Professional Documents
Culture Documents
ABtT H l M I D AL-ÓAZALl
NISZA ŚWIATEŁ
1990
PAŃSTWOWE WYDAWNICTWO NAUKOWE
Tytuł oryginału
Miskat al-anwar
Wiesław Kosiński
Redaktor
Maria Szymaniak
Redaktor techniczny
Anna Orzegorowska
Korektor
Alina Dudkowska
ISBN 83-01-09565-2
f
SPIS TREŚCI
Wstęp VII
1. Życie i twórczość al-Grazalego VII
2. Wybrane traktaty al-Gazalego XIV
3. Traktat Nissa świateł XVIII
Bibliografia XXXIII
i
NISZA ŚWIATEŁ
A l - G a z a l i został n a z w a n y przez w i e l u l i c z o n y c h P a s
calem i św. T o m a s z e m i s l a m u . W y d a j e się, że to
1
1
Por. G. Anawati — L. Gardet, Intorduction a la theologie
mumlmane, Paris 1981, s. 67. Por. S. de Beaurecue.il, GhazzaU
et saint,Thomas d'Aquin, B I F A O , t. X L V I , 1947, 199-238.
1
Al-Gazali określa tę pewność jako yaqin. Por. przyp. 14
do traktatu Nisza świateł.
' As-Subki w biografii al-Gazalego podaje, że jego ojciec wy
twarzał wełnę z sierści gazeli. Nazwa uprawianego rzemiosła
mogła stać się dla ojca, a później dla syna nazwiskiem (al-gazzali —
przędący). Por. Tabaąat aS-śdfi'iyya (Klasy szafi'iehie), t. 4,
s. 101-172, Kair 1926.
4
Cl. Huart ustalił, że al-Gazali urodził się w Gazala niedaleko
Tus. Nazwisko filozofa pochodzi więc od nazwy miejscowości,
w jakiej się urodził. Por. Histoire des Arabes, t. 2, s. 352.
VIII Wstęp
W t y m czasie w B a g d a d z i e p a n o w a l i jeszcze k a l i
fowie a b b a s y d z c y , lecz i c h władza chyliła się k u u p a d
k o w i , a T u r c y seldżuccy b y l i już wówczas władcami
5
A l p Arslana 7
i M a l i k S a h a , k t ó r y m służył w e z y r
8
t r z y l a t a , g d y n a W s c h o d z i e pojawił się H a s a n I b n
S a b b a h , założyciel s e k t y _ asa synów . 1 0
6
W roku 1055 Turcy seldżuccy wkroczyli do Bagdadu i Tughil
beg został ich pierwszym sułtanem.
6
Po zdobyciu Niszapmu w 1038 r. Seldżucy zapoczątkowali
na terenie Iranu dynastię, która miała tutaj panować do roku
1157.
7
Drugi sułtan seldżucki panujący w latach 1063-1073.
8
Trzeci z kolei sułtan seldżucki panujący w okresie 1073-1092.
» Nizam al-Mulk zmarł w roku 1092. Jako pierwszy wezyr
w państwie Seldżuków otaczał szczególną opieką uczonych, stając
się mecenasem nauki. To on właśnie zbudował na: terenie Iraku
i Iranu wiele szkół, które od jego nazwiska zostały nazwane an-
Nizamiyya.
i° Słowo asasyni odnosiło się do jednej z sekt ismailickieh —
nizarytów, którzy „palili haszysz". Warto wspomnieć, że isma-
ilici pojawili się w łonie szyitów. Zdaniem tych ostatnich tylko
potomkowie 'Alego i Fatimy są legalnymi przywódcami społecz
ności muzułmańskiej i mają prawo do tytułu imama. Imam z kolei
jest prawdziwym duchowym przywódca islamu i pozostaje w ukry
ciu. Począwszy od szóstego imama Ga'fara as-Sadiqa szyici się
podzielili. Jedni połączyli się z synem Ga'fara-—Mtisą al-Ka-
zimim, a drudzy — późniejsi ismailici związali się z bratem
Ga'fara Isma'ilem.
11
Ahmad al-Gazali zmarł w 1126.
12
Por. al-Gazali, Lettre au disciple, s. X I , Bejrut 1966.
Wstęp IX
d y t ó w , którzy p o z b a w i l i i c h całego d o b y t k u . A l - G a z a l i
nie bacząc na niebezpieczeństwo zwrócił się do h e r s z t a
b a n d y z żądaniem, b y oddał m u tobołek, gdzie z n a j
dowały się jego n o t a t k i . B a n d y t a spełnił tę prośbę.
P o powrocie d o T u s a l - G a z a l i n a t y c h m i a s t nauczył
się na pamięć tego, co zapisał, i odtąd zawsze studiując
jakieś nowe zagadnienie n a j p i e r w utrwalał je w swojej
pamięci.
W l a t a c h 1082-1085 a l - G a z a l i kształcił się w M -
szapurze u słynnego teologa a l - G u w a y n i e g o , który 1S
13
Al-Guwayni (1028-1085) jest znany w islamie jako im-dni
al-haramayn (imam dwóch świątyń, Mekki i Medyny). W swoich
poglądach al-Guwaym oparł się na autorytecie asz'aryckieh po
przedników: al-Aś ariego (zm. 935) al-Baqi]auiego (zm. 1012)
r
z a l i zaczął studiować t e c z t e r y d r o g i z d o b y w a n i a p r a w
d y . Eozpatrywał każde stanowisko i doszedł do w n i o s
k u , i ż żadna spośród t y c h czterech g r u p nie m a p r a w a
w y p o w i a d a n i a się w jakiejś k o n k r e t n e j k w e s t i i , jeśli
p r z e d t e m n i e z r o z u m i e jej w j a s n y sposób.
A n a l i z a m e t o d t e o l o g i i doprowadziła go do p r z e k o
n a n i a , że jej m e t o d y są złudne. A l - G a z a l i odbierał
teologii prawo p r z y j m o w a n i a p r a w d , które zostały
ustalono w o p a r c i u o a u t o r y t e t .
A l - G a z a l i analizował p o d s t a w y f i l o z o f i i . W y c h o d z ą c
z założenia, iż w i e d z a teologów o f i l o z o f i i jest n i e w y s t a r
czająca, al-Gazali przystąpił do p r z e d s t a w i e n i a celów
f i l o z o f i i . Jego t r a k t a t Maąaęid al-faldsifa {Cele filozo
fów) t a k w i e r n i e przedstawiał te cele, że g d y jego dzie
ło zostało przetłumaczone na łacinę, t e o l o d z y chrześ
cijańscy u z n a l i al-Gazalego z a u c z n i a A w i c e n n y . 1 9
A l - G a z a l i przyznawał, że f i l o z o f i a u k a z u j e prawdę,
lecz jej niedoskonałość polega na t y m , iż w i e l o k r o t n i e
t r z e c i a g r u p a była z d a n i e m al-Gazalego n a j b a r d z i e j o d
dalona od prawdy.
Pozostała c z w a r t a g r u p a , w stronę której kierował
M
Treść tego dzieła zostanie omówiona w następnym rozdziale.
81
Por. przyp. 10.
ri
0_ tej symbolicznej zależności al-Grazałi mówi w traktacie
Nisza świateł.
XII Wstęp
a l - G a z a l i podróżował po S y r i i i P a l e s t y n i e . Odwiedził
także Arabię i E g i p t . P o d k o n i e c swojego odosobnienia
powrócił d o rodzinnego m i a s t a T u s .
A l - G a z a l i wiódł życie m i s t y k a , oddając się k o n t e m
p l a c j i i ascezie. Dzięki t e m u doszedł do p r z e k o n a n i a ,
że wyłącznie d r o g a mistyków jest słuszną drogą. Jego
24
23
W autobiografii al-Munqid min ad-daldl al-Gazali wyróżnia
w swoim życiu trzy etapy: okres zdobywania wiedzy i początki
nauczania (1058—1095), okres odosobnienia (1095-1105) oraz po
wrót do nauczania i działalności intelektualnej (1105 -1111).
**. Droga (tarig) mistyczna w islamie została przyrównana do
podróży. Mistyk (ęufi) porusza się ciągle tą drogą, która prowadzi
Wstęp XIII
Tahafut al-faldsifa 27
27
Samozniszczenie filozofów. Al-Gazali napisał ten traktat
w okresie pomiędzy rokiem 1091 a 1095.
** Zniszczenie „Zniszczenia". Ibn R u M napisał to dzieło w roku
1180. Por. TaMfut at-tahdfut, oprać. M. Bouyges, Bejrut 1930.
29
Por. al-Grazali, Tahafut al-faldsifa, oprać. S. Dunya, Kair
1980.
Wstęp XV
tach 1095-1106.
Wstęp XVII
36
Por. tamże, s. 44.
37
Por. tamże, s. 48-49.
18
Por. Massignon L . , llecueil de textes inediis concernant Vhis-
toire de la mystiąue en pays d'Islam, Paris 1929.
s
" Por. al-Graza)i, Mukdi al-anwar, oprae. 'Afifi A. A . , s. 4,
Kair 1964.
" Por. tamże.
Wstęp XIX
a l - i m a m a z - z a h i d huggat a l - i s l a m A b u . H a m i d M u h a m
mad Ibn Muhammad Ibn M u h a m m a d al-Gazali * . Obok 2
z n a j d u j e się n a z w i s k o k o p i s t y , k t ó r y m b y ł ' A b d a l -
M a g i d al-Fadł a l - F a z a r i a t - T a b a r i . T e k s t został z a p i s a n y
dziewiątego d n i a w miesiącu r a m a d a n r o k u 1115 . 4S
r e b y ł o b y p o z b a w i o n e t y c h braków. A u t o r o d k r y w a t a
k i e o k o w sercu człowieka i n a z y w a je duszą * , d o d a j ą c
8
51
Al-Gazali mówi więc, że Bóg jest bytem koniecznym, pierw
szą i ostateczną przyczyną wszystkiego, co istnieć może, istnieć
zaczyna i przemija.
° Warto zastanowić się, czy określenie „zapożyczona" sugeruje
a
se p o d m i o t u w P r z e d m i o c i e . W t y m stanie m i s t y c y
głoszą swoje połączenie z B o g i e m poprzez miłość^i
a przeżywany przez n i c h szok myślowy staje się d o ś
w i a d c z a n i e m obecności B o g a .
a
Fana to unicestwienie.
Por. G. Anawati-L. Gardet, Mystigue musulmane, Paris 1988,
Sł
s. 105.
Trwanie w Bogu nazywa się w języku mistycznym baąa.l
45
p o d m i o t u w akcie unicestwienia p r z e d m i o t u . W s z e l k i e
czynności i n t e l i g e n c j i i w o l i m i s t y k a zostają zawieszo
ne w t r w a n i u w B o g u , podczas którego d o k o n u j e się
i d e n t y f i k a c j a między J a p o j m o w a n y m j a k o boskie i j a
l u d z k i m u n i c e s t w i o n y m w źródle b y t u . W t y m stanie
osobowość m i s t y k a z n a j d u j e się w p o s i a d a n i u B o g a .
A l - G a z a l i dochodzi następnie do w n i o s k u , iż p r a w i
dziwę światło o z n a c z a t o , dzięki c z e m u i począwszy od
czego r z e c z y się pojawiają. W związku z t y m , że p o
n a d t y m światłem nie m a już żadnego innego, które
b y ł o b y jego źródłem, ta moc p o j a w i a n i a się należy wy
łącznie do tego światła. W s z y s t k i e światła są z a t e m s y m
b o l a m i . J e d y n y m Światłem jest światło B o g a . W s z y
stkie inne światła są światłami t y l k o na p o w i e r z c h n i
skierowanej w J e g o stronę, a nie same w sobie.
Uświadomienie sobie t y c h w s z y s t k i c h t a j e m n i c w y
m a g a , z d a n i e m a u t o r a , szczególnych zdolności, dlatego
właśnie ogół l u d z i w i e r z y w jedność boską w y p o w i a
dając słowa: „nie m a B o g a oprócz M e g o " i t y l k o w t a
j e m n i c z e n i mówią o t y m s a m y m : „nikt p o z a M m
z wyjątkiem J e g o " . M
•
A l - G a z a l i wyjaśniał już p o p r z e d n i o , iż w świecie wi
d z i a n y m w s z y s t k i e r z e c z y pojawiają się p r z e d w z r o
k i e m dzięki światłu zewnętrznemu. W w i z j i wewnę
t r z n e j n a t o m i a s t w s z y s t k o p o j a w i a się dzięki B o g u .
On jest z każdą rzeczą i s p r a w i a , że ta rzecz p o j a w i a
się t a k , j a k światło towarzyszące każdej r z e c z y , która
p o j a w i a się dzięki M e m u . M i s t y c y rozumieją, ż e t e n ,
k t o jest przyczyną p o j a w i e n i a się r z e c z y , nie jest o d
d z i e l o n y od tego, k t o stał się w i d o c z n y . T a k i e jest,
z d a n i e m a u t o r a , znaczenie słów: „z każdą r-eczą".
57
Wahdat al-wugud — jedność istnienia opowiada się doś za
drzewo o l i w n e , a m o c proroczą n a j l e p i e j s y m b o l i z u j e
oliwa.
O m a w i a n e moce działają w ściśle określonym p o
rządku. N a p i e r w s z y m m i e j s c u jest zdolność c z u c i a ,
zdolność do wyobrażeń., zdolność i n t e l e k t u a l n a i p o
zostałe.
T e k s t K o r a n u zachowuje także pewną hierarchię m ó
wiąc, że l a m p a jest we s z k l e , szkło jest w n i s z y , a p o
nieważ te w s z y s t k i e światła znajdują się jedne n a d d r u
g i m i , toteż określenie „światło na świetle" n a j l e p i e j w y -
tę hierarchię.
T e n s y m b o l i z m jest j a s n y d l a osób wierzących, p r o
roków i świętych, podczas g d y niewierzący nie są w s t a
nie go pojąć. .
W p i e r w s z y m r o z d z i a l e a l - G a z a l i opisywał B o g a j a k o
źródło i s t n i e n i a , a w rozdziale d r u g i m zajął się aspek
t e m e p i s t e m o l o g i c z n y m , twierdząc, że Światło—Bóg jest
źródłem w i e d z y , a ta r e a l i z u j e się podczas o b j a w i e n i a ,
j a k i e otrzymują p r o r o c y i święci.
Po wyjaśnieniu, że istnieje Światło świateł, które o b
j a w i a się w człowieku, al-Gazali p r z e c h o d z i w r o z d z i a l e
t r z e c i m do omówienia zasłon, które zasłaniają to Świa
tło, uniemożliwiając poznanie B o g a . A u t o r dodaję n a
stępnie, iż c i , którzy z o s t a l i zasłonięci dzielą się na t r z y
zasadnicze k a t e g o r i e :
— zasłonięci przez same ciemności,
— zasłonięci p r z e z światło zmieszane z ciemnościami,
— zasłonięci przez czyste światło.
Oczywiście w każdej spośród t y c h g r u p można wyróż
nić jeszcze inne p r z y p a d k i i wyliczać je bez końca.
P i e r w s z a k a t e g o r i a obejmuje ateistów. Ci z kolei d z i e
lą się na dwie g r u p y . J e d n a p o s z u k u j e p r z y c z y n y p o
w s t a n i a wszechświata, a d r u g a t r o s z c z y się o siebie.
T e n r o d z a j l u d z i można następnie podzielić na kolejne
podgrupy:
— c i , którzy spełniają w s z y s t k i e swoje p r a g n i e n i a
i przyjemności,
r - - c i , którzy oddają się d z i k i e j p a s j i w a l k i ,
—- c i , którzy gromadzą b o g a c t w a , :
xxx Wstęp
putaeji i szacunku.
W drugiej zasadniczej grupie zasłoniętych znajdują
się:
t — c i , których m r o k t k w i w zmysłach, ;
— c i , których m r o k t k w i w wyobraźni,
— c i , którzy z o s t a l i zasłonięci p r z e z złe analogie i n
telektualne.
W t y c h t r z e c h p o d g r u p a c h można t a k , j a k p o p r z e d n i o
wyróżnić wiele przykładów i a l - G a z a l i podaje sześć
p o d g r u p zaznaczając, że c i , którzy do n i c h należą,
wierzą w bóstwa:
— Najniżej znajdują się w y z n a w c y bożków będą
c y c h dziełem i c h rąk.
— Następnie a l - G a z a l i w y l i c z a t y c h , d l a których
bóstwem jest piękno n a t u r a l n e .
— Trzecią podgrupę stanowią w y z n a w c y ognia.
— C z w a r t a oddaje hołd g w i a z d o m .
— Piątą podgrupę stanowią w y z n a w c y słońca.
—- Szóstą podgrupę tworzą w y z n a w c y światła i c i e m
ności.
Powracając do osób zasłoniętych przez m r o k w y
obraźni, a l - G a z a l i wyjaśnia, że w tej grupie wierzący
czczą B y t zasiadający n a T r o n i e .
Trzecią grupę drugiej zasadniczej k a t e g o r i i stanowią
zasłonięci przez złe analogie i n t e l e k t u . Są to w y z n a w c y
B o g a posiadającego siedem atrybutów, ale jednocześ
nie uważają, iż te a t r y b u t y odpowiadają i c h własnym.
T r z e c i a z a s a d n i c z a k a t e g o r i a zasłoniętych obejmuje
t y c h , którzy z o s t a l i zasłonięci p r z e z czyste światło.
W jej łonie można wyróżnić następujące p o d g r u p y :
— N a p i e r w s z y m m i e j s c u znajdują się c i , którzy p o
jęli a t r y b u t y j a k o należące do B o g a .
D r u g a p o d g r u p a zrozumiała, że istnieje wiele n i e
bios i w k a ż d y m p a n u j e i s t o t a z w a n a aniołem. P a n e m
jest" d l a n i c h t e n , k t o w p r o w a d z a w r u c h n a j b a r d z i e j
oddalone ciało niebieskie.
— T r z e c i a p o d g r u p a pojęła, że w p r o w a d z e n i e w r u c h
ciał n i e b i e s k i c h p o w i n n o b y ć a k t e m p o m o c n i c z y m ,
Wstęp XXXI
a k t o m p o k o r y z e s t r o n y jednego a n i o ł a . W y z n a w c y
5 9
XXXII Wstęp
Kończąc swój t r a k t a t a l - G a z a l i p r e c y z u j e , ż e o p i s a n a
przez niego d r o g a uniesienia odnosi się do M u h a m m a d a ,
c h o ć z d a r z a się t a k , j a k w p r z y p a d k u A b r a h a m a , że
t a droga r o z p o c z y n a się o d r a z u o d z d o b y c i a w i e d z y
o B o g u , podczas g d y d l a M u h a m m a d a t a w i e d z a jest
u k o r o n o w a n i e m uniesienia.
Joanna Wr oneeka
A . Dzieła al-Gazalego
B. Przekłady *
— hamza z — z emfatyczne
b — b ' — ' a y n krtaniowe
t — t g — r roule
t — th f — f
g — dż q — q
h — łi gardłowe k — k
łi — h welarne ł — 1
d — d m — m
d — dh n — n
r — r h — h krtaniowe
z — z w — waw
s — s y — y»
8 — sz Samogłoski długie:
S — s emfatyczne a
d — d emfatyczne u
t — t emfatyczne i
WYKAZ SKRÓTÓW
A b y udowodnić t e n f a k t , t r z e b a n a j p i e r w określić
znaczenie słowa „światło" w myśl pierwszej koncep
11
n y m . J e s t f a k t e m o c z y w i s t y m , i ż p e w n a rzecz m o ż e
pojawić się j e d n e m u człowiekowi i b y ć z a k r y t a wzglę
d e m innej osoby. Będzie z a t e m w zależności od tej
osoby w i d o c z n a l u b z a k r y t a . P o j a w i a n i e się światła
6 Bozdsidł pierwszy
Dokładne wyjaśnienie
N a t u r a światła i jego podleganie p o z n a n i u umysło
w e m u polegają więc n a t y m , b y ujawnić się postrzega
n i u . Jednakże postrzeganie jest uzależnione z jednej
s t r o n y od i s t n i e n i a światła, a także o c z u z d o l n y c h do
tego, by patrzeć. Światło jest t y m , co jest widoczne
i co daje jasność. D l a ślepych n a t o m i a s t żadne światło
Bóg jest prawdziwym światłem 7
Dokładne wyjaśnienie
W i e d z , że światło w z r o k u zewnętrznego posiada
liczne niedoskonałości.
8 Rozdział pierwszy
10 'Rozdział pierwszy
ność t w o r z e n i a s ą d ó w , zdolność m y ś l e n i a , z d o l
2 6 27
ność p r z y p o m i n a n i a sobie 28
i zdolność zapamiętywa
n i a . Z a t y m i o b s e r w a t o r a m i następują w h i e r a r c h i i
29
D o w i e d z i a w s z y się w o p a r c i u o t o , co p o w i e d z i a n o ,
że oko zasługiwało na m i a n o „światło", j a k się często
mówi, zrozumiesz dlaczego i n t e l e k t zasługuje jeszcze
bardziej n a t o imię. P o z a t y m między n i m i d w o m a
istnieje t a k w i e l k a różnica, i ż t r z e b a b y powiedzieć,
że i n t e l e k t jest j e d y n y m , który zasługuje na to m i a n o
i ma do niego p r a w o .
Dokładne wyjaśnienie
W i e d z , że jeśli i n t e l e k t postrzega jakieś p r z e d m i o t y ,
to nie oznacza to wcale, iż p r z e d m i o t y tej w i z j i są
w n i m obecne w t a k i m s a m y m s t o p n i u . Niektóre z n a j
dują się w n i m t a k , j a k b y b y ł y bezpośrednio obecne.
C h o d z i zwłaszcza o wiedzę niezbędną, j a k n p . w i e d z a
0 t y m , iż j e d n a rzecz może b y ć jednocześnie w i e c z n a , 3 7
i „niemożliwy" . I n n e p r z e d m i o t y w i z j i nie z a w s z e
41
Uzupełnienie
Dzięki t y m rozważaniom zrozumiałeś z a t e m , że i s t n i e
ją d w a r o d z a j e o c z u , oko zewnętrzne i wewnętrzne.
Bóg jest prawdziwym światłem 15
Dokładne wyjaśnienie
Jeśli wyrażenie „lampa oświetlająca" o d p o w i a d a te
m u , co daje światło, by widzieć, i z którego także sa
m a l a m p a czerpie światło, wówczas zasługuje ono n a
t o , a b y nazwać j e z a pomocą słowa „ o g i e ń " . P o c h o d
62
g d y d o t k n i e go płomień.
Mówiąc dokładniej, źródłem świetlnym p o c h o d n i z i e m
s k i c h jest wspaniały D u c h b o s k i 85
o p i s a n y przez
18 liozdział pierwszy
w s p o m n i a n y w wersecie „dzień, w k t ó r y m D u c h i a n i o
łowie staną w szeregach" . Jeśli u z n a m y go za błysz
69
Dokładne wyjaśnienie
Światła niebieskie, z których czerpią energię świa
tła z i e m s k i e , są uporządkowane w t a k i sposób, że
światło najbliższe Źródłu i z a r a z e m najwyżej położone,
zasługuje n a j b a r d z i e j na m i a n o „światło". Chcąc z r o
zumieć, j a k a jest s y m b o l i k a tej h i e r a r c h i i w świecie
w i d z i a n y m , wyobraź sobie, iż światło księżyca po p r z e j
ściu przez o k n o pomieszczenia p a d a n a zwierciadło z n a j
dujące się na ścianie, p o t e m o d b i j a się na ścianie p r z e
c i w n e j , a b y następnie znaleźć się na podłodze, którą
oświetla. R o z u m i e s z z a t e m , że światło podłogi p o c h o d z i
ze ściany, że to p o c h o d z i ze zwierciadła, a to z k o l e i z księ
życa, który czerpie światło ze słońca, bo ono właśnie
oświetla księżyc. Te c z t e r y światła są uporządkowane
w sposób k o n k r e t n y , jedne są b a r d z i e j doskonałe niż inne
i każde z n i c h p o s i a d a określone miejsce i p o z y c j ę , k t ó
r y c h nie może przekroczyć.
W i e l c y mędrcy przeżywający w i z j e wewnętrzne , p o 71
Dokładne wyjaśnienie
Zrozumiałeś z a t e m , że światła tworzą hierarchię, że
nie wypływają w sposób nieskończony, lecz posiadają
Źródło pierwsze, j a k i m jest Światło samo w sobie
i przez siebie. To Światło nie o t r z y m u j e światła od
innego, ale to dzięki N i e m u błyszczą w s z y s t k i e i n n e
światła zgodnie z i c h hierarchią. U s t a l t e r a z , c z y słowo
„światło" należy się bardziej t e m u , co jest oświetlone
i co czerpie światło z innego światła, c z y też należy się
b a r d z i e j t e m u , co błyszczy samo w sobie i oświetla
inne p r z e d m i o t y ? Ośmielam się powiedzieć, że słowo
„światło" p r z y p i s a n e innej r z e c z y aniżeli światło z a
sadnicze jest czystą metaforą . N i e wątpię, że s p r a w a
7S
Prawda 7 6
Prawda
T e r a z , k i e d y zrozumiałeś, że światło może się po-j^"
jawić 78
i spowodować pojawienie 79
n a różnych p o
z i o m a c h , w i e d z , że nie ma większej ciemności niż z a
k r y c i e n i e b y t u . Jakaś rzecz jest n p . określona j a k o
8 0
Bóg.
p o d s t a w i s t n i e n i a metaforycznego d o szczytów p r a w
dziwego i s t n i e n i a . Dzięki d u c h o w e m u u n i e s i e n i u i k o n
t e m p l a c j i pojmują, że nie ma innego i s t n i e n i a oprócz
B o g a i że w s z y s t k i e r z e c z y obracają się w p r o c h z w y
jątkiem Jego o b l i c z a . N i e oznacza t o b y n a j m n i e j ,
85
p o t w i e r d z o n a , o c z y m mówiliśmy w n a s z y m dziele
Cel ~komentoivania imion boskich . 92
P o w z n i e s i e n i u się d o n i e b a P r a w d y w y b r a n i docho
dzą do w n i o s k u , iż dostrzegli w I s t n i e n i u t y l k o J e d y
nego, P r a w d z i w e g o B o g a . D l a niektórych j e d n a k t e n
s t a n ś w i a d o m o ś c i jest wiedzą zdobytą, d l a i n n y c h
93
Bóg jest prawdziwym, światłem 23
n i c z a i c h r o z u m i c z y n i b e z s i l n y m i . W t y m stanie jeden
z n i c h powiedział: „Jestem Prawdą" , a i n n y wyraził 9 7
Słowa osób z a k o c h a n y c h 1 0 0
w B o g u w stanie u p o j e n i a
muszą b y ć strzeżone i n i e p o w i n n y b y ć p o w t a r z a n e . 1 0 1
Wnioski
B y ć może chcesz wiedzieć, j a k i r o d z a j zależności
istnieje pomiędzy Jego światłem oraz n i e b e m i ziemią,
i w j a k i sposób On jest w sobie światłem n i e b a i z i e m i ?
T e n f a k t nie p o w i n i e n cię dziwić zwłaszcza teraz, g d y
zrozumiałeś, że On jest światłem i że n i e ma innego
światła oprócz N i e g o , że jest w s z e l k i m Światłem i że
jest światłem u n i w e r s a l n y m . W rzeczywistości słowo
„Światło" o z n a c z a n a j p i e r w t o , dzięki c z e m u r z e c z y się
pojawiają, a następnie, na p o z i o m i e wyższym t o , p o
przez co i dzięki c z e m u się pojawiają, a jeszcze w y ż e j ,
dzięki c z e m u i począwszy od czego się pojawiają. P r a w
dziwe Światło oznacza t o , dzięki c z e m u i począwszy od
czego r z e c z y się pojawiają, a p o n a d N i m nie ma już
innego światła, które b y ł o b y Jego źródłem. To światło
posiada tę siłę w sobie, d l a siebie samego i począwszy
od siebie, a n i e poczynając od innego. Dowiedziałeś
się zresztą, iż te a t r y b u t y należą t y l k o do Światła z a
sadniczego.
Bóg jest prawdziwym, światłem 25
wnętrznej 1 0 9
bądź w i z j i i n t e l e k t u . Jeśli c h o d z i o światło
odpowiadające w i z j i zmysłowej, to są to g w i a z d y , słoń
ce i księżyc, które w i d z i m y w sferach n i e b i e s k i c h . Są
to jednocześnie p r o m i e n i e , j a k i e spływają na p o w i e r z
chnię z i e m i , pozwalając pojawić się r z e c z o m , zwłaszcza
wiosną, g d y k o l o r y ukazują się w całej k r a s i e . Te p r o
mienie oświecają także zwierzęta i minerały tudzież
w s z y s t k i o i n n e rodzaje b y t ó w . B e z t y c h p r o m i e n i , k o
l o r y by się nie pojawiły, a nawet by nie istniały. P o z a
t y m w s z y s t k i e kształty i r z e c z y , które można z m i e
r z y ć , stają się widoczne dopiero wówczas, g d y n a j p i e r w
dostrzeżemy i c h k o l o r y . B e z kolorów i c h postrzeganie
jest niemożliwe.
Jeśli c h o d z i o światła umysłowo p o z n a w a l n e i n i e
m a t e r i a l n e , to wypełniają one świat wyższy i są- sub
s t a n c j a m i a n i e l s k i m i . Wypełniają także świat niższy
i dają życie r o d z a j o w i l u d z k i e m u oraz zwierzętom. To
dzięki światłu l u d z k i e m u , t u t a j na z i e m i pojawił się
h a r m o n i j n y porządek świata niższego, podobnie j a k
dzięki światłu a n i e l s k i e m u pojawił się h a r m o n i j n y p o
rządek świata wyższego. O t o znaczenie Jego słów:
„ T o On ustalił was na z i e m i i sprawił, że się r o z m n a
żacie. U c z y n i z n i c h swoich p r z e d s t a w i c i e l i na z i e m i .
Umieszczę n a z i e m i p r z e d s t a w i c i e l a " .
n o
p a d k u świętym d u c h e m p r o r o c z y m , a święte d u c h y
prorocze są oświecone przez d u c h a świata wyższego t a k ,
j a k p o c h o d n i a r o z p a l o n a przez ogień. Światła wyższe
wzniecają się po k o l e i jedne przez drugie zgodnie z p o
rządkiem h i e r a r c h i i . W s z y s t k i e one pochodzą od Świa
tła świateł, które s t a n o w i i c h źródło i i c h pierwsze
źródło, bez żadnego w s p ó ł t o w a r z y s z a . W s z y s t k i e
1U
boskiej 1 1 6
p o d postacią „nie m a B o g a oprócz N i e g o " , jest
praktyką ogółu wierzących, a „nikt p o z a M m z wyjąt
k i e m J e g o " , to p r a k t y k a w i a r y t y c h , którzy są o b d a
r z e n i s p e c j a l n y m i zdolnościami d u c h o w y m i . W r z e c z y
wistości t a w i a r a jest d l a n i c h b a r d z i e j doskonała, u p o
rządkowana, b a r d z i e j u n i w e r s a l n a , p r a w d z i w a i b a r d z i e j
dokładna oraz p r z y s t o s o w a n a d o tego, b y pojąć J e d
ność absolutną i czystą Jedność. Określenie „uniesie
nie s t w o r z e n i a " oznacza Jedność boską i nie m a i n
1 1 7
k o n t e m p l a c j i , a d r u d z y t o c i , którzy o N i m w n i o s
1 2 7
5»
32 Rozdział pierwszy
Z r o z u m i e n i e tego s y m b o l i z m u w y m a g a wstępnych
wyjaśnień w o p a r c i u o d w a zasadnicze p u n k t y , które
można by rozwijać bez końca, ale które u j m i e m y zwięź
le. P i e r w s z y p u n k t będzie dotyczył głębokiej n a t u r y
w s y m b o l i c z n y m ujęciu i jej p r a w . W j a k i sposób i s t o
ty duchowe rzeczywistości n i e m a t e r i a l n y c h są ujęte
w formie s y m b o l i ? W j a k i sposób istnieje pomiędzy n i m i
adekwatność 1 3 3
i zgodność pomiędzy światem w i d z i a
n y m , który kształtuje materię s y m b o l i i światem k r ó
lestwa niebieskiego, j a k również skąd pochodzą i s t o t y
duchowe rzeczywistości n i e m a t e r i a l n y c h ? D r u g i p u n k t
będzie d o t y c z y ł zdolności d u c h o w y c h , które ożywiają
materię b y t u l u d z k i e g o zgodnie z różnymi p o z i o m a m i
i i c h s t o p n i a m i światła. To s y m b o l i c z n e ujęcie w z b o
gaci p i e r w s z y p u n k t w o p a r c i u o tradycję podaną p r z e z
I b n Maś'uda: „ j e g o światło w sercu wierzącego jest j a k
światło n i s z y " l u b w postaci przekształconej przez
U b a y y I b n K a ' b a : „światło serca tego, k t o w i e r z y ,
jest j a k światło n i s z y "134
.
34 Rozdział drugi
Punkt pierwszy
Głęboka n a t u r a w s y m b o l i c z n y m ujęciu i jej
prawa
świat n i e w i d o c z n y 1 3 7
oraz świat królestwa n i e b i e s k i e
go . T e n , k t o a n a l i z u j e prawdę w o p a r c i u o słowa,
138
która nie b y ł a b y s y m b o l e m 1 4 3
jakieś r z e c z y z drugiego
świata. Może się również zdarzyć, że j e d n a i ta s a m a
rzecz jest s y m b o l e m różnych, r z e c z y ze świata malahut
i o d w r o t n i e , j e d n a rzecz z malahut może posiadać l i c z
ne s y m b o l e w świecie w i d z i a n y m . Jakaś rzecz jest s y m
b o l e m i n n e j , jeśli p r z e d s t a w i a ją w formie pewnego-po
dobieństwa i jeśli o d p o w i a d a jej w formie pewnej
współzależności. W y l i c z e n i e t y c h s y m b o l i wymagało
b y żmudnych studiów, b y uwzględnić w s z y s t k i e b y t y
znajdujące się w t y c h dwóch światach, na co nie s t a r
czyłoby sił l u d z k i c h i co wykraczałoby p o z a zdolności
r o z u m o w e człowieka. P o n a d t o nasze życie jest z b y t
krótkie, b y ś m y m o g l i poznać te symbole w całości.
N i e mogę uczynić n i c więcej j a k t y l k o podać t y p o w y
przykład, k t ó r y ty następnie możesz uogólnić i p r z y
gotować się do p o z n a n i a tego r o d z a j u t a j e m n i c .
P o w i e m z a t e m , co następuje: w świecie malahut z n a j
dują się substancje świetliste, szlachetne i d e l i k a t n e ,
które określa się m i a n e m aniołów. Ze świata aniołów
spływa w k i e r u n k u l u d z k i c h umysłów światło i właś
nie dlatego n a z y w a się aniołów władcami, podczas g d y
B ó g jest Władcą w s z y s t k i c h władców. P o z i o m a n i o
łów jest uzależniony od różnych s t o p n i świetlistości i c h
n a t u r y . D o t y c z y to róAvnież słońca, księżyca i g w i a z d ,
które są w świecie w i d z i a l n y m s y m b o l a m i tego, co im
o d p o w i a d a . T e n , k t o p o r u s z a się drogą duchową, osią
ga n a j p i e r w stopień, który o d p o w i a d a p o z i o m o w i g w i a z d .
B l a s k światła tego, k t o jest j a k g w i a z d a , p o j a w i a się
p r z e d n i m w całej krasie i daje mu do z r o z u m i e n i a , iż
świat niższy z n a j d u j e się całkowicie p o d Jego p a n o w a
n i e m i śledzi b l a s k Jego światła. T e n człowiek dąży z a
t e m do tego, by w o b l i c z u Jego piękna i jasności p o
wiedzieć: „ T o jest m ó j P a n ' ' . Następnie, g d y p o j a w i a
144
Symbolika niszy, lampy, szkła, drzewa, oliwy, ognia 37
czas s n u p o w i n n o b y ć t r a k t o w a n e j a k o władca. T e n
f a k t ma miejsce dlatego, że istnieją cechy wspólne i m o
żliwe do z r o z u m i e n i a j a k d o m i n a c j a , która obejmuje
w s z y s t k i c h . Księżyc byłby więc w e z y r e m , ponieważ słoń
ce r o z t a c z a swoje światło n a d światem za pośrednic
t w e m księżyca, g d y samo z a c h o d z i podobnie, j a k wła
d c a p r z e k a z u j e swoje światło za pośrednictwem w e z y r a .
Jeśli k t o k o l w i e k podczas s n u w i d z i , że t r z y m a w ręku
kłódkę, by zamknąć u s t a mężczyzn i ograniczyć b e z -
wstydność k o b i e t , oznacza to, że c h o d z i t u t a j o m u e z z i -
na nawołującego r a n k i e m do m o d l i t w y w czasie r a -
m a d a n u ° . Jeśli człowiek podczas s n u w i d z i , że w y
15
będzie występował p o d s y m b o l e m o g n i a . W ś r ó d t y c h ,
którzy z o s t a l i ukształtowani p r z e z proroków, j e d n i
zgadzają się w sposób o c z y w i s t y z t y m , co usłyszeli,
a i n n i mają p r z y w i l e j w i z j i wewnętrznej. T o , co o t r z y
m u j e t r a d y c y j n y k o n f o r m i s t a , występuje p o d postacią
a t r a m e n t u , a t o , co o t r z y m u j e t e n , k t o w i d z i , będzie
zobrazowane p r z e z zarzewie, błyszczący płomień, p o
chodnię. Człowiek, który przeżywa duchowe doświad
czenie, o d c z u w a podobno s t a n y j a k p r o r o c y i to p o d o
bieństwo jest określone p r z e z s y m b o l o g r z a n i a się. T e n ,
k t o się ogrzewa, jest w rzeczywistości człowiekiem,
który p r z e b y w a b l i s k o ognia, a nie t y m , k t o o t y m o g n i u
słyszał.
Jeśli p i e r w s z y m etapem d r o g i ciuchowej proroków jest
uniesienie do świata świętego wolnego od mętnych
40 Rozdział drugi
zwój . 1 5 7
W n i o s k i i wyjaśnienia
słowa ' A l e m u .
D o d a m , że Mojżesz zrozumiał, iż polecenie zdjęcia
sandałów oznaczało odrzucenie dwóch światów, toteż
podporządkował się r o z k a z o w i , zdejmując sandały i j e d
nocześnie podporządkował się d u c h o w i , odrzucając d w a
światy. T e n f a k t oznacza przejście o d jednej r z e c z y
1 6 6
Dokładne wyjaśnienie
G d y wysłannik m ó w i : „Widziałem ' A b d a r - E a h m a n a
I b n ' A w f a wchodzącego d o R a j u , j a k czołgał się n a
k o l a n a c h " , n i e sądź, że nie widział go również na
1 6 9
T e n f a k t daje ci do z r o z u m i e n i a , w j a k i sposób p r o
r o c y postrzegają k o n k r e t n e , widoczne f o r m y i w j a k i
sposób widzą rzeczywistości umysłowo poznawalne u k r y
t e p o d t y m i f o r m a m i . Najczęściej rzeczywistość u m y
słowo p o z n a w a l n a u k a z u j e się n a j p i e r w w w i z j i we
wnętrznej, następnie oświeca zdolność wyobraźni, w k t ó
rej o d c i s k a się analogiczna f o r m a rzeczywistości u m y
słowej i o d t w a r z a ją. T e n t y p objawień w stanie p r z e
b u d z e n i a w y m a g a i n t e r p r e t a c j i , t a k j a k te, które o b j a
wiają się w czasie snu i które wymagają i n t e r p r e t a c j i
s y m b o l i c z n e j . T e , które zdarzają się we śnie, p r z e d
stawiałyby jedną czterdziestą szóstą przypadłości p r o
r o c z y c h , a w i z j e w stanie p r z e b u d z e n i a b y ł y b y , m o i m
z d a n i e m , w zależności jednej t r z e c i e j , a więc większej.
Przypadłości prorocze, które zwróciły naszą uwagę, do
tyczyłyby w zasadzie trzech k a t e g o r i i , a wizje w s t a
nie p r z e b u d z e n i a tworzyłyby jedną z t y c h k a t e g o r i i .
Punkt drugi
Zdolności l u d z k i e o n a t u r z e świetlistej, upo
rządkowane według h i e r a r c h i i i pozwalające
poznać symbole koraniczne 1 7 0
opanowuje i s t o t y d u c h o w e 1 7 6
u w o l n i o n e spod wła
d z y c z u c i a i wyobraźni. O n a właśnie kształtuje właści
wą substancję człowieka, nie występując n a t o m i a s t a n i
u zwierząt, a n i u małych d z i e c i . P r z e d m i o t e m j e j ' p o
strzegania są d a n e konieczne i u n i w e r s a l n e , o c z y m
wspomnieliśmy, mówiąc o p r z e w a d z e światła i n t e l e k t u
n a d światłem o k a .
C z w a r t a zdolność t o zdolność myślenia . T o o n a 1 7 7
u j m u j e c z y s t e dane i n t e l e k t u a l n e , b y n a nie o d d z i a
ływać, by je łączyć, tworząc wiedzę wyższą. Jeśli n p .
u z y s k a d w a w n i o s k i , zestawia je i w y s u w a nową k o n
kluzję. To działanie może trwać bez końca.
Zdolność piąta to święta zdolność p r o r o c z a . J e s t to
zdolność, jaką posiadają p r o r o c y oraz niektórzy świę
ci . To w n i e j ujawniają się polecenia N i e w i d z i a n e g o ,
1 7 8
6*
46 Rozdział drugi
r o d z a j e m c z u c i a i p o s t r z e g a n i a , czego są j)ozhawieni
i n n i , n i e z d o l n i , b y odróżnić h a r m o n i j n e r y t m y c h r o
m y c h . Zauważ także, i ż t a zdolność i n t u i c y j n a może b y ć
u niektórych osób t a k dalece rozwinięta, że p o z w a l a
im tworzyć z m u z y k i i pieśni w i b r a c j e i u d e r z e n i a
wszelkiego r o d z a j u . One z k o l e i wywołują uczucie s m u t
k u , radości, senności, śmiechu, s t a n szaleństwa, który
z a b i j a l u b p o w o d u j e omdlenie. R e z u l t a t y dają o sobie
znać u osób o b d a r z o n y c h wrodzoną intuicją. I s t o t a ,
która jest p o z b a w i o n a tego p r z y w i l e j u , może słuchać
j a k i n n i t y c h s a m y c h dźwięków, lecz o d c z u w a b a r d z o
słabo w p ł y w tej m u z y k i , dziwiąc się jednocześnie, że
Symbolika niszy, lampy, szkła, drzewa, oliwy, ognia 49
Wiedza 1 8 2
z n a j d u j e się p o n a d wiarą, a w i e d z a w e w
nętrzna jest p o n a d wiedzą. W i e d z a wewnętrzna jest
świadomością , w i e d z a jest r o z u m o w a n i e m , a w i a
1 8 3 1 8 4
powstały t y l k o p o t o , b y służyć i m j a k o i n s t r u m e n t y
w p o s z u k i w a n i u żywności. T y m c z a s e m u człowieka m i a
ły służyć j a k o sieć przeznaczona do z d o b y c i a szlachet
n y c h zasad w i e d z y religijnej. W c h w i l i , g d y człowiek
postrzega jakąś pojedynczą jednostkę, jego i n t e l e k t
t w o r z y sobie ogólną ideę t a k , j a k wspomnieliśmy w zwią
z k u z s y m b o l i c z n y m znaczeniem wyrażenia „czołgać
się na k o l a n a c h " . T e n t e m a t został więc p r z y p o m n i a n y .
Powróćmy zatem do symboli koranicznych.
Wnioski
T e n s y m b o l i z m jest j a s n y d l a serc osób wierzących,
proroków bądź świętych i n i e jest p r z e z n a c z o n y d l a
niewierzących. Z a d a n i e m światła jest prowadzić, lecz
jeśli jest ono odwrócone od dobrej d r o g i , wówczas z a
c z y n a błądzić, staje się ciemne, a ciemności n i e p r o
wadzą donikąd, a n i w stronę błędu, a n i w stronę p r a w
d y . I n t e l i g e n c j a niewierzących jest przekształcona, d z i a
ł a n a o p a k t a k samo, j a k i c h zdolności p o s t r z e g a n i a ,
które w i c h p r z y p a d k u łączą się, by i c h jeszcze b a r d z i e j
zwodzić. T o o t y m r o d z a j u l u d z i mówi się s y m b o l i c z
n i e , że znajdują się na głębokim m o r z u , że p o k r y w a
i c h f a l a , n a d którą w z n o s i się d r u g a f a l a , a n a d nią
są c h m u r y . To są ciemności jedne n a d d r u g i m i . 1 M
Kategoria pierwsza
W tej grupie c h o d z i o t y c h , którzy są zasłonięci przez
same ciemności. Są to a t e i ś c i , a więc c i , którzy nie
196
l e i p o d z i e l o n y n a kolejne g r u p y :
Jedną grupę stanowią c i , którzy uznają, iż j e d y n y m
celem w t y m świecie jest spełnienie pragnień, zaspoko
jenie c h u c i oraz delektowanie się przyjemnościami z w i e -
58 Mozdział trzeci
Kategoria druga
T — a l - G a z a l i — N i s z a świateł
62 Rozdział trzeci
t a c j i , ponieważ n i e z r o z u m i e l i znaczenia t y c h p r z y
m i o t ó w w o d n i e s i e n i u do B o g a . O n i również uznają,
nawiązując do s p r a w y Jego wolności, że r o z w i j a się
w czasie t a k j a k n a s z a wolność i że w y m a g a p o s z u k i -
C4 "Rozdział trzeci
wań i d e c y z j i t a k j a k w n a s z y m p r z y p a d k u . Są to s t a
n o w i s k a dobrze znane i nie t r z e b a i c h omawiać ze szcze
gółami. Ci l u d z i e , j a k powiedzieliśmy, są zasłonięci
przez mieszaninę świateł i ciemności i n t e l e k t u a l n y c h .
O t o w s z y s t k i e g r u p y l u d z k i e tej drugiej k a t e g o r i i
obejmującej zasłoniętych przez światło pomieszane
z mrokiem.
i;
Kategoria trzecia
Ta k a t e g o r i a d o t y c z y t y c h , którzy są zasłonięci przez
czyste światło. Zwrócę uwagę t y l k o n a t r z y g r u p y
w obrębie tej k a t e g o r i i , bo można by je wyliczać w nie-?
skończono ść.
N a p i e r w s z y m m i e j s c u znajdują się c i , którzy po
jęli, co należy f a k t y c z n i e rozumieć p o d pojęciem „ J e g o
a t r y b u t y " i którzy uświadomili sobie, iż określenia:
„ s ł o w o " , „ w o l a " , „ m o c " , „wiedza" nie odnoszą się
w t a k i m s a m y m sensie do przymiotów b o s k i c h i l u d z
k i c h . U n i k a l i więc definicji B o g a w oparciu o Jego
a t r y b u t y , biorąc p o d uwagę Jego związek ze stworze
n i a m i t a k , j a k uczynił Mojżesz, odpowiadając n a p y
tanie F a r a o n a „ K t o jest P a n e m ś w i a t ó w ! " W s p o m n i a
n i l u d z i e sformułowali następującą odpowiedź: „Jest t o
P a n , który dzięki swojej świętości i t r a n s c e n d e n c j i po
siada a t r y b u t y , które znajdują się p o z a g r a n i c a m i do
słownego z n a c z e n i a i który w p r o w a d z a w r u c h n i e
biosa i ziemię, sprawując n a d n i m i władzę".
Następnie w h i e r a r c h i i przychodzą c i , których z d o l
ności r o z u m o w a n i a są wyższe aniżeli p o z i o m pozosta
łych. O n i właśnie z r o z u m i e l i , że jest wiele niebios,
a m o t o r e m każdego z n i c h była i n n a i s t o t a z w a n a
aniołem. Związek aniołów ze światłami b o s k i m i o d b y
wał się poprzez g w i a z d y . Następnie zauważyli, że p o -
Znaczenie zasłon światła i ciemności 65
z a t e m d o B y t u czystego, pokonując w s z y s t k i e o m ó w i o
ne e t a p y . Chwała Jego o b l i c z a obejmuje to w s z y s t k o ,
co ci l u d z i e z o b a c z y l i wewnątrz i na zewnątrz s a m y c h
siebie. P o z a t y m zauważyli, że On dzięki swojej świę
tości i t r a n s c e n d e n c j i jest w o l n y od w s z y s t k i e g o , co
M u przypisywaliśmy.
Jednocześnie wśród t y c h w y m i e n i o n y c h osób nastą
piły pewne podziały. Istnieją t a c y , d l a których to
w s z y s t k o , co z o b a c z y l i , zostało w y m a z a n e i zniknęło,
zachowując t y m s a m y m świadomość, ż e istnieje Piękno
i Świętość oraz piękno, j a k i e osiągnęli docierając do
obecności b o s k i e j . W t y m p r z y p a d k u p r z y m i o t y i c h
w i z j i się wymazały, ale o n i j a k o p o d m i o t y w i z j i nie
zniknęli.
I n n i tworzący elitę duchową d o t a r l i znacznie d a l e j .
Pochłonęła i c h chwała Jego o b l i c z a , a m o c Jego m a
j e s t a t u sprawiła, że przeżyli s t a n o m d l e n i a i j a k g d y b y
zniknęli. P r z e s t a l i b y ć świadomi s a m y c h siebie, zagłu
s z y l i swoje „ j a " wewnętrzne. M e pozostało i m n i c i n
nego j a k J e d y n y B z e c z y w i s t y B ó g , a słowa „ W s z y
stkie r z e c z y są nietrwałe z wyjątkiem J e g o o b l i c z a " ,
stałj" się d l a n i c h o s o b i s t y m doświadczeniem i prze
2 1 5
ż y w a n y m s t a n e m . W p i e r w s z y m r o z d z i a l e zwróciliś
2 1 6
ludzie obdarzeni wzumem"., Kor. IV, w. 162, ... „lecz tym spo
śród nich, którzy są utwierdzeni W wiedzy".
' Zdunie pełniące rolę przysłowia.
8
W oryginale występuje wyraz 'drif, co oznacza dosłownie
osobę posiadającą wiedzę. W języku mistycznym 'drif jest wy
branym, który dostąpił wtajemniczenia i zdobył wiedzę tajemną.
• Por. al-Gaziili, Ihyd 'nlum ad-din, t. I, Kair 1933, s. 89.
10
Słowa przypisywano Muhainmadowi.
11
Nur.
12
'Awdmm— l.mn. od Wyrazu 'dmm — należący do ogółu.
13
Hawdęs, l.mn. od wyrazu hdss — szczególny.
14
Hawaęs al-liawdss — inaczej mówiąc szczególni spośród szcze
gólnych a więc tworzący elitę.
Ten podział na trzy grupy odpowiada podziałowi zgodnie ze
stopniami pewności (yaąin):
— ci, którzy posiadają pewność wiedzy religijnej ('ilm al-yaąin),
—: ci, którzy mają pewność wewnętrzną Cayn al-yaąin)
i wizję (iydn),
— ci, którzy posiadają pełną i całkowicie osiągniętą pewność
(haąą al-yaąin).
18
Jest to jedno z wielu zdań Wskazujących na jedność Boga.
18
Ztihiir od wyrazu „pojawiać się" — zahara.
17
Qalb. Al-Gazali mówi w Ihyd (t. III, s. 3-4), że serce jest z
jednej strony organem ciała, a z drugiej jest subtelną i duchową
zasadą,' jest rzeczywistością człowieka.
18
'Ayii.
18
'Aql. Intelekt jest dla al-Gazalego zdolnością poznawania,
która ma swoją siedzibę w sercu i obejmuje jednocześnie różne
wiedze. (Por. Ihyd, t. III, s. 11).
20
Buh. Duch jest z jednej strony duchem znajdującym się
we krwi człowieka, a z drugiej to substancja duchowa mieszcząca
się i działająca W człowieku. Por. Ihyd, t. III, s. 3-11.
21
Nafs insdni. Dusza stanowi z jednej strony ogół namiętności
człowieka, a z drugiej jest człowiekiem w jego rzeczywistości,
przy czym tę rzeczywistość można określić przy pomocy różnych
atrybutów w zależności od stanów duszy.
22
Słowa tradycji. Por. także Kor. III, w. 59.
23
Liczne wersety Koranu mówią o Tronie boskim: Kor. VII,
w. 54, Kor., II, w. 255.
70 Przypisy
38
Kor. X X X I I , W. 12.
' Cadim.
3
38
Al-Gazali stosuje w traktacie wyraz hddit, by podkreślić,
że coś się zdarza w czasie.
38
Wdgib.
40
Ga'iz.
41
Mustahil. Al-Gazali stosuje W swoim tekście określenia
muzułmańskiej scholastyki (kalam) — wdgib, gd'iz, mustahil za-
miast mumkin (możliwy) i mumtani (niemożliwy) używanych
przez filozofię arabską.
42
Hikma.
43
Al-Gazali przypisuje Koranowi taką samą funkcję, jaką
al-Farabi obdarza Intelekt czynny (al-aql al-fa'al).
Por. Kor. L X I V , w. 8.
44
47
Świat widziany to 'dlam al-muśaliada.
Przypisy 71
ludowe.
Por. Kor. L X X V I I I , W. 38.
88
,s
Te słowa w-ypowiedzlał Abu Yazid al-Bistami, mistyk perski
zmarły w roku 857.
•** To zdanie zostało niesłusznie przypisane al-IIallagowi,
w rzeczywistości ich autorem był mistyk perski Abii Sa'id Ibn
Abu Hayr (zm. 1049).
100
Uśaq-\. mn. od słowa 'aiiq — kochanek, kochający.
101
Stan upojenia jest zwany w języku mistycznym « « # . Po
raz pierwszy ten termin w takim właśnie znaczeniu pojawił się
wraz z osobą Abii Yazida al-Bistamiego, który takie upcjenia
przeżywał. Zasadniczym źródłem do poznania tych upojeń jest
praca 'Abd ar-Rahmaua Badawiego Safahat aę-siifiyya (Upojenia
mistyczne) Wydana W Kairze w roku 1949.
103
Ittihad uznawany za stan, w którym człowiek-sługa staje
się Panem, jest w pojęciu al-Gazalego absurdem. Autor uważa,
iż należałoby raczej powiedzieć, że ittihad polega na zniknięciu
świadomości mistyka podczas kontemplacji. W dziele Ihya (t. IV,
s. 212) al -Gazali dzieli ittihad na cztery etapy. Pierwszy etap
polega na tym, że człowiek stwierdza, iż nie ma Boga oprócz
Niego, używając własnych słów, lecz jednocześnie jego serce nie
jest świadome znaczenia tych słów. Drugi etap charakteryzuje się
tym, że człowiek wierzy w znaczenie tych słów tak, jak uwierzyli
wszyscy muzułmanie. Następnie kontempluje ten fakt dzięki
wizji, a dzięki światłu Prawdy zbliża się do Boga. Wtedy Właśnie
widzi wiele rzeczy, dostrzega wielość, ale jako tę, która pochodzi
od Jednego. Etap czwarty polega na t y m , iż człowiek widzi w ist
nieniu tylko Jednego. Sufi nazywają ten stan fanź W tawhid (za
topienie W jedności). Ten stan, zdaniem al-Gazalego jest rezultatem
ma'rifa (wiedzy intuicyjnej).
10J
Słowa wypowiedziane przez al-Halłaga, por. Le Diwan,
s. 93, 1931.
Są to dwa wiersze Abii Nuwfisa, poety zmarłego w roku 815
104
ddniyya.
Por. Kor. X, W. 3,31, Kor. XIII, W. 2, Kor. X X I I , w. 5.
1 2 3
1 2 6
Por. X L I , w. 53.
1 2 7
Kontemplacja w języku mistycznym nazywa się muśdhada.
128
Istidldl.
128
Por. Kor. III, w. 7, Kor. IV, w. 102.
130 Przysłowie.
131
Słowa tradycji.
132
Odwołując się do werestu światła, al-Gazall Wyjaśnia w t y m
rozdziale znaczenie symboliczne tych wyrazów.
133
Mundsaba.
1 3 4
Inna tradycja przyrównuje serce do pochodni, która błysz
czy światłem wiary. Por. Ihya, t. I, s. 109.
Słowo mulk określa zwierzchność boską.
1 3 6
1 3 6
Świat widoczny to 'alam m-śdhada.
1 3 7
Świat niewidoczny lub ukryty to 'alam al-gayb.
138
'Alam al-malakut.
188
Por. Kor. L X V I I , W. 22.
140
Hazirat al-guds to inaczej raj.
141
Por. Kor. L X X I X , w. 16, W tej świętej dolinie (al wadi al-
muąaddas) Bóg nakazał Mojżeszowi, by zdjął swoje sandały,
a następnie przekazał mu jego powołanie.
142
Aę-Sirat al-mustaqim jest prawidłową drogą, o którą modłą
się muzułmanie, por. Kor. I, w. 6 oraz Kor. X X X V I I , W. 118 t u :
w nawiązaniu do Mojżesza.
143
Mital.
1 4 4
Por. Kor. VI, W. 76.
Por. Kor. CXII — pierwsze wersety.
1 4 8
14
' Mdhiyya — jest istotą czegoś możliwego (ąuiddiłas).
148
Ta'Mr jest właśnie tą sztuką interpretowania snów i marzeń.
Al-Buhari (Sahih, t. IV, s. 168) mówi, że pierwsze objawienie
i natchnienie Muhammada było marzeniem sennym.
148
Al-Gazali potwierdza w tym miejscu tę myśl, a wcześniej
mówił o tym w Ihyd, t. IV, s. 168.
160
Bamaddn to post przestrzegany przez muzułmanów przez
miesiąc, raz w roku zgodnie z kalendarzem muzułmańskim. Jego
istota polega na powstrzymaniu się od pokarmu i picia od wschodu
do zachodu słońca.
161
Al-wddi al-ayman, por. Kor. X X V I I I , W. 30.
"» Por. Kor. X L I I , W. 52.
76 Przypisy
155
Lau-h mahfuz, por. Kor. L X X X V , W. 22.
156
Kitab mastur, por. Kor. LII, w. 2.
' Paąą manśiir. Kor. LII, w. 3.
15
153
Yad, por. Kor. X X I I I , w. 88, Kor. X X X V I , W. 83, Kor.
L X V I I , w. 1.
Jest to zdanie, które pojawia się często w wielu tekstach
1 6 8
163
Bdtiniyya, od wyrazu bdtin — ukryty, wewnętrzny.
164
Haświyya — dosłownie ci, którzy Wypowiadają puste słowa.
Słowa tradycji.
1 6 5
166
Ftibar.
Słowa tradycji.
1 , 7
Wyraz ruh, l.mn. arwdh oznacza ducha, duszę lub powiew. W trak
tacie 3Iiśldt al-Gazali przyrównał słowo ruh do wyrazu ąuwwa
(siła, moc) uznanego przez arabskich filozofów za moc bądź zdol
ność. W niniejszym tekście ruh jest więc zdolnością duchową
bytu ludzkiego.
Al-Gazali posługuje się określeniem „natura świetlista zdol
ności ludzkich", by podkreślić, iż omawiane przez niego zdolności
są światłami, które pozwalają dostrzec istniejące rzeczy. Te moce
sprawiają, że człowiek, w przeciwieństwie do zwierząt, może po
znać najsubtelniejsze tajemnice wiedzy religijnej.
171 Ar-ruh al-hassds.
Ar-ruh
172
al-hayawdni.
Ar-ruh
173
al-haydli.
Przypisy 77
174
Ar-ruh al-'aqli.
175
Ar-ruh al-aąli.
Al-Gnzali określając istoty duchowe używa wyrazu ma'ani
1 7 5
179
Awłiyd.
Por. Kor. X V I I , w. 52.
1 7 8
187
Równowaga. Al-Gazali napisał to dzieło W okresie swojej
izolacji 1095-1105.
188
Por. Kor. X X I V , w. 35.
188
Por. Kor. X X I V , w. 35.
1 8 8
Por. Kor. X X I V , W. 35.
1 8 1
Por. Kor. X X I V , W. 40.
182
Por. Kor. X L V I I , W. 12.
i " Przysłowie.
Chodzi tutaj o surę X X I V , W. 35.
1 , 4
1 8 5
Tę tradycję przypisuje się Ibn Maga.
1 . 8
Mulhida.
' Por. Kor. IX, w. 45.
18
188
Tab'.
1.9
Hawd.
i M
Por. Kor. X L V , w. 23.
Słowa bliżej nie określonej tradycji.
2 0 1
288
Por. al-Butiarl, SaMh, t. IV, s. 41.
Dwa kruszce, dwa kamienie—hagaraynsą złotem i srebrem.
2 8 8
204
Tagut to buntownicy, demony, sam szatan. Por. Kor. II,
W . 257.
Yazdan jest światłem w walce z Ahrimanom, który symbo
8 , 8
lizuje mrok.
8 — a l - G a z a l i — N i s z a świateł
78 Przypisy
*** Mufiassima.
Nazwa karramiyya pochodzi od założyciela ruchu Ibn Kar-
rama (zm. 869), który wierzył, że Bóg posiada ciało.
Są to atrybuty Boga.
2 0 8
«°» Sifat.
Taśbih.
810
Nawiązanie do poruszyciela.
2 1 4
Dawq.
218
« Hal.
!1
217
Tagalli.
S K O R O W I D Z IMION WŁASNYCH
*Abd ar-Rahman Ibn 'Awf 44 Jego 3, 14, 21, 22, 24-26, 30,
Abraham 67 31, 36, 37, 39, 41, 56,
Adam 9, 28, 40, 41 64-67
Ahriman 62
' A l i 18, 42 Ka'ba 40
Arab 37 Koran 3, 14, 15, 17, 42, 54
Arabowie 58 Król 41
Księga 13, 48
Bóg 3-5, 9, 14-19, 21-23,
26-31, 35-37, 40-43, 48, 49, Litościwy 3
55-57, 59, 61, 63, 64, 66, 67
Byt 21, 22, 65, 66 Majestat (ijaldl) 3, 22
Mihakk <m-nazar 12
Cuda serca 11 Miłosierny 3
Mi'ydr al- 'Urn 12
Duch 17, 18, 39 Mojżesz 28, 37, 38, 42, 64
Dzień zmartwychwstania 22 Mówiący 63
Muhammad 3, 17, 67
Gabriel 12, 18
Góra 18 Najwyższa rada 9
Najwyższy 16, 27, 28
Ibn 'Abbas 18 Natura (tab') 57
Ibn Mas'ud 33
Ihyd 11 Obecność Boga 19
lśra'fil 18 On 5, 21, 22, 24-26, 30, 31,
Istnienie (wugiid) 10, 22 37, 66
Jedność 24, 27, 55, 59, 65 Pan 4, 14, 30, 35-37, 41, 48,
Jedyny 22, 26, 40, 66 60-62, 64-66
80 Skorowidz imion własnych
Piedestał 9 Syriusz 61
Piękno 66
Pierwszy 21 Tagut 59
Posłaniec 14 Tron 9, 63
Pragnący 63
Prawda 3, 23, 26, 28 TJbayy Ibn Ka'ba 33
Prawdziwy 22, 55
Prorok 3, 12, 16, 45, 54, 56, 58 Widzący 63
Wielkość (kibriyd) 22
Calam 40, 41 Wszechmiłosierny 40
ał-Qistas al-musiaqim 51 Wszechmocny 3
Wszechpotężny 3
Ezeczywistość (ał-haqq) 3, 27 Wysłannik 42
Rzeczywisty 40, 66
Yazdan 62
Sąd Ostateczny 57
Silny 63 Znający 63
Słuchający 63 Zwierzchnik 41
Świętość 66
Synaj 38, 44 Żyjący 63
i
S K O R O W I D Z TERMINÓW
FILOZOFICZNO-MISTYCZNYCH
'Adam 20 Eallfa 25
'Alam al-gayb 16 Haąiąa 19, 20
'Alom al-lidss 15 Hagigat al-liaqa'iq 21
'Alam al-malakui 15, 16 Haświyya 42
'Alom al-muśdhada 15 Hawd 57
'Agi 8-11, 13, 14, 25 Hawdsę 5
'Awdmm 5 Hawdss al-hawdss 5
Awliya 47 Haydl 11
'Ayn 8 ffi/? 11
Hikma 14
Basar 25 Huwiyya 26
Baęira 25
18, 42 'IZm 49
Bdtiniyya 42 'Ir/aw 49
Istidldl 30
X>ałeg 23, 48, 66 7'«t6ar 42
Dikr 11 iMiftao" 24, 66
Mulk 34 As-Sdlik 16
Mundsaba 30 AS-Sams al-mahsusa 15
Muąarrab 18 As-Sifdt 63
Mustdhil 14 As-Sirdg al-munir 17
Mntd 65
r As-Sirdt al-inustagim 34, 35, 48
^Is-^M^r 23
Nafs insdni 8 Światło świateł 16
Nar 17
Nur 5-7, 14, 15, 17-20, 24, 2V6fr 38
25, 49, 50, 56 Tagalll 67
Ta&uft 63
Qadtm 13 Tawhid 24, 27, 28
Qalb 8
Qiyds 49 Watfó 34
Wadi ayman 39
Bamadan 38 JFajA 21
.Kagg manśur 40 PPa<jfi& 14
iJwft 8 TPaftm 11
-4.r-.JBM7* al-'aąli 46, 47 Wahddniyya 18
Ar-Buh, al-fikri 47 Waęiłim 65
Ar-Buh al-hasds 46 TPt^aw 49
Ar-Buh al-hayali 46 Wugud 20, 21
Ar-Buh al-hayawdni 46
Ar-Buh al-qudsi an-nabawi 17 Zad 40
Alś-Sahada 34 Z « M r 5, 20
PAŃSTWOWE
WYDAWNICTWO NAUKOWE
DRUKARNIA UNIWERSYTETU
JAGIELLOŃSKIEGO
Ważniejsze błędy dostrzeżone w druku