You are on page 1of 16

RUCH PRAWNICZY, EKONOMICZNY I SOCJOLOGICZNY

ROK LXVII - zeszyt 3 - 2005

JERZY ZAJADO

UNIWERSALNA JURYSDYKCJA - KILKA UWAG


FILOZOFICZNOPRAWNYCH

I. POMIDZY FILOZOFICZN IDE A POLITYCZN I PRAWN


RZECZYWISTOCI

Znany teoretyk prawa i sdzia R. A. Posner, opisujc rnic pomidzy


amerykaskim i brytyjskim podejciem do pojcia prawa, odwouje si m.in. do
genezy procesu norymberskiego. Ot okazuje si, e rzd brytyjski chcia roz
strzela przywdcw nazistowskich bez prowadzenia procesu, natomiast Ame
rykanie chcieli procesu i proces si odby. Mona by pokusi si o stwierdzenie,
e rnica pomidzy tymi stanowiskami dotyczya znaczenia sowa prawo
i w rzeczywistoci bya rnic pomidzy znaczeniami opisanymi przez Harta
i R. Dworkina. Jeli zasady stosowane przez trybuna norymberski nie byy
prawem, to prowadzenie procesu w celu ustalenia, czy przywdcy nazistowscy
postpowali nielegalnie, wprowadzajc swoje prawo wewntrzne, byo nieuza
sadnione. Jeli z kolei te zasady byy prawem, i to prawem nadrzdnym nad
prawem wewntrznym w znaczeniu, w jakim nadrzdne jest w Stanach Zjed
noczonych prawo konstytucyjne nad ustawodawstwem zwykym (lub by moe
z powodu faktu, e w tym przypadku prawo wewntrzne, jako ze prawo, w og
le nie byo rzeczywistym prawem stanowisko takie pojawio w niektrych
sprawach sdowych w powojennych Niemczech), to byo uzasadnienie dla pro
wadzenia procesu1. Z tego punktu widzenia za historyczny paradoks mona
uzna fakt, e kiedy po wielu latach zmaterializowaa si idea staego midzy
narodowego trybunau do spraw najciszych zbrodni midzynarodowych, to
wanie Amerykanie zaniechali ratyfikacji Statutu Midzynarodowego Trybu
nau Karnego (MTK)2. Pomijam w tym w miejscu polityczne przyczyny, ktre
legy u podstaw amerykaskiej obstrukcji w zakresie gotowoci poddania pod
jurysdykcj MTK wasnych obywateli. Na tym tle daleko bardziej interesuje
mnie generalny problem relacji zachodzcej pomidzy moralnie (filozoficznie)
uzasadnion ide a oporem, ktrym w realizacji tej idei stawia materia samego
prawa. Z pewnym uproszczeniem mona powiedzie, e wanie w takich sytu
acjach mamy do czynienia z przypadkami okrelanymi przez R. Dworkina jako
trudne (hard, cases)3, a przez G. Radbrucha jako niedajca si znie miara

1 R. A. Posner, Law and Legal Theory in the UK and USA, Clarendon Press, Oxford 1996, s. 4.
2 M. Pachta, Midzynarodowy Trybuna Karny, 1.1, Kantor Wydawniczy Zakamycze, Krakw 2004, s. 1132 i n.
3 R. Dworkin, Biorc prawa powanie, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1998.
62 Jerzy Zajado

konfliktu pomidzy sprawiedliwoci a bezpieczestwem prawnym (Rad-


bruchsche Formet)4.
Przykady takich konfliktw mona mnoy, wskazujc w interesujcej
mnie tutaj sferze stosunkw midzynarodowych - na hasa typu prawa czo
wieka contra suwerenno pastwa, humanitarna interwencja contra zakaz
uycia siy w stosunkach midzynarodowych, sprawiedliwo midzynarodo
wa contra immunitet jurysdykcyjny czy uniwersalizm contra relatywizm
praw jednostki0. Za egzemplifikacj zjawiska wybraem dla potrzeb tego arty
kuu problem tzw. uniwersalnej jurysdykcji po pierwsze dlatego, e nawi
zuje on w sposb poredni do problemu podniesionego wyej przez R. Posnera;
po wtre, wejcie w ycie Statutu MTK wywoao na nowo wiatow dyskusj
na ten temat; po trzecie, na tym przykadzie wida najlepiej, na czym w prakty
ce moe polega trudny do rozwizania dysonans pomidzy prima facie moral
nie dobr i wznios ide a praktycznie racjonalnym i uzasadnionym oporem
materii; po czwarte wreszcie, w tym wypadku opr materii prawa jest szczegl
ny, poniewa na elementy karnoprawne nakada si dodatkowo specyfika mi-
dzynarodowoprawna. Jest rzecz charakterystyczn e problem uniwersalnej
jurysdykcji naley do trudnych przypadkw - w rozumieniu R. Dworkina -
w podwjnym sensie: z jednej strony dotyczy tzw. hard cases6, z drugiej za sam
w sobie stanowi hard case. Wspomniany wyej G. Radbruch uznawa zreszt
e konflikt tkwi immanentnie w samej istocie prawa, poniewa to ostatnie -
jako zjawisko ze wiata kultury zawieszone jest pomidzy ideaem a rzeczy
wistoci: Pomidzy niewinnym spokojem natury a wzniosym spokojem ideau
jest ten wiat kultury wiatem penym grzechu, niepokoju, a z drugiej strony
wiatem penym nadziei i wiary, wiatem naszej walki i dziaania. W ten spo
sb uznalibymy prawo za zjawisko kultury, za dzieo ludzkie, majce w sobie
z jednej strony ciko rzeczy ziemskiej, z drugiej za polot ku grnym sferom7.
Przekadajc to na problem uniwersalnej jurysdykcji8 mona powiedzie
tak: z jednej strony, lecc ku tym grnym sferom, marzy si nam wiat,
w ktrym zbrodnie szokujce sumienie ludzkoci - jak to okreli wiele lat
temu H. Lauterpacht nie pozostan bezkarne, a ich ciganie i osdzenie b
dzie prawem i obowizkiem spoecznoci midzynarodowej in genere i poszcze
glnych pastw in specie. Nauczeni dowiadczeniem wyeliminowalimy ju,
przynajmniej czciowo, dylemat stojcy przed twrcami trybunau norymber
skiego, polegajcy - jak widzielimy - na problemie braku materialnopraw-
nych i proceduralnych podstaw midzynarodowej odpowiedzialnoci karnej
jednostek. Teraz chodzi o stworzenie takiego systemu, ktry uniemoliwiby

4 Por. J. Zajado, Formua Radbrucha. Filozofia prawa na granicy pozytywizmu prawniczego i prawa natu
ry, Wydawnictwo Arche, Gdask 2001.
0 Por. J. Zajado, Dylematy humanitarnej interwencji. Historia-etyka-polityka-prawo, Wydawnictwo Arche,
Gdask 2005.
6 Pod tym wzgldem bardzo znamienny jest ju sam tytu opracowania przygotowanego przez Midzynaro
dowa Rad Polityki Praw Czowieka - por. International Council on Human Rights Policy (opra.), Hard Cases:
Bringing Human Rights Violators to Justice Abroad - A Guide to Universal Jurisdiction, Versoix (Switzerland)
1999.
7 G. Radbruch, Wstp do prawoznawstwa, Wydawnictwo Trzaska, Evert & Michalski, Warszawa 1924, s. 5.
8 Omwienie najnowszej literatury dotyczcej rnych aspektw uniwersalnej jurysdykcji por. C. L. Sriram,
New mechanism, Old problems? Recent Books on Universal Jurisdiction and Mixed Tribunals, International
Affairs, t. 80, 2004, nr 5, s. 971-979.
Uniwersalna jurysdykcja - kilka uwag filozoficznoprawnych 63

zbrodniarzom poszukiwanie schronienia za parawanem suwerennoci jakiego


pastwa, niekiedy rwnie zbrodniczego jako oni sami. W dobie midzynaro
dowej ochrony praw czowieka mamy wic do czynienia z ide powszechnie
akceptowan: zbrodnie midzynarodowe musz by ukarane i nie mona
akceptowa ich bezkarnoci9. Jednak kada idea, nawet ta najbardziej suszna,
przeniesiona na poziom obowizujcych norm prawnych musi mie solidne
podstawy materialne i proceduralne10.
Z drugiej strony, przytoczeni t cikoci rzeczy ziemskiej, mamy wia
domo, i nie zawsze jest to takie proste i e w deniu do realizacji tego ideau
napotykamy rnego rodzaju przeszkody. W praktyce okazuje si jednoczenie,
e to co prima facie wydaje si moralnie oczywiste, przy bliszym ogldzie
wykazuje szereg niedoskonaoci lub wrcz niebezpieczestw, zwaszcza nie
bezpieczestw polegajcych na instrumentalizacji i naduywaniu instytucji
prawnych do innych celw. W dalszej czci wywodw chodzi mi zreszt o deter
minanty i zagroenia natury politycznej, ale jeszcze bardziej o uwarunkowania
tkwice w samym prawie, zarwno w aspekcie materialnym, jak i formal-
no-proceduralnym. Powstaje bowiem pytanie, jak zrealizowa ten idea uni
wersalnej jurysdykcji (universal jurisdiction) w znaczeniu przeciwiestwa
bezkarnoci {impunity), bez jednoczesnego wywoywania jeszcze wikszych
konfliktw i bez naraania na rozsadzenie od wewntrz samej zasady rzdw
prawa (rule o f law) oraz idei praw czowieka (human rights).
Spr o mity, rzeczywisto i perspektywy11 uniwersalnej jurysdykcji tocz
gwnie prawnicy, ale okazuje si, e nie tylko oni. Rzecz bardzo charaktery
styczn jest to, e przeciwstawne pozycje zajmuj take z jednej strony polity
cy, z drugiej za obrocy praw czowieka i przedstawiciele midzynarodowych
organizacji pozarzdowych. Ci pierwsi stoj najczciej na stanowisku, ktre
mona by w pewnym uproszczeniu okreli mianem politycznego realizmu,
a wynika z niego krytyka idei uniwersalnej jurysdykcji; ci drudzy z kolei
skonni s widzie problem uniwersalnej jurysdykcji w perspektywie zdecydo
wanie bardziej idealistycznej, a to powoduje generaln i czasami nieco zbyt
bezkrytyczn aprobat dla omawianej instytucji. Z tego punktu widzenia
bardzo charakterystyczna debata odbya si w 2001 r. na amach Foreign
Affairs12: z jednej strony gos zabra byy amerykaski sekretarz stanu, Henry

9 D. F. Orentlicher, Obowizek ukarania powanych narusze praw czowieka zwizanych z poprzednim re


imem, Ius et Lex 2003, nr 1, s. 17-52; szerzej na ten temat por. take S. R. Ratner, J. S. Abrams, Accountability
for Human Rights Atrocities in International Law. Beyond the Nurmberg Legacy, wyd 2, Oxford University Press,
Oxford 2001 oraz R. Thakur (red.), From Sovereign Impunity to International Accountability: The Search for Ju
stice in World System, United Nations University Press 2004.
10 Tak Ch. Tomuschat w wykadzie wygoszonym 14 padziernika 2004 r. w ramach The 7th Transatlantic
Dialogue w Nowym Yorku - Ch. Tomuschat, Universal Jurisdiction in Criminal Matters, Bard Hall, New York
14th October 2004 (dostpne na www.hu-ny.org).
11 Pod takim charakterystycznym tytuem ( Universal Jurisdiction: Myth, Realities, and Prospects) ukaza
si w 2001 r. numer New England Law Review (t. 35, nr 2), z tekstami takich wybitnych znawcw przedmiotu,
jak m.in. J. Abrams, A. P. Rubin, L. N. Sadat czy W. A. Schabas.
12 H. A. Kissinger, The Pitfalls o f Universal Jurisdiction, Foreign Affairs, July/August 2001 oraz K. Roth,
The Case for Universal Jurisdiction, Foreign Affairs, September/October 2001 (dostpne na www.foreignaffairs.
org); trzeba jednak doda, e stanowisko Kissingera spotkao sie z krytyk nie tylko ze strony aktywistw organi
zacji pozarzdowych, lecz take ze strony przedstawicieli prawa midzynarodowego - tak np. B. J. Ferencz,
A Nurmberg Prosecutors Response to Henry Kissinger, The Brown Journal of World Affairs, t. VIII, 2001, nr 1,
s. 177-182 oraz L. Hajjar, International or Universal Jurisdiction? A Human Rights Critique o f the ICC, w: R. Falk,
D. Krieger (red.), International Law and the Quest for Security, Nuclear Age Peace Foundation 2003, s. 29-33.
64 Jerzy Zajado

A. Kissinger, a odpowiedzia mu wczesny Dyrektor Human Rights Watch,


Kenneth Roth13. Zdaniem Kissingera, zarwno uniwersalna jurysdykcja, jak
i powoanie w obecnym ksztacie MTK s zjawiskami niebezpiecznymi, ponie
wa gro inkwizycj, polowaniem na czarownice i uniwersaln tyrani -
w tym wypadku dotychczasow tyrani rzdw zastpi po prostu tyrania s
dziw. Kissinger nie jest jednak obiektywny w swojej ocenie, poniewa sam
sta si podmiotem zagroonym zastosowaniem omawianej instytucji14. Jed
nak to, co wzbudzio najwiksze kontrowersje, nie dotyczy sytuacji osobistej
Kissingera, lecz sposobu jego argumentacji. Ot jego zdaniem pastwom
podpisujcym szereg deklaracji i konwencji z zakresu midzynarodowej ochro
ny praw czowieka nie chodzio wcale o to, by tym samym stworzy podstawy
midzynarodowej powszechnej odpowiedzialnoci karnej jednostek za ich na
ruszanie. Celem byo jedynie ustalenie oglnych zasad, a nie praw stosowa
nych przez sdy krajw, ktrych to terytorialnie nie dotyczy. Z punktu widzenia
retoryki politycznej, w ktrej wykorzystywano argument praw czowieka
w okresie zimnej wojny, jest to zdanie szokujce. Oznacza by to bowiem mogo,
e nie tylko pastwa komunistyczne, lecz take zachodnie demokracje nie
bray uywajc sw R. Dworkina rzeczywistej implementacji midzynaro-
dowoprawnych zobowiza na poziomie krajowym zbyt powanie. Jeli tak,
to trzeba przyzna, e idea midzynarodowej ochrony praw czowieka sama
osigna dynamik wykraczajc poza intencje pastw, poniewa docelowo jej
poszczeglne normy stay si bezporedni podstaw orzekania sdw krajo
wych10. Innymi sowy midzynarodowe regulacje dotyczce praw czowieka
jakby wymkny si spod kontroli ich twrcw (czytaj: suwerennych pastw),
a skrajnym przypadkiem utraty tej kontroli miaaby by wanie instytucja
uniwersalnej jurysdykcji, a take MTK w obecnej postaci. Do swojej gwnej
tezy Kissinger dopasowuje te argumentacj twierdzi bowiem, e uniwer
salna jurysdykcja jest zjawiskiem nowym (czytaj: rozpoczo si ono po zako
czeniu zimnej wojny). To prawda, e zainteresowanie problemem uniwersalnej
jurysdykcji ulego gwatownemu przyspieszeniu po zakoczeniu zimnej wojny,
ale nieprawd jest, e go wczeniej nie dostrzegano16. W rezultacie bardzo
susznie w swojej polemice Kenneth Roth zarzuca Kissingerowi bdy meryto
ryczne. Teza o pozimnowojennym rodowodzie uniwersalnej jurysdykcji jest

13 Problem uniwersalnej jurysdykcji jest take przedmiotem zainteresowania ze strony innej znanej orga-
nizacji pozarzdowej Amnesty International - na bardzo wnikliw lektur zasuguje przygotowane przez t
organizacj obszerne, kilkusetstronicowe opracowanie powicone uniwersalnej jurysdykcji: Amnesty Interna
tional (opra.), Universal Jurisdiction: The Duty o f States to Enact and Implement Legislation, September 2001,
AI Index: IOR 53/002-0018/2001 (dostpne na www.amnesty.org).
14 31 maja 2001 r. w trakcie pobytu Kissingera we Francji miejscowe wadze prboway ustali jego udzia
w tzw. Operacji Kondor w Ameryce Poudniowej, ale odmwi on jakichkolwiek wyjanie i szybko opuci teryto
rium Francji - por. L. Hajjar, op. cit. (przyp. 12), s. 29. Problem jest zreszt znacznie szerszy i dotyczy take roli
Kissingera w wojnie w Wietnamie - szerzej na ten temat J.-P. Ferguson, Our Own Pinochet: Prosecuting Henry
Kissinger, SAIS Review, t. XXII, 2002, nr 1, s. 245-253 (artyku jest jednoczenie recenzj m.in. znanej ksiki
Ch. Hitchensa, The Trial o f Henry Kissinger, Verso, New York 2001).
15 Szerzej na temat wykorzystywania norm midzynarodowej ochrony praw czowieka w tzw. judicial p ro
cess zob. N. Jayawickrama, The Judicial Application o f Human Rights Law. National, Regional and Internatio
nal Jurisprudence, Cambridge University Press, Cambridge 2002.
16 Uznaje si niekiedy, e autorem terminu uniwersalna jurysdykcja jest W. B. Cowles, Universal Ju
risdiction over War Crimes, California Law Review, t. 33, 1945, s. 177-218 (por. International Law Association,
Final Report on the Exercise o f Universal Jurisdiction in Respect o f Gross Human Right Offences, London 2000,
s. 3, przyp. 7 (dostpny na www.ila-hq.org).
Uniwersalna jurysdykcja kilka uwag filozoficznoprawnych 65

bowiem nieprawdziwa nie tylko z historycznego, lecz take z normatywnego


punktu widzenia. Wprawdzie do uniwersalnej jurysdykcji nie odwoano si
w konwencji dotyczcej zbrodni tak podstawowej jak ludobjstwo, ale pojawia
si w innych normach midzynarodowej ochrony praw czowieka np. midzy
narodowego prawa humanitarnego czy w sprawie zakazu tortur. Zdaniem
Rotha, w takiej formie atak na uniwersalnjurysdykcj i postulat rewizji Sta
tutu MTK wydaj si wic rwnie niebezpieczne, jak dotychczasowa praktyka
bezkarnoci w przypadku naruszenia praw czowieka.
Wida wyranie, e problem ma wymiar nie tylko prawny, lecz take gboko
filozoficzny i polityczny. Mimo to wydaje si, e znalezienie dla uniwersalnej
jurysdykcji modus vivendi pomidzy realizmem a idealizmem powinno stanowi
wyzwanie wanie dla prawnikw, zwaszcza specjalistw z zakresu midzyna
rodowego prawa karnego. To jednak moe okaza si do skomplikowane, po
niewa rwnie w tym gronie nie ma zgodnoci co do pojcia, uzasadnienia,
znaczenia, zakresu, funkcji i zastosowania uniwersalnej jurysdykcji17, zwasz
cza po powoaniu do ycia MTK18.

II. POJCIE I GENEZA PROBLEMU UNIWERSALNEJ


JURYSDYKCJI W PERSPEKTYWIE FILOZOFII PRAWA

Sam zwrot uniwersalna jurysdykcja jest co do swojej karnoprocesowej


istoty i w oglnych zarysach zdefiniowany, aczkolwiek nie tyle w normach midzy
narodowego prawa karnego, ile raczej w jego doktrynie19. Atypowo tej insty
tucji polega gwnie na tym, e wykracza ona poza dotychczasowe standardy
cznikw zachodzcych na linii przestpstwo/sprawcajurysdykcja karno
prawna pastwa. Tradycyjnie czniki te sprowadzay si do czterech podsta
wowych zasad: 1) zasady terytorialnoci (miejsce popenienia przestpstwa lub
jego skutkw); 2) zasady czynnego zwierzchnictwa personalnego (obywatel
stwo sprawcy przestpstwa); 3) zasady biernego zwierzchnictwa personalnego
(obywatelstwo ofiary przestpstwa); 4) zasady jurysdykcji ochronnej (godzenie
w interes pastwa)20. W przypadku uniwersalnej jurysdykcji mamy do czynie
nia z odstpstwem od tych zasad i std okrelana jest ona rwnie mianem za
sady represji oglnowiatowej21.

17 Por. Journal o f International Criminal Justice, t. 1, 2003, nr 3 i zawarte tam artykuy G. P. Fletchera,
Against Universal Jurisdiction, s. 580-584; L. Arbour, Will the ICC have Impact on Universal Jurisdiction?,
585-588; A. Cassese, Is the Bell Tolling for Universality ? A Plea for a Sensible Notion o f Universal Jurisdiction.
s. 589-595; G. Abi-Saab, The Proper Role o f Universal Jurisdiction, s. 596-602,
18 N. Strapatsas, Universal Jurisdiction and the International Criminal Court. Manitoba Law Journal,
t. 29, 2001, nr 1, s. 1-31 oraz G. Bottini, Universal Jurisdiction after the Creation of the International Criminal
Court, New York University Journal of International Law and Politics, t. 36, 2004, nr 2-3, s. 503-562.
19 W literaturze polskiej prb sformuowania takiej definicji podj np. M. Jeewski, Uniwersalna jurys
dykcja karna w prawie midzynarodowym, Kwartalnik Prawa Publicznego, t. Ul, 2003. nr 2, s. 161 : |przez
uniwersalnjurysdykcj naley rozumie upowanienie wszystkich podmiotw prawa midzynarodowego do po
dejmowania czynnoci zmierzajcych do osdzenia oraz, jeeli taki bdzie wynik postpowania, do ukarania
sprawcy najciszych zbrodni w wietle prawa midzynarodowego, niezalenie od tego, kim jest sprawca i jego
ofiary oraz gdzie zostaa popeniona.
20 W. Czapliski, A. Wyrozumska, Prawo midzynarodowe publiczne: zagadnienia systemowe, wyd. 2,
C. H. Beck, Warszawa 2004,- s. 232-235.
21 Ibidem, s. 458; dobrze oddaje to terminologia niemiecka Weltrechtsprinzip.
66 Jerzy Zajado

Wicej trudnoci nastrcza natomiast deskryptywna analiza pojcia pro


blem uniwersalnej jurysdykcji, poniewa w tym ostatnim przypadku dochodzi
kwestia moralnych i politycznych uzasadnie tej instytucji oraz jej pozytyw
nych i negatywnych konsekwencji praktycznych. Z filozoficznoprawnego punk
tu widzenia mona by go rozumie maksymalnie szeroko i w sensie ideowym
wpisywa w proces przezwyciania bezkarnoci sprawcw najciszych zbrod
ni midzynarodowych jako wyraz idei sprawiedliwoci midzynarodowej. Wy
daje si, e takie wanie ujcie problemu uniwersalnej jurysdykcji sensu
largissimo lego u podstaw wspczesnego renesansu zainteresowania tym za
gadnieniem. Mwic bardziej precyzyjnie, chodzi tutaj nie tylko o uniwersaln
jurysdykcj sensu stricto, lecz w ogle o jurysdykcj krajowych i midzynarodo
wych organw wymiaru sprawiedliwoci w stosunku do sprawcw niektrych
zbrodni midzynarodowych. W ostatnich latach na poziomie miedzynarodowo-
prawnym doszo do szeregu wydarze, ktre spowodoway wzmoon dyskusj
nad problemem uniwersalnej jurysdykcji, poniewa dotyczyy go bezporednio
lub porednio22: sprawa ekstradycji Augusto Pinocheta, spr pomidzy Belgi
i Kongiem w sprawie nakazu aresztowania ministra spraw zagranicznych
Abdulaye Yerodia Ndombasi, sprawa byego prezydenta Czadu Hissene Hab
r, sprawa Al-Adsani v. United Kingdom przed Europejskim Trybunaem Praw
Czowieka, dziaalno midzynarodowych trybunaw do spraw zbrodni
w byej Jugosawii i Rwandzie, powoanie MTK, powstanie szeregu tzw. trybu
naw hybrydowych itd. by wymieni tylko najwaniejsze i tylko tytuem
przykadu. Za kadym z tych wydarze kryje si szereg problemw material
nych i proceduralnych zwizanych z midzynarodowym prawem karnym. Bra
ne z osobna wykazuj specyficzne cechy i trudno je sprowadza do absolutnego
wsplnego mianownika, jednake widziane z lotu ptaka (ergo z pozycji filo
zofii prawa) s tylko czci rozpocztego po zakoczeniu zimnej wojny gene
ralnego procesu, ktremu na imi koniec bezkarnoci (end o f impunity)23.
Wida to wyranie w preambule Rzymskiego Statutu Midzynarodowego Try
bunau Karnego z 17 lipca 1998 r., gdzie zapisano, e pastwa-strony szdecy-
dowane, by pooy kres bezkarnoci sprawcw tych zbrodni i w ten sposb
przyczyni si do zapobieenia ich popenianiu, przypominajc, i obowizkiem
kadego Pastwa jest wykonywanie jurysdykcji karnej w stosunku do osb od
powiedzialnych za zbrodnie midzynarodowe24. Trzeba jednak podkreli, e
przez dugi czas problem uniwersalnej jurysdykcji by traktowany w sposb na
zbyt uproszczony, co wida wyranie w cytowanej wyej definicji. Zwraca si
w niej bowiem uwag wycznie na podmiotowe i przedmiotowe aspekty proce

22 Problem jest zreszt znacznie szerszy i dotyczy w ogle pewnego stanu napicia pomidzy tradycyjnym
prawem midzynarodowym a sprawiedliwoci m idzyn arod ow -J. Holbrok, The Tension between Internatio
nal Law and International Justice, The Global Review o f Ethnopolitics, t. 3, 2004, nr 2, s. 73-78; szerzej na ten
temat por. take S. Caney, Justice beyond Borders, Oxford University Press, Oxford 2005.
23 Problem teoretycznych i praktycznych aspektw bezkarnoci narusze praw czowieka i walki z tym zja
wiskiem omawia C. C. Joyner, Redressing Impunity for Human Rights Violations: The Universal Declaration and
the Search for Accountability, Denver Journal of International Law and Policy, t. 26, 1998, nr 4, s. 591-624;
por. take N. Roht-Arriaza (red.), Impunity and Human Rights in International Law Practice, Oxford University
Press, Oxford 1995, oraz na przykadzie pastw Ameryki Poudniowej K. Ambos, Straflosigkeit von Menschen-
rechtsverletzungen. Zur Impunidad" in sdamerikanischen Landem aus vlkerrechtlicher Sicht, Freiburg im Breis-
gau 1997.
24 Dz.U. 2003, Nr 78, poz. 708 cyt. za: M. Pachta, op. cit. (przyp. 2), t. II, s. 53.
Uniwersalna jurysdykcja - kilka uwag filozoficznoprawnych 67

duralne tej instytucji, natomiast pomija zupenie problem jej istoty material-
noprawnej (czytaj: take filzoficznoprawnej). W moim przekonaniu, racj ma
H. Kochler, kiedy pisze, e znaczenie uniwersalnej jurysdykcji nie moe by
w peni zrozumiane, jeli ogranicza si je wycznie do ujcia formalno-proce-
duralnego25. Z tego punktu widzenia w literaturze przedmiotu podnosi si
rwnie trafnie, i dotychczasowa dyskusja na temat uniwersalnej jurysdykcji
sprowadzona do kwestii proceduralnych cierpi na brak swojej oglnej teorii
{under-theorization)26.
wiadomo tych teoretycznych niedostatkw i powoanie MTK spowodo
way, e wzroso zainteresowanie nie tylko jurysdykcj wykonywan w spra
wach zbrodni midzynarodowych przez organy midzynarodowe, lecz take
przez organy krajowe w ogle, a w zakresie uniwersalnej jurysdykcji w szcze
glnoci. Te dwa ostatnie zagadnienia byy i s przedmiotem intensywnych
bada. Z jednej strony w ramach Instytutu Maxa Plancka we Freiburgu reali
zowany jest od kilku lat program pod nazwKrajowe ciganie karne przestp
stw midzynarodowych27. Z tego punktu widzenia uniwersalna jurysdykcja
sensu stricto jest wprawdzie przypadkiem szczeglnym, ale jednoczenie take
czci problemu jurysdykcji wobec przestpstw midzynarodowych w ogle.
Z drugiej strony w 2001 r. na Uniwersytecie Princeton w USA grupa uczonych
z rnych krajw przygotowaa dokument pod nazw Zasady uniwersalnej
jurysdykcji Princeton28. Zawiera on czternacie punktw, w ktrych podsumo
wano aktualny stan de lege lata oraz sformuowano postulaty de lege ferenda.
Na podkrelenie zasuguje rwnie fakt, i problem uniwersalnej jurysdykcji
by przedmiotem zainteresowania ze strony Stowarzyszenia Prawa Midzyna
rodowego (ILA)29.
Stan napicia pomidzy filozoficznoprawnym pojmowaniem uniwersalnej
jurysdykcji a moliwociami jej urzeczywistnienia w normach materialnego
i procesowego midzynarodowego prawa karnego wynika po czci z odmienno
ci stawianych pyta. W pewnym uproszczeniu mona powiedzie, e filozof

1:>H. Kochler, Global Justice or Global Revenge? International Crim inal Justice at the Crossroads, Springer
Verlag, Wien-New York 2003, s. 33. Autor ten twierdzi wrcz, e tzw. international criminal justice (w tym take,
a moe przede wszystkim, uniwersalna jurysdykcja) jest problemem par excellence filozoficznoprawnym (s. 13
i n.) - w wydaniu H. Kochlera opinia ta jest o tyle interesujca, e by on midzynarodowym obserwatorem proce
su w sprawie Lockerby odbywajcego si w Holandii.
26 Tak np. L. N. Sadat, Redefinig Universal Jurisdiction, New England Law Review, t. 35, 2001, nr 2,
s. 244: Indeed, universal jurisdiction as a concept has been undertheorized for, unitil quite recently, it was sel
dom invoked; por. take A. Sammons, The Under-Theorization o f Universal Jurisdiction: Implications for Legi
timacy on Trials o f War Criminals by National Courts, Berkeley Journal o f International Law, t. 21, 2003,
s. 111-143.
27 H. Kreicker, Das Projekt Nationale Straverfolgung volkerrechtlicher Verbrechen, Freiburg im Breisgau
2001 (dostpne na www.iuscrim.mpg.de).
28 The Princeton Principles on Universal Jurisdiction, Princeton University, Princeton (NJ) 2001 (dostpne
na www.princeton.edu) - obecnie take w: S. Macedo (red.), Universal Jurisdiction. National Courts and the
Prosecution o f Serious Crimes Under International Law, Pennsylvania University Press, Philadelphia 2003.
Autorem projektu, zweryfikowanego w toku dyskusji, jest najwybitniejszy chyba wspczesny specjalista mi
dzynarodowego prawa karnego - M. Cherif Bassiouni. Przy okazji warto zweryfikowa powany bd meryto
ryczny, jaki wkrad si do cytowanego wyej opracowania M. Jeewskiego (op. cit., s. 163, przyp. 14). Ot Autor
zdaje si utosamia Princeton Principles z dokumentem przygotowanym w 1999 r. przez Amnesty International
pod nazw Universal Jurisdiction: 14 Principles on the Effective Excercise of Universal Jurisdiction (Al Index
IOR/53/01/99 - dostpny na www.amnesty.org) - te dwa dokumenty, poza identyczn liczbl4 punktw, nie maj
ze sob nic wsplnego.
29 Por. wyej, przyp. 16.
68 Jerzy Zajado

prawa pyta: Czy i dlaczego?, natomiast prawnika karnist interesuje odpowied


na pytanie: Kto, kiedy i w jaki sposb?30. Pomidzy tymi pytaniami zachodzi
jednak pewien zwizek logiczny i funkcjonalny. Ot jeli na pytania: Czy
i dlaczego? odpowiemy negatywnie, to pytania: Kto, kiedy i w jaki sposb?
staj si w gruncie rzeczy bezprzedmiotowe. Jeli natomiast udzielimy odpo
wiedzi pozytywnej, to uzasadnienie (dlaczego?) wprawdzie w pewien sposb
determinuje, ale jednoczenie nie przesdza ostatecznej decyzji o treci kon
kretnych rozwiza normatywnych na paszczynie Kto, kiedy i w jaki spo
sb?. Ot z filozoficznoprawnego punktu widzenia, a wic na paszczynie
pyta Czy i dlaczego?, za uniwersaln jurysdykcj przemawia w sensie moral
nym przede wszystkim potrzeba realizacji idei sprawiedliwoci midzynarodo
wej, a w sensie politycznym spenienie hasa koniec bezkarnoci (end of
impunity) zgodnie z solidarystycznie pojt wizj spoecznoci midzynarodo
wej. Na ten pierwszy aspekt zwracaj uwag autorzy wspomnianych wyej
Princeton Principles on Universal Jurisdiction: Dla celw niniejszych Zasad
uniwersalna jurysdykcja jest jurysdykcj karn opart wycznie na naturze
zbrodni, bez wzgldu na to, gdzie zostay popenione, obywatelstwo podejrza
nego lub skazanego sprawcy, obywatelstwo ofiary, oraz jakikolwiek inny zwi
zek z pastwem wykonujcym takjurysdykcj31. Jednoczenie katalog tych
zbrodni jest tutaj znacznie szerszy ni w Statucie MTK i obejmuje: piractwo,
niewolnictwo, zbrodnie wojenne, zbrodnie przeciwko pokojowi, zbrodnie prze
ciwko ludzkoci, ludobjstwo i tortury32.
W kontekcie omawianych w tym miejscu problemw filozoficznoprawnych
warto zwrci uwag na fakt poddania oglnowiatowej represji przestpstwa
piractwa, a take niewolnictwa. Ot zwaszcza pierwsze z nich uchodzi za
pierwowzr uniwersalnej jurysdykcji, uksztatowany jeszcze na przeomie XVII
i XVIII w. Przez stulecia ciganie piractwa w oparciu o regu represji oglno
wiatowej miao podstawy w midzynarodowym prawie zwyczajowym, nastp
nie zostao uregulowane w normach konwencyjnych33. W pniejszym okresie
doszo do tego jeszcze zwalczanie handlu niewolnikami, chocia w tym ostat
nim przypadku tocz si spory, czy mielimy do czynienia z jurysdykcj uni
wersaln czy te moe z tzw. jurysdykcj delegowan34. W literaturze panuje
dosy powszechne przekonanie, e to wanie piractwo dao pocztek koncepcji
uniwersalnej jurysdykcji35. Nowsze badania pokazuj jednak, e z filzoficzno-
prawnego punktu widzenia t obiegow opini naley podda daleko idcej
weryfikacji36. Ot rzeczywicie, jeli spojrze na moralne uzasadnienie po

30 T odmienno pyta w debatach o prawach czowieka wida nie tylko w odniesieniu do problemu uniwer
salnej jurysdykcji, lecz take w sporze uniwersalizm - relatywizm praw jednostki - por. np. F. J. Mazurek, God
no osoby ludzkiej podstaw praw czowieka, Wydawnictwo KUL, Lublin 2001, s. 212 i n. oraz J. Zajado,
Filozoficzne podstawy Paktw Praw Czowieka, Roczniki Nauk Spoecznych KUL, t. XV, 1987, z. 1, s. 73-93.
31 Principle 1.1 (przyp. 28), s. 28.
32 Principle 2.1, s. 29.
33 Por. art. 29 Konwencji o morzu penym z 1958 r. oraz art. 105 Konwencji o prawie morza z 1982 r.
34 Por. E. Kontorovich, The Piracy Analogy: Modern Universal Jurisdictions Hollow Foundation, Harvard
International Law Journal, t. 45, 2004, nr 1, s. 192 i n. oraz cytowana tam literatura.
35 Por. np. M. Cherif Bassiouni, Universal Juridiction for International Crimes: Historical Perspectives and
Contemporary Practice, Virginia Journal o f International Law, t. 42, 2001, s. 108: Piracy is deemed the basis of
universal criminal jurisdiction .
36 Tak zwaszcza ostatnio E. Kontorovich, op. cit. (przyp. 34), s. 183-237.
Uniwersalna jurysdykcja - kilka uwag filozoficznoprawnych 69

wszechnego cigania piractwa i skonfrontowa je z t argumentacj ktra


lega u podstaw procesu norymberskiego i pniejszego rozwoju uniwersalnej
jurysdykcji w zakresie takich przestpstw, jak ludobjstwo, zbrodnie przeciw
ko ludzkoci czy zbrodnie wojenne, to rnica jest ewidentna. Zwrmy bowiem
uwag, i pierwotnie pirat mg w bardzo prosty sposb zalegalizowa swoj
dziaalno przez przyjcie listw kaperskich i robi dokadnie to samo, tyle tyl
ko, e legalnie i pod ochron pastwa. Z tego punktu widzenia piractwo byo po
prostu rozbojem uprawianym w specyficzny sposb i w specyficznym miejscu.
0 oglnowiatowej represji decydowaa wic nie moralna ohyda (heinous-
ness) czynu, lecz indywidualne (kaper dzieli si zyskami) i zbiorowe (piractwo
byo zagroeniem dla wiatowego handlu) interesy pastw. Do tego dochodzio
jeszcze specyficzne miejsce popenienia przestpstwa - najczciej byo to na
penym morzu. Natomiast z zupenie inn sytuacj mielimy do czynienia
w zwizku z rozwojem midzynarodowego prawa karnego od Norymbergi po
czwszy37 tutaj pierwotny impuls mia charakter przede wszystkim moralny
1 wynika z charakteru zbrodni. Wida to rwnie we wspomnianej na wstpie
rnicy pomidzy brytyjskim a amerykaskim podejciem do problemu ukara
nia zbrodniarzy hitlerowskich. W obu wypadkach decydujce znaczenie miao
poczucie sprawiedliwoci tyle tylko, e dla Brytyjczykw bya to moralno ze
wntrzna w stosunku do prawa (Hart), a dla Amerykanw tkwia ona w samym
prawie (Fuller, Dworkin), a cilej rzecz biorc w samej jego idei (Radbruch).

III. UNIWERSALNA JURYSDYKCJA: SDOWA FORMA


HUMANITARNEJ INTERWENCJI?

Tematem chyba najbardziej dyskutowanym we wspczesnej doktrynie


prawa midzynarodowego jest problem tzw. humanitarnej interwencji38. Pri
ma facie te dwa zagadnienia, humanitarna interwencja i uniwersalna jurys
dykcja, nie maj ze sob nic wsplnego. S to jednak tylko pozory. Przy
bliszym ogldzie, zwaszcza w dyskursie filozoficznoprawnym, okazuje si, e
istniej pomidzy nimi uderzajce wrcz podobiestwa39. Wskamy tylko na
kilka z nich:
1) mamy do czynienia z konfliktem wartoci pod hasem suwerenno con
tra prawa czowieka (lub szerzej sprawiedliwo midzynarodowa);
2) nastpuje ingerencja w suwerenno pastwa40 - w przypadku humani
tarnej interwencji w formie zbrojnej, a w przypadku uniwersalnej jurysdykcji
w formie prawnej (sdowej);
3) istnieje napicie pomidzy formalnoprawn legalnoci a moralno-poli-
tyczn legitymizacj tych ingerencji;

37 E. Kontorovich okrela to mianem nowej jurysdykcji uniwersalnej (New Universal Jurisdiction), ibi
dem, s. 184.
38 Szerzej na temat problemw legalnoci i legitymizacji tej instytucji por. J. Zajado, Legalno i legitymiza
cja humanitarnej interwencji, Pastwo i Prawo 2004, nr 1, s. 3-17.
39 Problem humanitarnej interwencji i uniwersalnej jurysdykcji czy ze sob np. cytowany ju wyej H. Ko
chler, op. cit. (przyp. 25), passim.
40 Ten aspekt uniwersalnej jurysdykcji podnoszono zwaszcza w sporze Demokratycznej Republiki Konga
i Belgii przed MTS (Arrest Warrant Case).
70 Jerzy Zajado

4) w obu wypadkach chodzi o masowe naruszenia praw czowieka, najcz


ciej skutkujce takimi zbrodniami midzynarodowymi, jak ludobjstwo,
zbrodnie przeciwko ludzkoci czy zbrodnie wojenne41;
5) osdzenie i ukaranie tych zbrodni jest celem nie tylko uniwersalnej ju
rysdykcji, lecz wpisuje si take w strategie wspczesnych humanitarnych in
terwencji42;
6) w ostatnich latach mielimy w stosunkach midzynarodowych do czy
nienia z ogromn koncentracj w czasie wydarze, ktre porednio i bezpo
rednio dotycz obu instytucji (liczne przypadki humanitarnych interwencji,
coraz czstsze stosowanie uniwersalnej jurysdykcji);
7) w obu przypadkach wystpuje podobny sposb rozumowania: skoro nie
mona w inny sposb przerwa masowych narusze praw czowieka (humani
tarna interwencja) i skoro pastwo nie chce, czy nie moe pocign do odpo
wiedzialnoci sprawcw najciszych zbrodni midzynarodowych w oparciu
o tradycyjne zasady jurysdykcyjne (uniwersalna jurysdykcja), to w imieniu
spoecznoci midzynarodowej powinien to uczyni inny podmiot (pastwo
trzecie, grupa pastw, organizacja midzynarodowa, organ midzynarodowy);
8) najwiksze wtpliwoci w przypadku obu instytucji powstaj na tle gro
by ich potencjalnego naduywania (w celach wycznie politycznych, a nie
rzeczywicie humanitarnych humanitarna interwencja, czy rzeczywicie
prawnych uniwersalna jurysdykcja), bd niewaciwego stosowania (po
wstanie wikszej iloci strat ni korzyci - humanitarna interwencja, lub na
ruszenie podstawowych zasad procesowych uniwersalna jurysdykcja).
Powstaje oczywicie pytanie, dlaczego wanie teraz oba te problemy s tak
intensywnie dyskutowane w doktrynie prawa midzynarodowego i dlaczego
dopiero teraz prbuje si je rozwiza w sposb zmieniajcy dotychczasowe pa
radygmaty suwerennoci, praw czowieka, sprawiedliwoci midzynarodowej,
midzynarodowego prawa karnego, podmiotowoci midzynarodowoprawnej
jednostek, immunitetw jurysdykcyjnych itd.? Ot w moim przekonaniu -
gwnie dlatego, e zarwno na problem humanitarnej interwencji, jak i uni
wersalnej jurysdykcji patrzy si wspczenie przez pryzmat zupenie innej
filozofii prawa midzynarodowego i teorii spoecznoci midzynarodowej. Wsp
czesne debaty na temat humanitarnej interwencji i uniwersalnej jurysdykcji
wpisuj si w dwa zjawiska o szerszym znaczeniu: po pierwsze niepozytywi-
styczn filozofi prawa, po drugie solidarystyczn koncepcj spoecznoci
midzynarodowej. Przeledmy to na przykadzie masowych narusze praw
czowieka jako uzasadnionej przyczyny humanitarnej interwencji, chocia te
uwagi mona w rwnym stopniu oczywicie mutatis mutandis - odnie take
do uniwersalnej jurysdykcji.
Od przeomu lat 70. i 80. XX w. obserwuje si w filozofii prawa renesans
problematyki aksjologicznej, ktrej towarzyszy prba innego okrelenia para

41 Bardzo charakterystyczne jest to, e E. A. Heinze prbujcy sprecyzowa pojcie masowych narusze
praw czowieka jako uzasadnionej przyczyny humanitarnej interwencji posikuje si wanie koncepcj uniwer
salnej jurysdykcji - por. E. A. Heinze, Humanitarian Intervention: Morality and International Law on Intolerable
Violations o f Human Rights, International Journal of Human Rights, t. 8, 2004, nr 4, s. 471-490 (zw. s. 478 i n.).
42 Tak zwaszcza raport International Commission on Intervention and State Sovereignty, The Responsibi
lity to Protect, Ottawa 2001 (dostpny na www.iciss.ca/pdf/Commission-Raport.pdf).
Uniwersalna jurysdykcja kilka uwag filozoficznoprawnych 71

dygmatw pozytywistycznej i niepozytywistycznej koncepcji prawa43. Trady


cyjny spr pomidzy pozytywizmem prawniczym i doktrynami prawa natury
nabra w warunkach racjonalnego dyskursu zupenie innego wymiaru jego
wspczesnym wyznacznikiem nie jest bowiem konfrontacja prawa pozytywnego
i ponadpozytywnego, lecz raczej okrelenie relacji i sposobw rozwizywania
konfliktw mogcych zachodzi pomidzy prawem i moralnoci44. Konflikty
pomidzy prawem i moralnoci zachodz najczciej na zewntrz systemu
prawa, ale mog mie te charakter wewntrzny. Ot omawiany w tym miejscu
przypadek zderzenia suwerennoci z prawami czowieka, skutkujcy powsta
niem problemu humanitarnej interwencji, moe suy za klasyczny przypa
dek obu, ale zwaszcza drugiej z tych sytuacji.
We wspczesnej niepozytywistycznej filozofii prawa proponuje si dwa
podstawowe typy argumentacji, ktre maj uzasadnia i proponowa roz
wizywanie konfliktw moralnych zachodzcych wewntrz systemu prawa
tzw. argument z bezprawia (niesprawiedliwoci), stosowany np. R. Dreiera czy
M. Kriele na bazie wspomnianej wyej formuy Radbrucha, oraz tzw. argument
z zasad prawa (odrnionych od regu prawa) wystpujcy np. w integralnej fi
lozofii prawa R. Dworkina4. Oba te typy szczeglnego rozumowania prawni
czego mona zastosowa do dylematw moralno-prawnych pojawiajcych si
w zwizku z humanitarn interwencj. Z punktu widzenia susznej przyczyny
humanitarnej interwencji, traktowanej jako sytuacja wyjtkowa i ekstremal
na, szczeglne znaczenie moe mie zwaszcza drugi z tych typw argumenta
cji, tj. argument z bezprawia, poniewa rwnie on konstruowany jest na bazie
skrajnej sytuacji niesprawiedliwoci racej. Masowe naruszenia praw
czowieka jako iusta causa wpisuj si w ten tok rozumowania wspczesnego
niepozytywizmu. W literaturze zjawisko tzw. nowego interwencjonizmu jest
bowiem w ogle uznawane za przejaw poszukiwania bardziej sprawiedliwego
prawa midzynarodowego46. Od dawna wiadomo jednak, e sprawiedliwo
jako jedn z naczelnych wartoci prawa znacznie prociej podda reguom tzw.
philosophia negativa ni philosophia positiva47, innymi sowy gdy istniej
bardzo rne kryteria sprawiedliwoci, bardzo trudno okreli pozytywn tre
idei sprawiedliwoci, znacznie atwiej powiedzie, co w konkretnej sytuacji jest
niesprawiedliwoci zwaszcza jeli mamy do czynienia z niesprawiedliwoci
rac W gruncie rzeczy na takim paradygmacie opiera si wspomniana wyej
formua Radbrucha. Konflikt pomidzy bezpieczestwem prawnym a sprawiedli
woci prawnik w zasadzie powinien rozstrzyga in favorem tego pierwszego,

43 W literaturze polskiej szerzej na ten temat L. Morawski, Gwne problemy wspczesnej filozofii prawa.
Prawo w toku przemian. wyd. 3, zmienione, Wydawnictwo Prawnicze LexisNexis, Warszawa 2003, zw. s. 17-45
oraz 304-316. Odchodzenie od pozytywistycznego ujcia prawa dotyczy take prawa midzynarodowego - por.
np. B. Kingsbury, The International Legal Order; w: P. Cane, M. Tushnet (red.), Oxford Handbook o f Legal Stu
dies. Oxford University Press, Oxford 2003, s. 271-297, zw. s. 282 i n.
44 Na temat rnych relacji zachodzcych pomidzy prawem a moralnoci oraz klasyfikacji teorii propo
nujcych sposoby rozwizywania potencjalnych konfliktw (etyczno-prawnego nihilizmu, redukcjonizmu, nor-
matywizmu i esencjalizmu) zob. D. v. d. Pfordten. Rechtsethik, C. H. Beck. Mnchen 2001, s. 99-209.
4 Szerzej na ten temat R. Alexy, The Argument from Injustice. A Reply to Legal Positivism, Oxford Univer
sity Press, Oxford 2002; por. take J. Zajado, Formua Radbrucha. Filozofia prawa na granicy pozytywizmu
prawniczego i prawa natury, Wydawnictwo Arche. Gdask 2001.
46 Tak np. M. J. Glennon. The New Interventionism: The Search for a Just International Law, Foreign Affairs",
t. 78, 1999, nr 3, s. 2-7.
47 Szerzej na ten temat A. Kaufmann, Rechtsphilosophie, C. H. Beck, Mnchen 1997, passim.
72 Jerzy Zajado

chyba e niesprawiedliwo osiga tak nie dajc si znie miar, i bezpie


czestwo winno ustpi przed sprawiedliwoci. Jeli w stosunkach midzyna
rodowych pod pojcie bezpieczestwa prawnego podstawimy suwerenno,
a pod pojcie sprawiedliwoci prawa czowieka, to jest to dokadnie to, o co
chodzi we wspczesnych sporach wok humanitarnej interwencji. W normal
nych warunkach prawnik opowie si z jednej strony za poszanowaniem zasad
suwerennej rwnoci pastw oraz prawa narodw do samostanowienia48 i b
dc ich konsekwencj zasad nieinterwencji, z drugiej za przestrzeganiem
zasady nieuywania siy lub jej groby w stosunkach midzynarodowych. Sy
tuacje, o ktre chodzi w przypadku humanitarnej interwencji, nie s jednak
normalne i standardowe, lecz wanie nadzwyczajne i wyjtkowe. Ich roz
wizywanie w duchu formuy Radbrucha wymaga szczeglnej ostronoci i roz
wagi, poniewa na szal rzuca si szczeglny aspekt bezpieczestwa prawnego,
z jakim w stosunkach midzynarodowych czy si warto suwerennoci, nie
interwencji i prawa narodw do samostanowienia, a w rezultacie take pokoju.
Jeli prawdziwe jest znane powiedzenie funkcjonujce w anglosaskiej kulturze
prawnej, i tzw. trudne przypadki rodz zagroenie zego prawa (hard, cases
make bad law), to w dwjnasb dotyczy to problemw zwizanych z omawian
tutaj instytucj49. Na gruncie humanitarnej interwencji traktowanej w katego
riach ekstremalnego wyjtku normatywnego zarwno podejcie czysto pozyty
wistyczne, jak i czysto prawnonaturalne kade na swj sposb rodzi
niebezpieczestwo etycznych i politycznych naduy. Dlatego tak istotne wy
daje si poczenie obu tych perspektyw filozoficznoprawnych50.
Obok filozofii prawa, drugim istotnym elementem decydujcym o przy
szoci dyskusji nad teoretycznymi i praktycznymi aspektami humanitarnej
interwencji moe by teoria stosunkw midzynarodowych w ogle, a spoecz
noci midzynarodowej w szczeglnoci. W historii myli politycznej pojawiay
si bardzo rne wizje wiatowego porzdku - od hobbesowskiego stanu cako
witej anarchii, przez ca gam sytuacji porednich, a po kaniowski idea
powszechnego pokoju i wiatowej republiki. We wspczesnej literaturze przed
miotu A. J. Bellamy zwraca uwag, e podejcie do problemu humanitarnej
interwencji zaley w duej mierze od zaoonej koncepcji spoecznoci midzy
narodowej. Zdaniem tego autora, mona wyrni w tym zakresie trzy pod
stawowe teorie: realizmu, pluralizmu i solidaryzmu51. W wietle realizmu
w stosunkach midzynarodowych pastwa nie kieruj si adnym nadrzd
nym ideaem spoecznoci midzynarodowej czy moralnoci midzynarodow,
lecz wasnym partykularnym interesem. Take prawo midzynarodowe ma

48 Problem humanitarnej interwencji czy si bowiem bardzo cile nie tylko z wyzwaniami, jakie rewolu
cja praw czowieka postawia idei suwerennoci, lecz take z zasad prawa narodw do samostanowienia -
K. Doehring, Self-Determination, w: B. Simma (red.), The Charter o f the United Nations. A Commentary, wyd. 2,
Oxford University Press, Oxford 2002, t. 1, s. 63.
49 S. Chesterman, Hard Cases Make Bad Law: Law, Ethics, and Politics in Humanitarian Intervention,
w: A. F. Lang, Jr. (red.), Just Intervention, Georgetown University Press, Washington D.C. 2003, s. 46-61.
50 Na przykadzie Wojny w Iraku problem ten analizuje A. J. Bellamy, Ethics and Intervention: The 'Huma
nitarian Exception and the Problem o f Abuse in the Case o f Iraq, Journal of Peace Research, t. 41, 2004, nr 2,
s. 131-147.
51 A. J. Bellamy, Introduction: International Society and the English School, w: idem (red.), International
Society and Its Critics, Oxford University Press, Oxford 2004, s. 1-26 oraz A. J. Bellamy, Humanitarian Interven
tion and the Three Traditions, Global Society, t. 17, 2003, nr 1, s. 3-30; por. take N. J. Wheeler, Saving Stran
gers. Humanitarian Intervention in International Society, Oxford University Press, Oxford 2002, s. 27-51.
Uniwersalna jurysdykcja - kilka uwag filozoficznoprawnych 73

w tym ukadzie znaczenie drugorzdne, poniewa tak naprawd liczy si tylko


faktyczna sia umoliwiajca realizacj tego interesu. W podejciu realistycz
nym problem interwencji oczywicie wystpuje, ale nie ma nic wsplnego z in
terwencj humanitarn. Pastwo interweniuje nie dlatego, e kieruje si
humanitarnymi intencjami czy stanem nadzwyczajnej humanitarnej koniecz
noci, lecz dlatego, e ma na wzgldzie wycznie swj polityczny czy ekono
miczny interes. Nie istnieje wic co takiego jak spoeczno midzynarodowa,
istnieje tylko system midzynarodowy rzdzony do pewnego stopnia reguami
anarchii. W stanowisku pluralistycznym dominuje z kolei pojcie spoecznoci
midzynarodowej opartej na racjonalnym konsensusie rwnorzdnych pod
miotw. Podstaw tego porzdku jest prawo midzynarodowe, ktre tworz
same pastwa. Ukad jest wic oparty na racjonalizmie zasady pacta sunt ser
vandajej przestrzeganie zabezpiecza przed anarchi i w rezultacie zabezpie
cza take zarwno stabilno spoecznoci midzynarodowej jako caoci, jak
i suwerenno poszczeglnych jej czonkw. W pluralizmie nie ma wic miejsca
na adn interwencj, take humanitarn poniewa podstaw tego porzdku
jest zasada poszanowania wewntrznej oraz zewntrznej suwerennoci pastw
i bdc jej konsekwencj zasada nieinterwencji. W stanowisku solidary-
stycznym dominuje z kolei stopniowe odchodzenie od pojcia spoecznoci mi
dzynarodowej w kierunku spoecznoci wiatowej. Ta ostatnia nie jest tylko
prostym zbiorem pastw szanujcych swoj suwerenno na podstawie wza
jemnie ustalonych regu, lecz zasadza si take, a moe przede wszystkim,
na wsplnocie wartoci. Dla solidarystw liczy si wic nie tylko prawo midzy
narodowe, lecz take nadbudowana nad nim moralno midzynarodowa. To
z kolei powoduje, e suwerenno poszczeglnych pastw nie ma charakteru
nieograniczonego i nie jest wartoci nadrzdn wiatowej spoecznoci. W tak
pojtym systemie stosunkw midzynarodowych jest miejsce na humanitarn
interwencj, poniewa oznacza ona wanie realizacj owych wsplnych, uni
wersalnych wartoci i ideaw. Dla solidarystw podmiotami pewnych praw
i obowizkw s nie tylko pastwa, lecz take jednostki ludzkie. W rezultacie
spoeczno wiatowa czuje si odpowiedzialna nie tylko za stan stosunkw po
midzy pastwami, lecz take za los ich obywateli, poniewa istnieje zaleno
pomidzy midzynarodowym bezpieczestwem a przestrzeganiem praw czo
wieka52. Innymi sowy: solidaryci uznaj e ekstremalne przypadki ludzkie
go cierpienia konstytuuj legitymizowany wyjtek od zasady nieinterwencji53.
Cytowany wyej A. J. Bellamy opiera si w proponowanym podziale teorii
spoecznoci midzynarodowej na dorobku tzw. angielskiej szkoy stosunkw
midzynarodowych. Nawizuje przy tym przede wszystkim do pogldw
M. Wighta, ktry wyrnia trzy podstawowe tradycje: realizm, racjonalizm
i rewolucjonizm, odpowiadajce do pewnego stopnia trzem wspomnianym teo
riom: realizmu, pluralizmu i solidaryzmu. W ramach tej szkoy podstawowym
podziaem by zreszt wanie podzia na pluralistw i solidarystw54. Jednym

52 T. Dunne, N. J. Wheeler, We the Peoples: Contending Discourses o f Security in Human Rights Theory and
Practice, International Relations, t. 18, 2004, nr 1, s. 9-23.
53 A. J. Bellamy, Humanitarian Responsibilities and Interventionist Claim in International Society,
Review of International Studies, t. 29, 2003, s. 325.
54 W literaturze polskiej pisze na ten temat szeroko J. Czaputowicz, Angielska szkoa stosunkw midzyna
rodowych i jej stosunek do integracji europejskiej, Polska w Europie 2003, nr 1, s. 61-105, zw. s. 74-81.
74 Jerzy Zajado

z czoowych reprezentantw pierwszej grupy by np. H. Buli, drugiej - np.


M. Wight. Z punktu widzenia analizowanego w tym miejscu problemu szczeglnie
interesujcy jest stosunek tych autorw do problemu humanitarnej inter
wencji. Ot o ile H. Buli jako pluralista uznawa j za nielegaln i niedopusz
czaln o tyle M. Wight jako solidarysta wrcz przeciwnie - opowiada si za jej
legalnoci i dopuszczalnoci.
Tak czy inaczej, okrelenie susznej przyczyny czy si z problemem mo
ralnej oceny i moralnego wyboru, poniewa humanitarna interwencja jest re
akcj na jak niesprawiedliwo00, lub nawet szerzej, reakcj na jakie zo6.
Zdaniem G. Robertsona, jest rzecz oczywist e najlepsz gwarancj legity
mizacji jest i pozostanie aprobata ze strony Rady Bezpieczestwa mimo to
samo uzasadnienie humanitarnej interwencji polega w mniejszym stopniu na
problemie jej legalnoci czy formalnej autoryzacji, a bardziej na okreleniu
wymiaru za (dimension o f evil), przeciwko ktremu jest skierowana17. Z tego
punktu widzenia filozofia humanitarnej interwencji przypomina t sam ide,
ktra lega u podstaw Midzynarodowego Trybunau Karnego: jest wyjtkowym
lekiem na wyjtkowe zo8. Jednake nawet jeli niepozytywistyczna filozofia
prawa i solidarystyczna koncepcja spoecznoci midzynarodowej (wiatowej)
daleko bardziej uatwiaj tak ocen i taki wybr ni pozytywizm czy plura
lizm, to i tak dla prawnika normatywnej konkretyzacji wymaga szereg cz
cych si z tym zagadnie. Chodzi zwaszcza o znacznie bardziej precyzyjne
okrelenie kryteriw oceny sytuacji uzasadniajcej humanitarn interwencj
(suszna przyczyna) i wynikajcych std konsekwencji w wypadku pozostaych
elementw legalizujcych i legitymizujcych zastosowanie omawianej insty
tucji - uprawnionego autorytetu, susznych intencji, ostatecznoci rozwizania,
proporcjonalnoci rodkw i pozytywnej prognozy. Doktrynalne odesania do
stanu nadzwyczajnej humanitarnej koniecznoci wynikajcego z masowych
narusze praw czowieka s z punktu widzenia etycznych, politycznych
i prawnych skutkw ewentualnej akcji zdecydowanie niewystarczajce i otwie
raj zbyt szerokie pole do nadinterpretacji obowizujcych norm prawa midzy
narodowego lub wrcz sprzecznych z nimi naduy. W tym miejscu problemy
humanitarnej interwencji i uniwersalnej jurysdykcji s zbiene: z jednej strony
podejmuje si prby wykorzystania materialnoprawnych podstaw uniwersal
nej jurysdykcji dla sprecyzowania masowych narusze praw czowieka jako
przesanki susznej przyczyny humanitarnej interwencji09; z drugiej natomiast
wskazuje si na niebezpieczestwa politycznych naduy obu instytucji.

03 I. Holiday, When is a Cause Just?, Review o f International Studies, t. 28, 2002, s. 557-575.
6 A. M. Weisburd, International Law and the Problem o f Evil, Vanderbilt Journal of Transnational Law",
t. 34. 2001. nr 2, s. 227-281.
G. Roberston. Crimes against Humanity. The Struggle for Global Justice. Penguin Books. London 2002,
s. 523.
** M. Pachta, Midzynarodowy Trybuna Karny: Wyjtkowy lek na wyjtkowe zo, Rzeczpospolita nr 99
z 28 kwietnia 1999 r., s. 15. Z tego punktu widzenia powstanie MTK wpisuje si w solidarystyczn koncepcj
spoecznoci wiatowej - J. Czaputowicz. op. cit. (przyp. 54), s. 78.
59 Por. wyej przyp. 41.
Uniwersalna jurysdykcja kilka uwag filozoficznoprawnych 75

IV. OPR MATERII PRAWA: UNIWERSALNA JURYSDYKCJA


A PRAWA CZOWIEKA W MIDZYNARODOWYM POSTPOWANIU
KARNYM

Paradoks praw czowieka, ale dodajmy usprawiedliwony i racjonalny, po


lega na tym, e przysuguj one nie tylko ofiarom, lecz take sprawcom zbrodni
stanowicych podstaw uniwersalnej jurysdykcji. Wszystko to, o czym pisaem
wyej, dotyczyo sprawiedliwoci materialnej. W odniesieniu do problemu uni
wersalnej jurysdykcji brutalna konfrontacja filozoficznej koncepcji z prawn
rzeczywistoci nastpuje jednak wwczas, gdy przechodzimy na poziom spra
wiedliwoci proceduralnej. Tutaj materia prawa stawia idei najwikszy, ale
jednoczenie najbardziej uzasadniony opr. Chodzi przede wszystkim o to, e
uniwersalna jurysdykcja z uwagi na swoj specyfik stwarza pewne zagroenie
dla regu sprawiedliwoci proceduralnej60. Jeli postpowanie karne ma si to
czy przed sdem pastwa, ktre nie ma adnego terytorialnego, personalnego
czy funkcjonalnego zwizku z popenion zbrodni, to z oczywistych wzgldw
mog powsta trudnoci natury dowodowej, dotyczce bezstronnoci, gwaran
cji praw oskaronego, obrony w sensie materialnym i formalnym itd. sowem
regu due process of law. Na to nakadaj si jeszcze dodatkowo problemy
zwizane z ewentualn amnesti w kraju popenienia zbrodni, inny model rea
lizacji tzw. sprawiedliwoci tranzytywnej (np. komisje prawdy) i wzgldno
zasad ne bis in idem oraz aut dedere aut iudicare/penire. Szczeglne niebezpie
czestwa towarzysz rwnie tzw. uniwersalnej jurysdykcji in absentia61. Zde
cydowana wikszo krajowych ustawodawstw karnych odwoujcych si do
instytucji uniwersalnej jurysdykcji warunkuje j fizyczn obecnoci podejrza
nego/oskaronego na swoim terytorium. Znane s jednak rozwizania oparte
na pominiciu nawet tego warunku (np. Belgia) wwczas mwi si o tzw. abso
lutnej jurysdykcji uniwersalnej, gdzie zagroenia dla due process o f law mog
by jeszcze wiksze. Trzeba jednak podkreli, e formalnoprawne trudnoci
zwizane z uniwersaln jurysdykcj dostrzegaj rwnie jej gorcy zwolenni
cy. Wida to wyranie w cytowanych wyej opracowaniach Amnesty Internatio
nal czy Priceton Principles on Universal Jurisdiction, gdzie sporo miejsca
powicono wanie na stworzenie warunkw eliminujcych potencjalne za
groenia proceduralne.
Szczegowa analiza wszystkich proceduralnych aspektw uniwersalnej
jurysdykcji przekraczaaby jednak zarwno gwny temat, jak i ramy tego
opracowania. Skonkludujmy wic jedynie, e trudno przewidzie, jaka bdzie
przyszo omawianej instytucji. Z pewnoci powoanie MTK stawia problem
w zupenie nowym wietle, ale jednoczenie do koca go nie rozwizuje: po
pierwsze dlatego, e Statut MTK nie obejmuje wszystkim przestpstw midzy

60 M. H. Morris, Universal Jurisdiction in a Divided World: Conference Remarks, New England Law
Review, t. 35, 2001, nr 2, s. 338: The question that must be asked about universal jurisdiction is whether the po
tential benefits are worth the risks. Sometimes universal jurisdiction will work well; perpetrators will be duly
tried and punished, and the purpose o f criminal justice will be served. Sometimes, universal jurisdiction will not
work well; defendants will be tried without due proces, or in politically motivated, biased proceedings that may
themselves exacerbate interstate tensions.
61 Szerzej na ten temat R. P. Rabinovitch, Universal Jurisdiction in Absentia. Working Paper 279, 2004 (do
stpne na www.law.bepress.com/expresso/eps/279).
76 Jerzy Zajado

narodowych podlegajcych uniwersalnej jurysdykcji; po drugie, poniewa nie


wszystkie pastwa wiata s jego stronami. Sporna jest te kwestia, czy jurys
dykcja samego MTK ma charakter jurysdykcji uniwersalnej, czy te nie62.
Przeciwnicy uniwersalnej jurysdykcji czsto podkrelaj stosunkowo ma jej
efektywno63. W odpowiedzi na to mona jednak wskaza na problem kosztw
zwizanych z funkcjonowaniem trybunaw midzynarodowych: Trybuna
ds. Rwandy cznie z budetem na 2005 r. pochonie ponad 750 milionw dola
rw, co oznacza do tej pory koszt ponad 8 milionw dolarw na jednego ju
osdzonego i jeszcze sdzonego zbrodniarza64.

Dr hab. Jerzy Zajado jest profesorem


Uniwersytetu Gdaskiego.

UNIVERSAL JURISDICTION - SOME PHILOSOPHICAL AND LEGAL ISSUES

Summary

In recent years we have observed a worldwide debate on universal jurisdiction. This phenome
non is closely related to some international events: the Pinochet case, the Arrest Warrant Case, the
International Tribunals for former Yugoslavia and for Rwanda, the International Criminal Court,
etc. The concept of universal jurisdiction has become an important legal instrument in the interna
tional campaign against impunity. However, this institution is not only one of the most controver
sial issues in international criminal law, but has also some important philosophical aspects, of
which the paper explores some. An attempt has also been made to compare the legal, political and
ethical aspects of universal jurisdiction with similar problems that accompany another interna
tional institution: humanitarian intervention.

62 Niektrzy autorzy skonni s w ogle traktowa jurysdykcj trybunaw midzynarodowych jako tzw.
midzynarodow jurysdykcj uniwersaln (international universal jurisdiction) tak np. L. N. Sadat, op. cit.
(przyp. 26), s. 243.
63 G. Bottini, op. cit. (przyp. 18), s. 557 i n.
64 Podaje za C. T. Call, Is Transitional Justice Really Just?, The Brown Journal of World Affairs, t. XI,
2004, nr 1, s. 105 oraz 113, przyp. 24.

You might also like