Ks.

Artur Malina
Uniwersytet lski w Katowicach

Ewangelia sekretu czy tajemnicy?

Z chrystologii Ewangelii w. Marka

W stulecie mierci Wilhelma Wrede, autora teorii sekretu mesjaskie-

go, warto przypomnie wan koncepcj w interpretacji Ewangelii Marka,
ktra profesora Uniwersytetu Wrocawskiego uczynia sawnym wrd egze-
getw XX w. Jego teoria zwizana jest z trudnociami w interpretacji Ewan-
gelii, a zwaszcza w recepcji niektrych rysw postaci Jezusa w pniejszych
tekstach. Trudnoci te pojawiy si w pierwszych wiekach chrzecijastwa
i doprowadziy do radykalnego przeksztacenia Jego obrazu w tekstach gno-
styckich. W ubiegym wieku prbowano wnika pod powierzchni ewange-
licznego obrazu Jezusa, odwoujc si do teorii sekretu mesjaskiego. Prby
te nie doprowadziy do rzeczywistego odkrycia gbi obrazu Jezusa.

1. Obraz zapomniany

Wielu dzi intryguje mwienie o sekretach i tajemnicach u poczt-

kw chrzecijastwa, innych taka terminologia mocno irytuje, zwaszcza po
sensacjach wok Ewangelii Judasza i ekranizacji Kodu Da Vinci. Zastoso-
wanie tej sensacyjnej terminologii do Ewangelii Marka jest rwnie znakiem
wspczesnoci. Przez dugie wieki Ewangelia ta nie budzia szczeglnego
zainteresowania. Najwiksi staroytnego Kocioa nie powicili jej adne-
go odrbnego komentarza, tak jak to byo w przypadku Mateusza, uka-
sza i Jana. Ten brak zainteresowania po czci wynika z wyraonego przez
Augustyna przekonania, e Marek streszcza Mateusza. Przyczyna pomija-
nia drugiej Ewangelii tkwi jednak gbiej, a mianowicie w samym tekcie
Marka. Ju pod koniec II w. Ireneusz z Lyonu trafnie oddaje charakter jej
narracji: Obraz tej Ewangelii jest lotny i uskrzydlony, dlatego tre jest
zwarta i piesznie naprzd biegnca (Adversus haereses, III, 11, 8). Fak-


W ten sposb uzasadnia on odmienne od pniej rozpowszechnionego skojarzenie
z symbolik czterech istot yjcych: symbolem tej Ewangelii jest orze. Dopiero od IV w.
zestawia si j z lwem.
42 Ks. Artur Malina

tycznie wikszo komentatorw ma trudnoci z uchwyceniem sensu szybko

zmieniajcych si scen Ewangelii Marka, z okreleniem znaczenia ich nastp-
stwa i wzajemnych powiza midzy nimi. Relacje midzy poszczeglnymi
fragmentami wydaj si lune, a nawet przypadkowe, dlatego Rudolf Pesch
powie o ewangelicie, e to konserwatywny, a wic mao oryginalny redaktor
wczeniej uksztatowanego materiau  .
Nie powinno zatem dziwi, e przez dugi czas specyfika Marka nie
bya zauwaana przez komentatorw. W wielu dawnych komentarzach przy
perykopach Marka odsyano do szeroko komentowanych tekstw paralel-
nych u Mateusza. W ten sposb komentarze do duszej Ewangelii suyy za
interpretacj paralelnych fragmentw krtszej ksigi, a w wietle Mateusza
teksty Marka wydaway si wyjanione i odkryte. Zwracajcy si ku Ewan-
gelii Marka widzieli wic jakby otwart ksig z napisem Pax tibi Marce,
Evangelista meus, przedstawian przez uskrzydlonego lwa w godle Wenecji.
Marka czytano i rozumiano jako ksig otwart i prost w treci. Mwimy
jednak o rozumieniu Marka midzy IV a XIX w. Nie zawsze jego lektu-
ra bya tak bezproblemowa, jak nie cay czas Wenecja miaa tylko to jedno
godo. Podczas licznych jej wojen posugiwano si innym symbolem ewange-
listy: by to lew z podniesionym mieczem, trzymajcy zamknit ksig bez
widocznego yczenia pokoju. Ten wojenny herb Wenecji moe by alegori
interpretacji Marka w krytycznych dla chrzecijan czasach.

2. Obraz kopotliwy

W pierwszych trzech wiekach sens drugiej Ewangelii nie by tak oczy-

wisty i wyrany, jak to dziao si w nastpnych stuleciach. Trudnoci do-
tyczyy zwaszcza tekstw poruszajcych wprost kwesti tosamoci Jezusa.
Marek nie ma Ewangelii Dziecistwa ani paraleli do Janowego Prologu. Jak
wic jest z godnoci Jezusa jako Syna Boego i Jego preegzystencj?
Wtpliwoci wzmacnia opis pierwszego wystpienia Jezusa, ktry przyj-
muje od Jana chrzest przeznaczony dla grzesznikw, a dopiero po przyjciu
chrztu Duch wity zstpuje na Niego i rozlega si gos: Ty jeste mj Syn
umiowany (Mk 1, 11). Na pytanie Jezusa o zdanie uczniw na temat Jego
tosamoci Piotr odpowiada krtko, ale te zbyt krtko: Ty jeste Chrystus
(Mk 8, 29). Jezus odnosi si z rezerw do komplementu innego rozmw-


Por. R. Pesch, Das Markusevangelium. I. Teil. Einleitung und Kommentar zu Kap.
1, 1-8, 26, FreiburgBaselWien 19895, s. 22: [...] der Redaktor Markus ist kein Inventor,
sondern Bearbeiter von Tradition, er verhlt sich kaum literarisch produktiv, sondern un-
literarisch konservativ.
 Ewangelia sekretu czy tajemnicy? 43

cy: Czemu nazywasz Mnie dobrym? Nikt nie jest dobry, tylko sam Bg
(Mk 10, 18). W opisie Jego publicznej dziaalnoci nie brak elementw, kt-
re nie pasuj do obrazu cudotwrcy wszechmocnego i wszechwiedzcego.
W scenie z kobiet cierpic na krwotok Jezus wydaje si przyznawa do
swojej niewiedzy, pytajc towarzyszcych mu ludzi: Kto si dotkn mojego
paszcza? (Mk 5, 30). Uzdrowienie niewidomego pod Betsaid nie nast-
puje natychmiast, bo po pierwszej prbie podjtej przez Jezusa niewidomy
wyznaje: Dostrzegam tych ludzi, ktrzy chodz, bo widz ich jak drzewa
(Mk 8, 24). W opowiadaniu o aresztowaniu Jezusa znajduje si do dziwny
epizod: Pewien modzieniec szed za Nim, odziany przecieradem na go-
ym ciele. Chcieli go chwyci, lecz on zostawi przecierado i nago uciek
od nich (Mk 14, 51-52). Pierwotne zakoczenie Ewangelii jest jakby urwa-
ne: [Kobiety] wyszy i ucieky od grobu; ogarno je bowiem zdumienie
i przestrach. Nikomu te nic nie oznajmiy, bo si bay (Mk 16, 8). Marko-
wy obraz Jezusa i Jego dziaalnoci jest niejednoznaczny w tych i w wielu
jeszcze innych miejscach. Od pocztku prbowano go rozjania, poprawia
i ujednoznacznia. Wystarczy porwna tekst Mateusza z Markiem w miej-
scach paralelnych do wymienionych powyej przykadw, ktre mog budzi
zakopotanie czytelnika.
W pierwszej Ewangelii sens przyjcia chrztu wyjania Janowi sam Jezus:
W ten sposb godzi si nam wypeni kad sprawiedliwo (Mt 3, 16).
Wyznanie Piotra o Jezusie jest pene: Ty jeste Mesjasz, Syn Boga ywego
(Mt 16, 16). W perykopie o uzdrowieniu kobiety cierpicej na krwotok nie
ma pytania Jezusa, ktre by sugerowao Jego niewiedz. Bogatemu modzie-
cowi nie czyni On zarzutu z powodu nazwania Go dobrym, zamiast tego
mamy pytanie o zwizek dobra z Bogiem: Dlaczego Mnie pytasz o dobro?
Jeden tylko jest Dobry (Mt 19, 18). Wrd licznych uzdrowie przekaza-
nych przez Mateusza nie ma te opowiadania paralelnego do sceny z cz-
ciowym uzdrowieniem niewidomego; ponadto brak jakiegokolwiek ladu po
tajemniczym epizodzie ucieczki nagiego modzieca z Getsemani. Urwane
zakoczenie Ewangelii o kobietach, ktre nic nie mwiy o Zmartwychwsta-
ym, bo si bay, wszyscy inni ewangelici uzupeniaj wiadectwami o uka-
zywaniu si Zmartwychwstaego, nieznana rka za, ktrej styl przypomina
troch ukasza, dopisuje dusze zakoczenie z rzeczonymi opowiadaniami
paschalnymi, uznane za kanoniczny tekst Ewangelii Marka.
Te i inne zmiany pokazuj, e Marek nie jest streszczeniem Mateusza,
to raczej Mateusz zaley od Marka, poniewa prbuje rozwiza trudnoci
w recepcji Markowego obrazu Jezusa, dopowiadajc tam, gdzie wczeniejsza
Ewangelia wydaje si niekompletna, albo usuwajc to, co wyglda w niej na
powtrzenia i sprzecznoci.
ukasz pjdzie jeszcze dalej: Jan jest aresztowany, zanim moe ochrzci
Jezusa, a Jego chrzest jest ledwie wzmiankowany, waniejsza za jest Jego
modlitwa; Jezus nie mwi o swojej niewiedzy o godzinie i dniu sdu,
44 Ks. Artur Malina

a z krzya nie rozlega si dramatyczne woanie: Boe mj, Boe mj, cze-
mu mnie opuci (Mk 15, 34).

3. Obraz poprawiany

Zmiany dokonane przez Mateusza i ukasza nie wygadziy chropo-

watoci obrazu Jezusa z Ewangelii Marka. Niektrych nie satysfakcjono-
way retusze na Markowym obrazie Jezusa dokonane w pierwszym wieku
chrzecijastwa. W nastpnych wiekach prbowano harmonizowa cztery
Ewangelie midzy sob (Diatessaron), uzgadnia ich cytaty starotestamen-
talne z Septuagint i z innymi recenzjami Biblii greckiej (zachodnia rodzina
manuskryptw), poprawia to, co wydawao si niedokadne, czy uzupenia
to, co wygldao na braki; przede wszystkim pojawiy si treci, ktre, jak
goszono, miay pozosta ukryte przed wikszoci pocztkujcych chrze-
cijan, ale wybranym apostoom i uprzywilejowanym uczniom Jezusa zostay
przekazane w sekretnych okolicznociach, aby w odpowiednim czasie by
objawione uczniom doskonalszym i bardziej zaawansowanym w poznaniu
tajemnic.
Przywoajmy tylko dwa przykady reinterpretacji szczegw Markowe-
go obrazu Jezusa: jeden z pocztku, a drugi z koca Jego ziemskiej dzia-
alnoci. Pierwszy to apokryficzne relektury teofanii podczas chrztu Jezusa,
a dokadnie sowa o zstpieniu Ducha witego do Jezusa, podczas gdy Ma-
teusz i ukasz mwi o zstpieniu na Niego. Drugi przykad to wyjanienie
i rozwinicie roli tajemniczej postaci modzieca z koca Ewangelii Marka.
W zstpieniu Ducha witego do Jezusa ebionici widzieli moment usta-
nowienia Go Synem Boym. Epifaniusz w Panarionie przytacza fragment
apokryficznej Ewangelii: A gdy wyszed z wody, otworzyy si niebiosa
i ujrza Ducha witego w postaci gobicy, ktra zstpowaa i wstpia do
Niego. I rozleg si gos z nieba: Ty jeste moim Synem umiowanym, w To-
bie upodobaem sobie. I znowu: Ja Ci dzi zrodziem.
Ebionickiej wersji chrztu Jezusa z gobic wstpujc do Niego oraz
sowami o zrodzeniu Syna po wyjciu Jezusa z wody odpowiaday interpre-
tacje gnostykw. Dla nich teofania chrzcielna to poczenie niebiaskiego
Chrystusa z ziemskim Jezusem. Paralelnym do chrztu wydarzeniem jest
wwczas mier na krzyu, ktr mona przypisa tylko Jezusowi ziemskie-


Epifaniusz, Panarion, 30, 13, 7-8, cyt. i tum. za: Apokryfy Nowego Testamentu, red.
M. Starowieyski, t. 1: Ewangelie apokryficzne, Lublin 1986, s. 79. Komentarz do tekstu zob.
J. Stpczak, Chrzest Jezusa w Jordanie. Pismo a Tradycja w pierwszych trzech wiekach Ko-
cioa, Pozna 1998, s. 55-61.
 Ewangelia sekretu czy tajemnicy? 45

mu, poniewa przed ukrzyowaniem opuci Go niebiaski Chrystus . Tym

interpretacjom o zstpieniu na Jezusa jakiego eonu nad Jordanem sprzeci-
wia si Ireneusz z Lyonu, ktry przywouje teksty prorockie zapowiadajce
namaszczenie Go przez Ducha Ojca (Iz 11, 1-4; 61, 1-2), oraz zdecydowanie
podkrela tosamo Jezusa i Chrystusa: Nie zstpi wwczas jaki Chry-
stus na Jezusa, ani te nie ma innego Chrystusa i innego Jezusa.
Tajemnicza posta z koca Ewangelii Marka wyania si dziki odkryciu
manuskryptu zawierajcego fragment Sekretnej Ewangelii Marka. W 1958 r.
na ostatnich stronach drukowanej ksiki z 1646 r., przechowywanej w bi-
bliotece monasteru Mar Saba, Morton Smith znalaz rkopis listu zaadreso-
wanego do pewnego Teodora, spierajcego si ze zwolennikami Karpokrate-
sa, ktrzy odwoywali si do tajemnej Ewangelii Marka. Na to, e autorem
listu jest Klemens Aleksandryjski, wskazuje sownictwo i styl zachowanego
fragmentu. Pozostaje otwarta kwestia autentycznoci odkrycia, poniewa od-
naleziony fragment zagin, a pozostay jedynie fotografie M. Smitha. Gra-
tulujc Teodorowi sukcesu w jego dysputach z karpokratianami, Klemens
udziela mu szczegowej relacji z nowej (nieznanej nam dotd) historii doty-
czcej Ewangelii Marka, do ktrej mieli odwoywa si antagonici Teodora.
Po mierci Piotra Marek mia przynie oryginaln Ewangeli do Aleksan-
drii i napisa bardziej uduchowion Ewangeli na uytek tych, ktrzy si
udoskonalali. Jej tekst mia by uywany w Aleksandrii w inicjacjach do
wspaniaych misteriw. Dalej pisze o innej sekretnej Ewangelii Marka, do
ktrej odwoywali si karpokratianie, przytaczajc jej fragment: I przycho-
dz do Betanii, i bya tam pewna kobieta, ktrej to brat umar. A przyszed-
szy pokonia si Jezusowi i mwi mu: Synu Dawida, zlituj si nade mn!
Za uczniowie karcili j. A rozgniewawszy si Jezus odszed z ni do ogrodu,
gdzie by grobowiec; i zaraz da si sysze z grobowca gos wielki. Pod-
szedszy Jezus odtoczy kamie od drzwi grobowca i wszedszy zaraz tam,
gdzie by modzieniec, wycign rk i podnis go, chwyciwszy za rk.
Za modzieniec ujrzawszy go, umiowa go i zacz prosi go, eby mg
z nim by. I wyszedszy z grobowca przyszed do domu modzieca; by
bowiem bogaty. A po szeciu dniach da mu Jezus polecenie; i gdy nasta
wieczr, przychodzi modzieniec do niego, odziany w przecierado na na-


Por. E. F. Lupieri, John the Gnostic: The Figure of the Baptism in Origen and Hetero-
dox Gnosticism, Studia Patristica. Papers Presented to the Tenth Conference on Patristic
Studies Held in Oxford 1987 1989, t. 19, s. 324.

Ireneusz z Lyonu, AH 3, 18, 3, tum. za: J. Stpczak, Chrzest Jezusa w Jordanie,
s. 101. Odwoania do zapowiedzi namaszczenia Duchem Boga w AH 3, 9, 3; 3, 17, 1; por.
D. A. Smith, Irenaeus and the Baptism of Jesus, ThS 58 (1997), s. 623-624.

W jzyku polskim na ten temat zob. M. Wojciechowski, Tajemna Ewangelia Marka.
Z listu Klemensa z Aleksandrii do Teodora, Studia Theologica Varsaviensa 37 (1999), s. 41-52.

Tum. za M. Wojciechowski. Tame, s. 47.
46 Ks. Artur Malina

gim [ciele]. I pozosta z nim owej nocy. Uczy go bowiem Jezus tajemnicy
Krlestwa Boego. Stamtd za, powstawszy, zawrci poza Jordan.
Odkryty przez M. Smitha fragment moe szczeglnie dzi budzi cie-
kawo, poniewa odpowiada rozpowszechnionemu przekonaniu, e oficjal-
nemu Kocioowi zaleao na utajnieniu tego, co niewygodne z ycia Jezusa,
czy to bdzie zwizek maeski z Magdalen, czy Jego sekretna relacja do
tajemniczego modzieca wzmiankowanego w Ewangelii Marka. W tych kil-
ku wersetach mona jednak rozpozna cechy charakterystyczne dla pozaka-
nonicznej literatury gnostyckiej II i III w. Szereg elementw czas, miej-
sce, osoby, akcja i okolicznoci przedstawionej sceny to collage rnych
motyww z Ewangelii kanonicznych (azarz z czwartej Ewangelii jest uto-
samiony z tajemniczym modziecem z Ewangelii Marka, a ten ma cechy
bogatego modzieca, na ktrego Jezus spojrza z mioci, oraz Lewiego,
ktry zaprasza Pana do swojego domu, rozmowa noc nawizuje do spot-
kania z Nikodemem). W sposb typowy dla apokryfw tekst dopowiada to,
co wydaje si zagadkowe i niekompletne (rola modzieca odzianego w samo
ptno jako powiernika ezoterycznej nauki). Niewielkie rozmiary zachowa-
nego fragmentu nie pozwalaj powiedzie wicej o treci tej nauki ni to, e
jej przedmiotem jest tajemnica krlestwa Boego. W kadym razie, nawet
jeli uzna autentyczno odkrycia M. Smitha, a mona mie do niej powa-
ne wtpliwoci, to mamy wwczas do czynienia nie tyle z odkryciem treci
zawartych w samej Ewangelii Marka, ile raczej z pniejszym wiadectwem
powoywania si na autorytet ewangelistw. Z samego obrazu Jezusa znane-
go z kanonicznych Ewangelii pozostaje niewiele, poniewa jest on poplamio-
ny przez pniejsze idee gnostyckie, a nawet zupenie pokryty nowymi war-
stwami, ktre nic nie mwi o chrystologii Marka, a zamiast obrazu Jezusa
proponuj jego ideologiczn karykatur.

4. Obraz przewietlany

Interpretacja obrazu Jezusa w Ewangelii Marka zmienia si u progu

ubiegego stulecia. Obraz Jezusa historycznego teoria sekretu mesjaskiego
przeciwstawia Jego wizerunkowi w Ewangelii Marka. Odkrywany przez ni
obraz rni si zarwno od delikatnych retuszw pniejszych synoptykw,
jak i od karykatur gnostyckich. Nie chodzi bowiem o poprawki ani o nowe
warstwy naoone w pniejszym czasie na istniejcy obraz Jezusa w Ewan-
gelii Marka. Koncepcja sekretu mesjaskiego nie suy rozumieniu tego, co


Por. P. Foster, Secret Mark: Its Discovery and the State of Research, The Expository
Times 2005, t. 177/2, s. 48.
 Ewangelia sekretu czy tajemnicy? 47

miao miejsce po powstaniu Ewangelii, ale dotyczy tego, co znajduje si pod

powierzchni tekstu kanonicznego. Messiasgeheimnis odnosi si do tego, co
ukryte przed i pod redakcj najstarszej Ewangelii kanonicznej. Teoria se-
kretu mesjaskiego postuluje przedsiwzicie przez ewangelist pewnych za-
biegw do osignicia celu, ktry by ukryty przed oczami jego pierwszych
czytelnikw. Powoywanie si na Messiasgeheimnis upodabnia j do typowej
teorii spisku, ktra demaskuje ukryte rodki zmierzajce do niewidocznych
celw.
Zastosowanie teorii sekretu mesjaskiego do tekstu Marka jest odpo-
wiedzi na pewn pask, jednostronn lektur czterech Ewangelii. Mniej
wicej do drugiej poowy XIX w. Ewangelie czytano jak biograficzny zapis
ycia Jezusa. Zwaszcza Ewangeli Marka interpretowano jako najwierniejsze
wiadectwo ziemskiego ycia Jezusa, ale pozbawione gbszej, teologicznej
refleksji. Ewangeli Marka umieszczano na przeciwnym kracu do Ewangelii
Jana, ktr od czasw Klemensa Aleksandryjskiego nazywano
. W czwartej Ewangelii na samym pocztku znajdujemy chrysto-
logi wysok: a Bogiem byo Sowo (J 1, 1). Podobnie rozwinita jest so-
teriologia, ktra w peni odsania si ju w opisie pierwszego wystpienia
Jezusa: Oto Baranek Boga, ktry gadzi grzech wiata (J 1, 29). W takim
przeciwstawieniu Marek mia przedstawia ziemskiego, historycznego Jezu-
sa, ktry tylko stopniowo odsania swoj tosamo i cel swojej dziaalno-
ci. Etapowo objawienia miaa wychodzi naprzeciw trudnociom uczniw
w rozumieniu rzeczywistej natury Jego mesjaskoci, a ich trudnoci miay
wynika z przywizania do koncepcji mesjanizmu politycznego. Wanie t
historyczno pedagogii ziemskiego Jezusa wobec swoich uczniw zakwestio-
nowa Wilhelm Wrede. Jego zdaniem motyw niezdolnoci uczniw do ro-
zumienia prawdy o osobie Jezusa oraz inne elementy kompozycji Ewangelii
pojawiy si zdecydowanie pniej i zupenie z innego powodu. Nie s one
wcale zwizane ani z historycznym Jezusem, ani z realiami Jego ziemskie-
go ycia. Szereg motyww rozsianych po caej Ewangelii mona wyjani
przez jedn koncepcj sekretu mesjaskiego. Wyliczmy te motywy, grupujc
je w siedmiu kategoriach:
1. Duchom nieczystym Jezus zakazuje wypowiada si w sprawie Jego
tosamoci (Mk 1, 25.34; 3, 11-12).
2. Cudownie uzdrowionym przez niego i innym wiadkom cudw za-
kazuje opowiada o jego czynach (Mk 1, 43-44; 5, 43; 7, 36).
3. Uczniom nakazuje zachowa milczenie (Mk 8, 30; 9, 9).
4. Usiuje zachowa w tajemnicy miejsce swojego pobytu (Mk 7, 24;
9, 30).


Por. C. M. Tuckett, Sekret mesjaski, w: Sownik hermeneutyki biblijnej, red. R. J. Cog-
gins, J. L. Houlden, Warszawa 2005, s. 764.
48 Ks. Artur Malina

5. Wybranym uczniom udziela oddzielnych wyjanie na temat swojej

nauki (Mk 7, 17; 10, 10).
6. Naucza w przypowieciach, aby ukry przed szerokim adresatem
rzeczywisty sens swojej nauki (Mk 4, 11-12).
7. Pomimo uprzywilejowanej pozycji wzgldem wikszoci adresatw
sw Jezusa rwnie jego najblisi uczniowie nie rozumiej Go (Mk 6, 52;
8, 17-21).
Wszystkie te motywy zdaniem W. Wrede nie mogy pochodzi od
historycznego Jezusa. Na etapie jego ziemskiego ycia nie mogy one za-
istnie. Nauczanie w przypowieciach nie zmierzao do ukrycia znaczenia
jego ordzia, ale wprost przeciwnie przypowieci miay by ilustracj,
wyjanieniem jego przesania. Polecenie zachowania w absolutnej tajemnicy
wskrzeszenia crki Jaira jest historycznie nonsensowne, bo przecie zebrany
tum lamentowa u drzwi pokoju, w ktrym pooono zmar dziewczynk
(Mk 5, 43).
Kiedy zatem powstay te motywy i po co znalazy si w tekcie? Na ich
genez naprowadza jeden z nakazw milczenia. Schodzcym z gry Prze-
mienienia Jezus zakazuje opowiada o tym, co przed chwil widzieli, a Syn
Czowieczy powstanie z martwych (Mk 9, 9). Wana jest granica czasowa
Zmartwychwstanie Jezusa. Czas przed Jego zmartwychwstaniem jest zatem
czasem milczenia, ale nie w sensie pedagogii Jezusa wobec nierozumiejcych
uczniw. Milczenie o jego mesjaskoci wynika z tego, e Jezus nigdy nie
utrzymywa, e jest Mesjaszem, a jego dziaalno nie miaa wcale mesja-
skich rysw.
Jak zatem naley rozumie obecno w Ewangelii Marka tych wszyst-
kich odniesie do godnoci mesjaskiej Jezusa? Najpierw istniej paralel-
nie dwie tradycje: pierwsza wiadczy o niemesjaskim yciu Jezusa przed
Jego Zmartwychwstaniem, a druga o jego ustanowieniu Mesjaszem dopiero
po Zmartwychwstaniu10. Poczone s one za pomoc sekretu mesjaskiego
dopiero w Ewangelii Marka lub krtko przed jej redakcj. Sekret mesja-
ski wyjania, dlaczego w pierwszej tradycji brak odniesie do mesjaskiej
godnoci Jezusa. Innymi sowy, w najwczeniejszej warstwie tradycji ewan-
gelicznej nie byo adnych nakazw i zakazw, poniewa brak byo jakich-
kolwiek cech mesjaskiej dziaalnoci Jezusa, ktre czyniyby koniecznym
tego rodzaju zabiegi. Dopiero pniej na ten pierwotny, niemesjaski obraz
Jezusa naoono nowe warstwy, ktre tumacz nakazami milczenia to, e
najwczeniejsza tradycja nic nie mwi o ziemskim Jezusie jako o Mesjaszu.

10
Wedug najwczeniejszych przekona, wyraonych chociaby w Dziejach Apostol-
skich (Dz 2, 36), Jezus zosta ustanowiony i ogoszony Chrystusem i Synem Boym dopiero
po zmartwychwstaniu, pniej jednak chrzecijanie zaczli interpretowa ziemskie ycie Je-
zusa w kategoriach mesjaskich. Problemem jednak bya nieobecno motyww mesjaskich
w najwczeniejszych przekazach o ziemskim yciu Jezusa.
 Ewangelia sekretu czy tajemnicy? 49

W ubiegym wieku teori sekretu mesjaskiego poddano wielu modyfi-

kacjom. Dzi nie wie si jej z jednym stadium genezy Ewangelii ani z jed-
n koncepcj teologiczn, jak przedstawia to W. Wrede. Teksty wiadczce
o sekrecie mesjaskim s rozdzielane midzy rne tendencje chrystologicz-
ne, ktre w pierwszych dekadach chrzecijastwa miay konkurowa ze sob:
na przykad, z jednej strony, niektre motywy s wizane z chrystologi
chway (przypadki zamania nakazu milczenia podkrelaj niepowstrzyma-
n eksplozj sawy Jezusa), a z drugiej motywy te s czone z apologi
krzya (nakazy milczenia zachowywane przez uczniw na ich wsplnej dro-
dze z Jezusem do Jerozolimy, na jego drodze do mki i mierci)11.
Tego rodzaju teza o poczeniu rnych tradycji jest wtpliwa przynaj-
mniej z dwch powodw: historycznego i filologicznego. Powanym naduy-
ciem jest wyprowadzanie z tekstw kanonicznych Nowego Testamentu tezy
o konflikcie chrystologii w pierwszym wieku chrzecijastwa. W obrbie
Ewangelii Marka nie mona rozpisa nakazw midzy rne tradycje. Nie
liczc (hapax legomenon w Mk 1, 44), mona wyrni trzy
kategorie czasownikw, ktre znajduj si we wprowadzeniach narracyjnych
do nakazw Jezusa:
1) dla polece, ktre maj na celu przerwanie rozpocztego
dziaania (1, 25; 3, 12; 4, 39; 8, 30.32.33; 9, 25; 10, 13.48);
2) dla polece, ktre maj na celu dokonanie czynnoci (Mk
1, 27; 6, 27.39; 9, 25);
3) dla polece, ktre maj na celu przeszkodzenie po-
tencjalnemu dziaaniu (5, 43; dwa razy w 7, 36; 8, 15; 9, 9).
Pokazuje to, e nakazy milczenia w warstwie semantycznej tekstu s
jednorodne, a rni si funkcj, a nie pochodzeniem.

5. Tajemnica gbi obrazu

Teoria W. Wrede i jej nowsze modyfikacje na zawsze pozostan hipo-

tezami z powodu niemonoci dokadnej rekonstrukcji genezy i redakcji
tekstu Marka. Profesor Uniwersytetu Wrocawskiego ma jednak zasugi dla
rozwoju egzegezy u progu ubiegego stulecia. Po pierwsze, jego teoria poo-
ya kres pogldom o nieduchowej Ewangelii Marka, ktra miaa zawiera
tekst historycznie czysty, nieskaony adn teologi. Z tego powodu mona
uwaa go za pioniera Redaktionsgeschichte. Po drugie, koncepcja Messiasge-
heimnis kieruje nasz uwag ku waciwemu problemowi, a jest nim zoo-
no chrystologii Marka, ktra nie jest chrystologi nisk, przeciwstawion

11
Por. C. M. Tuckett, Sekret mesjaski, s. 765-766.
50 Ks. Artur Malina

chrystologii wysokiej z czwartej Ewangelii. Jej zoono polega na tym, e

w jej centrum znajduje si tajemnica tosamoci mesjaskiej Jezusa, a do-
kadnie jego tosamoci jako Syna Boego. Nie chodzi o sekret, lecz o ta-
jemnic tosamoci. Wilhelm Wrede i inni stosujcy Redaktionsgeschichte
przewietlali obraz Jezusa w Ewangelii Marka, szukajc ukrytych znacze
pod warstw ostatecznej redakcji. W ten sposb nie docenili dostatecznie
tego, co najbardziej oczywiste w interpretacji kadego obrazu. Jego gbi nie
mona dostrzec przez odrywanie zewntrznych warstw, ich cieranie czy
rozwarstwianie. W tekcie Marka mona t gbi, a wic tajemnic tosa-
moci Jezusa odkrywa przez uwane wpatrywanie si w jego ostateczn,
caociow kompozycj, uwzgldniajc najmniejsze jej szczegy.
Odkrywanie gbi przez zatrzymanie si na ostatecznej postaci tekstu
nie jest lektur powierzchown. Mona posuy si przykadem ilustruj-
cym umocowanie takiej lektury w szczegowej analizie tekstu. Chodzi tu
o tekst kluczowy dla klasycznego sekretu mesjaskiego, a mianowicie o na-
kaz milczenia, ktry mia obowizywa uczniw a do zmartwychwstania
Syna Czowieczego.
Uczestnictwo trzech wybranych uczniw w Przemienieniu nie koczy
si wysuchaniem gosu z oboku, ktry kieruje do nich objawienie i wezwa-
nie: To jest mj Syn umiowany, jego suchajcie. Wymagana gotowo do
suchania Jezusa jest natychmiast weryfikowana: A gdy schodzili z gry,
przykaza im, aby nikomu nie rozpowiadali o tym, co widzieli, zanim Syn
Czowieczy nie powstanie z martwych (Mk 9, 9). Trudnoci w suchaniu
tego, co mwi Jezus, ujawniaj si ju podczas zejcia z gry: Zachowali to
polecenie, rozprawiajc tylko midzy sob, co znaczy powsta z martwych
(9, 9-10). Dyskusja uczniw na temat tego, co znaczy powsta z martwych
(9, 10), jest spowodowana podwjn trudnoci. Najpierw w logice narracji
nakaz milczenia ograniczony do Zmartwychwstania kontrastuje z poprzed-
nim zakazem mwienia, ktry mia ich dotyczy od momentu wskrzesze-
nia crki Jaira. Teraz nakaz milczenia o Przemienieniu ma obowizywa do
Zmartwychwstania Syna Czowieczego. W obydwu przypadkach adresatami
nakazu s ci sami trzej uczniowie: Piotr, Jakub i Jan. Zainteresowanie tych
trzech uczniw eschatologicznym wymiarem dziaalnoci Jezusa zdradza ich
pytanie o konieczno przyjcia Eliasza (Mk 9, 11) oraz nastpne ich wy-
stpienia w Ewangelii (Mk 10, 37; 13, 3-4). I tu pojawia si druga, wiksza
trudno, ktra wynika z ich rozumienia Zmartwychwstania jako wydarze-
nia ostatecznego, wydarzenia wieczcego dzie Pana12 . Po tym dniu nie ma

12
Por. G. Greshake, J. Kremer, Resurrectio mortuorum. Zum theologischen Verstndnis
der leiblichen Auferstehung, Darmstadt 1986, s. 116: Sofern in den lteren Schriften Israels
von Auferstehung die Rede ist, wird sie erst fr die Zukunft erwartet, und zwar fr die Zeit
des Endes (Dan 12, 4.9) bzw. das Ende der Tage (Dan 12, 13); J. Schreiner, Eschatologie
im Alten Testament, w: Handbuch der Dogmengeschichte, red. M. Schmaus, A. Grillmeier,
 Ewangelia sekretu czy tajemnicy? 51

miejsca na adn dziaalno ludzi, historia ludzi osiga swj kres, a wic
pojawia si niepokonalna trudno: w jaki sposb, komu i w jakim celu po
tak rozumianym Zmartwychwstaniu ci trzej uczniowie mieliby zacz opo-
wiada o tym, co widzieli na grze Przemienienia?
Wzmiankujc t trudno uczniw, ewangelista nie mia na celu kroni-
karskiego zarejestrowania szczegu z historycznej drogi Jezusa do Jerozoli-
my. Droga Jezusa ma znaczenie teologiczne jako prezentacja zada dwuna-
stu uczniw w relacji do Jezusa. Uczniowie s niezdolni nie tylko do zrozu-
mienia, czym jest dokadnie zmartwychwstanie jako kres ich milczenia, ale
przede wszystkim s niezdolni do realizacji ich waciwego zadania, ktrym
nie jest opowiadanie o wasnych dowiadczeniach i wraeniach, lecz gosze-
nie osoby i sowa Jezusa (To jest mj Syn umiowany. Jego suchajcie).
Dla nas obydwa terminy gosi i opowiada s wyrazami bli-
skoznacznymi. Nie jest tak w Ewangelii Marka. Czasownik opowiada
() ma w niej negatywn konotacj. Wystpuje on jeszcze jeden raz
w opisie egzorcyzmu dokonanego w ziemi Gerazeczykw, kiedy odnosi
si do reakcji naocznych wiadkw wyrzucenia zego ducha Legionu: A
ci, ktrzy widzieli, opowiedzieli () im, co si stao z optanym
(Mk 5, 16). Bezporednim nastpstwem opowiadania naocznych wiadkw
egzorcyzmu jest sprzeciw wobec dziaalnoci Jezusa w tym regionie: Wtedy
zaczli Go prosi, eby odszed z ich granic (Mk 5, 17). Czasownik gosi
() ma znaczenie pozytywne. Na zakoczenie tego samego opowia-
dania narrator przedstawia korzystnie dziaalno uzdrowionego, wzmian-
kujc pozytywn reakcj adresatw tego kerygmatu: Poszed wic i zacz
gosi ( ) w Dekapolu wszystko, co Jezus z nim uczyni,
a wszyscy si dziwili (Mk 5, 20).
Zadaniem uczniw nie jest opowiadanie o Jezusie, zdawanie relacji
z tego, co jest dostpne ich zmysom. wiadkowie Przemienienia nale do
dwunastu apostow. W zejciu z gry Przemienienia ujawnia si ich trud-
no w realizacji drugiego z trzech zada, do ktrych zostali ustanowieni
jako apostoowie (Mk 3, 14-15): pierwsze aby by z Nim (
), drugie gosi ordzie (), trzecie mie wadze do wy-
rzucania zych duchw ( ). Zaraz u stp
gry Przemienienia objawi si kryzys w realizacji trzeciego zadania: pozosta-
ych dziewiciu nie umie wyrzuci ducha guchoniemego.
Dlaczego jedni s niezdolni do realizacji drugiego zadania, a inni nie
s w stanie wypeni trzeciego zadania? Przed perykopami o Przemienieniu
(Mk 9, 2-13) i epileptyku (Mk 9, 14-29) odsania si przyczyna ich niezdol-

L. Scheffczyk, M. Seybold, Freiburg 1986, s. 1: Die Auferstehung wird als Offenbarung des
Heilswillens Gottes verkndet, der die Freiheit und die Macht hat, seine Herrschaft in der
Geschichte, und wenn es auch erst ganz am Ende ist (Dn 12, 4.13) zur Vollendung brin-
gen.
52 Ks. Artur Malina

noci, a mianowicie: wi uczniw z Jezusem odsania si jako uomna. Ten

brak wsplnoty wyraa sprzeciw Piotra wobec zapowiedzi Jezusa o odrzu-
ceniu i zabiciu Go przez najbardziej powaanych na paszczynie spoecznej
(starsi ludu), religijnej (arcykapani), intelektualnej (uczeni w Pimie). Ujaw-
niajcy si brak jednoci z Jezusem dotyczy pierwszego ich zadania: aby byli
z Nim. Wstyd z powodu przynalenoci do Jezusa nie tylko czyni apostoa
niezdolnym do goszenia, ale rwnie do osobistego poznania Jezusa: Nie
znam tego czowieka, o ktrym mwicie (Mk 14, 71). Dopiero ponowne ich
wezwanie przez Zmartwychwstaego i odbudowanie tej relacji uzdolni ucz-
niw do penego goszenia (14, 28; 16, 7). Ewangelista zaznacza t przemian
na paszczynie semantycznej. Od przyjcia do Galilei sam Jezus gosi
(explicite w 1, 14; bez wyranego wskazania 1, 38.39),
po zmartwychwstaniu rwnie jego uczniowie gosz ewangeli (13, 10; 14, 9).
Teoria sekretu mesjaskiego opiera si na nakazach milczenia kiero-
wanych do rnych adresatw: do wyrzucanych przez Jezusa duchw nie-
czystych, do uzdrawianych przez Niego ludzi lub do ich bliskich oraz do
wybranych przez Niego uczniw. Dla Marka dominujca jest rola uczniw,
ktrzy s obecni cay czas z Jezusem. Na t sta wsplnot wskazuj nielicz-
ne przypadki, kiedy podmiotem czasownika ruchu s uczniowie bez Jezu-
sa. Dzieje si tak w dwch szczeglnych przypadkach, kiedy s wysani przez
Niego, aby przygotowa pasch (14, 16: ), oraz gdy jeden
z nich staje si zdrajc (14, 45: ). Nieste-
ty, rola tej staej wizi ewangelii jako zwornika rnorodnych motyww nie
bya przez dugi czas naleycie doceniona. A wedug Marka tajemnica Jezusa
odsania si w konkretnej wizi z poznawanym, na wsplnej drodze z Nim.

The Gospel of Secret or Mystery? Some Notes on the Christology

of the Gospel according to st. Mark

Summary
In the history of the interpretation of Marks Gospel there were some at-
tempts to discover the meaning of its theology. After centuries of being constantly
pushed aside into the shadow of the other two larger synoptic Gospels, and after
many fragmentary interpretations, there arose some analyses concerning themat-
ic motifs inherent in the text of the Gospel. The theory of the messianic secret
(W. Wrede) takes into consideration the prohibitions to speak that were directed
to the demons cast out by Jesus, to the people healed by him, and to the disciples
elected by him. This theory was created to explain the reasons behind the absence
of references to Jesus messianic status in the first stage of the Gospel tradition. This
theory, however, does not explain exhaustively the sources of Marks christology.
The whole truth about Jesus cannot be enclosed into a series of isolated declara-
tions. His identity is revealed in the relationship with him, that is, by following him
personally, as the disciples did.