obron (ktre bdzie
stara si ogranicza) oraz przejrzysto i powszechn dostpno informacji
odnoszcych si do si zbrojnych, za gwarantujc onierzowi odbywajcemu
sub wojskow realizacj jego praw obywatelskich, zapewni take polityczn
neutralno si zbrojnych.
Bardzo wanym postanowieniem Kodeksu prowadzcym do budowania
kooperatywnego systemu bezpieczestwa jest zapis zasady I, pkt 5, w ktrym
czytamy: Pastwa uczestniczce s zdecydowane dziaa solidarnie w przypadku
naruszenia norm i zobowiza KBWE oraz zabiega o jednolit reakcj, jeli
w wyniku takich dziaa zagroone zostanie bezpieczestwo. Bd si one
bezzwocznie konsultowa zgodnie ze zobowizaniami wynikajcymi
z KBWE z kadym Pastwem uczestniczcym poszukujcym pomocy
w realizacji indywidualnej i zbiorowej obrony. Wsplnie okrel natur zagroenia
i dziaania, jakich bdzie wymaga obrona wsplnych im wartoci. 7
Istotne znaczenie dla respektowania wszystkich norm postpowania ma
wyraone w zasadzie X denie do zapewnienia przez pastwa uczestniczce, e
ich odpowiednie dokumenty i procedury wewntrzne lub tam, gdzie to bdzie
waciwe instrumenty prawne bd odzwierciedlay zobowizania zawarte
w Kodeksie.

5
Propozycj w tej sprawie delegat Polski zoy 11 listopada 1992 r. na wiedeskim Forum
Wsppracy na Rzecz Bezpieczestwa. Tekst zob. Dokument: CSCE/FSC/S.C.5/Rev.1, Vienna,
18 November 1992 lub w: Materials and Documents, vol. 1, no. 1 1992, s.19-24.
6
Tekst przyjtego Kodeksu zob. KBWE. Dokument Budapeszteski 1994 w: Ku prawdziwemu
partnerstwu w nowej erze, PISM, Warszawa 1995, s.31-38.
7
Tame, s.32.
90
R.Ziba, Funkcjonowanie paneuropejskiego mechanizmu bezpieczestwa ...

Kodeks ten jest dokumentem uatwiajcym umacnianie bezpieczestwa

europejskiego i pozytywnie ksztatujcym styl zachowania si pastw tak na
arenie midzynarodowej, jak i wobec wasnych spoeczestw (zasada VII). 8
Dyskusja nad nim na forum KBWE wyprzedzia i uatwia sformuowanie przez
Sojusz Pnocnoatlantycki podobnych zasad, zwaszcza zasady cywilnej
demokratycznej kontroli nad siami zbrojnymi zapisanej w programie Partnerstwa
dla Pokoju. Jednak rozpoczcie przez Rosj, w pi dni po szczycie
budapeszteskim, interwencji wojskowej w Czeczenii, przy biernoci OBWE,
zdaniem wielu obserwatorw podwayo znaczenie przyjtego Kodeksu. 9

1.2. Upowszechnianie wartoci demokratycznych

Rozwj procesu paneuropejskiego przyczynia si do upowszechniania wartoci
demokratycznych oraz poszerzania ochrony praw czowieka i podstawowych
wolnoci. Przeomowe znaczenie w tym wzgldzie miao wyodrbnienie na
mocy decyzji Spotkania Wiedeskiego w styczniu 1989 r. wymiaru ludzkiego
KBWE. Od tego czasu pastwa uczestniczce w owym procesie wprowadzay
nowe uzgodnienia ustanawiajce wsplne standardy w zakresie respektowania
praw czowieka, rzdw prawa, traktowania mniejszoci narodowych 10 oraz
wprowadzania gospodarki rynkowej. Oznaczao to, e KBWE, a obecnie
OBWE, stale poszerza swoje zainteresowanie sprawami wewntrznymi pastw
uczestniczcych. Dzieje si tak dlatego, e wanie w systemach wewntrznych
poczy pojawia si najwiksze zagroenia dla stabilnoci i bezpieczestwa
midzynarodowego w Europie. Wiodc rol w kreowaniu nowej jakoci
systemw politycznych i budowaniu spoeczestwa obywatelskiego co
odnosi si przede wszystkim do byych pastw socjalistycznych (ale take
powinno dotyczy np. Turcji) odgrywa Biuro Instytucji Demokratycznych
i Praw Czowieka (ODIHR). Nie sposb rwnie przeceni znaczenia dziaalnoci

8
Por. oceny Kodeksu z perspektywy Polski, Niemiec, Wielkiej Brytanii i Rosji: Cooperative
Security, the OSCE, and its Code of Conduct, ed. G.de Nooy, Netherlands Institute
of International Relations Clingendal, Kluwer Law International, The Hague 1996.
9
T.Kokkinides, LOSCE: une opportunit perdue pour la scurit europenne?, Relations
internationales et stratgiques, no. 18 1995, s.98-99; M.R.Lucas, The War in Chechenya and the
OSCE Code of Condact, Helsinki Monitor, vol. 6, no. 2 1995, s.32-42; V.-I.Ghebali, La crise
tchtchne devant lOSCE, Dfense nationale, mai 1995, s.93-102; F.Jean, Tchchnie: Guerre
totale et complaisance occidentale, Relations internationales et stratgiques, no. 23, automne
1996, s.24-33.
10
Istotne znaczenie w procesie upowszechniania wartoci demokratycznych miao uchwalenie
zainicjowanej m.in. przez Polsk Deklaracji o agresywnym nacjonalizmie, rasizmie, ksenofobii
i antysemityzmie przez rzymsk sesj Rady KBWE obradujc w dniach 30 listopada 1
grudnia 1993 r. Zob. Decisions of the Rome Council Meeting. (CSCE Forth Meeting of the Council,
Rome 1993.), CSCE/4-C/Dec.1, Rome, 1 December 1993. rdo: URL <http://www.osceprag.cz>.
91
 Studia Europejskie, 3/1998

Wysokiego Komisarza ds. Mniejszoci Narodowych oraz Przedstawiciela ds.

Wolnoci Mediw.
Wyodrbnionym zakresem dziaalnoci OBWE na rzecz upowszechniania
wartoci demokratycznych jest prowadzony od 1992 r. przez ODIHR Program
Skoordynowanej Pomocy. Zosta on ustanowiony decyzj szczytu Helsinki II
dla uatwienia nowo przyjtym pastwom integracji z KBWE i umoliwienia im
wykonywania zadeklarowanych zobowiza. 11 W ramach Programu prowadzone
s szkolenia dyplomatw, specjalistw z zakresu praw czowieka, prawa
konstytucyjnego i administracyjnego oraz organizowane seminaria i wizyty
studyjne. Na szczycie budapeszteskim postanowiono dodatkowo rozpocz
angaowanie ekspertw do prowadzenia usug doradczych dla nowo powstaych
pastw, przede wszystkim w Azji rodkowej i na Kaukazie.
Dziaalno na rzecz promocji demokracji i praw czowieka jest mao
efektown sfer aktywnoci OBWE, ma bowiem charakter pozytywistycznej
pracy organicznej u podstaw, ktrej efekty zwykle widoczne s po upywie
duszego czasu. Znajduje ona wyraz w biecym funkcjonowaniu wspomnianej
instytucji ludzkiego wymiaru. Tak np. do gwnych form dziaalnoci ODIHR
nale:
a) pomoc w organizowaniu i obserwowanie wyborw parlamentarnych,
prezydenckich i municypalnych w byych krajach socjalistycznych;
b) pomoc w budowie instytucji demokratycznych, widoczna zwaszcza w
krajach Azji rodkowej, Kaukazu i na Bakanach;
c) organizowanie seminariw, sympozjw i spotka powiconych humani-
tarnym aspektom bezpieczestwa i wsppracy w Europie, jak rwnie
innym zagadnieniom, jak np. wczesnemu ostrzeganiu i dyplomacji
prewencyjnej;
d) inne dziaania, takie jak: wysyanie obserwatorw i ekspertw w rejony
amania praw czowieka (Chorwacja, Bonia i Hercegowina, Turcja,
Albania) lub ekspertw do wsppracy z misjami w terenie (Modowa,
otwa). 12

11
Zob. KBWE. Dokument Helsiski 1992 w: Ku prawdziwemu ..., op.cit., s.84-85.
12
OSCE Handbook, 2nd edition, Secretariat of the OSCE, Vienna 1996, s.56-62. Szerzej zob.
A.Heraclides, Security and Cooperation in Europe: the Human Dimension, 1972-1992, Frank
Cass, London 1993; G.Kardos, Facing a New Reality: the Humanitarian Dimension of the CSCE,
w: Reorganizing Eastern Europe: European Institutions and the Refashioning of Europes
Security Architecture, ed. A.Williams, Dartmouth, Aldershot 1994, s.145-157; A.F.Glover, The
Human Dimension of the OSCE: from Standard-setting to Implementation, Helsinki Monitor,
vol. 6, no. 3 1995, s.31-39; A.Bloed, The Human Dimension of the OSCE: More Words than
Deeds?, Helsinki Monitor, vol. 6, no. 4 1995, s.23-29.
92
R.Ziba, Funkcjonowanie paneuropejskiego mechanizmu bezpieczestwa ...

Z racji tego, e ludzki wymiar obejmuje take ochron praw osb nalecych
do mniejszoci narodowych, ODIHR cile wsppracuje z Wysokim Komisarzem
ds. Mniejszoci Narodowych. 13
ODIHR jest odpowiedzialne za kierowanie tzw. moskiewskim mechanizmem
ludzkiego wymiaru. Mechanizm ten by ju kilka razy pomylnie zastosowany
po raz pierwszy w okresie od wrzenia do padziernika 1992 r. przez
12 pastw Wsplnoty Europejskiej i USA po doniesieniach o zbrodniach
popenionych na nie uzbrojonych cywilach w Chorwacji oraz w Boni
i Hercegowinie. Skorzystay z niego take Estonia w grudniu 1992 r. w celu
porwnania jej prawodawstwa z uniwersalnymi normami ochrony praw czowieka
i Modowa (stycze-luty 1993 r.) dla zbadania swoich regulacji i procedur
prawnych w odniesieniu do mniejszoci narodowych oraz stosunkw etnicznych
na jej terytorium. Znan prb uruchomienia mechanizmu moskiewskiego
byo podjcie przez Komitet Wysokich Przedstawicieli w czerwcu 1993 r. akcji
przeciwko Serbii i Czarnogrze w celu zbadania napywajcych informacji
o gwaceniu praw czowieka (w szczeglnoci pobiciu i wizieniu dysydentw
Vuka i Danicy Draszkovi) oraz zbadania przypadku delegalizacji nacjonalisty-
cznego ugrupowania politycznego Serbski Ruch Odnowy. Inicjatywa ta nie zostaa
zrealizowana ze wzgldu na brak wsppracy ze strony rzdu Federacyjnej
Republiki Jugosawii. 14
Promocja demokracji i praw czowieka przejawia si take w dziaaniach
podejmowanych przez OBWE na rzecz zapobiegania konfliktom i budowania
pokoju po ich zakoczeniu. 15
Na progu lat 90. pastwa uczestniczce w procesie helsiskim uznay, e
konflikty powstajce w Europie i na jej obrzeach, zwaszcza wojny domowe na
tle etnicznym, s trudne do wyeliminowania tradycyjnymi rodkami o charakterze
doranym i interwencyjnym, tak wic naley stosowa kompleksow strategi
budowania pokoju w duszej perspektywie. Oznacza to ustanowienie w

13
Zob. A.F.Glover, National Minorities in Europe, Studia Diplomatica, vol. XLVIII, no. 3
1995, s.53-61; J.Wright, The OSCE and the Protection of Minority Rights, Human Rights
Quarterly, vol. 18, no. 1 1996, s.190-205; A.Czarnocki, Prawa mniejszoci narodowych w wietle
postanowie KBWE w: Mniejszoci narodowe i religijne w Europie rodkowo-Wschodniej, red.
J.Koczowski, P.Kras, Instytut Europy rodkowo-Wschodniej, Lublin 1993, s.52-60; E.Remacle,
La CSCE et les droits des minorits nationales, Politique trangre, no 1, printemps 1993,
s.141-154.
14
OSCE Handbook, op.cit., s.62.
15
Zwrci na to uwag sekretarz generalny OBWE Wilhelm Hynck. Zob. What can the OSCE
do to manage crises in Europe, Speech at Urho Kalevi Kekkonen-Seminar OSCE and Crises
Management, Pielavesi, 3 September 1995 w: From CSCE to OSCE: Statements and Speeches
of Dr Wilhelm Hynck Secretary General of the OSCE (1993-1996), OSCE Secretariat, Vienna
1996, s.159.
93
 Studia Europejskie, 3/1998

skonflikto-wanym spoeczestwie, po doprowadzeniu do zaprzestania dziaa

wojennych
i innych form przemocy bezporedniej, instytucji demokratycznych; wytrwae
budowanie i podtrzymywanie zaufania midzy rzdem a ludnoci czy skconymi
grupami etnicznymi, eliminowanie wszelkich form dyskryminacji oraz wprowa-
dzenie instytucjonalnej ochrony i promocji praw czowieka, w tym praw
mniejszoci narodowych. Wymaga to take odejcia od administracyjnego
kierowania przez pastwo gospodark (co w warunkach wojny jest zazwyczaj
regu) i rozwanego wprowadzenia systemu rynkowego, ktry sprzyja rozwojowi
efektywnoci ekonomicznej, ale zarazem nakazuje trosk o spoeczne poczucie
sprawiedliwoci.
Dowiadczenia krajw Europy rodkowej i Wschodniej wykazuj, e taka
transformacja nie dokonuje si bez problemw i napi socjalnych. Dlatego wysiki
podejmowane w ramach budowania pokoju po okresie konfliktw powinny
zmierza do ograniczenia do minimum kosztw odbudowy i reform tak, aby unika
powrotu napi na tle etnicznym. W tym celu, jak rwnie dla promocji oglnych
zdobyczy europejskich demokracji w byych pastwach socjalistycznych,
zorganizowano w ramach wymiaru ekonomicznego seminaria z udziaem
przedstawicieli OBWE i ekspertw zachodnich na tematy: maego biznesu
(Biszkek, 23-25 luty 1994 r.), biznesu i rodowiska (Tallin, 7-9 wrzenia 1994 r.),
roli turystyki w rozwijaniu oboplnego zrozumienia midzy rnymi kulturami
(Bukareszt, 6-8 listopada 1995 r.), roli infrastruktury transeuropejskiej w budowie
stabilnoci i wsppracy w regionie Morza Czarnego (Sofia, 15-17 listopada
1995 r.). Zorganizowano take seri regionalnych seminariw specjalnie
przygotowanych dla pastw Azji rodkowej.
Caoksztat tych dziaa nakierowanych na budowanie dugotrwaych gwarancji
stabilizacji i pokojowego rozwoju spoeczestw w przeszoci rzdzonych
niedemokratycznie, a ostatnio czstokro rozdartych konfliktami wewntrznymi,
stanowi w praktycznej dziaalnoci OBWE (w mniejszym stopniu innych
organizacji midzynarodowych) cz szerszej zintegrowanej strategii. Jej
uzupenieniem s inne przedsiwzicia w zakresie utrzymywania stabilnych
stosunkw midzypastwowych, w tym poprzez wprowadzanie midzynarodowej
kontroli zbroje i rozbrojenia oraz zwikszanie przejrzystoci potencjaw
wojskowych. Szczeglnym testem dla realizowanej przez OBWE zintegrowanej
strategii budowania pokoju po konflikcie, obejmujcej elementy dugofalowego
zapobiegania konfliktom, jest wspudzia we wprowadzaniu w ycie cywilnych
i niektrych wojskowych (nadzr nad implementacj rodkw budowy zaufania

94
R.Ziba, Funkcjonowanie paneuropejskiego mechanizmu bezpieczestwa ...

i rokowaniami rozbrojeniowymi) aspektw porozumienia z Dayton o zakoczeniu

wojny w Boni i Hercegowinie. 16

16
Por. The Role of the High Commissioner on National Minorities in OSCE Conflict
Prevention. An Introduction, Foundation on Inter-Ethnic Relations, The Hague, June 1997, s.14-15.
95
 Studia Europejskie, 3/1998

2. Stabilizowanie adu pokojowego w strefie OBWE

2.1. Dyplomacja prewencyjna i rozwizywanie kryzysw
Now dziedzin aktywnoci KBWE i OBWE w latach 90. jest dyplomacja
prewencyjna i rozwizywanie kryzysw. Wczeniej, w warunkach podziau
Europy, lokalne konflikty etniczne byy zjawiskiem prawie nie znanym, za
KBWE nie posiadaa adnych rodkw przeznaczonych do ich rozwizywania.
Dopiero w miar pojawiania si zagroe pastwa uczestniczce wyposaay t
organizacj w nowe moliwoci operacyjne. Obecnie OBWE posiada szeroki
zestaw rodkw i spore dowiadczenie w postpowaniu w przypadku konfliktw.
Urzdujcy Przewodniczcy, wsppracujcy cile z Trojk i wspierany przez
Sekretariat, odgrywa kluczow rol w inicjowaniu akcji, przygotowywaniu
decyzji i prowadzeniu dziaa zaaprobowanych przez pastwa uczestniczce.
OBWE oferuje pastwom uczestniczcym moliwo prowadzenia otwartego
dialogu na temat kadego problemu politycznego. Istnienie moliwoci
proponowania tematw obrad w celu wymiany informacji i dyskutowania na
regularnych spotkaniach OBWE stanowi uyteczny rodek dyplomacji
prewencyjnej. Pozwala to wykrywa problemy we wczesnym stadium rozwoju
i uwiadamia je wszystkim pastwom uczestniczcym dziki poszukiwaniu
wyjanie, jak rwnie pomaga ksztatowa opini midzynarodow i moe
wpywa moderujco na zachowanie stron. Tak wic, dyskusje takie stanowi
swego rodzaju system wczesnego ostrzegania. OBWE stwarza sta platform
dialogu, ktry odbywa si na forum Staej Rady spotykajcej si raz w tygodniu
(w kady czwartek) w Wiedniu oraz na okresowych sesjach Wysokiej Rady
i Rady Ministerialnej. 17 rodkami dyplomacji prewencyjnej s rwnie polityczne
misje osobistych przedstawicieli Urzdujcego Przewodniczcego, dziaalno
Wysokiego Komisarza ds. Mniejszoci Narodowych, krtkoterminowe misje
wyjaniajce, sprawozdawcze i misje ekspertw, a take pomoc prawna
(zapewniana gwnie przez ODIHR) oraz misje w terenie.
W jzyku dokumentw OBWE caoksztat dziaalnoci antykryzysowej
okrelany jest jako wczesne ostrzeganie, zapobieganie konfliktom i rozwizywanie
kryzysw. Dwa pierwsze czony tego tryptyku nie s jednak w tych dokumentach
zdefiniowane. Pewne elementy ich treci mona jedynie wyodrbni korzystajc
z dowiadcze wspomnianego Wysokiego Komisarza ds. Mniejszoci
Narodowych (HCNM). Sedno jego kompetencji polega na tym, e powinien on
dostarcza odpowiednim organom OBWE informacji o rozwoju wydarze
stanowicych zarzewie konfliktw etnicznych tak, aby organy te mogy
z wystarczajcym wyprzedzeniem szybko i skutecznie reagowa. Pozwala to

17
OSCE Handbook, op.cit., s.16-17.
96
R.Ziba, Funkcjonowanie paneuropejskiego mechanizmu bezpieczestwa ...

strukturom decyzyjnym OBWE zastosowa dyplomacj prewencyjn i inne nie-

siowe i niemilitarne rodki podjte po wstpnej akcji Wysokiego Komisarza.
W praktyce Wysoki Komisarz formuuje zalecenia nawoujce do prowadzenia
dialogu midzy rzdem a mniejszociami narodowymi oraz ustanowienia
instytucji odpowiednich do takiego dialogu. Czasami zajmuje si take
ekonomicznymi aspektami napi powstajcych na tle etnicznym, zalecajc
udzielenie pomocy midzynarodowej dla rozwizywania problemw prowadzcych
do takich napi, jak np. wprowadzenie szkolnictwa dla mniejszoci
narodowych. Dziaania podejmowane przez HCNM nie polegaj jednak na
wywieraniu otwartej presji czy interwencji, lecz na prowadzeniu cichej, poufnej
dyplomacji majcej na wzgldzie zachowanie pokoju i bezpieczestwo
wszystkich pastw uczestniczcych. Metodami jego pracy s: zbieranie
informacji, prowadzenie na miejscu misji rozpoznawczych, angaowanie
ekspertw oraz wydawanie raportw i zalece dla zainteresowanych rzdw.
W ostatniej instancji Wysoki Komisarz zwraca si o przejcie spraw przez Sta
Rad i Wysok Rad reprezentujce wszystkie pastwa OBWE oraz cile
wsppracuje z innymi organami Organizacji: Urzdujcym Przewodniczcym,
Rad Ministerialn i ODIHR. Wysoki Komisarz koordynuje swoje dziaania
take z innymi midzynarodowymi instytucjami, takimi jak: Rada Europy, Unia
Europejska, Urzd Wysokiego Komisarza NZ ds. Uchodcw (UNHCR)
i UNDP oraz organizacjami pozarzdowymi. 18
Dotychczas Wysoki Komisarz ds. Mniejszoci Narodowych by bezporednio
zaangaowany w rozwizywanie problemw w nastpujcych pastwach
(w kolejnoci alfabetycznej): Albania, bya Jugosowiaska Republika Macedonii,
Chorwacja, Estonia, Kazachstan, Kirgistan, Litwa, otwa, Modowa, Rumunia,
Sowacja, Ukraina i Wgry; opracowa take obszerne studium na temat sytuacji
Romw i by zaangaowany w realizacj inicjatywy tzw. Paktu Stabilnoci
w Europie. 19
Dyplomacja prewencyjna OBWE stosowana w odniesieniu do sporw
i zagroe ma na celu zapobieganie przeradzaniu si ich w konflikty zbrojne.
Mandat HCNM skonstruowany zosta tak, aby angaowa OBWE w dziaalno
zapobiegawcz w moliwie najwczeniejszym stadium i aby nie trzeba byo

18
Szerzej zob. The Role of the High Commissioner ..., op.cit., s.24-36.
19
Wszystkie te przypadki zaangaowania Wysokiego Komisarza szczegowo omwione s w:
ibidem, s.43-81. Zob. take M. van der Stoel, Report for the OSCE Implementation Meeting on
Human Dimension Issues, Warsaw, 2 October 1995 (unpublished) w: The OSCE in 1995...,
op.cit.; Report of Mr Max van der Stoel OSCE High Commissioner on National Minorities, OSCE
Implementation Meeting on Human Dimension Issues, Warsaw, 12 November 1997; M. van der
Stoel, The Role of the CSCE High Commissioner on National Minorities, Studia diplomatica,
vol. XLVII, no. 4 1994, s.59-70; M.Jeziorski, Wysoki Komisarz KBWE do spraw Mniejszoci
Narodowych, Sprawy Midzynarodowe, nr 2 1994, s.135-152.
97
 Studia Europejskie, 3/1998

podejmowa trudniejszych do przeprowadzenia (i bardziej kosztownych) dziaa

w zaegnywaniu ju zaistniaego konfliktu czy kryzysu.
Z teoretycznego punktu widzenia mona atwo rozrni wczesne ostrzeganie
i dyplomacj prewencyjn, gdy wczesne ostrzeganie obejmuje dostarczanie
informacji, ktre nastpnie wykorzystuje dyplomacja prewencyjna. Jak wynika
jednak z przedstawionego opisu roli Wysokiego Komisarza ds. Mniejszoci
Narodowych, rozrnienie to nie znajduje potwierdzenia w praktyce, gdy
faktycznie czy on obie te formy dziaalnoci. Innymi sowy, wczesne ostrzeganie
i dyplomacja prewencyjna mog by uwaane za pewne kontinuum dziaa. 20
Dziaalno OBWE w zakresie wczesnego ostrzegania, zapobiegania
konfliktom i rozwizywania kryzysw koncentruje si na obszarze byego ZSRR
i Bakanw. Poza mao widoczn dla zwykego obserwatora cich dyplomacj
prowadzon przez Wysokiego Komisarza ds. Mniejszoci Narodowych oraz
rutynow dziaalnoci innych decyzyjnych organw OBWE, uwag naley
zwrci na misje OBWE wysyane w teren.
Pierwsze misje o charakterze informacyjnym byy wysyane poczwszy od
1991 r. do pastw nowo przyjmowanych do KBWE w celu upewnienia si, e
bd one w stanie wypenia zobowizania czonkowskie. Krtkoterminowe
misje w celu ustalenia faktw, misje informacyjne i zoone z ekspertw byy
take wysyane do zbadania sytuacji regulowanych postanowieniami ludzkiego
wymiaru KBWE lub porozumieniami o charakterze wojskowym. Pniej
Urzdujcy Przewodniczcy korzysta z uprawnienia do wysyania osobistych
przedstawicieli w rejony zagroone lub objte konfliktem (Modowa, Gruzja,
Czeczenia). Rwnie z misjami w teren udawa si sam Urzdujcy
Przewodniczcy, kierownicza Trojka i Sekretarz Generalny OBWE. Tak np.
Urzdujcy Przewodniczcy uda si z misj m.in. do Sarajewa i Belgradu
w czerwcu 1994 r., a Sekretarz Generalny do piciu krajw Azji rodkowej
w lutym 1994 r. i do Tadykistanu w styczniu 1995 r.
Najbardziej znan form zaangaowania OBWE na rzecz zapobiegania
konfliktom, rozwizywania kryzysw i budowania pokoju po zakoczeniu
konfliktw zbrojnych s jej dugoterminowe misje w terenie. Poczynajc od
sierpnia 1992 r. KBWE, a nastpnie OBWE, zorganizowaa jedenacie tego
rodzaju misji na obszarze byego ZSRR i byej Jugosawii. W kolejnoci
powoywania wymieni mona nastpujce misje: 21
14 sierpnia 1992 r. Komitet Wysokich Przedstawicieli KBWE ustanowi
misj ds. Federacyjnej Republiki Jugosawii z zadaniem obserwowania

20
The Role of the High Commissioner ..., op.cit., s.27.
21
Misje dugoterminowe i inne operacje OBWE w terenie omawiam na podstawie: Survey
of OSCE Long-Term Missions and other OSCE Field Activities, OSCE, The Secretariat, Vienna
1997, dokument: SEC.GAL/13/97, 7 October 1997.
98
R.Ziba, Funkcjonowanie paneuropejskiego mechanizmu bezpieczestwa ...

polityki wadz w Belgradzie wobec mniejszoci narodowych. Zostaa ona

rozmieszczona 8 wrzenia w Kosowie, Sandaku i Wojwodinie. 22 lipca
nastpnego roku na danie wadz jugosowiaskich misj zawieszono,
a w Wiedniu utrzymuje si fikcj prawn dalszego jej istnienia. 22
18 wrzenia 1992 r. utworzono i w kilka dni pniej rozmieszczono misj
KBWE w Skopje, ktra we wsppracy z dziaajcym na miejscu
kontyngentem pokojowym ONZ z powodzeniem wypenia funkcje
prewencyjne majce na celu niedopuszczenie do rozszerzenia si konfliktu
na Macedoni i zajmuje si agodzeniem stosunkw narodowociowych
w tym zrnicowanym etnicznie kraju.
6 listopada 1992 r. powoano misj ds. Gruzji. Na pocztku grudnia tego
roku rozpocza ona pomyln dziaalno prewencyjno-mediacyjn
w terenie na rzecz doprowadzenia do politycznego uregulowania konfliktu
w Poudniowej Osetii, a nastpnie (we wsppracy z Misj Obserwacyjn
ONZ UNIMOG) w Abchazji.
13 grudnia 1992 r. utworzono misj dla Estonii, rozmieszczon w Tallinie
(15 lutego 1993 r.) z filiami w Kohtla-Jrva i w Narwie dla uatwienia
dialogu oraz porozumienia midzy wadzami estoskimi a ludnoci
rosyjsk. Misja ta cile wsppracuje z Wysokim Komisarzem ds.
Mniejszoci Narodowych. 16 grudnia 1994 r. Urzdujcy Przewodniczcy
KBWE ustanowi swojego przedstawiciela przy komisji rzdu estoskiego
zajmujcej si sprawami emerytw wojskowych, ktrzy s w wikszoci
Rosjanami. Misja w Estonii uwaana jest za jedn z najbardziej udanych
operacji OBWE.
4 lutego 1993 r. powoano misj prewencyjno-mediacyjn ds. Modowy
w celu uatwienia politycznego uregulowania konfliktu wok Naddniestrza,
rozwizywania problemw natury humanitarnej i pomocy w budowie
instytucji demokratycznych. Misja zostaa zainstalowana w Kiszyniowie
25 kwietnia, a jej filia w Tyraspolu (Naddniestrze). Misja korzysta ze
wsparcia ODIHR.
23 wrzenia 1993 r. utworzono misj prewencyjn ds. otwy, majc za
zadanie uatwienie integracji ludnoci rosyjskojzycznej ze spoeczestwem
otewskim. Misja rozpocza dziaalno w Rydze 19 listopada tego roku.
Na prob rzdw otwy i Rosji OBWE udziela pomocy przy realizacji
osignitych umw o wycofaniu wojsk rosyjskich, zabezpieczeniu
emerytalnym rosyjskiego personelu wojskowego zamieszkaego na otwie

22
Akceptacja przez wadze w Belgradzie powrotu misji OBWE do Kosowa, Sandaku
i Wojwodiny jest uwaana za jeden z podstawowych warunkw przywrcenia Jugosawii statusu
czonka OBWE. Zob. B.Milinkovi, FR Yugoslavia and OSCE: Inertia of a Suspension, Review
of International Affairs, no. 1056, 15 May 1997, s.14-18.
99
 Studia Europejskie, 3/1998

oraz o statusie prawnym rosyjskiej stacji radarowej w Skrundzie. 23

Sukcesem misji byo doprowadzenie, wsplnie z Wysokim Komisarzem
ds. Mniejszoci Narodowych i komisarzem RPMB, do zagodzenia
w czerwcu 1998 r. przez parlament otewski restrykcyjnej ustawy
o nabywaniu obywatelstwa. Jednak napicia midzy rzdem otewskim
a liczn rosyjsk mniejszoci narodow, a w konsekwencji midzy otw
a Rosj, nadal si utrzymuj.
1 grudnia 1993 r. Rada KBWE podja decyzj o ustanowieniu misji
w ogarnitym walkami wewntrznymi Tadykistanie. Misja zostaa
umieszczona 19 lutego 1994 r. w Duszanbe. Jej gwnym zadaniem jest
uatwianie kontaktw i dialogu midzy rzdem a islamsk opozycj,
promowanie zasad respektowania praw czowieka i pomoc w budowie
instytucji demokratycznych w tym kraju. Misja wsppracuje z ODIHR,
Misj Obserwacyjn ONZ (UNIMOT) i UNHCR.
2 czerwca 1994 r. Stay Komitet KBWE utworzy misj w Sarajewie
(Bonia i Hercegowina) dla merytorycznego, technicznego i finansowego
wspierania dziaalnoci miejscowych rzecznikw praw czowieka
(ombudsmanw). Rozpocza ona dziaalno 31 padziernika tego roku.
Po zawarciu porozumienia pokojowego w Dayton Rada Ministerialna
OBWE postanowia 8 grudnia 1995 r. ustanowi now misj w Boni
i Hercegowinie, wczajc w jej skad jako wyodrbnion sekcj dotychcza-
sow misj w Sarajewie. Nowa misja jest najwiksz z dotychczas
ustanowionych przez KBWE/OBWE. Jej gwne biuro znajduje si
w Sarajewie (od 29 grudnia 1995 r.), a oprcz tego utworzono 5 regionalnych
orodkw i liczne delegacje w terenie w blisko trzydziestu gwnych
jednostkach administracyjnych Boni i Hercegowiny, zarwno w Republice
Serbskiej, jak i Federacji Boniacko-Chorwackiej. Misja organizowaa
i nadzorowaa wybory parlamentarne, prezydenckie i municypalne,
zajmujc si (razem z innymi organizacjami midzynaro-dowymi)
obserwacj przestrzegania praw czowieka oraz monitorowaniem realizacji
regionalnych porozumie o kontroli zbroje (ukadu podpisanego we
Florencji 14 czerwca 1996 r.) i rodkach budowy zaufania. 24 W grudniu

23
Porozumienie w tej sprawie otwa i Rosja podpisay 30 kwietnia 1994 r. Na jego mocy od
kwietnia nastpnego roku w skad ustanowionej Komisji Wsplnej wchodzi Jorgen Andersen
(Duczyk) jako Przedstawiciel OBWE. W dniach 12-14 maja 1998 r. odbya si ostatnia inspekcja
OBWE w funkcjonujcej stacji radarowej w Skrundzie. Nastpnie strony rozpoczy dyskusj na
temat warunkw przejcia do fazy likwidacji stacji.
24
Zob. opini szefa Misji OBWE w Boni i Hercegowinie: R.H.Frowick, OSCE: In Bosnia and
Beyond, Cambridge Review of International Affairs, no. 1, Summer/Fall 1997, s.92-103. Szerzej
na temat uwarunkowa procesu pokojowego w Boni zob. J.B.Allock, Bosnia-Herzegovina w:
tame, s.68-80; D.A.Leurdijk, The United Nations and NATO in Former Yugoslavia, 1991-1996:
100
R.Ziba, Funkcjonowanie paneuropejskiego mechanizmu bezpieczestwa ...

1997 r. Rada Ministerialna OBWE postanowia przeduy misj w Boni i

Hercegowinie do koca 1998 r.
15 czerwca 1994 r. Komitet Wysokich Przedstawicieli powoa misj ds.
Ukrainy. Rozpocza ona dziaalno 24 listopada tego roku w Kijowie,
a jej filia pniej zostaa utworzona take w Symferopolu. Celem misji jest
rozadowywanie napi midzy wadzami centralnymi a rosyjskojzyczn
ludnoci zamieszkujc na Krymie. W maju 1995 r. z inicjatywy misji
i HCNM zorganizowano w Locarno tzw. ukraiski okrgy st, ktry
przyczyni si do uatwienia dialogu na temat przyszego statusu Krymu
jako autonomicznej jednostki w ramach pastwa ukraiskiego. W drugiej
poowie 1995 r. misja skoncentrowaa sw uwag na sprawach Tatarw
krymskich, m.in. we wrzeniu organizujc kolejny okrgy st w Jacie.
18 kwietnia 1996 r. Staa Rada postanowia wysa do Chorwacji misj
majc za zadanie agodzenie stosunkw narodowociowych i udzielanie
pomocy w budowie instytucji demokratycznych. Misja rozpocza prac
4 lipca 1996 r. w Zagrzebiu, a nastpnie otworzya swoje biura regionalne
w Kninie i Vukovarze. Wsppracuje ona z HCNM i ODIHR oraz
midzynarodowymi organizacjami i instytucjami spoza OBWE.
OBWE prowadzi ponadto inne operacje w terenie, nie zaliczane do misji
dugoterminowych. Nale do nich:
Grupa Wspierajca w Czeczenii, utworzona decyzj Staej Rady
z 11 kwietnia 1995 r. Grupa rozpocza dziaalno 26 kwietnia w stolicy
zrewoltowanej republiki Groznym. Zajmowaa si udzielaniem pomocy
humanitarnej ofiarom wojny, dziaaa na rzecz szybkiego zakoczenia
dziaa zbrojnych, a po ich zakoczeniu (w kocu sierpnia 1996 r.) udziela
pomocy w budowie instytucji demokratycznych. Grupa Wspierajca jest
pierwszym przykadem misji pokojowej na terytorium Federacji
Rosyjskiej.
Misja OBWE w Albanii ustanowiona przez Sta Rad 27 marca 1997 r.
w celu stworzenia, we wsppracy z wadzami albaskimi, moliwoci
dziaania rnym organizacjom midzynarodowym udzielajcym pomocy
krajowi ogarnitemu chaosem oraz destabilizacj spoeczn i polityczn.
Dziaalno misji zainicjowana 3 kwietnia w Tiranie obejmowaa
doradztwo i pomoc w zakresie: nadzorowania rozbrojenia zrewoltowanej
ludnoci, przygotowania i monitorowania wyborw, wspierania procesw
demokratyzacji i obrony praw czowieka. Caoksztat wysikw spoecznoci

Limits to Diplomacy, Netherlands Atlantic Commission, Netherlands Institute of International

Relations Clingendael, The Hague 1996, s.131-134; V.-I.Ghebali, LOSCE et la gestion du
conflit yougoslave: valuation dun rle rsiduel (1991-1995), Cahiers du CEDSI, no. 17, juin
1996, s.77-83.
101
 Studia Europejskie, 3/1998

midzynarodowej w Albanii od koca padziernika 1997 r. by

koordynowany przez osobistego przedstawiciela Urzdujcego
Przewodniczcego, byego kanclerza Austrii Franza Vranitzkyego. Misja
OBWE w Albanii cile wsppracuje z ODIHR oraz innymi
organizacjami, takimi jak: Rada Europy, UZE (MAPE), Unia Europejska
(zwaszcza z Celn Misj Doradcz i Misj Obserwacyjn Wsplnoty
Europejskiej ECMM).
Grupa Doradcza i Obserwacyjna ds. Biaorusi zostaa powoana decyzj
Staej Rady z 18 wrzenia 1997 r. w nastpstwie umacniania si na
Biaorusi autorytarnego reimu prezydenta Aleksandra ukaszenki.
Zadaniem Grupy ma by pomoc organizowana we wsppracy z innymi
organizacjami midzynarodowymi wadzom biaoruskim w rozwijaniu
instytucji demokratycznych i wypenianiu zobowiza OBWE, a take
obserwowanie i raportowanie tego procesu. 18 grudnia 1997 r. ambasador
Biaorusi przy OBWE i Sekretarz Generalny OBWE podpisali
porozumienie w sprawie utworzenia misji w Misku. W lutym nastpnego
roku rozpocza ona swoj dziaalno.
Specyficznym przedsiwziciem KBWE w zakresie dziaalnoci
antykryzysowej byy tzw. Misje Wspierania Sankcji (SAMs). Zostay
zorganizowane w okresie od padziernika 1992 r. do kwietnia 1993 r. w celu
wzmocnienia nadzoru nad stosowaniem sankcji ONZ wobec Federacyjnej
Republiki Jugosawii. Brao
w nich udzia okoo dwustu urzdnikw celnych rozmieszczonych kolejno
w Bugarii, Rumunii, na Wgrzech, w Macedonii, Chorwacji, na Ukrainie
i w Albanii. Na koordynatora nadzoru sankcji, urzdujcego w Brukseli,
powoano woskiego ambasadora Antonio Napolitano, ktry wsppracowa
w wykonywaniu swych funkcji z Uni Europejsk i UZE. Po zawarciu
porozumienia pokojowego w Dayton i zawieszeniu przez Rad Bezpieczestwa
ONZ sankcji SAMs zostay zmniejszone, a po zniesieniu sankcji ich mandat
zosta przeduony tylko do 30 wrzenia 1996 r.
Wszystkie przedstawione wyej misje KBWE/OBWE w terenie stanowi
operacje pokojowe rnice si od tradycyjnego rozumienia peacekeeping.
Zgodnie z oglnym mandatem zawartym w rozdziale III Dokumentu Helsiskiego
z 1992 r. przybieraj one rne czsto oryginalne formy, ale jak dotychczas
nie wystpiy w przewidzianej w owym dokumencie formie dyslokacji
wojskowych kontyngentw pokojowych w regionach ogarnitych konfliktem. 25

25
Por. A.Haaciski, Misje dugoterminowe OBWE, Sprawy Midzynarodowe, nr 2 1995,
s.166-167.
102
R.Ziba, Funkcjonowanie paneuropejskiego mechanizmu bezpieczestwa ...

OBWE przygotowuje jednak pierwsz operacj typu peacekeeping

w Grnym Karabachu. Kiedy wysiki dyplomatyczne powoanej w marcu 1992 r.
tzw. Grupy Miskiej (skadajcej si z przedstawicieli Armenii, Azerbejdanu,
Biaorusi, Czechosowacji, Francji, Niemiec, Woch, Rosji, Szwecji, Turcji
i USA) nie doprowadziy do zakoczenia toczcego si w tamtym rejonie
krwawego konfliktu etnicznego, Komitet Wysokich Przedstawicieli KBWE
zaleci 16 wrzenia 1994 r. zbadanie moliwoci zorganizowania wielonarodowych
si pokojowych na podstawie mandatu sformuowanego we wspomnianym
Dokumencie Helsiskim. Prace przygotowawcze prowadzia specjalnie powoana
w tym celu Grupa Planowania Wysokiego Szczebla (HLPG). W lipcu 1995 r.
Grupa przedoya Urzdujcemu Przewodniczcemu koncepcj wielonarodowej
misji pokojowej w Grnym Karabachu, na ktr skadaby si kontyngent
liczcy okoo 3 tys. gwnie wojskowych. Warunkiem wstpnym zorganizowania
operacji byo zawarcie przez strony konfliktu (Armenia, Azerbejdan i Grny
Karabach) politycznego porozumienia, do czego staraa si doprowadzi Grupa
Miska i wsppracujcy z ni, ustanowiony 10 sierpnia 1995 r., osobisty
przedstawiciel Urzdujcego Przewodniczcego (ktrym od 1 stycznia 1997 r.
jest polski ambasador Andrzej Kasprzyk). Jak dotychczas takiego porozumienia
nie osignito, w zwizku z tym pierwsza operacja OBWE typu peacekeeping
nie moe by uruchomiona. 26
Od lutego 1994 r. toczy si dyskusja nad propozycj Rosji, ktra zabiega
o uzyskanie oglnego mandatu OBWE oraz materialnego wsparcia dla swoich
operacji pokojowych, w niektrych przypadkach prowadzonych pod auspicjami
Wsplnoty Niepodlegych Pastw przy wsppracy z niektrymi jej czonkami.
Rosja zaproponowaa, aby rola OBWE polegaa na ograniczonej kontroli, ktra
w pewnych przypadkach nawet nie musiaaby wymaga obecnoci jej
obserwatorw na miejscu. Oznaczaoby to w praktyce pozbawienie nadzoru nad
prowadzonymi przez WNP operacjami, a przez to osabienie roli OBWE jako
mediatora midzy walczcymi stronami. Chocia niektre pastwa zachodnie
wykazuj zainteresowanie rosyjsk ofert, to zwaywszy na negatywne
dowiadczenia z poczynaniami Moskwy podczas konfliktw w Grnym
Karabachu, Gruzji i Tadykistanie, nie s jednak gotowe udzieli Rosji
bezwarunkowego poparcia. Istniej uzasadnione obawy, e wykorzystujc
uzyskane ze strony OBWE polityczne wsparcie dla swoich dziaa, kraj ten
w praktyce zmierza do usankcjonowania doktryny swojej szczeglnej
odpowiedzialnoci za losy stabilnoci i pokoju na obszarze byego ZSRR.
Szczeglnie ssiedzi Rosji: pastwa batyckie, Norwegia, Polska, Turcja

26
Problem ten wieloaspektowo jest nawietlony w specjalnej sekcji kwartalnika Security
Dialogue, no. 1, March 1996, s.87-103.
103
 Studia Europejskie, 3/1998

i Ukraina wykazuj du podejrzliwo i domagaj si daleko idcych gwarancji

co do prawidowego uycia si rosyjskich na mocy cisego mandatu i pod
nadzorem OBWE. 27
2.2. Stabilizowanie adu wojskowego
W latach 90. szeroko podzielana jest opinia, e ryzyko wybuchu duego
konfliktu zbrojnego na skal oglnoeuropejsk znacznie zmalao w porwnaniu
z przedni dekad. W zwizku z tym gwne znaczenie dla utrzymania pokoju
w Europie przypisywane jest dwm aspektom bezpieczestwa militarnego:
zwikszaniu przejrzystoci co do intencji i potencjaw wojskowych oraz
kontynuowaniu redukcji sprztu i personelu si zbrojnych. W odniesieniu do
tych dziedzin poszukuje si tzw. rodkw budowy zaufania i bezpieczestwa
(CSBMs) oraz tworzy szczegowe i skomplikowane procedury weryfikacyjne
nakierowane na zwikszenie przejrzystoci oraz przewidywalnoci rozmieszczenia
i ruchw si zbrojnych.
OBWE jest struktur zorientowan na mechanizmy dyplomatyczne, tote
gwnymi przejawami jej dziaalnoci w sprawach militarnych jest procedura
dyskutowania o tzw. nietypowej dziaalnoci wojskowej lub dziaalnoci
wojskowej o niebezpiecznym charakterze (mechanizm berliski) i penienie
funkcji politycznego stranika przestrzegania i realizacji zawartych porozumie:
Traktatu o siach konwencjonalnych (CFE i CFE IA), kolejnych generacji
CSBMs (zawartych w Dokumencie Kocowym Konferencji Sztokholmskiej

27
R.Allison, Peacekeeping in the Soviet Successor States, Chaillot Paper 18, November 1994,
s.48-49; J.M.Nowak, op.cit., s.144-145. Na temat oficjalnego stanowiska Rosji zob. V.Shustov
(Russian ambassador to the Permanent Council of the OSCE), Peace-keeping in the CSCE: The
Russian View, Helsinki Monitor, vol. 5, no. 2 1994, s.7-10; Y.V.Ushakov, Perspectives for the
CSCE. A View from Russia, Studia diplomatica, vol. XLVII, no. 4 1994, s.113-119. Szerzej zob.
Russia and International Peacekeeping, ed. G.Flikke, NUPI Report, no. 206, Oslo 1996; M.R.Lukas,
Russia and the Commonwealth of Independent States: The Role of the CSCE, Helsinki Monitor,
vol. 5, no. 4 1994, s.5-37; V.Baranovsky, Russian Foreign Policy Priorities and Euroatlantic
Multilateral Institutions, The International Spectator, no. 1, January-March 1995, s.33-50; Od
konfliktw do wsppracy, red. J.Kukuka, L.ukaszuk, Akademia Obrony Narodowej, Warszawa
1997, s.15-34; Balancing Hegemony: the OSCE in the CIS, ed. S.N.MacFarlane, O.Thraenert, Centre
for International Relations, Queen's University, Kingston 1997; D.Trenin, Peacemaking in the
Regions of Former USRR: Prospects for Cooperation w: Peacekeeping Challenges to Euro-Atlantic
Security, ed. E.Gilman, D.E.Herold, NATO Defense College Monograph Series no. 2, Rome 1994,
s.161-170; I.Toporovski, La communaut des tats indpendents et le maintien de la paix, Relations
internationales et stratgiques, no 13, printemps 1994, s.126-137; M.Mihalka, Nagorno-Karabakh
and Russian Peacekeeping: Prospects for a Second Dayton, International Peacekeeping, vol. 3, no.
3, Autumn 1996, s.16-32.
104
R.Ziba, Funkcjonowanie paneuropejskiego mechanizmu bezpieczestwa ...

i Dokumentach Wiedeskich z 1992 i 1994 r.) oraz Traktatu otwartych

przestworzy. 28
Nad przestrzeganiem reimu ustanowionego Traktatem CFE czuwa Wsplna
Grupa Konsultacyjna (JCG). Sprawami realizacji porozumie o rodkach
budowy zaufania i bezpieczestwa zajmuj si Doroczne Spotkania Oceniajce
Implementacj (AIAMs), ktre poszukuj rodkw zapewniajcych pen
realizacj zobowiza w sprawie CSBMs oraz formuuj zadania dla tzw. Forum
Wsppracy na Rzecz Bezpieczestwa. M.in. przed szczytem
budapeszteskim w 1994 r. poszerzono ramy kontroli zbroje, zakadajc
rwnolege prowadzenie rokowa w sprawie regionalnej kontroli zbroje
w Europie oraz kontynuacj szerokiego podejcia do kwestii kontroli zbroje
z udziaem wszystkich pastw OBWE. 29 Opowiedziano si take za
zwikszeniem udziau wspomnianego Forum w dziaaniach OBWE w zakresie
zapobiegania konfliktom i rozwizywania kryzysw, a w konsekwencji za
praktyczn wspprac midzy Forum a Sta Rad przy rozpatrywaniu
biecych zagadnie natury wojskowej. Kwestie zwizane ze stosowaniem
Traktatu otwartych przestworzy, ktry formalnie nie zosta wynegocjowany
w ramach KBWE, nadzoruje Komisja Konsultacyjna ds. Otwartych Przestworzy
(OSCC). Dziaa ona na rzecz pogbienia otwartoci i przejrzystoci w sprawach
wojskowych na obszarze 27 pastw-stron traktatu, nalecych do OBWE.
Organem dyskutujcym nad sposobami realizacji przestrzegania przyjtych
zobowiza w dziedzinie wojskowej i wytyczajcym nowe zadania czy te
programy w zakresie kontroli zbroje jest Forum Wsppracy na Rzecz
Bezpieczestwa. Od czasu swego powstania jest ono jedynym organem OBWE
negocjujcym nowe uzgodnienia z dziedziny kontroli zbroje i rozbrojenia,
stanowic w peni oglnoeuropejsk platform, skupiajc wszystkie pastwa
kontynentu i pozostaych uczestnikw OBWE. Dotychczasowymi istotnymi

28
Problematyka wojskowego wymiaru OBWE i dziaalnoci tej organizacji na rzecz
stabilizowania adu militarnego w Europie jest szeroko nawietlona w polskiej literaturze przedmiotu.
Zob. np.: A.Towpik, Nowy europejski ad wojskowy, Sprawy Midzynarodowe, nr 3 1993, s.53-66;
J.M.Nowak, Traktat CFE w systemie pojataskim, Sprawy Midzynarodowe, nr 2 1994, s.87-108
oraz Wyzwania i przyszo kontroli zbroje konwencjonalnych w Europie - polski punkt widzenia,
Sprawy Midzynarodowe, nr 4 1994, s.7-32; W.Kurzyca, Polska a implementacja CFE, Sprawy
Midzynarodowe, nr 4 1994, s.33-46; M.Tabor, System otwartych przestworzy: nowy wymiar
budowy zaufania i bezpieczestwa w: Bezpieczestwo narodowe i midzynarodowe u schyku XX
wieku, red. D.B.Bobrow, E.Haliak, R.Ziba, Fundacja Studiw Midzynarodowych, Warszawa
1997, s.551-564. Zob. take Z.Lachowski, Conventional arms control and security cooperation in
Europe oraz The Vienna CSBMs in 1995, SIPRI Yearbook 1996, s.709-744.
29
Por. sceptyczne uwagi na temat podjtych prb regionalnej kontroli zbroje na Bakanach
i w rejonie Morza Batyckiego w: J.M.Nowak, Regionalna kontrola zbroje w Europie (teoria
i praktyka), Sprawy Midzynarodowe, nr 1 1997, s.41-62.
105
 Studia Europejskie, 3/1998

osigniciami tego gremium s: Dokument Wiedeski 1994 rozszerzajcy

dotychczasowe postanowienia o CSBMs; dokument o globalnej wymianie
informacji zobowizujcy pastwa uczestniczce do skadania corocznie raportw
o gwnych rodzajach broni, systemach uzbrojenia i stanach osobowych oraz
strukturach dowodzenia ich si konwencjonalnych stacjonujcych na wasnym
terytorium i poza granicami (obydwa dokumenty przyjto 28 listopada 1994 r.);
dokument o zasadach nierozprzestrzeniania broni jdrowej, chemicznej i biolo-
gicznej oraz transferu rodkw przenoszenia tych broni (przyjty 3 grudnia 1994
r.); jak rwnie omwiony na wstpie naszych rozwaa Kodeks postpowania
w dziedzinie polityczno-wojskowych aspektw bezpieczestwa.
W ramach realizacji decyzji szczytu lizboskiego OBWE z 21 stycznia
1997 r. Forum rozpoczo negocjacje w sprawie adaptacji do nowych warunkw
postanowie Traktatu o siach konwencjonalnych. W wyniku negocjacji,
23 lipca 1997 r. strony osigny wstpne porozumienie przewidujce, e ich
potencja wojskowy nie zostanie zwikszony, a puapy uzbrojenia bd miay
charakter indywidualny, a nie jak dotychczas grupowy. Jednym z najtrudniejszych
problemw do rozwizania pozostaje sprawa limitw stacjonowania nowych
jednostek si zbrojnych na terenach, na ktrych wczeniej nie przebyway. 30
Kwestia ta wie si z przetargiem midzy Rosj a pastwami NATO o status
militarny nowo przyjmowanych do Sojuszu Pnocnoatlantyckiego pastw
rodkowoeuropejskich. 31

30
C.Hain-Cole, Taking up the challenge of CFE Treaty adaptation, NATO Review, vol. 45,
no. 6, November-December 1997, s.16-19.
31
Dwaj autorzy amerykascy najwiksz rol w tonowaniu obaw rosyjskich wobec rozszerzenia
NATO przyznaj wanie OBWE patronujcej rokowaniom nt. rewizji Traktatu CFE. Zob.
E.A.Kolodziej, J.W.R.Lepingwell, Reconstructing European Security: Cutting NATO
Enlargement Down to Size, Contemporary Security Policy, vol. 18, no. 1, April 1997, s.28-29.
Na potrzeb uwzgldniania obaw Rosji oraz innych pastw nie przystpujcych do NATO, jako
na warunek powodzenia negocjacji w sprawie adaptacji Traktatu CFE zwraca uwag czoowy
ekspert niemiecki - zob. D.S.Lutz, Security in Undivided Europe - Using NATOs Eastward
Expansion as an Opportunity, Review of International Affairs, no. 1057, 15 June 1997, s.19-20.
106