-|-

-a-

SPRI
0 P0z'n<1
PANSN/A '
POLSKIEGO '
historiografia I
tradycja !
mit
propaganda

(Q.) ;
W. Drelicharz
D. JIS iak I
J. Poleski

Krakow 2017 I
 SPIS TRECI

Wstp . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . _ . 7

Archeologia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 13
Andrzej Buko
Maopolska i Wielkopolska lXX wieku w perspektywie bada archeologicznych . . . . . . . . . . . _ . 15
Micha Kara
Problematyka genezy pastwa Piastw w nowszych pogldach archeologw polskich . . . . . . . . . _ 37
Jacek Poleski
Kontakty plemion zamieszkujcych tereny Polski z pastwem morawskim i pastwem czeskim
w IX i X wieku a problem ksztatowania si pastwa pierwszych Piastw . . . . . . . . . . . . . . . . . . . _ 49
Bartosz Tietz
Upadek grodw wschodniej czci strefy Tornow-Klenica a proces budowy wadztwa Piastw
na terenie Wielkopolski . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . _ . 99
Wojciech Chudziak
Pocztki pastwowoci piastowskiej na Pomorzu Nadwilaskim _ gwne problemy W wietle
rde archeologicznych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . _ 119
Baej M. Stanisawski
Udzia Wikingw w powstawaniu pastwa wczesnopiastowskiego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 139

Historia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . _ _ 167
Dariusz Andrzej Sikorski
O co chodzi w sporze historykw o pocztki pastwa polskiego? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . _ . 169
Przemysaw Nowak
Regest dokumentu Dagome index W wietle najnowszych bada interdyscyplinamych . . . . . . . . . 179
Antoni Tadeusz Grabowski
Wizje pocztku Niemiec . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 191
Piotr Kopak
Wizja pastwa i pocztki pastwa polskiego w Komentarzu Jana z Dbrwki . . . . . . . . . . . . . . . . 199
Henryk Marek Soczyski
Piewvotne wartoci Sowian a chrystianizacja Polski W interpretacji Joachima Lelewela . . . . . . _ . 209
Maria Nitka
Edwarda Raczyskiego poglady na pocztek pastwa polskiego w wietle realizacji kaplicy
Krlw Polskich w katedrze W Poznaniu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 227


Bartosz Ttetz
Muzeum Ziemi Wschowskiej
Wschowa

UPADEK GRODW WSCHODNLEJ czEc1 STREFY T0RN0w-KLENICA

A PROCES BUDOWY WADZTWA PIASTW NA TERENIE wrEL1<0P0LSi(r
Wstp
Jednym z najbardziej fascynujcych i istotnych problemw archeologii wczesnego redniowiecza
na terenie Wielkopolski (jak i szerzej Polski) jest zrekonstruowanie dynamiki rozwoju pierwszego
pastwa Piastw w czasie i przestrzeni. Trzeba przyzna, e w przypadku niewielkiej szansy na
wzbogacenie naszej wiedzy o nowe rda pisane z epoki w poszukiwaniu odpowiedzi na pytania
o pocztki polskiej pastwowoci nowych danych mog dostarczy rda archeologiczne, oraz
ich analizy wykonywane metodami przyrodniczymi.
Celem poniszego artykuu jest prba sprecyzowania, kiedy nastpio zniszczenie grodw
wschodniej czci tzw. strefy Tornow-K1enica'. Zgodnie z obecnie wyraanymi pogldami
miao to miejsce okoo poowy X wieku, ewentualnie W jego drugiej poowiez. Poniej zapre-
zentuje postpowanie, ktre moim zdaniem moe przybliy nas do odpowiedzi, kiedy grody
wschodniej czci strefy Tomow-Klenica zostay zniszczone, jak i odnie ten fenomen do
pozostaych obszarw Wielkopolski, gdzie obserwujemy kontynuacj funkcjonowania grodw
w okresie wadztwa pierwszych Piastw. Jako terminus arzte quem upadku grodw wschodniej
czci strefy Tomow-Klenica uznaj rok 963, kiedy to Mieszko I najprawdopodobniej kontro-
lowa ju tereny nad rodkow Odr3. Dokadnie na ten rok przypada ostateczne opanowanie
przez margrabiego Gerona terenw zamieszkaych przez plemi uyczan, ktrych wczesna
kultura manifestuje si w rdach archeologicznych jako zachodnia poa archeologicznej
strefy Tomow-Klenica*. Zarwno we wschodniej, jak i w zachodniej czci omawianej strefy,

` Chciabym w tym miejscu serdecznie podzikowa Panu Profesorowi Jackowi Poleskiemu za wszelkie udzie-
lone mi rady i wskazwki odnonie do niniejszego tekstu.
' Strefa Tomow-Klenica (zob. np.: L. Lcciejewicz, Sowianie zo:.'hodm`. Z dziejw tworzenia si redniowieczne/`
Europy, Wodzisaw lski 2010 s. 53, ryc. 4) to zesp zjawisk okrelanych do rnie w literaturze, np. jako grody
typu Tornow, ceramika Tomow, grupa Tomow-Klenica (zob. M. Dulinicz, Problem datowania grodzisk typu Toruow
i grupy Toruow-Klenica, Archeologia Polski" 39, 1994, S. 31) lub w literaturze niemieckiej jako grupa Tornow-
-Gosty (np. S. Brather, Arc'hio[ogie der west!icheuSlowei1, Berlin 2008, S. 48), co wedug mnie jest okreleniem
mniej trafnym ze wzgldu na wyynne pooenie i niepewn funkcje obiektu w Gostyniu (por. S. Modzioch,
A rcheologiczue lodv kultu pogoriskiego rio lsku wczesnoredniowieczuym, [w:] idem (red.), Czlowiek, sacrum.
rodowisko, Spotkania Bytomskie IV, Wrocaw 2000, s. 155-193. W tym opracowaniu stosuj okrelenie strefa/
grupa Tomow-Klenica rwnorzdnie z okreleniem strefa/grupa Tomow.
3 Np. M. Brzostowicz. Bruszczewski zespl osodniczy we wc'zesnym redniowieczu, Pozna 2002, S. 96, 232;
Z. Kurnatowska, Pocztki Polski, Pozna 2002, s. 76-77; J. Kolenda, Wc'zesr.'oreduiowieozue osadnictwo grodo-
we pogranicza lska i Wielkopolski w wietle analiz dendroehronologiczrzych, [w:] S. Rosik (red._), Populi rerrae
Morisque, Wrocaw 2011, S. 57; F. Biermann, D. Nowakowski, A. Kieseler, Od ognisko do zniszczenia pozorem.
Grodzisko w Klenicy, gm. Bqjodlo, w wietle ngvnikw non-jt'ch bada wykopaliskowt.'ch, [w:] A. Jaszewska, A. Mi-
chalak (red.), Ogie - zum-'io ujarzmion_v 1' rzieu;`arzmiori_v, Zielona Gra 2011, s. 345; P. Urbaczyk, Mieszko
Pierwszy Tjemniczy, Toru 2012, S. 133'-134.
3 G. Labuda, Mieszko 1, Wrocaw-Warszawa Krakw 2002, S. 72-86; K. Myliski, Polska wobec Sowian
polobskich do koca wieku XII, Wodzisaw lski 201 1, S. 27-45.
4 Upadek w tym czasie grodw tej strefy jest odzwierciedlony poprzez zanik datowa dendrochronologicznych
konstrukcji obronnych grodw z do znacznej prby; zob. J. Henning, Archologisclie Forschungen an Ringwllen
 100 Bartosz Tietz

na uprzednio opanowanych terenach odpowiednio przez wielkopolskich Piastw i Niemcw

z Marchii Wschodniej planowemu przeobraeniu uleg ad grodowy. Na zachodzie powstay
burgwardy, za na wschodzie charakterystyczne wczesnopastwowe grody, ktre w zalenoci
od obszaru mogy czasem kontynuowa dawniejsze tradycje osadnicze i grodowe. Uwaam,
e prba okrelenia, kiedy omawiane plemienne grody zostay zniszczone, moe pozwoli okre-
li dynamik ekspansji terytorialnej Piastw. Pewn klamr spinajc pnocn i poudniow
cz zachodniej granicy wadzy Piastw na omawianym terenie s daty dendrochronologiczne,
uzyskane dla niewtpliwie ju piastowskich grodw, na pnocy w Santoku wybudowanym okoo
roku 967 (-2/+9) i na poudniu w Gogowie, wybudowanym okoo roku 989 (-6/+9)7. Daty te
potwierdzaj okres urzdzania zachodniej mbiey ziem opanowanych przez Piastw w drugiej
poowie X wieku.

Strefa Tomow-Klenica
Wyrane zwizki kulturowe terenw pomidzy rodkow ab i rodkow Wart w okresie
plemiennym wczesnego redniowiecza zostaly uchwycone niezalenie od siebie w latach sze-
dziesitych minionego wieku przez niemieckiego archeologa Joachima Herrmannag, eksploruj -
cego wwczas obszar Dolnych uyc oraz polsk archeolog Zo Hilczerwn (Kurnatowsk),
badajc poudniowo-zachodni Wielkopolsk. Zwizki te dowodz Szczeglnie bliskich kon-
taktw grup zamieszkujcych t stref, uatwionych rozbudowan sieci wodn tego obszaru'.
Na obszarze zajtym przez grup Tornow-Klenica, dawniej datowan nawet na V1-VII wiek,
dopatrywano si dowodw na autochtoniczno Sowian w dorzeczach Odry i Wisy. Wedle
obecnego stanu bada naley darowa zesp tych zjawisk na drug poow IX - X/X1 wiek.
Zmiana datowania owego horyzontu wynika ze staego przyrostu datowa dendrochronologicz-
in Niederungslage: die Niederlausitz als Bzigenlandschaft des stlichen Mirreleuropas im friihen Mitrelalter,
[w:] J. Henning, A. T. Ruttkay (red._), Friihrnitielalterlicher Burgenbau in Mittel- und Osfeuropa, Bonn 1998, s. 9-29;
idem, Der Slawisclie Siedlungsraum und die otionische Expansion rjisflich der Elbe: Ereignisgesichre _ Arclzao-
logie - Dendrochronologie, [w:] J. Henning (red.), Europa im 10. Jahrhunderf. Arcltiologie einer Aubrircliszeit
iniernationale Tagung in Vorbereung der Ausstellung Otto der Grossa, Magdebzrrg und Europa", Mainz am
Rhein 2002 s. 131-146.
5 S. Modzioch, C-'astrurn muniiissirnum Bytom. Lokalny orodek wladzy w pastwie wczesnopiasiowskim,
Warszawa 2002, S. 43n.
O ile oczywicie z ca pewnoci moemy mwi o Piastach przed rokiem 963. Kontekst historyczny dla
danego okresu i terytorium rzeczowo i zwile zosta opisany przez Gerarda Labud; zob np. G. Labuda, Polska,
Czechy, Niemcy i Zwizek Wielecki w wieku X, [w:] idem, Fragmentv dziejw Slon-'iaszc.:_yzn,v zachodniej, t. 1,
Pozna 1960; idem, Mieszko l.
M. Kara, M. Krpiec, ll/lozliwoci datowania metoda dendrochronologiczna oraz stan bada dendrochrono-
logicznych wczesnoredniowiecznych grodzisk z terenu Wielkopolski, Dolnego lska i Maopolski, [w:] H. Sam-
sonowicz (red.), Ziemie polskie w X wieku i ich znaczenie w lcsztalrowaniu si nowej inapy Europ_t-, Krakw 2000,
S. 303-327.
* J. Herrmann, Tarnow und Vorberg. Ein Beirrag zur Fnihgesic/'ne der Lausitz. Berlin 1966; idem, Siedlung,
Wirrscrliat und gesellschafilicke Verhiltnisse der slawischen Slmme zwisclien Oder/Neisse und Elbe, Berlin 1968.
`* Z. Hilczerwna, Dorzecze grnej i rodkowej Ohfjv od VI do pocztkw X1 wieku, Wrocaw-Warszawa-K rakw
1967; Z. Kurnatowska, Ze studiow nad zriricrm-'airieni :ei-jyrorialnym kulrrzrfy prapolskie, ,,Archeologia Polski
16,1971, s. 419-429.
' Z. Hilczerwna, A. Urbaska, Rozwj terenw osadnicz_vch u schyku staroz`_vtnosci i we wczesnym rednio-
wieczu w poudniowej czci wojewdztwa zielonogrskiego, [w:] Z. Kaczmarczyk, A. Wdzki (red), Studia nad
poczfkami i rozplanowriniem miast nad rodkowa Odra i dolna Warta (wojewdziwo zielonogorskie), t. 2, Zielona
Gra, s. 84.
1' L. Leciejewicz, op.cit.; por. M. Parczewski, ukowice pod Glogowem wzaraniu redniowiecza, Gogw 1989;
M. Dulinicz, Kszialiowanie sie Slon~'iafis'zrf;.=jtzn__t= Polnocno-Zaclrodniej. Studium archeologiczne, Warszawa 2001.
' M. Dulinicz, Problem datowania...; J. Henning, Neues zum Tornower Typ. Ke:-'ami.sc'he Formen und For-
menspektren des F`riihmittelalters im Lich! dendroclrronologisclter Daren zum we.s'!slawischen Siedlungsraurn,
[w:] Z. Kurnatowska (red), Kraje slowiaskie w wiekach rednich. Profanurn isacrum, Pozna 1998, S. 392-408;
B. Gruszka. Wczesnosredniowieczna osada przvgrodm'a (podgrodzie?`) w Klenicy _(stan.4), pow. zielonogrski.
..

Upadek grodw rr-'schodnie}` czci sti'e_i.--' Tomow-Klenica a proces budowt.-' wadztyra Piastt-1-'... 101

nych, ktre cakowicie odmieniy pogldy na jego chronologi i interpretacj. Obecnie stref
tornowsko-klenick moemy okreli jako do rozleg archeologiczn stref kulturow, roz-
cigajc si rwnolenikowo _ W przyblieniu w midzyrzeczu rodkowej aby na zachodzie
i rodkowej Warty na wschodzie. Szczeglnie intensywnie osadnictwo tej grupy rozwijao si na
obszarze midzy dorzeczami rodkowej Sprewy i rodkowej Obry, a wic na obszarze Dolnych
uyc, pnocnej czci Dolnego lska, poudniowej czci Ziemi Lubuskiej i poudniowo-
-zachodniej Wielkopolski.
Strefa ta powstaa na miejscowym, wci sabo rozpoznanym, wczesnoplemiennym podkadzie
kulturowym, ktry to z kolei wyksztaci si z poudniowej czci wczesnosowiaskiej kultury
sukowskiej. Podstawowymi jej wyrnikami s forma osadnictwa i budownictwa obronnego
oraz naczynia ceramiczne typu Tomow. Szczeglnie charakterystyczn cech tej strefy jest wy-
stpowanie niewielkich grodw, powstajcych gwnie pod koniec IX i w pocztkach X wieku,
usytuowanych na podmokych terenach, zazwyczaj na wydmach w dolinach rzek, zdecydowanie
rzadziej za na wysoczynie. Wznoszono je na planie okrgu, wzmacniano potnymi fortyfi-
kacjami, czsto niewspmiemie duymi wzgldem niewielkiego majdanu. Powierzchnia tych
warowni rzadko przekraczaa 0,5 ha''. Grody te stawiane byy czasem na miejscu starszych
i wikszych zaoe obronnych, co miao miejsce np. W Bonikowie. Czsto W bezporedniej
bliskoci takich grodw zlokalizowano jedn lub wicej rwnoczesnych z nimi osad przygrodo-
wych, ktre odnotowano np. na eponimicznych stanowiskach w Tomow i w Klenicy. Na czci
obszarw strefy Tomow-Klenica obserwuje si gste skupiska grodw oraz osad z tego okresu.
Po ich upadku grodw na tych terenach nie budowano wcale albo wznoszono ich zdecydowanie
nrniej-ll. Przede wszystkim za charakterystyczne dla interesujcej nas strefy jest wystpowanie
dwustokowatych naczy, symetrycznie i starannie uksztatowanych, zdobionych powyej za-
omu gbokimi obkami, formowanymi w tzw. listwy plastyczne (typ Tornow A) lub gboko
rytymi liniami (typ Tomow Bi)", ktrych odsetek na omawianych stanowiskach wynosi nawet
ponad 50 % ogu naczy. Naczynia te wspwystpuj ze znaczn iloci ceramiki typu Men-
kendorf (lub Tomow C)33 charakterystycznej dla pnocnej czci Sowiaszczyzny zachodniej,
szczeglnie rozpowszechnionej w X wieku, oraz innymi formami naczy, zazwyczaj mniej
charakterystycznych i niezdobionych, czasami okrelanych jako ,,niezdobiony Menkendorfm.

Opracowanie wvnikw bada z 1962 r., [wz] W. Rebelski et al., (red), Archeologia rodkowego Nadodrza t. 7.
Zielona Gra 2010, s. 109-190.
*3 Datowania dendrochronologiczne s znane dziki analizom. ktre dla Dolnych uyc wykona Karl-Uwe
Heussner, a dla Wielkopolski Marek Krpiec.
Por. rozmieszczenie ceramiki typu Tornow na ryc. 1.
*S M. Dulinicz, Ksztatowanie si Sowiaszczjvzny.._.
M. Dulinicz, Problem datowania... Naley zauway, i grody tego typu powstaway take w innych dolinnych
miejscach Niu Srodkowoeuropejskiego, zwaszcza w okresie od po. IX po przeom X1/Xll w., co moe wiadczy
o jakiej szerszej, bliej nieokrelonej zalenoci. Istotne jest, e ta forma budownictwa obronnego nie wystpuje
w poudniowej czci zachodniej Sowiaszczyzny (zob. F. Biermann, Svp'riierr'o, Teil l/ cze' l, Warszawa 2006,
s. 73-77, 273-275) lub wystpuje tam wyjtkowo, jak np. na pooonym w dolinie Wisy grodzisku w mijowi-
skach w Maopolsce, zbudowanym okoo 888 roku; J. Poleski, Malopolska w V1-X wieku. Studium archeologiczne.
Katalog grodzisk. Krakw 2013, S. 22-23.
'l Z. Kurnatowska, M. Kara, Wielkopolska poudniowa n:ziedz_r'Zien1i Gnienieriska a lskiem, [w:] J. Kolenda
(red.), .Milicz. Clavis Regni Poloniae. Grd na pograniczu, Wrocaw 2008, S. 157.
J. Herrmann, Tarnow und Vorbeig...; B. Gruszka, Wc'ze.snr.r'ediriowieczna osada...
1 Por. skupiska ceramiki typu Tornow na ryc. 1.
3" M. Dulinicz, Problem datowania... s. 33.
3' J. Herrmann, Tarnow und Vorberg..., S. 65-69.
33 J. Henning, Neues zum ilbrnower 7_i-'p...; B. Gruszka, Wczesnonedniowieczna osada..., S. 141.
33 J. Herrmann, Tarnow und Vorberg..., s. 69-72.
3* A. Tabaka, K. Zamelska-Monczak, Wczesne redniowiecze, [w:] J. Kabaciski, 1. Sobkowiak-Tabaka (red.),
Matei'ia_y do wczesn_1'cli pradziew Zachodniej Wielkopolski. Osadnicnro pradziejowe i Pr-'cze.s'n;'redniowieczne
w Lirbrzy, Pozna 201 1, s. 557.
 102 '-

Naley zwrci uwag, e zwarty zasig wystpowania ceramiki typu Tomow skupia si na
obszarze wielkich rodkowoeuropejskich pradolin, ktre W mojej ocenie dziki bardzo dobrze
rozwinitemu rwnolenikowemu systemowi rzecznemu stanowiy gwne osie transmisji idei,
widocznej W materiale archeologicznym poprzez rozprzestrzenienie si opisanego powyej stylu
formowania i zdobienia naczy. Zasig zwartych zespow tornowskich W zasadzie nie prze-
kracza Pradoliny Torusko-Eberswaldzkiej na pnocy i Pradoliny Wrocawsko-Magdeburskiej
na pohidniu, szczeglnie licznie wystpuj one na stanowiskach pooonych W rodkowych
partiach Pradoliny Warszawsko-Berliskiej i Pradoliny Gogowsko-Baiuckiej (ryc. 1).
Uwaam, e jako tomowsko-klenick stref archeologiczn powinno si traktowa obszar
wspwystpowania grodw typu Tornow wraz z naczyniami tego typu. Naley zaznaczy,
e te charakterystyczne wytwory gamcarzy wystpuj na tym terenie czsto ju po zniszczeniu
grodw i s niejako ,,epigonem caego zjawiska, trwajcego prawdopodobnie do przeomu
X/X1 wieku, miejscami by moe jeszcze W X1 Wieku. Obecnie mona stwierdzi, e pno-
plemienna strefa Tomow-Klenica W okresie po upadku niewielkich piercieniowych grodw
przeobraa si W stref wystpowania naczy typu Tomow, ale ju bez obecnoci licznych
dawniej centralnych orodkw, czyli grodw wspomnianego typu.
Ponadto warto zasygnalizowa charakterystyczny model gospodarki widoczny W czci
strefy tomowskiej, gwnie na ziemiach pooonych nad rodkow Odr oraz ziemiach nad
doln Sprew i rodkow Hawel, podlegajcych pewnym Wpyvvom grupy Tomow-Klenica.
Na obszarach tych bardzo istotne znaczenie miao polowanie na ssaki owne z grupy Aninialia
superiora, szczeglnie jelenia, ktrych szcztki wynosz czsto kilkadziesit procent caego
zbioru osteologicznego z poszczeglnych stanowisk.

Przesanki do okrelenia okresu upadku grodw typu Tomow .ii

Celem dokadniejszego okreslenia czasu, w ktorym najprawdopodobniej mozemy liczyc si
1 1 ,- 1 ; 1 1 1 . 1 F 1

z upadkiem grodow wschodniej czsci strefy Tomow-Klenica, zebrany zosta szereg danych
i' J' 1' 1 r Q 1

1 1 1 , 1 1 1 1 1 , 1 1 _ 1
" Na istnienie Szlakow komunikacyjnych pomidzy zlewiskiem Srodkowej Odry i aby _ Wzdu Pradoliny
._

L
,- 1 1 1 1 1 _1 1 1 1 1 1
Torunsko-Eberswaldzkiej i Pradoliny Warszawsko-Berlinskiej _ zwraca ostatnio uwag Stanisaw Kurnaton ski if

w monografii grodu W Midzyrzeczu,' zob S Kumatowski (red ) Midn.- ,vrzec -7 Grod r zamek rr i' n _- rekach 1).-] V
I I

-
1 1
I

1 Q.
1

.|_'
1
L1 L1 _
1 1

' ` '
1 y _r

Warszawa 2015 s 19 1, 1 1
_-3 . ,

^ 6 M Brzostowicz, Biuszczenski
. ._.. _. . '
zespol ' -,
osadniczv, s 34 1
_
' 'ir' ' '
I. _
1 1

'rf- _ ' -
7 S Kurnatowski (red ) Miedzirzec
I s 63n -
1 q
1'
11 _ 'T
U111, 1 1
1 1 1. 1 1 1 . 1 1
-3 Upadek tych warownych obiektow ma miejsce zarazem we wschodnich partiach strefy W wyniku dziaal-
, 1 1 f 1 1 1 1 1 1 . 1 1 1 1 1 1 1 1 5 1- f

nosci Piastw'i jak i w jej` zachodniej czsci 9 W wyniku ekspansji

`
militarnej prowadzonej przez Ludoltmgow 1 zob
- '
-3 .1

np J Henning, Der Slavr ische Siedlungsraurn

' D O
I
I I ` - L llI'll

1 . P 1 1 1 1 1 1 1 1 1
3*' Odmienny przebieg procesow obserwujemy na terenie ponocno-zachodniej Wielkopolski gdzie grody nie 'H

1 4- 1 1 1 1 1 . 1
przestay funkcjonowac, jak to miao miejsce na innych terenach objtych stref tornowsk lecz trway one W okresie

1-
I . z - _lp 1 I H . 1
wczesnopanstwowym zob Z S Kumatowscy, Piastowskie urzdzanie kresoir polnoc no--achodnich panstwa. Q
U
1 'Q 1
i 1 _1 1
||
- zu _
-
1 1
`
_g _ '| "_v
'
1
-
'
1
1
' _

[W ] M Dworaczyk A B Kowalska S Mozdzioch M Rbkowski(red) .S`wiatSowia'nnr:-esnego srednioniecwa

'
1 1 5 1 . 1
I "
5 1
'l'
'_ 1
r
'
I 1 . ;I I7'
" L 1
FI 1 1 li' 1
1'- 4|

4
Szczecin-Wrocaw 7006 s 91-99 -1 5 1 1

' 1 1 . r - . . 1 1 .I
S Kurnatowski Przenizani gospodarki "ifniirisciowej Sonianpoahskiclz [w ]J Strelc7yk(red) Sovrians '='-
1 Q
1
_
lp
I
1 4
A-_
I'
-
__ _
1
1
.
_5
_
1

I
1 1
I'
--1 1 5
-1
'
1
A-v

. , , ,- 1 1 1 1 1
rzvzna polabska miedzi Niemcami a Polska Poznan 1981 s 84 D Makowiecki M Makowiecka, M Wiejacka,
'I'
' '
__
_
I _
-i'r_ '
3
' ' ' 1
I
I I, 1 1 1
I
5 1
l'
5 'I 1 `

' " ' 1 1 . .F 1 J .

J Wiejacki Zhiori iiunrrtjczne osadu ti nuejscoirosci Zair ada stcin I a gospodarka :riief__tanu 1 siodonisko
1 1| _
-'
__

1
1.
I
'
! '|_
-' L1
1

I'
I
'
g
- -
I '1 1 ' I 3
L
1 '|
'
j ' '
1
I
1 , 1
u J
`
__ _
'
1' Q-lv
'
- - '
1
1 1
`
,
1
r

. 1 ' . 1 1 I' r
pr:\iodfuc_e na pogranic..u Dolnego Saska Wielkopolsk1iu...v_ ir IX-.Xlll vi [W ] B Gruszka (red ) Wc esnosre-
1_
`_
; 1 fp
-' - *__
a 1'-__7
-' - - 1 l
v
;_ _
-_p
-_
1
'
g
1
_g
'11
'
. 1 ' 1_,
-9
-1'.. 1
I
1
1

1 1 | 1 1' .|' + 1 1 ' r

dmoriiec
-: "' na osada. w Zair - -'ad__re
.zi ''
' , ._stan _ 1 , gm . Zielona
. Gora _ Studia nirerdvsciplinai
. ' . ' . "ne, Zielona Gora 2014 .. s . 197-198
_ .
-1 1 1 1 1 , 1 , 1 - 1

' hciabym podkreslic iz vi tym przyczynku badawczym nie wziem w peni pod uwag problemu _ mogo-
_S
'
.
`
1 '|-
J ul I

. , . . | . 1 1 , 1 | 1 1

by sr wydawac
r kluczowego _ a mianowicie co 1 dokadnie dziao si z poszczeglnymi
' grodami pod koniec ich ` _
1 . _ 1 1 |- f ,. 1
egzystencji (czy zostay spalone czy tylko opuszczone czy s jakies slady swiadczce o walkach np porzucone
-'
'I
-'
I

"'
'I
'I
` ` '1 ' '
. 1 1 1 1 -1. 1 1 1 1

militaria lub szcztki ludzkie, czy osady podgrodowe tunkcjonoway po upadku grodu czy nie itp ) Kwesti t r
4 J
-1
_
_
1 1 '
_ 1 . 1 , D 1 1 1
uwazam za istotn jednak nie zostaa ona tutaj szczegowo przedozona ze wzgldu na istot opracowania maj-
_-
I
1, rc
'

'\ _r "-

_. 1 1 1 1 , . _ ,.
cego na celu okrelenie przede Wszystkim chronologii upadku grodow a nie przyczyn upadku konkretnych zaozen _ ` 1' L
.r
1 '
1'
_4

obronnych Oczywiscie interpretacja wynikow prac archeologicznych czsto jest bardzo kopotliwa 1 nietrudno
1 , 1 . 1 1 1 1 1 - 1 _
\ \ I F
I ' I - 1' I

1 1 1 1 1 , 1 1 1 1 ; ,-
o nadinterpretacj W." odpowiedzi na pytanic1 czy grod taki zosta dobron,|' olnie. opuszczon
I
_ y przez
1' jego micszkancow
J
' I -1 1 - -1| I. Q
Upadek grodw wschodniej czci strjfi--' Tarnow-Kleuica a proces bz.d0u-11-' wadztwa Pia.s'tw... l03

wyraonych w datach bezwzgldnych, takich jak daty cicia drzew uytych do budowy forty-
fikacji interesujcych nas grodw, daty emisji monet arabskich napywajcych na teren Wielko-
polski oraz daty wydarze historycznych, ktre dotycz gwnie terenw omawianej strefy lub
jej terenw ociennych. Wszystkie zebrane dane, ktre uwaam za przydatne, przedstawione
zostay na osi czasu (ryc. 3).
Pierwszym krokiem byo zebranie wszystkich znanych dat budowy grodw (terminus post
quem i rerminus a quo) oraz wikszych aktywnoci przy przebudowie ich waw, fos, mo-
stw czy innych elementw grodw o defensywnym charakterze, datowanych za pomoc
dendrochronologii. Jako to porwnawcze wykorzystaem dobrze przebadany pod ktem metod
datowa przyrodniczych obszar Dolnych uyc, ktry _ jak wspomniaem - zamieszkany
by w tym czasie przez ludno o prawie identycznych cechach kultury. Teren ten naley
uzna za szczeglnie wartociowe to porwnawcze rwnie ze wzgldu na znan dat roczn
podboju tych ziem przez margrabiego Gerona, ktry to w roku 963 pokona plemi uyczan.
Wszystkie zebrane dane dotyczce dat uzyskanych za pomoc dendrochronologii wyznaczaj
najwczeniej sz moliw dat ukoczenia budowy lub przebudowy takiego grodu. Pozwoli to
w przyblieniu okreli dugo okresu, po ktrym zazwyczaj przebudowany zosta grd typu
Tomow. Po dokonaniu oceny przydatnoci dat (ze wzgldu na ich dokadno) wybraem te
dostatecznie wiarygodne. W ten sposb zebrane zostay 43 daty uzyskane z grodw skupiska
znad Sprewy oraz 14 dat okrelajcych okoojakiego roku miaa miejsce budowa lub przebudowa
grodw typu Tomow pooonych w midzyrzeczu rodkowej Odry i rodkowej Warty. Zbir

czy zosta zdobyty w wyniku oblenia, a ogie pod niego podoyli wrodzy druynnicy, czy te pojawi si on
w inny przypadkowy sposb itd.
32 Ju po zakoczeniu prac nad poniszym tekstem, ukazaa si monografia grodziska w Klenicy: F. Biermann,
A. Kieseler, D. Nowakowski, Burg, Herrschft rmdSied1zmg im mirtelalrerlichen Niederschlesien. Die slawischeu
Ringwlle von Kbeu (fhobenia) und Kleiuirz (Klenica) im Kamer: der Frhgesehichte des mittleren Oderraums,
Bonn 2016. Datowanie dendrochronologiczne konstrukcji waw nie ulego tam zmianie wzgldem wczeniej
publikowanych danych (np. lbidem, s. 342-343), jednak wyraono pogld o istnieniu trzech zasadniczych faz
(fa nie jak poprzednio uwaane dwch, pomidzy ktrymi wydzielono jeszcze jedn _ zreszt najmniej dokadnie
datowan), co nieco skraca czas pomidzy poszczeglnymi przebudowami tego grodu; ibidem, s. 254.
33 Z mostami mamy do czynienia tylko w dwch przypadkach. Pierwszym jest obiekt w Przeazach, prowadzcy
do wyspy grodowej na jeziorze Niesysz; zob. J. Bojarski, W. Chudziak, R. Kamierczak, B. Kowalewska, J. Nie-
gowski, Wstpne vi-'yniki bada wczesnoredniowiec'znego zespou osadm'r.'zeg0 W r'ej0m`ejeziora Niesysz na Ziemi
Lubzrskiej, [w:] B. Bielnis-Kope (red.), Lubuskie Materiazfv K0nserwar0rs'ki`e, t. 7, Zielona Gra 2010, s. 97-105.
O ile mona czy datowanie mostu z okresem funkcjonowania tam grodu, o tyle naduyciem byoby czenie
budowy lub jego przebudowy z rwnoczesn przebudow grodu, cho nie naley rwnie takiej moliwoci wyklu-
cza. Most ten zbudowany zosta okoo 847 roku, co sytuuje go pord najstarszych tego typu konstrukcji znanych
z terenu Sowiaszczyzny zachodniej. W drugim przypadku mamy do czynienia z dwoma monumentalnymi mostami,
zamykajcymi omawiany zbir dat dendrochronologicznych, zbudowanymi zim 963/964, prowadzcymi do wcze-
snopiastowskiego grodu na Ostrowie Lednickim; zob. M. Kara, M. Krpiec, Moliwoci' datowam`a..., s. 312-314.
34 J. Herrmann, Tomow und V0rberg...; J. Henning, Archologische F0r.s:'hungen-..; idem, Neues zum' Tornower'

35 G. Labuda, Fragmenry dziejw..., s. 286--287; J. Henning, Archologische Forschungem., s. 26.

3** Zawsze braem pod uwag najmodsz dat, aby ustali, kiedy najwczeniej budowa grodu moga zosta
skoczona, a nie kiedy zostaa rozpoczta.
37 Pomijam tu wszelkie motywy polityczne, ktre mogy skania uytkownikw danych obiektw do ich przebu-
dowania. Innymi sowy naley mie na uwadze, e grody mogy by naprawiane nie tylko w momencie, w ktrym
traciy walory obronne ze wzgldu na ich zy stan techniczny, ale rwnie w momencie zagroenia w danej chwili.
Pamita naley rwnie o tym, e mogy by one po opuszczeniu z powrotem uytkowane przez ludno o takim
samym wzorcu kultury materialnej, co moe sztucznie wydua ywotno takiej konstrukcji.
3* Pominite zostao datowanie dendrochronologiczne, datujce wydzielenie niewielkiego grdka z przestrzeni
wikszego grodu w Bonikowie (po 815-i po 826 roku), ktre nic nie wnosi do kwestii upadku grodw typu Tomow;
zob. M. Kara, M. Krpiec, Moliworri da!0wmia..., s. 320; Z. Kumatowska, M. Kara, W'z`e1kop0lska poudm`0wn...,
s. 157.
3 Naley zwrci uwag na brak dat denrochronologicznych z interesujcego nas okresu (przed 963 rokiem)
z midzyrzecza Nysy uyckiej i Odry, pochodzcych z grodzisk omawianej strefy. Daty wprawdzie uzyskano dla
stanowisk w Obiszowie (modszy wa datowany na rok okoo 933 (-6/+8), starszy ramowo na podstawie ceramiki
104 Bartosz Tietz

ten zosta uzupeniony datowaniern dendrochronologicznym budowy, przebudowy lub rozbudowy

centralnych grodw pastwa gnienieskiego oraz datowaniem innych, pomniejszych grodw
z okresu przedpastwowego i okresu formowania si pastwa Piastw sprzed podboju uyc
przez Gerona w 9634 oraz pojawienia si w rdach pisanych Mieszka 1. cznie zestawione
zostay 81 daty dendrochronologiczne (ryc. 3).
Daty budowy interesujcych nas grodw wschodniej czci strefy tomowskiej wskazuj,
e powstaway one gwnie w dwch okresach: w trzeciej wierci IX wieku i na przeomie
IX/X wieku. Szczeglnie istotne jest datowanie na okoo 920 rok ostatniej przebudowy prze-
jawiajcego cechy tornowskie grodu w Samarzewieiz. Wane jest rwnie jego peryferyjne
pooenie na wschodnich kracach strefy, blisko pniejszego centrum piastowskiej wadzy.
Istotne, jak uwaam, w celu stwierdzenia momentu upadkw tych grodw jest okrelenie,
co ile lat zazwyczaj grody typu Tomow byy przebudowywane. Spord zebranych danych
tylko w 11 wypadkach zarejestrowano nastpujce po sobie przebudowy, ktre s datowane
z wystarczajc dokadnoci, czyli posiadaj przynajmniej czciowo warstw bielast. Tylko
4 z 10 okresw bez przebudowy drewnianych elementw wau mona datowa z dokadnoci
roczn. Wspomniane przerwy pomidzy przebudowami wynosz: 27, 32., 37 i 45 lat, co wy-
znacza redni okres, po ktrym nastpowaa przebudowa na 35 lat. Aby wyliczy redni czas
przebudowy dla wszystkich 10 grodw, naley zastosowa 3 rne wyliczenia. W pierwszym
przypadku zakadam, e data budowy wyznaczona z drzewa o nie w peni zachowanej warstwie
bielastej, na przykad grodu wybudowanego w 885 (+/-5) a przebudowanego w 925 (+/-5),
wyznacza przerw trwajc 30 lat (teoretycznie najkrtszy okres do przebudowy), w drugim
wypadku 40 lat (teoretycznie optymalny okres, po ktrym nastpia przebudowa), a w ostatnim
50 lat (teoretycznie najduszy okres do przebudowy). W pierwszym przypadku rednia okresu
pomidzy przebudowami wynosi 31, w drugim 37, a w ostatnim 43 lata.
ledzc zebrane dane mona z ca pewnoci stwierdzi, e jeli analizowane grody zosta-
y przebudowywanc, to miao to miejsce zwykle po okoo 25 latach, ale wczeniej ni przed
upywem p wieku. Jest to zgodne z opini Felixa Biermanna, ktry uwaa, i aden wa nie
przetrwaby bez renowacji duej ni 50 lat. Myl, e na podstawie powyej zaprezentowanych
datowany jest na przeom IX/X w.) oraz Chobieni (wa modszy zbudowany zosta okoo 855 roku, starszy za
prawdopodobnie kilka lat wczeniej); zob. F. Biermann, D. Nowakowski, A. Kieseler, op.cit., s. 296-299, 321.
Naley jednak zauway, e te pooone nieco na poudnie od Gogowa stanowiska nie dostarczyy ceramiki typu
Tomow. Z tego te powodu nie zaliczyem ich do strefy Tomow-Klenica. Grody te,jak uwaam, wyznaczaj raczej
jej poudniow granic.
*' Gwoli cisoci. czytelnik moe mie wraenie, e dokadnie w 963 roku przestaj by budowane grody
uyckie. W istocie dynamika ich budowy zdecydowanie spada okoo roku 963, jednak na niektrych z grodw
uzyskano daty nieco modsze ni 963, ale jest ich niewiele, a ostatnie z dat dendrochronologicznych dotycz lat
siedemdziesitych X w.: zob. J. Henning, Archo1ogi.s'che Farschungerz...
Schemat na potrzeby prezentacji graficznej na osi czasu (ryc. 3) zosta uproszczony: np. przy datowaniu 885
(_+/-5) na osi czasujako budow grodu okrelono rok 885, cho naley mie na uwadze, e drewno uyte do budowy
konstrukcji obronnych mogo zosta cite w latach 880-890. Z kolei, jako e kada z dat jest traktowana jako ter-
mimr.s'p0s'rr1uem lub ternrimrs a quo jakich wikszych dziaalnoci budowlanych (nie koniecznie rwnoznacznych
z wydzielonymi fazami archeologicznymi), cz dat na osi czasu oczywicie dotyczy tego samego grodziska.
* Na zwizki ze stref tomowsko-klenick grodziska w Samarzewie wskazuje Micha Brzostowicz w krtkim
sprawozdaniu, dostpnym w archiwalnej wersji strony internetowej Muzeum Archeologicznego w Poznaniu; zob.
M. Brzostowicz, Badruria na gradzisku wc.'ze.rnaredniawieczuyrn W Samarzewie, gm. Ldek, po w. Supca, [on-line]
http://archiveis/2edpC (dostp 26.09.2015).
43 S to dane z grodw w Przeazach, Klenicy, Lbbenau, Zieckau, Repten, dwukrotnie w Presenchen, Ragow,
Saleben, Gro Lbbenau iAlt-Golen; zob. J. Bojarski, W. C hudziak, R. Kamierczak, B. Kowalewska, J. Nie-
gowski, op. cit.; F. Biermann, D. Nowakowski, A. Kieseler, op.cit.; J. Henning, Archol0gisr.'he Forselrungeii....
Pierwsze stanowisko naley jednak wyczy z dalszej analizy, gdy uzyskane daty dendrochronologiczne dotycz
przebudowy mostu, a nie wau grodu (por. przypis 33).
44 Naley zaznaczy, e podobne, okoo 30 letnie przerwy w budowie lub rozbudowie grodw, obserwujemy
na obiektach wczesnopiastowskich, ktre przejawiay intensywn dziaalno budowlan w latach 40. i 70/80.
X w., okoo 1000 roku oraz na przeomie lat 20/30. XI w., M. Kara, M. Krpiec, Moliwoci damt-'am`a..., s. 320.
45 F. Biermann, 5:1-prriew0..., s. 72, 273.
 Upadek gmdu--' w.s'c/rodniej czeci str'}fi' Torm.m'-K/er-zica a proces budmt-jv u-'ladzfu-'a Piastw--'... 105

oblicze wstpnie mona zaoy, i ywotno drewnianych elementw grodu w konstrukcji

drewniane-ziemnej stosowanej na interesujcym nas terenie wynosia okoo 30 lat*f*. Naley
oczywicie pamita o hipotetycznoci tych wylicze.
Jako e przebudowa ostatniego w Polsce, datowanego za pomoc dendrochronologii, grodu
typu tomowskiego w Samarzewie zostaa okrelona na okoo rok 920, naley liczy si z tym,
e po tym roku rozpocz si proces niszczenia grodw tego typu. Z kolei biorc pod uwag,
e najdusze przerwy pomidzy przebudowami zaobserwowanymi za pomoc dendrochronologii
wynosz okoo 45 lat, przyjem moliwo, e grody powstajce pomidzy latami 892 902
musiay zosta przebudowane co najmniej do 947 (902 + 45) (ryc. 3; zakres oznaczony biay-
mi strzakamii). Nakadajc z kolei na wykres daty cicia drzew, uytych do budowy waw
interesujcych nas tu grodw, skupionych okoo roku 900 (daty z lat 893, 895, 899, 899, 902),
moim zdaniem mona uzyska okres, w ktrym prawdopodobnie ktry z tych grodw mg
zosta przebudowany. Dodajc najkrtsz ustalon redni okresu pomidzy przebudowami
grodw (okoo 31 lat) do najstarszego obiektu z 893 (893 + 31) oraz najdusz ustalon wcze-
niej redni do obiektu z 902 roku (902 + 43), mona stwierdzi, i przebudowy powinny mie
miejsce w latach 924-945 (na ryc. 3; oznaczony jako biay zakres). Biorc pod uwag najbardziej
chyba prawdopodobny okres redniej przebudowy okrelony na 35/37 lat, za pomoc prostego
rachunku (893 + 35 i 902 + 35) oraz (893 + 37 i 902 + 37), uzyskaem nastpujce zakresy
prawdopodobnych lat przebudowy grodw z przeomu IX/X wieku: 928-937 i 930-939. Myl,
e mona uzna za bardzo prawdopodobne, i w okresie pomidzy latami 928 a 939 (ryc. 3; za-
kres zaznaczony na czarno) ktre z omawianych zaoe obronnych powinno podlega jakim
pracom naprawczym, ktre zostayby uchwycone podczas analizy dendrochronologicznej, jeeli
oczywicie w tym czasie miay by one wci uytkowane. Naley stwierdzi, i w tym okresie
brak jakichkolwiek ladw przebudowy tych grodw. Reasumujc, naley uzna za prawdopo-
dobne, e proces niszczenia tych grodw mia miejsce pomidzy latami 921-9474. Oprcz tego
jest wielce prawdopodobne, e w latach 928-939 ju one nie istniay lub przestaway istnie,
skoro aden z nich nie zosta w tym czasie przebudowany.
Naley zauway, e w latach 923-928 zbudowano niewielkie zaoenia w Poznaniu, w Gie-
czu oraz na Ostrowie Lednickim. Te inwestycje grodowe wizane s ju z dziaalnoci Piastw.
We wschodniej Wielkopolsce z lat 929-939 brak ladw budowy kolejnych grodw, po czym
okoo roku 940 nastpia wzmoona intensykacja budownictwa grodowego na szeroko rozu-
mianej ziemi gnienieskiej. Jedynie w latach 934-938 trway jakie prace przy cince drzew,
przeznaczonych na umocnienia obronne przy budowie grodu w Bninie, wznoszonym zapewne
w latach 938 i 94050. Istotne jest take, e nieopodal grodu w Samarzewiesl w roku 940 miaa
miejsce budowa piastowskiego grodu w Ldzie. Zwaywszy na powysze dane W wietle inter-
pretacji wynikw datowa dendrochronologicznych najbardziej prawdopodobny okres, w kt-
rym mg zosta dokonany podbj grodw pooonych na poudniowy-zachd od pniej szego
centrum pastwa gnienieskiego, to lata 920-923 i/lub 928-940. Datowanie takie opiera si

4** W celu uzyskania wiarygodniej szych danych naleaoby posuy si wikszym materiaem porwnawczym,
jednak tylko takim, w przypadku ktrego budowano podobne konstrukcje z takich samych materiaw, gdy rne
gatunki drewna w innym czasie ulegaj butwieniu, a take inaczej zapewne bdzie reagowa drewno przysypane
glin, a inaczej wystawione bezporednio na dziaanie warunkw atmosferycznych.
t Z prbek z zachowan w caoci warstw bielast.
43 Z tego okresu zdy zosta przebudowany tylko wspomniany grd w Samarzewie (okoo 920 rok), ktrego
pocztki naley datowa na okoo 892 rok.
W Szacunkowo mona okreli, e prawdopodobiestwo funkcjonowania jeszcze tych grodw jest najwiksze
okoo roku 921 i maleje ono z kadym nastpnym rokiem, a po roku 947 zblia si ono do zera.
5" M. Kara, M. Przyby, Wczes'uo.redniowier?zne grodzisko wklse W Bnirrie koo Poznania rv.r1'iee dolyehcza-
.rouvch ustale dendr'ochronologiczn_vch, Folia Praehistorica Posnaniensia t. 10-1 1, 2002/2003, s. 263:, M. Kara,
Najstarsze Pastwo Piastw - rezultat przeomu cz__vkon{v1rz:acji? Studium archerrlogiczrze, Pozna 2009, s. 273.
5* Wedle opinii M. Brzostowicza, grd ten nie funkcjonowa zbyt dugo; zob. M. Brzostowicz, Badania na
grodzisku u--'czesnorednio wie.cfzny:n. . ..
106 Bartosz Tietz

na zaoeniu, e w okresie wznoszenia grodw na ziemi gnienieskiej nie prowadzono wojny,

a przynajmniej nie prowadzono walk na wiksz skal. Naley jednak zaznaczy, e jest to wy-
cznie domys. Z wikszym prawdopodobiestwem mona natomiast stwierdzi, e podbj ten
odbywa si W latach 920-940. Istotnym faktem jest to, e grody tzw. wielkopolskiej fazy D sprzed
roku 963, ktre nie ulegy zniszczeniu w wyniku podboju przez Piastw oraz funkcjonoway
w okresie wczesnopastwowym i czsto s z Piastami wizane, powstay okoo 921 roku, a wic
przed budow grodow typu Ostrow Lednicki-Poznan i po roku 946 tym samym po wzmoonej
dzialalnosci budowy grodow centralnych na ziemi gnieznienskiej (ryc 3) Reasumujc, zadna
z dat odnosnie do grodow niszej rangi wizanych z dziaalnoci tego rodu, wedle obecnego
stanu badan nie obejmuje okresu od 921 (ew 929) do okoo 946 roku Mozna wic stwierdzic
ze w latach 928-940 poza ewentualnie obiektem w Bninie, nie wznoszono zadnych grodow
ktore moglibymy wizac z Piastami Istotn przesank odnosnie do okreslenia czasu podbo-
ju wewntrznego podobnie jak to byo w przypadku grodow w Samarzewie 1 Ldzie moze
5 'J

okazac si relacja dwoch grodow z poudniowo-zachodniej Wielkopolski tomowskiego grodu

w Bruszczewie 1 pooonego od niego okoo 15 km na poudnie zapewne wczesnopastwowe-
go grodu w omewie Pierwszy z obiektow zbudowany zosta okoo roku 902 drugi zas okoo
_ _ _ . 5, . . . _
921 (-7 , +8) _ Po zniszczeniu grodu w Bruszczewie ~ na jego pogorzelisku wzniesiono budynek
(prawdopodobnie spichlerz) ktory niedugo potem rowniez zosta spalony Co istotne w obrbie
owej budowli znajdowa si zespol ceramiki typowej dla okresu plemiennego _ w tym typu
Tomow "* Zakadajc ze grod w oniewie powsta po zniszczeniu grodu w Bruszczewie, mozna
przyjc, ze zosta on zniszczony przed ktoiyms z lat z zakresu 914-92934
lnteresujco przedstawia si fakt ze mniej wicej w latach 924-932 obserwujemy wzmozo-
n dziaalnosc budowlan na grodach dolnouzyckich ktora po tym okresie gwatownie spada
Dziaalnosc ta ponownie wzrasta, choc juz nie na tak skal, w latach czterdziestych X wieku
a nabraa ona jeszcze nieco wikszego rozmachu na przeomie lat picdziesitych 1 szescdzie-
sitych X wieku, by zakonczyc si okoo roku 963 (por iyc 3) 3
Lata pomidzy 928 a 940 to okres, kiedy w Wielkopolsce nie powstaj grody ktore mozna
czyc z dziaalnosci budowlan Piastow, ale tez zadne inne Za szczegolnie istotne nalezy
uznac, iz w tym czasie Niemcy prowadz wzmozon dziaalnosc rnilitarn na terenach pou-
dniowego Poabia, a wikszoc tych wydarzen miaa miejsce przy granicach zachodniej czsci
strefy Tomow-Klenica lub dotyczy bezposrednio jej obszaru W tej sytuacji warto w skrocie
przedstawic owczesny kontekst historyczny
Po osigniciu zawieszenia broni z Wgrami krol niemiecki Henryk 1 Ptasznik zim 928/929
przedsiwzi zakonczony sukcesem atak na Brenn, stolic Stodoran Z nadhawelanskich
dolin wojska krlewskie uday si wiosn 929 roku w kierunku Pragi, uprzednio atakujc
plemi Gomaczw co zwieczone zostao zdobyciem grodu Gana rzezi jego zaogi oraz
uprowadzeniem kobiet i dzieci w niewol (byc moze w celu handlu z krajami arabskimi)
n 1 . I 1 s-

W tym czasie Henryk zdoby i spali pooony na wschodnim brzegu aby grd Liubusuae~
5-) Wedug autora monografii' tego stanowiska
' M Brzostowicza (Br^uszc'Y eiiski
i zesp
' osadmr.
' ' zjif, s 96, 163 232)

miao to miejsce W 1 po X w lub okoo poowy tego stulecia, ewentualnie kilka lat pniej.
53 lbidem s 96-97, 156-157, 294-295
, . _ _ _ . . .
'i Na marginesie warto zauway, ze grody na ziemiach dzisiejszej Wielkopolski powstae do 928 roku a
H nie
wchodzce w orbit intensywnych oddziaywa strefy tornowsko-klenickiej, budowane byy na pnocny-wschd
ipoudniowy-wschd od interesujcej nas grupy grodw typu Tomow, zazwyczaj na terenach wyniesionych ponad
Pradolin Berlisko-Warszawsk: na terenie Pojezierza Gnienieskego Wysoczyzny Leszczyskiej i Kaliskiej.
Z kolei w okresie pomidzy 940 a 963 ich zasig zbliy si nieco do terenw zajmowanych dotd przez grody
tornowskie, cho nadal wczesnopiastowskie budownictwo obronne nie powstawao zbyt czsto w dolinach, za-
mieszkanych dotd przez ludno o tomowsko-klenickich cechach kultury materialnej (ryc. 2).
R
J. Henning, Archologische Forschungem., abb. 13.
s
-6 Tradycyjnie czy si chzniszczenia tego grodu z kampani uyck Henryka I z 932 roku (np. G. Labuda, Pr
a
g-
meruy dziejw... str. 262), jednak wedug M. Dulinicza mona wiza je z kampani roku 929; zob. M . Dulinicz,
Krl Hemyk i obroricy Lubuszj.--' (929 rok), [w:] M. Dworaczyk, A. B. Kowalska, S. Mozdzioch, M. Rbkowski (red.).
wiat Sowian ii-'Czesriego i'ediiioii--'iec'za, -Szczecin-Wrocaw 2006, S. 101-105; zob. te idem, ., Urba Liubusua "
 Upadek grodw ii=.i'chrdriey` czci .srref_i-' 77Ji'noii.'-Klemea a pi-'ones budoii-ji-' ii-'adzm-'ci Piastw... 107

Nastpnie wojska niemieckie uderzyly na Czechw, ktrych wadca Wacaw uzna, podobnie
jak wczeniej Stodoranie i Gomacze, niemieck zwierzchno. W tym samym czasie doszo do
ataku Redarw na niemieck miejscowo Wasleben. Po tym zwycistwie wszystkie plemiona
sowiaskie poderway si do walki. Do decydujcego starcia doszo na lewym brzegu aby pod
czynem, gdzie znaczne siy sowiaskie doznay 4 wrzenia 929 roku ogromnej klski z rk
krlewskich wojsk. Prawdopodobnie w roku 930/931 rozpoczto budow Mini, skd Henryk I
rozpocz podbj Milczan. W tym okresie trway te zakoczone sukcesem walki z Obodrzycami.
Krl Henryk zainicjowa w roku 932 wypraw na Dolne uyce, co jest czytelne w materialne
archeologicznym znad rodkowej Sprewy. Dwa lata pniej Henryk 1 dokona najazdu na
mieszkajcych na lewym brzegu dolnej Odry Wkrzan, w wyniku ktrego zmusi take ich do
pacenia tiybutu. Podsumowujc, w latach 928-934 udao si Henrykowi I ujarzmi i narzuci
trybut prawie wszystkim plemionom Sowiaskich zajmujcym siedziby na zachd od Odry,
a take Czechom. Po mierci Henryka 1 w 936 roku na uprzednio podbitych przez niego tere-
nach wybucho powstanie sowiaskie, sprzone z najazdami Wgrw na ziemie niemieckie
w latach 937-938. W pocztkach rzdw Ottona I szczegln rol w opanowaniu tego powstania
peni komes Geron _ margrabia wieo utworzonej Marchii Wschodniej. Sytuacja militama
Niemiec w drugiej poowie lat trzydziestych X wieku nie bya tak pomylna jak kilka lat wcze-
niej. Wiksz rol w opanowaniu tego oporu nadano wic ukadom i podstpom ni otwartej
walce, czego symbolem stao si wytrucie przez Gerona w 939 roku trzydziestu Sowiaskich
wielmow, co doprowadzio do eskalacji konfliktu niemiecko-sowiaskiego. Ostatecznie
w 940 roku Stodoranie skapitulowali, a za ich przykadem take inne plemiona nadabskie.
Niemcom nie udao si jednak zachowa tak szerokiego stanu trybutamego pord poabskich
plemion jak na pocztku lat trzydziestych X wieku. Wolno swoj w powstaniu obronio midzy
innymi plemi uyczan. Po okresie wzgldnego spokoju na rodkowym Poabiu w 954 roku
doszo do kolejnej wyprawy na Wkrzan, kierowanej przez Gerona. Rok pniej miaa miejsce
bitwa z Wgrami nad rzek Lech, ktra zakoczya okres militarnej ekspansji tego ludu. Na ten
okres datuje si take pocztek kolejnego sowiaskiego powstania, wygasego okoo 960 roku.
Ostatnim akcentem tego etapu walk bya wyprawa Gerona w roku 963, majca na celu wtme
podbicie ziein zamieszkanych przez plemi uyczan i Supian. Wyprawa ta zakoczya si opa-
nowaniem tych terenw, cho samemu Geronowi przyszo niebawem zapaci za ni najwysz
cen, gdy w roku 965 zmar na skutek poniesionych podczas tej wyprawy ran. Ta te wyprawa
ma dla nas szczeglne znaczenie ze wzgldu na to, i obejmowaa ona zachodni cz strefy
Tomow-Klenica i jest czytelna w materiale archeologicznym. Dokadnie w tym czasie (lub 2 lata
pniej) po raz pierwszy w rdach pojawia si Mieszko, ktry prowadzi wwczas ekspansj
terytorialn w kierunku ujcia Odry.
Warto sprbowa odpowiedzie na pytanie, czy nieprzebudowanie grodw wschodniej czci
strefy Tomow w trzecim i czwartym dziesicioleciu X wieku oraz zintensykowana budowa
potnych tzw. centralnych grodw piastowskich okoo roku 940 miay zwizek z rwnoczesny-
mi dziaaniami zbrojnymi na terenie rodkowego Poabia. By moe odpowiedzi na korelacje
tych dwch zbiorw dat naley szuka wanie w dziaaniach wojennych, ktre miay miejsce
wwczas, gdy rozgryway si konflikty niemiecko-sowiaskie na terenie Poabia. Wydaje si
prawdopodobne, e Piastowie w tym czasie mogli toczy walki z plemionami z poudniowo-
-zachodniej Wielkopolski. Uwaam, e istnieje moliwo, i wadcy z ziemi gnienieskiej
mogli wrcz dziaa planowo w kooperacji z wojskami niemieckimi, przy ich wiedzy i przyzwo-
leniu _ lub nie, wiadomie jednak wykorzystujc wczesne konflikty na poudniowym Poabiu.

: Kroniki Thietmara it-' .swietle z'i'(ide1pisa'ii_i'c*h i rii'r'/tieriltigir'zriji-'eli, [w:] Z. Kuriiatowska (red.), Soii'i.aiiszczi-tziia
vi' Europie, Wrocaw 1996, s. 207-214.
ii J. Henning, Aii:'ho1ogi.s'r.'he F)i".s'chiu'igen...; idem, Der Slawi.i'e/fie Siedzmgsraiui-i.___
58 G. Labuda, Fi'cigiiieii_i' dziejii'..., s. 268.
5 G. Labuda, Fragriierirj' dzie/'iii-i'..., s. 251-294; idem, Mi`es:'o 1, 5. 62-86: K. Myliski. Po/.sia wobec So-
iiiaii..., 5. l 1--45: J. Strzelczyk., Slim-'iruiie ;ioai.i'ei', Pozna 2013, s. 49-62.
 108 Bartosz Tietz

Nie mona wykluczy, e Piastowie opanowali poudniowo-zachodni Wielkopolsk w celu

utworzenia tam swoistej strefy buforowej, clironicej centrum ich wadzy przed zagroeniem
pyncym ze strony pastwa nieinieckiego.
Prbujc przedstawi przesanki, ktre ewentualnie mog potwierdza takie stanowisko, naley
przypomnie o bliskoci kulturowej, a take zapewne osignicie podobnego stopnia rozwoju
spoeczno-gospodarczego ludnoci zamieszkuj cej teren nad rodkow Sprew i rodkow Obr.
wiadczy ona zapewne o istnieniu wsplnoty komunikatywnej mieszkajcych na tych terenach
plemion, ktra funkcjonowaa na osi wschd-zachd, wykorzystujcych system wielkich prado-
lin rodkowej Europy. W tym wypadku warto sprbowa odpowiedzie na pytanie, czy moga
wwczas istnie jaka szczeglna wi midzy tymi grupami, poza wiadectwem reliktw kul-
tury materialnej, ktra ewentualnie mogaby wiadczy o bliskoci ludnoci pomidzy dwoma
kracami archeologicznej strefy Tomow-Klenica.
Istotna w tym kontekcie moe by dawna opinia Tadeusza Lewickiego, ktry dopatrywa si
w Wielkopolsce siedzib Biaych Serbw, posugujc si przy tym licznymi nazwami miejsco-
wymi6', urobionymi od etnonimu Serb. O ile sam pogld sytuujcy Biaych Serbw nad Wart
naley okreli jujako swoisty zabytek historiograi, o tyle zbir tych nazw moe stanowi
pewn przesank, ktra potwierdza tez o przesiedleniu plemion zamieszkujcych wschodni
cz strefy Tomow-Klenica. Zgodnie z ustaleniami tego wybitnego uczonego szczeglna
koncentracja nazw wywodzcych si od plemiennej nazwy Serbowie znajduje si w rejonie
pniejszego centrum pastwa gnienieskiego _ w centralnej i pnocno-wschodniej Wielko-
polsce, co wedlug Sawomira Modziocha moe potwierdza istnienie siedzib Serbw na zachd
i poudniowy-zachd od rzeki Wartyi. S. Modzioch nie wyklucza moliwoci identyfikacji
plemion zamieszkujcych stref Tomow z kompleksem plemion serbskich. W takim wypadku
naleaoby jednak w obrb plemion serbskich wczy rwnie Dziadoszan i Obrzanfl Dalej
zwraca on uwag, efakt ten [t.j. lokalizacja Serbw W Wielkopolsce _ B.T.] pozwala przypusz-
cza, e garnek tornowski, jeeli nawet nie stanowi atrybuty plemiennego Serbw, to niewtpli-
wie by uywany gwnie przez ludno zamieszkujc tereny z etriiczriym substratem serbskim
powizarie*'. Saboci tej kuszcej hipotezy jest wtpliwo, czy aby uyczanie i Milczanie,
ktrych wspczesnymi potomkami s Serbouyczanie, przed X111 wiekiem uywali etnonimu
,,Serbowie7. Tym bardziej wic za wtpliwe naley uzna uywanie go w odniesieniu plemion
mieszkajcych na wschd od dolnego Bobru. Wystpowanie tych nazw w Wielkopolsce naley
raczej czy z powstawaniem osad jenieckich z czasw walk nad rodkow ab, prowadzonych
przez Bolesawa Chrobrego w pocztkach XI wieku. Jednak ten trop nie jest chyba cakiem
chybiony. Wystarczy przypomnie, e w jednym z szeroko omawianych dokumentw z 971
ziemie Dziadoszan s wczane w obszar biskupstwa minieskiego, gdzie wymienieni s oni
wraz z Milczanami, Gomaczami, Nianami i uyczanami. W tym kontekcie warto zwrci

Wielkopolsk mieliby zamieszkiwa znani z Geografa Bawarskiego Zeruiani, czyli Serbowie; zob. T. Lewicki,
Litzike Kari.'tarit_uria Porirogeiiety i Biali Serbowie ii-'priuamiej Polsce, Roczniki Historyczne" 22, 1956, s. 18-19.
6* Zapewne pojenieckimi; S. Modzioch., Castrum mimitissimuni Ej-'tom..., s. 29.
Por. M. Brzostowicz, Zmierzch kultury' pemieririej w Wielkopolsce ii' okresie _fimkcjofiowania paiisrwa
wczesriopiastowskiego, [wz] M. Dulinicz (red.), Sowianie i ich ssiedzi we ii'cze.s'i'iym .'iredniowieczi.i, s. 381-391,
Warszawa-Lublin 2003, s. 383.
3 T. Lewicki, Litzike Konstaritj-'na Porirogenetu., s. 31.
M S. Modzioch, Castrum mimitissimum Bytom..._, s. 29.
S lbidem; Naley w tym miejscu przypomnie opini S. Brathera (ostatnio np. Ai'chiologie der westliclieii Slawei-1,
s. 44-50), mwic m. in. o braku zwizkw pomidzy tomowskim stylem ceramiki a okrelonym kompleksem
plemiennym. O tej opinii zreszt informuje S. Modzioch.
"*' S. Modzioch, Castrum mimitissimiim B_i'tom..., s. 29, przypis 79.
Por. M. Cygaski, R. Leszczyski, Zarys dzieju-' uarodowociowvcli iivczrin, Opole 2002. s. 20.
P H . Modrzewska, Osadnictwo obcoetniczne i irmopemiemie w Polsce wczeniejszego srediiiou-'iecza. Warszawa
1984. S. 45-49, 54.
" G. Labuda, Fragmentif' dziejw..., s. 126-133; M _ Dulinicz, Problem datowam`a..., s. 42; na temat tego doku-
mentu ostatnio D. A. Sikorski, Poczatlri Kocioa w Polsce. ll(if'brane problemy, Pozna 2012, s. 81-82.
Upadek grodi-i' i-i-'scliodniej czeci stre_i' li)i~'noi-i-'-Klenica a proces lntdoi-i-fi-' ii-'adzrvra Piastrii-i'... 109

jeszcze uwag na jeden aspekt, mianowicie na zwarty zasig przestrzeni jzykw serbouyckich
w XVI w., ktra do dokadnie pokrywa si w wystpowaniem naczy typu Tomow z zachodniej
czci strefy tomowskiej, sigajc na wschodzie a za ujcie Bobru do Odry (ryc. 1). Ludno
uycka jeszcze w pocztkach XVIII wieku stanowia 85% ogu ludnoci w okolicach Krosna
Odrzaskiegolk Oglnie rzecz ujmujc, w wietle danych toponomastycznych teren pomidzy
doln Nys uyck a obszarem pooonym nieco na wschd od kolana Odry, mniej wicej
w Kotlinie Kargowskiej, stanowi w przeszoci obszar przejciowy bez zarysowanej ostro gra-
nicy pomidzy dialektami polskimi i dolnouyckimii. Pki co pozostaje tylko zada pytanie,
jak bliscy sobie byli mieszkacy archeologicznej strefy Tomow-Klenica, pod wzgldem nie
tylko kultury materialnej, ale i by moe jzyka czy raczej dialektu (ryc. 1). To pytanie musi
jednak obecnie pozosta bez odpowiedzi.
Nie ulega wtpliwoci, e w pocztkach istnienia pastwa gnienieskiego na terenie
poudniowo-zachodniej Wielkopolski dynamika osadnicza ulega stagnacji lub nawet regresowi,
w przeciwiestwie do innych czci tego obszaru, zwaszcza ziemi gnienieskiej, gdzie gsto
osadnictwa wzrosa w tym czasie nawet kilkukrotnie. Omawiany obszar zostaje pozbawiony
na duszy czas wikszych inwestycji grodowych. Naley zastanowi si nad hipotezami zga-
szanymi czsto W literaturze, mwicymi o moliwoci uprowadzenia jakiej (znacznej'?) czci
ludnoci z poudniowo-zachodniej Wielkopolski w celu sprzeday jej w niewol lub przymu-
sowego przesiedlenia na inne tereny. Handel niewolnikami w Europie rozwija si pomidzy
IX a XII wiekiem, za osign swj szczyt prawdopodobnie we wieku X7. Prowadzony by on
gwnie przez kupcw ydowskich, dziaajcych w takich miastachjak Praga czy Magdeburg oraz
kupcw arabskich aktywnych raczej na ziemiach wschodniosowiaskich. Drogi sowiaskich
niewolnikw zazwyczaj skierowane byy ku krajom lslamu. Oczywicie by to proceder bardzo
intratny, a ziemie sowiaskie wydaway si wwczas niewyczerpanym rdem niewolnikw.
Z tego powodu czsto jednym z gwnych celw wypraw wojennych byo ich zdobycie". Nie
ulega wtpliwoci, e materialn pozostaoci handlu niewolnikami (take innymi towaraini
jak mid czy futra) ze wiatem Orientu s srebrne arabskie dirhemy. Napyw arabskiego srebra
uznaje si za jeden z gwnych czynnikw stymulujcych powstawanie pierwszych pastw
7** M. Cygaski, R. Leszczyski, Zriiji-'.s' dziejw..., s. 40.
7' H. Popowska-Taborska, Dawne pograniczejez__i-'kowe polsko-dolnoiiyckie (w wietle danj-*ch toponomastj'cz-
nycli), Wrocaw 1965, s. 133.
73 lbidem, s. 123-125.
7-* Interesujce w tym kontekcie jest wystpowanie jeszcze w poowie ubiegego wieku wsplnych cech gwar
z poudniowo- i rodkowo-zachodniej Wielkopolski, uchwyconych m. in. w Dbrwce Wielkopolskiej, Kblowie
oraz Starym i Nowym Kramsku z gwarami uyckimi; zob. M. Gruchmanowa, Zii-'iazkije:.jikon'e dialektu Kramsk
z uj'cami, Jzyk Polski 37, 1957, s. 241-252; Z. Sobierajski, Telst_i= gwarowe z zachodniej Wielkopolski, Wro-
caw 1985, s. 135, 169; J. Sierociuk, Wielkopolska zachodnia, [w:] H. Kara (red.), Gii'riiji' polskie. Przewodnik
iniiltimedialny, 2010, [on-line] www.dialekto1ogia.uw.edu.pl (dostp 01.10.2015). Co ciekawe miejscowoci te
znajduj si miiiej wicej na przedueniu w kierunku wschodnim osi wyznaczanej przez Pradolin Warszawsko-
-Berlisk wzgldem dawnego skupiska ludnoci uyckiej w okolicach Krosna Odrzaskiego. Naleyjednak mie
na uwadze, e jeli w poudniowo-zachodniej Wielkopolsce istniay we wczesnym redniowieczu jakie gwary
bliskie uyckim (pomijam fakt, czy w ogle takowe ju si w X w. wyodrbniy), przez bardzo silny zwizek
z centraln i wschodni Wielkopolsk musiay zapewne szybko ulec zatarciu. Sdz, e jest to bardzo ciekawy.
warty rozwinicia, problem dla bada jzykoznawczych.
7"' S. Kumatowski, Przeiniany osadnicze w procesie ksztatowania Wielkopolski_jako regionu lu`storjvcznego,
Slavia Antiqua 35, 1994, S. 3-37; T. Janiak, Cz- Strzyewski, Z bada nad osadnictwern i'i'c'ze.sfioredniowiecziiytn
w regionie gniez-'iiienskiin, Slavia Antiqua 40, 1999, s. 31-53.
75 P. Urbaczyk, Mies::ko Pieru-i'.s':j'.... S. 133-134.
76 T. Lewicki, Sowianie vi-'.=1_j_v(.'e, [wi] Sownik staroz__vtno.ci sowiaskich t. 1, W. Kowalenko, G. Labuda,
T. Lehr-Spawski (red.), Wrocaw-Warszawa-Krakw 1961, s. 6: Jest rzecz charaktery-is'tj'c'znf;, e nasilenie
handlu nie.'wolnikami pr.-'.*__vpada na okres' tworzenia si pastw wczesnofetidalnycli na terenie Soi-tf'i`aiszcifzni-'_
77 K. Bojko, Niewolnictwo na Rusi Kijowskiej od cza.5'oii-' najdawniejszii'cl1 do X111 wieku, [wt] D. Quirini-
-Popawska (red."), Niewolnictwo i niei-i-'olnic_v w Europie od staroz`___i-'tnoci po czasy' itoii'r).:"j-fine, Krakw 1998,
s. 101-113; Z. Kowalska, Handel nieii--'olnikami prowadzony przez Zjidii' w1X-X1 wieku w Europie, [w:] ibidem.
s. 81-91; P. Urbaczyk, Mieszko Pierws'z__i-'.... S. 79-94.
110 `

w Europie rodkowej iwschodniej". 'll S k ar by na terenie W ie lk opo 1 s k i zaczto u krywa najwcze-

niej po roku 934/935 a najpniej po 961 (iyc. 3). Pocztkowo napyway one drog ldow
ze wschodu, kilkanacie lat pniej za rwnie z pnocy. Z reguy tej wyamuje si jednak
ukryty po roku 937 skarb ze wsi Obra, pooonej na zachodnim skraju Doliny rodkowej Obiy.
Skad monet w tym depozycie przemawia raczej za tym, i dotary tu one przez Pomorze. Nale-
y zaakcentowa, e najwczeniejszy horyzont skarbw srebmych zawierajcych dirhemy nie
koncentruje si w jakim konkretnym rejonie Wielkopolski, a raczej rozrzucony jest po caym
jej obszarzei.
Chciabym zwrci uwag jeszcze na jedn, do intrygujc kwesti, a mianowicie na
ewentualn genez konstrukcji hakowej stosowanej przy wznoszeniu zaoe obronnych przez
pierwszych Piastw, ktr by moe naley wywodzi z analogicznych konstrukcji znanych
z grodw typu Tornow. Zwyczajowo w polskiej archeologii ten element konstrukcji obronnych
waw traktuje si jako ,,typowo piastowski3'. O ile rzeczywicie uyto tej konstrukcji przy
budowie wielu wczesnopiastowskich grodw budowanych od okoo 940 roku, to nie sposb
podtrzyma tezy, i by to pomys piastowski. Najstarsze znane wizania hakowe z grodw za-
chodniosowiaskich pochodz ze strefy Tomow-Klenica. W zachodniej czci strefy znamy je
midzy innymi z Tomow (913), Vorberg (brak dokadnego datowania, ale zapewne datowa go
naley podobnie jak grd w Tomow)*2, Langengrassau (hak datowany na rok 907 (+/-10), za
ze wschodniej czci strefy konstrukcje hakowe znamy z Daleszyna (899) i Sawy (po 859 ro-
ku)83. Naj starszy hak z grodu wczesnopiastowskiego datowany jest na okoo 925 rok, a wic
jest nieco modszy od wspomnianych powyej. Kolejne grody piastowskie, gdzie uyto takiej
konstrukcji, datowane s dopiero na lata czterdzieste X wieku.

Wnioski
1 1 11 - 1 n 1 -_ 1 1

Wedle przedstawionych informacji uwazam za najbardziej prawdopodobne, ze proces niszczenia

f 0 0 |' 0 1 1 1| 1 1 1 1 1 1

grodow wschodniej czsci strefy Tomow-Klenica mia miejsce w trzecim i czwartym dziesiciole-
1 '1 _f . _f 0 1 1 _ r

ciu X wieku, byc moze gownie w latach 920-923 lub/i 928-934/940 Za znamienny nalezy uznac O

I. D I I l Q I

fakt iz wedle danych jakimi obecnie dysponujemy mniej wicej w okresie pomidzy latami 928
'J
1 i 1 1

a 940 nie byy prowadzone zadne wiksze prace budowlane przy grodach w Wielkopolsce, co
' l- F ' f 0 ' ' F '

wedug mnie moe swiadczyc o zaangaowaniu mieszkancow na przykad w zewntrzny konflikt

' sc Daty te koreluj
zbrojny ' z okresem walk Henryka I na wschod
' od srodkowej
' ' aby w latach
9

f 7 1 1 0 1 1 I' f

928/929-934 oraz z pozniejszymi walkami w latach 936-940 Nie mozna wykluczyc w tym 1

'_,i .. __ . _ _ . _. _ __ . . _
3 D Adamczyk Oiientalno-baltvckt system handlovvva proces ksrtaltowania sie Europi vi scliodniej w IX-
0 5 -- ' . __ '_
. 1-. nb A . 'L ' . JK 1 ,
9 ' 1 . 1 0 ' ' '

[w]1 Panic J Sperka (red) Sredniowiec epolskie i powszechne,t 2 Katowice 2002 s 85 B Stanisawski
1
1 z '|, 1 1 1.
,-7
L1
_.-
' _ 1 9 5 1
1
5 1 Q

. . r 1. . l - 1. r - 1 . |-
Potencja po='nawc='v stadion nad kontaktami pornied v spoec nosczami Europi' Srodkowo-wschodniej i eniira-
i
|' FI'
'
'T'
G

1 1 I ' - - .
tern Samanidovi [w ] S Mozdzioch K Chrzan (red) Spotkania Bvtomrkie Vlll Wrocaw 2015 s 171-184 por _,
Q
1
I I Q I ' _ I Q _ 9 O C Q I

przypis 76
. .

79 0 F' r __ 1 r __ '
M Kara Najstarsze Panstim Piastoii ,s 261-264 ryc 89 94
1 Q 1, F '111 1 3 0 Q Q

M _ Bogucki , S . Miek , Monety

_, ich
. . pochodzenie oraz obiegwlaliszu ijego najblizszvch
_ . okolicach
. wX i pierii '-
| 17 05'
8 ' ' O O 1 O 0 O n lg 1 1 O

. .
s ej poowie XI wieku [w ] S Suchodolski M Zawadzki (red) Od Kalisii do ltalis..a Skarbi dolini Piosnv.
1 1 1 ' 0 1 un p n 1
7 9 ' ` 7 .' '
zla* ` - Q 1 1 _q '1 .1 1_5 ' ' 1 _' '_`
I 1' - 1 . - . I . 1 1
" j I' -7 ir
Warszawa 2010 s ' 49-59
- 1 M ' Bogucki 1 Govine etapi
_ upieniznienia
' ' riznkow
_ na *' iemiach
' polskich
' we urzesnvm
0 . . - . . . . z 1 - . . I'
srednioiiietzu [w ] J Parahus (red ) Upieniznienie Ktedv moneta staje sie pieniadzeni X1 V ogolnopolska sesja
ii. '
- . -,
- _Q
1
1 0 1 q '
17
' 1 _
_
1 -

-
1- -|-

numzzmatvczna ii None; Soli Nowa Sol 2011 s 69-90

1 1 I f
'7 5 _I
.." 1 5 , . .

f 1 .

3' Np P Urbanczyk Mieszko Pierii su' s 313 1. 1 _q

F
LJ-'

111* Q 1

1 ' . . __. ,f ,?` ,_

Por M Dulinicz Ksztatowanie si Sloiiians czizni' s 271
. 1 1 3 ' n. ' .: - _____' -_`.1., 1 1.

83 ' . . _ 1 . __ _ ___- _ _ . _ _. I
D Nowakowski, Wczesnosredniowiecznvzespol osadniczv vi Slauie (stan 21 ) pon wsclioviski ii .mie le
1 _ -' " ._ ___ ` _, '1 ' 1 ' '

"' ' ' ' ' '51

badan arc heologic nvcli 2004 toku, , Fontes Archaeologici Posnanienses 44 2008 s 129-141
`
1
`
7
'
.I
' 5 'F ' '
' 1 1 1 1 v ' 9 '

8 4 M Krpiec T Krysztoak Pomierdzenieplemiennej

-' " ' genezv
grodu
' w- Gieczu,
' , Wielkopolskie Sprawoz d a nia '.| ' 9 ' ` __ ' _.- ` 9

Archeologiczne 6 2003 s 32-51 '

'-4
? '
5 3 1 1

ss Zob np M Kara, Najstarsze

- . '_
panstwo ' . ' .
Piastoii s 253n 1 1 . .iu - "..o" 1 1
, 1, 1 1 1 , u j. e 1-

li Warto podkreslic zaobserwowany zwizek pomidzy wznoszeniem grodow plemiennych a grozb agr sji
' 1 - ,v . - - . - - _ .

zewntrznej zob M Dulinicz Mazowsze ti wieku, [w ] I-I Samsonowicz (red ) Ziemie polskie w X wieku i ich
1
5 I I
|'
S
_ _| ' _| 1
O I I '
_
'
'
' _ I.
5

_ Z
Upadek grodw 1-1-'s'c'hrJdnie_'j r.'.'.ze.ci Tor'n0i-1'-Klencu a proces !Jz.:c1oijv 1-1--'cidzti-1-'rz Piosri-1*. .. llI

czasie rwnie jakich przesuni ludnociowych; rda pisane notuj zreszt do znaczne
ruchy plemion na Poabiu. atwo mona sobie wyobrazi, e ludno zamieszkujca omawiane
grody wschodniej czci strefy Tomow-Klenica _ bardzo bliska kulturowo i by moe take
etnicznie ludnoci Dolnych uyc - moga na przykad ruszy z odsiecz do sojuszniczych ple-
mion podczas walk roku 932. Osabienie zag tych grodw mogo zosta z kolei wykorzystane
przez grupy ludnoci, ktre mieszkay dalej na wschd lub poudnie. Oczywicie nie wyklucza
to moliwoci, e pocztek podboju tych grodw mg mie miej see ju kilka lub kilkanacie lat
wczeniej. Po roku 934 na teren Wielkopolski napywaj (gwnie ze wschodu) dirhemy, mogce
wiadczy o kierunku sprzeday niewolnikw, ktrych bez wtpienia pozyskiwali zwycizcy
wspomnianych wczeniej konfliktw w drugiej wierci X wieku. By moe uycie konstrukcji
hakowej przy wznoszeniu grodw wczesnopiastowskich jest ladem pracy jecw, pochodzcych
z terenw pooonych na zachd od ziemi gnienieskiej. Wedle rde archeologicznych rozwj
osadnictwa, a take zapewne przyrost populacji pogranicza poudniowo-zachodniej Wielkopolski,
pnocno-wschodniej czci Dolnego lska i poudniowo-wschodniej czci Ziemi Lubuskiej
W okresie wczesnopastwowym zostay cakowicie zahamowane. Z najbardziej zaludnionego
tereny te stay si najsabiej zaludnionym regionem Wielkopolski.
Lata dwudzieste X wieku naley zapewne uzna za okres zdobywania przez Piastw wadzy
w Wielkopolsce, kiedy to rozpoczto budow grodw zajmujcych pniej centraln pozycj
w ich wadztwie. Chciabym zwrci uwag na bardzo istotn kwesti, ktra wedug mnie moe
dostarczy pewnej informacji odnonie do pochodzenia Piastw lub raczej pochodzenia ludzi
z ich otoczenia. Tradycyjnie przyjmuje si, e w Wielkopolsce w drugiej poowie X wieku upo-
wszechnia si ceramika cakowicie obtaczana, co odzwierciedlone zostao przez wydzielenie
przez wielkopolskich archeologw fazy D wczesnego redniowiecza. Wiele grodw z pou-
dniowej Wielkopolski, ktre ze wzgldu na wystpowanie na nich prawie wycznie ceramiki
cakowicie i prawie cakowicie obtaczanej, konwencjonalnie datowanych jest na faz D, czyli
na drug poow X - pierwsz poow XI wieku. Cz z nich ostatnimi laty uzyskao ozna-
czenia dendrochronologiczne, wskazujce na ich powstanie w kocu IX lub pierwszej poowie
X wieku. Micha Kara okreli te obiekty jako grodzisko Z 2 pol. X _ 1 po. X1 W. (datowanie
or1`enracjy`ne) ;-3 k0n.strukc_']`ami drewnianj-'mi wau oznaczonymi metod denrochronologiczn na
koniec 1Xlnb pocztek X w. (zoe wrrne?). Naley zauway, e z identyczn sytuacj mamy
do czynienia na Mazowszu. Tamtejsze grody piercieniowe, na ktrych dominuj naczynia
cakowicie obtaczane, datowane byy dotd na schyek X i Xl wiek. W wyniku datowa den-
drochronologicznych tych obiektw czas powstania przynajmniej czci z nich naley cofn
do pocztkw wieku X*'. Uwaam za moliwe, i w rzeczywistoci powstajce na wysoczy-
nie W poudniowej Wielkopolsce grody budowane s przez ludno obc wzgldem lokalnej`,
kultywujcej produkcj ,,konserwatywnych, wywodzcych si z doby plemiennej wyrobw
garncarskich, co w pewien sposb moe tumaczy, jak si wydaje, nage upowszechnienie si
progresywnej ceramiki. Mona uzna za prawdopodobne, e moga by ona w jaki sposb

znaczenie W k.s'zral!rm-'of'n.`u sie noi-1-'ejri~1ap_}-' Em-'opj-s'. Krakw 2000, S. 200; M. Parczewski, Uwagi 0 pr:e_'}'rm-'ac/1 wcze-
snoi'edniowieczne;` okt_1.s'i-w1or'z` m."limr'nej wph1ocny('hKrirspatarfh, Acta Militaria Mediaevalia l, 2005, s. 27-36.
R7 Wypada przypomnie w tym kontekcie informacj Thietmara (ll 29) o rzekomym paceniu przez Mieszka
trybutu a po rzek' W.'m-'r', czyli z obszaru przynajmniej czciowo zajtego przez stref tornowsk, na co zwrci
uwag M. Dulinicz (Problem d.:mfwom'o..., s. 42, przypis 8).
5* M. Dulinicz (Krl Henrj,'k..., s. 104) uwaa. e najprawdopodobniej rwnie Henryk I uzyskiwa fundusze
dziki sprzeday sowiaskich jecw z kampanii przeomu lat dwudziestych i trzydziestych X wieku w niewol.
*N M. Kara, Nqjsrursze Panstwo P.'astw..., s. 230, ryc- 73.
F. Biermann, Sypnieii'0..., S. l 17-125, 281-284.
` Sdz, e niekoniecznie we wczesnopastwowym budownictwie grodowym poudniowej Wielkopolski naley
szuka bezporednich impulsw wywodzcych si ze strefy Tomow-Klenica, por. K. C hrzan., Uwagi do .s'tud."w
nad osadnictwem wschodn:'ego dorzeczu Bri:-11.'ri'.z,_1'od 2 po. /X111 do po. X1 iv., [w:] K. C hrzan, K. Czapla, S. Mo-
dzioch (red.), Funkcje gmdw 11,-';.w'isrwur.'l1 a-'c:.'e.s'n(redn.io1-1.-'eczriej Europy-' rodkoii--'ej, Wrocaw 2014, s. 204.
 I 12 Bartosz Tietz

zwizana ludnoci Mazowsza, stosujc wwczas nieomal identyczne wyroby garncarskiei,

co dodatkowo moe by motywowane napywem arabskiego srebra ze wschodu, szlakiem
idcym przez Mazowsze. Nieco pniejszy napyw arabskich dirhemw z terenw Pomorza
moe naley wiza z przejciem grodw w pnocno-zachodniej Wielkopolsce (Santok, Mi-
dzyrzecz czy Pszczew)5, gdzie istnia ,,rodkowoodrzaski obszar wyrwrczoci ceramicznej,
ktry charakteryzowa si odmienn, wolniejsz dynamik przemian w wytwarzaniu naczy
ceramicznych anieli w przylegych partiach rodkowej Wielkopolski czy Pomorza Zachodniego.
Odtd te bardzo sabo zasiedlone i znacznie zalesione ziemie dzisiejszej rodkowo-zachodniej
Polski w drugiej poowie X wieku miay sta si cik do przejcia stref ochronn, osaniajc
przed zagroeniami pyncymi z zachodum.
Opowiadam si tym samym za tez, e naga budowa kilku wielkich grodw na ziemi
gnienieskiej okoo roku 940 bya wynikiem uprowadzenia jecw z poudniowo-zachodniej
Wielkopolski, ktrych siy zapewne wykorzystano przy budowie tych zaoe obronnych.
Ponadto uwaam, e byo to moliwe dziki zgromadzeniu znacznego kapitau w postaci srebra
niezbdnego do posiadania druyny, ktre uzyskano w wyniku handlu niewolnikami. Sdz,
e nie mona rozdziela powodw, dla ktrych zostay one wzniesione, na manifestacj wadzy
i kwestie obronnoci. Uwaam bowiem, e oba te motywy byy istotne przy podjciu przez
Piastw decyzji o budowie tych grodwm".
F. Biermann, .Sf_vpneit'o.... s. 17-l 18, 28 l. Oczywicie kierunek napywu ludzi ze wschodu do Wielkopolski
czy z zachodu na Mazowsze jest chyba obecnie nie do sprecyzowania. Naskicowany tu problem wydaj e si warty
dokadnej analizy.
P Jeden ze skarbw, datowany na t.p.q 936/7, zosta odkryty w kontekcie grodu zbudowanego okoo 926 roku
(por. M. Bogucki, D. Malarczyk, E. Marczak. Skarb d1`rl'ianzw;: X wieku z grodziska w 7i'u.s'z'kach Zalesie, pow.
Kolno, woj. podlaskie, ,,Wiadomoci numizmatyczne 49/2, 2005, s. l73-190), a wic odpowiadajcemu chrono-
logicznie pierwszym grodom piastowskim na Wysoczynie Gnienieskiej.
L Do podobnego wniosku, sugerujcego mazowieckie pochodzenie Piastw lub ich druyny, doszed S. Mo-
dzioch, zob. S. M odzioch Bodaf sie Piastw r:.'a[i.' nam wic'il_t.-' Archeologia 0 pocztkaclr panstwa piastow-
skiego, [w:] M _ Rbkowski, S. Rosik (red.), Popali lerrae rnarisque. Wrocaw 201 1. S. 65-68.
9-* Ju po zakoczeniu prac nad artykuem wykonane zostao datowanie dendrochronologiczne spalonego wau
grodziska w Grodziszczu pod wiebodzinem, do ktrego budowy uyto dbw cityeh w 951 roku (informacja od
Bartomieja Gruszki _ kierownika projektu badawczego w Grodziszczu). Data ta moe by kluczowa dla uwiary-
godnienia lub podwaenia wyraonych tu przeze mnie pogldw. Obecnie jednak, do czasu publikacji monografii
wspomnianego stanowiska, nie sposb okreli, czy budow tego grodu naley czy jeszcze z jakim ostatnim
epizodem ,,przedpastwowym"`, czy raczej naley wiza z dziaalnoci budowlan Piastw _ wszak manitesto-
wan w pocztkach 2. po. X w. budow linii niewielkich grodw w poudniowej Wielkopolsce (zob. lyc. 2 i 3).
W* S. Kumatowski (red.), Mi;dz_vrzec:..., s. 483; Z., S. Kumatowscy, Piastowskie ,.z4r:odza:1ie " lo'e.s'w..., s. 92.
Niezwykle interesujco przedstawia si rna sytuacja w 2 po. X - l po. XI wieku w pnocno-zachodniej i w po-
udniowej Wielkopolsce. W obu tych regionach dochodzi do inwestycji piastowskich. Na pnocnym-zachodzie
maj one jednak miejsce na niektrych, starszych obiektach przedpastwowych, a wic inaczej ni w poudniowej
czci tego regionu. Take intrygujcy jest wspomniany konserwatyzm lokalnego, dolnoobrzaskiego garncarstwa,
podczas gdy na innych obszarach wczonych pod piastowsk wadz bardzo szybko dochodzi do skokowego
upowszechnienia si progresywnych form ceramiki.
Naley wspomnie, e na wysoczyznowej czci poudniowej Wielkopolski, czciowo take na ziemi gnie-
nieskiej. w kontekcie grodw z 2 po. X - l po. XI w.. mamy do czynienia niewtpliwie z osadnictwem jakich
przesiedlonych grup ludnoci pomorskiej lub wieleckiej, M. Kara. Osadnictwo li1dno.ciponror1s'ki;` i wielecke; o

W pastwie pief't1-'._s'z.j-'clr Piastw' w wietle znale:-z1`.s'k neki"opoliczn_vcl1 2 terenu Wt`elkopol.ski. Slavia Antiqua" 43,
2002, s. 45-96. W przesiedleniach tych zapewne naley dopatrywa si aktywnoci piastowskiej nad doln Odr
w 2 po. X w. By moe te budow lednickich mostw z przeomu 963/964 roku. naley wiza z prac jecw
z Pomorza.
R Inaczej wypowiada si np. T. Jasiski (Pocztki Polski w nonjvm r-vietle, Nauka 4. 2007, s. 7-18). ktry
uwaa, e to zagroenie wynikajcego z wybuchu powstania Sowian w roku 936 spowodowao konsolidacj spo-
ecznoci mieszkajcych na Wysoczynie Gnienieskiej, ktrej wynikiem byo zbudowanie potnych grodw
okoo roku 940.
99 Por. ibidem. s. 15-16.
'" Mona stwierdzi, e w wypadku centralnych grodw wzniesionych okoo 940 roku mamy do czynienia
z odejciem od typowych grodw dla okresu pnoplemiennego, gwnie o charakterze refugialnym. budowanych
przez, uywajc sw profesora M. Parczewskiego (Uwagi o przejaw-'aili..., 8. 33), trwale slab.s'zc_go iiczesrnika
Upadek
" grodon
-l ti stltodnicj'
" ` " czesci
-' -' stiet btnon
' ' -lxlenica
,P " a proces
. ' budo '11'1-*wadztwa Piastw... ll3

W podsumowaniu chciabym sprbowa odpowiedzie, czy taki proces podboju i zagospo-

darowywania nowych ziem w jaki sposb moe odpowiada piastowskiej legendzie dynastycz-
nej, szczegowo przeanalizowanej przez Jacka Banaszkiewicza i czy tym samym moe mie
ona _ poza mitycznym _ jaki adunek histotycznyl. Cofajc si przed lata szedziesite
i siedemdziesite X wieku, kiedy na arenie dziejw pojawili si Mieszko, Czcibor i ich niezna-
ny z imienia brat, docieramy do lat czterdziestych i pidziesitych X wieku, ktre mogyby
odpowiada rzdom Sicmomysa, reprezentanta trzeciej funkcji. Przypomnijmy, e okres ten
charakteryzowa si intensywnym budownictwem grodowym: zarwno centralnym, jak i pro-
wincjonalnym, a take napywem arabskich dirhemw. Wedle analizy przekazu Galla Anonima,
dokonanej przez wspomnianego historyka, Siemomysa charakteryzowa miay nie woj skowe
talenty, a raczej nadanie swojemu rodowi splendoru i szlachetnoci, pomnoenie wietnoci dy-
nastii _ oglnie rzecz biorc, sfera dbr doczesnych. Banaszkiewicz stwierdza, e zasugi. ktre
przypisnfje kronikarz ostatniemu z przedmieszkowych ksit. cz sie do wyranie z pirestiem
rodu, jego dworsko-materialn egzjtstencjm. Okres ten poprzedzaj lata trzydzieste X wieku,
ktre nie przyniosy rozbudowy sieci grodowej, a jak przypuszczam byy okresem, w ktrym
Piastowie mogli bra czynny udzia w niepokojach tych czasw. Mogyby by to czasy rzdw
Lestka, reprezentanta drugiej funkcji, ktrych charakter mia by wycznie wojowniczy. Ba-
naszkiewicz twierdzi, e czas jego rzdw upywa pod znakiem budowy pastwa, rozszerzania
pastwowego terytorium. Lestek zdecydowanie wycznie powica si karierze onierzom.
Przed tym okresem, mniej wicej w latach dwudziestych X wieku, dochodzi do wzniesienia
kilku grodw na ziemi gnienieskiej. Byy one jeszcze do nieznaczne, ale w przyszoci
miay osign szczeglne znaczenie dla piastowskiej wadzy. Prawdopodobnie w tym okresie
liczy si naley z pocztkiem podboju wschodniej czci strefy Tomow-Klenica. Byby to czas
sprawowania rzdw przez reprezentanta pierwszej funkcji, Siemowita. Ksi w mia czy
cechy pokojowe, organizacyjne i wojskowe, symbolizowane prac i aktywnoci wojskow.
Wspomniany autor komentuje to tak: Siemowit rozszerzy wspaniale granice swojej domeny.
Nikt przed nim nie dokona tak duych podbojwm. W takim wypadku postrzyyny syna Piasta
musiayby przypada na ostatnie lata wieku IX, a wic na epok, w ktrej w poudniowej czci
Niu rodkowoeuropej skiego masowo zaczy powstawa niewielkie, piercieniowe grody.

koniktu (czstej ofiary agresji). Mamy za to do czynienia z demonstracje pastwowych struktur wojskowych (kilka
potnych grodw wzniesionych nieomal w rokl), a grody powstae w jej wyniku mona ju nazwa materialn
manifestacja wadzy.
'' J. Banaszkiewicz, Podanie o Piacie i Popielu, Warszawa 1986. Porwnania wynikw mojej analizy
z erudycyjnym wywodem J. Banaszkiewicza dokonaem ju po ukoczeniu prac nad artykuem. Ze wzgldu na
do ciekawe zbienoci, W formie ciekawostki postanowiem je doczy, z zastrzeeniem, e zbieno ta moe
oczywicie wynika z przypadku. W ocenie tego historyka, lista przodkw Mieszka stanowi wzorcowy wykad
tzw. trzech funkcji spoecznych, ibidem s. 85 i n..
'U2 lbidem, s. 104.
P lbidem, s. l03-l04.
""" lbidem, s. 102-103.
'U5 lbidem, s. lOl.
1 14 Bartosz Tietz 1

THE FALL OF THE STRONGHOLDS FROM EASTERN PART OF TORNOW-

-KLENICA ZONE AND CONSTRUCTION PROCESS OF THE PIAST STATE IN
THE GREATER POLAND

Keywords:
The Early Middle Ages, tribal strongholds, Tomow-Klenica, Greater Poland, Piast dynasty
The aim of this article is determinate the chronology of destruction tribal strongholds from
westem part of Greater Poland in Early Middle Ages. These lands in tribal period (9th - first
half of the 10th centuries) were located inside archaeological zone called Tomow-Klenica,
including lands between middle Warta and middle Elbe basins, inhabited by Slavic tribes. Pri-
marily settlement of the eastern part of Tomow-Klenica zone is situated in middle Obra basin. l
Typical for these zone are little strongholds with circular ramparts situated on the lowlands and =
characteristic Tomow type pottery. These strongholds were constructed from half 9th century, l
mainly of the turn 9th - 10th centuries, inctioned rather no longer than end of the 10th century
(depending on the part of the area). Based on analysis of the archaeological materials, mainly
dates of construction of these strongholds obtained through dendrochronological analysis and
determine the medium period of rebuilding ramparts, defined that these forts were destroyed
by Piasts between around 920-940 A.D. It has been before the creation by Piasts central huge
strongholds, such as Gniezno and Pozna.
These events were thereabouts at the same time as expedition war from the period between
928-940 A. D., conducted by German kings Henry 1 the Fowler and Otto l against Polabian i
Slavs, including also living in the western part of Tomow-Klenica zone, tribes Lusici and Mil-
zeni. Probably as a result of conquest areas located in westem part of Greater Poland by Piasts,
it was the gained a lot of slaves, whose sales as evidenced are probably found hoards containing
dirhams, hidden after 934/935 A.D. Construction of the new Govemance in Greater Poland in l
second half on 10th century, possibly were people associated with Mazovia.
Recognized the dynamics of historical processes (conquest and rebuilding stiuctures of
settlement), possible partially in consistent with Dynastic story of Piasts a written in the early
12th century by Gallus Anonymus, relating to semi-legendary dukes Siemowit, Lestek and Si-
emomys, the first of Piast successors.

- _-_
Ux-tdek' L. rodn' i-t'scl2odnie`- c: ''ci stre. . if i'ii'noi-1'-Klenica a roees liztdowt-
_ wladzttt-'a Pias'tow... 1 15

_'?'.'
"f'_ _ _ -__ j.- 5. f..~.
. '*,'--=~`-*'=-<"' --''='==-.-z-'==z'-".-~-_=.-

Li
t-e
."-'- _
""'-t'- . .'z.--
- __
._
_
_ _ -
_ ,-.
_ . _ __
._ .\'
._..';' f'
.- ': '-'--

'' O 1
r `
- -;__
"f_',
O ._ _
P
-;-:.-:-; '
' ' r i
-4
' 14/= ' a
:_'_t': " ' '

prawa
. _ 0 0
I
N

` Q-tz
.:'._f.'.j|_' I
. ._ __

i -*`f->.i. ,_ _ S =f
aba \.`"i?z . . _ ' _._,_ ____ H I _,_`____ _V "
J'

. .
__,_x_ . . Q

3...
0
A. il Z _
1%'
-

.
\_.'l `\" ' _`

.__'\ I-__ :HI I .`__ __-_ Il.. - I _

rji - -G
Ryc. 1. Rozmieszczenie stanowisk z ceramik typu Tomow na tle przebiegu pradolin i dawnego zasigu jzykw
uyckich (Wedug: Popowska-Taborska, Dawne pogranic:e_;`zvk(m'e polsko-donouzi-'c'kie...; Sobierajski, Teksty
g1varowe...; Dulinicz, Problem datowania grodzisk... [z uzupenieniamilg Cygaski, Leszczyski Zarys dziejw
nr1i'r)dr)n'os"ciJwvclt.._; Sierociuk, Wielkopolska zactodnia).
a _ zasig dawnego pogranicza dialektw dolnouzyckich i polskich oraz zasig wystpowania elementw u-
yckich w gwarach zachodniowielkopolskich uchwyconych w poowie XX wieku. b _ zasig zwartej przestrzeni
jzykowej jzykw uyckich w XVI wieku, c _ schematyczny przebieg pradoliny, d _ stanowisko z ceramik
typu Tomow, t-e _ Pradolina torusko-eberswaldzka, w-b -_ Pradolina warszawsko-berliska. g-b _ Pradolina
gogowsko-barucka, w-m _ Pradolina wrocawsko-magdeburska, T _ Tornow, K _ Klenica, B _ Bruszczewo,
S _ Samarzewo.
l 16 Bartosz Tietz

'<..'v

EP?-*l
e,%.'==-it
-" 5'-' :i" '-

'P-:-"_:-'z.__,
124....

od . Warta
fa
I' . Obra .

O ro eo
Q9
H O

Barycz

O i50km
1:1-a O-= O-8 -9
-b -d O-f -ii
Ryc. 2. Zmiany w osadnictwie grodowym Wielkopolski wedug datowa dendrochronologicznych na tle rozmiesz-
czenia stanowisk z ceramik typu Tomow (jak na ryc. 1).
Datowany dendrochronologiczne: a grd wschodniej czci strefy Tornow-Klenica (do 920). zniszczony lub
porzucony w X wieku b _ grd (strefy Tornow-Klenica?) przejty przez piastowsk administracj, c_ pomniejszy
grd potencjalnie wizany z dziaalnoci Piastw (do 921 (-7;+8)), d _ pomniejszy grd wizany z dziaalnoci
Piastw (946-960), e _ grd utosamiany z pierwotn siedzib rodow Piastw (druga poowa IX wieku), pniej
grd centralny Piastw. f-- - grd utosamiany z pierwotn siedzib rodow Piastw (druga poowa IX wieku),
pniej grd centralny Piastw (aktywno budowlana take w latach dwudziestych i czterdziestych X wieku). g
grd wizany z dziaalnoci Piastw (923-928) i grd centralny Piastw' (po 940), h _ grd centralny Piastw
(po 940). i _ stanowisko z ceramik typu Tomow
Lista grodzisk:
0 _ Bonikowo (po 826); l _ Przeazy; 2 _ Klenica; 3 _ Kalisz-Zawodzie; 4 _ Sawa; 5 _ Stary Biacz;
6 _ Giecz; I l _ Cekw; 18 _ Samarzewo; 20 _ Potarzyca: 24 _ Daleszyn: 25 Spawie; 26 _ Pszczew;
27 Bruszczewo; 29 _ Chlewo; 39 _ Loniewo: 41 _ Pozna; 45 _ Ostrw' Lednicki; 55 _ Gniezno; 57 _
Bnin; 59 _ Ld; 61 Grzybowo; 63 _ Golina; 65 _ Dbcze: 68 _ Kaszowo; 69 _ Niepart: 72 _ Piaski;
76 _ Czerwona Wie
 117
F I . . - ' _;I .

bpadek gfodon u sctodniej est: stiet To1n'ou-lentra apioces lma'oni wadztu a Ptaston
| '
__ .-
V
L
'u'
`
1 'r'|
L
"
-
._
1 '' '~1
--4 -_ L
ia
-
-1
'| _a 1 _ . 1.
- -
'-1 -.
L
r 11
v
_ -J

'""" G
M L..
"zer
-nm

ON... O1
|._ _,_,_ d__.,____ ` _._.
m _I _ _M .-

o_
\D_._
'
11':
E
H
81-p _
_*O
_ND
C3
, W _,.. CD
i

fr
-t--
.'
-li* __ ach
wrod -
-+

(0-.,__ :z;; ,I--f-, NQ-* Pl

H
934
po
;-
(__ 936-__
'Gerproznaez
;ist
' _' 01'
Senowan940'
62

"s
I 4- ____ _
58 ._.

l 3 f'_"j --p
61
55 I-)
55 59- sv- . * I-_ l
i-l Q `
:o`l " I-Q/ _- (D 1
a Podbo
J
Pows uzyczan
T* K3? d
yw
rh==Nap
errow
o`e'aswzli~e:ha
F'rvles
1 I "" ,,_ 1[e& I
" 1
I

l m +7-H
.

o
ee;I1 ( _-.__{__gg =1,>
-"'"'

,_ K/
__|
"Z Om
_'

`
P
__

/l
43-D
_._.t

El-)
4541-
l 8 Q "` __ " -.t 2| l
7 ?
ch* W * 01
"' uzzecW
yczan
zie .
,__ ' _..._ _

"*'7" ._. 929-928

a934 ;Jr
+-- ---
teXk k '-'(-

-tc:
..-...
f- _
...-.Q .ii

'ch
lz aj __ mpana _.t
,L anaKa -7
!

-LJ Ryc. 3. Prba okrelenia

rml
8"" , E . Ka
Henry
mp _18
*mi czasu upadku grodw
_-._ _J
Trrs
rr wschodniej czci strefy
naprzeom
zbudowanych Tomow-Klenica.
_ ci -
9 _
eee
ta

te "irQ)

...
E) ;) _lg
if
,
_*C3 Datowanie dendrochronolo-
giczne: a _ budowy grodu
.'
; 7 rg) El wschodniej czci strefy
8* 1" Tomow-Klenica. b budo-
iti`
02|
GI ._ ci) _1
= wy grodu zachodniej czci
~;,
|

strefy Tomow-Klenica, c _
W
rest'r budowy grodu centralnego
Cl t- *iq
Li
_- h.. Piastw, d _ budowy po-
f""~-_._
E ID mniejszego grodu potencjal-
11 grokrnmzjiszoczdweansiaw
L___
nie wizanego z Piastami
1 ._ e " Dota 1 (przed 940), e _ budowy
Li- 860 pomniejszego grodu wi-
seo trr ll

zanego z Piastami (po 940).
I _..._ _._

Lista grodw:
>::?*" ro 1 _ Przeazy I; 2 _ Kleni-
il ____
l 1
____l.l|
" co ca I; 3 _ Kalisz-Zawodzie;
wl" _
L _L 4 _Sawa I ; 5 _ Stary
8 _88
gW_jW_g. Biac ; 6 _ Giecz I; 7 _
846 I Q-a
O-b
I-e
[1-d
--c Repten I; 8 _ Sawa Il;
9 _ Dahme I; 10 _ Paserin;
ll _ Cekw; 12 _ Riedebeck I; 13 _ Przeazy Il; 14 _ Presenchen I; 15 _ Ziecku I; 16 _ Lbbenau I; 17 _
Kasel-Golzig I; 18 _ Samarzewo I; 19 _ Klenica Il; 20 _ Potarzyca; 21 _ Sawa III; 22 _ Duben I; 23 _ Ra-
gow I; 24 _ Daleszyn; 25 _ Spawie; 26 _ Pszczew; 27 _ Bruszczewo; 28 _ Langengrassau; 29 _ Chlewo;
30 _ Be-esdau; 31 _ Duben;32 _ Luckau; 33 _ Tomow I; 34 _ Saleben I; 35 _ Mllendorf; 36 _ Duben II;
37 _ Kaden; 38 _ Samarzewo II; 39 _ oniewo; 40 _ Lbbenau ll; 41 _ Pozna 1; 42 _ Zieckau II; 43 _ Giecz
II; 44 _ Kasel Golzig; 45 _ Ostrw Lednicki I; 46 _ Giemannsdorf; 47 -- Repten II; 48 _ Gro Lbbenau I;
49 _ Raddusch 1; 50 Dahme II; 51 _ Uckro I; 52 _ Ragow II; 53 _ Presenchen Il; 54 _ Leuthen-Wintdorf;
55 _ Gniezno 1; 56 _ Pozna ll; 57 _ Bnin; 58 _ Giecz III; 59 _ Ld; 60 _ Alt-Golen I; 61 _ Grzybowo;
62 _ Pozna III; 63 _ Golina; 64 _ Schnfeld I; 65 _ Dbcze; 66 _ Tomow II; 67 _ Riedebeck II; 68 _
Kaszowo; 69 _ Niepart_; 70 _ Kasel-Golzig III; 71 _ Gahro; 72 _ Piaski; 73 _ Radduseh II; 74 _ Uckro ll;
75 _ Saleben II; 76 _ Czerwona Wie; 77 Gro Lbbenau II; 78 _ Alt-Golen II; 79 _ Presenchen III;
80 _ Schnfeld Il; 81 _ Ostrw Lednicki (mosty)