01 Jan Długosz, Roczniki Czyli Kroniki Sławnego Królestwa Polskiego. Księga 1 I 2 (Do1038)

14 0 1 I.)I.(I(} O S / .
4
kanonika krakowskiego
gorliWgo badacza dziejw
jeslawione y najwiksza
shnannocta i bbatoci
o prawd Iji^foucycHi,
JOANNIS DLUGOSSII
A N N A L E S SEU C R O N I C A E
INCLITI REGNI P O L O N I A E
LIBER PRIM US
LIBER S E C U N D U S
W YDAW NICTW O NAUKOWE PWN

JANA D UG O SZ A
R O C Z N I K I C Z Y L I KRONI KI
S A W N E G O K R L E S T W A POLSKI EGO
K SIGA PIERW SZA
KSIGA DRUGA
do 1 0 3 8
W A R SZAW A 2009
Redagowa i wstpem opatrzy
JAN DBROWSKI
Tekst aciski ustalia i przedmow zaopatrzya

WANDA SEMKOWICZ-ZAREMBINA
Komentarz do tekstu polskiego opracoway

KRYSTYNA PIERADZKA, BOENA MODELSKA-STRZELECKA
N a jzyk polski przeoyli

STANISAW GAWDA, ZBIGNIEW JABOSKI,
ANDRZEJ JACHELSON, JULIA RADZISZEWSKA,
KRYSTYNA STACHOWSKA, ANNA STRZELECKA
Przekad polski przejrza

MARIAN PLEZIA
Opracowanie graficzne
ANDRZEJ RUDZISKI
Redaktor
IRENA TATARCZUKOWA
Redaktor techniczny
TEKLA MALINOWSKA
Copyright by Pastwowe W ydawnictwo Naukowe

W arszawa 1962
C opyright b y W ydaw nictw o N aukow e PW N SA

W arszaw a 2009
ISBN 978-83-01-16068-5
W ydaw nictw o N aukow e PV/N SA

02-676 W arszaw a, ul. Postpu 18
tel. 022 69 54 321; faks 022 69 54 031
e-m ail: pw n @ pw n .com .pl
w w w .pw n.pl
W S T P
M yl ponownego wydania dziea Dugosza poruszana bya od dawna wrd mediewistw polskich,
w szczeglnoci staa si ona ywa w orodku, jakim bya ju przed wojn katedra historii Polski
i historii redniowiecznej powszechnej U .J., a to w zwizku z wprowadzonymi w niej studiami nad
rdam i ostatniej czci Annales Dugosza obejm ujcej lata 1384 1480. Jest to bowiem cz
najm niej opracowana pod wzgldem podstawy rdowej i rozpatrywana tylko fragmentarycznie.
Rnym i czasy podejmowa rwnie prof. W . Semkowicz na swych seminariach prace analityczne
nad Dugoszem, w szczeglnoci nad Chorografi .
Z biegiem czasu i poczynionych studiw (jak w m ojej prbie rozeznania rde Dugosza z dzie
jw bitwy grunwaldzkiej i in. pracach) utrwalao si w rodowisku naukowym krakowskim prze
konanie, e bez gruntownego przebadania rkopisw Dugosza nie bdzie moliwe naleyte prze
prowadzenie analizy jego rde, nie tylko do okresu X V w ., ale i do czasw wczeniejszych, mimo
istnienia fundamentalnego dzida Aleksandra Semkowicza o rozbiorze krytycznym, opartego jednak
w zasadzie na druku, m ianowicie na ostatnim wydaniu A l. Przezdzieckiego. Monumentalne dzieo,
jakim byo wydanie historii Dugosza w tekcie aciskim i przekadzie polskim K. Mecherzyskiego,
n ie odpowiada ju dzi, po osiemdziesiciu przeszo latach od jego wydania, wym ogom nauki i kry
tyki historycznej. Do wspom nie, e nawet aciski tekst przygotowywany przez . Paulego
nie opar si na najwaniejszych rkopisach Dugosza, za tumaczenie polskie byo uzupenionym
przekadem starego wydania lipskiego, nie dla wszystkich czci porwnanym z tekstem aciskim.
Archaizujcy styl tumaczenia Mecherzyskiego n ie odpowiada te dzisiejszym ujciom przekadw
starych rde historycznych. A przecie na wydawnictwie Przezdzieckiego opieray si w swych
badaniach co najm niej trzy pokolenia historykw, za do przekadu polskiego coraz czciej sigali
studenci, nauczyciele, literaci i publicyci oraz autorzy popularnych wydawnictw historycznych.
W dobie powojennej ukazao si ju u nas sporo redniowiecznych rde kronikarskich w nowych
wydaniach krytycznych, coraz czciej z przekadem polskim. W iele wydawnictw zagranicznych
6 W s t p
reedycji idzie w kierunku udostpnienia tekstu rda szerszym koom czytelnikw w przekadzie
na wspczesny jzyk niem iecki czy czeski, z aciny, ze staroniemieckiego czy staroczeskiego ory
ginau. W ielkie dzieo Dugosza wymagao jednak czego innego: penego pietyzm u i edytorskiej
dokadnoci wydania tekstu aciskiego nad ktrym m ogliby prowadzi prace badawcze m edie-
w iicl i filologow ie oraz przyswojenia jego treci szerszym koom czytelnikw w now ym , wzoro
wym przekadzie. Innego bowiem wydania Dugosza, ktre nie reprezentowaoby trwaych war
toci dla nauki polskiej nie warto byo podejmowa.
Pierwszy tom D ziel Dugosza, ktry oddajemy obecnie do rk czytelnikw, obejm uje dwa w o
lum iny. Jeden z nich zawiera nowe krytyczne wydanie tekstu aciskiego z przypisami teksto
wym i i komentarzem, drugi, analogiczny tum aczenie polskie. W rd prac badawczych nad r
kopisami i nad ustaleniem tekstu aciskiego gw ny ciar spocz na barkach dr. W Semkowicz-
-Zarem biny, ktra w oparciu o swoje przygotowywane dzieo o rkopisach Dugosza opracowaa
w sposb bardzo specjalny tzw. autograf, czyli rkopis Biblioteki Czartoryskich w Krakowie n r 1306,
stanowicy podstaw niniejszego wydania po roku 1406. Dalsza cz Dugoszowego dziea bdzie
oparta zasadniczo na dwch rkopisach Biblioteki Krnickiej. D la reedycji okazao si konieczne
opracowanie warsztatu historycznego Dugosza, przez co autorka Przedm owy daa now e pod
stawy do nowego wydania pracy AL Semkowicza, dotyczcej rozbioru krytycznego dziea Dugosza
po rok 1384, jak i do kontynuacji rozbioru obecnie przygotowywanej. W yej wym ieniona opra
cowaa rwnie zasady nowej edycji tekstu aciskiego.
Rwnoczenie w rodowisku naukowym wrocawskim, w Instytucie Geograficznym tam tej

szego uniwersytetu, zostaa przygotowana do innego wydania reedycja Chorografii Dugosza
z przekadem polskim, jednakie na innych zasadach ni nasze. Na podstawie porozumienia z prof.
B. Olszewiczem, ta cz wstpna Dugoszowego dziea, ktrej miejsce przypada w I ksidze A nnales,
zostaa adaptowana do niniejszego wydania po przeprowadzeniu zmian uwarunkowanych innym i
zaoeniami edytorskimi. Std przekad polski pocztku I ksigi i Chorografii jest opracowany
przez A . Jochelsona, za komentarz do teje ksigi, a gw nie do Chorografii przez geografa
doc. B. Modelsk-Strzeleck.
Prace nad reedycj dziea Dugosza byy przeprowadzone przez wielu pracownikw nauko
wych krakowskich, zatrudnionych bd przy katedrze historii redniowiecznej U. J., bd w zaka
dach PAN. Przekadu dokonali kolejno: dr A . Strzelecka, dr J. Radziszewska, dr K. Stachowska,
dr St. Gawda, dr Zbigniew Jaboski, a tekst tumacze zosta porwnany z acin i skorygo
wany przez prof. dr M . Plezi.
Komentarz do Listu dedykacyjnego i czci historycznej I i II ksigi opracowaa doc. K. Pie-
radzka. Przepisania tekstu wedle rkopisu podug osobnej instrukcji opracowanej przez dr W . Za
W s t p 7
rem bin dokona dr Zb. Perzanowski; przy kolacjonowaniu wsppracowali m gr A. Preissner

i filolog m gr J. Markwna. Pomocnicze prace pewnych odcinkw dziea podjli m gr Jerzy i Boena
W yrozum scy. Ostateczna redakcja caoci zostaa przeprowadzona przez n i podpisanego.
Zdajem y sobie w zupenoci spraw z trudnoci i moliwej jeszcze niedokadnoci naszego wy
dawnictwa , niem niej pierwszy tom by prac w penym sensie pioniersk, ktra przetara i usta
lia wytyczne dla tom w nastpnych, stworzya zasadnicze w zory i podstawy. Trwaa ona dlatego
a 6 lat, m oe o tyle duej, e jednoczenie prowadzilimy inne prace nad rozbiorem krytycznym
kocowej czci Dugoszowego dziea. M am y nadziej, e przygotowanie i wydanie dalszych tomw
bdzie postpowao raniej i e w obrbie przewidywanych rocznicowych prac nad tysicleciem
Polski, ktremu to wydawnictwo powicamy, bdzie moliwe ukoczenie caoci dziea Dugosza
i jego tumaczenia. yw im y przekonanie, e bdzie to jeden ze sposobw najlepszego uczczenia
idei, jaka przywieca zamierzonym obchodom Tysiclecia Pastwa Polskiego i uczczenia zarazem
po 550 prawie latach pamici wielkiego tw rcy redniowiecznych dziejw Polski.
Dzikuj wreszcie w im ieniu caego zespou kierownictwu wszystkich bibliotek i zbiorw na
ukowych, ktre yczliwie uatw iy nam prace, a Pastwowemu W ydawnictwu Naukowemu za
podjcie si wydania tego dziea.
Jan D browski
P R Z E D M O W A
T ytu dziea
Po raz pierwszy ukazuje si dzieo Dugosza pod tytuem Annales Poloniae R oczniki Polski
w m iejsce dotychczas publikowanej nazwy H istoria P olonica w edycjach: dobromilsdej z r. 1615,
lipskiej z pocztku XV111 w . i jej przedruku przez M itzlera de K olof w H istoriarum Poloniae et
M agni D ucatus Lithuaniae scriptorum . W ubiegym stuleciu wydawcy krakowscy utrzymali
tytu H istoria, chocia Aleksander Przezdziedd w krtkim wstpie poprzedzajcym druk dziejw
w O pera om nia wyranie nazywa rkopisy suce za podstaw edycji Annaam i i pod t sam
nazw zarejestrowano je w Elenchus codicum Annalium Joannis D higosii.
Nazwa A nnales bya od dawna znana w naszej literaturze historiograficznej. Ju Jan Daniel
Janocki w swoich pracach bibliograficznych1 konsekwentnie nazywa manuskrypty Dugosza Annales
podkrelajc znakomito w ielu z n ich ze wzgldu n a ich staroytne pochodzenie. Aleksander
Batowski cytuje odpisy dosownie w edug tego tytuu1. Natomiast dwie najobszerniejsze rozprawy
o rkopisach Dugosza, Jzefa Muczkowskiego8 i Antoniego Biaeckiego4, zagadnienia nazwy dziea
nie poruszaj.
W najnowszych studiach spraw term inw zajmowaa si Anna Rogalanka6. Autorka zestawia
term iny annales i h istoria i znajduje jedynie raz w Zakoczeniu dziea nazw Chronicon. W kon-*
* Specimen catalogi codicum mastuscriptorum bibi. Zaluscianae D resno 17S2 , M utarum Sarmaticarum
specim ina ruma Vratislaviac 1771, Janociana, t I i U , W arszawa 1776 1779, i t. IU w yd. przez Lindego
w 1819.
* N iektre rekopism a ksigozbioru Zakadu N aukow ego im . Ossoliskich, Lw w 1844.
* W iadom o o rkopis mach H istoryi D ugosza, jeg o Banderia Prutenorum tudzie Insignia seu Claudia
R egni Poloniae, Krakw 1851.
4 Rekopism a D ugosza w petersburskich bibliotekach pod wzgldem ptdeograficm ym i bibliograficznym ,
Petersburg 1860.
* Przedm ow a D ugosza do D ejw Polski , Roczniki H istoryczne, 1952, t. 19, a. 92 93.
* W edug w ydania St. Kota i I . Chrzanowskiego: Hum anizm i reform acja w Polsce. W ybr rde, Lw w
1927, a. 76 87.
10 P r z e d m o w a
sekwentnym uywaniu term inw annales i historiae dopatruje si humanistycznego puryzmu

aciskiego, od ktrego Dugosz w samym Zakoczeniu raz jeden odstpuje. D alecy jestemy
od przyznania Dugoszowej acinie humanistycznej czystoci jzykow ej, a naleaoby rwnie
uwzgldni, e tzw. Przedm ow , ktr historyk stara si przybra w najlepsz form humani
styczn, wcza do autografu dopiero w ostatnich latach swego ycia1, majc za sob dzieo pisane
acin redniowieczn pen barbaryzmw. W cigu 25 lat pracy nad D ziejam i P olski Dugosz
przetwarza swe dzieo pod wpywem lektury humanistycznej i wypowiada si w coraz to nowych
formach w jzyku ksztatujcym si na wzorach antycznych pisarzy. Std te w Przedm ow ie
Dugosza i w tych czciach, ktre pniej zostay zredagowane, autor z upodobaniem posuguje
si term inem annales. Dowodem tego jest wiele miejsc w jego dziele, a przede wszystkim zwrot
do czytelnikw: U t autem legentibus Annalia haec rerum gestarum ... 8, W Zakoczeniu dziea,
pisanym zapewne tu przed mierci, wypowiada si bezporednio i przewaaj w nim wtedy uczu
ciowe pierwiastki nad ambicjami form alnego wygadzania tekstu; wwczas to czytamy rwnie:
Suplicans cuilibet hanc Cronicam le g en ti... s-
Ukad i form a dziea potwierdzaj suszno uywania term inu annales. Z jakichkolwiek wzorw
starano by si j wyprowadzi, antycznych czy naszych kronik z XTV w ., faktem bezspornym jest
annalistyczna konstrukcja dziea, ktra powstaa z uoenia materiau w rocznych ramach chrono
logicznych.
Autograf nie przekaza do naszych czasw bezporednio tytuu dziea. Rkopis nie oprawiany,
zoony w sekstemach, by wielekro przepisywany i zmienia m iejsce pobytu. W cigu dugich
stuleci zagino te antefolium z tytuem , jedynie na grzbiecie oprawy z drugiej poow y X V III w .
wytoczono na wklejce: Joa. D ugosz Annales P oloniae ad annum 1406. A utographum .
Najstarsze rkopisy, wywodzce si bezporednio z autografu, przekazuj lytu Annales lub
Annales seu C ronice. W jednym z najdawniejszych odpisw z koca X V lub pocztku X V I w ., tzw.
rkopisie witokrzyskim, znanym te pod nazw Sierakowskiego (od Stanisawa, opata klasztoru
benedyktynw na witym Krzyu, ktry ofiarowa ten rkopis tamtejszej bibliotece w r. 1636)*,
czytamy na antefolium piknym gotykiem wykaligrafowane annales seu C ronice in d iti R egni
P olonie, opera venerabilis dom ini Johannis L ongini canonici Cracoviensis antiquitatum gen tis sue
observantissim i, summa cum diligenda collecte recto veritatis tram ite fid eliter custoditoB. Pierwszy
tom tego rkopisu m a opraw pniejsz, lecz dwa nastpne tom y na oprawie szesnastowiecznej
zachoway: U (LU ) P ars K ronice L ongini 1 *5
6.*
1 Por. K. Pieradzka i W . Sem kowicz-Zarem bina. R ec. I. Zarbski: Problem y wczesnego Odrodzenia w Polsce,
Maopolskie Studia Historyczne, R . I , zesz. 2, Krakw 1958, s. 78 i 81.
a Joannis Dugosz H istoriae Polcnicae I : (Litterae dedicatoriae P raefatio ), s. X I, O pera omnia t. X , ed.
A l. Przezdziecki, Cracoviae 1875.
* Humanizm i reform acja w Polsce, s. 90.
* Rkopis w A rcb. Pastw, d. Zbiory Potockich w W ilanow ie, sygn. 1 ; obecnie B ibl. N or. n r 6906.
5 T en wanie tytu zastosowalimy do caego w ydaw nictw a, w obec braku wspczesnego tytuu w samym
autografie.
* Rkopisy w B ibl. K rnickiej, sygn. 197 i 198; opis u J. M uczkowskiego, op. cit., s. 40 42.
P r z e d m o w a 11
T ytu Annales seu K ronice, z adnotacj dosownie przepisany z rkopisu witokrzyskiego,

znalaz si w rkopisie niem al wspczesnym1, zwanym dzisiaj od waciciela a pniejszego ofia
rodawcy dla zbiorw narodowych Stanisawa Poniatowskiego krlewskim1 2.* W tym wanie
rkopisie dodano rwnie gotyckim pism em wyduonym tytu pierwszej ksigi: Annalium R egni
P olonie p er Dlugossium collectorum , in cip it Uber prim us. Tytuu pierwszej ksigi nie ma ani w auto
grafie, ani w rkopisie witokrzyskim i za porednictwem tego rkopisu przyszo oznaczenie po
cztku pierwszej ksigi do wszystkich nastpnych odpisw.
Obie wersje A nnales i C ronica, przekazane porednio przez autograf, a bezporednio zaczerpnite
z rkopisw witokrzyskiego i krlewskiego, utrzym ay si w licznych odpisach, ktrym w naj
oglniejszym zespole wydawcy krakowscy przed stu laty nadali miano pierwsz redakcji. Byy
to rkopisy, ktre n ie posiaday tytuw nad ustpami w postara streszcze i ksigi zaczynay si
zazwyczaj od : Incipit lib e r... .
T ytuy H istoria P olonica, P oloniae lub Polonorum pojawiaj si znacznie pniej, dopiero okoo
poowy X V I wieku, w okresie penego rozkwitu humanizmu. Napis toczono na kosztownych
oprawach czsto -wielkiego folio i wwczas to H istoria P oloniae Jana Dugosza, zyskujc prawo
obywatelstwa, wesza te i na pniejsze oprawy redakcji pierwszej. Zwizaa si te odtd na okres
trzech wiekw z wydaniam i H istorii w D obrom ilu, Lipsku, W arszawie i Krakowie.
O pisy i rejestry rkopisw A nnales ora z spraw a autografu
W ubiegych stuleciach zajmowano si nie tylko dziejami Dugosza, lecz pisano te w iele o rko
pisach, a szczeglnie oywia si to zainteresowanie w tym czasie, w ktrym gnbi si lady miejsca
pobytu autografu. W X V III stuleciu Jan Daniel Janocki, bibliotekarz Jzefo Andrzeja Zauskiego,
w ktrego zbiorach znalaz si niem ay zasb rkopisw Dugosza, wywieziony pniej do biblioteki
carskiej w Petersburgu8, daje ich spory rejestr w swoich pismach katalogowych. Jako znawca r
kopisw wyrnia dwie grupy odpisw Dugosza: codices veteres lub vetustissim i i recendores.
Podzia ten odpowiada grupom bezporedniej i wtrnej redakcji.
Idc ladami Janockiego, Aleksander Batowski ogasza opisy kilku rkopisw odnalezionych
w ksigozbiorach lwowskich, interesuje si losami autografu i w wtpliwo podaje pobyt jego
w Akademii Krakowskiej4. Opini Batowskiego i gos krytyczny Bandtkiego, i i uczeni polscy na
autografach si wcale nie znaj , stara si podway Jzef Muczkowski. Zasuony profesor biblio
grafii, dyplomatyki i bibliotekarz Uniwersytetu Jagielloskiego daje obszerny rejestr rkopisw
1 Zob. iluatr. 2.
9 Codex Regius B ibl. N ar. w W arszawie, sygn. 3005, dawniejsza w bibi, peter. b . CPB (Cesarska Publiczna
Biblioteka) Lat. F. IV 12; opis u A . Biaeckiego, op. cit., s. 2 13.
* Rkopisy te rew indykow ane w r. 1921, po pokoju ryskim , w wikszoci u legy zniszczeniu w Warszawie
podczas ostatniej w ojny.
4 Batowski, op. cit., s. 43 45, 52.
12 P r z e d m o to a
Dugosza poczony z krtkim i opisami i podaniem -wiadomoci o zaginionych1. Ksika M ucz-

kowskiego staa si podstaw dla przyszych rejestrw bibliograficznych, stworzy on bow iem sche
m at opierajcy si na podziale w edug liczby ksig H istorii zawartych w poszczeglnych tom ach.
Mimo stwierdzenia, e najcelniejsi bibliografow ie przede wszystkim zalecaj, eby w rkopismach
m ie wzgld na ich pochodzenie i w opisywaniu ich najstaranniej lad ten wskaza , sprawa za-
sadnicznego podziau, z uwzgldnieniem starszestwa pochodzenia, w dziele Muczkowskiego n ie
zostaa wyjaniona. Nastpnie wda si te w spr na tem at m iejsca zoenia i pobytu auto
grafu i stworzy hipotez o posiadaniu go przez Akademi Krakowsk. Przytoczone przez
niego wiadectwa Radymiskiego i inne dowody odnosz si do X V II wieku i do pobytu rko
pisu Hieronima Rozraewskiego w bibliotece Akademii, bo w tym czasie ju tutaj autografu
nie byo.
Sugestia hipotezy Muczkowskiego bya tak silna, e kiedy jego ucze, A ntoni Biaecki, odkry
rkopis Samuela Nakielskiego w cesarskiej bibliotece w Petersburgu, uparcie trw a w przekonaniu,
i ten poprawki w swoim rkopisie dokona z pomoc autografu. Na prno odezwa si gos ostrze
gawczy Ignacego egoty Paulego4 na tem at tytuw i poprawek w rkopisie Nakielskiego, poczy
nionych niby wedug autografu, ktre dziwnie przypominaj rkopis Rozraewskiego. Biaecki
utrzymuje, e wiarogodno Nakielskiego nie m oe by podwaona, popiera j autorytetam i tej
miary, co Ossoliski, Bandtkie, L elew el, Janocki, Zauski, ktrzy wiedzy historycznej i znajomoci
rkopisw nie odmawiali autorowi M iechow ii. N ie mona odm wi Nakielskiemu ani znawstwa,
ani oceny wartoci rkopisw, a przede wszystkim naley podkreli jego pracowito i drobiazgo-
wo w opracowaniu tekstu w swoich odpisach5. Tekst Dugosza parokrotnie poprawia i kolacjo-
nowa z wielom a rkopisami, w tym dwom a z witego Krzya. Jednym z nich jest rkopis wito
krzyski, bliski i pokrewny autografowi. Rwnie skrupulatnie skolacjonowa Nakielski i drugi r
kopis miechowski6. Rkopis ten zachowa si do naszych czasw tylko w e fragm encie obejm ujcym
lata 1449 14807. W obu rkopisach odwouje si Nakielski do autografu akademickiego i Calvi
Montis. Sedno nieporozumie tkwio w tym , e nazw autografu okrela Nakielski w ogle ma
nuskrypt egzemplarz. By m oe przyczynio si to do wytworzenia faszywego wyobraenia
o wygldzie poszukiwanego autografu Dugosza, na ktrego lad rzeczywisty natrafiono w tym
czasie w Paryu w zbiorach poryckich. Biaecki przy badaniu rkopisw bibliotek petersburskich,
a szczeglnie rkopisu Zauskiego, b y o krok od odkrycia prawdy*. M ona b y albowiem przypu-
1 M ucikow ski, op. cit., a. 14, 51 72, 79 84, 158.

s W . Sem kowicz-Zarem bina, Powstanie i dzieje autografu jbm alium J. D ugosza, Ak. Um . Rozpr. H ist.-
F il., Ser. II, t. X L V II, Krakw 1952, a. 61 63.
* Ibidem , a. 20 23.
* I I I sprawozdanie z wydawnictw dzie D ugosza J. ephowskiego, B ibl. W arsz. 1860, t. I , a. 742.
* Rkopis ten znajduje si w zbiorach B ibl. N ar., dawna sygn. peter. b . CPB Lat. F . IV 3, opia u Biaec
kiego, op. cit., a. 20 34.
* Biaecki, op. cit., a. 41 45.
1 Dawna sygn. b . CPB Lat. F. IV 5.
s Dawna sygn. b . CPB Lat. F . IV 6 ; opis u Biaeckiego, op. cit., s. 45 53.
P r z e d m w a 13
ri pisze autor e istnia niegdy, m oe za yda Dugosza, odpis, ktry tylko do roku 1406
by dodgniony, a m oe nawet przez autora samego wtedy na 12 ksig w ten sposb podzielony"1.
A ten, sdzc po kopiach znanych Biaeckiemu, daleki by od ideau, ktry by chciano opubli
kowa.
W ydawnictwo krakowskie Aleksandra Przezdzieckiego pooyo niezapomniane zasugi na polu
odszukania autografu, zgromadzenia, segregacji i trafnej oceny niektrych rkopisw Dugosza.
Przede wszystkim odnaleziono w Paryu w Bibliotece Czartoryskich autograf Annales do r. 1406*,
0 ktrym od ostatnich wiadomoci podanych przez Tadeusza Czackiego, bardzo zreszt skpych,
potwierdzonych przez M ichaa W iszniewskiego such zagin.
W toku prac wydawniczych cyfra zarejestrowanych rkopisw wzrosa do 82*. W ydawcy przy
jli za Muczkowskim schemat segregacyjny, podzielili rkopisy na tom y wedug liczby zawartych
w nich ksig, a nadto, wyszedszy poza zakres rejestracyjny, skolacjonowali w iele rkopisw z edycj
lipsk, z rkopisem witokrzyskim i pni z autografem. Signli te do pierwszych prb sfilio-
wania odpisw oznaczajc, bardzo zreszt oglnie, dw ie redakcje*. W przedmowie do pierwszego
tom u O pera om nia Ignacy Polkowski i egota Pauli dali zwiz charakterystyk i krtkie opisy
tych rkopisw, ktre stanowiy podstaw wydania dziejw Dugosza1 6.
*
Rejestr rkopisw Przezdzieckiego pewn kolejno wanoci zachowuje tylko w nielicznych
wypadkach. A utor n ie oznacza dat najwczeniejszej proweniencji ani wacicieli, ani miejsca po
wstania rkopisu, poza okreleniem wieku. Szkoda te, e nie podaje podziau wielotomowych
egzemplarzy i bliszych oznacze m iejsca przechowania, sygnatur i tytuw.
Z e statystycznego zestawienia rkopisw wedug Przezdzieckiego6 wynika, te na liczb manu
skryptw 64 Annales oraz 6 fragm entw i 12 kompendiw (ogem na sum 82 egzemplarzy)
przypada: 36 na wiek X V I, 4 cznie z autografem na wiek XV i pocztek XVI,- 34 na wiek X VII
1 2 na pocztek X V III, 6 rkopisw bliej nie oznaczono.
W ielk szkod dla studiw nad rkopisami jest zaniechanie opracowania, a przynajmniej spo
rzdzenia dokadniejszych opisw z rkopisw zagranicznych przez wydawcw krakowskich. Z po
dry do Szwecji, Drezna, Rzym u i Francji pozostay tylko listy, skpe wiadomoci o rkopisach
Dugosza lub niespoytkowane, chocia obszerne materiay, fragm enty rkopisw oraz lady
kolacjonowania dugich tekstw, ktre zalegaj teki wydawnictwa egotyP aulego7. Jeszcze wiksz
i niepowetowan strat jest zaniedbanie wykonania odpisw ze zbiorw krajowych, bibliotek pu
1 Biaecki, op. cit., s. 47, przyp.

1 Rkopis obecnie w zbiorach M uzeum Czartoryskich w Krakowie, aygn. 1306.
6 A . Przezdzieckiego Elenchus codicum Armalium Joarmii Dlugossi (Longini) qid adhuc innotuerunt,
O pera omnia t. X , s. I V II, Cracoviae 1873. Tego, Enum iratitm et description tom m aire de 64 manuscrite,
6 fragm en ts et 10 dbrgis de FH istm re de Pologne de Jean D lugosck, Krakw 1870; to samo w yliczenie w j
zyku niem ieckim Neum anna Serapeum InteUigenzblatt 1870, n r 7 , 8.
6 I I I spraw ozd. z wydawnictw dzie D ugosza. B ibl. W arsz. 1860, I , s. 743.
* Joarmis D ugosz Senioris Canonici Cracov., O pera omnia t. I , Cracoviae 1887, P raefatio", t. VH X .
* Elenchus, op. cit., s. I V II.
* Rkopis B ibi. Jagie, sygn. 5414.
blicznych, kocielnych i dworskich1, ktre ogldano, a z ktrych dzisiaj, po ostatniej katastrofie

wojennej, pozostay tylko suche wzmianki i wiadomoci podane w rejestrze.
Po wydawcach krakowskich Henryk Zeissberg, autor dziea o dziejopisarstwie polskim, roz
szerzy znacznie rejestr rkopisw, dopeni go fragmentam i Annales i wiadomociami o rkopisach,
ktre zaginy w cigu dugich stuleci2.
P odzia na tom y i ksigi
Podzia Annales na poszczeglne wolum iny jest rnorodny, najczciej jednak spisywano 3-
tomowe egzemplarze obejmujce ksigi: I V I, V II X I i X II, istnieje te drugi ukad przez
przesunicie cezury z r. 1240 na 1294, tj. koca ksigi V I, na koniec ksigi ATI. Podzia ten jest
stosowany z reguy w tzw. drugiej redakcji pniejszej podugoszowej. Czasem spotykamy nie
liczne egzemplarze koczce pierwszy tom na ksidze V III. Obok 3-tom owych egzemplarzy znane
s rwnie 5-tomowe, natomiast 4-tom owe, przez podzielenie ksigi X II do r. 1444 i lata nastpne
do r. 1460 nie zachoway si w komplecie. Powodem tak rnorodnego rozdzielenia na tom y sta
si sam autograf, w ktrym nie byo podziau ograniczonego cezurami ksig, powstawa on bowiem
wedug kolejnoci przepisywania rwnoczenie kilku wikszych partii w oparciu o cezury 1339,
1406, 1444, ktre nie maj zwizku z oznaczeniem ksig.
Na podstawie licznych kopii A nnales, ktre posiadaj dat kocow I tom u 1406 (jest m idzy
nim i oryginalny rkopis Dugosza)3, mona oznaczy pierwotny podzia na tom y. Dalsze tom y
autografu do dzisiaj nie zostay odszukane i prawdopodobnie bezpowrotnie zaginy, std te trzeba
ucieka si do sposobw poredniego odtwarzania podziau, ktry by w autentycznym rkopisie.
Pierwszy tom autografu jest zoony z dwch czci. Najwczeniejsza num eracja sekstem w sigaa
do r. 1338 obejm ujc 33 poszyty, dalszy cig num erowany od nowa obejm owa 10 sekstemw
i stanowi cz drug z la ta m i 1339 1406. Dopiero pniejsi przepisywacze rkopisu wito
krzyskiego zanumerowali powtrnie sekstemy i zczyli je wszystkie w jedn cao liczc
43 skadki.
Z autografu powsta te inny odpis, w ktrym ustanowiono now y podzia. Pierwszy tom obj
sze ksig, nastpny od r. 1241 ksig VH a do r. 1406. T en rkopis sta si podstaw osobnej
1 V sprawozd. z wydawnictw d zid D ugosza, Babi. W a m . 1870, t. U , 9. 31 38.

1 D ie polnische Gcshichtsschreibung des M ittelalters, apsk 1875, w tum aczeniu polskim A . Pawiskiego,
II, 8. 182 193; na podstawie aktw kapituy krakowskiej przebada dzieje zaginionego rkopisu kapituy
W . Budka: Zaginiony rkopis H istorii D ugosza, E xlibris V I, Krakw 1924 i dorzuci par sw o now o odnale
zionych jego rkopisach. Ciekawe studium o zainteresowaniu czytelnikw X V I i X V II stulecia dzieem D u
gosza i o ich pochodzeniu spoecznym da H . Barycz: D w ie syn tezy dziejw narodow ych przed sdem po-
tom noici. L osy Historii*1 J. Dugosza i M . K rom era w X V I i w I p. X V II w. Pam . L it. 1952, z. 1 2,
s. 194 251.
* Zob. zaczona tabl. na s. 61.
licznej grupy filiacyjnej nazwanej 1406 , ktrej dalsze czci maj podzia: cz III od 1406
do 1444 r. i cz IV od 1444 do 1480 r. Najpeniejszy skad zachowa si w 5-tomowym rkopisie
Ignacego Scipiona z X V II wieku1. Obejm uje on tekst Annales at do r. 1444. Dwutom owy rkopis
ukasza z Przemyla z X V I wieku m ia do niedawna dwie pierwsze czci8.
Istniej rkopisy zawierajce oderwane czci, do ktrych nie znamy ju dzisiaj kontynuacji.
W iele egzemplarzy obejm uje pierwszych sze ksig. Takim jest rkopis ks. kanonika Brudzy-
skiego8, rkopis zdzieski1
*4,* b y te i inny u Cieszkowskich w W ierzenicy pod Poznaniem6. Zniszczeniu
uleg rkopis L igzy w Czerniejewie pod Gnieznem i rkopis bezim ienny dawnej biblioteki Za
uskich6. Naley nadm ieni, e nie wszystkie rkopisy pierwszych szeciu ksig zwizane s z grup
rkopisw 1406 ; niektre z nich obejm uj w II tom ie ca ksig X do r. 1410.
D ruga cz tych rkopisw z grupy 1406 m a tytu Secunda pars C ronicae {H istoriae) i siga
do r. 1406. W ym ieni tutaj trzeba rkopis Jana W szeborowskiego7. Rkopis ten m ia noty margi
nesowe wpisane rk Samuela Nakielskiego i by kiedy wasnoci Miechowitw. Dwa rkopisy
Zam oyskich8, rkopis Baworowskich9, pinczowski10*i rkopis Czamkowskiego11, ktry spotka ten
sam los, co inne rewindykaty petersburskie w Bibliotece Narodowej w Warszawie w czasie ostat
niej wojny.
Trzeci cz reprezentuje rkopis z Abo, ten spon w Bibliotece Uniwersyteckiej podczas
wielkiego poaru miasta w r. 1827. Zawiera H istori od r. 1406 do r. 1444, z napisem T ertia pars
Crortice P olora ch . W ydawcy krakowscy sdzili, e rkopis z Abo by prawdopodobnie dalszym
cigiem kodeksu autentycznego. Nazwa C ronica jak rwnie i kocwka e zamiast dyftongu ae
s niejako potwierdzeniem, e rkopis by bardzo wczesny. D rugim z kolei rkopisem obejmujcym
te same lata by rkopis Jerzego Maksymiliana Ossoliskiego16.
1 Zbiory Czart. 1299, 1500, 1301.

a Tom I w B ibl. Jagie., sygn. 34, t. II spon w Gdasku w edug inform acji otrzym anej w tam tejsz
bibliotece FAN , por. przyp. 3 na s. 55.
8 Kapitua Krak., sygn. 200.
4 Szczliwie ocala u Baczyskich w Poznaniu.
8 W edug ostatniej relacji spadkobiercy p. Dem biskiego rkopis zagin w czasie ostatniej w ojny, m oie
ukryty.
D aw. sygn. b . CPB Lat. F. IV 2 ; u Biaeckiego op. c it , s. 34 36. Zniszczony w W arszawie.
7 Opis u Biaeckiego, op. cit., s. 120 122.
8 O becnie w W arszawie w B ibl. N ar., dawn. sygn. B ibl. Zam oyskich Cim . 136 z w . X V I rkopis Borzckiego
i drugi odpis Andrzeja Abreka z w . X V II Cim . 118, ktry jest, m oim zdaniem , kopi z poprzedniego.
8 Prawdopodobnie pozosta we Lw ow ie.
10 B ibl. Jagie., sygn. 35.
u Daw. sygn. b . CPB Lat. F. IV 6; opis u Biaeckiego, op. cit., s. 60 66.
18 W iadom o o jakim rkopisie obejm ujcym lata 1406 1444 przekaza H enryk G abriel Porthan w 1771
1787 w 23 Disputationen i pow trnym w ydaniu O pera selecta, t. l i i : B. H istoria Bibliothecae R . Accadendae
Aboensis, H elsingfors 1867, a inform acj o tym znalazam u Joos. J. M ikkola w A rch ivfu r slavische Philologie
heram gegeben von Jagi, t. X X V I, B erlin 1904, s. 631.
18 Batowski, op. cit., s. 41 43.
Tym odpisom odpowiada ostatnia cz, jako kontynuacja obejm ujca kocowe lata z historii
1444 1480, potwierdzajca przynaleno do grapy 1406 tytuem Q uarta pars C hronicae.
Zachowaa si ona w bezim iennym rkopisie, ktry kiedy stanowi wasno ksigozbioru Zauskich.1
Na podstawie tego powizania w cao czterech czci grupy 1406 m oem y odtworzy podzia
autentycznego manuskryptu Dugosza z tym , e rozgraniczenie dwch pierwszych czci, przypa
dajce w autografie na r. 1338/1339, w rkopisach tej grupy przypada na r. 1240/1241, tj. na ko
niec ksigi V I. Wszystkie rkopisy, ktre kontynuuj dzieje od r. 1406, kocz si na r. 1444, a tytu
P ars quarta Cronicae Polonicae umacnia nas w tym przekonaruu, e dzieo Dugosza byo podzielone
na cztery czci.
Poniewa grupa rkopisw 1406 utrzym uje stay podzia na pierwszych sze ksig w jednym
tomie, a tom drugi siga do r. 1406, std wypywa wniosek, e pom idzy autografem i znanymi
w tej chwili rkopisami byo ogniw o porednie rkopis X 1406 . B y to pierwszy odpis do
konany po mierci Dugosza. M a on bow iem te dodatki z lunych kart w autografie, z ktrego
pniej wypady i zaginy i ju nie przeszy do rkopisw witokrzyskiego i krlewskiego. Jest to
np. ustp kocowy z r. 1044 i pocztku 1045, brakujcy w w ielu odpisach. Podobnie pod r. 1038,
w ustpie Kazimirus consueverit , tekst zosta zalany atramentem po przepisaniu go przez
kopist pierwszego egzemplarza, tj. X grupy 1406 , ktry jeszcze podaje tekst w penym brzm ie
niu. Z kolei nastpny przepisywacz rkopisu witokrzyskiego nie m g ju odczyta tekstu znisz
czonego atramentem i pozostawi w rnych miejscach luki. W grupie 1406 'n ie m a tytuu z ow
adnotacj, ktra jest dzieem pisarza rkopisu witokrzyskiego: A nnales seu C ronice fid eliter
custodito. Nadmieni trzeba, e rkopis Ignacego Scipiona m a na grzbiecie tytu Joannis D lugossi
manuscriptum originale, co stao si powodem licznych om yek w pniejszych czasach u poszuku
jcych autentycznego rkopisu Dugosza. Niektre rkopisy tej grupy, m . in . i w rkopis Scipiona,
maj F ita D lugossii.
Grupy filiacyjna rkopisw 1406 rzuca poza tym wiato na inny jeszcze podzia, tj. na ksigi.
W wyniku gruntownie przeprowadzonej analizy nie da si utrzyma jakoby Dugosz m ia pier
wotnie zamiar podzieli dzieo swoje na 12 ksig, bo sam nie respektuje w swoim dziele tego po
dziau. W idzim y cezury lat drugiej czci 1339 1406, czwartej od r. 1444, ktre w adnym w y
padku nie wi si z podziaem w edug ksig. Pierwsza z dat przypada m niej w icej na rodek
ksigi IX (1300 1370), druga pod koniec X (1370 1410), trzecia na pierwsze dziesiciolecie
X II (1435 1480). Ta obserwacja stanowi dostateczny dowd dla stwierdzenia, e dzijopis, dajc
swoje dzieo ju do przepisania, nie m ia w oczach jego oglnego podziau i pisa je czciami, ktre
wynikay z warunkw przygotowania, w jakich znajdoway si nagromadzone przez niego ma
teriay. By te moe, e wypowiedziana kiedy hipoteza1 o spisaniu wstpnym tych czci H i
storii, ktre suy m iay do przygotowania suby dyplomatycznej Dugosza w procesach pol-
sko-krzyackich w okresie w ojny trzynastoletniej, znajdzie w gruntownym zbiorze krytycznym
1 Dawn. sygn. b . CPB Lat. F. IV lS a , Biaecki, op. cit., i. 82 85, niestety ten, jak i inne rkopisy, przepad
w Warszawie.
1 W . Sem kowicz-Zarem bina, op. cit., s. 50.
sw oje uzasadnienie. W ostatniej dacie zamykajcej III tom dziejw, r. 1444, odzwierciedla si
prawdopodobnie m om ent przeom owy w chw ili m ierci Warneczyka i wejcia dziejopisa w okres
wspczesny. Kto w ie czy ju wwczas n ie rozpocz gromadzenia materiau do czci wspczesnej
lu b drugiej jej partii.
Podzia tekstu na ksigi b y przeprowadzony przez Dugosza po napisaniu dziea, a nawet moe
dokonany w X V I wieku przez czytelnikw czy te przez kopistw. Pismo wyduone, ktrym
w autografie krelono tytuy ksig, nie naley do kopistw tekstu, co mona z atwoci stwierdzi
przez porwnanie z nadpisami dat rocznych. W obu pniejszych rkopisach, witokrzyskim i kr
lewskim , brakowao w ielu tytuw ksig, ktre pniej zostay uzupenione w rkopisach, a take
i w autografie. Rkopis witokrzyski nie m a tytuu ksigi pierwszej, krlewski trzeciej, pit
i sidm ej. Std wniosek, e kopista rkopisu krlewskiego dorobi tytu ksigi pierwszej, a czytel
n icy pniejsi w witokrzyskim tytuy ksig pit i sidm ej. Brak tytuu pitej ksigi w obu
tych rkopisach uzupeniono w autografie przez wpisanie go w odstp interlinearny, przy czym
napis m ini przeciga si na grny i dolny tekst ssiedni. Tutaj ksiga V I zostaa wcinita w wolny
odstp przed r. 1174, ksiga V III zjawia si przed ostatnim ustpem nalecym jeszcze do r. 1294
dlatego tylko, e mona go byo wpisa w tym m iejscu na grnym marginesie. Podobnie przed
stawia si sprawa, gdy chodu o tytu ksigi X , ktra zamyka okres panowania Kazimierza W ielkiego.
Znalaza si ona na marginesie grnym w trakcie r. 1370, a w odpisie witokrzyskim umieszczono
j nawet nad ostatnim ustpem ksigi dziewitej.
Sama koncepcja podziau na dwanacie ksig w yonia si u Dugosza po napisaniu dziea i po
uzupenieniu go w ielom a jeszcze rdowym i wiadomociami. Owa m yl Dugosza wypowiedziana
w sowych: V isum autem est m ihi bonum , opus hoc om ne in duodecim libros dividere nie bya
zaoeniem program owym , gdy Dugosz jeszcze po przepisaniu tekstu Annales nie oznaczy w nim
ksig i wraz z ca Przedm ow oraz Chorografi jak wiadczy o tym budowa rkopisu
ustp o podziale dziea zosta pniej do Annales wczony.
F iliacja rkopisw
W ykrycie przez krakowskich wydawcw dwch redakcji rkopisw H istorii stanowi ze wzgldu
na tekst zasadnicz podstaw oglnego podziau. S to dwie najliczniejsze grupy rkopisw o nie
rw n wartoci w oznaczaniu pierwszestwa i bliskoci powizania z autografem. Gwny pie
rkopisw, wyprowadzajcych swj rodowd z autografu, posiada jedn cech ogln, na ktr
zwrcono ju uwag w wydaniu krakowskim. Jest to brak tytuowych streszcze nad poszczegl
nym i ustpami, tytuy ksig zaczynaj si zazwyczaj od Incipit , nadto rkopisy te maj wiele
luk, przestawienia kart, m ylne rozwizania brachygraficzne, d e zamieszczenia chronologiczne,
lady star pisowni redniowiecznej, styl surowy i nie oczyszczony z barbaryzmw redniowiecz
nych. Szczegowe cechy i warianty wyrniajce obie redakcje wedug . Paulego1 musz ulec
1 I I I spraw ozd. z w ydawnictw d zid D ugosza. B jbl. W arsz. 1860, t. I , s. 745.
Roczniki czyli Kroniki 2

rewizji i nie stanowi ju dzisiaj dostatecznego kryterium dla podziau rkopisw. Zestawienie
tekstw wykazuje, i i wzajemne powizania w obrbie mniejszych grup filiacyjnych w ukadzie
poziomym cile s zalene od cigych zmian i zalenoci zachodzcych w genealogicznym wywodzie
ukadu pionowego, przy czym identyczno tekstw zakcaj indywidualne wstawki poszczegl
nych pisarzy i modernizowana pisownia. Tekst Annales nieustannie si zmienia- Z jednej strony
rozwija si przez interpelacje, bd te drog przypadkowych w trtw , z drugiej kurczy si przez
zagubienie kart, obcinanie introligatorw i skracanie. Jedynie cis metod genealogiczn mona
dotrze do dokadnego ustalenia poszczeglnych zespow, gdy inaczej rkopisy daj nam niezro
zumiay obraz, peen skrzyowa. A oto np. jak wyglda rkopis Adama Czamkowskiego, w ktrym
znajduj si liczne ustpy z pierwszej redakcji: s to wiadomoci o m ierci W ernera de Orszele
pod r. 1322 i ustp o W adysawie Biaym pod r. 1380, natomiast pod r. 1353 nie m a ustpu o mierci
Henryka Dusemera, a pod r. 1355 o m ierci ks. Kazimierza Trojdenowicza, ktrych brak m a wedug
Paulego dowodzi przynalenoci do drugiej redakcji1.
P ierw sza redakcja podugoszow a
Po mierci Dugosza rozpoczyna si nieustanny cig odpisw A nnales. Pierwszym odpisem b y

zaginiony prototyp grupy 1406 , ktry mona restytuowa w peni na podstawie licznie zachowa
nych rkopisw. W kilkanacie lat po m ierci autora przepisano rkopisy witokrzyski i krlewski.
Zwizek rkopisu witokrzyskiego z autografem potwierdzaj wyrane wiadectwa. Jest to num e
racja skadek w autografie, poprawiona przez kopist rkopisu witokrzyskiego, jest to dalej karta
przepisana i wczona do niego przez pisarza witokrzyskiego2 i w kocu uzupenienie podziau na
ksigi, ktry zosta dodany w autografie przez jego pniejszych przepisywany. Nadto wym ieni
tu mona jeszcze inne, m niej wane dowody wskazujce na przenoszenie lub wykrelanie ustpw
w miar czytania i odkrywania wskazwek autora. Rkopis witokrzyski odegra czoow rol
w historii odpisw Annales. Stanowi on do dzisiaj najpeniejszy i najdokadniej skopiowany tekst,
oczywicie z wszystkimi bdami i lukami autografu, i dotd nie zastpiony przez aden inny.
Suy jako podstawa wydawnictwa Aleksandra Przezdzieckiego. 'Waciwie powiedzie mona,
e w tym wydaniu rkopis witokrzyski odegra pierwsz rol, nawet i wwczas, kiedy autograf
sigajcy do r. 1406 zosta odkryty w Paryu i sprowadzony do Krakowa. D o najwaniejszych cech
rozpoznawczych jego najbliszej grupy filiacyjnej naley tytu na antefolium : Annales seu C ron ice...
z adnotacj o troskliwym przygotowaniu dziea Dugosza, nadto rkopby, ktre przyjm uj po
dzia obejmujcy ksigi I V II i V III X I i opuszczaj ustp O ctavo Kalendas M szczugius. Ustp
ten, ktry znajduje si w rkopisie witokrzyskim na pocztku ksigi V III, ale na samym kocu
I tomu i jeszcze pod r. 1294, by prty przepisywaniu ksigi V III, rozpoczynajcej tom nastpny,
niejednokrotnie opuszczany.
1 Biaecki, op. cit., s. 65.

* Bkps B iil. Czart., sygn. 1306, p. 413.
Nastpnym z kolei odpisem jest rkopis tzw. krlewski, odpisany z rkopisu witokrzyskiego,
0 czym wiadcz i znaki wodne, i rce pisarzy wystpujce w obu rkopisach, a nadto liczne drobne
zmiany w tekcie, ktre m wi wyranie o zalenoci bezporedniej rkopisu krlewskiego od wi
tokrzyskiego. Za dowd niechaj posuy drobny szczeg. W ustpie o podziale dziea na dwanacie
ksig (V isum est autem m ihi b on u m ... ) oznaczenie III ksigi brzm i: Tertius, quo ordine Po-
lonicum regnum instauratum sub Kazimiro M onacho , w witokrzyskim Monacho skrcono per
contractionem MoScho w krlewskim pisarz bez skrupuw wpisuje Monarcho, co z kolei
przechodzi do pniejszych redakcji i do edycji lipskiej1.
Rkopis krlewski, pom im o niezaprzeczonych cech zalenoci od witokrzyskiego, pozostaje
w cisej cznoci rwnie i z autografem. Dowodem przekonywajcym jest to, e rk jednego
z gwnych pisarzy rkopisu krlewskiego mamy przepisan i zaczon kart w autografie, jak
rwnie odwoanie si na czyst kart (in alba carta), ktra w miejscu oznaczonym znajduje si
tylko w autografie, gdy w rkopisie witokrzyskim w tym miejscu nie ma adnej luki.
Kopie z rkopisu krlewskiego stanowi odrbn grup rkopisw. Mamy tylko jeden tom rko
pisu tzw. C odex R egius, ktry obejm uje 8 ksig i koczy si na r. 1299, lecz odpisy z niego si
gaj dalej. Najbliej z nim spokrewniony jest rkopis kapituy krakowskiej M . Olenickiego pocho
dzcy z X V I wieku, ktry w tom ie II dochodzi do r. 1581. Tom III jest rny od poprzednich,
obejm uje cig dalszy z ksig X II3. D rugim jest rkopis Jana Daniowicza, starosty korsuskiego
1 czehryskiego z pierwszej poowy X V II stulecia4. Zawiera on ksig dziewi i cz dziesitej
urywa si na r. 1381, tak jak drugi tom Olenickiego. Rkopis krlewski jest wiadectwem pierw
szej prby redakcyjnej, ktra staa si zacztkiem dalszych przerbek. Pierwszym ladem pracy
redakcyjnej jest oznaczenie tytuem ksigi I, nastpnie opuszczanie i wykrelanie ustpw powta
rzajcych si, a wreszcie interpolacje tekstu, ktre pniej znalazy si w tzw . redakcji drugiej
i w pierwszych wydaniach. W drugiej redakcji podugoszowej mona odnale w iele drobnych
odm ian tekstowych. Powstay one za porednictwem wanie tego rkopisu. Na podstawie warian
tw tekstowych przypuszcza mona rwnie, e rkopis Herburta z Dobrom ila, ktry suy za
podstaw w jego wydaniu, pozostawa take w do bliskiej zalenoci tekstowej od rkopisu kr
lewskiego.
Oba rkopisy, witokrzyski i krlewski, s bliniaczo podobne do siebie i przepisywane prawie
wspczenie, o czym wiadcz ich znaki wodne niem al identyczne6, datowane ok. 1495 r. Modszy
nieco od witokrzyskiego rkopis krlewski zachowa rwnie jak witokrzyski, ukad odpisu
opartego na lunych zeszytach w rodzaju pecji, przy czym trzeba zauway, e skadki rkopisu
witokrzyskiego pokrywaj si dokadnie z sekstemami autografu i e kopici piszc luniej za
pisuj w icej papieru ni notariusze Dugosza. Rkopisy odpisywane tym systemem nie zachoway
Por. Ed. Crac. H PI (L itterae dedicatoriae11) s. X II, przyp. 11.

1 A rch. Kap. Krak., sygn. 202, 203, 204.
* Opis u M uczkowskiego, op. cit., s. 44 46.
4 Opis u Biaeckiego, op. cit., s. 13 20.
4 Oznaczone u F. Piekosiskiego ( W ybr m akw wodnych X V stulecia, Krakw 1896) n r 1105.
*
swojej jednolit postaci; szczeglnie widoczne jest to w rkopisie krlewskim, w ktrym znikaj
liczne gotyckie inicjay starannie rysowane pirkiem , a nieustannie zmieniajce si pism o staje
si coraz m niej staranne. W ystpuj tutaj take liczne luki, gdy odpisujcy nie starali si o zacho
wanie cigoci i koczc tekst nie dbali o czno z pocztkiem nastpn partii.
Rkopisem przepisywanym w ten sposb jest rwnie wczesny rkopis tzw . sucki, o ktrym
Biaecki1 m w i, e pisany jest zeszytam i w okresie przeom u graficznego: ...w tym toku pisania
znajduj si pocigi pojedynczych liter jeszcze spiczaste, pod bardzo ostrym i ktami si zachodzce
jak w pimie gotyckim , przy nich za w iele ju okrgych mikkich zwrotw znamionujcych epok
przejcia, a raczej przywrcenia, do starego aciskiego toku. Std widok kodeksu nierw ny, nie
ustalony, zmiszany . Naley nadm ieni, e ten rkopis by niegdy wasnoci kolegium jezuickiego
w Sucku, pniej biblioteki Rzymsko-Katolickiej Akademii Duchownej w Petersburga i szczliwie
do naszych czasw ocala.
W ielokrotne przepisywanie czciami odbio si na wygldzie zewntrznym poszczeglnych
sekstemw w samym autografie. W yniszczenie zewntrznych arkuszy, zaplamienie i pobrudzenie,
a nawet zknicie kart, ostatecznie utwierdzaj nas w przekonaniu, e rkopis w ten sposb
przepisywany by nieoprawny. Prawdopodobnie .A nnales przygotowywane m iay by do poprawy
tekstu i kontynuacji dziejw stosownie do proby Dugosza w Przedm ow ie i Zakoczeniu ,
gdy zwracajc si do doktorw, profesorw, magistrw, studentw, a take skrybw Akadem ii
Krakowskiej dzieo swoje poleci im dla poprawy i kontynuacji. Egzemplarz przygotowa w skad
kach numerowanych zaopatrzonych w reklamanty i autograf nie oprawiony przelea w skrypto
rii wiele lat i wielokrotnie tam b y powielany.
Rkopisy witokrzyski, krlewski i sucki rzucaj wiato na dziaalno skryptoriL Zapewne prac
licznych pisarzy kontrolowa kto do tego celu wyznaczony, by m oe z kom isji uniwersyteckiej.
Rwnoczenie bowiem powierzono przepisywanie Dugosza kilku kopistom , a w ic kto rozdziela
egzemplarz przeznaczony do przepisywania ze cile zanumerowanymi skadkami i reklaman tam i,
co wicej wiksze partie oznaczanie byty kustoszami .k ., .i., .1., .m ., itd., a to ywo przypom ina nam
1 Ibidem , s. 123 126.

* Jean Destrez, L a pena daru let manuscrits universitairet de X III et de X IV silcie, Paris 1935. O pis tzw .
egzem plarza" (s. 27 28) nasuwa pew ne analogie w w ygldzie zew ntrznym i sposobie przygotow ania
autografu. T o samo w odniesieniu do kopii witokrzyskiej i rkopisu krlew skiego, co do ktrych nie ma
wtpliwoci, te b yy przepisywane zeszytami, jak gdyby system em pecji, posiadaj analogiczne oznaczenia
kustoszami i reklamantami (por. u Destreza, s. 50). Oprcz tego znajdujem y w autografie lady opat za w y
konanie pew nych partii rkopisu. Nasuwa to wniosek, te w Akadem ii Krakowskiej istniaa skryptoria zorgani
zowana na wzr uniwersyteckich skryptorii na Zachodzie. C hocia Destrez tw ierdzi, te na Zachodzie funkcja
pecji wygasa ju t w pierwszej poow ie XV w ., to jednak w innym m iejscu (s. 42) tw ierdzi, te instytucja pecji
przetrwaa a do ukazania si pierwszych inkunabuw . Sam D ugosz polecajc sw oje dzieo gronu uczonych
Akademii w Zakoczeniu" Annales wspomina o skrybach" akadem ickich. Aleksander Birkenm ajer w re
cenzji ksitki Destreza wysuwa przypuszczenie, te przyw ileje fundacyjne U niw ersytetu Kazim ierzowskiego
i Jagielloskiego, m wic o etacjonari uszach, s w tym m iejscu fik cyjn e (Pecja, Krakw 1956, odbitka Prze
gldu Bibliotecznego, R . X , 1936, s. 8 ). Poszukiwania Birkenm ajera nie doszy wwczas do skutku, b y m oe
z tego pow odu, te w B ibliotece Jagielloskiej ladw pecji nie odnalaz (s. 10).
oznaczenia w systemie pecjow ym . W czasie przepisywania wprowadzono pewne zmiany redakcyjne,

dopisywano tytuy ksig, streszczano, wykrelano i przestawiano niektre ustpy. Oprcz kopistw
pracowali take i kaligrafowie, wpisujcy ozdobne tytuy i inicjay, co daje wraenie zbiorowego
wykonywania pracy sposobem jakby m anufakturowym . Na marginesie w autografie czytamy
not Grzymutowskii II florenos, Erazmemo I florenum , ktra odnosi si zapewne do owych
przepisywaczy, by m oe akademickich, o ktrych pamita i Dugosz wymieniajc ich w szeregu
tych, ktrych opiece i staraniu powierza swoje dzieo.
Spord rkopisw wyrnia si kopia nazwana rkopisem krlewskim C odex Regius, Ozdobnie
wykonane pirem czarne inicjay i starannie nadpisane tytuy pozwalaj domyla si, e rkopis
by przeznaczany dla jakiej znakomitej osobistoci, by m oe na uytek dworu, albo te moe dla
celw wydawniczych, od ktrych to zamiarw wkrtce odstpiono. Tutaj, jak w wielu rkopisach
przepisywanych zeszytami, powstaj liczne braki, a szybki i m echaniczny sposb powielania przez
kilku rwnoczenie pisarzy sprawi, e tekst przestawiono w obrbie znacznych partu. T e wanie
braki i luki w rkopisach stanowi jeden ze sposobw atwego rozpoznawania przynalenoci rko
pisw do pierw sz redakcji.
Rkopisy przepisywane zespoowo, ktrych redakcje organizowaa skryptoria, ustpiy wkrtce
miejsca innym , redagowanym indywidualnie. Poszczeglne prototypy wytwarzaj swoje grupy
filiacyjne, nie brak jednak pord nowych odpisw w dalszym cigu jeszcze oryginalnych kopii
z autografu. W rd rkopisw z X V I wieku znajduje si dzisiaj ciekawy egzemplarz pod nazw
rkopisu Brudzyskiego1, kanonika kapituy, ktry uprzednio b y wasnoci krla Wadysawa
W azy. Na biaej skrzanej oprawie z X V II wieku z wyciskami introligatorw krakowskich znajduje
si superekslibris z godem gow y Chrystusa, z napisem w otoku, z dewiz religijn Salvator
M undi, Dom inus D om in oru m ... . Na ten dawniejszy naklejono now y superekslibris z tarcz
czterodzieln z herbam i krlestwa i ze Snopkiem W azw porodku. Dwukrotny podpis krla
W adysawa wewntrz upewnia o proweniencji rkopisu. D o naszych czasw dochowa si jeden
tom szeciu pierwszych ksig. Tekst Annales przepisano z wszystkimi usterkami i bdam i wprost
z autografu. Jednak niewprawny kopista le czyta pismo pitnastowieczne, przekrca brzmienie
wyrazw, zwaszcza nazw geograficznych. D o najciekawszych m iejsc nale te bdy, ktre powstay
ze zego odczytania pisma Dugosza. G dy Dugosz kreli liter B z podwjnym wygiciem laski,
pisarz odczytuje j jako dwa dwiki z i i , np. Brema czyta Zbrema. Korektor obficie znaczy tekst
ciem nym atramentem, usiuje e zastpujce dyftong ae oznaczy kaud i dokona poprawek
ortograficznych. Na marginesie spotykamy rk X V I wieku dokonywane drobiazgowe uwagi
wiadczce o tym , e pisa je kto, kto m ia take autograf pod rk. W nocie marginesowej zwraca
uwag, e pewne zdanie Dugosz wasnorcznie wpisa w rkopisie, co istotnie si potwierdza.
Znawstwo i bezporedni bliski zwizek z autografem, z ktrego ten rkopis b y odpisywany i nieco
pniej porwnywany, wskazuje na dziaalno skryptorii, gdzie opracowywano rkopisy Annales
jeszcze w X V I w .
1 Rkopis Kap. Krak. 200.

1 Ibidem , p. 3.
Rkopisy pierwszej redakcji podugoszowej mno si obficie w X V I i X V II stuleciu, przewanie

odpisywane z owych podstawowych egzemplarzy, ktre bezporednio zetkny si z autografem
i z ktrych wychodz nastpne wtrne i dalsze generacje odpisw. W X V II lub nawet w X V III wieku,
a jak Muczkowski przypuszcza ok. r. 1770, powsta pny odpis A nnales. Jest to rkopis Sanguszkw
z Lewartowa. Muczkowski wyraa swoje wtpliwoci piszc, e ...tru d n o pogodzi tak pny
czas przepisania tego rkopisu z okolicznoci, i p wieku wczeniej wydana w Lipsku ksiga X II
uchylaa potrzeb kosztownych jej odpisw 1. Susznie zasuy rkopis lewartowski na szczegln
uwag Janockiego, Batowskiego i W iszniewskiego, poniewa b y odpisany wprost z autografu
w czasie jego pobytu w Lewartowie (pniejszym Lubartowie), ktry w tamtejszym klasztorze
kapucynw otrzyma opraw8.
D ruga redakcja
W czasach Zygmuntowskih powstaje nowa redakcja dziejw, nazwana przez wydawcw kra
kowskich drug. Jest to humanistyczna przerbka tekstu podjta z duym nakadem wysiku pi
sarskiego i znawstwa filologicznego. Rkopisy poprzedniej redakcji czsto byy spisywane w du
gich zwartych kilkustronicowych ustpach, to znw pojawiay si w nich luki m idzy wierszami
i poszczeglnymi ustpami, ktre budziy wtpliwoci czytelnika czy m a si tutaj do czynienia
z brakami w tekcie, czy tylko z niedbalstwem kopistw. Niezrcznie zlepione zrby pierwszej
redakcji, pozbawione przejrzystej konstrukcji, utrudniay czytelnikom korzystanie z A nnales.
W ysiek redaktora humanisty szed w tym kierunku, aby uczyni H istori uyteczn, usprawni
korzystanie z tekstu, a rwnoczenie pozyska czytelnika pikn form zewntrzn. Ustpy po
szczeglne otrzymuj nagwki w form ie zwizych sumariuszy treci, ktre rozwietlaj tekst
czerwonym napisem. W prowadzono generalny ad porzdkujc przestawienia kart, co nieustannie
przewijao si w rkopisach pierwszej redakcji. Rwnie zmieniono kolejno ukadu w obrbie
poszczeglnych lat i samych ustpw. Praca emendatora idzie i w tym kierunku, aby styl Dugosza
oczyci z barbaryzmw i naleciaoci redniowiecznej aciny, aby wygadzi go i unowoczeni
ortografi. W ten sposb form a zewntrzna nabiera pewnego poloru i niem al wartoci humani
stycznej ksiki. Przewanie przepisywane w wielkich foliach i oprawne w bogate zocone oprawy
H istoriae Polonicae Joannis L ongini odbijaj od skromnych annaw Dugosza n ie tylko nazw.
W rd kopistw drugiej redakcji podugoszowej naley w ym ieni rkopis w wielkim folio Hiero
nima Rozraewskiego, biskupa kujawskiego i pomorskiego, ktry tene 5-tom owy rkopis Kolegium
Wikszemu testamentem legowa okoo 1600 r.8 T om II i III, przepisane pikn italik, wyszy
spod pira Andrzeja Dolskiego. D o dzisiaj dochoway si w Bibliotece Jagielloskiej dwa pierwsze,
trzeci wypoyczony prawdopodobnie wydawcom lipskim do kolegium nie powTci, lecz trafi1 3
*
1 Muczkowski, op. cit., s. 58.

3 Zob. s. 38.
3 H. Barycz, H istoria U niwersytetu Jagielloskiego w epoce humanizmu, Krakw 1935, s. 531.
do zbiorw niewieskich Radziwiw, a dzisiaj stanowi wasno Muzeum Narodowego w Kra

kowie1.
Rkopis Rozraewskiego m a w iele sobowtrw. S to wspaniae kodeksy: kasztelana wieluskiego
Jana Krzysztoporskiego, ktry jest nieco wczeniejszy od Rozraewskiego, ale brak m u drugiego
tom u rodkowego12,* prymasa Jana W yka*, oraz w iele innych w mniej wspaniaych oprawach,
bywaj i w folio mniejszym, ale zawsze poprawniejsze ni rkopisy pierwszej redakcji.
W X V II stuleciu o wypoyczenie rkopisu Rozraewskiego chociaby na kilka dni zabiega Herburt
z Dobrom ila4.* Pniej porwnuje z nim swj rkopis Samuel Nakielski, co pozwolio Muczkowskiemu
wysun wniosek, e autograf w tym czasie znajdowa si w Akademii. Z tego to wanie rkopisu
w latach 1644 1646 przepisywano na zlecenie Uniwersytetu kodeks dla kanclerza Jerzego Osso
liskiego. D rogo zapacia Akademia za przepisanie dwch tom w H istorii Dugosza ofiarowa
nych kanclerzowi w prezencie. Koszt w edug rachunku* wynosi 506 zotych polskich z groszami,
a w ic poow prawie tej sum y, o ktr procesowa si drukarz dobro milski z ksigarzem w osta
tecznym rozrachunku z ponad tysicznego nakadu egzemplarzy H istoriae Polonicae wydawnictwa
Herburta z Dobrom ila w r. 1615. Pacono za papier specjalny regalis , za wypisanie tytuw
i treci paragrafw cynobrem i dotem , za opraw w safian, za zote herby i za srebrne klapiry.
W ane jest stwierdzenie, e odpis dla kanclerza Jerzego Ossoliskiego dokonany zosta z rkopisu
Rozraewskiego, czego przekonywajcym dowodem jest dodatkowy rachunek za wypisanie tytuw
i treci paragrafw Andrzejowi Rzdze, pisarzowi, gd y tene si ociga . Osobno pacono za cy
nober do zatytuowa w rachunku za tom I I 7.
Proces redakcyjny, wolno postpujcy w kolejnym i cigym przeksztacaniu si rkopisw
w obrbie poszczeglnych grup filiacyjnych, w redakcji drugiej uleg przeomowej zmianie. Nie
tylko zm ieniono zewntrzn form humanistyczn, a w ic tytu Annales na H istoriae a niekiedy
partes na tom y, przypominano sobie rwnie chtnie o zlatynizowanym nazwisku autora, ktrego
uywa w swoich pismach. Zm ieni si ukad, przyjto nagwki, unowoczeniono ortografi,
wygadzono styl, skorygowano bdy gramatyczne. Praca redakcyjna signa w gb treci: wy
rugowano pewne powtarzajce si wiadomoci, poprawiono bdy chronologiczne, nadto uzupe
niono tekst znacznymi interpolacjami. T drog powsta now y tekst syntetyczny na podstawie
skompilowania szeregu rkopisw. W kom pilacji tej uczestniczy rkopis krlewski, za ktrego
porednictwem dokonay si zmiany tekstowe, pewne uzupenienia i drobne bdy wynikajce
1 Rkopis Rozraewskiego w B ibl. Jagie, oznaczony sygn. 35. Tom III odnalaza M . Krynicka w Muzeum
N arodowym , zob. R ozpraw y i sprawozdania M uzeum N arodow ego za lata 1954 1955, Krakw 1956.
1 Zbiory Czart., sygn. 1576.
* Ibidem , sygn. 1296.
* H. Barycz, op. cit., s. 698.
* O becnie w B ibliotece Fideikom isu w W iedniu (wiadom o podali J. Dbrowski, K. Piotrow icz, Polonica
w Austrii. Nauka Polska, t. X III, W arszawa 1930, odbit. s. 75).
* Rachunek za odpis Dugosza z rkopisu Akadem ii Krakowskiej dla J. Ossoliskiego, zob. druk. u M ucz-
kowskiego, op. cit. s. 79.
7 Podaj za M uczkowskim op. cit. 1. c.
z mylnego odczytania rkopisu witokrzyskiego. Tutaj naley zaliczy owo przeksztacenie Kazi
mierza M nicha na M onarch1 .
Z rkopisw grupy 1406 wszed do drugiej redakcji peny tekst z r. 1038 zalany atramentem
w autografie i std dla pniejszych kopistw nieczytelny oraz ustp kocowy z r. 1044 i pocztek
r. 1045, ktry zagin z kartki doczonej do autografu. N ie m a go ju w obu rkopisach,
witokrzyskim i krlewskim8, a znajduje si u Roziaewskiego jako przedstawiciela drugiej
redakcji.
Wan interpolacj, ktra wywietla czas powstania drugiej redakcji, jest A liud epitaphium
krlowej Jadwigi wpisane pod. r. 1399. Tadeusz Sinko zw rci uwag, e w wiersz ze wzgldu
na swj humanistyczny charakter m g powsta pniej. Jest tam te mowa o twardym jarzm ie
Cezara gniotcym W gry8. W zmianka ta jest aktualna po r. 1541, tj. p o zdobyciu Budy i opano
waniu w latach nastpnych W gier rodkowych przez Turkw . Napisanie w ic tego nagrobka
naley odnie dopiero do poowy X V I wieku. Pierwszym w tej chw ili datowanym i znanym rko
pisem drugiej redakcji z lat 1573 1576 jest kodeks Krzysztoporskiego*. W ramach w ic tego
czasu, mniej wicej od poowy X V I wieku do r. 1573, powstaa druga redakcja H istorii Dugosza.
Recepcj drugiej redakcji obserwujemy w obrbie najwyszych k dostojnych humanistw
i najzamoniejszych magnatw, ktrym dogadzaa wykwintna form a zewntrzna, styl i jzyk
wygadzony na mod humanistyczn, lepiej odpowiada najpeniejszy tekst uzupeniony drog
kompilacji i z dodaniem V ita DhtgossiL T e koa m ogy sobie rwnie pozwoli na opacenie wyso
kich kosztw sporzdzenia wielkich i drogocennych wolum inw.
P ierw sze p rby wydania
Byy jednak rkopisy drugiej redakcji zachowane w folio mniejszym i te wskazuj, e redakcja
ta powstaa nie tylko na zamwienie k humanistycznych czytelnikw, lecz celem jej jak susz
nie zauway przedmwca wydawnictwa krakowskiego byo prawdopodobnie przygotowanie
pierwszej edycji5. Trudno dzisiaj powiedzie, kto b y autorem podugoszowej redakcji, lecz liczne
przesanki wskazuj, e zainteresowanie Annales Dugosza i inicjatywa przerobienia dziea powstay
zapewne w rodowisku uniwersyteckim. Tam ya tradycja ostatniej w oli Dugosza wzywajcego
do poprawy, oczyszczenia i kontynuowania jego dzida. Tam powstay pniejsze wezwania czy
telnikw i uczonych do wiernego przechowania i troskliwego strzeenia A nnales.
1 Zob. w yej, s. 19.

* Zaczyna si od w yrazw: extruxit et pluribus oppidis... (Ed. Crac. HP I, s. 289) do ustpu Benedicto
primum per legatos... (tam e, s. 291).
* T . Sinko, D w a nagrobki krlow ej Jadwigi. H istoria poezji aciskiej i hum anistyczn w Police. E ncyklo
pedia Ak. Um. X X I, Krakw 1918, s. 122.
* Rkopis Czart., sygn. 1576.
8 Ed. Crac. Opera omnia t. I, P raefatio" s. X I.
W ielokrotnie zastanawiano si nad tym , dlaczego Dugosza n ie drukowano. Orzechowski podaje

jako przyczyn, ..... i i ten polski, tak zacny historyk na wiat ludziom wydany nie jest [ ...] , gdy
znalazby tam zmazy w ielkie narodu polskiego, a zwaszcza dom w niektrych zacnych panw
polskich; czem u ludzie folgujc Dugoszowi, na wiat dotychczas n ie dali 1.
W arszewicki w T w cykack? podaje, e dokadny opis drg i rzek powinien stanowi cile chro
nion tajem nic, gdy m gby by wyzyskany przez wrogw i z tego wanie powodu Polacy wstrzy
m ywali publikacj Dugosza. Papebroch8 twierdzi, e druk dalszych tom w Dugosza w Dobro-
m ilu Polacy wstrzymali z obawy zdradzenia wielu tajem nic krlestwa. Ciekawe jest stanowisko
Szymona Starowolskiego w H ecatontas1 *4,* ktry twierdzi, e Dugosz nie m g ukaza si w druku
z tego powodu, i nazbyt w iele rzeczy bez naleytego respektu i veraci calamo napisa. Take
Braun6 pitnuje skandaliczne relacje o papieach i duchowiestwie, wprawdzie prostoduszne, lecz
niem niej oparte na autorytecie Dugosza, ktremu jako m owi duchownemu nie godzio si pisa
0 nich w ten sposb, a tym bardziej H erburtowi publikowa w DobTomilu. T en sam sd powtarza
wydawca lipski Henryk Huyssen w przedmowie do I tom u dodajc, e Dugosz wzbudzi do siebie
nienawi jako surowy weredyk6.
W e wszystkich wersjach- na tem at wstrzymywania publikacji Dugosza przebija jeden zasadniczy
m oiyw . Prawdomwno, otwarte wydobywanie na wiato dzienne tajem nic krlestwa, o czym
zawile m w i W arszewicki, niejasno Papebroch, a oglnikowo Starowolski w wydaniu frankfurckim.
Nadto zarzucano dziejopisowi w brak respektu, ktry dotyka zapewne osoby i sprawy najwysz
instancji i krlestwa. U Brauna odczuwa si pewnego rodzaju deprecjacj powagi sdw D ugo-
szowych, ...w ktrego dziele uwidacznia si owa candida et injcauta simplicitas . Jeden Orze
chowski pisze: ...o tym czytajcie wielkiego historyka polskiego Jana Dugosza, anieli ode m nie
sucha m ad, ale to was ostrzegam, abycie Dugosza czytajc za dobre przyjli, co tam u niego
znajdziede 7.
Jednoczenie kolosalne dzieo Dugosza, rozlege i m ao syntetyczne, byo po prostu nieporczne
dla liczniejszej grupy czytelnikw i trudne do publikacji. Ju Kromer zdawa solne z tego spraw
1 w pewnej m ierze ...obiektyw nie stara si wytumaczy niedocignicia Dugosza odumardem
dzida jeszcze przed ostateczn redakcj i nadaniem m u ksztatu stylistycznego 8. By moe zreszt,
e Krom erowi n ie znana bya druga redakcja podugoszowa, a krytycznie nastrajaa zewntrzna
form a rkopisw pierwszej redakcji. Faktem jest, e projekt Jana Pazy wydania wraz z Kromerem
1 S. O rzechowski, R ozpraw a okoo egzekucje] korony polskiej. D ialogi P olityczne. Biblioteka Pisarzw
Polskich n r 74, Krakw 1918, s. 72 73.
* Oratio V III, a. 111, w caym ustpie rda cytu j za M uczkowskim , op. eit., s. 8 9, przyp. 20.
* W A cta Sanctorum (m iesic m aj), t. II, w yd. 1680, s. 198.
* W w yd. frankfurckim 1625, a. 31.
6 Judicium de scriptorum Poloniae et Prussiae h istoricorum ..., a. 19.
* Studio veritatis odium sibi peperit ac tot inim icos paravit". P raefatio ad lectorem " II. Huyssena,
Ed. lip ., t. I (bez paginacji).
7 O p. ci , a. 72.
B H . Barycz, Due syn tezy, s. 208.
Annales Jana Dugosza w Corpus scriptorum rerum Polonicarum nie doszed do skutku1 i prawdo
podobnie nawet nie by dyskutowany. Podobnie praca emendacyjna i kom pilacyjna w drugiej
redakcji podugoszowej te nie przyniosa twrcom sukcesu wydawniczego9. Peni powodzenia na
polu wydawniczym osigna H istoria Kromera. Ukazanie si wielokrotne H istorii drukiem w la
tach 1555 1589 oddao syntezie Kromerowej cakowicie palm pierwszestwa. W rd humanistw
powszechna bya opinia, ktrej wyraz da Sam iki, nazywajc H istori Dugosza klocem , ktry
dopiero Miechowita ociosa, a Kromer podnis do wysokoci dziea8.
Dzisiejsza historiografia, opierajc badania na podou procesw spoecznych pitnastego stulecia,
wskazuje nowe przyczyny niepowodzenia i ocigania si z publikacj H istorii Dugosza. Zdaniem
Henryka Barycza program spoeczno-polityczny Olenickiego, ktremu do ostatka hodowa D u
gosz, nie odpowiada ju pogldom w okresie ksztatujcego si demosu szlacheckiego. Silna
monarchia oligarchiczna i co waniejsze, cakowite podporzdkowanie interesw spoeczestwa
i pastwa hierarchii duchownej, zapewnienie [...] jej supremacji nad pastwem i wieckimi warst
wami spoeczestwa byy w chw ili powstania syntezy Dugoszowej anachroniczne i nie dostoso
wane do procesw zachodzcych w Rzeczypospolitej szlacheckiej4.
Rozwaajc stanowisko Dugosza na tle kontekstu spraw i procesw jego wieku warto przy
pomnie zmienne koleje yda autora, ktry 25 lat strawi nad pisaniem dziejw Polski. Od programu
Olenickiego odcigny go sprawy wielkiej wagi politycznej, a przede wszystkim wojna 13-letnia,
ktra wczya go w nurt czynnej suby dyplomatycznej na dworze Jagielloczyka. Z wygnaca
krlewskiego, w czasie sporu o obsadzenie biskupstwa krakowskiego, sta si wychowawc krle
wiczw, ze stanowiska sekretarza w kancelarii biskupiej dotar do godnod elekta na arcybiskupstwo
lwowskie, by te kandydatem na arcybiskupstwo praskie. Pochodzcy ze skromnej i licznym po
tomstwem obdarzonej rodziny szlacheckiej i z m iernych warunkw materialnych, sta si pniej
fundatorem burs, wyposay w iele kociow i klasztorw. Dugosz pisze i uzupenia nieustannie
swoje Annales w rnych okresach yda, korzysta z rozmaitych rde, wasnych spostrzee i naj
sprzeczniejszych inform acji, czsto te nie znajduje swego wasnego sdu, szkodzi szczer gadatli
woci zarwno ideaom swego patrona, kodoow i, polityce papieskiej, jak i monowadztwu,
i monarchii oligarchicznej. Pogldy Dugosza w dugim okresie spisywania D ziejw przechodz
ewolucj, ulegajc zmiennym wahaniom, tak i jedn olit linii ideologiczn nie sposb wykreli.
Zainteresowanie H istori Dugosza wrd szerokich k czytelnikw potwierdza suszno potrzeby
nowej syntezy dziejw wobec przestarzaej na ow e czasy K rom ki Kadubka4. H istoria ty a znana
i autograf zapewne dopiero wwczas zosta ukryty, gdy zrozumiano, e dzieo Dugosza nie nadaje
si do publikacji. wiadcz o tym ju pierwsze prby przygotowania redakcyjnego do druku, ktre
1 H. Barycz, op. cit., s. 230 242.

* Zob. przyp. 5 na s. 24.
* Annales sive de origine et rebus gestis Polonorum et Lithuanorum , Cracoviae 1587, E pistola praelim i-
naris , s. 3.
* H . Barycz, op. cit., s. 199 200.
B Ibidem , s. 197.
spezy na niczym . yw odarz anonim owy pragnie zatai swoje nazwisko, a o zasugach Dugosza-
kronikarza na polu dziejopisarstwa m w i zwize i nazbyt ostronie. Jeli by nim Kalli mach, ktra
to wersja powtarza si nieustannie od czasw Marcina Kromera, to tym dziwaczniejsza jest jego
anonimowo, zwaywszy, e woski humanista napisa 5 nagrobkw dla brata Dugoszowego, nie
wstydzc si swego autorstwa. Tajemniczo autorstwa V ita D lugossii, oscho relacji innych pi
sarzy w ocenie zasug Dugosza na polu historiografii, z ktrego dziea penym i domi czerpali
M iechowita i Krom er, prowadz nas w krgi szczeglnych niechci do Dugosza i to w rodowisko
dworskie.
Rkopisy Annales byy wielokrotnie przepisywane wkrtce po mierci autora. Z czasw Aleksan
dra m a m y dochowane dwa odpisy, w ic te propozycj napisania dziejw skierowan do Mikoaja
Rozemberskiego1 uwaa mona ze strony krla za celowe pom inicie Dugosza, gdy dzieo mistrza
na pewno znane byo na dworze krlewskim. Powszechnie wiadomo, e Kronika Macieja Miecho
w ity po wyjciu z prasy drukarskiej zostaa w r. 1519 skonfiskowana i ponowne jej wydanie ukazao
si dopiero po skreleniu tych ustpw zaczerpnitych z Dugosza, ktre nie podobay si dwo
rowi. Tre ich dotyczya niesawnej sprawy krlowej Zofii8. Dugosz opowiedzia o tym , jak
zgrzybiay Jagieo doczeka si z kolei trzech synw, a ostatnim z nich by Kazimierz, ktrego
narodziny nie wzbudziy entuzjazmu w otoczeniu. W ywietlenie sprawy zniesawiajcej krlow
oddano w rce energicznego ksicia W itolda. M ia on najpierw zamiar wyda nakaz cicia gw
wszystkim uczestnikom zabaw dworskich, lecz ostatecznie zapad wyrok zamknicia Hinczy z R o
gowa w w iey chciskiej, gdzie ten: om al ydem nie przypaci wizienia. Krlowa oczycia si
z w iny przysig8 i afera speza na niczym , lecz osad niewiary w legalno dynastii i podwa
enie autorytetu krlewskiego nurtoway w opinii wspczesnych, czemu da pocztek Dugosz
w H istorii.
Stosunek do krla Kazimierza Jagielloczyka, krytyczny i niechtny pod koniec tycia, nie zaskarbi
Dugoszowi sympatii na dworze, n ic te dziwnego, e n ie mylano o wydaniu Annales.
W ydanie dobrom ilsfde
P o dugiej zwoce, trwajcej ponad stulecie, w r. 1615 Jan Szczsny Herburt wydaje H istoria
P olonica Ioannis D lugossii seu L ongini canonici C racoviensis. In tres tom os digesta. A u toritate e t
sum ptibus H erbu lti D obrom ilski ed ita. D obrom ili in officina Ioannis Szeligae. Anno D . 1615.
Pierwszy tom obj sze ksig, V ita D lugossii, E pistola dedicatoria do Zbigniewa Olenickiego.
Cao poprzedzi przypis dedykacyjny dla doy M em o i senatu republiki weneckiej: Venetis
prindpi M A M em o et Senatui u n ico ... .
M ia H erburt pod rk rkopis ojca swego Jana, kasztelana sanockiego, i cm posuy mu za pod
1 Ibidem , s. 201.
* A . Bruckner, D zieje kultury polskiej, t. U , Krakw 1926, s. 210.
E d. Grac. H P IV , s. 546 350.
staw pierwszego wydania, ktre potem zapewne i z kodeksem H ieronim a Rozraiewskiego po

rwnywa, gdy zabiegi Herburta w Akademii Krakowskiej o wypoyczenie rkopisu okrelay
termin kilku dni1. Rkopis Herburta wedug ostatnich zestawie zagin i nie wiadomo, do ktrej
redakcji odpisw nalea, lecz rni si od H ieronima Rozraewskiego, szczeglnie w tytuach
ksigi pierwszej, a w dalszych w ogle ich n ie posiada. By m oe, e b y nim rkopis A nnales D u
gosza nalecy ongi do zbiorw bibliotecznych Platerw w W iniowcu na W oyniu. Z tego lub
te z jego opisu wydrukowano w Dobrom ilu w H istorii pod r. 1107 ustp Sethegius pincem a
restituitur" zaczerpnity z M iracula b. A egid ii p er P etrum GuiUelmum*, n ie spotykano bow iem
owej wkadki w adnym innym dotychczas badanym rkopisie A nnales obu redakcji podugoszowyh.
Utara si w naszej historiografii wersja o dwch wydaniach dobromilskich. August Bielowski
pierwszy poda wiadomo8 o wydaniu w r. 1614 czterech ksig Dugosza w Dobrom ilu przez Jana
Szczsnego Herburta i identycznym wydaniu z roku nastpnego obejm ujcym sze ksig. P o nim
Henryk Zeissberg1 *4*widzia oba wydania, przy czym pierwsze, z r. 1614, koczyo si na r. 1119
wyrazami: ...coronam im poni iussit. T om i prim i libri quarti finis . Zaznacza on, e Potthast zna
tylko drugie wydanie, ktre zawiera koniec czwartej, nadto pit i szst ksig. Zapewne od Zeiss-
berga przej wiadomo Potthast ju w nastpnym wydaniu bibliografii, gdy w dosownym brzm ie
niu przytacza notatk Zeissberga. Bibliografia Estreichera wym ienia wprawdzie w oglnym ze
stawieniu chronologicznym oba wydania, ale w czci szczegowej egzemplarza pierwszego n ie
podaje. Nie ma te ladw wydania z r. 1614 w adnej z krajowych bibliotek. Przypuszczam, e
owe tak rzadkie egzemplarze byy niedokoczonymi tom ami wydawnictwa dobrom ilskiego, ktre
rzekomo ukaza si miao w r. 1614. Spraw t wyjania historia sporu drukarza Jana Szeligi
z ksigarzem Janem Policjuszem, jaki toczy si w r. 1616 przed sdem rady m iejskiej w e
Lwowie.
Pomidzy drukarzem mieszczaninem dobromilskim Janem Szelig a Janem Policjuszem
drukarzem i mieszczaninem zamojskim zawarto 10 VH I 1615 r. um ow potwierdzon przez Her
burta 18 X I tego roku, w ktrej Policjusz zobowiza si sowem cnotliw ym [ ...] na doro
bienie bez zatrzymania pierwszego tom u Dugosza, w ktrym m a by ksig sze . Um owa za
wieraa szereg porcze ze strony obydwch. Bibliopola wzi na siebie pokrycie kosztw druku
Szelidze oraz opacenie papieru, farby i fury, a nawet przej na siebie zobowizanie Herburta na
zapacenie stu zotych polskich za korekt niejakiem u Pajowskiemu, widocznie za dawniejsz
robot. Przede wszystkim za po dorczeniu 1045 egzemplarzy m ia zapaci w ratach 1100 zp,
o ktre to wanie pienidze procesowa si Szeliga w styczniu 1616 r. przed sdem rady miejskiej
1 H. Barycz, H ist. Uniw., s. 715.

1 Ed. Crac. HP I, s. 461 463, przyp. 2.
* W stp A. Bielowskiego, Mon. Pol. H ist. t. II, Krakw 1862, s. X II.
4 Op. cit., t. II, s. 192.
4 Poszukiwania w bibliotekach i sprawdzenie w kartotekach B ibl. Nar. w W arszawie w Zakadzie Starych
Drukw i Orodku Opieki nad Dawn Ksik dotd zostay bezow ocne. Za sprawdzenie wiadom oci dzikujem y
prof. A. Gryczow ej.
* W . oziski, Spr drukarza z ksigarzem w r. 1616, Kwart. H ist. 1889, s. 703 i nast.
w e Lw ow ie. Um ow obwarowano jeszcze w ielom a pniejszym i zobowizaniami, zasugujcymi

na uwag. Szelidze nie w olno byo sprzeda adnego egzemplarza przed odliczeniem nakadu,
jedynie wyjtek stanowi m g wypadek, gdyby Szeliga przedoy kw it wystawiony przez Herburta.
Nadto Szeliga m ia przywie do Zamocia i przejrze cay nakad, aby w ktrym egzemplarzu
n ie ty o defektw. Czy Szeliga nie dojrza brakw, czy te Herburt zatrzyma jakie egzemplarze
z n ie uzupenionym i defektam i u siebie, ktre dotary do rk Bielowskiego i Zeissberga trudno
dzisiaj stwierdzi. Faktem jest, e sytuacja materialna Herburta bya bardzo powana, gdy zdecydo
w a si nagle przerwa druk H istorii na r. 1119, na ow ym fin is libri IV , co niezgodne jest z tek
stem Dugosza, poniewa ksiga ta koczy si dopiero na r. 1138. W iadom o z innych rde, e
H erburt popad w kopoty finansowe, a pogorszenie jego sytuacji materialnej zaznacza si w okre
sie wydawnictw historycznych Annales Orzechowskiego, V ita K m itae w 1611 i w okresie ukazania
si kroniki W incentego Kadubka w roku nastpnym. Ratowa si on pocztkowo zaciganiem
dugw , potem zastawem pojedynczych w si, a w kocu zastawi nie tylko swoje wasne dobra,
lecz i ony cznie z Dobrom ilem 1. L iczy zapewne na zyski, jakie przyniesie m u wielkie wydawni
ctw o Dugosza, gdy nakad obliczony b y take i n a zagranic, w iem y bowiem o 1045 egzempla
rzach, ktre Policjusz m ia otrzyma, a trudno oceni, ile m g jeszcze zatrzyma wydawca. Tym
czasem zawioda nadzieja na otrzymanie subwencji od doy i Rzeczypospolitej W eneckiej, dla kt
rych Herburt wypisa przypis dedykacyjny, co wczenie byo przyjtym zwyczajem rewanu8.
W krytycznym m om encie Policjusz sta si m em opatrznociowym, gdy podj si zapacenia
kosztw dokoczenia pierwszego tom u, ktry obj sze ksig, a nawet wypaca dawne zobowi
zania Herburta za korekty. Akta sporu drukarza z ksigarzem ukazuj ostatni akt dramatu, jaki
rozegra si w Dobrom ilu po ukazaniu si zakazu Zygm unta D l z 20 X II 1615 r. i konfiskacie
H istorii*.
K onfiskata wydania dobrom ilskiego
Jan Szczsny H erburt, podpisujcy si czsto H erbultem , krewny Zamoyskiego, b y gorliwym

zwolennikiem kanclerza, przez krtki okres sta si stronnikiem Zygm unta U l, od ktrego otrzyma
D obrom il, lecz gdy aska krlewska od niego si odwrcia i starostwem przemysom, o ktre za
biega, kto inny zosta obdarzony, Herburt zdecydowanie przeszed do obozu rokoszaskiego, gdzie
wyrs na jednego z pierwszych przywdcw obok Zebrzydowskiego. Z biegiem czasu zrs si
z ide republikasko-szlacheck jako najgortszy przeciwnik magnatw, w rg monarchii, nieprzy-
1 A . Sokoowski, Jan Szczsny H erburt pierw szy w ydawca Kroniki D ugoszow ej, B ibl. W a m . 1883,
t. III, s. 32; L . Szczerbicka, Jan Szczsny H erburt Z arys m onografii. Ze studiw nad literatur staro
polsk, W rocaw 1957, s. 260.
1 L . Szczerbicka, op. cit., s. 285.
N aley sdzi, e wraz z dowiadczeniem ksigi szstej zm ieniono te kart tytuow i dat wydania z r. 1614
na 1615. Jest m oliw e, e Z einberg m ia w rku jaki defekt z r . 1615, poniewa brak w nim byo pierwszej
czci wraz z Fita Dlugossii, o czym sam pisze, w ic te m oe brakowao i karty tytuow ej.
jadel Zygmunta III. Jako namitny polemista walczy takie z zakonem jezuitw. Udziau w rokoszu
omal yciem nie przypaci, a wyrok mierci po rozproszeniu rokoszem zam ieni mu krl na wi
zienie w wiey krakowskiej. Wydostawszy si std, przysig zobowiza si zaprzesta wszelkich
wichrze i wyjecha do Dobrom ila, gdzie mia przestrzega aresztu dom owego1.
Po przybyciu do Dobrom ila Herburt w dalszym cigu prowadzi kampani antyregalistyczn, lecz
mniej frontaln i jawn. Praktyki z Gabrielem Batorym cign si do jego m ierci, tj. do r. 1613,
po ktrym nastpio pojednanie z krlem. Pozorna to bya zgoda, gdy nieprzejedneina walka
z panami rady i Zygm untem trwa i ttni czcionkami drukarskimi w oficynie Jana Szeligi.
W r. 1609 lub na pocztku 1610 sprowadza Herburt poznanego ju drukarza wdrownego Jana
Szelig, waciciela oficyny, i wesp z nim podejm uje liczne wydawnictwa, z ktrych najsynniejszy
sta si cykl historyczny. Po raz pierwszy w r. 1611 opublikowano Annales Stanisawa Orzechow
skiego z V ita P etri K m itae, ktre przypisuje si Stanisawowi Grskiemu. Antymagnacka ten
dencja szczeglnie przebija w opublikowaniu ych dwch dzie. W roku nastpnym wychodzi
drukiem kronika W incentego Kadubka.
Lecz najlepiej przygotowan rozgrywk polityczn z obozem magnackim i krlem miaa sta si
najpowaniejsza pozycja historyczna, H istoria Polonica Jana Dugosza, zaczynajca si od prowoka
cyjnej dedykacji dla doy i senatu weneckiego, jakby na przekr polskiemu krlowi i panom rady.
Nie spodziewa si Dugosz, zwracajc si w Zakoczeniu" swoich Annales do czytelnikw4,
aby w 125 lat po jego mierci dzieo zostao skonfiskowane i stao si ksik zakazan. A tymczasem
wydanie H istorii wpyno nie tylko na sekwestr samej publikacji, lecz nadto zamknita zostaa
drukarnia, ktra zapocztkowaa cykl wydawnictw historycznych.
Spraw konfiskaty Dugosza wyjania bliej wspomniany proces ksigarza Policjusza z drukarzem
Janem Szelig. Konfiskata bya przygotowana i zaatwiona pospiesznie, za n im H istoria wysza
z oficyny dobromilskiej na rynek. Zakaz drukowania Dugosza podpisa Zygm unt III 20 X I I 1615 r.,
podany za do rejestru zosta 1 I 1616 r. W um owie z 18 X I zobowiza si drukarz Szeliga, e na
tydzie przed witami Boego Narodzenia przyjedzie do Zamocia w celu przejrzenia egzemplarzy,
a tymczasem ju nakaz krla wdrowa do ksigi oblat i kiedy Policjusz przyjecha w styczniu
na targi do Lwowa na w. Agnieszk H istori Dugosza natychmiast zasekwestrowano. W ydawcy
pocztkowo liczyli na jak zmian decyzji krlewskiej. H erburt pisze w Ucie do Szeligi, aby wobec
trudnoci ze strony dworu zaniecha upominania si o pienidze u Policjusza i sam obieca m u za
druk zapaci. Drukarz przytacza swoje racje, tumaczc, e prywatna um owa nie m oe by uwa
runkowana zajciami natury politycznej, lecz, m ajc w rku zawiadczenie Herburta, przyjm uje
w kocu orzeczenie wyroku urzdu miejskiego i nadal oczekuje dalszej inform acji o decyzji dworu*.
1 L . Szczerbicka, op. cit., b. 207 i nast; A . Sokoowski, op. c ii., s. 26.

* Ibidem , s. 289.
1 Ibidem , s. 260, 264.
Ed. Crac. HP V , s. 701.
1 W . oziski, op. cit., s. 706.
* Ibidem , s. 706.
Rnie tumaczono przyczyny, ktre spowodoway wydanie zakazu Zygm unta III drukowania
Dugosza przez Herburta w Dobrom ilu. Zapewne, te suszno m ieli w pewnej mierze Naruszewicz
i Bentkowski przypisujc Herburtowi ch osignicia nagrody od doy weneckiego w zamian
za przypis dedykacyjny1, ale nie naley uwaa zawiedzionej nadziei Herburta, ktry w tym czasie
by w zych warunkach majtkowych, za powd, dla ktrego zaniecha edycji nastpnych tomw
Dugosza, wiadomo bowiem od Jerzego Zbarawskiego, o czym pisa do biskupa Szyszkowskiego,
e pose Herburta z W enecji z niczym odjecha. Natomiast o w iele gbsza jest motywacja przy
pisujca niepowodzenia Herburta niechci panw rady i Zygm unta III. Herburt dedykowa H istori
Dugosza doy M em o przede wszystkim dlatego, te upatrywa w nim i senacie weneckim idea
polityczno-republikaski. Szuka oparcia nie tylko materialnego, lecz rwnie autorytetu moral
nego w weneckiej republice walczcej z papiestwem, Uczc na ni jako na sojuszniczk wobec
przeciwnikw Dugosza i swoich wasnych skupionych w stronnictwie regalistycznym i kontr-
reform acyj nym*. Istotnym rwnie impulsem zdaje si by osobista niech do Zygm unta III.
Przypis dla doy i senatu na pocztku dziea traktujcego ...o stanie i godnoci im ienia Krlestwa
Polskiego wyglda na ironiczn prowokacj. Zakaz wyranie m w i o gronych urazach krla
i rady, potpiajcych miae wystpienie Herburta, ktry si way ...o stanie Rzeczypospolitej
i godnoci im ienia polskiego dzieo opublikowa, dotd przez przodkw naszych cich zgod nie
bez wanych powodw zabronione. Dlatego, poniewa ksik w ielu w Krlestwie jest obraonych
i poniewa z korzyci Rzeczypospolitej bdzie, aby co nam si naley prywatny czowiek sobie nie
przywaszcza , wzywa si i poleca ...a b y t ksik przytrzymali, nie pozwoliU pubUcznie jej
pokazywa i sprzedawa . Najcelniejsze i najbardziej zastanawiajce jest zdanie, ie Dugosz by
za cich zgod poprzednikw krlewskich dotd nie publikowany, co wyjania rwnie i potwierdza
poszukiwanie owych nowych syntez od czasw Aleksandra oraz przemilczanie zasug Dugosza na
polu historiografii, Nieustannie narzucajce si pytanie, dlaczego nie drukowano Dugosza przez
tak dugi okres, co prbowano wyjani lkiem przed odkryciem tajemnic pastwa, mona wytu
maczy obaw naruszenia autorytetu krlestwa, a waciwie panujcej dynastii i monowadztwa.
Suszny zdaje si by wniosek, e to co czciowo zostao zatajone przez konfiskat M iechowity,
ktry, idc w lad za Dugoszem , niebacznie wprowadzi do swojej kroniki ustpy o niezaszczytnym
procesie krlowej Sonki i narodzinach Kazimierza Jagielloczyka, oraz w iele innych niem iych dla
dworu relacji Dugosza musiao zosta kategorycznie wykrelone z kart historii. Wszake Zygm unt
III W aza wyniesienie swoje na tron zawdzicza koligacjom z Jagiellonami, by bowiem kandy
datem w ostatniej chw ili podsunitym przez Ann Jagiellonk, bronic interesw dynastii Jagiello-1
6
*
1 S. I . Baodtkie, H istoria drukar w K rlestw ie Polskim i w W ielkim Ksistw ie Litewskim , t. I, Krakw

1826, s. 73.
a L . Szczericka, op. cit., s. 283.
1 A . Sokoowski, op. cit., s. 37.
* H . Barycz, D w ie syn tezy, s. 248.
6 A . Bielow ski, L ist do K . W }., B ibl. W arsz. 1857, t. II, a. 622 624; tene, Przedm owa do M PH , t. II,
s. X II.
nw1. C zyi mona si dziwi, e krl ten obawia si publikowania Dugosza, ktry kwestionowa
prawowito jego dynastii? W prawdzie sprawa procesu posza w niepam i, lecz podejrzenie co do
legalnoci Jagiellonw pozostao na zawsze. Uraza krlewska bya tym wiksza, e wydawnictwo
Herburta obliczone byo na szeroki rynek europejski1 2.* Nakad jego b y niepom iernie duy, 1045
egzemplarzy nalenych ksigarzowi, nadto musiay by jeszcze jakie oddane do dyspozycji samego
Herburta. Naleao przypuszcza, e i dalsze tom y o dziejach Jagiey i tajem nicach krlestwa
byyby wydane w tym samym n ak a d zie. Dodajm y, e m om ent ukazania si H istorii Dugosza
przypada na okres, w ktrym nie przebrzmiay jeszcze echa rokoszaskie i m gby kto miao po
ruszy spraw koligacji krlewskich.
Herburt wraz z Szelig otrzymali wezwanie przez instygatora krlewskiego prawdopodobnie
w sprawie dalsz dziaalnoci drukam i. Herburt na term in si nie stawi, gdy nagle zmar, a spra
wa drukami w Dobrom ilu zostaa rozstrzygnita ju po jego m ierci. Drukowano tam potajem nie
jeszcze pewne ksiki, cakowita konfiskata dotkna drukarni w kilka lat pniej2.
Fakt, e H istoria Dugosza nie wysza z druku w okresie pozornie sprzyjajcej aury na dworze
krlewskim mona uzna za pozytywny. Oddany pod ostrze cenzury i krytyczn niechci Dugosz
byby wyszed w przerbce, odary z waciwych sdw i okrojony w treci. W ten sposb dziki
konfiskacie toroway sobie drog liczne rkopisy, ktre ocaliy dzieje Dugosza w penym brzm ieniu
i nie sfaszowanej treci.
Dugosz w penym wydaniu ukaza si dopiero wtedy, gdy przesta zagraa dziedzicznym pra
wom dynastycznym do tronu i gdy inicjatywa przesza w rce obcych wydawcw w Lipsku.
P rby w ydaw nicze Samuela N asielskiego
Nie mona pomin zasug Nakielskiego na polu prb wydawniczych A nnales D ugosza Samuel
Nakielski, autor sawnego na owe czasy dziea historycznego M iech ow ii, zaj si Dugoszem ,
ktrego rkopisy starannie opracowywa i zapewne przygotowa do druku. B y to ucze Jana z Ko
bucka, podwczas profesora gim nazjum akademickiego, znanego ze swoich gbokich zainteresowa
historycznych, od ktrego zapewne i Nakielski przej te zamiowania45. M ia on do swej dyspozycji
wiele rkopisw, z ktrych trzy miechowskie s nam znane. Pierwszy z nich to rkopis Nakielskiego
nazwany od waciela, obejm ujcy lata 1241 1434 w ksigach V II X I w jednym wielkim
tomie. By i drugi rkopis miechowski obejm ujcy lata 1449 1480*, ktry m ia suy za podstaw
1 K. Lepszy. W alka stronnictw w pierw szych latach panowania Zygm unta III, Krakw 1929, a. 13, 14.
* W . oziski, op. cit., s. 707.
* L . Szczerbicka, op. cit., a. 286.
* H. Barycz, H ist. Uniw., a. 549.
5 Zob. przyp. 5 na a. 12.
* D aw nasygn. b . CPB Lat. F. IV 5. Opis u Biaeckiego, op. cit., a. 41 45. Rkopis ten zagin w W ar
szawie, pozosta jedynie fragm ent, ktry w czasach Biaeckiego b y zagubiony.
dalszej kontynuacji. Trzeci z kolei jest fragm entem obejm ujcym lata 1241 1291 i by kiedy!
wasnoci m iechow itw, przepisywany przez Jana Wszeborowskiego okoo r. 16461.
Praca Nakielskiego nad tekstem Annales bya bardzo drobiazgowa i niesychanie mudna; po
prawia tekst, wykrela niektre ustpy, dodawa nowe i zmienia cae zdania. Dopisywa stresz
czenia w tytuach, gdy rkopisy, na ktrych pracowa, naleay do redakcji pierwsz i nie miay
sumariuszy treci. (Byy to zapewne rkopisy z librarium M adeja M iechowity, ktry w iele manu
skryptw swoich ofiarowa boogrobcom w Miechowie). W uwagach na marginesach powtarza
te znaki ostrzegawcze i uwagi stwierdzajce, e w tekcie nic nie brakuje, lub te do pewnego
okrelonego miejsca rkopis zosta skolacjonowany z rnymi rkopisami, wrd ktrych wymienia
dwa autografy akademickie i dwa egzemplarze witego Krzya. Prac nad konfrontacj rko
pisw i kolacjonowaniem dzieli si z brami klasztornymi, niekiedy notujc na marginesie ich
nazwiska. Powiadczenie jego usilnej i niezmordowanej pracy znajdujem y nadto w rkopisie wi
tokrzyskim, gdzie w idniej wasnorczne jego napisy potwierdzajce, e z tym rkopisem tekst jego
by porwnywany3.
Redakcja Nakielskiego obejm owaa tekst dalszych ksig od sidm ksigi poczwsty i to kae
si domyla, e m iaa by kontynuacj edycji Herburta z Dobrom ila, ktra zostaa przerwana
po ksidze szstej. Jakie przyczyny spowodoway, e tekst Nakielskiego wielokrotnie kontrolowany
i starannie kolacjonowany (ter per m e collucinatum et confrontatum ) , poprawiany i uzupeniany
oraz zaopatrzony tytuam i nie ujrza oficyny drukarskiej, pozostaje do dzisiaj tajemnic. Trudno
pom yle, aby sam autor M iechow a od tego zamiaru odstpi, w iele lat straciwszy na mudnej,
wyczerpujcej i kosztownej pracy. Raczej naleaoby sdzi, e owa cicha zgoda , ktra staa na
stray, aby Dugosza nie publikowa, sparaliowaa wysiek i tego uczonego ju w dwadziecia lat
po konfiskacie dobromfiskiej.
E dycja lipska
Dopiero blisko sto lat po nieudanej edycji dobromjlskiej wydano kompletne dzieo Dugosza.
W wczas, gdy zamilky urazy, niech monych i dworu krlewskiego, publikacj podjli obcy
wydawcy. W ydanie lipskie bez entuzjazmu zostao przyjte przez patriotyczn cz spoeczestwa
polskiego. Podjcie przez cudzoziemcw inicjatyw y wydania dziea pierwszego polskiego historyka
wobec ocigajcych si z tym wydaniem Polakw w iele lat pniej ukasz Gobiowski, biblio-
1 D awniej w B ibl. Sztabu G eneralnego w Petersburgu, sygn. 2074. Opis u Biaeckiego, op. cit., s. 120 122.
N ie w iadom o, gdzie si obecnie znajduje.
1 H . Barycz (J 'Ust. Uniw., s. 688) podaje, e M iechow ita przekaza cz ksiek boogrobcom w M iechow ie.
* Na kocu t. II wpisa m ulta h ic desiderantur, que in m eo exem plari habentur", rkopis BK 197.
W odkrytym przez M ichaa W iszniewskiego (H u t. lit. pol., t. IV , s. 69) Consignatio nonnullorum codicum
m anuscriptorum in bibliotheca conventus M iechowiensis reperibilium " znajduje si potwierdzenie korzystania
Nakielskiego z rkopisu witokrzyskiego.

tekarz w Poryckii, nazwa hab narodow1. Inicjatorem wydania H istoriae P olonicae by Henryk
Huyssen dygnitarz dworu carskiego, ktry znalazszy chtnych nakadcw w Lipsku podj si
publikacji Joanrds D lugossi seu L ongini canonici quondam C racoviensis, H istoriae P olonicae libri
X II, Lipsiae sumptibus Joannis Ludovici Gleditschii et M auritii G eorgii W eidm anni, Anno
MDCCXI. Na drugiej karcie umieszczono przepis dedykacyjny skierowany do krla Augusta II
z jego popiersiem miedziorytowym rki Bem igerotha. Henryk Huyssen napisa przedmow, po
ktrej nastpuj: F ita D lugossii, wiadectwa Okolskiego, Starowolskiego i Vosiusza o autorze,
po czym zamieszczono Schediasma o niektrych historykach polskich pira J. Hoppiiusa. Nadto
powtrzono przypis dedykacyjny z wydania dobromilskiego. Tom pierwszy obj dwanacie ksig
H istorii, z tego ostatni ksig niepen, sigajc do r. 1444. Cig dalszy ksigi X II do koca, tj.
do r. 1480, wydano w roku nastpnym w tom ie 1 z przedmow do czytelnikw Jana Gottlieba
Krause. Tom II pomieci rwnie dziea innych pisarzy polskich: Kadubka, Sam ickiego, Orze
chowskiego, Stanisawa Kamkowskiego i ywot Piotra Km ity (pira prawdopodobnie Stanisawa
Grskiego). H istoria Dugosza zawierajca dzieje 1445 1480 otrzymaa miano ksigi X III, nadane
przez wydawcw lipskich dla uniknicia nieporozum ie, aby czytelnik, jak wyjania Krause w przed
mowie1, nie musia w dwch tomach szuka rozdzielonej ksigi dwunastej. Nazwa X III ksigi,
chocia nie figuruje w adnym rkopisie Dugosza, tak zwizaa si z H istori, e jest uywana
jeszcze do dzisiaj i spotykamy j w spisach katalogowych.
Edycja lipska przez ptora wieku bya jedynym penym tekstem drukowanym Dugosza i po
mimo krytycznej oceny w naszej historiografii* spenia powan rol. Zarzucano jej w iele brakw
merytorycznych i form alnych. Tekst by nie oczyszczony pod wzgldem jzykowym , peen bdw
i znieksztace. Najwaniejszym niedocigniciem wydawnictwa byo jednak to, e opierajc si
na pierwszych ksigach wydania dobromilskiego przedrukowano je w caoci, a w nastpnych
szeciu wykorzystano rkopis Dem biskiego, ktiy rwnie w iele pozostawia do yczenia. W ostat
niej czci ksigi X II podstaw druku stanowi rkopis wypoyczony z Akademii Krakowskiej,
a ten by rwnie daleki od pierwowzoru autentycznego. Kiytykowano podstaw wydania, zwasz
cza w rarissimus manuskrypt, za jaki uznali wydawcy odpis stanowicy wasno Alberta D em
biskiego, chorego Zatorskiego i owicimskiego. O nim bowiem Janoki zanotowa, i by od
pisany ...e x apographo recenti turpiter atque nequiter corrupto . Rkopis krakowski za sku
tecznym porednictwem pewnej znacznej osobistoci zosta wypoyczony i oddany do dyspozycji
oficyny lipskiej8.
1 . Gobiowski odrcznie w uwagach na kartach zaczonych w rkopisie Krzysztoporskiego, Zbiory

Czart., sygn. 1576.
* Praefatio ad lectorem", Ed. lip., t. II, s. XII.
* Np. Straty bibliotek i archiww warszawskich w zakresie rkopim iennych irdel historycznych, t. III,
Warszawa 1955.
* Aleksander) S(emkowicz) rec. Joannis Dlugossii seu Longini canonici Cracoviensis Historiae Polonicae
libri X II (ed. Przezdzieckiego), Przegld Krytyczny, Krakw 1876, s. 554 557.
* J anod cna, t. II, s. 73.
* Muczkowski, qp. cit., s. 23.
Trzy czci edycji lipskiej nie zetkny si z pierwsz redakcj. Sze pierwszych ksig prze
drukowano z publikacji Herburta, nastpne sze z rkopisu Dem biskiego, ktry jak o tym
wiadczy pierwszy rzut oka by rkopisem drugiej redakcji, ma bowiem pod r. 1399 A liud
epitaphium " krlowej Jadwigi z poow y X V I stulecia, i wreszcie ostatnia, tzw. X III ksiga, z r
kopisu zapewne Rozraewskiego. W kadym razie posiada on sumariusze treci, ktrych nie ma
w pierwszej redakcji. Za dobr stron edycji lipskiej naley poczyta przynajmniej t ostrono,
e nagwki, ktre nigdy nie stanowiy integralnej czci Annales Dugosza, podano kursyw
i na marginesach. W ydaw cy wyjanili w przedmowie1, e wprowadzenie tytuw miao na celu
uatwi czytelnikowi orientacj w tekcie.
E dycja M itzlera de K olof
Trzeci z kolei bya reedycja wydania lipskiego publikowana przez M itzlera de K olof w H isto
riarum P oloniae e t M agni D ucatus Lithuaniae scriptorum collecd o m agna, sumptibus typographiae
M itzlerianae Varsaviae 1761 1772. Cztery ksigi znalazy si w tom ie III (1776), w tom ie IV (1776)
ksigi V X II, bardzo rzadko spotykany jest tom V z tzw. X III ksig. W idzia ten tom Jzef Mucz-
kowski w Sztokholmie w r. 1825 w bibliotece W awrzyca Engestrma, ktry kompletowa cao
zabierajc arkusze wprost z drukarni2. Podobno, wedug relacji Zeissberga8, ona Mitzlera, ktra
bya naogow pijaczk, sprzedawaa druki swego ma na makulatur, std s to dzisiaj tak bardzo
rzadkie okazy bibliograficzne.
W ydanie krakowskie Aleksandra P rzezdzieckiego
Zbliajca si czterechsetna rocznica mierci Jana Dugosza oywia studia nad badaniem twr
czoci dziejopisa i daa impuls do nowego kom pletnego wydania jego dzie. W r. 1857 uczeni kra
kowscy, Aleksander Przezdziecki, Franciszek W yk i Ludw ik towski, podjli inicjatyw wydania
Opera om nia Joannis D lugossii. Siedzib wydawnictwa b y Krakw, lecz prace przygotowawcze
prowadzono w Warszawie, Gnienie i Poznaniu. Ogoszono przedpat prenumeraty w Galicji,
w Krlestwie Polskim, w Poznaskiem i na em igracji, czynic tym samym zado oglnonarodo
w ym am bicjom i zainteresowaniom dzieam i pierwszego polskiego dziejopisa4.
Szczeglnie doceni znaczenie wydawnictwa dzie Dugosza Uniwersytet Jagielloski. W adze
akademickie zezwoliy na swobodne i pene korzystanie z ksinicy Jagielloskiej, owiadczono
gotowo przejcia publikacji przez wasn drukarni, dano nawet obietnic sprawienia nowych
1 Krause. Praefatio ad lectorem11, Ed. lip., t. II, 9. X II.

1 Zob. Muczkowski, op. cit., 9. 6. Komplet jest rwnie w Zbiorach Czartoryskich w Krakowie, t. V do
r. 1459.
* Op. cit., s. 9.
* I I Spraw, z wydawnictw dzid Dugosza, Bibl. Warsz., 1859, t. U , s. 862.
r
czcionek i obnienia kosztw druku. Ostatnie propozycje okazay si jednak spnione w obec po
przednio zawartej um owy z drukarni Czasu.
W ane miejsce w O pera om nia zaja H istoria P olski: Joannis D lugossii seu L ongini canonici
Cracoviensis H istoriae Polordcae lib ri X II, 1.1 V ; oglnego zbioru O pera om nia t. X X IV (instru
xit Ignatius egota Pauli cura et impensis Alexandri Przezdziecki), Cracoviae 1873 1879. Celem
wydawcw krakowskich byo oddanie do uytku poprawionego tekstu aciskiego oraz pierwszego
penego tumaczenia polskiego. Przekadu podj si filolog Karol Mecherzyski, profesor Uni
wersytetu Jagielloskiego, i dokona go na podstawie edycji lipskiej, w ostatniej redakcji tum aczenie
miao by porwnane z ustalonym tekstem aciskim. Niestety prof. Mecherzyski uwin si
szybko z robot i na kilka lat przed ustaleniem ostatecznym i wydaniem aciskiego tekstu, ju
w r. 1867, ukaza si pierwszy tom polskiego przekadu: Jana D ugosza kanonika krakow skiego
dziejw polskich ksig dwanacie. Przekad Karola Mecherzyskiego (oglnego zbioru O pera om nia
t. II V I) w Krakowie 1867 1870.
Nieustanne poszukiwania autografu w kraju i zagranic, prowadzone przez Aleksandra Przez-
dzieckiego w cigu dugich lat, nie daway rezultatu. Dopiero w szedziesitych latach ubiegego
stulecia odnaleziono ten cenny rkopis. Pobyt rkopisu Dugosza w zbiorach Tadeusza Czackiego
naprowadzi wydawcw na lad w Bibliotece Czartoryskich w Paryu, gdzie w kocu zosta odszu
kany i sprowadzony-do Krakowa. W tym czasie prace wydawnicze nad tekstem byy ju daleko
posunite. Tekst edycji lipskiej kolacjonowali w W arszawie z rkopisem witokrzyskim1 Euge
niusz Ciemniewski i Jzef epkowski, nadto notowali oni warianty z odpisu Cieszkowskiego.
Dalszy cig od ksigi V II konfrontowa egota Pauli z tym e samym rkopisem opala witokrzys
kiego zachowanym w Bibliotece Krnickiej, a na m iejscu w Krakowie wypisywa warianty z R oz-
raewskiego2. D o przypisw wchodziy odm iany z rkopisu Cieszkowskiego, ktry zachowany b y
w W ierzenicy pod Poznaniem, gdzie lad jego w czasie ostatniej w ojny zagin. Ks. Jan Komian
dostarczy not z cennego rkopisu czem iejewskiego ongi Ligzy, a ks. Chwalczewski z rkopisu
kapituy gnienieskiej, ktry niegdy stanowi wasno Andrzeja Lisieckiego.
Obraz ogromu prac przygotowawczych daj nam dzisiaj pozostawione teki wydawnictwa egoty
Paulego w Bibliotece Jagielloskiej3. Znajduj si tam : korespondencja, referaty, instrukcje, ra
chunki na koszt nakadu, rozpoczte odpisy tekstw, sowniczek ad n y redniowiecznej, prace nad
systemem skrce Dugosza, nie wyzyskane teksty z rkopisu Malaspiny Germanika z biblioteki
walicelaskiej klasztoru filipinw della Chiesa Nova w Rzym ie, w ok ktrego uroda legenda
staroytnoci i pochodzenia z archiwum skarbca katedry krakowskiej4.
1 Egzemplarz wilanowski, sygn. 1., obecnie Bibl. Nar. nr akcesji 6906.

* III Spraw, z wydawnictw dzid Dugosza, Bibl. Warsz. 1860, t. I, s. 742, 744.
* Sygn. 5414.
* Janociana, -t. II, a. 66, 69 70. Opinia Janockiego poparta autorytetem cudzoziemcw: Vosiusza, Hartkno-
cha, Brauna (Muczkowski, op. cit., s. 51) skierowaa uwag A . Przezdzieckiego w Rzym ie na ten rkopis,
ktry okaza si nieprzydatny z chwil rozpoznania starszych kodeksw, rkopis sygn. 5414 BibL JagieL (ko
respondencja z . Paulim).
Gromadzenie wariantw wielu rkopisw i obydwch wyda, lipskiego i dobromilskiego, pro

wadzio wydawcw do stworzenia wielkiego aparatu przypisw i konstrukcji tekstu o charakterze
syntezy. W krytycznym m om encie, gdy nadzieja odszukania autografu coraz bardziej nika, zda
wao si, e bdzie mona restytuowa tekst na podstawie dwch cennych rkopisw, witokrzyskiego
i Hieronim a Rozraewskiego, z ktrych wprawna rka m ogaby i bez autografu tekst Dugosza
w ybornie odtworzy1. W istocie rkopis witokrzyski daje najwiksz gwarancj przeniesienia
autentycznego przekazu, natomiast rkopisowi Rozraewskiego, o ktrym ju tylekro wspominano,
nie mona przypisywa wielkiej zasugi i wiarygodnoci.
Odnaleziony autograf uwzgldniono w wydaniu w przypisach z podaniem wariantw, podobnie
jak inne rkopisy w wypadkach, gdy si okazao, e wersja bya bdna lub gorsza stylistycznie.
Chocia w druku zasadniczo autograf i rkopis witokrzyski odegray gwn rol, zdarza si
jednak, e pewne interpolacje, ktre uznano za waciwe jako uzupenienie brakw w autografie,
przyjto do samego tekstu. O wydrukowaniu wielkiej liczby przypisw z mnstwem drobnych
i n ic nie znaczcych odmian zadecydowao dosy nie skoordynowane kolacjonowanie i konfronto
wanie licznych rkopisw przed odnalezieniem autografu, wydawcy bowiem , wbrew ostrzeeniom
Bielowskiego2, nie podjli si opracowania stemmatu. Trudno im byo pozby si wielkiego balastu
przypisw, gdy prace drobiazgowe byy ju wykonane i tekst przygotowany do druku.
Liczne warianty rnych odpisw, ktre zostay zamieszczone w edycji, w wikszoci nie speniay
swej roli ze wzgldu na to, e nie ustalono cilejszych grup filiacyjnych, poza dwiema redakcjami,
i std niekiedy powtarzaj si te same, bardzo do siebie zblione wersje. Zupenie niepotrzebnie
podawano odm iany edycji lipskiej w szeciu pierwszych ksigach, skoro jest ona przedrukiem do-
bromilskiej. T o samo odnosi si do drugiej redakcji, do rkopisu Rozraewskiego, z ktrego obie te
edycje korzystay. T ego rodzaju m noenie odmian jest tylko oznaczaniem drobnych indywidual
nych zmian wydawcw lub te pisarzy rkopisw. Rwnie bez potrzeby wprowadzono szereg
rkopisw tych samych grup pierwszej redakcji, zwaszcza jeli chodzi o pierwsz cz, tj.k sigil VI,
w ktrych wystpuj lekcje dwch analogicznych rkopisw Cieszkowskiego i Ligzy. Cenny rkopis
witokrzyski, ktry czsto uzupenia braki autografu powstae na skutek uszkodzenia, winien
by zej do roli pomocniczej w czci pierwszej do r. 1406, do ktrej istnieje autograf, a dopiero
w nastpnej, w latach 1406 1480, m g sta si gwn podstaw tekstu, gdy zabrako przekazu
autentycznego. W prowadzenie kodeksu Kostki do lat 1406 1444, jako drugiego tekstu kontrolu
jcego, znajduje pene uzasadnienie, podobnie jak i rkopisu Przezdzieckiego w dalszej czci
1455 1480. Lec i tutaj nie wskazano na stopie pokrewiestwa z autografem i na wzajemny
stosunek obu rkopisw odlegych od siebie w czasie; rkopis Kostki bowiem pochodzi z wieku XVI,
rkopis Przezdzieckiego z X V II.
A utograf odnaleziony w Paryu zawid nadzieje wydawcw. w brulion , moe susznie przez
1 I I I Spraw, z wydawnictw dzid Dugosza, Bibl. W a m . 1860, t. I, s. 742.

1 I I Spraw, z wydawnictw dzid Dugosza, Bibl. W a ra . 1859, t. II, s. 857.
* Zob. A(leksander) S(emkowicz), rec. cit., a. 352 i nast.
nich tak nazwany, nie by wykoczony i uporzdkowany. Brak w nim tytuw, a spisany trudn
grafi redniowieczn i tak acin przytpi entuzjazm odkrywcw i w ytyczy drog kompromisu
przez porwnania wielu m niej wartociowych rkopisw. egota Fauli, ktry stan w obec za
gadnienia ustalenia podstawy wydania, natrafi na niespodziewane trudnoci. Trzeba byo nie tylko
ustali wzajemny stosunek obu redakcji, okreli jako i zasig przypisw, ale przeprowadzi em en-
dacj tekstu i do tej pracy przysposabia si najgorliw iej. Ju w czasie mudnego kolacjonowania
rkopisw z wydaniem lipskim wyszy braki i bdy tego wydania. Okazao si wkrtce, e take
i tzw. druga redakcja, w ktrej wielkie pokadano nadzieje, przy porwnaniu z odnalezionym auto
grafem wykazaa daleko idce rnice. Stwierdzono, e swobodna zmiana tekstu, poprawniejsze
i atwiejsze do przedruku ujcie stylistyczne odbiegaj od przekazu autentycznego i zaciemniaj
jasno opowiadania Dugosza. Pomim o to spotyka si w wydaniu krakowskim tekst pniejszych
redakcji i to nie tylko wwczas, gdy uznano za wskazane doda pewne uzupenienia treci, ktre
nie znalazy si w autografie rzekomo z powodu niedopatrzenia kopistw, lecz take w wielu innych
wypadkach.
Za rad krakowskich uczonych wydawcy postanowili zmodernizowa pisowni z wyjtkiem
nazw miejscowoci i im ion wasnych, ktre miano poda w brzm ieniu dosownym . Jak wynika
z tekstu, wyrazw tych nie transliterowano, a przede wszystkim nie oddano rnorodnych postaci
ortograficznych, w jakich czsto wystpuj w A nnales. Zdarzaj si rwnie i samodzielne prze
ksztacenia pira samego Zegoty Paulego, ktre m iay na celu wygadzenie stylistyczne lub wyjanie
nie trudniejszych okresw. W prawdzie wydawcy zapowiedzieli, e docz aparat objanie rze
czowych dotyczcy nazw, rozwizania dat i ustalenia kolejnoci faktw, ale postulaty te tylko
w skpym zakresie zostay zrealizowane.
Dla oszczdnoci czasu i miejsca pom inito wszystkie uwagi m arginalne pniejszych kopistw
i czytelnikw, znajdujce si w autografie, i uznano je za nieistotne1.
Podstaw a w ydania; opis autografu i jeg o ukad
Za podstaw wydania pierwszej czci Annales do r. 1406 przyjlim y autograf3, to jest przekaz
autentyczny, ktry zosta przepisany przez pisarzy Dugosza pod jego kierunkiem i przez wiele-
lat przez niego samego by uzupeniany, poprawiany i powtrnie przepisywany caym i partiami.
Jest to kodeks papierowy mniejszego folio oprawiony w klasztorze kapucynw w Lubartowie
w kocu X V III stulecia w deski obcignite brzow skr. Na oprawie w idnieje napis prawie
zupenie zeskrobany, ktry rekonstruuj:
COD[EX] MBS: |B[IBL]IO [THJECAE |CA[P] L[UB]AR-
1 Ed. Crac. Praefatio11, Opera om da, t. I, s. X III.

> Opis, powstanie, czas powstania i losy autografu oraz technik pisarsk Dugosza przedstawiono na podsta
wie studiw nad autografem W . Semkowicz-Zareminy, op. cit-
Na grzbiecie, na zielonej naklejce, wycinito napis
ANNALES POLONIAE JOA DLUGOSCH AD ANNUM 1406 AUTOGRAPHUM
Opraw rekonstruowa introligator krakowski Robert Jahoda, od ktrego pochodz wyklejki we

wntrzne. Na wewntrznej stronie przedniej okadki umieszczono ekslibris Stanisawa Zamoyskiego.
Dzisiejsz sygnatur Zbiorw Czartoryskich nr 1506 wpisano na pierwszej karcie nalecej ju do
listu dedykacyjnego do Zbigniew a Olenickiego, brak bowiem pierwotnego antefolium. Pod tekstem
czytamy wczeniejsze noty proweniencyjne: E x libris Tom ae Paproci camerarii terrestris Prze-
mysliensis i pismem osiemnastowiecznym L oci Capjudnorum ] Lub[artoviensium ] . Obok
odcinito piecztk: Z Biblioteki Puawskiey X X Czartoryskich .
Rkopis spisano w lunych sekstemach, w ktrych czsto wyjmowano i wym ieniano lub dodawano
arkusze i nowe karty pojedyncze. Zdarza si te czasem wszyty luny odcinek karty. W yniszczenie
zewntrznych kart sekstemw m wi o licznych odpisach pniejszych z autografu, ktrych dokony
wano zeszytami1. Od tych pniejszych przepisywaczy pochodz niektre ustpy i karty, np, 415/414,
dopisane rk jednego z kopistw rkopisw witokrzyskiego i krlewskiego. Rkopis pisany
jest na papierze woskim z filigranam i przedstawiajcymi jako gw ny m otyw gow wou z rno
rodn ornamentacj, typow dla wieku X V, oprcz tego pojawia si rwnie wyobraenie kluczy
i wagi. Znaki gow y wou z ornamentacj, oznaczone latami 1459 do 1480, spotykamy w aktach
ziemskich i grodzkich krakowskich. G wny zrb pisany jest rk jednego pisarza z licznym i, drob
nym i dopiskami do tekstu Dugosza, bd te wikszymi partianu. Tekst pisany jest luno pkursyw
pitnastowieczn, wyrobionym , miaym i energicznym charakterem. Naley do pisarza blisko
zwizanego i z autorem , i z notariatem kapituy krakowskiej.
Sekretarza Dugosza spotykamy wielokrotnie. W kalendarzu krakowskim8 pod r. 1455 zapisuje
on wiadomo o m ierci Zbigniew a Olenickiego. Poniewa Dugosz jest kontynuatorem kalendarza,
mona b y m yle, e jego sekretarz wyrczy go w zapisaniu tego faktu. D w ie noty z r. 1465,
pierwsza o mierci biskupa pockiego Pawa z Giycka z 27 I i nastpna z 9 IX 1465 o mierci Pawa
z Zatora, kanonika krakowskiego, mwi o bliskim kontakcie notariusza z kapitu*. Potwierdzenie
cisego zwizku z rodowiskiem kapitulnym daje kodeks: Epistolarum diversarum et epitaphiorum
Uber*. Jest to rkopis zawierajcy kopie pism humanistw woskich, fragm enty staroytnych auto
rw , pisma z soboru bazylejskiego, odpis bulli papieskich. Tre przeplataj bardzo liczne polonika,
jak listy biskupw Olenickiego, Strzempiskiego, kanonikw Elgota i Dugosza (jeden z nich ory
ginalny) i rwnie epistoy do nich skierowane, poza tym w iele notat nie datowanych i niewiadom
1 Zob. s. 20.
1 Rkopis Kap. Krak., sygn. 209.
* Noty przedrukowane przez W . Bruchnalskiego, Mon. Pol. Hist., t V I, Krakw 1893, s. 676.
* Rkopis Bibl. Jagie., sygn. 42. Spis treci i charakterystyka rk piszcych tekst znajduje si w przed
m owie Jzefa Szujskiego, Codex epistolaris saeculi decimi quinti, wyd. A. Sokoowski i J. Szujski, Krakw 1876,
s. X L IX i nast., oglnego zbioru Monumenta Medii Aevi Historica, t. II. Szujski segregujc tekst pisarzy oznacza
liter D rk przeze mnie rozpoznanego sekretarza Dugosza.
bliej proweniencji. Zbioru tego nie czono cile z Dugoszem ze wzgldu na wto n ici wi
cych go z historykiem w oparciu o jedyny list wasnorczny1. Udzia sekretarza Dugosza w uzupe
nianiu tego kodeksu wyranie przewaa. Oprcz pism, ktre naleay do Dugosza, a te oznacza
literkami JD przy inicjaach rozpoczynajcych tekst (s te oznaczenia E l Elgota rk innego
pisarza przepisane i innych o nieznanych kryptonim ach), jest take w iele innych notat zebranych
zapewne przez samego notariusza. Gdyby nie bardzo rzadko wystpujce wyrazy wasnorcznie
przez Dugosza wtrcone, mona by sdzi, e jego sekretarz by wacicielem rkopisu, poniewa
stale wypenia wszystkie luki baczc, by nigdzie nie opuci miejsca i to od pierwszych kart do osta
tnich. Prac swoj ukoczy w r. 1461, o czym m wi ostatni list kapituy do Pit\sa II z tego czasu,
przepisany jego rk.
Sekretarz Dugosza jest rwnie autorem formularza wilanowskiego, opartego na wzorach
kancelarii biskupw Olenickiego i Strzpiskiego. By on czowiekiem wyksztaconym, inteli
gentnym, orientujcym si w zagadnieniach wspczesnych, zaznajomionym z autorami hum ani
stycznymi i klasycznymi. Jego osobista inwencja wyranie widoczna w uzupenieniach rkopisu
(B. J. 42) wskazuje na naleyte przygotowanie pisarza do pracy w warsztacie dziejopisarskim.
Inni pisarze Dugosza przepisuj w autografie Annales te karty, ktre wskutek licznych jego
poprawek wymagay nowej redakcji i przepisania na czysto i dopiero pniej tutaj je zaczono.
Dopiski tych pisarzy pod tekstem zjawiaj si bardzo rzadko. W czanie i wymiana kart trway
od momentu ukoczenia zasadniczego tekstu a do ostatnich chw il yda Dugosza, s bowiem
arkusze, na ktrych spotyka si ju t nieliczne lady jego rki. Najwicej dopiskw marginesowych,
a take caych ustpw, pochodzi od samego Dugosza. Rka jego widnieje niem al na kad strome
pierwotnego tekstu w rnorodnej form ie dopiskw na marginesach dolnych i grnych, w popraw
kach interlineam ych i na razurach w poszczeglnych wyrazach. Przypisy wprowadzone rk
Dugosza mieni si skal bardzo rnych atramentw, od jasnotych, najbardziej wyblakych
i wyszarzaych, do ciem nobrunatnych i czarnych. Niekiedy wyrni mona kilka odcieni na
niewielkim odcinku tekstu, a nawet w jednym zdaniu czy wyrazie widoczne s parokrotne po
prawki rnymi atramentami. Oprcz wspomnianych przypisw do tekstu wpisuje Dugosz tytuy
ustpw odnoszcych si do fundacji posiadoci klasztornych.
Poza ozdobnym inicjaem gotyckim , przedstawiajcym liter R , ktra za cy n a list dedykacyjny
do Olenickiego wyrazem R everendissim o...", namalowanym bkitem zdobnym w czerwone
spirale, rkopis nie posiada innych ozdb1*4. Inicjay kolorowe, czerwone i bkitne, znajduj si
przewanie tylko w pocztkowych i kocowych partiach sekstem w, w innych czciach pozostay
tylko znaczki literowe lub cakiem puste miejsca, na ktrych miano je wymalowa.
Na marginesach oprcz dopiskw Dugosza znajduj si jeszcze czste wypisy treci rkam i
1 Szujski, op. cit., s. LV I LVII.

* Szujski i Sokoowski, Cod. epist., s. 207.
a Szujski, op. cit., s. LIX, zwrci uwag na podobiestwo pisarza tego rkopisu z rk D w rkopisie
Bibl. Jagie, nr 42.
4 Zob. ilustr. 1.
z koca XV i pocztku X V I wieku, jak o tym wiadczy ortografia i samo pismo. Niektre z nich
wpisywane byty rubrum , inne rnym i atramentami i rkami. W rkopisie znajduj si czsto
karty nie zapisane, ktre pozostawiono bd to dla pniejszego uzupenienia, bd te na skutek
wczeniejszego ukoczenia tekstu, ponownie przepisanego. W ielekro doczono tekst na odcinku
karty.
Tekst rozpoczyna si listem dedykacyjnym Dugosza do Zbigniewa Olenickiego: Reverendissi
m o in Christo Patri D om ino Sbigneo de Oleschnicza [ ...] Dom ino meo colendissimo et dignissim o...
L ist ten rozrs si do obszernej Przedm owy , w ktrej autor wyuszcza pobudki, okolicznoci
i.trudnoci towarzyszce napisaniu dziejw. Podaje cel i ukazuje plan podziau dziea na dwanacie
ksig: Visum autem est m ihi bonum opus hoc omne in duodecim libros dividere". Po czym
Dugosz umieszcza rodowd biblijny.
Na wstpie uderza czytelnika brak tytuu ksigi I, ktry zwykle czytamy przed tym wanie ust
pem . Inne tytuy ksig, pisane wyduon kaligraficzn minusku rnymi rkami, nie pochodz od
pisarzy gw nego tekstu. Rni si znacznie od napisw dat rocznych, rwnie kaligrafowanych,
i wyranie wykazuj cechy pniejszych dodatkw, a wpisywanie ich w odstpy interlineame
przekonuje ostatecznie o tym , e zostay dorobione ju po spisaniu dziea1. Wszystkie te tytuy
poprzedza wyraz In cipit" z wyjtkiem ksigi V , gdzie nadpisano m ini tylko L iber quintus .
T en sam przypadkowy charakter maj zakoczenia ksig, na przykad zakoczenie ksigi I wpisane
zostao na dolnym marginesie pod tekstem.
Ksiga I rozpoczyna si genealogi biblijn* i rodowodem Sowian. Ksiga ta, obejmujca
Chorografi ziem polskich i parti dziejw bajecznych, stanowi cz rkopisu, ktra zostaa
pniej zaczona do dziejw. N ie znaczy to jednak, aby Chorografia stanowia ju pod wzgldem
formalnym cakowicie wykoczon posta. I tutaj znajduj si luki, co uwypukla wyranie schemat
oparty n a materiale niekom pletnej kartoteki rdowej.
Zasadniczy ukad annalistyczny rozpoczyna si od ksigi drugiej. W obrbie dat rocznych po
szczeglne ustpy oddzielone s od siebie kilkuliniowym i odstpami.
Pow stanie d o d a
Zainteresowanie ojczystym dziejopisarstwem wynis Dugosz ju z pobytu swojego w Akademii

Krakowskiej8, gdzie wykada Jan Dbrwka, wwczas synny komentator kroniki W incentego
Kadubka. Ideay wydobycia dziejw ojczystych z przeszoci pokrytej mrokiem , powstae w m o
dzieczej wiadomoci, towarzysz Dugoszowi w okresie tworzenia dziea, a w Przedm owie
* Zob. . 16.
1 Szczegowy rozbir tej czci przeprowadzia K. Pieradzka {Genealogia biblijna i rodowd Sowian w I ksi
dze Annaletu Jana Dugosza, Nasza Przeszoi, t. VIII, 1958) na podstawie komentarza B. Strzeleckiej
i wasnego.
* B. Kiirbiswna, Mieszczanie na Uniwersytecie Jagielloskim i ich udzia w ksztaceniu w iaiom od
narodowej w X V wieku. Ze studiw nad staropolsk literatur, t. V , s. 55, W rocaw 1957.
i Zakoczeniu nabieraj szczeglnie osobistego -wyrazu. W nich czy Dugosz tradycje pynce
z pobytu w Akademii z deniem powierzenia kontynuacji dziejw trosce swej Alm ae. Prawdziw
szko polityczn i historyczn sta si dla Dugosza okres jego ycia spdzony na dworze i w kance
larii Zbigniewa Olenickiego. Gdy okoo r. 1431, po opuszczeniu Uniwersytetu, dosta si na dwr
Olenickiego1, zamiowania jego przybieraj realne ksztaty. W archiwum kapitulnym zetkn
si z licznym i rdami historiograficznymi. Tutaj te m g poznawa najdawniejsze rda anna-
listyczne, przeglda dawne kroniki*, bada dokum enty, zaznajamia si z histori obcych narodw
i papiestwa i czyta staroytnych autorw. Z czasem biblioteka kapitulna staa si jego warsztatem
podrcznym i tam kontynuuje kalendarz krakowski w znanym egzemplarzu kapitulnym , za
wierajcym najstarsze roczniki krakowskie1 *4.* Zetknwszy si na dworze kardynaa z gbokim
nurtem ycia politycznego, wchodzi sam na drog usug dyplom atycznych, ktre z biegiem czasu
wprowadz go w sub dworu krlewskiego. Podre zagraniczne, podejmowane w sprawach
Olenickiego do W och i W gier i dla odwiedzenia Ziem i witej oraz m isje dyplomatyczne, day
Dugoszowi mono zetknicia si z wczesnymi prdami kulturalnym i, a jednoczenie kada
z tych podry wzbogacaa jego ksigozbir. Najstarsza wiadomo o ksigozbiorze Dugosza po
chodzi od Sdziwoja z Czecha, ktry w r. 1465 pisze w licie do Dugosza: M idzy pisarzami
wybitnymi naszego wieku T y poczesne zajmujesz m iejsce, ktry z ca usilnoci z Italii, gdzie jest
rdo bijce nauki, wiele ksig zakupiwszy za du cen na m iejscu zebrae i cigle jeszcze zbie
rasz . Biograf Dugosza, ktry w jednym zdaniu i bardzo powierzchownie ocenia jego twrczo
pisarsk, zbywajc j raczej komplementem, dwukrotnie omawia jego zasugi na polu gromadzenia
dzie literatury zarwno wspczesnej, jak i staroytnej. Po powrocie z Czech (1471) Dugosz
ciko zaniemg, sporzdzi wwczas testament, ustanowi egzekutorw i swoje liczne ksigi
przekaza Collegium uniwersyteckiemu, bursom i klasztorowi na Skace. Z podry do W och
przywie mia wedug biografa Kurcjusza, Justyna, Salustiusza, Liwiusza, w iele tom w G cerona
i niema liczb innych starych i nowych pisarzy teologicznych i historycznych 7.
Pozostae do naszych czasw rkopisy, noszce lady korzystania z nich przez Dugosza, to po
wany warsztat bibliograficzny. Cz dzie stanowia jego prywatn bibliotek, inne byy was
noci Olenickiego, ale nad nim i rwnie sprawowa opiek. W iadom o, e nie dla siebie, lecz dla
kardynaa stara si o przesanie Liwiusza od Jana Gary, biskupa z W aradynu, za porednictwem
1 M . Bobrzyski i St. Smolka, Jan Dugosz, jego ycie i stanowisko w piimiennictwie, Krakw 1893, s. 14.
1 Por. Z. Budkowa, Ksigozbir polskiego uczonego z XII/XIII w., Studia rdoznawcze, t. I, Warszawa
1957, s. 116.
1 W . Semkowicz (Paleografia aciska, Krakw 1951, s. 186) wymienia na podstawie spisw bibliotecz
nych kapituy krakowskiej wielu klasykw aciskich, z ktrych mogli korzysta Gall, mistrz W incenty i D u
gosz. Por. spis bibl. kapitulnej z X V w. w Katalogu rkopisw J. Polkowskiego.
4 Rkopis Kap. Krak. nr 209; zob. przyp. 3 ua s. 39.
4 Z maszynopisu E. Majkowskiego i H. Zdzitowieckiej -Jasieskiej Jeszcze o ksigozbiorze Dugosza",
utyczoncgo mi przez autork.
* Ed. Crac. Vita Dlugossii, O ptra omnia, t. I, s. X III.
Ibidem, op. cit., XV.
Marcina z Przemyla i wracajcego do Polski Grzegorza z Sanoka1. Czsto po wykorzystaniu wia

domoci z jakiego rkopisu, zwraca go wacicielowi, a ten kontynuowa go dalej. D o takich ksig
naley zbir kronik krzyackich: C ronica Piotra z Dusburga w kolejnej przerbce Mikoaja Jeroschina
i C ronica nova P ruthenica W iganda z Marburga, ktre pewien duchowny z Geimaru przeoy
na jzyk aciski. Dokona tej pracy w r. 1464 na yczenie Dugosza w cigu 22 dni. Po wyko
rzystaniu wiadomoci tych kronik Dugosz odsya rkopis tumaczowi i wypoycza mu rocznik
maopolski i V ita Stanislai episcopi C racoviensis. Duchowny z Geimaru wasnorcznie przepisuje
przesane rda i w r. 1466 notuje wiadomo o wielkiej powodzi w Toruniu*.
W czasie kilku podry na Pom orze w latach 1464 1466 w celu pertraktacji z Zakonem Dugosz
zapoznaje si z oryginaem kroniki W iganda, ktra jak susznie zauway Zeissberg prawdo
podobnie nigdy n ie opuszczaa Torunia*. Poniewa w dziele Dugosza wystpuje ona w rnych
form ach, raz jako tekst scalony, w innym wypadku w przypisach, a czasem na lunych odcinkach
kart zaczonych do tekstu, w ic mona przypuszcza, e parokrotnie do niej zaglda.
Trudno byoby dociec, jak daleko posunita bya praca Dugosza nad gromadzeniem materiaw
rdowych za ycia Olenickiego. Sam autor wyznaje, e zacht i nakaz opisania dziejw wsp
czesnych i poprzedzenia ich dawniejszymi otrzyma od swego opiekuna, ...susznie bowiem da
e ode m nie Ojcze M iociwy, abym ku chwale Ojczyzny dzieje dawniejsze i wspczesne pirem
m oim skreli, zwaajc, e si Rzeczypospolitej naszej przysu, aby do obecnych dawniejsze czasy
przyczy i z obu ksig uczyniwszy cakowitych dziejw "1 4.
* Mona przypuszcza, e Olenicki
na podstawie konkretnie rozpocztych przygotowa Dugosza, obejm ujcych czasy wspczesne,
budowa nadzieje na stworzenie syntezy dziejw Polski. Rozum ia zapewne, e dotychczasowe
kroniki nie odpowiaday wiekowi, w jakim y, chcia w ic m ie historiografa swoich czasw i swojej
dziaalnoci. Nadto sprawy polityczne, szczeglnie toczca si wojna z Zakonem i zwizane z ni
rokowania polityczne z Krzyakami, narzucay wprost potrzeb opracowania historycznych praw
Polski do Pomorza i one stay si prawdopodobnie ostatecznym impulsem do spisania ych czci
dziejw, ktre ow ietliyby procesy polsko-krzyackie.
P raca dziejopisarska D ugosza
ledzc genez i ewolucj dziea mona stwierdzi, e pierwotnie powstawa tekst dotyczcy
dziejw Polski oparty w przewanej czci na rodzim ych rdach, dopiero pniej rodzi si u Du
gosza koncepcja objcia rwnie obcych pastw i dziejw papiestwa oraz podzia dziea na ksigi.
A utograf jest odpisem materiau ju skompilowanego i powizanego cigym opowiadaniem we
1 Bobrzyski i Smolka, op. cit., s. 58.

1 Rkopis ten (sygn. 275) by do r. 1939 w Arch. Krlewieckim. Ogldaam go w Krakowie przed
r. 1959.
* Op. cit., s. 138.
4 Ed. Crac. H P I (Litterae dedicatoriae ), s. X.
wstpnych ustpach pod datami rocznym i. Zauwaono, ie Dugosz spoi fakty historyczne acu
chem przyczyn i skutkw1. Odnosi si to to pojedynczych ustpw pod poszczeglnymi latami,
lecz brak syntez szerzej zakrojonych. Jest to wynikiem techniki pisarskiej Dugosza, stworzy on
bowiem kartotek chronologiczn, stanowic podbudow pniejszego odpisu, na ktrym z kolei
narasta nowy tekst w ustalonym porzdku chronologicznym . ladem kartoteki s odcinki kart,
ktre pozostaj w najbliszym stosunku do rde, s ich bezporednimi odpisami, tumaczeniami
lub te streszczeniami i tutaj zostay luno zaczone. Rok za rokiem nastpuj po sobie ustpy
przeiywane lukami i czystymi kartami, ktre pozostawi pisarz do wypenienia. Niektre dodatkowe
uzupenienia mog by pniejsz kontynuacj, brak w nich bowiem dopiskw Dugosza.
Tekst gwny pierwszej redakcji stanowi w I tom ie sigajcym r. 1406 czon zwarty pod wzgldem
graficznym i pisany jest na jednakowym papierze. T a jednolito w powizaniu z tym samym pismem
potwierdza fakt, ie jest to odpis.
Wszystkie pniejsze uzupenienia rdowe, poprawki czy wtrcenia, stanowi wtrn redakcj
tekstu i zmieniaj zasadniczo posta pierwotnej konstrukcji, a take rozszerzaj tre dziea. W miar
tego, jak Dugosz zdobywa nowe rda, uzupenia tekst wedug napywajcych wiadomoci.
I tak wczy do Annales wiadomoci dotyczce ywotw biskupw, nad ktrych cyklam i pracowa
kolejno w latach 1468 1478. W przypisach weszy do historii przewanie rda obce, do ktrych
nale: Kronika oliwsha, H istoria Salonitana Tomasza ze Spalato, Rolewincka. Fasciculus tem po
rum , Chronicon pontificum Marcina Polaka, Annales Silesiaci com pilati oraz czciowo kronika
krzyacka W iganda z Marburga1 2*i liczne zapoyczenia z Teodoryka z Niem , zwanego te D ietri
chem z Nieheim z dziea D e Scism ate*. Nadto czerpa Dugosz wiadomoci z H istoria Bohem iae
Eneasza Sylwiusza4*6i D e casibus illustrium virorum Boccaccia2 oraz dopisa w iele zapoycze z kla
sycznych autorw.
1 Bobrzyski i Smolka, op. cit., s. 79 81.

1 Zestawienie tych ustpw na podstawie oznaczenia ich w tekcie autografu i analizy krytycznej prze
prowadzono wg. A. Semkowicza, K rytyczn y rozbir dziejw Polskich Jana Dugosza do r. 1184, Krakw 1887.
* Porwnaam z autografem dla r. 1685 wedug S. M . Kuczyskiego ( Rozbir k rytyczn y roku 118S
Dziejw Polskiu Jana Dugosza, Studia rdoznawcze, t. III, 1958, s. 243, 245), gdzie wskazano na p
niejsze doczenie Teodoryka z Niem, lecz mylnie wyjaniano chronologi w ustpie Elisabeth egressus.
Dopiero przez porwnanie z autografem dalszej czci Annales 1386 1406, na podstawie pracy K. Sta-
chowskiej ( Zapoyczenia Jana Dugosza z dziea Teodoryka z Niem, D e Scismate"', Bocznik Bibl. PAN
w Krakowie, R. IV, za r. 1958) jasno wynika, e Dugosz otrzyma Teodoryka ju t po napisaniu Annales i po
piesznie stara si go wykorzysta. W przyjmowaniu tego rda czy Dugosz globalnie pewne wiadomoci
z rnych lat i wciela je pod jedn dat. W pisuje je bd wasnorcznie, bd te dyktuje swemu kopicie
i nastpnie sam poprawia.
* Badania nad stosunkiem tekstu Dugosza do Historia Bohemiae rozszerzy po A. Semkowiczu I. Zarbski,
Stosunki Eneasza Sylwiusza z Polsk i Polakami. Rozpr. AU. Hist.-Fil., Krakw 1936, s. II, t. X IV . Zapoycze
nia Dugosza z Eneasza sprawdziam w autografie. Zob. przyp. 1 na s. 65.
6 I. Zarbski, Problemy wczesnego Odrodzenia w Polsce. G rzegorz z Sanoka Boccaccio Dugosz.
Odrodzenie i Reformacja w Polsce, t. II, Warszawa 1957, s. 46 48. Przytoczone przez autora zapoyczenia
Dugosza z Boccaccia sprawdziam i stwierdziam, e w. autografie s dopisane do pierwszej redakcji.
W dopisywanym tekcie Dugosza powstao w iele bdw chronologicznych. Najczciej zamt

powodowao m ylne wczanie wiadomoci pod niewaciw dat, bd to przez-parokrotne opisy
wanie rnych, niekiedy nawet sprzecznych wiadomoci pod jednym rakiem, a take jedn i tej
samej wiadomoci pod wielom a datami. W tym tkw i jedno ze rde bdw chronologicznych,
ktrych jest tak w iele u Dugosza, a tum aczy je mona tym , e uzupenienia treci nastpoway
w odlegych od siebie okresach, w kilka a nawet kilkanacie lat po skreleniu gwnego zrbu,
kiedy autor zapomnia o pierwotnej treci. Nie tylko Wdy chronologiczne, ale i rzeczowe powstay
na skutek m ylnych dopiskw lub wtrce. Czasem jedna nazwa lub niepotrzebnie dodany wy
raz zmieniaj sens wypadkw i czyni dla nas tre n iezrozu m ia .
N ie wszystkie jednak bdy dadz si tum aczy przypadkiem, pomyk czy roztargnieniem.
Czsto wida rozmylne preparowanie tekstu. Tak si m a rzecz z Porajem, ktrego autor uratowa
w swym dziele od m ierci spord piciu braci w. W ojciecha, aby prawdopodobnie uczyni z niego
protoplast rodu Rycw . W yskroba im i Poraja, a na jego m iejsce wpisa Zawisz.
Trudno wytum aczy sobie postpowanie autora, gdy pod r. 1271, w ustpie G liscente
perfecturus 1 wym azuje im iona Mszczuja i W arcisawa i wpisuje je odwrotnie, tym samym zmie
niajc ich role niezgodnie z kronik wielkopolsk, na ktrej si opiera. Podobna sprawa jest ze
zmian im ienia Mieszka na Mieczysawa. A utor doszedszy do wniosku, e im iona zakoczone na
saw , jak Bolesaw, Stanisaw s im ionami polskimi2 z drobiazgow skrupulatnoci zmieni
wszdzie w rkopisie Mieszka na Mieczysawa.
Prno mona b y dochodzi w jaki sposb godzi Dugosz dwie zupenie przeciwne m etody po
stpowania; z jednej strony bezceremonialn dowolno w historycznych amplifikacjach, z drugiej
benedyktysk cierpliwo w poprawianiu czasem drobnych szczegw. Sam w zakoczeniu swego
dziea pisze: W cigu tej pracy, gdy tu i wdzie nie za pierwszym lub drugim , ale za trzecim,
czwartym, pitym czy szstym dopiero razem udao m i si odszuka prawd, rzadko zdarzy si
w m ojej ksidze taki sekstem , w ktrym bym spostrzegszy bd jaki nie wymaza go natychmiast
i po sze lub siedem razy nie poprawia takich om yek .
Kiedy zbyt w iele nagromadzio si dopiskw w drugiej redakcji, przystpowa Dugosz do po
nownej rekonstrukcji tekstu i tak powstaa ostatnia redakcja dziea. W miejsce starych kart wcho
dziy now e, w m iejsce dawnych sekstemw wczano inne. W rkopisie s rwnie wmontowane
wiksze partie, w ten sposb wesza do Annales pierwsza cz rkopisu spisana inn rk i na pa
pierze z innym i filigranam i. Obejm uje ona list dedykacyjny do Zbigniewa Olenickiego, ustp
o podziale na 12 ksig i ca C horografi . Dawne sekstem y, usunite na poczitku dziea, zast
piono nowym , przerobionym i rozszerzonym tekstem. Ze starego trzonu pozostay trzy arkusze*,
na ktrych wpisane s dzieje bajeczne, skrelone w pierwszej redakcji i tutaj wczone do prze
pisanego sekstem u. Chorografia powstaa jako dzieo odrbne, m w i o niej Maciej Miecho
1 Ed. Crac. H P II, s. 417, aut. s. 617.

* Zob. J. Dugosz, aut. B. 79, Ed. Crac. H P I, s. 110.
* Karty w autografie 61/2 79/80, 65/64 77/78 i 69/70 i 71/72.
wita1 i powiadcza Janocki, zapewniajc o osobnym jej rkopisie8 wasnorcznie przez Dugosza
pisanym. Pomimo to, te Chorografia naley do pnej redakcji, pozostaa nadal dzieem nie
wykoczonym, w ktrym widoczne s czci szkieletu dawnej kartoteki zbieranej widocznie wedug
ziem polskich, a powstaej z materiaw ankietowych. Poszczeglne ustpy przewiecaj licznym i
brakami, ktre autor mia zamiar w przyszoci uzupeni.
C zas pow stania autografu
Dugosz, zachcony namow Olenickiego, rozpocz pisanie dziea niebawem po jego m ierci
okoo r. 1455, rwnoczenie zbierajc materiay i powierzajc je do przepisywania kopistom . Nie
wtpliwie szybciej od innych powstay dzieje od r. 1406 i wspczesne Dugoszowi, a w ic ta cz,
do ktrej gromadzenie materiau nie natrafio na wiksze trudnoci. Dotychczasowe argumenty
Zeissberga1 *3 na temat faktw pniejszych, ktre m ogyby ustali term in a quo trac sw aktualno,
gdy poznalimy dokadnie technik pisarsk Dugosza i jego wielokrotne dopisywanie do tekstu.
Std te i inne dowody Dobrzyskiego4*i . Perfeckiego m og raczej suy za ustalenie term inu ad
quem. Za przykad posuy moe wiadomo pod r. 1311 o pokoju toruskim. W iadom o ta
dopisana zostaa pniej i przemawia za tym , e tekst b y wczeniej przepisany przed r. 1466.
Trudno jest ustali czas powstania czci wspczesnej, brak bow iem rkopisu oryginalnego, w kt
rym widoczne by byy pniejsze dopiski. Niem niej jednak przypuszczamy, e cz wspczesna
do r. 1453 powsta m oga przed r. 1461. W niosek ten wyprowadza Zcissberg6*na podstawie opo
wiadania Dugosza, ktry po wyborze Tomasza Strzempiskiego na biskupa krakowskiego czyni
uwag, aby wypadki towarzyszce na dobre si obrciy. T a partia musiaa by spisana przed mier
ci biskupa Tomasza, skoro Dugosz nie b y wiadom tych wszystkich wypadkw, ktre towarzyszyy
nastpnej elekcji, a ktre w skutkach swych byty fatalne dla samego autora i zakoczyy si nawet
wypdzeniem go z Krakowa.
Nie jest wykluczone, e w obrbie tej czci, tzw . wspczesnej, spisywano rwnoczenie lata
1406 1444 i 1445 1480. O takim bowiem podziale inform uj nas rkopisy pochodzce bezpo
rednio z autografu. Podobnie przypuszcza naley take, e tom I Annales obejm ujcy czasy
1 Obitus Ioannis Dlugossi". E x Mathiae de Miechovia: Chronica Polonorum, Ed. Crac. Opera omnia,
1.1, s. XVI (spraw t omawia B. Olszewicz, Jan Dugosz, ojciec krajoznawstwa polskiego, Warszawa 1915, s. 7).
4 Janociana, t. III, s. 112.
* Zeissberg, op. cit., s. 127 i uast.
4 Argument Bobrzyskiego o doprowadzeniu przez Dugosza czci historii wspczesnej do r. 1443 przed
r. 1458, gdzie Dugosz m wi o Eneaszu Sylwiuszu, nazywajc go Eneas dc Senis Italus, tak jak w licie
z r. 1450, kiedy go pozna nie nadmieniajc nic, jak to w takich razach czyni, e ten Italus pniej zosta
papieem", podwaa S. M . Kuczyski. Zob. rec. pracy W . Semkowicz-Zarembiny, Studia rdoznawcze,
1. I, Warszawa 1957, i. 272.
* Ed. Crac. HP III, s. 55.
* Op. cit., s. 27; Bobrzyski, Smolka, op. cit., s. 69.
P r z e d m o w a Ari
dawniejsze do r. 1406, a majcy -wyrane {lady dwch zczanych ze sob odrbnych woluminw,
pierwszego do r. 1338, a drugiego 1339 1406 te by jednoczenie przepisywany.
T erm in, od ktrego Dugosz rozpocz przepisywanie autografu, wyznaczaj kroniki krzyackie.
Historyk trzykrotnie wyjeda na Pom orze w latach 1464, 1465 i 1466, skd w r. 1464 przywozi
kronik M ikoaja Jeroschina w tumaczeniu nie znanego bliej duchownego z Gcismaru. Tumacz
skary si, e w przecigu 22 dni dokona przekadu kronik pruskich na yczenie Dugosza. Wanym
przeto dowodem jest kronika Jeroschina, gdy bdy wynikajce z popiechu, ktre popeni tumacz,
tkwi w A nnales i to w pierwotnym tekcie. Mona zatem okreli czas powstania czci Annales
opartej na kronice Jeroschina, tj. obejm ujcej lata 1230 1326. D zieje w tej czci Annales m ogy
by najwczeniej przepisane w r. 1464. Szybkie tem po, w jakim tumacz by zmuszony upora si
z przekadem dowodzi, e praca nad Annales bya w tym mom encie na warsztacie Dugosza. Z na
stpnych podry, w r. 1465 lub 1466, przywiz Dugosz Kronik oliwsh, ta bowiem wchodzi
do D ziejw w dopiskach, ale w tekcie redakcji trzeciej, tj. w arkuszach pniej wym ienionych,
jest ju wczona w tekst. S to karty pochodzce z pierwszej wym iany i oznaczone wedug znakw
wodnych dat 1464.
Czas powstania wtrnej redakcji w przypisach Dugosza do tekstu obejm uje dugi okres, od
powstania rkopisu a do zakoczenia pracy dziejopisarskiej Dugosza.
W iele rde dopisywanych pniej do gw nego zrbu, zakrela odlegy term in powstania
ante quem . S to daty wybiegajce poza ram y powstania pierwszej redakcji, ktre wyznaczaj
rda obce, jak H istoria Bohem iae Eneasza Sylwiusza1, wydana w r. 1475 rwnoczenie z Boccaccia
D e casibus illustrium virorum *. W m iar tego, jak autor wykacza poszczeglne cykle ywotw
biskupw, poczwszy od pierwszego z nich katalogu biskupw wrocawskich, doprowadzonego do
r. 1468, wocawskich do 1470, poznaskich do 1475, gnienieskich do 1476, pockich i krakow
skich do 1478, napyway noty z wiadomociami o biskupach w dopiskach. Najbliej zakrela termin
ante quem katalog biskupw wrocawskich, o ktrym rwnie Dugosz komunikuje pod r. 1052*.
T u w dopisku Dugosz powouje si na sporzdzony przez siebie katalog biskupw wrocawskich
spisany w r. 1468. Nie pniej ni w r. 1466 ukoczy Dugosz gw ny zrb D ziejw , skoro pod
r. 1311 dopisuje wiadomoci o pokoju toruskim*. Czas zatem przepisania pierwszego tomu przy
padaby na lata 1464 1466. Byby to okres, w ktrym Dugosz po pow rode z wygnania w Melsztynie
i po ostatecznym wykoczeniu yw ota iw . Stanisawa zleci swojemu sekretarzowi przepisywanie
Annales z pierwotnego brulionu. Czste wwczas podre Dugosza na Pomorze w zwizku z per
traktacjami z Zakonem , w ktrych nasz historyk bra udzia wybitny, odcigay go od cisego
nadzorowania kopistw i dopiero po ukoczeniu czystopisu Dugosz podj intensywn prac nad
uzupenieniem i ponown redakcj.
1 Zapoyczenia zestawiam z autografem wedug A. Semkowicza, op. cit. i I. Zarbskiego, Stosunki

Eneasza..., s. 46 (328), s. 131 (415) 150 (422).
1 Tego, Problem y wczesnego Odrodzenia..., s. 46 48.
* Ed. Crac. IIP I, s. 305.
Okrelenie czasu przepisania pierwszej czci, obejm ujcej Przedm ow wraz z podziaem
dziea na ksigi i Chorografi , opiera si na niedo skonkretyzowanych danych. W czci tej
Dugosz nie wykorzystuje materiaw, ktre stanowiy podstaw rdow w czci annalistycznej.
Dwa rda humanistyczne, H istoria Bohem iae Eneasza Sylwiusza i Boccaccia D e casibus, budz
pewne zastrzeenia, oprcz bow iem pierwszych drukw wydanych w r. 1475 m g Dugosz ko
rzysta z rkopisu D e casibus*. Niektre wiadomoci z H istoria Bohem iae? znajduj si w naszym
rkopisie przepisane na arkuszach doczonych na papierze, ktrego znaki wodne wskazuj na dat
1468/1469. M g w ic Dugosz i w tym wypadku korzysta rwnie z rkopisu. N ie stoi jednak
nic na przeszkodzie, aby inkunabu Boccaccia z Biblioteki Jagielloskiej z r. 1475 uzna za rdo
Dugoszowe, na nim bowiem znaczy on wasnorcznie noty przy wiadomociach, ktre w cieli do
Annales*. Dlatego te czas przepisywania tej czci i zaczenia do A nnales mona wyznaczy na
r. 1475 lub lata nastpne. Przepisywanie trzydziestu kart, na ktrych widoczne s lady pniej
szego zaczenia, nie zajo zapewne w iele czasu, zwaywszy, e Chorografia bya ju przygoto
wana. Szybkie przepisywanie pozostawio lady widocznego popiechu i sabej kontroli Dugosza,
ktry nie zauway tak oczywistego bdu, jak to, e gry sieradzkie zostay dopisane do ustpu
o ziem i ruskiej.
E w olucja dzida
Czas powstania wie si cile z ewolucj dziea. Annales bow iem nie przedstawiaj tekstu jedno
litego ani pod wzgldem konstrukcji, ani pod wzgldem literackim . Lunie skomplikowany gw ny
trzon redakcji pierwszej z licznym i odstpami w tekcie otwiera moliwoci umieszczania w nim
nowych materiaw rdowych, co te realizowane byo przez Dugosza w niezwykle licznych
przypiskach interlineam ych i marginesowych. Owe dodatki daj najywszy obraz ew olucji, uka
zuj cigy rozrost dziea i dostarczaj najcenniejszego materiau do charakterystyki pracy dziejo-
pisarskiej, s bowiem pisane wasnorcznie przez Dugosza. Pom im o zastrzee dotyczcych ich
wiarogodnoci, maj ogromn zasug dla okrelenia sposobu gromadzenia i kompilowania materiau
w pewne caoci treciowe i wykazuj prost, do atw metod wizania przyczynowego i skutko
wego wydarze historycznych w ramach poszczeglnych lat i ustpw bez uciekania si jednak
do tworzenia wikszych oglniejszych syntez dziejowych. Przerbki tekstu na podstawie znaczniej
szej liczby zebranych pniej rde nie nale do wyjtkw. Przykadem takiej pracy redakcyjnej
jest opis mierci A m ulfa pod r. 964*. Najczstsz form s dopiski na kocu ustpu, lecz nie brak
ich w form ie zda wtrconych do poprzednio spisanego tekstu. W wczas Dugosz zeskrobuje ostatnie1
1 Rkopis D e casibus, lecz bez not rk Dugosza, znajduje si w Bibl. Jagie, pod nr 416, o nim u I. Za
rbskiego, op. cit., s. 43.
1 Dotyczy ustpu Ed. Crac. HF I, s. 348 (oznaczony przez I. Zarbskiego, op. cit.), w autografie s. 212/213.
1 Na noty wpisane rk Dugosza zwrci uwag W isocki w katalogu inkunabuw Bibl. Jagie.
* Zob. rec. pracy I. Zarbskiego (Problem y wczesnego O drodzenia...) przez K.. Pieradzk i W . Semkowicz-
Zarembin, Maopolskie Studia Historyczne, Krakw 1958, R. I, z. I, e. 78.
wyrazy okresu gramatycznego i wie z nowym zdaniem. Std te w iele wszelkiego rodzaju razur
poprawek, ktre maj znaczenie nie korektury, lecz su jedynie do utrzymania cigoci tekstu.
Zdarza si rwnoczenie, e czsto burz dotychczasowy porzdek chronologiczny i logiczny. W pracy
Dugosza wida gorczkow ch nagromadzenia jak najwikszej liczby faktw i szczegw, na
tomiast form a i stylizacja schodz na plan drugi. W stawki Dugosza to przede wszystkim wiadomoci
na temat samego faktu, brak bow iem miejsca na rozwijanie narracji i czasu na wygadzenie i sty
lizacj tekstu.
D ruga redakcja Annales wynosi dzieo Dugosza na wysoki poziom pimiennictwa redniowiecz
nego. Sam sposb wizania wiadomoci w ramach poszczeglnych lat i ogrom zgromadzonego ma
teriau oddaje nam w peni wielko jego zasugi, lecz jednoczenie popiech, fragmentaryczno,
lune powizanie, nieopatrzne wtrcenia, czsto ch popisania si wieo przeczytan lektur
zaciemnia jasno kom pozycji, gmatwa sploty wydarze, rozrywa potoczno opowiadania, a nawet
psuje skadni gramatyczn. Czytanie Dugosza na podstawie wydawnictwa, w ktrym nie zwrcono
uwagi na dopiski autora, oddaje tekst chropawy, niezrcznie sklecony i trudny do zrozumienia ze
wzgldu na rozwleko okresw. Nad stylem i jzykiem Dugosza biada pierwszy jego wydawca
Herburt z Dobrom ila, Sam icki, W iszniewski historyk literatury, i ostatni wydawca egota Pauli1,
ktry nazwawszy dzieo Dugosza pstrym obrazem gotyku" m ozoli si niepom iernie nad oczysz
czeniem tekstu i poprawieniem syntaksy.
M ia te Dugosz i swych obrocw w literaturze ubiegego stulecia, a nawet zaczto upatrywa
w nim prekursora polskiego humanizmu. Wskazywano wpywy aciskich pisarzy, szczeglnie
ulubionego przeze Liwiusza, ktry sta si wzorem dla Dugosza w naladownictwie potoczystego
i powanego toku narracji, w annalistycznej form ie i podziale dziea na ksigi2. W najnowszych
czasach uczeni filologow ie ujwszy analityczny skalpel poczli wyuskiwa klasyczne zapoyczona
i ustala wpywy jzykowe oraz stylistyczne w kreleniu sytuacyjnych obrazw. Po cennej roz
prawie T . Sinki D e p ra efa tio n i i recenzji teje przez Rogalank4 przysza kolej na szczegowe
opracowanie wpyww Salustiusza J. Schnaydra6 i W . M adydy o klasycznym przygotowaniu Du
gosza6. Niektrzy historycy poszli jeszcze d a l , jak np. I . Zarbski, dokonawszy odkrycia wpywu
Boccaccia na Dugosza, nie waha si twrczoci Dugosza powiza z problemami wczesnego huma
nizm u7.
Przeledzenie dotychczasowego dorobku bada filologicznych z autografem Dugosza w rce,
1 Zob. s. 36.
1 A. Semkowicz op. cit., s. 20; Bobrzyski i Smolka, op. cit., s. 67 69 i W . Madyda, Stan bada nad
wyksztaceniem klasycznym Dugosza1*, Krakw 1956 (z maszynopisu uyczonego m i przez prof. J. Dbrow
skiego). Autor podkrela elementy kompozycyjne u Dugosza, ktre przej od Liwiusza.
* T . Sinko, D e Dlugosii praefatione Historiae Polonorum, Studia z Dziejw Kultury Polskiej, W ar
szawa 1949.
4 A. Rogalanka, zob. przyp. 5 na s. 9.
4 J. Schnayder, Salustiuszowe echa w H istorii Polskiej Dugosza, Eos, 46 (1952 1955), z. 2 , s. 141 i nn.
* Madyda, zob. przyp. 183.
Op. cit., s. 12, 46 48, 52.
Boczniki czyli Kroniki 4

w oparciu o ustalon kolejno redakcji daje mono odtworzenia stopnia klasycznego wyksztacenia
autora w chw ili rozpoczcia dziea i ukazania jego ewolucji. Szczeglnie wyranie wystpuje stay
wzrost zainteresowania pim iennictwem antycznym. Podjte badania w tym kierunku pozwalaj
na wyprowadzenie pewnych wnioskw1. Dugosz przystpujc do konstrukcji Annales zna Liwiusza
i Salustiusza, o czym m wi zwroty jzykowe, stanowice pewien stay zasb sownikowy, nastp
nie opisy sytuacyjne, zamiowanie do retoryki i w iele zapoycze w dosownym brzm ieniu. Tutaj
naleaoby rozgraniczy to, co stanowi istotn waciwo jzyka i stylu samego Dugosza, i co jest
zasug w tej mierze jego kopisty. Pisarz Dugosza jest czowiekiem wyksztaconym i bodaje
bieglejszym w a n ie od samego Dugosza. wiadectwem jego przygotowania pisarskiego i nawi
zania n ici zarwno z dawnym wiatem antycznym, jak i z now ym i prdami hum anistycznymi, i to
na kilka lat przed rozpoczciem przepisywania autografu, jest E pistolarum diversarum e t epitaphio
rum liber*. T ksig mona by nazwa humanistycznym kodeksem kapituy. Osoby biorce udzia
w wymianie korespondencji z woskimi humanistami, to Zbigniew Olenicki, Tomasz Strzem-
piski, Jan Elgot i Jan Dugosz. Rkopis jest znany, listy i w yjtki byy ju publikowane, lecz
sedno zainteresowania tym rkopisem tkw i w tym , e jest tu wczesna k op a Gwarina O ratio doc
tissim i viri G uarini Veronensis, jest Poggio, Bemardo Masaltis, fragm enty z W ergilego i liw iu sza
oraz liczne pisma innych humanistw i klasykw. W asnorczny list Dugosza jeszcze niew iele
mwi w porwnaniu z tym , e kompilatorem i kontynuatorem zbioru, skrztnie zapisujcym kady
skrawek papieru, jest wanie gw ny pisarz tzw. autografu. Jest cm take czonkiem kapituy8,
jak wym ienieni kanonicy, wpisuje noty w K alendarzu kapituy krakow skiej, jest autorem form u
larza listw na wzorach biskupw Olenickiego i Strzempiskiego. By m oe, e b y bratem histo
ryka, owym modszym kanonikiem, rwnie Janem Dugoszem. Kodeks doprowadzi do r. 1461,
ale materiay zapewne ju wczeniej zostay przywiezione przez Dugosza i Elgota, a m oe przez,
niego samego, z podry do Ziem i witej, gdy rkopis powsta w latach pidziesitych X V wieku.
M e mona przecenia wartoci tych materiaw dla twrczoci dziejopisarskiej Dugosza, ktry
w kadym razie m g zna ten rkopis, znajdujcy si w kapitule w posiadaniu jego sekretarza
jeszcze przed rozpoczciem przepisywania autografu D ziejw .
Pomimo licznych zastrzee, wym ienionych uprzednio, dotyczcych czstych bdw , om yek,
usterek w redakcji drugiej nie zmniejsza si jej warto, jako przekazu autentycznego, dla wykre
lenia linii ewolucyjnej dziea, ukazania wzrostu zainteresowa autora, przenikania wpyww
humanistycznych i podnoszenia skali jego wyksztacenia klasycznego. W dopiskach prcz w ielu
wiadomoci, ktre maj znaczenie pochodne dla ustalenia czasu powstania rkopisu, wchodz
wszystkie wstawki z Eneasza Sylwiusza1*4,* z Boccaccia6 i lw ia cz wypisw z klasycznych autorw,
adaptowana w dziele Dugosza drog pniejszych interpolacji. Szczeglnie uderzajce jest czste
1 Zob. s. 52.
1 Rkopis Bibl. Jagie., sygn. 42, zob. wytej s. 39.
Zob. s. 40.
4 Zob. przyp. 4 na s. 44, przyp. 1 na s. 47.
4 Zob. przyp. 5 na s. 44.
nawizywanie do wzorowej virtus rzymskiej w charakterystykach panujcych, godnych nalado

wania lu b te ich wad dajcych odstrczajcy przykad1. U podoa ywych zainteresowa Dugosza
tkwi realna przyczyna dostarczenia materiau ilustracyjnego opartego na najdoskonalszych wzorach
dla wychowankw sw oich, synw krlewskich, ktrych powierzono m u w opiek w r. 1467. Podobno
dugo waha si i ociga nasz historyk z przyjciem obowizkw wychowawcy na dworze krlew
skim. Skoro ju nim zosta, swoj starannoci i sumiennoci chcia sprosta zaszczytnym obo
wizkom i realizowa w praktyce idea wyraony w klasycznym pojciu, e historia winna by
m agistra vitae i mistrzyni w sztuce rzdzenia. Praca wychowawcza zachca Dugosza do po
nownego i dokadnego studiowania Liwiusza i Salustiusza; zarwno z nich, jak i z innych autorw
klasycznych daje coraz wicej wypisw.
W yszy poziom procesu redakcyjnego obserwujem y w takich czciach przekazu, ktre stanowi
materia w trny, kom pilowany i wm ontowany pniej w tekst na ponownie przepisanych arkuszach.
Chocia i tutaj, a do ostatniej chw ili swego yda, n ie zaniedbuje autor okazji, by czego nie do
rzuci z cigle napywajcych wiadomoci rdowych.
Trzecia redakcja powstaa w trzech odlegych od siebie fazach. Na podstawie znakw wodnych
mona stwierdzi, e pierwsza faza przypada na koniec lat szedziesitych, trzecia na kouiec
lat siedemdziesitych, a rodkowa w oparciu o kryteria wewntrzne przypadaby na poow lat
siedemdziesitych. D o niej to naley Przedm owa wraz z Chorografi . Pierwsza faza przypada
na okres podjcia obowizkw wychowania synw krlewskich, trzecia, przypadajca na lata przed
mierci Dugosza, charakteryzuje si sporadycznymi jego dopiskami. N ie przypadkowo, lecz
wiadomie autor dokona powtrnej redakcji, wyrniajc si od poprzednich lepszym stylem,
narracj, zwilejsz kompilacj, jzykiem , a nawet pewnym i zmianami w ortografii.
Najpeniejszym przykadem jest Przedm owa , jako popis erudycyjny w oparciu o znajomo
autorw klasycznych i humanistycznych. Cz ta nosi lady kilku przerbek, o czym mwi wielo
krotne nawracanie autora do tych samych tem atw, np. do trudnoci towarzyszcych powzitemu
zadaniu. Przedm owa zajm uje autonomiczne stanowisko w dziele Dugosza, i to zarwno pod
wzgldem treci, ukadu, jak i stylu, podobnie jak prawie caa pierwsza ksiga, do ktrej autor
wm ontowa Chorografi . Z tego wanie wzgldu Przedmowa nie m a charakteru koncepcyj
nego i program owego, jest raczej wynikiem ostatecznej ew olucji caego dziea. Dugosz mwi
w niej o uczeniu si jzykw niem ieckiego i ruskiego w pnym wieku, gdy okry si ju siwizn.
W tekcie Przedm owy i I ksigi spotykamy przejtki z pisarzy klasycznych i humanistycznych,
ktre w caym gwnym zrbie Annales weszy w dodatkowych przypisach. Na kocu Przedmowy
znajdujem y not o podziale na 12 ksig; a to podwaa dotychczasowe przekonanie, e Dugosz przy
stpujc do pisania dziea mia z gry obmylany rozkad na ksigi, w obrbie ktrych przestrzega
ukadu rocznikarskiego na wzr Liwiuszowych dekad2. Dokadna analiza podziau Annales w samym
1 Np. Dugosz odmalowa nielubianego przez siebie Zbigniewa barwami Cicero na i Salustiusza przenoszc
na niego cechy Katyliny (Madyda, op. cit., s. 18/19).
* Bobrzyski i Smolka, op. cit., przyp. 183.
4*
autografie i w innych kopiach wykazaa, e autor nie m ia gotowego planu takiego podziau. D zieje
konstruowa pewnym i partiami, a te nie pokryway si z ramami chronologicznym i ksig. W reszcie
analogie zachodzce m idzy Zakoczeniem a Przedm ow zwracaj uwag na ich testamen-
tam y charakter, w obu wypadkach niem al w identyczny sposb kontynuacj i popraw swego
dziea powierza Dugosz gronu uczonych i kopistom Akadem ii Krakowskiej. yw em u zaintere
sowaniu dla klasycznej lektury przywiecaa u Dugosza ch posuenia si ni w pracy wychowaw
cz , te same okolicznoci i pobudki dziaay przy redagowaniu w nastpnych fazach. W latach
siedemdziesitych pojawia si na dworze krlewskim Kallimach. Starzejcy si dziejopis odczul
w nim rywala i nie szczdzi wysiku, aby zmniejszy dystans dzielcy go od woskiego humanisty.
Jest to ju okres, w ktrym humanizm wszystkimi szczelinami wciska si do yd a kulturalnego, tak
wic i ambicje autorskie dorwnania innym pisarzom stanowiy ten czynnik em ocjonalny, ktry
skania naszego dziejopisa do podjcia studiw nad autorami hum anistycznymi.
Annales wyrosy na podou rodzim ym , byy wynikiem dwudziestopicioletniej mudnej pracy
Dugosza nad gromadzeniem, kompilowaniem , uzupenianiem i w pewnej m ierze prb tworzenia
syntezy. Pod wpywem lektury autorw antycznych i humanistycznych rozszerza si zakres wiedzy
historycznej Dugosza, ksztaci jzyk i udoskonalaa metoda pisarska. Czy jednak Dugosz b y huma
nist? Trudno na to odpowiedzie, jeli si wem ie pod uwag proporcje pom idzy przewan
czci kroniki o typie redniowiecznym a partiami o zaledwie powierzchownym hum anistycznym
nalode, ktry wyranie oddziela si od caoci.
L osy autografu
W ielu uczonych zajmowao si odszukaniem zaginionego autografu i spraw jego prow eniencji;
naley wym ieni tu Janockiego. Sotykowicza, W iszniewskiego, Batowskiego, Muczkowskiego,
Biaeckiego, Przezdzieckiego, Paulego i innych. Najobszerniej zaj si tym zagadnieniem M ucz-
kowski1, ktry stara si dowie, e autograf znajdowa si w Bibliotece Akademii Krakowskiej
a do XVIII wieku. Na dowd przytacza yczenie Dugosza, aby uczeni Akademii Krakowskiej
zaopiekowali si i kontynuowali jego dzieo, oraz wiadomo Radymiskiego, e Akademia posiada
autograf podarowany przez samego autora i e w jego czasach, tj. w wieku X V II, by on w skarbcu
przechowywany i nad zoto ceniony. Na potwierdzenie mona przytoczy dwie uchway Kolegium
W ikszego z lat 1654 i 1658, na podstawie ktrych mona stwierdzi, i rkopis Dugosza by prze
chowywany w jednej skrzyni z sum W oniejsciana w kwocie 2000 florenw. W edug Muczkow
skiego odpisy krlewicza Wadysawa, Jakuba Sobieskiego, ojca krla Jana, i Jerzego Ossoliskiego,
pochodzi m iay z autografu. Zestawienie wyej wym ienionych rkopisw z autografem , jak i to,
e Nakielski mia porwnywa z nim swoj kopi, nie potwierdzaj hipotezy Muczkowskiego.
Ju w X VII wieku autografu w Akademii Krakowskiej nie byo, a wiadectwa przytoczone przez
1 J. Muczkowski, op. cit., s. 14 i nn.

Muczkowskiego odnosz si do rkopisu Rozraewskiego. O ten rkopis ubiega si Jan Herburt

z Dobrom ila i z niego wypisywa tytuy Samuel Nakielski. Natomiast nie jest wykluczone, e
autograf w poprzednich stuleciach b y w Akademii Krakowskiej. Tam , zapewne w skryptom
uniwersyteckiej, dokonano w ielu odpisw, powielajc je z egzemplarza dzielonego na zeszyty1.
wiadcz o tym liczne odpisy pierwszej redakcji, jak witokrzyski, krlewski, sucki i inne. Pobyt
autografu w Akadem ii potwierdzaj rkopisy M acieja M iechowity, ktre przepisane z autografu
znalazy si pniej z jego daru u boogrobcw w M iechowie i z ktrych pni korzysta Samuel
Nakielski8. lad pochodzenia z Akademii nosi rwnie grapa rkopisw nazwana 1406 . D o n i
naley rkopis W ojciecha Borzckiego, ktry b y wychowankiem Akademii i by moe stamtd
przywiz rkopis, na nim bow iem pozosta wyraz rectore po zaklejeniu papierem caego eks
librisu8.
By m oe, e po znikniciu z Akademii autograf dosta si do ksigozbioru benedyktynw w klasz
torze witokrzyskim, gdy istniaa tradycja o zoeniu i przechowywaniu autografu w bibliotece
klasztoru na ycu. W kocu X V II wieku autograf b y w posiadaniu Tomasza Paprockiego, ko
m ornika ziemskiego przemyskiego (1686, um . ok. 1706). Jest to pierwsza zapiska proweniencyjna
znajdujca si na karcie rkopisu: E x libris Thom ae Paprocki camerarii terrestris Przemysliensis .
Nastpna nota L oci Cap[ucinoram ] Lub[artoviensium ] m w i o pobycie autografu w Lubar
tow ie, dawniejszym Lewartow ie, gdzie w kocu X V III wieku w tym klasztorze otrzyma dzisiejsz
opraw. Chocia superekslibris zosta prawie doszcztnie wyskrobany, hipotetyczna rekonstrukcja
znajduje potwierdzenie w odpisie lewartowskim, pniejszej wasnoci Jerzego Michaa Ossoliskiego*,
ktry z autografu w Lubartowie b y odpisany w kilkadziesit lat po wydaniu edycji lipskiej. Nastp
nym wacicielem autografu b y Tadeusz Czacki. W listach do znajomych przyznaje si on do po
siadania autografu Annales Dugosza i wpisuje go do rejestru swej biblioteki w Porycku. Innym do
wodem , ju bezsprzecznie pewnym , jest nota wasnorczna ukasza Gobiowskiego na wklejce
umacniajcej arkusz w samym rkopisie, dodanej w ostatniej rekonstrukcji8. Nieprawdziwa wydaje
si relacja Czackiego, e rkopis naby w Krakowie na licytacji za 100 czerwonych z. Zrobi to praw
dopodobnie swoim zwyczajem prociej i taniej, zabierajc autograf od kapucynw w Lubartowie
i zacierajc lady dawniejszych wacicieli przez wyskrobanie superekslibrisu.
W r. 1818 zbiory poryckie T . Czackiego zakupili Czartoryscy, a wrd nich i autograf Dugosza.
W okresie powstania listopadowego autograf dzieli los tuaczy biblioteki puawskiej, w ktrej
otrzyma naklejk z ekslibrisem Stanisawa Zamoyskiego z dat 1804. Zbiory Czartoryskich w y
sano do Parya i mm odnaleziono autograf w czasie przygotowa wielkiego wydawnictwa dzie
Dugosza podjtego przez Aleksandra Przezdzieckiego. W celu opublikowania sprowadzono go do
Krakowa, gdzie znajduje si dotd w zbiorach Czartoryskich Muzeum Narodowego.1 5
*
1 Zob. s. 20.
1 Zob. s. 32 i 33.
* Rkopis Zamoyskich, przyp. 8 na s. 13.
* J. Muczkowski, op. cit., s. 37.
5 PBNO 28, tj. Poriciensis Bibliothecae Numerus Ordinatus.
D alsze podstaw y rkopim ienne
W pracach przygotowawczych krytycznego wydania Annales Dugosza na plan pierwszy w y

suna si sprawa podstaw rkopimiennych. Ustalenie tekstu do r. 1406 wedug przekazu orygi
nalnego tzw. autografu nie budzio zastrzee, na tym bowiem roku koczy si zachowany egzem
plarz Czartoryskich (sygn. 1506). Nasza transkrypcja obejm uje gwnie tekst pisany rnym i rkoma
wraz z wszystkimi uzupenieniami autora i jego pisarza. D o tekstu wczono take partie przepi
sywane pod koniec ycia Dugosza, jak rwnie zaczone ju po jego mierci oraz czci pisane
kiedy na lunych kartkach, a dzisiaj zaginione, ktrych tekst dochowa si do naszych czasw dziki
bezporednim odpisom. Wszystkie braki autografu, ktre powstay na skutek zagubienia lub uszko
dzenia kart czy pisma uzupeniono z dwch rkopisw: witokrzyskiego i ukasza z Przemyla.
Rkopis witokrzyski obejm uje cao dziejw w trzech tom ach z wyjtkiem niew ielkiego
ustpu w Zakoczeniu . Kopia ta jest bardzo wiernym odpisem autografu, przy czym dokadno,
z jak ten odpis zosta sporzdzony, rozciga si take i na budow samego kodeksu, w ktrym
uwzgldniono identyczny podzia wedug sekstemw pierwowzoru. Pisarz nie m g wprawdzie
utrzyma si cile w ramach tych samych arkuszy, skadki num eruje jednak wedug autografii,
a nawet w nim samym dokonuje poprawek i czy dw ie uszkodzone skadki w jedn cao. Jest
to druga skadka zoona z siedemnastu kart. Rkopis znany jest pod nazw witokrzyskiego,
pochodzi bowiem od opata Stanisawa Sierakowskiego, ktry ofiarowa swj egzemplarz klasztorowi
benedyktynw w witym Krzyu na ycu. W e wszystkich trzech tom ach wypisano: P ro biblio
theca M m ii S. Crucis in Calvo M onte donatus a perilli et reverendissimo dom ino Stanislao a Bo-
guslawice Sierakowski, abbate eiusdem Monasterii 1656 .
Papier rkopisu ma wym iary 29 X 20 cm , zapisany jest przez kilkan acie rk w kocu wieku
XV lub na pocztku X VI. Najpodobniejszy znak wodny oznaczony jest wedug F. Piekosiskiego
dat 14951. Streszczenia poszczeglnych ustpw dopisane s rk pniejsz, z X V I wieku, czerwo
nym atramentem na marginesach. T om I liczy kart foliowanych 558, zawiera siedem pierwszych
ksig Annales. Na antefolium wpisano ozdobnym pism em gotyckim tytu: Annales seu C ronice
in cliti R egni P olonie opera venerabilis dom ini Johannis L ongini canonici C racoviensis antiquitatum
gentis sue observantissim i, summa cum diligenda collecte recto verita tis tram ite fid eliter custodito.
Rkopis oprawiony w brzow skr w X V III w ieku, na grzbiecie m a odcinite Johannis D lugoss
Annales R egni Poloniae L ib ri V II. Na nowoytnym antefolium znak wodny ksicia Czartoryskiego
w ksztacie tarczy herbowej z Pogoni, dokoa litery X C W Z R (Ksi Czartoryski W ojew oda Ziem
Ruskich). Rkopis przechowywany by dawniej w Archiwum Pastwowym w zbiorach Potockich
w W ilanowie pod sygn. 1. Obecnie przekazany do Biblioteki Narodowej1. Rkopis witokrzyski
stanowi gwn podstaw wydawnictwa krakowskiego.
Tom II, znajdujcy si w Krniku pod n r 197, liczy kart 425, oprawiony zosta w brzow skr
z odciskami wizerunkw Zygm unta I i Zygm unta Augusta oraz witych. T ytu umieszczono*
* F. Piekosiski, zob. przyp. 5 na s. 19.

* Zob. s. 10.
powyej i poniej zwierciada: I I P ars K ronice L ongini |Joan. Syrakow ski. Na antefoium dopisano
pniejsz rk z XVTH w . D ictum M D Johannis a Boguslaw ice palat. L ancicien sis... O biit anno
D om ini 1S89. Na kocu rkopisu, ktry obejm uje ksig V III X I (t bez ostatnich 8 kart),
Samuel Nakielski napisa wasnorcznie: m ulta h ic desiderantur, que in m eo exemplari
habentur .
T om IU z sygnatur Biblioteki Krnickiej n r 198 m a identyczn opraw jak tom II, z t r
nic, e wytoczono tutaj: I I I P ars. L iczy 439 kart foliow anych, na 8 pierwszych kartach zawiera
tekst nalecy do ksigi X I, na dalszych ca ksig X H bez ostatnich zda. Koczy si na wy
razach: per annos prope viginti quinque u t p ern ox ... 1.
Z rkopisu witokrzyskiego dokonano odpisu znanego pod nazw rkopisu krlewskiego (C odex
R egiu s) w bardzo krtkim czasie, gdy znaki wodne w obydwu rkopisach s prawie identyczne
i niektre rce piszce wsplne. Std te przydatno rkopisu krlewskiego dla wydawnictwa jest
bardzo maa, zwaszcza e jest to rkopis dosy samodzielnie redagowany.
D rugim z kolei rkopisem, ktry suy jako pom ocniczy w naszym wydawnictwie, jest egzemplarz
Biblioteki Jagielloskiej oznaczony sygnatur 34, dawniej sygn. CC. I. 23, przepisany w r. 1583
przez ukasza z Przemyla, od ktrego otrzym a nazw. Sygnowany jest on w R epertorium mamt-
scriptorum bibliothecae C ollegii m aioris U niversitatis Cracotdensis cura e t studio M M M ichaelis
M rugaczeuiski e t Josephi Putanow icz a . 1777 digestum , jako D lugossii Chronica pod cyfr CC. 1 .23.
Rkopis papierowy w wym iarach 30 -j- 22 cm pisany jest jedn rk, liczy kart nieliczbowanych
19 i 573 strony paginowane. Oprawiony w wieku X V I w gadk brzow skr, na oprawie ma
wycinity napis C hronica D lugosch. Rkopis obejm uje V ita Joannis D lugosch senioris canonici
C racoviensis, nastpnie tekst listu dedykacyjnego do Zbigniew a Olenickiego, Chorografi
i 6 pierwszych ksig A nnales do r. 1240. Na ostatniej karcie czytam y: Lucas Przemisliensis scripsit
Anno D om ini 1583 . Rkopis by wasnoci ks. Kaliszewicza, o czym m w i napis na karcie pierw
szej: E x Bibliotheca R ev. Francisci Kaliszewicz, pleb. in Kocina praebend. St. Ros. . Pod spodem
zanotowano Bibliothecae Collegii maioris Universitatis Cracoviensis. Emptus anno 1757 diebus
Septembris .
D rugi tom uwaany za zaginiony, znajdowa si w Bibliotece Miejskiej w Gdasku i uleg
zniszczeniu w czasie w ojny 1939 1945.
Rkopis naley do grupy odpisw pochodzcych z autografu oznaczonej 1406 . Jest odpisem 1
2
1 O rkopisie witokrzyskim pisali Batowski, op. cit., s. 46, Janecki, op. cit., t. II, s. 66 74, Muczkowski,
op. cit., s. 40 42, Spraw, z wyd. dzul Dugosza, Bibl. Warszawska 1 8 6 0 .1 . 1, s. 753 i 1870, t. II, s. 32 35,
u Przezdzieckiego, Elenchus, op. cit., pod nr 2, notowany jako Codex Calvimontanus S. Crucis, Zeiasberg za
mieci go w spisie op. cit., s. 183 184.
1 Umieci g o w katalogu biblioteki Bentkowski jako Vita Joannis Dlugosch, wspomina o nim Sotykowicz,
O stanie Akademii Krakowskiej, s. 154, Batowski op. cit. uwala ten rkopis za zaginiony. Najdokadniejszy
opis daje Muczkowski op. cit., s. 48/49. Przezdziecki umieszcza go w Elenchus pod nr 19, Zeissbeig op. cit.
na s. 184, W . Budka wymienia go op. cit., odb. s. 6.
* W edug: Katalog der Handschriften der D an ger Stadtbibliothek eon Otton Giinther, Danzig 1903,
2 T eil, s. 420.
zaginionego prototypu, tj. pierwszego i najwczeniejszego odpisu z autografii, za ktrego porednic

twem przeszy i do rkopisu ukasza te czci tekstu, ktre w autografie zostay uszkodzone nieco
pniej i nie doszy ju w penym brzm ieniu do rkopisu witokrzyskiego i krlewskiego. Jest
poprawniejszy od rkopisu Ignacego Scipiona (Czart. 1299 1301), chocia ten ostatni jest pe
niejszy, siga bowiem do r. 1444, lecz pisany gorsz acin nie zosta wykorzystany w naszym
wydawnictwie.
Istotna trudno rysuje si przed wydawnictwem, gdy rozpocznie si druk dalszych czci A nnales,
obejmujcych tzw. cz wspczesn (lata 1406 1480). A utograf do tej partii Annales zagin
prawdopodobnie bezpowrotnie, a straty wojenne ostatnich czasw poczyniy tak powane w yrw y
w dziale rkopisw Dugosza, e kwestia ich doboru bdzie bardzo trudna. Cenny rkopis wito
krzyski nie moe jednak pozosta samotny, musi by kontrolowany i uzupeniany przez dw ie inne
kopie nalece do odrbnych grup filiacyjnych. Dotychczasowe studia nad rkopisami skupiay
uwag wydawcy wok grupy nazwanej 1406 . Pierwowzr tej grupy, starszy od rkopisu wi
tokrzyskiego, niestety te zagin, lecz moe by rekonstruowany na podstawie licznych pniejszych
jego kopii. Grupa 1406 nie przesdza moliwoci wyprowadzenia nastpnych bliskich auto
grafowi zespow filiacyjnych, coraz konkretniej rysujcych si w licznej gromadzie odpisw pierw
szej redakcji, lecz dopiero opracowanie wielkiego drzewa genealogicznego wskae na waciwy wybr
rkopisw drugiej czci Annales od r. 1406.
Zasady wydaw nictwa
Odtwarzajc tekst z oryginalnego przekazu starano si o zachowanie waciwoci pisowni X V

wieku i pewnych osobliwoci pisowni Dugosza.
Chcc odda wiernie materia toponomastyczny i onomastyczny transliterujem y nazwy m iejsco
woci i im iona wasne z wyjtkiem tych, w ktrych jest wyrana om yka przepisywacza, a w ic
N overgia zamiast N orvegia, B athibor w m iejsce R athibor, D niepr a n ie D niestr.
Przy nazwach topograficznych rozszerzamy stosowanie w ielkich liter na synonim y uywane
przez Dugosza, n p .: M are Sarm aticum , M ontes lub A lpes Sarm atices.
Nagwki, o ile nie pochodz od autora, a takich jest bardzo niew iele, przedrukowujem y z w y
dawnictwa krakowskiego.
Starano si wydoby w druku te szczeglne cechy z oryginalnego przekazu, ktre okrelaj jego
posta, ukad, charakter i oddaj budow rkopisu. Zachowano odstpy w edug autografu, a w w y
padkach odstpienia od reguy zaznaczano to w przypisie. Nadto oddzielono tekst pierwszej ksigi
od Litterae dedicatoriae . W edug wydania krakowskiego utrzymano podzia tych ustpw,
ktre w K rytyczn ym rozbiorze A . Semkowicza oznaczono w edug tego wydania pocztkowymi
i kocowymi wyrazami. Natomiast w pierwszej ksidze, w tzw . C horografu scalono wszystkie
czci wyodrbnione w wydawnictwie krakowskim, poniewa nie s one objte wym ienianym roz
biorem krytycznym, jako cezury zostawiajc charakterystyczne dla rkopisu Dugosza jego wasne
odstpy.
Kady ustp w rkopisie zaczyna si pism em wyduonym, podobnie jak w tekcie C horografii
niektre nazwy. W czci annalistycznej day roczne uwidocznione s rwnie tym charakterys
tycznym pism em. Dugosz bowiem sam przestrzega wyodrbnienia poszczeglnych ustpw i w do
piskach pod tekstem zaczyna tekst wikszymi literam i.
W prow adzenie do kom entarza
Komentarz1 do I i II ksigi Annales J. Dugosza m a na celu objanienie nazw geograficznych

(zwaszcza dla C horografii ), im ion osb, sprostowanie bdnych dat, a nieraz i faktw m ylnie
podanych przez Dugosza za innym i kronikami, rozwizanie dat itp. Ten najczciej stosowany
typ przypisw rzeczowych musia jednak ulec pewnym odchyleniom ze wzgldu na bardzo rno
rodn tre obu ksig, tak e przechodzi m iejscami w rozbir krytyczny. Szczeglnie dokadnie
i obszernie zostaa objaniona cz pocztkowa ksigi I2, podajca, wzorem innych kranik rednio
w iecznych, genealogi W andalw-Polakw od Jafeta syna Noego i jego potomkw. Nie kada
nazwa geograficzna czy im i m a tu swj odrbny przypis, nasuna si konieczno czenia w grupy
pewnych poj geograficznych oraz materiau legendarnego, uwydatnienia zwrotw wzitych
przez Dugosza najczciej z Izydora Sewilskiego i z kroniki wielkopolskiej, wreszcie szukania
rde, z ktrych Dugosz m g czerpa tak wanie interpretacj nazw ze staroytnoci i wczesnego
redniowiecza. Objanienia pojedynczych im ion i nazw byyby w w ielu wypadkach niezrozumiae
bez podania pewnego lub przypuszczalnego rda, skd s wzite. T a cz komentarza daje materia
zupenie now y, nie analizowany dotychczas przez nikogo, a zostaa opracowana kolejno przez obie
autorki komentarza. K rytyczn y rozbir D ziejw P olski A. Semkowicza zaczyna si bowiem dopiero
od dziejw bajecznych (Czecha i Rusa). Komentatorki pokonyway tu wielkie trudnoci, a i tak nie
wszystkie nazwy i zespoy poj zostay rozwizane. Ta cz komentarza jest oparta na bardzo
obszernej literaturze specjalnej (zebranej gw nie przez B. Strzeleck)8, w paru wypadkach drugiej
autorce wypado sign i do rkopisw4.
Innego typu komentarz posiada, rzecz jasna, Chorografia . Poniewa badania naukowe nad
tym pierwszym geograficznym opisem ziem Polski (ktre maj ju spor literatur) nie zostay
ukoczone i historycy oraz geografowie na podstawie niniejszego wydania bd m ieli jeszcze nie
jedno do powiedzenia nie dajem y objanienia oglnego (jak przy genealogii biblijnej). Autorka
podaa tu rzeczowe objanienia do m iejscowoci, rzek, gT i jezior, szczeglnie obszernie traktujc
1 Inform acj o komentarzu i tumaczeniu polskim opracowaa w naszym wydawnictwie K. Pieradzka.

1 Cz I, tj. Chorografi" opracowaa B. Strzelecka z udziaem T . Modelskicgo i K. Pieradzkiej.
* B. Strzelecka opracowaa przypisy: s. 81 91 do przyp. 5 i s. 100 przyp. 5 s. 133; s. 139 163, s. 168
przyp. 1, s. 172 przyp. 2, s. 173 przyp. 6, 9, s. 178 z pewnymi wyjtkami.
K. Pieradzka opracowaa: s. 63 79, s. 84 przyp. 10, 12, s. 89 przyp. 5, 4, s. 90 przyp. 1 ,2 , 4, s. 91 przyp.4
do s. 100 przyp. 2 (wcz.), s. 135 przyp. 5, s. 134 138, s. 145 przyp. 6, s. 146 przyp. 2, s. 155 przyp. 5 9,
s. 157 przyp. 1, 2, s. 158 przyp. 1, 2, 5, s. 162 przyp, 4, 7, 8, 9, s. 163 przyp. 1, s. 164 przyp. I ,2 ,s .l6 5 -169
oraz do koca tekstu II kiigi, bez przyp. 2. s. 172 i przyp. 6 i 9 s. 173.
miejsca, gdzie naleao sprostowa Dugosza w jego niecisych lub m ylnych inform acjach. Nie
ktre pozycje pozostay nie wyjanione. W iele drobnych miejscowoci zm ienio od X V w . swe
brzmienie, niektre zaniky. ladw miejscowoci, ktre ju dzi nie istniej, wypadao szuka
w dawnych materiaach kartograficznych i na mapach specjalnych oraz w lokalnych nazwach
pl, przysikw, strumieni i in. W wielu wypadkach podstaw objanie by Sownik geog ra fi
czn y K rlestw a P olskiego, obejm ujcy terytoria daleko poza granicami dzisiejszej Polski i poda
jcy dawne brzmienie nazw. Przy nazewnictwie geograficznym Ziem Odzyskanych oparto si na
Sowniku nazw geograficzn ych P olski zachodniej i pnocnej S. Rosponda, podajc w w ielu wypad
kach bye nazwy niemieckie dla uatwienia pracy rwnie na materiaach niem ieckich sprzed 1945 r.
Dla ziem i terenw nalecych do ZSR R zastosowano dawne nazwy miejscowoci, objanione na pod
stawie Sownika geograficzn ego K rlestw a P olskiego, okrelajc pooenie wedug rzeki lub najbliszej
wikszej miejscowoci, a unikajc dawnych podziaw administracyjnych. Z terenu Rum unii
dawne miasta i wsie opatrzono nazwami dzisiejszymi. I tu wypado nieraz czy kilka nazw razem
jako zesp geograficzny. Przy nazwach z terenu Sowiaszczyzny Zachodniej (dzi N R D ) starano
si obok dzisiejszej niemieckiej doda obecnie odtwarzan nazw sowiask lub polsk.
Przy przekadzie nazw geograficznych trudno byo o jednolito; nazwy zidentyfikowane podano
w dzisiejszej postaci fonetycznej i sowotwrczej wtpliwe, znieksztacone itp. w pisowni
wspczesnej, lub (nie odczytane) w transliteracji.
Dalej naleao zwrci uwag na zm iany w krajobrazie od czasw Dugosza, na powierzchnie
jezior w W ielkopolsce i na pnocnych ziem iach Polski, na pewne zm iany przy ujciach rzek i ich
dopyww. Szczeglnie dokadny komentarz geograficzny C horografii , najciekawsz czci w obu
pierwszych ksigach Annales Dugosza, moe stanowi podstaw dalszych bada historykw
i geografw.
W iele nazw geograficznych wystpuje jeszcze poza Chorografi , m . in . naley zwrci uwag
na nazw W awel, opracowan przez jzykoznawcw. Pozostawiono j w dzisiejszym brzm ieniu
ze wzgldu na czste jej uycie w dalszych tom ach, cho w tzw. autografie wystpuje wczesna
form a W w el .
Chorografi jest przerywana wkadkami historycznymi, ktre wym agay rwnie dokadniej
szego opracowania. Znalazy si tu przejtki z dzie Solinusa, pojcia geograficzne i ustpy wskazu
jce na wykorzystanie G eografii Ptolemeusza. Komentarz do nich jest obszerniejszy, ze wzgldu
na to, e historycy nie zwrcili dotd na te ustpy baczniejszej uwagi. Chorografi , oparta na
materiale zbieranym wspczenie przez dziejopisa (m oe drog ankiety) zawiera wanie sporo
oglnych poj geograficznych o Europie rodkow i wschodniej, wprowadzonych poprzez lektur
autorw staroytnych (nazwy: G ry Ryfejskie, Tanais, nazwy uj czterech rzek do Batyku,
Polska leca w sferze pomidzy sidm ym i ostatnim klim atem itp .), zasugiwaaby pod tym ktem
widzenia na specjalne opracowanie.
Trzecia cz komentarza, dotyczca reszty I i caej II ksigi, m a znw odm ienny charakter.
Przede wszystkim naleao tu m ie na wzgldzie dalsze tom y reedycji A nnales oraz pewne wytyczne
dla objanie dalszego toku opowiadania Dugosza jak dugo opiera si on, przerabia, kom piluje
P r z e d m w a 59
i wcza kroniki i roczniki polskie i obce. W przyszoci komentarz do czci kocowej Annales,
wspczesnej dziejopisowi, bdzie musia ulec dalszym zmianom. W przypisach do bajecznych dziejw
Polski i czci historycznej a po czasy mierci Mieszka II, poza szczegowymi objanieniami osb
i miejscowoci, podstaw sta si R ozbir k rytyczn y A . Semkowicza na temat wskazwek, skd
zostay przejte, rozszerzone i upikszone poszczeglne wydarzenia historyczne. Niektre ustpy
objaniono powoujc si na prac Semkowicza, ktry przewertowa starannie szczeglnie polskie
dziejopisarstwo i rocznikarstwo czasw przeddugoszowych. Badania Semkowicza s ju t dzi jednak
nieco przestarzae. Przy legendarnych dziejach Polski, poczwszy od przybycia Lecha na nasze
ziem ie, zaczynaj si u Dugosza liczne przejtki caych zda i ustpw z H istoria Bohem iae Eneasza
Sylwiusza Piccolom iniego. Uwydatniajc je w komentarzu powoano si nie tylko na prac. A. Semko
wicza, ale rwnie na wyniki nowszych bada. I Zarbskiego w jego pracy Stosunki Eneasza Sylwiu
sza z Polsk i Polakam i. Uzupeniono te dawniejsz literatur wynikam i bada E. Perfeckiego
o w pywie ruskiego i niem ieckiego dziejopisarstwa na dzieo Dugosza. Perfeckij odnalaz u Dugosza
liczniejsze ni A . Semkowicz przejtki z rocznikw i kronik niem ieckich, jak rwnie inaczej nieco
ow ietli dodatki ze rde ruskich. T ym samym bardzo wzbogaci w yniki dawniejszych bada nad
Dugoszem . Natomiast n ie posuna si naprzd nasza wiedza o wykorzystaniu przez Dugosza
rnych, czsto kompilowanych w redniowieczu, historii papiey i cesarzy, z ktrych dziejopis wy
korzysta gw nie Marcina z Opawy i Ptolemeusza, wypisujc z nich krtsze lu b dusze ustpy, za
zwyczaj na kocu roku, w pozostawionych w poprzedniej redakcji lukach na kartach rkopisu.
W tej czci komentarza zwrcono te uwag na im iona legendarne i historyczne, do ktrych
jest ju dua literatura w zwizku z badaniami jzykoznawcw (Lech, Piast, Siemowit, Siemomys,
Mieszko, Chrobry, Dbrwka, Kazimierz, Masaw i in .). Im iona ruskie, cho pisownia ich jest
uzgodniona w przekadzie polskim I tom u H istorii ZSRR i w pracach B. Grekowa, traktujemy
przy przekadzie tekstu Dugoszowego nieco odm iennie, specjalnie witosaw i witopek (za
miast wiatosaw, wiatopek), kierujc si pisowni tych im ion w tekcie aciskim, wskazujc,
e tak te im iona wymawiano za czasw Dugosza.
Zatem komentarz do tej czci A nnales, ktr oddajemy obecnie czytelnikowi, nie jest jednolity,
lecz charakter rda narzuci konieczno tego rodzaju objanie.
P rzekad polski
Przekad polski jest now y, dokonany przez zesp autorw1. By on miejscami bardzo trudny ze
w zgldu na styl Dugoszowy: od prostego i atwego stylu kronikarskiego w jego licznych dopiskach
wasnorcznych (zwaszcza w ustpach kocowych tyczcych dziejw cesarzy i papiey) a do za-
wikanych i trudnych zda, sw ozdobnoci naladujcych w pewnych partiach przeredagowanych
styl dziejopisarzy humanistycznych. W przekadzie starano si, o ile to byo moliwe, poczy
1 W kolejnoci: A. Strzelecka (L ist dedykacyjny ) i jedna z dalszych partii tekstu, A. Jochelson, J. Radzi
szewska, K. Stachowska, S. Gawda i Zb. Jaboski. Cao porwna z tekstem aciskim M. Plezia.
wierno tekstu i styl z poprawn stylistyczn form . W kilku wypadkach przekad polski sta si
trudny do zrozumienia z powodu widocznych brakw, niedom wie lu b zepsutego tekstu tzw.
autografu. Miejsca te objaniono przypisami. Zwracam y te uwag na sposb tum aczenia term inu
aciskiego oppidum stosowanego przez Dugosza bardzo czsto niezalenie od tego czy jest to m ae,
czy wiksze miasteczko. W przekadzie oddano go przez miejscowo, miasteczko, wyjtkowo osad,
miasto, nigdy za grd. N ie powinno to m yli czytelnika i podsuwa bdnej interpretacji, i okrele
nie oppidum oznacza, e miejscowo ta bya ju w X V w . miasteczkiem. Zbadanie wszystkich przy
padkw czy mamy do czynienia z wsi, czy miasteczkiem, przekracza m oliwoci prac nad komenta
rzem, a w wielu wypadkach jest ju nie do wykrycia.
Pozostawiono te pewne Dugoszowe anachronizmy kronikarskie, jak Rzeczpospolita, Krlestwo
Polskie (w znaczeniu pastwa lub Polski), baronw, szlacht dla czasw bajecznych i doby pierw
szych Piastw. Im iona pozostawiono w przekadzie w brzm ieniu jak najbardziej zblionym do
czasw dziejopisa i jego pisowni: jest w ic Ryksa zamiast Rycheza, zostaje Dbrwka, bo tak w X V w .
to im i wymawiano. Przeprowadzono poprawk co do Kraka i Popiela zwanego w duszej czci
pocztkowej partii tekstu stale Pompiliuszem.
*
* *
Oddajc w rce czytelnikw tum aczenie pierwszego tom u A nnales P oloniae Jana Dugosza,
kierowano si zamiarem wiernego odtworzenia rda historycznego dla bada naukowych, jak
i dla zaspokojenia zainteresowa ogu dzieem pierwszego historyka, geografa i w ybitnego pisarza
naszego z wieku przeomu kulturalnego.
W drobiazgowym i obszernym aparacie wydawniczym zapewne niejedna wkrada si om yka
i niejeden bd, bo niepodobna ich m im o najlepszych chci unikn. W toku dugich prac przygo
towawczych powstaway szczliwe koncepcje, ale i upado w iele m ylnych wnioskw, co pocigao
za sob powane przerbki.
Rozstrzygnicie niektrych problem w zwizanych z dalszym wydawnictwem A nnales odoono
do czasu uzyskania rezultatw nowych bada i studiw naukowych. W rd nich na pierwszy plan
wysuwa si opracowanie filiacji rkopisw dla ustalenia podstaw rkopimiennych nastpnych
tomw i prace nad rozbiorem krytycznym Annales, ktre maj da podstaw do dalszego komentarza.
W ykrycie grupy rkopisw 1406" i stwierdzenie istnienia zaginionego odpisu z autografu,
starszego od rkopisu witokrzyskiego, stanowicego podstaw wydania Przezdzieckiego, nakada
na wydawcw obowizek rozszerzenia stem m a codicum . T o nowe zadanie utrudni i skom plikuje
dalsz prac wydawnicz, wobec niepowetowanych strat w dziaach rkopisw, jakie nauka polska,
poniosa w czasie ostatnich zniszcze wojennych.
W anda Semkowicz-Z arembina

Katowice Krakw 1960
PO D ZIA AUTOGRAFU ANNALES DUGOSZA
Rekonstrukcja na podstawie grupy rkopisw zwizanych z nim dat 1406
Autograf:
8 Annales Poloniae Joa. Dugosch ad annum 1406 Rkopisy zaginione:

Autographum: *8
b Cz I: seksterny: I Cz II: seksterny I Xb Cz III [Cz IV]

xxxm 1339 1406 1406(7) 1444 [1445 1480]
Litterae dedicatoriae Rpis Bihl. Uniw. w Abo Autograf nieznany
1338 z napisem: Tertia pars
Crtmice Polonie&
[Prototyp grupy 1406 z X V wieku:]
d [Prima pars Cronicae Po- [Secunda pars]d [Tertia pars] [Quarta pars]
lonicae] 1241 1406 1406 1444 1445 1480
Litterae dedicatoriae
1240
Rpis ukasza z Przemyla z X V II w.:
Prima pars Historiae Po- Secunda Pars Historiaeh Rpis Jzefa Maks. Ossoli- Rpis bezimienny X V I w.
Ionicae] 1241 1406 skiego* w X V I z napisem: (pocz.) z napisem: Quarta
Litterae dedicatoriae Tertia pars Historiae Polo- pars Chronicae Polonicafi
1240 + Vita Dlugossi nieae 1445 1480
1406 1444
Rpis Ignacego Scypiona z X V II w.1 z napisem Ms. orig.
[Prima pars Historiae Po- [ Secunda pars] t. II [Tertia pars] t. III

lanieae] t. I 1241 1406 1406 1444
Litterae dedicatoriae
1240 + Vita Dlugossi
8 Rpis w Bibl. Muzeum Czartoryskich w Krakowie, sygn. 1306; b-b 0bje te czci zostay zczane w jeden tom przez pniejszego kopist;
c rpis ten spon w czasie polaru biblioteki Uniw. w Abo w r. 1827; d_d podzia na dwa tomy powiadczaj liczne odpity; 8 dawniej w CPB
w Petersburgu, sygn Lat F. IV. 15 (a), przepad w 1939 194+ w Warszawie * rpis ksigozbioru Zak, Nauk. Ossoliskich wedug Batowskiego (op.
c., t. 41) jeden z najstarszych odpisw; * w Bibl. Jagie, w Krakowie, sygn, 34; h ten tom zagin w Gdasku w 1939 1945; * w zbiorach
Bibl. Czart, w Krakowie, sygn. 1299, 1300, 1301.
jjtt>dMtH*} 4CV<H I
J ; i { * & ! v o * * x f u \ _____ _
; |fcjn f t p Hwii>n<Ci Û ulu* mit
'"/ 1 * wmwlmawylit- fcju C CtrliC,^t i *j u-,
r t O ii * >**<> AuJU**H*r & t&M* JW*t tu 5 tW isp jupAhM HiX

j 'i ! V 4*m |i m * V p&JCA. <* ** KOjhtMM*} ipty ItJi.
_i-/j l y * ) L u Jfww** m % "* 1 t*grt .p "-* h Uu-I ,
4 ; *yttwmt|ft>gwim f>miM liW ltti > y * fw tp w i wfal |*w< 6iaiyÛmpLr,
l L -' 'j j JLftmiHu* f n w f c W w iw , m ititn#

" - Z > / l, f* " !* ^ ifc% MM * 1 t W m m iu ^ K MmtfVwfecnnA *CCujb*ti(,
/ ; . f * * - f - h * *& * rr^ ** fo lii
< ; jp * . wxhifc y <B>pWUmW m* uftH fCup+&* v^<> p H flW * -
/ y * * f f i f * **P *f*+ OmmOjf^ C J m*tt**~> .h xL -xieJ iLiV
,. y **<** w wfcj -}orAVfcuttmwww<tVw fl.i>toM *waxftwp-î^
jU b m fatnw i^ & fW ^ r
y . f ^ ^ j * * * - * 4 " ^ * - y * * - * * * -* fp * * *
KTÎiM wMKj 4 v W 3 Ca**cujixjw v
t4*1 M+mZup
.., ,0y jft W Cmtb i W**rf u f kThhO* *
p v &m&mm A<2ktMu.'t i-Bfcui ytfetmm e*
J muUr <4i* * " * 'm>***" m ftiitM** (kiu&a. <m<w* <
O jp t ^ limj lo itullfi) m m A i
V* '
/ r ^ y
T * * " 1J *,*
fil ty & G i m tg t *
* i-^ %***< u U #(ni5t **w
ir t am*tu*i\ r lni** (iffitm * Cu4H<>fc
/ y 1 TiVr y i * a^ iii* p c **f4UJ "f * * | p K jiw CiAiu*
i t AJt A iu t p p r i 11
5 * * * * f r W? m (^y fi . ****** Fn*Sf*2* tMimfS-
^ | ,,,, V*iiw*i|>Wtiiw n w |MtM 4u M <wrt Mlturt
I* * ' ^ * * -*5 i p i i i i r 4tM&> M p j ] K *AmVtn *fac
> l tiJU a im ^ d & m f / i a * J u m pu(htW ^ M ^ b x
* # * * lWM M w w > N p p M<y4-. $.Hfx+Umtx*
'**** . 'Vrt^MWl MM
UJkUn*
/? / . /'> ^ . .
7 V. I 1 //: - < r ^ ,l A } ;>/'*< - -i/->.*.y< ^
/, r t? -4 . eV - - ^
r f zwuutrr.wmittswtr
\xf,/,i<rroKVMi^
X'
t i ___
POCZTEK LISTU DEDYKACYJNEGO
Biblioteka Czartoryskich rpis nr 1306,

tzw. autograf Dugoszay k. i .
ROCZNIKI CZYLI KRONIKI
sawnego Krlestwa Polskiego
DZIEO CZCIGODNEGO JANA DUGOSZA
kanonika krakowskiego
gorliwego badacza dziejw swego narodu
zestawione z najwiksz starannoci

i dbaoci o prawd historyczn
NAJPRZEWIELEBNIEJSZEMU W CHRYSTUSIE OJCU, PANU ZB IG N IEW O W I Z O LEN ICY',

Z M IO SIERD ZIA BOEGO K ARD Y N AO W I PR E ZB IT E R O W I W . RZYMSKIEGO KOCIOA
T Y TU U W . PRYSKI* O R A Z BISKUPOWI KRAKOWSKIEMU, PANU MEMU NAJCZCIGODNIEJ
SZEMU I NAJDOSTOJNIEJSZEMU, JAN DUGOSZ* KANONIK KRAKOWSKI. OBY CIESZY SI
W ID O K IEM T E G O , CO DAJE N A G R O D Y W IEC ZN E I OBY O SIG N NIEM IERTELNA BIAA
SZAT BOGOSAW IONYCH*.
Najprzewielebniejszy Ojcze, zamierzajc obrci trudy mojej pracy ku chwale

i wyniesieniu Trjcy w., ku pomnoeniu prawowitej wiary i ku naszej ojczyzny,
a take ku Twojej ozdobie i chlubie, podjem si przekaza na pimie roczniki
dziejw Polski, a take innych ludw ssiadujcych z Polsk, ogarnwszy rzeczy
* Zbigniew Olenicki biskup krakowski, piln iej kardyna ur. w 1389 r., im . 1 IV 1455 r. By jedna i naj
wybitniejszych postaci u schyku rzdw Jagiey, za Wadysawa Warneczyka i na pocztku panowania
Kazimierza Jagielloczyka, jako przedstawiciel grupy oligarchw, a do zamania jej wpyww przez krla
i stronnictwo redniej szlachty. W ywar ogrom ny wpyw na Dugosza, najpierw swego sekretarza, pilniej
powiernika i doradc, By inspiratorem wielu jego dzie, a przede wszystkim Annala. Std dedykowa mu
Dugosz awe najwiksze dzieo i powici mu w iek miejsca w toku opowiadania dziejw.
* Kardyna prezbiter tytuu Iw. Pryski jest to najniszy stopie kardynalski przywizany do probostwa
Iw. Pryski in Capite, czysto tytularny. W XVI w. byo at 50 takich tytularnych kardynaw wg parafii w M il
szych i dalszych okolicach Rzymu.
* Jan Dugosz herbu Wieniawa, por. obszerny tyciorys w Paltkim tiawniku biograficznym (cytujemy dalej
PSB w skrcie).
* Dedykacja Dugoszowych Annalet Zbigniewowi Olenickiemu, z ktrym dziejopit byl zwizany od
wczesnej modoici at do 1455 r., jest w ostatnich latach przedmiotem coraz wikszego zainteresowania filo-
64 L i s t d e d y k a c y j n y
dokonywane zarwno w pokoju, jak w wojnie; w tym celu, aby wskrzesi i uczci
w pamici zakrzepe i pice w ciemnoci popioy ludzkie i aby suchaczom i czytelni
kom przedstawi ich czyny; nie z zaufania w siy wasnego umysu (jest on bowiem
ubogi i lichy, a do opracowania tego dziea, w ktrym mona rozsawi i upikszy
znakomite czyny i wietne zwycistwa bohaterw, jest zbyt ociay i niewystarcza
jcy) ani, aby przewyszy sztuk pisarsk proste, stare opowieci, ale dlatego,
poniewa bolej, e wiele przesawnych, godnych poznania dzie tak czaswprzeszych,
jak i naszych idzie w wieczn niepami. Istniej bowiem znakomite i zapamitania
godne czyny niektrych sawnych mw polskich, czy to wemiesz pod uwag
wojn, czy pokj; przykady obfitujce w wydarzenia, w ktrych znajd si i miecze
czerwieniejce krwi bratersk lub pokrewn, dla lepej dzy panowania, dalej
powstania, spiski, rne wygnania, rne przewroty w yciu pastwowym, rne
panw i zwykych obywateli zesania domagajce si, aby je objani wiatem opo
wieci, a zarazem, aby zado uczyni, cho po Twoim zgonie, Twoim rozkazom
i usilnym namowom. Ty bowiem z nadzwyczajn mioci, ktra kazaa ci pragn
uniemiertelnienia dziejw ojczystych, tego jednego przede wszystkim prob
i rozkazem domagae si ode mnie, a zarazem dostarczae wiernym opowiadaniem
i w prywatnej rozmowie materiau do tworzenia, w sprawach, ktre zdarzyy si
za Twoich czasw.
Nie jedna i ta sama jest, bya i bdzie przyczyna, dla ktr pisz i pracuj historycy,
jedni czyni to dlatego, aby dziki upikszeniom stylu zyska chwa i honor u wsp-
Iogw i historykw ze w zgldu na je j form , styl i w ielu cytow anych w niej autorw staroytnych. Wska
zuje ona na szerokie oczytanie Dugosza w dzidach autorw klasycznych, poetw i prozaikw, ktre to dziea
w dobie wczesnego hum anizm u b yy coraz bardziej znane w Polsce wrd profesorw krakowskiej w szechnicy,
dyplomatw i in. Caa koncepcja Dugoszowej D edykacji m oga b y wzorowana na wczesnohum anistycznych
elaboratach tego rodzaju, z ktrym i spotyka si Dugosz w ostatnich 20 latach sw ego tycia. Badania id w kie
runku wykazania hum anistycznych w pyww na niektre ustpy z Annales, przede wszystkim na D edykacj
(zob. A . Rogalanka, Przedmowa Dugosza do D ziejw Polski?, R ocz. H ist. X IX , 1952, s. 68 97). Autorw
staroytnych w ym ienionych w D edykacji i przejte z nich m yli i cytaty objani T . Sinko, D e DlugossU prae
fatione Historiae Pedanorum, Studia z dziejw kultury, W arszawa 1949, s. 105 145, a po nim J. Schnayder,
Sallustiuszowe echa w H istorii Polski" Dugosza, Eos X L V I, 1955. Na hum anistyczne w pyw y zw rcia
uwag wpierw A. Rogalanka, ostatnio za I. Zarbski, wskazujc podobne form y do pew nych ustpw w de
dykacji G . Boccaccia, Genealogia deorum gentilium... i D e casibus..., zob. Problem y wczesnego Odrodzenia
w Polsce, Odrodzenie i Reform acja t. II. 1957, s. 48 49. Sprawa nie jest jednak w zupenoci wyjaniona,
nie wzito bowiem pod uwag, e w w ielu czternastow iecznych kronikach, a take w dawniejszych, s rw nie
tego rodzaju dedykacje, i to z podobnym jak u Dugosza ukadem , tj. waciwa dedykacja, zestaw kronik w y
korzystanych przez danego dziejopisa i podzia treci na rozdziay lu b ksigi.
L i s t d e d y k a c y j n y 65
czesnych i potomnych, wiemy, e do nich nalea Tytus Liwiusz1: tryskajc bowiem

za ycia mlecznym rdem wymowy przyciga licznych szlachetnych uczniw
z najdalszych kracw Galii2 i Hiszpanii (a nawet, jak wielu twierdzi, jednego
z Kadyksu3), ktrzy, aby go sucha, widzie i podziwia, do Rzymu przybywali;
kiedy zmar wielbiy go usta i gosy wszystkich acinnikw, a jego popioy i koci,
chocia poganina, przez padewczykw4 szczyccych si jego rodem i pochodzeniem,
znalezione w pobliu kocioa w. Justyny zoono, aby je bardziej uczci, w bramie
paacu wikszego5. Inni pisz, aby zaleci si tym, ktrych cnoty wojenne chwal;
jeszcze inni obrali sobie ten rodzaj pracy, poniewa sami byli czynni podczas pokoju
i wojny w wielkich i doniosych wydarzeniach; co mona stwierdzi lub przypuszcza,
jeli idzie o Homera, Daresa6, Kwintusa Kurcjusza7, Plutarcha8. Mnie nie zwabia
do podjcia tak obszernego dziea i tak olbrzymiej pracy adna z tych przyczyn, ale
wielko spraw, ktre spoczywaj w ciemnej pomroce; nie nadzieja korzyci, ale
obowizek uczciwoci i ta, ktra wszystkie wszystkich mioci zwyka przewysza,
mio ojczyzny, abym j wszelk ozdob, na jak mnie sta do zbytku obdarzy
i obficie obsypa, oraz mio bliniego, ktiy ma zbudowa si moj prac.
Znajomo bowiem przeszoci oraz spraw, jakie rozgryway si wewntrz i na
zewntrz kraju..., rwna jest cnocie i mdrcy uwaaj j za mistrzyni yda*.
1 Dugosz w w ielu ustpach sw ych Annales wzorowa si na stylu i opisach bitew , przem wieniach itd.
Tytusa Liwiusza historyka rzym skiego z I w . n .e., autora dziea Ab urbe condita obejm ujcego histori Rzym u
od zaoenia do doby wspczesnej historykow i.
1 G alia terytorium dzisiejszej Francji zdobyte przez Rzym ian w I w . p.n .e. i zam ienione na prow incj
rzymsk przetrwaa a do wczesnego redniowiecza pod t nazw. G alia, jak i Hiszpania dzieliy si na dwie
czci: G allia Cisalpina i Transalpina, Hispania Citerior i U lterior.
* Kadyks zob. niej.
4 Chodzi tu o m ieszkacw Padwy (Patavini, Pataviani).
6 W 1413 r. znaleziono w Padwie koo kocioa w. Justyny szcztki uchodzce za koci Liwiusza i wznie
siono tu odpow iednie m auzoleum . Zob. o tym obszernie w Corpus Inscriptionum Latin. t. V , cz. 1 (wyd. Th.
M om m sen), nr 2865.
Dares z Frygii pisarz plegendarny, yjcy rzekom o w czasach Homera, ktrem u przypisywano
autorstwo Historii o upadku Troi napisanej w V w. n .e. jako utw r apokryficzny. D zieo to znane byo w licz
nych odpisach w redniow ieczu, drukowane po raz pierwszy w 1470 r. w tekcie aciskim.
7 Quintus Curtius Rufus historyk rzym ski prawdopodobnie wspczesny cesarzowi Klaudiuszowi i W es-
pazjanowi, napisa w 10 ksigach histori Aleksandra W ., ktrej warto jest bardzo saba. Najstarszy druk
pochodzi z 1470 r.
8 Plutarch z Chaironei w B eocji historyk z I II w. n .e., autor znanego i rozpowszechnionego w rednio
w ieczu zbioru yw otw sawnych mw greckich i rzym skich.
9 Synna maksyma historia magistra vitae, wzita z Cycerona, jest u Dugosza wytyczn dla caego jego
dziea. W spczeni D ugoszow i pisarze uwaali histori za praktyczn filozofi.

Wiadomo, e nie mniejsze ona przynosi korzyci rodzajowi ludzkiemu ni filo

zofia, bo chocia filozofia kieruje czowiekiem i uczy jak naladowa cnoty, tamta
staje si bodcem dla wikszej liczby ludu ni ta, w spenianiu wietnych czynw
lub zdaniu ku nim. Podczas gdy filozofia zapala i pobudza, historia ukazuje po
nadto ju sam czyn dokonany, ona pozwala nam oglda wszystko co dotyczy mstwa,
skromnoci, rozsdku, pobonoci, a take przykady ludzkiej gupoty, jakby w jakim
zwierciadle; przynosi ona zarwno owieconym, jak prostym najwysze dobro
i najwysz rozkosz, nie za pomoc prawide, zwyczajw, dysput, ale przez C2yny
i obyczaje znakomitych bohaterw; wiodc ich do poznania cnoty, do naladowania
najsynniejszych zasug, do osignicia najczcigodniejszych zaszczytw. Wiadomo
jest bowiem, e serca ludzkie, zwaszcza szlachetne, czynami sawnych ludzi oraz
wspominaniem wielkich rzeczy zapalaj si do niemiertelnej sawy i e sodko jest
obcowa ze spoecznoci swoich przodkw, a sowa i uczynki dawnych ludzi ocenia
myl; przylgn do ich znakomitych dziaa. A wreszcie, skoro wszyscy miertelni
opanowani s pragnieniem dowiadywania si i poznawania, co nie da si osign
inaczej jak przez dugie ycie albo piln praktyk i dowiadczenie, jeli wic kto
nakoni myl do zapoznania si z histori i do zgbienia wiadomoci o czynach
sawnych mw, wielkich dzieach, sztukach, postanowieniach, wojnach i o losach
najwikszych krajw i pastw, ten w krtkim czasie i maym wysikiem osignie
zarazem szczyt wyszej i wiedzy, i mdroci. Dochodzimy bowiem do poznania
rzeczy najpikniejszych dziki obrazowi historycznemu, przygotowanemu cudz
prac, i mamy mono przenikn w niedugim czasie dugi cig wiekw i wikszo
uczynkw i tajemnic ludzkich. Tym jedynym spobem moe czowiek mody i nie
dojrzay przewyszy starcw, posiadajcych znajomo tylko jednego wieku, albo
przynajmniej im dorwna, jako ten, na ktrego spyna znakomita wiedza o rze
czach i najlepszych umiejtnociach oraz najbogatsza znajomo dziejw i przeszoci,
czerpana nie z jednej gowy, ale z najobfitszego rda wielu gw. A skoro tak,
to kt byby tak pozbawiony uczucia ludzkoci, aby nie zechcia odda si tym stu
diom, ktre modo pobudzaj, aby sza w lad za najwiksz saw, ktre umilaj
staro, przyozdabiaj powodzenie, agodz przeciwnoci, su ojczynie, strzeg
od niebezpieczestwa, poniewa mieszcz si w nich czyny ludzkie, niespodzianki
losu, niezwyke dziea natury, a nade wszystko rachuba czasu. Pami bowiem i to,
co tworzy rka ludzka powoli zaciera si i trwa zaledwie przez jedno ycie czowiecze,
ale to, co dobrze powierzone zostanie ksikom, to pozostanie na zawsze i nieatwo
da si zniszczy. Przedstawia bowiem nie tylko co zdziaano i opowiedziano, ale za

pisuje wypowiedzi ludzkie i odtwarza myli. Za niema wic naley uwaa strat,
e wiele naszych spraw i wydarze w Polsce, najgodniejszych pamici, pozostao
dla nas w znacznej mierze nieznane, bo znajomo ich przepada z braku pisarzy;
to za, co posiadamy albo jest za skpo opisane, albo niejasne, poniewa dawne,
a wiele rzeczy zanotowano obszerniej u obcych ni u nas. Niemniej przeto, aby
sprawnie rzdzi Rzeczpospolit1 warto zna i przywodzi sobie na pami i chwa
lebne, i szpetne czyny przodkw: jak sprawiedliwie postpujcym i pobonie yjcym
czyny dobrych, kiedy czytaj, du ku zbudowaniu, tak potpienia godne uczynki
zych oraz ich kary, aby suyy bdzcym do poprawy. Wszystkimi wic siami
naley dy do nauczenia si tego wszystkiego, z czego przychodzi nam niemay
poytek i dla wywiczenia umysu, i dla waciwego rzdzenia pastwem. Przystoi
bowiem mom cnotliwym przywodzi sobie na pami czyny mdrych, ale rwnie
i nieroztropnych, aby si uczy na dobrych przykadach naladowa dziea dobre,
a dziki zym, aby mc unikn zguby; jeli bowiem nie odrnisz klejnotu od li
choty, nie umiejc pohamowa gupiej namitnoci, przyspieszonym biegiem po
grysz si w ciemnociach przepastnych i gstych. W rocznikach znajdziesz przy
kady cnt, ale spostrzegajc te fakty ze, nauczysz si z tych korzysta, tamte po
mija.
Mnie za, ktremu ani sztuka, ani natura nie day umiejtnoci wypowiadania
si, przeraa rozlegy i wielki trud, jaki spad na moje sabe barki, podczas gdy tylu
mw, najpikniej przyozdobionych wysok wiedz, milczao. Przeraa mnie ciar
rzeczy niezmiernej, trudnej i niezgbionej, ciszy od maczugi Herkulesowej,
zwaszcza e niezmiernej pracy miaaby odpowiada nie jaka nagroda, nie wdzicz
no, ale najfaszywszy osd i przewrotna interpretacja; i czsto sam ze sob rozwa
aem w milczeniu, podczas chwil spoczynku, jakie to ja szerokie i pene nawanoci
morze zamierzam pru na kruchej i chwiejnej dce mego umysu, rozmylnie czy
te niebacznie? I na jak obmow i nienawi narazi moj gow u wspczesnych
i potomnych? Jestem bowiem przekonany, e nie braknie takich, ktrzy bd mi
uwacza czy to z lekkomylnoci, czy ze zej woli i zazdroci (obym by faszywym
1 M a tu znaczenie pastwa. D ugosz czsto uiyw a tego w yraienia bdcego anachronizm em dla opisy
w anych tu czasw . T erm in ten jednak zachow ujem y w przekadzie, g d y i odpowiada pojciom dziejopisa
o pastw ie, ktre n ie jest rzdzone przez ksit ani krlw . M ole te t b y przeniesieniem do stosunkw polskich
pojcia republiki rzym skiej.
#
68 List ded yk ac y jn y
prorokiem!) e fakty, ktre podam w niniejszym dziele, albo niezrcznie opowie

dziaem, albo e nie zgadzaj si one w caoci z opowiadaniem i e zadania, ktrego
si podjem, nie wypeniem, e wicej ni naleao wyniosem dziaanie niektrych,
e prawd postawiem w miejsce zmyle.
Jedn bowiem z rzeczy najtrudniejszych, i to nie tylko dla umysu wywiczonego,
ale rwnie dla najbujniejszego i najbystrzejszego, jest, aby tkajc histori, ustrzec
si i obrazy, i oszczerstwa, i wszystkim pozosta miym, a rwnoczenie zaspokoi
oczekiwania mw najprzedniejszych i dowiadczonych wzbudzone na samym po
cztku, tak jak przej bez szkody po ostrych cierniach. Znam mianowicie wybredne
upodobania ludzi naszego wieku, ktre nie pochwalaj niczego, co nie posiada Tu
liuszowej 1 piknoci, od ktrej wiem jak jestem odlegy, znam te zazdrosnych,
ktrzy nie ufajc wasnym zdolnociom, bezwstydnie, swoimi sposobami i swoim
zwyczajem za pomoc obmowy i zniesawienia zdaj do omieszenia innych.
Nawet gdybym by obdarzony najwyszym umysem i tak wiedz, a obowizek
pisarski gdyby mi si wydawa atwy do spenienia, jeszcze do tak trudnego dziea
nie mgbym przystpi bez ogldania si na trudnoci i bez obawy z przyczyny
zoliwej potwarzy niektrych i zawistnego oszczerstwa5 bo jeli rne narody od
znaczaj si rozmaitymi przymiotami, jak i wadami, to nard Polakw jest uwaany
za skonniejszy do zazdroci i potwarzy ni do czego innego; czy to powodem tego
jest dziedzictwo po przodkach, czy pooenie i klimat nieaskawy, czy tajemna sia
gwiazd, czy ch dorwnania przymiotom innych rodem i pochodzeniem ale
umysy Polakw uchodz za bardziej pochopne do wystpkw pyncych z zawici
ni do jakichkolwiek innych. To jest powodem, e niektrzy sdz, jakoby Cham2
by ojcem Polakw i wszystkich Sowian, poniewa on drwicy z bidr wasnego
ojca Noego, wystpek ten przekaza rwnie potomstwu.
T wic mam za gwn i najpierwsz przyczyn, e Polska miaa rzadkich i nie
licznych pisarzy swoich dziejw, skoro kady z nich wobec powszechnej niechci
ba si obowizku pisarskiego i naraenia si na zawi i potwarz; za drug przyczyn
mam to, e z niewielu pkw wyrosy wietne i przerastajce codzienn i pospolit
miar umysy, a i te nie doznay susznej oceny; za trzeci, e mao jest takich, ktrzy
1 M owa tu o klasycznym stylu Cycerona.

1 Zdanie Dugosza o Cham ie, synu patriarchy N oego, wskazuje na oparcie si na krom ce czeskiej W ocha
Jana z M arignoli z X IV w . (<Japhet, pater noster est tertius fUius N oe unde Sclavi et B o em sumpserunt ori
ginem^ non a Cham, ut fingunt quidam) Fontes rer. Bohendcaru m t. H I, s. 522.
paaj pragnieniem wiedzy, nauki i cnoty, ale raczej zaszczytw, zysku oraz rozkoszy.
Tymi przeto zajmuj si naukami, ktre im obiecuj bogactwo lub dostojestwa,
albo jakkolwiek korzy, za sztuk wymowy i pisania uprawiaj bardzo nieliczni
i tylko sami tacy, co popchnici jak przyrodzon chlubn skonnoci w duszy,
dla wyszej cnoty wzgardzili ziemskimi rzeczami. Nic wic dziwnego, e czyny
i zdarzenia u innych nacji byy jak najbardziej opiewane i uwietniane przez ta
lenty pisarskie, u Polakw za przeciwnie, rzeczy najwartociowsze i wspaniae
popady w niepami i ciemno, a czyny i cnoty krlw, ksit oraz bohaterstwa
mw i wodzw, 'koleje krajw i pastw nie wydobyte na wiato dzienne za pomoc
pisma, skazane zostay na wieczn pomrok i zepchnite jak gdyby w wieczyste
ciemnoci przez niedbalstwo pisarzy; gdyby byy zyskay ich ask, wsawione ich
pochwaami byszczayby u potomnych, w niemiertelnej chwale.
Ta wic, midzy innymi, racja zncia mnie i skonia, abym, zarzuciwszy wszystkie
inne sprawy ludzkie, powici wszystkie moje wysiki, zabiegi, prace i czuwania
kolejnemu wyjawieniu znakomitych czynw naszych bohaterw, stumiwszy ca
boja i niemiao i abym, nie zadowalajc si powtarzaniem tego, co stare i cudze,
postpi naprzd i da zrb historii nowej, chocia stylem suchym i sabym; aby
w przyszoci krlowie i ksita, i ci, ktrzy rzdz pastwem, naladujc postacie
ludzi dzielnych, jakie przedstawili pisarze rocznikw, wasnego ducha, myli swoje
i postpki ksztatowali wedug cnt ludzi znakomitych.
Wszystko za i skdkolwiek ze sprawami Polski pozostajce w zwizku i z nimi
zmieszane, zbierajc zewszd i czc to, co wydawao si naprowadza na dzieje
Polski, uznaem za warte przepisania i wczenia do niniejszej pracy, przechodzc
z zatkanymi uszami mimo piewu syren1, abym nie zapragn dziejw prawdziwoci
zbruka ani nienawici i zazdroci, ani schlebianiem dla faworu lub aski, zwaszcza
w tym, co mi si zdarzyo widzie wasnymi oczyma.
Dawnych wiekw czasy przy pomocy innych, to za co zaszo za naszego ycia,
jak to mwi, na wasn rk, pewne za rzeczy, ktre przez staro straciy na wia-
rogodnoci, albo nie zostay przekazane pismu, temu jedynemu wiernemu strowi
dziejw, jak mogem najskrupulatniej i najwierniej spisaem z poda, ktre same
jednak przetrway, i to co byo po kocioach, skadach oraz rnych miejscach roz
1 A luzja do ustpu z O dysei H om era, ks. A U , w ktrym m ow a o tym , jak syreny swym jpiew em usio
w ay zatrzym a Odyaeusza w drodze pow rotnej do Itaki. Szeroka interpretacj tego ustpu daje T . Sinko,
D e Dlugostii praefatione... od b ., s. 36.
proszone, to staraem si zebra, a zebrane wprowadzi w jaki sposb do tej oto

pracy; niejedno jeli byo niezrcznie i nieprawdziwie wtrcone, szydzce ze skrom
noci czynem lub sowem, to opuciem, wydobywajc z pomroki na wiato sprawy
i rzeczy dawnych ludzi, aby mi nie brako piewcy; nie ze wzgldu na wielko dzie
i znakomito zasug, ktre domagaj si bardzo uczonego pisarza i jakiego wielkiego
poety, nie ze wzgldu na ufno we wasny umys czy umiejtno pisania oraz opowia
dania ani dla osignicia sawy, ale w mojej i mego ducha nieudolnoci z wdzicznoci
dla ojczyzny, abym nie strawi ycia niemy i niezasuony, uczciwie wyznajc, e
wiem, i autorowi rocznikw potrzebna jest wielka sia umysu, wielka wytworno
mwienia, aby wrd tylu nagromadzonych opowieci i poda zachowa miar
w pochwaach i naganach, wszystko powanie wyoy i spodoba si zarwno dowiad
czonym, jak niedowiadczonym, mdrym i gupim, wymownym i niewymownym
i jednako okaza si miy wszystkim, skoro uwaa si za rzecz najtrudniejsz z trud
nych myli cudze, chci i pragnienia w sowa dostatecznie ubrawszy, opisa.
Ze wszystkich przeto nauk, jakie stworzono dla uksztatowania ludzkiego adna
nie wydaje mi si tak wietna i wzniosa jak ta, ktra nas uczy dziejw. Z niej bowiem
dowiadujemy si, jak y uczciwie oraz jakie owoce i szlachetn jako przyjemno
uzyskujemy, zapalamy si do naladownictwa i porzucamy ze dla dobrego.
Podczas gdy wiadomo jest, e dzieje innych narodw i krlestw opowiedziano ku
ich chwale i sawie i e aby je wyrazi chwalebnie wspzawodniczyy szlachetne
umysy pisarzy, to o Polsce nazbyt mao poczyniono wzmianek i to urywkowych;
ksita i krlowie oraz inni polscy bohaterowie w maej liczbie zyskali pisarzy swych
czynw, sawa wielu z nich zgasa i pogrzebana zostaa wraz z nimi. Z dziejami
polskimi stao si przeto zupenie odwrotnie ni z ateskimi, gdy wydaj si ciasne,
skromne, mae, zatarte, podczas gdy byy o wiele wiksze ni mwi pisma; przez
niedbalstwo i brak starania pisarzy sprowadzono je z wspaniaej jednoci do ciemnoty
i ciasnoty, i jak si naleao sprawiedliwie i w caoci nie ogoszono, tak dalece, e
nawet Wincenty1, biskup krakowski, swego czasu pisarz doskonay, nie mg ich
wiatym swym umysem wsawi, i jake wiele najgoniejszych dzie krlw,
ksit oraz innych bohaterw polskich pogrzebano w wiecznej niepamici i unie-
1 Mistrz W incenty zw . Kadubkiem , biskup krakowski, b y w ybitn postaci sw ych czasw, autorem kroniki
dziejw Polski do 1206 r. Zm ar w 1228 r. Kronika ta w ywara d u y w pyw na piniejsze dziejopisarstwo,
w szczeglnoci w X V w ., bya czsto kopiowana i kom entow ana w wykadach uniw ersyteckich. Korzysta
z niej rw n ie Dugosz.
dostpniono naszemu poznaniu z braku pisarzy i tyche leniwych, prostackich,

niewyksztaconych umysw, a nic z ich sawy nie mogo pozosta dla potomnych,
i skoro nie byy utrwalone prac pisan rozwiay si tak prawie, jak sabiutki
dym.
Nie istnieje bowiem czyn tak sawny, tak podziwiany, ktrego by czas nie przymi
oraz niepami, jeeli nie towarzyszy mu zaszczytny opis i wiato pisarzy. Tak le
pogrzebane i na wieczn zdane niepami czyny krlw i cesarzy, bo te, ktiych
pilno pisarzy nie przekazaa niemiertelnoci nie trwaj duej ni ycie ludzkie; gdy
dziea ludzkie s i przypadkowe, i przemijajce, pomniki za pisane, swoj trwaoci
wspzawodnicz z niemiertelnoci. Docza si do tego bardzo wielka troska, e
podczas gdy pisarze innych spraw i ksiek osobom ywym i kwitncym dziea swoje,
aby podnie ich znaczenie, dedykuj, ja t oto prac moj Tobie, Ojcze, oderwanemu
ju od obcowania ze miertelnymi i nieobecnemu, pozbawionemu ywego ciaa,
powicam, pozbawiony Twej doczesnej opieki i osierocony. Tym skwapliwiej to
rozpoczynam, ja mizerny, e mnie do tego za ycia namow, ktrej autorytet jest
dla mnie wielki i po mierci, nakaniae i sam uwietniae nasz wiek, jakby jaka
najjaniejsza gwiazda, blaskiem obyczajw, cnt i dziaa Twoich. 1 nie komu in
nemu, ale Tobie umyliem powici czuwanie i prac moj, i siy, jakie mj
umys posiada, z przyczyny najwyszej mdroci, sprawiedliwoci, prawoci, ludz
koci i mioci ojczyzny, ktre widzimy jak osigne, zdaniem wszystkich i wedug
powszechnej opinii w wielkim blasku za ycia i po mierci; ozdobiony ponadto
cnotami i zasugujcy na nieustajce uwielbienie wszystkich Polakw, a ktrego
trudw wieczn chwa ja przeka pismu, aby trwaa. Dlatego ca moj nadziej
i obron pokadam tylko w opiece nieba i witych, ktrzy strzeg naszej ziemi
i miast, a t pozyskawszy za ask Baranka Niebieskiego i za wstawiennictwem w.
Stanisawa1 patrona i pierwszego polskiego mczennika, biskupa krakowskiego, oraz
Twoim (ktry, sdz, dziki asce Boej i przez zasugi, wyzuty z ciaa miertelnego
przeniesiony w poczet niebian, ze Stwrc swoim, z jego anioami i bogosawionymi
duchami ludzi zbawionych, wiedziesz ywot radosny i spokojny) adnych potwa-
rzy, oszczercw i zazdrosnych nie bd si lka, w tej nadziei, e Wy, dla bdw
moich, ktrych w tej pracy po ludzku nie mogem unikn, wyjednacie mi u naj
1 Stanisaw biskup krakowski stracony z rozkazu krla Bolesawa m iaego 11 kw ietnia 1079 r. K ult jego jako
m czennika rozw in si dopiero w X III w . M ao ktra posta w dziejach polskiego redniowiecza bya przed
m iotem tak licznych polem ik w literaturze historycznej.
miosierniejszego Boga z atwoci zarwno tak zdolno sprawiedliwego i rzetelnego

pisania, jak i myli, aby pyny obficie ku chwale Boej i ku ozdobie i pomnoeniu
ojczyzny, ku pouczeniu za i poytkowi blinich. A zarazem bdziecie dowiadczo
nymi opiekunami mojej skromnoci; mnie, ktry lkajc si wasnego dziea i su
rowoci oceniajcych, Was za najpewniejszych patronw i sdziw przyjem. Do
o wszystkich si, oby mi tylko mocy i nerww starczyo, abym dziejw nie obniy
lub nie wyolbrzymi, a dziaa ludzkich niesprawiedliwie nie sawi lub nie wy
szydza, albo gdybym podejrzewa, e co sprzeciwia si prawdzie, abym to naj
pilniej uchyla, i abym kierowa si nie przywizaniem, ale prawd, piszc nie tyle,
ile potrafi, ale ile rzecz wymaga. W tym kierunku take Twoje upomnienia byty
mi nauk, aby nikt nie wtpi, e w opowiadaniu o zbrodniach nie kierowaem si
zoci i nienawici, a w podawaniu cnt uczuciem przychylnoci, a unoszc si
namitnociami jednych saw i pochwaami, innych niesaw obdzieliem. I nikt
nie moe gniewa si o to, jeeli sprawiedliwie czyje obyczaje, dziaanie, zbrodnie
odkryj, idc za prawd historyczn, z natury bowiem i z powoania to do niej na
ley, zarwno sprawy szczliwe, jak niepomylne, cnotliwe, a take wystpne ctyny
szczerze opisywa i przekazywa potomnym, jak w zwierciadle, ku podniecie i prze
strodze; gorycz za tego co napisane, niech kady wie, nie pynie z mej surowoci,
lecz z samej choroby; tego, kto wymieniwszy t lub ow cnot, przemilczaby wystpki,
miabym za lichego sdziego.
Przepowiadam, e to oto dzieo moe posuy krlom, ksitom i innym boha
terskim mom za przykad i zwierciado, ktre by ich zapalao i podniecao do saw
nych czynw. Ale tak jak znajduj si ludzie synni z cnt i znakomici, tak te
wielu jest wystpnych i wstrtnych; czytamy, e istnieli tacy, jak Katylina1 i Klo-
diusz12 * w Rzymie, zepsuci i wystpni, dziaajcy na zgub ojczyzny, tacy, jak Zbi
gniew8, syn naturalny ksicia Polski Wadysawa4*, syna Kazimierza6 * pierwszego
1 Lucius Sergius Catilina usiowa w 65 r. p .n .e. dokona przew rotu w R zym ie. P o w ykryciu spisku przez Cy
cerona, Katylina zbieg z Rzym u i zgin koo Pistoi. H istori spisku skreli Salustiusz (D e coniuratione
Catilinae).
* Publius Clodius Pulcher jako trybun ludu w 59 r. p.n .e. przeprowadzi w ygnanie Cycerona.
* Zbigniew ksi polski, starszy syn W adysawa Hermana, rzdzi w Polsce m idzy 1102 1106, zm ar
w pocztkach 1113 r. Zob. K. M aleczyski, Bolesaw K rzyw ousty, Krakw 1946.
4 M owa tu o modszym synu Kazimierza O dnow iciela, ksiciu W adysaw ie Herm anie.
E Kazimierz O dnow iciel, drugi syn M ieszka U i Ryksy, nie b y krlem . Tradycj o jeg o koronacji, niezgodn
z prawd, zanotoway pne rda, m . in . kronika wielkopolska, skd przej j D ugosz. Zob. O . Balzer,
Genealogia Piastw, Krakw 1895, s. 84 85 (cytujem y dalej stale O . Balzer, Genealogia).
krla Polski, ktrego zwano Odnowicielem i monarch; byli w naszym i w innych

krajach, a nikt rozsdny nie wtpi, e bd i w przyszoci. Jeli kto zechce przejrze
dzieje wite czy te pogaskie, przekona si dowodnie, e w kadym wieku nieliczni
dobrzy i oddani cnotom zmieszani byli z najgorszymi, a wszyscy oni nie tylko przez
swe uczynki, ale przez pochodzenie swoje z ojca i dziada, przez imi, rd, rodzin, stan
oraz majtek do tego byli przeznaczeni, aby tym wiksze uzyska pikno sawy czy
haby. Przekona si ponadto, e najlepszych wrd miertelnych nkaj przeciwnoci,
wielu za zbrodniarzy fortuna wynosi wysoko za pomoc swych pontnych darw.
Taka kolej rzeczy mogaby si wydawa bardzo okrutna, gdyby dusze wychodzce
z ciaa (w co wierzy te wielu pogan) nie przechodziy do siedzib wieczystych, aby
tam otrzyma kar za uczynki de, a nagrod za cnoty.
Jeeli kogo wymownego, mocniejszego w naukach oraz obdarzonego z natury
wykwintnym jzykiem, styl tego dziea, nieuczony, prosty czy te za rozwleky, nie
gaszczcy uszu adn sodycz ani dwicznym doborem sw, nie byszczcy kwie
cicie, obrazi, niech zway, e zdolnoci nie skupiaj si na kim jednym, nie
jednemu zostay przydzielone i z nim zczone; niech mnie wic nikt nie obwinia,
jeli z mojego kruchego naczynia, rodzcego kkol i puste trzony, wywiod roz
wlek i nieksztatn, bynajmniej nie zadowalajc opowie tego oto dziea; zwasz
cza, e jak mi si wydaje, wietniejszym i uczeszym pisarzom materiau do pi
sania raczej dostarczyem, ni go zabraem, a oni mog go przerobi z wiksz
chwa i bogactwem jzyka i przez swoje wysiki i zdolnoci nada mu wytwor
niejszy oraz gadszy ksztat, jako ci, co potrafi, dziki bystroci umysu, wiele zebra
z maego.
Chciabym opowiada zwile, ale dugi cig dziejw, jeli go wywie w krtkoci,
staje si nieciekawy i jeli go nie objanisz, nie odmalujesz dokadnym opisem, adnej
czytajcemu nie sprawi rozkoszy. Radz sobie tak niektrzy, e wol rzecz przemil
cze ni j zby czczym, okaleczonym opowiadaniem; ale nie mam nikogo za tak
niemdrego i niewiadomego, aby wierzy, e on lub inni, uwaani za najlepszych
pisarzy, potrafi wszystko tak oceni, tak wymownym opowiadaniem wygadzi,
e nie zdarzy im si aden bd lub upadek, gdy to, jak wiemy, zastrzeone jest dla
samego tylko Boga. Nic bowiem nie przeszkadza, aby wierzy, e jeli co jest pra
wdopodobne, to mogo si tak lub inaczej zdarzy, ale bdzi wiele naley do lu
dzkiej saboci, wiedzie za dokadnie, we wszystkim, jak sprawa si miaa, jest
rzecz doskonaoci boskiej.
Bo jeli Demostenes, pierwszy i najwymowniejszy m u Grekw, urazi niekiedy

ucho Cicerona, jeli Homer od czasu do czasu zdrzemn si1, jak pisz, to przy du
giej pracy mona si zdrzemn, jeli Cicerona w pieni zawodzia mowa, c do
piero zdarzy si moe mnie, czowiekowi miernemu i mao wyksztaconemu, kro
czcemu pieszo codzienn ciek, ktrego nie naley porwnywa z rzadkimi
staroytnymi, ale raczej z pisarzami mojego czasu i nie ocenia mnie miar umysw
wielkich ludzi, ale wedle moich si.
Jakkolwiek wic praca ta wymaga pierwszorzdnego oratora i cakiem innego
pisarza, ni ja nim by mog, wytrawnego w sowie i w pimie, wyposaonego od
losu, takiego, ktremu przypada w udziale bujniejsza wymowa i podniejsza samo
dzielno umysu oraz oryginalno myli, by jaowo mowy nie zdawaa si uj
mowa pochwaom: ja nieudolno moj, jak mnie obdarzono z gry, usiowaem
nadrobi pilnoci, a im mniej moe mj umys, tym wicej, ufam, zostanie o-
szczdzone i wybaczone mnie i mojej ignorancji. Zaprawd, chocia w porwnaniu ze
staroytnymi widz siebie niemym i niewymownym, tak wrd wspczesnych nie
mam si za jka i dosy bdzie, jeli talenty staroytnych, ktrych naladowa
nie pozwalaj mi moje mae zdolnoci, bd chocia czci i podziwia.
Przyznaj, e wielko tego dziea przekracza granic mojego ycia, ani te nie
moe go ogarn saby umys; e wymaga ma, ktry by si odznacza na mwni
cach i posiada znajomo wielu sztuk i ktremu przypad w udziale umys prze
nikliwy, bystry, dowcipny, odpowiadajcy siom nie moim, ale raczej Herkule
sowym. Jeeli przeto mniej ozdobnie i dostojnie, ni tego powaga rzeczy i nadzieja
czytajcych wymaga, dziea obecnego dokonam, niech to przypisz po czci mojej
niewiedzy, po czci wielkoci rzeczy, ktre omawiam: niech askawie wybacz
bdy, poniewa sam niedoskonay nie zdoam wykona doskonaego dziea. Mam
bowiem opisywa nie tylko nasze, ale i dawne czasy, pene niezwykych czynw,
pene piknych rnorodnych wydarze, mw gonych z przygd; do tego stopnia
brzemienne i obcione ciarem wielorakich przykadw, e w kocu mao kto
w tak obfitowaby wymow, mia tak jasny i przenikliwy umys, aby omawiajc
zarwno zamieszki, jak i stronnictwa oraz rne przemiany i banicje w naszej oj
czynie, nie zajka si czsto a niekiedy nie stan.
Jeeli wic czytelnik poczuje si czym uraony, niech raczy wybaczy albo nie
1 Aluzja do znanego m iejsca w utworze H oracego; D e arte poetica, wiersz 558 i nast.: ut quidem indignior
quandoque bonus dormitat Homerus
wiadomoci, albo gadulstwu, prosz niech bdzie skonniejszy do wybaczenia ni do

nagany i niech pamita, aby tego przestrzega na moj prob, e jeli spostrzee
co, co bdzie mniej dokadnie napisane lub nie udowodnione, niech to askawie
poprawi; ja bowiem przyznaj si szczerze, e i sabiej napisaem, i niedoniej
opowiedziaem, ni tego majestat i waga rzeczy wymagay.
Dlatego za szczeglnie naley wybaczy mojej naiwnoci, e pierwszy zabraem
si do napisania, gdy in n i mowie uczeni i wyksztaceni milczeli; wolaem napisa
mniej uczenie i mniej ozdobnie, ni nie pisa wcale. Ale jeli rne rzeczy mog si
u mnie nie podoba, to na pewno nie mona mnie obwinia o brak mioci i czci dla
ojczyzny.
Mnie zreszt wystarczy, skoro nie mog zyska uznania, jeli nie doznam pogardy
u swoich i jeli zadowol nie krasomwcw dowiadczonych, ale zwyczajnych ludzi,
bo jak tylko mj umys zdoa, tak wszystko w obecnym dziele ku ozdobie ojczyzny
wyoyem. I nie sdziem, aby mi przystao, skoro nie mog da wiele, uchyli
si cakiem od pracy; kady bowiem jest dunikiem ojczyzny w takiej czci, ile
siy jego umysu zdolne s wykona, a za ostatniego powinien uchodzi taki, ktry
jej nie uwietni, nie wspomg adnym darem.
dae zatem, Najprzewielebniejszy Ojcze, rozkazujc mi, abym ku chwale
ojczyzny dzieje minione i obecne rylcem moim przekaza na pimie, twierdzc,
e niemay poytek przynios pastwu, jeli pocz dzieje dawne z obecnymi
i z obojga jednolity trzon historii zo. Ja przeto, cho od innych historiografw
w wiedzy poledniejszy i nie mogcy si z nimi rwna pod adnym wzgldem, ufa
jcy Twemu poleceniu i Twojej powadze, prtystpiem posusznie do dziea cikiego
i ogromnego, osdziwszy, e wszystkim w Polsce najprzedniejszym, monowadcom,
dostojnikom oraz wychowawcom przyniesie ono wielk uciech i poytek. Jeli ich
co niegadko napisanego urazi, niech tego nie przypisuj zuchwalstwu niedowiad
czonego umysu, ale gbokiej mioci ojczyzny, nastpnie Twemu nie do prze
mylanemu poleceniu, przeciw ktremu nie godzio mi si buntowa, biorc pod
uwag mio Twoj ku mnie a moje wobec Ciebie obowizki.
czc stare z nowym, rzeczy raczej prawdziwe ni olniewajce, prawd o praw
dzie piszc, albo co prawdzie bliskiego (co wydawao mi si suy ku przestrodze
oraz ku zapamitaniu i poznaniu dziejw), skoro pisarzowi przystoi pomin wszystko
prcz prawdy, wszystko to, co zawieraj rne historie i roczniki polskie niepiknego,
bezwstydnego, co wywoaoby wstrt, ja, nienawidzcy byskotliwej gupoty bajek,
raczej do poetyckich zmyle ni do prawdziwej tradycji historycznej podobnych,

w duej mierze odciem i odrzuciem, aby si nie zdarzyo tak, jak to powiada
stare przysowie, e zmarnowa si czas i olej1, a naczynie zostao niedopenione
i tylko zbrukane z braku rozczynu, gdy ani dawnoci, ani powag nie da si tego
naleycie obroni od oczywistego zmylenia u znawcw historii i dziejw. Innych
rzeczy, chocia wydaj si prawdziwe lub prawdopodobne, nie miem potwier
dza, aby nie bra za ich prawdziwo odpowiedzialnoci i nie obcia mego sumie
nia, ju to dlatego, e obronite starowiecczyzn nie dadz si rozwietli popraw
kami i objanieniami, ju to, e nawet niewiele staroci zaciemnia to, co si pisze,
i nie da si rozstrzygn po duszym przecigu czasu, co naley przyj, a co od
rzuci, choby dlatego, e rzadkie albo prawie adne nie istniay wtedy w Polsce
zapiski, ten jedyny sposb zabezpieczenia czynw i dzie ludzkich, a jeli byy po
rd prywatnych czy publicznych pamitek, to wkrtce spony, poniewa Polacy
budowali wwczas wszystkie swe witynie i zamki z drzewa. Tego za, co docze
kao staranniejszej opieki naszych czasw pozostao tak mao i tak zawie, pokale
czone, e z tego nie moglimy wyprowadzi jasno wspomnienia o przeszoci. Czym
arcytrudnym i bardzo mudnym wydaje si przeto zgbienie prawdy historycznej,
skoro piszcy nie moe by wiadkiem wszystkich zdarze, ktre w opowiadaniu
innych przychylno lub nienawi przekrca czsto lub niszczy, a opowiadajcy
zamiast ustali prawd jeszcze j zaciemnia.
Ze wszystkich bowiem trudnoci w pisaniu dziejw najtrudniej jest unikn
obrazy, oszczerstwa i pomyki i mc zadowoli wszystkich i podoba si wszystkim,
zwaszcza nie znajc spraw ani zamiarw osb, ktre dziaay, bez czego bardzo
trudno jest sdzi o czym wicej, jak tylko o skutkach, skoro nawet d i, ktrzy byli
obecni opowiadaj za kadym razem co raz to inaczej, co weszo ju w zwyczaj.
Dostosowa sowa do sprawy a rzeczy do czasw i to wszystko, co zdarzyo si w r
nych a czsto odlegych od siebie stronach i pastwach, przy pomocy po pierwsze
sprawiedliwej i umiarkowanej, a po wtre uczonej i wolnej od wszelkiego oszczerstwa
mowy wydoby, do dziea swojego wprowadzi i uwypukli, jest zadaniem cikiej,
bardzo trudnej pracy, ktrej zaledwie podoa moe czowiek o duych siach i by-
strym umyle, i o bardzo cisej pamici, a ja nie tylko nie posiadam adnego z ych
warunkw, ale nawet ani ich cienia, ani podobiestwa.
1 Przysowie wzite z Plauta, Poenulus, I , 2, 119, pow trzone u H oracego.

Jeli wic kto zechce mi zarzuci, e nie tylko dzieje Polakw, ale take Czechw,
Wgrw, Rusinw, Prusakw, Sasw, Litwinw, spisaem, ponadto papiey1, ce
sarzy i krlw dla wielu nie znane przytoczyem, niech wie, e postpiem tak roz
mylnie, powodowany koniecznoci uzyskania wskazwek na drodze do prawdy,
poniewa te kraje byy wielekro w wojnie lub w przymierzu z Polakami, bd z po
wodu wsplnoty jzyka, bd na skutek ssiedztwa i bliskoci granic, tak dalece, e
nieraz pozostaway pod rzdami jednego i tego samego ksicia. Skoro wic z dziejami
Polski cz si czsto obce, nie wydao mi si zbdne dotkn tych*---- *~\u pisania:
nie z zuchwalstwa, znam bowiem moje siy, ale aby je nasi poznali. Dlatego majc
ju siw gow zabraem si do nauki ruskiego pisma, aby kolejno naszych dzie
jw uczyni peniejsz. Papiey za czy krlw, ich zejcia i chronologi uwzgldni
limy z wielu powodw, bo to ozdabia i ulepsza dzieo, a rachuba lat papiey daje
czytajcym rkojmi prawdziwoci opowiadania, czynic im ten obowizek mil
szym, weselszym i poyteczniejszym, zwaszcza tym mom, ktrzy zwykli zagbia
si w rzeczach powanych i dokadnych.
Niezgodnoci autorw, niedbalstwem i lekkomylnoci wielu z nich zraony,
poszedem w relacjach o sprawach wtpliwych za wikszym prawdopodobiestwem
bd za autorytetem autorskim, bd za powszechn opini.
Aby za roczniki te spotykay si u czytajcych z wikszym zaufaniem a mniejsz
podejrzliwoci, wczyem do pracy liczne listy i akty umw, dziki czemu przez
sam rozmaito dodaj dzieu wartoci, a uczonych i ciekawych rzeczy do miej
rozrywki w lekturze zachcaj, skaniaj i zapraszaj; sdz, e sprawi tym czy
telnikowi wicej przyjemnoci ni trudnoci.
Na koniec dzieo to mom uczonym, wyksztaconym i znakomitym pisarzom,
a zwaszcza macierzystej [uczelni] mojej, wielebnemu Uniwersytetowi Krakowskiemu
oddaj, aby je poprawili, wygadzili i ulepszyli; to sobie majc za szczegln ask,
jeliby kto bdy moje, przeoczenia albo te to, co mniej rozsdne i zwarcie napisane
wiedz swoj przemynkowa, a sprawdziwszy, na poytek obfitszego zasiewu zmie
ni, przeksztaci, doda, sprostowa, a to, co niedoskonae i skrzywione, aby na swoim
kowadle wyrwna i ozdobi. Do tego wszystkich mw uczonych, pracowitych,
bystrych i wiadomych rzeczy oraz wymownych zachcam i zapraszam. Cokolwiek
1 Co do historii cesarzy i papieiy, przejtej przez Dugosza z rin ych ird e, zob. A . Sem kowicz, K rytyczn y
rozbir D ziejw Pohlda J. Dugosza do 1 J84 r., Krakw 1887, s. 64 66 (cytujem y dalej w skrcie: Sem
kow icz, Rozbir). Z ob. te przyp. 4 a. 226.
napisaem rozwlekle, nieuczenie, nieprawdziwe, zelywie, szpetnie, nieskadnie

i nierozwanie, to mie chc za nie napisane i nie wypowiedziane, winszujc sobie,
jeli kto wytykajcy mi bdy, poprawi je; nie mam bowiem takiej mioci wasnej,
abym bd popeniwszy chcia, by inni bdzili; nie sdz, aby kto ze miertelnych
by tak biegy, by mg da peny, czysty, wypracowany styl, nie przewiecajcy
adnym brakiem ani wad; wszystkich prosz o przebaczenie, jeli w tej pracy po
kusiem si o rzeczy przerastajce moje siy i przemawiam mow nieozdobn,
niekiedy nawet chybion, znajc i stosujc powiedzenie Seneki1: nikt nie jest tak
baczny ani tak zrczny, aby czasem uwaga jego sama przez si nie osaba, ani nikt
tak dojrzay, aby jego powagi nie mogo splami jakie potknicie, ani nikt tak l
kajcy si obrazy, by nie wpad w to, czego unika.
I ze wzgldu na to przede wszystkim zapobiegszy niebezpieczestwu posdzenia
mnie o lekkomylno i o nieudowodnione wypowiedzi, po wezwaniu pomocy Ducha
w. ufniej przystpuj do rozpoczcia zamierzonego dziea, w nadziei, e mio
sierdzie Boe wesprze nieudolno i niedoskonao moj.
P o d z ia teg o d z ie a na d w a n a c ie k s i g
i co m ie c i s i w k a d y z n ic h .
Wydao mi si, e dobrze bdzie podzieli ca t prac na dwanacie ksig1 2*.

Pierwsza zawiera wic bdzie rd Sowian i wywodzce si od nich pochodzenie
Polakw; druga, w jakim czasie Polacy nawrcili si z pogastwa na wiar praw
dziw i uzyskali koron krlewsk; trzecia, w jaki sposb Krlestwo Polskie odno
wione zostao za Kazimierza Mnicha2 i za Bolesawa4 *upado; czwarta, odziedziczenie
ksistwa przez Wadysawa oraz zdobycze jego syna6; pita, wielorakie, z powodu
iloci ksit, rozdrobnienie; szsta opowie klski wojny domowej; sidma, srogie
1 Lucius Annaeus Seneca synny filozof stoik, w ychowawca N erona, autor w ielu traktatw filozoficz
nych.
* Podzia Annales Dugosza na 12 ksig om w ia w Przedm owie W . Zarem bina, zob. s. 17.
* Kazimierz O dnow iciel.
4 Bolesaw Szczodry lub m iay.
4 Chodzi tu o podboje ksicia Bolesawa Krzywoustego na Pom orzu Zachodnim .
spustoszenia od Tatarw i kanonizacj1 witego ma Stanisawa; sma osignicie

i odnowienie korony polskiej przez Przemyla2 ksicia Wielkopolski; dziewita,
Wadysawa okietka wojny i tiyumfy ukae oraz straszne okaleczenie Krlestwa
Polskiego zamierzone za jego syna Kazimierza przez Czechw i Krzyakw; dzie
sita i jedenasta rzdy obcych krlw; dwunasta przedstawi koleje wojen, jakie
nard polski prowadzi z Czechami, Niemcami, Turkami, za wiar i o zjednoczenie
ojczyzny, pod dwoma krlami, Wadysawem i Kazimierzem3.
1 Kanonizacja iw . Stanisawa biskupa nastpia w 1255 r.

1 Przem ys I I ksi poznaski, wielkopolski, krakowski, pom orski, koronow any na krla Polski w 1295 r_
* W adysaw W arneczyk i Kazim ierz Jagielloczyk.
djVlnwr** ptkyO^H^WM-w,
( t & i * y* n * U W # **U m * n n h i f t w ^ S ^ w ^ A w f* #
i> o C w W g
/$4Ktv>H WB afrw fotrmciwwi flg;
w w n .yJfKWT*Jh*m J i W m W t
^ U j U ft^ J L jeh W
oL h A l W
..* rv * -
x o y w ' '
^ - | f # rtw
i nU r /m i j *yw*
tCl Mf iw
t r mr u
^lsss^ m ^ h 'A n * ttfd t u m p K U * ,
I-
I
POCZTEK KSIGI PIERW SZEJ
Biblioteka Narodowa rpis n r 3005, Rkopis

Krlewski, tzw. Codex Regius, s. 15
K S I G A P I E R W S Z A
Ja k o p o p o w sz e c h n y m p o to p ie ,
w o k b u d o w y w ie y B a b ilo n , B g W sz ech m o g c y je d e n j z y k h e b ra js k i
tr w a j c y o d s tw o rz e n ia w ia ta a t d o o w y c h c z a s w p o d z ie li n a 7 2 j z y k i.
I z te g o p o w o d u p o to m stw o N o e g o d la r n ic y j z y k w
i s t d w y n ik y c h s p rz e c z n o c i i sk c e n ia o b y c z a j w
z a p e n io c z c i w ia ta ja k o to A z j , A fr y k i E u ro p
(k t r e j g r a n ic e t a k ie s i o p isz e ).
Rd ludzki w samym swym stworzeniu i uksztatowaniu zaoony zosta w osobie

Adama1, naszego pierwszego rodzica w czystoci i niewinnoci. Zamierza go Bg
uczyni drugim po sobie wodarzem, tyle tylko, e posuszny mia by gosowi
Stwrcy raczej jako doradcy. Uksztatowa go i wyobrazi na wasny Swj obraz,
jako niewiele mniej znacznego od Aniow, szlachetniejszego nad wszelkie inne
stworzenia i do woli majcego panowa nad mmi. Wla mu dusz rozumn i zdoln
do rozrniania dobrego od zego. A z pogwaceniem pierwszego przykazania Pa
skiego przez skosztowanie jabka z drzewa zakazanego czowiek wypdzony zosta
z radoci rajskich na ziemi, cierniami i ostami poros, by w pode czoa i goryczy
blu poywa chleb swj. Nastpnie, gdy z biegiem czasu splami si i znikczemnia
obmierzymi chuciami, a niesprawiedliwa swawola wymagay susznej kary, czowiek
jako wczga i zbieg bdzi po ziemi ndzy, Bstwo obraone wystpkami ludzkimi
wyniszczyo go wodami potopu, tyle tylko, e osiem dusz dla przekazania pocztku
wiary i w nagrod ich zasug pozostawiajc. Natychmiast przecie, ledwo za zmio
waniem Boym kataklizm si uspokoi, rd ludzki rozmnoywszy si, w podobne
grzechy, jak ten, ktry w raju cign na siebie i potomstwo swe Adam, pocz
wpada za podeganiem chytroci odwiecznego wroga, pocz wystpowa z po
dobnym wywyszaniem si wobec Boga, zaczem wsplnym pomysem, wsplnym
1 W zorem w ielu kronikarzy redniow iecznych, Dugosz poprzedzi dzieje Polski zarysem rozw oju ludzkoci
od Adam a, potopu, budow y w iety Babel, pom ieszania jzykw i zasiedlenia ziem i przez potom kw N oego.
T tradycj biblijn pogbi i poszerzy na podstawie rin ych kronik, kom pendiw i kom entarzy rednio
w iecznych, tyczcych si zwaszcza potom kw Jafeta w Europie, doprowadzajc w ten sposb do Sowian i do po
cztkw pastwa polskiego.

82 K s i g a p i e r w s z a
kosztem i wysikiem w 201 roku po potopie pomidzy Nubi1 a Egiptem pod wodz
i za rad olbrzyma Nemroda8, syna Thanana, w mniemaniu, e odebran, raczej
za utracon przez grzech pierwszych rodzicw, niemiertelno sztuk bdzie
mg odzyska i w krtki okres ycia, ktrego uycza Bg, w nieskoczono prze
duy, postanowi, chcc zrwna si z Najwyszym, wie Babilon3 a do niebios
sigajc zbudowa z cegy czonej i spawanej smo zamiast wapna i piasku, ja-
koe smoy pod dostatkiem na tamtych brzegach dobywa. Grubo za fundamentu
tej wiey bya na 500 krokw, aeby majca si wznie budowla, stopniowo zw
ajca si ku grze, tym mocniej staa, aby zabezpieczywszy si jej wysokoci i si
przed wszelk obaw na przyszo i przeciw wszelkim wypadkom mg rd ludzki
trwa w bezpiecznym szczciu i yjc wedle wasnego uznania bez poddania si
[Bogu] i bez jakichkolwiek przykaza osania si i ochroni tak przed potopem
wd, jak i innymi od Boga przeciw niemu majcymi si zesa [klskami]. Przecie
Bg okazujc synom Adama, jako by przyrzek, miosierdzie, zaniecha zbrodni
umylnego rokoszu i pychy budowniczych wiey ukara wd potopem, jakoe
powszechny [potop] przeciw przymierzu, ktre sam potwierdzi, wykracza mu
i uwacza, jednak, aby bezbone usiowania nie rozszerzyy si, rozdzieli jeden
jzyk hebrajski, ktrym wszyscy zwykle mwili i ktry wszyscy rozumieli i ktry
1 Nubia i E gipt krainy w pn.-w schodniej A fryce; Nubia ley po obu brzegach redniego N ilu na pld. od
Egiptu.
1 N em rod, N ebrod, N ebrot, N im rod i in . w g Biblii syn Kusza, w nuk Chama wadca babiloskich a zao
yciel asyryjskich miast (Tetrapolis), pierwszy tyra n " w dziejach, w ielk i m yliw y przed Panem ". Dugosz
nazywa jego ojca Thananem , o ktrym jednak Biblia nie daje wiadom oci. w Thanan, to raczej Chanaan
(th zam. ch), czw arty syn Chama, brat Kusza, Z ob. Liber Genealogia anta 427, gdzie nazwano rw n iei m ylnie
Chanaana synem Sem a: Monumenta Germaniae Historica, Auctorum antiquis., IX , Chronicorum minorum
saec. I V VII, vol. I , s. 16S, 90 (cytujem y dalej w skrcie Mon. Germ. Hist.). Jan z M arignoli kronikarz X IV w .,
przytaczajc pogld G otfryda z V iterbo z po. X II w ., autora Pantheonu, w ytyka m u bdy co do Nem roda.
Zob. Fontes rerum Bohemicarum, t. III, 1882, s. 511. Zatem w rnych kronikach sprawy genealogii biblijn ej
maj rne wersje.
* Babilon, grec. Babylon, hebr. Babel, Babil, asyr. B abili (Bram a Boga) stolica babilosko-chaldejskiego
pastwa w A zji (dzi ru iny w pobliu H illeh). D ugosz, ktry w iedzia niew tpliw ie o pooeniu Babilonu
nad Kufratern, m ia tu jednak na m yli Babilon w E gipcie na praw ym brzegu N ilu niedaleko dzi. Kairu.
Zob. przyp. 1 s. 94 Sennar. Jan z M arignoli wspom ina o nieudanych prbach odbudowania w iey Babel przez
pew nego sutana", ktry uda si nastpnie do E giptu i tam zbudow a m iasto Babiloni oraz przybra tytu
sutana Babilonii. By moe u M arignoli (oraz u wspczesnych D ugoszow i kronikarzy obcych) m am y rdo
ow ej lokalizacji Babilonu m idzy Nubi a E giptem ". Zob. Jan z M arignoli, op. cit., s. 511. N a katalo-
skiej mapie wiata z 1375 r . w ystpuje E gipt, N ubia i Babilon oraz rycina sutana babiloskiego z odpow ied
ni legend. Podobnie jest na niektrych mapach X V i X V I w.
C h o r o g r a f i a 83
jeden tylko by w uytku od Adama a do owych czasw, na siedemdziesit dwa

jzyki, aby zawstydzi pyszne myli i przechwaki budowniczych i nie dopuci do
koca pracy nad wie, ktra ju troch si wzniosa.
Noego zasi pokolenie siedziby swe i pomieszkania rozoyo w Chaldei1 i w Syrii
Damasceskiej2, i w wikszej Armenii3, czyli Asyrii, w ktrej to ley Niniwa4. Reszta
obszarw Azji, Afryki i Europy ani pobytem, ani zamieszkaniem ludzi nie tknita,
jedynie zwierztom dzikim i ptactwu dostpna, stanowia obszern puszcz dopty,
dopki pierwociny naszego rodu nie podzieli, poskramiajc pych, rozdzia jednoci
[mowy] na poszczeglne jzyki. Z czego posza rozmaito i odmienno take w oby
czajach, w zwyczajach, w usposobieniu, w zachowaniu si, w prawach, w sdach,
ceremoniach, w obrzdach; dlatego te bardziej nienawici rnic si anieli
jzykami, rozeszy si [narody] w poszukiwaniu nowych siedzib i celem zaludnienia
nowych ziem. I tak potomkowie Sema5 podzielili si na dwadziecia dwa jzyki, potom
kowie Chama podzielili si na 33 jzyki i zajli Afryk, synowie Jafeta wreszcie podzie
leni na siedemnacie jzykw ca Europ objli w wieczne wadanie. Zaczynajc prze
to od rzeki Tanais fl, ktr zw Polacy w swym jzyku Don, Tatarzy [za] Edil, Europa
ograniczona jest z jednej strony Tyrreskim Morzem7, z drugiej za Oceanami
1 Chaldea, Chaldaea pd.-zachodnia cz Babilonii po Arabsk Pustyni.

1 Syria kraina w A zji m idzy E ufratem , Arabi, gram i Taurus i M orzem rdziem nym , w Biblii
wystpuje zawsze pod nazw kraju Aram . Damascus, Damascos, Damaszek staroytna stolica Celesyrii,
a czsto i caej Syrii, na wsch. stokach A ntylibanu nad rzek Chrysorrhoas.
* Arm enia W ielka i M aa krainy w A zji. W yyna m idzy rzekam i Kur i rdam i Kisil-Irm ak nad
grnym biegiem E ufratu, Tygrysu i Araksu, w staroytnoci przedzielona biegiem Eufratu. D zielia si na
pnocn tzw . Arm eni W ielk i poudniow : A rm eni M a. Asyria grzysta kraina w A zji nad rednim
Tygrysem na pn.-w schd od M ezopotam ii, ze staroytnym i miastam i Assur i Niniw. Dzi Kurdystan. Nazwa
pochodzi od stolicy Assur.
* N iniw a asyr. N inua, hebr. N ine wsch, grec. Ninos, ac. Ninus staroytna stolica Asyrii na wschod
nim brzegu Tygrysu (w pobliu dzi. M osulu). Bajeczny wadca asyryjski Ninos uchodzi za zaoyciela Ni
niwy.
1 Sem , Cham i Jafet, w g Biblii synowie N oego, od ktrych m iy pochodzi trzy grupy narodw, ktre
zasiedliy A zj, A fryk i Europ (Sem ici, Cham ici, Jafetydzi).
* Staroytny Tanais uwaany by za granic m idzy Azj a Europ. W g A. Brucknera D on u Osetycw
oznacza rzek ( Sownik etym ologiczny jeyka polskiego, Krakw-W arszawa 1927, s. 103). Dugosz objania,
e Tatarzy nazywali D on E dylem . Nazw E tilu nosia rw nie W oga (pisze o tym Rubruk-Rubruquis, po
drnik do A zji rodkowej w po. X III w ., oraz pisarze arabscy). A til, E til, Itil jest to nazwa wczesnoturecka
od V I w . Zob. rda arabskie do dziejw Sowiaszczyzny, w yd. i opr. T . Lew icki, W rocaw-Krakw 1956,
s. 133 i n.
1 M orze Tyrreskie (Toskaskie) cz M orza rdziem nego przy zachodnim wybrzeu Italii.
8*
Pnocnym1 i Gadytaskim2. Tanais zasi, poczynajcy si z Gr Ryfejskich3, pdzi

tak szybkim prdem, e gdy ssiednie rzeki [oraz] Meotyda4 i Bosfor czsto po
krywaj si lodem, jedynie on jeden z poszarpanych wypywajcy gr nigdy nie
staje w czasie scytyjskich mrozw6, stanowic synn granic Azji i Europy, pierwsz
z nich zamykajc, drug zaczynajc. Cienina Gadytaska6 na kresach Gallacji7
bierze sw nazw od kolumn Herkulesowych8. Ocean Pnocny9, ktry ongi na
pnocy zwany by Morzem Sarmackim, jako e na brzegach jego Sarmaci10, czyli
Polacy kraje i miasta posiadali (z ktrych zwaszcza dwa byy waniejsze, przez Po
lakw zamieszkae: Lubykn, ktre zwano po polsku Bukowiec i Gdask12)} [ten
1 Oceanem nazywali staroytni przestrze wodn opyw ajc ziem i ze wszystkich stron (w przeciw iestw ie
do rdldowego M orza rdziem nego). Dugosz nazywa O ceanem Pnocnym M orze Batyckie, n ie czyni
jednak rnicy m idzy term inem ocean a m orze.
I M orzem Gadytaskim nazywa D ugosz O cean A tlantycki koo Cieniny Gadytaskiej od pd.-zachodniej
strony Hiszpanii. aciska nazwa Gades (fen ie. G adir, G addir, grec. G adeira) oznacza wysp i staroytne
miasto w pd.-zachodniej Hiszpanii (Hiszpania Betycka) zaoone przez Fenicjan za czasw cesarstwa, zwane
Augusta Urbs Julia Gaditanorum . O becnie Cadiz, C a dii, Kadyks.
8 G ry K yfejskie lub Rypejskie wedle w yobrae staroytnych rozcigay si na dalekiej pn ocy i byy
pogrone w ciem nociach. Jedni pisarze zaliczaj je do geografii m itycznej, in n i prbuj identyfikow a z rze
czywistym i gram i. W rednich wiekach istniaa rw nie nazwa G r H iperborejskich na dalekiej pnocy.
* Bagna M eotu, dawna nazwa M orza Azowskiego.
* Aluzja do klim atu Scytii, kraju Scytw . Scytow ie lud koczujcy, ujarzm iony pniej przez Sarm atw.
Szczegy natury geograficznej o rzece Tanais (D on), o M eotydzie oraz o Bosforze przejte zostay z Choro-
grafii Pomponiusza M eli (I, 19, 115).
8 W staroytnoci Cienina Gadytaska (zob. wyej przyp. 2 ), zwana inaczej supam i H erkulesa" (co
lumnae Herculis), ktre tw orzyy G ry Calpe w Europie i A byla w A fryce, redniow ieczna nazwa G ibraltar
pochodzi od arabskiego zdobyw cy Hiszpanii G ebel (D ebel) al Tarik (711 er.).
7 W aciwiej Gallaecia, dzi. G alicia w pn.-zachodniej czci Hiszpanii. Zob. wyej przyp. 2 pod Gades.
8 Gades m iao okrelenie H erkulesow e" ( Gades Herculeae) od synnej w tym m iecie w ityni bstwa
fenickiego Melkarta, identyfikow anego z Herkulesem (H eraklesem ), bohaterem greckich poda.
* T u Ocean Pnocny rw nie w znaczeniu M orza Batyckiego. N ieobca bya D ugoszow i i nazwa mar
Balteum, wym ieniona przez niego pod 1255 r. (przy zaoeniu K rlew ca).
10 Faszywa identyfikacja Sarmatw z Polakam i bya waciwa czasom Dugosza i pniejszym . Zob. ob
szerne studium T . Ule wiea, Sarmacja, studium z problematyki sowiaskiej X V i X V I w., Krakw 1950.
W innym m iejscu utosamia Dugosz Sarm atw z Lechitam i.
II Lubeka, sowiaska (wendyjska) osada i grd, p n i O ldenlubecke (Stara Lubeka), leaa blisko ujcia
Swartawy do Traw y uchodzcej do Batyku 4 km poniej dzi. Lubeki, bya niegdy stolic zwizku m iast
hanzeatyckich, zaliczana powszechnie do miast w endyjskich, czyli sowiaskich. Szczegy dotyczce Lubeki
przej Dugosz m . in . z kroniki w ielkopolskiej (Monumenta Poloniae Historica, cytujem y dalej Mon. Pol.
Hist., II, s. 470), ktre pow trzy te Janko z Czarnkowa (tam e, s. 689). A. Sem kowicz, (R ozbir...) podnosi,
te nazwa Bukowiec (Bucu) zostaa urobiona przez autora kroniki w ielkopolskiej, a sama Lubeka nigdy si tak
nie nazywaa. Zob. o tym W . O hnesorge, Deutung des IVa mens l/ubeck..., Liibeck 1910, B. Kurbiswna, Studia
nad Kronik Wielkopolsk, Pozna 1952 (cytujem y dalej, B . Kurbiswna, Studia...), s. 114 i in .
u Gdask (zob. przyp. nr 5 s. 175) i Lubek Dugosza w ym ienia tutaj jako najwaniejsze porty B atyku.
ocean] ma na sobie bardzo wiele wysp, mianowicie Skandi1, Fryzj, Szkocj2,

Hiberni3 i inne mniejsze ziemie. Z drugiej [za] strony [znajduje si] Morze Tyr
reskie z wyspami, ktre objte s wybrzeem [tego] morza, mianowicie: Majork4,
Minork, Ewik6, Frumentari6, Korsyk, Sardyni, Sycyli, Mitylen7, Wenecj8,
Krt, a dojdzie si do JezioraMeotydzkiego. Ponadto Bizancjum2, czyli miasto Kon
stantynopol ley w Europie. Te przeto wszystkie obszary i to a do Gadiry10, ktra
wraz z Pell zamyka Dekapolis, posiado siedmiu synw1 1 Jafeta, mianowicie: Gomer,
I Odpowiada pojciu Skandynawii. Pw ysep Skandynawski za czasw Dugosza i w X V I w . uchodzi

cigle jeszcze za wysp.
* Nazwa Scotia oznaczajca pn . cz W ielkiej Brytanii pochodzi od celtyckiego szczepu Skotw. Daw
niejsz bya celtycka nazwa A lba, A lbion , wystpujca u greckiego podrnika pisarza Pyt asza z M asylii,
pniejszej M arsylii, (ok. 330 r. p .n .e.).
* Dawna nazwa Irlandii (Ivernia, grec. Ierne, celt. E rin, Irn , irl. E ire, ang. Ireland).
4 D zi M allorca i M inorca tzw . W yspy Balearskie na M orzu rdziem nym .
4 Zapew ne Ebusus, grec. Ebyssos wiksza wyspa w grupie Pityuzw na M orzu rdziem nym . Dzi Iviza.
* Dzi Form entera (dialektyczna form a: form en t z ac. frum entum , zb oe), m niejsza wyspa w grupie
Pityuzw zwana daw niej po grec. Ophiusa, a c. Colubraria. Ophiusa bya rw niet staroytn nazw Cy
pru.
7 M itylene, dzi. M itilin i gw ne miasto na w yspie Lesbos na M orzu Egejskim . W yspa Lesbos bywaa tet
zwana M ytilene.
* Insulae V enetoriun, dzi W enecja.
* W T racji nad Bosforem cesarz rzym ski Konstantyn W . zaoy w 330 r. n .e. stolic cesarstwa wschodniego
(N ora Borna, miasto Konstantyna), turec. Stam bu, sw . Carogrd.
10 Dugosz (w zgldnie jego rdo) pom iesza tu nazw G adiry (G adeira) pochodzenia greckiego dla
powszechnie znanego Gades w Hiszpanii z m niej znan i pniejsz Gadar wchodzc w skad tzw. Deca-
polis w Transjordanii. W tekcie Dugosza w inna tu b y waciwa form a: Gadarn. Gades, zdb. przyp. 8 s. 84.
Decapolis, czyli kraj 10 miast , utw orzy zw yciski wdz rzym ski Pom pejusz w r. 63 p .n .e., jako luny zwizek
polityczny z republikask form rzdw. N ie stanowi on osobnej jednostki terytorialnej, a nalece do niego
miasta greckie (hellenistyczne) rozrzucone byy na obszarze zamieszkaym przez ludno ydowsk i arabsk.
W skad Decapolis w chodziy m . in . Gadara (M ukes), na pd.-w schd od jeziora G enezaret, dzi ruiny, oraz
Pella na pd. od G adary. Pisze o nich C. Pliniusz, Historia naturalis, ks. V , 18, 16.
II Po opisie geograficznym dziau Jafetow ego (ustp od Europa universa...), ktry Dugosz uzupeni do
datkami z polskich kronik w rodzaju: Sarm aci, czyli Polacy, Lubeka po polsku Bukow iec itp., podaje on im iona
7 synw Jafeta, 3 synw G om era oraz 4 synw Jawana, objaniajc i identyfikujc te im iona z nazwami r
nych ludw i krajw , jak i inne kroniki redniow ieczne zawierajce genealogie. Jut Biblia zawieraa poza
genealogi pewn liczb pozycji geograficznych i etnograficznych bardziej znanych w staroytnoci. Ksiga
Jubileuszw (pseudoepigraf do Ksigi Genesis, zachowany w caoci tylko w jzyku etiopskim nieznanego
autorstwa i nie ustalonego czasu powstania, z I w. przed lub po n .e.) podawaa nie do uchw ytny opis dzia
w N oachidw . Jzef Flawiusz (J. Flavius), dziejopis ydowski z I w. n .e., da w Staroiytnolciach tydowsluck
w jzyku greckim pierwsz w aciw ie prb objanienia caej biblijn ej tablicy genealogicznej, starajc si
ustali dla sw ych czasw greckie nazwy ludw i krajw , ktre wywodzono od potom kw Noego. Chrzecijascy
pisarze redniow ieczni przyjli na og te objanienia, wprowadzajc w kronikach rne dalsze dowolne zm iany
i odm iany. O t objanienia Dugosza zbiegaj si czsto z kom entarzem Izydora z Sew illi (ok. 560 636 r.),
Magog, Madaj, Jawan, Thubal, Mosoch i Thyras, czyli Thorias w swych pokre
wiestwach, jzykach i rodach. Nastpnie trzech synw [byo u] Gomera1: pierwszy
Ascenas2, od niego za [pochodzili] Sarmaci, czyli Sauromaci3, ktrych Grecy zwali
Reginami4 a od ktrych poszli Kalabrowie, Sykulowie5, Apulijczycy8 i Latynowie7,
zamieszkujcy Lacjum. Drugi Ryphat8, od ktrego [poszli] Paflagonowie, ci z gra
niczcej z Galacj9 Paflagonii przeprawili si do Italii i tam nazwani zostali Ene-
ktdrego dzieo Etymologiarum sive originum libri X X , w szczeglnoci L ib. IX , c. II (cytujem y dalej Etym olo
giarum Lib.) byo pod tym wzgldem m iarodajne dla caego redniowiecza. Etym ologie znajdoway si ju
w 1100 r. w bibliotece kapitulnej krakowskiej, skd Dugosz m g z nich korzysta, poza tym m g zna liczne
kompendia redniowieczne, rn e Elucidarii, Fasciculi, Flores, Specula itp. U Izydora Sewilskiego Jafet w y
stpuje jako pater gentium. W pniejszych aciskich, greckich, a takie arabskich kronikach w ystpuje Jafet
jako prarodzic Sowian, podobnie jak i syn jego Jawan oraz w nuk Elisa. Im iona Jafetydw w ystpuj prawie
zgodnie w Biblii, w I ksidze Paralipomenon, czyli w Kronice, rozdz. I , w Septuagincie (grec. przekad Biblii) I,
10 oraz w fFulgacie (ac. przekad H ieronim a). O tablicy ludw zob. T . E . M odelski, Krl Gebalim w Hicie
Chasdaja, Lw w 1910, F. Schm idtke, Die Japhetiden der biblischen Volhertafd, Bresl. Studien zur historischen
Theologie, V II, Breslau 1926, B. Kiirbiswna, Studia..., rozdz. IV , 1.
1 Objanienia do samego G om era podaje Dugosz dalej, po om w ieniu dziaw .synw .
Aszkenaz, Aschanaz, Aschanaxes pierwszy syn G om era identyfikow any m . in . jako przodek ludu
frygijskiego Askanw w A zji M niejszej, lub G otw . Pna tradycja ydowska (Talmud, Midrasz, Targumin)
czya to im i nawet z Niem cam i, a wykad taki m ia zw olennikw jeszcze w X IX w . For. problem tzw . za
chodnich i wschodnich ydw obszernie przedstawiony u Schm idtkego, op. cit.
* Herodot opisujc w ksidze IV sw ych D ziejw obszerne kraje Scytii na pnoc od M orza Czarnego, w y
m ienia wrd nich Sauromatw na terenach na wschd od D onu (m idzy D onem , W og a M orzem Azowskim ).
Rzym ianie nazywali Sauromatw Sarmatami i ta nazwa przyja si pniej oglnie. Sarm aci opanow ali z cza
sem ca Scyti, ktrej nazwa przesuna si dalej na wschd, a zastpia j nazwa Sarm acji opisanej przez Klau
diusza Ptolemeusza. Nazwy te wystpoway jeszcze dugo w rdach redniow iecznych na okrelenie krain
wschodniej Europy, chocia oznaczay ju in ne lu dy. N ajdaw niejsi kronikarze polscy (G all A nonim , m istrz
W incenty) nie nazywali jeszcze Polakw Sarmatami. Zob. przyp. 10 s. 84.
4 Jzef Flawiusz wspom inajc o Aschanaksach" zaznaczy tylko, e G recy zow i ich R eginam i, pow trzy
to objanienie H ieronim . Inne wczesnochrzecijaskie genealogie biblijn e (Libri generationis itp .) podaj
w iele odm iennych objanie tej pozycji: Ascanaz de quo Sarmatae. Izydor z Sew illi zna te objanienia i po
czy je z sob stwarzajc sytuacj niejasn ( Aschanaz, a quo Sarmatae, quos Graeci Reginos vacant, E ty
mologiarum Lib. IX , c. II, 32). Dugosz uwaa, e chodzi o R egium w Italii poudniow ej i dalej rozw in to
objanienie w ym ieniajc kilka ludw italskich. R egin i a c., a Khegines grec. nazwa m ieszkacw R egium ,
dzi. R eggio w krainie Brutium w poudniow ej Italii.
6 Mieszkacy krainy Calabria w poudniow ej Italii. Sycylijczycy m ieszkacy wyspy Sycylii.
Apulijczycy, Appuli zamieszkali po obu stronych rzeki Aufidus w poudniow ej Italii.
7 Lud zam ieszkujcy krain Lacjum nad M orzem Tyrreskim , m idzy Toskani a Kampani.
* Jzef Flawiusz, Euzebiusz, H ieronim i Izydor Sewilski wyjaniajc im i R yfat cz je z Paflagoni
w Azji M niejszej; starochrzecijaskie kom entarze cz Ryfata z Sauromatam i (a jeden z Rodyjczykam i). U D u
gosza, ktry szed za Flawiuszem i Izydorem , m am y szerszy w yw d i nawizanie do tzw . poda trojaskich,
przejte z pniejszych rde. F. Schm idtke (op. cit.) nie przyjm uje pogldw Flawiusza i nowszych kom enta
torw , zastanawia si nad identyfikacj rzeki Rebas w B itynii, porusza spraw Ripaia ore (R ipeje) oraz gr Uralu.
Kraina Galatw ludu celtyckiego przybyego w III w . p.n .e. do Frygii w A zji M niejszej.
tami1, od nich za wywiedli si Wenecjanie, Ligurowie2 i Emilijczycy. Trzeci

Thogor8, od ktrego wywiedli si Fiygowie, ktrzy nazwali ziemi swoj Frygi4.
[A oto] czterej synowie Jawana5: pierwszy Elisa6, od ktrego [wywiedli si] Grecy,
ktrzy s te zwani Eulidaini; drugi Tarsis7, od ktrego poszli Cylicyjczycy8,
zamieszkali w Cylicji, a ktrych stolic by Tarsus; trzeci [syn] Cetym , od kt-
1 E neti, H eneti, lu d tracki w Paflagonii, ktry w edle poda, m ia opuci swe siedziby i pod wodz Antenom
przypyn do Italii, zajm ujc tereny w okolicach dzi. W en ecji. V eneti b y to prawdopodobnie lud iliryjski
na terytoriach nadm orskich od ujcia Padu do P oli. Ze w zgldu na podobne brzm ienie czono nazw Veneti
z Enetam i z A zji M niejszej. Liw iusz (ks. 1 ,1,3) pisze, te nazw V eneti otrzym a szczep powstay ze zmieszania
si ze sob Trojan i Enetw . O Enetach H om era, H erodota, Polibiusza oraz o Enetach w Italii i o Sowianach
w A zji M niejszej istnieje obszerna literatura. N ow e ow ietlenie daje T . Lew icki, Osadnictwo sowiaskie w kra
jach muzumaskich w i wietle opisw iredruowiecznych pisarzy arabskich, Sprawozd. PAU X L IX , 1948,
s. 487 490 oraz ten te, rda arabskie do dziejw Sowiaszczyzny, I.
1 Staroytny lu d w Italii pnocnej. E m ilijczycy lu d zam ieszkujcy krain Aem ilia w dolinie Padu.
1 W Biblii Togarm a lu b Thorgam a, w Septuagincie Thogarm a i Thorgam an, w W ugade Thogorm a.
F. Schm idtke (op. cit.) stara si przedstawi w oparciu o rda identyfikacj biblijn Togarm a z krain nad
Eufratem i m iastem Tegaram a (Tagaram a). Podkrela, te Flawiusz opiera si na dobrej tradycji (m ae ar
m eskiej), czc Togarm a z Frygam i. W czesnochrzecijaskie kom entarze cz rw niet Thogorm a z Arm e
czykam i. na podstawie arm eskiej tradycji, te Frygow ie to protoplaci Arm eczykw.
4 W staroytnoci rozrniano dw ie krainy tej nazw y: Frygia W iksza w gbi zachodniej czci A zji
M niejszej i Frygia M niejsza na poudniow ym w ybrzeu H ellespontu i Propontydy; obie przedzielaa M yzja.
Frygow ie odgryw ali wiksz rol w tzw . podaniach trojaskich, w pism ach Daresa z Frygii.
6 W biblijn ej tablicy ludw ( M oji., 10, 2, 4) czw arty syn Jafeta. Synow ie Jawana nazywali si Elisa (Elisza),
Tarszisz, K ittim i D odanim . W tekcie Dugosza jest m owa take o czterech synach. Jawana omawia si w ustpie
pow iconym G om erow i, w ystpuje on rw nie w kronikach redniow iecznych lub genealogiach nieraz jako
prarodzic Sowian, podobnie jak Jafet. Im i Jawan dao pocztek sowiaskim im ionom Jan, Iw an itd ., co
znalazo oddw ik take w kronikach polskich.
* Elisza b y pierw orodnym synem Jawana (w Biblii Elisza, w Septuagincie Elisa i Elisai, w Wulgacie Elisa).
Flawiusz identyfikow a Elisa z E olam i, za nim poszli H ieronim , Izydor Sewilski i inni pisarze oraz Dugosz,
w ktrego tekcie m am y zamiast Aeolides bdn form Eulides. W szystkie inne rda wczesnochrzecijaskie
(pochodzenia greckiego) identyfikuj Elis z Sykulam i (Sycylijczykam i). Schm idtke (op. cit., s. 66) odrzuca
wszystkie dotychczasowe identyfikacje i wskazuje na wysp Elaiussa z miastem teje nazwy na pn.-wschd
od Korykos na pd. w ybrzeu C ylicji (dzi ruiny Ajasch).
7 W Biblii Tarsis, Tarszisz. J. Flawiusz (a za nim Euzebiusz, H ieronim , Izydor Sewilski i in .) odnosi to
im i do nazwy C ylicji w A zji M niejszej ze stolic Tarsos, Tarsus. Izydor podaje (Lib. IX , c. II, 3f): Tharsis
a quo Cilices, ut Josephus arbitratur, unde metropolis civitas eorum Tharsus dicitur i t sam wersj przyjm uje
Dugosz. In ni m ieli na m yli osad fenick Tartessos w pd.-zach. Hiszpanii. W rdach wczesnochrzecija
skich (greckich i przeoonych na acin) Tharsis b y objaniany przez Hiberi qui et Tyrreni. Tyrreni to grec.
nazwa Etruskw, Tyrus to stolica staroytnej Fenicji.
* M ieszkacy krainy Cylicja (K ilikia) w A zji M niejszej.
* P ozycj t odnoszono powszechnie do wyspy Cypr. Izydor Lib. IX , c. II, 36: Cethim a quo Citii, id est
Cyprii, a quibus hodieque urbs Citium nominatur. W sprawie uwagi u Dugosza: et secundum hoc Cyprus
filius Japhet non filius Sem provenit por. Chronographus anni JS4, Motu Germ. Hist., Auctorum Antiquiss.
IX , s. 96, poz. 76: Cypri ex Citiensibus ex Japhet, por. te poz. 52. Dugosz w tym wypadku, jak i w innych,
opiera si nie na samym tylko Izydorze, ale i na innych rdach.
88 K s i g a -pierwsza
rego Cetyme [czyli] Cypryjczycy i wedug tego przypad Cypr synom Jafeta, nie
za synom Sema, u ktrych byo miasto Cytium1j czwarty [syn to] Dodanim2, od
niego za Rodyjczycy, ktrych miasto zwie si Rodos3. Od Gomera4 syna Jafe-
towego [pochodz] Galatowie, ktrych po acinie zwano Gallogrekami, ongi
bowiem Gallowie6 Senonowie napadszy na pewn cz Grecji nazwali j od Gal
lw i Grekw Gallicj. Od Madaja6 [pochodz] Medowie, od ktrych Media wzia
nazw. Od Jawana7 [wywiedli si] Jonowie, czyli Grecy, od nich nazw wzio
1 Cytium miasto na pd.-w schodnim w ybrzeu Cypru.
1 Im i to wystpuje w rdach w dw u w ersjach: Dodanim i Rodanim , ta ostatnia w samarytaskim
Pentateuchu i w Septuagincie (R odioi). N iektrzy interpretatorzy pniejsi w yjanili lek cj D odanim : Darda-
nowie, m ieszkacy okolic T roi. Izydor Sewilski pisze: Dodanim a quo Rodii, Etym ologiarum Lib. IX , c . II,
36. F. Schmidtke (op. cit., s. 83) owiadcza si za Rodos, Rodyjczykam i.
* W yspa i miasto Rhodos w pobliu pn.-zachodnich wybrzey A zji M niejszej.
* G om er pierw orodny syn Jafeta w ystpuje pod t nazw w Genesis 10, 2 i n ., w Krom ce {ParaUpo-
menon) 1,5 i n ., pniej w proroctw ie Ezechiela 38,6. J. Flawiusz {Staroytnoci ydowskie I , 6 ,1 ) a za nim H ie
ronim oraz Izydor Sewilski (w Etymologiarum Lib. IX , c. II, 26) wywodz od G om era G alatw : e x quo Galatae
id est Galli. rdo wczesnochrzecijaskie (greckie) od III w . wyprowadzay od G om era ssiednich Kapado-
kw, rda arabskie (A l Ja qubi geograf i historyk IX w .), nawizujce do b iblijn ej genealogii, nazyway
Sowian potomkam i G om era, wreszcie Jan z M arignoli w X IV w . czy G om era z G allici. Tekst Dugosza jest
zgodny z Izydorem z Sew illi, ale dalsze objanienia s w odm iennej stylizacji, w zite m oe z innej kroniki.
Schmidtke (op. cit.) wie G om era z G im irrai asyryjskich napisw klinow ych, z K im m eriam i pisarzy gre
ckich. W spom niani tu Galatae albo G allograeci to w drow ne gru py Celtw , ktre od 275 r . p .n .e. pusto
szyy Azj Przedni, a je rozbi Attalos I krl Pergam u i ograniczy ich siedziby do rodkowej czci A zji
M niejszej. Dugosz poszed tu , jak si zdaje, za Izydorem Sewilskim (Etym ologiarum Lib. IX . c . II, 68) czc
Galatw z Grekam i, std nazwa G allograeci, obszerniej jeszcze w c . II, lecz w innym sform uow aniu.
6 Senonowie galijscy lu d celtycki zamieszkay w G alii tzw . Lugduskiej; nazwa znana od I VU1 w.
w rdach. Zob. G . Labuda, Pierwsze pastwo sowiaskie, Pozna 1949, s. 115 i n . B yli te Senonow ie
w Italii, pochodzcy od tam tych galijskich. G alicja widoczna om yka Dugosza zam iast G alatia w A zji
M niejszej. G alicia jest dzisiejsz nazw pn.-zachodniej czci Hiszpanii.
* M adaj, hebr. Madai, grec. M edoi trzeci syn Jafeta w g Genesis 10,2, jest w w ielu genealogiach i u ch ro-
nografw redniow iecznych oraz u Izydora Sewilskiego {Etymologiarum Lib. IX , c . II, 46) przodkiem M edw ,
ludu w A zji Przedniej na pd. i pd.-zachd od M orza Kaspijskiego. Por. o nim Schm idtke (op. cit., s. 56 i n .,),
Dugosz identyfikujc synw Jafeta z poszczeglnym i ludam i nie trzym a si ju schem atu biblijn ego,
dajc Gom era na pierwszym m iejscu, M adaja na drugim , M agoga na sidm ym , a w ic w innym po
rzdku.
Jawan, zob. przyp. 5 s. 87, hebr. Jawan, czw arty syn Jafeta w g zgodnych przekazw redniow iecz
nych genealogii przodek Jonw, a od nich G rekw . O nim Schm idtke, op. cit., s. 60 i n. Sform uow anie tego
zdania u Dugosza jest najwyraniej wzite z Izydora Sewilskiego {Etymologiarum Lib. IX , c. U , 28). D ugosz
nawizuje do tzw. poda trojaskich", m ianow icie uchodcy z T roi m ieli da pocztek rnym pastwom
i ludom w Europie zachodniej (zob. dalszy kom entarz). D ziki pracom B. Kruscha w Neues A rch iv ..., V II,
s. 247 i n ., s. 421 i n. oraz G . Schniirera w Collectanea Friburgensia, IX , 1900, problem poda trojaskich
zosta w pewnej m ierze w yjaniony i w iem y jak si rozw ija od V II w. Por. te M . M anitius, Geschichte i . la-
teimschen Literatur d. Mittelalters, I, s. 223 i n. i W . Bruchnalski w referacie w Sprawozd. PAU , Krakw
1909, t. X IV , s. 7 10: N ow e irda twrczolci J. Kochanowskiego. I Odprawa posw greckich,
Morze Jostie, z nich byli ci Grecy, ktrzy Troj1 i jej ziemie okoliczne zamie
szkiwali. Po jej zburzeniu Priam2 i Antenor8 przybyli statkiem do Wenecji; z nich
po mierci Antenora i pochowaniu Parysa4 Priam z towarzyszami zaj Germa
ni, a ta Germani nazwana zostaa od niego i od jego brata Antenora, dzisiaj,
za zwie si Teutoni6 od Teutosa, czyli Merkurego, przez Latynw za zwana
jest Alemani, od rzeki Lemami. Obejmuje ona nastpujce ziemie: Lotaryn
gi6, czyli Brabancj, Westfali7, Fryzj, Turyngi, Saksoni, Swewi, Bawari,
Frankoni; i z tej ostatniej zawojowawszy Galli od rozdarcia ojczyzny i od wasnego
1 Troia, Troas, Troada okolica i grd we F rygii w A zji M niejszej nad rzeczk Skamander. T nazw m ieli
nada zbiegow ie z T roi kilku m iejscow ociom w rtnych stronach E uropy, gdzie wyldowali i osiedlili si,
zob. przyp. 1 s. 90.
1 Friamus syn Laom edonta, krl trojaski, ojciec Hektora, w g redniow iecznych legend wyldowa na
statku u w ybrzety italskich koo W en ecji. Podbj G erm anii przez Priam a i jego druiyn jest anachronizm em .
Etym ologia nazwy G erm ania od Priam a i jeg o brata, podobnie jak w yjanienie nazwy Germ anw i G erm anii,
nie jest dotd w nauce niem ieckiej cakow icie rozw izane, podobnie jak stosunek ac. germanus = brat do
nazwy G erm ania.
* A ntenor szw agier krla Priam a, ktry m ia przyby do Italii i zaoiy miasto Padw. Cay ten ustp
u Dugosza od Anthenore mortuo do Franconiam z odm iank: Paride zam iast Paduae jest wzity prawie
dosownie z rkps B ibl. Jagiell. n r 445, fo l. 15 stanow icego niegdy wasno Dugosza. Tam te znajduje si
dalszy w yw d nazwy Francji od dom inujcej cech y Frankw dzikoci (starogerm .: frank = srogi).
1 Parys syn Priam a jeden z bohaterw w ojny trojaskiej.
* Nazwa Teutoni pochodzi od Teutosa (T euto) rzekom ego boga G erm anw , std ich piniejsza nazwa
Teutonw = N iem cw . Zob. krytyczne uw agi G . W aitza, Neues A rch iv ..., III, H annower 1878, s. 62,
Karl M ullenhof, Deutsche Altertumskunde, t. IV , B erlin 1920, s. 112 i n. (D ie Germania des Tacitus) : Eduard
Norden D iegerm anischt Urgeschichte in Tacitus Germania, Leipzig B erlin 1922, s. 48 i n .; W . M uller, Deuts-
ches Folk u. deutsches Land im spateren Mittelalter, H ist. Ztschr. T . 132. Zwizek Teutosa z M erkurym (grec.
Hermes) nie jest jasny; o czci M erkurego w G erm anii wspom ina T acyt ( Germania, rozdz. 9 ), por. rw nie
co pisa H erodot (Dzieje, V , 7) o czci Hermesa u Trakw oraz Cezar o M erkurym u G alw . W yw d nazwy
Ale mania (A llem ani lu d germ aski pom idzy D unajem , B enem a M enem ), nawizujcy do rzeki Lem anu,
wzity z Izydora Sew ilskiego (Etymologiarum Lib. IX , c. II, 9 4 ) : populi... iuxta Lemanum fluvium Alemoni
vocantur. N ota bene chodzi tu nie o rzek, ale o Jezioro Genewskie Lemannus lacus, Lem an.
8 Lotaryngia kraina w e w sch. Francji m idzy W ogezam i, Ardenam i i Szampani. Nazwa Lotaryngii
pochodzi od Lotara II syna Lotara I , ktrem u ten kraj przypad w udziale po r . 855. Brabancja (okolice Belgii
i N iderlandw) pokryw a si tylko czciow o z ksistwem D olnej Lotaryngii za Hohenstaufw.
7 W estfalia kraina m idzy R enem a W ezer w N iem czech zachodnich. Fryzja kraina na pin. od
Zuider-Zee, m idzy dolnym R enem i doln W ezer, naleica czciow o do H olandii, a czciowo do N iem iec
pn.-zachodnich. T uryngia kraina pom idzy Harzem a Lasem Turyskim . Saksonia we wczeniejszym
redniowieczu graniczya z W estfali i rejonem nadmorskim , pin iej nazwa ta obej mowaa pogranicze wschodnie
N iem iec, terytoria nadabskie. Szwabia kraina odpowiadajca terenow i dzi. W irtem bergii i czci Bawarii.
Bawaria redniow ieczna (Bajoaria, Baiuaria), odpowiada m niej w icej pooeniu dzi. Bawarii, tylko roz-
leglejsza. Frankonia kraj Frankw w okolicy dzi. Lasu Frankoskiego. Sama nazwa Frankonia przesuwaa
si na rtn e okolice nad R enem , a plem i Frankw przeszo do zrom anizowanej G alii, dla ktrej przez jaki
czas bya utyw ana nazwa Frankonia. NaleZy tu zaznaczy, Ze podzia G erm anii na wczesnoredniowieczne
terytoria plem ienne obejm ow a te wanie obszary, std objanienie nazw potraktowano cznie.
ich okruciestwa nadali jej nazw Francji. Podobnie statkiem take z Troi Brutus1,
przybywszy do prowincji, ktra teraz zwie si Angli, nazwa j od swego imienia
Brytani, od ktrej nawet dawniejsza Sylwania2, teraz cho morzem [oddzielona],
nazywa si Ma Brytani.
OdMosocha8, syna Jafetowego, wywodz si Kapadokowie, ktrych stolic bya
Mazaka4, j za Tyberiusz6 Cezar od swego imienia nazwa Cezare. Od Thyrasa6
[pochodz] Trakowie, niby Thyrakowie, od imienia rodzica swego ziemi przez
si zamieszka Tracj nazywajcy. Szsty syn Jafeta, [to] Thubal7. Od niego wy-
> Brutus (Britus) w g kronik redniow iecznych zbieg z T roi, zaoyciel Londynu (N ow ej T roi), od kt
rego miaa pochodzi nazwa Brytanii. W g Historia Brittonum oraz kom entatora je j Nenniusa (M on. Germ.
H ut., Auctorum Antiquus., I I H , s. 147) nazwa Brytanii pochodzi od Britona syna Isiciona wnuka Alana z rodu
Jafetyddw. Jest tet starsza wersja, i w Brutus b y konsulem rzym skim . M a on rw nie rzym sk genealogi,
m ianowicie jako syn Eneasza, brat Sylwiusza, przy czym w ersje o jeg o w drw ce z Italii do B rytanii s bardzo
rne. Zasadniczo nazwa Brytania pochodzi od celtyckich Brytw . A nglia, kraj A nglw , nazwa pd. czci
wyspy W . Brytanii (dawn. A lbion i Britania) od poow y V w ., kiedy to przyw drow ali z ldu A nglow ie, Sasi
i Jutowie.
1 Silvania dawniejsza nazwa pw yspu bretoskiego. N ie w ystpuje ona w Historia Brittonum ani
u Nenniusa, ale jest wspom niany Sylwiusz syn Eneasza, od ktrego w ielu pierw szych krlw rzym skich m iao
nosi przydom ek (Sylvius) Silwiusz. Sylwiusz zosta zabity przez Brutusa, zob. Mon. Germ. Hist., Auctorum
Antiqidss., X III, s. 152 153. Jest te i inna wersja, e Sylwiusz b y ojcem Ascaniusa. D ugosz m usia m ie
jeszcze inny przekaz kronikarski i koczy g o wanie w tym m iejscu, w racajc do Jafetyddw i pochodzcych
od nich ludw.
* M osoch, bebr. M eechi, grec. M osoch szsty syn Jafeta w g Genesis 10,2, w asyryjskich inskrypcjach
Muski, M uiki. J. Flawiusz czy to im i z Kapadokami w A zji M niejszej, wczesnochrzecijaskie ird la (grec
kiego pochodzenia) z Iliram i. F. Schm idtke (op. cit., s. 90 i n .) czy go z krlem M idasem i Frygam i z grec
kich legend. Zob. u Hieronim a, Liber hebraicarum quaestionum in Genesis w : M ign, Patrol, lat., t. 23, s. 999.
Dugosz przejm uje ustp na tem at Kapadokw i ich stolicy z Izydora Sew ilskiego, Etym ologiarum Lib. IX ,
c. II, 30.
4 Mazaca Masaca nazwa stolicy Kapadocji, kraju w rodkow o-w schodniej czci A zji M niejszej, zwana
pniej Euzebi, wreszcie Cezare (Caesarea ad Argaeum ), gdy kraj zosta zam ieniony na prow incj rzymsk.
* Tiberius Claudius N ero cesarz rzym ski 14 37 r. n.e.
* Tiras, hebr. Tiras, grec. Theiras, w Wulgacie Thiras ostatni syn Jafeta w g Genesis 10,2. F. Schm idtke
(op. cit., s. 93 95) biorc za podstaw w ym ienione w rdach egipskich plem i Turua prawdopodobnie
staroytnych Etruskw czy ich z Tirasem . U J. Flawiusza (Staroiytn. iy d . I, 6, 1) Tiras by przodkiem
Trakw, a wersja ta przesza do redniowiecza, w ystpuje najpierw u H ieronim a (op. cit., s. 999), nastpnie
u Izydora Sewilskiego (Etymologiarum Lib. IX , c. II, 31), od niego w tym samym sform uow aniu przejm uje
j Dugosz. Staroytna Tracja leaa w pn.-w schodniej czci Pw yspu Bakaskiego.
? Tuhal, hebr. Tubal, Tahal w inskrypcjach asyryjskich, m ia b y przodkiem Tabalw zam ieszkaych
we wschodniej czci A zji M niejszej. Por. obszerne w yw ody F. Schm idtkego (op. cit., s. 86 90). W ersja o po
chodzeniu od Tubala Iberw i Hiszpanw, od ktrych z kolei pochodz znw Celtiberow ie a m oe i Italow ie,
jest u Hieronim a (Lib. hebr. quaest. in Genesis, M ign, op. cit., t. 23, s. 999). U Izydora Sew ilskiego i u D u
gosza mamy to wanie objanienie. W spom niani przy Tuhalu, jako pochodzcy od niego, Iberi-Iberow ie
byli to pierw otni mieszkacy Pwyspu Iberyjskiego i pd.-zachodniej G alii, ktrych potom kam i s dzisiejsi
Baskowie.
wodzili si Hiberowie, inaczej Hiszpanie, oni najpierw zwani byli Cetubelowie1,

niejako gromada Thubala. Oni przypatrujc si gwiedzie, ktra tam po zachodzie
soca jest widoczna, od wieczornego przebiegu jej gwiazd Wieczorn [czyli
Hesperus] nazwali, od jej za imienia i ojczyzn sw nazwali Hesperi2. Pobu
dowawszy osady i wsie ponad rzek, ktr dzi zwie si Hiberus?, ci, co wpierw Ce-
tubelami zwali si od rzeki Hiberus, znieksztacajc wyraz nazwali si Celtybe-
rami i posiadszy ziemi, ktra ograniczona jest Oceanem, Morzem Tyrreskim,
Iberusem i grami Pirenejskimi, kraj ten Celtyberi4 nazwali, ktry potem od
rzdzcego nim Hispanusa przyj nazw Hiszpanii.
Sidmym synem Jafeta by Magog6, od ktrego poszli Scytowie6, ktrzy te
1 Celtiberow ie lud m ieszkajcy w rodkowej i pin . H iszpanii, zwanej Celtiberi pochodzili z prze-
mieszania Iberw z przybyym i do Ib erii Celtam i. Zostali on i ujarzm ieni przez Rzym ian w 72 r. p.n .e. U Izydora
Sewilskiego znajdujem y obszerny przekaz o Celtiberach, ktrych kraj zw ie si Celtiberia od rzeki Ebro i od
Celtw . Natom iast etym ologia Dugoszowa od coetus nie jest spotykana w kronikach redniow iecznych.
1 Hesperus (stella) gwiazda wieczorna, W enus, hesperius-zachodni, Hesperia kraj zachodni (Hisz
pania, Italia, Zachodnia Afryka) nazwa ta przylgna w kocu do Hiszpanii, U Izydora Sewilskiego (E ty .
mologiarum Lib. IX c. II, 126): Hesperii vero sunt qui circa Hispaniam commorantur. Nam Hispania
Hesperia.
* E bro, Iberus rzeka w Hiszpanii Tarrakoneskiej. U Izydora Sewilskiego (Etymologiarum Lib. IX )
c . II, 109) m am y etym ologi nazwy Hiszpanw, zw anych w pierw Iberam i, a potem ab Hispalo Hispani
cognominati sunt.
* Nazw Celtiberia wyjania Izydor Sewilski (zob. w ylej przyp. nr 1) Celtiberi... quorum ex nomine appellata
est regio Celtiberia. C ytujem y tu nastpnie fragm ent z Dedicatio Historiarum Isidori ad Sisenandum ( Mon.
Germ. Hist. Auctorum Antiquiss., t. X I, s. 304), ktry daje ostateczne wyjanienie do ca etym ologii D ugo-
szowej i do co m itycznego w adcy Hiszpana: de Tubal vero Hispani et Itali orti... primus rex Hispanorum
extitit nomine Hispanus, qui famosam urbem condidit... a qua etiam Hispania nomen traxit, dictur autem et ab
Ibero flum ine Hiberia et ab Hespero sidere H esperia... Dugosz m g m ie ten przekaz z innego jeszcze irda,
gdyt inaczej to zdanie form uuje.
6 M agog, hebr. M agog drugi syn Jafeta w g Genesis 10,2, w ystpuje te i w Ksidze proroka Ezechiela 38,
2 i przedstawia praojca Scytw lub spokrew nionego szczepu Sakw zza Kaukazu i znad M orza Kaspijskiego.
Potwierdza to porednio J. Flawiusz ( Staroyt. iy d . I, 6, 1). Izydor Sewilski podaje (Etymologiarum Lib. IX ,
c. II, 27) w wtpliwo pochodzenie Scytw i G otw od M agoga, idc tu za H ieronim em (Lib. hebr. quaest.
in Genesis, M ign, op. cit., t. 23), ktry pom iesza G oga i M agoga uw alajc go za praojca G otw . W iele spornych
kwestii, zwaszcza co do m ylnej identyfikacji im ion i pochodzcych od nich ludw , wyjania F. Schmidtke
(op. cit., s. 53 56), ustalajc ostatecznie, le M agog oznacza Scytw lub SakW. W spom niani tu przy Scytach
Massageci s w ym ienieni u Izydora, zob. te l przyp. nastpny. N ie wiadom o skd wzi Dugosz wiadomo
0 innych jeszcze ludach pochodzcych od M agoga.
* Scytow ie ludy koczow nicze indoeuropejskiego pochodzenia, znani ju l starotytnym Grekom od V II w .
p.n.e. na ogrom nych obszarach A zji zach. i poud. oraz Europy wsch. W ystpow ali i w czasach rzymskich,
1 we wczesnym redniow ieczu, ale jako rin e grupy etniczne (Scyto-Sarm aci, Massageci, Sakowie).
W spom niani tu Massageci (u H erodota, Strahona i in .), lud koczow niczy i pasterski zamieszkay od VI
wieku na wschd od Morza Kaspijskiego i Jeziora Aralskiego, spokrewnieni byli ze Scytam i, naleteli do ludw
iraskich.
Massagetami byli nazywani, Gotowie1, Swewowie2, Alanowie8 i Hunowie4. Tacy

to byli synowie Jafeta, syna Noego, syna Lamecha5.
Pierwszym za czowiekiem z rodu Jafeta, ktry przyby do Europy, by Alan6
z trzema synami swoimi, ktiych imiona s te: Izycjon, Armenon i Negno. Izycjon7
za mia czterech synw, tych za imiona: Frankus, Romanus, Momaur i Brytto, od
ktrego to najpierw Brytania nazwana bya i zamieszkana. Drugi za syn Alana, Arme
non8, mia 5 synw. Oni [zwali si]: Sochus, Walgot, Cebid, Burgund i Longobard.
1 G otow ie G erm anie, ktrzy dw ukrotnie m ieli wdrow a przez ziem ie polskie w I I i H I w . wraz z G epi-
dam i ku M orzu Czarnemu, gdzie utw orzyli w ielkie pastwo. Zepchnici w kocu IV w . przez H unw , w dro
w ali ponow nie na pd. zachd przez ziem ie polskie. K roniki redniow ieczne operuj nazw G otw zupenie
dow olnie, podobnie jak nazw W andalw .
* Swewowie plem i germ askie zajm ujce terytorium pom idzy B enem a ab w I . w . n .e. przesuno
si pod naciskiem Rzym ian na wschd oraz na poudnie, przebyw ajc przez pew ien czas na terytorium p -
niejszej zachodniej Polski (by to raczej odam Sw ew w , H erm undurow ie).
* Alanowie lu d koczow niczy pochodzenia indoeuropejskiego spokrew niony ze Scytam i, przebyw ajcy
nad rodkowym D onem , przez pew ien czas sigajcy p o Kaukaz. Resztkam i staroytnych A lanw m aj b y
Osetycy. Co do wszystkich trzech ludw zob. w yczerpujce objanienia u K . Tym ienieckiego, Ziemie polskie
w Staroytnoci, Pozna 1951 w g indeksu.
1 Hunowie koczownicze plem iona tiurkskie, ktre w IV w . p .n .e. przew drow ay przez ca Europ
wschodni i przez ziem ie polskie, signy sw ym i wyprawam i a do zachodniej E uropy, cofajc si w kocu
w gb swych siedzib azjatyckich.
1 Lam ech, hebr. Lem ech w g Genesis 5, 29 sidm y potom ek Seta, ojciec N oego, syn M atuzalem a. Jest
w Genesis 4, 18, 22 i drugi Lam ech, potom ek Kaina, ale do kronik redniow iecznych przeszed ten pierw szy za
H ieronim em w Lib. hebr. quaest. in Genesis. Zdanie hi sunt f il ii ... Lamech powtarza si w rnych kronikach,
take w Hist. Brittonum, op. cit., s. 161. T u koczy si wkadka zaczynajca si od sw Europa universa...,
zob. przypisy do tekstu aciskiego.
* Cay poniszy ustp do sw : zowie sit Saksoni i Norwegi, wzity jest z Hist. Brittonum lu b Nenniusa,
zob. przyp. 1 s. 90, tylko szerzej u Dugosza opisany. Powtarza si te w pniejszej z X I X II w . kronice
Opata Hugona z Flazigny, Mon. Germ. Hist., Scriptores, t. V III, s. 280 i n. W ym ienione tu postacie nie w y
stpuj ju w biblijnej genealogii Jafeta ani w cyklu poda trojaskich, lecz nalei w ycznie do przeka
zw redniowiecznych kronikarskich, uzasadniajcych staroytne pochodzenie ludw europejskich. Alan (Alanusj
b y w g Hist. Brittonum synem Fetuira i m ia 10 przodkw a do Jafeta. Im iona jego synw brzm i nieco
inaczej: Isacon, Arm enon, Negua. D w ie z tych legendarnych postaci m ia Dugosz w polskiej kro
nice tzw. M iezzwy, m ianow icie Alana i N egu, lecz genealogia M ierzw y jest troch inna, m ianow icie wy
stpuje w niej dwu Alanw, N egua jako N egna i inne im iona D ugoszow i nie znane. Zob. Mon. Pol. Hist.,
t. II, s. 163.
7 Ju przy synach Isiciona s u kronikarzy rnice: w Hist. Brittonum jest m ow a o czterech: Francus,
Romanus, Britus, Albanus. Im i M om aurus jest u Dugosza najw idoczniej przekrcone lu b w ym y
lone.
8 Synami Arm enona w g Hist. Brittonum b y li: G otus, U ilegotus, Cebetus, Burgundus, Longobardus.
Opat H ugo z Flavigny (zdb. w yej przyp. 6) daje t w ersj obszerniej z uwzgldnieniem pochodzenia od G ota
G otw , od W alagota W alagotw itd. Im i Sochus jest w ic u Dugosza przekrceniem , N iej pisze on
ju t poprawnie o pochodzeniu G otw i Longobardw od drugiego syna Alana,
Trzeci za syn Alana, mianowicie Negno1, mia czterech synw, ich za imiona: Wan
dal, od ktrego nazwani zostali Wandalowie, ktrych teraz zwie si Polakami, ten od
imienia swego rzek, co teraz pospolicie si zwie Wis3, czyli Vistul, postanowi
nazywa Wandalus. Drugim synem Negny by Thargus4, trzecim Sakso, czwartym
Bogorus. Tak przeto od Izycjona pierworodnego Alana pochodz Frankowie6, Rzy
mianie i inni Latynowie i Alemanowie. Od drugiego syna Alana wywodz rd
Gotowie i Longobardowie6. Od Negny za, trzeciego syna, wiele rnych wyszo
narodw7 po caej Europie: mianowicie caa Ru a do wschodu, Polska najwiksza
obszarem, Pomorze, Kaszuby8, Szwecja, Sarnia9, ktr dzi zowie si Saksoni
i Norwegia.
Od trzeciego syna Negny, ktry na imi mia Sakso10, pochodz: Czechy z Mo
rawami, Styria, Karyntia, Kamiola11, zwana dzisiaj take Dalmacj, lizn12, Chor
wacja, Serbia, Pannonia13, Bugaria i Elisza14.
1 Synw N eguy (w g Hist. Brittonum) byo trzech: W andalus, Saxo, Bonrus, w g opata H ugona czterech:
Bogarus, W andal, Saxo, Taringus, od ktrych pochodziy lu d y Bogari, W andalow ie, Sasi, Taryngow ie (za
pewne T uryngow ie). T u kocz si kronikarskie genealogie, ktre D ugoszow i nie b yy ju t potrzebne, skoro
doszed do W andala, ktrego uwata za praojca Polakw. Kronika M ierzw y, Mon. P d . Hist., t. II, s. 163.
1 N aley tu rozrni 1) W andalw szczep germ aski znany ze rde rzym skich i gockich, ktrzy od
III, w. n .e. zajm ow ali tylko szczupe terytorium koo rde aby, a nastpnie przewdrowali na pd. przez
Itali i utw orzyli w ielkie pastwo w pn . A fryce. 2) W andalw , ktrym kroniki redniow ieczne przypisuj
dutszy pobyt na ziem iach sowiaskich (pniej polskich) i uznaj ich za poprzednikw Sowian (Sarmatw).
1 Zob. przyp. 7 na s. 155 i przyp. 2 na s. 195, gdzie D ugosz, idc za kronik W incentego Kadubka, wy
wodzi nazw W isy od im ienia W andy. Zwizek nazwy W andalow ie z W is naley uwaa za rodzim y, zob.
B. Kiirbiswna, Studia..., s. 158.
* Zob. wyej przyp. 1. W yw d o synach N egny przerw a D ugosz duszym wywodem o W andalach.
5 Zdanie u Dugosza zaczynajce si od sw : Sic igitur ab Isicione... w tym samym brzm ieniu jest w Hist.
Brittonum, op. cit., s. 160, tylko e z czterech ludw pochodzcych od Isiciona Hist. Brittonum podaje
Frankw, Laty nw , Albanw i B rytw , D ugosz za zm ienia na Latynw i Alem anw .
6 W Hist. Brittonum (op. cit. s. 160) jest w ym ienione pochodzenie od Arm enona piciu nacji, a Dugosz
zostawi tylko G otw i Longobardw .
7 Jeszcze w zdaniu: A N egnone... D ugosz korzysta z Hist. Brittonum, gdzie jest m owa o tym , e ludy
pochodzce od czterech synw N egny (N eguy) rozdzieliy si po caej E uropie. Nastpnie na podstawie wasnych
pom ysw dzijopis podaje dane, ktre lu dy pochodziy od N egny, wyznaczajc im pnocne strony Europy.
O Kaszubach, Kaszubi zob. przyp. 7 na s. 179.
* Nazwa Sarnia z opisu ziem W andalw jest wzita z kroniki M ierzw y, Mon. P d . Hist., t. II, s. 115, jako
Sarbia uc nunc Saxonia.
10 Pochodzenia w ym ienionych tu ludw od legendarnego Saksa nie udao si odnale w adnej kronice.
u Dawna nazwa K rainy, ktra w redniow ieczu obejm ow aa na pd. Kras, na pn . cz ksistwa Karyntii.
a w 1335 r . przesza pod rzdy H absburgw. For. u Izydora Sew ilskiego, Etym dogiarum Lib. X IV , c . IV , 8,
u i M Nieznane.
18 Zob. niej przyp. 4 s. 94.
94 Ksiga p i e r w s z a
Tedy potomek synw Jafeta, prarodzic wszystkich Sowian, wyszedszy ze stepu

Sennar1, przemierzywszy Chaldej i Grecj, niedaleko Morza Ponlyjskiego2 prze
kroczy rzek Hister3, ktr teraz nazywamy Dunaj (a ktra wypywa poczynajc
si na wzgrzach germaskich z gry zwanej Rauracus). Rzeka ta ca Europ
przemierza, biorc pocztek z ziem Celtw, przyjmujc do siebie 40 dopyww,
prawie wszystkie eglowne, znacznego przepywu ldem dokonujc uchodzi do Morza
Euksyskiego, zwanego pospolicie Pontus (jak niektrzy sdz, od uchodzcej do
morza rzeki Euksynos), podczas gdy ongi nazywano je Auxenos i [ta] siedmioma
ujciami w morze wpywa, z ktrych cztery tak bardzo s rozlege, e na przestrzeni
60000 krokw nie mieszaj si z morzem, lecz rzeka sodkie wody wylewa w gorycz
morskiej zatoki, waciwy ich smak zachowujc nietknity i na tak znacznej prze
strzeni nie zostaje przez morze zwyciona. [Negno za] z synami, powinowatymi
i krewnymi swymi osiad najpierw w Pannonii4, najpierwszej i najstarszej Sowian
siedzibie, kolebce ich i ywicielce, ktra obecnie po przepdzeniu Sowian przez
Longobardw, nastpnie za po ustpieniu jej Hunom przezwisko H u n g a r ifi uzys
kaa. Stamtd6 za zaludni nastpnymi pokoleniami: Bugari, czyli Mezj, Dal
macj, Serbi, Chorwacj, Boni, Rascj, Karynti i Iliri i dalsze owych wybrzey
i mrz: Adriatyckiego, Joskiego i Egejskiego okolice i wyspy, graniczce od
wschodu i poudnia z Grekami, od zachodu z Latynami, Italikami i Teutonami.
1 Sennar, hebr. Szinar dolina po obu stronach Eufratu, pniejszy teren Babilonii, skd w g Genesis 1 0 ,1 0
nastpio rozejcie si ludw , potom kw N oego.
1 M orze Czarne m iao u autorw staroytnych rne nazw y: Pontus Euxinus, Auxenum M are, M are Maius.
Podobnie Dugosz w swej pracy utyw a niejednolicie nazw M orza Czarnego.
8 Ister, Hister staroytna nazwa D unaju. R aurici drobny szczep celtycki z gw nym miastem Rauracum .
Nazwy Hister i Raurici, Rauracum wystpuj, ju t u Pliniusza Starszego w jego Historia naturalis, IV , 79
oraz u Solinusa w Collectanea rerum memorabilium, 13, 1.
* Pannonia jako prowincja rzymska obejm owaa teren na zachd od D unaju, w redniow ieczu nazwa Pan
nonia odnosi si do caej niziny w gierskiej. W ersja o Pannonii, jako kolebce Sowian, powtarza si u rnych
kronikarzy, m ianowicie w kronikarstwie polskim po raz pierwszy w kronice w ielkopolskiej, w ruskim w Po-
wiesti wriemiennych let, czyli tzw . kronice Nestora. (C ytujem y wszdzie Powiest wriemiennych let w g naj
nowszego wydania: Powiest' wriemiennych let po awrentiewskoj letopisi 1377, cz. I i II, w yd. D . S. Lichaczewa
i B. A . Rom anowa, Izd. Akad. Nauk SSSR, M oskw a-Leningrad 1950, t. I II). U Dugosza w dalszym tekcie
sprawa ta jest inaczej przedstawiona, zob. Sem kowicz, Rozbir, s. 67.
* Nazwa H ungarii od H unw wzita z krom ki w ielkopolskiej, zob. Mon. Pol. Hist., t. II, s. +72. Autor
tej kroniki przej t wersj z innego jeszcze rda.
* Zdanie to do sw : Italikami i Teutonami wzi Dugosz z kroniki w ielkopolskiej, ktrej autor z kolei prze
j j z kroniki M ierzw y, gdzie jednak na m iejscu Rascji (tj. Serbii) jest Styria. Zob. obszerne om w ienie tego
ustpu u B. Kurbiswny, Ksztatowanie si poj geograficznych o Sowiaszczynie w polskich kronikach
przeddugoszouiych, Slavia Antiqua t. IV , 195+, s. 276.
Przy czym mona nadmieni, e szczcie sprzyjao rodowi sowiaskiemu, gdy

w losie przypady mu tak doskonae ziemie. adne bowiem na wiecie prcz jednej
Indii ziemie jak te, ktre pierwej posiedli byli Sowianie, nie produkuj ob
ficiej zota, srebra, soli, spiu, elaza, miedzi i innych metali, ktre rd ludzki ponad
inne ceni. [Rodu] tego jednake nieprawoci wobec Boga spowodoway, i Bg,
postanawiajc o odjciu Sowianom tej ziemi za grzechy, ustpi posiadanie tej bogatej
i obfitujcej krainy Hunom, Turkom i innym narodom, wielko swego gniewu na
Sowian w tym wyraajc, e i barbarzyskiemu okruciestwu sroy si na So
wianach dopuci i na opuszczanie przez nich ich pierwotnych siedzib dozwoli.
Zmiowanie boskie nad rodem sowiaskim dao mu wielkie i wspaniae daty i po
zostayby one wiecznie przy tym narodzie, gdyby zachowywa ze skrupulatniejsz
trosk boskie przykazanie i prawa. Lecz grzeszcym przeciw prawu Boemu bez
miarem wystpkw wszystko odjte zostao i oddane innym szczepom i narodom.
Z prowincji, ktre w stron Morza rdziemnego oddziela od strony barbarzyskich
ziem Dunaj, pierwsz jest Missia1, czyli Mezja, nazywana tak od obfitoci niw.
Std take pichlerzem Cerery [ziemi] t zwali staroytni. Wspczeni j zowi
Bugari; graniczy2 ona od poudnio-wschodu z Tracj, od poudnia z Macedoni,
od zachodu z Istri.
B r a c ia L e c h i C z e c h w y s z e d s z y z P a n n o n ii z a g a r n ia j s s ie d n ie z ie m ie :
C z e c h z a z g o d b r a t a z a jm u je C z e c h y i z a k a d a P r a g i W e le h ra d .
[Zatem ledwo] zaczy wzrasta krlestwa pannoskie [dziki] osiedlaniu si

swoich i przybyszw, ledwo pobudoway si niektre miasta i gsto rozsiade wsie,
a ju pustoszy ziemi zaczy wybuchy niezgd i nienawici, potem wrcz rozamy
otwartych wojen i klsk pomidzy potomkami Jafeta o granice ziem, osad i miast,
przeradzajce si w rozlew krwi bratniej w wielokrotnie staczanych walkach. Do
tego rozroli si do tak pokanej liczby, e krlestwa, ktre posiadali byli, wyday
im si za szczupe.
1 Nazwa prow incji rzym skiej na pd. od dolnego Dunaju. Etym ologia nazwy od niwa wzita z Izydora
Sewilskiego, Etymologiarum Lib. X IV , c . IV , 5.
* Pooenie geograficzne Bugarii jest tu bardzo niejasne. Eurus oznacza w iatr (kierunek) pd.-w schodni,
a Tracja staroytna, odpowiadajca pooeniem Bugarii, leaa dokadnie na pd. od M ezji. Pomieszano tu
zatem rozm ieszczenie prow incji ze schyku cesarstwa z terytorium redniowiecznej Bugarii, ktre obejm owao
gw nie dawn Tracj i M czj, na zachodzie graniczyo z Serbi, nie sigao do Istni.
Dwaj przeto synowie Jana1, potomka Jafeta, Lech1 2 i Czech, ktiym podlegay
Dalmacja syrmska3, Sawonia, Chorwacja i Bonia, pragnc unikn tak obecnych,
jak i przyszych niesnasek i niebezpieczestw, na rwne i zgodne yczenie i posta
nowienie porzuciwszy pierwotn ojczyzn, zdecydowali si wyszuka nowe siedziby
i zaludni je. Tedy reszt braci pozostawiwszy w Pannonii, oni sami ze wszystkimi
osadnikami i rodzinami oraz z caym mieniem, ktre podlegay ich wadzy, wyru
szyli ze Sawonii, Serbii, Chorwacji i Boni, [mianowicie] z zamku Psary4, pooo
nego na bardzo wyniosym brzegu rzeki Huj5, opywajcej zamek i dzielcej Sa
woni od Chorwacji, a ktrego to zaniku ruiny do dzi dnia widoczne s i stwierdzaj
dawn jego wietno. Tego zamku dawn nazw otrzymaa pooona pod nim
wie Pszary. W nim to obaj wymienieni ksita Lech i Czech zwykle zamieszki
wali z rodzin i mieniem i wydawali stamtd poddanym prawa. Podyli wic
Lech i Czech w ssiednie i najblisze ziemie w kierunku na zachd (wiedzieli bo
wiem, e Wschd peen jest rnych innych narodw). Posuwajc si zatem stro
nami, ktre oblewaj rzeki Morawa6, Egra7, aba i Modawa8, gdy stwierdzili, e
gleba ziemi tej jest urodzajna, odpowiednio nawodniona i obfita w pastwiska, e
jednak nie ma nic pl uprawionych, jeno obszerne pustkowie, Czech, modszy brat,
t krain dla siebie na skutek wielokrotnych prb otrzyma od starszego brata
1 Na tem at im ienia Jan odpowiadajcego Jawanowi por. przyp. 5 s. 87. Pochodzenie Lecha i Czecha od Ja-
wana jest wzite z pew nym i zm ianam i m ianow icie bez Rusa z kroniki wielkopolskiej. Zob. co do tego,
uwagi E. Kiirbiswny, w Studiach, s. 118 i 132. Sem kowicz w Rozbiorze (s. 67 68) zw rci uwag, e opuszcze
nie Rusa wystpuje rw nie w Hist. Bohemiae ks. III, rozdz. 12 Eneasza Sylwiusza.
1 Im i L ech w ystpuje po raz pierwszy w czeskiej kronice D alim ila z X III X IV w .; bratem Czecha zrobi
go pniejszy kronikarz czeski Pulkawa (zob. B. Kiirbiswna, Studia, s. 133). W dziejopisarstwie polskim L ech
nie wystpuje jeszcze w kronice G alla Anonim a, w kronice W incentego Kadubka jest Leszek, jeden z pniej
szych panujcych", Lech wystpuje dopiero w kronice w ielkopolskiej. Pochodzenie Lecha i C zecha ze Saw onii
i Chorwacji nie wiadom o skd jest w zite, D ugosz powtarza jeszcze t w ersj na innym m iejscu. Co do uywania
im ienia Lech w Polsce s rne zdania wrd jzykoznaw cw . N ie uznaje tego im ienia W . Taszycki, Najdawniej
sze polskie imiona osobowe, RAU W ydz. Filol. t. L X II, Krakw 1925, z. 3 (cytujem y dalej w skrcie W . T a
szycki, Najdawniejsze). Uznaje im i Lecha, jako uywane wrd Sow ian, L . O trbski, Sowianie, rozwizanie
odwieczny zagadki ich nazw, Pozna 1947, s. 152.
* Syrm ia m alutki kraik pom idzy rzekam i Saw a Draw, staroytne Sirm ium . Nazwa jeg o przesza
do redniowiecza, lecz pojcie D alm acji syrm skiej nie jest znane.
4 Psary prawdopodobnie Krapina, jeden z najstarszych orodkw Chorw acji. W ie o tej nazw ie nie
jest znana.
4 Nieznana.
* Gwna rzeka na M orawach wpada do D unaju niedaleko Bratysawy.
7 O hfe, niem . E ger rzeka w pin. -zachodnich Czechach, lew boczny dopyw aby.
1 W etawa, niem . M oldau czeska Vltava lew oboczny dopyw aby.
C h a r o g r a f i a 97
Lecha, by pozostaa mu na wieczne i dziedziczne posiadanie i na udzia. Gdy wic

po pewnym czasie na owych miejscach, mianowicie na grze, ktra w ich jzyku
zwana jest Rzip1, pooonej midzy ab, Modaw i Egr, mieli byli wsplne obo
zowisko, Czech, drugi ksi, tak bai-dzo ujty zosta i zjednany urodzajnoci ziemi,
agodnoci klimatu, gstymi fadami pagrkw i dolin, wraz z nim za te i krewni
jego, i poddani, e zaniechawszy innych [ziejn] i zrzekszy si widokw na nie,
uznali, e ten kraj wystarczy dla nich i dla ich potomstwa. Gdy drugi brat, ksi
Lech, skoni si do prb jego, zakada dwa miasta: jedno na brzegach rzeki Mo-
dawy, ktre nazywa w swym jzyku: Praha, drugie miasto za nad wodami
rzeki Mordwy i to nazwa Welehrad2, pomidzy poddanych nastpnie rozdzie
liwszy ziemi, wiele wsi i si pobudowa, ziemia ta za caa, od niego nazw biorc,
do dzisiaj nazywana jest czesk, chocia po acinie, w ktrej sowiaska nazwa od
powiednio brzmie nie moe, nazywaj j Bohemi3, jako e Sowianie Boga w j
zyku swym B oh zowi. Owa natomiast cz ziemi, ktrej rodkiem pynie rzeka
Morawa inn nazw, mianowicie Morawy, uzyskaa od gajw i lasw, majcych
w sobie zielone rwniny i trawiaste polany. Czechy jak utrzymuj rwn
maj szeroko i dugo, uksztatowane na podobiestwo wieca, wok otoczone
s lasem, ktry zwali staroytni Hercyni4, wspominanym przez pisarzy greckich
i aciskich; same s nawodnione rzekami, wrd ktiych Alba lub aba, z gr dzie
lcych Czechy od Moraw poczynajca si, przez rodek przechodzi kraju; ([rzeka]
ta stanowi te granic Polski, czyli Sarmacji Europejskiej, z Germani) wraz z Mo
daw uwaane s za znaczniejsze. Modawa za koo stolicy Pragi przepywa, w rodku
wyrniajca si kamiennym mostem o czternastu przsach. Rzeka Ruda5 za
przepywa przez miasto Brno6.
1 G ra Kip na pd. od R udnic nad ab jest w ym ieniona w kronice Jana z M arignoli z X IV w. jako siedziba
pierwszych m ieszkacw Czech. Zob. Fontes rerum Bohemicarum, t. III, s. 525.' Jest tei w Hist. Bohemiae
Eneasza Sylwiusza, zob. I. Zarbski, Stosunki Eneasza Sylwiusza z Polsk i Polakami, Kozpr. PA U W ydz.
H ist.-Fil., t. LX X , 1959, s. 151 (cytujem y dalej prac Zarbskiego w skrcie I. Zarbski, Stosunki).
* W elehrad na pld. M orawach jedna z najstarszych m iejscowoci M oraw.
* Etym ologia Bohem ia od Boga (Boh) jest wzita z kroniki Pulkawy.
* Las H ercyski, czyli pas zalesiony Sudetw, rnie b y pojm ow any u staroytnych pisarzy co do roz
legoci: w Pamitnikach Cezara o w ojnie galick iej1 pojcie Lasu Hercyskiego obejm ow ao i Sudety, i Karpaty,
tak samo pojm ow a je geograf Strabo w swej Geografii, ks. V II, 4 5 i Pliniusz St. w Hist. naturalis,
ks. IV .
* Nazwa Ruda nie zidentyfikow ana.
* Brno nad Switaw gw ne m iasto M oraw.

L e c h p r z y b y w a d o P o ls k i i tu s i o s ie d la ,
O p o w ia d a n ie o j e j w a c iw o c ia c h
i u r o d z a jn o c i o r a z z ja k im i s s ia d u je k r a ja m i.
Lech zatem, poegnawszy swego modszego brata Czecha, odjecha od niego dalej
z poddanymi, krewnymi, taborami i caym mieniem, po czym przebywszy gry
i lasy dzielce Polsk od Czech, zwane od dawna Hercyskimi, znalazszy kraj bardzo
rozlegy, obfity w lasy, gaje i bory, pokryty pustkowiami, puszczami i jak gdyby
odwiecznymi ostpami, nawodniony wieloma rzekami, strumieniami i jeziorami,
majcy wprawdzie dobr gleb, przecie ktrej urodzajno dugo potrwa nie moe,
chyba e wzmocniona zostaje gnojem, kraj jednak [zim] drtwiejcy z mrozu
i niegw, pooony midzy sidmym i ostatnim klimatem1, w nim osiad i kraj ten
dziedzictwem i posiadoci dla siebie i potomstwa swego jako pierwszy ustanowi;
wszystkie bowiem zwierzta, jako te i roliny znosz cierpliwiej i chtniej naj
wikszy mrz anieli najwikszy upa, z czego te bardziej uprawny i obfitszy w osiedla
i w ludno jest obszar Europy, chocia uciskany jest zimowymi mrozami, anieli
Afryka, wrzca skwarem sonecznym, jako e i przyroda ma tu dla siebie wicej
przestrzeni i mniej pustkowia w wyniku agodnoci pogody i przemylnoci miesz
kacw, zabezpieczajcych si od mrozw ogniskami i piecami. Ziemia polska uro
dzajna w zboe, o owocach uroczych, rybach wybornych [w smaku], nabiale smacz
nym, sawna z oww, obfitujca w bydo i trzody, sodka miodami, korzystna [dla
hodowli] koni, pena ptactwa, bogata w elazo i ow, o znakomitym wosku, tusta
masem, chocia w wielu miejscach urodzajno gleby odpowiada raczej kulturze
owocw cinanych anieli zdejmowanych2. Kraina lesista, a nadto w bydo bogata
i w mleko obfitujca, trawiasta. W wielu jednak miejscach jest gleba licha, chuda
1 Pojcie klim atw wzite z dzie Ptolem eusza, Almagest, I I 6 i z Geografii, I , 23. Klim aty oznaczono
wg pochylenia osi ziem i w stosunku do horyzontu, orientujc si co do pooienia rtnych m iejscow oci w roz
m aitych klim atach w g dugoci trwania dni i n ocy. Ptolem eusz w G eografii (Kosmografii) podaje wsprzdne
geograficzne rtnych miast w Europie i w A zji. Najbardziej zrozum iae staje si okrelenie Dugosza o Polsce
pom idzy sidm ym a ostatnim klim atem , gdy spojrzym y na sm map Europy w Ptolem euszow ym atlasie
map do Kosmografii. Zob. B ibl. Jagiell. sygn. tym czas. 248. B . Strzelecka przyjm uje, te Dugosz m g z n iego
korzysta. Na prawym m arginesie m apy s podane klim aty, w tym 7 wypada na dolny b ieg D niepru i Bagna
M eotyjskie, ostatni 21 na okolice na pin . od Prus i kraje skandynawskie.
* Chodzi tu o zboa i traw y, w drugim wypadku o ow oce zdejm owane z drzew .
i z natury jaowa, przecie lasem pokryta i drzewami rnego gatunku, przydatna

jest na barcie pszczelne i na wypas byda, nigdzie przeto nie stanowica nieuytku,
nie rodzca z powodu mrozw pnocnych wina i oliwy. Zamiast wina uywa si
piwa, ktre si robi z ziaren pszenicy i jczmienia. W wielu innych miejscach gleba
jest tusta, w innych za piaszczysta, zalesiona, nieuprawna i nieurodzajna. W sl
tak bardzo obfitujca, e soli w niej wicej dobywa si, anieli warzy. Drtwiejca
pod niegami i liska pod lodem, zdrowa [jest] klimatem i skutkiem przewieww
wietrznych. Zgoa nie znajca ani trzsie ziemi, ktrych inne krainy doznaj czsto
a ze skutkami ruin i unicestwie miast i wsi i rozpadaniem si gr, ani powodzi,
chyba, e te ostatnie nastpi rzadko i zgoa wyjtkowo. Zboa wszelkich gatunkw
przez kilka lat w rnych porach daj si tu przechowa bez jakiegokolwiek psucia
si, podczas gdy w ssiedniej, pobliskiej krainie pannoskiej niech tylko pole
przez okres jednego roku, a ju przejd w robaki i owady. Ma Polska te i kopalnie
siarki, mao jednak wydajne i bogate w aun, nie zna natomiast naturalnych wd
[ciepych].
Urzdy i obowizki publiczne u Polakw s doywotnie, nie jednoroczne, ktry
to ich zwyczaj przypuszczam nikomu rozsdnemu nie wyda si godnym po
chway. W rnych bowiem odstpach zmienia wadz przeoonych i urzdnikw
jest zbawienne dla ogu i stanowi niejako spryn dla Rzeczypospolitej, w ktrej
widzimy powag monarchy najoczywiciej ograniczon, bo ducha si go o tyle po-
wolniej i ulegej, o ile moe on urzdy zmienia i tym staje si grony lub wrcz
przeciwnie popada w lekcewaenie, jeeli odejmie si mu mono zmieniania urz
dw tak, aby nie tylko zuchwalcowi, ktry winien by z powodu zuchwalstwa od
dalony, nie dozwolono pozostawa na urzdzie ze szkod dla innych, lecz nawet
i w skromniejszy, nastpujcy po zuchwalcu, obawia si podobnego zoenia
z urzdu.
Od pnocy Polska jest pnocn czci Sowiaszczyzny i graniczy od wschodu
z Rusi, od poudnia z Wgrami, od Subsolana [graniczy]1 z Morawami i Czechami,
od zachodu z Dani i Saksoni. Graniczy za obszar Polakw od pnocy z Sarma
tami, ktrzy te zowi si Getowie2, a do Danii i Saksonii, od Tracji przecie od
dzielona jest przez Wgry, czyli raczej Pannoni, std zszedszy przez Karynti
1 Dugosz m ylnie oznaczy a Subsolano (w iatr i kierunek wschodni) zamiast a Libonoto.

* Zestawienie G etow ie-Sarm aci wzite z kroniki G alla Anonim a oznacza ludy za pn.-w schodni granic
Polski. Blisze objanienie daje B . Kurbisdwna, Ksztatowanie sit poj g e o g r a f i c z n y c h s. 274.
z Bawari. Od poudnia za w pobliu Morza rdziemnego od Epiru przechodzc

przez Dalmacj, Chorwacj i Istri graniczy z brzegami Morza Adriatyckiego i ode
si odrywa tam, gdzie stoj Wenecja i Akwileja1.
S ie d e m g w n y c h r z e k P o ls k i,
d o k t r y c h d o c z o n o n a z w y , r d a i u j c ia .
Jzyk sowiaski wasne nazwy nada siedmiu z waniejszych rzek, ktre niekiedy
nazywamy te a m n es, poniewa uroku1 2*dodaj miejscom nawodnionym przez nie
i tym, przez ktre pyn. Przepywaj one przez ten kraj, czciowo spadajc z gr,
czciowo wydobywajc si z ukrytego wntrza ziemi, i zasilane, i rozszerzone in
nymi rzekami, poczynajcymi si w teje ziemi, uchodz do Oceanu. Jednej miano
wicie nazwa Wisa, ktr to nazw wymawiaj staroytni autorowie i historycy
V istu la *, niektrzy jednake W a n d a lu s od Wandala, syna Negny, pierworodnego
Alana, syna Jafeta, syna Noego, wielu za od Wandy4 krlowej polskiej, ktra za
odniesione nad Germanami zwycistwo ofiarowawszy si bogom, do Wisy si rzu
cia. Przez ssiadujce od wschodu z Polakami narody nazywana jest Bia Wod
od biaoci wody. Chocia wic rzeka ta obdarzona jest czworak nazw, najsuszniej
nazywana jest jednak Wis, niby zwisa, zwisajca". Jej rdo bowiem w pobliu
miasteczka Skoczowa5, ponad wsi Ustronie6 w ziemi cieszyskiej, z wielkim i go
nym hukiem wd spadajc z wierzchoka gry, powszechnie zwanej Skak7, z naj
1 Akwilea tar rzym skie miasto w pn. Italii niedaleko W en ecji, pniej w redniow ieczu siedziba
biskupstwa.
* Etym ologia amnis od amoena wzita za Izydorem Sewilskim , Etymologiarum Lib. X III, c. X X I, 5.
* Nazwa W isa w w ielu rin ych wariantach w ystpuje istotnie u staroytnych geografw i historykw
w zachowanych tekstach. Po raz pierwszy jest wspom niana u Pom poniusza M eli w I w. n .e., jako Vistula,
pniej u Pliniusza Starszego w postaci Fisculus, Fistila, Fisula, wreszcie u Ptolem eusza, jako Fistula itd.
Przy nazwach geograficznych opierano si na Sowniku geograficznym Krl. Pol., 1.1 X V , W arszawa 1880
1902, na m ateriaach kartograficznych oraz na pracach J. Kornausa, A. Brucknera, J. Rozwadowskiego, B. Bi
liskiego, M . Rudnickiego i in.
* W anda - zob. przyp. 5 na s. 191.
5 Miasteczko Skoczw nad grn W is poniej Ustronia na zach. od Bielska w dzisiejszym pow iecie cie
szyskim.
* Ustro miasteczko u podna Beskidw Zachodnich nad grn W is na pd. zachd od Bielska.
7 Nazw Skaka nosi kilka szczytw czy wzgrz w Karpatach i na Podkarpaciu, zob. Sownik geograficzn y
Krlestwa Polskiego (cytujem y dalej w skrcie Sown. geogr.), t. 10, s. 6+6 i n. W isa w ypyw a z G ry Baraniej,
m ianowicie Czarna W iseka z poudniow ych jej stokw, Biaa W iseka z jej stokw pnocnych oraz zachodnich
wyszego grzbietu Alp Sarmackich1 nim opadnie na poniej lec ziemi, wydaje
si by raczej strug zwisajc nieli pync. Przez rodek miasta Krakowa, ow
jedyn w swym rodzaju ozdob Polski, ju zasiliwszy si kilkoma przyjtymi dopy
wami, przepywa Wisa, najsynniejsza wrd Polakw. Nawadnia Wisa bowiem
wiksz cz Krlestwa Polskiego i atwo mona przyzna jej pierwszestwo wrd
rzek polskich, jako e duszego od innych biegu dokonujc, z zachodu poda pewien
czas ku wschodowi, potem skierowuje si ku pnocy, powikszywszy si wreszcie
od wody rzek, do niej uchodzcych (a z ktrych bardziej znane wylicz), rozpada
si na trzy ujcia, ktrymi to ujciami, z tych jednym pod miastem Gdaskiem,
drugim Hab, inaczej zwanym wielkim jeziorem, pod wsi Thefft, trzecim zwanym
Nogat pod miastem Elblgiem, jako potna rzeka uchodzi wod bielejc i zdrow
do picia do Oceanu Sarmackiego. Rodz si w niej ososie i szczupaki, ktre rzadko
tylko znachodz si w innych i tylko szlachetnych rzekach. Wiele z zachodu, po
udnia i pnocy przyjmujc dopyww, Wisa od nazwy swej nie odstpuje.
Drug rzek przyzwyczajono si zwa Odr (czyli odzierajc, std e w gwatow
nym swym biegu unosi oderwiska z lasw i pl). Ona [take] nazywana bya G u tta
lu s* przez pisarzy aciskich. rdo swe ma w pobliu miasteczka Odry4, uchodzi
stokw M agurki. Praw dopodobnie D ugosz za waciwe rdo W isy uw ala Bia W isek, na co zw rci uwag
ju t W . P ol., D ziea proz, Lw w 1875, s. 196 (m ylnie s. 916). D zi za gw ne rdo uw alam y Czarn W i
sek. Dugosz nie w ym ienia nazwy G ry Baraniej. W pobliu rde Biaej W iseki wystpuj nazwy: M ali
nowska Skaa, hala Skaka i in .
1 W kronikach redniow iecznych czsto oznaczano wysokie gry m ianem A lp.
1 Przez pierw sze ujcie W isy rozum ie D ugosz Leniw k z jej odgazieniem zachodnim zw . dzi Martw
W is, uchodzc do m orza pod Gdaskiem . Jako drugie okrela Zalew W ilany, prawdopodobnie za wschod
nim odgazieniem Leniw ki, Szkarpaw. Hab nazwa holendersko-dolno-niem iecka oznaczajca morze
(pniejsze H af) uyta jest tu na okrelenie Zalew u W ilanego. W ie T h efft (nazwa pochodzenia holender
skiego) pozycja nie zidentyfikow ana. W okolicach istniao w iele nazw topograficznych jezior, wsi itp. zwi
zanych z tym wyrazem . P or. nadto nazw T ie f oznaczajc ujcie Zalew u W ilanego do Batyku. U jcie to
w redniow ieczu czsto zm ieniao swe pooenie. Kana czcy dzi Zalew z m orzem zosta w yobiony w X V I w.
przez sztorm . Osada na w schodnim cyp lu m ierzei naprzeciw Piaw y miaa przed r . 1945 nazw T ief. Por.
E . R om er, Polska mapa topograficzna 1 : 600000, L w w 1936. Tak te m niej w icej jest przedstawione
ujcie z H a b em " jako trzeci odnog W isy, na wspczesnej D ugoszow i m apie kardynaa M ikoaja z Kuzy.
Trzecim ujciem jest N ogat uchodzcy do Zalew u niedaleko Elblga.
a Na podstawie przekazu Pliniusza Starszego naleaoby identyfikow a rzek Guttalus z Prego lu b N iem
nem , natom iast Solinus m ylnie lokalizuje rzek G uttalus m idzy ab a W is, co odpowiadaoby Odrze.
Dugosz poszed najw yraniej za wersj Solinusa, zob. B. Biliski, D rogi {w iata staroytnego ku zachodnim
ziemiom Polski i problem O d ry u Ptolemeusza, Eos, X L I, 1940 1946, z. 2, s. 157 i 196.
* O dry m iasteczko nad grn O dr w Czechosow acji (n ie jest identyczne z Bogum inem , czeskie, Bohu-
m in, niem . O derberg) ley na pd. w schd od M orawskiej Ostrawy.
za czterema ujciami1 do wielkiego botnego zalewu2, z tych pierwszym pod wsi

winia3, co w gwarze polskiej znaczy maciora, drugim pod wsi Dawno4, co ozna
cza w jzyku polskim podziwu godne", trzecim pod wsi Piana6, co w jzyku pol
skim oznacza [acisk] spu m a , czwartym wreszcie pod grodem Woogoszcz6.
Wydostawszy si zatem z zalewu wskim korytem do Oceanu obok grodu Stralsund7
wlewa swe wody do Oceanu, czyli Morza Sarmackiego.
Trzeciej rzece nazw dano Warta8, co oznacza szperanie, nie zadowalajc si bo
wiem jednym i tym samym korytem Warta dzielc si i rozchodzc na kilka koryt,
jakby szperania po pobliskich miejscach przeprowadzaa swymi rozlanymi wodami.
Jej rdo jest w ziemi krakowskiej w nieznacznej wsi Kromow9. [Potem] pod
zamkiem Santok10 poczywszy si z rzek Note i przybrawszy jej nazw, wasn
sw tracc, uchodzi do rzeki Odry opodal miasta11 Kostrzyna12.
Czwartej [rzeki nazwa] Dniestr13. Jego rdo jest w Grach Sarmackich w pobliu
zamku Sobie14 w ziemi przemyskiej, ujcie za do Morza Wikszego16 poniej
Czarnogrodu i Biaogrodu16.
I S trzy ujcia O dry: wina, rodkowe ram i O dry lub Zalew u Szczeciskiego, Dziwna wschodnie
i Piana zachodnie.
8 Dzisiejsza Zatoka Pomorska.
8 Dawniejsza nazwa winoujcia, miasteczka na lew ym brzegu w iny ti jej ujcia do Batyku na wyspie
Uznam.
8 Dziwnw wie przy ujciu D ziw ny do morza.
6 Dzi nazwa rzeki uchodzcej z lew ej strony do Zalew u Odrzaskiego i wsi na wyspie Uznam. W rdach
znani s Czrezpienianie sowiascy mieszkacy tych okolic. Praw dopodobnie D ugosz m ylnie uwaa ram i
Piany z lec nad ni W oogoszcz za dw ie rne odnogi, trzeci i czwart.
8 W oogoszcz, Oogoszcz, niem . W olgast n. Pian naprzeciw wyspy Uznam niegdy sowiaski grd,
potem centrum jednego z drobnych ksistw zach. pom orskich.
7 Miasto portowe na Batyku nad cienin tej nazwy, oddzielajc ld stay od wyspy R u gii.
8 W arta jest zaliczona prze Dugosza do rzek gw nych. M iechow ita powtarza to za D ugoszem , ale stara
si uzasadni swoje stanowisko.
9 Krom ow wioska pooona na wschd od Zaw iercia, dawniej miasteczko.
10 Santok dzi wie na prawym brzegu W arty na wschd od G orzow a W ielkopolskiego, u spyw u W arty
i Noteci. T u znajdowa si sawny w dziejach Polski Piastowskiej grd bronicy W ielkopolski i Pom orza Za
chodniego.
II Dugosz dla przewanej czci m iejscow oci daje okrelenie oppidum, a tylko dla kilkunastu najwikszych
miast Polski urbs lub civitas = miasto. W tum aczeniu zrnicow ano: m iasteczko, m iejscow o, rzadziej
miasto jako odpowiednik oppidum.
18 Miasto przy ujciu W arty do Odry.
18 Obszerne objanienie Dniestru w przyp. 10 na s. 125.
14 Dawny zamek Km itw na prawym brzegu Sanu w ziem i sanockiej. U Dugosza m ylnie w przem yskiej.
18 Zob. przyp. 2 s. 94, nazwy M orza Czarnego.
19 Obie nazwy: Album Castrum i Nigrum Castrum wystpuj przy ujciu D niestru na m apie Mikoaja
Pitej rzeki nazwa Bug1, ktrego rda znajduj si w botach powyej zamku
i miasteczka Olesko8 we wsi Koltw8, ujcie za do rzeki Narew4 w pobliu mia
steczka Serock5 i poniej Drohiczyna6.
Szsta [rzeka to] Niemen7, ktrego rdo jest w lasach i bagnach koo mia
steczka Kopylw8, potem [Niemen] pokonawszy dug przestrze ziem, na dwa
koryta rozdziela si obok zamku i miasta pruskiego Ragnety9 i porzuciwszy od tego
miejsca dotychczasow nazw, jednym korytem zwanym Rosz1 w kierunku Li-
wonii pynie, drugim za zwanym Lilia11, ku Prusom zmierza. Przecie rnie pync
obydwa koryta uchodz obok zamku Memel12 do wielkiego zalewu utworzonego
przez Ocean, ktry to zalew tak krtymi, krzywymi i wirowymi prdami kouje, e
eglujcy po nim nieraz po caodniowej egludze bior ogie z ogniska poprzedniego
dnia, gdy tak blisko znaleli si znw skutkiem koowania prdw.
Sidma [rzeka to] Dniepr13, po acinie zwany Drinus, majca rda na granicy
moskiewskiej z lasw Winia14, ujcie za w zalewie blisko grodu Daszowa16. Zalew
w rozszerzony wodami jednej i drugiej rzeki czy si z Oceanem.
Docz jeszcze mniejsze rzeki, ktiych nazwy gin pochonite przez nazwy
siedmiu rzek gwnych.
z Kuzy (sporzdzonej ok. r. 1450). Album Castrum po pd. stronie ujcia rzeki D niestr, N igrum po stronie
pnocnej. Nazwy dla Album Castrum : Biaogrd, B elograd, turec. Akkerm an, niem . W eissenburg, rum . Ce-
tatea Alba, a takie M oncastrum , M oncastro itd. Czarnygrd m ia nazwy Carawul (w 1442 r.), Czam igrad,
Czarnygrod w 1469 r . Na m apach z X V w . spotyka si ponadto pozycj Carabuna alias M oncastro, ktra na
mapach z X V II w . byw a rozdzielona na dw ie osobne m iejscow oci.
1 B ug zalicza D ugosz, podobnie jak i W art, do rzek gw nych.
* Olesko miasto na pin. wschd od Lw ow a, na pn . od Zoczow a.
* K oltw m iasteczko na pd. wschd od Oleska, lety przy rdach Bugu.
I M iasteczko Serock lety dokadnie przy poczeniu Bugu z Narwi.
* D rohiczyn, m iasteczko nad B ugiem , poda tu D ugosz jako oglny kierunek orientacyjny.
7 Obszerne objanienie w przyp. 5 na s. 133. D ugosz zwraca uwag na m eandry Niem na.
8 K opyl, letcy na pn.-zach. od Sucka, odlegy 36 km od Irda N iem na.
* Ragneta lety nad N iem nem , 11 km pow ytej T y lty , w pob liiu ujcia dopywu Niem na Jury.
10 Hus, pnocna odnoga N iem na przy ujciu do Zalew u Kurowskiego.
II G ilga poudniow a odnoga N iem na przy ujciu do Zalew u.
11 M iasto i port Kajpeda u w ylotu Zalew u KuroAskiego na Batyk.
18 N ie w iadom o, skd D ugosz w zi dla D niepru nazw D rinus. G recka nazwa Boristenes wystpuje ju t
u Pliniusza St. w Historia naturalis, 4, 88, u Solinusa w Collectanea rerum memorabilium, 15, 1. Przy cz
stych w trtach z Solinusa posugiwano si Collectanea... Solinusa, wydanie Th. M ommsena, Berolini 1895.
M D niepr w ypyw a z w ytyny W adajskiej, 75 km . na pn.-w schd od m . W iaim y.
16 M iejscowo ta oznaczana bya przy lim anie D niepru (k. Oczakown) na mapach od X V I w. W ym ienia j
t i M iechow ita, Por, Tractatus de duabus Sarmatiis, ed. Anninski, Moskwa 1936, s, 243, przyp. 144.
R zeka W is a z e s w y m i d o p y w a m i.
Pierwsza w Polsce, czyli Lechii rzeka Wisa takimi wzrasta dopywami (z tych
chocia niektre przez zczenie si z innymi rzekami trac wasn nazw, przecie
wydaj mi si godnymi wzmianki w tym dziele).
Najpierw Biaa1, ktra poczynajc si w pobliu rda Wisy z Gr Sarmackich12
uchodzi do Wisy koo wsi ebracze3. Nastpnie Soa4 ze rdem rwnie w Grach
Sarmackich, uchodzca koo miasteczka Owicimia5. Potem Skawa6 ze rdem
w Grach Sarmackich, uchodzca koo wsi Smoli7. Potem Raba8 ze rdem w G
rach Sarmackich z ujciem koo miasta Ujcia9. O niej [to] niektrzy pisali, e
powsta miaa z ogromnej powodzi, ktra si wydarzya dwiecie lat temu, co uwa
am za zgoa mieszne. Dalej Dunajec10*Czarny i Biay, ktrych obydwu rda s
w najwyszych grach na Wgrzech (tych za wierzchoki zawsze s niegiem po
kryte, zwane za [one s] przez lud Tatry). [Dunajce] ujcie [maj] w okolicy
miasteczka Opatowca11. Potem ososina12, ktrej rdo niedaleko miasteczka Tym
barku13, ujcie za do Dunajca niedaleko miasteczka Czchowa14. Potem Uszew15,
ktrego rdo koo wsi ki16, ujcie za koo wsi Przemykowa17. Dalej Poprad18,
1 Prawoboczny dopyw W isy. Szczegow identyfikacj rzek i jezior u Dugosza przeprow adzi J. Kornaus,
J. Dugosz geog raf Polski X V ui., Prace G eograf, w yd. przez prof. E . Rom era, z .1, Lw w W arszawa 1925,
s. 81 i nn. Poda on rw n iei w przyblieniu w km . stopie dokadnoci danych Dugosza.
9 Staroytna nazwa Karpat.
3 W iej ebracza dzi nie istnieje, natom iast przy ujciu Biaej le iy ebraczy Staw.
4 Prawoboczny dopyw W isy.
* O w icim miasto na prawym brzegu Soy, niegdy centralne w ksistwie ow icim skim .
* Prawoboczny dopyw W id y.
7 Sm olice wie przy ujciu Skawy do W isy.
* Dzi miasteczko U jcie Solne.
10 D unajec Czarny i Biay oraz Poprad opisuje Dugosz z autopsji.
u Miasteczko na lew ym brzegu W isy w w ojew dztw ie kieleckim naprzeciw ujcia Dunajca.
19 Lew oboczny dopyw Dunajca.
18 Miasteczko nad ososin, 8 km poniej rde.
14 Miasteczko nad Dunajcem okoo 5 km poniej ujcia ososiny.
15 Uszwica prawoboczny dopyw W id y , m idzy Rab a D unajcem . C o do je j ujcia zob. nadto uw agi
F. Bujaka, Studia geograficzno- historyczne, Lw w 1925, art. Dugosz jako geograf, s. 99.
18 W g Kornausa wie kta; zapewne wie ki przy rdach rzeki Uszew, dopyw u Uszwicy.
17 W ie na lew ym brzegu W isy naprzeciw ujcia Uszwicy, Przem ykowska W ola na praw ym .
18 Prawoboczny dopyw Dunajca,
ktrego rda z wgierskich gr Tatr w okolicy wsi Kuczuwna1 i Filka2 znajduj

si, a ktry dokonawszy sporej drogi na Wgrzech, przedarszy si swym korytem
pomidzy Grami Sarmackimi, czy si midzy Starym i Nowym Sczem z Du
najcem. Dalej druga Biaa3, majca rdo w Grach Sarmackich koo wsi Gaba-
tw4, ujcie do Dunajca blisko wsi Biaej5. Potem Wisoka6, rdo majca w Sar
mackich Grach, ujcie koo wsi Zdakw7. Potem Brzenica8, ktrej rdo koo
miasteczka Wielopola9, ujcie za do Wisoki koo wsi Kdzierz10. Potem Wisok11
z rdem w Grach Sarmackich, ujcie za do rzeki Sanu w pobliu wsi Tryczy12.
Potem Mleczka13, majca rdo w lesie koo miasta Brzozowa14, ujcie za koo wsi
Gniewczyno15. Potem San, rda majcy w Grach Sarmackich, z gry zwanej
Byesked[s] i z rwniny zwanej Huska Poonina16. Potem Rogonik17Wikszy i Mniej
szy, obydwa z gr, ktre zowiemy Tatrami, wypywajce, obydwa wraz z rzek Li-
pietnic18, poczynajc si pod gr Obidow19, do rzeki Dunajca uchodz pod wsi
I W iej uczyw na przy ujciu W ielldej opusznej do M aego Popradu w odlegoci 15 km od rde Popradu.
8 W ielka, czy li W ielka W ie, Felka, Fiilka, Velk4 m iasteczko pooone kolo miasta Popradu, 11 km od
uczyw ny (CSSR). Zob. T . E . M odelski, Spory o poudniowe granice diecezji krakowskiej od strony Spisz,
Zakopane 1928, s. 17 oraz Kom aus, op. cit, s. 15.
* Praw oboczny dopyw Dunajca.
4 G ahotw w dawnej upie szaryskiej nad dopyw em T op li, 10 km na pd. wschd od rde B ia.
5 W ie w pow iecie tarnow skim , na pn . zachd od Tam ow a.
W isoka praw oboczny dopyw W isy pow staje z dw ch potokw R adocin i Zawoja, ktre cz
si we wsi N ieznajow a, skd zaczyna si wsplna nazwa W id oki.
7 Zdakw, dakw , Zdakowska W ola w ie w pow iecie m ieleckim .
8 Brzenica dzi W ieloplka, praw y dopyw W isoki.
8 Dzi W ielopole Skrzyskie.
10 Kendzierz, Kandzierz, Kdzierz nad W isok w pow . ropczyckim , 6 km powyej ujcia W ieloplki.
II Lew oboczny dopyw Sanu.
xs Trycza nad W isokiem 5 km pow yej ujcia do Sanu.
18 M leczka, praw oboczny dopyw W isoka.
14 Brzozw ju za czasw Dugosza b y m iastem . Dzi miasto pow iatow e na m idzyrzeczu W isoka i Sanu
w w ojew dztw ie rzeszowskim , odlege od rde M leczki 28 km . Bliej rde jest wie Brzozwka.
15 G niew czyna (dzi acucka i Tryniecka) wie na pn. od Przeworska przy ujciu M leczki do W isoka.
18 rda Sanu znajduj si w Beskidach W sch. (Bieszczady) na pnoc od Przeczy Uockij na obszarze
wsi Sianki. W pobliu na poudnie od przeczy ley w . Huszna nad potokiem Huszna (dopyw rz. Uh, do
rzecze Cisy), a na pd.-w sch. wsie Husne (W yne i N ine) nad potokiem Husne (Hunik, dorzecze rz. Stryj).
W okolicy w ystpuje sporo nazw poonin (Huszna, Bukowska i in .). Zob. Sown. geogr. pod hasem San
i Sianki.
17 Rogonik W ielki, praw oboczny dopyw Czarnego Dunajca, Rogonik M ay, prawoboczny dopyw R o
gonika W .
18 Lipietnica, Lepietnica lew oboczny dopyw Czarnego Dunajca.
18 O bidowa w Beskidzie W ysokim na pd. wschd od Chabwki.
Ludzimierzem1. Potem Wiar2, ktrego rdo w Grach Sarmackich bije z gry

Trybuch3, ujcie ma za do rzeki San koo wsi Orzek4. Te wszystkie rzeki z poud
niowej czci kraju i tame pocztek biorce wpadaj albo same, albo z innymi
rzekami do rzeki Wisy.
Strona wschodnia mniej dopyww wysya, przecie nie do pogardzenia.
Najpierw Wynica5, ktrej rda koo wsi Stry6, ujcie za koo wsi Rybitwy7.
Potem Gieczew8, ktrego rdo koo wsi Borzcina9, ujcie za do rzeki Wieprza
koo wsi Siestrzewitw10. Potem Bystrzyca, ktrej rdo pod wsi Krzczonowem11,
ujcie za do rzeki Wieprza pod wsi Blinw12. Dalej Por13 ze rdem przy wsi
Zawieprzyce14i ujciem do rzeki Wieprza koo wsi Nawz13. Wreszcie Wieprz w ziemi
beskiej, ktrego rdo jest w Jeziorze Wieprzowem niedaleko wsi Rogono16
i Rachanie, ujcie za pod miasteczkiem Styc17. Dalej Ropa18, ktrej rdo bije
w Grach Sarmackich pod miastem Bieczem19, ujcie za [ma] do Wisoki poniej
miasta Jada20. Dalej Jasiel21majcy rdo w Grach Sarmackich koo wsiLyczowno22,
I Ludzim ierz stara wie z X III w. w pow iecie nowotarskim na lew ym brzegu Czarnego Dunajca, na
zachd od N ow ego Targu.
* Rzeka W iar praw oboczny dopyw Sanu.
8 Pozycja nie wyjaniona.
8 Orzek, Orzech, Orsko, dzi Hurko (por. J. Dunikowski w M ie. H erald, z. 9, 1930, s. 50 51) wie nad
Sanem pod Przem ylem 2 km poniej ujcia W iaru do Sanu koo wsi Hureczka.
6 W ie nad rzeczk W yinic na pd. wschd od Kranika.
7 W ie na rzek W ynic pow iat O pole Lubelskie na praw ym brzegu W isy.
8 Lewoboczny dopyw rzeki W ieprz.
8 Borzcinek ley koo M ajdanu Krzczonowskiego.
10 Siostrzytw, Siestrzytw, Siestrzewitw wie w pow iecie lubelskim na wschd od Lublina.
II Omyka Dugosza: zamiast Krzczonw w inno b y B linw , gdy odlego Krzczonowa od rde Bystrzycy
wynosi 28 km . Por. niej.
18 Blinw nad rdami Bystrzycy lew oboczncgo dopyw u W ieprza,
18 Lew oboczny dopyw W ieprza.
14 W ie przy ujciu Bystrzycy do W ieprza por. wyej przyp. 12.
16 W ie na lew ym brzegu W ieprza przy ujciu rzeki P or do W ieprza, pow iat Zam o.
18 Rogono wie tu pod Tomaszowem Lubelskim na pn. zachd od miasta. Rachanie dawniej mia
steczko pooone na pn. wschd od Tom aszowa Lubelskiego. W ieprz praw oboczny dopyw W isy.
17 Styca miasteczko na prawym brzegu W isy poniej ujcia rzeki W ieprz do W isy.
18 Lew y dopyw W isoki. Kolejno rzek jest tu pomieszana. Ropa i Jasioka pow inny b y w ym ienione przy
poudniow ych dopywach W isy.
l M iasto nad Rop w odlegoci 32 km poniej rde.
80 Miasto przy ujciu Jasioki do W isoki.
81 Jasioka prawoboczny dopyw' W isoki, naprzeciw ujcia R opy.
ujcie za do Widoki koo zaniku Golesz1. Dalej ada2, ktrej rdo wytryska
z gry niedaleko wsi Chrzanowa8, a ktra uchodzi do rzeki Tanwi4 w borze o dwie
mile od Krzeszowa6. Dalej Tanew z bagien koo wsi Dzikowa6 pocztek biorca
uchodzi do rzeki Sanu midzy Kopkami7 i Krzeszowem. Dalej Bmew8 ze rdem
we wsi Brnew9 i ujciem do Sanu we wsi Brandwica10. Dalej Biaa11ze rdem koo
wsi Godzieszw12, uchodzca do Brriwi w okolicy oww Turobiskich13. Tako
Sanna14, co [ma] rda z gaju niedaleko wsi Wierzchowiska15, ujcie za koo zamku
w Zawichocie16. Take Sopot17, ktry [ma] rdo w jeziorze Kolpithe[s]18, ujcie za
do Tanwi koo wsi ukowej19. Dalej kiew20, majca rda we wsi kiew21i ucho
dzca do Wieprza koo Krasnego'-tawu22 Dalej Wolica23, [majca] rda koo wsi
Szystw24 i ujcie do Wieprza pomidzy wsiami Latyczowem25 i Dworzyskami.
I R uiny zam ku G olesz, zol), przyp. 2 na s. 159. P or. niej gra G olesz.
* Praw y dopyw Tanw i.
* W ie Chrzanw (Szlachecki i O rdynacki) daw niej pow . Janw Lubelski, dzi pow . Kranik odl. o 1 m il
od G oraja. W zgrza kolo Chrzanowa dochodz do 500 m .
* Praw oboczny dopyw Sanu.
8 Krzeszw nad Sanem . Podana tu odlego zgadza si.
* Z Dzikowa w ypyw a P olok Dzikowski uchodzcy do rzeczki W irow a zwanej w grnym biegu Netecz,
lew obocznego dopyw u Tanw i. W g Dugosza lub jego inform atorw rzeczka W irow a zasilana Potokiem Dzi
kowskim stanowi m oga grn y odcinek Tanw i.
7 Kopki i Krzeszw po obu stronach Sanu, pow yiej ujcia Tanw i. Tanew uchodzi do Sanu pod Ulano
wem.
8 Brnew , Brandwica, Branwica praw oboczny dopyw Sanu; dzi nazwa Branw icy oznacza grn y.od
cinek rzeki (po wie G rjc), dolny m a nazw Bukow ej.
* Branew, gdzie bierze pocztek rzeka Brandwica w pow iecie janowskim .
10 W ie na pn. od Rozwadowa, pow iat Tarnobrzeg.
II Prawy dopyw Bukowej (Brandw icy).
u Dzi Godziszw ley na pn. wschd od Janowa.
15 Turobin ley nad Porem .
11 Praw oboczny dopyw W isy.
16 W ie na pn. od Janowa Lubelskiego przy rdach rzeki Sanny, w gm inie Brzozwka.
18 Miasto na lew ym brzegu W isy pow yej ujcia Sanny.
17 Prawy dopyw Tanw i.
18 ukowa le iy na lew ym brzegu Tanw i naprzeciw ujcia rzeki Sopot, na pd.-W 9ch. od Bigoraja.
80 Dzi kiewka lew oboczny dopyw W ieprza.
81 W ie kiewka przy rdach rzeki o teje nazwie, na zacb. od Tarnogry.
** Miasto przy ujciu kiew ki do W ieprza.
88 Prawoboczny dopyw W ieprza, u Dugosza W oluca.
84 Szystowice (na pd. od Uchania) kolo rde W olicy.
W ie w pow iecie Krasnystaw na lew ym brzegu W ieprza. T o samo Dworzyska, na pin. od
Tarnogry.
Wreszcie Wieprzec1, ktrego rdo jest we wsi WieprzecI2*, a ktry do Wieprza

uchodzi w pobliu wsi Nielisz8*. Take Chodel*4 [majcy] rdo w pobliu wsi
[...] i ujcie niedaleko wsi Dobre6. W kocu Tymienica6, ktrej rdo [bije]
w lesie Gozdnica7, niedaleko Parczowa, a ktra uchodzi w pobliu wsi Grki8 do
Wieprza.
Od pnocy natomiast te s dopywy Wisy:
Narew, ktrej rdo [jest] w bagnach niedaleko miasteczka Sonima10Ij uchodzi
[ona za] na Mazowszu koo Nowego Dworu11 [i ma] wod czarnawego koloru12,
po zmieszaniu si za z Wis dugo jeszcze pierwotnego koloru nie traci, co
[jest] tym bardziej uwagi godne, e wd Narwi jadowite stwory nie znosz. Po
szczeglne mije, skoro tylko pync dotr do wd jej, dotychczas przez dug prze
strze podczepione pod tratwy, oddalaj si wydajc syk, jakoby uciekay od zgubnej
dla siebie wody i wyrzekay si eglowania pod tratwami, co nie tylko przybyszw,
lecz take i mieszkacw tych stron wprawia w zdumienie. Dalej [rzeka] Pisz13,
poczynajca si z jeziora w pobliu wsi i zamku Piszu, uchodzi do Narwi koo mia
steczka Nowogrodu14. Potem ydynia15, ktrej rdo [jest] koo miasteczka Cie-
I W g Kornausa (op. cit., 8. 114) W ieprzec, praw y dopyw W ieprza, nosi dzi nazw T op om icy z dopyw em
O nazwie abuka, rw nie sama rzeczka W ieprzec nazywana byw a abuk z dopyw em Topornic pyncym
od wsi W ieprzec. For. Sown. geogr. hasa abuka" i T oporn ic " oraz m apy specjalne.
8 W ie w pow iecie Zam o nad rzek W ieprzcem , na pd.-zach. od Zam ocia.
8 Nielisz ley na prawym brzegu rzeki W ieprz pow yej ujcia W ieprzca, na pd. -zach. od T ar-
nogry.
8 W ie blisko ujcia Chodla do W isy, na pd.-zach. od Kazim ierza D olnego.
Prawoboczny dopyw W ieprza.
7 Pozycja nie wyjaniona. Na pd. od Parczewa, w e w schodniej czci dorzecza Tym ienicy, wrd lasw
jest potok o nazwie G uznica, uchodzcy do Tym ienicy 8 km od jej rde.
8 Grka Kocka przy ujciu Tym ienicy.
8 Narew wypywa na wschodnim kracu Puszczy Biaowieskiej w bagnach zw . O row o niedaleko rde
Jasiody.
10 Miasteczko ley nad Szczar w odlegoci 82 km od rde Narwi.
II O becnie N ow y D w r M azow iecki miasto pow iatow e na pn .-zach. od W arszawy u ujcia B ugu do W isy.
11 O ciem nej barw ie i przezroczystoci wd Narwi pisze Rehm an, podkrelajc rw nie, e te waci
woci rzeki Narwi daj si jeszcze dostrzec przy jej ujciu do W isy pod M odlinem , gdzie m tna i pow a wodo
wilana trzym a si lew ego, za cicm nosina woda Narwi jej praw ego brzegu. W ten sposb pyn te w ody obok
siebie, mieszajc si z sob bardzo pow oli". Zob. Ziemie dawnej Polski, N iowa Polska, Lw w 1904, s. 518.
18 Dzi Pisa prawoboczny dopyw Narwi. W spom niany tu zam ek Pisz daw niej b y zw any Jaiisbork.
14 Miasto w pow iecie om yskim naprzeciw ujcia Pisy do N arw i.
15 ydynia lew oboczny dopyw W kry.
chonw1, ujcie za do Wkry w pobliu miasteczka Nowe Miasto2. Potem

wider3, ktrego rdo [bije] w lasach Czyska4 i Miska5, ujcie [za jest]
we wsi Gabie6 w okolicy miasta Warszawy. Dalej Orzyc7, [majcy] rdo
w lasach i bagnach w pobliu miasta Nidborku8, ujcie do Narwi za,
koo Magnuszewa9, wsi poniej Ran10. Potem Pon11 ze rdem obok mias
teczka Poska i ujciem do rzeki Wkry pod wsi Santoczyno12. Potem
Wkra13 ze rdem w pobliu miejscowoci Dziadowo14 i ujciem do rzeki Narwi
powyej wsi Nowy Dwr15. Tako Strkwa16, ktrej rdo [jest] koo miasteczka
Bielska17, ujcie za koo miasta Pocka. Dalej Drwca18ze rdem we wsi Drwcy
i ujciem niedaleko zamku Zotorii19. Dalej Ossa20, dzielca ziemie polskie od pru
skich, rdo [ma] w jeziorze w pobliu miasteczka Radzyna21, ujcie za nieda
leko od miasta i zamku Grudzidza22, wsawiona supami Bolesawa Chrobrego,
I Ciechanw le iy nad ydyni 25 km poni} je j ird e.

* Nowe M iasto le iy nad Son, nastpnym dopyw em W kry, w odlegoci 14 km od ujcia ydyni do
W kry.
* Praw oboczny dopyw W isy.
4 Pozycja nie wyjaniona. Kornaus (op. cit., s. 114) przypuszcza, te to m oie Czersk.
* Misk M azow iecki le iy w odlegoci 33 km od ird e rzeki w ider.
* Przypuszczalnie (w g Kornausa, op. cit., s. 114) jest to Gaha, odlega od ujcia widra o 54 km . w ider
uchodzi do W isy ok. 20 km pow yiej W arszawy.
7 O rzyc, O rzyca praw oboczny dopyw Narwi.
4 Dzi N idzica nad jednym ze irdow iskow ych potokw W kry, inaczej D ziadw ki, w odlegoci 27 km
od ird e O rzycy.
9 M agnuszewy nad Orzyc 4 km pow yiej je j ujcia do Narwi.
10 Ran nad Narwi 35 km pow yiej ujcia O rzycy.
II Praw oboczny dopyw W kry. Posk nad Pon le iy 24 km pon iiej jej ird e.
19 Jest to Sochocin, Scbocin, dawniej Sanchoczino nad rzek W kr pow yiej ujcia P ony, przy ujciu R a-
ciin icy inaczej Szka.
13 Prawy dopyw N arw i, W kra inaczej Dziadwka.
14 Dziadowo. W autografie Dzolkow, por. Ed. Crac. w aparacie krytycznym do tego m iejsca.
13 O becnie N ow y D w r M azow iecki. Zob. przyp. 11 na s. 108.
14 Dzi Skrwa praw oboczny dopyw W isy.
17 L eiy w pob liiu ird e lew ego dopyw u Skrwy, Sierpienicy, na w sch. od Dobrzynia n/W is.
14 Praw oboczny dopyw W isy. W ie tu wspom niana to D rw ck nad jeziorem tej nazwy (niem . Drobnitz)
w pobliiu Ostrdy.
14 L eiy blisko Torunia na praw ym brzegu W isy.
40 Osa, Ossa praw oboczny dopyw W isy.
41 rda Ossy (na zachd od Iaw y) s w odlegoci 50 km od miasteczka Radzyna. Natomiast b lie j Ra
dzyna znajduj si ird a dopyw u Ossy, Lutryny (tzw . M aej Ossy).
44 Miasto pow iatow e na prawym brzegu W isy. Szczeg o supie ielaznym powtarza Dugosz w ks. U ,
zob. przyp. 1 na s. 351.
pierwszego krla Polakw, ktre [on] w niej stawia w postaci elaznych kolumn.
Dalej Biedrza1, ze rdem w botach i lasach miasteczka Tykocina2 [i z] ujciem
do Narwi koo miasteczka Gonidza8. Potem Omulew4, majcy rdo w bag
nach niedaleko zamku Szczytno6, ujcie za koo miasteczka Ostroki6. Potem
Renia7 [wypywajca] z lasw Sulew[s]8 i uchodzca do Narwi koo miasteczka
Serocka. Wreszcie Liwna9, ktrej rdo [wypywa] z jeziora Geszrzicz[s]10, a ktra
[jako] jedyna z rzek wpada do Wisy w Prusach, uchodzc poniej miasta Kwi-
dzynia11.
Od zachodu za takie Wisa przyjmuje dopywy:
najpierw dwie Przemsze12, Bia i Czarn; Biaej [Przemszy] rdo w borze
miasteczka Ogrodzieca13, Czarnej w lasach Trzyziemuk14 koo wsi Rokitno15,
ujcie ich obu (Biaa bowiem czy si z Czarn) [jest] koo wsi Kopdowice16
w okolicy miasteczka Owicimia. Potem mierdzca17, ktrej rdo bije w la
sach Zalesie18 koo Tczyna, uchodzi za pod wsi mierdzc19. Potem Ru-
I Biebrza prawoboczny dopyw Narwi.

* W ie nad Narwi w odlegoci 65 km od rde Biebrzy.
* Ley nad Biebrz 37 km powyej je j ujcia do N arw i.
4 Prawoboczny dopyw Narwi.
6 Miasto Szczytno ze sawnym zam kiem . O m ulew w ypyw a z jeziora O m ulew koo Szczytna, a dopyw y tej
rzeki z jezior okolic Szczytna.
6 Miasto nad Narwi.
7 Rynia w g Sown, gtogr. i map wspczesnych jest dopyw em Jasionki, inaczej C ienkiej, uchodzcej
do Rzdzy, lew ego dopyw u Bugu. Rzdza uchodzi do Bugo-N arw i poniej Serocka. Nazwa R yni dla dzi.
Rzdzy wydaje si uzasadniona take i z tego pow odu, e zarwno przy jej rdach, jak i przy ujciu Rzdzy
do Narwi wystpuj dwie wsie o nazwie Rynia. Serock w aut. Siraczecz.
8 Sulejw wie na pd. zachd od Jadowa w odlegoci 8 km od rde R yni.
8 Liw a, Liw na prawoboczny dopyw W isy.
10 Dzi Jeziorak. Liw na wypywa na zachd od Jezioraka. Por. niej jeziora ziem i pruskiej.
II Miasto powiatowe na prawym brzegu W isy nad rzek Liw n w w ojew dztw ie gdaskim.
18 Biaa Przemsza lew oboczny dopyw Czarnej Przemszy. Czarna Przemsza lew oboczny dopyw
W isy.
18 Miasteczko w pobliu ruin zamku. Biaa Przemsza w ypywa ok. 20 km na pdn. wschd od O grodzieca,
natomiast jej dopyw Centuria w ypywa w pobliu O grodzieca.
14 Nazwa nie wyjaniona.
u Rokitno Szlacheckie ley w odlegoci 12 km od rde Czarnej Przemszy, ktre znajduj si koo Bzowa,
niecae 3 km na pn. od Ogrodzieca.
18 W ie nad Przemsz w pobliu ujcia Przem szy do W isy.
17 Jest to Sanka mierdzca lub Sanka lew oboczny dopyw W isy.
18 Zalas wie koo Tenczynka na pd. od Krzeszowic.
18 W ie mierdzca koo Liszek pod Krakowem (Kryspinw, por. Kornaus, op. cit. s. 16).
C h o r o g r a f i a ili
dawa1, ze rdem we wsi Jerzmanowice1 2 i ujciem w miecie Krakowie.

Potem Prdnik3, ze rdami we wsi Suoszowej4, ujciem [za] poniej miasta
Krakowa. Potem Dubni5 ze rdem koo wsi Jangrot6 i ujciem koo wsi i kla
sztoru Mogiy7. Potem Szreniaw8 ze rdem we wsi Wierzcliowisko9 i ujciem
koo miasteczka Koszyc10I. Dwie za wspomniane wyej rzeczki, ktre bezpore
dnio opisalimy, mianowicie Dubnia i Szreniawa jedynymi s, ktre nie umniej
szaj si w stanie koryt ani skutkiem upau sonecznego, ani skutkiem mrozw
zimowych (co nie zdarza si adnym innym rzekom w Polsce), zatem one utrzy
mujc wody na jednakowym poziomie, jedynymi s, co nie cierpi ani skutkiem
suchoci gleby, ani skutkiem srogoci mrozu i nie poszukuj posiku ani w desz
czach z nieba, ani w innych opadach, lecz bogate w naturaln obfito rda obo
jtne s na niekorzystn pogod upau czy mrozu. Dalej Brynic11 ze rdem we
wsi Sdek12*w ziemi siewierskiej i ujciem do Czarnej Przemszy koo wsi Pogonia18.
Potem Nidzic14*ze rdem we wsi Rzdowice16 i ujciem koo wsi, czyli miejsca
zwanego awy16, odgraniczajc ziemi krakowsk od sandomierskiej. Potem Nid17,
ktrej rdo bijce we wsi Moskorzowie18, na pewnej przestrzeni si kryje i pynie
pod ziemi i znowu w borze wsi Dzierzkw19 [wasnoci] prepozytury krakowskiej
wypywa, uchodzi za po obydwu stronach miasta i zamku Nowego Miasta20, blisko
1 Rzeczka Rudawa, lew oboczny dopyw W isy, powstaje z poczenia Rudawki lub R&cawki z Krzeszwk.
I Jerzm anowice wie koo Ojcow a przy rdach Rudawki.
Prdnik, Biaucha, Biaka, lew oboczny dopyw W isy w pobliu Krakowa.
4 W ie w pow iecie olkuskim na wschd od Olkusza, na jej terenie s rda Prdnika.
8 Lew oboczny dopyw W isy.
W ie na pd. od W olbrom ia.
7 W ie na wschd od Krakowa ze sawnym klasztorem cystersw, dzi obszar Nowej Huty.
W ie na pd. wschd od W olbrom ia.
10 M iasteczko nad Szreniaw na pd.-w sch. od Opatowa, 3 km pow yej ujcia Szreniawy do W isy.
II Praw oboczny dopyw Czarnej Przemszy.
u Zendek wie na zacb. od Zaw iercia w odlegoci 10 km od rde Brynicy.
u W ie Pogonia nad Czarn Przemsz na pd. od Bdzina ley 4 km powyej ujcia Brynicy.
14 Nidzica lu b N iedzica lew oboczny dopyw W isy.
u W ie koo Ksia W . na pn . wschd od M iechow a.
1# W ie aw y na pd.-w sch. od Opatowca w pobliu ujcia N idzicy.
18 M oskorzew wie na pn. wschd od Szczekocin, pow iat W oszczowa.
18 D ziegw wie w pobliu rde N idy w tym e pow iecie.
80 Nowe Miasto K orczyn, dzi Nowy K orczyn, pooony przy ujciu N idy do W isy.
wsi Grotniki1, Ta rzeka w niektrych miejscach, kilku tylko przecie, [jest] granic
midzy diecezjami gnieniesk i krakowsk. Potem Schodni2 ze rdami we
wsiach: Mynach8 i ladkowie4 i ujciem do rzeki Czarnej5 blisko miasteczka
Poaca6. Potem Koprzywnic7 ze rdem koo miasteczka agowa8i ujciem
midzy wsiami: Skotnikami9 i Krzcinem. Potem ukaw10, ze rdem koo wsi
Bukowiany11 i ujciem koo wsi Supczy12. Potem Kamion13 ze rdem w lesie
Nagy[s]14koo wsi Odrow15i ujciem koo wsi Pawowic16. Potem Krp17 ze r
dem w bagnach wsi Rzechowa18i ujciem koo miasteczka Solca19. Potem Morawic20
ze rdem w Ciepielowym21 lesie wsi Woszczowice22 i ujciem do Nidy po stronie
prawej pomidzy emikami23 i Brzegami. Potem Bobrz24 ze rdem z gry Bo-
brzycy koo wsi Zagnaska25i ujciem do Nidy ze strony lewej pomidzy emikami26
I W ie pooona m idzy Korczynem a ujciem N idy. W isa i Nida zm ieniay czsto b ieg na tym nizinnym
i bagiennym odcinku.
4 Schodnia lub Szkodnia, dzi W schodnia praw oboczny dopyw Czarnej.
W ie nad potokiem Brd uchodzcym do Sanicy, dopyw u rzeki W schodni.-
4 W ie nad Sanic. O bie wsie znajduj si na pd. od Chm ielnika.
4 Miasteczko nad Czarn blisko jej ujcia do W isy.
7 K opn y wianka, na mapach specjalnych ma te nazw Pokrzy wianka lew oboczny dopyw W isy.
4 Miasteczko ok. 10 km na pd. zachd od Irde Koprzy wianki, nad potokiem agow ic, dopyw em C zarn.
4 Skotniki le na pn ., a K rzcin na pd. od ujcia K oprzywianki do W isy w pow iecie sandom ierskim .
10 ukowa, dzi Opatwka, lew oboczny dopyw W isy.
II W ie w kierunku zachodnim od Opatowca.
14 W ie w kierunku pd.zachodnim od miasteczka Zawichost.
13 Jest to Kamienna, lew oboczny dopyw W isy, ktra w grnym biegu nosi nazw Kam ionki. Powstaje ona
z poczenia kilku strug pod M roczkow em , 3 km na wschd od Odrowa.
14 W okolicach ird e Kam iennej nie w ystpuje na m apach w ym ieniona nazwa topograficzna.
14 W ie na pd.-zach. od Szydowca.
14 W ie na pd. od Solca, w pobliu ujcia Kam iennej do W isy.
17 Krpianka lew oboczny dopyw W id y .
18 W ie Rzchw na pd.-w sch. od Iy.
14 Miasteczko nad Krpiank przy jej ujciu do W id y.
14 Jest to Czarna Nida. Za M oraw k uwaa Dugosz Czarn N id wraz z je j dopyw em M orawk.
44 W ie na pn.-w sch. od Piczow a, blisko ird e M orawki, dopyw u Czarnej N idy.
44 erniki lei nad Czarn Nid przy jej ujciu do N idy. Brzegi nad Nid 8 km poniej ujcia Czarnej
Nidy.
44 Bobrza, Bobrek, Bobrzyca prawoboczny dopyw Czarnej N idy. Nazwa gry nie w ystpuje dzi na
mapach specjalnych, nie ma jej te i w Slown. geogr. Przy rdach Bobrzy ley wie Borowa. W zgrza, z kt
rych wypywa Bobrza, wchodz w skad pasma Klonowskiego G r witokrzyskich.
44 W ie na pn. wschd od K ielc.
44 Brzegi i erniki por. wyej przyp. 23.
i Brzegami; ta rzeka na niektrych odcinkach za granic jest uwaana midzy die

cezjami krakowsk i gnieniesk. Potem I1 ze rdem w lasach wsi Bieszkowa2
i Zdbijowa i z ujciem do rzeki Chodcza koo wsi Osuchw3. Potem Chodcz ze
rdem koo wsi Pakosaw4 i ujciem koo wsi Janowice5. Potem Radomirz6, sta
nowic granic diecezji krakowskiej i gnienieskiej, ze rdem w lasach wsi
Bbnw7 i ujciem koo miasteczka Ryczyw8. Potem Pilic9 ze rdem koo
zamku Pilicy; od rzeki tej i zamek, pod ktrym rdo wytryska, i miasto, przez
ktre [ona] pynie wziy nazw. Pilica rozgranicza ziemi sandomiersk od ziemi
sieradzkiej w paru miejscach i uchodzi koo wsi Ostrowy10. Potem Drzewic, ktrej
rda w lasach wsi Parusza11, a ujcie do Pilicy koo wsi Dzierna12. Potem Pil-
czyc13 ze rdem we wsiach Krasocinie14 i Ludyni i ujciem do Pilicy koo wsi
Cienitki15. Potem Lucie16 ze rdem blisko miasteczka Rozprza17, koo wsi
Byszyn18 i ujciem do Pilicy we wsi Barkowice19. Potem Wolborz20 ze rdem
w lasach miasteczka Tuszyna21 i ujciem do Pilicy blisko wsi Zawady22. Potem Mosz-
I Ianka, Ia, dzi uwaana za lew oboczny dopyw W isy, w g Dugosza jest dopyw em Chodczy. Rwnie
na mapie Chrzanowskiego Ianka w ystpuje pod nazw Iy jako dopyw Chodczy. W Sown. geogr. wyst
puje tylko Chodcza pynca z Soleckiej W oli i uchodzca do Ianki pod wsi Chodcza oraz nazwa Chotczanka
dla dolnego odcinka Ianki, zob. haso Ianka*.
8 Beszkw i Zbijw , wsie na obszarze rdow iskow ym na pd. wschd od Szydowca.
a W ie nad rzeczk Chodcz i Iank, na pd.-w sch. od Radom ia, pow iat Zw ole.
4 W ie nad rzeczk Miak w pow iecie Ia.
h Janowiec wie w pow iecie Puaw y na lew ym brzegu W isy.
e Jest to Radom ka, lew oboczny dopyw W id y .
7 W ie na pn . od m . Koskie w odlegoci 10 km od rde R&domki.
8 M iasteczko w pow iecie kozienickim na lew ym brzegu W isy u ujcia Radom ki.
8 Lew oboczny dopyw W isy. W pobliu rde m iasteczko Pilica. W aut. Pylczcu
10 Ostrwek, wie w pow iecie garw oliskim na lew ym brzegu W id y.
II Drzewiczka, praw oboczny dopyw P ilicy. W ie Paruchy na wschd od miasteczka Koskie.
u Pozycja nie w yjaniona. M oe w ie D rtno, odlege 12 km od ujcia D rzewiczki do Pilicy.
18 Dzi Czarna, praw oboczny dopyw Pilicy.
14 Krasocin ley na pn . wschd od W oszczow y, Ludynia na wschd od W oszczow y nad jednym z poto
kw rdow iskow ych Czarnej.
16 Ciem itniki, u Kornausa (op. cit., s. 116) Ciem itki.
18 Lucia w g Soum. geogr., w X III w . Luciea, L iticia lew oboczny dopyw Pilicy.
17 M iasteczko nad rzeczk Luci na pd. od Piotrkowa Trybunalskiego.
18 Blizin na zachd od Rozprzy w odlegoci okoo 20 km od rde Luciy. L ey nad poboczn Bogda-
nwki ub Prudki, dopyw u Luciy. W g Sown. geogr. Prudka jest niekiedy uwaana za grny bieg Luciy.
18 S to Barkow ice, wie w pow iecie Piotrkw Trybunalski.
88 W olborka lew oboczny dopyw P ilicy.
21 M iasteczko na pd. od L od a .
88 W ie nad W olbork, 6 km pow yej ujcia W olborki do P ilicy.

czenic1 ze rdem koo wsi Srocko2 i ujciem do Wolborzy poniej miasta Wol
borza3. Potem Bzur4 ze rdem we wsi agiewniki5 niedaleko miasteczka Zgie
rza i ujciem blisko Wyszogrodu8 koo wsi Kamie. Potem Raw7, [ktra] po
cztek bierze w lesie wsi Leszczyny8 i uchodzi do Bzury pod wsi Kozowem9.
Potem Jezior10 ze rdem we wsi Osuchowie11 i ujciem koo miasteczka Czerska12.
Potem Zgowitk13 ze rdem w jeziorach wsi14: Kamieca, Chalino i Orle, z uj
ciem [za] koo miasta Wocawka15. Potem Wd16 ze rdem w jeziorze i we wsi
Ga i ujciem koo miasteczka i zaniku wiecie17. Potem Wierzyc18 ze rdem
w jeziorach wsi Kocierzyna19 i Garcz20 i ujciem koo miasta Gniewa21, powyej
niego. PotemMotaw22ze rdem koo zamku Grabiny23, z bagna koo wsi Gytlant24
i ujciem koo miasta Gdaska. Dalej Raduni^ze rdem z jeziora i bagien Grabia26
i ujciem po drugiej stronie miasta Gdaska. Wreszcie Brd27, rzek Pomorza,
I M oszczenica lub Moszcz&nka prawoboczny dopyw W olborki, rna od M oszczenicy, praw obocznego
dopywu Bzury.
* W ie Srock, pow . piotrkowski, na pn.-zach. od Piotrkowa.
8 Dzi wie na pn. wschd od Piotrkowa.
8 agiewniki (Stare, N ow e, M ae, Podklasztorne) w iej nad rzek Bzur, pow iat d.
6 Miasto nad W is powyej ujcia Bzury. Kamion wie u ujcia Bzury w pow iecie sochaczewskim .
7 Rawa, Rawka, prawoboczny dopyw Bzury.
8 Obok wsi Leszczyna dla obszaru rdow iskow ego Rawki istnieje na m apie specjalna nazwa topogra
ficzna Leszczyny.
8 Kozw Szlachecki nad Bzur poniej ujcia Rawki.
10 Jeziorna, Jeziorka lew oboczny dopyw W id y.
II W ie na pd. wschd od M szczonowa.
u Miasto przy ujciu Czarnej do W isy, 25 km pow yej ujcia Jeziornej.
18 Zgowiczka lew oboczny dopyw W isy.
18 W ie Kam ieniec ley na pn . od Koa. W tym samym kierunku znajduje si wie Chalino w pow iecie
Koo nad jeziorem Chalino i rzek Zgowiczk. W ie O rle ley nad jeziorem teje nazwy.
u M iasto nad doln W is,
17 Miasto i zam ek znany z czasw w ojen polsko-krzyackich.
18 Dzi miasto Kocierzyna nad grn W ierzyc, w ojew dztw o gdaskie.
80 Garczyn ley na pd. wschd od Kocierzyny.
81 Miasto na lew ym brzegu dolnej W id y.
88 M otawa dopyw M artwej W iseki, w ypyw a z Jezior Szpgawskich pod nazw Szpgawki.
88 Zam eczek nad M otaw przy ujciu potoku Kodawy.
84 Koliny, G iitland le na pnoc od Tczew a. Dawna polska nazwa Itania, Jutlania.
88 Radunia, po kaszubsku Redunia, lew oboczny dopyw M otawy.
84 Stare Grabowo ley na pn . wschd od K ocierzyny.
87 Lewoboczny dopyw W isy. W ym ienione niej jeziora zob. przypisy: 5 s. 147; 9 s. 148; 1 s. 149.
majc rdo w jeziorze Rrpsko, z ktrego gbi wypynwszy wpywa do dru

giego obszernego jeziora zwanego Lutomie, z ktrego wypynwszy wpada do jeszcze
wikszego jeziora Charzykowo. Std jakby zwycizca znowu si wydostawszy,
pokonawszy pewn przestrze kraju wasnym pync korytem, uchodzi do Wisy pod
miasteczkiem Fordoniem1 w ziemi kujawskiej. Wreszcie MtawI2 ze rdem w jezio
rze Mtawsko; uchodzi za [ona] do Wisy koo miasteczka Nowe3. W kocu inn
od poprzedniej Kamion4 ze rdem w Jeziorze Czuchowskim i ujciem do Brdy
koo wsi Dzedno5 powyej klasztoru Koronowa6, ktry wedug starszej nazwy
woany by Byszew. Ta rzeka dzielia ziemi wielkopolsk i krakowsk od ziemi
pomorskiej. W kocu na ziemi pomorskiej we wsi Sobkowie7, we Wadawie z Je
ziora eba wypywa strumie eba8, wyprowadzajcy od tego jeziora sw nazw,
ktrego [to strumienia] ujcie do morza koo wsi Cietniw9 w dobrach biskupstwa
wocawskiego [si znajduje].
R z e k a O d r a z e s w y m i d o p y w a m i.
Druga z polskich rzek Odra10I, take Guttalus [zwana], przyjmuje dopywy wy

liczone niej. Najpierw Olz11, [ktra] rdo ma w Grach Sarmackich blisko mia
steczka Jabonkowa12, ujcie za koo miasta Oderberg13. Potem Osobog14 ze
I Fordon miasteczko na lew ym brzegu W isy w pobliu Bydgoszczy.

9 Mt&wa, lew oboczny dopyw W isy.
* M iasto w pow iecie w ieckim na lew ym brzegu W isy przy ujciu M tawy.
4 Kamionka praw oboczny dopyw Brdy.
B Pozycja nie zidentyfikow ana. Dziedzno ley na pn.-zachd od Koronowa nad nastpnym lewobocznym
dopywem Brdy, Spoln. Por . Rom er, Polska, mapa topograficzna 1: 600000 oraz Sounu geogr. pod
Dziedno. Na m apie Chrzanowskiego: Dzidno.
4 Koronowo byo znane z klasztoru cystersw. W g Sown. geogr. pierw otna nazwa Koronowa brzmiaa
Smyesze.
7 Sobkow i W adawa pozycje nie wyjanione. Chodzi zapewne o Subkowy, wie na pd. od Tczewa
8 Zob. przyp. 7 na s. 146 przy jeziorze ebsko.
9 Pozycja nie zidentyfikowana. Przypuszczalnie jest to Cecenow o, niem . Zethnow , wie powyej ujcia
rzeki eby do jeziora ebsko.
10 Ujcie O dry por. przyp. 1 na s. 102. O nazwie O dry i jej waniejszych dopywach pisze M . Rudnicki w Mo*
nogrfii O dry, Pozna 1948, s. 19 i n. Co do nazwy Guttalus zob. przyp. 5 na s. 101.
II Prawoboczny dopyw O dry.
19 Jabonkw nad Olz ley 18 km poniej jej rde.
18 O derberg niem . nazwa Bogum ina (Bohum ina) nad Odr przy ujciu Olzy.
14 Lew oboczny dopyw O dry.
8*
rdem w Grach Sarmackich w lasach zwanych Zukmantel1, ujcie za koo mia

steczka Chrapkowic. Potem Nys2 ze rdem niedaleko miasta Paczkw3 i wsi
Warty4 ujcie za koo miasteczka Szurgost5. Take Mapanew6 ze rdem
koo wsi Cynkw7, z ujciem za koo klasztoru panien zakonu premonstrantw
w Czarnowsie8. Dalej Oaw9 ze rdem koo wsi Wilkowa10 powyej miasteczka
Grotkowa i ujciem koo miasta Wrocawia. Dalej [drug] Nys11, inn ni pierwsza,
ktrej rda blisko miasteczka Lubina12, ujcie [za] koo wsi Wilkszyn13. Potem
trzeci Nys14, ze rdem niedaleko miasta ytawy15koo wsi Szochowa16, z ujciem
za koo wsi Szydw17, [ktra to] Nysa inna jest od dwu poprzednich. Take Mora
wic18 ze rdem blisko miasteczka Olbrachcice19 i ujciem koo miasta Niemieckiej
I Zlat Hory, niem . Zuckm antel, Cukm antl nad Zotym Potokiem uchodzcym do Prudnika, dopyw u O sy,
na pd. zachd od miasta Prudnika. Krapkowice le przy ujciu O sobogi do O dry.
8 Nysa Kodzka lew oboczny dopyw Odry,
8 Miasto Paczkw nad Nys Kodzk ley 57 km poniej rde. W Ed. C rac., t. IV , s. 354 Paczkw w y
stpuje w form ie Paczkw (civitas Slesiae), w aut. W aczkow lu b Paczkw.
8 Jest to Bardo nad Nys Kodzk m idzy Kodzkiem a Paczkowem .
8 Miasteczko Skorogoszcz w g 5. Rosponda, Sownik nazw geograficznych Polski zachodn. i pn., cz. I U ,
W rocaw Warszawa 1951, niem . Schurgast nad Nys, ley 6 km pow yej ujcia N ysy do O dry.
6 Maa Panew, M aopiana, in ne form y zob. Slown. geogr. Praw oboczny dopyw O dry.
7 Cynkw ley 2 km od rde M aej Panw i.
8 W Sowniku Rosponda Czarnowsy, niem . Czam owanz, dzi m iasteczko nad M a Panwi przy jej ujciu
do Odry w odlegoci 7 km od Opola.
0 Lew oboczny dopyw O dry.
10 Kornaus nie wyjani tej pozycji. G rodkw jest odlegy od rde O aw y o 25 km . Poniew a nad lz
poniej Niem czy wystpuje W ilkw W ielki, nasuwa si przypuszczenie, te m oe D ugosz m ia inform acje
i o Oawie, i o lzie, jednak ze w zgldu na pew ne podobiestwo nazw (w niem . O hle-L ohe), jak i ze w zgldu
na fakt, e obie uchodz do O dry pod W rocaw iem , m g sdzi, te chodzi o jedn i t sam rzek, przy czym
dla O awy poda inform acje odnoszce si do rde lzy.
II W g Kornaus& (op. cit., s. 118) Zim na Struga, w g Sownika Rosponda Zim nica, lew oboczny dopyw O dry.
11 Lubin, niem . Liibben miasto na pn . wschd od W rocaw ia.
18 Pozycja nie wyjaniona. W ie W ilkszyn ley w pobliu ujcia Bystrzycy do O dry. Identyfikacja tej
rzeczki nie jest pewna, a nazwa Nysy nie w ystpuje dla Zim nej Strugi. Na lsku jest jeszcze Nysa Szalona,
prawoboczny dopyw Kaczawy, oraz M aa Nysa, lew oboczny dopyw N ysy Szalonej. Przy ujciu N ysy Szalonej
do Kaczawy jest wie W ilczyce.
14 Chodzi tu o Nys uyck, lew oboczny dopyw O dry.
u ytawa nad Nys uyck o 25 km poniej rde tej rzeki. O rdach N ysy uyckiej zob. niej pod
Kwisa.
17 Szydw wg Sownika Rosponda, niem . Schiedlo, miasteczko i dawny zam ek przy ujciu N ysy uyckiej
do Odry.
18 Jest to w g Kornausa (op. cit., s. 116) Lucyna, praw oboczny dopyw Ostrawicy.
10 W ie nad Stonawk, lew obocznym dopyw em O lzy, ley ok. 7 km pow yej jej ujcia do O lzy, a 15 km
od rde Lucyny. Ssiednim dopyw em O strawicy jest Morawka.
Ostrawy1. Take [rzek] Bbr2ze rdem koo miasteczka Hersberku3, [tryskajcym]

z gr i ujciem koo miasteczka Krosna4. Dalej Stobraw6 ze rdem w borach
i lasach miasteczka Olesno* [i z] ujciem koo wsi Kolno7. Potem Kodnic8, ktrej
rdo wypywa powyej miasteczka Gliwic9 [i ktra] uchodzi koo miasteczka Kola19.
Potem Widaw11 ze rdem w lasach wsi Stradomia12 i ujciem blisko miasta Wro
cawia pod wsi Banowice13. Take Opawic14 ze rdem koo miasteczka Bruntal15
i ujciem koo wsi Trzebowica16. Take Ostrowic17 ze rdem koo miasteczka
Fiydland18 i ujciem koo miasta Ostrawy Niemieckiej. Take Psin19 ze rdem
w bagnach powyej miasteczka Baworowa20 i ujciem koo wsi Tworkw21. Take
Obr22, ktra poczyna si w lasach ponad Wielkim Kominem we wsi Obra23, ucho-
I M orawska Ostrawa, daw niej takie Ostra, jest zaliczana w literaturze bd do M oraw , bd do lska na le
w ym brzegu O strawicy, lety naprzeciw ujcia L u cyn y. Na praw ym brzegu Ostrawicy naprzeciw Morawskiej
O strawy ley Ostrawa Polska, nazwana pniej Ostraw lsk. D ugosz w Chorografii dwukrotnie uywa nazwy
N iem iecka Ostrawa, por. niej Ostrawica, przyp. 17. W Liber Beneficiorum w ym ieniajc parafi W ierzbice
pisze: in terr Theschinensi praope Ostravam oppidum. Dzi poczone miasta m aj nazw Ostrawy.
* Lew oboczny dopyw O dry.
8 Jelenia G ra, niem . H irschberg, nad Bobrem 28 km poniej rde.
4 Krosno Odrzaskie przy ujciu rzeki Bbr do O dry.
5 Praw oboczny dopyw O dry.
* O lesno na dzi. G rnym lsku, na pd. wschd od Kluczborka.
7 W g Rosponda K olnie, Stare i N ow e.
8 M iasto nad K odnic 24 km poniej rde.
10 M iasto na lew ym brzegu O dry naprzeciw ujcia K odnicy do O dry.
II Praw oboczny dopyw O dry.
18 W ie nad W idaw 9 km poniej rde.
13 Kornaus nie zidentyfikow a tej wsi. U Rosponda Paniow ice, niem . Pannwitz, le w odlegoci 2 km od
ujcia W idaw y do O dry.
14 Opawa, Opa, Opawica lew oboczny dopyw O dry.
15 B runtl (Preudenthal) na pn.-zach. od Opawy lety nad poboczn O pawy 7 km od rde (CSSR).
14 Strzebowice lub Trzebow ice le przy ujciu O pawy do O dry.
17 Praw oboczny dopyw O dry, czes. Ostra vice.
18 F rfdlan t, niem . Friedland n/O strawic, na pd. od M orawskiej Ostrawy, 15 km poniej rde (CSSR).
18 Lew oboczny dopyw O dry. Na mapach i w sownikach ta rzeczka w ystpuje take pod nazw Cyna,
Cynna, niem . Zinna, Zinne, a tylko jej dolny odcinek w pobliu ujcia czy jedno z ram ion, nosi nazw Psiny,
czesk. Ptina. Zob. Sown. geogr. oraz B. Olszewicz i E . M aliszewski, Podrczny Sownik Geograficzny t. I ,
W arszawa 1925. W latopisach ruskich: Psyna.
80 Baborw nad Psin ley 19 km poniej jej rde.
81 W ie przy ujciu Psiny do O dry.
88 Obrzyca praw oboczny dopyw O dry.
88 W ie pooona o 7 km na pn. od Kom ina przy rdach O bry dopyw u W arty, a nie O brzycy, oddalona
od rde O brzycy w g Kornausa o 43 km . Kornaus (op. cit., s. 117) stwierdzajc na podstawie Dugosza sta
niezgodno zachodzc na niew yranych dziaach w odnych take przy dzisiejszym stanie okrelania rde
dzi [za] koo wsi Guchyn1. Take Barycz8 ze rdem w lesie pomidzy klaszto
rem w Ooboku3 i miasteczkiem Ostrzeszowem4 i ujciem powyej Wielkiej
Gogowy koo wsi Wielikie. Ta [Barycz] dzieli diecezj gnieniesk i wrocaw
sk. Take Kaczbach7, ktrego rdo [jest] koo miasteczka Koffun8, ujcie za
blisko miejscowoci Parchowice9. Take Kwis10 ze rdem koo klasztoru w Ob-
niku11 i ujdem blisko klasztoru w Lubiu12. Potem Pliszk13, ktrej rdo [jest]
lub uj rzek, sdzi, e za czasw Dugosza m ogo zachodzi zjawisko bifurkacji, tj. rozw idlania si w d, a w ic
bd Dugosza byby w tym wypadku pozorny. Pawowski, jeszcze przed ukazaniem si pracy Kornausa,
wyrazi pogld, te nie ma tu bdu w oznaczeniu rde O bry i O brzycy, poniewa jest to jedna rzeka, ktra
si nastpnie rozdziela, a traktowanie jej przez Dugosza jako dw u rzek jest rzecz usprawiedliwion, zob.
Dugosz jako znawca polskiej ziem i..., Kosmos R . X L , 1915, s. 464. Soiwi. geogr. i Kornaus traktuj O br
i Obrzyc jako dwie rzeki. M ona by sdzi, te wiadom oci o rdach O bry uzyska D ugosz u dw ch rtnych
inform atorw, z ktrych jeden okreli jako okolic rda wie Cerekwic, a drugi bardziej dokadnie O br.
1 G uchw w pobliu ujcia O brzycy do O dry nad potokiem uchodzcym do O brzycy z lew ego brzegu.
* Prawoboczny dopyw O dry, w Sown. geogr. takie Barycza.
8 Oobok nad Prosn z klasztorem cystersw ley przy ujciu O oboczki, lew obocznego dopyw u Prosny,
18 km na pd. wschd od Ostrowa.
4 Miasto nad Strug Len, czyli Strzygow, dopyw em Baryczy.
8 G ogw nad Odr dawniej zwany G ogow W ielk lub D oln, zob. Sown. geogr.
W g Kornausa W ilkw nad Odr le iy 4 km pon iiej ujcia Baryczy do O dry.
7 Kaczawa lew oboczny dopyw O dry.
8 Koffun, dzi W ojcieszw , niem . Kauffung, ley ok. 7 km pon iiej rde Kaczawy.
9 W Sowniku Bosponda Prochow ice nad Kaczaw lei 4 km pow yej ujcia Kaczawy do O dry.
10 Kwisa, Kwissa, Kwisz, Kwia, Kwejsa, czes. H vizda, K rizd, niem . Queisse lew oboczny dopyw Bobru.
Kornaus (op. cit., s. 88) zaliczy j do rzek nie zidentyfikow anych.
u O bnig pozycja nie wyjaniona. Poniewa jednak przy rzekach lskich zachodz tu i w dzie pom yki
czy przestawienia szczegw topograficznych, b y m oe i ta pozycja odnosiaby si nie do rde Kwisy, lecz
rw nolegej Nysy uyckiej i oznaczaaby O ybin. O ybin, zw any w dokum entach O yw in, O yw en, O yben,
M oibin itp., gra w pamie G r ytawskich na pn . zachd od ytaw y na lew ym brzegu N ysy u ., b y znany
z zamku i klasztoru celestynw sprowadzonych tu przez Karola IV . B y to najbogatszy klasztor na G rnych
uycach na pograniczu Czech. Dugosz, ktry niejedn wiadom o zawdzicza klasztorom , m g m ie stamtd
wiadomoci o rdach Nysy u ., ktr m ylnie odnis do rde Kwisy.
u Bd Dugosza, bow iem synny klasztor w Lubiu le iy na praw ym brzegu O dry nieco poniej ujcia
Kaczawy, a nie Kwisy.
u Pliszka, Droszen, widnica i G aki. Kornaus (op. cit., s. 118) identyfikuje rzek Pliszk z Bystrzyc,
prawobocznym dopywem O dry, opierajc si na drugiej czci opisu tej rzeki przez Dugosza, std nazw
Plyszk m ylnie odnis do Bystrzycy, a pozycji Droszen nie m g w yjani. Praw dopodobnie zosta tu pom ie
szany opis dwu rnych rzek: 1) Pliszka niem . Pleiske, praw oboczny dopyw O dry w ziem i lubuskiej oraz
2) Bystrzycy inaczej W ystrzyca, widnicka W oda, niem . W eistritz, na D olnym lsku. D o Pliszki odnosioby
si okrelenie rde jezior w pobliu miasteczka Droszen Ono Lubuskie, niem . D roschen, natomiast do
Bystrzycy okrelenie rde w pobliu w idnicy, a ujcie koo G alow a, niem . Gross G ohlau nad Bystrzyc,
10 km powyej ujcia Bystrzycy do O dry. Sama nazwa Bystrzycy zostaa w tekcie opuszczona. N ie wiadom o,
czy bd ten przypisa D ugoszowi, czy kopicie.
w bagnach blisko miasteczka Droszen i koo miasta widnicy, a ujcie koo wsi
Gaki. Take Szprew1, ktrej rdo jest w grach koo wsi [...], ujcie za po
midzy klasztorem w Nowym Celle2 i Frankfurtem3. Take Note4, ktrej rdo
[jest] koo miasteczka Note. [Potem rzeka ta] zasila bardzo obszerne jezioro Gopo
i poczywszy si z rzek Wart pod Santokiem wpada do Odiy koo miasta Kostrzyna.
Take [rzek] Orl6 ze rdem w lasach miasteczka Komina6 blisko wsi Orla7
i ujciem do Baryczy pomidzy wsiami Bekaczowem8 i Pakosawiem. Take stru
mie Rud9, ktry we wsi Woszczyce10 [powstaje] z potoku rzebnika11, pynie koo
wsi Palowice i miasteczka ary12, i Rybnika oraz klasztoru w Rudzie13, [za] ujcie
od Odry ma prawie przy miasteczku Kole14 powyej wsi Dziergowice16. W kocu
Koczaw16, dzielc biskupstwo krakowskie i wrocawskie z ujciem do Odry po
niej miasteczka Kola. rdo za [Koczawy] przed miasteczkiem Bytomiem17
z potoku Kliczbom18 i poniej wsi Sonice19 wpada do strumienia Kodnicy; po
czone uchodz pod Kolem do Odry.
I Sprewa, niem . Spree lew oboczny dopyw H aweli, H oboli, uchodzi do aby, a nie do O dry. By moe,
przy wyszym stanie wd Sprewa przelew aa sw e w ody przez niski dzia w odny do rzeki Schlaube i Odry
(bifurkacja). Dzi w m iejscu najwikszego zblienia w d Sprew y do O dry, opisanym przez Dugosza, prze
biega kana. Zob. Kornaus, op. cit., s. 90 i n.
8 Neu Z elle ley na lew ym brzegu O dry na pd. od kanau Sprewa-Odra.
8 Frankfurt nad Odr.
8 T u N ote jest zaliczona do dopyw w O dry. Inaczej przy dopywach W arty, gdzie jest okrelona jako
dopyw W arty, por. przyp. 18 na s. 122. N ote dzi wie na w sch. brzegu G opa przy ujciu N oteci, 25 km od
rde N oteci.
B Orla, take Sam ica, H orla, H urla praw boczny dopyw Baryczy.
6 Kom in nad Orl na pnoc od Krotoszyna.
7 O rla, w dokum entach H urla, ley 5 km na wschd od Kom ina.
8 Bekaczw w g Kornausa (op. cit., s. 117) to prawdopodobnie B ecz W . Pakosaw ley na pd. zachd od
Jutrosina w odlegoci 28 km w kierunku na pn. wschd od ujcia O rli do Baryczy.
10 W oszczyce i Palow ice le na pn. wschd od miasteczka ary. W aut. fVoszksziczska.
II Srzebnik, Srebrnik pozycja nie wyjaniona.
18 Miasta ary i R ybnik le nad Rud.
18 Klasztor cystersw w Rudzie zaoony w 1258 r. Ruda na G rnym lsku pod witochowicam i.
14 Zob. przyp. 10 na s. 117. Kole ley naprzeciw ujcia K odnicy.
18 D ziergow ice le nad O dr, 5 km poniej ujcia Rudy.
18 Prawoboczny dopyw K odnicy, w g Sown. geogr. take M aa Koczawa lub Bytomka.
17 Bytom miasto nad Koczaw na dzi. G rnym lsku.
18 Pozycja nie wyjaniona, w pobliu w ystpuje tylko nazwa wsi Kliszw nad Kodawic poniej G liw ic oraz
wsi Kliszwki koo rde rzeki R udy.
18 Sonica przy ujciu Koczawy do K odnicy na wschd od G liw ic.
R z e k a W a r ta z e s w y m i d o p y w a m i.
Do trzeciej polskiej rzeki, Warty, od ktrej i miasto Warta1 wzio sw nazw,

uchodz nastpujce dopywy:
Pierwsza Istwarta2 ze rdem koo wsi Borunow3 i ujciem we wsi Wsosz4.
Potem Widawa5 ze rdami koo wsi Kodrbia6 i ujciem do rzeki Grabi koo wsi
Podgrzyce7. Potem Ner8, dzielcy ziemi czyck od [ziemi] sieradzkiej, ze rd
em w lasach wsi Wiskitno9 i Wiczyn z miejsca, zwanego mierdzca Woda10
i ujciem koo arcybiskupiej wsi Chemna11, o 2 mile niej miasta Uniejowa12. Dalej
Prosn13, ze rdem z bagna istniejcego koo miasteczka Byczyny14 [i z] ujciem
koo wsi Lisewo15. Dalej Ruda ze rdem koo miasta Wielunia i ujciem koo wsi
Moniaczowice16. Take Oobok17 ze rdem we wsi Lgocie18 [i z] ujciem do Prosny
koo myna Radzieszw19. Take Grabia20 ze rdem w lasach wsi Szczukwin21
1 Miasteczko nad W art na pn. wschd od Sieradza.

I U Dugosza wystpuj form y Istwartha w Liber Beneficiorum, t. I, s. 2, Liswarta, tam ie, t. II, s. 211,
212, w Sown. geogr. Liczwarta i w iele odm ian, na mapach czeskich do dzi Lys Varta lew oboczny do
pyw W arty.
8 Boronw - na wschd od Lublica, rzeka Liswarta w ypyw a z lasw boronow skich.
4 W ie nad W art kolo Dziaoszyna poniej ujcia Lisw arty do W arty.
4 Dzi zwana czciej W idawk, w g Dugosza dopyw G rabi, jest uwalana za dopyw W arty, a Grabia
za jej poboczn.
* Kodrb n/W idawk le iy 5 km ponitej rde, na pn . wschd od Radomska.
7 Podgrze, wie nad W idawk przy ujciu G rabi.
Prawoboczny dopyw W arty.
9 W iskitno ley 8 km na pd. wschd od odzi, W iczyn 10 km na w schd od tego miasta.
10 Nazwa ta prawdopodobnie zanika.
II Chem no n/N erem ley 7 km powyej ujcia N eru do W arty, na pd.>wsch. od Koa.
11 Uniejw n/W art ley ponad 20 km pow yej ujcia N eru do W arty; w g Kornausa 2 m ile odpowiadaj
ok. 16 km .
18 Lew oboczny dopyw W arty.
14 Byczyna ley w odlegoci 15 km na pn . od Kluczborka, 28 km od rde Prosny w kierunku pn.-zach.
u Lisew o n/Prosn ley 8 km pow yej ujcia Prosny do W arty.
14 Olenica, lew oboczny dopyw W arty, w ypyw a w e wsi Radostw na p n . zach. od W ielunia. M ajacz-
wice wie nad W art poniej ujcia O lenicy, par. Kornaus, op. cit., s. 117 oraz Sown. geogr.
17 Lew oboczny dopyw Prosny.
18 Ligota przy rdach Lutyni, por. niej, 4* km na pn . zachd od rde O boku.
18 Radzieszw n/Prosn ley koo 10 km pow yej ujcia O oboku do Prosny.
* Grabia lub Grabwka, dzi praw oboczny dopyw W idaw ki, zob. w yej przyp. 5.
91 W ie 6 km na pd. od Tuszyna, przy rdach rzeczki G rabin, praw ego dopyw u G rabi.
w pobliu miasteczka Tuszyna i ujciem koo wsi Pstrokonie1. Take Nyrzec2 ze

rdem w lasach Czyemina3, wsi kapituy krakowskiej, [i z] ujciem do Neru
w miejscu, zwanym Grki4, niedaleko kapitulnej wsi askowice5. Take Cybina6
ze rdem w jeziorach miasteczka Pobiedziska7 [i z] ujciem w miecie Poznaniu
za katedr. Take Gwna8 ze rdem w lasach wsi Imielno, z ujciem poniej
wsi Zawady10 w pobliu miasta Poznania. Potem Paklica11 ze rdem powyej Lu
brzy12i ujciem koo miasteczka Midzyrzecza18. Potem Obra, i n n a od poprzedniej, ze
rdem w lasach wsi Cerekwicy14 i ujciem koo miasteczka Skwierzyny15. T rzek
czasami rzeka Odra, gdy wzbierze, zasila wodami odwrotnie pyncymi. Potem
Lutynia1 ze rdem koo wsi Lgoty17 i ujciem poniej midzy wsiami Lgw18
i Dbno19. Potem Wiercica20, ktr zowi te Trzemel, ze rdem w lasach wsi
Borzcice21 i ujciem poniej wsi Kty22. Take Goplenica23 ze rdem w jeziorze
Gopo i ujciem koo wsi Morzysawia24. Dalej Koprzywnica26 ze rdem koo wsi
I W ie u zbiegu W arty i W idaw ki.

* Dzi Dobrzynka, lew oboczny dopyw N eru.
8 C zyem in n/D obrzynk le iy na pd. w schd od Pabianic.
4 W zgrze przy rdach D obrzynki (259 m ) obok wsi G rki (M ae i D ue) le iy 3 kra na pd. wschd,
od Czyiem ina.
8 W ie przy ujciu D obrzynki do N eru na pn. od Pabianic.
Lew oboczny dopyw W arty.
7 M iasteczko na w schd od Poznania.
8 Praw oboczny dopyw W arty.
8 W ie na zachd od Pobiedzisk.
18 Dawniej wie Zaw ady, dzi przedm iecie Poznania.
II Lew oboczny dopyw O bry.
18 Lubrza, w aut. Lubenow le iy na pd. wschd od M idzyrzecza w odlegoci 7 km od rde Paklicy.
18 L eiy nad O br przy ujciu Paklicy.
14 L eiy nad O br 14 km pon iiej rde.
16 L e iy nad W art przy ujciu O bry.
18 Lew oboczny dopyw- W arty.
17 Ligota n /L utyni 2 km pordiej rde, zob. n iiej O obok.
18 W Sown. geogr. takie gw w pobliiu ujcia L utyni w odlegoci 4 km na pd. wschd.
18 D bno n/W art 3 km pon iiej ujcia Lutyni do W arty.
80 O bie nazwy w ym ienione przez Dugosza do dzi si zatary. Rzeczka ta, lew oboczny dopyw Lutyni,
nosi dzi nazw Lubieska. 5 km na pd. wschd od Kom ina, a 6 km na pd. od rde Lubieski le iy wie Trze
meszna nad rzeczk Trzebaw dopyw em O rli.
81 L ei na pn . wschd od Kom ina nad Lubiesk 2 km pon iiej rde.
88 Kty nad Lubiesk lei 2 km pow yiej ujcia Lubieski do Lutyni.
88 Rzeczka dzi nie istniejca, odprowadzajca daw niej w ody Jeziora lesiskiego do W arty.
24 L eiy nad W art pow yiej Konina przy ujciu Kanau M orzysawskiego.
85 Pokrzyw nica, na niektrych mapach w ystpuje pod nazw Powa i jest lew obocznym dopywem W arty.
Dziadowice1 blisko miasteczka Turka2 [i z] ujciem blisko myna Prandocin3.

Take Wrzenia4 ze rdem bijcym z gry we wsi prepozyta gnienieskiego
Mnichowie5 i z ujciem koo wsi Pietrzykw6. Ta rzeka dzieli diecezj gnieniesk
od poznaskiej. Take Kwieciszwka7, bdca granic midzy Wielkopolsk a Ku
jawami, ze rdem bijcym z gry koo wsi Niewsiastowo8 [i z] ujciem do Noteci
koo miasteczka Pakoci9. Take Biaa10 ze rdem w lasach wsi Zbiersko11, z uj
ciem [za] pod wsi Kopojno12. Potem Wena18 ze rdem ze strugi wsi Jankowo.
[Rzeka ta] przepywa przez wiele jezior, mianowicie [przez] Rogowskie14, Skrskie,
Tonowskie i awiczno, z ktrych wydostawszy si przez rodek miasteczek i klaszto
rw Wgrowca15 i Janowego Myna16 pynie, dzielc Wielkopolsk od Pauk i ucho
dzi do Warty pomidzy zamkiem i miasteczkiem Oborniki17. Take Note18, majca
rdo koo miasteczka Note, zasila bardzo znacznie jezioro Gopo i nastpnie wy
pynwszy ze przepywa obok miasteczek Pako i abiszyn19, uchodzc koo
I Le okoo 10 km na pd. od Turka, a 12 km w kierunku pn.-w schodnim od rde.

s Miasto powiatowe na pd. od Koa w w ojew dztw ie poznaskim .
8 Nazwa nie wyjaniona.
4 W rzenia luk W rzenica praw oboczny dopyw W arty niedaleko Pyzdr.
8 Ley koo Gniezna.
4 Dawn. Pietrzykowo lety przy ujciu W rzeni do W arty.
7 Kwieciszewica. zwana te Ma N oteci, zob. niej jezioro T rlg, por. przyp. 2 na s. 145.
8 Nazwa nie wyjaniona. Niewiastw, wie na pn. wschd od K onina, ley w zbyt w ielkiej odlegoci.
9 Pako nad N oteci ley na zachd od Inowrocaw ia.
10 Biaa, zwana dzi Czarn Strug, lew oboczny dopyw W arty.
II Ley na pn. wschd od Stawiszyna w odlegoci 12 km w kierunku pn . -zachodnim od rde Czarnej
Strugi.
18 Ley w odlegoci 5 km od ujcia Czarnej Strugi do W arty.
18 W ena, W eni w dokum entach Una, W elm a, Q uelm a, V elina pr&woboczny dopyw W arty, zob.
Sown. geogr. Etym ologi tum aczy J. Rozwadowski, Studia nad nazwami wd sowiaskich, Krakw 1948,
s. 225. Jankowo ley na wschd od Gniezna nad jeziorem teje nazwy, przez ktre przepyw a W ena. W ena
wypywa na wschd od Lubochni z lasw skorzciskich.
14 Rogowskie i Skrskie (waciwie jest to nazwa poudniow ej czci Jeziora Tonow skiego, na zachodnim
brzegu tego ley wie Skrki). Tonowskie i aw iczno lu b aw ieczno jest to grupa jezior, przez ktre
przepywa W ena na pn. wschd od G niezna. Jezioro aw iczno m ylnie objanione przez M echerzyskiego
w Ed. Crac. jako ow ick ie".
16 W grow iec nad W en.
14 Janowiec nad W en, zob. Sown. geogr., ley na pn . wsh. od G niezna. K olejno w inna b y : Jano
w iec, W growiec.
17 Miasto nad W art przy ujciu W en y na pnoc od Poznania.
18 Co do N oteci popenia Dugosz niekonsekw encj: poprzednio uwaa W art za dopyw N oteci, zob. przyp.
4 na s. 119.
19 Ley nad Noteci.
staroytnego zaniku Santok. Potem Gwda1 ze rdem w Jeziorach SzczeciniecHch,

z ujciem do Noteci powyej miasteczka Ujcia2. Dalej Dobrzyca3 ze rdem w je
ziorach Nobliny i z ujciem do Gwdy koo Otoczyty4. Dalej Krpnica5 ze rdem
z Jezior Krpskich6 [i z] ujciem do Gwdy koo brodu Plecemin7. W kocu Drawa8
ze rdem w znacznym Jeziorze Drawskim pomidzy Drahimiem 9i Falkenbergiem,
z ujciem do Noteci midzy Czarnkowem a Lembergiem.
R z e k a D n ie s t r z e s w y m i d o p y w a m i.
Czwarta polskich i ruskich krain rzeka [to] Dniestr, ktry po tatarsku nazywa
si Turlo10, po grecku i po acinie za Teriszannis lub Tyras. rdo jego bije koo
1 G w da w dokum entach takie Chuda, G uoda, G da, W da itd ., niem . Kuddow, zb. Slown. geogr., prawo
boczny dopyw N oteci. W ypyw a z jeziora W ierzchow skiego (W ierzchow o) i przepywa przez Jezioro W iei-
m ie koo Szczecinka. U Kornausa (op. cit., s. 117) Jeziora Szczeciskie, waciwiej Szczecinieckie koo Szcze
cinka.
1 Ley przy ujciu G w dy do N oteci na poudnie od miasta P iy.
8 Dzi praw oboczny dopyw Piaw y, z ktr uchodzi do G w dy (rna od D obrzynki, lew obocznego dopywu
G w dy). W g Dugosza dopyw G w dy, niem . D oberitz. Rzeki P iy Dugosz w ogle nie w ym ienia. Jezioro
tu w ym ienione to w g Rosponda N iew lino, niem . N eblin-See, nazwa wsi i jeziora na pn . wschd od jeziora
Drawska, zob. niej przy opisie jezior.
4 Pozycja przez Kornausa nie wyjaniona, osada ta dzi nie istnieje. W dokum entach z r. 1260 i 1556
w Kodeksie dypl. Wielkopolski (t. I , 384, t. III, 1557) w ystpuje pod nazw O kuczite, O cocite nad rzek Chud
(G w d). Komentarz przy dokum encie z 1260 r . bdn y, przy r. 1366 poprawny dla tej pozycji. Dzi przy
ujciu Piaw y do G w dy ley wie D obrzyca, niem . Borkendorf.
B W g Kornausa Krpska Struga, jako K rpnica w ystpuje w Sown. geogr. pod hasem W acz, jako Krp-
ska Struga pod hasem R ohra praw oboczny dopyw G w dy. W ie, przy ktrej ta rzeka uchodzi, i jeziora,
z ktrych w ypyw a, nosz nazw Krpskie. W Sowniku Rosponda Rurzyca, niem . Rohrbach.
* G rupa jezior: Krpsko D ugie, M ae i inne na pn . wschd od W acza, zob. niej jeziora W ielkopolski.
7 W Sown. geogr. Plecim in a take Krpa, niem . Plotzm in, jest odlegy o 2 km od wsi Krpsko przy ujciu
G w dy. Sownik w ym ienia te m yn Plecim in-K rpa nad G w d, zob. wyej przyp. 1 i 4.
8 Praw oboczny dopyw N oteci. Jezioro Drawsko, zob. niej przy jeziorach ziem i pom orskiej, odwodnione
przez rzek D raw , od ktrej rda znajduje si w odlegoci 7 km .
Tw ierdza przy Starym Drawsku nad jeziorem Drawsko, dawniej D rahim , niem . Draheim i Alt-D raheim .
Falkenberg u Rosponda Z ocieniec nad Draw na pd. zachd od jeziora Drawsko, niem . Falkenburg. Czarn
kw n/N oteci. Lem berg (niem iecka nazwa G orzow a W ielkopolskiego Landsberg) n/N oteci.
10 Dniestr nazywa si u G rekw Tyras (scytyjskie i iraskie tura w znaczeniu prdki, siln y); turla po
turecku od tego pnia; u Konstantyna Porfirogenety pisarza bizantyjskiego Trullos, u W ochw w X V w.
i pniej zwany T u rlo, T aro. Z ob. A . Bruckner, Sownik etym ologiczny jzyka polskiego, Krakw 1927,
s. 90 Nazwa Teriszannis nie w ystpuje w rdach, istnieje m oliw o zego odczytania i poczenia sw T y
ras amnis. W Ptolem eusza Geografii, ks. III, rozdz. / T yras fluvius terminat partes Daciae Sarmatiaeque...
i ten tekst przej Dugosz na innym m iejscu, zob. przyp. 4 na s. 155.
zamku Sobie z gry Beskid w miejscu zwanym Dbrowica1 z powodu osobliwego

dbu tam stojcego. Spod tej gry dwie rzeki, ktre ju wymienilimy, mianowicie
Dniestr i San spywaj na polskie ziemie, trzecia za, Cisa2 na wgierskie. [Dniestr]
uchodzi do Morza Czarnego koo Biaego Grodu3, zasilony znacznymi rzekami z ziemi
wooskiej, (ktra sama poddana jest Krlestwu Polskiemu), wpadajcymi od po
udnia i wschodu.
Pierwszy z tych rzek Stryj4 ze rdem w Grach Sarmackich blisko wsi Wysocko5
i z ujciem koo miasteczka ydaczowa6. Potem Tymienica7 ze rdem w Grach
Sarmackich koo Pokucia8 i ujciem koo miasteczka Cieszybiesy9. Potem Prut10
ze rdem [take] w Grach Sarmackich i ujciem do Seretu11 poniej miejscowoci
Tekucze12. Potem Bassa13 ze rdem w jeziorze koo wsi Stefanowce i ujciem do
Prutu koo wsi Pieczora14. Potem Seret ze rdem w bagnach w pobliu zamku
w Olesku we wsi Zarkowie15, z ujciem do Dunaju poniej Targowiszcze16. Potem
I Pozycja nie wyjaniona. rda D niestru (na pn. zach. od Turki) odlege s w g Kornausa 55 km od daw-
nego zamku Sobie nad Sanem koo Leska. W pobliu rde D niestru jest wie o nazwie D ubow y D nie-
strzyk.
* W pobliu rde Sanu i D niestru znajduj si rda nie Cisy, ale jej dopyw w .
4 Prawoboczny dopyw Dniestru.
6 W ysocko W yne nad rzek Stryj, na pd. od Turki, ley 24 km poniej rde.
6 ydaczw nad Stryjem nieco powyej ujcia rzeki Stryj do D niestru.
7 Dzi Bystrzyca, prawoboczny dopyw D niestru. Tym ienica jest uwaana za je j praw y dopyw , a w ic
naczej ni za czasw Dugosza. Jeszcze na m apie Chrzanowskiego zachowana jest nazwa Tym ienicy.
8 Pokucie nazwa krainy geograficznej m idzy Czarnohor i dolnym D niestrem od w schodu przylega
jcej do Bukowiny. Por. miasto K uty nad Czeremoszem .
9 W aut. Czy es zybyeszy, pniejszy Jezupol miasteczko przy ujciu Bystrzycy do D niestru o m il po
niej Halicza. Zob. A. Czoo wski, Z przeszoci Jezupol a i okolicy, L w w 1890.
10 Prut jest dopywem Dunaju, a nie Seretu. Pozycja ta nie jest na w aciw ym m iejscu, poniew a wraz
z dopywam i, Jijia, Baseu, Prut naley do dorzecza D unaju, a nie Dniestru.
II Por. niej.
18 T ecuci miasto w R um unii w pobliu dolnego Seretu (m odaw skiego), na pd. zachd od miasta Biradu,
70 km od ujcia Seretu do Dunaju, a 77 km od ujcia Prutu do D unaju.
18 Baseu prawoboczny dopyw Prutu. Stefanosci nad rzek Baseu ley 8 km pow yej ujcia do Prutu.
u Ley 15 km na wschd od Oleska, 6 km poniej rde gw nego potoku rdowiskowegp Seretu po
dolskiego.
A V
16 Nazwa Tergovisce, Tirguvestei T irguviste pochodzi od sowa targ (Targow ica), niegdy bya to sto
lica ksit wooskich. Ley nad rzek Jaomic (Jalimita) w R um unii, lew obocznym dopyw em Dunaju,
na pn. zachd od Bukaresztu w odlegoci 207 km od ujcia Seretu m odawskiego do Dunaju, a 411 km od
ujcia Seretu podolskiego do D niestru. Dugosz pom iesza w ic ujcie Seretu podolskiego i m odawskiego
(por. niej) a to ostatnie poda rw nie bdnie.
Zbrucz1 ze rdem w bagnach, nazwanych Kumin2, niedaleko Oleska i ujciem

koo zamku Ryczyw3. Dalej Smotiycz4 ze rdem w zbaraskich wzgrzach5,
miasto Kamieniec6 pooeniem swym i ska osobliwe opywa swoimi wodami
i uchodzi koo wsi zwanej Ucie7. Potem Lipa8 ze rdem w bagnach oleskich9
blisko wsi Czeremosznia10, [z] ujciem poniej Halicza koo wsi Baranw11. Potem
Szko12 ze rdem w gajach dobrostaskich13 [i z] ujciem do Wereszycy14 z lasu,
zwanego elazne Nogi15 [i z drugim] ujciem do Wiszni16koo wsi owczyce17. Dalej
Dziesza18ze rdem koo miejscowoci Drohu19 i ujciem do Prutu blisko Jasskiego
1 Lew oboczny dopyw Dniestru,

* K ulm in nad rzek Sucz na pd. zachd od Starego Konstantynowa, ktra to rzeka przebiega w swym
grnym biegu liczne staw y, ley 55 km od rde Zbrucza, Olesko oddalone jest o 104 km . O bie m iejsco
woci czsto w ym ienia Dugosz jako oglny kierunek orientacyjny, na co w literaturze naukowej
zw rcono uwag.
* Zam ek sta na m iejscu pniejszych O kopw w . T rjcy na pd. zachd od Kamieca Podolskiego.
4 Lew oboczny dopyw Dniestru.
4 Kornaus (op. cit., s. 118) przypuszcza, e s to gry koo Zbaraa, ktrych odlego od rde. Smotrycza
wynosi 80 km .
6 K am ieniec Podolski, zob. przyp. 8 na s. 171.
7 Ujcie wie na lew ym brzegu Sm otrycza przy ujciu do Dniestru.
8 Zota Lipa praw oboczny dopyw D niestru.
8 Olesko w pow iecie zoczowskim ley w odlegoci 24 km od rde Z otej Lipy.
10 Ley koo Biaego Kamienia na pd. zachd od Oleska, ok. 20 km od rde Zotej lip y .
u Baranw nad Zot Lip, ley 10 km pow yej je j ujcia do D niestru. Pod H aliczem uchodzi do Dniestru
G nia Lipa.
u Ju W in cen ty P ol zw rci uwag, e jest tu oczyw ista pom yka, a raczej opuszczenie nazwy jakiej
rzek i." Kornaus (op. cit., s.91) da rekonstrukcj tego ustpu uzupeniajc brakujce wyrazy i wyodrbniajc
rzek W ereszyc. W g Kornausa zdanie w inno brzm ie: Szko rdo z lasw Dobrostany, ujcie do W iszni.
W ereszyca rdo z lasu zwanego Zelyaszne nogy (?), ujcie koo wsi ow czyce do D niestru". W swym zesta
w ieniu dopyw w D niestru Kornaus (s. 118) zaznaczy take, e pom ieszane s tu trzy rzeki: Szko i W isznia,
dopyw y Sanu, i W ereszyca, dopyw D niestru. Bd ten zosta spowodowany niewyranym dziaem wodnym
W isa D niestr. Kornaus wysun te przypuszczenie, e za czasw Dugosza rzeka Szko m oga by dopywem
W iszni, ktra i dzi przelew a cz sw ych w d w grnym biegu koo Rudek do D niestru koo ujcia W ere
szycy. Na m apie Chrzanowskiego rzeka Szko jest dopyw em W iszni.
18 Dobrostany le nad stawem tej nazwy z odpyw em do W ereszycy na pn . od Grdka Jagielloskiego
w pobliu rde rzeki Szko.
14 Nazwa ta nie zachowaa si. W rdach X IV w. w ystpuje jako nazwisko M ikoaj elazna Gowa, Kaspar
de elazne N ogi, zob. Akta grodzkie i ziemskie, t. VTII, s. 16, 17.
18 Praw oboczny dopyw Sanu.
17 W ie na pd. wschd od Komarna nad potokiem Gaciska dopyw em W ereszycy, w pobliu ujcia W ere
szycy do D niestru.
18 Jijia, Shishia praw oboczny dopyw Prutu,
V V
** D orohu rum . D orohoiu na pd. wschd od Czerniow iec nad rzek Jiji 26 km pon iiej rde.
Targu1, czyli Rynku Filistyskiego. Dalej Modawa2 ze rdem w Grach Sar

mackich, bijcych z Gry Kyrleba3 uchodzi do Seretu blisko Romanowego Targu4.
Dalej Soczawa5 ze rdem w Grach Sarmackich z wysokiej gry, zwanej Jueu6,
ponad wsi Dzikowe7 [i z] ujciem do Prutu koo miasteczka Czerniowce8. Potem
drugi Seret, z gr Seret, z ujciem do Prutu na Wooszczynie we wsi [...]. Potem
Strypa10 ze rdem w bagnach i jeziorze koo wsi Zubowcze1 1 naprzeciw Kamieca
i ujciem koo wsi Chmielowej12. Wreszcie Bozwia1 3 ze rdem w bagnach felsz-
tyskich14 koo wsi Bowi1 5 i ujciem koo wsi Doobw16.
R z e k a B u g z e s w y m i d o p y w a m i.
Pit rzek ziem polskich i ruskich jest Bug17, pyncy czarniaw wod, niena
wistny dla wszystkich Rusinw. Albowiem nad jego nurtem starte zostay przez
1 Miasto Jassy, rum . Jasi5 Jy nad potokiem Bahujcem , dopyw em rzeki Jijii, ru m . Bahlui, odlege od
ujcia Jijii do Prutu o 48 km . W poow ie X V I w. bya tu stolica ksit m odaw skich. W rdach wgierskich
obok Kumanw wystpuj Jasowie (1. poj. Jasz, m noga Jaszofc =* u czn icy) z okreleniem Philistaei.
2 Modawa, rum . M oldova, prawdboczny dopyw Seretu.
3 Kornaus (op. cit., s. 119) nie znalazszy gry poda nazw wsi K irlibaba, oceniajc je j odlego od rde
M odawy na 18 km . Nazw Cirlibaba nosi rw nie rzeczka, nad ktr ley wspom niana wie przy ujciu do
Bystrzycy, prawobocznego dopywu Seretu. Nazwa ta m oga obejm ow a rw nie i pasm o grskie. Ze wschod
nich ich zboczy wypywaj grne dopyw y M odaw y, ukawa z H rabym Potokiem uwaana niegdy za rdo
M odawy i Luliava Potok, a take rda M odawy, biorcej pocztek na zboczach H rebennego Izw ora.
4 Rom an, Rom anw, rum . Rom anu, nad Mod&w przy ujciu M odaw y do Seretu.
4 Suczawa, Soczawa, rum . Socera, jest prawym dopyw em Seretu, a nie Prutu.
6 Pozycja nie wyjaniona. W odlegoci jednak 20 km na pd. zach. od rde Suczawy wznosi si w tej
czci Karpat masyw ze szczytem Ineul, Ineu, Inieu (identyfikacja St. Pawowskiego) wysokoci 2280 m .
8 Rum . Cernauti n/Prutem w odlegoci 94 km od ujcia Suczawy do Seretu.
9 Seret modawski uchodzi nie do Prutu, lecz do D unaju. Rzeka ta nie jest w ym ieniona na waciwym
m iejscu, gdy wraz z dopywam i (M odaw, Soczaw) Seret naley do dorzecza D unaju, a nie D niestru. Por.
wyej Seret podolski ujcie przyp. 11 na s. 124.
11 Pozycja nie wyjaniona (w pobliu rde Strypy w ystpuje wie ukow ice, przysiek M szany, na pn.
wschd od Zborowa).
18 Ley na pn. zach. od Zaleszczyk, nieco poniej ujcia Strypy do Dniestru.
18 Boewka, lew oboczny dopyw Strwia.
14 Felsztyn ley 9 km na wschd od Chyrowa.
u Dzi Boew G rny. B oiew D olny ley w pobliu ujcia B oiew ki do Strwia.
14 D oobw ley na pd. zachd od Rudek.
17 Bug zob. wyej przyp. 1 na s. 105.
C k o r o g r a f i a 127
Polakw pod wodz Bolesawa "Wielkiego, pierwszego ich krla, wszystkie siy zbrojne
[Rusinw], a potem i gwne miasto ich i stolic Kijw1, okazujce do dzi dnia
lady klski i zdobycia nawadniaj jego wody. [Do Bugu] wpadaj [dopywy]
pierwszy Muchawiec2 ze rdem w lasach i botach Jarojewiszcza3 blisko mia
steczka Turowa4 z ujciem za koo zamku i miasta Brze5. Drugi Bez ze rd
em w borze wsi Przeworska7 [i z] ujciem koo wsi Kusw8. Potem Huczwa9 ze
rdem w grdeckich lasach wsi Podhorce10 [i z] ujciem we wsi Grdek11, gdzie
wznosi si prastaiy zamek Woy12, od ktrego caa ziemia zwaa si woysk
a teraz zowie si chemsk i uck. Potem Rata1 3 ze rdem w grnej czci wsi
Werchrata14 [i z] ujciem w pobliu wsi Siedlec15. Dalej winia1ze rdem koo
wsi Drewnej1 7 [i z] ujciem do rzeki Raty niej wsi Dworce18. Potem Wwin1
I Grd. nad D nieprem pow stay z jednej z trzech osad w kocu X X I w . jako centrum ksistwa W o
dzim ierza wiatosawicza.
8 Fraw oboczny dopyw Bugu.
8 Pozycja przez Kom ausa nie w yjaniona, zb. przyp. nastpny.
4 Sprawa Turow a jest niejasna. Kornaus (op. cit., s. 120) identyfikuje T urw z miasteczkiem Turow em
na prawym brzegu dolnej Prypeci w odlegoci 220 km od rde M uchawca. F. Bujak identyfikuje pozycj
Jaroyewiszcze z wsi D oroniejew icze (na zachd od D yw ina), tw ierdzc, e za rdo M uchawca m g b y
uwaany dopyw poudniow y Trociana, Trocianica lub Botynka. Thurow oppidum natomiast identyfikuje
z wsi T u r, nad jeziorem T u r na pn. zachd od Ratna. O ile pierwsza cz pogldu Bujaka m oe
by w pew nym stopniu przekonywajca, przyjm ujc, e nazw bota obejm uj w tych stronach ogrom ne
przestrzenie, to istniej zastrzeenia co do drugiej interpretacji. D ugosz zna m iejscow o T u r jako wie,
wym ienia j przy opisie jezior ziem i chem skiej, tu w ym ienia oppidum Thurow, a w ic bardziej odlege mia
steczko Turw . M g jednak pom iesza w ym ienion wie T u r, lec blisko rde M uchawca, z miastecz
kiem Turw .
8 Brze zwany Ruski, Litew ski, Brze nad B ugiem , dzi Brze.
8 Dzi Sookija lew oboczny dopyw Bugu. Przepywa przez m . Bez.
7 Przeorsk ley na pd. w schd od Tom aszowa a na pn. wschd od Beca.
8 W ie Kusw nad B ugiem koo K rystynopola, na poudnie od Sokala.
Lew oboczny dopyw Bugu.
10 Podhorce wie 7 km na pn. wschd od Tom aszowa przy rdach H uczwy.
II G rdek na w schd od Hrubieszowa przy ujciu H uczw y do Bugu.
18 Zam ek W oy m ia istnie u ujcia H uczw y do Bugu, zob. A . Poppe Grd JVotyy Studia wczesnorednio
wieczne t. IV , 1958. Pochodzenie nazwy ziem i od zam ku niepew ne, zob. Sown. geogr.
18 Lew oboczny dopyw Bugu.
14 W ie w pow iecie Rawa Ruska, na pn. zachd od tego miasta.
16 Sielec ley nad Rat 5 km pow yej ujcia Raty do Bugu.
18 Praw boczny dopyw Raty.
17 D rew na ley nad wini 18 km poniej rde, przy ujciu D erew ienki na pn . wschd od kwi.
18 Le 5 km pow yej ujcia w ini do R aty, nad sam Rat na pd. zachd od M ostw W ielkich.
19 W g Kornausa (op. cit., s. 114) niew ielka rzeczka, praw oboczny dopyw Bugu, uchodzca do poniej.
Raty. W Sow u geogr. w ystpuje pod tym hasem tylko nazwa wsi W ow i 18 km na pd. od Sokala, na pd.
ze rdem w bagnach wsi Potieszyn1 i ujciem blisko wsi Podzimierz2. Potem

Petew3 ze rdem we wsi ubrzej, niedaleko za Lwowem, z ujciem za koo
miasteczka Buska4. Take Nur5 ze rdem w lasach miasteczka Bielska6 [i z] ujciem
koo wsi Zaszkw. Take Liw 7 ze rdem w lasach miasteczka ukw8 [i z] ujciem
koo Kamieca9 na Mazowszu. Take Kostrzyn10 ze rdem w lasach Dbrwki1 1
[i z] ujciem do Liwa koo wsi Polkw. Potem Botnia12 ze rdem w bagnach,
ktre zwane s Baranowe Boto [i z] ujciem tu przy samym miasteczku Sokalu13.
Dalej Drewnia14 ze rdem w bagnie koo wsi Dworcze, ujciem koo miasteczka
Sokala. Take Wodawa15, rzeczka poczynajca si w bagnach wsi Sosnowicze16
koo miasta Chema1 7 w ziemi chemskiej, oddziela wspominan ziemi chemsk od
ziemi brzeskiej i czstym wzbieraniem wd powikszana uchodzi do rzeki Bugu
koo wsi Suszno18.
wschd od Krystynopola w pobliu w ym iecionej przez Dugosza rzeczki. Natom iast w Slown. geogr. jest w y
m ieniona pod hasem Poturzyca i pod hasem Sokal, jako rzeczka W ow inka.
1 Pozycja nie wyjaniona. M ole oznacza wie Poturzyc (w dokum entach Potarzin, Potarzica) pod So
kalem. W okolicach w ystpuje te Bendiucha Poturzycka i W lka Poturzycka.
I Poidzim ierz nad W owink na pd. wschd od Krystynopola.
8 Lew oboczny dopyw Bugu. W ie ubrze le iy na poudnie od Lw ow a.
* L eiy na wschd od Lw ow a, na praw ym brzegu B ugu naprzeciw ujcia Petw i.
5 N urzec praw oboczny dopyw Bugu.
* Dzi Bielsk Podlaski, le iy nad Bia i Lubcz, dopyw em O rlanki uchodzcej do N arw i, w odlegoci
29 km od ird e. Zaszkw wie nad N urcem , le iy 4 km pow yiej ujcia N urca do Bugu.
7 L iw iec lew oboczny dopyw Bugu.
8 ukw nad Krzn le iy w odlegoci 26 km od ird e L iw ca.
8 W ie Kamieczyk, niegdy m iasteczko, w pow iecie W yszkw na lew ym brzegu Bugu u ujcia Liw ca.
18 Lew oboczny dopyw Liw ca.
u W ie Dbrwka le iy na pd. zach. od m . Siedlce, Polkw 3 km na pd. zach. od ujcia
Kostrzynia.
II Lew oboczny dopyw R aty. Baranowe B oto pozycja nie wyjaniona, przypuszczalnie nazwa ta zatara
si, a odnosia si kiedy do caego irdow iskow ego obszaru B otni m idzy Sookij i Rat. Na m apach dzi
siejszych obszar ten ma nazw Botni.
18 L e iy nad Bugiem 20 km poniej ujcia B otni do R aty. Botnia uchodzi do Raty koo m . Sielec.
18 Dotychczasowa lokalizacja tej rzeczki jest nie wyjaniona. Kornaus (op. cit., s. 114) identyfikuje wie
wym ienion u Dugosza jako wie D w orce nad Rat. W okolicy jest m aa rzeczka D erew ienka, w ypywajca
w okolicach M aej W iszni, uchodzi pod D erew ni do w in i, w pyw ajcej z kolei do R aty pod D w orcam i.
Por. Slcwn. geogr. pod D erew n i", gdzie m ylnie podano, ie potok D erew enka jest dopyw em B ugu, oraz
haso D erew enka" z inform acj, ie w dolnym biegu zw ie si Krzywul.
88 W odawka lew oboczny dopyw Bugu.
18 Sosnowica nad Piw oni dopyw em Tym ienicy na zach. od W odaw y w odlegoci 21 km od ird e.
17 L eiy nad Uherk w odlegoci 30 km od ird e W odaw y.
18 Suszno wie na lew ym brzegu B ugu w pow iecie wodawskim .
R z e k a N ie m e n z e s w y m i d o p y w a m i.
Szsta rzeka ziem polskich i ruskich to Niemen, nazywany przez acinnikw Tu-
runcjus1. Pynie on, jak powiedzielimy wyej, kluczc rnymi skrtami swego
biegu, przyjmujc w siebie takie dopywy: pierwszy Merecz2 ze rdem koo wsi
Gruszdowo [i z] ujciem koo miasteczka Merecz. Potem Wilia8 ze rdem koo
wsi Kamie4 i ujciem koo miasta Kowna5. Potem Wysucz6 ze rdem koo
miasteczka Mohylna [i z] ujciem koo dworca i wsi Dubno7. Potem wita8 ze
mudzi ze rdem w pobliu Wikomierza9 we wsi Remigoa z ujciem koo Ma-
rienwerderu10. Ona oddziela Litw od mudzi. Potem Niewiaa1 1 ze rdem koo
miasteczka Kiejdany12, z ujciem poniej miasta Kowna koo wsi Wilki13. Potem
Wilna14 ze rdem koo wsi awarzyszki [i z] ujciem do Wilii koo miasta Wilna.
Potem Miedniki15 ze rdem koo miasteczka Rroe16 [i z] ujciem w pobliu mias
teczka Soczawa1 7 do Niemna niedaleko Kowna. Dalej Merecz ze rdem w pobliu
1 Okrelenie Niem na jako Turuntius w zito z G eografii Ptolem eusza, zob. przyp. 5 na 8 .133 przy objanie
niu czterech rzek".
8 Dzi M ereczanka praw oboczny dopyw Niem na. Gruszdowo pozycja nie wyjaniona. Miasteczko M erecz
na prawym brzegu N iem na na pn. wschd od D ruskienik, przy ujciu M ereczanki. Zob. przyp. n r 1
a. 130.
* Praw oboczny dopyw Niem na.
4 Kamie nad Kamionk, uchodzc wraz z Czernic do rzeki Cny na pd. wschd od ird e W ilii w odle
goci 30 km , le iy w pobliu ird e grnego dopyw u W ilii, D iw inosy (8 km ). Por. F. Bujak, Studia gtogr.-
hist., s. 98 i n ., ktry adzi, ie wanie D iw inos uwaa D ugosz za rdo W ilii.
I Pod 1378 i 1390 Dugosz uywa okrelenia vetus Kowno.
* W ysucz nie zostaa przez Kornausa zidentyfikowana. Przypuszczalnie jest to wisocz, lew oboczny do
pyw N iem na, zob. F. Bujak, op. cit., s. 98. M obilno (nad grnym N iem nem ?) pozycja nie wyjaniona.
7 Ley nad N iem nem 14 km pow yej ujcia w isoczy, przy ujciu Rosi.
8 Praw oboczny dopyw W ilii.
* W ikom ierz n/w it ley 102 km poniej je j ird e. W ie Rem igoa le iy w pobliu Poniewiea na pn.
zachd od W ikom ierza nad Upit dopyw em N iew iaiy.
10 W rdach czsto M arienw erder ad Nergam (nad W ili). W erder = niem . ostrw , kpa lub uawy.
II Praw oboczny dopyw Niem na.
18 K iejdany nad Niewia le 64 km poniej ird e.
18 Le nad N iem nem na pn. wschd od Kowna 16 km poniej ujcia N iew iaiy do Niem na.
14 W ilejka lu b W ilenka lew oboczny dopyw W ilii. awaryszki, awarzyszki nad W ilejk le 24 km poniej
irde. W ilenka uchodzi do W ilii w W ilnie pod gr Zam kow i gr Bekiesza.
u Dzi Dubissa, praw oboczny dopyw N iem na. Jest tu jaki bd albo w trcony nie na waciwe m iejsce
szczeg odnoszcy si do innej rzeki (Soczawa).
14 Rroe nad Kroent, praw obocznym dopyw em Dubissy na pn. wschd od miasteczka Taurogi.
17 Pozycja nie wyjaniona, zob. wyej przyp. 15. Dubissa uchodzi do N iem na 33 km pon iiej Kowna.
Roczniki czyli Kroniki |

wsi Soleczniki1 i z ujciem do Niemna obok miasteczka Merecz. Tako Berezyna2

ze rdem koo wsi wiata3 [i z] ujciem do Wilii koo miasteczka Niewieniszany4.
Wreszcie Kotra5 ze rdem w Jeziorach Gierszaskich i z ujciem koo wsi Mieczniki6.
R z e k a D n ie p r z e s w y m i d o p y w a m i.
Sidm rzek ziem polskich i ruskich jest Dniepr, zwany przez aciunikw Dri-
nus lub Boiystenes, przez Tatarw za Erzesze, opywajcy stoeczne miasto Rusi,
Kijw. Takie wpadaj do Dniepru dopywy: pierwsza Prype7 ze rdem niedaleko
od zamku Lubomia we wsi Howno8, z ujciem poniej zamku Czarnobyl9 okoo
wsi Pohost10. Potem Styr1 1 ze rdem w botach powyej Oleska we wsi Jasionw12
[i z] ujciem do rzeki Prype niedaleko Piska18. Potem Sucz Wiksza14 ze rdem
1 Soleczniki W ielkie nad Solcz, lew obocznym dopyw em M ereczanki, le w odlegoci 20 km od rde
M ereczanki. Mereczanka jest tu pow trnie w ym ieniona z innym okreleniem rde.
* Rzeka ta nie jest w tej stronie zidentyfikowana.
s, 4 Pozycje nie wyjanione.
8 Prawoboczny dopyw Niem na. Berszty, Jezioro Bersztaskie na pn. wschd od Grodna ley 25 km po
niej rde K otry. Zob. jeziora ziem i litew skiej.
* M ieczniki, w g Kornausa (op. cit. s. 119) prawdopodobnie M osietniki nad N iem nem , le 14 km po
wyej ujcia K otry. Na m apie Chrzanowskiego wystpuj w brzm ieniu M iesietniki.
7 Prawoboczny dopyw D niepru.
8 Ley na pn. wschd od Lubom ia w odlegoci w g Kornausa (op. cit., s. 120) 18 km od rde Prypeci.
Sown. geogr. przyjm uje, e rda Prypeci le pom idzy wsi H ow no a Star H ut, std Fr. Bujak w y
ciga wniosek, i jaki inny potok ni dzi uwaany b y, naw et jeszcze do niedawna, za rdo Prypeci. Z ob.
recenzj pracy Kornausa w Kwart. H ist. R . X L , s. 70 i n . Lencew icz podaje, e cytow ane przez Dugosza
rdo Prypeci istnieje w e wsi H ow nie jako ocem browana studzienka w pryw atnym ogrodzie, zob. Mi
dzyrzecze Bugu i Prypeci. W od y pynce i jeziora, Warszawa 1931, Prace Zak. Geogr. Uniw. W arsz. n r 15.
s. 24.
* Czarnobyl lub Czernbyl n/Prypeci ley 21 km pow yej ujcia Prypeci do D niestru.
10 y/ g Kornausa (op. cit., s. 120) prawdopodobnie Pohost Zahorodny nad jeziorem tej nazwy nad rzek
Bobryk lew obocznym dopyw em Prypeci, na pn . wschd od Fiska w odlegoci 530 km od ujcia Prypeci
do D niepru. Trudno jednak tw ierdzi na pew no, o ktry Pohost tu chodzi, b y m oe pozycja ta m ylnie umiesz
czona odnosi si do innej rzeki, a Pohost w tym wypadku m gby b y zidentyfikow any z Pohostem Zarzecz
nym nad Styrem przy ujciu Stuby. Pohost w ystpuje te nad Sucz.
u Prawoboczny dopyw Prypeci.
u Ley na wschd od Oleska 2 km na pd. zachd od rde Styru.
18 Pisk n/Pin, dopyw em Jasiody, w odlegoci 20 km od ujcia Styru do Prypeci.
14 Sucz, pnocna albo poleska, lew oboczny dopyw Prypeci, dugoci 184 km . F. Bujak (Studia geogr.-
hist., s.99) w yrazi pogld, te w ym ieniona tu przez Dugosza Sucz W iksza jest H oryniem , a Sucz M niejsza
Sucz dzisiejszym dopyw em H orynia. Za czasw Dugosza obie rzeki uchodziy oddzielnie do Prypeci.
W recenzji pracy Kornausa nie poruszy jednak tego zagadnienia.
koo wsi Chojewicze1 i ujciem do Prypeci poniej Turowa2. Potem Sucz Mniej
sza8 ze rdem koo miasta i zamku Komina4, z ujciem do rzeki Prypeci koo
Grdka5. Potem Ciecierzew6 ze rdem koo wsi i miasteczka Czudnowa
[i z] ujciem do rzeki Prypeci koo wsi Munuczkowicze7. Potem Suniew8 ze rd
em w botach wsi Satyjw i z ujciem do Styru poniej ucka pod miastem.
Potem Rosz10 ze rdem w bagnach w pobliu miasteczka Smolniany1 1 [i z] ujciem
koo zamku i miasta Orszy12 do Dniepru. Potem Jasioda1 3 ze rdem koo mia
steczka Kopylw14 [i z] ujciem do Prypeci poniej miasteczka Piska. Dalej Bere
zyna1 5 ze rdem z bagien i puszcz Rusi Wikszej w pobliu miasta Poocka1 6 [i z] uj
ciem do Dniepru w pobliu miasteczka zwanego Bobrujsk17. Ta rzeka Berezyna
oddziela Litw od ziem ruskich. Potem wisocz1 8 ze rdem koo wsi Porostw w jej
I Pozycja nie wyjaniona. W pobliu rde Suczy na pn. od Sucka wystpuje nazwa wsi H olczyce, w po
bliu rde jednej a rzek pobocznych M oroczy, dopyw u Suczy, nazwa wsi H oowacze (H oowicze) i inne
nazwy zblione.
* L ey 15 km poniej ujcia Suczy do P rypeci. Zob. te przyp. 4 na s. 127.
8 Sucz, poudniow a albo woyska, praw oboczny dopyw H orynia, dugoci 439 km .
4 Kum in n/Sucz ley na pd. zachd od Starego Konstantynowa, 50 km poniej rde.
5 D aw idgrdek nad H oryniem ley w pobliu ujcia H orynia do Prypeci, ok. 70 km poniej ujcia Suczy
do H orynia, do ktrego uchodzi ona poniej D brow icy kilkom a ram ionam i. W edug Dugosza Sucz bya
dopyw em Prypeci, a rzeka H ory je j poboczn.
* T eterew , Teterw , Ciecierzw , Ciecierzew , praw oboczny dopyw D niepru, a nie Prypeci. Cudnw ley,
nad Teterew em 13 km poniej rde. Por. cytow an recenzj Bujaka.
7 Pozycja nie zidentyfikow ana.
8 Stuba. Dugosz pom iesza tutaj dw ie rzeki o tej nazwie: Stub, lew oboczny dopyw Horynia oraz Stu-
b (Stubek, Stubo, Stubeko), prawy dopyw Styru, oznaczajc rda pierwszej a ujcie drugiej. Satyjw
n/Stub, dopyw em H orynia, ley 18 km poniej rde. Por. cytowan recenzj Bujaka.
* uck nad rzek Styr, ley w g oblicze Kornausa w odlegoci 54 km od ujcia Stubljy dopyw u Horynia.
10 Co do tej rzeki jest sporo niepew noci. Podane szczegy topograficzne nie odpowiadaj rzece Ko, prawo-
bocznem u dopyw ow i D niepru, ktra uchodzi poniej Kaniowa. Natom iast rzeka wypywajca ze Smol-
nian na pn. zachd od Orszy i uchodzca do D niepru poniej Orszy ma w g Sown. geogr. nazw Dernwki,
a nad t rzeczk ley m iejscow o Roski Sielec. Jest te Rosz, dzi Orszyca, Orszanka, wypywajca z jeziora
Orzechy i uchodzca do D niepru z prawej strony pod miastem Orsz.
II M iejscowo na pn. zachd od Orszy.
18 M iasto nad D nieprem i rzek Orszyc lub Orszank wpadajc do D niepru na pn. od M ohylowa.
18 Lew oboczny dopyw Prypeci.
14 K opyl nad Kamionk poboczn rzeki M orocz, dopyw em Suczy na pin. wschd od Sucka; odlego od
rde Jasiody 162 km .
16 Berezyna (D nieprow a), prawoboczny dopyw D niepru.
18 M iasto przy ujciu P oloty do D w iny w odlegoci 96 km od rde Berezyny.
17 Bobrujsk nad Berezyn ley 90 km powyej ujcia Berezyny do D niepru.
18 D opyw Berezyny D nieprow ej. W ie Porostw pozycja przez Kornausa nie wyjaniona. Jest to przypusz
czalnie Porozw , Porozow o nad grnym biegiem rzeki Ro, dopyw u N iem na, na poudnie od miasta W kowysk.
grnej czci [i z] ujciem do Berezyny koo miasta Borysw1. Potem Dwina2

ze rdem idcym z jeziora Woszka3 [i z] ujciem do morza w pobliu Rygi4.
Potem Poota6, od ktrej nazw maj miasto i ziemia poocka, a ktrej rdo jest
w pobliu zamku zwanego Krewo6, ujcie za do rzeld Dwiny pod zamkiem pooc-
dm. Potem Boh7 ze rdem w grnej czci lasw oleskich8, z ujciem za do Dnie
pru koo zamku i miasta Daszowa. Potem Wywa ze rdem we wsi Nowosiedlce10
[i z] ujciem do Piypeci niej zamku Ratno11. Potem Luta1 2 ze rdem koo wsi
Tremno, z ujciem za w Wywi niedaleko od Ratna. Potem Berezyna1 3 ze rdem
koo miasteczka Uborcz14 [i z] ujciem koo miasteczka Strzeszyn15. Potem Brzenica16,
rzeka oddzielajca ziemi uck od ziem litewskich, a tako po prawdzie jest i gra
nic Krlestwa Polskiego. Potem Orsza1 7 ze rdem [...] [i z] ujciem do Dniepru
1 Borysw nad Berezyn le iy 97 km pow ytej ujcia w isoczy do Berezyny.

1 Pozycja ta nie jest na swoim m iejscu, gd yt D i wina z Poot i W ib nie nalei do dorzecza D niepru,
ale stanowi oddzielne dorzecze.
* Pozycja nie wyjaniona.
4 M iasto i port nad D iwin, m iasto hanzeatyckie.
* Prawoboczny dopyw D i w iny.
* Pozycja nie wyjaniona, w katdym razie nie jest to historyczne K rew o z czasw Jagiey. Rzeka Poota
w ypyw a z jezior Bedeta, K opino, Turuczyno i N ieklucz, zob. Soum. geogr.
I Pozycja ta nie jest na swoim m iejscu, gdyt Boh uchodzi do M orza Czarnego; n aleiy jednak zaznaczy,
te nawet na piniejszych mapach Boh jest przedstawiony jako dopyw D niepru lu b jako wpadajcy do lim anu
dnieprowego (m apy W . G rdeckiego i I. M assy).
8 Olesko le iy 126 km od ird e Bohu. By m oie s tu pom ieszane ird a B ohu ze irdam i Bugu. M iasto
Daszw zob. ks. I przyp. 15 na s. 103.
* W yiw a, takie W yiw ka, W yiew ka praw oboczny dopyw Prypeci.
10 Nowosiki let na pn. zachd od mka W y iw y w g Kornausa (op. cit., s. 120), N owosielce w odlegoci 20 km
na pn. wschd od ird e W y iw y, zw . w grnym biegu W yiw k. W g Soum. geogr. oraz m apy Chrzanow
skiego W yiw a wypywa na poudnie od miasta W y iw y koo wsi Leniaki, a W yiw ka jest dopyw em W y iw y
uchodzcej do niej pod miastem W yiw .
II Ratno nad Prypeci le iy 5 km pow ytej ujcia W y iw y, u Kornausa (s. 120), jest podane m ylnie 51 km .
11 Luta, Lutka jest prawobocznym dopyw em Prypeci, a nie W yiw y. K rym no na pn. zachd od miasta
W yiw y le iy 4 km na pn. zachd od ird e Lutki, ktra uchodzi do Prypeci 20 km pow ytej Ratna.
11 Jest to w ym ieniona przez Dugosza poprzednio w tym samym ustpi Berezyna Dnieprow a z odm ien
nym oznaczeniem ird e i ujcia (w ym ienione przy ujciu Bobrujsk i Strzeszyn nad D nieprem lei niedaleko
siebie). M oie s to dw ie relacje rin ych inform atorw Dugosza nie skolacjonowane przez niego? Por. w yiej
dorzecze Niem na, rzeka M ereczanka, por. przyp. 2 na s. 129.
14 Pozycja nie wyjaniona. Ponitej ird e Berezyny na pd. wschd od Bieholina w ystpuje w p ob lilu Be
rezyny wie Uborki.
u Strzeszyn nad D nieprem le iy 21 km pow ytej ujcia Berezyny do D niepru.
18 Bereianka, lew oboczny dopyw H orynia, przy jej ujciu le iy wie B ereinica.
17 Orszyca lub Orszanka, prawoboczny dopyw D niepru, uchodzi do D niepru pod miastem Orsz, zob.
jeszcze przyp. 12 n as. 131. Opis Orszy i trzech nastpnych rzek (por. n ii.) nie zosta ju t uzupeniony przez autora.
koo [---]. Potem rzeka Bbr1, poczynajca si [...] z ujciem do Dniepru koo [...].
Potem Borysw2 ze rdem koo miejsca [...], ujcie za Potem Orynia3,
ktrej pocztek koo miasteczka Dbrowica, ujcie [za] do Styru [...].
N ie m e n s p o k o jn y p o r d w s z y s tk ic h r z e k .
Nadmieni tedy trzeba, e prawie wszystkie polskie rzeki, mianowicie Wisa,

Odra, Warta, Bug, Dniepr i Dniestr podmywaj i podrywaj brzegi swoich koryt
i duo drzew wraz ze sporymi kawaami ziemi, czasem nawet z caymi wioskami
zabieraj. Jeden [tylko] Niemen ma tak pogbione i na ksztat obu wydrone
krge koryto, e pync powoli nie szkodzi ani lasom, ani polom i toczy swe wody
trzymajc si swoich brzegw. Wszystkie powyej rzeczone rzeki polskie tworz
jeziora i wyspy, tako niekiedy porzuciwszy dotychczasowe koryta rodz nowe
koryta, nowe wyspy i nawet nowe jeziora jak gdyby swego rodzaju potopem, potem
nieraz przecie do starego koryta wracaj.
Rzeka Dwina za przepywa pod znacznymi miastami Rusi, Poockiem i Wi
tebskiem4. Z drugiej za strony Witebska pynie Witba, do znaczna rzeka. Za
ujciem rzeki Wisy do Oceanu s [jeszcze] ujcia rzek: Chronos5, Rudon, Turuntus
[oraz] Kyerszynius.
1 Rzeka ta nie zostaa rw n ie! zidentyfikow ana. Praw dopodobnie bdzie to Bbr, lew oboczny dopyw
Berezyny D nieprow ej, uchodzcy do niej pon iiej miasta B ory sowa. Szafhrzyk wyjaniajc pochodzenie nazwy
Borystenes przytacza takie pogldy innych autorw , w g ktrych Berezyna D nieprowa bya uwalana za grny
D niepr. Zob. Pi J. Szafarzyk, Staroytnoci sowiaskie, Pozna 1842 (przekad) t. I , 647 i n. oraz Sown.
geogr., gdzie w ym ieniono kilka rzek o tej nazwie (dopyw y D niepru lu b poboczne dopyw w D niepru, por.
hasa Bbr, Bobrzyca, Bobryca, Bohryk itd .).
1 Pozycja nie jest wyjaniona. B y m ole oznacza ona lew oboczny dopyw Berezyny D nieprow , pyncy
od pnocy i uchodzcy do Berezyny pod m iastem Borysow em . M ole tekst zosta tu pom ylony lub przesta
w iony a pozycja Borysw m iaa suy dla okrelenia ujcia rzeki Bbr, ktra uchodzi do Berezyny poniej
miasta Borysowa. Zob. przyp. poprzedni.
* O rynia. W g Kornausa op. cit., s. 120 H ory praw oboczny dopyw Prypeci, a nie Styru. F. Bujak wy
razi pogld, e D ugosz m ia tu na m yli Ikw , ktrej da niewaciw nazw O rynia, zob. Studia geogr.-hist.,
s. 99. P or. te w ylej rzek Sucz. Dbrowica ley 210 km pon ilej ird e H orynia, 9 km powyej ujcia Suczy
do H orynia.
* W itebsk nad D l win ley na pd. wschd od Poocka przy ujciu rzeki W iby do D i w iny. W iba lub
W itba rzeczka, praw oboczny dopyw D l w iny, uchodzi do D l w iny na obszarze W itebska, dzielc miasto na
dw ie czci.
* Zdanie to jest w zite z Geografii Ptolem eusza (w g ac. przekadu) ks. H I rozdz. 6 ...post Vistulae ostia
Chroni flu vii ostia... Rudatis flu v ii ostia... Turuntae flum inis ostia... Chesini flu vii ostia... z pom iniciem
O p is P o ls k i o d c z te re c h s tro n w ia ta
i s k d R u n a z y w a s i n a jb o g a tsz w w y tw o rn e fu t r a .
Cay ten kraj, przez ktiy przebiega i po ktrym rozpywa si wyej wspomnianych
siedem rzek wraz z reszt innych od ich rde a do wd Oceanu objwszy, Lech,
prarodzic i ksi Lechitw1, czyli Polakw, obj na wasno i w niej sprawuje
dziedziczn wadz przez siebie i swych potomkw nad licznymi narodami i z aski
Boej sprawowa bdzie. Graniczy za od wschodu z nikim, jedno z Grekami i Mo
rzem Lwim, do ktrego w owym czasie trzeba i byo przez lasy i puszcze o du
goci 2 0 0 mil i wicej, majce wiele rzek, nie znanych samemu nawet gwnemu
zaoycielowi.
Ot ta wschodnia poa od jednego z potomkw Lecha, ktry misi na imi Rus,
przyjwszy nazw Rusi, przez wiele wiekw nie zamieszkana i pustoszona, z biegiem
czasu rozszerzya si w bardzo bogate kraje i miasta, ktre widzimy obecnie, bogate
obfitoci zwierzt dostarczanych przez okoliczne puszcze. Mieszkacy tych ziem
w zdobn czer owych wytwornych futer bardzo bogato si stroj, chocia skromnie
i ubogo yj. Od poudnia gry oddzielajce nieprzerwanym acuchem grzbietw
Wgry, cignce si a do Lwiego Morza, rozcignite na dugie przestrzenie, zaj
mujc duo powierzchni i majce pokan dugo, przez dugie lata i pokolenia
byy rzdzone i pozostaway we wadzy ksit Polskich, na dowd czego moe by
przywiedzione oczywiste wiadectwo niejednego z staroytnych pisarzy. Tak Pu
teolanus8, historyk i skrupulatny badacz dziejw, pisze, e w trzecim roku panowania
wsprzdnych geograficznych. Co oznaczay nazwy Ptolem euszowe ow ych czterech rzek, jest w literaturze
rzecz sporn. K. M uller w kom entarzu do tego ustpu (w yd. paryskie Geografii z 1883 r ., I, 1, s. 412) objania
Chronos jako N iem en, Rudon W indaw , Turuntus D w in, Chesinos Parnaw. O dm iennie interpre
tuje te nazwy M . Plezia, Greckie i aciskie rda dla najstarszych dziejw Sowian, t. I, Pozna Krakw
1952: Chronos Pregoa, Rudon N iem en, Chesinos Aa albo Parnawa w Estonii. Cztery rzeki s przed
stawione na V III mapie Europy, tj. na mapie Sarm acji Europejskiej w Geografii Ptolem eusza. Zob. te opis
czterech rzek u B. Strzeleckiej, Ze studiw nad geografi i kartografi X V w., Czas. G eogr. X X X , 1955
s. 522 323 i 325 326.
1 Pojcie Lechitw byo w ielokrotnie rozpatrywane w polskiej literaturze historycznej z rnych punktw
widzenia; w dawniejszej A . M aecki usiowa nada m u w sw ych studiach faktyczne uzasadnienie historyczne.
Dzi nazw Lechitw uwaa si za tw r kronikarsko-literacki datujcy si gw nie od krom ki W incentego
Kadubka, ktry przeszed do pniejszych kronik.
8 Takiego autora nie byo, jest natomiast rkopis B ibl. Jagie, nr 445 nalecy niegdy do Dugosza, z jego
adnotacjami na marginesach. Autorem jest Piotr m inoryta, biskup Puzzoli, yjcy w X IV w ., jak to ustali
doc. dr J. Zathey. Rkopis ten zawiera histori powszechn od pocztku wiata. Odnonego ustpu, na ktry
si tu Dugosz pow ouje, nie udao si odnale.
cesarza Margana1, ktry rzdzi koo 458 roku Wcielenia Paskiego, powsta w Polsce
ksi, ktry wada nad Bugarami i Mezejczykami12 i chcia take opanowa Panno-
ni. Wgrzy, zwabiwszy go rnymi darami i zwiedziawszy si o umniejszeniu jego
potgi, niespodziewanie napadli i wraz z caym jego wojskiem znieli. Od zachodu
graniczy z Germani, ktr oddziela od polskich prowincji rzeka aba3, czyli Alba,
od pnocy za Oceanem, [ktry] otwiera dostp drog morsk do Danii4, Szwecji,
Norwegii i najdalszych ldw, wwczas ludziom niedostpnych.
Ja k ie m ia s ta z d o b i W is s a w n ie js z n a d in n e r z e k i
tu d z ie w a n ie jsz e r z e k i O d r , W a rt i D n ie p r .
Przeto rzeka Wisa, wpadajca do Oceanu trzema ujciami, w biegu w stron

wschodni wygita nieco, przyjmujca w sobie przeszo 40 dopyww, oblewa
wicej miast i znaczniejsze miasta anieli pozostae rzeki. Wprawdzie bowiem sawne
miasta5 nawiedzaj: i Odra, ktrej wody ku zachodowi pync obmywaj Racibrz,
Brzeg, Wrocaw i Frankfurt, Warta za w rodku midzy [Odr i Wis dc przez]
Sieradz, Pyzdry i Pozna oraz Dniepr przez Kijw. Przecie niewtpliwie pierwsz
pord rzek polskich Wis ozdabiaj okazalsze miasta, jak: Krakw, Sandomierz,
Wocawek, Warszawa, Pock, Toru, Chemno, Grudzidz, wiede, Gniew,
Tczew i Gdask. Z ziem polskich dostarcza ona Oceanowi swym prdem drewna
dbowego i cisowego, potasu jesionowego, tkanin, smoy i terpentyny, wosku, su
rowego miodu, oowiu, elaza, zboa i wszystkich innych rzeczy, o ktrych gono
w portach angielskich i flamandzkich. W tym miejscu godzi si wspomnie, e Wisa
znana jest te z tego, e przepywa pod trzema katedrami biskupimi, podczas gdy
w kadej z pozostaych rzek najwyej jednej doliczyby si. To zatem, co o Wile,
czyli Wistuli, czyli Wandalu i o Odrze, czyli Guttalusie opowiedzielimy, opiera si
1 M arcjan III panowa na w schodniej czci cesarstwa rzym skiego w latach 450 457, zm ar 26 V I 457 r.
3 M owa tu o m ieszkacach M ezji, terytorium , ktre za cesarstwa obejm ow ao pas ziem i na pd. od D unaju
a po w ybrzete M orza Czarnego.
8 Nazwa A lba na ab (rzek w N iem czech, ktra w redniow ieczu stanowia na rnych odcinkach gra
nic z Sowianam i Zachodnim i) w ystpuje w wikszoci kronik redniow iecznych niem ieckich i frankoskich.
aba wpada do M orza Pnocnego pod H am burgiem .
4 W przekadzie popraw iono na Dania, poniew a o ni najwyraniej chodzi, redniow ieczni kronikarze
nieraz m ylili nazw Dania z D aci (prow incja rzym ska w pnoc do D unaju).
4 Zob. objanienia m iast polskich w osobnym dalszym ustpie Dugosza.
na wiadectwie Solinusa1. Tak bowiem Solinus, zaczynajc pisa o pocztkach Ger

manii, powiada: Gra Emaus Ewo ogromna, nie mniejsza od Gr Ryfejskich,
zaczyna Germani. Grzbiety gr zamieszkuj Eonowie, od ktrych pierwszych
u Scytw zaczo by sawne imi Germanw. Ziemia obfituje w ludzi, zamieszkaa
[jest] przez wiele niezliczonych i okrutnych narodw midzy Lasem Hercyskim
i skaami Sarmackimi. Gdzie zaczyna si [ta ziemia] oblewa j Dunaj, gdzie koczy
si Ren. Z gbi jej bardzo szerokie rzeki Elba, Gutthalus i Wisa pdz ku Ocea
nowi".
S k d n a z w y : L e c h ic i, P o la c y , W a n d a lo w ie , S c y to w ie , G e rm a n ie
o r a z o cen a R u s a , o d k t re g o p o c h o d z i R u .
Chocia zatem nazwane zostay, od pierwszego wadcy i osadziciela Lecha, kraj

Lechi2, nard za Lechitami, przecie poniewa w wielu miejscach paszczyzny pl
gotowe do zasiewu, zwikszone wkrtce niezuyt pracowitoci i przemylnoci
oraczy przez karczowanie lasw, zamienionych na podobne paszczyzny, przedsta
wiay widok naturalnych pl, Lechici, a zwaszcza ci, ktrzy na polach mieszkali,
i przez innych krewnych swoich i powinowatych mieszkajcych po lasach i przez
narody ssiednie, mieszkajce wok, w tak powszechnym uyciu i tak powszechnej
nazwie zaczli by zwani Polanami3, tj. mieszkacami pl, e zatraciwszy star nazw,
tak nard, jak i kraj zacz by nazywany ju powszechnym i stale uywanym wy
razem Polska", nawet przez niektrych pisarzy. Przecie ssiednie narody, przede
1 Caius Iulius Solinus, pisarz rzym ski z poow y m w . n .e., autor licznych dziel przyrodniczych i historycz
nych, czsto w redniow ieczu kom pilow any. Zw any te Polihistor. Ustp cytow any przez D ugosza jest w zity
z Collectanea rerum memorabilium Solinusa, poprzednio cytow ane w yd. M om m sena, 20, 1 2 , ktry tu
ze w zgldu na liczne przekrcenia w autografie w caoci podajem y: Mens Saevo ipse ingens nec Riphaeis
minor collibus initium Germaniae fa ctu Inguaeones tenent, a quibus primis post Scythas nomen Germanicum
consurgit. Dives virum terra frequens populis numerosis et inmambus extenditur inter Hercynium saltum et
rupes Sarmatarum, ubi incipit Danuvio, ubi desinit Rheno perfunditur, de internis eius partibus Alba, Gutha-
lus, Viscla amnes latissimi praecipitant in Oceanum. Z kolei ten cay ustp jest w zity z Pliniusza Starszego,
Hist. naturalis, IV , 96.
* W yw d nazwy Lechia i L echici od Lecha jest kom binacj czysto kronikarsko-literack, Lechia nie jest
pojciem historycznym i nie w ystpuje w rdach przed Dugoszem - L echici zob. przyp. 1 na s. 154.
1 Skd jest w zity w yw d nazwy Polan, nie jest dokadnie w iadom o. Natom iast historyczna podstawa
nazwy Poloni, Polonia jest najzupeniej pew na, w ystpuje ona bow iem w rnych w ariantach w kronikach
niem ieckich X X I w ., piszcych w iele o Polsce.
wszystkim za Rusini, ktrzy w swych rocznikach chepi si, e pochodz z pokolenia

ksicia Lecha, do dzi d n i a nazywaj Polakw i ich kraje Lechitami. Take u So
wian, Bugarw, Chorwatw i Wgrw ta sama pozostaa nazwa1, chocia w wielu
miejscach niektrzy pisarze od rzeki Wandalitus, co jest jednoznaczne z Wis, nazy
waj nas i opisuj jako Wandalitw, co w peni potwierdza pierwszestwo tej rzeki.
U staroytnych przecie pisarzy i historiografw istnieje Sarmacja Europejska2
i tak Rusini, jak Polacy zwani s Sarmatami. Przeto uwaam za suszn i prawdziw
ow nazw, ktr Polakom i Rusinom nadaa staroytno. Std i gry, z ktrymi
oni granicz, a ktre Polsk i Ru dziel od Pannonii, we wszystkich dzieach zwane
s Sarmackimi. Wielu Polakw Scytami, niektrzy Germanami zowi, mao duszn
nazw, jako e cay ten kraj, ktry midzy Donem, Wis i ab si rozciga, zwany
by przez pisarzy Scyti8, w ktry to kraj z biegiem czasu weszli, zaludniajc go,
Polacy i Rusini, przeto nazwani zostali przez niejednych Scytami, a e Wisa, ongi
stanowica granic Scytii i Germanii przez sam rodek Polski przepywa i od rda
swego a do ujcia, tak od wschodu, jak i od zachodu aden inny nard poza polskim
nie zaludnia tu ziem i ich nie uprawia, przeto czasami nazywaj Polakw take
Germanami. Usiowali te niektrzy utrzymywa, e Rus nie by potomkiem Lecha,
lecz bratem4 i e z nim razem i z bratem Czechem jako trzecim wyszedszy z Chor
wacji bardzo obszerne pastwo ruskie z gwnym i stoecznym miastem Kijowem,
nawadniane bardzo znacznymi rzekami: Dniestrem, Dnieprem, Niemnem, Prutem,
Sucz, Styrem, Zbruczem, Smotrycz i Seretem zaludni i e rubiee swoje roz
cign poza Nowogrd5, miasto na Rusi najbogatsze w zoto, srebro i futra i naj
waniejsze, lece wrd bagien i jezior, a blisko kracw ziemi. Taka rno zda
pisarzy o pocztku narodu ruskiego bardziej ten pocztek zaciemnia anieli wyjania.
1 Dzi nauka wykazaa, le najstarsz form nazwy bya nie L echici, lecz Ldzanie, Ldzice (IX w .),
wpierw o lokalnym znaczeniu, potem rozcignita na ca ludno polsk. W ystpuje ona w jzyku ruskim
jako Lachy, w w gierskim jako L engyel, w poudniowosowiaskich narzeczach jako Ledianin, w narze
.
czach otew skich jako Lenkas. W yniki szczegow ych bada zebra K. Tym ieniecki, Ziemie polskie w staro-
iytnoici, 8 49. D o tego zagadnienia jest ju t dzi znaczniejsza literatura.
* W yw d historyczny pojcia Sarm acji poprzez literatur schyku cesarstwa rzym skiego do redniowiecz
nego ksztatowania si tego pojcia i do specjalnych zainteresowa Dugosza Sarmacj i Sarmatami daje T .
U lew icz, Sarmacja, studium z problematyki sowiaskiej X V i X V I w., Krakw 1950, rozdz. I i II.
* Obszerne objanienia do Scytii zob. przyp. 5 na s. 84 i przyp. 3 na s. 86.
* W ersj o tym , te Rus b y bratem Lecha, om w i obszernie Sem kowicz, Rozbir, s. 68.
* N ow ogrd W ielki jedno z najstarszych m iast na pn. Rusi, ptniej orodek republiki now ogrodzkiej",
pootone nad rzek W chow w poblitu jeziora Ilm en.
K s i c ia R u s i p rz e z 1 4 la t w a d a j c e g o R z y m e m i c a I t a li
T e o d o ry k k r l G o t w m iecz em z g a d z i i z a g a rn I t a li .
Od tego take Rusa, pierwszego rodzica i zaoyciela Rusi, wywodzcy swe po

kolenie i rd Rusin Odoaker1, z wojskami ruskimi koo roku Narodzenia Chrystu
sowego 509 za papiea Leona I i cesarza Leona I 12 *przybywszy do Italii, zdoby,
Ticinum8 i ogniem, i mieczem je zniszczy, pojmanego w niewol Orestesa mierci
pokara i Augustulusa4*, ktry zamierza zagarn wadz cesarsk, przepdziwszy
wkroczy ze swoimi do Rzymu jako zwycizca i posiad panowanie nad ca Itali
bez przeszkody z czyjejkolwiek strony. Gdy tedy przez 14 lat w zupenym pokoju
i bezpieczestwie rzdzi, krl Gotw Teodoryk6,* przez Bugari i Pannoni do Italii
z wielkim trudem dotarszy, postanowi odpoczynek dla siebie i swoich wojsk na
bardzo urodzajnych pastwiskach koo Akwilei. Wwczas to Odoaker napad tam na
niego wraz z wojskami caej Italii, przecie pokonany przez Teodoryka i Gotw,
ledwo z garci uszedszy, gdy wzbroni mu lud wstpu do Rzymu, uda si do
Rawenny6 i tutaj znkany trzyletnim obleniem, zmuszony zosta podda si w nie
wol. Teodoiyk wzi go do niewoli i zabi, po czym zdobyte przez Rusinw panowanie
nad Itali przenis na siebie i Gotw.
Z n a c z n ie js z e je z io r a P o ls k i.
Ukoczywszy opis rzek polskich o tyle, o ile mogy by opisane, zwaywszy na

rodzaj podjtego trudu, mianowicie, gdzie one poczynaj si i wytryskuj, gdzie
1 Odoaker wdz H erulw w V w ., znany z najazdu na Itali, nie pochodzi z Kusi. Cae to opowiadanie
powtarza si w w ielu kronikach redniow iecznych z rnym i drobnym i odm ianam i, lecz Dugosz w zi je
z kroniki M arcina z Opawy, na co wskazuje szereg pow tarzajcych si tu wyrazw. Zob. Mon. Germ. Hist.
Scriptores^ t. X X II, s. 454.
8 Leon I W ielki, papie, zm ar w 461 r. L eon I, cesarz w e wschodniej czci cesarstwa rzym skiego, panowa
457 484, w tym e roku zm ar. Zatem daty najazdu Odoakra pasowayby czciow o bodaj do rzdw cesarza
Leona, ale podany tu rok 509 jest m ylny.
* Nazwa Paw ii w staroytnoci.
4 Rom ulus Augustulus ostatni z cesarzy zachodniorzym skich, pozbaw iony wadzy przez Odoakra w 476 r.
n.e.
B Teodoryk W . krl Ostrogotw panowa w latach 489 526.
6 Miasto w pn. W oszech sawne z zabytkw z czasw Teodoryka W ., niegdy stolica egzarchatu raw e-
skiego.
uchodz i gin, przystpiem do opisania znaczniejszych jezior1, istniejcych w krainie

polskiej i prowincjach jej podlegych, ktre bd same rzeki rodz, bd same z rzek
powstaj, bd te, co si trafia na wielu miejscach, obfito wd i rozrost bior
jeziora od rzek. Chocia stwierdzimy, e wiele jezior znaczne rzeki bez rozrostu
swoich wd bd pochania, bd te jakby gocia przyjmuje i odprawia. Jeziorami
za nazywa si due skupisko wd, ktre spyno podziemnymi yami wodnymi
w jedno miejsce i tam stano, dostarczajc ludziom duo poytku. I chocia nie
ktrzy twierdz, e jezioro bardzo rni si od bagna i uwaaj za niewaciwe
jezioro bagnem czy bagno jeziorem zwa (jak te powaga autorw zwyka wiza
owe wyrazy to z jednym, to z drugim znaczeniem), jako e jezioro biec zawiera
wod, bagno za stojc i butwiejc, cuchnc i wydzielajc obrzydliwe wyziewy.
My przecie, poniewa taki jest wsplny Polakom i Rusinom sposb mwienia, e
bez adnej rnicy jednego pojcia uywaj w miejsce drugiego i odwrotnie, jezior
od bagien nie bdziemy odrnia. Nie mam take zamiaru opisywa nazwy i po
oenia wszystkich jezior Polski i ziem jej podlegych (byoby to dzieo ogromnej
i trudnej pracy, poniewa kraj Polski i ziemie mu podlege lec nisko i przewanie
na poziomie Oceanu Sarmackiego licznymi i zgoa nie do przeliczenia jeziorami s
pokryte), wic te do bdzie bardziej znane i rozsawione wymieni. Poniewa
1 Polska jest i dzisiaj krajem w ybitnie nitow ym , gd yt rednia wysoko w ynosi 169 m . n.p.m . a 91,5%
pow ierzchni stanowi obszary lece pon iiej 300 m . n. poziom m orza. Zob. S. Lencew icz, Geografia fizyczn a
Polski, opra, i uzup. J. K ondracki, W arszawa 1955. O glna liczba jezior w Polsce o pow ierzchni ponad 1 ha
w ynosi dzi 9926, a ich czna pow ierzchnia 316 927 ha, tj. ponad 1% oglnej pow ierzchni Polski (311730 km*)
zob. Katalog jezio r Polski, wyd. PAN W arszawa 1954.
W iele jezior w zwizku z w iekow ym i zm ianam i fizjograficznym i, erozj rzek, akum ulacj oraz zarastaniem
w ybrzeiy pom ijajc ju t dziaalno czow ieka, jak regulacj rzek, kanay, m elioracje nie tylko zm niejszyo
sw pow ierzchni, lecz wskutek obnienia poziom u w d rozpado si na w iele m niejszych zbiornikw . W skutek
tego nazwa jeziora podana przez Dugosza odpowiada dzi niejednokrotnie tylko pew nej czci dawnego je
ziora, in ne otrzym ay z biegiem czasu now e nazwy (por. ni. Jezioro lesiskie). N iekiedy jedno i to samo
jezioro czy poszczeglne jego czci m iay kilka nazw (Charzykow o), niektre nazwy wyszy z utycia i zostay
zastpione now ym i. W ane s te pom iary podane przez Dugosza, uzyskane od rnych inform atorw . W od
niesieniu do ich dokadnoci istniej w literaturze rtn e pogldy. Zasuguje na uwag w katdym razie za
stosowana przez niego m etoda. W kom entarzu zostay podane w ym iary jezior w g ich stanu dzisiejszego, a to
na podstawie Katalogu jezior Polski. Jeziora poleskie podano na podstawie S. Lence wiea, Midzyrzecze
Bugu i Prypeci, Przegl. G eogr. X I, 1931 i Kondrackiego Katalogu jezior poleskich, Prace Zak. G eogr. Uniw.
W arsz. nr 24, W arszawa 1938. D ugosz poda w ym iary jezior w m ilach polskich i niem ieckich, Kornaus
przyj dla m ili polskiej i niem ieckiej przecitn warto ok. 8 km (7,7 ), a w ic nieco powyej wartoci dzi
siejszej m ili geograficznej, W . Kowalenko ponad 8 km (4 m ile Dugosza 34 km ), zob. Przewlok na szlaku
eglugowym W arta Gopo Wisa, Przegld Zach. R . V III, nr 5 6, s. 54. Nazwy jezior w Chorografii s
prawie wszystkie objanione w Slown. geogr.
za jezioro Gopo tak bardzo za wielkie i znakomite powszechnym zdaniem Polakw

uchodzi, e gdy chc Polacy oznaczy, e jaka rzecz jest wielka, wielko jej okre
laj nazw Gopo od wielkoci owego jeziora. Take i ja baczc na rozgos
jego i na uywanie jego nazwy, jemu pierwszestwo midzy jeziorami polskimi
przyznaj.
Gopo1, pooone w prowincji Wielkopolsce, najobszerniejsze i najsawniejsze wrd
Polakw, obfituje w takie mnstwo ryb, e ryby zowione w nim wozami po s
siednich wsiach rozwoone, nie tyle dostatek, ile raczej obfito potrzeb mieszka
cw zaspokajaj. Zaczyna si ono u rda Noteci, pod miasteczkiem noszcym jej
nazw, z tryskajcych rde i zaledwie si zaczyna, a ju zaraz staje si wielkie
i gbokie, tak dugim i szerokim rozlewajc si zwierciadem, e patrzcym przed
stawia widok morza. P mili bowiem na szeroko i 5 mil na dugo rozciga si,
by potem koo zamku Szarlej12 wypuci z siebie niema rzeczk, zwan Note,
z jego wntrza wypywajc. [W Gapie] rodz si wyborniejsze gatunki ryb w smaku
i wygldzie nili w innych jeziorach.
Czartoria3, jezioro w pobliu zamku i miasta Nowe Miasto Korczyn, znakomite
i obfitoci ryb, i swym zaoycielem, krlem Polski Kazimierzem II4, ktry, od
wrciwszy sztucznie koryta dwch rzek Wisty i Nidy, stworzy stae jezioro zasilane
w wod i w ryb z obu rzek. wieciecliw5 jezioro w pobliu wsi biskupa kra
kowskiego, wieciechw, od ktrej i nazw pozyskao, ma we wntrzu swym wiecz
nie tryskajce rda, zapewniajce wieczno jezioru, chocia czasami nawet uzyskuje
nadto nawodnienie od rzeki Widy, niedaleko std pyncej.
lesino6*8
, przylegajce do miasteczka teje nazwy, pocztek bierze z gry Prze
1 Chocia jezioro G opo zm niejszyo sw pow ierzchni, jest on o i dzi najwikszym jeziorem W ielkopolski
i Kujaw, a dziewitym co do w ielkoci jeziorem Polski. Zob. niej Jezioro lesiskie. P ow . 2340 ha, d. 23800 m ,
szer. 3200 m , gboko maksymalna 15,7 m . litera tu r odnoszc si do charakterystyki rybackiej jezior
zestawi S. Sakowicz, P rby obliczenia jezior w Polsce i ich charakterystyka rybacka. PrzegL G eogr. X X III,
1950 1951, s. 147 i n.
1 Zagople w r. 1271, Scarley, Scharley w X V I w ., Szarlej wie w pow iecie inow rocaw skim na pn . od Kru
szwicy, nad jeziorem tej nazwy.
8 Sztuczny staw ju t nie istniejcy, zob. Slown. geogr.
* Chodzi tu zapewne o Kazim ierza Spraw iedliw ego, ksicia sandom ierskiego, krakowskiego, kujawskiego.
Przekaz o tych robotach dokonanych za jeg o czasw znany tylko z Dugosza.
* Jezioro w ieciecliw w m iejscu starorzecza W isy przy wsi w ieciechow ie koo Annopola. P or. Slown.
geogr.
' O d Jeziora lesiskiego zaczynaj si u Dugosza jeziora W ielkopolski. Jezioro lesiskie ley na pd.
od G opa. Zajm owao wiksz pow ierzchni, wskutek obnienia poziom u w d rozpado si na liczne pom niejsze
woki1, rozciga si w dugo na 4 mile, na szeroko za na wier mili i wypuciw

szy ze siebie rzek Goplenic2 koo wsi Kpa czy si z rzek Wart koo wioski
Morzysaw. Powidz4, znacz jezioro, opywajce miasteczko tego imienia liczy
trzy mile dugoci i jedn mil szerokoci. Ban6 jezioro koo miasteczka Dolsko
tworzy w sobie wiele jezior we wszystkich kierunkach. Lednica, bardzo rozlege
jezioro Wielkopolski z pocztkiem jeziora koo wsi Drzonek, wypuszcza z siebie
wiele mniejszych jezior. Blandno7, bardzo rozlege jezioro Wielkopolski, ktre, jak
twierdz, rozlegoci gruje nad jeziorem Gopo [...] przylegajce do miasta Zb
szynia8, w ryby bardzo bogate; jezioro to od jego pocztku do koca przepywa rzeka
Obra, poczynajca si koo miasta Komina; rodzi to jezioro bardzo wiele wgorzy.
Niezamyl9, znaczne jezioro Wielkopolski niedaleko od rzeki Warty; ono nadao
jeziora. L e iy w pow iecie koniskim i dorzeczu Kanau M orzysawskiego, pow . 153 ha, d. 2 610, szer. 550 m .
lesin wie, dawniej m iasteczko nad jeziorem .
1 Dzi nazwa wzgrza przy pn . czci Jeziora lesiskiego, dawniej w yspy na jeziorze i grodu przy prze
sm yku dzielcym Jezioro lesiskie od G opa. Przez ten przesm yk przecigano odzie przy transportach zd
ajcych na pn. ku W ile i Batykow i na szlaku lesisko-goplaskim . Za czasw Dugosza Prze
woka utracia swe kom unikacyjne znaczenie i jest w ym ieniona tylko jako wzgrze. Zob. W . Kowalen-
ko, op. cit.
8 Rzeczka dzi nie istniejca odprowadzajca w ody Jeziora lesiskiego do W arty. Zob. Kodeks dypl. Wielko
polski, t. IV , mapka.
3 W ie w pobliu dzi. Jeziora Ptnowskiego. M orzysaw wie nad W art na pn. wschd od Konina.
* Pow idz jezioro na pd. zachd od G opa, odw odnione przez rzeczk Pow iernic (M eszn) pow . inow ro
cawski i m ogilneski, pow . 1200 ha, d. 9 400, szer. 2 200 m . Pow idz miasteczko nad jeziorem .
3 O kreleniu jeziora Ban u Dugosza odpowiada Jezioro D olskie w grupie jezior koo miasta Dolska w kie
runku zachodnim , na pd. od rem u, pow . remski, dorzecze O bry. Pow . 188 ha, d. 3100, szer. 780 m , por.
Kornaus, op. cit., s. 125 i Soum. geogr. W g K ozierowskiego Banie jezioro i osada nieznane pod Dolskiem.
Zob. niZj pod Bdanie.
3 Nazwa jeziora Lednica zanika, odpowiada jednak okreleniu Dugosza, w ym ienione w Sown. Geogr.
Jezioro Bdanie lub Grzym isawskie, u Kornausa Bdanie, w Katalogu jezior... Grzymisawskie. L e iy na pd.
od rem u, pow iat remski, dorzecze W arty, pow . 168 ha, d. 6400, szer. 450 m , zob. Sown. geogr. pod Bdanie
i Dolsk. W g Kozierowskiego wspom niane przez Dugosza jezioro Lednica koo Drzonka remskiego jest nie
znane, ch ociai na s. 10 w ym ienia on jezioro Bdanie z sugesti identyfikacji Bdanie-Banie. W g A . Brucknera
i Kozierowskiego nazwa Lednicy pochodzi od sowa ld, lodow nia, lodow iec, nadto wyraz w yiej wym ieniony
oznacza w X III w. koryto. W ie D rzonek le iy na pd. wschodniej stronie jeziora.
7 Nazwa Blandno zanika. Okreleniu tego jeziora przez Dugosza odpowiada Jezioro Zbszyskie, w g M . R u
dnickiego popraw nie Zbskie, zob. Monografia O d ry... L e iy pod Zbszyniem na pn. zachd od rem u,
pow iat nowotom yski, dorzecze O bry, pow . 760 ha, d. 5300, szer. 2 270 m .
* M iasto w pow iecie N ow y Tom yl le iy nad O br i Jeziorem Zbszyskim.
* Kornaus op. cit., s. 123 identyfikuje w ym ienione przez Dugosza jezioro Niezam yl z Jeziorem Bniskim
na pn. wschd od rem u w pow iecie rem skim (najwiksze w pam ie jezior w dorzeczu K opii, cigncym si
od Jeziora Raczyskiego po K rnickie). Z okrelenia Dugosza m ogoby w ynika, i i nazw t obejm uje cae
to pasmo jezior, ch ociai zdawa sobie spraw z ich odrbnoci, piszc pod 1531 r . o zbudowaniu przez rycerstw o
nazw grodowi, spod ktrego bierze pocztek, a rozciga si a do miasteczka Gu

szyna1; w nienawici jest u Krzyakw z Prus, ktrzy nad jego brzegami we wsi
Polwica2 przez marszaka Polski rozgromieni zostali.
Wonieska, jezioro3 znaczne w Wielkopolsce, pocztek jego opodal miasteczka
Osieczny4, koniec za cignie si a pod wie Kurz Gr i tutaj czy si z Obr.
Dominice5, znaczne jezioro w Wielkopolsce, zaczynajce si koo wsi Brenno6
i koczce si koo klasztoru Przemt. Lednica7, znaczne jezioro w Wielkopolsce,
pooone koo miasteczka Pobiedzisk8, niema majce na sobie wysp, na ktrej,
jak starzy wspominaj raczej, anieli przekazuj pismem, bya ongi ufundowana
gnienieska katedra metropolitalna (co te ruiny i szcztki murw potwierdzaj),
z biegiem za czasu dla trudnoci dostpu przeniesiona do Gniezna. [Ma za jezioro]
ponad dwie mile dugoci. Dalej Pczow, jezioro znaczne Wielkopolski, ktre
take miejscowoci pooonej na jego brzegach nazw dao. Potem Lubstowo10,
i pom ocnicze siy wau i poczenia odlegych jezior przekopam i przeciw K rzyiakom . Por. Slown. geogr. pod
Niezam yl, Zaniem yl i Zaniem yskie jezioro. Niezam yl dzi wie w p ob liiu jeziora Zaniem yskiego (R a
czyskiego), na czci obszaru wsi powstao pin iej m iasto Zaniem yl.
2 W ie na wsch. od Jezior W ielkich w pobliiu Zaniem yla.
* W onie, W onieskie Jezioro, dzi jedno z grupy jezior pooionych na pd. i pd. w schd od Kociana.
W raz z Jeziorem Drzeczkowskim, W itosaw skim , W ojnow ickim i O sieckim tw orzyo praw dopodobnie jedno
wiksze jezioro, zwane za czasw Dugosza W onieskie. Zob. Slown. geogr. W g Kornause op. cit., 8. 125 Je
zioro W onyeska to Jezioro Osieckie, pow iat kociaski, dorzecze O bry. Pow ierzchnia W onieci 120 ha, d. 2900,
szer. 580 m .
4 Miasteczko Osieczno dzi Osieczna le iy nad Jeziorem Osieckim w pow iecie Leszno. Kurza G ra wie
nad Obr pod Kocianem.
e D om inice, D om inickie, dzi jedno w grupie jezior na pd. i pd. wschd od Przem tu na pn. od W schow y,
powiat leszczyski, dorzecze O brzycy, pow . 582 ha, d. 5 750, szer. 1750 m . Na pd. brzegu jeziora m iejscow o
o tejie nazwie. Kornaus identyfikuje je z Jeziorem Przem ckim .
* Brenno wie na wsch. brzegu jeziora o tej nazwie na pd. zachd od jeziora D om inice. Przem t wie
nad jeziorem o tej nazwie na pn. zachd od jeziora D om inice znana ze starego klasztoru cystersw.
7 Lednica lub Lednogrskie Jezioro na zachd od G niezna (m idzy G nieznem a Poznaniem ) le iy w po
w iecie poznaskim i gnienieskim , w dorzeczu G w ny, pow . 564 ha, d. 7000, szer. 1400 m .
* Miasteczko na pn. wschd od Poznania. W spom niana tu wyspa to Ledniczka, Lednicki Ostrw na Je
ziorze Lednickim znany z zabytkw z X X I w.
* Pszczewo, Jezioro Pszczewskie pod miastem Pszczew w pamie jezior cigncym si od Pszczewa do
Trzciela, pow iat m idzyrzecki, dorzecze O bry, pow . 67 ha, d. 1600, szer. 670 m . Zob. Slown. geogr. i F. Bujak
w recenzji pracy Kornausa w Kwart. Hist. R . X L . Pszczew dzi miasto m idzy Jeziorem Pszczewo i Chop
na pn. wschd od M idzyrzecza.
10 Lubstowskie Jezioro na pn. zachd od Koa, na wschd od grupy jezior lesiskich, pow iat kolski, pow .
91 ha, d. 5600, szer. 320 m . m iao w g Slown. geogr. dawniej znacznie wiksz pow ierzchni. Lubstw
wie na wschodnim brzegu jeziora, Lubstwek na zachodnim .
znaczne jezioro Wielkopolski, znajdujce si koo wsi swej nazwy, zasilane przez
strumie Goplenic1, rozcignite na dugo na dwie mile, co do szerokoci za-
nader wskie. Potem Trlg2, jezioro w Wielkopolsce przy wsi od niego nazwanej,
majce jedn mil dugoci, koczce si koo miasteczka Pako, zasilane strumie
niem wypywajcym z miasteczka Gbice3. Potem jezioro Jele4 pooone koo
miasta Gniezna, bardziej znane z bliskoci miasta Gniezna anieli ze swego poo
enia. Potem Drawsko5, due jezioro w Wielkopolsce, liczce w swym obwodzie-
siedem mil niemieckich, bogate w ryby, biorce nazw od rzeki Drawy, zasila
jcej je, ktre i sawnemu zamkowi wznoszcemu si nad jeziorem nadao nazw
Drahim. Potem Nobliny7, jezioro Wielkopolski koo ostatnio wymienionego zamku
Drahimia lece, majce 3 mile dugoci i 1 mil szerokoci. Wreszcie Krpsko8,
jezioro w Wielkopolsce, czterema przerwami rozdzielone, lece blisko Wacza9,
majce 3 mile dugoci i wier mili szerokoci.
1 W literaturze naukowej przyjto m oliw o istnienia tej rzeczki odwadniajcej niegdy Jezioro Lubstowskie
do W arty i uchodzcej do nieco na wschd od ujcia G oplenicy, odwadniajcej dawniej Jezioro lesiskie
w pobliu W oli Podnej. Zob. u Kowalenki, op. cit., s. 58 i n.
* T rlg w g Sown. geogr. jedna z czci Jeziora Pakoskiego, cigncego si w kierunku pd. od Pakoci,
zlewajca si na wschd z Jeziorem M alej K oody, Kornaus identyfikuje to jezioro z Jeziorem Pakoskim. Ley
w pow iecie m ogilneskim i inow rocaw skim w dorzeczu N oteci, pow . 806 ha, d. 14400, szer. 2000 m . W ie
Trlg jest na zachodnim brzegu jeziora.
8 M iasteczko koo M ogilna. W g Sown. geogr. w ym ienion tu bez nazwy rzeczk jest Kwieciszewica ucho*
dzca do Jeziora Pakoskiego przez Jezioro Bronisawskie, por. Sown. geogr. pod T rlg i G bice.
4 Dzi Jelonek jeziorko pod G nieznem po zachodniej stronie miasta, powiat gnienieski, dorzecze W eny,
pow . 15,7 ha, d. 600, szer. 320 m .
8 Drawsko, D rahickie Jezioro, D rahim , Drawiczka, zob. Sown. geogr., niem . Dratzig-See, powiat szcze
cinecki, dorzecze D raw y. O bw d w g Kornausa op. cit., s. 125, 54000 m , w g danych Katalogu pow . 1862 ha,
d. 11500, szer. 6500 m . Kzeka Drawa w ypyw a w pow iecie szczecineckim , uchodzi do N oteci m idzy Krzyem
a Drezdenkiem .
6 D rahim , niem . D raheim , pooony po w sch. stronie jeziora m idzy Jeziorem Drawskim a erdnem ,
dawna tw ierdza przy Starym Drawsku.
* W Sown. geogr. N ebliny, w Katalogu jezior N iew lino, niem . N eblin-See, jezioro na pd. wschd od
jeziora Drawska, pow iat szczecinecki, dorzecze G w dy, pow . 152 ha, d. 2880, szer. 1280 m .
8 D ugosz nazw jezior Krpsko obejm uje przeryw ane pasmo jezior cigncych si na pn. wschd od
W acza w kierunku pn. zachodnim na pd. wschd, dorzecze N oteci, pow iat w aecki. S to: Krpsko M ae,
niem . Kram sker-See, Krpsko D ugie, niem . Langer Kramsker-See, Trzebieszka, niem . Trebeska-See, Kr
psko G rne, niem . O ber-See, Krpsko rodkowe, niem . M ittel-See. (W niew ielkiej odlegoci na pd. wschd
w przedueniu wspom nianego pasma jezior w pobliu wsi Krpsko jest jeszcze jezioro D bno, niem . Damm sche-
See. B y m oe i ono w chodzio w skad w ym ienionych przez Dugosza jezior, podczas gdy jedno z poprze
dnich podzielio si w pniejszych czasach). Nazwy podano w g Katalogu jezior. W ym iarw jezior nie po
dajem y.
8 M iasto pow iatow e w w ojew dztw ie koszaliskim .
Je z io r a z ie m i lu b e ls k ie j1.
Jedlino, jezioro ziemi lubelskiej pooone w borze, do ktrego przylega wie teje
nazwy, biorca j od jeziora, na p mili dugoci, na poow tego szerokie. Potem
Czarne1*3 Jezioro w ziemi lubelskiej, inne ni to, ktre ley w ziemi chemskiej,
odlege o 2 mile od miasta Parczowa4, we wszystkie strony rozcigajce si po rwni,
w kad stron cignie si na p mili. Potem Raczno5, jezioro ziemi lubelskiej
pooone w pobliu wsi Kolechowice, po wier mili majce we wszystkich kierun
kach. Potem Gbokie6, jezioro ziemi lubelskiej, majce wie swego imienia przy
legajc do niego, jednakow odlego wier mili tak na dugo, jak i na szeroko
majce. Potem Ucimw7, jezioro ziemi lubelskiej, powyej ktrego ley wie
Ucimw, tak zwana od jeziora, okrge, wszdzie rozcignite na rwn przestrze
wier mili. Potem Rozkopaczw8*, jezioro ziemi lubelskiej, w pobliu ktrego ley
Rozkopaczowska Wola, majce 1 mil dugoci, p mili szerokoci, wypuszcza
z siebie strumie swego imienia, uchodzcy do rzeki Tymienicy. Potem Dratw10,
1 Jeziora w ym ienione tu przez Dugosza wchodz w skad tzw . dzi Pojezierza czysko-W odaw skiego,
por. T. W ilgat Jeziora czyska- Wodawside, Annales U nir. M .C .S., S.B. G eogr. M inera, e t P etrogr. roi.
V III, Lublin 1954.
a Dzi znane pod nazw Jeziora Zagbocze lu b Zagbokie na pd. od O rzechow a N ow ego, pow iat lu
bartowski, dorzecze W ieprza, dopyw Jedlinka, pow . 59 ha, d. 925, szer. 840 m . Nad jez. w ie Jebn.
3 Istnieje kilka jezior o tej nazwie, lecz okreleniu Dugosza odpowiada Jezioro Czarne koo Ucim owa
na pd. wschd od Ostrowa Lubelskiego, pow iat wodawshi, dorzecze W ieprza, pow . 25, A . 679, szer. 493 m .
Zob. Kornaua, op. cit., s. 121.
* Parczew nad rzek Piw oni.
3 Prawdopodobnie identycznie z Jeziorem G bokim , zob. n iiej przyp. n r 6. K olechow ice w ie na
pd. od Ostrowa Lubelskiego.'
* Jezioro na zachd od Jeziora Ucim owkiego, pow iat wodawski, pow . 21,2 ba, d . 550, szer. 420 m . Zob.
n iiej przyp. 1 na s. 145. G bokie wie na pn . brzegu jeziora.
7 Jezioro Ucimowskie, u Kornausa Ucim w, w grupie jezior na pd. w schd od Ostrowa Lubelskiego,
pow iat lubartowski, dorzecze W ieprza, pow . 63,5 ha, d. 1 385, szer. 545 m . Ucim w wie na wach. brzegu
jeziora.
* Okreleniu tego jeziora przez Dugosza odpowiada dzi jezioro M atycz na obszarze wsi Rozkopaczw na
pnoc od czny, wystpujce takie pod nazw M ytycze. W ilgat podaje nazw ludow : Rozkopaczowskie
M ytycze, w Katalogu jezior m ylnie M otycze. Zob. Soum. geogr. oraz Kornaus op. c it., s. 121. P ocie nie
w pow iecie lubartowskim , pow . 28,2 ha, d. 755, szer. 420 m . Rozkopaczw (w g Kornausa, op. cit., s. 121)
W lka Nowa. Uzupeniajce wiadom oci o jeziorach zaw iera Liber Beneficiorum . I U l.
* Tym ienica praw oboczny dopyw rzeki W ieprz.
10 Dratw, Dratowo, Dratowskie Jezioro na pn . wschd od czny, pow iat lubartowski, dorzecze W ieprza
pow . 91,7 ha, d. 1345, szer. 850 m . W ie o te jie nazwie na brzegu jeziora.
jezioro ziemi lubelskiej, lece blisko wsi cznej, dugie na p mili, na wier
mili szerokie. Potem Trzaczano1, jezioro ziemi lubelskiej w borze, lece niedaleko
teje wsi cznej, o okrgym ksztacie, nigdzie co do dugoci czy szerokoci nie
przekracza wier mili. Potem Nadryb2, jezioro ziemi lubelskiej, take pooone
niedaleko tej samej wsi cznej, na p mili dugoci i wier mili szerokoci. Potem
Ostwysz3, jezioro ziemi lubelskiej znajdujce si niedaleko od tej samej wsi cznej,
ma p mili dugoci i wier mili szerokoci. Wreszcie Bieszcze4, jezioro ziemi lu
belskiej, odlege od cznej o 2 mile i dugie wier mili, p wierci mili za sze
rokie.
Je z io r a z ie m i k u ja w s k ie j.
Bielsko6, jezioro ziemi kujawskiej koo wsi Bielsko, od ktrego posza te i nazwa
wsi, rodzce osobliwe ryby, ktre rzadko w innych jeziorach polskich si znajduj,
o smaku doskonaym, zwane szyolwicze" . [Ma ono] p mili dugoci. Potem Brdw7
jezioro ziemi kujawskiej pomidzy miasteczkami Kodaw8 i Izbic, p mili du
goci majce. Potem Luboty9, jezioro ziemi kujawskiej, opywajce wie teje
nazwy, wypuszczajce z siebie strumie uchodzcy do rzeki Note, majce p
mili dugoci. Potem Orle10, jezioro biskupa wocawskiego w ziemi kujawskiej,
1 W g Kornausa Trzaczano, Raczno i Glam bokye odnosz si do tego sam ego Jeziora G bokie. W g Bujaka
Trzaczano jest identyczne z jeziorem Krzce na pn. od czny, pow iat lubartowski, dorzecze W ieprza, pow.
22 ha, dl. 670, szer. 420 m . For. rec. z pracy Kornausa, parokrotnie uprzednio cytowan.
a N adrybie, Nadrybek jezioro na pn. wschd od czny, pow iat lubartowski, pow. 48,3 ha, dl. 925, szer.
755 m .
* Uciwierz najwiksze jezioro w grupie jezior na pn. wschd od czny, pow iat chem ski, dorzecze
W ieprza, pow. 634 ha, d. 3370, szer. 1910 m.
* Dzi Bikcze, jezioro na zachd od jeziora Uciwierz, pow iat lubartowski, dorzecze W ieprza, pow . 77,6 ha,
d. 1175, szer. 755 m .
* Bielskie, Biae w grupie jezior gostyniskich na pn. wschd od G ostynina m idzy jeziorem L uce, Drzeino
i Sum in, pow iat gostyniski, dorzecze Skrwy, pow . 150,2 ha, d. 2 275, szer. 775 m . Biae wie na pn. brzegu
jeziora.
* Szolw icze, zw . te suw ice, sielaw y, sielawki Coregonut maratna wystpuj wanie w jeziorach w tych
stronach i na Litw ie.
7 Jezioro Brdowskie na pn . wschd od Koa w pobliu Izbicy, pow iat kolski, dorzecze N oteci, pow. 221 ha,
d. 4640, szer. 970 m .
* M iasteczko nad rzek Kodawic na pd. wschd od jeziora. W ie Izbica ley na pn. od jeziora.
* Jezioro to ley na pd. wschd od Izbicy, pow iat kolski, dorzecze N oteci, pow . 108 ha, d. 2800, szer. 550 m.
W przekadzie polskim M echerzyfiskiego jezioro to jest opuszczone.
10 O rle inaczej Guszyskie w Soum. geogr. G uszyskie w Katalogu jezior, jezioro przy wsi tej nazwy

znaczne sw powierzchni i w ryb bogate, wypuszczajce z siebie rzek Zgowiczk,

majce jedn mil dugoci. Potem Tur1, znaczne jezioro ziemi kujawskiej, inne
od poprzedniego, niedaleko pooone od miasta Bydgoszczy, znane z mnogoci lyb,
zwanych kleszcze"2, majce p mili dugoci. Potem Krzewiata3, krlewskie jezioro
znaczne na Kujawach, pooone niedaleko miasteczka Kowale, majce p mili
dugoci. Potem czko4, jezioro biskupa wocawskiego na ziemi kujawskiej, przy
legajce do miasteczka Pakoci, powstae z wd rzeki Noteci, gdy ju wypyna
bya z jeziora Gopa, majce 1 mil dugoci, na szeroko przecie nie bardzo roz
cignite. Potem Ptur5, jezioro ziemi kujawskiej, ktrego dotyka wie od jeziora
nazwana, wier mili na szeroko i jedn mil na dugo liczce, obficie zasilane
rzek Noteci. Potem Borzymowskie6 Jezioro w ziemi kujawskiej rozcignite na
jedn mil.
Je z io r a z ie m i p o m o rs k ie j.
ebsko7, wielkie jezioro ziemi pomorskiej we wsi i posiadoci biskupstwa wocaw

skiego, Charbrowie8, od rzeki eby, ktra przez nie przepywa, zwane ebsko;
na pd. zachd od Brzecia Kujawskiego, pow . aleksandrowski, dorzecze Zgow iczki, pow . 604 ha, d. 7 300,
szer. 900 m . Zgowiczka zob. przyp. 13 na s. 114.
1 W g Sown. geogr. lady tego jeziora znajduj si na zachd od Bydgoszczy m idzy wsi Cegielni a o-
chowicam i na pn. od Kanau Bydgoskiego w postaci bagnistych kotlin lub jeziorek przy wsi Gboczka i Ce
gielni. Tam te nad Noteci znajduje si wie T u r. Niejasne jest w tekcie Dugosza aliud a priori, m oina by
tu myle o jeziorze Ptur leicym rw n iei w ziem i kujawskiej. Inne bow iem jezioro T u r w ystpuje dopiero
w ziem i chem skiej na Rusi.
* Kleszcz zw . te leszcz, lac. Abramis brama.
3 Krzewt, Jezioro Rrzewckie w Soum. geogr., Krzewent, Krzewenckie, D ugie w Katalogu jezior, le iy
w grupie jezior gostyniskich na pin. zachd od G ostynina, obok du iego jeziora Rakutowskie W ielkie, pow iat
gostyniski, dorzecze W isy (Rakutwka). Pow . 38 ha, d. 1480, szer. 385 m . Nad jeziorem wie o tej nazwie.
Kowal m iasteczko nad rzek W ilanwk na zachd od jeziora.
* Okreleniu przez Dugosza jeziora sk odpowiada dzisiejsze jezioro M ielno na pn. od Pakoci, nad
ktrym le iy wie sk. Slown. geogr. w ym ienia wie sk nad jeziorem ", a w artykule pod hasem Pako
wystpuje to jezioro pod nazw czna. Kornaus przyjm uje nazw sk, w Katalogu jezior czytam y M ielno.
L eiy ono w pow iecie m ogilneskim , w dorzeczu N oteci, pow . 203 ha, d. 4650, szer. 750 m .
* Okreleniu Dugosza odpowiada najlepiej jezioro Ptur, Pturek, Pturskie, w Katalogu jezior W olickie,
najbardziej pnocne w grupie jezior cigncych si na zachd od Barcina. Nad jeziorem przy w ypyw ie
Noteci wie Ptur (Ptur W ielgi), obok Pturek, dawn. Pturzec, zob. Soum. geogr. Na m apie Chrzanowskiego
jest nazwa Jezioro Pturskie. L eiy w pow iecie szubiskim , w dorzeczu N oteci, pow . 240 ha, d. 24 5 0, szer. 1 500m
* Na pd. od W ocawka, pow iat wocawski, dorzecze Zgow iczki, pow . 201,3 ha, d. 2670, szer. 900 m.
7 ebsko, eba na Pobrzeiu Batyckim (Sow iskim ), drugie co do w ielkoci jezioro w Polsce, odwodnione
przez rzek eb wpadajc do Batyku, pow iat supski i lborski, pow . 7530 ha, d. 16200, szer. 7200 m .
* Charbrowo nie zidentyfikowane przez Kornausa znajduje si na pd. od jeziora ebska.
dzieli ono ziemi pomorsk od ziemi supskiej. Potem Wdzidze1, najwiksze jezioro
ziemi pomorskiej, majce dugoci 5 mil, ktre zaczyna si blisko zamku Kiszow2
i cignie si blisko zamku Tucholi3. Potem Osieczno4, wielkie jezioro ziemi po
morskiej, pooone przy zamku Osieku, majce dugoci jedn mil, szerokoci
poow tego; od niego zamek Osiek wzi nazw. Potem Stworzonaga5, znaczne
jezioro ziemi pomorskiej, majce siedem mil dugoci, pi mil szerokoci, pooone
niedaleko miast: Chojnice6, Tuchola, Czuchw7 i Bytw8, z ktrego gbi powstaje
rzeka Brda. Potem Borzechowo 9, jezioro ziemi pomorskiej blisko grodu Starogardu10,
majce dugoci jedn mil, szerokoci wier mili.
Potem Wdzydze, jezioro ziemi pomorskiej, majce pi mil na dugo, trzy za
na szeroko, lece koo miasta Kocierzyna11. Potem Biae12, jezioro ziemi pomor-
1 W dzydze, W dzidze, w dokum entach W idencze, por. Slown. geogr. jezioro na Pojezierzu Kaszubskim
na pd. wschd od K ocierzyny, pow iat kocierzyski, dorzecze W d y, pow . 1420 ha, dl. 8000, szer.
5500 m .
* Dzi Kiszewa Stara, w iej nad W ierzyc, na wschd od jeziora opodal Kiszewa Zam ku, na mapie Chrza
nowskiego Stary Kiszow. Niezalenie od tego, e pasm o m aych jeziorek cignie si od jeziora W dzydze do
Kiszewy, stanowic jak gdyby jego przeduenie, to okrelenie Dugosza, i jezioro to rozpociera si blisko
Tucholi jest do oglne. Kornaus zauway jednak, e D ugosz kosztem dokadnoci opisu wym ienia czsto
m iejscow oci bardziej znane, ch o dalej lece, aby uatw i orientacj czytelnikow i. Por. te okrelenie pooe
nia Charzykowa przez Dugosza.
* T uchola m iasto pow iatow e w w ojew dztw ie bydgoskim .
4 Okreleniu pooenia jeziora O sieczno przez Dugosza odpowiada jezioro pod nazw Kalba w Slown.
geogr., K abie w Katalogu jezior. L ey na pd. od Starogardu, pow iat starogardzki, dorzecze W d y, pow . 452 ha,
d. 4 700, szer. 1700 m , zob. Kornaus, op. cit., s. 124, zob. Slown. geogr. pod Osiek. Osiek, wie nad jeziorem
Kalba. Na w yspie na jeziorze istnia daw niej grd warowny.
I W g Kornausa op. cit., s. 125 jezioro to, podobnie jak i ukam ie, jest identyczne z jeziorem Charzykowo.
M iejscowo Sw om igacie, Sforne G acie w ystpuje na pw yspie oddzielajcym jezioro Charzykowo od Jeziora
Karsiskiego. Z ob. Slown. geogr.
* M iasto pow iatow e na pd. wschd od jeziora Charzykowo.
7 M iasto na pd. zachd od C hojnic.
4 L ey najdalej od w ym ienionego przez Dugosza jeziora czy zespou jezior w kierunku pnocnym .
* Jezioro Borzechowskie (W ielkie i M ae) ley na pd. zachd od Starogardu Gdaskiego, pow iat staro
gardzki, dorzecze W ierzycy, pow . (Borzechowskiego W ielkiego) 253 ha, d. 5500, szer. 900 m .
10 Dzi Starogard Gdaski m iasto pow iatow e nad rzek W ierzyc.
II M iasto pow iatow e w w ojew dztw ie gdaskim . W spom niane tu jezioro W dzydze jest identyczne z om
w ionym w yej, zob. w yej przyp. 1. U zupenione s dane co do szerokoci jeziora.
u O kreleniu Dugosza odpowiada Jezioro Biae, niem . Biallaer-See, w Katalogu jezior B ieliniec, ley na
pn. wschd od T u ch oli, pow iat tucholski, dorzecze Brdy, pow . 11 ha, d. 675, szer. 200 m . Nad jeziorem wie
Biaa. Kornaus zalicza Jezioro B iae do jezior nie odszukanych, poniewa odwadnia je rzeczka W ildgarda (W ild-
gardenfliess) do B rdy a nie do W ierzycy. Na m apie Chrzawnowskiego rzeczka przepywajca Jezioro Biae i ucho
dzca do B rdy nosi nazw Bielsk.
10*
skiej, lece blisko miasteczka Tucholi o dugoci jednej mili, szerokoci za p mili,
z ktrego poczyna si strumie o nazwie Biaa, wpadajcy do rzeki Wierzycy1.
Potem Krg2, jezioro pooone w ziemi pomorskiej w powiecie wieckim, blisko
miasteczka Tuchola, majce p mili na dugo, wier mili za na szeroko. Po
tem Suchom8, jezioro ziemi pomorskiej w powiecie wieckim, wier mili dugie
i tyle szerokie. Potem Ostrowite4, jezioro ziemi pomorskiej w powiecie wieckim,
rozcigajce si jedn mil na dugo i wier mili na szeroko. Potem Deszczno,
[rwnie] w ziemi pomorskiej i powiecie wieckim, rozcignite na wier mili.
Potem Piaseczno6, jezioro ziemi pomorskiej w powiecie wieckim, rozcigajce si
do wier mili. Potem Steklno7, jezioro ziemi pomorskiej, pooone koo wsi Grdek,
wynoszce ptorej mili na dugo i p mili na szeroko. Potem Muksza8 jezioro
ziemi pomorskiej, pooone blisko miasteczka Tucholi, rozcignite na dugo
i szeroko jednakowo na wier mili. Potem Krpsko8, jezioro ziemi pomorskiej
midzy Czuchowem i Emersztynem pooone, wynoszce trzy mile na dugo,
1 W ierzyca zoh. przyp. 19 na s. 114.

* Z podanych przez Kornausn (op. cit., 8. 124) w ym iarw jeziora K rg oraz lokalizacji tegot na
zuczonej mapce wynika, Ze identyfikuje je przypuszczalnie z jeziorem w ystpujcym w Katalogu jezior
pod nazw lepe, niem . Blinder-See, w pobliu wsi Krg, niem . K rong, lecej m idzy Jeziorem le
pym a D ugim , na pin. wschd od T u ch oli w pobliu Czerska, pow iat tucholski, pow . 108 ha, dl. 1450,
szer. 1150 ni.
* Suchom , niem . Schuchom -See, jezioro na pin. od jeziora O strow ite, pow iat w iecki, dorzecze W d y, pow .
50 ha, dl. 1125, szer. 450 m . Nad jeziorem wie o teje nazwie.
4 Czsta nazwa jezior i osad. N iew tpliw ie chodzi tu o jezioro O strow ite, pniejsza niem iecka nazwa E ben-
-See, pooone na pin. zachd od w iecia, powiat w iecki, dorzecze W dy, pow . 64 ha, dl. 1350, szer.
820 m . M iejscowo Ostrowite ley po wschodniej stronie jeziora. Zob. Sown. geogr. i Kornaus, op. cit.,
s. 124.
* Deczno jezioro w pobliu w iecia w kierunku pin. zachodnim , pow iat w iecki, dorzecze W dy, pow .
45 ha, dl. 1700, szer. 500 m.
* Istnieje w tej okolicy kilka jezior o tej nazwie. Prawdopodobnie jest to dzi na w p osuszone jezioro
Piaseczno w grupie jezior na pd. od T ucholi w pow iecie w ieckim . Zob. Sown. geogr. Piaseczno i wie
ki. W Katalogu jezior nie wystpuje, jest w ym ienione u Kornausa, op. cit., s. 124, ktry podaje
dugo 1200 m .
7 Stelchno jezioro na pn. od wiecia, pow iat w iecki, dorzecze W dy, pow . 172 h o, dl. 2 7 0 0, szer. 1000 m .
G rdek wie nad W d na pd.-zach. od jeziora.
1 W Soum. geogr. M okrz, M uksz, na m apie Chrzanowskiego M okrz, w Katalogu jezior M ukrz, w g Kor
nausa Muksza ley w pobliu jeziora O strow ite, odw odnione przez rzek M okr, w pow iecie w ieckim , w do
rzeczu W dy, dl. 1125, szer. 600 m . Nad jeziorem wie o teje nazwie. Zob. Sown. geogr.
* N iem . Kramsker-See, jezioro pooone na pn . zachd od Czuchowa, pow iat czuchow ski, dorzecze Brdy,
pow . 355 ha, dl. 4200, szer. 1350 m . Em erstin, niem . Ham m erstin, Czarne miasto nad rzek Czarn,
dopywem G dy, na zachd od Czuchowa.
wier mili na szeroko. Potem Lukomie1, jezioro ziemi pomorskiej pooone

blisko Chojnic, wynoszce pi mil na dugo i jedn mil na szeroko. Potem
Charzykowo1 2, znaczne jezioro ziemi pomorskiej, rozcigajce si na 6 mil dugoci
i 2 mile szerokoci. Rzeka za Brda z gfci jeziora Krpsko wydobywszy si, najpierw
wpywa do jeziora Lukomie, std wypynwszy w trzecie Jezioro Charzykowskie
wpywa, z ktrego zwycizc wyszedszy wasnym korytem jeszcze znakomit
przestrze ziemi przemierza i do Widy na koniec uchodzi.
J e z io r a z ie m i ch em sk iej.
wita3, wielkie jezioro ziemi chemskiej pooone koo wsi teje nazwy, wyno
szce pi mil w obwodzie, dwie mile na dugo i jedn mil na szeroko i dostar
czajce najsmaczniejszych ryb fo r c ip e s , [czyli] kleszczy4. Potem Szaczko5, znaczne
jezioro ziemi chemskiej o podwjnej nazwie: inn bowiem nazw zw je miesz
kacy, [mianowicie] Luczomir, przecie z powodu wioski, ktra obok ley, pospo
liciej Szaczko jest zwane; wypuszcza z siebie rzek swego imienia, czyli Luczomir6;
ma jezioro p mili dugoci i p szerokoci. Potem Tur7, znaczne jezioro ziemi
chemskiej na wszystkie strony rwno rozcignite, liczy na dugo dwie i p
1 W g Kornausa jest to praw dopodobnie opisane poniej przez Dugosza jezioro Charzykowo, ktre dzi
niekiedy nosi nazw ukam ie. Nazwa topograficzna ukam ie w ystpuje w okolicach jeziora. Zob. niej.
1 Jezioro na pn. od C hojnic, pow iat chojnicki, dorzecze Brdy, pow . 1548,4 ha, d. 9555, szer. 2450 m.
Obok jeziora W dzydze drugie co do w ielkoci jezioro tzw . Pojezierza Kaszubskiego.
8 wita, witasz najwiksze z grupy jezior tzw. witaskich na Polesiu, lecych w strefie dziau wod
nego B ug-Prype w dorzeczu M uchawca, pow . 2750,2 ha, d. 9285, szer. 4822 m ., obw d w g. Kornausa
26000 m . U Kornausa op. cit., s. 121 pod nazw wita, rne jednak od jeziora wite w Nowogrdzkiem .
wita - wie na pd. w schodnim brzegu jeziora.
4 Zob. przyp. 2 na s. 146. D ugosz notuje tu wczesn acisk nazw leszcza.
8 W Slown. geogr. Licem ir, w g Kornausa op. cit., s. 121 Lucym ierz, w g Lence wiea Lucem ierz, ley
w grupie jezior witaskich na Polesiu na pd. wschd od jeziora wita, w dorzeczu M uchawca (za porednictwem
kanaw O rzechowskiego i K rlew skiego). Pow . 455 ha., d. 5155, szer. 1988 m . Szack wie na pn. brzegu
jeziora.
4 Lencew icz wtpi w ciso inform acji Dugosza o rzece Lucem ierz, ktra miaa przepywa przez je
ziora: T u r, O rzechow o, W olaskie (O strow ie) i w pobliu wsi N iew ier uchodzi do Prypeci. Zob. Midzy
rzecze Bugu i Prypeci. W ody pynce i jeziora. Prace W yk. w Zak. G eogr. Uniw. W arsz. nr 15, Warsza
wa 1951.
7 Turskie jezioro na Polesiu nad grn Prypeci na lew ym brzegu, tak jak i poprzednie za pom oc systemu
kanaw poprzez jeziora: T ysobol, O rzechowskie i O rzechow iec oraz Kana Krlewski (Dnieprowsko-Buaski)
mili, na szeroko jedn mil; nadao ono pooonej przy nim wsi swe imi Tur.
Jest zasilane wodami rzeki Luczomir, do niego z jeziora Szaczko przypywajcej
i std odpywajcej, by po przepyniciu kilku nieznacznych jezior zwycisko uko
czy bieg w rzece Prypeci. Potem Biae1, znaczne jezioro ziemi chemskiej w puszczy
pomidzy dwoma wsiami Radostowem8 i Wiety lece, ma dugoci jedn mil,
szerokoci za p mili, dostarcza tak tustych ryb kleszczy, e wiele naczy nape
niaj tamtejsi tuszczem z ich sada. Za w miesicach maju i kwietniu woda tego
jeziora barwi i przyciemnia ludzkie ciao na barw czarn, a zmy mona t czer
tylko inn wod. Potem Orzechowo, znaczne jezioro ziemi chemskiej w gbokim
borze pooone w pobliu dwch wsi Samorowiee4 i Szczodrohoszcz, liczy p mili
dugoci i wier mili szerokoci. Nawadnia je take Luczomir, ktry spywa tu
od jeziora Tur, przez to jezioro przepywa i std odpywa do ssiedniego jeziora,
zwanego Orzechowiec5. Potem Orzechowiec, jezioro ziemi chemskiej, lece w borze
blisko jeziora Orzechowo, liczy wier mili i na dugo, i na szeroko, jako e jest
okrge, na wszystkie strony rwno rozcignite, ktre tako rzek Luczomir jest
zasilone, a ktra to rzeka std do jeziora Ostrowia6 odpywa. Dalej jezioro Ostrowie,
w ziemi chemskiej, lece koo wsi Niewier, liczy na dugo p mili, na szeroko
wier, i ono nawodnione jest przez rzek Luczomir, ktra maluczko tylko wypy
nwszy z jeziora, ju si miesza z wodami rzeki Prypeci. Potem Mszan7, jezioro
czy si z M uchawcem . Pow . 1296,3 ha, d. 5 610, szer. 3165 m . T u r wie na pn . zachodnim brzegu jeziora.
Okrelenie ex Thur niew tpliw ie bdne, pow inno b y ex Szaczko, jsk popraw iono w Ed. Crac.
1 Biae jezioro na Polesiu na lew ym brzegu Prypeci czce si dzi przez Kana Biaoziershi z Kanaem
Krlewskim i Kana W yiew ski z Prypeci, pow . 581 ba, d. 3528, szer. 2 604 m .
* Radostw, wg Kornausa Radzistw, wie na pn. od jeziora. W iety, W ioty wie nad Prypeci na pd.-w sch.
od jeziora. Owo pustkowie, puszcza, co do nazwy jest prawdopodobnie utrwalone w lokalnej nazwie W ielka
i Maa Husza na prawym brzegu Prypeci.
* Jezioro na Polesiu nad Prypeci na lew ym brzegu m idzy jezioram i B iaym i Mazanem. Pow . 592 ba,
d. 3905, szer. 2087 m.
* W ie Samorowicze tu nie w ystpuje, chodzi tu niew tpliw ie o Sam ary, wie na zach. od jeziora (por.
przyp. 7). Por. Kornaus, op. cit., s. 122. W Slown. geogr. Szczodrohoszcze, Szczodroho, Szczodrohost, w g
Kornausa Szczodrogoszcz wie nad Prypeci na lew ym brzegu na pn . w schd od Ratna.
* Jezioro na Polesiu na lew ym brzegu Prypeci na pn . od jeziora O rzechow o, pow . 177,9 ha, d. 2 407,
szer. 1092 m .
* Ostrowie na mapie Chrzanowskiego, O strow iec w Siown. geogr., dzi pod nazw W olaskie jezioro
na Polesiu na lew ym brzegu Prypeci na pd. zach. od Jez. Biaego, pow . 392,3 ha, d. 2 7 7 2, szer. 2226 m . W ie
tu wspomniana nazywa si w g Slown. geogr. N iew ierz, Niewiasza, na m apie Chrzanowskiego Niew iara,
wg Kornausa op. cit., s. 122 N iew ier le y na lew ym brzegu Prypeci na pd. wschd od jeziora.
7 Jezioro na Polesiu na lew ym brzegu P rypeci, m idzy jezioram i T u r i O rzechow o, pow . 103,4 ha, d.
1447, szer. 1102 m . Zam orow ice w ie w g Kornausa (op. cit., s. 122} Sam ary.
lece w ziemi chemskiej blisko wsi Zamorowice, liczy wier mili dugoci i p
mili szerokoci, ma bardzo duo na dnie krzemiennych upkw, ktre razem z ry
bami wyciga si na ld. Potem Polmo1, znaczne jezioro w ziemi chemskiej koo
wsi Polmo, [czyli] teje nazwy lece, ma na dugo jedn mil, na szeroko
p mili. Potem Piaseczno1 2, jezioro lece w ziemi chemskiej blisko wsi Lubochin,
majce na dugo jedn mil, na szeroko p mili, wysyajce z siebie rzek Krze
mionk. Potem Synw3, jezioro ziemi chemskiej, nazwane od wsi teje nazwy, koo
ktrej ley, otoczone zewszd grami, na dugo i na szeroko okrge, jest bowiem
rwnomiernie rozcignite. Potem Krzemno4, jezioro ziemi chemskiej, powyej
ktrego ley teje nazwy wie Krzemno, wydajce si by okrge i majce rwn
odlego na dugo i wszerz, nawadniane jest przez rzek Krzemionk, ktra do
niego z jeziora Piasecznego przypywa, std za odpywa do rzeki Prypeci. Potem
ukie5, wielkie jezioro ziemi chemskiej, lece blisko wsi Dubieczno, na dugo
i na szeroko po wier mili, zblia si ksztatem do koa. Potem Wielkie6, jezioro
pooone w' ziemi chemskiej blisko wsi Poapy, liczy wzdu i wszerz jednakowo
po wier mili z powodu swej okrgoci. Potem Czarne7, jezioro ziemi chemskiej
koo wsi Szaczko, liczy wzdu i wszerz po wier mili. Potem Rymacze8, jezioro
1 Pulm o, Pulem ieckie jezioro na Polesiu w grupie jezior witaskich w pobliu ird e Prypeci, na lew ym
brzegu na pin. zachd od jeziora w itai, oddalone od Bugu zaledwie o kilka km ., pow . 1637,7 ha, dl. 6050,
szer. 3615 m . Pulm o w iej na wschodnim , Pulem iec na zachodnim brzegu jeziora.
a Piaseczno, Piaseczyskie jezioro na Polesiu w grupie jezior krym neskich nad grn Prypeci na
prawym brzegu, pow yej lew obocznego dopyw u Prypeci W yw y z W yew k, na pld. zachd od Krymna,
pow . 280,6 ha, d. 2 7 6 2, szer. 1325 m . Lubochin m iejscow o na pld. zachd od jeziora poza Jeziorem D o-
m aszniem (D om asznem ) M aym . Rzeczka Krzem ionka nie odszukana.
* Synowskie jezioro na Polesiu w grupie jezior m idzy praw obocznym i dopywam i Prypeci, W yiw
iT u ri , w dorzeczu T u rii na pn . od Kowla, pow . 190,4 ha, d. 2 111, szer. 1130 m . Synowo w dokumentach
Synowa, Synw , por. Slown. geogr. w ie nad jeziorem na pn. zachd od miasteczka M ielce.
* Okrelenie poolenia tego jeziora przez Dugosza odpowiada jezioru znanem u dzi pod nazw Domasznie
W ielkie (Dom aszne) w grupie jezior nadprypeckich na Polesiu, pooionych w dorzeczu grnej Prypeci po-
w yej praw obocznego dopyw u W y iw y. Por. Kornaus, op. cit., s. 122. Pow . 137,5 ha, d. 1565, szer. 1145 m .
K rym no wie w kierunku pld. w schodnim od jeziora.
* Jezioro na Polesiu na praw ym brzegu Prypeci pow ytej dopyw u W y iw y, pow . 77,5 ha, d. 1335, szer.
954 m . D ubieczno wie po w schodniej stronie Jeziora ukie.
* W Slown. geogr. W ielkie Jezioro (por. Zhorzany), w g Kornausa op. cit., s. 121 Zgorany W ielkie, w g
Lence wiea Zgoraskie W ielkie, jezioro na Polesiu w grupie jezior nad grn Prypeci na prawym brzegu.
Pow . 156,2 h a, d. 1610, szer. 1430 m . Poapy wie 7 km , na pld. od jeziora. Nad jeziorem w . Zgorany.
7 Jezioro na Polesiu w grupie jezior witaskich m idzy jeziorem w itai a jeziorem Lucem ierz, na pd.
od Szacka, pow . 81,5 ha, d. 1408, szer. 800 m .
8 Jezioro Rym acze w ystpuje te i pod nazw Jagodziskiego na pd. zachd od miasta Lubom ia. W ie R y
m acze le y na wschodnim brzegu jeziora. Pow . 87 ha, d. 1500 m ., szer. 900 m .
ziemi chemskiej, ktre przylega do wsi teje nazwy, ma p mili na dugo i wier
mili na szeroko. Potem Okunin1, jezioro pooone w ziemi chemskiej blisko wsi
Ostrw, ma wier mili na dugo i p mili na szeroko. Potem Pocice2, znaczne
jezioro ziemi chemskiej, lece blisko wsi Wiety, p mili dugie, wier mili sze
rokie. Potem Strybusz8, due jezioro ziemi chemskiej, opywajce wie Szczo-
drohoszcz, ktre nawadnia rzeka Prype przez rodek jego przepywajca. Jest ono
okrge i rwnomiernie na wszystkie strony rozcignite.
Potem Wiecznino4, jezioro ziemi chemskiej koo miasteczka Chema6 i Ko
wale, dugie na ptorej i szerokie na p mili.
Je z io r a z ie m i r u s k ie j6.
Nobel7, wielkie jezioro ziemi ruskiej lece w powiecie piskim, zasilane wodami
rzeki Prypeci i skutkiem tego obfitujce w ryby. Nastpnie Olbiasz8, due jezioro
ziemi ruskiej w powiecie piskim, ktre ta sama rzeka Prype wzbogaca wod
i rybami. Potem Orzechw8, due jezioro ziemi ruskiej w powiecie brzeskim, inne
od poprzedniego, ktre jest zasilane z rzeki Rrzny bardzo obfitej w ryby.
1 W g Kornausa, op. cit., s. 121 O kunin jezioro w pobliu rde W yiew ki, dopyw u W yw y m idzy
Lubom lem i Kowlem w ystpuje takie na mapach pod nazw Jeziora Som iskiego. W g W ilgata, ktry w tym
wypadku inaczej zinterpretowa opini Kornausa, jest to Jezioro M iejskie, zwane te i O kuniew , w grupie jezior
czysko-wodawskich okoo Ostrowa Lubelskiego, pow . 20,5 ha, u Kornausa d. 1 200, eter. 900 m . W pob liu
jeziora Okunin nie m a m iejscow oci o nazwie Ostrw.
* Potycze, wg Kornausa Potica, jezioro na Polesiu na lew ym brzegu Prypeci, na pn. wschd od Jeziora
Biaego, pow. 55,7 ha, w g Kornausa d. 900, szer 700 m . op. cit., s. 122. W iety zob. w yiej pod Jezioro Biae.
3 Na mapach pod nazw Strybusz, Strybui, w g Kornausa Strebui, boto, jest to jezioro przepywow e Pry
peci na Polesiu w pobliu Rzeczycy na pd. od jeziora O rzechow o. Szczodrohoszcz, por. w y., 5 km na wsch.
4 W ieczno, jezioro na zachd od W brzena, dorzecze D rw cy, pow . 455,4 ha, d. 3650, szer. 1700 m .
W autografie nie jest w yodrbnione, w Ed. Crac. przeniesione do jezior ziem i pruskiej.
* Chema miasto na pn. zachodnim brzegu jeziora. Kowalewo miasteczko na pd. od W brzena.
* Ukad jezior nie jest konsekwentny. W ym ieniw szy trzy najsawniejsze jeziora (G opo, Czartoria, w ie-
ciechw ), Dugosz wylicza 16 jezior W ielkopolski, 11 jezior ziem i lubelskiej, 9 ziem i kujaw skiej, 10 ziem i
pom orskiej, 19 ziem i chem skiej, 1 ziem i chem iskiej, 5 ziem i ruskiej, 12 ziem pruskich, 2 ziem i litew skiej,
3 ziem i dobrzyskiej, 1 ziem i beskiej.
7 Jezioro na Polesiu na pn. wschd od Lubieszowa, czce si z odnogam i Prypeci przy miasteczku tej
nazwy. Pow . 503,6 ha, d. 5496, szer. 2730 m .
* Lubi w latopisach Ilbia (zob. Sown. geogr.), u Kornausa Lubi, u K ondrackiego Lubi jezioro
przepywowe Prypeci na Piszczynie przy wsi tej nazwy, na pn. od Lubieszowa, pow . 475,2 ha, d. 4284,
szer. 2142 m .
* N ie zidentyfikowane. W g Kornausa op. cit., s. 125 prawdopodobnie sztuczny staw. Rzeka Krzna lu b
Trzna, lew oboczny dopyw Bugu.
Je z io r a z ie m i p r u s k ie j.
Nadto Druzno1, jezioro znaczne w Prusach w pobliu miasta Elblga, rozcignite

na cztery mile wzdu i p mili wszerz. Dalej Sperden2, bardzo znaczne jezioro
ziemi pruskiej koo miasteczka Lec3, rozcignite na 7 mil na dugo i poow na
szeroko. Dalej Haruisborg4, jezioro ziemi pruskiej od miasteczka Hamisborga
nazw majce, koo ktrego to miasteczka ley, liczy cztery mile na dugo i p
torej mili na szeroko. Potem Partcino6, jezioro chemiskie blisko zamku Bratjan
lece, rozcigajce si wzdu na trzy mile, wszerz na dwie. Dalej Maldesze6, jezioro
ziemi chemiskiej, lece pomidzy miastami Radzynem7 i Rogonem, liczy jedn
mil dugoci i wier mili szerokoci. Potem Dbrwno 8, jezioro ziemi pruskiej oka
lajce mury miasteczka swej nazwy, rozcignite wzdu na jedn mil, wszerz na
wier mili. Dalej Melno, jezioro ziemi pruskiej, pooone koo miejscowoci
Grinfcld10, majce jedn mil dugoci, wier mili za szerokoci. Potem Lubno11,
jezioro ziemi pruskiej, pooone blisko wspomnianej miejscowoci Griufeld,
1 D ruzno, niem . Drausen-See, jezioro na pd. od E lblqga, pow iat elblski i pascki, odwadnia je rzeczka
Elblika do Zalew u W ilanego, pow . 1790 ha, dl. 10300, szer. 2300 m.
1 niardw y, niem . Spirding-See, najwiksze jezioro na M azurach i w ogle w Polsce, pow iat mrgowski
i piski, dorzecze N arwi (Pisa), pow . 10660 ha, d. 16750, szer. 12500 m .
3 G iycko, niem . Liitzen, m iasto na pin . od jeziora niardwy m idzy jeziorem Kisajno a jeziorem N ie-
gociskim .
* R o, R o, Jasborsbie, W arzno, W arznieskie, W arsiow skie, W arszawskie, W arszewskie, niem . Rosch,
W arschau-See, jezioro to le iy na pd . w schd od jeziora niardwy, pow iat piski, dorzecze Narwi (Pisa), pow.
2212 ha, d. 12000, szer. 2 5 0 0 m . Pisz, Jasbork, niem . Johannishurg, m iasto na pd. zachodnim brzegu
jeziora Ro.
* Partczyny (W ielkie i M ae) w Katalogu jezior, Partciny u Kornausa, niem . Partenschin-See (G r. u. KI),
jeziora na pd. zachd od Lubaw y, pow . now om iejski, dorzecze D rw cy, pow . (Partczyny W .) 340 ha, d. 4300,
szer. 900 m . Bratian w ie nad D rw c na pd. zachd od Lubaw y.
* M elno, M eno jezioro na pd. w schd od Grudzidza, pow . grudzidzki, dorzecze Ossy, pow . 168 ha,
d. 38 5 0, szer. 800 m . Por. Kornaus, op. cit., s. 124.
Radzy zoh. przyp. 21 na s. 109. R ogoin o w ie na pn . w schd od Grudzidza, na p n . zachd od jeziora
M elno, nad rzek Prczaw i Jardg, dopyw em Ossy. Zob. Soum. geogr.
* Dbrowa (W ielka i M aa), niem . D am erau-See (G r. u. K I.), jeziora na pn . zachd od Dziadowa, powiat
ostrdzki, dorzecze D rw cy, Dbrowa W . ma pow . 622 ha, d . 6200, szer. 1650 m . Dbrowa Maa pow . 182 ha,
d. 45 5 0, szer. 900 m . D brw no, niem . G ilgenburg, w ie pom idzy w ym ienionym i jezioram i.
* M ielno, niem . M iihlen-See, jezioro na pin . w schd od G runw aldu, pow iat ostrdzki, pow . 359,2 ha,
d. 5 550, szer. 560 m .
10 G runw ald, niem . G riin feld e, w ie, pam itne pole bitw y w 1410 r ., pow iat ostrdzki, na pin . od jeziora
D browy, w p ob liiu Stbarku.
u Lubiaskie, niem . Laubener-See, jezioro na pd. w schd od Stbarku, pow iat ostrdzki, pow . 29,2 ha,
d. 1400, szer. 300 m .
rozcignite wzdu na jedn mil, wszerz na wier mili. Obydwa te jeziora wyej
wspomniane, mianowicie Melno i Lubno, w nienawici i obrzydzeniu pozostaj
u Krzyakw z Prus i innych Niemcw, w rodku bowiem midzy nimi Polacy z ich
krlem Wadysawem II na czele porazili ich wielk klsk. Potem Szelg1, jezioro
ziemi pruskiej, lece niedaleko miasta Ostrdy12 koo wsi Schinberg, rozciga si
wzdu na pi mil, wszerz za tylko na wier mili. Potem Geszruch3, jezioro ziemi
pruskiej ze wsi Ikszane a do miasteczka Iawa cignce si, rozlega si wzdu
na pi mil, wszerz za na jedn mil. Potem Skamant4, jezioro ziemi pruskiej
lece koo miejscowoci Koger, majce dwie i p mili dugoci i wier mili szero
koci. Wreszcie Lyk5*, jezioro ziemi pruskiej, rozcignite wzdu na dwie mile,
wszerz za na wier mili.
Je z io r a z ie m i lite w s k ie j.
Berszty, jezioro na Litwie, liczce na dugo p mili, wypuszcza z siebie rzek

zwan Kotra; obfituje w ryby tak, i adne z litewskich jezior nie jest obfitsze. Na
koniec Dubicze7, jezioro na Litwie, do ktrego przylega miasteczko, od jeziora na
zwane Dubicze i chocia wydaje si by cztery jeziora, przede jedn nazw maj,
bo chocia bagna niejakie je rozdzielaj, jednake wodami one si cz.
Ponadto naley zwrri uwag, e z jeziora lub bagna8 pooonego trzydzied mil
1 Szelg (W ielki i M ay), Szelgowskie, niem . Schillinger-See, jezioro na w schodnim kracu pojezierza
iawskiego, na pn. wschd od Ostrdy.
1 Miasto powiatowe u ujcia D rw cy do jeziora D rw ckiego. Schinberg m iejscow o nie wyjaniona.
* Jezierzyce, Jeziorzyce, Geszrisz, Jeziorak, Jezierzak, Iawskie Jezioro w Sown. geogr., Jeziorek w Katalogu
jezior, lety w pobliiu Iaw y, pow iat suski i morski, dorzecze D rw cy, pow . 5230 ha, d. 27000, szer. 2700 m.
Jest czwartym co do wielkoci jeziorem Polski. W ie Ikszane, dzi ikszany, le y w pow . M org nad jeziorem
w ylej wym ienionym .
4 Skomtno, niem . Skom entner-See, jezioro na wschd od miasta E ku i-jeziora Selm tu, pow iat ecki,
dorzecze Narwi, pow. 210 ha, d. 3550, szer. 1400 m . K ogger m iejscow o nie wyjaniona.
4 Eckie lub eekie Jezioro, inne nazwy zob. Sioun. geogr., niem . Lycker-See, pow iat ecki, dorzecze N arw i,
pow . 409 ha, d. 6500, szer. 1580 m ., na pn. w schodniej stronie jeziora le y miasto Ek.
4 Berszty, Bersztaskie Jezioro na pn. wschd od G rodna na praw ym brzegu K otry dopyw u N iem na,
d.2300 m (Kornaus, op. cit., s. 124), w puszczy grodzieskiej.
* Jezioro D ub, D uby na pn. zachd od L idy, na bagnistym obszarze w pobliiu grnego biegu K otry (P ie-
lasy). W ypyw a z niego rz. Ua, dopyw M ereczanki. D ubicze m iejscow o nad jeziorem Pielas i rzek
Kotr, niedaleko jeziora D ub, pow iat lidzki.
4 D niepr wypywa z bot na W yiyn ie W adajskij, D i wina w ypyw a z Jeziora D iw ica o 12 km od ird e
W ogi, W oga za w G rach W adajskich.
powyej miasta Smoleska w kierunku Nowogrodu poczynaj si trzy rzeki, o ktrych

poprzednio uczyniem ju wzmiank. Pierwsza Dwina1, ktra poda na Ryg
do Oceanu. Druga Woga, ktra prawdopodobnie te jest rzek Poricus1 2, pynie
powyej gr Tanais3 i uchodzi do Kaspijskiego Morza, zw j za Scytowie: Porat,
Grecy: Pyreton, Polacy i Rusini: Wog. Trzeci to Dniepr, zwany po acinie i po
grecku Boiystenes, uchodzi do Morza Pontyjskiego na wprost Czarnego Grodu.
Potem, rzeka Dniestr po acinie i po grecku nazywana Therisannis4, a dzieli [on]
Sarmacj od Dacji, ktr w. Augustyn nazywa staroytn, aktora ongi stanowia kr
lestwo Gotw. Tudzie gry dolnej Pannonii, ktra ley koo Dunaju, nazywane s
Sarmackimi i zaczynaj si od gry Karpatus5 w Metanaste6, ktr nazywamy Wo
oszczyzn. I takim imieniem nazywane s wszystkie gry Germanii a po rzek
Ren, z racji ich pocztku. Z owych za Gr Sarmackich wypywaj trzy inne rzeki
znakomite i znaczne, mianowicie Istilia7, czyli Wisa, Odra, czyli Guttalus i Alba,
raczej Albis u staroytnych, czyli aba. Wreszcie z wyej opisanej Sarmacji wyszy
te narody, ktre posiady Skanzj i now Dacj, ktre day pocztek Teutonom,
Wandalom, Gotom, Longobardom, Rugiom i Gepidom8, ktrych zowi te Cym-
brami, a ktrych dzisiaj nazywamy Pomorzanami. Owa za zachodnia Sarmacja
pocztek bierze ze wschodniej Sarmacji, ktra jest poza Morzem Kaspijskim, [jako]
i Abraham [wzi] pocztek od Saruta, czwartego potomka Sema przed Abrahamem.
1 rda D w iny zob. przyp. poprz. ujcie do Batyku 16 km od miasta R ygi.

8 Jest tu znaczna pom yka Dugoszowa, g d y i cytow ane nazwy Forata, Pyretos s pochodzenia iraskiego
i odnosz si do Prutu, a nie do W ogi, zob. T . L eh r Spawiski, O pochodzeniu i praojczyinie Sowian, Pozna
1946, s. 89. Nazwa ta w ystpuje u Ptolem eusza (jako Porita) w Geografii, ks. III, 5.
* Tanais jest nazw rzeki, a nie gry. adnej gry tym m ianem nie oznaczono.
8 Pierw szym , ktry u ty nazwy Karpaty, b y Ptolem eusz w swej Geografii, ks. III, s. 5, okrelajc poo
enie jako jednej gry a nie pasma grskiego. Zob. obszerne om w ienie u K. Tym ienieckiego, Ziemie polskie
w staroiytnoici, s. 554.
* Nazwa wzita z Ptolem eusza, Geografii, ks. III, s. 5, 7 i oznacza teren zasiedlenia Jazygw-Metanastw
(przesiedlecw) na poudniow ych granicach w aciw ych Sarm atw. Dugosz ten ustp niewtpliwie zna,
a takie atlas map do Kosmografii Ptolem eusza, gdzie teren ow ych M etanastw jest na rin ych mapach uwi
doczniony. Identyfikacja nazwy M etanastw z W ooszczyzn jest m ylna, gdyt terenu zasiedlenia ow ych M e
tanastw m oina szuka at po Sow acj zachodni. Zob. obszerne om w ienie u K. Tym ienieckiego, Ziemie
polskie w staroiytnoici, Pozna 1951, s. 561 562.
9 Ta form a nazw y W isy nieznana, m ole to przekrcone Vistula?
8 G epidow ie szczep germ aski, ktry przew drow a przez terytorium plniejszych ziem polskich,
poprzez Pannoni, do pn . Italii pom idzy poow I II a poow IV w . n .e. i z Cym bram i nie m ia nic wsplnego.
rdo tej wiadom oci Dugosza nieznane.
* Saruth, Sarug, hebr. Serug, jeden z patriarchw , dziadek Abraham a, w ym ieniony w Genesis, 11,20.
Je z io r a z ie m i d o b rz y s k ie j.
Grno1, jezioro ziemi dobrzyskiej, znaczne powierzchni i obfitoci ryb, was

no biskupa pockiego, przez rzek [...] zasilane. Potem Mokowo2, jezioro ziemi
dobrzyskiej, niedaleko od miasta Dobrzynia. Potem Skapsko3, jezioro ziemi dobrzy
skiej lece niedaleko od miasteczka Lipna.
J e z io r o z ie m i b esk iej.
Krynicze4, jezioro ziemi beskiej, dugie na p mili, szerokie na wier mili,

w ktrym z powodu gbokoci jego trudne jest owienie ryb. Osobliw i odmienn
od innych jezior ma waciwo, albowiem co pewien czas, mniej wicej co trzy lata,
czasami co dwa lata z wydaniem wielkiego szumu i ze wzburzeniem spitrzonych
wd uchodzi do pobliskiej skalistej gry ukrytymi i podziemnymi otworami. Bardzo
mao wwczas pozostawia wody na dnie i uatwia rybakom pochwycenie i zebranie
mnstwa ryby.
O p is g r P o ls k i.
Chocia Krlestwo Polskie ma mniej gr anieli inne obszaiy, jako e pooone

jest na rwninach i paszczyznach, skd te wzio pierwriastck swego imienia i wa
niejsz nad inne nazw, przecie ma wiele gr skalistych i ziemistych, z ktrych
waniejsze opisz. Kalwari6 ponad wszystkie gry ze wzgldu na jej rozgos i saw
1 G rzno, Jezioro G rzneskie Iety na pin . w schd od B rodnicy, pow iat brodnicki, dorzecze D rw cy,
pow . 43,3 ha, dl. 1375, szer. 475 m . Jezioro odwadnia rzeczka Kalitka.
* W g Slown. geogr. i na m apie Chrzanowskiego M okow o, w Katalogu jez io r Jezioro Choliskie, le y na
phi. wschd od Dobrzynia n/W is, pow iat lipnow ski, dorzecze W isy, pow . 125 ha, dl. 2 2 3 0, szer. 740 m .
* Skpe, w Slown. geogr. Skpsko W ielkie, le y na w schd od m iasta pow iatow ego Lipna, dorzecze M ieni
(Lipianki), pow . 28 ha, dl. 1580 m . szer. 425.
* Jezioro m idzy Zam ociem a Tom aszowem , pow iat tom aszowski, dorzecze W ieprza, w g Korna usa d_
1400, szer. 500 m . M iao ono dawniej znacznie wiksz pow ierzchni, por. Sloun. geogr. Okresowe znikanie
w ody m oe si wiza ze zjawiskam i krosow ym i.
* U Dugosza takie Calvus m ons, ysa G ra, szczyt w pd. w schodnim pam ie ysogr w G rach w ito
krzyskich koo N owej Supi, 593 m nad poziom em m orza, od znajdujcego si na nim klasztoru zw any te
C h o r o g r a f i a 15 7
stawiam i ksiciem innych gr j mianuj, jako te jest. Potem do niej przycz

Wawel, albowiem przypado mu pomieszczenie najwyszej wadzy i dwiganie
zamku krlewskiego.
W ziemi sandomierskiej w pobliu miasta Opatowa wznosi si gra Kalwaria,
skrzepa z prawie zawsze tu panujcego zimna i otoczona czstymi mgami, desz
czami i niegami, majc w wielu miejscach pienice si rda. Ongi bya bardzo
rozsawiona z Cyklopw1 (jeeli da si wiar dawnemu ludowemu podaniu), o czym
zreszt wiadcz bardzo znaczne kupy kamieni ze zrujnowanego zamku, ktry
miano stawia na grze. Dzisiaj za [jest to] siedziba klasztoru zakonnikw reguy
witego Benedykta. Niepewne jest, ktry z Cyklopw i w jakim czasie wznis tak
potne zamczysko, majce tak bardzo dugie ciany i tak wielkie, jak na w wiek,
gazy tak olbrzymim wysikiem. Olbrzymiego skupiska gazw tej potwornej bu
dowli i potnych zwalisk ruin nie mogy zakry ani ciernie, ani kolce zielska,
ani gste tu drzewa i mchy. Na miejscu zamku powsta klasztor, wzniesiony z ka
mienia przez krla Bolesawa Wielkiego, pierwszego krla Polski, w ktrym drzewa
Krzya Paskiego znaczna znajduje si czstka niosca ludziom dobrodziejstwa, tu
pozostawiona przez w. Emeryka2, syna w. Stefana, krla Wgier, za zleceniem
anioa w widzeniu. Z powodu niej miejsce to cieszy si rozgon czci i stale jest
uczszczane przez ludzi upraszajcych pomocy w swych potrzebach przez zasug
witego Krzya. Z ktrej to przyczyny naley podziwia wielko Boej Opatrz
noci i Boego rozdawnictwa ask cudownym sposobem, jako e Ten, ktry raczy
cierpie za zbawienie rodu ludzkiego na grze Kalwarii, rwnie zechcia umieci
drzewce, na ktrym cierpia, na grze teje nazwy dla zbawienia i pocieszenia
Polakw. Tym wikszy sta si podziw, e gdy Litwini, wwczas jeszcze poganie
i bawochwalcy, napadli na Krlestwo Polskie niespodzianie i zupili wyej opisany
klasztor, take porwali drzewo yciodajnego Krzya, chcc go unie do swej ziemi,
lecz zanim wyszli byli z ziemi sandomierskiej, wz, na ktrym wieziono Najwitsze
Drzewo, zatrzyma si i nie mogy go ruszy z miejsca ani konie, ani woy ku za-
w itym K rzyiem . Podobnie drugi (najw ytszy szczyt tego pasma w pin. zachodniej czci ysogr) ysica,
611 m n.p.m . nazywany jest od znajdujcego si na nim klasztoru G r w. Katarzyny. Podanie przytoczone
przez Dugosza wie si z istnieniem tam gooborzy, pokryw ajcych zwaszcza pnocne stoki. Olbrzym ie bloki
kw arcytow e do dzi nie porose lasem. Zob. Lencew icz, Polska, wyd. 2 , s. 255.
1 Cyklopi, czyli G iganci, postacie z m itologii greckiej, synowie Uranosa i G ai, olbrzym iego wzrostu, majcy
po jednym oku na czole. W ystpuj oni w rnych cyklach m itologii.
* w. Em eryk i w. Stefan zob. ks. II przyp. 1 na s. 251 i przyp. 7 na s. 327.
dziwieniu barbarzycw. Rwnie wybucha tu wwczas wielka zaraza, pozba

wiajc yda ludzi i bydo, dotkliw niosc klsk. Tym nieszczciem przeraeni,
wykorzystawszy porady Polakw, prowadzonych jako jecw, Litwini odwieli
Drzewo Paskie na swe miejsce z wielkimi podarunkami. I natychmiast odstpia
od nich plaga zaraz niosca, nie inaczej, jak ongi po porwaniu i zwrocie arki przez
Filistynw1.
Wawel2, gr skalist, obmywa swym bystrym biegiem rzeka Wisa; na ktrej
znajduje si bazylika znanego mczennika, przesawnego w. Stanisawa jako te
i najpierwszy, i szczeglnie czczony przez Polakw zamek krlewski i siedziba
krlewska. Widzie mona do dzi dnia na tej grze wiele jaski, w ktrych mia
przebywa osawiony w pisemnych i ustnych podaniach smok, czyli zwierz prze
dziwnej wielkod, ktry duo szkd mieszkacom tutejszym mia zadawa.
Czstochowa z powodu pooonego na niej klasztoru, jako te kocioa bogosa
wionej Dziewicy Marii tu wzniesionego, dostpia zaszczytu nazwania Jasn Gr.
Do niej czsto odprawia si pielgrzymki w dorocznym obrzdzie z powodu obrazu
teje bogosawionej Dziewicy Marii, ktry to obraz jest tu pokazywany i ktry
jak utrzymuj namalowany zosta albo przez bogosawionego ukasza Ewan
gelist, albo na ksztat obrazw, ktre on malowa.
Koniusza3, co po acinie zwie si E g id rea , gra podchodzca pod miasteczko Pro
szowice4, ma na sobie wzniesiony koci parafialny i wywodzi nazw od rzadkiego
i cudownego wydarzenia. Albowiem gdy pewien rycerz polski, rodowy szlachcic
z domu i rodziny reniawitw, imieniem PrzybysawB, pewnego razu zbudowa na
niej domostwo i w n i m zamieszka z on i dziemi, pewnej nocy ko rzadkiej
wielkoci, ktrego w wojownik ju trzy lata temu sprzeda by jednemu dostojni
kowi wgierskiemu do rozpadniania klaczy, przybieg prowadzc za sob znaczny
tabun klaczy, uprowadzonych z Wgier; [o tabunie tym] zaznaczaj, e mia nocami
tylko biec, aby wiato dzienne nie pochwycio go zodziejsko uciekajcego z Wgier.
Stukiem kopyta w bram dawnego swego pana i dobrze znanym reniem zachca,
1 Szczeg o zw rocie arki przez Filistynw w zity z Biblii.

* Etym ologi tej nazwy om aw ia A . Bruckner, ostatnio W . Taszycki, zob. przyp. 1 na s. 169.
1 Koniusza G ra w pam ie wzniesie na pn . wschd od Krakowa, na pd. zachd od Proszow ic, 519 m n.p.m .
kolo miejscowoci o tej nazwie.
* M iasto nad rzek Szreniaw, 30 km na pn . w schd od Krakowa.
* Podanie o stadninie uprowadzonej z W gier w ystpuje tylko u Dugosza. Przybysaw reniaw ite nie
znany.
aby mu otwarto. w rycerz polski, obudzony tymi czstymi uderzeniami w bram

zerwawszy si ze snu najpierw wprawdzie jakie nieprzyjacielskie podejrzewa za
sadzki, potem przede, gdy bacznie rozejrzawszy si stwierdzi, e wszdzie panuje
spokj, otworzy bram nowemu gociowi i wraz z nim przyj wielki tabun klaczy
i rebcw, zdatnych pod zaprzg, w wyniku czego nagle doszed do wielkiego bo
gactwa. Okazujc za wdziczno za otrzymany przez niego dar, sprawcy tego
Bogu wznis na grze ceglany koci i nada mu uposaenie.
Tyniec1, gra nad rzek Wis wznoszca si, posiada zamek i klasztor zakonni
kw w. Benedykta, pierwszy wrd wszystkich klasztorw Krlestwa Polskiego
i bardzo znaczny.
Potem Golesz2, gra wznoszca si nad rzek Wisok, na ktrej [jest] zamek
tego klasztoru tynieckiego, o ktrym ostatnio bya mowa. Potem Liwocz3, gra
niedaleko miasteczka Koatic i nad grodem tym wznoszca si. Potem Mrukw4,
gra skalista i wysoka, spogldajca na miasto migrd 5 i pokazujca lady dawnego
zamku. Potem Chciny, gra majca na szczycie wzniesiony zamek z grodem tego
imienia, obfita tak w swoich zboczach, jak i w okolicach w lazurowy kamie i mied.
Potem Rabsztyn7, skalista gra, sawna z zamku, blisko miasta Olkusza, w okolicy
1 Skaliste wzgrze w apienne (250 m n .p.m .) przy wsi te je nazwy na prawym brzegu W isy ponite) uj
cia Skawiny, podobnie jak W aw el i Skaka odcite przez W is od W ytyn y Krakowsko-Czstochowskiej.
Bogate niegdy opactw o benedyktynw tynieckich (dzi przyw rcone do tej siedziby) le y na strom ej skale
obryw ajce si ku W ile na pn oc od grodu pootonego na ssiedniej kulm inacji, po ktrym zachowaa si
nazwa G rodzisko.
* G ra i grd G olesz, dzi nie istniejcy, koo miasteczka K oaczyc w Jasielskiem, na prawym brzegu W isoki.
Miasteczko le y u stp daw nego grodu. U M echerzyskiego podano m ylnie: nad W is.
* Liw ocz nazwa pd. czci pasma grskiego na Pogrzu Karpackim na lew ym brzegu W idoki i najwy
szego szczytu tego pasma. Liw ocz 561 m n .p.m . na obszarze wsi Brzyska na zach. od Koaczyc. Por. mapa
1 :7 50 0 0 ark. Brzostek Strzyw .
* M rukowa, M rokowa, dzi nazwa w si naprzeciw m igrodu lecej na lew ym brzegu W isoki. Zawiz
kiem osady byo grodzisko na skalistej wysokiej grze, wspom nianej tu przez Dugosza (Bkp. OssoL nr 1825).
Zob. Sown. geogr. W zgrze, u stp ktrego le y w . M rukowa, na m apie 1 :7 5 0 0 0 ark. Jaso Dukla (G am -
racz) dochodzi do wysokoci 519 m n .p.m . Opis gry opary zapewne na autopsji.
* m igrd N ow y na praw ym brzegu W isoki, w ojew dztw o rzeszowskie. 20 km na pd. wschd od Jasa.
m igrd Stary, wie 5 km na wschd od m igrodu N ow ego.
* Chciska G ra, najw yszy szczyt pasma chciskiego G r witokrzyskich, wznoszca si nad Chcinami
557 m n.p.m . Na grze istnia staroiytny zam ek, dzi ruiny. W okolicach Chcin i na Karczwce pod Kiel
cam i wydobywano ow (galen), m ied (m alachit, azuryt) w M iedziance na pin. zachd od Chcin i w M ie
dzianej G rze. Rozw ina si pin iej eksploatacja wapieni i zlepiecw , stanowicych m ateria ornamenta-
cyjn y jako tzw . m arm u ry". Zob. Lencew icz, Polska, wyd.. 2, s. 258, 269.
1 Rabsztyn gra na W y yn ie Krakowsko-Czstochowskiej koo miasta Olkusza, w kierunku pnocno-
majca ziemi obfitujc w yiy oowiu. Potem Peczyska1, gra odlega o jedn
mil od grodu Wilicy, ma na sobie koci wzniesiony z kamienia i dotyka wsi
teje nazwy, wasno biskupa krakowskiego. Potem Baba2, gra najwysza nad
rzek So, rodzca obficie zioa i dotykajca miasta ywca3. Potem Dziewka4,
gra, ktr opywa wspomniana rzeka Soa. Potem Jawornik6, gra w ziemi owi
cimskiej, na ktrej powstao znaczne zbiegowisko lenych jeleni i a. Potem Skrzecz-
no6, gra w ziemi owicimskiej, na ktrej podobno masz zebrane wszystkie gatunki
ptactw; opywa j potok Koszarawa. Szadnisz 7, gra wysoka wOwidmskiem,z ktrej
wytryska potok Koszarawa. Potem Sucha8, gra ponad rzek So niedaleko od
miasta ywca. Potem Sl9, gra sl rodzca i wypuszczajca sone zdroje, od czego
uzyskaa nazw w jzyku polskim, sl bowiem Polacy w swym jzyku szol na
zywaj, ley w ziemi owicimskiej. Potem amwka10, gra w ziemi owi-
wschodnim , przy drodze z Olkusze do W olbrom ia, 431 m n .p.m . z ruinam i zam ku zbudow anego przez rd
Toporczykw.
1 Gra czy wzgrze Peczyska przy wsi tej nazwy na pn. zachd od W ilicy (niecka N idy), 309 m n .p.m .,
zob. Slown. geogr. Na zboczach gry miaa istnie prebenda w. Aleksego.
1 Babia G ra najwytszy szczyt w Beskidach Zachodnich (Beskid yw iecki) 1725 m n .p.m . Ze w zgldu
na bogactwo flory dzi park narodowy.
* Miasto powiatowe nad So na pd. zachd od Krakowa.
4 Nazwa ta nie wystpuje na m apach, a Slown. geogr. przytacza tylko okrelenie Dugosza.
1 M iejsce trudne do zidentyfikowania, gd yi w okolicy O w icim ia jest w iele nazw geograficznych o tym
brzm ieniu. Por. nadto nazw Jelena.
* W g Slown. geogr. gra Skrzeczna lub Skrzyczna, dzi Skrzyczne, dwa szczyty lesiste w pam ie Beskidu
yw ieckiego i Bialskiego na dziale dopyw w Soy, ylicy i Lenej. Szczyt pn . wschodni m a 1250 m n .p .m .,
szczyt pd. 1201. Dziejcph ywiecki (A . K om onieckiego, wyd. S. Szczotka, 1 .1 , yw iec 1937, s. X X V II, X X V H I
i s. 13) podaje nazw na szczyt pn. wschodni Skrzecznia lub Skrzeczno, W ielkie Skrzeczn ie, na szczyt pd.
Mae Skrzeczenko. G ra ta nie le iy nad Koszaraw zob. nitej przyp. nastpny.
7 Trudno zidentyfikowa t gr. Koszarawa praw oboczny dopyw Soy w ypyw a w Beskidzie Za
chodnim w dziale babiogrskim ze rde m idzy Czarniaw, Such a Jaow cem , lecz wrd gr nad Kosza
raw Slown. geogr. nie w ym ienia gry o podobnym brzm ieniu. Nazwy tej nie m a na m apach. W Dziejopisie
ywieckim podobne nazwy np. Sdzielny (Szyndelnia) wystpuj dalej. MoZe to b y przekrcona nazwa Sol-
niska szczytu koo ird e Koszarawy.
a Na pd. od yw ca nad So w ystpuj: Sucha G ra na lew ym brzegu Soy koo M ilw ki, 636 m n .p .m .,
przy ujciu potoku Bystra do Soy i Sucha G ra na praw ym brzegu Soy koo Rajczy 1 042 m . Zob. Slown.
geogr. oraz map 1 :7 50 0 0 ark. yw iec.
* Nad Sonic luib Sanic, dopyw em irdow iskow ym Soy, ...n azw an ej od sonych m iejsc... (Dziejopii
ywiecki, s. 14) lety wie Sl. W e wsi i na zboczach otaczajcego j od poudnia pasma wystpuj sone irda.
Istniay tu dawniej warzelnie soli. Nad irdam i potoku Czerna le iy szczyt Solow y W ierch, zob. map
1 :75000 ark. yw iec oraz Ujsoy i Stara Bystrzyca. W przekadzie M echerzyskiego gra ta jest opuszczona.
10 arnwk trudno zidentyfikow a, poniewa istnieje w iele nazw topograficznych na tym obszarze o tej
nazwie.
cimskiej, ktra nadaa nazw arnwki potokowi pod ni pyncemu. Potem Oso-
bita1, gra w ziemi owicimskiej, rodzca potok teje nazwy, Osobit. Potem
Wielka Puszcza2, gra w ziemi owicimskiej, przylegajca do miasteczka Kty3.
Potem Woek4, gra majca pod sob dwa potoki i na szczycie mocny i warowny
zamek.
G ry z ie m i ru sk iej.
Dalej Kobry5, wysoka gra ziemi ruskiej, ktr opywa rzeka Muchawiec, do
tykajca miasta teje nazwy, Kobrynia. Potem Chem6, wysoka gra, od ktrej
wzia nazw ziemia chemska, na ktrej szczycie wzniesiony jest zamek. Potem
Krzemieniec7, wysoka gra w ziemi podolskiej, na szczycie majca mocny z a m e k ,
caa skalista, dostarczajca duych iloci krzemienia, od ktrego i nazwa gry,
Polacy bowiem i Rusini s ile x nazywaj krzemieniem.
Potem Halicz8, wysoka gra i gliniasta w ziemi halickiej, oblana przez rzek
Dniestr, na ktrej szczycie wznosi si zamek; gra nadaa nazw ziemi i zamkowi.
Potem ysa Gra9, wysoka gra dotykajca miasta Lwowa w ziemi ruskiej; na niej
1 Znane jest tylko O sobit V rch pasmo grskie nad Kisucz kolo Cscy oraz nazwa Ochodzita w pobliu
rde O lzy, w ym ieniona w Sown. geogr. Podobne nazwy wystpuj po obu stronach Karpat.
8 Na m apie 1 :7 5 000 ark. B ielsk o-B ia a na pd. od Kt nad prawobocznym dopywem Soy wystpuje
nazwa topograficzna W ielka Puszcza dla pd. stokw grzbietu grskiego Palenica Bukowski G ro Zota
G ra. N ieco na wsch. jest wie Puszcza, a u rdow isk dopyw u Soy, M aej Puszczy, wystpuje nazwa Las
Puszcza dla pn. stokw pasma dziar-K iczera.
8 K ty miasteczko na pn. od yw ca, na zachd od W adow ic.
4 W oek stary grd istniejcy niegdy w pobliu Kt na grze przy wsi Czaniec nad So. W XV w.
b y jednym z gniazd rozbjniczych obok G rjca pod yw cem , Lanckorony i Barwadu.
B Nazwa gry K obry dzi nie istnieje. M oe odpowiada jej gra ukowa nad rzek M uchawcem , po
niej Kobrynia. M iasto K obry, nad rzekam i M uchaw cem i Kobrynk, jest pooone na wschd od
Brzecia.
6 W zgrze znajduje si po pd. wschodniej stronie miasta Chem u nad Uherk na W yynie Lubelskiej,
221 m n .p.m .
7 G ra ta stanowi najwysze w zniesienie tzw. G r Krzem ienieckich stanowicych waciwie cz pn.
krawdzi W yyny Podolskiej, nazwana pniej gr Krlowej Bony, nad miastem Krzem iecem , nad Ikw,
400 m n.p.m .
8 Ley koo miasta Halicza nad D niestrem przy ujciu ukw i. W zgrza te osigaj najwyszy punkt w tzw.
G linianej G rze 515 m n .p.m . M iasto i zam ek H alicz zob. niej.
8 L ey w pn . czci Lw ow a, zwana daw niej Kalwari, czy si z W ysokim Zam kiem (dzi ru iny). Zob.
Sown. gtog r. oraz F. Pape, Historia miasta Lw ow a w z a ry sie Lw w 1894.

wielki zamek krlewski, ktry zwyczajnie zw Wysokim Zamkiem. Potem Poty-

licz1, wysoka gra ziemi beskiej, oblana przez rzek Potyliczk, dotyka grodu teje
nazwy; na niej ongi mia sta znaczny zamek, co potwierdzaj gbokie fosy.
G ra z ie m i siera d zk iej.
Potem Chem2, gra ziemi sieradzkiej, inna od poprzedniej, caa skalista, leca
ponad wsi teje nazwy, niedaleko od miasteczka Przedborza3 pooona, wznoszca
si tak wysokoci, e w jasny dzie widoczne z niej s Sandomierz, Olsztyn, Mie
chw, Czstochowa, Piotrkw, Kalwaria i wiele innych miast; ma na sobie koci
murowany i siedmiu gbokimi fosami otoczony, fundowany przez Piotrka, komesa
ze Skrzynna4.
G r y W ie lk o p o lsk i.
Potem Rzerzuchowa5, gra Wielkopolski, niedaleko od rzeki Warty i grodu

Warty o wysokim szczycie pozwalajcym oglda pobliskie miasta. Potem Turza6,
gra w Wielkopolsce, niedaleko od miasteczka Gromadno, zarosa lasami i borami,
wsawiona zasadzk, w ktrej wojsko wielkopolskie stao kilka tygodni dla pochwy
cenia koron, ktre posya by Zygmunt7, krl rzymski i wgierski, dla Witolda8,
1 W ym ieniona przez Dugosza gra Potylicz lety na obszarze miasteczka Potylicza we wsch. czci R oz
tocza Lwowsko-Tom aszowskiego nad rzeczk T elic, dopyw em R aty, na poudniow y zachd od Rawy
Ruskiej.
1 Chem w g Sown. geogr., Chem o na m apie 1 :7 5 0 0 0 , Chem no w g L ence wiea, wzgrze na W ytyn ie
Kielecko-Sandomierskiej, W ytyna dzka na w sch. od Radomska, na pd. zachd od Przedborza, 516 m n.p.m .
Obok w iej Chem o. W zgrze Chem o kulm inuje nad ca okolic.
* Przedbrz nad Pilic na wsch. od Radomska na granicy wojewdztwa kieleckiego.
4 Chodzi tu niewtpliwie o palatyna Piotra W ostow icza z czasw Bolesawa Krzywoustego i W adysawa
W ygnaca, fundatora w ielu kociow . W iadom o o nim przej Dugosz z kroniki w ielkopolskiej, m . in .
o tym , te by conus de Skrzy, ale przekaz o tej specjalnie fundacji pochodzi nie z kroniki, lecz niew tpliw ie
z jakiej m iejscow ej tradycji.
* W g Sown. geogr. w zgrze w miasteczku W arta, na ktrym sta stary koci. Zob. przyp. 1 na s. 120.
* S. Sarniki przedstawi j na swej m apie (1587 r.) na praw ym brzegu O dry, naprzeciw Frankfurtu nad O dr.
W ie Grom adno lety na pn. zachd od K cyni.
7 Zygm unt Luksem burski, krl W gier, rzdzi na W grzech od 31 m arca 1587, krl rzym ski od 20 wrzenia
1410, cesarz od 31 maja 1433, zm . 9 grudnia 1437 r.
* W itold (Aleksander) syn Kiejstuta w. ksicia litew skiego, wspczesny Jagielle, najw ybitniejsza posta
w dziejach redniowiecznej Litw y. Data ur. nieznana, zm . 27 padziernika 1430 r. w Trokach.
D z i e j e b a j e c z n e P o l s k i 163
wielkiego ksicia Litwy i jego ony Julianny1 ze szkod dla Krlestwa Polskiego.
Potem erkw2, gra w Wielkopolsce, niedaleko od miasta Pyzdry, ktr oblewa
rzeka Lutynia. Potem Giecz3, gra wysoka i obszerna pooona midzy Gnieznem
i Poznaniem, gdzie ongi mia sta zamek ksicy, dzi zasi stoi tam koci.
Potem Bieszczad4, gra blisko zamku Sobie, dzielca ziemie polskie od wgier
skich. Na szczycie jej umieszczony jest kamie, zapisany ruskimi literami, pooony
tam przez ksicia ruskiego Lwa6, oznaczajcy granic Polski i Wgier. Z tej giy,
mianowicie od jej szczytu poczynajc si, wytryskuj te rzeki znaczne i omwienia
godne: Dniestr, San, Stryj i Cisa i do niej lecych ziem, mianowicie do Polski,
Rusi i Wgier rnymi drogami z samego wierzchoka giy spadajc rozchodz si.
Potem Niczko, gra Mazowsza w pobliu miasteczek arnowa7 i Radzanowa
leca, ktr oblewa rzeka Wkra, w czasie wojen obwarowana przez Krzyakw,
lecz odbita przez wojsko mazowieckie, ktre ca zaog krtyack bd wycio,
bd w niewol wzio.
L e c h z a k a d a s to lic G n ie z n o i u s ta n a w ia tu s ie d z ib k si c .
O b o g a ch , k t r y c h P o la c y ja k o p o g a n ie p o d w cza s c z c ili.
Po niejakim wic czasie Lech wdz Lechitw, m peen mdroci, przemylnoci,

nieskazitelnoci ycia i uczynnoci, chocia urodzenie nie dao byo mu tego za
szczytu, atwo zostawszy ksiciem swego pokolenia i swego plemienia za nowym
krajem rozgldajc si i krc, bardzo czsto z najbliszymi swoimi roztrzsa i za-
1 Julianna crka Jana O lgim untow icza holszaskiego, trzecia on a W itolda.
1 W zgrza erkowskie nad rzeczk Lutyni, lew obocznym dopyw em W arty, na pd. zachd od Pyzdr.
N ajw yiszym punktem w tym pam ie jest ysa G ra na pn. od erkowa 161 m n .p.m . o rozlegym widoku.
1 W kronice G alla Anonim a G deci, czyli G decz, dzi G iecz, starodawny grd i osada m idzy W rzeni,
rod a K ostrcyniem nad rzeczk Maskaw, obecnie nazwa w si. Dawny grd, spalony w czasie najazdu czes
kiego w 1039 r ., jest dzi przedm iotem bada archeologicznych.
4 W autografie Bycszkod. Beskid, Beskidy, Bieszczad, Bieszczady. Pnocne stoki acucha Bieszczad od
wadniaj San, Strw i, D niestr i Stryj z O porem , poudniow e dopyw y Cisy. W rpisie Rozraewskiego gry
M aopolski i in . nie zostay w yodrbnione przez osobne tytuy.
* N ie wiadom o b lie j, o ktrego z ksitt ruskich tego im ienia tu chodzi.
* N ieckie W zgrza na N izinie M azow iecko-Podlaskiej, pasm o wzgrz m orenow ych, cigncych si od wsi
Niedziaek koo M aw y i otaczajcych dolin rzeki Frzylepnicy m idzy Sarnowem i Nidzgr, dochodzcych
do ok. 200 m n .p.m . (dawna nazwa N idzgry-N ieckogra). Dokadniejsze dane w Sown. geogr.
7 Sarnowo le y nad rzek Przylepnic w pow iecie urom in w w ojew dztw ie warszawskim, Radzanw
miasto le ce w pow iecie mawskim niedaleko ujcia M awki do W kry.
II*
stanawia si, jakie miejsce byoby odpowiednie dla zamieszkania i dla ustanowi si
majcej siedziby ksistwa. Znalazszy rwninne paszczyzny, odznaczajce si uro
dzajnoci gleby i agodnoci klimatu, w ktrych dokoa spotyka si liczne jeziora
samoistnie powstae, z tych za, jak gdyby z rodzicielskiego ona, wypywaj nie
ustajce rzeki, obfite w zdrowe ryby; [Lech] tutaj obozowisko swe rozbi i tak z po
stanowienia samego ksicia Lecha, jako te wszystkich starszych wiekiem, ktrzy
pozostawali pod jego wodz, miejsce to przeznaczone zostao i wybrane na pierwsz
siedzib krlestwa, stolic i miasto. [Lech za] obmyli i nada mu od osadzenia
si imi lechickie, czyli polskie Gniezno, co w powszechnym jzyku znaczy n id u s
[gniazdo]. Tam bowiem po raz pierwszy ksi i rodzic Polakw, Lech, rozbiwszy
obozowisko zaniecha koczowania i postanowi, e tu gniazdo bdzie dla niego i star
szyzny i tu wzniesiona zostanie siedziba ksica i e pozostanie tu na stae. Tutaj
take znalaz na wysokich i wyniosych drzewach orle gniazdo. Przeto starodawnym
obrzdkiem odprawiwszy mody bogom ojczystym w intencji, by zechcieli ksiciu
i jego potomstwu wadz utrwali oraz jemu i jego ludowi askawo okaza jako
przewodnicy w pracach i wojnach i sprawcy dobrych rad, na t intencj ofiarowa
wiele zarnitych sztuk byda. Zboe take na nowej dziewiczej glebie, po raz pierw
szy zgwaconej lemieszem puga, zasiano, jako e dotychczas pozostawaa soch nie
tknita ani innymi ostrzami nie zraniona. Po zaoeniu wic nowego miasta i po
zaludnieniu go przez waniejsze rodziny, po wzniesieniu nadto zamku dla ksicia
swego, aby w ten sposb wadz jego jeszcze wyrnion wyniosoci miejsca za
mieszkania ponad inne wzbi w tym wiksz cze, z rozkazu ksicia cay pozostay
lud podzielony zosta na osady i rozprowadzony w rne miejsca majce urodzaj
niejsz gleb i korzystniejsze pooenie.
W ktrym za roku od pomieszania jzykw wspomniany Lech wyszed ze Sa
wonii1 i Chorwacji oraz w ktrym roku lub w jakim czasie zacz jako pierwszy za
ludnia ziemie polskie niewiele znajdziesz u pisarzy. Przecie Marcin Gallicus12
(jak to nastpnie opowiemy) zapisa, e Sarmatowie wojowali z ssiadami i niekt
1 Sawonia i Chorwacja. Oba kraje juZ wspomniane z racji pochodzenia z tam tych stron Lecha, zob. przyp.
2 na s. 96.
* Takiego kronikarza redniow iecznego nie byo. Term in Martinus by rozpow szechniony dla rtnych
kronik wiata, bardzo licznych w czasach Dugosza kom pilacji. MoZe tu chodzi o synn kronik cesarzy i pa
piey Marcina z Opawy, zob. wyjanienie oglne u Lorentza, Deutsehandt Gesehichtsquellen d. Mittelalters,
I, Berlin 1870, s. 3 oraz u B. K iirbisw ny, Studia, s. 137, przyp. nr 72.
rymi dalej pooonymi narodami i e cesarze rzymscy, mianowicie Tyberiusz1,

Walentynian i inni te z Sarmatami prowadzili wojny, i e nawet, gdy Sarmatowie
rozpierzchli si po Pannonii, wwczas podlegej Rzymowi, i zniszczyli j, cesarza
Walentyniana, przygotowujcego przeciw nim wojn upyw krwi o mier przy
prawi w okolicy Ostrzyhomia12 i e Karol Wielki wojowa z Polakami i pokona
ich wodza Lecha.
Wiadomo3 te o Polakach, e od pocztku swego rodu byli bawochwalcami oraz
e wierzyli i czcili mnstwo bogw i bogi, mianowicie Jowisza, Marsa, Wener,
Plutona, Dian i Cerer, popadszy w bdy innych narodw i szczepw. Jowisza
za nazywali w swym jzyku Jess4, wierzc, e od niego jako najwyszego z bogw
przypaday im wszystkie dobra doczesne i wydarzenia zarwno niepomylne, jak
i szczliwe. Jemu wic te wiksz anieli innym bstwom cze oddawali i czst
szymi wielbili ofiarami. Marsa nazywali ad5. Wyobrania poetw uczynia go
wodzem i bogiem wojny. Modlili si do niego o zwycistwa nad wrogami oraz
o odwag dla siebie, cze mu oddajc bardzo dzikimi obrzdkami. Wener nazywali
Dzidzileyl6 i mieli j za bogini maestwa, wic te upraszali j o bogosawienie
potomstwem i darowanie im obfitoci synw i crek. Plutona nazywali Nij7, uwa
ajc go za boga podziemi i stra oraz opiekuna dusz, gdy ciaa opuszcz. Do niego
1 Zob. przyp. 5 na s. 19$. Co do cesarza W alentyniana nie wiadom o, o ktrego W alentyniana tu chodzi,
g d y w IV i V w . n .e. b yo a i trzech cesarzy zachodniorzym skich tego im ienia.
2 W aut. Striganium, Ostrzyhom na W grzech nad D unajem siedziba arcybiskupstwa.
* O d tego m iejsca do koca w ym ienieni sq gw ni bohaterow ie z m itologii Rzym ian, dla ktrych nie dajem y
ju t osobnych przypisw , g d y s powszechnie znani i nie potrzebuj objanie. Dugosz prbow a po raz pier
wszy wyszuka odpow iedniki w dawnej m itologii sowiaskiej. Cay ten w ywd ma charakter elaboratu
wczesnohum anistycznego.
* Jesza im i w m itologii polskiej nie spotykane, byo jakim prastarym sowem w przypiewkach ludo
w ych, ktrego D ugosz ju t nie rozum ia i zrobi ze bstw o pogaskie identyczne z gw nym bogiem Olim pu
rzym skiego Jowiszem. Zob. A . Bruckner, Wierzenia religijne. Encykl. PAU t. IV , cz. 2, Krakw 1912,
a. 159 160, ktrego pogldy aprobow a S. Urbaczyk, Religia pogaskich Sowian, Krakw 1947, s. 9, gdzie
jest etym ologia tego sow a. Zob. jeszcze gruntow ne studium K. Potkaskiego: Wiadomoei Dugosza o polskiej
mitologii (Pism a pom iertne . U , Krakw 1924).
* ada niezrozum iae ju t za czasw Dugosza sow o z pieni ludow ych m ylnie uznane za im i bstwa,
zob. S. Urbaczyk, op. cit., s. 9 (podaje za Brucknerem ).
1 Identyfikow ana przez Dugosza z rzymsk bogini m ioci i m aestw a W enus. Tymczasem pochodze
nie tego im ienia jest takie jak i poprzednich, zob. S. Urbaczyk, op. cit., s. 9. S jednak i inne pogldy na ety
m ologi tej nazwy.
7 N ya m ia b y odpow iednikiem Plutona, raczej b y to dem on sowiaski znany w rtnych stronach kraju
jako Nawka, zob. S. Urbaczyk, op. cit., s. 45.
166 Ksiga, p i e r w s z a
modlili si o to, aby wprowadzeni byli po mierci do lepszych siedzib w podziemiach.

[Duszom] tym wybudowano w miecie Gnienie najwaniejsz wityni, do ktrej
pielgrzymowano ze wszystkich stron. Dianie natomiast, uwaanej wedug wierze
pogaskich za niewiast i dziewic zarazem, matrony i dziewice [oddaway cze
przez skadanie] przed jej posgami wiecw. Rolnicy za i prowadzcy gospodark
roln czcili Cerer, na wycigi skadajc jej w ofierze ziarna zb. Za bstwo uwaali
take pogod* i tako zwali je Pogod1, czyli dawc dogodnego powietrza. By te
bg yda, zwany ywi8. A jako e pastwu Lechitw wydarzyo si powsta na
obszarze zawierajcym rozlege lasy i gaje, o ktrych staroytni wierzyli, i zamiesz
kuje je Diana i e Diana roci sobie wadztwo nad nimi, Cerera za uwaana bya
za matk i bogini urodzajw, ktrych dostatku kraj potrzebowa, [przeto] te dwie
boginie: Diana w ich jzyku Dziewann1*3 zwana i Cerera zwana Marzann4 *deszyy
si szczeglnym kultem i szczeglnym naboestwem. Tym wic bogom i boginiom
stawiali Polacy witynie i posgi, ustanawiali kapanw i dawali ofiary, wreszde
gaje ogaszali za wite i w szczeglnie bardziej uczszczanych miejscach odbywali
obrzdki i modlitwy oraz zaprowadzali uroczystoci z naboestwami, na ktre
zbierali si mczyni i kobiety wraz z dziemi. Swoim tutaj bogom skadali ofiary
i caopalenia z byda i trzd, niekiedy za z ludzi wzitych do niewoli, wierzc, e
ofiarami ubagaj mnstwo rozmaitych gminnych bstw. Na ich cze ustanawiane
byy i urzdzane igrzyska w pewnych porach roku, dla przeprowadzenia ktrych
nakazywano zbiera si w miastach tumom mieszkacw obojga pci ze wsi i osiedli.
Odprawiano za je przez bezwstydne i lubiene przypiewki i ruchy, przez klaskanie
w donie i podnietliwe zginanie si oraz inne miosne pienia, klaskanie i uczynki
przy rwnoczesnym przywoywaniu wspomnianych bogw i bogi z zachowaniem
rytuau. Obrzdek tych igrzysk, raczej niektre jego szcztki [istniej] u Polakw
a do nastych czasw, mimo e wyznaj oni chrzecijastwo od 500 lat, powtarzane
1 Etym ologia nazwy Pogoda nie jest bliej znana, miaa b y odpow iednikiem bstw a rzym skiego Tem pe
ries, rzdzcego pogod.
3 yw i botek dostatku i powodzenia, opiekun dom u i dobytku, czczony w Czechach i na Rusi, zb.
A. Bruckner, op. cit., s. 161.
3 Sowiaska Dziewanna odpow iednik starotytnej D iany. O takiej bogini brak wiadom oci w irdach
do Sowian Zachodnich, zob. A . Bruckner, op. cit., s. 160 161.
* Marzanna rzekom a bogin i zbiorw i podnoci w g Dugosza odpow iednik Cerery. Jest to przenie
sienie na bstwo nazwy w iosennego obchodu ludow ego o tradycjach niew tpliw ie pogaskich (topienie ba
wana). Zob. K. Potkaski, op. cit. t. II s. 42 62.
s co roku na Zielone wita i przypominaj dawne zabobony pogaskie dorocznym

igrzyskiem, zwanym po polsku Stado"1, co tumaczy si po adnie g r e x , kiedy to
stada narodu zbieraj si na nie i podzieliwszy si na gromady, czyli stadka w podnie
ceniu i rozjtrzeniu umysu odprawiaj igrzyska, skonni do rozpusty, gnunoci
i pijatyki.
O n a tu rz e i o b y c z a ja c h P o la k w .
Szlachta polska jest podliwa sawy, upw wojennych chciwa, gardzca nie
bezpieczestwami i mierci, przyrzecze nie dotrzymujca, cika dla poddanych
i ludzi niszego stanu, w mowie nierozwana, do wydatkw ponad stan wzwycza-
jona, monarsze swojemu wierna, oddana rolnictwu i hodowli byda, dla obcych
i goci ludzka i uprzejma, w gocinnoci miujca si i przodujca ni nad innymi
narodami. Lud wiejski za jest skonny do pijastwa, ktni, wyzwisk i zabjstw
i nieatwo znajdziesz inny nard tak skalany rodzinnymi zabjstwami i okalecze
niami. Nie wzdryga si on przed adn prac czy ciarem, na mrz i gd jednako
wytrzymay, postpujcy w myl zabobonw i przesdw, na zdobycze rwnie
chciwy, kierujcy si zoliwoci, chciwy nowinek, gwatowny i cudzego akomy.
Mao starannie buduj domy, zadowalaj si lichymi chatami, odwagi ani zuchwa
oci [im nie brak], umys [maj] przebiegy i niedowierzajcy, ruchy i postaw
[maj] pikne, gruj nad innymi si fizyczn, wzrostu s rosego i wyniosego,
daa zdrowego, o czonkach zrcznych, o barwie wosw mieszanej: jasnej i ciemnej.
Powietrze tu dokuczliwe, surowe prdy powietrzne, mrone niebo, bezlitosne
wichry, dugotrwae niegi, stale zamarzajce wierzchoki gr: wszystko to kszta
tuje natur i umysy Polakw. Przybyszw obcych i cudzoziemcw, chociaby u nich
widoczne byy talent i obyczajne yde, rzadko dopuszczaj na kierownicze stano
wiska do urzdw, chyba e po upywie czasu lub po nastpstwie jednego poko
lenia, a nawet jeeli tak si zdarzy, rzadko obywa si [wwczas] bez zawici. Oby
Polacy posuyli si zacnym przykadem Hiszpanw, co to nie gardz adnym po
1 Stado zabawa ludow a w Zielone w ita, sigajca sw ym i pocztkam i pogastwa, jest dobrze znana
etnografom w rnych stronach Polski. Obchodzona pniej w pen i lata jako sobtki. Jest wym ieniona w kro-
nikach polskich p o raz pierw szy u Dugosza. Z ob. S. Urbaczyk, op. cit., s. 82, oraz K_ Potkaski, op. cit.
ta U , 8. 5 42.
chodzeniem czowieka, ktry si wyrnia cnot, i zlecaj biskupstwa i wysokie

dostojestwa neofitom z ydw czy Saracenw, t askawoci za rzeczpospolit
swoj czyni bardziej kwitnc i pomylniej rozwijajc si w przeciwiestwie do
Czechw, ktrzy za niegodziwo uwaaj, jeeli wszelakie urzdy krlestwa nie
pozostaj w jednej i tej samej rodzinie, nawet w rku nieuczciwych i niedonych,
i poczytuj za skalanie tyche urzdw, gdyby na inn rodzin byy przeniesione,
w tym wic, chocia poza tym we wszystkim innym przewidujcy, wydaj mi si
by bardzo nierozumni, jakby chcieli prawa stanowi dla Bstwa i dy do za
ciemnienia i zawaszczenia rozdawnictwa darw Jego. Takim to ju jest usposobienie
ich, tak niezdolno ich, e otaczaj cnot nikym wyrnieniem i rwnie nikym
uczono, do samych za oznak godnoci i urzdw tych wybieraj, ktrzy opywaj
w rozleglejsze dostatki i dusz maj cho gardzc mierci, lecz tym chtniejsz do
mordowania innych.
S a w n ie js z e m ia s ta i m ia ste c z k a P o ls k i.
Z miast u Polakw i lecych w podlegych Krlestwu Polskiemu ziemiach wy

mieni bardziej znaczne i bardziej wzmianki godne, mianowicie: Krakw1 pod
Wawelem nad brodami rzeki Wisy zaoy Grakchus i od Grakcha po zamianie
[litery] G na K nazwany zosta Krakowem. Tutaj jest miejsce narodzin i zabaw
niemowlcych krlw i ksit Polski, tu miejsce chrztu chrzecijaskiego, tutaj
zoone zostay prochy ich caego rodu w kosztownych i wspaniaych grobowcach.
Ze wzgldu na dogodno pooenia i wygld okolicy posiada Krakw niespornie
pierwszy zamek w Polsce, stolic jest tak krlewsk, jak biskupi ozdobiony, [sam za]
1 Swoist etym ologi nazwy Krakw od Graka, Kraka przedstawia Dugosz n iiej, zob. przyp. 2 na s. 186.
Okrelenie apud Stcnnam jest oparte pod wzgldem stylistycznym na wspczesnym Dugoszowi Eneaszu
Sylwiuszu Piccolom inim , zob. I. Zarbski, Stosunki, s. 153 154 oraz na Liw iuszu, zob. B. Strzelecka, Ze stu
diw toponomastjrcznych nad Dugoszem, Czas. G eogr. t. 20 21, 1950 1951, s. 503 i n. Pod w zgldem
treciowym jest ono oparte na wyraeniu w kronice Kadubka n seopulo holophagi i oznacza Sm ocz Jam
lub gr i wznoszcy si na niej zamek jako najstarsz cz Krakowa. Okrelenie apud Stennam nad
W w elem odpowiada zdaniem Strzeleckiej i dzisiejszem u potocznem u okreleniu; n a W aw elu11. Z tym
stanowiskiem B. Strzeleckiej polem izow ali I. Zarbski i W . Taszycki (Cracouia apud Stennam condita (Du-
goszowa relacja o Krakowie), Onomastica t. III, 1957, z. 2, s. 282 i n .) rozpatrujc term in Steina u iyty w kro
nice Pulkawy, ktry m ia wanie przej Dugosz raczej od Pulkawy n ii w brzm ieniu Stemna od Eneasza
Sylwiusza i m iii go pojm ow a jako m iejsce powstania miasta, a moe nawet nazw starej podkrakowskiej
osady. Inny przekad zaproponowali W . Zarem bina i M , Plezia: apud Stennam pod W aw elem ze w zgldu
na to. Ze u Liwiusza stena oznacza wwz.
dzieli si na 3 miasta. rodkowa cz zwie si Krakowem, w niej wanie wznosi si,

oblany Wis, zamek na wzgrzu skalistym i do wysokim, zwany w dawnych wie
kach Wawel1, zbudowany na skale w wielu miejscach zupenie stromej i uzbrojony
w mury, dworce, wiee i inne budowle obronne na ksztat korony. W [zamku] tym
jest siedziba krla i grb witych szcztkw w. Stanisawa Mczennika i biskupa
krakowskiego i bazylika zbudowana z ciosanego kamienia, obdarowana czci god
nymi komi, zwokami i relikwiami wielu witych, a co wicej gwodziem Pa
skim, szczk bogosawionego Jana Chrzciciela i ciaem w. Floriana Mczennika.
Drugie miasto, Kazimierz2, w poudniowej stronie postawi krl Polski Kazimierz II,
nadajc mu swoje imi; uwietnione ono zostao mczestwem tego bogosawio
nego Stanisawa Mczennika. Wicej w nim budynkw klasztornych anieli do
mw mieszkalnych obywateli, kocioy te wyniolejsze zajmuj miejsca. Trzecie
miasto otrzymao nazw Florencja3 od zbudowanego w nim kocioa w. Floriana,
zanim nawet ten wzniesiony zosta i to miasto tene sam krl Polski Kazimierz II
zaoy. Miasto Krakw, chocia odznacza si wieloma dogodnociami, przecie t
jedn dogodnoci nader synie, e rwnomiernie odlege jest od wszystkich krain
ssiednich, mianowicie: Wgier, Czech, Moraw, Rusi, Podola i Litwy, z ktrych
sprowadza i przesya dalej towary przernych wyrobw, nadto synie z uniwer
sytetu, koronacji, narodzin, chrzcin i pogrzebw krlw, dalej z 4 kociow kole-
giackich; ma w pobliu dostatek kamienia, drewna i wszelkiego innego materiau
potrzebnego do wznoszenia murw i stawiania niezbdnych do tego rusztowa.
Ponadto w rodku midzy murami miasta Krakowa i Kazimierza pynie Wisa,
eglowna rzeka, nadajca si do przywozu wszystkiego, czego potrzeba. Ponadto
wreszcie niedaleko te s granice wielkich narodw, ktrych wielu przedstawicieli
cigny do tego miasta przede wszystkim wzajemne stosunki.
1 W przekadzie dajem y nazw W aw el, cio u Dugosza jest W w el (bo tak m w iono w XXV i XV w .),
a to ze w zgldu na utart ju t dzi nazw i trudnoci w odm ienianiu starej form y nazwy. Etym ologia nazwy
W aw el, W w el bya przedm iotem rozwaa w ielu uczonych. Dawniejsze w yw ody A . Brucknera (Soum.
etymoL, s. 597 600) s ju t dzi skorygow ane przez W . Taszyckiego (zob. Historia i znaczenie nazw y tVawd,
Onom astica t. I , 1955, s. 41 59).
* Kazim ierz pod Krakowem osada znana ju z w X II w ., lokowana pod t nazw w 1355 r. jako osobne
m iasto, w pd. stronie Krakowa, zob. Studia nad przedmieciami Krakowa, B ibl. Krakowska nr 94 (osobny
rozdzia). O becnie jedna z dzielnic miasta.
* Dawna nazwa Kleparza, osady podkrakowskiej, rw nie znanej ju t w X II w ., koo kocioa w. Floriana,
lokowanej w 1336 r. Pniej przedm iecie handlow e Krakowa, zczone z nim w czasach nowoytnych. Zob.
J. Dzikwna, Kleparz do 1S28 r., B ibl. Krak. n r 74, Krakw 1932.
Dalej Gniezno1, druga stolica Polski, z imienia raczej anieli w rzeczywistoci, wsa
wiona raczej dawn wietnoci anieli obecnym blaskiem i w ogle przez wielu zapom
niana byaby, gdyby nie growaa nad ni prymasowska witynia. Matka to wszyst
kich miast polskich, Gnieznem nazwana od gniazda, zaoona przez pierwszego
ksicia Polakw Lecha, albowiem tu najpierw osiad z rodzin swoj i powinowa
tymi. Tedy tu wznis Lech siedzib krlewsk i miasto, nazwane od pniejszego
rozwoju wypadkw Gniazdem, w tym raczej samo mao doznao szczcia, podczas
bowiem gdy zrodzio wiele miast polskich, siebie wyjaowio. [I cho] obfituje
w puste parcele, przecie najszczliwsze [jest] z przeniesienia z Prus do katedry
szcztkw w. Wojciecha12 Mczennika.
Dalej Lww3, trzecie stoeczne miasto Polski, ktr to godno za Wadysawa III
krla Polski przeniesiono z Halicza na nie, wyrniajce si dwoma zamkami,
ktre nad nim gruj. Obfito tu najrnorodniejszych towarw, ktre dowiezione
Morzem Lwim4, dosyane s do Lwowa drog ldow, brakuje mu bowiem spawnej
rzeki, ktra zazwyczaj tak zwiksza korzyci miasta.
Potem Pozna5, zamek, siedziba i dworzec krlewski pierwszych krlw Polski,
take i miejsce ich spoczynku. Wyrnione zaszczytem biskupstwa, oblane wodami
rzeki Warty, znane z gmachw klasztornych.
Potem Wrocaw6, zaoony przez ksicia Polski, Mieczysawa, za ktrego po raz
pierwszy Polacy nawrcili si od bogw pogaskich na chrzecijastwo, znakomite
zaszczytem katedry, relikwiami bogosawionych mczennikw koniskich7 i kocio
ami ku czci witych, wybudowanymi piknym sposobem, wreszcie rzek Gutta-
lus opywajc miasto.
Potem Wocawek8, pooony nad wodami Wisy, zaoony przez Wadysawa
monarch polskiego, syna krla Polski Kazimierza I, std imieniem zaoyciela
1 Miasto powiatowe na wsch. od Poznania. E tym ologia nazwy G niezno od nidus = gniazdo jest spotykana
w w ielu kronikach przeddugoszowych.
* w. W ojciech, zoh. niej przyp. 2 na s. 265.
8 Lw w w ym ieniony tu jako stolica arcybiskupstwa przeniesionego z H alicza ostatecznie w 1414 r ., zob.
W . Abraham, Pocztki arcybiskupstwa aciskiego we Lw ow ie, BibL Lwowska n r 7.
4 Zob. przyp. 2 na s. 94 o nazwach M orza Czarnego uywanych przez Dugosza.
8 Najstarszy orodek tw orzcego si w X w . pastwa pierw szych Piastw i pod tym ktem w ym ieniony
przez Dugosza.
4 W rocaw w ym ieniony tu jako jedna z najstarszych (1000 r.) stolic biskupich.
7 Piciu Braci M czennikw, zob. przyp. 1 na s. 288.
8 W ocawek nad W is w ym ieniony z racji biskupstwa, zob. ks. II, przyp. 6 i 7 na 8. 245.
nazwany, ktry te siedzib biskupi z Kruszwicy1, jak przypisuj mu, przenis

dla wzmoenia Wocawka do niego, niczym innym poza katedr biskupi nie wy
rniajcy si, gdyby za tej nie mia, raczej wicej osb nic nie wiedziaoby o nim,
bo take pooony jest na rwninie, pozbawiony jakichkolwiek murw czy umocnie,
czy obwarowa i wystawiony kademu wrogowi na atwe pldrowanie i zupienie.
Potem Pock8, sawny z siedziby biskupa i zamku stykajcego si z miastem,
take rzek Wis, ktra tu w wody wezbrawszy szeroko rozlewa swe oysko.
Potem Chemno, w odrnieniu od nowego Chemna pooonego nad wodami
Wisy, zwane Chem3, znakomite tylko zaszczytem katedry biskupiej.
Potem Kamie4, wywodzcy nazw od kamienia, jako e po polsku la p is zwany
jest kamieniem (gdy za zakadano to miasto, wielkie tu byy zbiorowiska kamieni),
sawny z zaszczytu biskupstwa.
Potem Lubusz6, sawny raczej z dawnej nazwy anieli ze znaczenia dzisiejszego,
syn bowiem tylko z godnoci biskupstwa, gdy za sta si rzadko zaludniony i ja
owy, siedziba biskupstwa przeniesiona zostaa do bardziej oywionego i bezpiecz
nego miasta Fiirstenwaldee. Przecie [nazwa biskupstwa] zachowaa dawn nazw,
nie nazywajc si [biskupstwem] furstenwaldzkim, lecz lubuskim.
Potem Przemyl7, zaoony przez Przemysawa znany z godnoci biskupiej
i zamku, i katedry, wzniesionej z kamienia ciosanego na zamku, bardziej ni z czego
kolwiek innego nad rzek Sanem przepywajc pod miastem.
Potem Kamieniec8, na ksztat korony zewszd majcy zamiast murw i obwa
rowa ska wysok, gst i strom. Niemaa rzeka Seret ze wszystkich stron
miasto to opasuje i opywa, rozlewajc si nieco w miejscu, gdy wok miasta pynie.
Tak z natury samej uksztatowany rzadkim i nie spotykanym wygldem, e widok
* L ey na pn . w ybrzeu jeziora G opa.

* Siedziba biskupstwa, zob. przyp. 8 na s. 245*
* Chem a w w ojew dztw ie bydgoskim na pn . od Torunia, Chem no na praw ym brzegu W isy na pd.
od w iecia. O biskupstwie chem iskim zob. ks. IX, przyp. 9 na s. 245.
4 Dzi Kam ie Pom orski nad Dziwn (Pom orze Zachodnie). Co do etym ologii zob. w yczerpujce dane
o sytuacji geograficzno-terenow ej w artykule R . Kiersnowskiego, Kamie i Woliny Przegl. Zach. R . 1951,
z. 9 10.
6 Lubusz, niem . Lebus, m iasto na lew ym brzegu O dry, 12 km na pn. od Frankfurtu n/Odr.
4 L ey blisko Sprew y na praw ym brzegu, na zachd od Frankfurtu n/O dr.
* Przem yl siedziba biskupstwa od r. 1575. Osoba zaoyciela nieznana.
8 K am ieniec Podolski synna tw ierdza kresowa nad Sm otryczem blisko jeg o ujcia do Dniestru, tu opi
sany najw yraniej na podstaw ie autopsji. W ym ienienie Seretu jest pom yk, por. wyej opis rz. Sm otrycz.
jego wprawia wszystkich w podziw, zewszd otoczony stromymi skaami,

nie waem ani fos, jak inne miasta, lecz gbokimi przepaciami, ktre na
peniaj obaw spogldajcego, obwarowany, jak gdyby waem, przez inne skay
dokoa, niby ukryty za waem naturalnym, tak i nikt nie domniemywa, e tu jest
miasto, dopty, dopki do samego miasta nie wejdzie. Jeden tylko do miasta istnieje
dostp z zamku i od strony poudniowej, przecie te o spadzistym wjedzie. Znaczny
biskupim dostojestwem i sw wyniosoci, zamkiem te wznoszcym si ponad
miastem, bogaty w mid, wosk i bydo.
Potem Kijw zaoony przez jednego polskiego ksicia pogaskiego Kija1, wywo
dzcy nazw od jego imienia, bardzo wielkie ongi miasto i synne, o trzystu wi
tyniach, z ktrych niejedn czas zrujnowa, wsawione godnoci katedraln, rzek
znan i potn Dnieprem, take zamkiem, wzniesionym z kd dbowych na wy
niosym wzgrzu, wreszcie ponadto bliskoci morza. Tak wiele ma ryb, e ryby
zowione w rzece Dniepr mniej * /2 okcia dugoci rzuca si dzikim bydltom i zwie
rztkom.
Potem Wilno, obdarzone zaszczytem biskupstwa i bardzo wyniosym zamczyskiem
i obfite dwiema rzekami Wiln i Wili, opywajcymi je z obu stron. Potem Mied-
niki1
2*, synne tylko z siedziby biskupa i rzeki Miedniki, przepywajcej obok miasta.
Potem uck8, synny z niezwykej urodzajnoci gleby, oblany przepikn rzek
zwan Styr, znany z biskupstwa i z zamku, zaoony przez ksicia Wodzimierza.
Potem Chem4*, powszechnie znany tylko z zaszczytu biskupstwa i zamku, tak mao
ludne i nieznaczne miasto, e zaszczyty te powinny by by mu odjte i przeniesione
na miasto bardziej ruchliwe i ludniejsze Hrubieszw6*. Potem Soczawa*, znaczna
1 Zob. przyp. 2 na 8. 183.

* Miasteczko na m udzi, pniej W ornie, znane z biskupstwa zaoonego przez W itolda w 1417 r. W g
Sown. geogr. W ornie le nad W orniank wypywajc z jeziora uksztas (ukszta) i uchodzc do jeziora
Bizulis (Birzuli), z ktrego w ypywa nastpnie rzeka W frw ita, dopyw W indaw y (W en ty). Tak jest te na
mapach. Zob. objanienie do r. 1421 w Kodeksie dypl. katedry i diecezji wileskiej, w yd. J. Fijaek i W . Sem
kowicz, t. I, Krakw 1948, s. 741, przyp. 6. M iasteczko W ornie ley w pobliu rde K roenty, praw obocz-
nego dopywu Dubissy, ktr Dugosz okrela rw nie jako M iedniki, chocia zna wystpujc w rdach,
a uywan do dzi, nazw Dubissa, w ym ienion w Annales pod r. 1413.
* Zamek na W oyniu, zob. przyp. 9 na s. 151. Zaoyciel ucka nieznany, grd ten istnia jednak od
wczesnoredniowiecznych czasw.
4 Hrubieszw w w ojew dztw ie lubelskim nad rzek H uczw, dopyw em Bugu.
* Suczawa dawna stolica M odaw ii nad rzek Suczaw. Biskupstwo zostao tu przeniesione w 1588 r.
w zwizku z przeniesieniem stolicy hospodarw m odawskich, zob. Sown. geogr.
zaszczytem biskupstwa, bogata w towary, przez ktre to miasto przepywa teje

nazwy rzeka Soczawa.
I to ju wszystkie miasta w Krlestwie Polskim majce godnoci [stolic] bisku
pich, pozostae miasta, ktre wymieni, mniej s sawne i wyrniaj si jedynie
kolegiackimi kocioami. Wic Sandomierz, stolica wielkiej ziemi sandomierskiej,
przez ktre pynie rzeka Wisa, godne wymienienia z racji sawnych odpustw,
ktre tu 2 lipca nawiedzane s przez bardzo wielkie tumy ludzi. Dalej Wilica1,
[miasto] zaoone za czasw pogastwa jeszcze przez komesa Wisawa, bohatera
polskiego z zamierzchych czasw, ktry te swe imi nada miastu, pooone w po
rodku wd rzeki Nidy, otoczone ze wszech stron bagnami, o ktrych wie mesie,
e abom, gdy rechotay i przeszkadzay w subie boej, pewien kajdan nakaza
milczenie z racji witoci miejsca i od owego czasu aby zaprzestay tu skrzecze.
Potem Kielce, miasto wzniesione przez krakowskiego biskupa Gedeona1 2*. Potem
Opatw8, wsawiony targiem i sprowadzanymi na sprzeda towarami, byby saw
niejszy, gdyby mu bya przypada znaczniejsza rzeka anieli ukawa, przeze
przepywajca. Potem Scz4, zaoony na znaczniejszym wzniesieniu przy zbiegu
dwch rzek Dunajca i Kamiony przez Wacawa5, krla Polakw i Czechw, jako e
wada wwczas obydwoma krlestwami. Potem Skarbimierz6, o urodzajnej glebie,
nawadniany rzek Nidzic. Potem Tarnw7, zaoony przez kasztelana krakowskiego
Spicymira. Potem czyca8, znana z rozlegego bagna, jirawie nie do jirzebycia,
opasujcego j od j)nocy. Potem Kalisz, najstarsze z miast, ktrego jedynie nazw
1 W ilica, m iasteczko pootone nad doln N id, na pd. od Buska Zdroju, w ojew dztw o kieleckie. Wzmianka
o W isaw ie wskazuje, te D ugosz zna cykl poda tyniecko-w ilickich (o W algierzu W daym , W idaw ie i H eli-
gundzie) oraz lokalne podania.
1 G edko biskup krakowski, w ybitna posta znana z walki z ksiciem M ieszkiem Starym (X II w .). By
fundatorem kolegiaty w K ielcach, a nie zaoycielem miasta. For. PSB, t. V II.
1 M iasto w w ojew dztw ie kieleckim nad grn Opatwk. ukawa w g Sown. geogr., dawna nazwa Opatwki.
* M owa tu niew tpliw ie o N ow ym Sczu, pooionym u zbiegu D unajca i rzeczki Kam ienicy, prawobocz-
nego dopyw u. Zaoy go W acaw II krl czeski w 1292 r.
* W acaw II krl czeski i polski zm . 21 czerw ca 1505 r.
1 Dzi Skalbm ierz, Skalm ierz, dawniej Szkalm ierz, waciwsza nazwa Skarbim ierz nad Nidzic koo Dzia
oszyc w w ojew . kieleckim .
7 M iasto pow iatow e, byo lokowane na praw ie niem ieckim staraniem Spicym ira L eli w ity, wojewody kra
kowskiego, na m ocy dwu dokum entw w ydanych w 1328 i 1330 r. przez W adysawa okietka dla Tam owa
W . i M.
8 Ley na lew ym brzegu Bzury na zach. od ow icza.
* M iasto w W ielkopolsce nad rzeczk Prosn, w ojew dztw o poznaskie, jedno z najstarszych w Polsce.
Zob. B. Biliski, Kalisia Ptolemeuszowa, A rcheologia, t. V , W arszawa W rocaw 1955, s. 101 121.
ze wszystkich miast polskich zapisanych przez Ptolemeusza1 w jego K o sm o g ra fii

moesz rozpozna. Oblany jest rzek Prosn, powodujc, e pooenie [jego] jest
bagniste. Potem Wielu, od ktrego ca ziemi, ktr dawniej zwano rudzk8*,
zaczto zwa wielusk, zaoony przez Kazimierza II, krla polskiego, po przenie
sieniu tu kolegiaty rudzkiej i wszystkich mieszczan, nad bardzo piknymi potokami,
wytryskujcymi z rwniny. Potem Kurzel1 *w4, majcy gleb piaszczyst i jaow,
rzadko zaludniony. Potem owicz5, zaoony nad rzek Bzur przez arcybiskupa
gnienieskiego Jarosawa6, o pokanej liczbie mieszkacw. Potem Guszyn7, ni
czym innym nie wsawiony prcz kolegium kanonikw. Potem Nysa, ktra zyskaa
nazw t od rzeki Nysy obok miasta pyncej, zaoona przez Bolesawa Zwyciskiego,
zwanego Krzywoustym, ksicia i monarchy polskiego. Potem Opole, wyrnia
jce si dwoma bardzo piknymi zamkami. Potem Brzeg10I, ktry zaoony zosta
na brzegu rzeki Odry, po polsku za aciskie litu s nazywa si brzeg. Potem Gogowa
Wielka nad rzek Odr, tu ju wodami wezbran, dwoma zamkami ozdobiona.
Potem Gogowa Maa11, sawna tylko zamkiem i rzek Osobog. Potem Legnica12,
sawna z zamku, kociow i murw miejskich. Potem Racibrz13, zdobny zamkiem,
1 Klaudios Ptolemaios G rek z Aleksandrii (ok. r. 100*178) autor kilku synnych d z id z zakresu astro
nom ii i geografii, ktry w yw ar ogrom ny w pyw na pogldy naukowe redniow iecza. Pierw szy da opis m . in_
Sarmacji europejskiej i azjatyckiej, w ktrym jest jednak w iele nie rozwizanych co do znaczenia nazw stano
wicych dzi przedm iot sporw uczonych.
8 Dawna (pograniczna od lska) kasztelania majca nazw w ieluskiej, od koca X III w. przybraa nazw
ziem i rudzkiej od drugiego znacznego grodu Ruda w pobliiu W ielunia.
I M owa tu o Kazimierzu Sprawiedliwym ksiciu sandom ierskim , krakowskim , kujawskim i m azowiec
kim , zm . 1194 r. Nie b y krlem , jak pisze m ylnie Dugosz.
* Kurzelw nad Kurzelwk, prawobocznym dopyw em Pilicy, ley na pn . zachd od W oszczow y.
* ow icz w W ielkopolsce na Bzur (w ojew dztw o dzkie) h y wasnoci arcybiskupw gnienieskich.
e Zaoyciel owicza nie jest znany. Okazay zamek arcybiskupw wznis tu Jarosaw B ogoria Skotnicki.
7 Guszyna ley na pd. od Poznania w pobliu W arty.
8 Nysa miasto na lsku nad Nys Kodzk. O zaoeniu je j przez Bolesawa K rzywoustego bliej nie wia
domo.
8 Opole nad Odr, niegdy stolica ksistwa opolskiego, dzi siedziba w ojewdztwa.
10 Miasto pooone na lew ym brzegu O dry blisko ujcia Stobrawy do O dry, niegdy centralne w ksistwie
brzeskim.
II Dzi Gogw ek, dawniej zwany te G ogow a G rna lu b M aa, G ogw G rny lub M ay nad O sobog,
dopywem Odry, na pn. zachd od Kola. G ogw W . zob. przyp. 5 na s. 118.
u Miasto pooone na lew ym brzegu Kaczawy w w ojew dztw ie wrocawskim , niegdy stolica ksistwa
legnickiego.
18 Ley po obu brzegach O dry blisko granicy w ojew dztw a opolskiego i katow ickiego oraz granicy Czecho
sow acji, niegdy stolica ksistwa raciborskiego.
nawadniany wodami Odry. Potem Otmuchw1, wprawdzie majcy nad miastem

wznoszcy si zamek, lecz pozbawiony rzeki. Potem Kruszwica, dawna niegdy
stolica, oblana najwikszym jeziorem Gopem i obfitujca w zboe. Potem Putusk12
bogaty w ryby, zboe, oblany rzek Narwi.
Ma ponadto Krlestwo Polskie kilka miast znacznych, mimo e nie byszcz
one zaszczytem ani biskupstwa, ani kociow kolegiackich. Z nich za przede wszyst
kim: miasto Gdask3, znane nie tylko wrd Polakw, lecz take wrd innych
pastw i ssiednich narodw, nie bardzo wprawdzie wielkie miasto, lecz synce
z rozwinitego handlu, albowiem zwoone s do rnego rodzaju towary i rzek
Wis, ktra jednym z trzech uj tutaj czy si z morzem, mianowicie z Oceanem
Sarmackim, dotykajc niejako granic wielkich pastw, i tyche towary zwoone
ldem, wodami i Oceanem i wreszcie [synce] z oywionej wzajemnej wymiany
z najrniejszych stron.
Potem Toru4*, bardzo piknymi budynkami o dachach z poyskujcych dachwek
tak znakomity, e prawie adne inne miasto nie moe si z nim rwna pod wzgldem
piknoci pooenia i wietnoci wygldu. Potem Elblg6, czerpicy rozliczne ko
rzyci z bliskoci morza i do znany ze swych obwarowa i wie, [przede wszyst
kim] zasyn z wiernoci, jak w czasie wojen okaza Kazimierzowi III, krlowi
polskiemu.
Oprcz tego w K o sm o g ra fii Ptolemeusza podane s i zapisane pooenia i nazwy
innych miast polskich, jako: Calissia, Sethidaba, Luthidunum, Budorigum, Leu-
caristus, Szczurgum, Limosalcum, Ascaucalis, Rugium, Virunum, Viritium i Ar-
szonium, z ktrych ani nazw, ani miejsc prcz Kalisza niepodobna rozpozna.
1 L ety nad Nys Kodzk blisko wsch. brzegu Jeziora O tm uchow skiego. Jest tu bd Dugosza lub jego in
form atora.
* L ety na praw ym brzegu N arw i, na pn. od Serocka, w w ojew dztw ie warszawskim.
* Gdask zosta przez Dugosza specjalnie obszernie opisany ze w zgldu na zainteresowania dziejopisa
jego znaczeniem w dobie odzyskania go przez Polsk w 1466 r.
* P ooiony na praw ym brzegu dolnej W isy, przyczony do Polski w 1466 r.
6 Port pooion y nad E lblik, uchodzc do Zalew u W ilanego, na pn . od Jeziora D ruino, w wojewdz
twie gdaskim.
* W ym ienione tu przez Dugosza m iejscow oci w ystpuj w Ptolem eusza Geografii, ks. II, rozdz. 11
w ustpie Germania Magna. W tekcie Ptolem eusza nazwy te brzm i troch inaczej i s w in
nym porzdku: Ascaucalis, Lugidunum... Budorigum, Leucaristus, Arsonium, Calisia, Setidava, innych
w tekcie Geografii nie m oi na si doszuka. W niektrych wydaniach dziea Calisia jest na innym
m iejscu. W g objanie kom entarza do wydania Geografii Ptolem eusza (cyt. wyd. M ullera) maj one
P o la c y , n ie g d y p o p r z e s ta j c y n a m a y m ,
n ie w ia d o m i p r a w , b o g a c tw i b o ja tr d n ie p r z y ja c ie la ,
s u c h a li z w ie rz c h n o c i p a n a i s k a d a li d a n in y .
Nie tylko pod wadz i rzdami pierwszego wadcy Polakw i zaoyciela [pastwa]
Lecha, ktry zasuy si tym, e jest pierwszym ksiciem rodu i szczepu Polakw,
lecz i za czasw panowania i wadztwa synw i potomkw jego, z ktrych kady
wstpujc w sukcesj przybiera dziada i ojca imi Lech", polska kraina przez dugo
trwae czasy i liczne pokolenia zaywaa bezpieczestwa, pokoju i ciszy, rzadko wo
jenne najazdy odpierajc, jeszcze rzadziej urzdzajc, jako e oddzielona grami
i morzem oraz dug przestrzeni ldu, raczej dyszaa ni odczuwaa wojny i s
siedztwo innych narodw, [z ktrymi] na ldzie graniczya. Natomiast nie na
wiedza nard polski ani morzem, ani drog ldow rynkw innych krajw, ani
nie wdawa si w zamorskie czy cudzoziemskie handle, czy maestwa, lecz zado
walajc si prostym poywieniem, jakiego dostarczaa mu rodzinna gleba i szorstk
a skromn odzie, wyrabian domowym sposobem, obcy wszelkiej mikkoci
i delikatnoci, zaspokaja pragnienie wod, gd za zboem, misem, ryb, miodem,
mlekiem i warzywem. Brak mu byo tedy jakichkolwiek dbr, ktre by pocigay
lub wabiy do osiedlenia si lub nawiedzania inne narody ssiednie i ocienne;
tako praw ludzkich nie zna [nard polski] ani nie wyksztaci, w miejsce praw
przestrzegajc wyrokw ksit, co za przez ksicia zostao postanowione, polecone
lub orzeczone, wykonywano posusznie i pokornie, jako e surow kar wymie
rzano krnbrnym bez zostawienia im czasu do opamitania si. Poniewa rozkaz
ksicia uwaany by za norm prawn, przeto nie wolno byo nic poczyna lekko
mylnie, nic zuchwale, take wadzy krlewskiej pozostawiono orzeczenie o tym,
co dozwolone, a co niedozwolone i ostatecznie o wszystkim.
Wszyscy zatem w ustalonych terminach i kolejnoci wiadczyli ksiciu usugi,
daniny, suebnoci i powinnoci: a to zboe dla stou jego i dworu, misiwa domowe
kolejno oznacza: Lugidunum Legnic, Budorigum Brzeg, Leucaristos m oe W rocaw , Arsonium
W ieruszw, Calisia Kalisz, Setidawa ydow o. S to jednak interpretacje doi dow olne, obliczone w g
podanych przez Ptolemeusza odlegoci. T ylko co do Kalisza m am y pew no iden tyfikacji, zob. przyp. 9 na
s. 175. W naszej literaturze objaniono inaczej: Leucaristos jako Trenczyn, Ascaucalis Osielsk koo w iecia,
biorc pod uwag kierunek drg handlow ych z poudnia nad Batyk (A . Sadowski i K. M ajew ski). Z ob. w y
janienia u K. Tym ienieckiego, Ziemie polskie w staroytnoci, s. 466 467. B . Strzelecka, op. cit. s. 518
i n ., uwaa, e m iejscow oci te wybra D ugosz z czw artej m apy atlasu Ptolem eusza, znajdujcego si dzi
w B ibl. Jagiell. (sygn. 7805, tym cz. 248).
i dzikie, ryby, mid i inne niezbdne wiktuay wedug uznania ksicia, a take
skry lenej zwierzyny, kun, bobrw, gronostajw i lisw, w ktre obfitowaa pod
wczas Polska, jako powinno znosili w oznaczonej liczbie i tego rodzaju pracami,
daninami i darami spacali roczne powinnoci. Uytku zota, srebra, miedzi (tych
najgorszych klsk) i innych kruszcw nie znali prcz elaza, ktrego uywali do
wczni, do lemieszy i do innych narzdzi. Kryjc som strzechy, sypiajc na goej
ziemi, pod dostatkiem majc zboa i misa, nie znajc sporw, niezgd czy sdw,
[Polacy] znani byli jako nie lubujcy si w zbytecznym sprzcie domowym. Std te
nie nawiedza ich aden cudzoziemski przybysz, std nie przywozi do nich nikt
sukna ni korzeni, ni wina, ni jakichkolwiek innych rozkoszy rodu ludzkiego, [od
ktrych] surowy umys rozlunia si i niewiecieje, wiedzc, e pozostaj one u tego
narodu, przyzwyczajonego do skromnego i prostaczego ycia, raczej w pogardzie ni
w cenie.
Wtedy wic nie miewaa Polska nic wszetecznego, nic zbytkownego. Bez koniecznej
potrzeby nie uprawiano handlu wymiennego, ani nawet [handlu] za wasne lub
publiczne pienidze, (adne bowiem [pienidze] wtedy nie istniay, a jeeli je przy
woono, odrzucano [je] i pogardzano [nimi]), lecz zamiast tego przez zamian,
kupno i wymian rzeczy koniecznych [ludzie] dawali lub zyskiwali [przedmioty]
i raczej [tych sposobw] uywali ni pienidzy. adnego wwczas te wroga nie
byo, adnej nienawici, adnych wojen z ociennymi narodami, adnych ama
umw, adnych gwatw na obywatelach, wszdzie spokj i cisza, wszystko w szcz
ciu i bezpieczestwie tak bardzo, e czas w przeyty pod ksiciem Lechem, synami
jego i wnukami, raczej naleaoby nazywa zotym wiekiem anieli lechickim. Ka
rano wtedy nawet lekkie i bahe wykroczenia, aeby wskutek agodnoci nie doszo
do powaniejszych; w samych zacztkach tumiono wystpki, aby ze naladownictwo
nie wcigno innych. Krlowie i ksita sami byli wtedy dla Polakw wikszym
postrachem anieli prawa.
D w ie r z e c z y o so b liw e w k ra ju p o lsk im .
Dwie osobliwoci s w krainie polskiej cudowne, zadziwiajce, a e milczy o nich

Solinus, ktry opisa wszystkie inne osobliwoci wiata, najdokadniej je wyle
dziwszy, bardzo si dziwi, a ktre zgoa zasuenie ze wzgldu na ich rzadko
Roczniki czyli Kroniki U

mog by doczone do wyliczonych przez Solinusa, jako e s dzieami wszechmocnej

natuiy nie lichszymi od innych. Jedna, e na polach wsi Nochowa1 w pobliu miasta
remu w diecezji poznaskiej, a take we wsi Kozielsko2 w pobliu miasteczka
ekna w powiecie pauckim8 rodz si w onie ziemi garnki4, same z siebie, wy
cznie sztuk przyrody, bez jakiegokolwiek dopomagania ludzkiego, wszelkiego
rodzaju i rnych ksztatw, do tych podobne, ktrych uywaj ludzie, delikatne
wprawdzie i mikkie, gdy tkwi jeszcze w rodzinnym swym gruncie w ziemi,
przecie gdy si je wyjmuje [staj si] szczelne i stwardniae na socu lub wietrze.
Stworzone s w najrniejsze ksztaty i wielkoci, nie inaczej, jak gdyby wyrabiane
sztuk garncarsk. I co uwaam za tym dziwniejsze, [e] ich podno i naturalne
rozmnaanie nigdy si nie zmniejszyy, cho ziemia nie poruszana traci na yznoci.
Druga [osobliwo to ta], e w lasach, na polach i w borach miasteczka Potylicze5
i wsi Hrabienie6, i Pronie, w ziemi i krainie beskiej i chemskiej, w diecezji chem
skiej, sosnowe drzewa tak natur maj i t waciwo, e jeeli jaka ich cz,
choby ga lub inny kawa, odcita zostanie lub odamana, lub jeeli nawet cae
drzewo zostanie cite, przemienia si i przeksztaca po kilku latach w krzemie7
i prawie taki, jak krzemie prawdziwy uderzony iskr wydaje, zachowujc
wielko i rozmiary, w jakich by odcity, przecie majc waciwoci i przyrodzenie
krzemienia.
R o z m a ite n a z w is k a P o la k w o d m ie jsc a ic h z a m ie sz k a n ia .
Przy kwitncej u Polakw, jak opisaem, oszczdnoci, skromnoci i spokojnoci,

tak oglnie rozroso si ich wadztwo, e nie tylko te kraje, ktrych uprawy si podjli,
1 W ie poloiona 4 km na pd. zachd od rem u. rem miasto nad W art.
* Kozielsko wie nad Jeziorem Stp ucho wskim, 10 km na pd. wschd od ekna.
8 Pauki nazwa historyczna obszaru w W ielkopolsce pn.-w schodniej, m idzy rzek W en od jej rde
do miasta Rogona, a rzek Noteci od Rynarzewa po Ujcie, tworzcego dawny pow iat kcyski. E tym ologicz
nie zwizana jest z k, zob. A. Bruckner Sownik etymologiczny.
4 Chodzi tu o wykopaliska przedhistoryczne. W iadom o t przejli nie tylko autorzy polscy, jak Krom er,
ale i obcy, np. synny humanista niem iecki Sebastian M iinster, ktry z powoaniem si na Dugosza poda t
wiadomo w swej Kosmografii, a take doczy podobizn ow ych garnkw 51.
8 Potylicz nad Tylic, dopyw em Raty uchodzcej do Bugu, 6 km na pd. zachd od Raw y Ruskiej.
8 Hrebenne wie w odlegoci 5,5 km na pn. zachd od Raw y Ruskiej. Prusie nad Rat le 8 km na
pn. zach. od Rawy Ruskiej.
7 Opisane tu przez Dugosza skamieniae szcztki drzew w w ielkiej iloci znajduj si wanie w tych okoli
cach w mioceskich pokadach trzeciorzdow ych.
zaludnieniem i upraw nasycili, lecz take niektre morskie wyspy objli i szczepy
swego osadnictwa rozszerzyli a do Alemanii, ktra teraz jest nazwana Mini1.
Poniewa za wielu z tych, ktrzy weszli w puste i samotne ziemie, poprzejmowao
swe nazwy od nich, na przykad Drewnianie2 wzili nazw od lasw, w ktrych
jako pierwsi zaoyciele pozakadali siedliska miast znakomitych, jak Bukowiec,
obecny Lubyk, jak Ham3, obecny Hamburg, jak Brema4, Slesznik i Cienina6. Dalej
Kaszubianie 7 od skadania fad w odziey, w ktr pocztkowo zwykli byli si stroi
(huba*4 bowiem po polsku czy sowiasku oznacza [aciskie] ru g a [fad], kasz"
za oznacza w tiybie rozkazujcym faduj). Potem Trwanianie8, zwani tak od obfi
toci traw; miejsce bowiem, gdzie osiedli, odznacza si bardzo obfitymi trawami.
Potem Pomorzanie, std e ssiadowali z Morzem Pnocnym, zamieszkiwali owo
wybrzee morskie, od nich za i [caa] ziemia zwana jest Pomorzem. Potem Serbia-
nie9 zostali nazwani od Serba, swego wodza. Chocia wic nazywam s tymi lub
innymi nazwami od miejsca lub imion wodzw, jednym przecie wszyscy mwi
jzykiem lechickim, czyli polskim, wprawdzie pomieszawszy si z teutoskimi Sa
sami, ktrzy zajli ich ziemie, niektre wyrazy z pomieszania jzykw wymawiaj
teraz niewaciwie i bdnie. Reszta za Polakw, co si zwrcili do zaludniania
pozostaych ziem, nie zmieniajc powszechnej nazwy, nadal nazywaj si Polakami,
chocia jest podzia na niektre wrd nich ziemie, ktre zamieszkuj, a ktre od
nazw miast, ktre z biegiem czasu w nich powstay, obecn nazw wziy.
1 M inia nad ab sowiaski grd wczesnoredniowieczny Stanowia centrum znacznego terytorium
stanowicego w redniow ieczu margrabstwo m inieskie.
8 D rzew ianie terytorium plem ienne sowiaskie na lew ym i praw ym brzegu dolnej aby. W g n iiej
w ym ienionych grodw w ida, te pojcie geograficzne terytorium D rzewian przenoszono nie tylko na lew y
brzeg aby, ale a p o je j ujcie. Dane geograficzne s tu przejte z kroniki wielkopolskiej, wyd. w Mon. Pol.
Hist. t. U , zob. B . Kiirbiswna, Studia, s. 149.
8 Port i m iasto u ujcia aby. E tym ologia H am - Ham burg znajduje uzasadnienie w starszych rdach
niem ieckich, ale tu jest wzita rw nie z krom ki wielkopolskiej.
4 P ort i miasto u ujcia W ezery, jedno z miast hanzeatyckich w redniow ieczu. N ie ley na dawnym tery
torium Sowian Zachodnich.
4 Szlezwik u pocztku zatoki Schlei nad Batykiem , w pobliu Pw yspu Jutlandzkiego, nie by miastem
sowiaskim , ale posiada ludno mieszan, dusk, niem ieck i sowiask.
4 Pozycja z kroniki w ielkopolskiej, nie wyjaniona.
7 E tym ologia nazwy Kaszubw bya szeroko rozwaana przez jzykoznawcw i etnografw . Dugosz wzi
j z wyej w ym ienionej kroniki. W yjanienia, co do przesuwania si tej nazwy ku wschodowi, zob. u Kiirbi-
sw ny, op. c it., s. 147 i 148.
8 Plem ienia zachodniosowiaskiego o takiej nazwie nie byo, raczej naley tu przyj etym ologi od rzeki
Traw y, a nie od traw y. Nazwa wzita z cytow anej kroniki.
* Serbow ie nadabscy (i Serb) etym ologia wzita z kraniki wielkopolskiej. R ozlege terytorium Serbw nad-
12*
W sz y scy jednak tak blisi, jak rwnie dalej osiedli skadali ustanowione daniny
ksiciu Lechowi, synom jego i wnukom bez jakiegokolwiek oporu i sprzeciwu, od
dajc im cze dodatkowymi jeszcze darami z podw i dbr ziemskich.
P o m ie r c i o jc a L e c h a
z a s ia d a n a tro n ie k si c y m b e z a d n e g o s p rz e c iw u n a js ta r s z y s y n ,
d o p k i c a e p o k o le n ie L e c h a n ie w y m a ro ,
a z b ra k u d z ie jo p is w n ie z a g in o w p a m i c i w r a z z e s w y m i c z y n a m i.
I ja k p o y te c z n a je s t z n a jo m o ro c z n ik w .
Pord synw za i potomkw pierwszego wadcy i zaoyciela Polski, Lecha, po

jego mierci nie zdarzya si adna niezgoda ani rozdwojenie, poniewa zawsze naj
starszy syn, wyznaczany jeszcze za ycia ojca jego i wspln wszystkich wol, wst
powa po zmarym na tron. Ten porzdek [nastpstwa] trwale i uczciwie by prze
strzegany i praktykowany, dopki cae od ksicia Lecha w prostej linii pochodzce
potomstwo nie wygaso po dugotrwaym dziedzictwie w cigu wiekw. Jednake
godne pamici czyny i wojny zaczepne i odporne prowadzone przez Lecha i jego
potomkw, jakkolwiek wietne, pamici godne i wspaniae, oraz ich przypadki
i powodzenie [jak i to], kiedy i przez ile lat sprawowali rzdy u Lechitw, czyli
Polakw, jakimi janieli cnotami i obyczajami, albo w jakie obfitowali wystpki,
jakie na swoich i obcych popenili zbrodnie, [to wszystko] popado w wieczn nie
pami z powodu odlegoci czasu i braku zabytkw pisanych, poniewa wtedy nie
byo w Polsce pisarzy ani nie znano pisma; nawet ich imiona wydaj si niepewne
i popady w zapomnienie, [poniewa] ksita polscy owego wieku i czasw nie
troszczyli si i nie mieli tego na uwadze, aby przekaza potomnym wyobraenie
o swym pocztku, wojnach i dzieach. To wielkie zaniedbanie dziejw trwa u Po
lakw do dnia dzisiejszego, adni te z ksit polskich, krlw albo bohaterw
nie rozumieli, e ich obowizkiem byo poleci komu opisanie dziejw i swoich
czasw, podczas gdy u Rzymian, Grekw, ydw, Hiszpanw, Persw, Medw,
Gallw Germanw i wszystkich innych narodw, krlowie, ksita i cesarze
abskich leiao nad redni ab po Soaw (Saale), D a wschd po Odr i Nys. Serb jest im ieniem fikcyjn ym
urobionym od nazwy Serbw, cho w tekcie porzdek przeciw ny.
Dzieje bajeczne Polski 181
[starali si] troskliwie, by imi swoje przekazywa potomnym, nagradzajc wiel

kimi zaszczytami pisarzy i gosicieli swych czynw. Zwyczaj za spisywania rocznikw
nie by i nie jest rzecz przypadkow ani bah, ale bardzo uyteczn i potrzebn
dla rodzaju ludzkiego, aby mianowicie przyszy wiek i nastpne pokolenia miay
obraz dobrych ksit i bohaterw, chwalebnych obyczajw, czynw i cnt, i do
owych by si stosowali, a wiedzc, e li u Boga i u ludzi w nienawici, unikay
mogcej ich ciga za grobem haby i przeklestwa. adna te cnota bd to wojenna,
bd domowa nie bya nigdy tak wielka i gona, aby dugo trwa moga w pamici,
bez przekazania jej potomnym w formie pisanej, lecz jakikolwiek czyn bohaterski
czy cnota uchodz za sabe i uomne, gdyby nie ujawnili ich pisarze, ktrzy oznaczaj
im waciwe miejsce, przydajc blasku sprawom pokojowym i wojennym.
W ja k i sp o s b p o z o s ta w a li P o la c y n ie d u g o b e z k r la
p o d rz d a m i 1 2 n a c z e ln ik w
i d o z n a w a li w ie lk ie g o u cisk u p o d p o z o re m w o ln o c i.
Gdy plemi Lecha, ojca i pierwszego ksicia Polakw, do szcztu wygaso, dostojnicy
i szlachta pod Gnieznem naradzali si nad wyborem przyszego pana i to ze wszyst
kiego wydawao im si najlepsze, aby uwolnieni od j a r z m a ksicego stali ze wszyst
kich si przy wolnoci, a majc w pamici dawne uciemienia, na poddanie karkw
nowemu jarzmu adn miar nie zezwalali. Znieli ustrj monarchiczny, w ktrym
widzieli jak krlowie i wadcy samowolnie, niepowcigliwie i zuchwale we wszyst
kim postpowali, gdy dostatki, zawi i zwyrodniay charakter doprowadziy ich do
takiego zuchwalstwa, e pogardzali swymi ziomkami, krzywym okiem patrzyli na
najszlachetniejszych, przyjacimi byli dla zych, askawi dla przewrotnych, a skonni
do wszystkich podejrze. amali prawa ojczyste, pozwalali wdziera si w swe gra
nice, kobiety gwacili, bez wyroku pozbawiali majtkw i yda, nie zadowalajc
si dozwolon mioci, oddawali si rozpucie, we wszystkim za kierowali si raczej
wasn wol ni rozumem. Skoro za wszyscy skwapliwie podzielili ten pogld,
wpierw aeby Rzeczpospolita rozpostarta na wielkich obszarach nie pozostawaa
bez rzdw ustanawiaj prawa ojczyste, ktre w owym prostym i dzikim wieku
wydaway si dostateczne, nastpnie wybieraj 1 2 mw spord dostojnikw
odznaczajcych si prawoci ycia i bystroci umysu, wybijajcych si szlachectwem
i bogactwami i owym powierzaj ca wadz w kraju, prawo rozstrzygania wszel

kich sporw i nieporozumie a karania wyrzdzonych krzywd. Wadza ich dziaaa
szerzej przez zastpcw, jeeli wymagaa tego korzy czy konieczno.
Ale jakkolwiek mowie ci sprawowali rzdy z wielk godziwoci i czynili co mogli,
nard przywyky do rwnoci i nie znanej poprzednio swobody, wkrtce zniena
widzi ich. Zagina bowiem u Polakw karno i surowe obyczaje, a upojeni wol
noci stali si zuchwali i rozkazw 1 2 mw, jeeli je ci kiedykolwiek dla korzyci
i z koniecznoci wydawali, nie suchali, a ich polecenia i zarzdzenia ganili, wiedzc,
e ich zuchwalstwa i buntw nikt nie moe ukara. Take owych 12 naczelnikw
lud czsto obwinia i oskara, jakoby nie dbajc o Rzeczpospolit myleli tylko
o wasnych korzyciach i wygodzie a naruszali ustalone prawa. Z tej przyczyny midzy
naczelnikami a ludem wybuchay czste spory i nienawici, ktre zaczy podkopy
wa tak dobrze rzdzon Rzeczpospolit.
Natura bowiem posplstwa przypomina morze, ktre wzburzone miotajcym
wiatrem, nieatwo da si przywrci do stanu pierwotnej spokojnoci.
Tak tedy po wyganiciu z woli Boej krlw i ksit, Polacy susznie postano
wili ustrj swj oprze na wolnoci i prawach w przekonaniu, e lepiej sucha praw
ni krlw i byaby ich Rzeczpospolita w szczliwoci wzrastaa, gdyby potrafili
wieo zdobyt wolno ustrzec i zachowa. Wyjwszy jednak nielicznych, reszta
swawolnych, ktliwych i zuchwaych czy to z natury rzeczy, czy te z wielkiej roz
legoci pastwa, dopuszczaa si bezkarnie wszelkich wykrocze i bezprawia, a nie
do majc wystpkw domowych na rodakach popenianych, poczli przenosi swoje
spory na ssiednie ludy i kraje. W wyniku tego i ssiednie narody przez nich na
padane uderzyy na nich w licznych i zawzitych wojnach, a gdy w Polsce nikt nie
odpiera wrogich natar, pustoszyy kraj i niszczyy do woli. Dlatego te tak sodka
nazwa wolnoci majcej za cel pomylno pastwa, gdy jej Polacy naduywali,
przyniosa ich ojczynie wielk niedol i szkod. A dalej sabsi, uciskani przez mo
nych, zbyt pno i powolnie otrzymywali pomoc od 1 2 naczelnikw, kady z nich
bowiem kierujc si sw ambicj i zamiarami dawa [dowodnie] wiadectwo, e
rzdy wielu nie mog by dugotrwae ani korzystne dla kraju i e ci, ktrzy pu
blicznie postpuj cnotliwie, prywatnie wzbudzaj najgwatowniejsz nienawi,
dlatego e uzyskali pierwszestwo i e tak w radzie, jak i we wszystkich tego ro
dzaju sprawach publicznych usiuj growa. I musiano powrci do monarchii,
wskutek olbrzymiej nienawici, powsta, zabjstw i rozlewu krwi.
D z i e j e b aj ec z ne Polski 183
W ja k i sp o s b w z ro so p a stw o ru s k ie i k to w z n i s
g w n e m ia sta i g r o d y .
Gdy1 Polacy toczyli midzy sob wojn domow, pastwo ruskie powstao i roso
w si. Kraj ich siga do ziemi, ktr teraz obejmuje si mianem Podola, [ktrej]
pola do tego stopnia s yzne, e gdy si raz zasieje zboe, powtrny zasiew sam si
odnawia ze spadajcego potem ziarna, tak e nastpne niwa s ju bez zasiewu. Byo
u nich trzech mw z jednego ojca i jednej matki zrodzonych: Kij1 2, Szczyg, Korew
i czwarta siostra Libed3, tak bystroci umysu, jak i si wyrniajcy si, ktrzy
atwo osignli przewodnictwo, zagarnli pozostaych pod swe panowanie i dali
pocztek osobnym plemionom i dzielnicom.
Ci wznieli trzy gwne grody na Rusi, ktre bior od nich nazwy, bowiem Kij
zbudowa grd nad rzek Dnieprem i od siebie nazwa Kijw, Szczyg cieka-
wicz4 *i Korew Korewic. Oni to rwnie pogreni w bdach pogaskich czcili
[wwczas] bagna, jeziora, rda i wody. Byli i inni wodzowie Polakw6, mianowicie
Radzim6 i Wiatko, z ktrych jeden, [mianowicie] Radzim mieszka nad rzek
Szaszu7, drugi Wiatko nad rzek Ok8, a od ich imion nazwano ziemie i szczepy,
od Radzima bowiem Radziniczan9 a od Wiatka nazwano Wiatyczan. Nad rzek
1 Cay ustp, do koca rozdziau, dotyczcy pocztkw R u jest skrtem z Powiesti wriendennych let,
zob. Sem kowicz, Rozbir, s. 69. Jednak juk E . Perfeckij ( Historia Polonica Jana Dugosza a ruski lelopisectvi,
Praha 1932) zw raca uwag, te D ugosz m ia w rku in ne jeszcze ird o zw . przez autora gw ny zw d",
rnice si nieco od 2 i 3 redakcji Powiesti. S za ustpy (np. o Podolu), ktrych nie ma w adnym ruskim
latopisie, ibidem a. 25.
1 K ij, Szczek i K orew bracia, legendarni zaoyciele K ijow a, s znani z Powiesti wriendennych let. Korew
w w ym ienionej kronice nazywa Choriw .
* lib e d w Powiesti wriendennych let ybied.
* ciekawica i K orw ica fik cyjn e nazwy urobione od im ion zaoycieli Kijowa.
1 W iadom o Dugosza o Radzim ie i W iatku, wodzach polskich, opiera zasadniczo na przekazie w Po
wiesti wriendennych let, gdzie kilkakrotnie wspom niano o pochodzeniu Radym iczw i W iatyczw od La
ch w ". E . Perfeckij u w aa, te przekaz ten pochodzi ze starszego rd a n i Powiest (zob. op. cit., s. 37 i 49.)
Caa ta kwestia spowodowaa polem ik uczonych polskich i rosyjskich co do tego, czy istotnie Radym icze prze
w drowali na R u z polskiego terytorium i jak naley rozum ie ow ych L achw 1*. Z ob. obszerne wyjanienie
wraz z literatur u F . Bujaka, Skd przyszli Radym icze i W iatycze na Rui?, wiatow it, R . X X , 1948.
Radzim i W iatko legendarni naczelnicy rodw u Radym iczw i W iatyczw .
7 Rzeka Soa. W niektrych wydaniach Dugosza jest San, co przyczynio do utrwalenia om yki, o ktrej
m owa w yej w przyp. 5.
* Praw oboczny dopyw W ogi.
* Radym icze plem i ruskie nad rzek So, zob. F. Bujak, op. cit. W iatycze (W tycze) plem i ruskie
zam ieszkujce ogrom ne terytorium nad grnym biegiem O ki w czasach wczesnoredniowiecznych.
Bug zamieszkuj Dulebianie1, od ich wodza Dulba [tak] nazwani, ktrych potem
narwano Wolanami8 a teraz uczanami. Plemiona za ruskie, wywodzce si
od Polakw, zachowyway w pojmowaniu on t uczciwo i umiar, e si wstrzy
myway od zwizkw maeskich ze swymi siostrami i bliskimi krewnymi i dziki
tej czystoci obyczajw yli dugie lata. Dulebianie za i ci, ktrzy pochodzili od Ra-
dzima i Wiatka, zamieszkiwali obyczajem dzikich w lasach, jadali wszelkie nieczy
stoci, a pozbawieni wstydu porywali cudze ony i [wasne swe] krewne i czyli
si z nimi. Nastpnie po mierci Kija, Szczyga i Korewa rzdy sprawowali ich sy
nowie i wnuki w prostej linii i wadali Rusi wiele lat, dopki nie przysza wadza
na dwch braci rodzonych, mianowicie Oskalda1*3 i Dyra, ktrzy wadali Kijowem.
Niektre plemiona ruskie na skutek wielkiego rozrodzenia si poszukay sobie no
wych siedzib, a sprzykrzywszy sobie ich rzdy powoay trzech ksit od Waregw4*,
poniewa z bliskich nikogo nie chcieli wybra z powodu rwnoci. Pierwszy zwany
Rurykiem6 [osiad] w Nowogrodzie, drugi Szyniew6 w Biaojeziorze7, to jest nad
Biaym Jeziorem, trzeci Trubor8 zaoy sobie stolic w Zborsku. Kademu z nich
Rusini i szczepy ich wadzy podlege od kadej gowy oddawali jako danin po jednej
biaej popielicy. Za po mierci dwch ksit, mianowicie Ssyniewa i Trubora,
gdy nie pozostao po nich adne potomstwo, odziedziczy ich ksistwa Ruryk, a po
swej mierci pozostawi je synowi imieniem Igor9, ktry, gdy dors do lat mo
1 D ulbow ie plem i sowiaskie zamieszkae na W oyniu w V I IX w ., w cigu X w . w eszli w obrb

terytorium Rusi K ijowskiej. D uleb im i ich wodza jest nieznane nawet w legendzie, urobione w g
nazwy plem ienia.
1 W olanie, W oynianie plem i sowiaskie zam ieszkujce w IX X I w . terytorium w oyskie, weszo
w obrb Rusi K ijowskiej. Nazwa uczan, ktr tu Dugosz podaje, nie jest znana w kronikach polskich, w y
stpuje natomiast w kronikach ruskich. Polska literatura przyjm uje nazw uczan, ale ma co do niej wtpli
woci, zob. H . owm iaski, Problematyka Grodw Czerwieskich. Kwart. H ist. R . L X 1953, z. 1, s. 65.
1 W aciwe brzm ienie im ienia jest Askold, plegendarna posta z Powiesti wriemiermych let, ksi ki
jow ski z IX w. Skandynawskie pochodzenie tego im ienia w w ietle nauki radzieckiej jest w tpliw e. Podobna
sprawa z im ieniem D ir, ma to b y raczej im i sowiaskie n it skandynawskie. Dokoa tych dw u im ion oraz
postaci Ruryka toczy si w ieloletni spr uczonych odnonie do waregskiego pochodzenia tych pierwszych
ksit kijowskich i tzw . norm askiej" teorii o pocztkach Rusi. Jest ona dzi odrzucona. R ozbir ustpu
o Askoldzie i Dirze zob. u E . Perfeckiego, op. cit., s. 45, przyp. n r 63.
1 W aregowie drutyny normaskie, nieraz na subie ksit ruskich, w IX X I w.
B Protoplasta rodu ksit kijowskich w X w . znany z Powiesti wriemiennych let.
* Legendarny brat Ruryka. W g latopisw ruskich osiad nad Biaym Jeziorem w 862 lu b 865 r.
7 Bieojezioro (Bieooziero) grd ruski nad rzek Szeksn w pobliu Biaego Jeziora. W X IV w . grd
ten zosta przeniesiony na m iejsce dzisiejszego Bieozierska w okrgu W oogdy na pn. od M oskwy.
* Brat Ruryka. Bliszych danych o nim brak. M iejscowo Zborsk nieznana.
* Syn Ruryka nastpca O lega (912 945 r.) przedsibra wypraw y przeciw Bizancjum .
dzieczych, kijowskich ksit Oskalda i Dyra, nie spodziewajcych si od niego

adnej wrogiej napaci, zabi zdradziecko i zaj ich ksistwa i ziemie. Lecz nie
dugo uchodzio bezkarnie Igorowi to zabjstwo ksit kijowskich Oskalda i Dyra.
Gdy bowiem plemiona ruskie, ktre nazywaj Drewlanami1, majc wasnego
ruskiego ksicia Nyszkina2, si zmusza do pacenia trybutu i nie zadowalajc si
pierwsz danin, ktr z nich ciga, drug jeszcze w tym samym roku naoy,
zgin okrutnie zamordowany przez Drewlan nie znoszcych niesprawiedliwoci.
Wysali oni nastpnie posw do wdowy po nim Olgi8 i bardzo usilnie doradzali
jej, aby ich ksicia Nyszkina poja za ma i poczya oba ksistwa.
Ona za z niewieci zdradliwoci askawie przyja pierwszych i drugich po
sw Drewlan, zatrzymaa ich u siebie, a potem polecia Drewlanom przyby wraz
ze swym ksiciem Nyszkinem, jakoby dla zawarcia maestwa i poczenia ksistw,
a gdy di spenili jej polecenie, posw, ktrych w domu zatrzymaa, kazaa zamor
dowa w strasznych mkach, a nastpnie wysza naprzeciw Drewlanom, wcigna
ich w zasadzk w miejscu niedogodnym, w ktrym [wpierw] silne wojsko osadzia,
rozbia ca ich potg liczc do 5000 mw, mszczc tak mier swego ma
Igora. Mia za ksi Igor z Olg syna jedynego imieniem witosaw4, ktry gdy
osign wiek mski okaza si mem walecznym i dzielnym, i ochoczym do boju,
chcc za pomd mier ojca swego Igora pierwsz wypraw przedsiwzi prze
ciwko Drewlanom, a zadawszy im cik klsk, zmusi do uznania zwierzchnoci
i do pacenia trybutu. Matka za jego Olga za rzdw cesarza greckiego Tzimiskesa5
popyna do Konstantynopola i patriarcha Konstantynopola pozna j z wiar
chrzecijask, po czym porzucia pogaskie zabobony a przyjmujc chrzest zmie
nia barbarzyskie imi, zamiast Olga nazywajc si Helen. Pobogosawi j za
patriarcha Konstantynopola mwic: Bogosawiona ty midzy niewiastami rus
kimi i nich bdzie bogosawione i chwalebne Twoje imi przez wszystkie poko
lenia". Po powrode z Konstantynopola namawiaa witosawa syna swego, [aeby]
przyj wiar chrzecijask, lecz w wyszydziwszy i wzgardziwszy napominaniem
matki, pozosta [w bdach pogastwa].
1 Plem i ruskie zamieszkae na pd. od lin ii P rypeci,

1 W alczya z nim O lga. W niektrych latopisach ruskich M iskina, zoh. E . Perfeckij, op. cit., indeks.
* Ksina kijowska Zona Igora zm . w 969 r. Jej walk z Drewlanam i objania E . Perfeckij, op. cit.,
s. 77.
* W nuk Ruryka, syn Igora i O lgi, ksit kijow skich, panowa od 945 972 r.
* Cesarz bizantyjski Jan Tzim iskcs rzdzi piu iej ni opisywane tu wypadki, bo od r. 969.
P o la c y w id z c , t e R z eczp o sp o lita w w o ln o ci u pad a

w y b ra li n a k r la K ra k a ,
k t r eg o p o ch w a y i z w y cis tw a o d n iesion e n a d G a lla m i
o r a z p od d a n ie s i m u C zech s tu r o z w a ta n e .
Gdy w ten sposb toczyy si sprawy polskie a niezgoda wewntrzna oraz ze

wntrzna i wrogie napaci przez dugi czas kraj niszczyy i osabiay, znowu caa
szlachta i lud zaczli tskni za rzdami jednego ksicia i monarchy. Jakkolwiek
bowiem sprbowali ju sodyczy wolnoci, tak powabnej, miej i ze wszystkiego naj
bardziej podanej, dla podtrzymania jednak Rzeczypospolitej, ktra upada za
rzdw licznych naczelnikw, i aby nie popa w niewol u nieprzyjaci, wyrzekaj
si wolnoci, by rzdy nad tak licznymi ludami i wielkimi krajami przekaza jednemu
ksiciu i wadcy i owego sucha, gdy bdzie wedle jednego prawa rzdzi monymi
i sabszymi. Tu za wyonio si pytanie, kto mgby sprosta temu zadaniu i rzdzi
ludmi, ktrzy zakosztowawszy ju wolnoci przekonali si, e niesie ona ze sob tym
wicej zamieszek i trudnoci i na to pytanie dugo nie umiano znale odpo
wiedzi.
Po dokadnym jednak rozwaeniu rzeczy, zgodzono si na pewnego ma, ktry
mieszka u rde Wisy i rzdzi krajem a do gr Pannonii1, dzielnego, przezornego,
obrotnego, roztropnego, imieniem Krak2 czy te Krakus, bo i rozumem przewysza
innych i prawo jego wyprbowano ju wielokrotnie. [Jego tedy] za powszechn
zgod i uchwa obrano na ksicia, eby mu powierzy rzdy i zwierzchno nad
caym krlestwem.
w dugo zwleka i odrzuca ofiarowan sobie godno i purpur, rozmylajc
w niepewnoci [czy oni s] przy zdrowych zmysach, czy te jego kusz jako ob
kanego obrazem majestatu.
1 Mowa tu o pam ie Karpat.

* Grak, Grakchus, im i legendarnego zaoyciela Krakowa, jest wszdzie tum aczone jako Krak. D u
gosz wywodzi sw ego Graka od staroytnych G rakchw w g kroniki W incentego Kadubka, w ktrej m am y
im i Graceus i nazw miasta G racovia (ks. I , rozdz. 7 ), ale obok tego jest w yw d nazwy Krakowa od krakania
krukw. W kronice M ierzw y jest G race us i G raccovia, w kronice w ielkopolskiej Crak i Cracovia, w kronice
ksit polskich Graccus, ale miasto nazywa si Cracovia. Podugoszow i historycy take uywaj niekiedy
im ienia Graccus.
W kocu jednak, gdy rozwiano jego wtpliwoci a opr nie mg si osta przed
probami, obj wadz nad Polakami i odtd zacz rzdzi tak umiarkowanie i roz
tropnie, e Polacy czcili go jak ojca. Nie dowiadcza ich bowiem na sposb tyraski
i dumny, jak poprzedni ksita, lecz rzdzi majc na uwadze spokj i korzy
poddanych, a nard dziki i surowy pozyskujc sobie bardziej askawoci ni si
wadzy, tak e na rwni cieszy si uznaniem ludu, jak i szlachty. Niektrzy utrzy
muj, e ten Krak by Rzymianinem, wywodzi swj rd z rodziny Grakchw,
[z ktrej to] dwaj Grakchowie1, mianowicie Tyberiusz2 i Gajusz3, zginli za spraw
monowadcw w r. 622 i sidmym od zaoenia miasta, gdy wadz sw trybusk
nadmiernie popierali prawo agrarne a on wwczas opuciwszy Rzym uda si
do Polski, gdzie szuka spokoju i schronienia i w Polsce w ten sposb osign wadz.
Zwaywszy za, e liczne wojny i jakoby jakie spiski przeciw Polsce gotoway si,
gdy widzia, e dla odparcia wszystkich nie mia si dostatecznych, zawar z jednymi
pokj, innych umierzy ukadami, a na pozostaych uderzy, prowadzc walk
z tak przezornoci i szczciem, e z kadej wraca zwycizc, przez co wzrasta
duch rycerski upady przez poprzednie klski, a u wrogw z dnia na dzie rosa
jego sawa i w miejsce wzgardy wzbudza [w nich] strach.
Gdy przeto Gallowie przebywszy inne kraje dotarli do Pannonii i niszczyli j dzia
aniami wojennymi, majc zamiar wtargn do Polski, ksi Krak wyszed im na
przeciw, a stoczywszy bitw, znaczne i niezapomniane odnis zwycistwo nad Gal
lami, ju to si swych dowiadczonych w boju onierzy i wywiczonego wojska, ju
to sztuk wojenn. I chocia przez swoich by dostatecznie ubiany, po tym zwy
cistwie odniesionym nad Gallami, jeszcze wicej pozyska czci i przywizania
i odtd jeszcze z wiksz gotowoci i posuszestwem penili jego rozkazy.
Tak wielka bya jego sawa i znaczenie, e cae Czechy podporzdkoway si jemu
i do koca ycia rzdzi tam i wada. Niektrzy jednak sdz i utrzymuj, e tene
ksi Krak jeszcze koo 400 lat przed narodzeniem Chrystusa zacz panowa
w Polsce i rozsawi swe imi cnotami i dzielnoci.
1 G rakchowie trybuni ludu w R zym ie za czasw schyku republiki sawni z prb wprowadzenia reform
agrarnych.
* Tyberiusz Gr&kchus, brat Gaiusa, zosta zabity w 155 r. p.n.e.
* Gaius Grakchus zam ordowany w czasie rozruchw w 121 r. p. n .r. W ersj o przybyciu Kraka do Polski
i o jego rzdach om awia Sem kowicz w Rozbiorze, s. 69. Zob. te i I. Zarhski, Stosunki, s. 153 o m otliw oci za-
potycze w tym ustpie z Eneasza Sylwiusza.
K ra k w zn osi za m ek i m ia sto K ra k w
i za b ija str a s z liw eg o sm ok a , k t r y u k ry w a s i p o d za m k iem
z w ielk szk od d la m ieszk a cw .
Krak, ksi Polski, unicestwiwszy szczliwie przy pomocy wojen lub ukadw
wrogie ssiedzkie zakusy, po zabezpieczeniu pokoju zwrci ca sw uwag na sprawy
wewntrznego urzdzenia pastwa. Wpierw przeto na wyniosym wzgrzu, ktre
przez mieszkacw zwane byo Wawel, a ktre oblewa swymi falami Wisa, zbudo
wa zamek krlewski, na szczycie rozcigajcej si tam okazaej paszczyzny, nastpnie
dla wikszej jego warownoci i ozdoby miasto zaoy nie opodal zamku, nad t sam
rozlewajc si rzek Wis, ktremu nada swe imi i nazwa je Krakowem.
W tym tedy zamku i miecie zaoy sw stolic i nadawa prawa Polakom i Cze
chom i tam te naznaczy orodek swych ksicych rzdw i wierzy, e miasto
to dla wyjtkowo korzystnego i dogodnego pooenia w przyszoci znacznie wzronie.
I nie omyli si w tym wzgldzie. Szybko bowiem wzrastajc i wielorak zakwitajc
pomylnoci, do takiej Krakw jeszcze za ycia jego przychodzi zacz potgi
i znaczenia, e ssiednie osady i miasta szczcia i dostatkw mu zazdrociy. Najsil
niejsz za zawi i nienawi zaczo ywi ku niemu miasto Gniezno, poniewa
wydar mu Krakw godno pierwszestwa, wyczne stanowisko i przymi jego
blask staroytny. Wrd takich jednak pomylnych i sprzyjajcych wrb drczyo
Krakw wielkie nieszczcie. Pod wzgrzem wawelskim, na ktrym Krak wznis
zamek, w pieczarze zamieszka potwr olbrzymiej wielkoci, majcy wygld smoka1
lub gada, a dla zaspokojenia swej arocznoci porywa bydo i trzod, ktre mu
rzucano, a nie przepuszcza nawet ludziom. Gdy za dugim zmorzony godem nie
znajdowa przygodnej lub podrzuconej sobie ofiary, wtedy z dzik wciekoci wy
pada ze swej kryjwki w dzie biay i ryczc przeraliwie rzuca si na najrolejsze
bydlta, konie czy woy zaprzone do wozu lub puga, mordowa je i zabija, a sro-
c si take i wobec ludzi, jeli nie uszli w bezpieczne [miejsce], brzuch swj na
penia ich poszarpanym ciaem. Ta aroczno do tego stopnia zatrwoya miesz
kacw Krakowa, e z powodu tak niebezpiecznego niszczyciela raczej myleli
o opuszczeniu miasta, ni o dalszym tu zamieszkaniu. Z rozkazu i polecenia ksicia
Kraka, ktry bola nad tym, e rozwj zaoonego przeze miasta cierpi [skutkiem]
1 Legend o sm oku przej Dugosz z kroniki Kadubka z pew nym i zm ianam i, jak wykazuje Sem kowicz
w Rozbiorze, s. 69.
odpywu mieszkacw, kadego dnia rzucano potworowi trzy cierwa zwierzce,

zabezpieczajc jego sytoci nie tylko samych ludzi, lecz i inne yjce stworzenia.
Lecz gdy to stao si bardziej uciliwe dla ksicia ni dla mieszkacw, ktry oba
wiajc si, by po jego mierci cakiem nie opustoszao miasto, rozkaza cierwa rzu
cane smokowi wypenia siark, prchnem, woskiem, ywic i smo, zaec ogniem
i tak rzuci bestii, ktra ze zwyk jej arocznoci pochonwszy je, od aru i po
mieni trawicych jej wntrze od razu pada i zgina.
K ra k u s n a d a je P ola k om p ra w a i u m iera ; o n i m u w zn osz

z p ia sk u w ysok m ogi .
Po zabiciu potwora i okropnego zwierza, ktry u pewnych pisany wystpuje pod

mianem smoka, miasto Krakw, wybawione wbrew nadziei od ogromnego niebez
pieczestwa, zaczo coraz bardziej rozwija si i atwo osigno pierwszestwo. Sam
za ksi Krak, ktry sw sztuk zgadzi olbrzymiego potwora, nazwany ojcem
i oswobodzicielem ojczyzny. Osign Krak wielk saw i znaczenie u swoich i u ob
cych. On pierwszy, dopiero wtedy, ogosi prawa, ustanowi sdziw, wydawa
rozkazy i polecenia, jakie uzna za stosowne do urzdzenia kraju w tych czasach,
ktrymi dugo potem posugiwali si Polacy, kraj za kwitn pokojem, swobod
i pomylnoci. Cokolwiek za on ustanowi, tego w cigu licznych pokole i wiekw
jako najsprawiedliwszych praw strzegli Polacy, jak gdyby Bosk byo uwicone
wol, gdy oprcz susznoci praw i ich sprawiedliwoci dodawaa im powagi i po
szanowania mio i cze dla prawodawcy, jak rwnie i strach. Uywali za za dni
jego dugotrwaego pokoju, gdy ten mdry i dzielny wadca jednych ssiadw za
straszy sw energi a innych poskromi orem. Za jego rzdw w staiych miastach
i osiedlach nowe wznoszono budowle, a w rozlegych puszczach zakadano nowe
osady. Tak to ksi Krak wada pastwem dugie lata przezornie i szczliwie,
a w pnej dopiero staroci dokona szczliwego ywota. Dla uczczenia go pogrzebem
pospieszyli najpierwsi panowie polscy i cay lud bez rnicy i zgodnie ze zwyczajem
tego czasu pogrzebali go z nalenym szacunkiem i alem na grze Lasoty1, ktra
zwrcona jest w stron Krakowa. Mogi za jego, by bya trwalsza i wieczna, i eby
potomni o niej nie zapomnieli, dwaj synowie Kraka, zgodnie ze specjalnym poucze-
1 K rzem ionki, w zgrza po zachodniej stronie Krakowa za W is, b yy zw ane w redniow ieczu gr Lasoty.
niem za ycia ojca, do takiej wznieli wysokoci sztucznie i przemylnie nadsypujc

piaskiem, by sam szczyt gry, na ktrym go zoono, panowa nad wszystkimi do
koa wzniesieniami.
Grobowiec z tak pracowitoci i trudem wzniesiony do tej pory powiadcza wielk
cze, jak Polacy mieli dla wielkiego ma, i ich dno do przekazania jego imienia
pamici potomnych i nadania mu niemiertelnoci. Grobowiec wzniesiony w ten
sposb, wiadczy take, e by on Rzymianinem, gdy Romulus, zaoyciel miasta
Rzymu, mia grb na ksztat pagrka tyme sposobem wzniesiony z kamienia.
P o m ierci K ra k a L ib u sza je g o c rk a rz d zia w C zech a ch

p o za w a rciu m a e stw a z w ien ia k iem P rz em y sem .
Czesi, u ktrych Krak1, jak wspomniano, dziery wadz dla swej dzielnoci
i roztropnoci, wzili sobie za pani i wadczyni Libusz2, jedn z trzech crek,
ktr pozostawi [on] w Czechach, ona za chcc przemc odraz ludu do rzdw
kobiecych wzia sobie za maonka i wsprzdc pewnego wieniaka imieniem
Przemys3, zajmujcego si upraw roli i kazaa mu porzuci woy i pug.
Jego nastpcy i dziedzice, liczni synowie i wnuki rzdzili Czechami do czasw
Jana lepego Luksemburskiego4 i wygali dopiero na krlu Wacawie5, [ktry
zgin] zamordowany pod Oomucem6.
1 Krak wystpuje nie tylko w polskich, nie i w czeskich legendach (w kronice Kosmasa ks. I, rozdz. 5 i w kro
nice Pulkawy). T e dwie legendy s jednak rne w polskim i czeskim m ateriale kronikarskim . Dugosz czy
je w jedn, kac Krakowi panowa i w Czechach, i w Polsce, opierajc si na kronice Pulkawy (w g. Sem ko
wicza, Rozbir, s. 70, na Kosmasie). M niej wicej od tych legendarnych dziejw Polski wchodz do tekstu
Dugosza rda czeskie w szerszej m ierze. W g Semkowicza Dugosz opiera si przewanie na Kosmasie,
a tylko czciowo na kronice Pulkawy, ktra w w ielu czciach przejm uje Kosmasa. Dzi ju wiadom o, e D u
gosz przede wszystkim korzysta z Pulkawy, ktrego pikny egzem plarz m ia do dyspozycji. Ta sprawa wym a
gaaby jednak ponownego rozpatrzenia, co nie wchodzi w zakres komentarza, pow oujem y si tedy na usta
lenia Semkowicza z uzupenieniam i z nowszej literatury.
2 Legendarna ksina czeska, ona Przemyla.
8 Przemys, pierwszy legendarny ksi czeski, zaoyciel dynastii Przem ylidw, wzm iankowany w r
nych kronikach czeskich, poczwszy od Kosmasa.
4 .Tan Luksemburski, pierwszy krl z dynastii luksem burskiej na tronie czeskim (od 25 padziernika 1310
do 26 sierpnia 1346). Przydom ek lepy, nie uywany we wspczesnych m u czasach, wystpuje w niektrych
pniejszych kronikach czeskich.
5 W acaw m , ostatni z Przem ylidw, rzdzi od 21 czerw ca 1305 do 4 sierpnia 1306 w Czechach
i w Polsce, zam ordowany w przededniu wypraw y do Polski.
* M iasto na M orawach nad rzek M oraw, siedziba biskupstwa.
W sidmym roku rzdw Przemyla, ju po mierci Libuszy, kobiety, przypo

minajce zwyczajami i charakterem amazonki1, na czele z wodzem dziewic
Wlast1
2, kilkakrotnie niepokoiy klskami mw i ich wojsko pobiy, lecz Przemys
zwalczy i zama je bardziej podstpem ni dzielnoci.
L e c h sy n K ra k a w stp u je n a tro n
p o za b iciu b ra ta im ien iem K ra k , le c z g in ie m a rn ie p o zb a w io n y w a d zy
p o w y k ry c iu zb ro d n i.
Gdy miny ju dni aoby, podczas ktrych wszyscy z przedniejszych Polakw

zajci byli, po mierci Kraka, przygotowaniem pogrzebu, zaczto przemyliwa nad
wyborem nowego ksicia na tron Kraka. Krak za zostawi dwu synw: Kraka i Lecha,
i trzeci crk Wand3, zrodzonych z nadziej nastpstwa, i tych umierajc poleci
panom polskim proszc usilnie, aby dla pamici jego dobrodziejstw, uznali jego
potomstwo za godne tronu i jednemu z synw powierzyli ksice rzdy. Mo
dszy, Lech4, ktry obawia si, e pomin go wzgardliwie i starszemu bratu prze
ka dziedzictwo, gdy by pierworodny, growa nad nim cnotami i obyczajami,
przewysza go, przez natur bardziej obdarzony i mia wiksz przychylno, w do
godnym czasie zamordowa starszego brata, a okryte ranami zwoki zakopa w piasku.
Aeby za na wie o zbrodni bratobjstwa nie wykluczono [go] od tronu, skama,
e brat zgin w czasie polowania, cigajc zbyt porywczo zwierza i eby tej opowieci
atwiej dano wiar, obla j nieszczerze zami. W ten sposb podszed i oszuka
panw polskich i obrano go krlem i oddano mu zwierzchnie rzdy.
1 Am azonki s znane z legend redniow iecznych, zarwno zachodnioeuropejskich, jak i arabskich, miay
m ie wasne pastwo na kracach Europy bliej pogranicza Prus. yy, walczyy i rzdziy si bez mczyzn.
W staroytnoci pastwo ich umieszczano w A zji M niejszej. W tym wypadku chodzi o amazonki z legend
czeskich z okolic D vina.
8 Posta legendarna, wadczyni grodu D vin na M orawach, nastpczyni Libuszy, prbowaa stworzy
rodzaj pastwa amazonek, walczc z ksiciem Przem ysem (z kroniki Pulkawy).
8 Legendarna ksina polska, crka Kraka, w ystpuje w kronice W incentego Kadubka, w kronice Mierzwy
i w kronice w ielkopolskiej, skd Dugosz czerpa o niej inform acje. Im i to nie wystpuje nigdzie w zasobie
znanych ze rde im ion staropolskich, sama posta W andy wie si z pewnym i rem iniscencjam i lektury
Justyna. Zob. O . Balzer, Studium o Kadlubhut t. II, Lw w 1955, s. 100 i n. oraz K. Kumaniecki, Podanie
o Wandzie w wietle rde staroytnych, Pam itnik Literacki t. 22 25, 1925 1926, s. 47 i n. Obszerny
ustp o legendach zwizanych z W and jest om w iony u Sem kowicza w Rozbiorze, s. 70.
4 Podanie o zabjstw ie brata przez Lecha obszernie om w ione u Sem kowicza op. cit., s. 70.
I tak utrzymao si to przez wiele lat i niemniej wszyscy Polacy dochowywali mu

wiary i czcili w posuszestwie jak ojca. Lecz wpierw zaczy si rozchodzi guche
wieci, e on dopuci si zabjstwa brata, pniej za, gdy poznano oczywiste do
wody zbrodni, tak bardzo znienawidzili go wszyscy panowie polscy za niegodziw
zbrodni i niezawinion mier brata, e zrzucili go z ksicego tronu, skazali na
wieczne wygnanie przeklinajc i karzc okropny jego czyn, dla postrachu i odstr-
czenia innych od podobnej zbrodni.
Godne to niemaej pochway, e zbrodni bratobjstwa tak sprawiedliwie ukarali
i nie pozwolili duej piastowa wadzy nad sob sprawcy tak ohydnej zbrodni.
Inni wol [twierdzi], e Lech za wspomnian zbrodni bratobjstwa nie ponis
kary wygnania ani adnej innej, lecz bstwo karzce wszystkie niesprawiedliwoci
ukarao go brakiem potomstwa i odebrao mu mio i szacunek poddanych, on za
drczony wyrzutami sumienia za bratobjstwo oraz suszn nienawici Polakw
zwolna wysycha w smutku i udrczeniu i nie dokonawszy niczego umar niesawny
i przeklinany. Jakkolwiek jednak byo, to jest pewne, e umar nie pozostawiwszy
nastpcy.
P o L ech u o d z ie d z icz y a w a d z
sio stra je g o W a n d a , k t ra w z g a rd z iw sz y m a te stw em z N iem cem R y ty g ie r e m
p o od n iesien iu n a d n im z w y cis tw a , u to p ia s i w W ile
d a j c sieb ie n a o fia r b o g o m . P o ch o w a n o j w M o g ile .
S kd n a zy w a j P o la k w W a n d a la m i.
Obaj synowie Kraka umarli bezdzietni. Ster rzdw w Polsce obja za zgod
wszystkich Polakw jedyna crka Kraka, ktr nazywano Wanda, co znaczy po
acinie wdka. Tak bowiem wielkie przywizanie tkwio u Polakw do Kraka, tak
ywa bya pami jego prawoci i dzielnoci w obronie i rozszerzeniu granic. Niemao
przyczynia si do tego wielka jej pikno i szczeglny wdzik postaci, tak e samym
wygldem zwracaa uwag wszystkich spogldajcych i jednaa sobie serca, tak
szczodrze obdarzya j sama natura. Std i dla piknoci otrzymaa imi swe, gdy
szczeglnym wdzikiem postaci jakby wdk zwracaa ku sobie podziw i mio
wszystkich, urokiem oblicza, miym spojrzeniem, ukadnoci sw i ca sw pik
noci sodko przemawiaa do suchaczy. Wszyscy te panowie polscy mieli nie
wtpliw nadziej, e po rk Wandy, ktra dotd odrzucaa wszystkie zwizki,

signie jaki ksi, odznaczajcy si roztropnoci i bogactwem, ktry by przyspo
rzy Polsce nowych ssiednich krain, a mogo si wydawa, e teraz liczniejsi ni
dawniej zechc pozyska jej rk znceni jej piknoci i rozlegoci jej pastwa.
Lecz ona, o dus2y wzniosej i piknej, gdy osigna ojcowskie krlestwo, wszystkim
proszcym j o rk odmawiaa maestwa i rzdzia tak rozsdnie, tak roztropnie
i sprawiedliwie wszystkimi czciami swej Rzeczypospolitej, e wszystkich wpra
wiaa w zdumienie jej umiejtno i pilno i mwiono powszechnie, e icie mski
duch mieszka w tej kobiecie, gdy najmdrzejsi i najpowaniejsi mowie posta
nowienia jej wynosili wielkimi pochwaami, a nawet najbardziej wrogo nastawieni
ulegali w jej obecnoci jej urokowi.
I tak, gdy pod rzdami Wandy Rzeczpospolita kwita, wczesny ksi niemiecki
Rytygier1 sawny rodem i potg, ssiad Krlestwa Polskiego, gdy usysza o przy
miotach dziewicy Wandy, ktr opiewano w wielu krajach, majc nadziej tak jej
pikno, jak i Krlestwo Polskie posi, wysa posw z prob o rk Wandy pod
grob wojny. Lecz Wanda, ktra cae ycie lubowaa spdzi w czystoci, ni
czyimi probami ni poselstwami nie daa si pozyska i z niczym odesaa posw.
Ksi niemiecki Rytygier widzc, e nie moe jej skoni ani probami, ani po
darkami do maeskich zwizkw, w poczuciu wzgardy i odmowy zebra ogromne
wojsko i wkroczy do Polski, chcc wywalczy orem to, czego nie mg uzyska
prob. Nie zatrwoya si jednak krlowa Polski, Wanda, chrzstu ora, lecz
szybko rozkazaa zgromadzi si wojskom polskim, stana przeciwko Niemcom
wydajc pole do bitwy. Zachwiao si nieco mstwo Rytygiera i pragn powtrnie
uy wpierw prb ni ora. Wysa zatem kilku ze starszyzny swej do dziewicy
Wandy, ktra czekaa w gotowoci do boju prosi o jej rk, wylicza swe bogactwa,
ukazuje potg, dorzuca groby, nie tracc otuchy, e potrafi jako pozyska serce
kobiety probami lub te zama grob. Przyszlimy mwi do ciebie,
krlowo Wando, jako posowie w imieniu naszego ksicia Rytygiera i prosimy ci
o zgod na maestwo z nim, bdziesz miaa ma modego, synnego i potnego,
ktry doy ci najwspanialsze upominki, jeli nie odmwisz mu rki, a w przeciwnym
razie skoni ci do tego orem". Ona za, zaiste2 kobieta serca staego i mnego,
1 Im i R ytygier oraz m otyw o jego zam ierzonym maestwie z W and doczy Dugosz do dawniejsze)
wersji podania, w zorujc si na opowiadaniu staroytnego autora Justyna, zob. K. Kum aniecki, op. cit., s. 5+.
1 Zw rot aciski medius filius oznacza osobist uwag dziejopisa: zaiste, istotnie, rzeczywicie.

tak odpowiedziaa posom: Czy do tego stopnia1 wydaj si waszemu ksiciu ko

biet nisk i niegodn maestwa, e mie da, abym krlestwa mego saw
i potg wzgardzia i zapomniaa o krzywdach, ktre krlestwu memu wyrzdzi
i teraz czyni najedajc je, a zechciaa podda si jemu wraz z mym krlestwem
i ubliya jego godnoci? Odpowiedzcie waszemu ksiciu, e nienawistne jest mi
jego i jakiekolwiek inne maestwo i e bardziej mi przystoi zwa si pani ni
maonk panujcego. Wojn mi wypowiedzia, nieche wojn gotuje, lecz jake
to sromotne dla ksicia i ma porzuciwszy Marsa i Wener2 wchodzi w ukady
i poniechawszy ora rozprawia o maestwie".
Gdy daa tak odpowied, rozkazaa trbi do boju i wojskom swoim stawa w szyku,
by zwyciskim orem upokorzy wrogie i dumne poselstwo. Skoro jednak co
znaczniejsi rycerze niemieccy uwanie si przyjrzeli obliczu krlowej polskiej Wandy,
chcc si przekona czy zgodne s z prawd pogoski o jej szczeglnej piknoci,
nagle serca wszystkich, tak tych, ktrzy j widzieli, jak wszystkich innych, ktrzy
od opowiadajcych tylko syszeli o niej, zmiky i jakby roztopiy si, po czym jedno
mylnie i gono owiadczyli si przeciwko dalszemu prowadzeniu zacztej w sprawie
niesusznej wojny z siami przewaajcymi, a przywioda ich do tego nie boja
przed bitw, lecz przed niegodziwoci i e nie chc dla sprawy zej i nieprawej
naraa si na oczywiste niebezpieczestwa. Opucili pole walki i do obozu wrcili
i ani napominaniem, ani namow nie dali si skoni do podjcia porzuconego ora.
Przeto ksi niemiecki Rytygier w wielkim wzburzeniu umysu i zwtpieniu,
gdy wypadki pokrzyoway jego nadzieje i plany, nie chcc wraca z niesaw do
domu i take, by nie wystawia si na szyderstwo ssiadw, ktrzy mu zarzucali,
e samym wejrzeniem niewiasty uleg pokonany, postanowi raczej pozbawi si
ycia, a zgromadziwszy rycerzy rzek: Poniewa zdradzilicie mnie, stao si to dla
mnie gorsze ni mier i ja, ktry wojn podjem, jestem zwyciony bez walki.
Wanda8 bowiem, ktra rozkazuje morzu, powietrzu i ziemi, z woli bogw nie
miertelnych uczynia was lkliwymi, niezdolnymi do walki, a nawet serca wasze
oczarowa blask jej wejrzenia i obrci na wieczn wasz i moj hab. Ja jednak,
o dostojnicy i towarzysze moi, powicam siebie na ofiar bogom podziemnym,
ale z prob do bogw, do ktrych id i ktrych opuszczam, l zarazem to prze-
* Zw rot aciski adeo ne oznacza: czy i do tego stopnia?

* B g w ojny i bogini m ioci u staroytnych Rzym ian.
* T o znane zdanie cytuje Dugosz za kronik Kadubka ks. I , rozdz. 7.
klestwo, aby potomstwo wasze, jak i waszych synw i wnukw, za zbrodni prze
ciwko mnie popenion gnuniao pod rzdami niewiecimi". [Gdy to wyrzek]
pozbawi si yda, rzucajc si na miecz, ktrego ostrze zwrci ku sobie, za Wanda
zawara przymierze z panami niemieckimi i nietknite wojsko z tryumfem i dum
odprowadzia do Krakowa, gdzie po osobliwym zakoczeniu tak gronej wojny do
browoln mierd jednego, przyjmowano j z wielkim szacunkiem i uroczycie.
Za tak wielkie i znakomite zwycistwo, za pomylno, ktr przepenione byo
jej cae ycie wicej ni innych miertelnych, wpierw rozkazaa przez dni trzydzieci
odprawia mody do bstw we wszystkich wityniach za pomylne zakoczenie
wojny, a gdy je zakoczono, siebie sam postanowia ofiarowa bogom, ulegajc
bdowi swej epoki, poniewa wwczas sdzono, e czyn taki jest miy bogom, bo
haterski i wzniosy, a podobno te dlatego, eby to nieprzerwane powodzenie i szczcie
nie przyciemnio si jakimi przeciwnociami.
Przeto zwoawszy dostojnikw polskich i zoywszy ofiar ze zwierzt i zwyczajem
ojczystym odprawiwszy naboestwo, przy ktrym dziki czyniono bogom za wy
wiadczone jej aski a dodano mody o szczliwy jej pobyt w podziemiu, skoczya
z mostu na rzece Wile, ofiarujc si falom rzeki i pokryta nimi zgina.
Nad rzek Dubni, o mil od Krakowa na polu [jest] jej mogia1. I rzecz to
dla potomnych bardziej godna podziwu ni wiary jej take mogi wzniesiono
rwnie dostojn, jak ojcu.
Z ziemi bowiem wzniesiono wysoki kopiec, ktry wskazuje do dzi dnia jej grb,
a od niego miejscowo t nazwano Mogi. Nie wtpi te aden Polak, e suszny
to by wyraz uznania dla Kraka i Wandy, w ten sposb bowiem postanowili pami
o nich nastpnym przekaza wiekom. Rzeka nadto Wis zwana, od krlowej Wandy
otrzymaa miano Wandalus2, od rzeki rwnie plemiona polskie zwane s przez
pisarzy i ludy Wandalami. Nie zapomniano te o starej nazwie rzeki, jak to si
miao sta w wypadku owej Albuli, przepywajcej koo Rzymu, ktr obecnie
nazywaj Tybrem, od zatonicia w niej Tyberiusza3.
1 Kopiec W andy jest we wsi M ogia pod Krakowem , dzi obszar N ow ej H uty.
* W yw d nazwy W isy, W andalus, od im ienia W andy jest w zity rw n iei z kroniki Kadubka, ks. I,
rozdz. 7. Zob. o W ile przyp. 3 na s. 100 i przyp. 2 na 8. 93.
* Najstarsza nazwa T ybru w ystpuje w Eneidzie W ergilego. Dugosz wzi j albo wprost z Liwiusza
(ks. I, 5, 8 ), albo za porednictwem kroniki M arcina z Opaw y, Mon. Germ. Hist. Scriptores, t. X X II, a. 599.
Cesarz Tyberiusz (14 57 r. n .e.) zm ar w M isenum w Kampanii rzym skiej. W ersja o przemianowaniu nazwy
Tybru zupenie niehistoryczna.
II
W k r lestw ie czesk im r z d z i p o P r z e m y le N im isa w , a p o n im M n a ta .

P o M n a cie z a U n isa w i W r a ty s a w , p o U n ia w ie G rzy m isa w ,
k t r y p o zb a w i ty c ia s tr y ja W ra ty sa w a ,
d ceg o d o op a n ow a n ia k r lestw a .
Panowanie Przemyla u Czechw skoczyo si z jego mierci, dwaj jego synowie

zmarli przedwczenie, trzeci za imieniem Nimisaw1, ktry obj wadz po starym
Przemyle, by gnuny, we wszystkim ociay, leniwy, agodny i lubicy rozkosze.
Po Nimisawie obj rzdy Mnata2, a po jego mierci rzdzili dwaj jego synowie
Unisaw3 i Wratysaw, jeden mianowicie Unisaw nad Praanami, drugi Wratysaw
nad ytczanami, podzieliwszy si tak wadz zgodnie z zarzdzeniem ojca. Z Unisawa
urodzi si Grzymisaw4 zwany take Nieklanem, czowiek lkliwy i opieszay.
T jego uiedono pozna stryj jego Wratysaw, ktry chcia cae Czechy zagarn
pod sw wadz i przeciw synowcowi (bowiem ojciec ju nie y) wznis or. Po
kilkakrotnych do szczliwie przeciw niemu przedsibranych wyprawach, postanowi
w kocu synowca i cay nard jemu poddany pognbi klsk, nie przepuszczajc
nawet niemowltom, stoczy straszn walk w polu, ktre nazywa si Tursko5,
w ktrej jednak zwyciy Nieklan stryja Wratysawa, [gdy] postawi w swe
miejsce Zderyka6 bardzo do siebie podobnego fizycznie, lecz o wiele dzielniejszego
i mniejszego, ktry rozgromi cae wojsko [stryjowe]. [Jednak] obaj wodzowie,
mianowicie Wratysaw i Zderyk, padli w tej bitwie, a Nieklan zagarn ca wadz.
Odnalezionego za syna Wratysawa, dzieci jeszcze, ksi Nieklan odda na wy
chowanie niejakiemu Duringowi7, ktry by przyjacielem jego ojca, litujc si nad
modziutkim wiekiem stryjecznego swego brataj opiekun jednak zalepiony chci-
1 Legendarny ksi czeski, nastpca Przem yla. Ca t genealogi ksit czeskich wzi D ugosz z Hist.
Bohemiae Eneasza Sylwiusza, zob. I. Zarbski, Stosunki, s. 134, gdzie autor podaje dokadniej analiz tego
ustpu ni Semkowicz w Rozbiorze, s. 71.
* Legendarny ksi czeski, nastpca Nim isawa.
1 Unisaw w legendach czeskich by nastpc W oyna (zapew ne W ojana). Zam iast W ratysaw pow inno
by W lastislaw, ksi czeski plem ienia Luczan z centralnym grodem featec.
4 Grzymisaw nie jest znany w dawniejszych kronikach czeskich, w ystpuje dopiero u Eneasza Sylwiusza,
zob. przyp. 1. Nieklan b y w g legend czeskich nastpc Kresomysa, nie jest identyczny z Grzym isaw em .
4 Pole na pd. od m iejscowoci Kralup nad W etaw .
Zderyk wystpuje dopiero u Eneasza Sylwiusza, nie wspom inaj o nim starsze kroniki czeskie. Zob.
I . Zarbski, Stosunki, e. 134.
9 Serb D uring wychowawca ksicia Nieklana, zabjca syna W lastilaw a. Opowiadanie w zite z kroniki
Pulkawy.
woci ci gwk pacholciu, gdy zabawiao si owieniem lyb, sdzc, e tak

pozyska ask Grzymisawa i odnis j do Nieklana twierdzc, e mordujc chopca
umocni jego panowanie. Jednak Nieklan oburzony okrutn i niegodziw zbrodni,
zwymylawszy okrutnika, e go ani pami o przyjacielu, ani lito nad niewinn
ofiar nie zdoay powstrzyma od zbrodni, kaza Duringa powiesi.
P o b ez p o to m n y m ierci W a n d y
P o la c y p o w ra ca j d o w o ln o ci, o b iera j d w u n a stu n a czeln ik w ,
k t r y c h \ rzd y\ d u g o trw a j .
Po mierci Wandy Polacy, uwolnieni od jarzma ksistwa, zapragnli usilnie

powrci do dawnych swobd. Taka jest bowiem waciwo ludzka, e zawsze
wydaje si nam bardziej podane to, czegomy nie osignli lub porzucili, ni to
co si w danej chwili posiada.
Znieli wic rzdy ksice i jedynowadztwo i wybrali dwunastu naczelnikw
wedug liczby ziem1, ktre wtedy podlegay Krlestwu Polskiemu, nadali im miano
wojewodw2, to jest wodzw wojsk i im powierzyli rzdy ziem i sprawy wojenne,
aby czuwali nad caoci ojczyzny i zabezpieczeniem jej od napaci nieprzyjaci,
a ilekro wymagaaby tego potrzeba wzywali nard do broni i prowadzili do walki
pod swym dowdztwem, a opornych i nieposusznych karali, w czas pokoju za
nadawali prawa poddanym. Zwyczaj ten w owym czasie powstay przekazywano
licznym pokoleniom i take do dnia dzisiejszego pozostaje u Polakw i daje obraz
dawnych wiekw. Bowiem kade ksistwo czy ziemia ma swego wojewod, czyli
palatyna8, patnego z dochodw pastwowych, ktry w okrelonych terminach
1 P ojcia ziem i czy wojew dztw a w tych czasach nie b yo. D ugosz popenia tu anachronizm przenoszc
stosunki sobie wspczesne na czasy w czesnoredniowieczne.
1 W ojew oda urzdnik nadw orny (pniej ziem ski), za czasw piastowskich zastpca ksicia w charak
terze dow dcy w ojsk (X II w .,) spraw ujcy od X IV w . nadzr nad sdami ziem skim i i w iecam i w M aopolsce,
sdownictwo nad ydam i, nadzr na wagam i i m iaram i w miastach (od X V w .). Dugosz przenosi tu urzd
w ojew ody z X V w . wraz z jeg o funkcjam i do czasw tak odlegych , gdzie mo&na b y m w i tylko o naczelni
kach grodw .
* Palatyn (com es palatinus) najw ainiejszy urzdnik dworski znany od X H w ., zarzdzajcy dworem
ksicia, zastpujcy g o w sdach lub na w ypraw ie w ojennej. Z czasem przeksztaca si w urzd w ojewody.
W tych czasach ani pniej nie wynagradzano wysokich urzdnikw pensjam i. Zapat za sprawowane
funkcje, poselstwa itp. stanowia ziem ia, jako beneficjum lu b tenuta.
rakw sdowych wedle polskiego prawa miejscowego rozpatruje waniejsze sprawy

swej ziemi z pomoc kilku urzdnikw wczonych do rady. On przeglda wojsko
swej ziemi wyruszajce na wypraw wojenn, zarzdza nim i przewodzi mu, a wy
gnanym z kraju i banitom, skoro tylko zobowizuj si sucha praw, wydaje listy
ochronne1. On mianuje urzdnikw pastwowych, zwouje wiece i zjazdy ziemskie
swojego wojewdztwa, ustala wagi i miaiy, a rozpatrywanie i zarzd wszystkimi
sprawami ziemi jemu, a nie komu innemu, jest dany.
Std wybieraj na ten urzd starszych wiekiem i bardziej dowiadczonych mw,
od nich bowiem zaley ocalenie lub zguba Rzeczypospolitej, ciesz si oni prawie
tak sam powag, nawet w okresie rzdw krlw i ksit, jakiej zaywali w stanie
wolnoci po zniesieniu innej wadzy. Ziemie polskie rzdzone byy przez takich
dwunastu wojewodw i naczelnikw przez dugie lata, a kady z nich usilnie pra
cowa nad tym, by wymierza sprawiedliwo, zabezpieczy Rzeczpospolit i wol
no, aby Polakw nie zrazi surowoci rzdw, by nie objawili tsknoty za obraniem
ksicia i nie zniweczyli wolnoci, w czasie ktrej rozkwitao nieustannie ycie pry
watne i publiczne.
N a czeln icy n ie m og o p r z e s i n a p a d om W g r w i M ora w ia n .,

k t r z y m szcz P o lsk ,
r y c e r z P r z e m y l p o k o n a ic h p od stp em
a z a p o w szech n zg o d ob ra n o g o k siciem .
Niewzruszenie kwita Polska pod rzdami 12 wojewodw, czyli naczelnikw

przez wiele lat, a Polacy zatsknili znowu za ksiciem uprzykrzywszy sobie rzdy
naczelnikw, ze zwyk ludziom zmiennoci, wierzc, e pod jego rzdami y
bd szczliwiej, a do urzeczywistnienia zamiaru pomogy im okolicznoci, ktre
dojrzay, i zamys ich rycho przywiody do spenienia. Podwjny bowiem a kady
grony i liczny wrg najpierw Wgrzy, a potem Morawianie (wsparci take
przez inne narody) najecha Polsk, by Polakw podda swej wadzy i odebra
im wolno. I chocia wyszy im na spotkanie hufce polskie pod dowdztwem swych
1 List ochronny alho glejt, list elazny, dokum ent wystawiany zazwyczaj przez panujcego lu b najw y
szych urzdnikw, uprawniajcy obcych, posw , kupcw lub ludzi karanych do sw obodnego poruszania si
na obszarze danego ksistwa lub pastwa. Znw anachronizm Dugosza.
D z i e j e b aj ec z ne Polski 199
naczelnikw, to jednak stoczyy bitw mimo okazanego mstwa nieszczliw,

a nastpnie, gdy ponieli kilkakrotnie klski od nieprzyjaci, poczli si trwoy,
aby wszystko razem nie byo stracone, gdy nieprzyjaciel codziennie cign przez
wsie i pola upic i niszczc bezkarnie. Gdy jednak po zniszczeniu wojsk i wrd
cigych zagonw nieprzyjacielskich wszyscy myleli ju, e Polska przepada,
m jeden odbudowa j i ocali. By w owym czasie wrd Polakw pewien m
dzielny imieniem Przemyl1 ponad stan swj umiejtny i biegy w sztuce wojennej
i odznaczajcy si bardziej talentem i roztropnoci ni pochodzeniem, ktry da
si pozna z prawoci i wielu zalet i cieszy si dlatego midzy ludem wielk wzi-
toci.
On obudzi u Polakw wielkie a nieoczekiwane zaufanie, gdy z naturalnymi
zdolnociami czy dowiadczenie nabyte w licznych bitwach. w, gdy spostrzeg,
e nieprzyjaciel dziaa niedbale, powoa na doradc bardziej spryt ni odwag
i rozwaa to sobie dugo w milczeniu, jakim podstpem mgby porazi wrogw,
ktrych nie mg zama swymi sabymi siami, wpad na pomys niezwyky, oparty
na nieuzasadnionym strachu i pozornej tylko gotowoci do bitwy. Na wzgrzach
przeciwlegych obozowi wrogw kaza pozawiesza w pierwszych blaskach soca
wielk liczb przedmiotw podobnych do szyszakw, a gdy na nich zabysy pro
mienie soca, widok ten tak podnieci nieprzyjacielskie wojsko, e czym prdzej,
zgromadziwszy zewszd bro, bez rozkazu i nie w szyku biegli w t stron, w ktrej
widzieli byszczce szyszaki, spodziewajc si nowego zwycistwa nad Polakami.
Lecz gdy zbliali si do miejsc, gdzie poprzednio spostrzegli szyszaki, nie znaleli
tam ani oddziaw polskich, ani szyszakw, Przemyl bowiem poleci szybko je
pozbiera, gdy spostrzeg chwytajce za bro hufce wgierskie i morawskie, by ukry
przed nimi, e by to tylko podstp, oni za myleli, e Polacy pokazawszy si tylko
uciekli, wracali zatem do obozu w wielkim zaniedbaniu i nieadzie.
Wanie tego momentu oczekiwa Przemyl, wicej liczc na podstp i sztuk
ni si wojenn. Przygotowuje wic i zagrzewa wojsko zebrane [naprdce] do
bitwy, obiecuje pewne zwycistwo, jeli tylko przygotuj umysy i dla zwycistwa
si powic. I tak zapaliwszy ich dz omielenia si na to, co nieprzyjacielowi
1 Przem yl pojaw ia si w niektrych przeddugotzow ych kronikach polskich, zob. Sem kowicz, Rozbir,
s. 71. Podstp Przem yla, opisany w tym ustpie, jest w zity z kroniki W incentego Kadubka. W tekcie
Dugosza spotykam y szczeglnie w iele sw i zda przejtych z Liw iusza, zob. W . M adyda, W zory klasy
czne w Historii Polski Dugosza, Eos X L IX , 1957 1959, z. 2 , s. 179 180.
wydawao si niepodobiestwem, z pierwszym mrokiem napada na ich obz, z tyu

i z boku nacierajc z odwag na picych lub odpoczywajcych spokojnie, na czele
Polakw omielonych przez siebie, nieustraszonych pociskami nieprzyjaci, gromi,
siecze, kadzie trupem reszt gnanych strachem wojsk nieprzyjacielskich ma
garstk swoich, goni i zwycia, bierze opuszczony obz z wielkimi upami i oddaje
je swym rycerzom. atwo byo wikszo uciekajcych wrogw zniszczy bd
zabra do niewoli, lecz Przemyl zadowolony, e ojczyzn oswobodzi i wroga po
kona, zabroni cigania uciekajcych.
Tak wielk za mio pozyska Przemyl t obron i ocaleniem ojczyzny, e go
i rycerstwo, i cay lud uzna za godnego panowania i wkrtce zgodnie powoano
go jako monarch i ksicia. Od tego jednak czasu poniechano jego poprzedniego
imienia i nazwano go Leszkiem, co oznacza chytry i podstpny, a to [dlatego], e
podstpem i przebiegoci bardziej ni orem i si nieprzyjaci tylekro zwyciskich
pokona lub (co mi si wydaje bardziej do prawdy podobne) nadano mu imi dawne
i czste u ksit polskich, by mu niczego do powagi i godnoci ksicej nie brako,
poniewa od Lecha pierwszego pozostali ksita z niego si wywodzcy nazywali
si zdrobniale Leszkami, a nie Lechami, jak to jest w uyciu u niektrych szczepw,
i imi to w rodach ksit polskich do naszych czasw wystpuje.
P o m ierci P r z e m y la , g d y w ielu k u sio s i o k sistw o ,

P o la c y u sta lili g o n itw y k on n e d o su p a ,
b y k to p ie r w s z y sta n ie u m e ty , ten z o s ta k r lem .
L esz ek p o ta jem n ie p o u m ieszcza k o lc e w z ie m i w zd u tr a s y b ieg u ,
sw eg o k on ia p od k u ela z em i g d y in n e k o n ie p o k a leczo n e o k u la y ,
p r z y je c h a p ie r w s z y i ob w oa n o g o k r lem .
L e c z p ew ien m o d zien iec d o b ieg p ie s z o ja k o d ru g i d o su p a ,
o m ija j c n ieco g w n d r o g $ p ie rw s z eg o z a b ito z a p o d stp ,
je g o z a n a zw a n o k r lem L eszk iem .
Leszek1, czyli Przemyl panowa kilka lat szczliwie i do koca nikt za jego czasw
nie odway si wtargn zbrojnie w granice Polski, odkd zada tak wielk klsk
Wgrom i Morawianom.
1 Cae opowiadanie o wycigach i podstpie Leszka jest wzite z kroniki W incentego Kadubka i z kroniki
M ierzwy, ale z przerbkam i Dugosza, zob. Sem kowicz, Rozbir, s. 71.
Lecz po jego mierci, przy wyborze nastpcy nowe zaczy si midzy Polakami
wanie, nowe i rozliczne wybiegi, bowiem wspomniany Przemyl, czyli Leszek,
nie pozostawi adnego potomka ani pci mskiej, ani eskiej. Dlatego po jego
zgonie wielu z rnych wzgldw ubiegao si o wadz ksic. Dla jednego bo
wiem pobudk byo pochodzenie, dla drugiego bogactwo, dla innego energia bd
zapobiegliwo, dla [jeszcze] innego pomoc licznych krewnych, dla [jeszcze] innych
szeregi sawnych przodkw. Przeto w wyniku tego, gdy nadszed dzie wyboru
nowego ksicia, przejawiy si take rne usiowania zabiegajcych o ksistwo,
kady bowiem wedug swych moliwoci i zdolnoci usiowa zagarn dla siebie
wadz. Dugie przeto dnie nad wyborem nowego ksicia na prno zmarnowano,
a zabiegi starajcych si o tron rosy raczej ni malayj w takim gosw nieadzie
nie mona byo spodziewa si koca tego dziwnego wyboru, gdy gosy wyborcw
podzieliy si na rnych kandydatw i kady usiowa wynie innego.
Przeto obawiajc si, aby na ca Rzeczpospolit nie rozszerzyo si to okropne
zamieszanie, gdy wrzay wanie i ktnie prywatne i publiczna zawi wsp-
ubiegajcych si, ktre prowadziy do czstego krwi rozlewu i zniszczenia, po du
gich waniach, celem zaegnania niebezpieczestwa, tak drog znaleziono i za
powszechn zgod przyjto, aby rozstrzygny w wyborze ubiegajcych si o wadz
w Polsce wycigi konne, odbyte w ustalonym czasie do supa ustawionego do tego
celu, do ktrego wszyscy z oznaczonego miejsca najpieszniejszym galopem zda
mieli na koniach rnej maci, a ktry z biegncych pierwszy dotknby supa, ten
rzdy osignie i wadz nad Polakami, niezalenie z jakiego stanu bdzie pochodzi.
Przeto obrali t drog, na ktrej wierzyli, e nikt nie moe dopuci si podstpu
ani zdrady i e pozyskaj wadc zdatnego i rzdnego. Wybieraj wic pask rwnin
niedaleko miasta Krakowa nad rzek Prdnikiem, z rozlegym widokiem, jedno
stajn, agodn, pokryt traw. Ustawiaj sup, oznaczaj wyranie drog biegu
i met, usuwaj wszelkie przeszkody, wybieraj z grona przedniejszych sdziwych
starcw, szlachetnych i szczerych, ktrzy by zawodnikw obserwowali, rozsdzili
wspzawodniczcych i przyznali zwycizcy wspania nagrod, mianowicie wadz
w Krlestwie Polskim.
Lecz przezorno ludzka nie ma nigdy dosy rodkw do obwarowania si z kadej
strony, atwo tedy znalaz si sposb, za pomoc ktrego podstp przezwyciy
tak mdrze obmylan rad i wydanie susznego sdu.
Bowiem pewien m peen przebiegoci i bystroci, a wrd ubiegajcych si
o ksistwo polskie namitnie paajcy chci panowania i ambicj, imieniem Leszek,

[w] ca przestrze pola, ktr trzeba byo przebiec do supa, pn noc, bez
wiadkw, tak aby go nikt nie widzia i nie zdradzi jego uczynku, elaznymi pona-
tyka kolcami, aby za nie mona byo tego dojrze, przyrzuci muraw, jedn tylko
boczn cieynk pozostawi woln przez tras biegu, zrobiwszy potajemnie na niej
sobie tylko wiadome znaki. Po tym czynie oczekiwa nie bez olbrzymiej radoci
dnia wyboru, nie wtpic, e do niego bdzie naleao ksistwo. Tymczasem za
zwyky przypadek zdradzi jego sprytny podstp, dwaj bowiem modziecy stanu
niskiego i ubogiego przyszli dla rozrywki na miejsce wycigw, zaoyli si artem
midzy sob, e pieszo, biegiem udadz si drog a do supa, dla takiej nagrody,
e pokonany zwycizc bdzie tytuowa i nazywa krlem. Jednak postawionego
zakadu nie wykonali, zaraz bowiem na pocztku drogi elazne kolce mocno zraniy
im stopy a stanwszy dojrzeli, e na caej przestrzeni powtykane byy podobne
kolce; nic jednak nie mwili o swym przypadkowym odkryciu, sdzc, e nie naley
tego rozgasza, milczeli. I gdy nadszed dzie wyborw i przybyo wielu mw,
jak i modziecw na koniach rnej maci, ci, ktrym zlecono staranie o t spraw,
przeprowadzili wspzawodniczcych do miejsca zawodw, by dowiadczyli szczcia.
Caa szlachta i lud polski przybyli na tak wielkiej wagi i rzadkie widowisko, chcieli
by wiadkami ostatecznego wyniku. Dzie wycigw ustalony zosta na pitnastego
padziernika i ze wszystkich stron wytyczono widownie. Pole wysypano piaskiem,
wzniesiono siedzenie dla najprzedniejszych i najpierwszych w krlestwie; ludu,
ktiy ze wszystkich stron przyby, by oglda wycig, twarze, uwaga i oczy zwrcone
[byy] na wspzawodnikw i jak to zwykle bywa przejawiaa si obawa, przychyl
no, wspczucie obok pragnienia zwycistwa, zalenie od tego, komu sprzyjali
widzowie.
I gdy wszyscy wraz wspzawodniczcy o krlestwo szybkim pucili si biegiem,
konie ich, kaleczone tkwicymi po drodze kolcami, ktrych nie mona byo unikn,
poczy wpierw utyka i stawa, a potem pada z jedcami, gwatowniej naglone
zrzucay ich z siebie, wstrzymyway i powalay wraz z sob. Jedyny Leszko, chytry
sprawca podstpu, ktry nadto kopyta swego konia osoni zewszd elaznymi pod
kowami, aby go ochroni od wszelkiego zranienia, gdyby przypadkiem natkn si
na jaki kolec, pdzi wiadom sobie ciek, nie bez podziwu i zdumienia wsp
zawodnikw i widzwr; przyby pierwszy i jedyny do supa, i jako zwycizca i szermierz
go uchwyci. Lecz jeden z dwu modziecw (o ktrym mwilimy poprzednio),
co dla zabawy bieg na wycigi, ktrego zranio mniej kolcw i ju powrci do zdro
wia, postanowi nie opuci tych zawodw, ale skoro tylko dano znak konnym do
biegu, bieg pieszo bardzo szybko po okrnej ciece koo drogi, wrd artobliwych
nawoywa i gonego miechu ludu przyby drugi do mety. Jakkolwiek Leszek
na zbrudzonym koniu przyby pierwszy do celu i okrzyknito go ksiciem i krlem,
pocignito go do odpowiedzialnoci za podstp i wszyscywspubiegajcy si oskaryli
go i postawili przed sdziami, ktrzy wydawali sd o biegu. Na dowd uytego
podstpu ukazano wszystkie cztery nie uszkodzone kopyta jego konia i elazem sta
rannie podkute, co wykazao, e nikt inny tylko on ponarzuca owych kolcw i bez
czelnie obszed postanowienia oglnie obowizujce, zgodnym zdaniem wszystkich
sdziw potpiony zosta jako winny niedozwolonych zabiegw i po wydanym wy
roku przez wspzawodnikw swoich, ktrych oszuka, i przez wszystkich oburzonych
jego wyszukanym podstpem na sztuki pocity i rozszarpany, ponis za swj podstp
suszn i okrutn kar mierci. Za za zgod i wol wszystkich uznano owego mo
dzieca, ktry dla artu pieszym biegiem dopad do mety, jako godnego ksicego
tronu, wysunito i na stolic wyniesiono, a chocia, jak mwilimy, rodu by ubo
giego, jednomylnym take postanowieniem nadano mu wadz ksic, wszyscy
bowiem orzekli, e wedug prawa zasuy na panowanie. Poniewa jednak dawne
imi niezbyt odpowiadao ksicej godnoci, nazwano go Leszkiem, uchodzio bowiem
to imi za sawne u Polakw i powszechnie je nadawano wynoszonym do godnoci
ksicej. Tak tedy w jednym i tym samym czasie odmwiono witego majestatu
krlewskiego chciwemu panowania i przebiegemu czowiekowi a oddano mowi
skromnemu z najwiksz jego chwa. Sprawdzio si wtedy suszne powiedzenie
Pisma witego: Wielu zasiado na tronie, lecz ten, o ktrym nie mylano wemie
koron"1.
W ja k i sp osb L e sz ek p o od n iesien iu n a d w ro g a m i lic z n y c h z w y cis tw

d u g o i w p o k o ju r z d z i , w y r n ia j c s i w ielu cn ota m i.
Niski swj stan i pochodzenie, dziki przedziwnej Boej Opatrznoci, wyniesione

do krlewskiej godnoci tak bohaterskimi czynami i dzielnym dziaaniem Leszek
1 Cytat z Ecclesiast. X I 5. Zdanie to brzm i trocli inaczej, ni je przytacza Dugosz, m ianow icie: Multi
tyranni sederunt in throno et insuspicabilis portabit diadema. W Piimie iw . tekst ten brzm i jeszcze inaczej,
Dugosz opuci sow o tyranni.
uwietni, e wierzono, i nie urodzi si w wiejskiej chacie, lecz na krlewskim

tronie i z szlachetnych rodzicw.
Umys jego [godny] czowieka wolnego, szeroki i bystry, peen odwagi, dziki
czemu nie tylko ssiednich wrogw powstrzymywa w ich napadach, ktre niszczyy
jego pastwo, lecz take Wgrom, Morawom, Czechom, Niemcom i innym ssiednim
narodom sam wojny wypowiada i prowadzi je tak przemylnie i szczliwie, e
jednych wrogw rozgromi w wielkich bitwach, a innym zagarn ziemie i dobytek.
Aeby za ciaa rycerzy nie osaby i nie zgnuniay, gdy brako wrogw zewntrz
nych, zwoywa rycerstwo na swj dwr, nakazywa wiczenia kopi, udane bitwy
i inne rycerskie zapasy, ktre powtarza, nagradzajc zwyciskich zapanikw i roz
dzielajc nagrody midzy zwycizcw z wielkim zapaem. Te za ustawicznie po
nawiane wiczenia i harce pozyskiway mu u dzielnych rycerzy bardzo wielk
mio i onierze, zaprawieni do prowadzenia wojny staymi wiczeniami z broni,
stali si wytrwali i chtni.
Oprcz tego odznacza si tak hojnoci dla domownikw i przybyszw, e czsto
wola znosi niedostatek, ni opywa przy skpstwie w obfitoci. adnej zasugi nie
omieszka nagrodzi, nie odmawia te swej opieki ni wsparcia proszcemu biednemu,
e zgoa nie krlem, lecz najlepszym opiekunem wydawa si dla wszystkich po
trzebujcych. Sam za zadowala si bardzo skromnym utrzymaniem, mia za naj
wikszego wroga pijastwo i zbytek. St jego zdobia podziwu godna oszczdno
i tak wszystkim musiaa wystarczy skromna biesiada, nie dajca sposobnoci do
objadania si. Za mniej wana i mniej podziwu godna wydawaaby si ta zaleta
u ksicia, gdyby i pod tym wzgldem nie stawi budujcego przykadu i nie okaza
si nad innych wyszym, bowiem umiarkowanie i skromno, ktre mia poprzednio,
czy to nabyte przez cnot, czy otrzymane w darze od natuiy, zachowa i w godnoci
krlewskiej i wytrwa w nich w cigu caego swego ycia. Czsto bowiem przy
czynnociach publicznych, gdy konieczno wymagaa przywdziania szat krlewskich,
poleca zawiesza w najwidoczniejszym miejscu swe szaty grube, weniane i szorstkie,
w ktrych otrzyma krlestwo, gdy chcia, aby mu odnawiay pami i przywodziy
prostot pierwotnego stanu i nie dopuszczay, by bdc panem ycia i mierci podda
nych, przekracza granice krzywdzcej innych wystawnoci i hardoci. Od pocztku
piastowania godnoci ksicej a do koca ycia okaza si ludzki, agodny i nie
zapiera si nigdy swego skromnego stanu i poczytywa to sobie za chlub i za naj
godniejszy uczynek, e zdoa wznie si z niskiego stanu do tak wysokiej godnoci-
L esz ek p o z o s ta w i sy n a L eszk a tr z e c ie g o ja k o n a stp c g o d n eg o sieb ie ,

k t r y w k o cu p o z o s ta w i sw y m n a stp c
je d y n e g o p ra w eg o sy n a , P o m p iiu sza ,
n a tu ra ln y ch z a sy n w d w u d ziestu od d a p o d je g o zw ierzch n o ,
p o d z ie liw s z y z a ty c ia m id zy n ich ziem ie.
Sprawiedliwie i z umiarkowaniem, zwycisko i szczliwie panowa u Polakw

przez dugie lata Leszek drugi, a przeywszy dug staro, dokona ywota w sdzi
wym wieku. Niektrzy podaj, e w Leszek w bitwie z Karolem1, synem Karola
Wielkiego, zosta zwyciony i zgin.
U Marcina Gallika2 znajduj o nim mianowicie nastpujc notatk: W roku 805
cesarz Karol wysa syna swego Karola do Polski, ktry wyniszczywszy wszystko,
ksicia owej ziemi Lecha zabi, skd powrciwszy do ojca znalaz go w lesie Wosseg8,
gdzie oddawa si owom". Z czego wniosek taki, e Polacy i przedtem, i teraz pro
wadzili wojny z cesarzami i krlami, lecz w jakim czasie, w jakim porzdku, z jakim
powodzeniem i pod czyj wodz nie wiemy z powodu braku zabytkw pisanych
i pisarzy, ktrych wwczas Polacy jako poganie zupenie nie posiadali. [Obojtne
jednak], czy Leszek zgin mierci gwatown, czy te naturaln, pozostawi jako
dziedzica jedynego syna swego imieniem Leszko trzeci, ktry dla zasug i czynw
ojca uznany zosta za godnego tronu ojcowskiego. adnej z ojcowskich cnt nie
posiada w mniejszym stopniu, wielka sawa dzielnoci i chwaa u swoich i obcych
pozwalay mniema, e przewysza jeszcze mstwo i zasugi ojca. Prowadzc liczne
wojny z narodami ssiednimi rozsawi bohaterskimi czynami imi i znaczenie swego
rodu. Niektre niepewne prowincje Krlestwa Polskiego utrzyma sw przezornoci
i dzielnoci wojenn, podobnie jak i pragncych odmian utrzyma w wiernoci
tumic kad prb buntu, a niektre po raz pierwszy przyczy do swego pastwa.
[Gdy] Wgrzy, ktrych wtedy nkali napadami Grecy i Italczycy, wzywali go kilka-
kro gorcymi probami i szczodrymi darami do prowadzenia wojny, rozproszy
dziki czstym zwycistwom legiony italskie i greckie i si swoj i rycerzy, jak
1 Karol I I ysy, krl frankoski, zm . w 877 r.

* Zob. przyp. 2 n a s . 164. Chodzi tu o wiadom o pochodzc od Einharda, Annales pod r. 805 Szczeg
ow analiz tego ustpu da Sem kow icz w Rozbiorze, s. 72.
1 Nazwa lokalna na pograniczu Lotaryngii.
i sztuk wojenn doprowadzi do tego, e nard wgierski, ktry jest rwnie so

wiaski1, nie musia paci trybutu ani Grekom1 2*, ani Italczykom.
Z prawej za ony mia jedynego syna, ktremu nada imi Pompiliusz8*, ktrego
kaza nauczycielom i wychowawcom troskliwie wychowywa i ksztaci w godnych
obyczajach i nauce, jako przyszego po sobie dziedzica. Z licznych za naonic mia
20 potomkw, wszystkich pci mskiej, a to: Bolesawa, Kazimierza, Wadysawa,
Wratysawa, Odona, Barwina, Przybysawa, Przemyla, Jaks, Siemiana, Siemowita,
Siemomysa, Bogdala, Spicygniewa, Spicymira, Zbigniewa, Sobiesawa, Wizy-
mira, Czesimira i Wisawa. Obawiajc si za, by po jego mierci midzy jego
pastwami i ksistwami nie podniosy si spory i wojny i nie doprowadziy do rozlewu
krVvi midzy synami, ustanowi prawego syna Popiela jedynowadc i panem Kr
lestwa Polskiego, pozostaych za braci jego naturalnych podporzdkowa jemu,
wic przysig, aby jego we wszystkim suchali i uznawali jego wierzchnie prawa.
Za midzy tych dwudziestu synw4 rwno podzieli cay kraj nadmorski Sowian
i Rugiw5, Poabian6, Obodrzycw7, Wgrw8, Kaszubw, krainy rozcigajce si
w kierunku Mini, Westfalii i Oceanu i wszystkie ziemie polskie czy sowiaskie
pooone nad rzekami ab i Hobol10, gdzie kademu stosowne wyznaczy dzielnice,
a oni rzdzc tam dugi czas, wiele zaoyli miast, zamkw, miasteczek (wolnych)
i grodw, nadajc im swe imiona, chocia je z czasem opanowali Niemcy i dzier
1 Pogld, i i W grzy b yli z pochodzenia Sowianam i jest w zity z kroniki w ielkopolskie), zob. B . K iirbi-
swna, op. cit., s. 141. U innych kronikarzy W grzy s utosamiani z H unam i. D ugosz pod r. 968 Pannom
uwaia za rwnoznacznych z W gram i.
1 Chodzi tu o Bizantyjczykw, ktrych w irdach redniow iecznych zw czsto G rekam i.
1 Im i Pompiliusz dla legendarnego ksicia Polski jest w zite z zasobu im ion staroytnych (Num a Pom
piliusz). Dugosz wzi Pom piliusza z kroniki Kadubka. Poniewa utosamia g o dalej z P opieleni, przeto
w przekadzie polskim tum aczono dalej wszdzie jako Popiel.
4 Cay ten ustp o podziale ziem zachodniosowiaskich pom idzy 20 synw Leszka, jak rw nie ich im iona
wzite s z kroniki wielkopolskiej, Mon. fo l. ffist., t. II, s. 477. Szczegow y podzia ziem Sowiaszczyzny
jest ju dodatkiem Dugosza.
5 Rugianie, mieszkacy wyspy R u gii, tw orzyli osobne terytorium plem ienne sowiaskie.
* Sowianie poabscy, Poabianie to nazwa, ktr obejm uje si wszystkie plem iona m idzy Lab, Baty
kiem i Odr po Szprew na pd.
1 Obodrzyce zamieszkiwali terytorium nadbatyckie od ujcia rzeki Traw y a po ujcie W arnaw y. Utrzy
mali najduej niezawiso, b o do poow y X II w.
4 W agrowie, najdalej na zachd mieszkajce plem i Sowian poabskich, pom idzy rzekam i Schw entine,
Traw i Batykiem oraz na wyspie Fehrm an.
Mowa tu o M orzu Batyckim .
10 Hawela rzeka w Brandenburgu wpadajca do aby w pobliu H avelberga.
do teraz, jednak stare miasta, grody i siedziby, chocia maj nazwy przeksztacone
po niemiecku, zachoway przecie do dzisiejszych dni swe pierwotne brzmienie, mia
nowicie: Bukw1, Dobin2, Brema, Mikelburg3, Lunemburg4, Aldemburg5,
Raceburg6, Segeberg7, Plun8, Szlezwik, Iw9, Swarzyn10, Malechw11, Roztoka12,
Ruczin13, Werle14. Przeszy za wspomniane ziemie i krainy Sowian wraz z miastami
i zamkami w rce Sasw, Westfalczykw, Holenderw, Fryzw i innych narodw
posugujcych si jzykiem niemieckim, a z czasem ksita, dostojnicy, panowie
i szlachta wspomnianych ziem zostali przez Niemcw wyniszczeni i wyrzuceni a
do ostatniego Niklota15, ksicia Sowian, z dwoma synami Przybysawem1 6 i Warcisa
wem, [ktry uleg przemocy] Henryka Lwa1 7 ksicia Sasw. Jednak po osadach
i sioach do dnia dzisiejszego mieszkaj chopi sowiascy, ktrzy posuguj si
nie innym jzykiem, jak polskim czy sowiaskim, chocia zepsutym i po wikszej
czci zmienionym z powodu zmieszania i ssiedztwa z innymi jzykami
i narodami.
1 Bukw (Bukkow) starosowiaski port nadbatycki pooony na pn. od W yszom ierza (W ism ar).
* D obin (D obbin) grd sowiaski w prow incji M eklem burg w pobliu jeziora Krakw.
I M eklem burg dawniej M ikilinburg jed en z najwikszych grodw obodrzyckich, siedziba ksicia, p
niej gw ne miasto prow incji niem ieckiej M eklem burg. Nazwa sowiaska m oga brzmie M echlin, zob.
J. Nalepa, Pierwotne brzmienie nazw Meklemburga i Ratzeburga ( Mechlin i Raci}), Przegl. Zach. 1955,
z. 9 10, s. 261 277.
4 L iineburg ley nad rzeczk Ilm enau na poudnie od Ham burga nad ab. Nazwy sowiaskiej*
brak.
B O ldenburg na Pw yspie W agryjskim , u kronikarzy niem ieckich X X I w. A ldinburg gw ny grd
W grw . Nazwa sowiaska dzi odtworzona brzm i Starogrd W agryjski.
* Pooony na pd. od Lubeki w pobliu jeziora Ratzeburger-See, duy grd obodrzycki, siedziba ksicia.
Nazwa sowiaska m oga brzm ie Raci, zob. przyp. 5.
7 G rd z X II w . na zachd od Lubeki blisko rzeki Traw y. Nazwy sowiaskiej brak.
* P lon , Plun grd wagryjski na przesm yku ldu wrd jeziora Ploner-See we wschodniej czci pro
w incji Holsztyn.
Lea koo wsi Ilow , niedaleko W yszom ierza, grd i port obodrzycki.
10 G rd obodrzycki nad jeziorem Schw eriner-See, dzi miasto w M eklem burgii. Nazwa sowiaska m oga
brzm ie Swarzyn.
II M alechw , niem . M alchow , nad Flessen-See w M eklem burgii, dawny grd obodrzycki.
u Dzi Rostock, dawny grd portow y obodrzycki u ujcia rzeki W arnawy.
19 K ucin, niem . Kessin, grd obodrzycki koo Roztoki na prawym brzegu W arnawy.
14 W erle, W u rle, O rla nad W arnaw na pld. od Roztoki, gTd obodrzycki.
u Ksi obodrzycki zgin w 1160 r.
14 Przybysaw syn N iklota ksi Chyan, Poabw i W grw , pniej Obodrzycw (X II w .). W arcisaw,
ksi Czrezpienian, syn Niklota.
17 Ksi saski i bawarski ur. 1129, im . w 1195 r.
O za m k a ch w zn iesio n y ch p r z e z d w u d ziestu sy n w L eszk a ,

sk d ja s n o d a je s i w id zie
ja k d a lek o si g a o n ie g d y w a d ztw o P o la k w ,
k t r e te r a z o p a n o w a li N ie m cy .
Wspomniawszy o naturalnych synach Leszka nie mog zamilcze o ich ksistwach,

pastwach i miastach przez nich zaoonych i zasiedlonych, aby potomni Polacy
wiedzieli, ile ziem polskich wydarli im Niemcy, poniewa wszystkie te wybrzea
i ziemie zagarnli pod sw wadz, chocia do teraz yje tam we wsiach i osadach
sowiaski rd i jzyk.
Przeto Bolesawowi, najstarszemu synowi naturalnemu, Leszkowi, Barwinowi,
Bogdalowi przypado Dolne Pomorze, Kazimierzowi i Wadysawowi Kaszuby,
Jaksie i Siemianowi Serbia1, Wratysawowi Rugia, Przybysawowi, Czesimirowi
i Odonowi Ditiwonia1 2, teraz Holzacj zwana, Przemysowi, Siemowitowi i Sierno-
mysowi Zgorzelice3, ktre teraz po niemiecku nazywaj Brandenburg, za innym,
pozostaym braciom wyznaczono w obrbie tych krain pewne ziemie z nalecymi
do nich lasami i puszczami.
Zaoy za Wisaw grd Midzyborze4, ktre teraz nazywa si Magdeburg, So
biesaw grd Dalej5, ktry nazywaj Dalemburg, Wyszomir grd i miasto u brzegw
Morza Pnocnego nazwany od jego imienia Wyszomir6, ktre i do tego czasu tak
nazywaj. Pozostali za zaoyli nastpujce grody: Brem7 u granic Westfalii
i Fryzji, aby ciar wrogw wstrzymywa, brzemi bowiem po sowiasku znaczy
1 Chodzi tu o terytorium Serbw nadabskich.

1 Jest to przekrcona nazwa kraju D rzew ian, m ylnie utosam ionego z H olsztynem . Kraik ten b y pooony
na lew ym brzegu aby. O pojciach geograficznych autora kroniki w ielkopolskiej, skd D ugosz w zi te dane,
zob. B. Kiirbiswna, Studia, s. 149 150.
* Nazwa na Brandenburg w jzyku uyckim (n ie m a nic wsplnego z m iastem Zgorzelcem nad N ys).
W g bada jzykoznawcw pierw otna sowiaska nazwa Brandenburga m oga brzm ie Brenna.
* M idzyborze jest tu utosamione z M agdeburgiem . Chodzi jednak niew tpliw ie o M erseburg, jak wyka
zaa B. Kiirbiswna, Studia, s. 151.
* D aley, D alem berg za ab kolo Liineburga.
* W yszom ir, W ism ar miasto i port dbodrzycki, etym ologia tej nazwy od im ienia W yszom ira jest prawdo
podobna. Im iona synw Leszka, ktre podaje D ugosz, s fikcyjn e, adna z tych postaci nie jest history
czna.
7 Etym ologia nazwy Brem a od brzem i jest zupenie dow olna i bez uzasadnienia.
ciar; grd Luna1, ktry teraz Liinbork nazywa si, pooony jest bowiem na ob
szernej skale, ktr zewszd szerokie paszczyzny i pola otaczaj, skd te otrzyma
nazw, Sowianie bowiem blask ksiyca przywiecajcego nocn por nazywaj
una, a na to podobiestwo byszczc na brzegu rwniny pl ska i ufundowany
na niej grd nazwano Luna. Nastpnie grd i miasto Bukowiec, ktre Niemcy na
zywaj Lubek, chocia Sowianie, ktrzy mieszkaj w ssiedztwie nazywaj go
dawnym imieniem. Dalej Racibrz, nastpnie grd Swarzyn i grd ubw2, ktry,
jako e zaoy go pewien Miklon, Niemcy nazywaj Mikelburg3, a ksita, ktrzy
tam wadaj meklemburskimi od rozlegych pl i wielkiej przestrzeni po acinie
Magnopolis z dwu czonw, mianowicie z aciskiego i sowiaskiego. Nastpnie
grd Iw od iowatoci ziemi i grd Roztoka od rozlewnoci i wezbrania wd, pniej
grd Werla od atwowiernoci, [grd] Zwanowo4 od nazywania, [jest] bowiem na
zwany lub ma by nazwany po sowiasku Swani. Nastpnie grd Ostrw6, od wyspy
na ktrej powsta, Cieszyn6, MarIow7, Bolel, Trzebieszowo8, Woogoszcz, Czasny9,
Wolimierz i inne liczne zamki, miasta, osady; grody zaoyo i zasiedlio dwudziestu
synw Leszka, ich synowie i wnukowie wok Oceanu Sarmackiego i Morza P
nocnego, bagien, wysp i cienin morskich, ktre zaludnia wielka liczba ludzi. Z po
wodu korzyci i bogactw jakie [przynosi] morze, zamieszkuje [wyspy] i zajmuje
liczny lud, wzniesiono te rne nowe i ludne miasta na brzegach. Bowiem na owej
pnocy o ile mniej pali upa soca, a zimy s niene i mrone, o tyle ludzie s
o wiele zdrowsi i bardziej podni w potomstwo.
1 Zob. przyp. 12 na s. 223. Etym ologia od luna ksiyc wskazuje na jakie lokalne ludowe podanie,
zob. B. Kurbiswna, Studia, s. 152.
* ubw , L iibow grd obodrzycki pooony tu pod M eklem burgiem , std Dugosz m yli si utosamiajc
oba grody.
* M iklon, fikcyjne nazwisko oznaczajce w tym wypadku ksicia Niklota, zaoyciela M eklem burga. W yw d
etym ologiczny nazwy M eklem burg razem ze zlatynizowan, a nie wystpujc w przeszoci, nazw M agno
polis zamieszcza B . Kurbiswna, Studia, s. 153.
4 G rd pod Roztok, zob. mapk u B. K iirbisw ny, Studia, s. 154 i 155.
* W ustrow , nazwa dzi odtworzona jako w ity O strw , port i grd sowiaski nad m orzem na samej
dawnej granicy Pom orza Zachodniego i M eklem burgii. B . Kurbiswna przyjm uje tu inny Ostrw, w gbi
ldu nad jeziorem , zob. Studia, mapka na s. 154 155.
1 Tessin ley nad Rzeknic na wschd od Roztoki, tak te oznaczya jego pooenie na mapce B. K iirbi-
swna.
7 M arlow i B olel pozycje nie wyjanione.
8 Trzebieszow o grd pooony na wschd od Rzeknicy.
8 Czasny i W olim ierz pozycje nie wyjanione.

P o m ierci L eszk a k oron ow a n o n a k r la sy n a je g o P o p iela ,

k t r y z a tw ie r d z i p o su szn y m so b ie b ra cio m ic h sta n p osia d a n ia ,
p rz en i s s to lic e k r lew sk d o G n iezn a
a n a stp n ie d o K ru s z w ic y p r z e z sieb ie w zn iesio n ej,
g d z ie z a y w a b o g ieg o sp o k o ju i m c n ie z d z ia a w sz y w iek op om n eg o
u m a r p o z o s ta w iw s z y jed n eg o sy n a .
Rozporzdzeniom Leszka III, jakie jeszcze za ycia wyda odnonie do synw, stao
si zado, prawy bowiem syn jego Popiel, za zgod braci i przedniejszych dostojni
kw caej Polski po mierci ojca jako krl i jedynowadca Polski uznany i przyjty
przez wszystkich dwudziestu braci zrodzonych z naonic, wedug przysigi zoonej
i ojcowskiego nakazu uzyska nalene posuszestwo i feudalny hod. Przeto po usta
leniu swego stanowiska Popiel wysa dwudziestu braci do prowincji, ktrymi ich
ojciec Leszek obdarzy i ktrymi zaczli zarzdza wedle swych umiejtnoci. Pom-
piliuszowi za, czyli Popielowi, po objciu Krlestwa Polskiego znudzia si grzysta
okolica, pod ktr zaoono miasto Krakw, a zacz zachwyca si rwninami i po
lami, wic stolic krlestwa swego z zamku krakowskiego i miasta, w ktrym jak
wiedzia, mieszkali jego poprzednicy, przenis do Gniezna, kolebki dawnych ksit
polskich. Lecz gdy take i to mieszkanie wydao mu si wstrtne, chcc pozostawi
potomnoci pamitk swego panowania, na rwninie majcej rozlegy widok za
oy nowy zamek i nowe miasto, koo jeziora i bagien, nazwa je Kruszwic i tam
przenis swe nastpne miejsce pobytu, ustanawiajc je stolic swego pastwa.
To nowe miasto atwo napenio si wielk liczb kupcw i mieszkacw, stao si
wrd miast Polski w tym czasie sawne i znane. Za ilekro Popiel podnosi or
przeciwko wrogom albo toczy wojny z ssiadami, lub byo zagroone Ksistwo
Polskie, tylekro bracia osobicie z wszystkimi swymi siami pomagali przeciw
wrogowi i nie wczeniej powracali z wyprawy, a po zupenej porace nieprzyjaciela
albo zakoczeniu wojny susznym i chwalebnym pokojem. adnego za dziea bo
haterskiego albo czynu znamienitego, jak wiadomo, Popiel nie dokona, nie umia
bynajmniej wznowi sawy ojca i dziada ani roztropnoci w zarzdzie pastwem,
ani dzielnoci w rozszerzaniu jego granic, lecz zadowolony z wadania tym, co
odziedziczy; z prawej maonki mia jednego syna, ktrego nazwa swym imieniem
Popiel, lecz nie doczeka staroci, umar zwidy i zgnuniay, zniszczony chorob.
Gwnymi jego cechami bya trwoliwo i nieufno, inne wady mona mu byo
przebaczy, ale w tym by zdrony i dziwaczny czy to z wrodzonej uomnoci, czy
z przeczucia pniejszej przygody, e w kadym uniesieniu klnc si i przeklinajc
mwi o poarciu przez myszy, jakby proszc o to, co miao nastpi i co si w nastp
nym czasie za zrzdzeniem boskim spenio. Po acinie nazywany C in ereu s , po
niemiecku Osserich1, mia panowa u Polakw samowadnie rzdzc pastwem
polskim okoo roku Wcielenia Paskiego osiemsetnego.
W ja k i sp osb b ra cia p r z y b y w s z y d o P o p iela ,

k t r e g o z a s ta li j u t m a rtw eg o ,
w y b ra li n a k sicia je g o sy n a P o p iela
i tr o s z c z y li s i o to , b y r z d y b y y sp ra w ied liw e.
[Na wie o] chorobie ksicia Popiela, dwudziestu jego braci podyo spiesznie
do Kruszwicy, znad brzegw Morza Pnocnego, z Pomorza Zachodniego, Kaszub,
z ksistw i ziem swoich wyszedszy, by odwiedzi chorego brata, lecz przybyli na
zajutrz po jego mierci. Na skutek jego zgonu pogryli si w wielkim blu, wylewa
jc wiele ez, zgodnie ze zwyczajem tego czasu pogrzebali jego ciao w godnym
miejscu i urzdzili mu pogrzeb z naleyt okazaoci. Wszyscy w sercach swych
mieli tak mio i wierno dla syna brata, ktrego jedynego pozostawi Popiel,
e chocia mogliby za zgod przedniejszych panw polskich z powodu niedojrzaoci
synowca osign jako jego opiekunowie zarzd Krlestwa Polskiego, przekrelili
jednak wszystkie ambicje i woleli synowcowi Popielowi, jak dugo bdzie may,
pozostawi rzdy, ni sobie przywaszczy, chociaby cz ich ma. Std zamiast
czeka przez dugie dni na dojrzao modzieca, wynieli go zaraz na krla i jedyno
wadc Polski i jak kiedy zobowizali si ojcu przysig, zoyli mu hod posuszestwa
i wiernoci. Niektrzy z nich, na ktrych ten ciar zoyli wszyscy inni, odwiedzali
go co pewien czas i pozostajc uprzejmie na jego dworze rozpatrywali waniejsze
1 Takiego im ienia nie ma w zasobie im ion staroniem ieckich. S natomiast in ne zblione: Ascarich (im i
frankoskie), Askerich, Ascherich (V II i X w .), A scrich, Eskerich (X w .), Hescherich (X w .) zob. E . Forste-
m ann, Altdeutschts Namenbuch, 1 .1 , B erlin 1900. Ustp o P opiciu jest kom binacj Dugoszow na podstawie
wzm ianek w kronice w ielkopolskiej.
14
sprawy, ktre przed Popiela zanoszono, przyjmujc proszcych, wydajc wyroki

i decyzje w imieniu synowca, dopki nie dojrza, czynic to w nadziei, e im kiedy
bratanek Popiel osignwszy wiek mski okae si za te yczliwe i wierne usugi
wiadczone za jego maoletnoci wdziczny i zobowizany.
O n iecn y ch o b y cz a ja ch P o p iela i w ja k i sp osb je g o to n a ,

p o w iw sz y d w ch sy n w o b ja p ie c z n a d ca y m p a stw em ,
g d y p r z e z j e j p o ch leb stw a m t zn iew iecia .
Gdy modszy Popiel dors pod piln i troskliw opiek stryjw, pozostawili go
stryjowie jego prawom i wadzy, [on jednak] pocz wkrtce porzuca obyczaje
przodkw, z zainteresowaniem oddajc si tym sprawom, ktre z cnot may miay
zwizek, a bdc skonnym do wszystkiego co ze i zbrodnicze sta si wystpny
i wstrtny. Nie mia adnej szlachetnej zalety, ani dzielnoci, ani bohaterstwa,
jakie czyniyby go godnym ksistwa, adnych szlachetnych popdw, tkwi w bez
czynnoci, nie, pijastwie i obarstwie. Nie zasiada do rady ze swymi baronami,
lecz gonic za rozpust i swawol, zajty przygotowywaniem biesiad cigncych si
dugo, pijastwem i tacami ze piewem. Obojtny na cnot, interesowa si wie
cami nie broni, oddany rozmowom w towarzystwie kobiet, ucieka jakby od zarazy
i klski od mw dojrzaych i mdrych.
Std zawzito nieprzyjaznych ssiadw, ktrych powstrzymywali poprzedni,
ksita dzielnoci i dowiadczeniem, teraz poczuwszy nikczernno i sabo ksicia
Popiela oya. Przeto zaatakowany wojnami, z dopuszczenia Boego, w odpieraniu
ich poczyna zniewieciale i trwoliwie, zajty zawsze rozpust i zbytkiem. Std
czsto zdarzao si, e nieprzyjaciele ufni w swe siy, chocia niekiedy mniej liczni,
zwyciali go w bitwach. Sam bowiem Popiel osigajcy si ze wszystkim, gdzie
elazem trzeba byo si posuy, pierwszy popiesza do odwrotu, cigajc na po
zostaych mier, niewol, bd hab ucieczki. Jeli za pod jego rzdami prowa
dzono jakie szczliwe wojny, zawdzicza je nie sobie, lecz zasugom swych wo
dzw, ilekro za naradzano si na zebraniu starszyzny nad odparciem wojen albo
stoczeniem bitwy, nigdy tego nie pytano o zdanie, gdy uchodzi za nieszczsnego
niedog. Nie tylko sta si przedmiotem pogardy, lecz i szyderstwa u swoich i ob
cych, wstrtny by majc brzydkie a do tego rzadkie i wytarte wosy na gowie,
wstrtniejszy jeszcze z powodu rozpusty i ndznych obyczajw, otrzyma u swoich

pogardliwy przydomek Chwocisko1, co oznacza wyniszczon i ndzn miot.
W wojnie gnuny i bojafliwy, w kadej decyzji zwlekajcy, a na pokus pienidzy
mao odporny. Zarczono go i oeniono z ksiniczk niemieck, ssiadk Krlestwa
Polskiego, szlachetnego pochodzenia, rzadkiej piknoci i ksztatw, czym staa
wyej od wielu kobiet swego wieku, jednake skonn, jak to kobieta, do wszelkiego
wystpku, a zwaszcza do pychy i chciwoci. Stryjowie i panowie polscy dlatego ich
poczyli, e myleli i zdoa [ona] zmieni na dobre i poprawi ze jego obyczaje.
Tymczasem ona swymi niewiecimi pochlebstwami i zrcznoci do tego stopnia
go usidlia, e cae rzdy krlestwem przeszy raczej w jej wadanie ni krla. Co
kolwiek miao by postanowione, nie pierwej uwaano za zdecydowane a ona
potwierdzia to sw zgod i powag krlowej.
W kocu obdarzya maonka dwoma potomkami pci mskiej, co jeszcze bardziej
zwikszyo jej powag u krla i u przedniejszych panw krlestwa, sdzcych, e
tak z powodu zmysowej mioci ma, jak te przyjcia z niej na wiat synw po
waga jej utrwalia si. Z tego wszystkiego krlowa coraz wicej i wicej stawaa
si dumna, niepomna na sw pe, sobie tylko przywaszczaa zarzd i ster caego
krlestwa, wobec tego e krl gnunia w zniewieciaoci, i ma z natury sabego
i gnunego coraz bardziej skaniaa do zego, zwaszcza e dostojnicy nic lepszego mu
nie radzili.
Owym za krlewiczom nadano imiona dziadkw, jednemu Lech, drugiemu Popiel.
W ja k i sp osb o n a P o p iela n ie z n o sz c n a p om in a n ia m a p r z e z s tr y j w ,
n a m a w ia g o i p o d e g a , a b y ic h z g a d z i tru cizn .
Stryjowie za Popiela II, ktrzy widzieli i przekonali si, e ich bratanek na ze

i wstrtne zwrci si drogi i z tej przyczyny u swoich, jak i obcych sta si przed
miotem pogardy i szyderstwa, napominali go czsto prywatnie i publicznie, czciej
zaklinali na popioy dziadw i ojcw, ostrzegali i bagali, aby swojego i ich rodu
1 Im i to w ystpuje w kronice Galla Anonim a w najdawniejszej form ie Chosiscbo lub Chossistco. Jest to
przezwisko ludow e od chw ostu lub chostu, zob. w yw ody S. Laguny, Rodowd Piastw, Pisma Stoslawa L a
guny, s. 282 i n. Taki sam przydom ek m ia ojciec Piasta, poza tym Laguna cytuje w iele przykadw
ze ird e.
nie habi i nie plami bazeskimi naduyciami i niegodnymi obyczajami nie plu
gawi otwarcie, dowodzili mu te licznymi argumentami, jawnymi wskazwkami,
i przykadami, e nie tylko bstwo, lecz i poddani zechc pooy kres tym wystp
kom zym i swawolnym. Czsto zapowiadali mu utrat krlestwa i owiadczali
e odmwi mu udzielanych dotychczas rad i poparcia. Jednake ze zoliwoci
natury u Popiela II poczya si jeszcze inna skaza: przewrotno ony, ktr poj
z ksit niemieckich; ona to umys Popiela II, saby i podatny na zo, skaniaa do
wszystkich niegodziwoci. Widzc, e jej m zarwno przez przedniejszych, jak
i niszych, bogatych i uboszych jest znienawidzony, obawiajc si, eby przedniejsi
krlestwa nie zmierzili sobie jego wstrtnych obyczajw i krlewskich rzdw
i nie dyli do wygnania go z kraju lub upadku i nie wybrali na jego miejsce kt
rego ze stryjw, mianowicie ksit mieszkajcych nad wybrzeem Morza P
nocnego, take eby ich dwaj potomkowie nie zmuszeni byli i na wygnanie,
dzie i noc urabiaa umys ma kobiecymi pieszczotami, skaniaa i pobudzaa, by
zgadzi i wygubi swoich stryjw. Ani ty mwia ani dzieci twoje, ktre
maj po tobie dziedziczy, nie s bezpieczne, jak dugo yj stryjowie, nie jest te
bezpieczne krlestwo, ktrym wadasz czasowo i w peni niebezpieczestw. Hu
bowiem tylko masz stryjw, tylu potomstwa twego nienawistnych wrogw. Przema
wiaj do ciebie wymownie i poufale albo czsto ci napominaj, nie szczdzc wska
zwek, obiecujc pomoc jak najyczliwsz, wszystko to czyni przez chytro, aby na
ciebie nastawi sida i poda ci u twych poddanych w wiksz pogard i nienawi,
chwal si, e nie tylko jako stryjowie, ale ojcowskie maj staranie o tobie. miaym
domaganiem si wzajemnoci nazbyt wiele od ciebie daj, czsto ciebie nie za
krla, nie za pierwszego z ksit uwaaj, lecz za swego jakby niewolnika, chc aby
ty, krl dawa posuch ich radom, nie eby ciebie uczyni lepszym, lecz by sta si
w porwnaniu z cnotami dziadw, ich obyczajami i czynami, tym niszy. Zmuszaj
ciebie do odpierania albo wszczynania wojen, aby szybciej [ciebie] zgubi, wszyscy
tylko do tego d, nad tym pracuj i czuwaj, wysilaj umiejtnoci i dowcip, aby
ciebie i twoje dzieci wyrzuci i w miejsce ciebie zagarn rzdy w krlestwie. Przeto
ley w twoim rku czy wolisz rzdzi, czy by dug innych, czy bdziesz dawny,
czy pozbawiony dobrego imienia, szczliwy, czy biedny. Jeeli przeto masz rozum
i chcesz mie powag i szacunek, jeli pragniesz ustali los twj i twoich dzieci,
otrznij si wreszcie i odrzu dotychczasow odrtwiao i wpierw pozbaw ycia
twoich stryjw knujcych przeciwko tobie, zanim ci swymi podstpami zgotuj
upadek, [a] jeli sdzisz, e elazo ani bezpieczne, ani stosowne, pozbaw ich yda
chocia zatrutym napojem, w czym bdziesz mia moj wiern pomoc i usug.
Ciebie bstwa domowe i ojczyste i take denie ojcw, jak i dziadw na krlestwo
i tron powouj, take i lud, i caa szlachta, i grono senatorw debie czyni i nazywa
krlem. Tak wic stryjowie tylko stoj ci na przeszkodzie i nie dozwalaj d by
krlem szczliwym i dawnym, a skoro ich usuniesz, wszystko d bez wtpienia si
powiedzie". Tym sposobem przekonywaa i pobudzaa do zbrodni ma zwiedzio
nego jej kunsztownymi wywodami i usidlonego niewiedmi sowy.
P o p ie l u d a je d tk ch o r o b ,
w zy w a d o sie b ie s tr y j w , p o le ca im sw y ch sy n w
i u rz d z a p o g r z e b .
Przekonawszy ma tymi i licznymi podobnymi namowami i skoniwszy do za

mordowania niewinnych stryjw, zbrodnicza ta niewiasta oczekuje niederpliwie
dogodnego czasu i sposobnoci do urzeczywistnienia swego zamiaru. Przeto Popiel II,
ulegajc chytrej kobiecie, udaje dk chorob, kadzie si do oa, jako bardzo
saby i miertelnie chory, proszc usilnie stiyjw licznymi listami i zaklinajc na
wszystko, aeby przybyli do niego jak najszybciej nie zwlekajc, i zanim choroba
go zmoe wysuchali jego ostatnich polece. Do nich, gdy przybyli jak zwykle po
susznie i chtnie, Popiel tak przemawia w obecnoci krlowej i przedniejszych
dostojnikw:
Z aski bogw wiem, e zblia si do mnie wkrtce mier rzek i z tej cho
roby, w ktrej mnie widzicie pogronego, wiem dokadnie, e wicej nie wrc
do ycia. Przywoaem was, najmilszych moich stryjw, i postanowiem, aby zanim
ycie ze mnie ujdzie, omwi spraw nastpstwa w krlestwie, wedug waszych
zbawiennych rad, ktrych zwykem sucha, a jako z waszej aski rzdziem, abym
tak dziki wam y wiecznie przez moich synw. Bd si raczej za obecnego ni nie
istniejcego [pord was] uwaa, bardziej za yjcego ni zmarego, jeeli z wami
odprawi mj pogrzeb, jak dugo jeszcze koacze si we mnie duch i yjcy ujrz,
jaka jest wasza ku mnie mio i przywizanie, ktre okaecie mi po mojej mierd
z uczucia ludzkoci i pokrewiestwa, [kiedy ju] wyrokiem losu schodz ze wiata
i nie wolno mi duej z wami pozosta. Przeto okacie ywemu to, co chcecie wy
wiadczy zmaremu, okazaoby si bowiem najbardziej bezbonym czynem odmwi

tego yjcemu przyjacielowi, czego nawet nieprzyjaciel nie zwyk odmawia po
mierci". Udawa nastpnie zy i sztuczne westchnienia, wycinite bardziej prze
biegoci ni prawdziwym blem, wreszcie jakby powikszy ciar blu dugim
mwieniem, opanowany alem, zalany zami, nie mg mwi ju porzdnie. Po
tak miej i ciow sodycz zaprawionej mowie, serca wszystkich, ktrzy go su
chali, przeszy wielki al, tu rozlegy si szlochania, tam wzdychania albo przejmu
jce aosne krzyki, u jednych prawdziwe, u drugich udane, jedni bij si w piersi
albo uderzaj w donie, dziewice wyrywaj sobie wosy, kobiety rozdzieraj oblicza,
a staruszki szaty. Zwikszy za wszystkich rozpacze pacz krlowej obudnicy, bardziej
ni punicki faszywy, ktra raz ma, raz stryjw ma, to znowu poszczeglnych
panw aonie obejmowaa, swym paczem i wzdychaniem wzruszaa ich, a udanym
blem prawdziwe zy im wyciskaa nad swym maonkiem. I taki bl opanowa
umysy wszystkich, e jak wie gosi, chocia podobno nie ma w tym prawdy,
jakie posgi spiowe i postacie zdobice paac, cho martwe, obficie spyny zami.
Co wicej, na rozkaz krla Popiela wielkim kosztem urzdzono wspania i olbrzymi
styp, dla ywego jeszcze czowieka, co nader dziwne wyda si powinno, na ktrej
kady ze stryjw Popiela i przedniejszych dostojnikw polskich okazywa o tyle
usilnie sw cze, o ile pragn pozyska krla, ktry na wszystko uwanie spoglda,
tym mierzc kadego z nich przychylno.
Przeto po zakoczeniu aobnego obrzdu wedle pogaskiego zwyczaju owego czasu,
wszyscy obecni wzili udzia we wsplnej uczcie, na ktrej podejmowano ich bardzo
okazale, a gdy uczta skoczya si i ucich ju nieco al, krl Popiel poleci przypro
wadzi ich przed swe oblicze, udajc, e w miym ich towarzystwie i przyjemnej
rozmowie lej zniesie ostatni godzin. Spostrzegszy za krlow zalan zdradli
wymi zami te wyrzek sowa: Dlaczego, najdrosza maonko, smucisz si i paczesz,
co za aosne nkaj ci losy? Czy obawiasz si wdowiestwa? Wierzaj mi, pki
yj ci, ktrych zostawiam jako opiekunw w twym osieroceniu, nie potrzebujesz si
o niedole wdowiestwa troszczy, przy nich wyobraaj sobie, e ywy jestem i z tob.
Wszystkich bowiem, tak stryjw moich, zczonych ze mn tak blisko wizami
pokrewiestwa, jak baronw i przedniejszych, ktrych opuszcz umierajc, chc
zaklina usilnymi probami, aby w tobie i wsplnym naszym potomstwie ya dla
nich pami o mnie, aby nie mogli zapomnie, e im ciebie pozostawiani i synw
moich jako dziedzicw, czstk mego ciaa i poow mej duszy jako rkojmi".
Powstali stryjowie, powstaa czcigodna rada baronw i kady wedle swej monoci
przyrzek pomoc onie i synom Popiela, zaklinajc i przysigajc, e raczej ponios
mier lub zgub, ni dopuszcz do krzywdy krlowej i jej synw. Kady bowiem
w prostocie serca co myla, to spiesznie wypowiedzia, by wykaza mio i gotowo
do powicenia si za krlow i krla.
Nie mogli bowiem wiedzie ani przypuszcza, e wszystko jest udane i tak krla,
jak i krlowej zy i jki, i wzdychania byy sztucznie uoone, a nie wywoane blem.
Stryjowie, wodzowie i przedniejsi panowie polscy bardzo usilnie chcieli ukoi pacz
krla i krlowej, osuszy zy, wedug ich mniemania wylane prawdziwie a nie pod
stpnie, upewniajc, e o synw krlewskich, mianowicie Lecha i Popiela, z przy
czyny ich chopicego wieku, po mierci Popiela bd mie pilne staranie jak o naj
bliszych, aby synowie krla nie tsknili za rodzicami, i e cze, ulego, wiar
i zaufanie, jakie zwykli okazywa samemu ojcu przelej na jego synw.
Krl Popiel udaje rado i wielkie ukojenie i wylewa faszywe zy, ktre mu raczej
wyciskaa wielko zbrodni i podstpu, wszystkim serdecznie dzikuje, w kocu do
poszczeglnych zwraca si po imieniu, przemawiajc wrd uciskw i faszywych
ucaowa i wszystkich zaklina, aby dotrzymali danego sowa i wytrwali w obiecanej
wiernoci.
Gdy za zbliaa si godzina jak gdyby bliskiego konania, maonk i dwch na
stpcw z siebie pocztych poleci owym, cay zalany zami.
P o p ie l z a b ija tru ciz n s tr y j w .
Wrd tych przemwie soce chylio swj blask ku zachodowi a Popiel dokona
wszystkich sztuk uoonych przez on dla podejcia stryjw i przedniejszych panw.
Stryjowie rwnie i dostojnicy, dopeniwszy wszystkiego, co zwyko si czyni przy
mierci i po mierci ksicia, czekali ostatecznego momentu wedug upewnienia o ob
jawionym wyroku bogw. Wtedy Popiel, jak gdyby chcc poegna swych stryjw
i przedniejszych, poleca subie przynie napj, aby zatwierdzi ostatnie przymierze
z przedniejszymi i stryjami wychyleniem czary i pocaunkiem. Mia za zoty puchar
pokryty delikatn i kunsztown rzeb, w ktrym przez krlow sporzdzony napj,
chocia w niewielkiej iloci i niepozorny, pieni si i burzy, wznoszc si z szumem
do gry, chocia siga zaledwie do poowy naczynia, a po zdmuchniciu piany,
powraca do poprzedniej iloci, jak to widzimy na wrztku, gdy si spod niego usunie
ogie. W takim przeto pucharze umieszczono miertelny napj i podano wpierw
krlowi Popielowi, ktry go skosztowawszy chcia, eby wszyscy uwaali go za czysty
i zdrowy. Krl jednak skosztowa tylko pozornie, a dokonujc tej prby, udawa
tylko, e pije, zdmuchnwszy piany, ktre zajmoway poow naczynia, rzeczywicie
nie tylko nie skosztowa, ale nawet nie dotkn go usty, pozosta za poow, w ktrej
by silny jad, wypija kady ze stryjw i panw przedniejszych, dawszy uprzednio
pocaowanie krlowi.
Gdy w ten sposb wszyscy skosztowali jadu, udajc znowu, e znuony ich roz
mow zasypia, a w istocie bojc si, aby ktrego z nich nie powalia mier na jego
oczach, poleci wszystkim wyj z komnaty. Potrutych jadem, wntrznoci pocza
re trucizna, zabijajc niewinnych mw, ktrzy nagle wpadli w gorczk i ob
kanie, podczas gdy wielu sdzio, e s pijani, u innych uchodzili za choiych i ob
kanych. Wreszcie, gdy jad dotar do gbi i samego siedliska duszy, zanim nadesza
noc zginli wszyscy, ktrzy pili ten napj, w strasznych mczarniach, a rozsadzanie
cia, chocia martwych, wykazao niezbicie, e poumierali otruci. Wtedy zaraz
pado podejrzenie i wydao si, e krl Popiel poi stryjw zatrutym napojem i b
lem rozalonym nawie o jego mierci sam spowodowa mier, zgubn dla siebie,
zgubn dla ojczyzny i caego swego rodu, bardziej ulegy namowom i podszeptom
swej ony i swej amhicji, bardziej ich sucha ni boskich, przyrodzonych i ludzkich
wskaza. Ogarnity pragnieniem zagarnicia ziemi, ktr posiadali stryjowie, i po
suszny usilnym namowom i wskazwkom ony, jak gdyby drugiej Jezabeli1 wobec
Achaba2, postanowi swoich stryjecznych brata ze dusznie posiadanych ojczystych
siedzib wyrzuci, niepomny caej wsplnoty krwi, na wstyd i sromot, na Boga
mciciela wszystkich krzywd, w ktrego sprawiedliwo nie wierzy, e pomci
kiedykolwiek niewinn krew i bdzie ciga prdk i odpowiedni kar za pomordo
wanie stryjw.
Udajc przywizanie, zmieni je w najsrosz nieludzko i sroc si zmierza
do tego, aby wytpi swych stryjecznych braci i nie odstpi wpierw od powzitych
najgorszych zamiarw, dopki ich nie dokona za pobudzeniem zego ducha.
1 Posta biblijna ze Starego Testamentu crka krla sydoskiego, on a Achaba krla izraelskiego, znana
z rozwizoci i wprowadzenia kultu pogaskiego w Izraelu.
1 Achab, Ahab posta biblijna, krl izraelski znany z wprowadzenia wzorem ssiednich pastw kultu
pogaskiego wrd ydw .
J a k P o p ie l z a k a z a g r z e b a d a a s tr y j w ,
i ja k m y s z y p o ta r y g o w ra z z to n i d ziem i w K ru szw icy .
Gdy ci, co byli chlub ojczyzny, zginli mierci tak niecn i godn poaowania,
ogarn umysy wszystkich wielki al i milczco, w obawie, wzdychano tylko. Po
niewa jednak strach przed tyranem krpowa szczero, otwarcie przeto nie odwa
ono si aowa, aby wobec tych, ktrzy opakiwali publicznie mier pomordowa
nych, nie postpi jeszcze sroej.
Sam tylko tyran ze sw towarzyszk cieszyli si niezmiernie, rzucali obelgi i osz
czercze oskarenia na niewinnych mw, zamordowanych przez siebie trucizn,
twierdzc, e zabio ich niebo w przedziwny sposb, gdy przemyliwali o zbrodni
przeciw krlowi, bratankom i krewniakowi. Ugodzia ich zemsta samego bstwa
i nagym owym zgonem przerwaa okazan bezbono, ktrej tyczyli bratankowi
i krlowi przy wczorajszym obrzdzie pogrzebowym, gdy pod pozorem nalenego
szacunku opakiwali zejcie krla i bratanka faszywymi i udanymi zami, czym
okazali sw niegodziwo.
Niezadowolony z podwjnej zbrodni zabjstwa i oszczerstwa, dokonanej na stry
jach i monych, doczy do tego rwn hab, nowe wykroczenie dorzuci} zakaza
najsurowszym zarzdzeniem zwok pozbawionych tycia stryjw i krewnych komu
kolwiek dotyka lub grzeba, a kto by inaczej uczyni, utraci za kar gow.
Pierwszy [to] sprawca i przykad tak straszny, wydobywajcy na jaw znami
okruciestwa, ujawni si nie bez haby u ludu owego wieku.
Leay przeto gnijce zwoki pomartych, wzbudzajce u wszystkich ogldajcych
wspczucie i zgroz.
Tymczasem tyran Popiel, okrutniejszy od Lamii1, przejawi jeszcze wikszy pd
do zbrodni, oddajc si rozpucie z bezwstydnymi nierzdnicami, tak jakby to byty
rzeczy godziwe, mniemajc, e po zamordowaniu stryjw i panw do koca ycie
jego bdzie szczliwe i e nic mu nie przeszkodzi w zabawach z wiecami, w ta
cach, kpielach, namaszczeniach wonnociami, nie, pijastwie, biesiadach i zbytku.
Lecz nie jest w mocy ludzkiej ni zdolnociach wstrzyma rk Boga, kiedy zechce
pomci przewinienia. Przeto mciciel i sdzia wszystkich nieprawoci Bg
srogo ukara zbrodni, ktrej Popiel usiowa si wyprze i zatrze j swymi oszust
1 Posta z m itologii, krlow a F rygii, ktra zabita swe dzieci i za kar zostaa zam ieniona w potwora.
wami. Gdy bowiem Popiel, najhaniebniejszy [ze] wszystkich, odway si na nowe

zbrodnie, odprawia biesiady, oblewa si wonnymi olejkami i oddawa si pijastwu
i ucztom, podobnie jak drugi Sardanapal,1 pograjc si we wszystkich swawolach,
habic rd i szalejc, niespodzianie Bstwo dosigo go sw kar. Z cia stryjw
i dostojnikw, ktre tyran rozkaza porzuci nie pogrzebane, wylgo si niezliczone
mnstwo myszy2 niezwykego gatunku i na siedzcego przy uczcie i oddajcego
si rozkoszy Popiela, nie bez zdziwienia innych, ruszyo i zaczo wciekle i nie
przerwanie ksa tylko okrutnego tyrana, jego maonk i dwch synw: Popiela
i Lecha. A chocia rycerze i suba pilnie i troskliwie je odpdzali i nowi zastpo
wali zmczonych, jednake napr myszy wytrwale noc i dniem nacierajcych
zwyciy, nie dajc adnego odpoczynku ni wytchnienia, gdy ludzie nioscy pomoc
nuyli si lub uchylali od tego obowizku.
Gdy i przeciw obrocom zwracaa si coraz czciej zawzito myszy, zaczto
przygotowywa nowy rodek obrony, wznoszono liczne ponce ogniska, w rodku
ktrych umieci si Popiel z on i synami, by arem powstrzyma myszy; lecz
i ogie, i pomienie jakkolwiek wielkie, nie stanowiy dla myszy przeszkody i adnego
dla Popiela nie przedstawiay ratunku. Wic zwrcono si do innego ywiou, Po
piel [kaza si] wie wraz z on i dziemi statkiem na otwarte, szeroko rozlane
jezioro, by umieci si w drewnianej wiey, falami wody otoczonej. Lecz nie wiksze
zapewniy bezpieczestwo fale ni ogie. Bowiem myszy przepyny topiele, ktrym
si Popiel powierzy, rnymi drogami postpoway za nim, gdy wsiad na okrt,
atakujc go i podgryzajc, rycerze za i eglarze, na rozkaz samego Popiela, pro
wadz okrt do brzegu, aby nie zaton w wodzie na statku przegryzionym przez
myszy. Gdy okrt przybi, nowe mnstwo myszy wyszo naprzeciw i z tymi, ktre
mu na jeziorze towarzyszyy razem poczone, groniej zaatakoway tyrana. Gdy
zatem te i inne rodki nic nie pomagay, wszyscy go odbiegli, poznajc w tym moc
samego Boga. Popiel widzc, e go wszyscy opucili, schroni si z on i dwoma synami
bardzo wysoko na wie grodu kruszwickiego, gdzie przedostao si mnstwo myszy,
ktre go poprzednio nieprzerwanie otaczay; dwu synw jego wpierw na oczach
nieszczsnej i ene j nie mogcej udzieli pomocy matki, nastpnie najokrutniejsz
1 W adca Asyrii w latach 668 625 p.n .e.
Synna w legendarnych dziejach Polski mier Popiela potartego przez m yszy jest znana z przeddugo-
srowych kronik w rnych wersjach, poczwszy od G alla Anonim a, u W incentego Kadubka, w kronice w ielko
polskiej i w kronice lsko-polskiej. Zob. obszerna analiza z przytoczeniem starszej literatury u Sem kowicza
w Rozbiorze, s. 73.
maonk, a w kocu i tyrana Popiela poary, i do tego stopnia rozszarpay i po

gryzy wszystkie czonki, e nie zostao ani ladu z koci lub misa. W ten sposb
zbrodniczy i bezbony Popiel wraz ze sw niecn on, ktra go poduszczaa, drug
Jezabel, i synami dotknici bosk pomst, zgubieni nowym i niezwykym sposobem
mierci, ponieli suszn kar z rk zamordowanych stryjw i dostojnikw.
Gdy dowiedziano si o mierci Popiela, koci i szcztki zgubionych przez niego
stryjw i dostojnikw, ktre jeszcze nie zepsuy si, pozbierali kruszwiczanie z po
bon litoci i w jednej trumnie i mogile zoyli i pochowali.
O podobnej za chorobie i prawie takiej samej zgubie Amulfa1, krla Frankw
i cesarza rzymskiego, naturalnego syna Karola Wielkiego, pisz, e zgin, wpraw
dzie nie od myszy, jak ten nasz Popiel, lecz od wszy wydobywajcych si zewszd
w wielkiej iloci, ktre mu poary wszystko ciao, a noc i dniem bez wypoczynku
wgryzajc si poprzez koci i cigna przenikny a do wntrznoci.
W ten sposb Popiel, krl Polakw, z on i dziemi zgubiony wol Bo, gdy przez
krew i zgub stryjw i niewinnych dostojnikw pragn wywyszy siebie i synw
swoich, cisz jeszcze ponis kar ni Phaethon2 [strcony] z wozu soca.
Patrz, prosz, wszelki czowiecze i rozwa w pilnym rozmylaniu, zwr oczy
twoje i myli na cesarza Arnulfa i krla Popiela, z ktrych jednego nie moe uwolni
od wszy aden trud lekarzy, drugiego za nawet opr rycerzy nie moe obroni
przed gryzieniem myszy, w jakim blu obaj ponieli wstrtn, obrzydliw i godn
litoci mier, a od ich cia nie zdoano oderwa tak maych wszy, jak bezbronnych
myszy; ktrych ani niezmierzone bogactwa, ani skarby, ani daniny, ani bera
krlewskie, ani purpura, nie mogy zabezpieczy i zachowa przed wszami i myszami;
i gdyby nawet nie byo innych dowodw upadku, czyny twoje i koniec twj mierz
tymi tak jawnymi przykadami, przeraony mierci Arnulfa od wszy a Popiela od
myszy; wyrzeknij si pychy, czcij Boga Wszechmogcego z wszystkich si duszy
i ciaa; potniejszych od siebie zno cierpliwie, rwnych szanuj za zasugi, niszym
pobaaj miociwie, a o przykazaniach Najwyszego rozmylaj dniem i noc.
1 A ra u lf krl Frankw i cesarz, syn Karlomana, panowa od 887 r ., zm . 8 grudnia 899 r. po trzyletniej
chorobie. W ersja o zjedzeniu g o przez wszy w ystpuje w rnych kronikach: u Ptolemeusza z Lukki, w rkp.
B ibl. Jagiell. na 445, fo l. 278, a naw et w roczniku m aopolskim , M on. P ol. iis t., t. II, a. 818 819. Dwie
drobne poprawki w tekcie s w zite z B occaccia, D e casibus virorum illustrium, in cun . B ibl. Jagiell. n r 1505
s. 266 (odnalaz je I . Zarbski).
1 Posta z m itologii greckiej, syn Heliosa, ktry otrzym a pozw olenie kierowania wozem soca, lecz nie
utrzym a koni na w odzy i zgin od pioruna zesanego przez Zeusa.
W K ru szw icy o d b y s i z ja z d celem o b ra n ia n o w eg o w a d cy ,

sk d r o z e s z li s i w s z y s c y , n ic n ie p o sta n o w iw szy ;
z te g o w y n ik y w o jn y d om ow e.
Po mierci tyrana Popiela, zjedzonego przez myszy, oraz po wyganiciu i zagadzie

razem z nim (sprawiedliwym wyrokiem boskim) jego synw, dostojnicy polscy
i szlachta, aby postanowi o przyszym ksiciu i krlu, naznaczyli powszechny zjazd
w Kruszwicy, jako w miecie uwaanym podwczas za pierwsze i najsawniejsze,
a po ktrym obecnie nie przetrwao nic, prcz sawy; zatrzymao ono tylko nazw
miasteczka i saby lad wielkich ongi bogactw, czego zaledwie drobne i zniszczae
resztki mona teraz oglda i nie uwierzyby nikt wspczesny, e byo stolic, ani
nawet e stolicy pogorzeliskiem; wszystko albo rozsypao si ze szpetnej staroci,
albo najmdrszym wyrokiem przewidujcego Boga spono od poaru, aby zohydzi
zbrodni Popiela i miejsce to, chocia ma gleb urodzajn, nie wyglda na uczsz
czane, ale na pustkowie.
Po rozpoczciu i przeciganiu si przez wiele dni narad nad wyborem przyszego
ksicia i krla Polski, powstay nieporozumienia oraz rozmaite spory i rozamy
midzy wyborcami; podczas gdy niektrzy przez wasne zabiegi i przy pomocy krew
nych usiowali zagarn wadz, inni, sprzeciwiajc si, stawiali opr i uwaali za nie
godne, aby ktrego z rodakw obra ksiciem. [Zamiar] za wybrania synw ksit
i stryjw zabitych przez Popiela nie odpowiada dostojnikom i szlachcie z wielu wzgl
dw; ju to dlatego, e pochodzili od naonic, ju to, e rd ich i pokrewiestwo z Po
pieleni stao si wszystkim przeklte i nienawistne, ju to, e zrodzia si u niekt
rych podejrzliwa obawa, aby ktry syn zabitego przez Popiela, wyniesiony na ksicia,
nie stara si pomci zamordowanego ojca i stryjw, zwaliwszy win na dostojni
kw i magnatw polskich. Kiedy wic gosy wyborcw rozbiy si na rne grupy,
rozjechano si z Kruszwicy we wrogich nastrojach, nic nie postanowiwszy w sprawie
zarzdu pastwem. Tymczasem i narody ssiednie, otaczajce Polsk, najechay
j wrogimi zastpami i udrczay do woli rabunkami i grabieami bez niczyjego
oporu; niektrzy zajli sobie jej graniczne dzielnice i wybrzea na wasno i pod
swoje prawo. Nadto pooenie dostojnikw i magnatw polskich byo tym bardziej
opakane, e z powodu wzajemnych nienawici, jakie wrd nich panoway, wynisz
czali jeden drugiego cigym pustoszeniem; dlatego Polska trawiona czas jaki
wojn zarwno domow, jak zewntrzn stana otworem dla wielkiej ruiny i klski,
podczas gdy narody otaczajce Polsk cieszyy si i niezmiernie radoway, wierzc,
e dla Krlestwa Polskiego w chaosie wojen domowych nadejdzie ostateczny kres.
N a zn a czo n o d ru g i z ja z d d la ob ra n ia k sicia ;
i ja k to d o P ia sta m ieszcza n in a k ru szw ick ieg o , czo w iek a za cn eg o ,
p r z y b y li d w a j cu d ow n i g o c ie .
Kiedy najprzedniejsi z monych spostrzegli, e kraj polski bardziej jest znkany

i zniszczony niezgod domow ni wojn z wrogiem, zwoali powtrny zjazd do Krusz
wicy, aby wybra ksicia. Kiedy zebrao si powszechne zgromadzenie dostojnikw
i ludu celem powzicia jakich postanowie o ksiciu, umierzywszy zastarzae nie
nawici i niechci (umierzy je bowiem i zaniecha nakazywaa ostateczna ruina
zagraajca krlestwu) zgodnie i powcigliwie poczli radzi nad obiorem ksicia.
By za w miecie Kruszwicy pewien m, zwany imieniem Piast1, od tego nazwany,
de by wprawdzie niskiej, ale barczystej i tgiej postawy, a Polacy w swym ro-
zimym jzyku nazywaj piast" 2 t cz kola grub i krtk, ktra obraca si na
osi. M prosty i prawy, z natury sprawiedliwy, odznaczajcy si rnymi stopniami
cnt, ale w ubstwie uprawiajcy zagon ndzn soch; przyczyn jego ubstwa
bya, jak u wielu innych, uczciwo. Jednakiej cnoty i obyczajnoci mia on, ktra
nazywaa si Rzepicha3 i jednego z niej syna, nie nazwanego jeszcze adnym imie
1 F iu t posta legendarna protoplasty rodu panujcego w Polsce. Dugosz poczy tu starsz wersj po
dania z kroniki G alla Anonim a, przejt nastpnie przez Kadubka, z modsz wersj obszerniejsz z kroniki
w ielkopolskiej, poczyni te wasne dodatki do legendarnego wtku. W historiografii prbowano tum aczy
znaczenie tego im ienia jako piastun, nutritor, w ychowawca dzieci ksicych, pedagog lub korm ilec wystpu
jcy na Rusi. Zoh. T . W ojciechow ski, O Piaicit i piaicie, Rozpr. AU W ydz. H ist.-F il., t. 32, Krakw 1895.
A . Bruckner oraz in ni uczeni odrzucili t hipotez, tw ierdzc, e sow o piast (rod. mski) oznacza tuczek
w m odzierzu i z czci koa = piasta nie m a nic w splnego. Im ienia Piast nie m a w zasobie im ion staropol
skich. N aley zauw ay, te ch o w w ielu kronikach przeddugoszowych jest podanie o Piacie, jednak nazwa
rodu panujcego Piastowie nie bya uiyw ana w redniow ieczu. N ie uyw a jej te Dugosz w tym sensie,
jak j dzi rozum iem y, ch o tylokrotnie podkrela cigo dynastii i rodu pochodzcego od Piasta. W kroni
kach podugoszow ych, dopiero od X V II w . w chodzi na stae' w u tycie pojcie rodu Piastw i powtarza si
nazwa dynastii piastowskiej.
1 Piasta cz koa w sow nictw ie staropolskim . Poczenie im ienia Piasta z nazw piasta jest dodatkiem
do starszej w ersji podania o Piacie, w ystpujcym pierwszy raz u Dugosza.
* Takiego im ienia nie ma w zasobie najstarszych im ion polskich, jest tylko im i mskie Rzepoch lub R e-
niem. Oboje oddani pracy na roli, wszystko, co im ziemia zrodzia, okazujc godne
podziwu i sawione przez wszystkich miosierdzie ubogim przybyszom, pielgrzymom,
osobom godnym litoci i wszystkim innym proszcym ich o pomoc, jakkolwiek sami
poganie i bawochwalcy, rozdawali, tak e do chaty ich wicej przychodzio prosz
cych o wsparcie ni na dwr krlewski.
Zdarzyo si za za ycia bezbonego krla Popiela poartego przez myszy, e przy
byli do Kruszwicy dwaj gocie pielgrzymi, nikomu nie znani i nigdy przedtem
nie widziani, postaci dostojnej i askawej, i najpierw u dworu krlewskiego prosili
0 przyjcie i o posiek; a skoro zostali odtrceni od drzwi krlewskich, udali si do
domu gocinnego i przyjmujcego wszystkich Piasta; tak Piast, jak i jego ona
Rzepicha przyjli ich umiechnit twarz i podejmowali niezmiernie serdecznie.
Usyci za Piast garniec miodu i utuczy wieprza; jedno i drugie przeznaczy na
przyrzdzenie uczty, kiedy nadejdzie, zwyczajem pogaskim, dzie obcicia wosw1
jedynemu synowi oraz zgromadzenia [z tej okazji] goci z ssiedztwa, ktrego to dnia
nadawano te chopcu imi; ale ucieszony bardzo przybyciem ych dwch goci,
to co byo przeznaczone na uczt postanowi uy na poywienie dla pielgrzymw
1 zabiwszy wieprza przysposobi potrawy odpowiednie swojemu stanowi, zastawi
st i poleciwszy gociom usi przynosi wsplnie z Rzepich ugotowane jedzenie,
a take podawa z wielk gorliwoci mid pitny, a czstym powtarzaniem prb
baga i zaklina, aby gocie nie brzydzili si jego ubogimi i skromnymi potrawami,
aby nie wzgardzili jego dobrymi chciami zadowolenia ich we wszystkim, ale aby
przyjli jego uczucia, jeeliby podany pokarm i napj by lichy.
Podczas gdy gocie chwalili w susznej podzice ofiarowany im posiek i zapewniali,
e odpaci za nich Bstwo wynagradzajce wszystkie dobre uczynki, doniesiono,
e miodu samorzutnie przybywa i e przelewa si przez brzegi. Stosownie do rady
poch znane w X III w. Zob. W . Taszyeki, op. cit., s. 93. Wg- A . Brucknera (O Piacie..., s. 32S) jest to prze
zwisko ludow e Rzepka.
1 Postrzyyny obrzdek sowiaski polegajcy na strzyeniu wosw chopcu w w ieku lat 7 (w Polsce)
lub wczeniej, 2 3 (na Rusi) na znak przejcia spod opieki matki pod opiek w ychow aw cy (nutritor, korm ilec).
Postrzyiyny wystpuj u rnych ludw w e wczesnym redniow ieczu, ale m aj te rne znaczenie w na
wizaniu do zwyczajw jeszcze z okresu schyku cesarstwa w R zym ie. Postrzyiyny nie byy jednak, jak przyj
mowano dawniej, obrzdkiem w ycznie pogaskim , na Rusi w postrzyynach ksicych brali udzia biskupi.
W Polsce przejto obrzd postrzyyn z Rusi w X I w . wraz z urzdem w ychow aw cy, a trw ao obu instytucji
bdcych przyw ilejem wycznie rodzin ksicych da si wykaza a do X IV w ., zob. R . G ansiniec, Postrzy-
ijrny sowiaskie, Frzegl. Zach. R . 1952, z. 11 12. O postrzyynach Siem ow ita zob. Sem kowicz, Rozbir,
s. 74.
i nakazu goci, poyczono u ssiadw puste naczynia w wikszej iloci oraz o wikszej
pojemnoci. Tak dugo je napeniano przelewajcym si miodem, a zabrako naczy.
Ponadto takie nastpio pomnoenie misa z zabitego wieprza, e zapeniono nim
bez maa dziesi niecek. Sdziby, e powtrzy si i wznowi cud, dokonany wpierw
przez Eliasza1 w sydoskim miecie Sarepta2, nastpnie przez Elizeusza3 w Samarii4,
gdyby nie to, e tu miejsce prorokw zajli dwaj anioowie czy mczennicy, Piast
za wzbogacony ask i hojnoci swych goci czyni wszystko za owych goci rad.
Std na przysz uczt, ktr mia wyprawi na postrzyyny syna, zaprosi nie tylko
wspobywateli i ssiadw, lecz z polecenia goci samego ksicia Popiela, ktrego
wraz z innymi wspbiesiadnikami uczci wspaniaym obiadem (a Bg pomnaa
wszystko), podczas ktrego postrzyono syna Piasta przy pomocy dwch goci, ci
nadali mu imi Siemowit5, a speniwszy t przysug tego dnia zniknli. Niektrzy
mieli ich za aniow, inni za mczennikw Jana i Pawa, ktrych wito przypada
na 26 czerwca, bowiem pytajcemu ich Piastowi, jak si nazywaj i kim s, tymi
imionami odpowiedzieli.
Przyzna kady, e posuga gocinnoci jest najmilsza Najwyszemu Bogu i warta
wysokiej nagrody, skoro raczy tak szczodrze wynagrodzi ten trud nawet poganom,
e i aniow gocili, i tak w potomstwie osignli podno i znakomito oraz chwa
rodu, e po poznaniu jedynego i prawdziwego Boga wyszli z ich ldwi [nawet]
ksita Polski, a cigo [rodu] zapocztkowana wicej ni przed siedmiuset laty,
trwa do czasw obecnych, kwitnca potomstwem i pomnoona licznym rozkrze-
wieniem. Samego Piasta powinno si zalicza do najszczliwszych, skoro poganin,
posiada od losu ten przymiot, e by z natury gocinny, a dziki takiemu postpo
waniu i zasudze danym mu byo widzie, jak pyn miodowy nalewali anioowie,
pki starczyo poyczonych naczy; nie inaczej widziaa wdowa7 pomnoony olej na
1 Eliasz prorok b ib lijn y ty w X w. p.n .e.

* Sarepta m iasto fenickie w Palestynie m idzy Sydonem a T yrem , dzi na jego m iejscu jest wie Surafend.
* Prorok bib lijn y nastpca Eliasza ty i dziaa okoo 896 840 p.n .e.
* Samaria miasto w rodkow Palestynie pootone na grze te je nazwy.
5 Im i staropolskie w ystpujce w trdach X III w . w form ie Siem ow it, zob. W . Taszycki, op. cit., s. 94.
W g przekonywajcych dow odw A . Brucknera (O Piacie, HAU W ydz. H ist.-FiL, t. 55, 1898, s. 31) im iona
Siem ow it i Siem om ys pochodz od sowa siem = rodzina, rd, a nie od ziem i.
* Jana i Pawa, m czennikw przypada 26 czerw ca. Obaj b y li legionistam i rzym skim i, ponieli mier
okoo 562 r.
7 Opowiadanie o w dow ie, ktrej prorok Elizeusz cudow nie pom noty olej, aby miaa za co wykupi dwch
synw zabranych przez w ierzycieli za dugi, w zity z ksigi Krlw IV , 4, 1 7.
Roczniki czyli Kroniki 1S

rozkaz proroka Elizeusza; za na podobiestwo patriarchy Abrahama1 goci aniow.

Jego rd za ask bosk trwa od owego czasu do dnia dzisiejszego w ksitach pol
skich, ktrzy zamieszkuj {lsk i Mazowsze, chocia ogrom i blask dostojestwa
krlewskiego, ktrego by im te pniej uyczy Najwyszy, utracili, zagniewawszy
Go bezbonoci i bezprawiem wasnym i swoich poddanych.
Pisz historiografowie polscy8, e dziao si to w roku aski 964, a inni prawdziwiej,
e w 954, kiedy przewodzi kocioowi katolickiemu papie Agapit II8, ktiy siedzia
[na stolicy] osiem lat i sze dni.
W y b r , str cen ie i p o a o w a n ia g od n a m ier

p a p ie a J an a X II* .
Kiedy Agapit II spocz w pokoju, Jan XII 1*56 * Rzymianin z pochodzenia, nie zosta
prawnie wybrany, ale narzucony Rzymianom przez swego potnego ojca. By myli
wym i swawoluikiem, publicznie utrzymywa kobiety, dlatego strci go cesarz
Otto6; lekcewac to strcenie mia si dalej za papiea. Kiedy zabawia si z on
jednego Rzymianina, zosta wtedy obity przez diaba i zmar nagle bez pokuty,
przesiedziawszy [na stolicy] lat siedem i dwa miesice.
1 Opowiadanie o Abrahamie przyjm ujcym aniow jest wzite z Biblii.

1 O dowolnoci tej chronologii Dugoszowej zob. u Sem kowicza w Rozbiorze, s. 74.
* Agapit II papiet wybrany w 946 r., zm . 4 grudnia 955 r.
* Od tego ustpu zaczynaj si krtkie, dopisane praw ie w ycznie rk Dugosza wstawki w Annales
wzite bd z Chronicon pontificum et imperatorum M arcina z Opawy (zw anego take M arcinem Polakiem )
(M on. Germ. Jlist. Scriptores, t. X X II), bd z Historia ecclesiastica Ptolem eusza z Lukki (L . M uratori,
Rerum Italicarum Scriptores, t. X I). Im i drugiego kronikarza ustalono dzii w g wspczesnych dokum entw
w brzm ieniu Tolom eusz z Lukki, zob. B. Schm eidler, Die Annalen des Tholomeus oon Lucca {M on. Germ.
Hist. Scriptores, nova series, t. V III, s. V II), jednak ze w zgldu na cytow anie wydania u M uratoriego oraz
na Rozbir Semkowicza, pozostawia si w dawniejszej w ersji: Ptolem eusz, aby nie wprowadza zamieszania.
Z obu tych kronikarzy korzysta Dugosz poprzez nieznan dotychczas kom pilacj przysan dziejopisowi
z W rocawia w 1470 r. Ustpy z tej kom pilacji wcza Dugosz do gotow ej ju t drugiej redakcji Annales, nie
raz po dwa razy te same szczegy, sabo uwzgldniajc chronologi. Std w tych ustpach, bardzo charak
terystycznych dla techniki pracy kronikarskiej Dugosza, znajduj si tok liczne pom yki co do dat, faktw
i osb. S tet przojtki z innych tego rodzaju kronik, zob. obszerne om w ienie u Sem kowicza, Rozbir s. 64
65. W omawianym ustpie znajduj si liczne przejtki z kroniki M arcina z Opawy.
5 Jan X II (Oktawian syn Alberyka) papiet od 16 grudnia 955 r., zosta zolon y z urzdu 4 grudnia 963 r.,
zm . 14 maja 964 r. Ustp ten jest pow trzony u Dugosza nitej.
* O tto I z dynastii saskiej koronowany 8 sierpnia 936 r ., cesarz od 2 lutego 962 r ., zm . 7 m aja 973 r.
O w i d w a j p ie lg r z y m i p o w ia d a m ia j P ia sta o je g o p r z y s z y m w y b o rze
i o to z o s ta je w y b ra n y k siciem , k u w id k ie j ra d o ci w szy stk ich ,
a d u g o w zb ra n ia j ceg o s i zm u sza j d o o b jcia tro n u .
Kiedy przeto dostojniejsi spord Polakw i caa szlachta stracili w Kruszwicy na

prno wiele dni na obir ksicia i nie byo dostatecznego porozumienia midzy
najprzedniejszymi (utrudniay bowiem wybr niewaciwe zabiegi wspzawodni
czcych monych) zdarzyo si, e tumom, ktre przybyy na elekcj zabrako po
trzebnej ywnoci. Kiedy kady z osobna frasowa si tym brakiem i zamierzano
rozej si bez dokonania wyboru, owi dwaj gocie, ktrzy poprzednio postrtygli
byli syna Piasta i spowodowali pomnoenie miodu i misa, weszli w dom Piasta
ku wielkiej radoci jego i jego ony i oznajmili mu, e bdzie przyszym krlem
Polski i bdzie Polsk rzdu! przez wiele lat przez swoich nastpcw, sy n w i wnu
kw. Przeraonego tym owiadczeniem, pocieszyli gocie oznajmieniem, e przysze
panowanie w szczciu i powodzeniu przypadnie mu z woli Boej, ktrej nie mona
si opiera. Pouczony przez swoich goci i na ich rozkaz, poda Piast dostojnikom
i szlachcie polskiej, cierpicym nie tyle gd, ile pragnienie, mae naczynie miodu,
z jakiego sam wraz z domownikami zwyk by czerpa, a w potrzebie krzepi pielgrzy
mw. I chocia si caa owa tuszcza i zgromadzenie zbiego do jego domu po tak
potrzebne pokrzepienie, mid czerpany ze szczupego i maego naczynia, przez
pomnoenie pynu, dziki asce Boej i obecnoci owych goci, starczy nie tylko na
zaspokojenie pierwszego pragnienia, ale [nawet] na ugaszenie go.
Skoro za fakt tak wielkiego cudu najpierw rozpowszechniono, a nastpnie po
twierdzono, wszystkich serca i zamierzenia zostay natchnione, aby ma tak witego
wybra na krla i jedynie Piast wskazany cudown wrb wyda si godny spord
wszystkich, aby mu powierzy krlestwo i bya rzecz nie do wiary, jaki zapa ogarn
serca dostojnikw i caej szlachty, aby t godno Piastowi powierty.
Ze wschodem nastpnego dnia wszyscy licznie zgromadzeni w teje izbie zgodnie
obwoali1 i obrali Piasta krlem i prtybywajc tumnie do jego chaty, tak jak to ju
poprzednio oznajmili mu anioowie, jego, czowieka ju lat rednich i m skich,
W ybr Piasta na ksicia jest w zity z krom ki wielkopolskiej, wczeniejsi kronikarze, jako pierwszego
ksicia z rodu Piastw, wym ieniaj Siem owita.
15*
ojcw obyczajem, bior sobie i wynosz na krla. Ale im popieszniej nastawali na

jego wybr, tym uporczywiej opiera si wybrany. Wzbraniajcego si zwyciaj
na ostatek wszyscy, nacisnwszy go probami tak, e wadz przyj raczej zmuszony
ni dobrowolnie (ku tym wikszej chwale wasnej i caego swego potomstwa, e do
wyyn majestam wznis si nie schlebianiem gminowi, ale szczegln z Boskiego
natchnienia skromnoci obyczajw), wic witaj go jako krla i na krla go sobie
i caemu narodowi, i krajowi polskiemu ustanawiaj i naznaczaj, nie zwaajc na
to, e to m zrodzony w wiejskiej chacie i nie przyozdobiony adnym znakiem
szlachectwa, stanu najuboszego, uprawiajcy rolnictwo i bartnictwo.
Z chaty wiejskiej, w ktrej y, prowadzony do domu ksicego przez najprzedniej
szych spord Polakw, zabra z sob sanday1 z kory dbowej i kaza je przechowywa
w paacu, aby je widzieli i szanowali jego nastpcy i aby wszyscy, ktrzy osign
Krlestwo Polskie, pojli, zrezygnowawszy z pysznienia i wynoszenia si, e ojciec
ich rodu z niskiego stanu wstpi na wyyny krlewskie, a susznie naley go uwaa
za bardzo szczliwego: tyle z niego wyroso najznakomitszych latoroli, tylu wyszo
wietnych ksit, tyle wywiodo si szlachetnych serc, liczny rd krlw i ksit
polskich rozgaziony a po nasze czasy.
P ia st u sp ok o iw szy w szy stk o w ew n trz i n a z ew n trz k ra ju

p rz en o s i s to lic z K ru szw icy d o G n iezn a .
B ra ta n k ow ie P o p iela od m a w ia j m u p a cen ia try b u tu
i w ielo k ro n a je td ta j P o la k w .
Piast byby si opar wszelkimi sposobami dokonanej elekcji i sdziby, e jaki

obd na niego j skierowa, gdyby go o niej nie byli powiadomili Bosk wieszczb
jego gocie. Przeto, chocia zdumiony i przeraony, zgodzi si na narzucony sobie
wybr, wielce zdziwiony, e przypad mu taki los, ktrego nie tylko si nie spo
dziewa, ale nie odwayby si o nim pomyle. Sdzono, e latorol jego rodu tym
wyej wyrosa w gr, im pie by niszy. W zarzdzaniu za Krlestwem Polskim
1 Szczeg o sandaach z Lory zabranych przez Piasta na dw r ksitcy w ystpuje po raz pierwszy w czeskiej
kronice Kosmasa, ks. I rozdz. 7. Zwyczaj ubierania now ego elekta w szaty chopskie po wyborze na ksicia
przechowa si w tradycji czeskiej w nawizaniu do Przemysawa, ktry w g legendy m ia by chopskiego pocho
dzenia. Podobne zwyczaje byy u Sowian koruntaskich.
i w krlowaniu do tego stopnia pomagaa mu bogobojno, ktr uprawia na swj

pogaski sposb przez dziea miosierdzia, jeszcze gorliwiej i wicej, ni kiedy yl
jako czowiek prywatny, e wszyscy podziwiali i chwalili jego rzdno, ulegali mu
i najprzedniejsi, i caa szlachta polska, wykazujc skwapliwe posuszestwo, ulego
we wszystkim cokolwiek rozkaza lub zarzdzi, widzc w nim janiejcy wzr szcze
glnej mdroci, ktr uwaali raczej za nadan mu w sposb cudowny ni za przy
miot naturalny.
Za jego czasw uspokoili si w swej zaciekoci poszczeglni wrogowie najedajcy
Polsk, ustao otrostwo rabusiw i zodziei, poniewa wrogw poskramia dziwnym
spokojem i skromnoci, zbrodniarzy ukrca nalenymi karami.
Skutkiem tego Rzeczpospolita, znkana i zgnbiona pod niesprawiedliwym
i okrutnym krlem Popielem, a potem, po zagryzieniu jego i jego rodu, cigymi
zamieszkami i wojnami baronw i szlachty, odzyskiwaa swe najwiksze siy i moc.
On przenis stolic krlewsk (zmierony zbrodni popenion przez swego bezpo
redniego poprzednika na stryjach i starszynie swojej) z Kruszwicy do Gniezna, na
pierwotne i stare jej miejsce, uwaajc za rzecz niegodn tam ustala stolic Polakw
i tam nadawa narodowi prawa, gdzie dopuszczono si tak stracznego czynu, ktry
upamitniony widokiem miejsca w pamici odywa. I chocia za rzdw i panowa
nia Piasta, o ktrym mowa, wszystko wiodo si, jednak jedno niebezpieczestwo
na dugi czas pogryo Polsk, [mianowicie] to, e synowie i krewni ksit nadmors
kich, Pomorza, Kaszubw i innych, o ktrych wspominalimy poprzednio, a ktrych
rodzicw potru Popiel, rozwcieczeni i mierci rodzicw, i swoj hab, i wynie
sieniem na tron innego, z niskiego pochodzcego rodu, odmwili trybutu i feudalnej
zalenoci, ktrym dotd podlegali, po pierwsze przejci gorycz, ale jeszcze silniej
elekcj prostaka i uwaani raczej za nienawistnych wrogw ni za ksit lennych,
sroyli si na Polakw i Polsk czsto i okrutnie. Boleli wprawdzie, e stracili ro
dzicw przez zdradzieck trucizn, lecz pomsta cudownie zesana zmniejszya ich
al; naprawd kady z nich najbardziej gryz si tym, e na miejsce ksicia wy
niesiono, z pominiciem ich wszystkich, czowieka pochodzenia nieznanego i chop
skiego, co byo zniewag dla kadego z nich. Ksita za, starszyzna i wszyscy mono-
wadcy poloty nie uwaali za niegodne podlega wadzy Piasta i szanowa wyroki
tego, ktrego znali [wprawdzie] jako czowieka nieznanego rodu, powodowani
zarwno jego obowizkiem, jak jego cnot. W piersiach wszystkich zapanowa nie
may podziw, e ten sam, ktrego pamitali przykadajcego dawniej rk do puga,
zaprzgajcego wou i orzcego na skrawku ziemi, z uli wybierajcego zbiory pszcz,

yjcego w ndznej chacie, tego widzieli jak ustanawia prawa w stolicy, mia wadz
ycia i mierci, rzdzi wojskiem, na wrogach odnosi triumfy i [zdobywa] upy.
D ziw n a p rzem ia n a r z e c z y
z d a rzy a s i z a sp ra w iw . R em ig iu sza i iw . G erm a n a .
Aby nie budzi u nikogo wtpliwoci, wiodcych ku niedowierzaniu, i aby to,

co obecnie piszemy, przy okazji nie zostao pomniejszone, przytocz dwa przykady.
Jeden, o ktrym czytamy w ywocie w. Remigiusza1: gdy tene by arcybiskupem
w Reims2, w trosce, aby trzdk zacn, sobie powierzon, doprowadzi do niebieskich
pokojw, diecezj sw co roku osobicie wizytowa, poprawiajc Wdy i wystpki,
plewic kkol, goci w domu pewnej krewnej, a widzc, e ta rumieni si dlatego,
e nie ma wina, poniechawszy wszystkiego, odmwi modlitw nad pust beczk,
a kiedy uczyni znak krzya, wino przelao si ponad brzegi. Inny [przykad] czy
tamy w ywocie w. Germana8: kiedy gosi [on] w Brytanii wiar wit wraz
ze swymi towarzyszami i uczniami, ludmi pobonymi, z nadejciem surowej zimy
zaszed do krlewskiego paacu, proszc krla o gocin, lecz ten mu jej odmwi.
Wtedy wanie wychodzi z domu krlewskiego do swojego winiopas4 i nis porcj
swego poywienia; zlitowa si ujrzawszy Germana i jego mnichw marzncych na
niegu, poprosi ich i zaprowadzi do swej chaty, zabijajc i przyrzdzajc im ciel.
[Nastpnie] w. German zgromadziwszy koci tego cielaka na jego skrze, oywi
go swymi modami. Potem rankiem wkroczy do paacu, a zwoawszy lud, wytkn
krlowi brak miosierdzia, a ukazujc, e by zym rzdc krlestwa, zoy go z tronu,
w za nie mogc sprzeciwia si asce Boej, przez ktr dziaa wity, ustpi cho
1 yw ot w. Rem igiusza, arcybiskupa Reim s zm . 532 r. apostoa Frankw, spisa wspczesny m u Venan-
tius Fortunatus.
1 Miasto w rodkowo- wschodniej czci Francji synne ze swej gotyckiej katedry, w ktrej dokonywano
obrzdu koronacji krlw francuskich.
* yw ot w. Germ ana biskupa Auxerre (378 448), o ktrego tu chodzi, spisa w IX w . H eryk, scholastyk
kocioa w. Germ ana w A uxerre, a nastpnie przej Jakub de Voragine do swej Zotej Legendy.
* Podanie o pochodzeniu krlw angielskich od winiopasa wzite albo z opisu cudw w. Germ ana przez
scholastyka Heryka, albo, co prawdopodobniejsze, ze zbioru Legenda Aurea Jakuba de Voragine, ktry pr
dzej m g by znany Dugoszowi. Por. rozpraw J. E. Gajslera, Stosunek podania Gallusowego o PiaScie do
legendy o iw . Germanie. Trzegl. Hiat. t. V I, 1908, s. 146 i n.
niechtnie z paacu wraz z on i dziemi, za w. German wymienionego winiopasa

dla jego gocinnoci i miosierdzia zrobi krlem Brytanii i od tego czasu owi krlowie
od pastucha zostali wyniesieni w gr.
P ia s t u m iera , n a stp u je p o n im s y n je g o S iem ow it.
Po dugich latach mdrych i szczliwych rzdw w Krlestwie Polskim, dziki

ktrym naprawiono wiele z tego, co zepsu najoczywiciej Popiel, Piast umiera
w 1 2 0 roku ycia, zmorzony sdziwym wiekiem, ku wielkiemu alowi i smutkowi
szlachty i ludu. Kadego bowiem nagradza i wynosi stosownie do jego stanu i zasug,
a wszyscy czcili go bardziej jak ojca ni krla.
Po jego zgonie za powszechn wol i chci powoano na krla syna jego Siemowita
i powierzono mu tron ojcowski, aby rzdzi; poniewa ju za ycia ojca mianowany
wodzem druyny odznaczy si by wieloma oznakami prawoci, biorc udzia w pro
wadzeniu wojen i w innych czynnociach pastwowych. Wytrzymay bowiem na
zimno, gd i upa, jedzenia i napoju uywa w miar, nie dla przyjemnoci, czasu
spoczynku nie przestrzega, spdza noc czstokro wrd stray i posterunkw onier
skich, osobicie sprawdzajc, gdzie mogy si zdarzy nieprzyjacielskie zasadzki,
a wszystkich zagrzewa swoj hojnoci, umiarkowany w surowoci i karaniu;
strj jego nie odznacza si adn okazaoci, zaledwie dorwnywa odziey starszyzny
i szlachty. Tymi cnotami tak przypad do serca rycerstwu i starszynie i wszystkim
stanom Polski, e niektrzy czcili go wicej ni gorcym uczuciem, a po mierci
ojca wszyscy okrzyknli go godnym ksistwa; obj rzdy nad Polakami w roku
Zbawiciela 9211.
S iem o w it p ro w a d z i sz c z liw ie w iele w ojen .;

n a k o n iec u m iera w G n ien ie.
Wstpiwszy na tron ojcowski stara si Siemowit codziennie co doda do po

przednio wymienionych cnt. W trosce, aby dobrze pokierowa publicznymi spra
1 Data 921 r ., jako pocztek rzdw Siem ow ita, jest pom ysem Dugosza, adna bow iem z przeddugoszo-
w ycli kronik nie oznaczaa czasw jeg o rzdw.
wami swego pastwa, aby odzyska oderwane ziemie graniczne, a pozyska nowe,
mianowa przede wszystkim dowdc druyny, powoa take dowdcw i zwierzchni
kw oddziaw tak konnych, jak pieszych, setnikw, pidziesitnikw, dziesitni
kw, trybunw, tysicznikw i poleci im, nim wyrusz na wojn, wiczy si w uda
nych potyczkach, w gonitwach z wczni i w bitwach, aby byli mielsi i pewniejsi
wobec wroga. Nastpnie wyda wojn ssiadom, mianowicie Wgrom, Niemcom
i Prusom o granice swego krlestwa, zajte podczas panowania Popiela, z powodu
gnunoci tego ksicia; a kiedy stoczy wiele bitw i pobi wrogw, sawiono go jako
triumfatora i sta si postrachem dla wszystkich ociennych narodw. Odzyskawszy
zatem w ustawicznych wojnach stare granice Polski, natychmiast skierowa walk
gdzie indziej; ksitom Pomorza, Kaszubw i nadmorskim, [tym] ktrych ojcw
okrutnie zgadzi trucizn Popiel, wypowiedzia wojn za to, e odmwili jemu i jego
ojcu hodu lennego i prowadzi j kilka lat, poniewa ksita ci mocno si opierali,
nie tyle dziki silnym i bitnym wojskom, co dziki pooeniu i niedostpnoci terenu.
Lecz zanim ugi ich twarde i buntownicze karki, zmar przedwczesn mierci
na dworze w Gnienie, po 32 latach rzdw.
T r z e j k si ta S ow ia n w y sa li p o s w d o cesa rz a A m u lfa p r o s z c g o ,
a b y im p r z y s a m t w u cz o n y ch w P im ie w .
Za czasw cesarza Arnulfa, ktry obj rzdy u Rzymian w roku narodzenia Pana
naszego Jezusa Chrystusa 8001, trzej ksita Sowian: Rocisaw, witopeek
i Kocel2 wysali posw do cesarza greckiego Michaa8, aby im przysa uczonych
mw, ktrzy by nauczyli ich i ich narody wiary chrzecijaskiej; ten posa im
Metodego4 i Cyryla8, ktrzy wtedy po raz pierwszy ksita i nard sowiaski
1 Data m ylna, koronacja cesarza A rnulfa nastpia w 887 r.

* Rocisaw ksi wielkom orawsld panowa od 846 do 870 r . w itopek synow iec Rocisawa, ksi
wielkomorawski im . w 894 r. K ocel ksi sowiaski w Pannonii, zm . ok. 875 r.
* M icha III Pijak (M etystes), cesarz bizantyjski z dynastii syryjskiej rzdzi od 842 r ., usunity w 867 r.
* M etody, m nich grecki z Salonik, aposto W ielkich M oraw i Pannonii, tum aczy Pismo w., ksigi
ojcw Kocioa i in . (czciow o razem z Konstantynem ), stw orzy liturgi sowiask, w ynalaz wraz z nim
pism o sowiaskie gagolic, b y wreszcie arcybiskupem diecezji morawskiej i pannoskiej. Zm ar na M o
rawach 6 kwietnia 885, uznany pniej za w itego w kociele wschodnim .
1 Konstantyn m nich grecki z Salonik, brat poprzedniego, aposto W ielkich M oraw i Pannonii, przyj
pniej im i Cyryla. Zm ar w Rzym ie 14 lu tego 869 r ., jest znany jako w ity kocioa w schodniego.
nawracaj, przekadaj Pismo w. z greckiego na jzyk sowiaski, po czym zapro

wadzaj naboestwa w mowie sowiaskiej, stolic biskupi zakadaj w Welehra-
dzie1 na Morawach. Wezwani2 nastpnie do Rzymu i strofowani przez papiea,
e odprawiaj sub Bo w jzyku sowiaskim, odpowiedzieli, i Pismo [w.]
zezwala chwali Boga kadej duszy. W sporze toczcym si nastpnie na witym
Kolegium, chocia niemao (jak si zdaje) byo przeciwnych temu, ustalono i za
rzdzono, e naboestwo mona odprawia rwnie dobrze w jzyku sowiaskim,
jak aciskim, greckim czy hebrajskim.
L e sz k o , sy n S iem ow ita z o s ta je w y b ra n y n a k sicia P o lsk i.
Po zejciu Siemowita, wielkim alem okiya Polakw jego mier. Widzieli

bowiem, e utracili w nim ksicia, pod ktrego przewodem wielkich ju dokonali
rzeczy, a mieli nadziej dokona jeszcze wikszych; dziki jego hojnoci i szczodroci
oraz [dziki] odnoszonym zwycistwom, bogacili si wszyscy razem i kady z osobna
w dostatki, bro i konie i nie wtpili, e za jego staraniem i pod jego wodz osign
jeszcze obfitsze trofea zwycistw oraz zjednoczenie podzielonej ojcowizny, wic
przychylno okazywan Siemowitowi przenieli na jedynego, jakiego zostawi syna
jego Leszka.
Tego Leszka, chocia nie osign jeszcze wymaganego wieku, za powszechn
zgod dostojnikw i szlachty wyniesiono na ksicia po pogrzebie ojca, ktry Polacy
odprawili z najwiksz okazaoci wedug pogaskiego wczesnego zwyczaju,
przydzielili mu na opiekunw kilku baronw, dopki nie doronie; pod ich rzdami
ustaa przerwana wojna z ksitami Pomorza, Kaszub, Sowian i nadmorskimi.
Doszedszy do lat mskich Leszek sta si naladowc cnt ojca, rzdzc Rzeczpospo-
lit wyjtkowo troskliwie, rozsdnie i sprawiedliwie, janiejc askawoci i dobroci
w stosunku do wszystkich swoich poddanych.
0 sprawy wojskowe nie dba jednak tak, jak ojciec, do tego co ojciec zdoby i od
1 W elehrad b y stolic arcybiskupi Pastwa W ielkom oraw skiego, na co wskazuj najnowsze prace wy
kopaliskowe.
* Konstantyn i M etody przybyli do Rzym u w grudniu 867 r. lu b z pocztkiem 868 r. rda inform acji
Dugosza o m isji cyrylo-m etodiaskiej omawia Sem kowicz, Rozbir, s. 75. M oe tu by mowa tylko o uznaniu
liturgii sowiaskiej przez papiea Hadriana II w r. 867, ale o jakim orzeczeniu kolegium kardynalskiego
w tej sprawie nic nie w iadom o.
zyska nic [ju] nie doda, wojn z ksitami Sowian, Kaszubw, Pomorzan i nad
brzey zupenie zarzuci, powoany do rzdw nad pastwem polskim raczej dziki
przywizaniu starszyzny i szlachty, ni dla swoich wasnych zasug, w roku 9521
naszego Odkupienia.
L eszk o w i r o d z i si i n a stp u je p o n im z n a k o m ity sy n S iem om ysl.
Po wielu latach panowania urodzi si Leszkowi syn; z powodu tych narodzin

wielk przejty radoci, nada mu na postrzyynach imi Siemomysl2, dajc
od niego samym brzmieniem imienia, ktre oznacza mylcy o ziemi, opiek nad
ziemiami Polski, do ktrej rzdw w przyszoci zosta zrodzony.
Po mierci zatem Leszka wstpi na tron wymieniony syn jego Siemomysl,
osignwszy wiek dojrzay za ycia ojca; odznacza si szczeglnie przyrodzon sil,
nie mniej jednak byszcza zaletami, o to gwnie dbajc, aby we wszystkich po
czynaniach naladowa charakter i wietno cnt dziada i ojca i aby ich udziela
tak jak oni swoim i obcym i jakkolwiek nie osign dziadowego szczcia i odwagi
w prowadzeniu wojen, w innych za to cnotach swoich niczym nie by niszy, tote
sdzono, e ile oni orem i chwa wojenn, tyle on spokojem, i w poszczeglnych
sprawach najroztropniejszym umiarkowaniem i zrwnowaeniem, wiadczy ojczynie.
Po papieu Janie XII zmarym bezbonie, wybrali Rzymianie Benedykta V3
przeciw Leonowi4; ale go strci cesarz Otto; zesany do Sasw, tam zestarzawszy
si, zmar.
S iem om yslow i r o d z i si le p y sy n im ien iem M ieszk o ,

k t r y p o z o s ta lep y m p r z e z sied em la t.
Ksi Siemomysl cierpia bardzo bolenie, sdzc, e rd jego wyganie, poniewa

ona jego bya przez wiele lat bezpodna. Ale dziki Bogu, widzcemu i nagradzaj
cemu wszystkie cnotliwe dziea, u ktrego adna praca nie przemija bez nagrody,
1 Data 952 zupenie fikcyjna.
1 Im i Siem omysl jest znane w Polsce w X III w ., zol). W . Taszycki, op. cit., s. 94, por. przyp. 5 na s. 225.
* Benedykt V papiei wybrany 22 maja 964, zoon y z tronu 25 czerw ca tegot roku, w yw ieziony do N iem iec
zmar 4 lipce 966 r.
1 Leon V III papic w ybrany 4 grudnia 963, koronow any 6 grudnia, zm ar w m arcu 965 r.
uwolniona od haby bezpodnoci, staa si podn i ciarn. Ale gdy nadszed dzie
porodu, najwysza rado, ktrej nastania spodziewa si Siemomys wraz z narodze
niem nowego i niespodziewanego potomka, pocza przechodzi w al. Wydaa bowiem
ona Siemomysa chopca, ale lepego, co napenio obojga rodzicw szczeglnym
blem i gorycz, przykro niepodnoci wydaa si im raczej zwikszona ni odjta.
Bl gryz tym wikszy, e krlowa wydawszy tego jedynego, lepego syna, przestaa
rodzi, pozostaa bezpodn jak przedtem, a syna narodzonego, ktry podrsszy
0 lat kilka nie przejawia adnych oznak zdolnoci widzenia, uwaano za skazanego
na trwae kalectwo. Mimo to ojciec chopca nie zaniedba si w cnotliwych praktykach,
ale janiejc czynami miymi Bogu, z najusilniejsz gorliwoci pielgnowa gocin
no, ktr jakby w dziedzictwie otrzyma po pradziadach i pilnie ich naladowa.
Wszystkie za roczniki i pisma dziejopisw polskich1, jakie kiedykolwiek czytaem,
zgodne s co do lepoty tego Mieszka, pisz, e w onie matki naby ciemno lepoty,
1 udrki lepoty znosi pene siedem lat od urodzenia. Ale najmiosierniejszy Bg
zamierzajc po tylu wiekach rozcign na nard polski ask przychylnoci i owieci
wiar Polakw, podobnie jak inne narody, w zakrytych swych wyrokach dozwoli,
aby ich ksi urodzi si lepy i znosi siedem lat nieszczcie lepoty, aby dotknity
kalectwem oczu, wicej widzia niekiedy myl ni oczyma i aby po rozproszeniu
cielesnych mrokw, za ask Zbawiciela by skonniejszy oddali od siebie i od caego
narodu polskiego bdy i ciemnot niewiary i bawochwalstwa, zakorzenione od
dawnych czasw.
K ied y p o sied m iu la ta ch p o s tr z y to n o M ieszk a , a o jc ie c sm u tn y u czto w a ,

o tw a r y s i je g o o c z y i p r z e jr z a ku ra d o ci w szy stk ich
i w r e o b ie cy w a li m u w ielk p r z y s z o ;
k ie d y d o r s , u m iera S iem om ys, n ie b ez ta lu w szy stk ich .
Kiedy zbliao si siedem lat, po ktrych zgodnie ze starym pogaskim zwyczajem

Polakw naleao byo postrzyc syna ksicia i wybra oraz nada mu imi, ksi
Siemomys zaprosi do Gniezna pierwszych spord starszyzny i szlachty Polski,
1 W iadom oi o lepocie Mieszka od urodzenia jest u G alla Anonim a ks. I, rozdz. 4, u Kadubka ks. II, rozdz. 8
i w kronice w ielkopolskiej, lecz Dugosz wprowadza tu od siebie r ne zm iany. Zob. Sem kowicz, Rozbir,
i. 76.
celem odprawienia uroczystoci postrzyyn syna, chocia lepego. Kiedy nadszed

dzie naznaczony i szukano odpowiedniego imienia, aby je nada chopcu, spo
dobao si ojcu i dostojnikom nazwa go Mieszk1I, co w jzyku polskim znaczy za
mieszanie albo poruszenie, dlatego e z powodu swej lepoty od urodzenia by
przyczyn zamieszania dla rodzicw i narodu polskiego, a po zejciu Siemomysa
mia spowodowa jeszcze wiksze, jak obawiali si polscy dostojnicy i szlachta,
powtarzajc to czsto z alem w rozmowach i dysputach, e po mierci jego ojca,
ksicia Siemomysa, zapanuje w Polsce jeszcze wikszy zamt ni ten, jaki nastpi
po mierci Popiela.
Przeto po postrzyynach syna ksicia Siemomysa zarwno on sam, jak zaproszeni
moni, poczli ucztowa. Podczas kiedy wszyscy weselili si, sam jeden ksi Siemo-
mys rozwaajc w duszy i mylach lepot dopiero co postrzyonego syna, wzdycha
gboko, cichym kaniem winic siebie samego o nieszczcie dziecka. Do pogrouego
w takim blu, cudownym trafem przyby nagle posaniec oznajmiajc, e syn Mieszko
odzyska cakowit wadz wzroku. Podczas gdy ksi i wspbiesiadnicy raczej nie
dowierzali ni wierzyli, ksina, matka chopca, wybiega od ucztujcych z komnaty
pragnc sprawdzi zwiastowan nowin. Kiedy wesza do sypialni, gdzie czuwano
nad chopczykiem i ujrzaa, e w gakach [jego] oczu poprzednie mgliste ciemnoci
rozeszy si i zniky, a zajaniao prawdziwe wiato, poraona radoci upada na
ziemi, a podniesiona przez sub, po odzyskaniu przytomnoci porwaa chopca
w ramiona i niesie pokaza mowi i ucztujcym, wiedzc, e jeli nie ujrz dziecka
1 Etym ologia Mieszka od zamieszka jest wzita z kroniki W incentego Kadubka ks. II, rozdz. 9, to samo
zreszt znalaz Dugosz w kronice w ielkopolskiej, rozdz. 10. Co do najstarszej form y tego im ienia: M ieszka
i Mieszko, ktre m ogo brzm ie M ieiko, M ietka, por. w yw ody J. O trbskiego, Imiona pierwszej chrzelcija-
tkiej pary ksicej w Polsce, Slavia O ccidentalis, t. X V III, 1947, s. 112. Na tem at w aciw ego brzm ienia
im ienia pierwszego historycznego ksicia Polski jest obszerna literatura w postaci rozpraw i artykuw , cz
ciowo o charakterze polem icznym , zwaywszy, ie im i to jest w ielokrotnie wzm iankowane u wspczesnych
kronikarzy niem ieckich (Thictm ar, W idukind), i to w rnym brzm ieniu, u nas najstarsza form a M ysco w y
stpuje w roczniku witokrzyskim dawnym (X II w .). W yw d D ugoszow y im ienia M ieczysaw od M ieszka,
w g innych im ion o podobnym zakoczeniu, jest prb pogodzenia najdawniejszej form y tego im ienia z form
pniejsz, nie odpowiadajc jednak form om uywanym w potocznej m ow ie. W innym m iejscu w ksidze
II Annales, zob. s. 243 Dugosz usiuje inaczej tum aczy t rnic, m ianow icie zam ian bardziej barba
rzyskiego im ienia Mieszko na nowe, ustalone po ch rzcie pierw szego ksicia Polski M ieczsaw . Im ienia
Mieczsaw, a tym m niej M ieczysaw, nie znajdujem y w zasobie polskicb im ion osobow ych, natomiast od X III w .
wystpuje form a M ietsaw, M ieczslar, zob. W . Taszycki, op. cit., s. 81, ktr autor uwaa za im i zupenie
odrbne od im ienia M ieszko. O dm ienny pogld reprezentuje J. O trbski, op. cit., s. 100. Z e w zgldu na t
zm ian im ienia przeprowadzon przez sam ego dziejopisa, w polskim przekadzie jest uyte im i M ieczysaw,
ch o form a ta nie jest waciwa.
naocznie, w aden sposb nie uwierz w cud, jaki si zdarzy. Najwiksza rado
ogarna ojca i wspbiesiadnikw, a ojciec radujc si ze zdjcia haby, twarz rosi
zami, ktre z serca wydoby ogrom radoci, za chopczyk Mieszko wyskakuje z ra
doci i klaszcze w donie, patrzc to na rodzicw, to na goci, ktrych nigdy nie wi
dzia, podczas gdy wszyscy cauj go na wycigi; dni uroczystoci przecigny si,
postanowiono przygotowa [now] uczt i cay dwr ksicy rozbrzmiewa haasem,
gwarem i radoci.
Siemomys nie poprzesta na tym, e poszczeglnych dostojnikw i zaproszon
szlacht szczodrze obdarzy, ale okaza si tego czasu i dnia jeszcze bardziej do
broczynny wobec wszystkich ni zazwyczaj, poniewa za ask Bo przesta by
i nieszczliwy, i osierocony.
Sdz niektrzy, e maego ksicia nazwano Mieczysawem1, co oznacza majcy
posiada saw i e imi to przeszo w Mieszko przez zdrobniae woanie go, gdy by
dzieckiem. Ten sd i my podzielamy z wielu wzgldw, zwaywszy, e Polacy zwykli
koczy imiona swych krlw i ksit nie na ko, ale na saw", tworzc je w swoim
jzyku: Wodzisaw, Bolesaw, Mieczysaw, Przemysaw, Stanisaw, witosaw.
Po tych [wydarzeniach] chopczyka Mieczysawa otoczono staranniejsz opiek,
dziki troskliwoci rodzicw podwojono liczb i czynnoci suby oraz rodki, mjce
na celu odpowiednie jego wyksztacenie, bo wedle ojca i dostojnikw oraz szlachty
polskiej, jak i ssiednich narodw, przepowiadaa mu przysz wielko zarwno
przyrodzona lepota trwajca do lat siedmiu, jak i nadprzyrodzone przejrzenie, jakim
cudownie obdarzyy go nieba. Przeto Siemomys pilniej ni inni, zapalony ojcowsk
gorliwoci, bada skrupulatnie i zapytywa wrw, wieszczbiarzy i wieszczw,
co zapowiada jego synowi urodzonemu lepym ciemnota i w sidmym roku ycia
cudowne przejrzenie. Wszyscy dawali mu jednako brzmic odpowied: e kraj
polski lepy i ciemny z powodu zych obyczajw i gnunoci poprzednich ksit,
za przyczyn cnoty i niezwykej mdroci jego syna uwietni si i wzwy podniesie;
chocia ojciec i wrbici uwaali, e to ma zici si sposobem cielesnym, jednak
okazao si, e spenienie nastpio w sposb prawdziwszy, bo duchowy, kiedy Mie
czysaw porzuciwszy bstwa, ktrych cze by odziedziczy (a trwaa ona przez
wiele pokole i oznaczona zostaa liczb siedem2, jako wyraajc powszechno),
1 Z ob. przyp. poprzedni.

1 Liczba siedem m oe oznacza cigo dynastii. W sym bolice redniowiecznej liczba siedem znaczy ci
go, kontynuacj.
osign wiato prawdziwej jasnoci i wiary, o czym nastpnie opowiemy. Siemomys

natomiast, monarcha polski drogi swoim i obcym, ktry Rzeczpospolit dzielnie
i mdrze rzdzi, kiedy przepdzi wiele lat na ksistwie, zmar w wieku omal
takim, jak jego pradziad Piast, pozostawiajc krlestwo swemu synowi Mieczysawowi
(ten ju osign wiek dojrzay), opakiwany wedug obyczaju pogaskiego przez
ca Polsk i pochowany zwyczajem swych pogaskich ojcw w grodzie gnienie
skim, w roku od narodzenia Chrystusa 964, po upywie lat omiu panowania1
w Krlestwie Polskim.
Leon VIII z rodu Rzymianin po strceniu Jana zosta wybrany jednogonie.
Ten rozporzdzi, aby nie wybierano adnego papiea bez zgody cesarza, a to z po
wodu niegodziwoci Rzymian, ktrzy si wprowadzali na papiestwo swoich synw
i krewnych. Panowa rok i cztery miesice, nastpi po nim Jan XIII2.
M ie cz y sa w n a st p i p o o jcu S iem om ye
i ch o cia sk o n n y b y d o r o z w i z o c i, jed n a k z a ra d k a to lik w
n a k a n ia si d o p r z y j c ia w ia r y ch rzecija sk iej
i to p r z y o b ie c a .
Pogrzebawszy z nalen czci ksicia Siemomysa, dostojnicy i szlachta caej Polski

potwierdzaj jedynemu jego synowi Mieczysawowi, ostatniemu ksiciu pogaskiemu,
godno krlewsk, nadan mu ju poprzednio przez ojca, w Gnienie wynosz go
na pana i wadc Polakw, nie zwlekajc, poniewa wierzyli i mieli duo nadziei,
e, jak przepowiaday orzeczenia wrbitw, z jego przyczyny miaa si rozrosn
Rzeczpospolita.
Chocia sprawiedliwie rzdzi i niejedn wojn z ssiadami prowadzi szczliwie,
przez wiele lat nie speni mylnych przepowiedni wrw, tak e3 niektrzy tracili
ju powzit nadziej. Zwyczajem barbarzyskim pochopny do mioci, on, ktry
mia najczystsz modo, w wieku dojrzaym by swawolny i nierzdny: y bowiem
z siedmioma naonicami, ktre nazywa swoimi onami. Ale adna z nich nie daa
1 Data m ierci i m iejsce pogrzebu Siem om ysa s fikcyjne.
* Jan X III papie! w ybrany w 965 r., koronow any 1 padziernika 965, zm . 6 wrzenia 972.
1 Tekst najwidoczniej jest tu zepsuty, brak uzupenienia w treci zdania, do czego odnosia si owa na
dzieja, do licznego potomstwa w przyszoci, czy do rozrostu Rzeczypospolitej, o czym bya ju m ow a poprze
dnio.
mu potomka oraz nadziei na przysze nastpstwo. Kiedy czsto w rozmowach skary

si na przykro takiego sieroctwa, podsunli mu katolicy, liczni mowie zarwno
zakonni i duchowni, jak wieccy, ktrzy przebywali na jego dworze i ktrzy do
przybywali z krajw ssiednich, a dziki ktrym pocz ju wita wrd Polakw
brzask wiary i nadejcie Chrystusa Odkupiciela, aby poniechawszy witokradczej
czci bawochwalczej, wyznawa jednego prawdziwego Boga i aby przyj wiar
katolick wraz ze swym narodem, oddanym pogaskim obrzdkom, wtedy bowiem
przyszoby przede wszystkim potomstwo i wszystko inne, a on sam zapewniby
wietniejszy tron sobie i synom wrd ksit katolickich narodowoci i jzyka
sowiaskiego i staby si wielkim i sawnym. Skaniajcemu askawie uszy ku tym
namowom wiele jeszcze dopowiadali pustelnicy, mowie poboni, ktrzy mu od
krywali i szpetot bstw, ktre dotd czci, i przygotowane ich czcicielom wieczne
piekielne mki, a rwnie wyjaniali mu najwysze dobrodziejstwa pynce z od
kupienia rodu ludzkiego za ask Bo. Za zmiowaniem Baranka Niebieskiego,
ktry zechcia Polakw skaonych dotd i oszpeconych wyrwa z bawochwalczych
praktyk, a nieznanych i pogardzanych u innych katolickich ludw przywie do
poznania swego imienia, wyznawania go i czczenia, natchniony zbawiennymi
radami i upomnieniami ludzi pobonych oraz pustelnikw i przekonany, obieca
czci chrzecijaskie dogmaty i lubowa przyj ca nauk i cay kraj polski dopro
wadzi od bogw pogaskich do prawdziwej ortodoksyjnej religii i jej obrzdw.
w . W a ca w a i L u d m i w C zech a ch za b ija b ra t.
Kiedy umiera ksi czeski Grzymisaw, inaczej Nieklan, wprowadzi na ksistwo

starszego syna Hestwika1, drugiemu synowi Dypoldowi da dzielnic gurmesk1 2*.
Po Hestwiku nastpi Borzywj8, ktrego wraz z on Ludmi4*, crk ksicia Sawi-
1 W aciw e brzm ienie tego im ienia w kronice Pulkaw y jest H ostwit, Hosti w it, u Kosmasa Gostiwit, ksi
czeski, starszy syn Nieklana. Cay ten ustp jest w zity z Eneasza Sylwiusza, Uist. Bohemiae, zob. I. Zarbski,
Stosunki..., s. 134, gdzie podano zestawienie rdlnych form im ion. Bliszych danych o tym ksiciu brak.
1 O krg K ufim na w schd od Pragi, jeden ze starszych orodkw wczesnoredniowiecznego pastwa cze
skiego.
* Borzyw oj I, pierwszy chrzecijaski ksit czeski z II poow y IX w ., nastpca Gostiwita. Dugosz m yli
go z Borzyw ojem II, ktry panowa w latach 1100 1107.
4 w. Ludm ia crka komesa Sawibora, ona ksicia Borzyw oja I, zamordowana z rozkazu Drahom iry
z racji ryw alizacji o wadz (wszystkie dane o niej s w kronice Pulkaw y).
bora1, przywid do aski chrztu bogosawiony Metody, biskup Moraw8. Borzywj

zostawi dwch synw Spytygniewa3 i Wratysawa, pierwszy nastpi po ojcu, ale
umierajc bezdzietnie bratu zostawi ksistwo. ona Wratysawa Drahomira4,
kobieta zuchwaa i skonna do zbrodni, urodzia na raz dwch chopcw bliniakw,
Wacawa i Bolesawa. Pierwszego wychowaa Ludmia, drugiego matka; obydwaj
otrzymali charakter wychowawczy: Wacaw6 by pobony, ulegy, religijny, hojny
dla biednych, Bolesaw6 przeciwnie, dumny, zwyk by grabi, zabija, gwaci
i gnbi. Ludmia po mierci ojca uzyskawszy krlestwo, z rozkazu Drahomiry udu
szona, zaliczona zostaa w poczet witych. Mio ludu osdzia, e Wacaw z powodu
witych obyczajw godny jest podziwu i chway; z tej przyczyny brat Bolesaw
ogarnity zazdroci i podjudzany przez matk, wyda uczt i zaprosi brata Wacawa,
a zdajcego po uczcie na modlitw, zamordowa na progu kocioa w Roku Pa
skim 958 7, w roku [panowania] Ottona I. [Tene Wacaw] zajania gonymi cu
dami i osign godno witego. Matk Drahomir za zbrodni mobjstwa po
chono trzsienie ziemi na zamku praskim; po zabiciu brata, na ktrego mier
czeka wydao mu si za dugo, Bolesaw obj rzdy nad caymi Czechami.
Aby pomci niegodn mier bogosawionego ma Wacawa, cesarz Otto I
powsta przeciw Bolesawowi ksiciu Czech, wypowiedzia mu wojn i dugi zatarg
midzy nimi trwa lat czternacie8.
K o c z y s i k s i g a p ie r w s z a
1 Sawihor, komes czeski, rezydow a w grodzie M ielnik (kronika Pulkaw y).

* M etody b y arcybiskupem diecezji morawskiej i pannoskiej.
8 Spitygniew syn Borzywoja I, ksit czeski, panow a krtko, zaraz p o nim nastpi W ratysaw . Postacie
te s znane z kroniki Pulkawy, dat ich panowania nie da si okreli. W ratysaw I , syn B orzyw oja I , ksit
czeski, zm ar 13 lutego 921 r.
* Drahom ira (w kronice Pulkawy Drahom irz) ton a W ratysawa I , ksina czeska pochodzenia stodora-
skiego, bya w jaki sposb zwizana z ruchem reakcji pogaskiej w Czechach.
* W acaw w. ksit czeski, najstarszy syn W ratysawa I, nr. ok. 908 910, zam ordow any w grodzie
St. Bolesawcu 28 wrzenia 929 r ., std w tym dniu obchodzi si jeg o w ito w kalendarzu rzym skim .
* Bolesaw I O krutny ksit czeski od 935 15 lipca 967.
M ylna data, zob. przyp. 5.
* W ojny Ottona I cesarza z Bolesawem I czeskim trw ay z przerw am i od 936 950 r. W iadom o wzita
z Ptolemeusza z Lukki, Hist. eccles., zob. Sem kowicz, Rozbir, s. 64.
OANN1S I . ON;
im Cani Qnt' HirtoriS
PoloniGT L ipek ii.
o4nm/.s Domini 9 6*.

L //.!u f rriVi^cT-îP/nvi/w i7i/ *
iTi f J \ ; vi? r ' ?*-*? ~ f :! :*i w Puc:'/ P uh
M .r /'*; i/oseri ygtr/ptfcjm Cu
l o *c* K ' ^ i <> * piV *W-0/ :*r J e i i t u t1l V
O w e /r /r iw f u fa m viris C a l holtciS e r c
j>c//i'ce*, jwtarwm C iir w li d e lin C i
M
k i lur arnere, a SC a b d ica re tujJuS n c melin
c ic5 m uliebri* Ckm irt a su cja ca d elin e r et ido',
L ilrutj) con tu b ern io carum rem efa , * d Triw,
c ife m ftebcrttifC* RoUJUum, S c n et i Inceflai
in le rje e le rc m etgerm anum , Trece* miHil,|i6';
<lm ciu t Pa mb rowkom, f r o v m ca c l le^t finta
uxore f e li e n t e s "^ferum dum B ohenri* Lrirts
-c e p * r es p o n d e r e t se magnidicum i i
^Cfrcrtfiw non abom inaturum , j t illum riluS g en tile* a b jic e r e , e t f i d e i S a n *,
eto s Q a l M i e d norm om fu se ifcr c , conhgijjoi^ a l i t e r enim f i l i a m Suant
Se nulla ration e g e n t il* e/ id o lo ru m c u lle r i T n n c ifi deSfonjitlurum e * te .
L o d e m d ia m r efp on je "M ry B ucalif Damircrolca T ron s e i Huncus MioctjU-,
u i T e lo n i* X>uc\f, illam d e ineundo j<c d e r e m a trim on ii in ter fe lla n tib u s
v ja r o ffo n d il* N .e n convenire p t e j e s s i e n i su< C brtjlia rr^ , W tefolafrd*
n u b a t / T'bi l anten h iiectflct/ S T >uvêlonid, ffu r c id a f idolorum a biecerit,
e l B e fiijm a h f lotu a cro ren a tu s j v c n l , r.en recuraturam fe ,-v t in eius tran-,
j c a am f l e x u * . & C resfonje in Toloniam relato, cum jrc<JkVnfr S t natu
POCZTEK KSIGI DRUGIEJ
Biblioteka Jagielloska rpis nr 33, Hieronima

Rozraiewskiego t. I, s. 137.
Zaczyna si
K S I G A D R U G A
K O K P A S K I 963
M ie cz y sa w k si p o lsk i w z i z a o n D b r w k c r k k sicia czesk ieg o

i p r z y j w ia r k a to lick w ra z z ca y m k r lestw em ,
z n is z c z y w s z y b o y s z c z a .
Za namow mw katolickich i pobonych Mieczysaw rozkaza usun aedem

naonic, z ktrymi czya go mio cielesna, aby pieszczoty kobiece nie utrzymy
way go w bawochwalstwie, [do ktrego] przywyk; zerwawszy z nimi czno
wysa swatw do ksicia Czech, Bolesawa, rodzonego brata i zabjcy w. Wacawa,
aby prosili dla niego o jego crk Dbrwk1 na jedyn i prawowit on. Ksi
Bolesaw odpowiedzia, e nie odrzuciby tak znakomitego i niepospolitego zicia,
gdyby w porzuci pogaskie obyczaje i przyj zasady witej wiary katolickiej,
inaczej bowiem nigdy, w aden sposb nie wyda swej crki za ksicia pogaskiego,
czciciela bogw; tak samo odpowiedziaa ksiniczka Dbrwka dostojnikom i posom
Mieczysawa, kiedy j zapytali o zamierzony zwizek: e nie przystoi jej, chrzecijance,
polubi bawochwalc, skoro jednak Mieczysaw ksi Polski porzuci szpetne bo
yszcza i odrodzi si wod chrztu, nie odmwi pjcia za niego.
Kiedy odpowied ta dosza do Polski, ksi Polski Mieczysaw zebrawszy liczn
rad, pyta si, co mu naley czyni, a wobec rnych zda swoich wielmow,
spodobao mu si rzecz przeoy na dzie nastpny. Ale nocy nastpnej Opatrzno
Boska, ulitowawszy si nad utrapieniem dugo bdzcych Polakw, natchna
podczas spoczynku ksicia Polski Mieczysawa i wikszo jego doradcw i polecia
im wadczym rozkazem, aby postawionego sobie warunku nie zlekcewayli i aby
zapewnili odtd szczcie krlestwu przez przyjcie wiary. Poruszyo to objawienie
1 Dbrwka crka Bolesawa I, ksicia czeskiego, tona Mieszka I. Przyjto za pewn tylko dat jej lubu
965 r. i dat m ierci 977 r. Polem izow ano w iele na tem at waciwego brzm ienia jej im ienia (Dobrawa, D u-
braw ka), lecz form a Dbrwka, wystpujca w pniejszych rdach polskich, jest dla czasw Dugosza naj
waciwsz i dlatego pozostawiono j w tekcie przekadu. Zob. yciorys Dbrwki w PSB, t. V , pod Dobrawa
i J. Otrbskiego, Im iona..., s. 92 i n. Ustp o D brw ce omawia Sem kowicz w Rozbiorze, s. 77.

242 Ksiga druga
i ksicia Polski, i dostojnikw i zgodnie powzili uchwa o przyjciu religii chrzeci

jaskiej.
Po wysaniu licznych poselstw do Czech i po usuniciu przez swatw wszelkich
trudnoci oraz zawiadczeniu i wyranym zapewnieniu, e ich ksi nie tylko sam,
ale cay nard polski, wyuczony doskonale artykuw wiary, obmyty bdzie wod
chrztu, ksi Bolesaw potwierdzi zamierzony zwizek i odda posom ksicia
Polski Mieczysawa crk sw Dbrwk, dziewic szlachetn i zacnych obyczajw,
z posagiem i wypraw godnymi zarwno dajcego, jak przyjmujcego, aby j po
lubili wymienionemu Mieczysawowi, ksiciu Polski.
W Polsce byo wielu ksit, dostojnikw i wielmow, ktrzy mocno odradzali
przyjcie wiary chrzecijaskiej, jedni mwili, e wiara chrzecijan jest podejrzana,
inni e jej przepisy bd za trudne, inni, e nie jest dobrze pogardzi dobrodziejstwem
tradycji ojcowskiej i wolne karki zgina pod jarzmo wiary dotd nieznanej. Te jednak
i inne liczne sprzeciwy atwo rozwikaa Opatrzno Boska, ktra darzy zbawieniem
krlw, ulitowawszy si nad udrk dugo bdzcych Polakw, natchna ich zgod
i czci dla chrzecijaskiej religii, aby nie stali si przedmiotem pogardy Czechw
i innych ludw, gdyby j odrzucili.
Dziewic Dbrwk odprowadzio wraz ze swatami ksicia Mieczysawa wielu
monych i rycerzy czeskich wielkim kosztem i z wielk okazaoci; wioza ze sob
posag i wypraw rzadkie i niepospolite, aby byy rwne i godne zarwno tecia, jak
zicia; wyszli naprzeciw niej ksi Mieszko ze swoimi baronami i dostojnikami
polskimi, jako te wszystkie stany i wjazd jej przyjto wspaniale i z dostojn czci;
dla uczczenia jej przybyy do Gniezna z rozkazu ksicia najznakomitsze matrony
i dziewice polskie, przystrojone w klejnoty, zoto, srebro i inne ozdoby. Po niewielu
dniach ksi Mieczysaw, pouczony dostatecznie o artykuach prawowitej wiary
i jej obrzdku przez mw pobonych i wiodcych pustelnicze ycie w jego kraju,
ktrych specjalnie przyzywa, wyrzek si ciemnoci dawnego bdu, przyj wraz
z najznakomitszymi rycerzami i baronami, i najprzedniejszymi [przedstawicielami]
miast Polski zasady najzbawienniejszej, prawowitej religii katolickiej, uwici
pocztki swojego nawrcenia z ciemnoci zabobonu na wiato wiary w wodzie
chrztu, przyj w Gnienie chrzest wity i zoywszy w falach odnowienia dawne
grzechy, odrodzi si w nowej niewinnoci duszy i dziecictwie ywota, zmywajc
w chrzcielnicy lady zarwno uczynkw, jak boyszcz, powoany z ciemnoci zamierz
chej lepoty bawochwalstwa do poznania i czystoci prawowitej wiary i religii,
Rok P a s k i 96f 243
a wiatem teje wiary roznieciwszy wiato przyrodzonego rozsdku, ktrego mu

Najwyszy udzieli; owiecony za ask w. Ducha, odrodzi si z wody i z ducha
i zarzuciwszy dawne imi Mieszko, jako barbarzyskie, przezwa si Mieczysawem.
Take rodzona jego siostra otrzymaa wity znak wiary, zostaa katoliczk i nadano
jej imi Adelajda1.
Ksi Mieczysaw, przyjwszy sakrament chrztu, tego samego dnia dostpi
innego sakramentu wedug obrzdku katolickiego polubi dziewic Dbrwk
i najszczliwiej przez kilka dni obchodzi z ni zalubiny w Gnienie, zaprosiwszy
ssiednich ksit. Kady zaproszony biesiadnik przyjmowany by bogato i wyszu
kanie; urzdzono wiele zabaw i widowisk na cze ksicia, celem uwietnienia od
bywajcych si uroczystoci. Gdy [je] ukoczono, ssiedni ksita oraz baronowie
i dostojnicy czescy, uczczeni przez Mieszka kosztownymi podarkami, kiedy powrcili
w ojczyste strony, szeroko powszechnie rozpowiadali o hojnoci ksicia Mieczysawa,
o jego askawoci i bogactwie. Od tej pory cay kraj polski wszed w sub witej
wiaiy katolickiej i dziki najgorliwszym staraniom ksicia Mieczysawa i jego ony
Dbrwki Polacy owieceni zostali za ask Bo wiatem wiary, wtedy kiedy za
siada na katedrze Piotrowej Leon VIII2 narodowoci rzymskiej, ktry w tym sa
mym roku odszed od spraw ziemskich i nastpi po nim jako wikariusz8 Chrystusa
zgodnie wybrany Stefan VII4, narodowoci niemieckiej; wedug innych Jan XIII,
pochodzcy z Narni, niektrzy pisz XII.
Nastpnie ksi Polski Mieczysaw najsurowiej rozporzdzi za powszechn zgod
wszystkich baronw i szlachty polskiej, aby zniszczono boyszcza i podobizny fa
szywych bogw, by witynie oddano pomieniom; ich czciciele skazani byli na utrat
majtku i cicie gowy. Nie tylko poszczeglne obrzdy, uroczystoci i wita,
w czasie ktrych cze oddawano bokom, ale i wszystkich wrw, zaklinaczy i wiesz
czw wywoa i wyrugowa z kraju, zakaza odprawiania publicznie czy prywatnie
wszelkich igrzysk urzdzanych na cze bogw; nie jest bowiem Bg nasz, jak bo
1 Adelajda, B iaa K negini , siostra M ieszka I wysza za m za G eyz krla W gier przed 972 r ., przyczy
nia si do chrystianizacji W gier. Zm ara po r . 995 lu b 997, je j synem z m aestwa z Geyz b y iw . Stefan;
zob. yciorys w PSB, t. I.
* L eon V III papie, zob. ks. I , przyp. 4 na s. 234, istotnie zm ar w m arcu 965 r.
* G odno duchowna zastpcy bd w sprawowaniu obowizkw duchow nych, bd jurysdykcji duchownej.
Papiee redniow ieczni nazywali siebie czsto wikariuszami Chrystusa albo Piotra lub Stolicy Apostolskiej.
* Stefan V II papie rzdzi od m aja 896 do lipca 897 r . W iadom o wzita z Ptolemeusza z Lukki, His.
eccla., jak i o Janie X III, ktry istotnie rzdzi od 965 r.
16*
244 K s i g a d r u g a
gowie pogan, o ktrych lud polski sdzi, e ich uagodzi igrzyskami, oklaskami, nie
przystojnymi ruchami i tysicem innych rodzajw bezbonoci.
Najszczliwszy zaiste i miy Bogu [by] ksi, ktry pierwszy zwiza kraj
polski z prawowit wiar i z ciaem witego Kocioa przez poznanie prawdy i po
rzucenie bstw. A poniewa prawie we wszystkich miastach, miasteczkach i znacz
niejszych wsiach Polski zachowywano posgi bogw i bogi i wite gaje, ktre
niszczono i amano wolniej, ni opiewa rozkaz ksicia Mieczysawa, wic pniej
Mieczysaw naznaczy na rozbicie i zniszczenie ich we wszystkich stronach Polski
dzie 7 marca. Kiedy ten nadszed, kade miasto i kada wie zmuszone byy roz
bija wizerunki swoich bogw, a potuczone, wobec tumw obojga pci topi w je
ziorach, botach i bagnach i zarzuca je kamieniami; podczas tego czciciele bogw
i bogi, ci zwaszcza, dla ktrych byy te witoci rdem zarobku, gboko alili
si i pakali, nie mieli jednak zmieni czegokolwiek z obawy przed ksicymi
urzdnikami.
Dokonane wwczas zniszczenie i zatopienie faszywych bogw i boginek bywa
przedstawione i wznawiane w niedziel W . Postu Laetare; w tym dniu w wielu
polskich wsiach nosz na wysokich tykach wyobraenia Dziewanny1 i Marzanny,
wrzucaj je do trzsawisk i topi; tradycja tego starowieckiego zwyczaju a dotd
u Polakw nie zagina.
ROK PASKI 9662
M iecz y sa w za k a d a m etro p o li g n ien ie sk i k ra k ow sk

o r a z sied em k o cio w k a ted ra ln y ch .
Pragnc poszerzy dopiero co przyjt i zapocztkowan wiar, Mieczysaw albo

Mieszko, ksi Polski, po przyjciu witej wody chrztu, aby rozwin przed krlem
niebieskim bezmiar swoich zasug i wietno swego ksistwa i aby je trwale i dosko
nale umocni, a nie chcc by niczym niszym od innych ksit w tym, czym mona
uczci i ugruntowa religi chrzecijask, ca sw uwag i staranie zwrci ku
uposaeniu witych miejsc i wprowadzeniu sug Boych, a wierna i pobona ona
* Zob. ks. I przyp. 5 i 4 na s. 166. M owa tu o obchodzie ludow ym zw anym topieniem bawana.
* W ypadki opisane pod 966 r. odpowiadaj innym datom i zam ieszczone zostay m ylnie pod r. 966.
Rok Paski 966 245
Dbrwka podsycaa ze swej strony pobony i oddany gorcej religijnoci umys

ksicia i ma. A wic najpierw w miejscach znakomitszych, czyli w Gnienie i Kra
kowie, ufundowa dwie metropolie1, gnieniesk, pod wezwaniem i ku czci naj
dostojniejszej Rodzicielki Boga-Czowieka, Dziewicy Marii, z ktrej wysza penia
zbawienia i aski; krakowsk2 za na najusilniejsze proby swej ony, ksinej D
brwki, pod wezwaniem witego Wacawa, nowego w tym czasie mczennika,
ktrego Dbrwka rodzon bya bratanic, a take dlatego, e w nacji sowiaskiej
on pierwszy zajania niezwyk witoci i mczestwem; chcia jednak, aby
[metropolia] gnienieska bya wysza i aby tam znajdowaa si godno pryma
sowska8, a krakowska, aby bya drug. Przeto koci krakowski ubieg gnienieski
w tym, e nie byy jedyny, a gnienieski ubieg krakowski, e nie by pierwszy;
dla ich metropolitalnej godnoci ufundowa a siedem innych katedr biskupich,
a mianowicie poznask4, Smogorzewsk6 obecnie wrocawsk, kruszwick6 obecnie
wocawsk7, pock8, chemisk9, lubusk10 i kamiesk11, ktre chcia, aby byy
I U tworzenie m etropolii gnienieskiej i pierw szych biskupstw nastpio w r. 1000. Przy wym ienionych
tu biskupstwach i sufraganiach s liczne om yki, poniewa Dugosz doda do najdawniejszych biskupstw
pniejsze, z X II i X III w . O arcybiskupstwie w Krakowie zob. niej przyp. 5 na s. 269.
8 Katedra krakowska m a trzy w ezw ania: najstarsze iw . W acaw a, iw . Salwatora i iw . Stanisawa.
3 G odnoi prymasowska przywizana do arcybiskupstwa gnienieskiego utrw alia si w Polsce w XV
X V I w ., jednak nie w zwizku z pobytem M ikoaja T rby na soborze w Konstancji. Zob. o tym wyczerpujce
dane u H. Likow skiego, Powstanie godnolci prymasowskiej arcybiskupw gnieinieskieh, Przegl. Hist. t. X IX ,
1915. Tam e (s. 269) krytyczna ocena stanowiska Dugosza.
4 Biskupstwo poznaskie wczeniejsze od utw orzonych w r. 1000, m iao pocztkowo charakter m isyjny.
5 Sm ogorzew koo Nam ysowa oraz R yczyn koo Brzegu b yy w g pnej, z koca XXV w ., tradycji m iej
scem pobytu biskupw diecezji ilskiej. B y m oe, zaistniaa taka konieczno w czasie reakcji pogaskiej
w Polsce po 1059 r. a do odnow ienia organizacji kocielnej w 1050 1051 r. Zob. T . Silnicki, Dzieje i ustrj
Koicia na lsku, Historia lska, t. II, z. 1, 1939, s. 27 29.
8 Biskupstwo kruszwickie m iao powsta za M ieszka II, ostateczne ustalenie jeg o granic przypada na czasy
Bolesawa m iaego, ok. 1075 r . W X II w . diecezja kruszwicka wesza w obrb nowej diecezji wocawskiej,
zob. W . Abraham , Organizacja Kolcia w Polsce do poow y X I I w., w yd. II, Lw w 1893, s. 93 i 97.
7 Biskupstwo w ocawskie powstao za Bolesawa Krzywoustego, wyznaczenie granic przeprowadzi kar
dyna biskup Idzi z Tuskulum ok. 1124 r ., zob. K. M aleczysld, Bolesaw K rzyw ousty, Krakw 1946, s. 208.
8 Biskupstwo pockie b yo zaoone za czasw Bolesawa m iaego lub za W adysawa Hermana, zob.
W . Abraham , op. cit., s. 95.
8 Biskupstwo chem iskie powstao na m ocy bu lli z 29 lipca 1243 r ., a pierwszym biskupem by dom ini
kanin H eidenryk (1245 1265). Katedr zacz budow a nie w Chem nie, ale w Chemy (grd oza, Culm -
see), zob. Sownik Geogr. Pastwa Polskiego pod red. S. Arnolda, t. I , z. 8, koL 915 i 960.
10 Biskupstwo lubuskie utw orzone przez legata Idziego ok. 1124 r. m iao katedr pod wezwaniem w. W oj
ciecha, zob. K . M aleczyski, op. cit., s. 208 209, a nie pod wezwaniem w. Jana, jak pisze Dugosz.
II Biskupstwo w K am ieniu byo zaoone najpierw w 1140 r . w W olinie, w 1176 r. przeniesione do Ka
m ienia, m iao katedr pod wezwaniem w. Jana.
246 Ksiga druga
podlege metropoliom gnienieskiej i krakowskiej. [Z tych] dwie sufraganie, ktre

wymienilimy, w Smogorzewie i Kruszwicy musiay zmieni nazwy z powodu
zmiany miejsc, Smogorzewska bowiem najpierw zostaa przeniesiona do miasta
Byczyny1 w powiecie Brzegu, a [nastpnie] dla korzystniejszego pooenia do Wro
cawia i przyja nazw od ostatniej miejscowoci; kruszwicka za z powodu odosob
nienia miejsca, gdzie zostaa najpierw ufundowana, zasuya na przeniesienie do
Wocawka; pozostae kocioy katedralne zatrzymuj i miejscowoci, i nazwy po
cztkowe do dzi dnia. Ufundowa te liczne kolegiaty, take kocioy parafialne
i inne miejsca kultu, wedug tego, co uwaa za zgodne z potrzeb ludu neofitw oraz
z bogobojnoci.
Smogorzewskie albo wrocawskie [biskupstwo] utworzy pod wezwaniem witego
Jana Chrzciciela majcego pierwszestwo wrd wszystkich witych po Niepoka
lanej Dziewicy, poznaskie [pod wezwaniem] dwch gwnych apostow Piotra
i Pawa, kruszwickie albo wocawskie Najwitszej Panny Marii2, pockie
w. Zygmunta krla i mczennika, chemiskie* w. Krzya, kamieskie w. Jana
Chrzciciela, lubuskie w. Jana Ewangelisty i ich czci poleci powici wymie
nione bazyliki.
Te pobone i chwalebne zasugi jego dziea w zakadaniu i uposaeniu kociow
katedralnych uatwiy mu uzyskanie wiecznej nagrody i poleciy go, jak i wszystkich
jego nastpcw, do najwyszej chwaty po wszystkie czasy, pomogy przej od rzeczy
znikomych do nieprzemijajcych i zgromadziy mu w niebie skarb niezniszczalnej
zasugi.
Nie szukamy na to adnych dowodw, skoro wynik pracy, przewyszajc sowa,
janiejc ustawicznie na oczach ludzkich, uroczyciej dzieo jego wobec Boga i ludzi
zawiadcza ni jakiekolwiek zalecenia. Dlatego dawca wszelkich dbr pomnoy
Krlestwu Polskiemu szczliwe wydarzenia i pomnoy zbir korzystnych owocw
sprawiedliwoci, i powikszy saw krla, aby potem obdarzy go nagrod wieczn.
Na katedr gnieniesk pierwszy wyznaczony zosta arcybiskup Wilibalinus4,
1 N ie Byczyna, lecz B yczyn koo Brzegu.
1 Katedra kruszwicka bya pod wezwaniem w. W ita, pniej w. Piotra, katedra wocawska pod w e
zwaniem w. Trjcy.
* Katedra chem iska pod wezwaniem w. T rjcy.
* Pierwszym arcybiskupem gnieinieskim b y od 1000 r. Badzim -G audenty, brat w. W ojciecha. Om yka
Dugosza powstaa std, te w roczniku kapitulnym krakowskim jest w ym ieniony na pierw szym m iejscu
W illihaldus (nie W ilibalinus, waciwe im i W ilhelm ) arcybiskup m oguncki, ktry zm ar w 968 r. Zob. J. K o-
rytkowski, Arcybiskupi gnieniescy, t. I, Pozna 1888, s. 19,
Rok Paski 966 247
na krakowsk za pierwszy arcybiskup Prohorius1, na poznask biskup Jordan2, na

wrocawsk Gotfryd3, na kruszwick, czyli wocawsk pierwszy Lucidus4, na pock
Angelotus6, na chemisk Oktawian6, na kamiesk Julian7, na lubusk Jacek8.
Tego roku uda si witosaw, ksi Rusi, z wypraw na Chazarw10, ktrzy
sami s ruskim narodem, odnis nad nimi zwycistwo i wzi ich grd Biaowie11
i stali si jego trybutariuszami.
P a p ie t z a tw ier d z a k o c io y k a ted ra ln e w P o lsce

i d ie c e z je ic h z o sta j o k relo n e.
Idzi12 biskup Tuskulum, kardyna, wysany do Polski przez papiea Jana XTTT,
zatwierdzi poszczeglne biskupstwa i kocioy katedralne, a mianowicie: dwa arcy-
I Prohorius, Prohor, biskup zapisany na pocztku najstarszego katalogu biskupw krakowskich z X III w.
nie jest postaci historycznie pewn. Ze w zgldu na sowiaskie im i wyraano przypuszczenie, e m g on
b y biskupem obrzdku sowiaskiego w czasach Pastwa W ielkom oraw skiego na terytorium W ilan i prbo
wano hipotetycznie ustali jego pobyt w Krakowie na lata przed 900, a nawet 885 r. Sprawa ta bya w ielo
krotnie poruszana w literaturze; ostatni prac jest J. W idajew icza, P rohor i Prokulf, Nasza Przeszo t. IV ,
Krakw 1948, 8. 17 i n. Pierwszym historycznie pew nym biskupem krakowskim b y Poppo.
8 Jordan b y pierw szym biskupem m isyjnym dla caej Polski po przyjciu chrztu w 966 r ., rezydowa
praw dopodobnie w Poznaniu, zm ar w 982 r. W czasie tw orzenia organizacji kocielnej w Polsce w r. 1000
b y ju t nastpca Jordana biskup Unger, ktry pozosta na stolicy poznaskiej do 1012 r.
8 Pierw szym historycznym biskupem wrocawskim b y Jan, jednak wszystkie katalogi biskupw wro
cawskich (zob. Mon. Pol. H ist., t. V I) podaj jako pierw szego biskupa Hieronim a (1050 1051 1062).
D ugosz podaje biskupw w rocawskich w Annales w g wasnego opracowania ich ywotw , Opera omnia,
t. I, od s. 445, do czego m ia w idocznie in ne jeszcze rda. N ie b y to jednak katalog odkryty w rkps B ibl.
Jagielloskiej przez A . Birkenm ajera, zob. tego N o w y katalog biskupw wrocawskich, Studia ku czci S. Ku-
trzeby^ t. U , Krakw 1938, s. 38.
4 Im i Lucidus zostao przejte z katalogu wolborskiego biskupw wocawskich. Im iona pierwszych bi
skupw s sporne. N ajdaw niejszym znanym z X II w . biskupem b y Sw idger, zob. J. Fijaek, Ustalenie chrono
logii biskupw wocawskich, Krakw 1894, s. 9 10.
4 Pierw szego biskupa pockiego A ngelota umieszcza D ugosz w sw ych ywotach biskupw pockich {Mmi.
P d . Hist., t. V I, s. 599) nie wiadom o w edle jakiego rda. Posta niehistoryczna.
4 Pierw szy biskup chem iski (pruski) nazywa si H eidenryk, zob. przyp. 9 na s. 245.
7 Za pierw szego biskupa w K am ieniu uwaa si W ojciecha, towarzysza m isji w. Ottona z Bam bergu.
H istorycznie pew ny jest jednak dopiero jeg o nastpca, Konrad (1162 1185 r.).
8 Pierw szy biskup lubuski nazywa si Bernard.
8 witosaw ksi kijow ski, w nuk R uryka rzdzi w latach 957 972.
10 R ozlege pastwo Chazarw obejm ow ao pom idzy V III a X w . terytoria u ujcia W ogi, na pn . Kau
kazie i w czci K rym u.
II G rd chazarski Biaow iea, czy li Sarkel, b y pooony nad dolnym D onem .
** G ilon de T ou cy kardyna-biskup tuskulaski ur. pom idzy 1070 a 1080 r. Jego m isja w Polsce przypada
248 Ksiga druga
biskupstwa gnienieskie i krakowskie, dalej poznaskie, wrocawskie, wocawskie,

pockie, chemiskie, lubuskie i kamieskie, a poszczeglnym diecezjom okreli
i wytyczy granice. Jakkolwiek poszczeglne kocioy miay na to przywileje i do
kumenty tego Idziego kardynaa i legata, jednak poszczeglne dokumenty kadego
kocioa zaginy albo z powodu niedbaej opieki, albo zniszczyy je czste poary,
poniewa wtedy w Polsce mury byy rzadkoci.
ROK P A S K I 967
M iecz y sa w w ra z z to n w y p o sa ta u fu n d ow a n e k o c io y ,
u sta n a w ia d z ie sic in y i za k a d a w iele k o le g ia t o r a z p a r a fii.
C h o cia p o p rzed n io b y b ez d z ietn y ,
r o d z i m u si sy n B o lesa w .
Dziewiciu kocioom katedralnym ufundowanym przez siebie wyznaczy Mie

czysaw ksi Polski dostateczne uposaenie, a zarwno ich biskupom, jak dostojni
kom, praatom i kanonikom katedralnym, a gdzie indziej fundacjom klasztornym
i kocioom parafialnym, wydzieli dziesicin ze wszystkich wschodzcych plonw
w caej Polsce, zobowizujc siebie i wszystkich baronw, dostojnikw, szlacht,
mieszczan i wieniakw, nie tylko do skadania jej, ale take do dostarczania dzie
siciny z pola. Ponadto kocioom katedralnym, kolegiackim, klasztornym i para
fialnym podarowa obszerne grunty, dochody i folwarki, cenne klejnoty, naczynia
i kosztownoci rnej roboty ze zota i srebra, da te szaty liturgiczne i inne ozdoby.
A i z tego jeszcze niezadowolony opatrzy wszystkie zaoone przez siebie kocioy
katedralne mocnymi, cho wedle monoci i zwyczaju owych czasw niewysokimi
i ciasnymi inurami z ukadanych na sobie ciosw kamiennych, a ozdobne konstrukcje
kamienne poczy spojeniami z elaza i oowiu. Ale z omiu wymienionych ju
kociow, powstaych dziki jego pobonoci i jego nakadem, widzimy, e jeden
od kwietnia 1123 do maja 1124 r., a w edle niektrych historykw na lata 1125 1128, lo b . P. D avid, Gilon
de Toucy Cardinal ivique deTuscidum et ta Ugation en Pologne, Studia hist. ku czci St. Kutrzeby, t. II i K. M ale-
czyski, Bolesaw K rzyw ousty, s. 208 i n. B y on legatem papieta Kaliksta II, a nie Jana X III na W gry,
Polsk i Karynti.
Rok Paski 967 249
tylko kruszwicki przetrwa i zawiadcza staroytno swej budowy kamieniem,

sztuk oraz sposobem murowania; tamte siedem bowiem z biegiem czasu zburzono,
a na ich miejsce, przy wzrastajcej pobonoci i hojnoci krlw, ksit i biskupw
polskich, wybudowano wspaniale i kosztownie poszerzywszy je, okazae i wietne
kocioy. Znakomita i bogobojna ksina Dbrwka zaopatrywaa ze swej strony
kocioy ufundowane przez ma w naczynie i przybory potrzebne do obrzdw
kocielnych i wszystko, co mie moga oddawaa na poytek i ozdob miejsc witych
do tego stopnia, e, jak wiadomo, wspzawodniczya z ksiciem i maonkiem
swoim, ksiciem Mieczysawem, w hojnoci i szczodrobliwoci wobec kociow
i sug boych. Ich ladami i za ich wzorem szo w zawody bardzo gorliwie cae mono
wadztwo i szlachta polska, zakadajc i budujc kocioy i uposaajc je.
A Opatrzno boska wgldajc z wysoka w prace ju dokonane przez ksicia Mie
czysawa i jego on Dbrwk oraz w majce si dokona, obdarzya ich podnoci
w ich potomstwie i ksina Dbrwka pocza i urodzia najpikniejszego syna,
ktremu za zgod ojca a na liczne proby matki nadano na chrzcie witym imi
dziada i pradziada matki Bolesaw, co znaczy bardzo sawny, zapowiadajc tym
imieniem, e i on bdzie wielki i sawny.
W 1 tyme roku umar Bolesaw2, ksi Czech, zabjca w. Wacawa i te ksicia
Polski Mieczysawa, nastpi po nim syn Bolesaw3, m bardzo skromny, pobony,
spokojny, rodzony brat ksiny polskiej Dbrwki, a wspzawodniczc raczej ze
stryjem ni z ojcem zwrci myl ku pomnoeniu chway Boej, zakadajc liczne
kocioy. Jego brat Stracikwas4 porzuciwszy wiat przywdzia habit w Ratyzbonie8,
miecie bawarskim, w klasztorze w. Emmerama. Druga siostra Mlada6, biega
w Pimie w. i synna z wielkiej uczonoci, wystawia klasztor w. Jerzego na zamku
praskim i zostaa w nim zakonnic; swoim przykadem spowodowaa, e [i] inne
dziewice powiciy si dziewictwu i yciu zakonnemu.
1 Cay ten ustp tyczcy dziejw Czech jest w zity z Eneasza Sylwiusza, Hist. Bohemiae, zob. szczegow
analiz u I. Zarbskiego, Stosunki, s. 134 135.
9 Bolesaw I O krutny zm ar 15 lipca 972 r., zob. ks. I przyp. 6 na s. 240.
9 Bolesaw II P obotny, ksi czeski od 15 lipca 972 do 7 lutego 999 r.
9 Stracikwas-Krystian drugi syn Bolesawa I O krutnego wstpi do klasztoru iw . Emmerama w Ratyz
bonie.
9 M iasto nad D unajem synne ze redniow iecznego biskupstwa i jednego z najstarszych na terenie N iem iec
klasztorw benedyktyskich iw . Em m eram a. Zaoenie klasztoru przypada na V II w.
* M lada, M aria, siostra Bolesawa II Pobonego, bya opatk klasztoru benedyktynek iw . Jerzego
w Pradze.
250 Ksiga druga
ROK P A S K I 968
S iostra M iecz y sa w a A d ela jd a z o sta a p olu b ion a k siciu w g iersk iem u G e y z ie ,

a z a j e j n a m ow k si w ra z z cz c i k r lestw a
p r z y jm u je c h r z e s t.
Geyza1 ksi mieszkacw Pannonii, czyli Hunw2, wyda do Polski do ksicia

Mieczysawa uroczystych posw, poniewa dotara do niego w wielu relacjach sawa
bardzo szlachetnej dziewicy Adelajdy, ksiniczki polskiej, siostry Mieczysawa,
goszca przymioty jej urody i cnt, w tym celu, aby mu si postarali o wymienion
dziewic Adelajd na on, poniewa pierwsz3 zabray mu losy. Kiedy ksi Mie
czysaw wysucha tej proby, przedstawi j radzie swoich praatw i baronw
i zapyta, co naleaoby uczyni i chocia sama dziewica Adelajda stanowczo odrzu
caa maestwo z pogaskim ksiciem, a niektrzy doradcy nie pochwalali tego
zwizku z powodu rnicy wyznania, ale za wol niebiaskiej Opatrznoci, ktra
umie i ze za wyprowadzi dobro, skoni ksi Mieczysaw swj umys ku zgodzie,
czynic siostrze dziewicy Adelajdzie nadziej na przyszo, e nawrci na wiar
katolick ksicia Geyz oraz plemi Hunw.
Przeto za przyzwoleniem ksicia polskiego Mieczysawa, a zgod jego rady, za
warto zwizek midzy pastwami Polski i Wgier i dziewica Adelajda odprowadzona
na Wgry zalubia ksicia Geyz. Jako kobieta bardzo religijna staa 6i wzorem
wielkiej pobonoci i witobhwoci; chocia przebywaa midzy poganami i ludmi
ciemnymi, zachcaa poprzez namow oraz pobone dziea zarwno swego ma
ksicia Geyz, jak jego dostojnikw i szlacht do poznania i przyjcia wiata witej
wiary katolickiej. Opiekowaa si te sama, bogosawiona Adelajda, wieloma m
ami stanu duchownego bardzo odznaczajcymi si yciem religijnym i czystym,
ktrych przywioda ze sob z Polski, aby raz przyjtej wiary [niczym] nie zatru.
Oni na polecenie i z rozkazu ksinej Adelajdy czstokro podsuwali ksiciu Geyzie
i jego doradcom najzbawienniejsze zasady prawa Boego i Ewangelii; gorliwe ich
nauczanie a take codzienne proby i zy ony, przekonay go, odrzuci brud bawo-
1 Yesse-Geyza ksi wgierski zm . 1 lutego 997 r. Im i Yesse jest m ao znane w irdach. Ustp ten wzity
z kroniki w giersko-polskiej, zob. Sem kow icz, Rozbir, s. 79 80.
Zob. ks. I przyp. 4 na s. 92. W innym m iejscu (s. 94) D ugosz u wata ow ych Pannonii za Sowian.
* Pierwsza on a G eyzy nie jest znana z im ienia.
Rok Paski 968 251
chwalstwa, ktre czci do tego dnia i wraz z najprzedniejszymi spord swoich oraz
z baronami przyj wiar wit} pod kierunkiem najprzezorniejszej ony Adelajdy
ochrzci si i spowodowa, e wiksz cz jego krlestwa obmyto w witym rdle
chrztu.
Dziki cudownemu miosierdziu Najwyszego prawda katolicka zajaniaa w tym
sa m y m wieku, w krtkich odstpach czasu, Polakom przez Czeszk Dbrwk,
Hunom przez Polk Adelajd} kobiety spowodoway uwicenie nie tylko ich m
w, ale i obu znakomitych nacji. Oto jak dziwny i nigdy do podziwiany wzgld
Boego miosierdzia, e dwie ziemie, Polsk i Wgry, askawie nawiedzi, powierza
jc spraw ich wiecznego zbawienia staraniom dwu kobiet. Jedna bowiem z nich
daa sposobno albo raczej staa si przyczyn, aby zasiane zostay w Polsce tajemnice
wiary katolickiej i szerzone zbawienne ziarno sowa Boego} druga z nich daa po
cztek wykorzenianiu zabobonw i bawochwalstwa na Wgrzech oraz poznaniu
zasad wiary chrzecijaskiej i przyswojeniu witoci i pobonoci ycia. Pierwsza
z nich wydaa na wiat ksicia Bolesawa, dzielnego obroc Polski, druga urodzia
Stefana1 krla Wgier, przez zasugi caego ycia trwaego ich opiekuna. Niech wic
dzikuj mieszkacy obu krlestw niezmierzonej dobroci Boga i niech objawiaj
rado i chwa i w uniesieniu myli i ciaa niech nieustannie posuwaj si [na
przd] mwic: Bogosawiony bd Panie Boe nasz, ktry zlitowae si nad
nasz udrk i bdzeniem, wschodzc na wysokoci} aby nam ukaza drog prawdy
raczye nawiedzi i owieci lepot i za nieoszacowan cen wykupi [nas] z nie
woli".
R O K P A S K I 969
G e y z a k si W g ie r i je g o to n a A d ela jd a m a j w id zen ia ,
k t r e im z w ia stu j n a ro d zin y w . S tefa n a .
Geyz krla Wgier i jego on Adelajd, starajcych si gorliwie [realizowa]

swoje zamierzenia, wykorzeni i usun obrzdki pogaskie, a zaszczepi we wszyst
kich zaktkach i miejscowociach krlestwa Wgier wiar i religi chrzecijask,
dobry Bg ucieszy dziwnym i niezwykym widzeniem. Kiedy [Geyza] spoczywa
jeszcze, stan przy nim pikny i mity modzieniec, chrapicego jeszcze o wschodzie
1 Stefan I w . krl W gier od 997 do 15 sierpnia 1058 r. Dokadna data urodzin nie znana (965 9751.
Jutrzenki mocno przestraszy i powiedzia: Pokj ci, Geyzo, chrzecijaninie wy

brany przez Boga, oznajmiam ci, e twoje bagania doszy przed Najwyszego i uszy
Jego askawie to przyjty, nie troskaj si o te rzeczy, ktre zamylae dla religii
chrzecijaskiej; oto z ldwi twoich urodzi si syn, ktry roztropnie zgromadzi
wszystko, co jest potrzebne do praktykowania wiary. Nie wtp, e przyjdzie do niego
z woli Boej m, kiedy wypeni si czas, peen gorliwej wiary i religijnoci, odzna
czajcy si witoci, ktry pokieruje nauk jego i wszystkich. Ale i syn twj,
spord ksit Hunw pierwszy ozdobi skronie doczesn koron, a kiedy skoczy
ziemskie krlowanie, zamieni kruch i przygodn na wieczn". Tym widzeniem
ponad miar ucieszony, ksi Geyza dowiedzia si nazajutrz, e ona jego, ksina
Adelajda, jest brzemienna i po tym znaku uwierzy, e wszystko, co zostao mu obja
wione, niezawodnie kolejno nastpi. Podobne widzenie, ale jeszcze wietniejsze,
zdarzyo si szlachetnej ksinej Adelajdzie. Kiedy bya blisk porodu, ukaza si
jej m czcigodny, odziany w szat lewity i rzek do drcej i widzeniem przelkej:
Zaufaj crko i pozbd si lku, bd pewna, e urodzisz wkrtce syna, ktry
osignie najpierw koron ziemsk, a nastpnie, za swoje zasugi, niemierteln;
temu synowi dasz moje imi". Gdy ksina Adelajda zdumiona i zachwycona
zapyta: Kim jeste, panie, i jakim woaj ci imieniem?" Jestem Stefanrzecze
pierwszy mczennik, ja pierwszy mczestwem uwietniem moj szat lewity
i moje imi, nakazuj ci nada je synowi, ktry uroda si z twego ywota". To po
wiedziawszy znik. Uszczliwiona ksina Adelajda wylewajc zy, najpierw po
wiadomia o widzeniu swego ma ksicia Geyz, nastpnie ludzi pobonych i re
ligijnych, a syna narodzonego po 9 miesicach nazwaa Stefanem.
Co prawda niektre roczniki Hunw zmylaj, i Geyza ksi Wgier mia tego
syna Stefana, o ktrym mwimy, z ony Sarolty1, crki Gyuli1 2, ksicia Siedmio
grodu, drugiej swojej ony.
W tym czasie Stefan VII3, z pochodzenia Niemiec, ktry nastpi bezporednio
po Leonie, rzdzi katedr Piotrow przez trzy lata i zmar w tyme roku, a nastpc
jego by Maran HI4 z pochodzenia Rzymianin.
1 Sarolta crka G yu li, w adcy wschodnich W gier, przebywaa w K onstantynopolu. W iadom oS o tym ,
te bya ona matk iw . Stefana, pochodzi z kroniki budzirtskiej, zb. Sem kowicz, R ozbir, s. 80.
* G yula wojew oda siedm iogrodzki ty w po. X w .
* Stefan V H papiet (896 897 r.) b y nastpc B onifacego V I po jeg o 15-dniow ym pontyfikacie. W iado
moci o papieach zestawia dla katdego ustpu Dugosza Sem kowicz w R ozbiorze.
4 M arcin III papiet rzdzi od padziernika 942 do kw ietnia 946 r.
Rok Paski 969 253
M ie c z y s a w s z e r z y w P o ls c e p ra w d ziw r e tig i .
Mieczysaw, ksi Polski, uwaajc, e wadca [wszelkich] cnt, moc swej aski
jemu udzieli chci i umiejtnoci wyniesienia chway swego imienia i wiary,
wszystkie starania, trudy i prace skierowa jak mg najskuteczniej ku pomnoeniu
i rozszerzeniu wiary chrzecijaskiej w wieych polskich latorolach, hodujc
przy pomocy najwyszej aski najwdziczniejsze owoce religii chrzecijaskiej
janiejcej caemu polskiemu krajowi ku umocnieniu i poytkowi tych, co uwierzyli.
Papiea Jana pochwyc! prefekt1 Miasta; przetrzymany kilka dni w wizieniu,
zesany zosta na wygnanie do Kampanii1 2. Ale cesarz Otto pomci t krzywd
i gwat jak najsurowiej, zgadziwszy najbardziej winnych Rzymian. Po zesaniu
niektrych innych na wygnanie, panowa [Jan] siedem lat i dziesi dni.
ROK PASKI 970
w i to sa w k si R u si c z y n i B u g a r w sw y m i try b u ta riu sza m i.

m ie r W ilib a ld a p ie rw s z eg o a rcy b isk u p a g n ien ie sk ieg o .
witosaw ksi Rusi, nie zadowalajc si ojcowskim ksistwem, wszcz wojn3

z Bugarami, swoimi ssiadami i podbiwszy 80 ich grodw, ktre le nad wodami
Dunaju, zmusi Bugarw, aby pacili mu trybut.
Podczas gdy witosaw ksi Rusi przebywa na wyprawie w Bugarii, nadciga
lud Pieczyngw4*, oblega i atakuje Kijw, gdzie rezydowaa matka witosawa
Olga6, inaczej Helena, wraz z trzema wnukami, synami witosawa, mianowicie
1 Prefekt R zym u, ktry uw izi Jana X III, nazywa si, jak sam Dugosz dalej podaje, Piotr. W iadom oi
nie do sprawdzenia. Co do lat panowania Jana X III por. ks. I , przyp. 2 na s. 258.
* Kampania rzymska nazwa sigajca jeszcze czasw staroytnych, oznacza dawn prow incj Italii
nizinn i yzn bezporednio pod Rzym em . Nazwa przetrwaa do dzi.
* Chodzi tu o pierwsz wypraw witosawa na Bugarw ok. 969 r ., z ktrej odcign go najazd P ie
czyngw na K ijw . Ustp ten w zity zosta w skrcie z Pow iesti w riem iennych let.
4 Pieczyngow ie, szczep koczow niczy pochodzenia tiurskiego, ktry w X X I w. zajm owa obszar stepowy
od dolnego D unaju i w zdut M orza Czarnego po K rym .
4 O lga ksiina kijowska zob. ks. I , przyp. 5 na s. 185.
z Jaropekiem1, Olejem 12 i Wodzimierzem. Byoby przyszo do poddania si Kijowa

z przyczyny godu, jaki cierpiaa Olga i mowie, ktrzy byli wewntrz razem z ni
[zamknici], gdyby niektrzy z Rusinw, zwodzc Pieczyngw, nie byli wzniecili
wrd nich postrachu, podsuwajc im myl, e nadchodzi ksi witosaw ze
zwyciskim wojskiem z Bugarii. T zapowiedzi przeraeni Pieczyngowie zanie
chawszy oblenia odstpuj w wielkim popochu; wtedy zmara Olga, matka wi
tosawa.
Papie Jan ufny w pomoc cesarza Ottona, umknwszy z niewoli, wkracza do
Rzymu jako zwycizca i karze ciko przywdcw przeciwnego stronnictwa. Od
pacajc si za doznane dobrodziejstwa nada tytu Augusta Ottonowi, synowi cesarza
Ottona3.
Wilibalin4 * pierwszy arcypasterz na stolicy gnienieskiej, szlachetny rodem
i cnotliwymi dzieami, po czterech latach pontyfikatu zmar i zosta pochowany
w kociele gnienieskim, nastpi po nim w tyme roku Hatto6, z pochodzenia
Woch.
ROK PASKI 971
N a n ieb ie p o ja w ia s i zn a k .
K sistw o ru sk ie z o s ta je p o d z ielo n e n a t r z y c z c i m id zy b ra ci.
U m iera H a tto a rcy b isk u p g n ien ie sk i.
Ukazujcy si na niebie znak barwy ognistej wprawi umysy wielu w podziw

i zdumienie, a rzecz t, jako now i niespotykan, Polacy poczytali za objaw woli
Bstwa.
1 Jaropek syn witosawa ksicia kijow skiego ion aty z G reczynk, im . w 980 r.
* O leg, brat Jaropeka i W odzim ierza, syn witosawa, zm . w 977 r. Im i jego w aut. H olha. W odzim ierz,
zob. nitej.
1 Otto II syn Ottona I , wybrany krlem w Niem czech 26 m aja 961, koronow any na cesarza 25 grudnia
967, zm . 7 grudnia 983 r.
4 Co do osoby pierwszego arcybiskupa gnienieskiego zob. przyp. nr 4 s. 246. For. Sem kowicz, R ozbir, s. 80.
1 Hatto II arcybiskup m oguncki 968 970 r. W yjanienie, dlaczego jest on zam ieszczony w ird arcybisku
pw gnienieskich, daje J. Korytkowski, Arcybiskupi, t. I, s. 18 19 i Sem kowicz, R ozbir, s. 81
* Szczeg ten wzity z Chrom em Universale, zob. E . P erfeckij, H istoria Polonica J. Dugosza a nemecki
Rok P a s k i 971 255
witosaw ksi Rusi, lkajc si po swej mierci sporu midzy synami o ksistwo
ruskie, podzieli je midzy synw: najstarszego przeto Jaropeka zostawi na ksistwie
kijowskim, drugiego Olega i trzeciego Wodzimierza1 uczyni ksitami Drewlan
i Nowogrodzian, zobowizujc kadego z nich pod wielkim przeklestwem, aby by
zadowolony ze swego dziau i wstrzymywa si od zajmowania cudzego.
Hatto arcybiskup gnienieski niecae dwa lata rzdzi, lecz dopeniwszy wkrtce
miary cnt umiera i zostaje pochowany w kociele gnienieskim. Nastpc jego
zosta w tyme samym roku Robert2, rodem z Italii.
ROK PASKI 972
P o p a p ie u M a r cin ie I I I n a st p i A g a p it I I .
W d z P iec z y n g w z w y c i y i z a b i w ito sa w a k sicia R u si,
z cz a sz k i je g o z r o b i so b ie p u ch a r.
Po mierci papiea Marcina III, ktry panowa trzy lata, sze miesicy i dziesi
dni, nastpi Agapit II8, z rodu Rzymianin. Za jego czasw Otto I ksi saski, ktry
rzdzi Germani w czasie, gdy w Italii panowa Berengariusz4, dozna srogiego
buntu ze strony swoich ksit hrabiego5 Palatynatu i ks. Lotaryngii, a take swego
rodzonego brata Tagmara6, ktry poczy si z mmi; kiedy zwyciy ich, wzi
na wszystkich srog pomst. Brat jego Tagmarus zgin zakuty w kociele, dokd
si schroni po zdobyciu zamku Eresburga7, gdzie si zamkn.
letopisectwo, Bratislava 1949, s. 2 9 ; cytujem y dalej: E . Perfeckij (nem . letopis.) dla odinien ia od teg o pracy
o ruskim kronikarstwie, ktr cytujem y E . P erfeckij, op. cit.
* W odzim ier! W . (wity) ksi kijow ski, syn witosawa, panowa w latach 978 1015. E . Per
feckij (op. cit., s. 25) zwraca uwag, e ustpu o podziale ziem m idzy synw witosawa nie ma w adnej
kronice ruskiej.
* R upert arcybiskup m oguncki zm . 15 stycznia 975 r ., zob. o nim u Sem kowicza w R ozbiorze, s. 81.
* A gapit U papiei obj tron w 846 r ., zob. ks. I , przyp. 3 na s. 226. D ane w tym ustpie s wzite z Pto
lem eusza z Lukki, Hist. eccles.
* Berengar IX krl longobardzki w Italii w latach 950 965 b y wspczesny cesarzowi O ttonow i I.
* B y to ksi G isebert (Albrada) z L otaryngii, podnis on bu n t przeciw O ttonow i I w r . 958 lu b 939.
* Thankm ar, brat przyrodni O ttona I , pochodzi z pierw szego m aestwa H enryka I z Hatheburg.
1 Eresburg nad rzek D iem el (dzi. Oberm arsberg) zdobyty przez O ttona I w czasie buntu Sasw w lipcu
938 r.
256 Ksiga druga
Kiedy witosaw ksi Rusi wraca z ziemi greckiej1, ktr by najecha jako
wrg, i wiz ze sob greckie upy, zabiegli mu drog jego wrogowie Pieczyngowie
wraz z ca potg, uprzedzeni przez niektrych Rusinw i kijowian, i wojsko jego,
czy to dlatego, e byo obcione upami, czy e walczyo w trudnym, niekorzystnym
miejscu, atwo pobili. Sam witosaw, usiujc wstrzyma haniebn ucieczk
swoich i podj bitw, dosta si ywcem w rce wrogw. Wdz Pieczyngw Kura12
uci mu gow i jego czaszk ozdobion zotem zamieni w puchar, z ktrego zwyk
by pija na znak zwycistwa nad wrogiem i w ten sposb codziennie powtarza
swj triumf.
ROK PASKI 973
O tto k r l rzy m sk i, za p ro w a d za j c w r d b a w o ch w a lczy ch S a sw w ia r

ch rzecija sk , u m ier a ; n a stp c je g o z o s ta s y n , O tto I I .
Otto 1, krl rzymski i ksi saski, wielu Sasw oddanych czci bogw nawrci
na wiar chrzecijask bd zbawienn namow, bd groz swej potgi, bd
kazaniami biskupw i aby ta wiara i religia chrzecijaska miay silniejsz podstaw,
zaoy w Partenopolis3, ktre mieszkacy zowi Magdeburgiem, katedr metro
politaln, poddajc jej inne biskupstwa. Zmar w tym samym roku i mia za na
stpc syna swego Ottona II, ktry wspzawodniczy z ojcem w cnocie, oddany
i wierny kocioowi rzymskiemu.
Pochowano4 * go w tyme kociele katedralnym w. Maurycego w Magdeburgu,
ktry by ufundowa i wspaniale uposay, a ktry jest siedzib prymasa6 w Niem
czech.
1 Chodzi tu o wypraw witosawa na Bugarw w latach 971 972, ktrych wspom agali Bizantyjczycy
(G recy). G d zm usi witosawa do ukadw i opuszczenia Bakanw. Cay ustp w zity z Pow iesti w rie-
m iam ych let, ale z pew nym i zm ianam i Dugosza, zoh. Sem kowicz, R ozbir, s. 81 i E . Perfeckij. op. cit.,
s. 55 56.
* Ksi Pieczyngw Kura zabi witosawa Igorow icza w 972 r.
* Sztuczna aciska nazwa na M agdeburg, ktr Dugosz przej z jednego z yw otw w. W ojciecha, m ia
j te w kronice klasztoru Brunwilar. M iasto M agdeburg ley nad ab w dawnej prow incji saskiej
4 O tto I zosta pochowany w katedrze w M agdeburgu 3 lub 4 czerw ca 973 r. Tutaj D ugosz podaje dat
m ierci Ottona I pod waciwym rokiem .
4 Katedra w M agdeburgu miaa istotnie wezwanie w. M aurycego, natom iast biskup nie m ia tu tytuu
Rok Paski 974 257
ROK PASKI 974
B olesa w k si C zech n a p r o b y s io s tr y D b r w k i za k a d a i u p osa a

k o ci k a ted ra ln y w P r a d z e.
Ksina Dbrwka, ona Mieczysawa ksicia Polski, kobieta szlachetna i bo

gosawiona, nie do jeszcze zadowolona z licznych i rnorodnych pobonych dzie,
jakie podejmowaa lub zamierzaa podj w trosce o cze Bo, krzewic now
wiar, zwrcia oczy na ojczyzn sw, na Czechy. Wiedziaa bowiem, e wpra
wdzie przodoway one od lat w religii chrzecijaskiej, ale brako im godnoci bi
skupiej, gryza si wic w duchu, rozmylajc, e Polska, pniej doprowadzona
do wiata wiary, u samych pocztkw zaszczycona dziewicioma biskupstwami,
rozrastaa si, a Czech, pierwszych zaiste w przyjciu wiary, ani jedna katedra1
nie ozdabiaa; naleay a dotd do administracji obcych biskupw, mianowicie
mogunckiego i ratyzboskiego, poniewa rzdcom owych diecezji podlegay. Saa
wic czsto posw i listy do brata, ksicia Czech Bolesawa, ktry obj panowanie
w ksistwie czeskim w roku 967, po ojcu Bolesawie, zabjcy w. Wacawa, jako
starszy i czowiek wielkiej pobonoci oraz religijnoci; jego i jego modsz siostr
Mlad, suc Bogu we wstrzemiliwoci i czystoci, prosi i baga, aby nie znosi
duej tej haby na czole swoim i ludu czeskiego, ale aby j jak najszybciej usun
i zatar.
Pobudzony czstymi namowami i probami swej siostry Dbrwki, zakada na
zamku praskim katedr2 w kociele w. Wita, ktry wystawi dziad jego w. Wacaw,
i uposaa j pewnymi dobrami doczesnymi. Na ni wyniesiono pod wpywem teje
Dbrwki ksinej Polski, kiedy na stolicy Piotrowej rzdzi papie Agapit II3,
prymasa, b o taka godno w N iem czech nie istniaa. Katedra podniesiona do godnoci arcybiskupstwa w 968 r.
za O ttona I zob. A . H auck, K irchengeschichte Deutschlands, t. H I, Leipzig 1896, s. 130 i n. Na tem at ird e
do tego ustpu, zob. Sem kow icz, R ozbir, s. 81.
1 Przed zorganizow aniem biskupstwa w Pradze (w 976 r.) Czechy i M orawy podlegay biskupstwom nie
m ieckim w Batyzbonie i Passaw ie, std te sza akcja m isyjna. Nastpnie biskupstwo praskie zostao podpo
rzdkowane arcybiskupstwu niem ieckiem u w odlegej M oguncji. W iadom o o akcji Dbrwki wzita z rocz
nika Traski, M on. Pl. H ist., t. U . s. 828.
1 Katedra praska nosia istotnie wezwanie w . W ita. Budow pierw szego kocioa przypisuje si w. W aca
w ow i ok. 930 r ., przebudow a nastpia w X I w ., w reszcie now y koci m etropolitalny wzniesiono w X IV w.
* O m yka, na Stolicy Apostolskiej b y w tedy Jan X lll od 965 r.

jako pierwszego biskupa Dytmara1 ma pobonego, ktry wid ycie zakonne,

z pochodzenia by Sasem, poduczony troch jzyka sowiaskiego.
Miosierdzie Boe uyczyo szczeglnej aski, przez zasugi i modlitwy w. Wacawa,
synom i crkom ksicia Bolesawa, okrutnego zabjcy w. Wacawa: najstarszego
syna Bolesawa przeciwnie [ni ojca] nazwano Pobonym, za jego miosierne i cnotliwe
uczynki; drugi za syn Stracikwas, na ktrego urodziny w. Wacaw zosta zapro
szony i zabity przez brata Bolesawa, wstpi w miecie Ratyzbonie do zakonu
w. Benedykta i prowadzi ycie mnisze. Za jego crka, starsza Dbrwka, ksina
polski, ona Mieszka przyczynia si do wielkiego rozwoju wiary i zabysa wietnymi
cnotami, dokonujc wielu pobonych dzie; druga siostra Mada, powiciwszy si
regule w. Benedykta w klasztorze w. Jerzego na zamku praskim, pniej opatka
tame, ycie strawia na dobrych uczynkach.
Porwnujc sprawiedliwie, spostrzeesz, e zaoenie kocioa gnienieskiego,
krakowskiego, wrocawskiego i innych polskich wyprzedzio o lat osiem praski; nie
zachwiay si te one nigdy [pod wpywem] adnego wydarzenia ani te bdu,
ale za ask Bo od powstania a do obecnego czasu pomnaaj ywo i trwale wiar
i religi chrzecijask.
Zima owego roku bya duga i cika, obfita w szron [i] wielkie niegi, zamrozia
wszystkie morza, jeziora, stawy i bagna, trwaa od Kalendw2 listopadowych a
do wiosennego zrwnania [dnia z noc] ku wielkiemu zdumieniu wszystkich, po
niewa w owym wieku nie poprzedzio jej nic podobnego.
ROK PASKI 975
P o p a p ie tu A g a p ic ie I I n a st p i J an X I I ,
k t r e g o c e s a r z O tto k a r z e z p ow od u ro z p u sty * .
Skoro zmar papie Agapit II, Rzymianin, ktry panowa trzy lata, sze miesicy,
siedem dni4 i pochowany zosta w kociele w. Piotra, Stolica Apostolska opustoszaa
1 Dietm ar lub D etm ar kapelan ksicia Bolesawa II, Sas z M agdeburga, rzdzi pom idzy 975 a 982 r.
* Od 1 listopada do 21 m arca 975 r.
* W kocowej czci tego ustpu wystpuj dalsze przejtki z B occaccia, D e casibus..., ktre odnalaz
I . Zarbski, zob. recenzj jego artykuu Problem y wczesnego Odrodzenia w Polsce, O drodzenie i R eform a
cja w Polsce, t. II, 1957 zamieszczon w M aopolskich Studiach H istorycznych, R . I , 1958, z. 2 , a. 79.
* D aty te s m ylne, Agapit I I zm . w grudniu 955 r. panowa za 9 la t i 9 m iesicy, obrany b y 10 m aja
946 r. po M arcinie III. Co do Jana X II zob. ks. I przyp. 5 na a. 226.
Rok Paski 97! 259
na dni dwanacie. Nastpi po nim Oktawian, nazwany Janem XII, z pochodzenia

Rzymianin, syn Alberyka1, ten Alberyk albo Albert syn Berengariusza rzdzcego
Itali, poniewa by potny w Rzymie, zwoa szlachetniejszych Rzymian i nakoni
ich, zwizawszy przysig, aby po mierci papiea Agapita wybrali jego syna Okta
wiana; tak si te stao, Oktawian jako Jan XII zaj katedr Rybaka2. Do Italii
wkracza Otto z wielkim wojskiem, karze bezecne szalestwa Jana XII, ktry oddawa
si cielesnym plugastwom, chwyta Berengariusza3 i zwizanego acuchami prowadzi
do Niemiec, podczas gdy syn jego Albert uciek na Korsyk.
ROK PASKI 976
K si k ijo w sk i J a ro p ek z a b ija ro d zo n eg o sw eg o [b r a ta ] O leg a ,

n a stp n ie b ra t W o d z im ierz z a b ija J a ro p ek a p ow od ow a n y d z p a n ow a n ia
i to n z a b ite g o b ie r z e so b ie z a m a on k .
Nie bya trwaa midzy synami witosawa, ksicia Rusi, zaprowadzona przez
ojca mio i podzia ziem, lecz po zabiciu witosawa prowincje i granice szerokiej
Rusi pozostawione im przez ojca stay si dla nich jakby za ciasne, powsta spr
o starszestwo we wadzy i o zwierzchnictwo. Najstarszy Jaropek4, zamylajc je
sobie zagarn, zdobywa grd War5, w ktrym przebywa jego rodzony [brat]
Oleg, Olega zabi i splamiony krwi brata obj ksistwo Drewlan. Za modszy
Wodzimierz6, bojc si tyranii Jaropeka, ktra by kiedy i po niego signa, obieg
Kijw, a w nim brata Jaropeka, rzekomo, aby pomci mord brata; a kiedy brat
przyby do pokojowo, on za rad i namow swego zbrodniczego doradcy i wojewody
imieniem Blud7 zabi go i wszystkie trzy ksistwa wzi w swoje posiadanie. Niesyty
1 A lbericus czyli Albertus, z patryc) uszowskiej rodziny rzym skiej Krescencjuszy, b y ojcem papiea Jana
X III. Za ojcem Jana X U (Oktawiana) b y A lberyk na wysokim stanowisku patrycjusza rzym skiego. D o
kadniejszych danych genealogicznych brak.
* Katedra Rybaka, zw rot w przenoni, oznacza Stolic Apostolsk. Std powstaa nazwa piercie Rybaka,
oznaki tradycyjnie noszonej przez papiey.
3 Berengar II zob. przyp. 4 na s. 255.
* Jaropek, syn witosawa zm . w 980 r ., zob. przyp. 1 na s. 254.
* G rd W arin, ktrego pooenie nie jest bliej ustalone.
* Jest to W odzim ierz W ielki ksi kijow ski, zob. przyp. 1 na a. 255.
7 B lud, doradca Jaropeka, ktrego zdradzi i przeszed na stron W odzim ierza, zostawszy u niego w oje
wod (zob. kom entarz do Pow iesti wriem itrm ych ltt7 t. II, indeks).
17*
260 Ksiga druga
jednak ksistw, osignitych krwi braci, poj jeszcze on1 Jaropeka, z pochodze
nia Greczynk, z Jaropekiem ciarn, ktra mu daa syna witopeka, a ten po
siada dwch ojcw, Jaropeka i Wodzimierza.
Dnia 28 padziernika widziano w rnych stronach Polski przez ca noc na
niebie ogniste hufce; to byo tak straszne i niezwyke, e obawiano si czy nie grozi
to ludowi i ziemi polskiej nieszczciami i chciano przebaga Boga wikszymi ni
zwykle ofiarami.
KOK PASKI 977
U m iera D b rw k a k sin a P o lsk i.
Dbrwka, ksina Polski, ona Mieczysawa ksicia Polski, kobieta religijna

i pobona odesza2 z tego wiata. Nie zawijaa ona gowy w latach starszych, ale na
wzr dziewic wystpowaa strojna w przepask i wieniec. Ciao jej zoono w kociele
gnienieskim, celem pochowania go tam, czego dokonano podczas pogrzebu wspa
niaego i bogatego, wyprawionego przez Mieczysawa oraz dostojnikw i pierwszych
spord Polakw. Opaka j w wielkim alu Mieczysaw, ksi Polski, i syn Bolesaw,
ale te wszyscy mowie duchowni aowali jej nie inaczej, jak czuej matki.
ROK PASKI 978
B a w och w a lcy R u sin i sta w ia j p o s g ku c z c i b stw a P io ru n a .
Kiedy Wodzimierz umocni swj tron, zwrciwszy si ku sprawom religii po-

rozmieszcza na grach w pobliu zamku kijowskiego witynie, posgi i boyszcza,
pobudowa przybytki i miejsca kultu. Wrd wszystkich za bogw jego bezbonego
zabobonu, bg Piorun by szczeglnie czczony i powaany, jemu wic powici
wiksze witynie i ozdobi je najznakomitszymi posgami. I nie tylko sam ksi,
ale i cay nard ruski naladujc go skada t godn pogardy cze bogu Piorunowi,
1 Pierwsz on W odzim ierza W . bya Rognieda crka W arega Rogw olda, ktry rzdzi w Poocku, za
ona Jaropeka bya tylko naonic. Dane wzite z Pow iesti wricm iennych let, zob. Sem kowicz, R ozbirt
s. 82.
* Dbrwka zmara w 977 r., por. przyp. 1. s. 241. N iepochlebne wiadom oci o niej w tym ustpie po
chodz z kroniki Kosmasa ks. I, rozdz. 27.
Rok Paski 978 261
najprzedniejszymi ofiarami i caopaleniem. Sporzdzi Wodzimierz gwnemu

swemu bogu Piorunowi posta i posg z drzewa, gow ze srebra, a uszy ze zota,
innym bogom rwnie wyznaczy gaje i posgi, a przyprowadzajc swoich synw
i crki skada ofiary bogom i kala siebie i ziemi rusk bawochwalstwem.
Poj by Wodzimierz kilka on, z jednej zrodzi czterech synw: Izjasawa1,
Mcisawa1 23
, Jarosawa2, Wsiewooda4 i dwie crki5, z Greczynki 6 witopeka7, z Cze-
szki8 * Wjaczesawafl, z czwartej10 I witosawa1 1 i Mcisawa12*, z Bugarki18 Borysa14 *
i Gleba16*. Trzyma te wiele konkubin a niepowcigliwy i nieopanowany gwaci
take dziewice i cudze ony.
Otto otrzyma w Rzymie od Benedykta VII koron1 6 cesarsk.
ROK PASKI 979
O z w y cz a ju d ob yw a n ia m iecza z p o c h w y p o d cza s M s z y ,
k ie d y p iew a s i w . E w a n g eli.
Mieczysaw, ksi polski, aby zwrci baczniejsz uwag na ych Polakw, ktrzy
jeszcze nie oczycili si w rdle chrztu, objeda wiele osad, wsi i miast i zarwno
1 Izjasaw , syn W odzim ierza W . i R ogniedy, ksi poocki zm . w 1001 r.

a M cisaw, syn w yiej w ym ienionych, zm . okoo 1036 r . Inne kroniki poza P ow iati wriemiennych la
nazywaj go Stanisawem, byb y on zatem identyczny ze Stanisawem ksiciem tmutarakaskim.
3 Jarosaw, syn W odzim ierza W . i R ogniedy, jest to Jarosaw M dry, ktry rzdzi w 1. 1019 1054 w ks.
kijowskim . U przednio b y ksiciem na Rostow ie po m ierci W jaczesawa, a nastpnie w Nowogrodzie W .
I W siew ood, syn wyej w ym ienionych, ksi w odzim ierski, zm . przed 1015 r.
3 Crki W odzim ierza W . Przecawa (Presawa) i D obrogniew a.
* Im i G reczynki, ton y Jaropeka, potem W odzim ierza W ., nie jest znane z P ow ia ti wriem iennych la ,
nie znaj g o te roczniki ruskie. W ym ieniona kronika in form uje, e bya ona pikn mniszk, ktr w ito
saw Igorow icz przyw iz Jaropekowi z w ypraw y do B ugarii.
7 w itopek, syn W odzim ierza W ., a w aciw ie pogrobow iec Jaropeka, pn iej ksi na Turo wie.
* Trzeci on W odzim ierza W . bya G reczynka Anna cesarzwna zm . w 1011 r., a nie Czeszka.
* W jaczesaw , syn W odzim ierza W . i A nny, ksi nowogrodzki, zm . 1010 r.
10 Czwart i ostatni on W odzim ierza W . bya Bugarka nieznanego im ienia.
II witosaw, syn W odzim ierza W . i N . Bugarki, zm . w 1015 r.
11 O drugim M cisawie synu W odzim ierza W . irda nie wspom inaj.
11 N . Bugarka bya wanie czwart i ostatni on W odzim ierza W ., pitej nie m ia.
14 Borys, syn W odzim ierza W . i Bugarki, ksi Rostowa po m ierci W jaczesawa, zm . w 1015 r.
16 G leb, syn w yej w ym ienionych, ksi m urom ski zm . w 1015 r.
11 O ttona II koronow a w R zym ie na cesarza Jan X III w 967 r. a n ie, jak tu podano, Benedykt V II w 978 r .,
wiadom o ta wzita z kroniki M arcina z Opaw y.
dorosych, jak dzieci, zarwno mczyzn, jak kobiety odnawia wod odrodzenia,
odnowionych [za] i oczyszczonych utwierdza w wierze, a ucieszonych [jego]
hojnoci zarwno w sukniach, jak w pienidzach przywiza zarazem do wiary i do
siebie. To pobone jego dzieo, majce na celu rozszerzenie prawowitej wiary,
podejmowane wwczas i jeszcze wielokrotnie podjte wierzcym i witobliwym
umysem, przynioso mu nie tylko wieczn pami, jak w to pobonie mona wierzy,
ale take zachowanie pamici o jego chwalebnym panowaniu i rzdach u wsp
czesnych i potomnych; rwnie ku innym dzieom majcym na celu poznanie,
przyswojenie i wypenienie religii katolickiej zwraca swe cnotliwe uczucia i usiowa
i we wszystkim w lad za krlami i ksitami katolickimi i dorwna im w cnocie,
aby nie by niszym w religijnoci od tych, od ktrych nie by mniej wietny i wielki
jako ksi i wadca. Jego to by pomys i staranie, e zaprowadzono w tym roku
wrd dostojnikw, rycerzy i szlachty zwyczaj1 witobliwy, zachowany omal a
do naszych czasw: wymienieni dostojnicy i rycerze polscy wkraczali w niedziel
do wity, aby sucha naboestwa z rycerskim mieczem u pasa, a kiedy kajdan
piewa w. Ewangeli wedug w. Mateusza, Jana, ukasza lub Marka, wszyscy
oni natychmiast wyjmowali, jak ci, co id w bitw, do poowy miecze z pochew,
a chowali je z powrotem w pochwy wtedy, kiedy scholarze odpowiadali Chwaa
Ci Panie", okazujc tym czstym, kadej niedzieli powtarzanym aktem, e bd
walczy nieustraszenie i miao w obronie prawdy ewangelicznej przez nich poznanej
i wyznawanej, a gdyby trzeba byo, ponios te mier. Bolej mocno, e nie wiado
mo pod jak z gwiazd usunito ten bogosawiony zwyczaj w Krlestwie Polskim,
ktry wiadczy swoj niecodziennoci o niezwykej gorliwoci w prawowitej wierze.
ROK PASKI 980
M iecz y sa w u su n z P o lsk i ca k o w icie b a w o ch w a lstw o .
Mieczysaw ksi Polski, widzc, e liczni jego poddani zarwno szlachta, jak
i chopi przywizani s ze zwyczaju do swoich starych faszywych bogw i e w swoich
domostwach skadaj im wedug pogaskiego obrzdku ofiary z kadzida, napojw
1 Nie wiadom o bliej, z jakich czasw pochodzi opisywany tu zw yczaj, niew tpliw ie by bardzo dawny,
skoro w X V w. ju t wychodzi z utycia. Przenoszenie go na czasy Mieszka I jest anachronizm em Dugosza.
Rok Paski 980 263
i wonnoci, a peni czczego zabobonu i z nim zwizani lekcewa ask chrztu,

posa do poszczeglnych dzielnic i do miast, ktre uchodziy za najwaniejsze w da
nych stronach, urzdnikw i heroldw i poleci surowym rozkazem, aby si wszyscy
zebrali, wykluczajc [z gry] jakkolwiek wymwk, w najbliszym ssiednim
przez niego ufundowanym kociele katedralnym i aby przyjli znami chrzecijanina
zarwno z imienia, jak i z chrztu; [groc] zastosowaniem wielkich i ostatecznych
kar oraz konfiskat dbr, gdyby zlekcewayli jego rozkaz i gdyby si w okrelonym
terminie i dniu nie odrodzili na miejscu w kocioach katedralnych wod chrztu
witego. Aby unikn ju grocej i majcej nadal zagraa kary, Polacy jeden
przez drugiego rzucili si do rda aski i zdajc do miejsc, [gdzie byy] katedry,
przyjmowali znamiona chrzecijanina. Kapani i biskupi pouczyli ich o artykuach
wiary oraz o ceremoniach i rytuale, polecajc im, aby powstrzymywali si od misa
w rody, pitki i soboty, aby zachowywali i wicili niedziele, a nadto wita Chrystusa
i Jego Rodzicielki Marii oraz apostow.
W ten sposb, dziki gorliwoci i staraniom ksicia Mieczysawa, wszystkie u Po
lakw podobizny bogw zniszczono doszcztnie, rzucono w ogie lub bagna, na
wieczne zapomnienie; dziki jego najczujniejszej trosce wytpiono [wszystkie]
jakie tylko byy w caej Polsce, poczwary raczej ni posgi i usunito z gruntu
wszelkie faszywe obrzdy, wrby, wieszczby, proroctwa i przepowiednie oraz
wszystkie bdy starych pogaskich zabobonw.
ROK PASKI 981
N d zn a m ie r b isku p a p ra sk ieg o D y tm a ra ,
n a je g o m iejsce z o s ta je w y b ra n y w . W o jciech .
Kiedy zmar pierwszy biskup praski Dytmar1, kler i lud wybrali jednomylnie
na biskupa Pragi Czecha Wojciecha1 2, czeskiej narodowoci i jzyka, zrodzonego
przez szlachetnych rodzicw: ojcem jego by Sawnik3, matk Strzeysawa4, jego
1 Z ob. przyp. 1 do s. 258. D ietm ar m w 982 r.

2 Konsekracja w . W ojciech a na biskupa praskiego nastpia 29 czerw ca 983 r.
3 Sawnik, ojciec w . W ojciecha z rodu Sawnikowiczw, potnych ksit na Libicach.
4 Strzeysawa, m atka w. W ojciecha, je j pochodzenie nie jest bliej znane.
wybr ju zawczasu przepowiedziay demony w ciaach optacw, jako godny

i wity. Ten otrzyma na chrzcie witym imi1 czeskie Wojciech, co znaczy po
cieszyciel wojsk, ale Albert2 biskup magdeburski, u ktrego spdzi modo, przezwa
go Adalbertus, powodowany trudnociami przy wymawianiu pierwotnego imienia.
Kiedy wymieniony biskup praski Dytmar wydawa ostatnie tchnienie, obszernie
wyuszczy tym wszystkim, ktrzy wtedy byli obecni (a jednym z nich by biskup
Wojciech), przyczyn i wywd grocego mu wiecznego potpienia. Biada mi, mwi,
e straciwszy owoce czasu yem nie mylc o przyszoci, jakebym chcia y teraz,
kiedy umieram! Zwioda mnie, faszywa doczesnoci, obiecawszy mi dugie lata,
a oto niespodziewanie od miecza umieram na duszy i ciele. Ale chocia uczynki,
ktre mnie potpiaj, mogyby by zmazane przez zasug mki Chrystusa, jednak
najsprawiedliwszym rozkazem Boga zostan potpiony przez zbrodnie narodu cze
skiego tkwicego w swoich doczesnych pragnieniach, nie znajcego dotd innego
dziaania prcz tego, co im palec szatana w ich sercach czarnym atramentem wypisa5
poniewa baem si szczeka, jak niemy pies, id prost drog w ogie piekielny,
nie wygasajcy, aby tam pon". Tak mwic wyzion nieszczsnego ducha, czujc
ju wtedy przysze udrki piekielne za swoje niedbalstwo. Z tego [powodu] ogarn
Wojciecha lk, porzuci wykwintne jado i strj, okrywajc w nocy ciao wosiennic,
gow za posypujc popioem, z wykwintnego rycerza przemieni si w innego
czowieka, wszystko co posiada rozda midzy ubogich, sieroty i wdowy.
ROK PASKI 982
K ied y cesa rz O tto s tr c i p a p ie ta J an a X I I z p ow od u je g o w y stp k w ,

w y n iesio n y z o s ta L eo n V I I I .
m ie r A n g elo ta b isku p a p o c k ie g o 4.
Po zejciu papiea Agapita II, ktry panowa trzy lata, sze miesicy i dziesi
dni, powoany zosta na papiea Jan, z pochodzenia Rzymianin, jak wspomnie-
1 Im i W ojciech jest w g Dugosza pochodzenia czeskiego. Istniao ono przecie wrd najstarszych im ion
polskich jako W oytech, W oicech, W ogteho, rnie pisane. E tym ologi tego im ienia od w oj i cieszy wzi
Dugosz z jednego z ywotw w itego, napisanego przez Brunona z K w erfurtu.
* Adalbert (nie A lbert), arcybiskup magdeburski w latach 968 981.
* Adalbert im i nadane w. W ojciechow i przy bierzm ow aniu.
* Cay ten ustp jest znw pow trzeniem dawniej opow iedzianych wypadkw, przy w ykorzystaniu w szcze-
Rok Paski 982 265
limy, pod naciskiem i na danie ojca Alberyka, szlachcica potnego wwczas

w Rzymie.
Mwi, e by myliwym i swawolnikiem i takiego wobec Boga zuchwalstwa, e
nie wstydzi si nawet trzyma w swym domu konkubin. Dwch kardynaw1,
ktrzy donieli pisemnie krlowi rzymskiemu Ottonowi o jego wykroczeniach i prosili,
aby przyszed Kocioowi z pomoc, ukara ciko i okropnie: kardynaowi Janowi
kaza obci nos, a drugiemu rk. Poruszony tym wszystkim krl rzymski Otto
przyby do Italii z potnym wojskiem niemieckim i zmusi Jana do ustpienia
z papiestwa, gdzie wykonywa wadz osiem lat, dziesi miesicy i dziesi dni.
Na jego miejsce wyniesiono powszechnym gosowaniem ludu czowieka wieckiego,
Leona VIII, z przyczyny jego szczeglnych cnt, a ten ukoronowa Ottona.
Ponadto w tyme czasie cesarz Otto zwyciywszy Berengariusza, ktry wraz
z synem Albeiykiem3 uciska Itali swoj tyrani, uwolni Almund4 wdow po
cesarzu Lotarze, ktr Berengariusz trzyma w niewoli, i polubi j; lub6 i Boe
Narodzenie obchodzi w Pawii, przyjwszy nastpnie z powrotem do aski Berenga
riusza, wznowi jego rzdy nad ca Itali z wyjtkiem Marchii6, Tarwizji7, Werony8
i Akwilei.
Angelotus, biskup pocki, z pochodzenia Rzymianin, skoczy ycie ziemskie
po 15-letnich rzdach pockim biskupstwem i pochowany zosta w pockiej katedrze;
w nastpnym roku nastpi po nim Marcjalis 9 mianowany przez Jana XII, rwnie
rodem Rzymianin.
glnoci tekstu kroniki M arcina z O pawy {M on. Germ. Hist. Scriptores, t. X X II, s. 431). Zob. te Semko
w icz, Rozbir, s. 83.
1 Postacie tych dw ch kardynaw nie s znane. Ustp ten jest pow trzeniem dawniej opowiedzianych
wypadkw, przy wykorzystaniu kroniki M arcina z O pawy {M on. Germ. Hist. Scriptores t. X X II, 8. 451)
i Ptolem eusza z Lukki. Zob. te Sem kowicz, Rozbir, s. 85.
8 M ow a tu o O ttonie I i jego wyprawie do Italii w 961 r. Ottona I koronowa Jan X II.
8 Adalbert syn Berengara II. Bliszych danych brak.
4 Nazywaa si Adelajda, crka krla Burgundii i Italii R udolfa II, wydana w 947 r. za Lotara (931
950 r.).
6 Zalubiny O ttona I z Adelajd odbyy si w Pawii w 952 r.
4 M archia, Marka, nazywaa si w redniow ieczu cz wschodniego wybrzea Italii z portami Pesaro
i Ankona.
7 Tarvisia, Tarvisium w prow incji woskiej Udine, stare rzym skie miasto znane pod t sam nazw
w redniow ieczu.
W erona miasto w pn . W oszech.
9 D rugim biskupem pockim b y nie M arcjalis, ale Vitus. Dugosz zamieszcza tu M arcjalisa w g wasnych
yw otw biskupw pockich, zob. Mon. Pol. H i s t t. V I, s. 599 i n.
ROK PASKI 985
C esa rz O tto I sk a zu je n a w y g n a n ie B en ed y k ta V ,
w yn iesion eg o p r z e z R zy m ia n n a p a p ie a p r z e c iw L e o n o w i V I I I ,
o ra z lic z n y c h R zy m ia n i w p row a d za L eo n a z p o w ro tem n a tro n ,
a n a stp n ie u m iera .
m ier G o tfr y d a p ie rw s z eg o b isku p a w ro ca w sk ieg o
Rzymianie, zwaszcza ci, ktrzy byli spokrewnieni z Janem XII, niechtnie to

znosili, e ich powinowatego strcono z najwyszego kapastwa i e po nim nastpi
Leon, a poniewa lkali si restytuowa Jana z powodu znanych jego wystpkw
i haniebnego ycia, wynosz Benedykta V 1 na papiea, chocia Leon y. Po dwch
miesicach i piciu dniach jego rzdw przyby z Niemiec cesarz Otto i obieg Rzym
i nie pierwej zaprzesta oblenia, pki mu nie wydano Benedykta. Otto zesa go
do Saksonii na wygnanie, gdzie zmar i pochowany [zosta] w Adiburgu2. Cesarz
Otto za wkroczy do Rzymu, restytuowa Leona na jego stolicy, [wprowadzone]
zmiany skasowa i wielu Rzymian dcych do nowych porzdkw skaza na wygna
nie; spowodowa, e syna jego Ottona II, obecnego razem z nim w Rzymie, papie
Leon pobogosawi na krla rzymskiego3. Powrciwszy do Saksonii po uspokojeniu
kocioa i po dokonaniu wielu chwalebnych dzie godnych cesarza rzymskiego
umar4 7 maja w Magdeburgu w trzydziestym sidmym roku swego krlowania
a dziesitym cesarstwa. Ciao jego pochowano z nalenymi mu honorami cesarskimi
w podziwu godnej wielkiej bazylice5 magdeburskiej, ktr sam za ycia wystawi
kosztownym sposobem, ku czci w. Maurycego. Zmar jako wiekowy starzec, po
zostawiajc jedynego syna swego imienia.
Przepdziwszy trzydzieci sze lat w Krlestwie Polskim zmar biskup Gotfryd6,
rodem Rzymianin, pierwszy [biskup] kocioa wrocawskiego, ktry dawniej
1 Sprawa w yboru, a nastpnie usunicia z tronu Benedykta V objaniona w ks. I , przyp. 5 na s. 254.
1 Hamburg.
8 Ottona II koronowa Jan X III 25 grudnia 967, a nie Leon V III.
4 Otto I zm ar w M em leben 7 m aja 975 r., a nie w 983 r. Ciao przew ieziono do M agdeburga. Tekst prze
jty w skrcie z kroniki klasztoru Brunw ilar, zob. E . Perfeckij (nem . letopis.), s. 90 91.
6 Stary koci pod wezwaniem w. M aurycego nalecy do klasztoru benedyktynw zam ieniono na ka
tedr w M agdeburgu.
6 Pierwszy biskup wrocawski zob. przyp. nr 3, s. 247. D ata jego m ierci nie jest znana.
Rok P a s k i 983 267
nosi tytu Smogorzewskiego, po siedemnastu latach pontyfikatu i pochowany zosta

w kociele w Smogorzewie. Nastpc jego zosta na proby Bolesawa Chrobrego,
ksicia i wadcy Polski, a za prowizj papiea Jana XII, Urban I 1 szlachetnego rodu,
z pochodzenia Rzymianin.
ROK PASKI 984
B o lesa w , sy n M ie cz y sa w a , b ie r z e z a on d ziew ic J u d yt ,
c rk G e y z y k sicia W g ier.
Bolesaw, syn Mieczysawa ksicia Polski, po dopenieniu dni aoby po mierci

matki, ktre cigny si lat sze, na rozkaz ojca Mieczysawa, aby zawar luby
maeskie i aby wznowi dawn przyja z Pannoni, zalubi Judyt2, dziewic
odznaczajc si mod i postaw, wnoszc ponadto wraz ze sob wielki posag
w zocie i srebrze, crk Geyzy ksicia Wgier z pierwszej ony; zalubiny3 odpra
wiono w miecie Gnienie z wielk okazaoci i wrd zabaw, w obecnoci praatw
i baronw, ktrzy w wielkiej liczbie przybyli tak z Polski, jak z Wgier.
O tto I I k o ro n o w a n y n a k r la rz y m sk ieg o m a z o n sy n a O tton a ,

p o cz y m u m iera . W k r les tw ie n a stp u je p o n im sy n .
Otto II, osiemdziesity drugi4 [cesarz] od Augusta, pocz rzdzi po zejciu ze

wiata ojca; by on wprawdzie wyznaczony na krla rzymskiego i koronowany
przez papiea Leona VIII w obecnoci ojca, ale po mierci ojca wybrali go na nowo
1 D rugim biskupem wrocawskim b y Jan (a nie Urban I), ju po odnow ieniu biskupstwa we W rocaw iu
%v po. XX w ., zob. T . Silnicki, op. cit. s. 29.
* Im i tej drugiej ony Chrobrego, W gierki, nie jest znane. W iadom o wzita z pnego przekazu rocz
nika Krasiskich. R w nie nie jest rzecz pew n, czy pochodzia ona z krlewskiego rodu i z pierwszego m a
estwa G eyzy z Adelajd, czy z ktrego z m onych rodw w gierskich, zob. O. Balzer, Genealogia, s. 59 41.
Inaczej podaje Sem kowicz w R ozbiorze, s. 84.
8 Data lubu Chrobrego z W gierk nie jest znana, najwczeniej lub m g nastpi w 986 r.
4 Przekaz w zity z Chronicon Universale w'ystpuje i w in nych kronikach pod rnym i datami, waciw
dat jest 967 r. Koronowa go nie Leon V III, ale Jan X III, zob. analiza tego ustpu u E . Perfeckiego (nem .
letopis.), s. 29 31.
wszyscy obecni i umiecili na tronie krlestwa. Oeni go ojciec za ycia z crk

Jana, cesarza greckiego, imieniem Teofano1 i odprawi lub w Pawii. Z ni Otto II
mia syna swego imienia, znakomitego Ottona2, bdcego jakby godnym ucielenie
niem swej wietnej krwi, oraz crk Matyld3. Sprawujc jak najdzielniej rzdy
Cesarstwa Rzymskiego, krla Lotara4 pozbawi Galii, wiele wojen prowadzi szczli
wie z niewiernymi, na koniec straciwszy prawie cae wojsko w Kalabrii5 sam uratowa
si za spraw w. Piotra apostoa, ktrego usilnie wzywa; kiedy powrci do Rzymu,
zmar po dziewiciu latach panowania w cesarstwie i zosta pochowany w kociele
w. Piotra; nastpi po nim syn Otto III ukoronowany7 w Rzymie przez Grze
gorza V 8, ktrego by krewnym.
ROK PASKI 985
W o d zim ierz k si ru sk i ro z p o cz y n a w o jn z P o lsk i za jm u je p ew n e g r o d y .

U sta w y i m ier p a p ie a L eo n a V I I I .
Wodzimierz, ksi ruski, po dokonaniu pogaskich dzie religijnych, zwrci

myl ku sprawom wojny i najpierw ruszy z wypraw na ksicia Polski, Mieczysawa,
ktr prowadzono ze zmiennym szczciem; to Polak, to Rusin odnosi triumfy.
Zdoby wic ksi Rusi, Wodzimierz, grody polskie, mianowicie Przemyl9,
1 Teofano crka Romanosa II cesarza bizantyjskiego, ona O ttona II, synna ze sw ego wyksztacenia i rz
dw, regentka w Niem czech za m aoletnoci O ttona III, ur. okoo 955 r., zm . w 991 r. lub O ttona U i T eofa
no nastpi w Rzym ie 14 kw ietnia 972 r ., a nie w Paw ii. W anie ten bd oraz brzm ienie tekstu Dugosza w tym
ustpie wskazuj, e dane te przej z kroniki klasztoru w Brunw ilar, zob. E . Perfeckij (nem . letopis.), s. 92 95.
* Otto III, wybrany krlem w Niem czech 25 grudnia 985 r ., koronow any na cesarza 21 maja 996
w Rzym ie, zm . 25 stycznia 1002 r.
8 Matylda crka Ottona II zm . w 1025 r.
* Lotar krl frankoski z rodu K arolingw rzdzi w latach 954 980. W ypraw a na Lotara przypada
na rok 978.
8 Kalabria pwysep i prow incja w pd. Italii,
* O tto II zm ar w Rzym ie 7 grudnia 985 r. pochow any w bazylice w. Piotra, panowa 10, a nie 9 lat.
7 21 maja 996 r, papie Grzegorz V ukoronowa w Rzym ie O ttona III na cesarza.
8 Grzegorz V (Bruno syn m argrabiego O ttona z W erony) by krew nym cesarza O ttona III. Rzdzi od
5 maja 996 do 999 r., w ktrym zm ar.
8 Przemyl nad Sanem zob. ks. I, przyp. 7 na s. 171. Caa sprawa zajcia tych pogranicznych grodw bya
i jest przedm iotem bada historykw polskich. Ostatnio S. M . Kuczyski (O powstaniu wzmianki z r. 981
w PowieSci lat doczesnych , Spraw. W roc. Tow . Nauk, nr 8, 1955, dod. 6, W rocaw 1955) tw ierdzi, e
chodzi tu nie o Przem yl, ale o Perem yl, grd woyski z X w.
Rok Paski 98S 269
Czerwie1 i inne, a zdobyte zaj i pozostawiwszy siln zaog wzi je i podda

pod swoje i Rusinw panowanie. Nastpnie wyprawi si przeciwko Radymiczom1 2,
ktrzy pochodz od Polakw i zwycionym naoy trybut. To samo uczyni z Ra-
dimyczyszami.
Leon VIII3 powrciwszy na najwyszy pontyfikat z aski cesarza Ottona I, postano
wi, e nikt nie moe by wyniesiony na papiestwo bez zgody cesarza. Kiedy po
odzyskaniu papiestwa panowa rok i cztery miesice, umiera. Nastpi po nim
Jan XIII pochodzcy z Narni4*.
ROK P A S K I 986
U m iera P r o h o r p ie r w s z y a rcy b isk u p k ra k ow sk i.
Prohor, czy jak si innym podoba Prohort, pierwszy arcybiskup6*8kocioa kra

kowskiego, krzewiciel wiary i religii chrzecijaskiej, wieo zasianej, umiera, zmo
rzony wiekiem i staroci i zostaje pochowany w kociele krakowskim. Przeby
w kociele krakowskim lat 31, po nim nastpi Prokulfus6.
1 Czerwie grd wczesnoredniowieczny na pograniczu polsko-ruskim nalecy do zespou sawnych

G rodw Czerwieskich, dzi lokalizow any w Czerniejow ie, 14 km na pd . wschd od Chem a, 10 km od Bugu,
Zob. w yczerpujce wyjanienia u H. ow m iaskiego, Problem atyka G rodw Czerwieskichj Kwart. Hist.
R . L X , 1953, z. 1, s. 61 i ods. 17.
8 O pochodzeniu Radym iczw zob. ks. I , przyp. 5 do s. 183. W literaturze ustalona jest nazwa Radym icze,
u Dugosza Radim icze i Radim yczysze. Owa podw jna nom enklatura jest nie wyjaniona.
8 Zob. ks. I, przyp. 4 na s. 234. Po Leonie V III nastpi Benedykt V , a po jego kilkum iesicznym pano
waniu dopiero Jan X III, zob. Sem kowicz, R ozbir, s. 84, gdzie jest mowa o rdach tego ustpn.
* Jan X III b y uprzednio biskupem w Narni m iecie w U m brii na pn. od Rzym u.
8 Data m ierci Prohora nie jest znana, por. przyp. 1 na s. 247. N ie by nigdy arcybiskupem, zob. Semko
w icz, R ozbir, s. 84.
Arcybiskupstwo w Krakowie jest stw ierdzonym rdow o faktem historycznym w czasach, gdy m etro
polia gnienieska ulega zupenem u zniszczeniu po 1038 1059 r. Jedynym arcybiskupem w Krakowie by
Aron zm . w 1059 r ., ktry dopom aga Kazim ierzowi O dnow icielow i do wznowienia organizacji kocielnej
w Polsce. O trzym a on paliusz arcybiskupi. Jest kwesti sporn w nauce, czy owa m etropolia bya krakowska,
czy oglnopolska z chw ilow siedzib w Krakowie, czy wreszcie sam Aron otrzym a paliusz ad personam,
a ju t aden z nastpcw nie m ia do tego prawa. Dugosz w dalszym cigu opowiadania bezpodstawnie podaje
szereg duchow nych za arcybiskupw polskich lub krakowskich. Zob. art. o Aronie w P&fi, t. I, gdzie podana
literatura.
8 Frokulf, Prokulfus, im i biskupa zapisane w najstarszym katalogu biskupw krakowskich w X III w.
jako nastpcy Prohora jest pochodzenia pd. niem ieckiego. Historyczno tej postaci, tak samo jak Prohora,
nic jest pewna.
270 Ksiga druga
ROK P A S K I 987
N ieo m a l w ca y m w iecie za p a n o w a w ielk i g d .

W o d zim ierz , k si ru sk i, r o z e jr z a w s z y s i w w y zn a n ia ch
a ci sk im , g reck im i m a h om eta sk im , p r z y j w ia r g r e c k ,
k t r a m u s i w yd a w a a lep sz .
Z powodu zbrodni ludzkich nasta wielki powszechny gd, poniewa zboa w caym
prawie wiecie le obrodziy, w poszczeglnych krajach wielu ludzi zmaro, nawiedzi
te Polsk, wyludniajc liczne miasta, osady i wioski.
Namawiali1 najpierw mahometanie Wodzimierza, ksicia ruskiego, aby przyj
wiar faszywego Mahometa, nastpnie acinnicy, potem ydzi, aby przyj wiar
i prawo hebrajskie, wreszcie Grecy, aby przyj wiar chrzecijask; posw wy
mienionych wyzna, ktrzy go namawiali, askawie przyj i obdarowanych odesa,
a sam naradza si ze swoimi Rusinami, jak wiar naley mu przyj. Postanowili
za, aby do wszystkich narodw tych religii, o ktrych mowa, wysa posw, celem
rozpatrzenia si i dowiadczenia kadego obrzdku. Wobec tego posowie wysani
do Bugarw, acinnikw i Grekw przypatiywali si kademu z wyzna, jak im
kazano, i wywiadywali si o nim; wiara Mahometa majca w sobie wiele nieczystoci
i ohydy od razu osdzona zostaa przez nich jako faszywa i odraajca; ceremonia
aciski wyda im si mao nabony, a witynie mao ozdobne; kiedy natomiast
przybyli do Konstantynopola, wczeni cesarze Bazyli2 i Konstantyn8, domylajc si,
e przybyli tam w celu zapoznania si z ich wiar, zwoali zgromadzenie zakonnikw
i kapanw, urzdzili wielk uroczysto i polecili, aby patriarcha odprawi solenn
msz w najwietniejszych szatach, a wprowadziwszy do kocioa posw ruskich
umiecili ich w miejscu najwyszym, z ktrego mogli oglda ca ceremoni;
podejmowali ich z honorami i wspaniale u stou, a przyjtych i obdarowanych odesali.
Ci wrciwszy do swego ksicia Wodzimierza opowiadali o kadym obrzdku, ktiy
widzieli i wyjanili, e wyznanie nieczystego Mahometa nalety koniecznie odrzuci
i e wyznanie greckie jest okazalsze ni aciskie, e w greckich kocioach znajduj
1 Cay ten ustp do sw w obrzdku greckim " jest w zity P ow ietti w riendennych Itt, zob. Sem ko
w icz, R ozbir, s. 85.
* Bazyli II Bugarobjca, cesarz bizantyjski z dynastii m acedoskiej, panowa od 976 do 15 grudnia 1025 r .
* Konstantinos V ili brat poprzedniego, form alny wsplpanujcy, obj tron w latach 1025 1028.
Rok Paski 987 271
si liczniejsze i wyszukasze ozdoby ni w aciskich. Owiadczyli, e doznali takiej

sodyczy podczas mszy greckiej, na ktrej byli obecni, e wyszli ze siebie i sdzili,
e bior udzia w uroczystoci raczej niebiaskiej ni ziemskiej. Do przyjcia wic
greckiego wyznania skaniali si wszyscy dostojnicy, a namawiajc Wodzimierza
mwili: Gdyby nie bya dobra wiara grecka, nie byaby jej przyja najmdrzejsza
spord kobiet, babka twoja Olga1". Uzna Wodzimierz wywody dostojnikw
i obieca przyj chrzcijastwo w obrzdku greckim.
ROK P A SK I 988
P o w o d z ie i p o su ch a .
[Byy] czste i dugotrwae powodzie2, a po nich przyszo upalne i dla wielu

[ludzi] zgubne lato i dlatego zbiory czciowo przepady, czciowo umniejszyy si,
nadto wiosn nastpia niezwyka posucha, co przeszkodzio wiosennym zasiewom.
Na to spady wielkie niegi, po nich deszcze tak dugotrwae, e wstrzymay zasiewy
jesienne i sprowadziy gd.
ROK PAS KI 989
w i ty W o jciec h o p u szcza b isk u p stw o p ra sk ie p r z e z w y stp k i C zech w ,

u d a je s i d o R z y m u i w ied zie t y c ie za k on n e.
Wojciech3 biskup praski widzia, e nard czeski, ktrego by jedynym biskupem,

popenia wielkie przestpstwa^ gwne z nich byy nastpujce: posiadali po kilka
on wbrew prawu katolickiemu, odbywali pogaskie praktyki religijne, swoich
wasnych poddanych synw i crki, noszcych na sobie znami Chrystusa, sprze
1 O lga zob. ks. I , p riyp . 3 na s. 185.

1 W iadom oci o tych klskach elem entarnych nie dotycz wcale Polski, s przejte z kronik niem ieckich,
zob. E . Perfeckij (nem . letopis.), s. 31 pod 987 r . i 988 r.
* Z ob. przyp. n r 1 s. 257. rda do tego ustpu om awia Sem kowicz w Rozbiorze, s. 85, ponadto jest wiele
szczegw przejtych z Eneasza Sylwiusza, H ist. Bohem iae, zob. I . Zarbski, Stosunki, s. 135 136.
272 Ksiga druga
dawali ydom w niewol, handlowali w dni witeczne, wybierali sobie groby

w miejscach nie powiconych; wszelkie dotd upomnienia przez niego stosowane
mieli w pogardzie. Poradziwszy si wic mw roztropnych, postanowi opuci
stolic biskupi i przyj habit mniszy. Aby mc to atwiej przeprowadzi, stara
si usilnie, namawiajc i proszc Stradkwasa1, zakonnika od w. Benedykta, brata
Bolesawa, ksicia Czech, aby obj biskupstwo praskie; atwiej uzdrowi naduycia
i wystpki ludu czeskiego, majc do pomocy brata ksicia Czech. Stracikwas odpo
wiedzia mu, e nie powinien powraca do spraw wiata raz nimi wzgardziwszy
i bdc umarym na ziemi pretendowa do honoru i dostojestw na szczytach
kapastwa; uwaa si te za niegodnego i niewystarczajcego na dostojestwo
biskupie i na obowizki pasterskie. Mwi, e m Boy tak mu proroczo odpowie
dzia: Wiem, wiem, bracie, e pragniesz pniej bezprawnie i nieuczciw drog
tej pogardzonej przez ciebie stolicy biskupiej praskiej, ktr mgby teraz posi
sprawiedliwie i jawnie, ale nie osigniesz celu, to, czego teraz odmawiasz, tego
bdziesz daremnie poda na swoj zgub4*. To powiedziawszy uda si do Rzymu,
opuszczajc Czechy i swoj stolic z przyczyny krnbrnoci niepoprawnego ludu;
po obejrzeniu Rzymu zamierza uda si do Jerozolimy. Ale bdc w Rzymie, za
rad mw zakonnych wstpi do klasztoru w. Aleksego i w. Bonifacego2 i pocz
wie surowe ycie zakonne wraz z bratem Gaudentymi3, ktry wraz z nim skry
si w tym samym klasztorze; a uwaali go wszyscy dla gorliwoci w yciu i obcowaniu
z innymi prawie za anioa Boego, poniewa wygldajc jak zwyky miertelnik
prowadzi ycie [godne] witego i podziwiane zarwno przez swoich, jak obcych,
wiecc zarazem sowem i przykadem.
ROK P A S K I 990
B olesa w o w i C h rob rem u r o d z i s i sy n M ie cz y sa w .
Ksina Judyta, ona ksicia Polski Bolesawa, dotknita od piciu lat hab
bezpodnoci, w szstym roku ciarna, wydaa chopca. Z. jego narodzin cieszyli si
1 Stracikwas-Krystian zob. przyp. 4 na s. 249.
a Synny klasztor benedyktyski w. Bonifacego i iw . Aleksego w Rzym ie na Aw entynie, w ktrym w,
W ojciech przebywa od w iosny 989 do jesieni 992 r.
3 Radzim -G audenty, brat w. W ojciecha, zob. przyp. 4 na s. 246.
Rok Paski 990 273
nadzwyczaj ksita Polski dziad Mieczysaw i ojciec Bolesaw, naznaczyli dzie

chrztu, wyprawili uroczysto dworsk i w Gnienie nadali dziecku odrodzonemu
w witym rdle [take] imi dziada, Mieczysaw1, to znaczy ten, ktry bdzie
mia saw.
W o d z im ier z , k si ru sk i,
tu t p r z e d p r z y j c ie m w ia r y ch rzecija sk iej o lep ,
a le z a n a m ow s w e j p r z y s z e j o n y , s io s tr y cesa rza g r ec k ieg o c h r z c i si
i o d zy sk u je w zro k , a r w n o czen ie o b ch o d zi za lu b in y .
Wodzimierz, ksi ruski, zebrawszy wielk ilo swoich ludw rozpocz wojn
z Grekami i zdobywszy znakomity grd ich, Korsu2, podda go sobie wraz z naj
blisz okolic i kraj ten zmusi do [pacenia] trybutu. Nastpnie wysya posw
do cesarzy greckich Bazylego i Konstantyna, proszc, aby mu oddali w maestwo
swoj siostr Ann8 i owiadcza, e jeli to maestwo stanie si jego udziaem, to
natychmiast opuci grd Korsu, ktry by zdoby i kraj, ktry podbi. Ale Bazyli
i Konstantyn, cesarze greccy, odpowiedzieli, e nie przystoi ich dostojestwu za
dzierzgn pokrewiestwo z ksiciem pogaskim i splamionym bawochwalstwem
ani te rodzonej swej siostry poczy z nim w maestwie. Nie odrzuc natomiast
jego proby, jeli zechce wyznawa wiar chrzecijask, porzuciwszy bdy po
gaskie. Wodzimierz za ksi ruski wysawszy tych samych posw raz jeszcze
owiadcza, e chtnie przyjmie wiar chrzecijask, niech tylko przybd do niego
osobicie i oddadz mu swoj siostr, a jego samego ochrzcz. Ale siostra cesarzw
Anna przeciwna bya temu zwizkowi i odmawiaa na zgody dla licznych przeszkd,
lecz bracia Bazyli i Konstantyn namawiajc j i tumaczc, ile dobrego nastpi po
tym zblieniu i e caa Ru dziki jej maestwu przyjmie wiar Chrystusow,
przekonali serce siostry i doprowadzili do zgody. Przybywaj wic Bazyli i Konstantyn
wraz z siostr Ann do Korsunia; tam Wodzimierz, ksi Rusi, dotknity zostaje
lepot i poczyna waha si w duchu, czy powinien przyjmowa wiar chrzecijask
1 M ieszko II urodzi si w 990 r. z trzeciej ony Chrobrego E m nildy i nie b y najstarszym, ale trzecim
synem .
* Korsu nazwa ruska dawnej kolonii greckiej Chersones na K rym ie. W odzim ierz W . zdoby Korsu
w 988 r. i zw rci g o G rekom po zalubieniu A nny cesarzw ny. O d y ten ustp jest w zity z P ow iati w rie-
miermych let i z innych r de, zob. dokadn analiz E . P erfeckij, op. cit., a. 61 63.
* Anna cesarzwna, trzecia on a W odzim ierza W . zm . w 1011 r.
R o c z n ik i c z y li K r o n ik i 18
274 Ksiga druga
i chrzest Chrystusowy, porzucajc swoje wyznanie pogaskie. Ale Anna, siostra

cesarzy, a jego przysza ona, poucza go, e lepota, ktra go dotkna, ustpi po
przyjciu chrztu. Ochrzczony przeto przez biskupa1 korsuskiego, natychmiast
przejrza, poniewa lepota ustpia z oczu, zawar maestwo z Ann, siostr ce
sarzy, i zbudowa koci na znak i pamitk zarwno swego nawrcenia i chrztu,
jak przejrzenia, a grd Korsu zwrci cesarzom Bazylemu i Konstantynowi, po czym
peen radoci i wesela wrci na Ru z now on.
ROK P A S K I 991
C esa rz O tto I I w p row a d za z p o w ro tem p a p ie ta J a n a X I I I

w yg n a n eg o p r z e z p r e fe k ta R z y m u ,
n a stp n ie n a m a szczon y p r z e z p a p ie a n a cesa rz a , k ie d y z d a d o K a la b rii,
a b y w ym u si tr y b u t, k t r eg o m u od m w ion o, u tr a c i ta m w ojsk o ,
a le u m kn p o d w jn eg o n ieb ezp iecze stw a ,
o sa cza j c p od stp em i z a b ija j c ty c h , c o g o m ieli p o c h w y c i $
p o cz y m u m iera , za sta w ia j c n a stp c, sy n a O tto n a I I I 2.
Jan XIII rodem z Narni, nastpca Leona, pochwycony przez Piotra, prefekta
Rzymu, wiziony najpierw w zamku w. Anioa8, zesany zosta nastpnie do Kam
panii na wygnanie. Kiedy to zo doszo do wiadomoci Ottona II, ktry nastpi
po ojcu w cesarstwie, przyby do Rzymu z wielkim wojskiem i restytuowa papiea
1 Biskup Chersonesu, ktry ch rzci W odzim ierza W ., nazywa si w g Pow iesti wriem iennych let Ana
stazy (im i przejte z legend korsuskich). Co do tych szczegw s jeszcze in n e przekazy kronikarskie, m iejsce
chrztu w adcy Rusi nie jest w ic ustalone. Zob. E . P erfeckij, op. cit., s. 63, przyp. 106. T akie co do dat istnieje
rozbielno, gdyt kroniki ruskie kad chrzest W odzim ierza i caej R usi pod r. 988, 989, a D ugosz pod 990
i 992, zob. E . Perfeckij, op. cit., s. 56, 65 71. W rd dawniejszych historykw nie m a uzgodnionego po
gldu na dat chrztu Rusi, ktra waha si w latach 987, 989, t ostatni przyjm uje P erfeckij, s. 67.
1 Cay ten ustp w g dokadnej analizy E . Perfeckiego (nem . letopis.), s. 95 98, jest kom pilacj z trzech
przekazw kronikarskich: kroniki klasztoru w Brunw ilar, Chronica regia Coloniensis i kroniki M arcina z Opawy,
std s tu szczeglnie pom ylone daty. W ydarzenia opisane tu przez Dugosza przypadaj na lata pom idzy
965 a 984, m ylnie pom ieszczone pod r. 991. L eon V III zm ar w 965 r ., po nim b y krtko Benedykt V , potem
Jan X III (965 973 r .). Dalsze sprostowania dat zob. przypisy n iej.
* redniowieczna nazwa tw ierdzy w R zym ie nad T ybrem , daw nego m auzoleum cesarza Hadriana (m oles
H adriani).
Rok Paski 991 275
Leona [s], ktiy od dwch miesicy znosi wygnanie, Rzymian za, ktrzy byli
sprawcami jego niewoli, niektrych ci, niektrych powiesi na szubienicy, innych
zesa na wygnanie do Saksonii; wtedy take wymieniony papie Jan udzieli mu
namaszczenia i bogosawiestwa jako cesarzowi.
Kiedy uspokoiwszy Rzym i Itali wybiera si w drog powrotn do Niemiec,
syszc, e zmar cesarz grecki Jan1, ojciec jego ony, cesarzowej Teofano, a na jego
miejsce wyniesiono innego, ktry mu odmwi zwykego trybutu z Kalabrii, bdcej
dziedzictwem jego ony, wysa poselstwo, na ktre otrzyma odpowied, e nie
Kalabria jest dziedzictwem i posagiem cesarzowej Teofano, ale drzewo Krzya w.,
dotd przechowywane w cesarskim miecie Konstantynopolu, ktre zwyky otrzy
mywa crki cesarskie w posagu. Za cesarz Otto [pod wpywem] nagego gniewu,
niedojrzaej rozwagi, uda si z niedostatecznym wojskiem do Kalabrii, spustoszy
j ogniem i elazem, a zdobywszy Benewent1 23zabra stamtd koci w. Bartomieja
apostoa, a w pogardzie majc skarby greckie zupi skarbiec z dzieami [sztuki].
Grecy jednaj sobie przy pomocy zota i srebra Saracenw do pomocy i umieciwszy
due siy w zasadzkach, z mniejszymi przyjmuj bitw z Ottonem, a kiedy je pobi,
napadaj go z caym wojskiem ci, co byli w zasadzkach; osaczony, podczas gdy Rzy
mianie i ci z Benewentu pouciekali, ponis klsk. Aby nie dosta si ywcem w rce
wroga, zrzuciwszy odznaki, jak i suknie, skoczy bezbronny w fale i pywajc ca
noc po wodach morza, rankiem pochwycony przez rybakw, poda si za giermka
zabitego cesarza.
Rybacy jednak podejrzewali w nim cesarza i z urody, i z postawy jak posiada,
mwili o nim po grecku, sdzc, e nie rozumia tego jzyka, utrzymywali, e nie
by giermkiem, ale cesarzem, umylali odstawi go wod do Grecji i podarowa
cesarzowi, aby uzyska wielk nagrod. A on, aby wyj z nowego niebezpieczestwa
w jakie popad, tak sztuk podszed eglarzy: zmyla, e na Sycylii zostawi duo
pienidzy, prosi, aby skierowali statek ku ldowi a po zabraniu pienidzy popyn
szczliwie dalej. Znceni chciwoci, spenili jego prob, on za dosta si na brzeg,
a napotkawszy tam poczciwego biskupa imieniem Cezus8, uzbrojonego i w towa
rzystwie pewnej liczby zbrojnych, wezwa ich pomocy, natar na 40 eglarzy i nie-
oszczdzajc adnego, wszystkich pozabija, wydostawszy si z podwjnego niebez
1 O jcem cesarzowej Teofano b y Rom anos I f zob. przyp. 1 na s. 268.

* M iasto w Italii na pin. wschd od Neapolu.
3 Ceso (D ietrich) biskup M etzu.
18*
pieczestwa przy pomocy boskiej i w. Piotra, ktrego wytrwale wzywa. Przede

wszystkim dosta si do cesarzowej Teofano, przyjty przez ni radonie, sprowa
dzony zosta do Rzymu, gdzie chorowa z trudw i blu i zmar 8 grudnia1 po omio
letnich rzdach, pochowany w portyku [kocioa] w. Piotra.
Po nim wyniesiono na rzymskie cesarstwo syna jego Ottona III2, osiemdziesitego
trzeciego od Augusta. Podobno na zo cesarzowej Teofano, ktra wypominaa
dostojnikom cesarstwa, z nieogldnoci greck i zarazem kobiec, ucieczk i popoch
podczas przegranej bitwy w Kalabrii i przysporzya sobie wielu wrogw, niektrzy
usiowali wynie na cesarza ksicia Hemyka3 syna Henrykowego, rodzonego brata
Ottona I, ale pomni na dobrodziejstwa dziada i ojca, zapomniawszy o wszystkich
krzywdach, postawili na czele cesarstwa Ottona III, wykupiwszy go za du sum
od wspomnianego Henryka, u ktrego przebywa pod opiek i stra. Pocz on rz
dzi wedle rad szczeglnie rozsdnego i gospodarnego Ezzona4 hrabiego palalyna
Renu.
ROK PAS KI 992
W o d zim ierz k si ru sk i k a e o c h r z c i c a y sw j lu d ,
a z n is z c z y w s z y b o g i b u d u je k o cio y
i u p osa a j e s z c z o d r z e 6.
Chcc znie pogaskie obrzdki, ktrym w dawnych czasach oddany by lud

ruski, ksi Rusi Wodzimierz zniszczy ich boyszcza, wite gaje, otarze i wi
tynie spali i rozbi. Posg Pioruna, szczeglnie otaczanego czci u Rusinw, na
oczach tumu kaza wczy po ziemi przywizany do koskiego ogona i wrzuci
do rzeki Dniepr, podczas gdy niszczeniu bogw i posgw towarzyszy ogromny
pacz i jk pogan ruskich pci obojga. Wyda nastpnie ksi Wodzimierz rozpo
rzdzenie, aby wszystkie podlege mu plemiona i ludy, porzuciwszy bogw nazna-
1 Otto II zm . 7 grudnia 983 r.
* O bir Ottona III nastpi 25 grudnia 983 r. w Rzeszy, nie w Rzym ie.
8 Henryk Ktnik ksit bawarski w czasie m aoletnoci Ottona m narzuci si na jeg o opiekuna i otw arcie
diy do zagarnicia wadzy (przed 984 r.).
4 Ezzo (Erenfried, H erenfried), palatyn lotaryski ur. ok. 954 r., zm . 21 m aja 1034 r ., b y ton aty z M a
tyld, siostr Ottona III.
1 Analiza ustpu o chrzcie Rusi jest u E . Perfeckiego, op. cit., s. 69 74, tam te o budow ie najstarszych
kociow na Rusi.
Rok Paski 992 277
czone zostay znakiem wiary i chrztu, e bdzie mia tych za wrogw i majtki ich
skonfiskuje, ktrzy nie zastosuj si do jego witych rozkazw. Lud ruski zmuszony
tak koniecznoci napyn gromadnie do Kijowa i przyjwszy wiar chrzeci
jask zosta ochrzczony w Dnieprze przez biskupa korsusdego i ksiy sprowa
dzonych z Grecji i wyuczonych wiary oraz ceremoniau. Syszano gos i jki smoka
w powietrzu, e dugiej wadzy nad Rusinami pozbawili go nie apostoowie, ani
mczennicy, ale jedna kobieta. Wystawi Wodzimierz pierwszy koci w tym
miejscu, gdzie przedtem palono ofiary bogom i poleci powici go w. Bazylemu,
take w innych stronach Rusi mnoy witynie i kapanw. Zbudowa Wodzimierz
take w Kijowie drugi koci Najwitszej Marii Panny i ozdobi go zotymi naczy
niami, aparatami, kosztownociami i zarwno w tym, jak i w innych kocioach na
Rusi wystawionych przez ksicia Wodzimierza i baronw ruskich, biskup korsuski
zaprowadzi ksiy i kapanw, a na ich utrzymanie ksi Wodzimierz da majtki
i czynsze i kaza oddawa i skada prymicje1 i dziesiciny zarwno bojarom, jak
chopom. Wtedy te ochrzci dwunastu swoich synw2, mianowicie: Wjaczesawa,
Izjasawa, witopeka, Jarosawa, Wsiewooda, witosawa, Mcisawa, Borysawa
[s], Gleba, Stanisawa8, Pozwizda4 i Sudysawa; dzieci ruskie uczy pisma, po
nadto nagradza artystw sprowadzonych z Grecji i budowa wiele kociow z ka
mienia i cegy.
ROK P A S K I 995
C zesi ro zg n iew a n i n a W o jciech a z a op u szczen ie s to lic y b isk u p iej p ra sk iej,

o p a n o w a w szy je g o m ia sto , w ym ord ow u j ta m p iciu b r a c i W o jciech a ,
c a y r d i lu d n o ; p r z y ty c iu p o z o s ta je d e n b ra t ro d z o n y W o jciech a ,
k t r y w P o lsc e s u ty B o lesa w o w i; o d n ieg o w y w o d zi si r d R ty c w .
Przedniejsi spord szlachty czeskiej bardzo strapieni z powodu odejcia swojego

biskupa praskiego Wojciecha i jego staej nieobecnoci, trwajcej przez cae siedem
1 P rym icje staroytny zwyczaj skadania pierwszych plonw bstwu na ofiar.
* Synow ie W odzim ierza W . zob. przyp. 1 4, 7, 9 , 11, 12, 14, 15 na s. 261.
* Stanisaw, syn W odzim ierza W ., notow any w P ow ia li wriem iennych l a jako jeden z 12 synw, u in
nych kronikarzy identyczny z M scisawem , zob. przyp. 2 n a s . 261.
* Pozw izd, syn W odzim ierza W ., ksi ucka. Data jego m ierci nieznana. Sudisaw jego brat, ksi
pskowski zm . w 1055 r.
lat, a blem i gorycz przepenieni, e z powodu utraty biskupa pogryli si coraz

bardziej w przepa wielu nieszcz, ca win zrzucaj na ma Boego Wojciecha,
jak gdyby on przez swoje usunicie si by przyczyn i sprawc wszystkiego za, jakie
ich spotykao. Wpadli z tego powodu we wcieko; nie mogc ukara nieobecnego
biskupa zwracaj si przeciw jego braciom, rodowi i rodzinnemu miastu; jednego
witecznego dnia wkroczywszy z licznym pocztem zbrojnym do miasta Libie1,
najpierw wrd rnych mk zgadzili piciu rodzonych braci w. Wojciecha, mia
nowicie Sobiebora123
, Spicymira8, Bobrosawa4, Zawisz i Czasawa; a nastpnie, nie
zadowalajc si zabiciem braci witego ma, karz take potomstwo braci tak
mczyzn, jak i niewinne kobiety. Z dala od Czech i od domu rodzicielskiego by
wtedy przypadkiem szsty rodzony brat witego biskupa Wojciecha, imieniem
Poraj5*. Przebywajc od dawna z dala od domu na dworze i w subie ksicia polskiego
Bolesawa, syna Mieczysawa, nie wiedzia o okrutnej rzezi, jaka spotkaa jego
braci, dom i cay rd. On te jeden, za zrzdzeniem najaskawszego Boga, pozosta
przy yciu z caego pokolenia i rodu witego ma, aby tak szlachetne plemi nie
zostao wykorzenione spord ywych. Skoro ksi Polski Bolesaw widzia go,
jak stale aosnymi zami opakiwa rze braci i wasn dol (bardziej bowiem prze
raao go przysze straszne w stosunku do niego okruciestwo Czechw, w razie
powrotu na ziemi ojcowsk ni to, ktre spotkao braci), pocieszy askawie mo
dzieca, kaza mu by dobrej myli i obieca wynagrodzi mu hojnie utrat jego
dbr ziemskich posiadanych w Czechach. Dotrzyma potem obietnicy i bratu w.
Wojciecha, Porajowi, nada w Krlestwie Polskim liczne posiadoci, dobra i dzie
dzictwa, przyjmujc go pod swoj wadz, zaliczajc i wczajc w poczet rycerstwa
polskiego. Z tej za jednej latoroli wywiodo si w Krlestwie Polskim liczne po
tomstwo i krzewic si z pokolenia na pokolenie a do naszych czasw, uroso w rd
1 Libice grd i miasto na pin. wschd od Pragi przy ujciu C ydliny do aby, centrum ksistwa libickiego
Sawnikowiczw w X w.
1 Sobiebor brat w. W ojciecha ocala z tej rzezi, gd yt b y wwczas przy O ttonie m . Uszed nastpnie do
Polski i wedle tradycji, da pocztek rodow i Paukw . Zgin w 1004 r. w czasie walk Chrobrego z Czecham i
w Pradze.
3 Spicym ir, brat w. W ojciecha w ym ieniony w kronice Kosmata i w kronice Pulkaw y. Bliszych wiado
m oci o nim brak.
* O pozostaych trzech braciach w . W ojciecha brak bliszych danych. Zawisza nie jest znany w kronikach
czeskich.
3 Koemas wym ienia tylko piciu bram w . W ojciecha, w tym P oreja, zam iast w ystpujcego u Dugosza
Zawiszy.
Rok P a s k i 993 279
wielki i rozgaziony, ktry nazywa si Rycami1; ma ten rd w herbie bia r

na czerwonym polu, a zawoanie Poraj. Czesi zgadziwszy rnymi sposobami braci
i krewnych biskupa Wojciecha, wytracili nastpnie ca ludno obojga pci wspom
nianego miasta Libie; zgino mianowicie przez rze i od miecza siedem tysicy dusz,
bez wzgldu na pe, wiek czy pochodzenie. Nie zadowoliwszy si tym, sroyli si
take nad niewinnymi domami i spalili miasto. Tak srogiego czynu ksi czeski ani
nie wzbrania, ani adn nie ciga kar. Jeli zatem przebieg tej rzezi, ktry zna
lazem zapisany w rocznikach czeskich1 2*, jest prawdziwy (wicej bowiem w tej
sprawie przepisuj ni wierz), to a dziwi wczesna srogo narodu czeskiego, ktrego
adnym uczuciem litoci, wrodzonym nawet zwierztom, nie mona byo odwie
od tak srogiej rzezi dokonanej na dzieciach i starcach.
P a p ie t o d sy a w i teg o W o jciech a d o P r a g i.
P a p ie t J a n X I I I u m iera .
m ier p ie r w s z e g o b isku p a w o ca w sk ieg o .
Arcybiskup mogunki, metropolita czeski, dowiedziawszy si o tak nieludzkiej

rzezi, wskaza przez wysanych do papiea podiw, w jak wielkim niebezpieczestwie
znajduj si w Czechach sprawy wiary i religii katolickiej, zaklinajc i proszc
usilnie, aby dla ukrcenia i usunicia powstaego i grocego za, odesa do ludu
czeskiego jego sufragana, biskupa praskiego Wojciecha. Papie zatem Grzegorz V4,
inaczej Jan, w trosce o wiar i religi chrzecijask, rozkazuje przyzwanemu do
siebie w. Wojciechowi powrci do swoich owieczek.
M za Boy wskaza i odkry nastpcy Piotra Apostoa obyczaje i usposobienie
ludu czeskiego mwic, e ma najtwardszy kark i nieposkromione serce i e na
1 Pochodzenie rodu R iycw -P orajw od P orcja brata w . W ojciecha utrzym ywao si w tradycji tego
rodu. D ug osi zamieszcza o tym wzm iank w sw ych bisignia stu dtnodia in d . R egni P oon in ..., co jest o tyle
niecise, e wanie Porej zgin w rzezi lib id d ej, nie m g b y przeto zaoycielem rodu. Dugosz doda nie
istniejcego Zawisz (zbb. s. poprzednia), aby od P orcja w yw ie rd Rycw .
* O w ym ordow aniu Saw nikow iczw i zagadzie la b ie podaje kronika Kosmasa ks. I , rozdz. 29, powtarza
to rw nie kronika Pulkaw y, skd m g D ugosz przej te wiadom oci. O blenie i zdobywanie Labie trwao
dwa dni (27 i 28 wrzenia 995 r .).
8 Arcybiskupem m ogunckim b y w tedy W illigis (975 1011 r.).
4 G rzegorz V , N iem iec z pochodzenia im ieniem B runo, kuzyn O ttona III, syn ksicia K aryntii, rzdzi od
996 do 18 lu tego 999 r . B y on pierw szym N iem cem na Stolicy Apostolskiej.
prno by tam wraca; prosi, aby mu pozwolono gosi wiar i sowo Boe zamieszku
jcym nad brzegiem Pnocnego Morza plemionom Prusw. Na to nastpca Piotra
mwi: Jeli wzgardziwszy tob, nie podporzdkuj si twoim upomnieniom i wska
zwkom, otrznij proch z ng twoich, opu ich i odejd od zdradliwego i odstp-
czego narodu; my bowiem od tej chwili zwalniamy ci z wizi czcej ci dotd
z biskupstwem praskim i udzielamy mocy goszenia wiary Chrystusowej Prusom
i innym narodom". wity, rozradowany nad wyraz udzielonym mu pozwoleniem,
opuciwszy Rzym i klasztor w. Aleksego, w ktrym przebywa, nie zraony rzezi
braci i znajomych, a majc na wzgldzie zbawienie Czechw, powraca, cho nie
chtnie, do Pragi, w nadziei, e Czesi porzuc swoje dawne zabobony i wystpki.
Majc zamiar wszelkimi sposobami uleczy swj lud, jednych zaklina i obaskawia
agodn mow swych kaza, innych karci, aje i gromi; lecz widzc, e wszystkie
jego usiowania i starania id na marne, gorzko ubolewajc rozwaa czy ma pozosta,
czy odej. Tymczasem zmoony snem od czuwania i smutku syszy przemawiajcy
do niego gos Boy: Ty sobie chrapiesz, a mnie drugi raz ydom sprzedaj". Prze
raony tym gosem zerwa si. Udawszy si na rynek zobaczy, e chrzecijan sprze
dawano ydom, tak jak gos niebieski oznajmia; zapaciwszy sprzedajcym, ochroni
wiar od pomiewiska, a sprzedawanym da wolno.
Jan XIII1 po siedmiu latach, jedenastu miesicach i pitnastu dniach sprawo
wania wadzy papieskiej umiera; pochowany w kociele w. Piotra; biskupstwo
rzymskie byo nie obsadzone przez trzynacie dni; po nim nastpi Benedykt VI1 2*,
z pochodzenia Rzymianin.
Pierwszy biskup wocawski8, dawniej zwany kruszwickim, po dwudziestu siedmiu
latach rzdw na stolicy kruszwickiej, umiera. Pochowano go w parafialnym kociele
w Dzwircznie4*6, ktry sam ufundowa, zbudowa i uposay. Na jego miejsce wynie
siony zosta w tyme roku Maurycy IB.
1 Papie Jan X III zm . 6 wrzenia 972 r ., zob. ks. I , przyp. 2 na s. 238.

* Benedykt V I papiei w ybrany z kocem 972 r . - w lipcu 974 r.
* Co do pierwszego biskupa wocawskiego im ieniem Sw idger zob. przyp. 4 na s. 247*
* M oe tu chodzi o Strzelno i fundacj klasztoru norbertanek przypisywan przez Dugosza tem u pierw
szemu biskupowi wocawskiem u. N ie jest to zgodne z prawd, zob. J. Fijaek, Ustalenie chronologii biskupw
w ocaw skich...t s. 9 10.
6 D rugi biskup wocawski (kujawski) nazywa si W arner (ok. 1148 r .), zob. J. Fijaek, op. cit., s. 11.
Jednak w katalogu wolborskim jest w ym ieniony jako drugi biskup W aw rzyniec (994 1014 r .), posta nie-
historyczna. J. Fijaek, op. cit., s. 72.
Rok P a s k i 994 281
ROK PASKI 994
w . W o jciec h , u z y sk a w sz y z ez w o len ie g o szen ia w ia r y ,

u d a je s i n a W g r y , g d z ie a sk a w ie p r z y j ty p r z e z c a y ro k n a u cza ,
a n a stp n ie w y je id ta .
Czcigodny biskup praski Wojciech widzc, e lud czeski, do ktrego powrci

z rozkazu papieskiego, by mu zapewni opiek i kierownictwo, buntujc si prze
ciwko jego wadzy, trwa w bezecnym obraaniu Boga, opuszcza powtrnie Prag,
nie majc nadziei, e cokolwiek bdzie mg zdziaa wrd dzikiego i zbuntowanego
ludu. Powrciwszy do Rzymu otrzymuje od papiea Benedykta VI uwolnienie od
wizw czcych go z biskupstwem praskim i uzyskuje pozwolenie nauczania ludw
pogaskich siedzcych poza granicami Polski. Uzyskawszy to pozwolenie udaje
si wraz z Gaudentym i innymi zakonnikami na Wgry. Przybywa do ksicia
wgierskiego Geyzy, aby go utwierdzi swoimi upomnieniami w wierze katolickiej
i jej obrzdkach, ktr tene, jak sysza, przed kilku laty przyj. Skoro za donie
siono ksiciu Geyzie i onie jego ksinie Adelajdzie o jego przybyciu, zapanowaa
wielka rado. Na chwa Bo rozbrzmiay organy, wiedzieli bowiem, e przybywa
do nich m, ktry dawno by im w widzeniu przepowiedziany. Przyjty przeto
z wielk czci i przychylnoci udzieli synowi ksicia Geyzy, Stefanowi, sakra
mentu bierzmowania i przez przeszo rok1 miodopynn mow gosi Sowianom
i Hunom sowo Boe, sam i bracia jego, nawracajc licznych Sowian i Hunw,
trwajcych dotd w bawochwalstwie.
Przemierza cae Wgry, uczc i utwierdzajc po ojcowsku wierzcych, za ba
wochwalcw nawracajc z bdw i umacniajc w wierze. Za jego zacht ksi
Geyza wraz z synem swoim Stefanem i maonk Adelajd funduj, wznosz i usta
nawiaj wiele kociow, uposaajc je dobrami ziemskimi. Jednak wobec tego, e
rwnie tam spotkao go przeladowanie i zamachy na jego osob, opuszcza Wgry,
nie zorzeczc ani wypominajc, lecz przeciwnie, bogosawic.
W niewiele dni potem umiera naturaln mierci ksi wgierski Geyza2, po
zostawiajc swoim nastpc syna Stefana.
1 P obyt w. W ojciecha na W grzech m g przypa tylko na rok 995, zob. Sem kowicz, R ozbir, 8. 87.
1 G eyza ksii w gierski im . 1 lutego 997 r ., zob. przyp. 1 na s. 250.
ROK P A S K I 995
m ie r a rcy b isk u p a k ra k ow sk ieg o P r o k u lfa .

P a p ie B en ed yk t V I z o s ta je u d u szon y . N a stp c je g o z o s ta D on u s I I .
U m a r a rcy b isk u p g n ien ie sk i R o b e r t.
Drugi arcybiskup krakowski Prokulf1, po dziesicioletnich rzdach, umiera, po

chowany w katedrze krakowskiej. Po nim na stolic arcybiskupi zosta wynie
siony, wyborem duchowiestwa i rzdw ssiednich kociow parafialnych i za
zgod ksicia polskiego Mieczysawa, Lambert1 2.
Papie Benedykt VI po ptorarocznych rzdach zosta uwiziony przez Cincjusza3,
Rzymianina szlachetnego rodu, i uduszony w zamku w. Anioa. Po nim nastpi
Donus II4, z pochodzenia Rzymianin. Za jego pontyfikatu dwaj ksita bugarscy
Piotr5 i Bajan, prowadzc wojn z Grekami i odnisszy pewne zwycistwa, tak
znkali miasto Konstantynopol, e potga jego zachwiaa si i upada. Niektrzy
za pisz, e w Benedykt zosta zamorzony godem przez Rzymianina Tytusa6 syna
Teodora; jego okruciestwo nie zostao ukarane. Po zmarym wkrtce, a rok i sze
miesicy panujcym Donusie, zostaje wyniesiony na papiea Bonifacy VII7. Ten
zupiwszy koci uciek do Konstantynopola, a stamtd powrciwszy wyupi oczy
diakonowi Janowi. Nastpnie zmar nagle. Po Bonifacym VII nastpi BenedyktVII8,
z pochodzenia [...]; rzdzi 10 lat, wedug innych pi lat i sze miesicy.
Pierwszy arcybiskup gnienieski Robert9, przetrwawszy dwadziecia pi lat na
1 Data m ierci biskupa Prokulfa nie jest znana, zob. przyp. 6 na s. 269.
* Lam bert I, biskup krakowski po G om ponie, zm . w 1030 r . B y on synem Chrobrego, nie wiadom o czy
identycznym z Piastow iczem -erem it z klasztoru w. Rom ualda w Pereum . Zob. T . W ojciechow ski, Szlace
historyczne z jedenastego w ., w yd. I I , W arszawa 1951, szkic trzeci.
1 Bliej nieznany. Zob. rda do tej wiadom oci u Sem kowicza w R ozbiorze, s. 88.
4 Rzdy papieia Donusa I I pow inny wypada pom idzy Benedyktem V I a V II w 974 r. Jednak niektrzy
uczeni (G iesebrecht) dowodz, te Donus I I w ogle n ie istnia.
* W iadom o o tych ksittach wzita' z Ptolem eusza z Lukki.
4 Nieznany.
7 Bonifacy V II, diakon papieski Franko, w ybrany w czerw cu 974 r. i zaraz w ygnany, w rci w 984 r. na
tron papieski, zm . w lipcu 985 r.
* Benedykt V II, biskup Sutrii w ybrany papietem w 974 r ., zm . przed padziernikiem 983 r.
* Rupert by arcybiskupem m ogunckim , a nie gnienieskim , zm . 13 stycznia 975 r., zob. przyp. 2 na s. 255.
Rok Paski 995 283
arcybiskupstwie w Gnienie zmar i zosta pochowany w katedrze gnienieskiej.

Po nim nastpuje1 arcybiskup praski Wojciech z rycerskiego rodu Rycw.
ROK P A S K I 996
w . W o jciec h p r z y b y d o K ra k ow a , g d z ie d u g o n a u c za ;
w reszcie u d a je s i d o G n iezn a , g d z ie z e w zg ld u n a op r n io n s to lic ,
n a p ro b y k sicia M iecz y sa w a z o s ta je p o w o a n y n a bisku p a.
Opuciwszy Wgry biskup praski Wojciech przybywa do Polski. Z wielk ra

doci i czci zostaje przyjty przez ksicia polskiego Mieczysawa, jego syna Bolesawa,
cay lud i duchowiestwo. Najpierw zatrzyma si pewien czas w Krakowie (przy
bywajcemu z Wgier by on bowiem pierwszy po drodze) i na rynku owego miasta
oddawa si witym obowizkom nauczania w swoim rodzimym czeskim jzyku,
dobrze rozumianym przez Polakw. Zbieray si koo niego liczne rzesze z okolicz
nych ziem; wielu bowiem w chorobach, blach i potrzebach swoich otrzymywao
od niego pocieszenie, ktrego pragnli, a trapieni przez ze duchy wyzwolenie.
Ma za Boego ogarniaa przedziwna rado na widok, e caa Polska wieci blas
kiem czystoci wiary witej i wielkim arem pobonoci, e ma dziewi kociow
katedralnych, e inne miejsca wite s we czci, e biskupi i sudzy Boy zaywaj
wielkiego powaania. Rwnoczenie tonc we zach i wzdychajc mwi: Polacy,
chocia pniej ni Czesi przyjli chrzecijastwo, wkorzenieni w opok nowej wiary
katolickiej, kraj swj uwietnili dziewicioma [s] biskupstwami niby omioma
prawdziwymi bogosawiestwamimaj i czcz dziewiciu biskupw i chocia
wszyscy s cudzoziemcami i przybyszami, okazuj im szczer i pokorn ulego.
Czesi majc jedno tylko biskupstwo nie mogli znie mnie, swego jedynego biskupa
rodaka, ale z szyderstwem z wiaiy witej z wasn niesaw, nienawidzc obyczajw
katolickich z hab i zniewag wypdzili mnie, wygnali i wyrzucali". w. Woj
ciech pozostawi w Krakowie tak pami swoim nauczaniem, postpowaniem,
1 Z ob. Sem kow icz, R ozbir, s. 88, gdzie autor szczegow o rozw ala, na jakiej podstawie Dugosz poda t
bdn wiadom o. w . W ojciech pochodzi z rodu Sawnikowiczw, a nie P orajw -R iycw , zob. przyp. 5
na g. 263.
cnot i przykadem ycia, e po spenieniu jego chwalebnego mczestwa w tym

miejscu, gdzie zwyk naucza wzniesiono koci1 ku jego czci, ktry trwajc a po
dzie dzisiejszy wiadczy o trosce ma Boego o goszenie sowa ywota i o przywi
zaniu do niego Polakw. Opuciwszy arcybiskupstwo krakowskie wrd opakujcego
jego odejcie tumu duchowiestwa i ludu, ktry daleko go odprowadza, przybywa
do drugiej stolicy arcybiskupiej Polakw, do Gniezna; rycerstwo ksicia polskiego
Mieczysawa i dworzanie zaspokajaj wszystkie jego i jego towarzyszy potrzeby
i wskazuj drog. W czasie za drogi, w kadej prawie wsi i wiosce, do ktrej przy
bywa, z tak gorliwoci naucza Polakw, e nawet przewodnicy zniecierpliwieni
dug zwok, czsto go opuszczali. Gdy za jednego dnia zmyliwszy drog przyby
do pewnej wsi w Wielkopolsce, wieniacy wymiewali nie widziany nigdy przedtem
mniszy strj i kaptury jego oraz jego towarzyszy biorc ich za szalecw. Na
szydercw spada nagle kara Boa, pozbawiajc ich suchu i mowy. Odzyskali pniej,
za jego przyczyn i modlitw, oba zmysy, przybywszy do niego do Gniezna i wy
znawszy publicznie sw zbrodni. Zdarzyo si za w tym czasie (jak wyej wspo
mnielimy), e zmar arcybiskup gnienieski Robert. Jego miejsce zaj w. Woj
ciech, zniewolony usilnymi probami ksicia Mieczysawa, syna jego Bolesawa,
caego duchowiestwa i ludu. Tam zacz podnieca sowami i zapala nauczaniem
dusze zgnuniae i mao zatroskane o przysze zbawienie oraz niszczy naros na
nich skorup beztroski o sprawy wieczne.
P o m ie rc i papie& a D on u sa n a stp u je B o n ifa c y

i ra b u je k o ci w . P io tr a ;
w reszcie p o o k ru tn y ch rz d a ch z m a r ;
p o n im n a stp u je B en ed y k t V II.
Donus, peniwszy urzd papiea przez rok i sze miesicy, umiera w Rzymie i zo
staje pochowany w kociele w. Piotra; biskupstwo [rzymskie] byo nie obsadzone
przez dwa dni. Po nim nastpi narzucony przemoc przez Rzymian Bonifacy, kt
rego nazwisko i pochodzenie nie s znane, a on sam by niegodny stolicy Piotrowej.
Doznawszy w Rzymie licznych przeciwnoci, uciek do Konstantynopola, zupiwszy
1 Kociek romaski pod wezwaniem w. W ojciecha na Rynku krakowskim, do ktrego przywizana jest
tradycja, t e m iewa tu kazania w. W ojciech.
Rok P a A s k i 996 285
koci w. Piotra z cenniejszych klejnotw i drogich kamieni; nastpnie powrci

z ogromnymi pienidzmi do Rzymu, a poniewa nie mia nadziei utrzymania si na
Stolicy Apostolskiej, chwyci si okruciestwa; kardynaowi diakonowi Janowi wy-
upi oczy, a sam trawiony chorob ciow i melancholi zmar zaledwie po mie
sicu i dwunastu dniach rzdzenia. Po jego miem Stolic Apostolsk obj biskup
sutryjski Benedykt VII, czowiek wielkiej witoci i prawoci. Wsparty przychyln
pomoc Ottona III uwizi i susznie ukara wielu Rzymian dcych do przewrotu
lub wprowadzenia tyranii.
Na opuszczon przez mier Roberta stolic gnieniesk wyniesiono za spraw
ksicia i wadcy Polski Bolesawa Chrobrego ma sawnego, Wojciecha, biskupa
praskiego, z pochodzenia Czecha, z rycerskiego rodu Rycw, syna Sawnika
i Strzeysawy.
ROK PASKI 997
P o ch o d zen ie i o b y c z a je L itw in w i P ru s w ;
ja k w . W o jciec h p o n i s m cze stw o w P ru sa ch .
w . Wojciech, arcybiskup gnienieski, ponc gorcym i arliwym pragnieniem

pozyskania korony mczeskiej, zosta o tym upewniony w zesanym mu widzeniu.
Widzia bowiem dwa szeregi bogosawionych dusz, promieniujce niebiaskim
blaskiem, jeden w purpurze, drugi w bieli; a kiedy zdumiony zastanawia si, co
miaoby oznacza to widzenie, gos niebieski oznajmi mu, e dwa orszaki witych
mczennikw i dziewic, przyodzianych ju chwa niemiertelnoci, ktre widzia,
s chrami, do ktrych w nagrod zostanie przyjty. Pod przemonym wpywem
tego widzenia opuci stolic gnieniesk, ku zmartwieniu i blowi ksicia polskiego
Mieczysawa i syna jego Bolesawa. Wywiciwszy na swoje miejsce na arcybiskupa
gnienieskiego brata swego, Gaudentego, w towarzystwie trzydziestu rycerzy
i dworzan ksicia polskiego Mieczysawa uda si ku graniczcej z ziemiami Polakw,
rozcigajcej si na pnoc a ku morzu krainie Prusw (ziemie Polakw i Prusw
odgranicza od siebie rzeka Ossa, ktra wpada do Wisy). W tym czasie Prusowie,
lud srogi i okrutny, pogreni byli w bawochwalstwie i czci demonw i tak jawnie
zalepieni w bdach, e czcili jako bogw soce, ksiyc, gwiazdy, zwierzta, ptaki,
ogie i inne stworzenia. Uwaali za wite pewne lasy, jeziora i wody, w ktrych
286 Ksiga druga
nie wolno byo owi, polowa ani wyrbywa. Mieli wasny jzyk, czciowo po
chodzcy z aciny, a troch podobny do litewskiego, i prawie tych samych bogw,
obrzdki i uroczystoci. Mieli jednego najwyszego kapana rezydujcego w stolicy
zwanej od Rzymu Romowe1. Rozkazy jego musieli posusznie wykonywa pod
kar mierci. W ich jzyku nazywa si on Krywe1 2. Prusw, Litwinw i mudzinw
cechowaa wsplnota tych samych obyczajw, jzyka i pochodzenia. W czasie poogi
wojen domowych toczcych si w Italii midzy Cezarem a Pompejuszem, opuciwszy
stare siedziby przybyli do kraju nadmorskiego, ktry teraz zamieszkuj. Siedziby
swoje zaoyli wrd puszcz i pustkowi bronionych przez rzeki, jeziora i bagna.
Rwnie na wzr Rzymu zaoyli sobie gwne miasto Romowe i tam umiecili
swego najwyszego kapana. I chocia ludy te rni si w wymowie sw, podobnie
jak Polacy, Czesi i Rusini, jednake w wielu s podobni. Nie uwaa si ich za po
chodzcych z jednego pnia i jzyka, lecz, e pochodzenie Prusw jest inne ni Litwi
nw i mudzinw. Pruzjasz3, krl Bitymi4*, z ktrego na wygnaniu przebywa
pokonany przez Rzymian i zmuszony do ucieczki wdz punicki Hannibal6, za rad
tego Hannibala, niebacznie podj wojn przeciw narodowi rzymskiemu i wbrew
przeciwnym wrbom z trzewi zwierzcych odway si stoczy otwart bitw,
poniewa Hannibal natrzsa si z niego mwic w ten sposb: Wolisz, Pruzjaszu,
wierzy misu cielcemu ni dowiadczonemu wodzowi". Pobity i zwyciony
Pruzjasz, uciekajc przed Rzymianami, przyby ze swoim ludem bityskim na wy
brzee pnocne i od swego imienia nada mu nazw Prus. Jeszcze dotd pozostay
lady ludu bityskiego, albowiem niektrzy Prusowie, zachowawszy dawny jzyk,
dobrze rozumiej mow ludu eolskiego, doryckiego6, wadyckiego i joskiego7.
1 Rom owe legendarna stolica Prusw pooona na terytorium N adrow ii. W yw d tej nazw y od Rzym u
wzi Dugosz z kroniki Jeroschina ( Scriptores rer. Prussicarum, t. I, L eipzig 1861), ks. H I, 5, jak i dalsze
inform acje o obyczajach i w ierzeniach Prusw . Zob. Sem kowicz, Rozbir, s. 56 57 i 90.
* Crive, nazwa najwyszego kapana Prusw pochodzca przypuszczalnie od laski (kryw uli), ktra bya
znakiem zwoywania w iecw .
* Prusias II krl B ithynii (192 148 p .n .e.).
* Bithynia, cz Azji M niejszej na wybrzeu M orza Czarnego i Propontydy, osobne, niezalene pastwo,
potem prowincja rzymska. rdo wiadom oci Dugosza o pochodzeniu Prusw od Prusiasa nieznane.
Hannibal (247 183 p .n .e.) schroni si po przegranej bitw ie pod Zam do Prusiasa, krla B ithynii.
* Eolow ie jedno z czterech waniejszych plem ion greckich, zamieszkae na w ybrzeach A zji M n iejsz
i na wyspach Morza Egejskiego. D orow ie jedno z najstarszych plem ion greckich, ktre w swej w drw ce
pod koniec drugiego tysiclecia p.n .e. zajo gw nie Peloponez i Kret.
7 W adycki naley rozum ie attycki, chodzi tu o A teczykw , m ieszkacw A ttyki. Jonow ie, Jo-
czycy plem i greckie w A zji M niejszej na wybrzeu M orza E gejskiego i na przylegych wyspach.
Ro k P a s k i 997 287
ony kupowali i zmuszali do prac niewolniczych; daa zmarych zwykli pali razem
z komi, broni, szatami i innymi rzeczami drogimi sercu ywych. M Boy wity
Wojciech przybywszy do krajw Prusw, pocz za porednictwem tumacza danego
mu w tym celu umylnie przez ksicia polskiego Mieczysawa, gosi Ewangeli
Chrystusow ludowi pruskiemu; nawracajc ich od kultu demonw uczy, e to,
co czcz, tj. soce, ksiyc, gwiazdy, zwierzta i ogie, ktry nazywaj wiecznym,
i lasy s tworami prawdziwego Boga, a w nich za pozwoleniem boskim przebywaj
ze duchy i oszukuj swoich czcicieli. Goszc takie i inne liczne nauki m Boy
nawiedza ludniejsze miejsca, trwajc w nieustannym krzewieniu i nauczaniu wiary
witej. Gdy przeprawia si przez rzek Oss1 i prosi, aby ze wzgldu na ubstwo
zwolniono go i jego towarzyszy od przewonego, wtedy otrzyma od wiolarza cikie
uderzenie w gow1 2; gono wielbi [za to] Boga, ktry mu pozwoli troch cierpie
dla swego imienia, okazujc swym przykadem, e nic nie jest straszne, skoro miuje
si Boga, nic nie jest cikie i gorzkie, skoro blini zostaje nawrcony na wiar.
I chocia widzia, e lud pruski oporny jest wobec tego, co gosi i trudny do oswo
jenia, za ask Bo jednak, ktra mu udzielia daru goszenia Jego imienia poganom,
nie rozpacza, a z dziwn wytrwaoci i cierpliwoci bardzo pilnie prowadzi podjte
dzieo nauczania, znoszc liczne krzywdy i obelgi do tego stopnia, e czsto wyp
dzany z domu i pozbawiony dachu nad gow musia szuka przytuku pod goym
niebem, drczony deszczem i zimnem. Prusowie za niechtnie znoszc lenie
i habienie swoich bogw, wobec ktrych ywili nabon cze przyjt od przodkw,
oburzali si na to, e cze ta jest zwalczana i usuwana. Za poduszczeniem swego
najwyszego kapana Kiywe i zachceni przez innych pogaskich kapanw, na
czelnicy Prusw spiskuj na jego zgub. Kiedy przeto m Boty, przewdrowawszy
cae niemal Prusy nauczajc sw iywota, przyby do wioski lecej nad morzem,
w pobliu miasta, ktre do dzi nazywa si Feszhaus3*8 , i w pitek 23 kwietnia na
1 Ossa zob. ks. I , przyp. 19 i 20 na s. 109.

1 Opis m czestwa w. W ojciecha jest oparty na licznych rdach polskich, a w ic Kanapariusza Vita...y
na yw ocie w itego spisanym przez w. Brunona z K w erfurtu, na Miracula . Adalberti, Co do innych rde
zob. Sem kowicz, Rozbir, s. 90 91. Obszerniejsz analiz rde tego ustpu, a czciowo jeszcze poprzednich
opowiada o w . W ojciechu daje E . Perfeckij (nem . letopis.), s. 110 111, wykazuje te uytkowanie przez
Dugosza kroniki klasztoru w Brunw ilar. O w em u kronikarzowi znany b y jeszcze inny tekst iyw ota w. W oj
ciecha, ktrego dzi nie posiadam y.
8 M iejscowo nieznana, w . W ojciech m ia zgin w Sam bii koo pniejszych wsi Tenkitten i Lochstaed,
w g za innej tradycji koo Elblga. Zob. J. Nowacki, Z dziejw kultu w . Wojciecha w Polsce w ksidze w.
Wojciech 997 1947y Pozna 1947, s. 136.
wznoszcym si nad wiosk skalistym wzgrzu odprawia uroczyst msz w. wzy

wajc miosierdzia Boego pokornymi modami i ofiar za nawrcenie Prusw, ci,
zgromadzeni dokoa, przypuszczajc, e uywa czarw na zgub ich bogw, rzucaj
si na niego i pobit, i potuczon licznymi ciosami, siedem razy przebit gow
odcinaj od ciaa i wieszaj, dla wikszego urgowiska, na ssiednim drzewie; przez
trzy dni, przez ktre bya wystawiona, pilnie strzeg jej i broni orze. Tak owa dusza
bogosawiona, ponisszy mczestwo od katowskich razw, wstpuje w otoczeniu
aniow przed tron Najwyszego Majestatu Boego, aby otrzyma podwjny wieniec
i zaywa wiecznoci. Sam wity uwolniony od wizw ciaa poszed zakosztowa
najwyszej i nieprzemijajcej rozkoszy. Gospodarz, ktry udzieli gomy witemu,
zachowa powiartowane ciao bogosawionego ma, zebrawszy je do kosza, a Pru
sowie, obawiajc si, eby po mierci nie doznali od niego jakich przykroci, zako
pali je starannie i w tajemnicy, pod stra, w pobliu wioski, w ktrej zosta za
mordowany; towarzyszy za w. Wojciecha, mianowicie Benedykta1, Mateusza1 2,
Jana3, Izaaka4, Kiystyna5 i Barnab6 obiwszy i poturbowawszy wyrzucili i wypdzili
ze swego kraju, groc im mierci, gdyby si omielili powrci.
Do obrzdkw i zwyczajw barbarzyskich Prusw nalea obowizek palenia
swoich zmarych. Wraz ze zmarym palili na stosie wspaniae szaty, konie, bro
i inne dobra, sdzc, e zmarli bd z tego wszystkiego, co z nimi palono, korzysta
na drugim wicie; zabjstwa cigali okrutn zemst, karzc mierci winowajc
lub jego krewnego. Gocinni i ludzcy, oddawali si pijastwu; uywali kobylego
mleka, ktre zwyko powodowa nietrzewo; nie znali wina. Zwolennicy opilstwa
uwaali, e nie ugocili dostatecznie przyjaciela czy gocia, jeli go nie widzieli pi-
1 Benedykt W ioch, m nich benedyktyn z klasztoru w. Rom ualda w Pereum pod Raw enn, przyby pin iej
do Polski do pustelni koo M idzyrzecza w celach m isyjnych. Zosta zam ordowany wraz z 4 towarzyszami
przez zbjcw 11 12 listopada 1005 r. K ult Piciu Braci M czennikw rozszerzy si od X I w . w Polsce
i w Czechach, dokd zabrano ich ciaa w 1038 r. Zob. jego yciorys w PSB.
3 Mateusz Polak, brat Izaaka, m nich z erem u koo M idzyrzecza, zam ordowany wraz z towarzyszami
w 1003 r.
3 Jan W och, w enecjanin z pochodzenia, z klasztoru Pereum pod Raw enn, zam ordowany w 1005 jak
i poprzedni.
* Izaak Polak, brat Mateusza, m nich z erem u koo M idzyrzecza zgin w 1003 r.
6 Krystyn chopiec, kucharz w erem ie benedyktynw koo M idzyrzecza, zgin jak poprzednicy. Jest
jednym z patronw katedry w O om ucu.
3 Barnaba, W och z pochodzenia, towarzysz Benedykta. Posowa do Italii w sprawie zorganizowania pla
cw ki m isyjnej przez Piciu Braci, a potem pow trnie w 1004 r . w sprawie zezw olenia na szerzenie ich kultu
jako m czennikw.
Rok P a s k i 997 289
janego; kobiety, podobnie jak mczyni, skonne b y y do ustawicznego pijastwa,

liczba on nie bya u nich ograniczona, lecz kady mia ich tyle, ile mg kupi,
dlatego te nie mieli ich w poszanowaniu, lecz zmuszali do wypeniania obowizkw
suebnic i niewolnic. Zarwno mczyni, jak i kobiety uywali codziennie ani,
aby wypdzi z ciaa skutki opilstwa z poprzedniego dnia i przeduy ycie. Nikomu
nie wolno byo ebra, kademu bowiem akncemu, do jakiegokolwiek domu by si
uda, dawano jedzenie.
K si p o ls k i M ie cz y sa w w y s y a d o R zy m u p ro b o k o r o n ;
p a p ie p o u cz o n y w id zen iem u d ziela p rz y g o to w a n e j d la n ieg o k o ro n y
k siciu w g iersk iem u , S tefa n o w i,
a P ola k o m n a k a zu je b y d o b r n a d ziei, za p ew n ia j c ,
e w k r tce i o n i j o trz y m a j .
Tymczasem moni panowie duchowni i wieccy pilnie namawiaj ksicia polskiego

Mieczysawa, aby wysa do papiea Benedykta VII1 posw z prob o koron.
Albowiem pod sprawiedliwymi rzdami ksicia Mieczysawa Polska bya tak po
tna, ludna i bogata, i wydawaa si by godna przyjcia w poczet krlestw chrze
cijaskich. Do zaatwienia i pomylnego przeprowadzenia tej trudnej sprawy wy
brany zosta biskup krakowski, Lambert2, m uczony i wymowny. Przybywszy do
papiea Benedykta przekonujco i z powag wyoy poselstwo ksicia polskiego
Mieczysawa, proszc, aby dla lepszego ugruntowania witej wiary katolickiej,
ktra w Polsce przyjta rozwija si tak cudownie przez ustanowienie dziewiciu
biskupstw i innych miejsc witych, jak rwnie dla umocnienia Polski w zwalczaniu
i tpieniu ssiadujcych z ni pogan i schizmatykw, da koron krlewsk ksiciu
polskiemu Mieczysawowi. Wywodzi dalej, e ksi polski Mieczysaw, mt ka
tolicki, jest bardzo gorliwym krzewicielem religii chrzecijaskiej, jak dowodz
jego czyny, jest dzielnym w czynach ornych i sawnym wadc licznych ludw.
A papie Benedykt VII, za rad kardynaw, odpowiedzia biskupowi krakowskiemu,
1 Starania o koron w R zym ie podj w 1001 r. Bolesaw Chrobry i nie u papiea Benedykta V II (ktry
zm ar w 985 r.), ale u Sylwestra II.
* Na posa do Rzym u w sprawie stara o koron wybrano nie biskupa Lam berta, lecz Opata Astryka-Ana-
etazego, zob. przyp. 1 na s. 290.
Roczniki czyli Kroniki 1>

Lambertowi, e z askawoci swojej ojcowskiej ma zamiar nada ksiciu polskiemu,

Mieczysawowi, koron krlewsk, dla rozszerzenia i pomnoenia wiary katolickiej
i chway narodu polskiego. Tymczasem do Rzymu z ramienia ksicia wgierskiego,
Stefana, ktry po mierci ojca, Geyzy, obj rzdy w ksistwie wgierskim (spokrew
niony z ksiciem polskim Mieczysawem przez matk Adelajd) przyby pose
Astryk1, opat klasztoru benedyktynw na Pannoskiej Grze, pniej mianowany
arcybiskupem ostrzyhomskim (choda w rocznikach przez antycypacj nazywany
[ju wtedy] arcybiskupem ostrzyhomskim) i prosi papiea o koron dla swego
ksicia wgierskiego Stefana. Papie Benedykt gotw by da koron krlewsk
obu ksitom, mianowicie wgierskiemu i polskiemu, uwaajc, e udzielenie
korony obu bdzie bez czyjejkolwiek szkody, a moe przynie wielki poytek sprawie
wiary i religii chrzecijaskiej. Jednak utrzymuj, e w tym czasie papie Benedykt
pod wpywem widzenia cofn obietnic uczynion biskupowi krakowskiemu Lam
bertowi dla ksicia polskiego Mieczysawa i da koron tylko ksiciu wgierskiemu
Stefanowi i jego posowi Astrykowi wyjani, e Polacy bardziej oddaj si krwawym
owom ni dzieom pobonoci i miosierdzia, bardziej uciskaniu poddanych i u-
piestwu ni pokojowi, bardziej s skonni do kamstwa i podstpu ni prawdy, wicej
dbaj o bydlta i psy ni o ludzi i skonni s do rozlewu ludzkiej krwi, dlatego jeszcze
nie s godni, aby otrzyma koron krlewsk. Wkrtce jednak rzecze gos
Boy ubagany, ulituj si nad tym ludem i jego godno krlewsk, ktrej mu
teraz odmawiam, wsawi i wywysz. S bowiem w tym narodzie tysice ludzi
bez winy, postpujcych wedug mego prawa; dla ich zasug i baga zmiuj si
nad innymi; nie mog bowiem zapomnie o licznych dobrych dzieach wznoszenia
i uposaania rozlicznych kociow i innej czci, ktr mi oddaj". Papie Benedykt
poruszony przeto tego rodzaju widzeniem, udzieli korony krlewskiej, ktr przy
gotowa dla ksicia polskiego Mieczysawa, Astiykowi dla ksicia wgierskiego
Stefana. Odsyajc za do Polski zasmuconego i aosnego biskupa krakowskiego
Lamberta rozkaza mu by dobrej myli i zapewni, e w niedugim czasie ksi
i Polacy w peni dostpi aski Boej wedle swoich ycze, jeeli porzuc zmaz
1 Astryk-Anastazy, ucze i przyjaciel w . W ojciecha, m nich klasztoru na A w entynie, potem w Brzew-

nowie, opat klasztoru w. M arcina na Pannoskiej G rze ok. 1002 r ., jeid zi do R zym u w 1001 r. celem starania
si o korony krlewskie dla Bolesawa' Chrobrego i Stefana I . N ie przyw iz on jednak zezw olenia na koro
nacj dla Chrobrego, tylko dla Stefana I i ju t do Polski nie w rci. Zosta na W grzech, m ianow any przed
r. 1007 arcybiskupem ostrzyhom skim. Z b. yciorys w PSB, t. I . W nauce w gierskiej Astryk i Atanazy (nie
Anastazy) to dw ie rne osoby.
Rok P a s k i 997 291
i plugastwo zbrodni, przez ktre dotychczas nie spodobali si Bogu, a bd post

powa sprawiedliwie i moralnie. Papie Benedykt obawiajc si za, aby z powodu
korony danej ksiciu Wgier Stefanowi, a odmwionej ksiciu polskiemu Mieczy
sawowi, midzy wujem i siostrzecem, ksitami polskim i wgierskim, nie
powstay godne potpienia wojny, przywoawszy obu posw zachca, upomina
i poleca, aby zachowywali nienaruszony pokj i mio, umocnion wzem pokre
wiestwa i ssiedztwa i pod adnym pozorem i w adnym wypadku nie pozwolili
go naruszy, w przeciwnym bowiem razie tego, ktry naruszy pokj dotknie kara
kltwy. Niektrzy natomiast twierdz, e papie nie z powodu widzenia anielskiego,
lecz na skutek otrzymanej wiadomoci o mierci ksicia polskiego Mieczysawa, nie
da mu korony i przypominam sobie, e czytaem o tym w jakim roczniku1 pol
skim. Wgrzy zmylili sobie i wymarzyli widzenie anielskie, aby tym uroczystszym
uczyni przysanie im przez papiea Benedykta korony. Jeszcze dzisiaj nazywaj
niesusznie t koron wit, poniewa aden kruszec nie moe zawiera w sobie
witoci, chyba tylko przywaszczon lub zmylon.
J ed en [r y c e r z ] z w ojsk a k sicia ru sk ieg o W o d zim ierza ,

a d ru g i sp o r d P o o w cza n , k t r z y n a jech a li z iem ie ru sk ie ,
sta cz a j z a w szy stk ich p o jed y n ek .
M a eg o w zro stu R u sin od n osi z w y cis tw o n a d og ro m n y m P iec z y n g ie m .
Kiedy w tym roku ksi ruski Wodzimierz spustoszy kraj Chorwatw2, Po-
owcy3 wypowiedzieli mu wojn; wyprawiwszy si przeciw nim spotka ich nad
rzek Trubie4. Skoro wobec przeszkody, jak bya rzeka, oba wojska uwaay
walk za niebezpieczn, wystpi z obozu Pieczyngw m wysoki i rzadkiego
mstwa, wyzywajc Rusinw, aby spomidty siebie wybrali drugiego dla stoczenia
walki; jeeli zostan pokonani, kraj ich bdzie przez trzy lata upiony. Jeden przeto
z Rusinw, ktry pozosta w domu, sprowadzony, podj si tego zadania; poniewa
1 W iadom oci tej nie znalaz Dugosz w rdach, zob. Sem kowicz, Rozbir, s. 91.
' W ypraw W odzim ierza W . na Chorwatw pod 993 r. powiadcza Powiesi wriemiennych let.
1 Poow cy (nazwa ruska) lub Kipczacy, Kum anowie, lu d pochodzenia tiurskiego zamieszkiwa stepy czar
nom orskie i stacza czste walki z ksitam i ruskim i. P oow cy, wyparci przez M ongow w X III w ., przew
drowali czciow o na terytorium W gier (zwani tu Kum anam i).
* T ru b iei, dawn. T rubajo, lew oboczny dopyw D niepru z ujciem 7 km poniej Perejasawia.
19*
wystpujcy do walki by maego wzrostu, Pieczyng odnis si do niego pogardliwie

wobec obu przygldajcych si wojsk. Rusin podjwszy walk zwycia Pieczynga
i natychmiast udeka wojsko Pieczyngw. Rusin cigajc ich, wielu zabi, albo poj
ma. Na tym miejscu Wodzimierz wystawi zamek Perejasaw1, poniewa w m,
ktry zwyciy, pochodzi z Perejasawia.
ROK PASKI 998
K si p o ls k i M ie cz y sa w op a n ow u je C z e c h y i P r a g
i p o rz d k u je sp r a w y sio strz e ca .
P iec z y n g o w ie z w y c i a j k sicia ru sk ieg o W o d zim ierza .
7 lutego umiera ksi czeski Bolesaw Pobony1 2*, rodzony brat ksinej polskiej
Dbrwki. Zostawia jednego syna Bolesawa8, ktry po ojcu obj ksistwo czeskie,
drugi bowiem Wacaw4 zmar przedwczenie. Ksi polski Mieczysaw ubolewajc
bardzo, e ksistwo czeskie po mierci ksicia Bolesawa Pobonego staje si pastw
chciwoci monych, wspczujc swemu krewnemu Bolesawowi, z imienia tylko
panujcemu, zebrawszy silne wojsko, wraz z synem swoim ksidem Bolesawem
wkracza do Czech. A kiedy inne miasta przyjmoway go z czci i poddaway si jego
rozporzdzeniom i rozkazom, jedna tylko Praga zamkna bramy, odmawiajc pod
dania si jego wadzy. Mieczysaw uderzywszy na Prag zdobywa j i opanowuje,
a ustanowiwszy zarwno na zamku, jak i w miecie zaog wojskow, uporzdko
wawszy sprawy czeskie, powraca do Polski bez strat jako triumfujcy zwycizca.
Ksi ruski Wodzimierz zabiega z wojskiem drog Pieczyngom, napadajcym
w tym roku ziemie ruskie i pustoszcym je ogniem i mieczem. W krwawej bitwie5 6
Wodzimierz i jego wojsko zostaje pokonane przez Pieczyngw. Wielu polego. Wo
dzimierz ucieka i eby nie wpa ywcem w rce cigajcych go Pieczyngw chowa
si pod mostem, ktry mu si nadarzy. Pod jego ochron zmyli cigajcych go wro
1 Miasto na Ukrainie.
1 Bolesaw II Pobony im . 7 lutego 999 r., a nie w 998 roku. Co do przesunicia dat w tym ustpie, zob
Sem kowicz, Rozbir, s. 91.
* Bolesaw III Rudy, ksi czeski, panowa od 7 lu tego 999 r . do 1002 r.
* W acaw , syn Bolesawa I I F oboinego, zm ar m odo w 998 r.
6 Data najazdu Pieczyngw na R u i i klska W odzim ierza W . przypada na rok 996.
Rok P a s k i 998 293
gw. Pieczyngowie zagarnwszy tabory i zamki ruskie, zupiwsty Ru, uprowa

dzaj do swego kraju jecw, bydo i inn zdobycz. Po ich odejciu ksi ruski Wo
dzimierz na pamitk swego ocalenia buduje i uposaa w Kijowie koci Przemie
nienia Paskiego, poniewa w pogrom i jego ocalenie zdarzyy si w uroczysto
Przemienienia Paskiego1 wedug obrzdku greckiego.
C n o tliw e t y c i e i m ie r w y z n a w cy w ira d a
i m czen n ik a B en ed y k ta .
W tym czasie synli przykadnym tyciem i obyczajami dwaj mowie: wirad1 2,

ktry zamieszkiwa pustelni pod ska (dzi jeszcze widoczn) nad rzek Dunajcem
w pobliu miasta Czchowa w diecezji krakowskiej, w ktrej przez wiele lat zmaga
si [z sob] dla Chrystusa i Benedykt3. Obaj pustelnicy opuciwszy Polsk udali
si na Wgry i tyli w klasztorze benedyktynw na Pannoskiej Grze, pod zwierz
chnictwem opata Astyka4. wirad, zwany te Zorardus, umartwionym tyciem
zasuy sobie na imi wyznawcy; Benedykt przelawszy krew, pozyska koron
mczesk.
ROK PASKI 999
U m iera k s i t p o ls k i M ie c z y s a w i
p o n im , z a zg o d w szy stk ich , ob ejm u je r z d y s y n je g o B olesaw y
o b d a rz o n y w szy stk im i cn o ta m i.
Ksi polski Mieczysaw, skoro wiele lat rzdzi ksistwem i wraz z on swoj
Dbrwk, crk ksicia czeskiego, pierwszy w Polsce wprowadzi wiar chrzeci-
1 w ito Przem ienienia Paskiego przypada na 6 sierpnia.

1 Andrzej-w ierad m nich erem ita, patron Sow acji, Polak z pochodzenia, ty w X X I w ., zm ar w klasz
torze na grze ubrzej (Zobor) pod Nitr. Dokadna data jego zgonu nie jest znana. Im i wierad wystpuje
w form ie ludow ej jako uraw ek, w rdach wgierskich jako Zorardus. Por. lyciorys w PSB, t. I.
* Benedykt fw . erem ita i m czennik, towarzysz Andrzeja-wierada, b y m nichem w tym samym klasz
torze co Andrzej, pniej przebyw a w pustelni, gdzie zam ordowali g o zbjcy. Dokadna data zgonu nie jest
znana.
4 Astryk zob. przyp. 1 na s. 290.
jast, ufundowa wiele kociow katedralnych i parafialnych i dokona wielu

innych pobonych czynw, przyjwszy pobonie i po katolicku zgodnie z obrzdkiem
chrzecijaskim ostatnie sakramenty zmar1 i w katedrze poznaskiej zosta pocho
wany. Pogrzeb jego odby si z suszn i nalen czci, wrd wielkiego opakiwania
jego zgonu tak przez syna jego przesawnego Bolesawa2, jak przez monych duchow
nych i wieckich. Wkrtce po uroczystociach pogrzebowych jedynego jego syna
Bolesawa, liczcego dwadziecia osiem lat, za poparciem panw wieckich i duchow
nych i godn podziwu jednomyln zgod, wyniesiono na miejsce ojca i powierzono
mu rzdy nad ksistwem polskim. Jego wielkie przyrodzone zdolnoci zabysy ju
w licznych i bohaterskich czynach wojennych; odznacza si na swj wiek niezwyk
skromnoci: byo jasne, e zdolnoci jego znacznie przewyszaj to, czego w przeszoci
dokaza. By mianowicie bardzo urodziwy, cechoway go wielka roztropno umysu
i wielkoduszno. Bardzo sprawny w rozsdzaniu spraw tak publicznych, jak pry
watnych, osiga przez to bez wtpienia t korzy, e sobie i narodowi swojemu
stale przysparza sawy i uznania. Hojny dla kociow i sug Boych, askawy dla
rycerstwa i uprzejmy dla innych stanw, tak zdoby sobie wrd wszystkich mio,
e troszczyli si o jego ycie tak, jak o swoje. Dwr jego skada si nie tylko z rycerzy
i monych panw, lecz i z wyzwolecw, ktrych uwolni od niewolnictwa, a tak
by liczny, e nie rni si wygldem od prawdziwego wojska: dufny w jego si
atwo take poskramia wrogie napady. Bystrego rozumu, przesawny rad i mst
wem, szczodroci i askawoci powciga bardzo i agodzi surowo swoich rozka
zw, kierujc wszelkimi sprawami Rzeczypospolitej nie na los szczcia, lecz wedug
zasad cnoty. Natura obdarzya go wspania i dostojn postaw, wyrniajc go od
innych miertelnikw. Nagradzajc najaskawiej cnoty, bardzo surowo natomiast
kara winy. Ksi polski Bolesaw mia umys sprawny i obrotny do wszystkiego
cokolwiek chcia uczyni; umia [ksi] zrcznie dostosowa si do miejsca, czasu
i osb i w kadej okolicznoci znale odpowiedni rad tak dalece, e czy to w cza-
si pokoju, czy w czasie wojny, jakakolwiek nadarzya si sprawa, do kadej sposo
bny, okazywa najwysz umiejtno. Byszczc si, zdrowiem, czystoci obycza
jw, wymownoci, dostatkami, askawoci, wietnoci i saw i innymi tego
rodzaju zaletami, dny by chway, lka si haby. Skoro rozesza si wie o mierci
1 Mieszko I zm . w 992, a nie w 999 roku.

* Bolesaw Chrobry nie b y jedynym synem M ieszka I . O charakterystyce Bolesawa zob. u Sem kowicza
w Rozbiorze, 8. 92.
Rok P a s k i 999 295
ksicia polskiego Mieczysawa po ziemiach jemu podlegych, we wszystkich ufundo

wanych i uposaonych przez niego dziewiciu kocioach katedralnych biskupi
odprawili wspaniae uroczystoci aobne. Postanowili, e rokrocznie oni i ich na
stpcy bd je odprawia jak mi si wydaje bardzo susznie i sprawiedliwie
gdy chodzio o ksicia i pierwszego fundatora, dziki ktrego hojnym nadaniom
biskupstwa te do dzi dnia trwaj.
Skoro w. Wojciech arcybiskup gnienieski uda si do Prus, aby gosi wiar
Chrystusow poganom, arcybiskupstwo gnienieskie obj wybrany przez w. Woj
ciecha bogosawiony Gaudenty, zwany te Radymem, rodzony brat w. Wojciecha.
Z pochodzenia Czech, ze szlachetnego rodu, zrodzony z tych samych rodzicw co
w. Wojciech ze Sawnika i Strzeysawy herbu Ra i z rodu zwanego Poraj,
majcego jako godo czerwon r.
ROK PASKI 1000
P ru so w ie d o w ied z ia w szy s i o c z c i
k sicia p o lsk ieg o B o lesa w a d la cia a w . W o jciech a ,
w y sa w szy d o n ieg o p o s w , ch c sp rzed a c ia o n a w a g sreb ra ;
g d y B olesa w p o sa im d a n ilo sr eb ra , c ia o z e l a o
i m a ym k o sztem z o sta o w y k u p io n e;
n a jp ierw sp ro w a d zo n o j e d o T rzem eszn a ,
a n a stp n ie p rz en iesio n e p r z e z B olesa w a d o G n iezn a , z a sy n o cu d am i.
Prusowie widzc, e w. Wojciech, bogosawiony mczennik Chrystusowy, by

drogi przesawnemu ksiciu polskiemu Bolesawowi tak za ycia, jak po mierci,
i ten pragnie mie jego ciao i przenie je do Polski (tak wielkim bowiem uczuciem
peda ksi Bolesaw ku witemu, e owiadczy, i wypowie im wojn i bdzie
ich nka jak tylko potrafi najokrutniej, dopki ciaa jego nie wydadz1, chyba e
Prusowie ciao jego drog ukadu pokojowego oddadz), wysyaj do ksicia polskiego
Bolesawa posw, ktrzy uywajc pysznych sw takie sprawuj poselstwo: Do
wiadujemy si, e Bg twj Wojciech, ktregomy zabili, jest drogi twemu sercu
1 W iadom oS ta znajduje zi w jednym z tyw otw w. W ojciecha.

i pragnc posiada jego ciao usiujesz nas atakowa zbrojnie i wypowiedzie nam
wojn. Zbrojnie nie moesz pozyska ciaa twego Boga, poniewa jest pochowany
w miejscu nieznanym i niedostpnym dla ciebie i dla innych; natomiast jeli prag
niesz je mie, jest to sprawa nie miecza, lecz srebra. Damy ci je, jeli w zamian
zgodzisz si zapaci tyle srebra, ile zaway". Ksi polski Bolesaw, chocia z przy
kroci i gorycz sucha bezczelnego owiadczenia posw, opanowawszy jednak
swoje wielkie wzburzenie, na inny czas zachowujc ukaranie pychy Prusw, po
wcigliwiej ni go skaniaa wasna natura (aby tym atwiej mg doj do posiadania
witego ciaa) odpowiada owym posom Prusw, ofiarujc si wypeni postawiony
przez nich warunek. Na skutek ukadu zawartego midzy ksiciem polskim Bo
lesawem i posami Prusw, wysya ksi Bolesaw duchownych i rycerzy do Prus
i daje im z wielk hojnoci dostateczn ilo srebra ze skarbca ksicego. Kiedy1
dotarli na miejsce, moni Prusowie, ktrzy przybyli dla zaatwienia tej sprawy, przy
nieli, zgodnie z ukadem, z ukrytego miejsca ciao wite, pachnce cudown woni.
Najpierw Polacy sprawdzaj czy jest to samo. Rozpoznawszy nastpnie po ranach
i innych oczywistych znakach, wiadczcych o niedawnym zabjstwie, kad je na
wag dla odwaenia srebra przysanego przez ksicia polskiego Bolesawa. Jednak
gdy w miecie Romowe, stolicy Prusw, zoono na drugiej szali wagi srebro, majce
zdaniem Polakw zrwnoway ciao wite albo ciarem swym przeway, za
spraw Bo wite ciao, ktre za ycia byo narzdziem i mieszkaniem Ducha w.,
tak stracio na wadze, e nie majc adnego prawie ciaru odpowiadao malekiej
odrobinie srebra. Zdumienie ogarno wszystkich, tak Polakw, jak Prusw. Polacy
oddaj chwa majestatowi Boemu za dobrodziejstwo i uczyniony cud a duchowni
z wielkim poszanowaniem i czci zdejmuj ciao w. Wojciecha z wagi, skadaj do
przepiknej roboty szkatuy, ktr w tym celu z sob przynieli; zabieraj do skrzyni
swojej prawie cae srebro, ktre dla zrwnowaenia witego ciaa przynieli, nie
bez wielkiej udrki Prusw, ktrzy zobaczywszy skarb gono aowali, e na darmo
zosta przyniesiony. Chocia niektrzy z nich niegodziwie doradzali, nie mieli
jednak Prusowie, zawarszy ukad, zatrzyma [ciaa], aby najwyszy majestat Boy,
ktrego cudownej mocy przy waeniu witego ciaa byli wiadkami, nie ukara
ich lub, eby za pogwacenie umowy przez nich zaofiarowanej nie narazili si na
suszn wojn z ksiciem Bolesawem i Polakami.
1 Cay ustp analizuje na podstawie ird de Sem kow icz, Rozbir, 8. 92.
Rok P a s k i 1000 297
Posowie polscy odebrawszy przeto ciao w. Wojciecha odwo je do Polski z na

len uroczystoci, czci i szacunkiem, wrd radoci i wesela Polakwj wychodz
na spotkanie witego ciaa tumnie z zapalonymi wiecami ci, przez ktrych po
siadoci, wsie i okolice je niesiono. Kiedy za ksi polski Bolesaw dowiedzia si,
z opowiadania posw wysanych do Prus, w jaki sposb, za ask Bo, dokonao
si waenie ciaa witego mczennika Wojciecha, a mianowicie jak mao, owszem
prawie adnego, wite ciao na wadze nie wykazao ciaru i e jego posowie
ju je donieli cakiem bezpiecznie w granice jego krlestwa, wielce si uradowa
i wielbi Zbawc, ktry jemu i Polakom udzieli tak cudownego dobrodziejstwa.
Nastpnie przyzwawszy ssiednich biskupw, duchowiestwo, a take i wieckich,
z wielkim tumem wszelkich stanw uda si naprzeciw witego ciaa, a gdy do
niego doszed, pad wraz z duchowiestwem, ludem i ca druyn na kolana i po
cz sercem i usty piewa chwa Bogu. [Ciao] przenis do Trzemeszna1, do
klasztoru kanonikw regularnych w. Augustyna, ktry ojciec jego ksi polski
Mieczysaw zaraz po przyjciu wiary ufundowa i bardzo hojnie uposay, i tam je
umieci. Po upywie krtkiego czasu pragnc ciao w. Wojciecha bardziej uczci,
zebrawszy wielki tum biskupw, duchowiestwa i wieckich, przenis je 2 0 padzier
nika2 z wielk i wspania uroczystoci z Trzemeszna do Gniezna, miasta podwczas
kwitncego i ludnego. Z wielk czci umieci je w katedrze metropolitalnej gnienie
skiej, ktrej wity w swoim czasie sam by arcybiskupem. Potem na pamitk
takich dobrodziejstw przez wiele nastpnych dni obchodzi uroczystoci w Gnienie,
rozdajc ubogim hojne jamuny i kademu zwracajcemu si w swoich potrzebach
okazujc dobrotliwo i askawo. Po przeniesieniu ciaa witego Wojciecha do
Gniezna, zacz m Boy janie licznymi i ustawicznymi cudami. Dla proszcych
w rnych dolegliwociach sta si wielkim wspomoycielem. Dlatego nie tylko
z Polski, lecz z najbardziej odlegych stron Niemiec i Wgier zaczy ciga do
grobu witego liczne tumy, a tam uzyskiway zdrowie i pocieszenie. Nie przyto
czylimy w tym dziele, aby obecnego tomu nadmiernie nie powiksza, zdziaanych
przez niego wielu cudw, poniewa s zapisane w licznych ksigach.
1 Klasztor w Trzem esznie, jeden z najstarszych w Polsce, b y w X I w. w posiadaniu benedyktynw , a do

piero po odnow ieniu w X II w. za K rzywoustego przejli g o kanonicy regularni iw . Augustyna. Dokadne
daty zaotenia klasztoru ani jego renow acji nie s znane, zob. T . W ojciechow ski, Szkice hist. X I w., s. 84 85.
* w ito translacji ciaa iw . W ojciecha jest obchodzone w g kalendarza rzym skiego 20 paidziem ika, ale
w irdach s i in ne daty (6 listopada).
T rz sien ie z iem i w P o lsc e i og rom n a k om eta .
Wiele dziwnych wypadkw zdarzyo si w tym roku. Przede wszystkim byo

trzsienie ziemi w nawrconej na chrzecijastwo Polsce. 14 lutego ukazaa si
kometa1, ktra na pogodnym niebie, jak pochodnia ponc i un daleko rozpocierajc,
swoj wspaniaoci przerazia wszystkich tak, e i ci, ktrzy byli na dworze i ci,
ktrzy byli w domu, czuli si jak jakim gromem raeni.
m ier k ilk u p a p ie ty i r n e zd a rzen ia .
Po mierci Benedykta2, ktry siedzia na stolicy papieskiej przez pi lat i sze

miesicy, a wedug innych przez dziesi lat, papiestwo byo nie obsadzone przez
pi dni. Pochowano go w kociele w. Piotra. Nastpca Jan XIV3, ktry jako biskup
pawijski nosi imi Piotra, rzdzi Stolic Apostolsk osiem miesicy, a morzony
godem przez cztery miesice w zamku w. Anioa, zmar i w Watykanie zosta
pochowany. Po nim nastpi Rzymianin Jan4, m wielkiego wyksztacenia, ktry
napisa kilka ksig i w krtkim czasie, mianowicie po czterech miesicach, zmar.
Nastpc mia tego samego imienia, Jana XV, z pochodzenia Rzymianina. Tego
patiycjusz Krescencjusz tak bardzo pognbi, e opuciwszy Rzym posa posw
do cesarza Ottona II, aby przyby do Rzymu. Dowiedziawszy si o tym Rzymianie
wzywaj go i padszy na twarz bagaj o przebaczenie i uzyskuj je. Siedzia na
stolicy papieskiej dziesi lat, dziewi miesicy i siedem dni i zmar w Rzymie.
P a p ie G r z e g o r z V w y n iesio n y n a S to lic A p o sto lsk

u sta n a w ia w ra z z cesa rzem O tton em I I I e le k to r w cesa rstw a .
Po mierci papiea Jana XVI6 [s] zostaje papieem za spraw cesarza Ottona III
krewny jego Sas, Grzegorz V 6, zwany przedtem Brunonem, m czcigodny i znako-
1 W iadomo$ przejta z kroDiki Siegeberta nie odnosi si do Polski, zob. E . Perfeckij (nem . letopis.), s. 79.
1 Chodzi tu o Benedykta X II, ktry zm ar w 985 r ., rzdzi lat 9.
* Jan X IV obrany pod koniec 985 r ., zm . 20 sierpnia 984 r ., poprzednio b y biskupem Paw ii i kanclerzem
O ttona II. Po nim w rci natychm iast B onifacy V II, panowa niecay rok i zgin w w izieniu.
* Jan X V papiei, Rzym ianin z pochodzenia, w ybrany w 985 r ., zm . w kw ietniu 996 r.
1 Niewtpliwie chodzi tu o Jana X V , gdyt Jan X V I panowa tylko rok (997 998). In ne dane co do lat pa
nowania m ia Dugosz z kroniki M arcina z Opawy i Ptolem eusza z L ukki, zob. Sem kow icz, R ozbir, s. 92.
* Grzegorz V zob. przyp. 4 na s. 279.
R o k P a s k i 1000 299
mitej cnoty. Skoro cesarz Otto III opuci Rzym, Krescencjusz1 osadzi za pienidze
na tronie papieskim Placencjusza pod imieniem Jana XVI2. Z powodu tej schizmy
cesarz wrci do Rzymu, ci Krescencjusza, a antypapie Janowi kaza wyupi
oczy i ciao powiartowa; nic mu nie pomogo jego zoto; pokj w Kociele zosta
przywrcony.
Godne uwagi jest, e w Grzegorz razem z cesarzem Ottonem III wyznaczy
i ustanowi elektorw8 cesarstwa, ktrzy przetrwali a do dzi; ani Francuzi, ani
Wosi nie mogli zmieni tego urzdzenia, wprowadzonego nie z powodu jakiej
winy Sasw, lecz dla zapobieenia przyszym niebezpieczestwom. Std wiersz:
Moguczyk4, Trewirczyk, Koloczyk,
Ktokolwiek z nich staje si kanclerzem cesarstwa.
Palatyn - stolnikiem, ksi saski miecznikiem,
Margrabia przeoonym kamery, Czech czenikiem,
Oni po wieczne czasy obieraj dla wszystkich najwyszego pana".
Ale, jak mwi niektrzy, przy tej sposobnoci orze straci wiele pir, a w kocu
cakiem bdzie oskubany.
ROK PASKI 1001
C esa rz O tto I I I p r z y b y w a d la w y p en ien ia lu bu d o G n iezn a ,

d o g r o b u w . W o jciech a .
P r z y b y w a j c eg o w ita u g r a n ic p a stw a k s i t p o lsk i B olesa w i z cz c i p rz y jm u je.
Z P ozn a n ia d o G n iezn a p ro w a d z i g o p ie sz o p o [ro z cielo n y ch ] su kn ach .
Kiedy szeroko rozniosa si wie o cudach osobliwych i zdumiewajcych, ktre

askawo Zbawiciela raczya zdziaa przez zasugi w. Wojciecha arcybiskupa
1 Jan Krescencjusz patrycjusz rzym ski syn Alberyka city w 998 r. z rozkazu Ottona III.
* Jan X V I antypapiei (Jan Philagatos G rek z Rossano), uprzednio arcybiskup Piacenzy, b y wprowadzony
na tron przez Jana Krescencjusza, nastpnie pozbaw iony tronu i uwiziony przez Ottona III w m arcu 998 r.
8 N iecise: za O ttona III koronowali wadc Rzeszy trzej dostojnicy duchowni, za instytucja staych
7 elektorw uksztatowaa si pniej, usankcjonowana w 1356 r. w Zotej Bulli Karola IV (rozdz. 5, par. 2).
rda Dugosza do tego ustpu om awia Sem kowicz w Rozbiorze, s. 92.
* W iersz ten jest u M arcina z O paw y (M on. Germ. Hist., Scriptores, t. X X II, s. 466) oraz w kronice W . R o-
lewinka wraz z anegdot o orle (Fasciculus temporum w yd. J. Pistoriusa, t. II, fo l. 71).
gnienieskiego, cesarz rzymski Otto III, trapiony chorob, z wasnego natchnienia

i za rad swoich dworzan, zacz usilnie modli si do w. Wojciecha o swoje uzdro
wienie i lubujc Bogu obieca, ie osobicie uda si do jego grobu, jeli odzyska
dawne zdrowie. Po uczynieniu lubu w cudowny sposb, za wstawiennictwem
w. Wojciecha, zosta uwolniony od choroby, na ktr cierpia. Celem1 wypenienia
lubu i zoenia u grobu witego godnych podarkw, uda si do Polski w wielkim
orszaku ksit i rycerzy nie tylko, aby wypeni lub, ale rwnie, eby osobicie
pozna ksicia polskiego Bolesawa, ktrego wie powszechna wielce wychwalaa.
Wiedziano, e udaje si do Polski nie tylko dla odwiedzenia ciaa w. Wojciecha,
spoczywajcego w Gnienie, ale zncony saw ksicia polskiego Bolesawa. Do
wiedziawszy si wczenie z licznych doniesie o jego przybyciu ksi polski Bo
lesaw przygotowa wszystko co byo mona na przyjcie tak dostojnego gocia i jego
wojska. Przybywajcego cesarza wita na granicy Polski w otoczeniu licznego ry
cerstwa i dworzan, przyjmujc go z wielk czci i uszanowaniem. Po przywitaniu
za na swojej ziemi obficie i hojnie zaopatruje zarwno cesarza, jak wszystkich jego
rycerzy i krtszymi drogami prowadzi a do Poznania. A poniewa cesarz Otto,
zgodnie ze swoim lubem, mia przej pieszo siedem mil do grobu w. Wojciecha,
postanowi i z Poznania (taka bowiem odlego jest [z Poznania] do Gniezna).
Bolesaw dowiedziawszy si o tym, dla okazania moliwie najwikszej czci cesarzowi,
rozkaza wycieli ca drog z Poznania do Gniezna, ktr mia i cesarz Otto,
rnokolorowymi suknami tak, aby w pochodzie cesarz z rycerstwem nigdzie nie
dotkn ziemi. A chocia cesarz Otto owiadczy, e bynajmniej nie naley mu si
taka cze i bardziej j uwaa za ciar ni za zaszczyt, jednak zwyciony probami
Bolesawa (aby ten nie narzeka, e jego uszanowanie i dobre chci odrzuca) zgodzi
si skorzysta z drogi wydanej suknem i w towarzystwie Bolesawa idcego ze swoim
rycerstwem rwnie pieszo przyby do Gniezna. Tam zosta przyjty z wielkim
szacunkiem, czd i honorami przez arcybiskupa Gaudentego i innych biskupw,
panw monych duchownych i wieckich, szlachetnie urodzone niewiasty i ich
1 Synny zjazd gnienieski jest szeroko znany w nasz literaturze h istoryczn i praw niczej, gw nie
na podstawie wspczesnego, lecz stronniczego rda kroniki Thietm ara. O dby si w r . 1000 (n ie 1001).
rda polskie i obce oraz ogrom n literatur do tego zjazdu zestawi a po rok 1955 M . Jedlicki, Kranika
Thietmara, Pozna 1955, s. 202 205, przyp. nr 240. Dugosz w opisie zjazdu poszed za relacj kroniki
Galla Anonim a, za kronik wielkopolsk i M iracula S. Adalbert! (zob. Sem kowicz, Rozbir, s. 92 95), ale
nie pisze tu o znaczeniu zjazdu dla organizai Kocioa w Polsce, a jedynie o znaczeniu politycznym . Ca
zreszt organizacj Kocioa w Polsce przenis dow olnie na czasy przed r. 1000.
Rok P a s k i 1001 301
crki, ktrym ksi polski Bolesaw rozkaza przyby dla uczczenia i powitania
cesarza. Cesarz nawzajem wita ich askawie. I ju wtedy nie bez podziwu zacz
zwraca uwag na bogate stroje i ozdoby rozmaitych stanw, pa i szlachetnych
niewiast, ktre wystpiy ozdobione i obwieszone przepysznymi zotymi klejnotami,
perami i drogimi kamieniami i rozpoznawa w ksiciu polskim Bolesawie krlewskie
cnoty, ktre ju od dawna zna z opowiada: z jak mianowicie szybkoci zaatwia
sprawy, jaka cechowaa go sprawno umysu, ile trudu powica obowizkom,
jak dzielno okazywa w niebezpieczestwach, jaki rozsdek w rzdzeniu. Rzadka
ponadto i szczeglna prawo i ludzko, ktr wtedy wyraniej ni kiedykolwiek
indziej okaza, czyniy go cesarzowi i jego otoczeniu droszym. Ponadto zobaczy
taki przepych, tyle zota, drogich kamieni, purpury i bogactwo pere, tak druyn
rycersk i dwr, jakich nigdy nie spodziewa si zobaczy. Widzia nadto wspaniae
czyny Bolesawa osobicie na wasne oczy; ogarnia go wikszy podziw na skutek
osobistego zetknicia si ktre zazwyczaj pomniejsza wielko sawnych ludzi
ni z opowiadania. Ksi bowiem, bardzo przemylny i obrotny w wykonaniu wszy
stkiego, co usiowa, odznacza si dzielnym ramieniem i wymow.
C esa rz O tto I I I w id z c w sp a n ia om yln o

i b o g a ctw o k sicia p o lsk ieg o B o lesa w a , k o ro n u je g o n a k r la
i ozd a b ia sw oim d ia d em em ,
zw a ln ia j c je g o i n a stp c w o d w szelk iej z a le tn o c i o d cesa rstw a .
B o lesa w p r z e z t r z y d n i w y d a je w sp a n ia le b iesia d y
i o fia r o w u je ce sa rz o w i i je g o to w a rzy szo m
w szy stk ie z o te i sreb rn e n a czy n ia .
Cesarz rzymski Otto III przybywszy do Gniezna uda si do katedry i padszy na

twarz przed ciaem w. Wojciecha z wielk pobonoci dzikowa Bogu i w. Wojcie
chowi za przywrcenie mu zdrowia. Rwnie przy jego grobie zoy godne cesarza
dary w zocie i srebrze i przez kilka dni zatrzyma si w Gnienie czynic zado
swojemu naboestwu, ktre mia dla witego. Ksi za polski Bolesaw troszczy
si i zabiega o to jedno, eby zarwno cesarza Ottona, jak i wszystkich dostojnikw,
monych panw i rycerzy, ktrzy z nim przybyli nie tylko zaopatrzy najobficiej
we wszelk ywno, lecz by uczci ich wspaniaymi darami i innymi dowodami
uprzejmoci. Przynoszono przeto kadego dnia nowe dary cesarzowi i jego panom,
rne w zalenoci od stanu i godnoci dworzan. Jedni otrzymywali zote naczynia,
inni srebrne, inni drogie kamienie, acuchy albo dzielne konie, take zagraniczne,
drogie futra lub te szaty mienice si zotem, srebrem, szkaratem i purpur.
Cesarz Otto (dla ktrego imi ksicia polskiego Bolesawa od dawna byo bardzo
sawne na podstawie tego, co powszechnie o nim mwiono, i ktry z tego powodu
pragn uda si do Polski, aby si o tym przekona) skary si swoim powiernikom,
e czuje si bardziej upokorzony, ni uczczony tyloma dowodami czci, tyloma darami
i przysugami. I rzecz bardzo rzadka przy osobistym poznaniu uwaa, e Bolesaw
okaza si wikszy ni gosia wie. Dlatego te cesarz i jego dostojnicy zwracali
na oczy z powodu dzielnych czynw, roztropnoci, umiejtnoci, hojnoci i innych
przymiotw godnych wadcy. Widzc ponadto rozliczne cnoty Bolesawa, wiksze
ni gosia wie, wrodzon mdro poczon z przemylnoci, szczegln roz
tropno i umys zdolny do najprzerniejszych spraw i podziwu godn umiejtno
rzdzenia zarwno w zamierzeniach, jak w wykonaniu, a take liczebno jego
rycerzy i poddanych, ktrzy suchali go z niewypowiedzianym posuszestwem
i obaw; widzc karno poszczeglnych rycerzy i wojw suebnych w wykonywa
niu jego rozkazw i przekonawszy si, e zdolnoci jego ducha i umysu s wiele
wiksze, ni to gosia wie i e stanowi wrd ksit rzadki okaz cnoty; dla pomnoe
nia jego chway postanowi przyozdobi go diademem krlewskim. Zwoawszy
dostojnikw i swoich doradcw wyjawi im (jak mwi) dugo ukrywany w duszy
swj podziw dla wspaniaych czynw dokonanych przez Bolesawa ksicia polskiego:
Nic nie skamaa mwi sawa, ktra dotara do nas o ksiciu polskim Bo
lesawie; owszem, wicej zataia i umniejszya ni przekazaa i nie przedstawia jasno
tego, czego dowiadczamy, co cenimy i widzimy; chwa jego czynw i cnt skpo,
zazdronie i niechtnie ogaszajc znacznie zmniejszya to, co osobicie ogldam.
[Widzimy w nim] roztropno, mstwo, wielkoduszno, sprawiedliwo, askawo,
hojno, wierno, czysto i inne cnoty krlewskie, [tak] e moe by postawiony jako
najwspanialszy przykad wszelkich zalet dla znamienitszych nastpcw. Bybym
winien szkaradnej i wielkiej zbrodni, gdyby taki m, naszej osobie i naszemu
cesarstwu najbardziej przyjazny, kiy si pod skromnym jedynie tytuem ksicym,
a nie zosta wyniesiony na tron krlewski. Nie znamy wikszego od niego pomidzy
ksitami, a potga jego czyni go rwnym krlom. Przeto my, jeeli i wam wydaje
si to dobre i potyteczne, dla chway Boej, dla podniesienia i rozszerzenia wiary
Rok P a s k i 1001 305
witej, dla wyniszczenia pogaskich ludw, ktre granicz z Polsk, wynosimy go

askawie do godnoci krla. Postanowilimy da mu udzia w peni naszej wadzy
i ofiarowa mu bero krlewskie, abymy cho t wzajemnoci gdy inn si
nie godzi odpowiedzieli na tyle ogromnej czci i darw, ktrymi mnie i was co
dziennie obsypuje". Wszyscy ksita, dostojnicy i moni panowie cesarstwa chwalili
pomys cesarski i cesarskie postanowienie} godzili si z nim i wysawiali} wychwalali
wspaniaymi mowami ksicia Bolesawa, usilnie zapewniajc, e jest on przykadem
wszelkich umiejtnoci i wszelkich wspaniaych cnt. Cesarz Otto wyszedszy z kom
naty udaje si z ksiciem Bolesawem do katedry gnienieskiej. Obu towarzyszyo
liczne rycerstwo i niezliczona ciba ludzi obojga pci. Skoro tam przybyli, cesarz
Otto drugi [s] rozkazuje arcybiskupowi gnienieskiemu Gaudentemu i innym
biskupom polskim namaci olejem witym Bolesawa na krla Polski i dopeni
wszelkich nalenych modw i obrzdw, ktre zwykle zachowywane s przy ko
ronacjach1 i pomazaniach krlw. Po dokonaniu tego zosta zaprowadzony na pod
wyszony tron, z ktrego mg by widziany przez cay otaczajcy tum. Cesarz
Otto zdj wspaniay diadem, ktry wtedy mia na gowie i ozdobi nim, i uwieczy
skronie ksicia Bolesawa ustanawiajc go (i wszystkich jego nastpcw) krlem
Polski, sprzymierzecem i przyjacielem cesarstwa rzymskiego, podporzdkowujc
mu wszystkie ziemie polskie i ludy, dajc jemu i jego nastpcom krlom Polski
panowanie nad ksistwami, ziemiami i okrgami zdobytymi w przyszoci na po
ganach i schizmatykach. Jako godo nadaje jemu i caemu Krlestwu Polskiemu
po wieczne czasy biaego ora2. Podobnie jak cesarstwo rzymskie ma to samo godo
koloru czarnego i podlegaj mu wszystkie ludy niemieckie, tak samo on ma uywa
tego goda na czerwonym polu i nieustannie podporzdkowywa sobie poszczeglne
ludy sowiaskie i pogaskie. Zachca i upomina go, aby dla powikszenia i roz
1 N ie bya to form alna koronacja, b o koron otrzym a Chrobry z Rzym u dopiero w 1025 r .t ale uznanie
Bolesawa za w adc zczonego cisym przym ierzem z cesarstwem . For. w literaturze wyjanienia w dzie
ach om aw iajcych zjazd gnienieski, a w szczeglnoci interpretacj Z . W ojciechow skiego w art.: Bolesaw
Chrobry i rok 1000, Przegl. Zach. m arzec 1948 i nadb. i teg o Patrycjat Bolesawa Chrobrego, Roczn. Hist.
t. X V III, 1949 i nadb.
1 O rze Biay jako herb rodu Piastw siga bardzo daw nych czasw, jako znak herbow y w poczeniu z in
nym i elem entam i w rnych dzielnicach Polski w chodzi w u tycie w cigu X III w. i w ten sposb przetwarza
si z w olna w godo pastwowe. adnej zalenoci od cesarstwa nie oznacza.
O rze czarny jnko herb cesarstwa by wprowadzony przez Karola W ., std przeszed, jako herb cesarzy
rzymskich narodu niem ieckiego, do Rzeszy w X w. za Ottona II. W swej pierw otnej form ie orze cesarski
at do XTV w . b y jednogow y.
szerzenia witej wiary katolickiej, pilnie, jak najbardziej tylko moe, dy do

wytpienia pogan, aby sprawiedliwie rzdzi poddanymi, aby zachowa prawa
Kocioa Boego i oddawa nalen cze jemu i jego sugom, aby zachowa wierno
i przyja dla cesarza i cesarstwa. Z czasem za spraw Bo on albo jego synowie
i nastpcy za jego czyny i cnoty otrzymaj wiksze dobrodziejstwa od Boga i ce
sarstwa. Aby to jego nadanie stao si trwalsze, umacnia je i utwierdza przywilejem
cesarskim zaopatrzonym w zot piecz, obdarzajc, zwalniajc i wynoszc krlw
i Krlestwo Polskie szczeglnymi przywilejami, wolnociami i uprawnieniami i na
zawsze wyswobadzajc i uwalniajc od posuszestwa i zalenoci od siebie i nastpcw
swoich, cesarzy rzymskich. Nowy za krl polski odpowiada skromn mow na te
sowa i dzikujc bardzo za to, co mu zostao wywiadczone, obiecuje, e z pomoc
Bo wszystko wedle swych moliwoci wypeni. W ten przeto sposb Rzeczpospolita
polska zostaa krlestwem, a ksi polski Bolesaw zosta wyniesiony ponad wszyst
kich ksit sowiaskich. I kiedy wydawao si, e do jego penej szczliwoci nic
nie brakowao prcz korony krlewskiej, take ta zostaa mu za spraw Opatrznoci
udzielona. Za to i za bardzo liczne inne zasugi dla kraju zosta po wiek wiekw
uczczony zotym posgiem i ukiein triumfalnym, jako e pierwszy spord Polakw
ozdobiony zosta insygniami krlewskimi. Dzie ten dla Polakw bardzo uroczysty,
a nie mniej i nastpne, wicono wspaniaymi zabawami i widowiskami na cze
obu krlw, nadajcego i przyjmujcego koron; dzie, w ktrym Bg swoj naj
wiksz askawoci wynis krla Bolesawa na tron Krlestwa Polskiego i w ktrym
szczliwie zaczty si zbawienne i podane przez wszystkich Polakw krlewskie
rzdy.
Bolesaw widzc, e za spraw Bo i z aski cesarskiej on, jego kraje i Polacy
dostpili chwaty i blasku imienia krlewskiego, zrozumia, e mowa papiea Be
nedykta VII do posa jego ojca Mieczysawa, biskupa krakowskiego Lamberta, we
wszystkim si spenia. Bardzo rozradowanyprzez trzy dni podejmowa z przepychem
wielkim najwytworniejsz uczt cesarza Ottona, wszystkich ksit, praatw i mo
nych panw, okazujc tym chwa swej bardzo szlachetnej i bardzo szczodrej duszy
i ogrom swych bogactw. Mianowicie w cigu tych trzech dni hojnoci swoj prze
wyszy wszystkich poprzednich ksit i ukorzy cakowicie cesarza i jego dostojni
kw, przez to, e wszystkim bardziej rozrzuca podarki ni rozdawa, budzc w owym
momencie szczeglnie w cesarzu i jego otoczeniu zdumienie, u potomnych za nie
dowierzanie. Kadego bowiem z tych trzech dni stoy biesiadne zastawiano nowymi
A o k Paski 1001 305
naczyniami zotymi i srebrnymi, mienicymi si przernymi perami i drogimi

kamieniami, ktre natychmiast po ukoczonej uczcie pierwszego dnia zgromadzone
w jeden stos ofiarowano cesarzowi w darze. To samo powtrzono drugiego dnia,
a nastpnie trzeciego z nowymi i jeszcze cenniejszymi i droszymi naczyniami.
Tak hojnie obdarzywszy cesarza przystpi do ksit, praatw, monych panw
i dworzan cesarskich i kademu da podarunki stosownie do pochodzenia, stanu
i stanowiska, odwdziczajc si wszystkim godn podziwu hojnoci za udzielone
mu przez samego cesarza dobrodziejstwo koronacji krlewskiej.
Przez wiele dni odbyway si na cze cesarza igrzyska, piewy, plsy i inne za
bawy. Dzie i noc rozbrzmiewaa stolica krlewska dwikami muzyki i ponawia
nych zabaw. Tym wszystkim tak zjedna sobie mio wrd otoczenia cesarskiego,
e wydawao si im, i zasugiwa na wicej ni otrzyma i e nadana mu wadza
krlewska mniej znaczy ni okazana im we wszystkim uprzejmo i hojno.
C esa rz O tto I I I o b iecu je sy n o w i B olesa w a k r la p o lsk ieg o M ieczy sa w o w i

d a z a to n sio strzen ic sw o j R y k s , crk h ra b ieg o p a la ty n a R en u .
W za m ia n z a w ielk ie d a r y o fia ro w u je m u
g w d i z K r z y ta w . i w czn i w . M a u r y c e g o ;
B o lesa w z a d cg e m u ra m i w . W o jciech a .
Cesarz Otto III, m szlachetnego i wspaniaego umysu, uwaajc, e przyniosoby

to ujm jemu i jego otoczeniu, gdyby na tyle dobrodziejstw jemu i jego otoczeniu
wywiadczonych przez Bolesawa nie odpowiedzia now askawoci; rozwaywszy
rzecz wsplnie z doradcami, zadzierzga wzy pokrewiestwa z krlem Bolesawem.
Uroczycie zarcza z jedynym synem krla polskiego Bolesawa, noszcym po dziadku
imi Mieczysaw, siostrzenic swoj Ryks1, pierworodn crk swej rodzonej
siostry Matyldy2 i Ezona8, inaczej Herenfryda, hrabiego palatyna Renu, ksicia
1 R y b a , R ycheza, najstarsza crka H erenfrieda (Ezzona) palatyna lotaryskiego i M atyldy siostry Ottona III,
on a M ieszka II, wypdzona po m ierci m a z Polski, wstpia do klasztoru w Brunwilar w Niem czech
w 1047 r ., zm . 21 m arca 1063 r ., zob. O . Balzer, Genealogia, s. 67 69. W iadom o Dugoszowa o zarczynach
jest m ylna, zwaszcza r. 1001, zob. Sem kow icz, Rozbir, s. 93, gdzie s szczegowo podane rda. Perfeckij
jest zdania, e przekaz o Ryksie jest w zity gw n ie z kroniki klasztoru Brunw ilar, zob. (nem . letopis.),
s. 99 101.
1 M atylda on a H erenfrieda, zob. objanienie w przyp. 1.
1 H erenfried zob. przyp. 4 na a. 276.

syncego podwczas z urodzenia, roztropnoci i zacnoci. Dla wikszego uwietnienia

i sawy Krlestwa Polskiego czy j ze wspomnianym ksiciem Mieczysawem,
umiowanym i jedynym synem krla Bolesawa, aby ten, ktremu ju przydano
koron krlewsk, jania jeszcze bardziej i promienniej blaskiem krwi cesarskiej.
Umowy i przyrzeczenia imieniem potomstwa zawarli midzy sob i spisali cesarz
i krl. Cesarz Otto uwaa, e bdzie to bardzo wielkim umocnieniem, tak jak rze
czywicie byo, jeli pokrewiestwem tego rodzaju poczy kraje niemieckie i polskie.
Nie zadowoliwszy si tym, daje cesarz krlowi Bolesawowi jeden gwd z Krzya,
uwicony przebiciem ciaa Paskiego i wczni w. Maurycego1 z tymi sowami:
Ten gwd, nad ktry nie mam w moim skarbcu, nie miaem i nie bd posiada
nic cenniejszego, nic droszego, milszego i pikniejszego, Tobie, memu najbardziej
przyjaznemu krewnemu daj jako twj zwyciski znak, wyznaczajc ci tym wznio
sym darem na wspaniaego zwycizc wszystkich wok wrogw, a szczeglnie
narodw pogaskich. Nie nagradzam bowiem twoich wspaniaych darw dla mnie
i mego dworu zotem i srebrem, w ktre widz, e jeste dostatecznie bogaty, lecz
gwodziem Paskim, ktry przewysza wszelkie skarby ziemskie. Dodaj do tego
wczni w. Maurycego, wodza legionu tebaskiego. Chc, eby uywa jej tylko
przeciwko ssiadujcym z twoim krlestwem ludom pogaskim dla zwalczenia za
spraw Bo i pod opiek w. Maurycego pogaskiej potgi". Krl za polski Bolesaw,
wyraajc nalen cesarzowi wdziczno tak za znakomite i wietne spowinowacenie,
jak i za dary rzadkie i wspaniae, nawzajem daje cesarzowi rami w. Wojciecha,
z wielk wdzicznoci i czci przyjte przez cesarza, dajc rwnoczenie cesarzowi
tak odpowied: Kiedy codziennie przekonuj si, e troszczysz si o mnie, o mj
lud, a dalej take i o mojego potomka, e nie poprzestajc na przyozdobieniu chwa
mnie i mego ludu, take mego syna przybrae za zicia, ponadto tron mj krlewski,
na ktry mnie wyniose, umocnie gwodziem Paskim i wczni w. Maurycego
zwyciskimi znakami, tak jak najmocniejsz ostoj bd si stara ze wszyst
kich si, aby na tyle otrzymanych od ciebie zaszczytw raczej czynami ni sowy
odpowiedzie, chtnie i wiernie bd prowadzi wojny za ciebie i za cesarstwo, do
1 w. M aurycy, legionista rzym ski za cesarza M aksyma, ponis m ier mczesk z caym legionem tern-
skim , zoonym z chrzecijan. W cznia w. M aurycego przechowywana w skarbcu katedry wawelskiej jest
kopi zabytku znajdujcego si w skarbcu wiedeskim . U dzielenie tego daru Chrobrem u przez O ttona H I
jest rnie kom entowane, zob. obszerna literatura cytow ana przez M . Jedlickiego w kom entarzu do Kroniki
ThUtmara, g. 52 55, przyp. n r 47.
Rok Paski 1001 307
ktrych mnie wezwiesz, tak e aden inny obowizek nie odwiedzie mnie od tego".
Ta za koronacja pierwszego krla polskiego Bolesawa i pomazanie go na krla
ziem polskich dokonay si w czasie, kiedy na stolicy Piotrowej zasiada papie
Jan XVI1.
B olesa w w ra z z d w o rem k rlew sk im to w a r z y s z y cesa rz o w i d o sw oich g r a n ic.

W ra z z n im p o s y a p o s w p o n a rzeczo n sw eg o sy n a ,
k t r a w k r tce p r z y b y w a .
Cesarz Otto, dokonawszy koronacji pierwszego krla polskiego Bolesawa i za

dzierzgnwszy wzy pokrewiestwa poprzez siostrzenic swoj Ryks, objuczony
zotem, srebrem i licznymi darami opuszcza Gniezno, cieszc si bardzo i radonie
triumfujc w duchu, e tak hojnego i szczodrego ksicia obdarzy koron i zwizkami
pokrewiestwa oraz e uczyni go swoim i cesarstwa przyjacielem. Bolesaw krl
Polski towarzyszy powracajcemu do siebie cesarzowi a do granic krlestwa, podej
mujc wspaniale i goszczc cesarza oraz jego wojsko w poszczeglnych miejsco
wociach poddanych swej wadzy. Na granicy krlestwa, dzikujc cesarzowi,
zawar przymierze wiecznej przyjani, umocnione wieloma obietnicami, poegna
si z nim i wrci do Polski. Rwnie cesarz Otto, kierujc si do Niemiec, zdrowy
i cay przyby do Magdeburga (tam bowiem mia sw ulubion siedzib). Towarzysz
cym mu z Polski posom krla polskiego Bolesawa, ktrzy doyli ojcu Ryksy, hra
biemu Palatynatu Ezonowi, drogocenne daiy przysane przez krla Bolesawa, daje
wraz z posagiem i kae odprowadzi do Polski swoj dostojn siostrzenic Ryks.
Posowie przywo j do Gniezna, stolicy krlewskiej, w otoczeniu licznego rycerstwa
niemieckiego, przydanego przez cesarza i ojca, hrabiego palalyna Ezona; bya ona
pann wyksztacon, znakomitych obyczajw, odznaczajc si w takim samym
stopniu urod i pochodzeniem, jak godnoci kobiec. Przedkadaj daiy posagu
i klejnoty rodowe. Prosz w imieniu wuja, ojca i rodziny, aby syn krlewski, ksi
Mieczysaw przyj j, jako wiern towarzyszk i maonk, i by dla niej mem
agodnym i dobrym, gdy znajdzie w niej on skromn, agodn i powoln. Krl
za Bolesaw zwaajc roztropnie na to, e koron i tron krlewski otrzyma z aski
1 M ylne, Jan X V I antypapiei rzdzi od 997 r .f a w r. 1000 na tronie papieskim b y ju Sylwester II.
30*
Boej [ale] i za zgod ludzk oraz, e wyniesiony zosta wspaniaoci godnoci

krlewskiej i rozlicznymi innymi darami ponad licznych ksit wiata, miowa
sprawiedliwo, ale miarkowa j askawoci; umocni i ugruntowa swoje pano
wanie i ksistwo cieszyo si pokojem.
Z a w a rcie p r z y m ie r z a m id z y k r lem p o lsk im B olesa w em

a k siciem R u si W o d zim ierzem .
Ksi1 Rusi Wodzimierz, z obaw patrzc na szeroko rozrastajc si potg

krla polskiego Bolesawa i lkajc si, aby ona nie zagrozia jemu i jego ziemiom,
wysya do krla polskiego Bolesawa wspaniae poselstwo, proszc go o zawarcie
przymierza. Krl za Polski Bolesaw, uwaajc przyja rusk za bardzo dla Rzeczy
pospolitej polskiej podan, zgodzi si na przymierze z ksiciem Rusi Wodzimie
rzem i zaprzysig je na warunkach wzajemnoci. Dziki temu-oba kraje cieszyy
si przez wiele lat zupenym pokojem.
ROK P A S K I 1002
O p an ow an i za zd ro ci C zesi, sz c z e g ln ie z a czo n k o w ie ro d u R a w it w ,
p od ju d za j k sicia sw eg o B olesa w a d o w o jn y z P o la k a m i.
M n ich S tra cik w a s p o d cza s k o n sek ra cji n a b isku p a p ra sk ieg o
z o sta je z a ta jem n ym zrz d zen iem B o y m
z a d a w io n y p r z e z z e g o d u ch a .
Wkrtce ssiednie kraje zaczy zazdroci godnoci, ktr z aski cesarskiej zosta
przyozdobiony i odznaczony krl Polski Bolesaw i jego wadztwo przez nadanie
korony krlewskiej, gwodzia Paskiego i wczni w. Maurycego. Z wszystkich
narodw najbardziej Czesi zazdrocili Bolesawowi i Polakom szczliwych osigni
1 O adnym przym ierzu zatwierdzonym przysig pom idzy Bolesawem a W odzim ierzem W . nie wia
dom o. Chodzi tu o okres stosunkw pokojow ych z Rusi do ok. 1007 r . lu b te o pokojow e stosunki rusko-
polskie, wzmiankowane w Pouesti wriendamych Itt pod 996 r.
Rok Paski 1002 309
i trapili si, e ziemie polskie prdzej zostay wyniesione na szczyty krlestwa ni

czeskie. W tym czasie ksistwem czeskim rzdzi Bolesaw III. Srogi bowiem Bo
lesaw, brat rodzony i zabjca w. Wacawa (crka jego Dbrwka, kobieta szlachetna
i pobona, urodzia Mieczysawowi, jak to wyej opowiedzielimy, pierwszego krla
polskiego Bolesawa) umierajc zostawi dwch synw: jednego Bolesawa, ktry
rzdzc przez wiele lat ksistwem czeskim z umiarem i agodnoci nazwany zosta
Bolesawem Pobonym; drugiego Stradkwasa, na ktrego chrzcinach zosta za
mordowany w. Wacaw. Na skutek tak niegodziwej zbrodni nazwano go Straci-
kwasem (to jest takim, co traci kwas)1. Wstpiwszy w Ratyzbonie do klasztoru
benedyktynw pod wezwaniem w. Emmerama przywdzianiem mniszego habitu
pokutowa za zbrodni ojca. Kiedy w. Wojciech przy spotkaniu w Pradze namawia
go, aby po nim obj biskupstwo praskie, bo atwiej mu bdzie z pomoc rodzonego
brata ukrci bezbono i wielkie zbrodnie Czechw, ale on wtedy odmwi. Pniej
jednak ogarnity ambicj, ktrej na pozr nienawidzi, po wygnaniu w. Wojciecha
otrzyma od cesarza Ottona III za spraw swego brata biskupstwo praskie tak jak
przepowiedzia w. Wojciech, odchodzcemu i wzbraniajcemu si wej uczciw
drog do owczarni. Kiedy z rozkazu cesarskiego by konsekrowany przez arcybiskupa
mogunckiego2 na arcybiskupa praskiego3 i lea twarz do ziemi, wedle zwyczaju
przestrzeganego w czasie konsekracji, przed przywdzianiem szat pontyfikalnych,
z tajemnego wyroku Boego, karzcego ze czyny w drugim, trzecim i czwartym
pokoleniu, opanowany przez szatana, tak gwatownie i strasznie by przez niego
miotany, e na oczach wszystkich osupiaych obecnych ndznie zakoczy ycie.
Bolesaw II Pobony umierajc zostawi jedynego syna Bolesawa.
Czesi uywali caej wymowy, podjudzajc go, aby napad na Polsk i ca lub
pewn jej cz zmusi do pacenia daniny, gdy jeli on, chocia jest tylko ksiciem,
spustoszy i zdobdzie ziemie krla polskiego, wsawi swoje imi wobec cesarza i in
nych ksit. Wielu byo pomidzy monymi czeskimi (przede wszystkim rd
1 E tym ologia im ienia Stracikwas u Dugosza jest zupenie dow olna, cay za ustp o Stracikwasie w zity
z Eneasza Sylwiusza, Hist. Bohermae, zob. I . Zarbski, Stosunki, s. 136. U Kosmasa w najstarszym przekazie
kronikarskim , im i to brzm i Strahquaz i m a oznacza okropn u czt", terribile convivium. Nastpc w. W oj
ciecha na biskupstwie praskim nie by Stracikwas, lecz biskup Dydak (997 1017 r .).
* Arcybiskupem M ogu ncji b y w tedy W illigis (975 1011 r .).
* Biskupstwo w Pradze pow stao w 976 r ., zob. przyp. 1 na s. 257. Utworzenie arcybiakupstwa i m etropolii
praskiej nastpio w poow ie X IV w . za staraniem Karola IV , w celu zupenego um ezaletniem a Czech od
m etropolii niem ieckich.
Werszowcw1 i prawie cay rd Rawitw2, mowie chytrzy i przebiegli, a w lym

czasie w Czechach moni) takich, ktrzy usiowali wznieci niezgod i wojn midzy
brami zrodzonymi z brata i siostry, chcc pomnoy swoje znaczenie i majtki
w czasie wojny, na co podczas pokoju nie mogli liczy.
U m iera b isku p p o zn a sk i J ord a n .
Pierwszy biskup poznaski Jordan po dwudziestu szeciu latach rzdw umiera3

i zostaje pochowany w Brandenburgu, na jego miejsce zostaje biskupem poznaskim
Tymoteusz. Inni twierdz, e pogrzebano go w katedrze poznaskiej. Owego Ty
moteusza, pochodzcego ze szlachetnego rodu rzymskiego, wynis na biskupstwo
papie Benedykt VII.
C esa rz O tto I I I u sta n a w ia p a p ieem G rzeg o rza V,,

a n a m ocie ty b rza sk im cin a R zy m ia n in a K rescen cju sza ,
k t r y w y stp o w a p r z e c iw p a p ie o w i J a n ow i X V I i cesa rstw u .
Z g w a ciw sz y je g o o n , u m iera o tr u ty p r z e z n i .
Z a sp ra w b isku p a k o lo sk ieg o H e r y b e r ta z a ta jo n o je g o m ier
i w sa d ziw szy g o n a k on ia , ja k g d y b y b y y w , w y p ro w a d zo n o z R zy m u .
N a stp c je g o z o s ta H en ry k I I k si b a w a rsk i.
Otto III wrciwszy z Polski dowiedzia si, e Rzymianin Krescencjusz udusi

papiea Jana XVI, a sam wrd okruciestw opanowa Rzym i pochopnie postanowi
1 W erszow cy m ony czeski rd w X w . najpotniejszy obok Sawnikowiczw. W erszow cy przyczynili

si do rzezi libikiej i sami z kolei zostali w ytraceni w pocztkach X II w . Siedzib rodu b yy V riovce w obwo~
dzie winogradzkim. W iadom o o roli W erszow cw przejta z kroniki Kosmasa ks. I , rozdz. 56 za porednic
tw em Pulkawy.
1 Rd Raw itw w Czechach, o ktrym brak bliszych w iadom oci. D ugosz podaje ten szczeg na pod
stawie nieznanej tradycji.
* Data m ierci Jordana, pierw szego biskupa m isyjnego w Polsce, jest sporna, niektrzy przyjm uj r . 982.
Por. o nim najbardziej wyczerpujce dane w kom entarzu do Kroniki Thietmara w yd. M . Jedlickiego, s. 78,
przyp. nr 111. Nastpc Jordana b y biskup Unger, ktry rzdzi od 982, czy te od 992 r. P o utw orzeniu
m etropolii gnienieskiej w 1000 r. pozosta niezalenym biskupem w Poznaniu, zm . w 1012 r . Zob. o nim
przyp. nr 241 w Kronice Thietmara.
Rok Paski 1002 311
sobie po ujarzmieniu Italii opanowa cae cesarstwo; oburzony na jego pych,

tak jak na to zasugiwaa, w otoczeniu licznych swoich dostojnikw udaje si do
Rzymu, wznisszy uprzednio na cze witego Wojciecha, biskupa i mczennika,
klasztor kanonikw regularnych. Przychodzc z pomoc zachwianej i zagroonej
Rzeczypospolitej rzymskiej, przywraca niezmordowanym trudem i trosk zarwno
spokj witemu Kocioowi Boemu, jak i wadztwo cesarskie. Swojego arcykanclerza
Brunona pod imieniem Grzegorza V wynosi na Stolic Apostolsk, ktrego to ma
ycie, obyczaje i wiedza byy sawne. Rrescencjusza za, uzurpatora wadzy cesarskiej
nad Rzymem, bronicego si w potnej, przez siebie umocnionej na ksztat zamku
warowni cesarza Hadriana, ktra podobno naleaa rwnie do tyrana Teodoiyka,
obieg z potnym wojskiem; ujwszy go ywcem cina na mocie tybrzaskim
i przywraca pokj Italii. Byby sobie zdoby wieczn chwa za tak szybk pomoc,
gdyby zwycia swoje namitnoci tak, jak wrogw. Poznawszy bowiem przecudnej
piknoci on pokonanego i skazanego przez siebie okrutnika Rrescencjusza, zapaa
do niej zdron mioci. Nastpnej nocy zgwaci j i zosta przez ni otruty. Poniewa
jad trucizny rozszerza si w yach, wkrtce zapada na bardzo cik chorob
i 28 stycznia1 umiera, po osiemnastu latach rzdzenia. W chorobie po domowemu
doglda go arcybiskup koloski Herbert2, ktrego radzie posuszny by cay dwr
cesarski. Zaraz po mierci cesarza rozkaza biskup Herbert wsadzi go, odzianego
w purpur, na konia, jak gdyby by ywy i szed na wypraw; w ten sposb zatajono
przed Rzymianami jego mier biskup wiedzia bowiem, e za zabicie Krescen-
cjusza wielu Rzymian paao gniewem przeciw niemu i odprowadzono cesarza
za Alpy do Szwabii. W Augsburgu3 pochowano jego wntrznoci; ciao za przenie
sione do kocioa w Akwizgranie4 zostao uroczycie pochowane przez owego czcigod
nego arcybiskupa koloskiego Herberta i innych ksit Niemiec porodku kocioa
1 O tto I II zm ar wskutek wrzodw na zam ku w Paterno na pn. od Rzym u. Data m ierci w g Kromki
Thietmara jest 24 stycznia 1002, a nie 28 stycznia. Przekaz o zem cie w dow y po Krescencjuszu i m ierci cesarza
wskutek otrucia oraz o pochow aniu g o w zity z kroniki klasztoru w Brunw ilar prawie dosownie, zob. porwna
nie tekstw u E . Perfeckiego (nem . letopis.), s. 102.
1 H erbert arcybiskup koloski (999 1021 r.).
a A ugsburg, rzym skie Augusta V indelicorum , le iy w Bawarii u spyw u rzek Lech i W ertach.
* W ntrznoci O ttona III zostay pochow ane w Augsburgu w kaplicy w. Udalryka przy klasztorze w.
A fry. Ciao zostao pogrzebane w prezbiterium kocioa N . P. M arii w Akwizgranie 5 kwietnia 1002 r. Akwizgran
(Aquisgranum ) franc. A ix-la-G hapelle, niem . Aachen, stare miasto w N adrenii, najpierw rzym skie, piniej
m iejsce koronacji krlw frankoskich.
N. Marii Panny. A poniewa tene cesarz Otto nie pozostawi adnych dzieci, cesar
stwo rzymskie obj ksi bawarski Henryk II1, syn Henryka, brata Ottona I, jako
osiemdziesity czwarty po Augucie i ukoronowany zosta przez arcybiskupa mo-
gunckiego Willigisa.
W y n iesien ie n a sto lic

i n d zn a m ier a rcy b isk u p a m a g d eb u rsk ieg o U dana.
Za czasw cesarza Ottona III koci metropolitalny1 2*w Magdeburgu, zaoony

i uposaony przez dziadka jego Ottona I, mia jako arcybiskupa Udona, ktry w cu
downy sposb, za spraw Najwitszej Dziewicy, zosta wyniesiony na arcybiskupstwo.
Potem jednak z powodu bezecnego i gorszcego ycia przez samego Boga zosta
skazany na mier i city po sdzie dokonanym jawnie i publicznie w katedrze
magdeburskiej. Jeszcze za ycia napomina go anio, aby si poprawi: Udonie,
zaprzesta zabawy, ju do si naigrae, Udonie".
B olesa w k si C zech za m a w szy p r z y m ie r z e z k r lem P o ls k i B olesa w em ,

p u s to sz y je g o z ie m ie i k r l w p o cig u z a n im ,
n ie d o p a d szy g o , g o tu je s i w d ro g d o je g o p a stw a .
Bolesaw III ksi Czech, zwiedziony zgubn rad, podejmuje wojn bez adnej
susznej przyczyny, wkraczajc zbrojnie na ziemie polskie pod Kodzkiem4 poczyna
je pustoszy ogniem, mieczem i pldrowaniem, poddajc swojej wadzy i obowiz
kowi daniny. Wiadomo owa, ktr doniesiono krlowi polskiemu Bolesawowi,
1 Henryk II, ksit bawarski, ayn H enryka Ktnika, nastpca O ttona H I, zosta cesarzem w 1014 r .,
im . 13 lipca 1024 r. Koronowa go na krla W illigis, arcybiskup M oguncji, w M oguncji 6 czerw ca 1002 r.
Przekaz wzity z Chramem Univenale, jest te i i w in nych kronikach niem ieckich, jak w ynika z zestawienia
tekstu u E . Perfeckiego (nem . letopis.), s. 31 52.
Biskupstwo w M agdeburgu fundacja Ottona I , p in iej w 968 r. zam ienione na arcybiskupstwo.
a Arcybiskupa o tym im ieniu (U do, Hudo) nie byo a do poow y X II w . w adnej m etropolii wschodnich
N iem iec. Ta anegdota nie wystpuje u Rolew inka, jak tw ierdzi Sem kowicz, Rozbir, s. 94, natom iast jest
w kronice D ietricha Engelhusiusa z X V w. (w yd. J. Maderusa z 1671 r .), s. 188.
4 Kodzko, grd w X w . a p niej m iasto, dzii w w ojew dztw ie wrocawskim .
Rok Paski 1002 315
wprawia go w wielkie zdumienie, e ten, o ktrym sdzi, e w potrzebie okae

si bratem i przyjacielem, przeladuje go niesuszn wojn, do ktrej nie dano
adnego powodu. Ksi czeski Bolesaw przysanym do niego posom, ktrzy si
domagaj, aby przez wzgld na prawa krwi i zachowywanego dotd pokoju, zwrci
upy, wynagrodzi szkody i zachowa pokj, wysuchawszy ich, odpowiada, e podj
wojn spowodowany wyrzdzonymi mu uprzednio krzywdami, e wojn rozpocz
niechtnie, zmuszony lym, e Polacy najedaj jego granice; nie ma jednak zamiaru
odmawia wszelkiego moliwego ze swej strony zadouczynienia. Wobec tego,
e posowie krla polskiego Bolesawa zgodzili si, zostaje zawarty i utwierdzony
rozejm. Na tej zasadzie Bolesaw krl Polski porzuca myl o wyprawie, uwaajc
wojn za zawieszon lub przerwan. Za ksi czeski Bolesaw, przekonany tak
sam co poprzednio namow doradcw, zebrawszy wiksz si, amic rozejm
wkracza do Polski i pustoszy j jak tylko moe, wobec zapewnie Czechw, e krl
polski Bolesaw nie omieli si stawi adnego oporu jego potnemu wojsku. Nie
rozsdny ksi, wierzc ich sowom, tym gwatowniej prowadza wojn. Krl
polski Bolesaw dowiedziawszy si o tym nieszczciu, ryczc jak lew zwouje, jak
tylko moe najszybciej, z caego swego krlestwa wszystkich i to najdzielniejszych
iycerzy oraz wojownikw i szybkim marszem prowadzi szyki przeciw ksiciu czes
kiemu Bolesawowi. Natomiast ksi czeski, upewniony doniesieniami wysyanych
na zwiady, e krl Bolesaw zblia si z wielkim wojskiem, znacznie przewyszaj
cym jego siy, zaniechawszy pustoszenia Polski schroni si do Czech. Kiedy krl
Bolesaw nie znalaz go w spustoszonych okolicach, wpad w wielki gniew zarwno
dlatego, e uszed mu wrg jak [i dlatego], e wzruszay go nad wyraz klski i pacze
tych, ktrych srogo dotkn najazd czeski. Poruszony ogromnie ogldan naocznie
niedol swoich, krl polski Bolesaw podobno powiedzia: Skoro ksicia czeskiego
nie mogy powstrzyma od zadania klski memu krlestwu ani wsplnota krwi,
ani moja uczciwo, ani te prawo przymierza, ja odtd musz dy do zupenego
rozgromienia go, nie jak prawego nieprzyjaciela, lecz jak podstpnego zdrajc".
Bolesaw Chrobry, krl Polski, dowiedziawszy si o ndznej i niegodnej mierci
przesawnego cesarza Ottona III, przez wiele dni wraz z caym krlestwem opaki
wa go w czerni, zakazawszy wszelkich zabaw i odprawia za niego w katedrze
gnienieskiej wspaniae i uroczyste aobne obrzdy; a do dnia swej mierci
w kad rocznic zwyk by pobon pamici odwdzicza si za otrzymane do
brodziejstwa.
ROK P A S K I 1005
K r l P o lsk i B o lesa w w k ro c z y w sz y d o C zech

op a n ow u je j e z p o m o c R a w it w , k t r z y w ted y b y li ta m n a jp o t n ie js i;
p o d w u letn im o b len iu za jm u je P r a g i za m ek W y s z eh ra d ,
a k sicia i je g o sy n a b ie r z e w n ie w o l ;
k ie d y m on i k o lejn o z o y li m u p r z y s i g w iern o ci,
k a za k siciu w y u p i o c z y , z a je g o sy n a od d a p o d s tr a R a w ito m ,
a sa m z w y cisk o w r ci d o P o ls k i1.
Krl Polski Bolesaw, nie chcc duej odkada i znosi blu i troski spowodowa
nych spustoszeniem Krlestwa Polskiego przez ksicia czeskiego, a ktre dotd ze
susznych powodw: niesprzyjajcej pogody i innych niedogodnoci znosi, wyznacza
wypraw1 2 na Czechy, pragnc pomci swoje krzywdy; dla szczliwego przepro
wadzenia tej wojny przygotowuje wielkie wojsko piesze i konne. Wkroczywszy
z potnym wojskiem do Czech zdobywa poszczeglne opierajce si miasta czeskie,
inne za mniejsze miasta i osiedla niszczy i pali, spodziewajc si, e moe ksi
czeski Bolesaw poruszony niszczeniem, pustoszeniem i paleniem swego ksistwa
zostanie zmuszony do walki w otwartym polu. By w tym czasie w Czechach znacz
niejszy rd Werszowcw, ktry growa nad innymi pochodzeniem, zwizkami
pokrewiestwa, dobrami, saw i znaczeniem. Nazywali si za dlatego Werszow-
cami, e jako godo3 mieli niedwiedzia nioscego pann w koronie na gowie.
Gowa rodu mony pan Kochan4, odznaczajcy si midzy swoimi bogactwem i po
wag, by dworzaninem krla polskiego Bolesawa, a doznawszy dawniej askawoci
krla i zobowizany licznymi jego dobrodziejstwami cay swj rd i krewnych skania
do wspierania dziaalnoci krla Bolesawa. Jego krewnych i braci zjednanych oka
1 Cay ten ustp w zity z kroniki Kosmasa ks. I rozdz. 34 czy z Pulkaw y, zob. obszern analiz u Sem ko
wicza w Rozbiorze, a. 95, zwaszcza na tem at chronologii wydarze.
* W ypraw a Bolesawa Chrobrego do Pragi nastpia w 1003 r.
* H erb W erszowcw nieznany, zreszt w X I w. nie b yo jeszcze herbw . O W erszow cach zob. przyp. 1, s. 310.
4 Kochan z rodu W erszow cw , w g kroniki Kosmasa (ks. I , rozdz. 56), porw a ksicia Jarom ira i dostawi
go Chrobrem u. N ic nie wiadom o o tym , b y b y dw orzaninem Chrobrego.
Rok Paski 1003 315
zywan askawoci i licznymi dobrodziejstwami krl Bolesaw pozyskuje do wier

noci, szacunku i gotowoci do usug. Korzystajc z ich wiernych usug i przestrg-
mia w nich wsppracownikw przydatnych dla szczliwego przeprowadzenia
swej wyprawy. Za ich przewodem i przy ich wspudziale, niosc krajowi czeskiemu
nieustanne rzezie i zagad, katastrofalnym spustoszeniem wzdu i wszerz zniszczy
ziemi czesk.
Kiedy przeto krl Polski Bolesaw niszczy rzezi, ogniem i rabunkiem cae Czechy,
wyjwszy posiadoci Werszowcw, ktre kaza oszczdza, za ksi czeski Bolesaw,
nie mogc przeciwstawi si jego potdze przebywa z synem swoim Jaromirem1
w zamku Wyszehradzie, Bolesaw krl Polski skierowa liczne swoje wojska pod
stolic Czech Prag i zamek Wyszehrad; oblegajc j dookoa, nkajc taranami
i innymi machinami i drczc przez dwa lata godem, zwycisko zdoby, opanowa
i odda swoim rycerzom na rabunek i up. Zdobywszy za Prag, wkrtce potem
dzielnie pokona take Wyszehrad, w ktrym znalazszy ksicia czeskiego Bolesawa
z synem Jaromirem wzi ich w niewol (drugi bowiem syn Udalryk2 by nie
obecny, pozostajc w subie cesarza), a cae Czechy podda pod swoj wadz i pa
nowanie; zarwno w Wyszehradzie i Pradze, jak i w innych miastach zostawi
ze swego ramienia namiestnikw; obiera sobie jako ksic siedzib Prag i wszyst
kich monych panw i szlacht czesk, ktrzy do niego przyszli, dowiedziawszy si
o zwyciskim zdobyciu miasta Pragi i zamku Wyszehradu, askawie przyjmuje,
ugaszcza i cze okazuje; a ci te bez adnego przymusu skadali mu przysig wier
noci i posuszestwa. Doznawszy jego najaskawszej szczodrobliwoci w postaci
bardzo licznych i czstych darw, oddani i wierni trwali w posuszestwie wobec
niego.
Poddawszy pod swoj wadz i moc ksistwo czeskie, krl polski Bolesaw w pod
legych mu poszczeglnych miastach i zamkach ustanowi namiestnikw i starostw
albo spord Polakw, albo Czechw, o ktrych wiedzia, e s jemu i jego stronie
skonni do usug i wierni. Wszystko dobrze uoywszy gotowa si wraca do swego
Krlestwa Polskiego i odprowadzi zwyciskie wojsko. Czesi zatrzymywali go usil
nymi probami i baganiem, aby duej z nimi pozosta, na co krl Bolesaw odpo-
1 Jarom ir ksi czeski, syn Bolesawa I I i N iem ki Em m y (a n ie Bolesawa R udego), rzdzi w latach
1004 1012, zm . w r. 1035. Zob. S. Zakrzewski, Bolesaw Chrobry, L w w , Warszawa, Krakw (1925),
s. 178.
* Udalryk ksi czeski, syn Bolesawa I I i E m m y, uciek przed zam achem do Bawarii w 1003 r.
wiedzia, e adn miar nie moe tego uczyni, poniewa take jego Krlestwo
Polskie bardzo poda jego obecnoci. Czesi, a szczeglnie Werszowcy, ktrzy byli
mu wierniejsi, doradzali, aby kaza zamordowa trzymanych przez siebie ksicia
czeskiego Bolesawa i syna jego Jaromira} niech pamita, e jeli zostan przy yciu,
Czechy kiedy zbuntuj si przeciw niemu} doradzali take zgadzenie albo te
wzicie w niewol i drugiego syna ksicia czeskiego Bolesawa, Udahyka, pozosta
jcego w subie cesarza Ottona. Krl chocia rozumia, e to co podsuwaj jest duszne,
wzdraga si jednak przed popenieniem okrutnego czynu na ksiciu i bracie. Po
budzony wreszcie rad czesk rozkaza wyupi oczy1 ksiciu Czech Bolesawowi,
olepi go, aby nie mg w razie zmienionych okolicznoci powrci do wadzy}
syna za jego Jaromira odda pod stra i w niewol Werszowcom} po spenieniu
tego czynu, zostawiwszy w Pradze i Wyszehradzie liczn zaog polskiego rycerstwa,
szczliwie wrci do Polski. Chocia ksi czeski Bolesaw by jego wrogiem i pierw
szy wrogim pustoszeniem najecha jego krlestwo, jednak olepienie brata ciotecz
nego i bliskiego krewnego byo szczeglnie niezbonym czynem, chyba e przy
padkiem wchodziy tu w gr suszniejsze przyczyny nam nie znane, ktrymi powo
dowany przesawny w krl Bolesaw, dopuci do owego olepienia} roczniki czes
kie2 zapewniaj, e dokona tego nie on, lecz jego ojciec, ksi Polski Mieczysaw,
chocia nie wydaje si to zgodne z waciw chronologi zdarze.
W ielk a z a r a z a w P o lsc e.
Zapanowao podwjne zo, przynoszce wielk zgub miertelnym, mianowicie

zaraza i gd8. Zaraza ogarna nie tylko kraje polskie, lecz prawie cay wiat, tak
zowrog chorob, e zobojtniali grabarze chowali razem z umarymi ywych,
w ktrych jeszcze si tlio ycie.
1 Olepienie Bolesawa UT nastpio nie w Czechach, ale w Polsce w lutym 1003, dokd go zaproszono
na zjazd z Chrobrym. Reszt tycia spdzi on na wygnaniu, zmar w Polsce w 1037 r., zob. S. Zakrzewski,
op. cit., s. 179.
* T u wyratnie powouje si Dugosz na kronik Kosmasa ks. I, rozdz. 34. W iadomo, te u Kosmasa liczne
wydarzenia z czasw Chrobrego s przypisywane Mieszkowi I. Zajcie Moraw przez Chrobrego m ogo nastpi
w 1003 r., data szczegowa nie jest znana.
1 Wiadomo o tej klsce elementarnej jest wzita z kroniki Siegeberta pod r. 1006, zoh. E. Perfeckij
(nem. letopis.), s. 79.
Rok Paski 1004 317
ROK PASKI 1004
K r l P o lsk i B olesa w w k ro czy w sz y n a M o ra w y

w k r tce p o d d a je j e sw o je j w a d zy .
Za mae wydawao si przesawnemu ksiciu, krlowi polskiemu Bolesawowi,

zhodowanie i ujarzmienie Czech, bez dorzucenia take Moraw. Dlatego zebrawszy
wojsko z ziem swego krlestwa, z rycerstwem swoim dzielnie i z gotowoci wkracza
na Morawy i tak miasta, jak zamki morawskie, ktre odmawiay poddania si jego
wadzy szturmuje, oblega i zdobywa. Krl Polski Bolesaw mia bowiem z natury
takie usposobienie stae i wielkoduszne, e niczego nie przedsibra, od czego
poczwszy nieroztropnie musiaby odstpi. Dlatego koczy oblenie miast
czeskich i morawskich tylko w tym wypadku, jeli miasto dobrowolnie albo zmu
szone si przechodzio pod jego panowanie. Na skutek tej staoci i mocy ducha
cae Morawy dobrowolnie, albo podbite jego potnym wojskiem, podday si pod
jego wadz. Ustanowiwszy w tamtejszych zamkach i gwniejszych miastach swoich
namiestnikw spord Polakw i niektrych wierniejszych mu Morawian, przez
dugi czas dziery pod swoim zwierzchnictwem Czechy i Morawy1. Wszystkie
dochody, czynsze i podatki nalece do skarbca ksicego wpyway rokrocznie
z obu ksistw, mianowicie z Czech i Moraw, do skarbca krlewskiego w Polsce.
K to u z y sk a p ra w o w y b o ru cesa rza .
Po wyniesieniu Heniyka2 drog wyboru na cesarstwo, postanowiono najpierw,

aby w przyszoci cesarstwo przechodzio nie drog dziedziczenia, lecz, aby prawo
wyboru8 cesarza mieli: arcybiskupi moguncki, koloski i trewirski, ksi Czech,
hrabia palatyn Renu, ksi saski i margrabia brandenburski. w Henryk, m
odznaczajcy si wielk witoci, prowadzi wiele pomylnych wojen.
1 Chrobry utrzyma si w Czechach zaledwie par miesicy w 1003 r., natomiast Morawy straci dopiero
Mieszko I I okoo 1030 r.
1 Obir Henryka II na krla Rzeszy nastpi w 1002 r., dokadna data nie jest znana.
a Elektorzy w liczbie 7 (trzech najwyiszych dostojnikw duchownych i czterech wieckich) pojawiaj si
B olesa w k r l P o lsk i w y sa w szy p o s w u zy sk u je o d cesa rz a H en ry k a

w yd a n ie so b ie sy n a k sicia cz esk ieg o B olesa w a , U d a lry k a ,
b d ceg o w su b ie c e s a r s k ie j;
p o w ie rz a g o w u czciw s tr a t P o la k o m .
Krl polski Bolesaw pragnc, aby posiadanie tak Czech, jak i Moraw mogo by
pewne i trwae, a ludy tych krajw zmienne i chwiejne w wiernoci, a nawyke
do buntw utrzymywane byy w wiernoci, wysya do cesarza Henryka I, swego bra
tanka i powinowatego, uroczyste poselstwo1, przesyajc przez nie rne szczodre
i wspaniae daty. Ci najpierw wyjawiaj mu i opowiadaj o szczliwym powodzeniu
krla polskiego Bolesawa, jakie mia przy podbijaniu dwch ssiednich krajw,
mianowicie Czech i Moraw, ktre podda wadzy Krlestwa Polskiego; jakie i ile
opanowa miast i jakie upy uwiz ze zdobytych [krajw] do swego krlestwa;
wreszcie prosz i przedkadaj, aby przebywajcego na dworze cesarskim syna
ksicia czeskiego Bolesawa, Udalryka, im wyda i odda, przyczyniajc si przez
jego wydanie do tym wikszego uspokojenia krajw Czech i Moraw. Cesarz Henryk
za kocha gorc i arliw mioci krla polskiego Bolesawa dla jego bohaterskich
czynw i niezwykych cnt, a poniewa bardzo by zagniewany i niechtny Czechom,
wydaje posom Bolesawa krla polskiego, Udalryka; ten, przyprowadzony przez
nich do Polski, do krla polskiego Bolesawa i oddany pod uczciw stra, strzeony
by przez dugie lata. Czesi i Morawianie dowiedziawszy si o jego niewoli byli bardziej
ulegli krlowi polskiemu Bolesawowi i nie omielali si nic knowa albo sprzeciwia
si jego wadzy.
Po mierci Grzegorza V, ktry rzdzi dwa lata i sze miesicy, biskupstwo
rzymskie byo nie obsadzone przez 15 dni. Po nim obj papiestwo Jan XVII2, Grek
z pochodzenia, a wedug zapewnienia niektrych kronik zosta narzucony. Nie jest
zaliczany midzy papiey i tylko dziesi miesicy panowa.
przy wyborze krla w pierwszej poowie X III w., ale nie w tym skadzie, jak tu przytacza Dugosz. Skad i po
rzdek elektorw tu przytoczony obowizywa do czasw wydania Zotej Bulli, od 1356 r., zob. K. Koranyi,
Powszechna historia pastwa i prawa w zarysie, t. II, Warszawa 1955, w g indeksu. Ustp ten wzity z kro
niki Marcina z Opawy, zob. Semkowicz, Rozbir, s. 95.
1 Poselstwo Chrobrego do Henryka II nie jest znane i mocno wtpliwe.
* Jan X V II papiei zw. Secco, W och z pochodzenia, krewny hrabiw tuskulaskich, rzdzi od czerwca
1003 r., zm. 7 grudnia tegot roku. Wiadomoci te s wzite z kroniki Marcina z Opawy i z Ptolemeusza z Lukki.
Rok Paski 1005 319
ROK PASKI 1005
B olesa w k r l p o lsk i z w ra ca s i d o p u steln ik a R om u a ld a ,

m ta w i to b liw eg o z p ro b o k ilk u b ra ci je g o za k on u .
T en n a p r o b y cesa rz a H en ry k a
p o sa d w u za k on n ik w , k t r y m k r l d od a c z te r e c h
i p r z e z n a c z y im m iejsce, g d z ie te r a z l e t y m ia sto K a zim ierz.
K r l n a w ied za j c ty c h te i c z c z c , d a im ra zu p ew n eg o w ielk ilo z o ta ,
k t r e om k r lo w i o d esa li.
Z o c z y c y p ra g n c j e w n o c y p o r w a ,
k ied y u sio w a li m ka m i w y d o b y o d n ich z o to ,
w y m o rd o w a li ic h w rd u d rcze i u cz y n ili m czen n ik a m i.
W 1 tym czasie syno w Krlestwie Polskim szeciu mw2, odznaczajcych si

pobonoci i yciem witobliwym, mianowicie: Benedykt, Mateusz, Jan, Izaak,
Krystyn i Barnaba. Bolesaw krl polski, syszc bowiem o znakomitych zaletach
w. Romualda, wyprawi do niego poselstwo z usiln prob, aby mu kilku braci
z klasztoru swego przysa do Polski, ktrzy by lud polski dopiero co z aski Boej
nawrcony yciem swoim, przykadem i nauk w wierze umacniali.
T prob krla Bolesawa popar take cesarz Henryk osobistym wstawiennictwem
u ma witobliwego Romualda3, przebywajcego wwczas w Pereum4. Romuald
za nie chcc tego nakazywa z mocy swego przeoestwa adnemu z braci zakon
nych, kademu zostawi wolno udania si do Polski lub pozostania w klasztorze.
Nie wiedzia, jaka w tym wypadku bdzie wola Boa, dlatego pozostawi to braciom
1 Cay ten ustp zawierajcy opowiadanie o Piciu Braciach wzi Dugosz wg Semkowicza (Rozbir,
s. 96) z Damianiego, ywota iw . Romualda, z Kosmasa i z rocznikw polskich, a nie z podstawowego rda,
jakim jest Vita Quinque Fratrum.
* Zob. objanienie Piciu Braci Mczennikw oraz chopca Krystyna, przyp. 1 6 na s. 288.
* Romuald w. pustelnik, zaoyciel zakonu kameduw ty w latach 952 1027.
* Pereum pustkowie na wyspie wrd bot koo Rawenny, gdzie w 1000 r. w. Romuald zaoy pustelni,
a w 1001 budowa tu Otto III kociek pod wezwaniem w. Wojciecha. W 1012 r. w. Romuald przenis
si do Toskanii, gdzie otrzyma od hr. Maldolo zameczek Casa Maldoli i niedaleko std zbudowa na grze
nowy erem zwany Campo Maldoli, pierwsz siedzib zakonu kameduw (Camaldoli). Zob. M . Heimbucher,
Die Orden u. Kongregationen d. katho. Kirche, t. I, Paderborn 1935, s. 315 316.
do rozstrzygnicia. Proszeni i zaklinani przez krla Henryka znaleli si dwaj z ca

ego zgromadzenia, ktrzy dobrowolnie zgodzili si uda do Polski, z ktrych jeden
nazywa si Jan, a drugi Benedykt.
Tych [braci], sprowadzonych przez wysacw Bolesawa krla Polski, przyj
krl z wielk radoci, jakby aniow Boych, i wraz z innymi czterema: Mateuszem,
Izaakiem, Krystynem i Barnab, z pochodzenia Polakami, ktrzy si do nich przy
czyli i podjli si uczy ich polskiego jzyka, wyznaczy im miejsce zamieszkania
w Wielkopolsce, gdzie teraz pooone jest miasteczko Kazimierz1, otoczone wtedy
zewszd lasami i borami. Tu przybysze pobudowali sobie domki dla kadego z osobna
i w najcilejszej wstrzemiliwoci prowadzili ycie pustelnicze; utrzymywani
szczodroci krla, nauczali lud z wielkim powodzeniem zarwno przez opowiadanie
sowa Boego, jak przez ycie witobliwe i z popularnoci oraz rzeczywistej zasugi
stali si goni w Krlestwie Polskim. Nie posiadali adnej wasnoci ani rodkw
do ycia, a nie majc nic yli z jamuny wiernych udzielanej im przez poszczeglne
osoby lub og. Ubir mieli gruby i szorstki, poywienie liche i najprostsze, ktre je
dynie miao gd zaspokoi, trudnili si codziennie modlitw poczon z postem. Nie
tylko umartwiali si wstrzemiliwoci, lecz ponadto chost wzajemn i innymi
wiczeniami zmuszali ciao do suenia duchowi.
Przychodzili do nich nie tylko mowie duchowni i wieccy, i lud pospolity, lecz
sam najdostojniejszy ze wszystkich mw ksi Bolesaw, krl Polski, ktry od
wiedza ich domki i pustelnie, a z ich rozmw, tycia, zasug i nauki rs dla Polakw
budujcy przykad. Najwyszy i najhojniejszy Bg, wynagradzajc ich prace i zasugi,
uyczy im palmy mczeskiej, o ktr si ubiegali.
Pewnego czasu Bolesaw krl Polski wiedziony pobonym zwyczajem przyby
w towarzystwie swego dworu krlewskiego do owych mw witobliwych i zatrty-
mawszy si jaki czas w ich pustelni, po odprawieniu swych modlitw, majc od
chodzi, zoy im w podarunku w obecnoci swego orszaku bry zota, aby uly
w ich niedostatku i ndzy. A chocia mowie witobliwi owiadczyli, e zota nie
potrzebuj i prosili krla, aby je zabra i uy na inny cel, krl Bolesaw odpowiedzia,
1 Pierwotnie klasztor zaotony przez Piciu Braci znajdowa si pod Midzyrzeczem, dopiero Kazimierz
Odnowiciel przenis go pod Konin niedaleko Gniezna. W ie nadan wtedy zakonnikom nazwano Kazimie
rzem, zob. J. Mitkowski, w ity Wojciech i jego bezporedni nastpcy w mczestwie, w : w ity Wojciech
997 1947, s. 130. Por. obszerny komentarz u Semkowicza w Rozbiorze, s. 96, jednak oparty na dawniejszej
literaturze.
R o k P a s k i 100S 521
e byoby rzecz niegodziw i bezbon zoto raz Bogu ofiarowane przeznacza na

ludzkie cele. Zostawiwszy zoto, polecajc siebie i Krlestwo Polskie modlitwom m
w witych, odjecha. Pustelnicy przejci wstrtem z powodu [posiadania] zota
wielce si zasmucili i zmieszali, zwaywszy, jak dla nich byoby to sromot i Boga
obraz, gdyby zwolennicy ubstwa, ktrzy wiatem i wszystkimi jego rozkoszami
od modoci wzgardzili i a dotd odrzucali dze zgubnej chciwoci, w sdziwym
i zgrzybiaym wieku skala mieli [rce] zotem. Jake to mwi obcieni
tak wielkim skarbem zdoamy naladowa ubogiego Chrystusa? czy bdziemy go
uywa pod pozorem jamuny, sobie na potpienie, a innym ku zgubnemu zgor
szeniu i upadkowi?" Gdy naradzali si midzy sob, co naleaoby uczyni, posta
nowi Benedykt, ktry by starszym midzy nimi, jako te i pozostali bracia, szybko
i bez adnej zwoki odnie je Bolesawowi krlowi Polski i jak najprdzej mu zwr
ci. Przeto za zgod pozostaych, Barnabie jako wiekiem i powoaniem najmodszemu,
ktry zwyk by zaatwia sprawy na zewntrz, zlecaj ten obowizek. Ten, posuszny
rozkazom braci, wziwszy bry zota, uda si na dwr, aby odda zoto krlowi Bo
lesawowi. A kiedy nie uszed jeszcze poowy drogi, pierwszej nocy po opuszczeniu
przeze pustelni, niektrzy z Polakw, synowie Beliala1, paajc dz posiadania
zota, ktre widzieli jak krl dawa pustelnikom, zmwiwszy sobie wsplnikw przy
byli do pustelni po kryjomu pod oson ciemnej nocy, aby im zabra zoto ofiaro
wane przez krla. Podnieceni szaem wystpku, jak zodzieje napadaj na mieszka
nie sug Boych przed pnoc dnia dwunastego listopada2 i rozkazuj mom Bo
ym zajtym wypiewywaniem psalmw wyda sobie natychmiast bry zota dzie
wczeniej ofiarowan im przez krla Bolesawa, groc okrutn mierci kademu
z nich, jeliby jej nie oddali. Nie poprzestajc na sowach i poruszeni dz chciwoci
przeszukuj i przetrzsaj wszystkie kty i zakamarki w mieszkaniach sug Boych.
A kiedy im pustelnicy raz po raz szczerze i sumiennie odpowiadali, e zoto im
[jest] niepotrzebne i e je krlowi zwrcili, podnieceni tym wikszym szaem,
sdzc, e pustelnicy kami i wymawiaj si, a zoto owo ukryli w piasku, na sugi
Boe wywieraj ca mciwo swoj, ju nie ajaniem i obelg, lecz biciem. Nastpnie
porwawszy kadego z osobna i zwizawszy, rozczaj ich od siebie, spodziewajc
si, e przez zastosowanie rnych tortur wymusz na nich zeznanie, gdzie zoto
1 W chrzecijaskiej literaturze redniowiecznej tyle co synowie szatana: belial w hebr. oznacza nie
godny". Utywano zwrotu m low ie lub synowie Beliala.
* Mczeska mier Piciu Braci eremitw nastpia w nocy z 11 12 listopada 1003 r.
przechowuj. Jednak Pan udzieli bogosawionym sugom swoim tyle mstwa

i wytrwaoci w cierpieniach, e wszyscy jednogonie i prawie jednakowo zeznawali,
i zoto dane im przez krla w caoci odesali i e ani doznane, ani zagraajce im
mki nie potrafi ich doprowadzi, aby z obraz Boga usta swoje zohydzi mieli
kamstwem. Bg nam jest wiadkiem powiadaj e nie zaprzeczamy ze
wzgldu na to, aby zatrzyma u siebie zoto, ktregomy nigdy nie pragnli, ale
eby faszywym i kamliwym zeznaniem nie ciga na was winy okruciestwa,
a na siebie podejrzenia kamstwa".
Zoczycy bezboni, sdzc, e pustelnicy zmwili si, aby da jednakow od
powied, zwikszonymi katuszami drczyli sugi Boe i tak dugo ich mczyli a
wrd bicia i przypalania ogniem, ginc oddali Chrystusowi dusze swoje, aby je
chry anielskie odniosy do przybytkw niebieskich i krlestwa wiekuistej chway,
przygotowanej od wiekw dla mczennikw za Chrystusa umczonych. Potem
rozbjnicy [znowu] zajli si wyszukiwaniem skarbu, spldrowali wszystko co
miecia w sobie pustelnia mw witobliwych. Ale skoro trudy i wystpki nie day
rezultatu, celem ukrycia tak wielkiej zbrodni postanowili ogniem zniszczy miesz
kanie witych, a nawet spali ich ciaa, aby ludzie mniemali, e to nie zbrodnia
czyja rozmylna, ale e stao si to przypadkiem. Lecz ognie podoone straciwszy
przyrodzon si ani ich mieszka, ani cia adn miar nie chciay si ima, a ciany
chocia drewniane, tak je od siebie odpychay, jakby byy uciosane z najtwardszej
skay. Zbrodniarze przeraeni tym cudem pouciekali.
W o d z im ierz k si R u si u m iera z ta lu
[k ie d y ] p o p o d z ia le p a stw a m id zy sy n w
je d e n z n ich J a ro sa w p o d n o si b u n t.
B u n tow n ika p ok on u j w b o ju b ra cia je g o , B o ry s i w i to p e k ;
p o tem w itop ek d n y w a d z y ro z k a z u je za m o rd o w a ob u b r a c i1.
Wodzimierz Wielki zostawi dwunastu synw2, czterech z pierwszej ony, mia

nowicie Wjaczesawa, Izjasawa, witopeka i Jarosawa; omiu za, jako to Wsie-
1 W caym tym ustpie Dugosz opiera si na Poiuiesti wriemiennych i et w dawniejszych rkopisach oraz
na letopisie perejasawsko-suzdalskim, szczeglnie w opowiadaniu o mierci Borysa i Gleba. Zob. E. Per-
feckij, op. cit., s. 47, przyp. 66, 67 oraz w uzupenieniu s. 100.
1 Synowie Wodzimierza W . byli ju t dwukrotnie wymienieni przez Dugosza, za katdym razem z pewnymi
zmianami. Zob. analiz tego ustpu u Semkowicza w Rozbiorze, s. 96.
Rok Paski 100S 323
wooda, witosawa, Mdsawa, Borysa, Gleba, Stanisawa, Pozwizda i Sudysawa

z drugiej ony, Anny1, siostry rodzonej Bazylego i Konstantyna, cesarzy Grecji,
oraz z Bugarki, Czeszki i innych.
Wodzimierz ksi Rusi panowa nader pomylnie i szczliwie, w cigu kilku
lat wybitnie powikszy ziemie ruskie tak grodami, jak miastami i wsiami. Obawiajc
si, aby po jego mierci nie powstay midzy synami ostre zatargi o ksistwo ruskie,
podzieli krlestwo midzy synw w ten sposb, e najstarszemu Wjaczesawowi
odda Nowogrd2, Izjasawowi Poock3, witopekowi Turw4, Jarosawowi Rostow5.
Po rychej mierci Wjaczesawa odda Jarosawowi Nowogrd, Borysowi Rostow,
Glebowi Muronie8, witosawowi Drzewiany7, Wsiewodowi Wodzimierz8,
Mcisawowi Timutrokany9, dla pozostaych za trzech modszych, mianowicie
Stanisawa, Pozwizda i Sudysawa zachowa ksistwa kijowskie i berestowskie10,
ktre miay im przypa dopiero po jego mierci. Lecz jeden z jego synw Jaro
saw, ktremu przypad Rostow rozalony, e nie udao mu si zgodnie z jego
deniami obj wadzy w ksistwie kijowskim, podchodzi podstpnie z ludem swoim
i najemnym pod Kijw i, gdy mniemano, e w dobrej wierze przybywa, zajmuje
grd kijowski i zabiera skarby ojcowskie. Ojciec Wodzimierz najbardziej oburzony
tym czynem ciga posiki ze wszystkich ksistw, ktre synom przydzieli, aby roz
prawi si orem z synem Jarosawem. Jarosaw dowiedziawszy si o tym sprowadza
posiki Pieczyngw i Waregw, zbrojc si przeciw ojcu. Tymczasem Wodzimierz,
ksi i ojciec zmartwiony z powodu buntu i wrogoci syna Jarosawa, ciko zacho
rowa i odda dowdztwo nad wojskiem synowi Borysowi i wysa go przeciwko Ja
rosawowi. Sam za bardziej zapad na zdrowiu i niedugo potem w zamku berestow-
skim zmar. [Zwoki jego] odwieziono do Kijowa i w kociele Najwitszej Panny
Marii, ktry sam za ycia wybudowa, zosta pochowany pod pyt marmurow.
1 ony Wodzimierza W . zob. przyp. 8 i 10 na s. 261. Czeszki nie byo.
* Nowogrd W . zob. ks. I, przyp. 5 na s. 157.
* Grd przy ujciu Potawy do D i winy na pn. Kusi, stolica ksistwa poockiego.
4 Turw , Turw grd nad Prypeci na terytorium plemiennym Drewlan, w X II i X III w. stolica ksistwa.
6 Grd w pobliiu ujcia Donu do Morza Azowskiego.
* Muronie, M urom grd na wschd od Moskwy nad rzek Ok, w X II i X III w. stolica ksistwa murom-
skiego. Jest to jeden z najstarszych grodw ruskich.
Grd bliiej nieznany.
* Grd na W oyniu zaoiony w 988 r.
* Waciwa nazwa Tmutaraka, Tama-tarcha, grd chazarski, znany ju i w staroytnoci na wschodnim
wybrzeu cieniny Kercz. Z pocztkiem X II w. zawadnli nim Poowcy.
10 Berestowo sioo ksice blisko Kijowa, jedno z najstarszych na Kusi. O ksistwie brali wiadomoci.
SI*
324 Ksiga druga
Zebraa si za na obrzd pogrzebowy wielka liczba Rusinw, ktrzy na pogrzebie

bardzo go opakiwali i narzekali, e za wczenie utracili ojca i wybawc ojczyzny
oraz krzewiciela wiary chrzecijaskiej na Rusi. Dwaj synowie Borys i witopek
nie wiedzc, e ojciec ich ksi Wodzimierz zmar, rozpoczynaj wojn z Jarosa
wem, ktry pobity z Pieczyngami i Waregami, swymi sprzymierzecami, ucieka,
witopek za zajmuje Kijw i zagarnia rzdy, podczas gdy drugi brat Borys od
prawia po ojcu aob. I chocia nalegano, aby wspomniany ksi Boiys, ktry
sta na czele licznego wojska, obj ksistwo kijowskie po wypdzeniu brata wito
peka, on jednak, odmawiajc probom rycerzy, odpar, e brata witopeka po
mierci ojca chce tak samo szanowa i nigdy rki przeciw niemu nie podniesie.
witopek za odmiennie ustosunkowa si do brata, podjudzi na niego nowgro-
dzian, mw Beliala, ktrzy ksicia Boiysa, modlcego si w swojej komnacie, wcz
niami zakuli, a nawet giermka jego, Grzegorza1, z rodu Wgra, bronicego swego
pana, razem z nim zabili. Nastpnie posa witopek do drugiego brata Gleba,
zapraszajc go do siebie zdradziecko, lecz ten ostrzeony przez brata Jarosawa nie
dawno w wojnie pobitego, e jest wzywany na stracenie, zatrzyma si w drodze
i opakiwa aonie zgon ojca i morderstwo brata. Nadchodz wwczas inni mowie
nasani przez witopeka i morduj ksicia Gleba odcinajc mu gow. Zwoki
tak Borysa, jak i Gleba sprowadzone do Kijowa w kociele w. Bazylego w jednym
pochowano grobie. Tych dwu braci czci koci i nard ruski jako mczennikw
i witych, przypisujc im niektre cuda. Ksi za witopek, napitnowany po
dwjnym bratobjstwem, wzbi si w ogromn pych, sdzc, e i innych braci
atwo wygubi i zagarnie cae ruskie pastwo. Znaczniejsi za mowie, ktrzy za
mordowali ksit Borysa i Gleba s: Putsza2, Talicz, Jelowicz i Laszko.
M a r cja is b isku p p o c k i u m iera .
Marcjalis3 biskup pocki, ktry siedzia na stolicy biskupiej dwadziecia dwa lata
umiera. Pochowano [go] w katedrze pockiej. Po nim nastpi Marcin I 4 mianowany
na prob Bolesawa krla Polski przez Benedykta VII, m znakomity, z pocho
dzenia Rzymianin.
1 Giermek ksicia Borysa nie jest bliej znany.
s Nazwiska czterech zabjcw ksit Borysa i Gleba: Putsza, Talec, Jelowit i Laszko przytacza Powiest1
wriemiennych let pod 1015 r.
1-4 Obie postacie niehistoryczne wzite z ywotw biskupw pockich, Mon. Pol. Hist. t. VI, s. 600.
Rok Paski 100S 325
B o lesa w k r l P o lsk i
w y led ziw szy o g rom n ym sta ra n iem za b jc w m t w w i ty ch ,
z w i z a n y ch p o sy a n a m iejsce,
g d z ie le ta ly d a la m czen n ik w , n a ty ch m ia st sp a d y z n ich w iz y ,
p o cz y m cia a m czen n ik w p rz ew ie zio n o d o G n iezn a .
J ed en ty lk o z m t w w i ty ch p o z o s ta p r z y ty c iu .
Krl Bolesaw szybko uwiadomiony o morderstwie witych mczennikw, Be

nedykta, Mateusza, Jana, Izaaka i Krystyna, bawi wwczas w stolicy swojej Gnienie.
Ju nazajutrz o tym mu doniesiono. Krl bowiem tak przezornie i mdrze urzdzi
swoje pastwo, e wszelkie wydarzenia i wiee wypadki bliskie i dalekie, krajowe
i zagraniczne bez wzgldu na por dnia dochodziy do jego wiadomoci. Dotknity
wic bolenie okrutnym zabjstwem mw Boych, ktrych wstawiennictwu i za
sugom przyznawa szczliwy wzrost i rozwj swego krlestwa, natychmiast z caym
rycerstwem i druyn siadszy na ko i cignwszy z przylegej okolicy znaczn
liczb pieszego ludu, idzie [krl] obaw i ze wszystkich stron otacza las, w ktrym
mowie Boy mieli swe mieszkania, zdajc sobie spraw, e zoczycy po dokonaniu
zbrodni ukryli si gdzie w puszczy, ktra wwczas rozcigaa si na kilka mil. Oto
czywszy za las dokoa, wysya liczne poczty pieszych i konnych dla odszukania
ukrytych, dooywszy stara nawet osobistych, aby w aden sposb nie mogli zbiec.
A chocia puszcza, jak nadmienilimy, bya bardzo rozlega i nie rokowaa wielkiej
nadziei schwytania zoczycw, krl tak wiele dooy stara, by ich schwyta, e
tropicy zczeni w zwarte szeregi, postpujc krok za krokiem nie pozostawili adnego
miejsca niezbadanego i w ten sposb doszli atwo do ich kryjwek. Ci mianowicie,
bdzc przeraeni ca noc po gstwinach puszczy, po bezdronych kniejach i ciem
nych lasach, szukali drogi do ucieczki, ktrej jednak bdzc po ciekach w aden
sposb znale nie mogli. Nie potrafili nawet schowa mieczw do pochew wycigni
tych na zagad mczennikw, gdy im pousychay rce.
Miejsce za, na ktrym leay ciaa witych, janiao wielkim wiatem i piewy
anielskie pene sodyczy nie przestaway ca ow noc brzmie na wiadectwo wi
toci sug Boych. Osaczeni zoczycy, wiadomi swej zbrodni, nie odwayli si nawet
broni i poddali si rycerstwu. Krl Bolesaw pohamowa wielki bl nad mierci
gwatown witych, ale tak drczya go ta niesychana zbrodnia, e gdyby jej pu
blicznie nie ukara, lkaby si dla siebie i dla krlestwa swego gniewu Boego
i pogardy wiata. Nie mg si zrazu zdecydowa, jak ich ukara. Postanowi wreszcie
nie tak, jak na to zasuyli, traci ich rnymi torturami i kaniami, lecz skutych
w kajdanach doprowadzi do grobu mczennikw, aby tam w wizach z godu
i pragnienia ndznie zginli albo zda na ask Opatrznoci i witych mczen
nikw, aby ich w swym miosierdziu uwolnili. Gdy ich z rozkazu krla przypro
wadzono do grobu witych, natychmiast niewypowiedzian moc Bo spady
z nich pta i zostali uwolnieni.
Ciaa za witych kaza krl dla wikszego ich poszanowania przenie do katediy
gnienieskiej i zoy wszystkie pi w jednym grobie specjalnie dla nich sporzdzo
nym. Pozostay za przy yciu szsty m Boy, Barnaba1, posyszawszy, e braci
jego tak okrutnie pomordowano, zasmuci si wielce i zami rzewnymi opakiwa
swoj niedol, e nie zasuy na podzielenie z nimi tego mczestwa. Narzekajc
na swj los, peen blu wraca do pustelni. Skoro tam doszed i zobaczy, jakie bracia
jego ponieli mki, ciszy jeszcze al go wtedy ogarn, e on jeden pozosta wy
czony, a oni ju otrzymali palm i laur mczestwa. Poddajc si jednak zupenie
wyrokowi Opatrznoci i jej askawoci, mwi: Wiem Panie, e bez Twojej woli
ani ptaszyna nie ginie, ani li nie odpada od gazi na ziemi, tym bardziej i to
zabjstwo braci moich, od ktrych mnie jako niegodnego wyczye, nigdy by nie
nastpio; pokornie jednak prosz, aby mnie nie odtrca od jednoci z Tob i Twoimi
witymi". Potem w pustelni na nowo zbudowanej, oddany surowym postom
i modlitwom, penic dobre uczynki zakoczy ycie i z rozkazu krla Bolesawa
zosta pochowany przy swoich braciach i towarzyszach. Stoi dotd pi kociow
na tjxh miejscach, gdzie byy ich pustelnie i kaplice, zbudowane przez pobonych
wiernych ku czci i pamici mw witych, wskazujc, gdzie ktry wity za ycia
mieszka i modli si.
Po mierci Jana XVII, ktry rzdzi kocioem rzymskim przez dziesi tylko
miesicy, wyniesiony zosta na stolic papiesk Gerbert1 2, z pochodzenia Francuz,
nazwany Sylwestrem II.

2 Sylwester II papie (Gerbert d Aurilla) rzdzi w latach 999 1005. By on szczeglnie zwizany z Pol
sk, zna w. Wojciecha i jego brata Gaudentego, wyda w 999 r. bull ustanawiajc organizacj Kocioa
W Polsce,
Rok Paski 100S 327
U rban b isku p w ro ca w sk i u m iera .
Urban1 biskup Smogorzewski, czyli wrocawski zmar tego roku, a na jego miejsce
na prob krla Polski Bolesawa duchowiestwo wrocawskie wybrao Klpi^c^ca J2 }
Wocha z pochodzenia i szlachcica, ktrego zatwierdzi Benedykt VII. Biskup Urban
za zosta pochowany we wsi Smogorzewie3*1 lub, jak inni utrzymuj, w Ryczynie.
ROK PASKI 1006
Z a o en ie k la sz to ru w iteg o K r z y a n a y s e j G r z e .
Na Wgrzech panowa krl Stefan4, siostrzeniec Mieczysawa niegdy ksicia

polskiego, po rodzonej jego siostrze Adelajdzie, a brat cioteczny krla Bolesawa.
By to m nad podziw cnotliwy, bogobojny, ktrego witobliwo zasyna licznymi
i widocznymi cudami oraz osobliwymi sprawami. Ten spodzi syna z prawej ma
onki Gizeli5, siostry rodzonej cesarza Henryka I 6i nada mu imi Emeryka7. A gdy
ten osign lata mskie, da mu on8, aby dziedzictwo krwi jego nie przestao
istnie. Lecz [Emeryk] peen arliwej mioci Boga, poniewa nie mia sprzeciwia
si rozkazom ojca, oeni si, ale postanowi w celibacie prowadzi ycie wstrze
miliwe i zachowa ciao czyste od wszelkiego zmysowego zepsucia. Uwaajc on
1 Urban (posta niehistoryczna) zob. przyp. 1 s. 267. Drugi biskup wrocawski nazywa si Jan (1063
1072), zob. T . Silnicki, D zieje i ustrj Kocioa na lsku, s. 30.
1 Klemens I, trzeci biskup wrocawski, posta niehistoryczna. Trzecim biskupem we Wrocawiu by Piotr I
(1073 1111).
8 Smogorzew i Ryczyn jako siedziba biskupstwa wrocawskiego, zob. przyp. 5 nu s. 245.
5 Gizela bya siostr cesarza Henryka II, on Stefana, zm. w 1033 r.
8 Henryk I ksi saski, od 919 936 krl w Rzeszy, nie by koronowany no cesarza. T u chodzi raczej o ce
sarza Henryka II (1002 1024 r.).
7 Em eryk w. ksi wgierski, syn Stefana I, ur. w 1007 r., zm. w 1030 r.
8 ona nie jest znana z imienia. Istnieje nie wyjaniona w literaturze kwestia, czy bya ni crka Mieszka I,
czy Bolesawa Chrobrego, czy co jest najprawdopodobniejsze Mieszka IT. Zob. J. Dbrowski, Polskie
maestwo iw . Em eryka, Przegld Powszechny' t. 187, 1930, nr 559 560, s. 68 69. Zwaywszy wiek ma
onka, lub m g nastpi okoo 1028 r.
za siostr i yjc z ni jakby w bezestwie nie tylko sam pozosta w cnocie czystoci,
lecz sprawi, e i maonka jego dochowaa paniestwa a do mierci. Podziwia
naley to maestwo dwu znakomitych osb, ktre majc rozkosze, bogactwo
wiatowe i wszystko, co miertelni uwaaj za najwaniejsze, wolay pozyska
niebo przez umiowanie najtrudniejszej cnoty, niernicej si niczym od mczestwa.
Zatem m witobliwy Emeryk opuciwszy stolic zwyk by Bolesawa, krla
polskiego, stryja i krewnego swego odwiedza i duszy czas przepdza w Polsce,
aby, oddalony od widoku i obcowania z rodzicami i maonk, atwiej mg dia
belskie pokusy i cielesne dze poskramia i oddawa si wiczeniom pobonym.
Za Bolesaw krl Polski umiowa osobliwie ksicia Emeryka bratanka swego,
poniewa nie tylko zwizek krwi, lecz sama poczciwo [i] cnoty czyniy go
poszanowania godnym i miym tak krlowi, jak i jego rycerstwu. Pewnego czasu,
gdy Bolesaw zabawia si owami w lasach pooonych koo miasteczka Kielce
w towarzystwie ksicia Emeryka, zdarzyo si, e cigajc jelenia wybieg na szczyt
gr, ktre nazywaj ys Gr1, a nad ktre nie ma w Polsce wyszych. Tu porzu
ciwszy jelenia zaczli podziwia ruiny starych budowli, ktre skutkiem potopu
i dugiego czasu zsypay si w bryy skalne, jakie [jeszcze] i dzi ogldamy. Powiadaj
bowiem, e to miejsce miao by kiedy mieszkaniem i grodem Gigantw2, czyli
Cyklopw i mw wielkiej siy, ktrzy tu jaki czas zamieszkiwali i mieli swoje
siedziby. Zatem witobliwy m Emeryk natchniony duchem Boym i, jak nie
ktrzy utrzymuj, upomniany widzeniem nocy poprzedniej osdzi, i to miejsce,
ktre z osobliwszego pooenia i staroytnoci upodoba sobie, najstosowniejsze
byoby dla sug Boych, prowadzcych ycie pustelnicze i e nie godne by byo,
aeby takie miejsce bezludne leao odogiem. Prosi wic stryja i krewnego swego
krla Bolesawa, aby dla chway Boej i rozszerzenia wiary chrzecijaskiej [oraz]
dla uleczenia i zbawienia dusz, wystawi w tym miejscu koci i klasztor, za co
po mierci pewniejsze i szczliwsze osignie krlestwo i zamieszka za to wite
dzieo midzy niebianami. A gdy Bolesaw krl Polski na to si zgodzi, ksi Emeryk
uradowa si wielce widzc, e proba jego skutek odniosa. Dzikuje wic najpierw
Bogu, potem krlowo Bolesawowi, a zdjwszy z siebie ofiarowuje temu miejscu
1 Kalwaria, Calvus Mons, najwyszy szczyt w Grach witokrzyskich, ysogra zob. ks. I przyp. 5 na
s. 156.
* Zob, ks. I przyp. 1 na s. 157
Rok P a s k i 1006 529
krzy dwuramienny zawierajcy du czstk drzewa Paskiego obramowan

skromnie srebrem. (Takie bowiem mia podobno otrzyma w widzeniu polecenie).
Krzy ten zosta przysany w podarunku ojcu jego Stefanowi, krlowi wgierskiemu,
od cesarza, greckiego z Konstantynopola, ktry m witobliwy Emeryk na pier
siach z hojnoci ojca zwyk by nosi. To rzecze najdrosze drzewo zroszone
krwi Zbawiciela naszego, nad ktre me miaem i mia nie bd nic droszego,
daj temu miejscu, a z aski Boga uyczy ono wszystkim moc swoj licznych do
brodziejstw w rozmaitych potrzebach, cierpieniach i chorobach".
Bolesaw zatem krl Polski, speniajc swoje przyrzeczenie, wystawi w tym samym
roku na tym miejscu klasztor1 reguy w. Benedykta, naleycie i z krlewsk hojnoci
[go] wyposay, a do sprawowania suby Boej sprowadzi braci reguy w. Bene
dykta. Koci wybudowa na wzr grecki, [cay] z kamienia od fundamentw,
pod wezwaniem Krzya w., skadajc i przechowujc w nim najdrosze drzewo
Paskiej ofiarowane przez bogosawionego ma Emeryka. Jego pooenie i ksztat
przetrwawszy do dnia dzisiejszego wiadcz o jego staroytnoci.
G a u d en ty a rcy b isk u p g n ien ie sk i u m iera .
Gaudenty, inaczej zwany Radzim, brat rodzony w. Wojciecha, arcybiskup gnie

nieski, przeywszy siedem lat witobliwie na stolicy gnienieskiej, umar2
w Gnienie, tame w katedrze zosta pochowany. Podaj, e umierajc rzuci kltw
na miasto Gniezno z powodu okropnych zbrodni, jakimi si splamio, a nie chciao
w tym momencie pokutowa. I nie przeszo bez skutkw, co m Boy przepowie
dzia. Po wypdzeniu Kazimierza3 krla Polski do Niemiec, wtargn Brzetysaw4,
1 Chrobry nie zaoy klasztoru na ysej Grze w 1006 r., wiadomo ta jest legend. Zob. A. Birken-
majer, Legenda ysogrska o Bolesawie Chrobrym, Pamitnik Literacki t. 28, 1951, 8. 24, por. te co pisze
o tym Semkowicz w Rozbiorze, s. 97 przytaczajc starsz literatur. Pocztki klasztoru benedyktyskiego
na ysej Grze, wedle przechowywanej tu pinej tradycji, sigaj czasw Chrobrego, jednak wiadomoci
rdowe o tym klasztorze pochodz dopiero z pocztku X II w. z czasw Krzywoustego. Zob. P. David, Les
sources de Vhistoire de Pologne a Pepoque des Piasts {961 1386), Paris 1934, s. 119.
* Data mierci Radzima-Gaudentego 14 padziernika 1006 r. jest stwierdzona w kilku rdach, m. in.
w katalogu arcybiskupw gnienieskich, Mon. Pol. Hist., t. ID , s. 405.
* Kazimierz Odnowiciel, syn Mieszka II i Ryksy (nie by koronowany na krla), w 1057 r. zosta wygnany
z Polski.
* Brzetysaw I, ksi czeski, panowa od 1054 do 10 stycznia 1055 r.
530 Ksiga druga
ksi czeski, ze swoim wojskiem (jak to w nastpnych rozdziaach opowiemy),

dokona olbrzymich zniszcze i klsk i zabra najwietniejsze bogactwa i liczne
ozdoby, w ktre miasto to a do zazdroci obfitowao. Po nim nastpi Hipolit1, Woch
z pochodzenia.
ROK P A S K I 1007
B olesa w sa w n y k r l P o lsk i
u w a ln ia z w izien ia k sicia cz esk ieg o U d a lryk a i w y s y a d o C zech .
T en b ra ta sw eg o olep ia i p rz ela d u je P o la k w i R a w it w 2,
1 p r z y ja c i k r la .
G d i z a r a z a p o w sz ech n a .
Bolesaw krl Polski litujc si nad niedol Udalryka3, syna Bolesawa ksicia
czeskiego, ktry od duszego czasu wiziony by w Polsce, uwolni go czy to ze
wzgldu na bliskie z sob pokrewiestwo, czy na liczne obietnice jego paczem
i uroczyst zarczone przysig, e Bolesawowi krlowi polskiemu zachowa wierno,
cze i ulego. Z tym zapewnieniem krl Polski odesa go do Czech wyposaonego
dostatnio w konie, sugi, odzie i rozmaite krlewskie klejnoty. Ten, gdy tylko za
ask krla Polski Bolesawa wydoby si z niewoli, niepomny przyrzeczenia i lubu
jakie [mia] krlowi polskiemu dochowa, wrciwszy do Czech wypdzi polskie
zaogi i wielu panw nie chccych krlowi Polski Bolesawowi ama wiary, a szcze
glnie Werszowcw, o ktrych wiedzia, e ich rd szczerze sprzyja krlowi Bo
lesawowi, zgadzi lub skonfiskowa im majtki i wygna ich z kraju. Tak wielkim
krla polskiego i jego ludu okaza si nieprzyjacielem, jakby zy, ktre przed obliczem
krla wylewa, byy przelane z radoci. I tym si nie zadowoli, podejrzewajc bo
wiem brata rodzonego Jaromira4 i paajc zbytni dz panowania wizi tego
Jaromira i uwizionemu niewinnie, bez adnych podstaw, nie majc przeciw sobie
adnego z jego strony wykroczenia, kae wyupi oba oczy, jedynie by obj cay
spadek czeskiego ksistwa. Zostawi wspomnienie swego okruciestwa, popenio-
1 Hipolit II, arcybiskup gnienieski, rzdzi od 1007 do 1027.

* Pomieszczenie w nagwku Rawitw jest jak omyk, bo niiej w tekcie jest mowa o Werszowcacb.
* Zob. przyp. 2 na s. 515. Spraw jego uwolnienia czy ucieczki omawia Semkowicz, Rozbir , s. 97,
Rok P a s k i 1007 531
nego na bracie rodzonym i niewinnym, na hab czasom wspczesnym i przyszym

nie tylko sobie, ale i swemu potomstwu. Gd i mr oraz zaraza okropna panoway
[w tych czasach] nie tylko w Polsce, lecz prawie w caym wiecie, ktre to klski
spowodoway ogromne ofiary w ludziach, wyludniy wiele miast i wsi.
ROK P A S KI 1008
J a rosa w k si ru sk i z w y c i a b ra to b jc w itop ek a
i p o je g o u ciec z ce d o P o lsk i za b iera K ij w .
Jarosaw1 ksi ruski, zebrawszy liczne i dielne wojsko zoone z Rusinw

i Waregw, wyszed zbrojnie przeciw bratu witopekowi, aby pomci mier dwu
rodzonych braci Gleba i Borysa niewinnie przez niego zamordowanych. Jarosawowi
witopek z Rusinami i Pieczyngami zabiega drog koo grodu Lubiecz2 i rzeki
Dniepr. Ale, e rzeka Dniepr rozdzielaa oba wojska, jeden drugiego nie odwaa
si zaczepi z racji przeszkody, jak ona stanowia, i stali tu obozem trzy miesice.
Jarosaw wreszcie przeprawiwszy si z caym swoim wojskiem przez Dniepr, nagle
i niespodziewanie uderzy na wojsko witopeka, stojce midzy dwoma jeziorami.
Wojsko za witopeka, zaskoczone napadem nieprzyjaci uzbrojonych i naciera
jcych w szyku, a samo do walki nieprzygotowane, rozpierzcho si z namiotw na
jezioro, zmarznite skutkiem zimowego mrozu. A gdy si saby ld pod uciekaj
cymi zaama, wiksza cz potona, pozostaych za Jarosaw albo w pie wyci,
albo wzi w niewol.
witopekowi za ledwo udao si umkn z rk nieprzyjacielskich i uciek
szybko do Polski, a zjednoczywszy si z krlem Bolesawem zabiega o pomoc przeciw
bratu wiele ofiarowujc, a jeszcze wicej obiecujc. Jarosaw ksi ruski, pobiwszy
witopeka i jego wojsko, zmusi grd Kijw do poddania si i [zacz] panowa
w ksistwie kijowskim majc lat 28.
1 Jarosaw Mdry ksit kijowski w latach 1019 1054, zob. przyp. 5 na s. 261. Cae opowiadanie jest
skrtem wzitym z Powiesti wriemiennych let. Imiona innych ksiit wystpujcych w tym ustpie byy ju t
uprzednio objaniane.
* Lubiecz grd na lew ym brzegu Dniepru na pn. od Kijowa.
B olesa w k r l p o lsk i w p ro w a d za j c n a tro n w itop ek a

zd ob yw a w k r tk im cz a sie ca R u , d w u k ro tn ie z w y c i ta J a rosa w a
i p o zd o b y ciu K ijo w a p r z y w r a c a r z d y w ito p ek a .
P o u ciecz ce J a rosa w a d o N o w o g ro d u w ito p ek ,
n ie z n o sz c rz d w k r la [P o ls k i],
p o ta jem n ie p ocz , z a b ija p o lsk ich r y c e r z y ,
o cz y m p o w ia d o m io n y k r l z lu p il m ia sto
i z d w iem a sio stra m i w itop ek a i liczn y m ry c er stw e m p olsk im i ru skim
z w y cisk o d o P o lsk i p o w r c i,
w b iw szy tr z y su p y sp ito w e w D n iep rz e d la o zn a czen ia g r a n ic y k
Bolesaw krl Polski zbiera tymczasem z caego pastwa najdzielniejszych wo

jownikw i rycerzy, tworzc ogromn armi z dowdcami, ktrzy sprawiali szyki,
z tysicznikami, setnikami, pidziesitnikami, dziesitnikami i innymi, ktrzy
mieli sta na czele oddziaw, prawnie ustanowionych, a wodzem najwyszym uczy
niwszy Sieciecha2, wojewod krakowskiego, wkracza z wielk potg do ziem ruskich,
aby przywrci na tron wygnanego ksicia witopeka i pomci liczne zmowy,
napaci, upiestwa i krzywdy, ktrymi czsto Rusini uciemiali Krlestwo Polskie.
Wszystkie za oddziay wojskowe dziki szczeglnej trosce krla Bolesawa i do
wdcw tak dalece byy wyszkolone i zorganizowane, e umiay zrcznie zatrzymywa
si, ciga i stawa w szyku jakakolwiek wymagaaby tego sytuacja. Bolesaw wtar
gnwszy przeto do ziem ruskich wszystkie ich miasta i miasteczka bez adnego
oporu zdoby i zaj. Nie mieli bowiem w tym czasie Rusini miast obwarowanych,
rzadkoci bowiem byo wznoszenie murw u Rusinw, a chocia niektre z miast
gwnych byy gsto zaludnione i miay liczne zabudowania, i te nawet byy sabo
umocnione, jedynie pooeniem naturalnym albo drewnianymi konstrukcjami1
1 Owa sawna wyprawa Chrobrego na K u nastpia w lecie 1018 r. i jest przedmiotem licznych interpre
tacji w polskiej literaturze historycznej. Por. obszerny ustp z Semkowicza w Rozbiorze, s. 98 99, w ktrym
autor analizuje tekst i liczne dodatki i upikszenia w opowiadaniu, zob. S. Zakrzewski, Bolesaw Chrobry,
rozdz. IX.
1 Sieciech palatyn ksicia Wadysawa Hermana, ktry odegra bardzo wybitn rol polityczn u schyku
X I w. Usiowa usun synw ksicych od wadzy, aby samemu zagarn rzdy. Zosta nastpnie wygnany
i zdaje si, olepiony. Daty jego urodzin i zgonu nic s znane. Dugosz przenis go mylnie na czasy Chro
brego. Sieciech nie by wojewod krakowskim, dziejopis opar si tu na mylnej informacji o Sieciechu z kro
niki wgiersko-polskiej.
R o k Paski 1008 333
zbudowanymi w miejsce murw i waw. Przeto krl Bolesaw, zdobywajc i wy

dajc na up rycerstwu wszystkie miasta ruskie, omija grody niezdobyte, widzc,
e zdobycie ich niemao kosztowaoby czasu, ktry dla niego by cenny i drogi.
Tym sposobem szybkim marszem przemierzywszy Rui, niszczon upiestwem i po
ogami, dotar bez oporu na Woy, ktra to cz Rusi zwie si obecnie ziemi
uck. Kiedy doniesiono ksiciu Rusi, Jarosawowi, o tak nagym nadejciu Bolesawa
krla polskiego, [Jarosaw] oddany rozrywkom i uciechom wwczas wanie owi
ryby wdk w rzece Dnieprze, ktrego wody zawieraj wielk ich obfito. Prze
raony nieoczekiwan wieci, rzuciwszy wdk, ktr mia w rku, rzek: Nie
0 wdce ani o owieniu ryb teraz myle trzeba, lecz jak oprze si srogiemu, po
tnemu i krwi naszej chciwemu nieprzyjacielowi, iby nas samych nie schwyta
na wdk". Zebrawszy zatem liczne wojska z Rusinw, Waregw i Pieczyngw
zachodzi krlowi Bolesawowi drog przy rzece Bugu, aeby tylko przeszkodzi
w przeprawie albo, gdyby si to nie udao, stoczy z nim bitw. Oba wojska, stojc
przez dni kilka na przeciwnych brzegach rzeki Bugu, prowadziy ze sob potyczki
1 harce, a na koniec doszo do miotania bryami ziemi, wzajemnych urga i do
walnej rozprawy, i z maych pocztkw, jak to bywa, zacza si obustronna walka,
ktrej nie mona byo powstrzyma, gdy wielu na siebie zaczo rzuca kamieniami,
oszczepami i drgami. Jarosaw ksi Rusi mia przy sobie wychowawc i ulubieca
imieniem Budy1, ktry by jego doradc i spraw wszystkich narzdziem i wyko
nawc. Ten stojc na przeciwnym brzegu rzeki drwi szydersko z Bolesawa i jego
rycerstwa, przezywa go ju to tchrzem, ju to opasym krlem, dodajc, e jeeli
si odway wystpi do boju, przeszyje mu jego gruby brzuch. Bolesaw krl polski,
sprowokowany tymi obelgami, zwoawszy zgromadzenie rycerstwa, zachca roz
tropn przemow, aby swojej ani krla swego zniewagi spokojnie duej nie tolero
wali, ale chwyciwszy za bro uderzyli na wroga.
Cae zatem wojsko porwao popiesznie za or, a sam krl Bolesaw pierwszy
rzuci si do Bugu, ktry wpaw przebywszy naciera na przeraonych i zwoujcych
swoich do broni Rusinw. Rozpocz si wtedy bj straszliwy ze zmienn kolej
losu, a zacita z obu stron walka trwaa przez kilka godzin. Wreszcie Jarosaw z ca
swoj potg zosta doszcztnie rozbity i z czterema jedynie towarzyszami uciek
do Kijowa. Suszny gniew spowodowa wtedy straszn rzei, wielu jednak Rusinw,1
1 Budy to przypuszczalnie Blud z Poiuiesti wriemiennych lett zob. przyp. 7 do s. 259. Termin aciski
alumnus oznacza bow iem nie tylko modzieca, lecz i wychowawc, i tak dano w przekadzie.
334 Ksiga druga
Pieczyngw i Waregw zabrano w niewol, a z obozw nieprzyjacielskich Polacy

wynieli bogate upy. Ksi Jarosaw nie odway si zatrzyma w Kijowie, by nie
by zdradzonym przez swoich, lecz ukry si w bagnistych miejscach, przewidywa
bowiem, co si pniej zicio, e Bolesaw ciga go bdzie i oblega miasto, do
ktrego si schroni. Bolesaw krl Polski dowiedziawszy si od szpiegw i zbiegw,
e Jarosaw ksi Rusi uciek ze swej kijowskiej stolicy, w kilku przemarszach pod
szed z wojskiem pod Kijw, a nastpnie rozoywszy w kilku miejscach obozy obieg
zewszd miasto pooone nad brzegami Dniepru. Miasto to byo obszerne i ludne,
a wwczas w wielkim rozkwicie. O jego wielkoci i zamonoci wiadcz jeszcze
dotd ruiny i mury okoo trzystu kociow, w poowie zwalone.
[Bolesaw] otoczy zewszd miasto od strony ldu i wody, strzegc pilnie, by do
niego nic nie dowoono, wiadom tego, e liczna ludno, ktra jest w nim zamknita
cznie z Rusinami zbiegymi tutaj z nadziej schronienia si, nie dugo si utrzyma
z braku ywnoci. Maymi tylko podjazdami raczej straszc miasto, nieli naprawd
szturmujc, odkada na czas pniejszy kocowe rozstrzygnicie, w nadziei, e je
zdobdzie samym godem bez niebezpieczestwa i utraty onierzy. I nie zawioda
go nadzieja, gdy bowiem wielka liczba oblonych wymara z godu albo wy
cieczona zostaa niedol, poddao si miasto krlowi polskiemu Bolesawowi, ktry
wszed do niego konno i z wydobytym mieczem pod oson kilku oddziaw wojska,
w szyku bojowym w wietnych zbrojach przed nim i za nim postpujcych. A gdy
wjeda w bram, ktra Zot1 przez mieszkacw bya nazwana, wywijajc mieczem
ugodzi w ni siln rk, a zarysowawszy i wyszczerbiwszy j w samym rodku
zostawi na niej znak triumfalnego zdobycia miasta i swego zwycistwa. Zwrci
si potem do zamku ksicego, ktry zaj i zabra wszystkie sprzty i bogactwa
ksice, [z ktrych] liczne rozda rycerzom dla zachty. Po czym witopeka
ksicia Rusi przywrci na tron kijowski, z ktrego by strcony. Pozostawiwszy
przy sobie tylko wyborowe rycerstwo, reszt wojska rozesa na lea zimowe, albo
wiem ju nadchodzia zima, za ksi witopek zaopatrywa je dostatnio w yw
no i odzie. Lecz Jarosaw, jak tylko dowiedzia si, e wojsko polskie wyszo
z Kijowa na lea zimowe, a krl Bolesaw z nieliczn druyn pozosta w Kijowie,
1 Uderzenie mieczem Chrobrego w Zot Bram w Kijowie jest szczegem wzitym z kromki Galla Ano
nima, powtarzajcym si w kromce Kadubka. Szczeg ten nie jest historyczny, bow iem Zota Brama zostaa
zbudowana w 1057 r. Sam Dugosz pisze o jej budowie pod innym znw rokiem (1054).
Rok Paski 1008 555
cign wojsko i przyby z nim potajemnie pod Kijw, celem zgadzenia krla
Bolesawa wszystko jedno w jaki sposb, nawet podstpem. Ale Bolesaw dowie
dziawszy si o tej wyprawie Jarosawa i wrogw, zebrawszy bro siada na ko
i rycerstwu rozkazuje i ze sob, w szyku bojowym przeprawiwszy si przez Dniepr,
uderza na Jarosawa i jego wojsko, ktry po drugiej stronie rzeki obozowa. Rozegraa
si zacita bitwa i Jarosaw zosta zwyciony, wszystko wojsko jego albo polego,
albo ywcem dostao si w rce krla Bolesawa. Jarosaw zmieniajc po drodze
konie ledwo z kilkoma [ludmi] umkn do Nowogrodu, gdzie zdjty zbytni
trwog i rozpacz, nie miejc pozosta (obawia si bowiem, aby Bolesaw krl
Polski nie zwrci si za nim a tam, aby pokona go) planowa ucieczk za morze.
Ale nowogrodzianie nie tylko go wstrzymali, lecz przestraszonemu i zrozpaczonemu
w zwizku ze swoimi sprawami dodali otuchy, aeby mg utworzy nowe i wiee
wojsko przeciw Bolesawowi i uchwalili, aeby kady wieniak da po cztery kuny,
szlachta po pidziesit grzywien, a kady starosta dziesi grzywien. Zgromadziwszy
w popiechu znaczne sumy zacigaj Waregw w swoje szeregi, przygotowujc
now wojn przeciw Bolesawowi. Wszystkie te jednak wysiki wojenne Jarosawa
pod wraeniem niedawnej klski spezy na niczym. Nastpnie krl Bolesaw nala
dujc owego mocarza Herkulesa, ktry na kracach Hesperii1 trzy wiee postawi,
sam te w rzece Dnieprze, w tym miejscu gdzie rzeka Sua2 do niego wpada, wbi
supy z litego elaza, podobno do dnia dzisiejszego istniejce, dla uwiecznienia nimi
granic. [Pniej] wbi trzy inne na zachodzie w rzece Sali3, aby w wiekach potom
nych powiadczay wietne jego zwycistwa i granice Polski. Przesiadywa za
Bolesaw krl Polski przez dugi czas w Kijowie, a ruska szlachta, przedniejsi panowie
i wszystkie narody Rusi suchay z ulegoci jego rozkazw.
Jednake nieroztropny witopek ksi Rusi, sprzykrzywszy sobie dugi pobyt
krla Bolesawa, niektrych rycerzy polskich przebywajcych na leach zimowych
albo sam potajemnie mordowa, albo poleci swoim ludziom mordowa. Oburzony
tak krzywd Bolesaw krl Polski cignwszy z zimowych stanowisk wszystkich
rycerzy i wojsko caej Polski, po ucieczce witopeka wyda stolic Kijw na up
1 Zob. ks. I, przyp. 2 na s. 91.

* Lewoboczny dopyw Dniepru. Szczegu o wbiciu trzech supw granicznych na Dnieprze u ujcia Suy
nie podaje adne wczeniejsze rdo, zob. Semkowicz, Rozbir, s. 99.
* Soawa, Saale lewoboczny dopyw aby na terenie Saksonii. O wbijaniu supw przez Chrobrego
wspomina Gall Anonim ks. I, rozdz. 6 i inne kroniki, zob. Semkowicz, Rozbir, s. 99.
swoim onierzom. Zabrawszy potem i inne zamki ruskie, nie wczeniej zabroni
grabiey, dopki wszystkie bogactwa Rusinw i kijowian, zgromadzone w cigu
dugich pomylnych lat, nie dostay si w rce polskie. Od tego czasu Kijw, chocia
przez rnych ksit odnawiany, osign wygld godny ksicego miasta, jednak
zachowa lady dokonanego wwczas zniszczenia. Nastpnie Bolesaw wzi do
niewoli dwie siostry witopeka i Jarosawa ksit ruskich, Przecaw1 i Mcisaw1
2,
a take bojarw i przedniejszych panw Rusi, jako zakadnikw. Wzbogacony zdo
byczami na Rusinach, osadziwszy w zamkach silne polskie zaogi, prowadzc ze
sob liczne zastpy jecw, uda si z powrotem do Polski. Anastazego3 *4 Rusina,
ktry podstpem wkrad si w jego aski, uczyni podskarbim jak wiernego sug.
P a p ie S y lw ester I I w szed szy w u m ow z d ia b em

osi g n w iele w ed le ty c z e n ia , a w reszcie i s to lic p a p iesk i
u m iera j c, p r z e j ty sk ru ch , ro z k a z u je o b ci r n e cz o n k i sw eg o d a la .
P o n im w stp u je n a s to lic J an X V III* .
Papie Sylwester II 6 umiera przesiedziawszy na stolicy [papieskiej] cztery lata,

jeden miesic i osiem dni. Ten w modoci by mnichem wstpiwszy naprzd do
klasztoru Fleury6 w diecezji orleaskiej, lecz porzuciwszy klasztor zaprzeda si
diabu, od ktrego otrzyma obietnic, e wszystkie jego pragnienia speni si.
Rozmawiajc czsto z diabem o swoich pragnieniach w Sewilli miecie hiszpaskim,
tak wielki zrobi postp w naukach, e pozyska cesarza Ottona, Roberta7 krla
Francji i wielu innych jako suchaczw. Nastpnie, gdy szatan zaspokaja jego ambicje,
wyniesiony zosta najpierw na remeskie8, potem raweskie, a w kocu rzymskie
1 Przecawa, siostra Jarosawa i witopeka, crka Wodzimierza W . i Rogniedy, naoinica Chrobrego.

1 Takiej nie byo. Rzecz polega na amplifikacji Dugosza, ktry z jednego z Mcisaww zrobi crk
Wodzimierza. Wiadomoci tej nie ma w ruskich letopisach, zob. E. Perfeckij, op. cit., s. 21.
* Nieznany.
4 Cay ten ustp jest wzity prawie dosownie z Marcina z Opawy (por. Mon. Germ. Hist. Scriptores,
t. XXII, s. 432).
* Klasztor Fleury nad Loar (Floriacus) w diecezji orleaskiej jest jednym z najstarszych klasztorw be
nedyktyskich we Francji, zaoiony w VII w.
7 Robert II Poboiny, krl francuski ur. okoo 907 r., zm. 20 V II 1031 r.
8 Biskupstwo remeskie, tz. z siedzib w Reims we Francji.
Rok Paski 1008 537
biskupstwo, gdy za pyta czarta, jak dugo bdzie y na stolicy papieskiej, otrzyma
odpowied, [e tak dugo] dopki nie odprawi naboestwa w Jeruzalem. Z tej
odpowiedzi bardzo si ucieszy, sdzc, e tak daleki jest od koca swego, jak daleki
by od chci podrowania do Jerozolimy za morze. Lecz kiedy w niedziel wstpn
odprawia naboestwo w kociele jerozolimskim w. Krzya na Lateranie, syszc
omot diabw zrozumia, e mier nadchodzi, westchn wtedy gboko i jkn.
A cho by najwystpniejszym czowiekiem, nie wtpic w miosierdzie Boe, wy
jani przed wszystkimi swoj zbrodni i kaza poobcina sobie wszystkie czonki,
ktrymi suy czartowi, a kadub martwy doy na wz i w tym miejscu pochowa,
gdzie zwierzta zawlok i stan. Tak si te stao i pochowano go w kociele latera-
neskim. A na znak, e dostpi miosierdzia Boego grb jego przepowiada [zawsze]
mier papiesk tak chrzstem koci, jako i wystpieniem rosy. Wstpi po nim
[na stolic Apostolsk] Jan XVIII1, z pochodzenia Toskaczyk.
ROK P A S K I 1009
K r l B olesa w ci g n ity m z p o w ro tem w ojsk iem g r o m i

z a w z i c ie w a lcz ceg o J a rosa w a k sicia R u si,
k t r y ca sw o j p o t g u d e r z y n a P o lsk , i w ra ca o b ci o n y u p a m i
i zd o b y cz w ojen n , k t r y m i zd o b i k o ci g n ien ie sk i
i in n e \ k ocioy\ .
Kiedy Bolesaw krl Polski wraca z Rusi z wielkimi i wspaniaymi upami,

Jarosaw ksi ruski uwierzy, e chytroci i podstpem naley zwyciy tego,
0 ktrego pokonaniu broni i mstwem [ju] zwtpi. Zebrawszy znaczne wojsko
z Rusinw, Poowcw, Pieczyngw, Waregw i innych narodw, obserwowa uwanie
wychodzcego Bolesawa i szed skrycie ladem jego wojska z zamiarem uderzenia
na niego na pograniczu Rusi, gdy si wojsko Bolesawa w rne strony rozjedzie.
Sdzi bowiem, e Polacy ze zwyk ludziom saboci obcieni dotem, srebrem
1 inn zdobycz szybko maszerujc, spieszc si do swoich dugo nie widzianych on,
1 Papiei Jan X V III, z pochodzenia Rzymianin z przydomkiem Fasanus, rzdzi od 25 grudnia 1003 do 1009 r.

338 Ksiga druga
dzieci i domw pozostawi krla z ma garstk. Jako przypadek nie zawid

jego chytrej rachuby. Bolesaw bowiem krl Polski uwaajc si za zwycizc,
a Jarosawa ksicia ruskiego, ktry przez tak dugi czas gnunie si ukrywa, uwaajc
za zwycionego, kiedy przyby nad Bug, pozwoli wojsku rozej si w swoje strony.
I ju si znaczna cz wojska przeprawia, gdy zwiadowcy donieli, e Jarosaw
z licznym i potnym wojskiem nadchodzi; ju by docign krla Bolesawa, uwia
domiony przez swoich szpiegw, e rycerstwo Bolesawa w znacznej czci rozeszo
si, a jeszcze liczniej si rozejdzie. Ale Bolesaw krl Polski, m niezwykej dziel
noci i odwagi, nie zmieszany bynajmniej pojawieniem si nieprzyjaciela, zwouje
licznych rycerzy, ktrzy si zbytnio nie oddalili i postanawia stoczy walk z tak
wielk potg nieprzyjaci. Nacierali bowiem wawo Rusini, ale krl przekada
mier nad haniebn dla siebie i wojska swego ucieczk, rozumiejc, e Rusini
nabrawszy otuchy, wtargnliby do Polski i wywarliby na niej sw zemst. Wtargni
cie Rusinw wydawao mu si straszniejszym ciosem od mierci, zniweczyoby
bowiem jego saw i korzyci z wspaniaych zwycistw wobec ludw podbitych
i tych, ktre mia ujarzmi. Nie chcia dawa im sposobnoci i miaoci do wyamy
wania si spod swej wadzy, a do tego widzia, e Jarosaw ksi ruski napad go
w takim miejscu, skd pozostae przy nim wojsko mogo wydosta si tylko zwy
cisk walk. Wprzd jednak nim przyszo do starcia z Rusinem, uznawszy za rzecz
konieczn przemwi do onierzy i zagrza ich do walki, przemwi w te sowa:
Rycerze! 1 mstwa waszego dowiadczyem w wielu wojnach i dawniejszych nie
bezpieczestwach. Teraz prowadz was do walki z nieprzyjacimi, ktrzy s od nas
znacznie liczniejsi. Cze nasza nie pozwala inaczej uczyni i, chocia sowy nie mog
wzmc waszej odwagi, powiem, co nam zagraa i co prawdopodobnie przytrafi
si moe. Widzicie nieprzyjaciela, ktry wrogi nam z natury i na skutek naszych
poprzednich zwycistw, zawis nad naszym wojskiem i pyszni si spodziewanym
zwycistwem, gdy wojska nasze porozpuszczane i rozbiege, ktrych nie mona
zebra, ani odwoa niebezpieczestwa i pewnej klski naszej. Jeeli przeto y
chcemy w wolnoci i z godnoci, jeeli chcemy ocali nasze domy, ony i dzieci,
chlubi si odniesionymi zwycistwami, a narody podbite utrzyma w posuszestwie
i zalenoci danniczej, jeeli wreszcie sam Ru chcemy uczyni hodownicz i za-
1 Przemwienie Bolesawa do rycerstwa przed bitw nad Bugiem jest oczywicie fikcyjne. rdem tego
ustpu jest kromka Galla Anonima ks. I, rozdz. 7. Relacja ta jest znacznie poszerzona przez Dugosza, zob.
Semkowicz, Rozbir, s. 99 100. W kronikach ruskich nie m a o tym wiadomoci.
Ro k P a s k i 1009 339
trzyma zebrane w niej bogate upy i jecw, zbrojnie naley odeprze nieprzyja
ciela, wielkiego liczb, ale sabego duchem i tchrzliwego, naley go rozpdzi
i wydrze mu waszymi rkami prn nadziej zwycistwa, ktr ju nadty pyszni
si i chepi. C przyjdzie nam z tego, emy pokonali Czechw, zhodowali Morawy
i inne narody okoliczne zwalczyli i upokorzyli, jeli zwycieni ruskim orem i od
tak tchrzliwego i sabego wroga pokonani utracimy to, czegomy si mstwem
dorobili? Rozpoczlimy wojn z Rusinami, aby rozszerzy granice naszego pastwaj
jeli tu nie wyjdziemy zwycizcami, stracimy to, comy zyskali. Ja ufny w pomoc
Boga spodziewam si, e waszym mstwem w dniu dzisiejszym nad t mas nieprzy
jaci odnios zwycistwo i mam nadziej, e do poprzednich sawnych zwycistw
dodam tu nowe. Bdcie jak ja peni nadziei, ktra chocia byaby ponna, sama ko
nieczno, ktra ostatni i najdzielniejsz bywa broni, dodawa nam powinna
bodca. Rycerze! w ktrkolwiek stron zwrcimy oczy, wszdzie zagraa osta
teczno, ucieczka w tej chwili jest niemoliwa ze wzgldu na upy wroga, ktre
wieziemy. Jestemy dokoa otoczeni mnogoci nieprzyjaci, czyhajcych na nas.
Poddanie si wrogom cignoby na imi i rd nasz wieczn niesaw i hab.
Na posiki z Polski moglibymy tylko wtedy liczy, gdyby mona byo odoy czas
walki. Nieprzyjaciele, widzc nas w tak maej liczbie, z tym wikszym zapaem
przygotowuj si do walki. Jeeli nie moemy zwyciy si, zwyciymy sam
koniecznoci. Porzumy obaw mierci i nadziej ycia i kady niech miao uderzy
na nieprzyjaciela. Lepiej poama karki nieprzyjaciela, ni wasne nadstawia.
Nie cecie zbytnio tych kilku lat przeduonego ycia, chociabycie bowiem je
teraz ocalili, niemniej potem czy to od zarazy, choroby, czy innego przypadku
umrzemy".
Zagrzani t mow rycerze lubowali gonym okrzykiem, e raczej ponios chwa
lebn mier, ni krok ustpi w boju.
Krl Bolesaw widzc rycerzy tak ochoczych i penych dobrej nadziei natychmiast
kae otrbi bitw, uderza na nieprzyjaciela i rozpoczyna walk, konno i z wczniami
w najwikszym pdzie. Natomiast Rusinw, kiedy spostrzegli, e sami s wyzwani,
do boju, ogarno ogromne zdziwienie, e tak maa garstka otoczona przez tumy,
wytrzymujc jednak pierwsze natarcie odwanie sama podejmuje walk, chocia
gasa dawna ju nadzieja. Jednak widzc wkrtce, e wielka ich liczba maleje,
a Polacy na wszystko s gotowi i zachcani z osobna po imieniu przez krla Bolesawa
zadaj im wiksze straty, anieli po tak maej liczbie mona by si spodziewa,
22
540 Ksiga druga
utracili [wic] poprzedni nadziej. Kiedy bowiem pierwsze szeregi zaamay si,
aden nie wtpi, e wystawi si na miertelne ciosy, cofaj si jednak, jak mog
si opieraj si dziki swej liczebnoci. Twarda konieczno sprawia, e Polacy
byli i odwaniejsi, i bardziej zacici, kiedy ujrzeli, e nie ma adnej innej nadziei
przebicia si, jak tylko orem, skoro otoczeni byli tak wielkim mnstwem nieprzy
jaci. Bolesaw natomiast pilnie obserwujc ich przeraenie, zapowiada swoim
zwycistwo, jeeli jeno troch jeszcze przyo si do walki.
Nie ograniczajc si tylko do obowizkw krla i wodza, z rycerzami, ktrzy go
strzegli, rzuca si w wir walki i zastpy nieprzyjacielskie, czciowo cofajce si, do
reszty przeamuje, kadzie pokotem i rozprasza. Rozpraszajc w walce oddziay
i hufce i osobicie bardzo dzielnie stojc przeciw nieprzyjacielowi, nie zapomina
jednak o obowizku dobrego wodza, lecz gdziekolwiek zachodzia potrzeba rady,
nadbiega, walk oraz walczcych wspiera. A kiedy walka coraz bardziej wzmagaa
si, ju to zacht, ju to dobytym mieczem, ju to zadawaniem ciosw, a wreszcie
zastpujc rannych wieymi wojownikami nie wiadomo, czy wicej przyoy si
do uzyskania zwycistwa sztuk roztropnego wodza, czy prac dzielnego onierza.
Uatwi swoim szybsze zwycistwo, osigajc w tej walce nad wszelkie oczekiwanie
triumf i saw dzielnego wodza. Wszystko bowiem byo pene zamieszania, trwogi
i popochu. Sam ksi ruski Jarosaw, widzc [w czasie] wzrastajcej bitwy swoich
w gorszym pooeniu i skonnych do ucieczki, zrzuca z siebie odznaki ksice, aby
go w ucieczce nie zdradziy, i zmieniajc konie, wymyka si przed oddziaami ci
gajcych go Polakw. Cay ten tum nieprzyjaci albo leg w walce, albo ywy
wpad w rce Polakw, niewielu tylko uchronio si, [ci] ktrzy z gwnej drogi
odwrotu rzucili si [na cieki] mniej znane. Tak wielka za miaa by wtedy rze
Rusinw, e rzeka Bug barwiona krwi zabitych toczya czerwone fale na pewnej
przestrzeni.
A Rusini przybywajcy z dalszych okolic na pobojowisko dla odszukania trupw
swoich najdroszych, widzc cae pole zasane trupami i ogldajc olbrzymie ich
stosy, zmuszeni byli zaniecha tego wskutek trudnoci odszukania tych, dla ktrych
pogrzebu przybyli.
Zdobyto kilka chorgwi wojskowych, prawie wszystkie tabory z jukami onier
skimi i zagarnito kilka tysicy onierzy i koni, ktre uprowadzono jako zdobycz.
Bolesaw krl Polski, stoczywszy tak sawn bitw i zadawszy straszn klsk Ru
sinom i tym, ktrzy ich posikowali, powraca szczliwy do Polski ju nie tylko
Rok P a s k i 1009 541
z upami i zdobycz rusk, ale i z gromadami jecw. Powracajcemu po drodze

przedstawiciele wszystkich stanw jako sawnemu bohaterowi i zwycizcy gro
madnie skadali hod. Z upw za ruskich przede wszystkim obdarowa wszystkie
kocioy katedralne swego pastwa, dajc kademu z nich klejnoty wielkiej wartoci.
Jednak dla kocioa gnienieskiego, tam bowiem odbywtdy si uroczystoci jego
koronacji i tam take czciej z dworem przebywa, okaza si [naj]hojniejszy. Te
za zdobycze i klejnoty wielkiej wartoci jeszcze do dzi zachowuje koci gnienie
ski, a przez to pokazuje i przypomina potomnym wiekom zwycistwo krla Bolesawa.
Wreszcie z tyche upw obdarowa publicznie rycerzy, ktrych widzia, e szcze
glnie wyrnili si w walce, a i reszt upw z wrodzon szczodrobliwoci i hoj
noci rozdzieli midzy poszczeglnych, zagrzewajc waleczne serca do jeszcze
mniejszych i wzniolejszych czynw [jako] wielbiciel i mionik spraw wielkich,
gardzcy za, z wyjtkiem koniecznoci, dotem i zwodniczymi bogactwami.
Papie Jan XVIII, ktry rzdzi pi miesicy i dwadziecia pi dni, zmar, a w dzie
witnacie dni po jego mierci nastpi Jan XIX1, z pochodzenia Rzymianin, z okolicy,
ktra nazywa si Porta Metropolis2,, a dawniej Fasanus.
ROK P A S K I 1010
Z a o en ie k la sz to ru sieciech o w sk ieg o .
Bolesaw, pierwszy krl Polski, zwanym Chrobrym3, to jest walecznym i dzielnym,

widzc, e Bg zesa na niego i krlestwo jego tak wielkie dobrodziejstwa, i chcc
si odwdziczy za otrzymane aski hojnoci krlewsk, zakada drugi klasztor
mnichw czarnych reguy w. Benedykta w majtku i wsi znakomitego Sieciecha,
1 Papiei Jan X IX pochodzi z hrabiw tuskulaskich, rzdzi w latach 1024 1052. Jest tu oczywista po
myka, bow iem po Janie X V III nastpi Sergiusz IV , Benedykt V III, a po nim dopiero Jan XIX.
1 Przypuszczalnie Metrovia od strony Mons Caelius.
* W kronikach i rocznikach polskich wystpuje najczciej forma Chabri, rzadziej Chrabri (u Galla Ano
nima Boleslaus Gloriosus seu Chrabri), zob. tet w Mon. Pol. Hist., t. II, s. 482, 828, t. III, s. 60, 281, 550,
458, 618. W dokumentach wystpuje nazwisko czy przydomek Chabri, zob. Akta Grodzkie i Ziemskie, t. I,
VII, XIII, X Vn, XIX, szczeglnie w t. XIII i XVII gwnie dla X V w. J. Birkenmajer (Bolesaw Chrobry
c z y Chabry?, Jzyk Polski t. XVI, 1951, s. 11 12) stwierdza, 4e forma Chabry istniaa rwnoczenie z form
542 Ksiga druga
od ktrego i sama wie przyja nazw Sieciechw1. Klasztor2 ufundowa, wznis

i uposay za przyzwoleniem samego Sieciecha8 nad Wis, w ziemi sandomierskiej
w miejscu przyjemnym i lesistym, w uposaeniu za naznaczy mu pewne wsie
krlewskie i dochody. Miejsce za to opywa Wisa, blisko klasztoru obfita ju w wody
[oraz] inne strumienie, ktre rozlewajc si tworz jeziora. Komes Sieciech nada
za wtedy w uposaeniu temu klasztorowi grunt i dwanacie wsi, a pniej wiele
wsi nadali Henryk4 ksi sandomierski, jak rwnie ksi Jaksa6, wreszcie ko
mesi Marcin6 i Krzywosd i inni przedniejsi panowie krlestwa. aden jednak
tak nie uposay, jak krl Bolesaw, ktry prawem zwierzchnictwa pobiera wiksze
dochody z kadej wsi.
w itop ek d w u k rotn ie p o k o n a n y p r z e z k sicia R u si J a rosa w a

w k o cu u m iera , a J a ro sa w z a z w y c i z c a
n ie od w a a s i d o ch o d z i za m k w
z d o b y ty c h p r z e z B olesa w a k r la P o ls k i 7.
Jarosaw ksi Rusi, ponisszy ubiegego roku klsk nad rzek Bugiem, zebra
w roku nastpnym wasne i posikowe wojska przeciw witopekowi ksiciu Rusi
i wyruszy na Kijw. witopek zabieg mu drog w miejscu, gdzie z jego rozkazu
Chrobry, ta ostatnia ustalia si w potocznej m ow ie w X IX w. Forma Charbry-Chabry przewaaa w dialek

tach pn.-polskich, forma Chrobry w maopolskich i ta ostatnia przewaya. W jzyku ruskim sowo chra-
bryj (dzielny, mny) jest pochodzenia polskiego, na co wskazuj nazwy miejscowe. Zob. jeszcze A. Bruckner,
Bolesaw Chrobry, Slavia Occidentalis, t. V H , 1928, s. 64 79.
1 Wie nad Wis w pobliu Dblina i Kozienic.
8 Klasztor benedyktynw w Sieciechowie pod wezwaniem N . P. Marii i 10 Tysicy Mczennikw zosta
zaoony przez Sieciecha modszego w pocztkach X H w. Dugosz na podstawie ustnej tradycji przenis po
cztki klasztoru na czasy Chrobrego. Zob. P. David, Les Benedictins et Vordre de Cluny, Paris 1959, s. 67 69,
oraz u Semkowicza w Rozbiorze, s. 100.
3 Sieciech, zob. przyp. 2 na s. 352. W tym wypadku naley jednak rozumie, e chodzi o Sieciecha m od
szego, fundatora klasztoru sieciechowskiego.
4 Henryk ksi sandomierski, czwarty lub pity syn Bolesawa Krzywoustego, zm. 18 padziernika 1166 r.,
zob. o nim O. Balzer, Genealogia, s. 169 170.
6 Nie wiadomo bliej, o ktrego Jaks tu chodzi, zapewne o Jaks G ryfit, dlatego rzecz zostawiamy nie
objanion.
Komesi Marcin i Krzywosd bliej nieznani.
7 Opisana tu wojna Jarosawa ze witopekiem przypada wg Powiesti wriemiennych let na lata 1058
1039.
Ro k P a s k i 1010 343
zosta zamordowany Borys i podjwszy walk zosta zwyciony i cofn si. A nie
majc miaoci zwraca si do Bolesawa krla Polski o pomoc, zwrci si do Pie-
czyngw i zebrawszy jak najspieszniej nowe wojska powrci witopek na Ru
z wielk potg. Wyszed naprzeciw niemu Jarosaw z wojskiem swoim i rozbiwszy
obz nad rzek Olch, na miejscu, gdzie witopek zabi Borysa, odoy bitw do
dnia nastpnego. Nazajutrz (by to pitek), o wschodzie soca, uderzy Jarosaw
na niego ca si, zwyciony witopek uciek do Brzecia, gdzie krl Bolesaw
utrzymywa zaog. Std za zda do Polski, szukajc nowej pociechy u Bolesawa
krla polskiego, do ktrego yczliwoci mia wiele zaufania, [a to] celem poweto
wania swoich niepowodze; lecz w drodze nagle zachorowa i umai1, a towarzysze
jego pochowali go w miejscu pustym i nieznanym. Po jego mierci Jarosaw zasiad
spokojnie na swym kijowskim ksistwie i uchodzi za najznakomitszego midzy
ksitami Rusi, lkajc si jednak potgi krla Bolesawa nie mia go nigdy za
czepia ani kusi si wicej o zajte przez niego zamki ruskie. Tak wic Bolesaw
krl Polski, jak i jego nastpcy, dziery zamki, miasta i warownie wwczas zdobyte
na Rusinach i zarzdza nimi przez swoich starostw i dowdcw wojskowych.
Znaczn za cz ziem ruskich wwczas orem zdobyt a cignc si pod sam
Kijw zaj na wieczyst wasno swoj i Krlestwa Polskiego.
ROK PASKI 1011
jB rzetysa u s\ k si p o o c k i w y d ziera s tr y jo w i sw em u ,
k siciu k ijow sk iem u J a ro sa w o w i k sistw o n o w o g ro d zk ie,
k t r e p n ie j jed n a k J a ro sa w o d zy sk u je,
a n a p o d sta w ie u m o w y ro z p r a w iw s z y s i w p o jed y n k u z k siciem C zerk iesw
p o d d a je g o so b ie w ra z z ca y m n a rod em .
Po ucieczce i mierci jednego przeciwnika, mianowicie witopeka ksicia rus

kiego, powsta przeciw Jarosawowi ksiciu ruskiemu inny znowu nieprzyjaciel,
1 W edle tegoi irda witopek zmar na pustyni w okolicy pogranicza polsko-czeskiego; Dugosz pisze,
te na terenie Polski.
TLAj L
J tt K s i g a d r u g a
w miejsce brata wystpi bratanek. Ksi bowiem Briaczysaw1, syn Izjasawa2

ksicia poockiego, z wojskiem zebranym ze swoich, Poowcw i Waregw, wyst
puje przeciw Nowogrodowi i zajmuje go, a zhodowawszy cae ksistwo nowogrodzkie
i rozpuciwszy tame starostw powrci do Poocka, ojcowskiej stolicy. Jarosaw
ksi kijowski, bolenie przeywajc fakt pozbawienia go ksistwa nowogrodzkiego
jego dziedzictwa, zabiega mu drog nad rzek Sudomir8. Po zacitej z obu stron
walce zwyciy Jarosaw, a zwyciony Briaczysaw zostawiajc na placu boju wielu
zabitych uciek do Poocka, Jarosaw za odzyska ksistwo nowogrodzkie wraz
z upami. Potem Jarosaw ksi kijowski wyprawi si przeciw Rededzie4 ksiciu
czerkieskiemu z zamiarem poddania go sobie; a zwyciywszy go w pojedynku
(taka bowiem bya umowa midzy ksitami i ich wojskiem, by nie ich wojska,
ale sami wodzowie spotkali si w walce, a zwyciony podda si zwycizcy) zhodo-
wa kraj Czerkiesw6, a na lud naoy daniny.
ROK P A S K I 1012
B olesa w k r l P o lsk i w o b a w ie , b y r y c e r s tw o je g o w p o k o ju n ie g n u n ia o ,
w k ro czy d o S a k son ii i n ie n a p o ty k a j c o p o ru p u s to s z y j i n is z c z y ,
a w r z e c e S a li w b ija slu p y ela z n e n a zn a k g r a n ic sw eg o k r lestw a .
Bolesaw krl Polski, ukoczywszy wojn rusk, zacz myle o nowych wy

prawach, aeby w spoczynku nie gnunia duch rycerstwa, rozpocz wojn z nie
poskromionymi dotd Sasami. Gotujc si na wypraw przeciw Sasom zebra
wszystkie wojska z poszczeglnych ziem i miast swojego krlestwa, ktrych od
dawna, bo od samego objcia rzdw, sporzdzony i uoony by wykaz6. Poniewa
1 Briaczysaw, syn Izjasawa Wodzimierzo wiea, wnuk Wodzimierza W . i Rogniedy, ksil poocki
zm. w 1044 r. W aut.: Brzetislam.
a Izjasaw, Izasaw, ksii Poocka, syn Wodzimierza W . i Rogniedy zm . w 1001 r.
* Rzeka Sudomir w ksistwie poockim.
4 Rededia, ksii czerkieski zabity przez Mcisawa, wystpuje w synnym ruskim eposie Siowo o wypra
wie Igora.
e Czerkiesi dzielili si na dwa szczepy: Adygw i Kabardycw, zamieszkiwali okolice rzeki Kuba i cz
obszaru kaukaskiego, byli znani juZ w staroytnoci. W X III w. siedziby ich sigay ai po Don, piniej zepchnli
ich Tatarzy na tereny przykaukaskie. Mieli swj odrbny dialekt, kultur, sztuk ludow.
* Organizacja wojskowa Bolesawa Chrobrego nie jest tu podana zgodnie z faktycznym stanem rzeczy.
Dugosz przenis rZne wspczesne sobie urzdzenia na X I w. Druynnicy Bolesawa siedzieli istotnie w gro
dach (nie miastach), natomiast nie istniay wwczas jeszcze wykazy liczby wojw grodowych, tak samo po-
Rok Paski 1012 345
wanie kade z gwniejszych miast krlestwa miao wyznaczon liczb zacigu,

ilu i jakich winno byo dostarczy rycerzy na pospolite ruszenie, z atwoci wic
mg krl, wiadom swej siy i potgi, uchyli si od wojny albo j wyda.
Zebrawszy wic liczne wojsko wkroczy do Saksonii, przypuszczajc, e Sasi
wystpi przeciw niemu i rozpoczn z nim walk; dlatego take nakaza rycerzom
swoim pilnowa szyku i nigdy nie oddala si od chorgwi. Skoro dowiedzia si
przez szpiegw, e nieprzyjaciel nie myli stawi mu czoa, i e Sasi ulkszy si
jego potgi ukrywaj si z bydem i dobytkiem swym po kniejach, gszczach le
nych i bezdroach, a inni w grodach i silniejszych twierdzach, spaliwszy inne sabsze
warownie, by nie suyy wrogom za punkty oparcia, rozkaza rycerzom rozej si
po polach, miastach i wsiach i nie wszdzie spustoszenie, aby tym bardziej ster
roryzowa wrogw. Przeszedszy Saksoni a do rzeki Elby, ktr inaczej nazywaj
ab, pldrujc i niszczc wszystko, nie napotykajc adnego oporu, upokorzywszy
Sasw powrci do kraju. A gdy przyszed do rzeki Sali, czyli Solawy, ktra przepywa
rodkiem Saksoni, powbija na jej brzegach supy1 elazne, wyznaczajc granice
Krlestwa Polskiego, odgraniczajc tymi supami Polsk od krajw niemieckich,
aby wiadczyy w pokoju o wielkich czynach zwycizcy i zaznaczay granice Polski.
Po mierci Jana XIX2, ktry przeszo cztery lata siedzia na tronie papieskim i po
chowany zosta w kociele w. Piotra, nastpi Sergiusz IV3, z pochodzenia Rzymia
nin, m czystego ycia i witych obyczajw, ktry rzdzi Kocioem dwa lata, zmar
i pochowany zosta w kociele w. Piotra.
Nastpi po nim Benedykt VIII4, rodem Tuskulaczyk. Ten Benedykt, drczony
karami czycowymi, prosi pewnego biskupa, ktremu si by pokaza, aeby Jan XX5,
jego nastpca, otworzywszy kas, pozosta cz pienidzy rozda ubogim, poniewa
te pienidze zdzierstwem uzbierane na ze mu wyszy. Co te [Jan] uczyni.
jocie pospolitego ruszenia jest anachronizmem dla tych czasw. Niektre szczegy do tego ustpu m g Du
gosz przej z kroniki Galla Anonima ks. I, rozdz. 6.
1 O wbijaniu supw w Soaw pisa ju t Dugosz pod r. 1008 na podstawie licznych przekazw kronikar
skich, zob. przyp. 3 na s. 335.
* Cbodzi tu chyba o papieia Jana X V III, ktry rzdzi 1003 1009, a wic 6 a nie 4 lata, a po nim nastpi
Sergiusz IV .
* Sergiusz IV papiei rzdzi 1009 1012 r.
4 Benedykt V III Teofilakt, pochodzcy z hrabiw tuskulaskich, przeciwnik Krescencjuszy i stronnik
cesarski, rzdzi od r. 1012, zm. 9 kwietnia 1024 r. Opowiadanie o nim wzite z kroniki Marcina z Opawy
(op. cit., s. 433).
4 Powinno by Jan X IX , bo ten by nastpc Benedykta VIII.
346 Ksiga druga
ROK PASKI 1013
P o m o rz e , K a szu b y i in n e z ie m ie d a w n iej d o P o ls k i n a le ce ,
k t r e m ia y d w u d ziestu k si t ,
k r l B olesa w o d zy sk u je , c z y n i c j e z a le n y m i i len n y m i.
Po ujarzmieniu i upokorzeniu Sasw, Bolesaw krl Polski uwaa za hab dla

siebie i swego imienia, by poszczeglne dzielnice niegdy bdce w posiadaniu Pola
kw i przez nich zamieszkae nie przez niego, ale przez obcych byy opanowane. Przy
pomina sobie, e dzielnice pooone nad Morzem Pnocnym, Pomorze Zachodnie1,
Kaszuby i inne nadmorskie kraje, zamieszkae do dzi przez Sowian, ju dawno
od Krlestwa Polskiego i jego zwierzchnictwa odpady i oderway si z powodu
niegodnego wymordowania ich ksit przez Popiela, wczesnego wadc Polski
zjedzonego przez myszy.
Dlatego te wyruszajc w owe strony ze znaczn si wojskow, zagarn pod swe
panowanie jednych orem i walk, innych hojnoci i askawoci, innych strachem,
drugich przykadem. Panowali bowiem w nich wwczas potomkowie dwudziestu
ksit otrutych przez Popiela, z ktrymi krl Bolesaw obszed si z wrodzon
wspaniaomylnoci, pamitajc, e s jego krewnymi; kadego w swojej askawoci
obdarzy darami, nic sobie nie zatrzymujc z ich ksistw i ziem poza feudalnym
posuszestwem i poddastwem; uwaajc za rzecz [godn] trudu, by krlestwo
jego odzyskao peny swj stan posiadania i miao tylu ksit lennych i sobie pod
danych.
B o lesa w k r l P o lsk i w y p ra w ia w G n iein ie

sy n o w i sw em u M ie cz y sa w o w i w y sta w n e w esele.
Bolesaw krl Polski widzc, e syn jego Mieczysaw2 i Ryksa dziewica, siostrze
nica cesarza Ottona jemu od dawna zarczona, doszli do wieku dojrzaego, zapo-
1 Mowa tu o Pomorzu Zachodnim, a dalej o krajach Sowiaszczyzny Zachodni. rdem tej wiadomoci
jest kronika Galla Anonima, zob. Semkowicz, Rozbir, s. 101.
1 M owa tu o Mieszku I I i Ryksie, zob. przyp. 1 na s. 505. Data ich lubu przypada na pocztek 1013 r.,
zob. O. Balzer, Genealogia, s. 67 i n. Jest ona stwierdzona w kilku rdach, natomiast miejsce zalubin nie
jest znane.
Rok Paski 101} 347
wiedziawszy na dworze w Gnienie wielk uroczysto przy zebranych zaproszo

nych ssiednich ksitach, dostojnikach i pierwszych w kraju mach, urzdza
gody weselne z wielkim przepychem wspomnianemu Mieczysawowi jedynakowi
i zalubia mu Ryks dziewic, ktra dotd przebywajc na dworze, otoczona bya
jak crka macierzysk mioci matki Mieczysawa Judyty1.
ROK PASKI 1014
R o za m w k o ciele B o y m . P o M a u ry cy m b isk u p ie k ru szw ick im

w stp u je n a s to lic M a r c e li.
Lambert2, trzeci arcybiskup krakowski po dziewitnastoletnich rzdach sprawo

wanych sprawiedliwie i pobonie, umiera w wieku sdziwym i zostaje pochowany
w katedrze krakowskiej. Papie Benedykt VIII, chcc opuszczony koci krakowski
obsadzi odpowiednio zdolnym pasterzem, na danie Bolesawa krla polskiego,
przeznacza na stolic krakowsk Popona3, ma wyprbowanej cnoty, cho mao
znajcego jzyk polski. Po mierci bowiem papiea Sergiusza IV4, ktry rzdzi
kocioem dwa lata i zosta pochowany w kociele w. Piotra, obrany zosta papie
em syn Grzegorza6, Benedykt VIII, rodem Tuskulaczyk. Strcony jednak zosta
z tronu papieskiego a na jego miejsce wyniesiono kogo innego, co spowodowao
powstanie wielkiego rozamu w kociele Boym, bd z powodu jego zego ycia,
bd nieprawnego wyniesienia [tego kogo].
Maurycy6 biskup kruszwicki, czyli wocawski, tego samego roku zmar, a wst
puje po nim Marceli7, naznaczony przez papiea Jana XIII na yczenie Bolesawa
krla polskiego.
1 Wyjanienie imienia Judyty jako matki Mieszka I I zob. przyp. 1, s. 273. Matk Mieszka U bya Emnilda,
nie Judyta.
* Lam bert I biskup krakowski, zob. przyp. 2 . s. 282 oraz Semkowicz, Rozbir, s. 101.
* Poppo biskup krakowski mianowany w g katalogu biskupw krakowskich w 1014 r., zm. w 1023 r.,
Mon. P d . Hist., t. III, s. 334 i 336.
* O tych dwch papieach powtarza Dugosz szczegy z jednego z poprzednich ustpw (zob. przyp. 3
i 4 na s. 345) w g kroniki Marcina z Opawy. Zrzuconym z tronu papieskiego by Benedykt IX (1032 1045?),
po nim wybrany antypapiei Sylwester III. Rozdwojenie w Kociele nastpio wskutek wyboru po Benedykcie
I X antypapiea Sylwestra i Grzegorza V I (1045 1046).
1 Ojciec Benedykta V III nie jest bliej znany.
~7 Maurycego nie ma w adnym katalogu biskupw, natomiast w katalogu wolborskim biskupw wo-
H en ry k H k o ro n u je s i n a k r la rz y m s k ieg o .
Henryk H krl rzymski i ksi bawarski, zebrawszy znaczne wojsko, wkroczy do

Italii i przyjty przez miasta woskie z nalen czci, bez adnego oporu i trudnoci
wszed do Rzymu spokojnie i okazale. Tam po pewnych ukadach zawartych midzy
nim i papieem Benedyktem VIII zosta ukoronowany1 w kociele w. Piotra, od
tego Benedykta otrzyma sakr cesarsk. Co osignwszy, kilka dni zabawi w Rzy
mie i powrci do Niemiec.
M cisa w k si z T m u ta ra k a
d w u k rotn ie z w y c i a w b o ju sw eg o b ra ta J a rosa w a k sicia k ijo w sk ieg o
i za jm u je je g o s to lic k ijo w sk , k t r p n ie j g a rd z c
z w r c i tem u b ra tu J a ro sa w o w i
n a d w szelk ie sp o d ziew a n ie.
Mcisaw2, dziewity z synw Wodzimierza ksicia Rusi, ksi tmutarakaski,

uzurpujc sobie prawo do tronu kijowskiego, zebrawszy znaczne wojsko zoone
z Chazarw i Czerkiesw wyrusza przeciw bratu Jarosawowi3 ksiciu kijowskiemu.
Jakkolwiek ksi Jarosaw, aby si wzmocni, poczy si z Jakunem4 ksiciem
Waregw, jednake prbujc szczcia w dwu bitwach uleg przemocy, a kijowianie
poddali si wadzy Mcisawa zwycizcy. Ten za po zwycistwie askawszy i skrom
niejszy, stolic kijowsk, o ktr co dopiero si ubiega, zacz nienawidzie i wysa
posw, ktrzy mieli za porczeniem bezpieczestwa sprowadzi brata Jarosawa;
przybyego, przyj askawie i rzecze: Wr, bracie, na stolic kijowsk, albowiem
jeste starszy i tobie si [ona] naley z rnych wzgldw, korzystaj z niej spokojnie
oawskich jest Laurentius (994 1014), a po nim M arcellinus (1015 1035), obie postacie niehistoryczne,
gdy biskupw wocawskich znam y ze rde dopiero w pocztkach X II w ., zob. J. Fijaek, Ustalenie chrono
logi s. 72.
1 Koronacja Henryka II na cesarza nastpia w Rzym ie 14 lu tego 1014 r., koronow a go Benedykt V III.
D o Henryka II przyp. 1 na s. 312.
a Mcisaw ksi tmutarakaski, zob. przyp. 2 na s. 261. Cay ustp w zity z Pow iesti wriem iennych let
z lat 1023, 1024.
8 Chodzi tu o Jarosawa M drego zm . w 1054 r.
4 Jakun wdz oddziau W aregw bliej nieznany.
R o k P a s k i 1014 349
i wedug wasnego upodobania. Miasto zdobyte prawem ora, jako zwycizca chtnie
je oddaj zwycionemu".
I tak przyszo nad wszelkie spodziewanie do pojednania i zgody midzy brami.
Ksi Mcisaw uda si do Czernichowa1, a ksi Jarosaw wrci na stolic ki
jowsk, ktr jednak nie odway si zarzdza osobicie, wada ni przez swoich
zastpcw. Tego samego roku urodzi si ksiciu kijowskiemu Jarosawowi syn,
ktremu dano imi Izjasaw2.
ROK PASKI 1015
B olesa w k r l P o lsk i w k ro c z y w sz y d o P r u s zh o d o w u je j e d la P o lsk i

i za m ien ia w jed n p ro w in cj ,
w y z n a cz a j c p r z y ty m ic h g r a n ice .
Gdy Bolesaw krl Polski podbi zwycisko i podporzdkowa swej wadzy w jednym
pastwie polskim i w jednej monarchii kraje ssiednie, ktre od pocztku zamieszki
wali Polacy i Sowianie, rycerstwo polskie mniemao, e ju w spokoju odpocznie
od broni i suby wojskowej.
Ale3 krl Bolesaw, paajcy dz chway a nie lubicy spoczynku, zamierza
wszcz now wojn i podj wypraw przeciwko plemionom pruskim, z ktrymi
dotd nie walczono. Cae zatem dowiadczone rycerstwo uzbraja na wojn a nadto
pociga wielk liczb nowo zacinych rycerzy z caego krlestwa i z prowincji
jemu podlegych, a zebrawszy znaczne siy i zorganizowawszy je wyrusza przeciwko
krajom pruskim i wkracza do nich przez ziemi chemisk, nalec do jego kr
lestwa. Ziemia za Prusw (jak wyej wzmiankowalimy) pooona jest na pnocy,
1 G rd, pniej miasto nad rzek Desn, m niej w icej na pn . od Kijowa.

s Izjasaw, syn Jarosawa ksicia kijowskiego, ur. w 1025 r ., zm . 5 padziernika 1078 r., b y onaty z G er
trud, siostr Kazimierza O dnow iciela.
8 Na tem at rde wiadom oci Dugosza do caego tego ustpu, zob. Sem kowicz, Rozbir, s. 101 102
tam rw nie uwagi o znawstwie Dugosza co do pogranicza polsko-pruskiego z racji udziau dziej opisa w per
traktacjach z Zakonem w czasie w ojny trzynastoletniej. O pierw otnej granicy polsko-pruskiej od W isy
i Ossy por. w yw ody K. Buczka, Geograficzno-historyczne podstawy Prus Wschodnich w pracy Dzieje Prus
Wschodnich i odbitka, T oru 1936, s. 46 i n ., gdzie podana obszerna literatura.
550 Ksiga druga
dziel j rzeki Wisa i Ossa od krajw Krlestwa Polskiego, a w wielu miejscach

dotyka morza. Znaczna dwiema rzekami Wis i Niemnem, z ktrych pierwsza
pynie z Polski a druga z Rusi; podzielona na osiem prowincji, pierwsza z nich nosi
nazw Pogezania1, druga Natangia1 2, trzecia Sambia3, czwarta Nadrowia4*, pita
Skoowia6, szsta Sudowia6, sidma Galindia7, sma Bareja8. W tym czasie kraj
ten niewiele posiada miast i to tylko naturalnym pooeniem, mianowicie wodami
i bagnami otoczone, a poza tym wszystkie zamki byy zbudowane z drzewa. Bolesaw
krl Polski z atwoci zaj miasteczka pruskie, a niektre warowne grody, w ktrych
barbarzycy si schronili, mianowicie stolic Prus Romowe9, jak rwnie Balg10 I
i Radzim1 1 zdoby szturmem, po czym rozkaza albo zburzy, albo spali. Naczelnicy
za pruscy, widzc, e siami swoimi nie zdoaj si oprze potdze krla Bolesawa,
wysawszy swoich posw prosz, aby oszczdzi ich ojczyzn, ktra caa zupiona
pona poog, oraz przyrzekaj, e si poddadz, bd paci danin i podlega
jego zwierzchnictwu. Bolesaw krl polski, poniewa by skonny do litoci nad nie
szczliwymi, godzc si na ich proby przyj askawie przybyych do siebie posw
pruskich, poddastwo ich przyj, naoy na nich danin, ktr do skarbca krlew
skiego corocznie mieli skada i zabroni dalszego niszczenia ziem pruskich. Wtedy
po raz pierwszy Prusy podbite orem krla Bolesawa i zorganizowane w prowincj
zaczy by Krlestwu Polskiemu podlege i paci danin. Oznaczy wwczas Bo
lesaw wieczyste granice Krlestwa Polskiego na rzece Ossie, rozdzielajcej Prusy
od Polski, mianowicie [wbiciem] elaznego supa w rodku rzeki o wier mili od
miasteczka Rogona12, pomidzy aszynem1 3 a Rogonem, std te wie pooona
1 Pogezania terytorium plem ienne Prus nad Pask at po Nogat, zol), mapa u H. ow m iaskiego,
Prusy pogaskie, Toru 1935, s. 17, tam ie dane do nastpnych przypisw . Podzia Prus na prow incje wzity
z kroniki Jeroschina.
* Natangia zajm owaa obszar m idzy rzekam i yn a Prego.
* Pwysep Sam bii dzielia od innych terytoriw plem iennych od poudnia rzeka Pregoa.
* Nadrowia w dorzeczu Pregoy graniczya z Sam bi i Skalowi.
I Skalowia nad dolnym N iem nem sigaa po Zalew Kuroski.
* Sudowia, najwiksze z terytoriw plem iennych pruskich, naleiaa ju t czciow o do ziem Ja:wiey.
7 Galindia, w pd. czci Prus, bya w czasach historycznych bezludn graniczn puszcz.
* Bareja na pd. od N atangii na praw ym brzegu yny po puszcz galindzk i jezioro M am ry.
* Stolica Prusw, zob. przyp. 1 na s. 286.
10 Balga w Prusach nad Zalew em W ilanym jest m iejscowoci o w iele pniejsz.
II Radzy zob. ks. I, przyp. 7 na s. 153.
11 Rogono zob. ks. I, przyp. 22 na s. 109.
u oszyn, w g Sou>n. geogr. asin, miasteczko nad Jeziorem osiskim na szlaku wypraw polskich do
Prus, w pobliu Ossy.
Rok Paski 101S 351
nad t granic zostaa od supa nazwana Supi1. A chocia krzyacy w pniejszym

czasie po zajciu ziemi chemiskiej wyrzucili ten sup elazny, aby tym sposobem
zatrze granic, i na tym miejscu wybudowali myn murowany, jednak do dnia
dzisiejszego nazywa si ono Supi. Bolesaw bowiem paajc gorliw chci utrwa
lenia granic Krlestwa Polskiego, a rwnoczenie zabezpieczajc, aby nigdy nie byy
naruszane, wyznaczy je elaznymi supami na zachodzie, wschodzie i pnocy,
naladujc wzr Herkulesa2, sdzc e sw wytrzymaoci i odpornoci bd wieczno
trwae.
ROK PASKI 1016
B o lesa w k r l p o ls k i sp ra w u je sa m s d y ,
w y m ierza sp ra w ied liw o , b u n tow n ik w p o sk ra m ia , b ied n y ch w spom a ga
i z a o p a tr u je w y w n o .
Uspokoiwszy wojny zewntrzne, a nieprzyjaci postronnych stumiwszy or

em lub zwizawszy odpowiednimi sojuszami, Bolesaw krl Polski zwrci uwag
na sprawy pokojowe i wewntrzne. Szczegln za trosk otoczy ubogich i wdowy,
dba o wysuchanie, przeprowadzenie i zaatwienie kadej sprawy. Jeeli sporu nie
mg zaatwi polubownie, zwraca si do sdw, w ktre tak dalece wglda, e
sam im przewodniczy, aby w wymiarze sprawiedliwoci nie grzeszono podstpem
lub zwok. Aczkolwiek wtedy rzadkie byway krzywdy, gwaty i skargi, gdy
sama boja przed krlem utrzymywaa wszystkich zamoniejszych i uboszych
w posuszestwie i poszanowaniu praw, Bolesaw krl Polski nie dopuszcza, aeby
sami sdziowie wyrokowali w sprawach zarwno wanych, jak i bahych, lecz albo
osobicie zwyk by w nich przewodniczy, albo jeli zajty [by] kopotami, wypraw
lub waniejszymi sprawami swego krlestwa, powoywa na swe miejsce mw
prawych, sumiennych i miujcych sprawiedliwo, ktrzy z najwiksz trosk
strzegli i troszczyli si, aby ich wyroki i orzeczenia nie odbiegay od susznoci
i sprawiedliwoci. Wiedzieli oni bowiem z roztropnego postanowienia krla Bole
sawa, e jeeli ktra strona uali si, e zostaa pokrzywdzona, cay proces bdzie
1 W ie ! Sup na pd. zachd od asina.
8 Supy H erkulesowe, zb. ks. I , p n y p . 6 na s. 84.
zbadany, a gdyby wyrok zapad wbrew susznoci i prawu, odwoa si go nie bez
ich nagany i wstydu. Wszystkim nadto wdowom, maoletnim sierotom i ludziom
wiejskiego i ubogiego stanu, przychodzcym do niego ze skargami, wyznacza
obrocw, syndykw i oskarycieli patnych ze skarbu krlewskiego, surowo ich
napominajc i zalecajc, aby z najwiksz pilnoci i skrupulatnoci podejmowali
si obrony i popierali sprawy wdw, sierot i ubogich. Nieraz za, kiedy wytoczono
tego rodzaju spraw przed nim albo jego sdziami, dopuszcza do swego stou kr
lewskiego tak oskaryciela, jak i oskaronego, ludzi jakiego bd stanu, i kademu,
zalenie od znaczenia osoby, hojnie poleca dawa ywno. Takim za wymiarem
sprawiedliwoci i gocinnym podejmowaniem wszystkich tak bogatych, jak i bied
nych tak dalece ich sobie zobowiza, e ywili do niego mio raczej tak jak dla
ojca, [a nie] jak dla krla, a zalety cnt jego dugo i gono syny.
M iecz y sa w o w i k siciu p olsk iem u r o d z i s i sy n K a zim ierz.
[Dnia] 25 lipca1 Ryksa ksina polska, maonka ksicia Mieczysawa, urodzia

dzieci urodziwe, ktremu na polecenie dziadka, krla Bolesawa, nadano na chrzcie
imi Kazimierz2, co w jzyku polskim znaczy: nakazujcy pokj. W tyme za roku
zdarzyo si trzsienie ziemi w Krlestwie Polskim, uznane za zjawisko nadprzyro
dzone.
ROK PASKI 1017
O r n y ch cn o ta ch , a w sz c z e g ln o ci a sk a w oci k r la B olesa w a ,
J u d y ty k r lo w ej P o lsk i i p r z y k a d j e j
z r a c ji p ew n y ch d o sto jn ik w n a m ier sk a za n y ch .
Bolesaw krl polski, uwaajc sprawiedliwo bez towarzyszcego jej miosierdzia

za cnot poowiczn i niezupen, z tak wielkim umiarkowaniem godzi obowizki
sprawiedliwego i surowego sdziego i penego askawoci ksicia, e skazani i ocze-
1 Dat urodzin Kazimierza O dnow iciela poda Dugosz bez bdu za rocznikiem kapitulnym krakowskim,
zob. O. Balzer, Genealogia, s. 81.
1 Etym ologi im ienia Kazimierz od nakazujcego pokj naley chyba rozum ie przeciw nie: zakcajcy
pokj (od kazi, nie kaza). Studia jzykoznawcw nie wyjaniaj tej sprawy, zob. o tym im ieniu K. Nitsch,
Kazim ierz, K aim ierz, Jzyk Polski R . X V III, 1955, s. 128 151.
Rok P a s k i 1017 353
kujcy wyroku, drc przed jego bezwzgldn sprawiedliwoci, ale wiadomi czstej
jego askawoci, nie wtpili o swym ocaleniu. A chocia sam krl w poszczeglnych
wypadkach tak ludzki i miosierny, dla winowajcw i przestpcw prawa okazywa
wspaniaomylno i wyrozumiao, to jednak Judyta1 najdostojniejsza jego ma
onka, niewiasta znakomitej cnoty, swoim kobiecym sprytem i rozsdkiem spra
wiaa, easkawo krla bya jeszcze wicej uznawana i sawiona. Lecz, aby dziaalno
obojga staa si [jeszcze] bardziej znana, przytoczymy tu jedno zdarzenie dosze do
nas z przeszoci, dla przekazania go pamici potomnym.
Kilku synw szlacheckich zboczywszy z drogi obyczajw i przez ycie rozpustne
zmarnowawszy swoje dostatki popado w ndz, a gdy nie mogli jej duej znosi,
z zamiarem odzyskania dawnego mienia weszli na drog grabiey i gwatw. A gdy
ich wielokrotne wystpki stay si gone, z rozkazu krla zostali ujci i po at
wym udowodnieniu zbrodni rozbojw wyrokiem krla i jego radcw skazani zostali
na kar mierci. Krlowa, kobieta nader roztropna, zdjta litoci nad ich przed
wczesn mierci i wiekiem modzieczym, nie pytajc wcale krla, ani uprze
dziwszy go jakkolwiek prob lub namow, kazaa ich ukry w miejscu tajemnym
i niewielu znanym, aby ocali im ycie w dogodnej chwili. Gdy za krl Bolesaw
w obecnoci krlowej rozmawia wedug zwyczaju ze swoimi doradcami o sprawach
Rzeczypospolitej, pada wzmianka o ukaraniu niegdy synw szlacheckich, o ktrych
krl sdzi, e ju dawno zostali straceni. Wzruszony alem krl pocz rzewnie
utyskiwa nad ich losem, wyznajc jak bardzo ubolewa, e wyrokiem swoim skaza
na mier tak znakomitych i szlachetnej krwi modziecw, zdolnych do suby
rycerskiej, ktrzy mogli sta si chlub ojczyzny, jak auje, e zbrodni popenionych
nie przypisa ich modoci i lekkomylnoci, tym wicej e przez ich skazanie oburzy
i zniechci do siebie pozostae ich domy i rodziny. Do tego doda, e nie tylko
zwrciby szkody poszczeglnym wyrzdzone, lecz, e hojnymi nagrodziby ich da
rami, gdyby nie ukara modziecw tego rodzaju mierci i nieszczsnym krwi
rozlaniem. Wtedy krlowa Judyta w zamiarze spenienia swego postanowienia,
zapytana przez krla, rzecze: Z jak przyjby to radoci i jak opaciby sum,
gdyby ktry z witych wstawiennictwem swoim i przyczyn przywrci im ycie
i stawi ich przed tob?" A na to krl odpar: Chocia to wydaje si niemoliwe,
to jednak gdyby Bg, ktry moe takie i wiksze rzeczy zdziaa, dopuci to, o czym
1 Co do Judyty zob. przyp. 1 na 9. 547. Cae to opowiadanie jest w zite z kroniki G alla Anonim a ks. I ,
rozdz. 13, tylko znacznie rozszerzone.

mwisz, wyznaj, e nie mam nic tak drogiego i kosztownego, czego bym nie da
za wskrzeszenie onych zabitych modziecw, ju nie dlatego, eby zabici yli,
lecz aby ich rodziny uwolni od haby, ktra niewinnie przez ich skazanie na nie
spada". Krlowa rozumiejc, e serce krla jest pene miosierdzia i skonne do
przebaczenia, rzuca si do ng krlewskich w obecnoci wszystkich panw i doradcw,
aby prosi o przebaczenie dla skazanych, i zwracajc si do krla wielce zdziwionego
i nie spodziewajcego si bynajmniej, o co by go miaa po takiej przemowie tak
usilnie prosi, rzeka: [Nie] potrzebna jest, najmiociwszy krlu, pomoc z nieba dla
przywrcenia ycia skazanym, Ty sam moesz z aski swojej krlewskiej zwrci
ycie skazanym i potpionym. Wyznaj, e wbrew dusznemu Twojemu wyrokowi,
wedug ktrego miay by cite ich gowy, wyrwaam ich z rk mierci i ukryam
do dnia dzisiejszego i bagam najpierw o przebaczenie mojej winy, ktr pope
niam nie z jakiego zuchwalstwa, lecz z niewieciego wspczucia, a zarazem bagam
z tymi wszystkimi, ktrzy wraz ze mn korz si przed Twym majestatem, aby
darowa ycie skazanym na mier. Odwayam si na to, aby da pole Twojej litoci
i po skazaniu, i mierci przywrci ofiary jakby zza grobu do ycia, nie bez wielkiego
rozgosu twojej askawoci". Wtedy krl Bolesaw niezmiernie uradowany z takiego
obrotu rzeczy i wprawiony niejako w podziw, zstpuje ze swego tronu, podnosi
krlow z ziemi i padajc w jej objcia chwali i wynosi jej zrczn przebiego
i roztropne oszustwo. Wszyscy za, ktrzy to syszeli, zdziwieni tak niespodziewanym
wypadkiem, chwalili krlow za jej ludzko, szlachetne serce i dowcip. Krl ledwo
wierzc sowom krlowej, rozkazuje natychmiast postawi przed sob modziecw
na mier skazanych. Wyprowadzeni zatem z miejsc, w ktrych byli ukryci, przedsta
wili si najpierw krlowej, ktra skarciwszy ich i upomniawszy zaprowadzia potem
jako ich ycia oswobodzicielka przed oblicze krla, czuwajc nad nimi prosia,
aby im przebaczy ich przewinienia. A krl Bolesaw, ktry ju przedtem okaza
si skonny do darowania i nie by skory do karania przestpstwa, ulegajc probom
ony da si ubaga i uwolni ich od kary, na jak zasuyli; nie byo bowiem rzecz
trudn u krla Bolesawa przebaczy proszcemu. Przedtem jednak przemwi do
nich wykazujc, e niepomni swego szlachectwa skalali tylu zbrodniami rd swj
i pogryli w niesawie swoich przodkw, ktrych nazwiska i cnoty wspomnia.
Tych, ktrzy byli starsi wiekiem, zgromi surowymi sowy, modszych za za
prowadzi do ani i w obecnoci swojej kaza lekko osmaga rzgami. Nastpnie
odpuciwszy im winy i oblkszy w nowe szaty na znak przywrcenia im czci, odesa
Rok P a s k i 1017 355
do domw z upomnieniem, aby na przyszo yli bez zmazy, wyranie im groc,

e w aden sposb nie da si przebaga, gdyby im si zdarzyo powrci do tych
lub podobnych zbrodni. Rozgaszajc wzdu i wszerz swe imi tymi i wieloma
innymi czynami ludzkimi i pobonymi, utrzymywa raczej mioci ni strachem
swych poddanych w sprawiedliwoci i w poszanowaniu praw i zarzdze. A jak Abigail1
wymow swoj uchronia ma swojego od karzcego miecza Dawidowego, tak ta
krlowa dokazaa swoj roztropn przemylnoci, e synowie szlacheccy nie zginli,
a krlowi Bolesawowi maonkowi swemu zjednaa u wielu podziw i uznanie,
gdy ci, ktrzy byli skazani na mier sprawiedliwym wyrokiem sdowym, za prob
i wstawieniem krlowej Judyty odzyskali ycie i wolno.
Krlowa Judyta, ona Bolesawa krla polskiego, cik dotknita chorob zmara8.
witobliwa, pobona i askawa kobieta zostaa pochowana z nalen czci w katedrze
gnienieskiej.
ROK PASKI 1018
B olesa w k r l p o lsk i z w y c i a i zm u sza d o u ciec z k i J a rosa w a k sicia R u si,

u siu j ceg o z w ielk im w ojsk iem w ta rg n d o P o lsk i,
a w k ro c z y w sz y n a stp n ie n a R u i
c a y k r a j p u s to s z y og n iem i m ieczem *3.
1
Jarosaw4 ksi Rusi ciko przeywajc [fakt], e pastwo jego i stoeczne miasto
Kijw w poprzednich latach podbite [zostao] i spustoszone przez Bolesawa krla
polskiego, oraz ubolewajc nad cik i upokarzajc klsk, jak ponis ze swym
wojskiem nad rzek Bug, w skrytoci i tajemnicy przygotowa wojn. Uzbraja
w tym celu wojska krajowe i zaciga obce w krajach ssiednich, aby w sto
1 A bigail posta biblijn a. U dzielia ona schronienia D awidowi w czasie jego ucieczki przed Saulem,
pin iej zostaa ton Dawida. D ugosz co w tej kw estii pozm ienia i przekrci.
1 Data m ierci Judyty zupenie m ylna: 1017 r. jest dat m ierci E m nildy, trzeciej Zony Chrobrego. W g
Dugosza m ia Chrobry tylko jedn Zon W gierk, zoh. O . Balzer, Genealogia, s. 41.
* T u pod r. 1018 pow inien b y opis wypraw y na K ijw zam ieszczony przez Dugosza pod r. 1008. Druga
za wyprawa przez niego opisywana wraz z bitw nad Bugiem jest wzita z kroniki G alla Anonim a ks. I,
rozdz. 10. Zob. obszerny kom entarz u Sem kowicza w R ozbiorze, s. 97 99 i 102 103.
4 Chodzi o Jarosawa M drego ksicia kijow skiego.
23 *
sownym czasie uderzy na krla Bolesawa i zetrze hab doznanego nad Bu

giem pogromu. Bolesaw za, chocia wiedzia od dawna od swoich urzdnikw
i starostw i wysyanych w te strony szpiegw o wrogich knowaniach ruskiego
ksicia, wstrzymywa si przez pewien czas od interwencji zbrojnej, sdzc e czas
i cierpliwo moe zagodzi umys ksicia ruskiego. Ale gdy przekona si, e Ja
rosaw zbroi si, aby napa Krlestwo Polskie i z licznym wojskiem codziennie
zblia si do granic Polski, przesun i swoje siy, ktre na wypadek zaczepki ze
strony nieprzyjaciela trzyma w pogotowiu, i szybkim pochodem zda na Ru,
aby odepchn atak zorganizowany przez ksicia ruskiego. Tak wic w tym [samym]
czasie uderzyli Polacy na Ru, a Rusini na Polsk, tak szybko i potajemnie, e jeden
nic nie wiedzia o najedzie drugiego. Dopiero na brzegach Bugu dotarszy do siebie
i rozoywszy swoje obozy, spostrzegli swe przybycie i radzili o walce, w ktr mieli
si wda nazajutrz. Lecz Bolesaw krl Polski nie chcia stacza bitwy w przypadajcy
dzie niedzielny, nie chcia bowiem, z racji jego uroczystego charakteru, aby w dniu
tym rozegra walk, dlatego i onierzy trzyma w obozie i poleci, aby w dniu tym
nie przedsibrano adnych krokw nieprzyjacielskich. Tymczasem zakaz jego, jak
to czsto zdarza si na wojnie, zniweczy wypadek maej wagi. W poudnie, kiedy
soce najbardziej palio, a rycerstwo wypoczywao, czelad i kucharze polscy zbiegszy
do rzeki czy to dla ugaszenia pragnienia, czy to dla pawienia koni, czy wreszcie,
aby puka miso zabitych zwierzt, zaczli najpierw sownie, a potem rcznymi
pociskami wyzywa i zaczepia wojsko nieprzyjacielskie stojce na drugim brzegu.
Po jakim czasie do tego stopnia wzroso napicie pomidzy walczcymi, e oba
wojska podniecone, z okrzykiem chwyciy za bro. Tak wic wszystko wojsko krla
Bolesawa chwyciwszy za bro i dosiadszy koni w penym szyku ruszyo do boju.
A poniewa nie mona byo uderzy na nieprzyjaciela nie przeprawiwszy si przez
rzek, ktra ich dzielia, [wojsko] nie zwracajc wcale uwagi na niebezpieczestwo,
jakie grozio od nieprzyjaciela z powodu przeprawy przez rzek, rzucio si w wod
w penym uzbrojeniu. Przebywszy j z pomoc Bo uderzyo na nieprzyjaci
jeszcze niezupenie uzbrojonych ani uszykowanych, lecz bkajcych si w popochu,
albowiem ogarn ich nagy strach na widok hufcw polskich. Z atwoci ami
pierwsze szeregi, wycinaj je i kad pokotem. Gdy za wie o pierwszej porace
swoich dotara do Rusinw, sami ksicia ruskiego skaniali do ucieczki, aby nie
dosta si ywy w rce Polakw. A gdy ten ustpi z pola walki, jeszcze wiksza
trwoga ogarna pozostae wojsko, przeto nie mylc ju o walce, lecz o ucieczce,
Rok Paski 1018 357
przyznali zwycistwo Polakom. Na rozkaz za krla Bolesawa rycerz polski cigajc

Rusinw przez kilka mil, wielu z nich albo ywych wzi do niewoli, albo wytpi
mieczem. Ksi jednak ruski i niemaa liczba jego wojska uratowaa si ucieczk,
a Polacy zdobywszy obz ruski i niezmierzone upy, za zgod krla Bolesawa, zra
bowali je. Bolesaw zatem krl Polski, ze zwyciskimi znakami, jako nieprzyjaciel
postpujc w gb Rusi, znaczniejsze miejscowoci Rusi ujarzmi ogniem, mieczem
i spustoszeniem, a wiele zamkw albo zdoby, albo zmusi do poddania si. Tak
dalece w kadej bitwie upokorzy i rozgromi Rusinw, e zwtpiwszy w swe siy,
zmuszeni byli prosi krla Bolesawa o pokj i pozosta w swoich granicach.
A Bolesaw odnisszy to pamitne zwycistwo, uprowadzajc z ziemi nieprzy
jacielskiej wielkie iloci byda i obciony innymi zdobyczami, gdy wrci do Krlestwa
Polskiego, by przyjmowany z ogromn radoci i uczczony honorami przez wszystkie
stany jako zwycizca. Twierdz niektrzy, e inna przyczyna spowodowaa wojn
rusk, ktr Bolesaw w tym roku prowadzi.
Gdy bowiem Bolesaw owdowia po mierci maonki Judyty, wysa by swatw
do ksicia ruskiego Jarosawa, proszc o rk jego siostry1, a Jarosaw z powodu
rnicy obrzdkw posw z niczym odprawi. Krl polski bardzo oburzony wypo
wiedzia wojn Jarosawowi i zdobywszy jego warownie i pojmawszy siostr Jarosawa
jako brank, uczyni z niej naonic.
ROK PASKI 1019
B o lesa w k r l p o lsk i
p o n a o en iu d a n in y n a R u sin w z a w ie ra z n im i p o k j
i o b ch o d zi s i a sk a w ie z je ca m i ru sk im i.
Bolesaw krl polski, po wietnym i sawnym zwycieniu Rusinw, nie popad

w pych i zarozumiao, do jakich mogyby go upowania powodzenia i zwy
cistwa, ale zachowujc skromno i pokor, jak zwykle okazywa wszystkim przy-
stpno, a w wymiarze sprawiedliwoci i w czynieniu dobrodziejstw by wspaniao-
* Chodzi tu o Przecaw , zob. przyp. 1 na s. 356. O m yki Dugosza w tym sform uowaniu przyczyn w ojny
z Rusi w yniky z m ylne) daty m ierci Judyty, wyjania je Sem kowicz, R ozbir, s. 162.
mylny i miociwy. Dla zwycionych wwczas i pojmanych Rusinw okaza si

bardziej ojcem anieli zwycizc. Albowiem ksiciu ruskiemu, ktry zwraca si do
niego przez liczne poselstwa, przywrci pokj, obciywszy go skromn danin,
i zwolni askawie wielu jecw. Dobroci t i wspaniaomylnoci tak uj sobie
serca Rusinw, e wychwalajc jego mstwo i ludzko zwali go najwikszym z pa
nujcych, w ich jzyku Chrobry1, co przetrwao poprzez liczne pokolenia a dotd.
Co wicej, do tego czasu ksita i lud ruski, wwczas zamony i liczny, zwyciony
bardziej umiarkowaniem i cnot krla polskiego anieli jego orem, dochowali
mu wiernoci i cile przestrzegali zawartych z nim ukadw. Za ycia Bolesawa
nie odwayli si nigdy odnowi z nim wojny i nie starali si o zrzucenie naoonych
ciarw, w przekonaniu, e wszystkie prby i zamiaiy zostayby zniweczone przez
krla polskiego jego nadzwyczajnym mstwem i energi.
Ksina Ryksa, ona Mieszka, syna krla polskiego Bolesawa, po raz drugi zasza
w d i powia dzied, ktremu dano imi dziada Bolesawa2, a ktre po krtkim
czasie przedwczenie zmaro.
B olesa w k r l p o lsk i, zb u d o w a w szy n a p o g ra n icz a ch k r lestw a lic z n e za m k i,

za rz d za o d b yw a n ie w n ich n a p rzem ia n s tr a ty n o cn y ch .
Krl polski Bolesaw, chcc skoczy z powtarzajcymi si grabieczymi napadami

ociennych ludw na krlestwo, buduje na pograniczach liczne zamki i wzmacnia
je silnymi zaogami. Na utrzymanie ich przeznacza ywno, ktrej corocznie do
starcza miaa w okrelonej iloci kada z okolicznych wiosek stosownie do swej
wielkoci i moliwod. Danin t Polacy nazywali Str3, poniewa skadana bya
dla wojska strzegcego granic przed napastnikami. Zobowiza nadto mieszkacw
licznych wsi i wieniakom nakaza, aby kadej nocyr czuwali kolejno i aby gonym
1 Dugosz ju t raz da pod r. 1010 w yjanienie przydom ka Chrobry, otrzym awszy za pniej in ne obja
nienie dopisa je swoim zw yczajem , nie sprawdzajc wstecz. Zob. przyp. 5 na & 541.
1 Przekaz o Bolesawie, synu Mieszka U i Ryksy, wzi Dugosz z kroniki w ielkopolskiej lub z ktrego
z pochodnych od niej rde. Bolesaw b y przypuszczalnie pierw orodnym synem , m g si urodzi w 1014 lub
w 1015 r., zm ar najpniej w 1057 T. Por. obszerne w yw ody u O . Balzera w Genealogii, s. 76 80. D rugi raz
pisze Dugosz m ylnie o narodzinach Bolesawa pod 1055 r.
* Obowizek dostarczania ludzi do pilnow ania grodw , dw orw ksicych itd. w cigu X III w . czciowo
zosta zam ieniony na opat pienin. Nalea do ciarw prawa ksicego.
Rok P a s k i 1019 559
nawoywaniem i piewem dawali zna, e pilnie struj. Ta stra, tak rozsdnie

przez niego ustanowiona, a nierozwanie zaniechana prawie przez jego nastpcw,
sprawia, e granice Krlestwa Polskiego strzeone pilnie przez wojska, nigdy nie
mogy by najechane bezkarnie przez napastnikw.
ROK PASKI 1020
S zczo d ro b liw o k r la p o lsk ieg o B olesa w a w ob ec K ocioa

z a o trz y m a n e od B og a a sk i.
U sta n ow ien ie d ziesicin sn o p o w y ch .
Krl polski Bolesaw, widzc swj tron i swoje krlestwo wzmocnione licznymi
i niezasuonymi darami Boymi, zwrci umys ku religii i sprawom Boym.
Wiedzia bowiem, e z wszystkich ksit polskich, jego poprzednikw, aden nie
zazna tylu dostatkw, nie osign tylu zaszczytw i zwycistw, nie odznaczy si
tyloma przymiotami, ktre jemu przypady w udziale i pozwoliy mu zabysn
ponad inne krlestwa i ludy. Chcia zatem ze swej strony odwdziczy si Bogu
w jaki sposb za te wspaniae dobrodziejstwa. Kocioom zarwno katedralnym,
jak i mniejszym, zaoonym i uposaonym przez jego ojca, ksicia Mieczysawa,
dla ich wzmocnienia hojnie i szczodrze nada i ofiarowa miasta, wsie i folwarki.
Wznis i ufundowa wiele kociow parafialnych we wsiach i osiedlach, ktre
powstay czy to za jego czasw, czy za czasw jego ojca. Ozdobi i tak dalece wzbogaci
poszczeglne kocioy, specjalnie katedralne, zotymi i srebrnymi naczyniami po
trzebnymi do suby Boej, e jeszcze nastpne stulecia stwierdzaj jego hojno
i askawo dla Kocioa Boego.
Nie zezwoli na jakkolwiek zmian w skadaniu dziesicin snopowych1 ze wszyst
kich ksistw podlegych jego pastwu, przeznaczonych dla kociow i duchownych
lub podawanie tego obowizku w wtpliwo, lecz zaleci i nakaza, aby trway
wiecznie, groc synom swoim, wnukom i nastpcom kar bosk i zemst, gdyby
ktry z nich dochody z wspomnianych dziesicin odway si zagarn, zmieni lub
Pocztki dziesiciny snopowe) sigaj X II w ., wczeniej nie m a o niej wiadom oci w irfda ch .
360 Ksiga druga
znie. Ponadto siy krlewskiego miecza powierzonej [mu] przez Boga uywa
nie dla wasnej pychy i nie na cudz krzywd, lecz dla mioci Boga, a ustawicznie
wykorzeniajc i niszczc ogrom nieprawoci wrd poddanych krlestwa, poskramia
ich wystpki.
P o b isk u p ie p ozn a sk im T y m o teu szu w stp u je P a u lin I .
W tyme roku zmar biskup poznaski Tymoteusz1 i zosta pochowany w katedrze

poznaskiej. Nastpc jego by Paulin I, rodem z Italii, na prob krla Bolesawa
zatwierdzony przez papiea Bonifacego VII. Inni utrzymuj, e [Tymoteusz]
zosta pochowany nie w katedrze poznaskiej, lecz w brandenburskiej.
ROK P A S KI 1021
K r l p o lsk i B o lesa w ,
ch o cia w zm ocn i za o g a m i w o jsk o w y m i za m k i n a g r a n ica ch k r lestw a ,
sam jed n a k p rz eb y w a j c w n ich p e n i s tr a e n o cn e za rz d z a jcie,
a b y k m iecie o p a ca li n a r z e c z stra n ik w za m k o w y ch
z k a d eg o a n u k o r z e c y ta i k o r z e c ow sa .
Bolesaw krl polski, urzdziwszy ku chwale Boga i pomnoeniu witej wiary

sprawy duchowne pobonymi i roztropnymi zarzdzeniami, czsto rozmyla o spra
wach publicznych swego krlestwa, zwaszcza o pooonych na granicach twierdzach
i zamkach opierajcych si najazdom nieprzyjaci, aby zaopatrzone w ywno
nie obawiay si grocych ciosw. Wznis zatem wspomniany krl Bolesaw na
pograniczach liczne zamki, warownie i grody, osadzi w nich zaogi wojskowe,
ktre z ca gorliwoci i z ca umiejtnoci zgodnie z rozkazem krla miay pilno
1 Obaj biskupi poznascy Tym oteusz i Paw e I (Paulin) nieznani. D ugosz w ym ienia icb w sw oim katalogu
biskupw poznaskich, ale daje im inne daty rzdw i daty m ierci. Zob. o tym obszernie u S. Karwowskiego,
N ajstarsi biskupi poznascy wobec k rytyH , Roczniki T ow . P rzyj. Nauk Poznaskiego t. X X X , 1909, s. 324
327, udowadniajcego, ie s to postacie niebistoryczne.
Rok Paski 1021 561
wa, aby nieprzyjaciel ani potajemnie, ani jawnie nie napastowa krlestwa. Nie
dowierzajc zaogom, czsto sam odwiedza te zamki i w nich przez jaki czas prze
bywa twierdzc, e lepiej w niedostatku czuwa nad bezpieczestwem poddanych,
ni pogrywszy si w dobrobycie i ucztowaniu dawa nieprzyjacioom okazj do
najazdu. Za namow wic swoich doradcw wyda wwczas oglne zarzdzenie,
aby kady osadnik, czyli kmie, posiadajcy cay an zoy bezzwocznie jako danin1
po jednym korcu czystego ziarna yta i owsa i odwiz je do najbliszego spichlerza
krlewskiego na uytek wojska, ktre suyo w okolicznych zamkach i strzego
pokoju caego krlestwa. Podatek w zosta przyjty przez wieniakw z pen
ochot i odtd utrzyma si przez dugie lata, zwany z uwagi na swoje przeznaczenie
take i dzisiaj stra, co oznacza dozr, gdy przeznaczony by na stra krlestwa
i zamkw.
Dnia 12 maja, czyli w pitek po Wniebowstpieniu Paskim, w Italii, Francji
i Hiszpanii nastpio wielkie trzsienie ziemi2, pochono ono wiele miejscowoci,
niektre ruszczc [zupenie]. Mwiono o licznych i gronych poarach, ktre na
wiedziy wiele miejsc, ale od tego wszystkiego ziemie Krlestwa Polskiego z ask
Boga pozostay wolne.
ROK P A S K I 1022
B olesa w k r l p o ls k i k a r z e r y c e r s tw o n ie ch c ce p a c i d ziesicin .
Zazdrosny i zoliwy szatan, widzc, e w Krlestwie Polskim i ssiednich krajach

wiara i kult katolicki w krtkim czasie za [panowania] ksicia Mieczysawa, na
stpnie za jego syna krla polskiego Bolesawa I, tak wietnie wzrosy i rozszerzyy
si, rozpta w tym krlestwie zamt i burz gwatown, ktra usiowaa stumi
wiar i naruszy ustalony publiczny spokj. Niektrzy bowiem ze szlachty polskiej,
1 TaH w ym iar wiadcze w zbou zamiast Stry, jak podaje D ugosz, nie jest znany, tym bardziej w tak
w czesnym okresie dziejw .
* W iadom o o tym trzsieniu ziem i znalaz Dugosz w licznych rdach niem ieckich, przede wszystkim
w Chronicon Universale pod r. 1020, zob. E . Perfeckij (nem . letopis.), a. 52 33, ale byo ono w Bawarii,
a nie w krajach przez Dugosza w ym ienionych.
562 Ksiga druga
uznawszy pod wpywem szatana za zbyt uciliwe oddawanie dziesicin snopowych

i wypenianie obowizkw chrzecijaskich, ci szczeglnie, ktrzy wychowani
w bdach pogastwa nie chcieli znosi prawdziwej wiary, zawizawszy liczne sprzy-
sienia postanowili powrci do pogastwa i do dawnego bezbonego ycia, nie
oddawa dziesicin w okrelonym czasie, nie odwiedza kociow, wyrzuci kapa
nw i sugi Boe z ich wity. Gdy wie o tym dosza do krla polskiego Bolesawa,
nie dopuci ten gorliwy krzewiciel wiary katolickiej do wybuchu tlejcego buntu,
ale stumi go w samym zarodku. Sprawcw buntu uj: przy pomocy wydanego
wojska i cz ukara ciciem, cz chost. Mniej winnym, ktrzy dali si tylko
zwie cudzym przykadom i namowom, postanowi przebaczy.
U m iera w . E m ery k k si w g iersk i, sy n k r la S tefa n a ,

ty j c y w c z y s to c i z e sw o j m a on k .
Krl wgierski w. Stefan zamyla zrzec si rzdw krlestwa wgierskiego,

wyrzec si zupenie trosk doczesnych i po przekazaniu wadzy krlewskiej ksiciu
Emerykowi, swemu jedynemu synowi, reszt ycia przepdzi na modach i kon
templacji. Tene ksi Emeryk1, yjcy nieustannie w czystoci z on swoj,
uwaajc j za siostr, zmar tego roku i zosta pochowany w kociele biaogrodz-
kim, sync tam cudami. w. Stefan z wielkim blem opakiwa mier syna,
bowiem zrzeczenie si rzdw spezo na niczym i rd jego zszed z Emerykiem
do grobu.
Widaw2, rycerz herbu Zabawa, nadaje niektre ze swoich dbr dziedzicznych
klasztorowi w. Krzya na ysej Grze. Inny rycerz, Sieciech3 z domu Toporczykw,
wyznacza ze swego dziedzictwa liczne posiadoci i wsie na uposaenie klasztoru
reguy w. Benedykta, ufundowanego przez krla polskiego Bolesawa Chrobrego
dla uczczenia 10 Tysicy Mczennikw, w Sieciechowie nad Wis w krakowskiej
diecezji.
1 Em eryk w. zob. przyp. 7 na s. 527, zm . w 1030 r.

* N ieznany. W iadom o o uposaeniu obu tych klasztorw i osobach fundatorw jest w podobnym , jak
u Dugosza, zestawieniu w katalogach biskupw krakowskich, b y m oe stam td wzita, M m . Pol. H ist.,
t. III, s. 554 i 557.
* Sieciech modszy i fundacja klasztoru zob. przyp. 2 i 3 na s. 542.
Rok Paski 1023 563
ROK P A S K I 1025
A rcy b isk u p k ra k ow sk i P a p p o u m iera , n a je g o m iejsce

w y b ra n y G om p o.
Czwarty biskup krakowski Poppo1, powoany przez Pana, schorowany umiera.

Pochowano go w katedrze krakowskiej. Aby jednak diecezja krakowska nie pozo
stawaa dugo bez pasterza, krl polski Bolesaw wyprawiwszy posw do papiea
Benedykta VIII, zasiadajcego podwczas na stolicy rzymskiej, pozyska na biskupa
krakowskiego uczonego ma Gompona2, wadajcego biegle jzykiem polskim.
ROK P A S K I 1024
B o lesa w k r l p o ls k i w y zn a cza sw oim n a stp c

sy n a sw eg o M ie cz y sa w a .
Z u w a g i n a zn a k o m ite p r z y m io ty o tr z y m u je p rzy d o m ek C h ro b reg o ,
o d k t r e g o w z io n a zw m ia steczk o C h ro b erz.
Gdy krl polski Bolesaw strawi blisko 60 lat w cigych trudach i troskach,
czsto doradzali mu jego przyjaciele, aby da odpocz zmczonemu ciau i prze
rzuci ciar spraw tak publicznych, jak i prywatnych na swego syna ksicia Mie
czysawa. Nie da si jednak w aden sposb przekona. Umys jego bowiem zdrowy
i odwany mimo przeciwnoci czsto przezwycia wiek i opierajce si ciao. Ww
czas jednak, gdy poczu ubytek si przyrodzonych, zleci swojemu synowi ksiciu
Mieczysawowi rzdy krlestwa oraz zaatwianie skarg i sporw napywajcych
do niego ze wszystkich stron. Na zjedzie powszechnym odbytym w Gnienie, za-
1 R ob m ierci Poppona, 1023, podaje Dugosz w g katalogu biskupw krakowskich, por. Mon. Pol. H ist.,
t. I II, s. 534 i 336, zob. tet przyp. nr 3 s. 347.
1 G om po biskup krakowski, w g katalogu biskupw krakowskich m ianowany w 1023 r., zm . w 1032 r.,
bliiszych wiadom oci o nim brak. Zob. M on. Pol. H Ut., t. III, s. 336 357.
364 Ksiga druga
zgod i na yczenie praatw i baronw polskich, wyznaczy swoim nastpc1 ksicia

Mieczysawa. adna bowiem myl nie zajmowaa go wicej, jak ta o sile jego kr
lestwa, ktre dawnym swym panowaniem, zasobnoci bogactw, zhodowaniem
ociennych ludw i licznymi zwycistwami, karnoci wojska i urzdzeniem spraw
wewntrznych tak dalece wsawi i uwietni, e wszelki blask, wszelk saw i ozdob,
wszelkie urzdzenie spraw publicznych, karno i porzdek, on pierwszy niby dusz
ywotn wszczepi ludowi polskiemu. Nie zadowalajc si granicami, ktre odzie
dziczy po ojcu, dziadach i pradziadach, zczy z Polsk zwycione i podbite Czechy,
Morawy i Ru, upokorzone licznymi klskami, olepieniem ksicia czeskiego Bo
lesawa i krwawym pogromem. Uczyni je swoim i Polakw poddanymi. Zajania
tak dzielnoci pen odwagi umysu, e wrd krlw i ksit polskich panuj
cych po nim aden dotychczas nie wznis si swymi czynami do takiej potgi i nie
dorwna mu saw w sprawach wojennych i wewntrznych, za co zosta uczczony
przydomkiem Chrobry, co oznacza ma wspaniaej i bohaterskiej odwagi. Std
miasteczko ulubione przez niego niedaleko Wilicy, nad brzegiem Nidy, gdzie
zbudowa dla siebie zamek i gdzie strudzony sprawami publicznymi odpoczywa,
otrzymao nazw Chroberz2.
Niechybnym znakiem jego mierci bya kometa byszczca tak wielkim wiatem,
e ludzie jasno rozumieli, i niebiosa w sposb szczeglny troszcz si o tego wiel
kiego ma i krla.
Lubi i szczeglnie przenosi nad inne zakony braci zakonu w. Benedykta, ktrzy
w duchu pobonoci i pokory, w nieugitym zachowaniu karnoci klasztornej ochotnie
su Bogu. Do zmiennoci losu tak by z natury swej i wychowania przygotowany,
e pokonany nie upada na duchu, a wyniesiony nie pyszni si. W mowie
swej trzyma si takiej miary pomidzy powag i wesooci, e nic nie byo po
waniejszego od jego artobliwoci ani nic pogodniejszego od jego powagi. Wielko
duszny, gardzi bogactwami, ktrych aden rozumny [czowiek] nie poda, a ktre
tak kochaj niektrzy maoduszni ksita, e zapominaj o swoim honorze i sta
nowisku. Takim by w krl i wadca, ktrego staraniem i trudem religia wzrosa
1 O wyznaczeniu przez Bolesawa na zjedzie gnienieskim M ieszka U nastpc brak wiadom oci w r
dach. Dugosz przenis tu zw yczaje sw oich czasw na czasy Chrobrego. Zob. uwagi u Sem kowicza w K or-
H orze, 8. 104.
* W ie nad N id, ktrej nazwa w g tradycji m a pochodzi od zam ku Chroberz zbudow anego przez Chro
brego.
Rok Paski 1024 365
wrd Polakw, a ktry ich samych z dzikoci i barbarzystwa wywid na wyszy

i szlachetniejszy stopie kultuiy. Saw jego wielkoci tak rozgoszono w caym wi
cie, e tak samo przodowa wrd najznakomitszych ludzi [w swoim kraju], jak
wrd [innych] panujcych. Susznie mog o nim powiedzie to, co jest przekazane
w pismach o Nestorze1, e z ust jego pyna mowa sodsza od miodu". Zawsze
kierowa si agodnoci, askawoci, miosierdziem i dobroci, co jest trwalszym
dziedzictwem ni posiadanie krlestwa i bogactw. Najwikszym wiadectwem jego
dzielnoci jest to, e dopki panowa w Polsce, wszystko szo pomylnie, wojska wra
cay zwyciskie, sprawy wojny i pokoju ukaday si szczliwie, or by grony
dla ssiadw. Po jego mierci nadzieje Polakw zaczy upada. Od niego i jego ojca
Mieczysawa bierze pocztek wiara chrzecijaska w Polsce i Ten, dziki ktremu
rozsawi te i uwietni ich pastwo tak saw, tylu sukcesami i zdobyczami. Nie
byo wrd wczesnych ksit innego, w ktrym szczodrobliwo i ludzko jania
yby wicej. Tak bowiem rzdzi krlestwem ziemskim i tak postpowa wedug
woli Boej, e jawnie wida byo, i on na ziemskim tronie myli o krlestwie
niebieskim i na nie chce zasuy. Dostp do niego by atwy, atwiejsza jeszcze
rozmowa i cho w wielu wypadkach growa nad innymi, wydawa si rwny
kademu. Gotowy do wywiadczenia dobrodziejstw, pozostawi Polakom czy to
w wojnie, czy w pokoju dowody swej cnoty godne pamici, w tym jednak przede
wszystkim, e porzuciwszy faszywe bdy i boyszcza, pierwszy pozna majestat
prawdziwego Boga, ktrego kult zapocztkowa, rozszerzy i rozsawi.
A lb in n a stp u je p o b isk u p ie p o ck im M a r cin ie.
Marcin2 biskup pocki znkany febr umiera po osiemnastoletnich rzdach i zo

staje pochowany w katedrze pockiej. Po nim nastpuje Albin3 z pochodzenia Rzy
mianin, doktor dekretw, naznaczony przez papiea Jana XVII.
1 N estor m ityczny krl Pylos, jako starzec uda si na wypraw pod T roj wraz z Grekam i, suc
sw ym i m drym i radam i, odtd jest uw alany za sym bol m drego, pow alanego i dowiadczonego
doradcy.
* M arcin biskup pocki, w zity z nieznanego katalogu biskupw pockich, jest w ym ieniony w Dugoszo-
w ych yw otach biskupw pockich, por. Moru Pol. H i s t t. V I, a. 00. Posta niehistoryczna.
9 A lbinus, jak i M arcin, posta niehistoryczna, zob. przyp. poprzedni.
ROK P A S K I 1025
K r l p o lsk i B o lesa w C h ro b ry z a ch o ro w a w szy p r z y jm u je sa k ra m en ty

i sp o rz d za testa m en t. J eg o p o ch w a a k
Krl polski Bolesaw spdzi ycie zajty bez przerwy uciliwymi i nieustannymi
trudami zaczepnych i odpornych wojen, trudami rzdw, organizacji i uporzdko
wania spraw wewntrznych. Starzejcy si i upadajcy powoli na siach, popad
w cik chorob, ktra go nkaa przez kilka miesicy ustawicznym cierpieniem.
Stosowane lekarstwa nie przynosiy adnej ulgi.
Krl dziki swemu rozsdkowi widzc wzmagajc si chorob, najpierw wyspo
wiada si kilkakrotnie ze swoich grzechw i przyj komuni, a nastpnie poleci
zebra praatw i baronw polskich. Gdy ci przybyli do niego do Poznania, tam
bowiem zastaa go choroba, zacz z nimi rozmow o zachowaniu i ustaleniu spraw
Krlestwa Polskiego. Zaklina ich na dobrodziejstwa, ktre wywiadczy im i kr
lestwu, i na koron, ktr osign i utrwali swoim mstwem i trudem. Baga
ich i prosi, aby po jego mierci zachowali zgod, jedno i mio, aby przelali
swoj askawo i swoje posuszestwo na jego syna jedynaka, ksicia Mieczysawa,
ktrego pozostawia w nadziei dziedzictwa caego Krlestwa Polskiego, i na malutkie
go wnuka Kazimierza, syna Mieczysawa i Ryksy, aby przyjwszy [Mieczysawa]
na krla uwieczyli go koron krlewsk. Synowi swemu Mieczysawowi, take
obecnemu wwczas i stojcemu wraz z maonk i synem Kazimierzem przy ou
miertelnym, zaleca dugo i z powag, aby idc ladami jego cnt troszczy si
przede wszystkim o sprawy wiary, aby szanowa swych doradcw a innych podda
nych utrzymywa w sprawiedliwoci i spokoju, aby unika rozkoszy i zniewiecienia
i aby w sprawach wojennych rwnie okaza si bohaterem. Przestrzega go, e
narody ocienne podbite jego orem, jeeli nie utrzyma ich si i mieczem w wier
noci, wyami si spod zwierzchnictwa i poddastwa. Polecenia te zostay przyjte
przez wszystkich w pokorze. Najpierw ksi Mieczysaw przyrzek, e bdzie nala
dowc dzie i cnt ojcowskich, aby Krlestwo Polskie nie ponioso z jego przyczyny
adnej szkody. Nastpnie praaci i baronowie przysigli, e zachowaj midzy sob
1 Dokadn analiz P ochw ay B olesaw a", wzite) z kroniki G alla Anonim a i upikszonej przez Dugosza,
zob. u Sem kowicza w R ozbiorze, a. 104.
Rok P a s k i 102S 367
zgod i e bd oddawa cze krlewsk jego synowi i wszystkim nastpcom. Spo

dziewajc si, e w ksiciu Mieczysawie bd kwitn cnoty ojcowskie i e zachowa
ojcowskie postanowienia, obiecali go ukoronowa.
Tene krl polski Bolesaw pierwszy rozkrzewi panowanie wiary chrzecijaskiej
wrd Polakw, za co susznie odziedziczy bogosawiestwo Jafeta1 syna Noego,
ktrego ojciec bogosawi mwic: Bg wywyszy Jafeta"s. Odrzuciwszy bowiem
bdy pogastwa i zabobony bokw, Bolesaw przez swoje zabiegi rozszerzy
w Polsce wiar i religi chrzecijask i cze jedynego Boga. Za jego czasw Koci
wity w Polsce wzrs w liczb wity i duchownych, sam bowiem, jak pisalimy
wyej, ustanowi dziewi3 biskupstw i dziewiciu biskupw. Okreli i uposay
diecezje, nadajc im woci i zamki z ich przynalenociami, mianowicie z wszelkiego
rodzaju robocizn, z istniejcymi i przyszymi przychodami dbr ruchomych i nie
ruchomych, mianowicie elaza, oowiu, soli i srebra, z wyjtkiem zota. Uwolni
je wielkodusznie od ciarw i wszelkiej suebnoci i zarzdzi, aby urzdnicy kr
lewscy czy ksicy nie obciali ich i nie utrudniali wiadczeniami i powinnociami.
Sam pilnie przestrzegajc, zaleci take swoim nastpcom przestrzega bez naj
mniejszego uszczerbku immunitetu i przywileju wolnoci Kocioa i osb nale
cych do niego. Tene Bolesaw wprowadzi roztropne postanowienia dla zachowania
porzdku w Rzeczypospolitej i dla zachowania jednoci i zgody wrd poddanych.
Wyda zbawienne prawa spisane dla dobra spoeczestwa i ogosi je edyktem publicz
nym, aby boja przed nimi powcigaa zuchwao ludzk a niewinno maluczkich
bezpieczna by moga od [zakusw] niegodziwcw. Przezornie wypdzi z kraju
rnego rodzaju przestpcw, mianowicie zodziei, rabusiw, zbiegw, potwarcw,
czyli oszczercw, witokradcw, zodziei byda, wyrzutkw i zoczycw usu
wajc ich i skazujc na wygnanie. Jedc po caym kraju tpi z poytkiem po
zostaoci pogaskich bdw i bokw. Najsurowszym i zdecydowanym rozkazem
poleci powszechnie czci i uwielbia jedynego Boga Stworzyciela nieba i ziemi.
Widzimy wic, e za jego staraniem i trudem Bg nawiedzi Polsk, nic bowiem
janiejszym wiatem nie wieci jak prawdziwa wiara w sercu ksicia. Std te dwaj
jego baronowie spord rycerstwa Wojsaw i Sieciech, naladujc swego krla i wodza
1 Zob. ks. I , przyp. 5 na s. 85.
1 Cytat D ilatet Deus Japhet et habitet in tabernaculis Sem, sitque Ckanaan servus eius w zity z Genesis,
9, 27, jest to bogosaw iestw o N oego dla synw Sem a i Jafeta, a przeklestwo dla Chama, ojca Chanaana,
za to, te si nam iewa z pijanego ojca N oego.
* O pierw szych biskupstwach w Polsce, ktrych b yo 5, a nie 9 , zob. s. 245.
zbudowali dwa klasztory benedyktyskie1. Wojsaw[s] wznis klasztor dla rozkwitu

pustelniczej pobonoci, a waciwie dawniej zaoony i wybudowany znacznie
wyrni ozdobami zgodnie z myl zaoyciela, na ysej Grze, zwanej ysie,
w miejscu wyniosym i dominujcym. Sieciech za zaoy i wybudowa klasztor
w Sieciechowie nad Wis, na rwninie dostpnej dla podrnych przybywajcych
z rnych stron i dla kupcw przepywajcych rzek, celem waciwej a niezbdnej
opieki nad nimi. Obaj uposayli i obdarzyli ze swego majtku wzniesione przez
siebie klasztory, a w jednym z nich bracia sucy Bogu na podobiestwo Marii
oddawali si yciu kontemplacyjnemu, a w drugim zgromadzenie zakonne Marty
krztao si pilnie okoo zaspokojenia potrzeb bliniego.
Oto szczliwy zacztek modej winnicy, co bowiem zaszczepi ksi Mieczysaw
przez przyjcie wiary chrzecijaskiej, to Bolesaw upowszechnieniem wzbogaci
i uczuciem mioci orzewi. Szczliwy zatem pocztek Mieczysawa w przyjciu
wiary katolickiej, szczliwszy jeszcze postp Bolesawa w upowszechnieniu wy
znania chrzecijaskiego, zapowiadaj najszczliwsze nagrody dla wyznawcw
wiary katolickiej, ktre im gotuje Jezus Chrystus w czas zmartwychwstania.
B olesa w p o d u g iej m ow ie o u ro c z y s to c ia ch p o g rz e b o w y c h ,
0 p r z y s z y m p o d z ia le k r lestw a
1 o w y b o rz e p r z y s z e g o k r la ,
u m iera w rd sw eg o r y c e r s tw a w P o zn a n iu .
Krl polski Bolesaw, wydawszy zarzdzenie dotyczce Krlestwa Polskiego,

podupadajc coraz bardziej na siach, zwrci myl ku temu, w jaki sposb wy
nagrodzi swoich wiernych wojw i domownikw. Na ten temat oraz w niektrych
innych sprawach osobistych udzieli amicym si ju gosem wskazwek synowi
swemu ksiciu Mieczysawowi. Dopuci take do domu, w ktrym chorowa,
doradcw i wielu rycerzy, ktrzy zwracajc si do niego z mioci jak do ojca usio
wali dowiedzie si od krla, jakimi honorami, jak uroczystoci, w jakim po
rzdku maj uczci uroczysto pogrzebow, przez ile dni i kiedy, zgodnie
z obrzdkiem i zwyczajem katolickim, ma si w obchd odbywa i jak dugo
1 O fundacjach klasztorw benedyktyskich znw Dugosz powtarza dawniejsze wiadom oci ze s. 541642.
Rok P a s k i 102S 369
ma trwa aoba. Wwczas rozpaka si [krl], troszczc si nie o jako pogrze

bu, lecz o stan ojczyzny ukochanej. Nic odpowiedzia lub tak niewiele
mnie to obchodzi, w jaki sposb uczcicie mnie [po] mierci, ebym mia wam
na ten temat mwi i okrela czas trwania aoby po mnie. Wiem bowiem,
e yjc nie byem tak gnuny i leniwy, aby pami moich czynw miaa
wrd was kiedykolwiek zagin. Chocia umierajc opuszczam was, pozostaj
jednak najwybitniejsze dziea przeze mnie stworzone oraz czyny moje. Umie
ram peen nadziei, e w waszych sercach ocenicie mnie, e nie tylko wy,
synowi wasi i wnuki, ale cay lud polski przyszych wiekw wiecznie zachowa
mnie w pamici, bdzie modli si za mnie do Boga, a pami mego panowania
czci, podziwia i sawi wrd ludzi. Wiecie o tym, e od dziecka, natchniony
bardziej przez Boga ni przez ludzi, usiowaem wszystkie moje siy i zdolnoci
obrci dla wywyszenia ojczyzny. Dla jej wzrostu i pomylnoci nie cofaem si
a do dnia dzisiejszego przed adnym trudem i niebezpieczestwem. Cnotami
i mstwem osignem dla niej godno krlewsk. Kady, nawet niesprawiedliwy
sdzia moich czynw, przyzna, e mstwem i saw ora przewyszyem wszystkich
moich poprzednikw, a ojczynie tyle przysporzyem zaszczytw i zlaem na ni
tak wietne dobrodziejstwa, e wobec potomnoci staem si wietn ozdob mego
domu oraz protoplast i gow dynastii, ojcem ojczyzny i zaoycielem, i twrc jej
wielkoci". Gdy po tej mowie krl umilk nieco, gos zabrali doradcy, dostojnicy
i rycerze polscy, ktrzy nazywali go nie tylko ojcem ojczyzny, lecz take jej zbawc,
odnowicielem, drugim po Lechu zaoycielem, i triumfatorem w pokoju. Gdy cay
zamek zabrzmia od tych pochwa, odezwa si wreszcie Bolesaw, przerywajc
milczenie: Bdc bliski skonania, nie troszcz si jednak o to, gdzie mnie pocho
wacie i jakim mnie uczcicie pogrzebem. Na nic mi si nie przyda najuroctystszy
pogrzeb. Gbok trosk mczy mnie i zaprzta myl o was i o waszej Rzeczypospo
litej. Patrz bowiem z oddali i duchem natchnionym przez Boga widz, e Rzecz
pospolita polska, ktr pozostawiam wietn i kwitnc, zostanie zniszczona i spusto
szona zamieszkami i waniami wzajemnymi. Widz duo krwi przelanej w polskich
wojnach domowych i liczne zbrodnie, ktre nastpi po mojej mierci. Widz
wreszcie i sysz zgiek podbitych przeze mnie nieprzyjaci, ktrzy pldruj was,
wasze zamki i ojczyzn. Widz moje potomstwo i rd mj krlewski wygnane std
i szukajce pomocy u wrogw, ktrych ujarzmiem. Widz Krlestwo Polskie znie
ksztacone i rozdarte na wiele czci, zdruzgotane straszliwymi wojnami domowymi
Roczniki czyli K roniki 14

z sprawiedliwego wyroku Boga, ktremu niedbale i opieszale suy bdziecie,

zwracajc si ku zbytkom, rozkoszom i buntom. Gdybym nawet nie chorowa, sama
ta bole drczca mogaby umierci, gdyby nie dobra nadzieja wrd grozy licz
nych nieszcz. Widz bowiem, e Bg miosierny znw bdzie askawy dla was
i dla mojego potomstwa. Dostrzegam bowiem zrodzonego z moich ldwi ma na
ksztat najjaniejszej gwiazdy, ktry zbiedzon i prawie nieyw Polsk podwignie,
przywrci pogranicza zajte przez ssiadw, zjednoczy, poskromi zuchwao nie
przyjaci, gowic mojego miecza zmiady i znw podbije narody powstajce
przeciwko wam, swoimi rzdami, cnotami i czynami przywrci Krlestwu Polskiemu
dawn chwa i wietno". Przepowiedziawszy sabncym i ochrypym gosem
przysze ze i dobre losy Polski, przymkn oczy, rce opuci i nie przesta w agonii
pokornymi westchnieniami poleca si Chrystusowi, tak dugo, dopki ducha
ulatujcego z ciaa nie ponieli anioowie do przybytku, przygotowanego dla, jak
naley pobonie wierzy, za liczne trudy podjte dla umocnienia wiaiy katolickiej.
Zmar wic krl polski Bolesaw 3 kwietnia1 w 58 roku ycia, po dwudziestopicio
letnim panowaniu. Ku jego czci i pamici lud polski teraniejszy i przyszy moe
i winien powtarza ten wiersz Wergiliusza8:
Cze twoja, imi, sawa trwa bd wiecznie"
oraz wiersz Aleksandra8:
Jeeli zasugom ycia odpowiada waciwa sawa,
aden czas nie zniszczy twoich dzie".
Chocia zmar przedwczenie, wicej jednak zostawi smutku i alu po sobie
w sercach Polakw ni jego poprzednicy; m wielkoduszny, ktry zawsze okazywa
si wyszym ponad okolicznoci.
1 Data m ierci Chrobrego, 3 kw ietnia, podana m ylnie za kalendarzem krakowskim , zob. O . Balzer, Gene
alogia, s. 37 38, ktry j na podstawie in nych ird e ustala na 17 czerw ca. W iek Bolesawa Chrobrego obli
czy Dugosz m ajc w w ielu rocznikach polskich podan dat urodzin 967 r . N ie wspom ina tu o synnym , nie
istniejcym nagrobku Chrobrego w katedrze poznaskiej, gdzie podany b y w iek krla lat 60. Zob. jeszcze
uwagi Semkowicza w R ozbiorze, s. 105. D la lepszego zrozum ienia treci data 3 kw ietnia przeniesiona w prze
kadzie do nastpnego zdania. Bolesaw Chrobry rzdzi duej ni 25 lat, b o nie od r . 1000, ale zaraz po
m ierci Mieszka I w 992 r.
1 Publius Vergilius M aro, autor Eneidy, Bukolik i epigram atw, cieszy si zainteresowaniem hum ani
stw X V i X V I w . Cytowany tu w yjtek w zity z Bukolik W ergilego, Ekloga V .
* Dwuwiersz wzity z poem atu epickiego W altera de Chatillon Alexandreis sive G esta Alexandri M agni
w . 358 359 (w yd. M ign Fatrolog. lat. t. 209).
Ro k Paski 1025 371
J a k w ielce sm u cio si K r lestw o P o lsk ie

z p ow od u m ierci k r la B olesa w a .
O je g o o b y cz a ja c h , u ro d z ie i n a d zw y cza jn y ch cn o ta ch .
Smutek ogarn pocztkowo biskupw, komesw, baronw, szlacht i pozosta

ych wiadkw mierci krlewskiej, nastpnie wszystek bez wyjtku lud. Pacz
i lament szerzy si nie tylko w siedzibie krla, ale i w caej okolicy. Take i wieniacy,
gdy rozesza si wie o zgonie krla, opuszczajc swoje wsie i nie dbajc o rol,
zbiegli si gromadnie, by oglda martwe zwoki najlepszego krla i odda mu hod
take od swego, chocia najniszego stanu.
Na uroczysto pogrzebow zebraa si wielka liczba tak duchownych, jak i rycerzy.
Ciao krlewskie wystawione w obszernej sali odwiedzali zasmuceni rycerze i paczce
niewiasty, a paczliwe jki towarzyszyy obrzdowi. Nastpnie [zwoki] przenie
siono z krlewsk okazaoci do katedry poznaskiej, a syn, ksi Mieczysaw, za
rzdzi przez swoich urzdnikw rozpoczcie obrzdu pogrzebowego, ktry cign
si przez kilka dni. Po oddaniu zwokom nalenej czci, pochowano je w samym
rodku katedry poznaskiej. al tak wielki ogarn wszystkie stany i wszystek lud,
ktry po mierci tak sawnego krla przeczuwa, jak mniemam, czekajce go przysze
nieszczcia, e jakby za rozkazem jakim trwali w aobie wicej ni cay rok,
a niewiasty i panny porzucajc wszelk okazao zaniechay wszelkich ozdb. Po
niechano biesiad i uczt. Ustay uroczystoci weselne, zgromadzenia szlachty i r
nego rodzaju zjazdy. Umilky piewy, nie sycha byo o adnych uroczystociach
wieckich, o adnych zabawach w miastach, wsiach i zagrodach. Wszyscy, nieza
lenie od pci, wieku i stanu wspzawodniczyli niemal w smutku po zgonie tak
dobrego krla, widzc, e jemu rwnego mie nie bd. Wszyscy, zarwno szlachta,
jak i wieniacy, smucili si po zgonie krla Bolesawa. Nie by to al udany, jak to
bywa czsto po zgonie panujcego, ale prawdziwy i szczery smutek. mier kr
lewsk uwaali za dotkliwsz od wasnej, tak dalece bowiem kadego tak z dostoj
nych, jak i z ubogich ujy cnoty krla i agodno jego obyczajw. Istnieje take
pie uoona przez dawnych pisarzy ku czci wspomnianego krla Bolesawa, ktr
doczylimy do tego naszego dziea, aby z poszanowania przeszoci peniej janiaa
wspaniao tego krla. Nie byo bowiem w owym czasie ksicia ani krla, ktry by
bardziej troskliwie, bardziej prawdziwie i szczerze by czczony anieli Bolesaw
24*
u Polakw. Dowodem tego by wielki pacz i al tak monych, jak i ludu, ktrym
uczczono go i opakiwano w czasie pogrzebu. Smucili si przeczuwajc, e mier
jego nie tyle sama bya nieszczciem, ile rdem przyszych niepowodze. aowali,
e nie bd ju mieli takiego krla, ktry przewysza wszystkich swoich wsp
czesnych hojnoci, energi, yczliwoci i sodycz, ludzkoci i uprzejmoci,
krla, ktry nie tylko proszony wspomaga ubogich i proszcych lub ucinionych
jakimkolwiek ubstwem, lecz take samorzutnie wspomaga tych, ktrzy wstydzili
si prosi. Obyczaje jego byy szlachetne, znakomite, tchnce askawoci. By m
em wzrostu redniego, okazaym, o budzcym szacunek wygldzie. Gow mia
pokryt obfitym kdzierzawym, czarnym wosem. Nie podajc nigdy wasnoci
publicznej i bogactw osobistych by zawsze krlem askawym, umiarkowanym
w stosunku do poddanych, dla goci uprzejmy, dla proszcych i zoczycw ludzki,
w sposobie ycia i w obejciu czysty i skromny, doskonale zachowywa granic
pomidzy pobonoci a rozsdkiem gdy opanowaa go dza, [potrafi j] pogn
bi. Opis jego cnt moe by przykadem i wzorem dla wszystkich przyszych krlw
i ksit polskich, ktrzy gdyby tylko chcieli go naladowa, lepiej by im si wiodo
i nie naraaliby Polski na niepowodzenia. Byliby bowiem ostroniejsi i roztropniejsi
w swym postpowaniu naladujc przykad krla, dziki ktremu Polacy, lud niegdy
barbarzyski, zostali doprowadzeni do bardziej cywilizowanego sposobu ycia i lep
szych obyczajw. Kt by zatem nie ceni, nie podziwia, nie chwali tego krla,
ktry tyle dobrego uczyni dla ludu i dla Krlestwa Polskiego.
m ier cesa rz a rz y m sk ieg o H en ry k a I I .
Henryk I1, ksi bawarski, po dwudziestu latach panowania i po pomylnym

ukoczeniu wielu wojen zmar witobliwie. Pochowany zosta w katedrze bamber-
skiej, ktr za ycia ufundowa, uposay i wzbogaci. Zaliczono go w poczet wi
tych i wito jego obchodzi si dnia2...
1 H enryk II cesarz b y uprzednio ksiciem bawarskim od 995 r. jako syn H enryka Ktnika. Zm ar
13 lipca 1024 r., panowa lat 22. Zosta pochow any w katedrze w Bam bergu, ktr sam fundow a. Kano
nizowany w r. 1146.
1 Henryka cesarza przypada w kalendarzu rzym skim na dzie 15 lipca, czego Dugosz ju w tekcie
nieuzupeni.
Rok P a s k i 1025 375
K si M ie c z y s a w ra zem z m a on k R yk s
u k o ro n o w a n y n a k r la .
P o& ar K ra k ow a .
Praaci, komesi, baronowie i szlachta polska po uczczeniu zwok krlewskich

kocielnym pogrzebem odbyli w Poznaniu walny zjazd dla wyboru nowego krla
polskiego, nastpcy Bolesawa. Postanowienie zarwno licznie zgromadzonego se
natu, jak i ludu zgodne byo w tym, aby z uwagi na rzetelno, cnoty i zasugi oj
cowskie, po najlepszym ojcu nastpc by syn ksi Mieczysaw, zwaszcza e i przez
ojca by przeznaczony na krla, a nadto przez on swoj Ryks pozostawa w pokre
wiestwie z ksitami niemieckimi i cesarstwem. Nikt wreszcie prcz niego nie mia
rwnego prawa do dziedzictwa i krlewskiego tronu polskiego. Skoro za powzito
zgodnie uchway o koronacji ksicia Mieczysawa, wyznaczono na ten cel niedziel
Zielonych wit. W oznaczonym czasie ksi Mieczysaw przyby z licznym or
szakiem rycerstwa do stoecznego Gniezna i w katedrze gnienieskiej w dzie
Zielonych wit ksi Mieczysaw na krla, a ona jego Ryksa, crka palatyna
reskiego i siostrzenica cesarza Ottona III, na krlow polsk zostali namaszczeni
i ukoronowani1 przez wczesnego arcybiskupa gnienieskiego Hipolita2 w asycie
arcybiskupa krakowskiego Gompona3 i biskupw: poznaskiego Paulina4, wocaw
skiego Marcelego, wrocawskiego Klemensa6 i pockiego Albina7, komesw, przed-
niejszych magnatw i baronw polskich. Nowy krl polski Mieczysaw, pomny na
zwyczaje ojca, kaza w dzie koronacji i przez wiele dni nastpnych przyjmowa
1 A n i dzienna, ani roczna data koronacji M ieszka U i Ryksy nie jest znana z adnego rda. Balzer przy
puszcza, ie M ieszko ukoronow a si zaraz po objciu rzdw po ojcu, a fakt koronacji stwierdzaj nastpujce
ird a : V ipo Annalista, Saxo Annalista i roczniki M agdeburskie. O koronacji Ryksy wiadomo tylko tyle, e
uywaa ona tytu u regina Poloniae takie po w yjeidzie do N iem iec. Zob. na ten tem at Balzer, Genealogia,
s. 66, 68.
1 H ipolit b y drugim arcybiskupem gnienieskim w latach 1007 1027, pniejsza tradycja z X T I w.
przekazuje, ie b y on W ochem z pochodzenia. Data m ierci jest zapisana w rocznikach polskich, zob. J. Ko-
rytkow ski, Arcybiskupi, t. I, s. 161 162.
* G om po zob. przyp. 2 na s. 363.
* Paulin zob. przyp. 2 na s. 360.
* M arceli biskup w ocaw ski, zob. przyp. 6 na s. 347 pod M aurycy.
* Klem ens biskup wrocawski, w zity przez Dugosza z katalogu wrocawskich biskupw, zob. przyp. 2
na s. 327.
A lbin zob. przyp. 3 na s. 365.
przy stole krlewskim, wspaniale goci i po krlewsku czstowa nie tylko bisku
pw, ksit i baronw, ale wszystkich rycerzy i szlacht, ktrzy zjechali do
Gniezna na koronacj jakby na rzadkie widowisko. Ponadto rozdawano w tych
dniach ubogim z rozkazu krla Mieczysawa obfite jamuny i pamitano o kadym
biednym. Nowy krl Mieczysaw i krlowa Ryksa w dzie koronacji ofiarowali
katedrze gnienieskiej szaty liturgiczne oraz zote i srebrne naczynia do wielkiego
otarza, dla uczczenia wityni, na wieczn pamitk koronacji i dla uproszenia
aski Boej.
Miasto Krakw spalio si w tym roku i ponioso cikie straty od poaru.
J an X X n a st p i p o p a p ie u B en ed y k cie V I I I ,
k t r y z ja w iw sz y s i p ew n em u b isk u p ow i, p o le c i ro z d a
n ie k t r e p ien i d ze u b og im .
Po zgonie Benedykta VIII, ktry rzdzi przez dwanacie lat i dwadziecia jeden
dni, Stolica Apostolska bya nie obsadzona przez 1 rok, po czym wstpi na ni Jan
XX1, syn Grzegorza, Rzymianin z pochodzenia. Przez kilka lat stacza on walki
i spory z Rzymianami. Piotr Damiani2 pisze, e pewnemu biskupowi ukaza si
wspomniany papie Benedykt na czarnym koniu, jak gdyby ywy. Biskup zapyta
wic: Czy nie ty jeste zmarym papieem Benedyktem?". Jam jest odpo
wiedzia w nieszczsny Benedykt". A jake masz si ojcze?" zapyta. Wielkie
znosz cierpienia odrzek lecz nie wtpi w miosierdzie Boga, jeli mi kto
dopomoe. Id rzecze do mego nastpcy, papiea Jana i powiedz mu, aby
pienidze, ktre znajduj si w takiej [a takiej] szkatule, rozda ubogim. Wszystko
bowiem, co dotd rozdano na moj intencj, w niczym mi nie pomogo, gdy po
chodzio z rabunku". Biskup wiernie to wykona, a sam zrzekszy si biskupstwa
wstpi do klasztoru.
1 Po Benedykcie V III nastpi Jan X IX , zob. przyp. 4 i 5 na s. 545. G rzegorz jest nieznany, b y
m oie pomieszany % G rzegorzem z Tuskulum ojcem Benedykta V III. Cae to opowiadanie w krtszej
wersji um ieci Dugosz ju raz pod r. 1012. rdem Dugosza jest tu kronika M arcina z Opawy (op. cit.,
s. 453).
* Piotr Damiani w ., ur. 1006 1007 r., by kardynaem i jednym z najw ybitniejszych pisarzy kocielnych
i uczonych X I w . Jest sawny ze swej roli w sporze o inw estytur w N iem czech.
I o k P a s k i 1025 375
K on ra d w y b ra n y n a k r la rz y m sk ieg o i p o m a za n y .
Jeden z ksit niemieckich, Konrad1, zosta wybrany przez elektorw niezgod

nych w wyborze, krlem rzymskim. Za spraw arcybiskupa mogunckiego Aribona8
odrzucona zostaa kandydatura ksicia Ceno8, ktry ubiega si o t godno. Cesarz
Henryk bowiem, ktry za rad ksit naznaczy swoim nastpc wspomnianego
ksicia Konrada, zmar w owych dniach, po dwunastu latach panowania, jak inni
twierdz po dwudziestu dwch, a jeszcze inni po dwudziestu. w Konrad wiele
wyda praw i kaza pod kar mierci zachowywa pokj. Z obawy przed nim komes
Leopold12*4 zbieg z kraju i y w chacie wiejskiej. Namaszczony zosta w Rzymie
przez papiea Grzegorza VI5.
ROK PASKI 1026
K r l M ie cz y sa w w zi w szy za k a d n ik w ru sk ich u trz y m u je R u w u leg o ci.

S yn a od d a je n a nauk.
Krl polski Mieczysaw dokadnie przez cay rok nosi aob po ojcu zmieniwszy
wraz z caym rycerstwem szaty. Uda si pniej wraz z maonk krlow Ryks
z zamku gnienieskiego, gdzie mia sta siedzib, do Krakowa i tam spdzi kilka
miesicy. Stamtd6 *ruszy z licznym wojsldem ku granicom Rusi. Jarosaw bowiem
i Mcisaw, ksita ruscy, na wie o zgonie krla polskiego Bolesawa, napadli
1 Konrad I I z dynastii salickiej w ybrany na krla rzym skiego 8 wrzenia 1024 r., na cesarza 20 marca 1027,
zm . 4 czerw ca 1059 r. Tekst przejty z Annnles Studenses pod r. 1025, jest podobny w Chronicon Universale,
zob. E . Perfeckij (nem . letopis.), s. 53.
2 A ribo arcybiskup m oguncki od 1021, zm . w 1031 r.
2 K uono, Chuono, kuzyn Konrada II, m odszy od cesarza. Im i to znaczy te i Konrad i niektre irda tak
nazywaj Konrada U przed koronacj.
* Nieznany.
* Grzegorz V I, papiei w latach 1045 1046, nie m g koronowa Konrada II, ktry w tych latach ju t nie
ty . Koronowa go natomiast Jan X IX w Zielone w ita 1027 r. w Rzym ie,
* Najazd Jarosawa M drego i Mcisawa wzity z Po wieti wem ierm ych lei pod r. 1051, zob. Semkowicz,
R ozbir, s. 108. Co do obu ksiit, zob. przyp. 2 i 5 na s. 548.
376 Ksiga druga
wraz z tumem wojska i ludu na granice Krlestwa Polskiego i zdobyli Czerwiesk1

i inne zamki polskie. Spustoszywszy niektre okolice Polski, zabrali w niewol
wieniakw, ktrych osadzili nad rzek Porszy2 koo Kijowa, aby uprawiali ziemi.
Pewne byo rwnie to, e Rusini podbici przez krla Bolesawa chc z jego mierci
przywrci dawny stan rzeczy, utrzymywali wic liczne tajne spiski, byli gotowi
zrzuci naoone jarzmo i wszcz jawne powstanie, gdyby zawczasu nie przeciw
stawiono si temu. Krl polski Mieczysaw, wkroczywszy zatem na ziemi rusk,
pojma znaczniejszych Rusinw i jako jecw odesa ich do Krakowa, skd miano
ich rozdzieli po poszczeglnych grodach, gdzie trzyma ich przez kilka lat. W ten
sposb stumi wybuchajce powstanie, utrzyma Rusinw w posuszestwie i odj
im sposobno do nowych buntw. Po uporzdkowaniu za spraw ruskich i po ob
sadzeniu zamkw i miast zaogami wojskowymi, zapewniwszy im zaopatrzenie
w ywno, wrci do Polski. Najpierw odwiedzi ziemi pock, gdzie zajmowa si
wysuchiwaniem i rozstrzyganiem spraw i skarg swoich poddanych, nastpnie za
zwiedziwszy ziemie czyck i kujawsk powrci do waciwej swojej stolicy, do
Gniezna. A poniewa syn jego Kazimierz liczy ju siedem lat, ojciec odda go na
nauk i przyda mu powanych mw na nauczycieli jego modoci, aby owiecony
wiatem nauki zosta naleycie przygotowany do panowania. Ten to by pierwszy
z krwi ksit polskich, ktry poznawszy nauki, przy ich pomocy wielce uszlachetni
i ozdobi wrodzone swe uzdolnienia. Nie wiadomo bowiem o tym, aby ktry z daw
niejszych ksit polskich by wiczony w naukach. Od pocztku panowania krl
polski Mieczysaw okaza si czowiekiem gnunego charakteru3, tpego umysu,
niezgrabny, w radach nierozsdny, w dziaaniu saby, mao zdatny do spraw wikszej
wagi. Odstpiwszy starych doradcw, dojrzaych wiekiem i przymiotami, ulega
radom ludzi modych i lekkomylnych. I to byo najgbsz przyczyn, dla ktrej
Krlestwo Polskie za jego czasw ponioso wiele szkd. Nie tylko bowiem sam nie
chcia zmdrze, ale i nie szanowa ludzi rozumnych.
1 Nie wiadom o o jaki grd tu chodzi. W tekcie Pow iesti w riem iennych let (t. I, s. 101 cytow anego wyda
nia) jest wspomniany pod t . 6539 (1051) czerw ienskaja apiat,M.
8 Jecy polscy zostali osadzeni nad rzek Rosi, zob. Sem kowicz, R ozbir, s. 105.
9 Ujemna opinia o Mieszku II, ktrej Dugosz daje wyraz, utrzymaa si w historiografii polskiej do cza
sw bada A . Lew ickiego i A . M aeckiego nad okresem rzdw tego krla. Ujem na ta ocena M ieszka II po
jaw ia si najpierw w jednym z ywotw w. Stanisawa, nastpnie w kronice w ielkopolskiej, a stamtd
przej j Dugosz. Zob. Sem kowicz, Rozbir^ s. 105. Nowsza historiografia w peni rehabilituje tego
wadc.
Ro k P a s k i 1027 377
ROK PASKI 1027
B rz ety s a w sy n k sicia cz esk ieg o U d a lry k a , z a m ierza j c w zn ieci b u n t,

z a c z y n a n a p a stow a P o la k w .
Podczas gdy krl Mieczysaw zajy by sprawami ruskimi, Czesi poczytujc za

hab pacenie daniny krlom polskim wszczli jawny bunt i uwizili lub wygnali
Polakw znajdujcych si w Czechach. W Czechach1 byli w tym czasie dwaj ksi
ta, Udalryk12 i Jaromir, synowie Bolesawa, ktry zosta olepiony przez krla
polskiego Bolesawa. Rzdy ksistwa czeskiego spoczyway w rku Udahyka. Ten
bowiem, nie chcc by z racji wsprzdw nie odj mu brat wadzy ani nie ogra
niczy, uwizi i olepi Jaromira, ktry [odtd] wid ywot samotny i nieszczliwy.
Ksi czeski Udalryk z wieniaczki Boeny3, zwanej inaczej Beatrycz, mia syna
Brzetysawa4, modzieca zuchwaego i mnego, ktry stanwszy na czele wspom
nianego buntu przeladowa z nienawici nie tylko Polakw, ale take i szlacht
czesk, a zwaszcza Werszowcw i innych, przychylnych Polsce. Ojciec jego Udalryk
nie way si lekkomylnie ama przysigi zoonej krlowi polskiemu Bolesawowi,
ktrego potgi obawia si. Lka si take kary olepienia, jakiej uleg yjcy jeszcze
w tym czasie jego ojciec, ksi czeski Bolesaw. Po mierci jednak krla polskiego
Bolesawa, chocia sam pamitajc o przysidze powstrzymywa si od buntu, po
piera go [bunt] jednak przez syna swego Brzetysawa, podegajc jego nienawi
do Polakw i napominajc go, aby pamita o krzywdach doznanych od nich, o ole
pieniu dziada i niewoli ojca. Rodzonemu swemu bratu, Jaromirowi, w obawie,
aby go jako starszego nie wyniesiono przed niego, czy te za namow zdrajcw,
kaza wyupi oczy. Zncony urod wiejskiej kobiety Boeny, ktr miowa, za
lubi j wbrew radom krewnych i mia z ni syna Brzetysawa.
1 Cay ustp jest w zity z Eneasza Sylwiusza, H ist. Bohem iae, zob. I. Zarbski, Stosunki, s. 136, gdzie s
zam ieszczone dwa zestawione teksty.
1 Udalryk i Jarom ir ksita czescy, zob. przyp. 1 i 2 na s. 315, byli synam i Bolesawa II, nie ma w ic
racji D ugosz piszc, e w Polsce olepiono ich ojca.
8 Boena (im i odpowiadajce Beacie lub Beatryks) matka Brzetysawa pochodzia z ludu, zmara
w 1052 r.
4 Brzetysaw I ksi czeski, syn Udalryka i Boeny, panowa od 1034 1055 r.
m ier a rcy b isk u p a g n ien ie sk ieg o H ip o lita

i b isku p a w ro ca w sk ieg o K lem en sa .
Arcybiskup gnienieski Hipolit1 zmar i zosta pochowany w katedrze gnie

nieskiej. Wstpi po nim, z prawomocnego wyboru i za zgod krla polskiego
Mieczysawa, Bossuta2, m rozumny i bystry, zatwierdzony przez papiea Jana XX.
Biskup Smogorzewski, czyli wrocawski, Klemens8 zachorowawszy na cik go
rczk zmar po dwunastoletnich rzdach diecezj. Pochowany zosta w katedrze
Smogorzewskiej. Wstpi po nim Lucilius I4 kanonik Smogorzewski, m rodem
z Italii, znajcy jednak troch jzyk polski, wywyszony przez krla polskiego Mie
czysawa, wybrany przez kapitu, zatwierdzony przez papiea Sylwestra II i konse
krowany przez arcybiskupa gnienieskiego Stefana6.
ROK PASKI 1028
B rz ety sla w C zech , z p o w o d u g n u n oci k r la p o lsk ieg o M ie cz y sa w a ,

za jm u je M o r a w y w y m o rd o w a w szy z a o g i p o ls k ie.
Ksi czeski Brzetyslaw, zrzuciwszy cice Czechom od dawna jarzmo i uwol

niwszy ich od pacenia Polakom daniny, co powiodo mu si bezkarnie przy mil
czeniu i obojtnoci ze strony krla polskiego Mieczysawa, przedsibierze mielsze
zamysy. Gromadzi wojsko konne i piesze, wkracza na Morawy6 pozostajce dotd
w rku Polakw, otacza zamki morawskie, utrzymywane w wiernoci przez polskie
1 m ier arcybiskupa H ipolita (zob. prtyp. n r 2 s. 373) w r . 1027 stw ierdza w iele rocznikw polskich,
natomiast m iejsce zotenia ciaa, G niezno, jest wzm iankowane tylko u Dugosza.
* Bossuta, trzeci arcybiskup gn iein ieski w latach 1027 1030, b y zatw ierdzony przez papieia Jana XTX,
zob. yciorys n J. Korytkowskiego, Arcybiskupi, t. I , s. 165 i n . oraz w PSB, II.
1-4 Nazwiska Klemensa i L u cili usa I , jako biskupw w rocaw skich, wystpuj w D ugoszow ych tyw otach
biskupw, zob. przyp. n r 3 z 247. Postacie te s niehistoryczne.
* Stefan, czw arty arcybiskup gn ien ieski w latach 1030 1059.
* W yprawa Brzetysawa na M oraw y m oga nastpi w 1030 r ., jak przyjto w literaturze. Natom iast
o odwetowej wyprawie M ieszka I I na M orawy nic ze ird e nie w iadom o. P or. dla tych ustpw Sem kowicz,
Rozbir, s. 106.
Rok Paski 1028 379
zaogi, i usiuje je zdoby. Wiedzia bowiem, e mieszkacy oblonych miast nie

mog znie zwierzchnictwa polskiego i pragn zmiany, e poddadz si, jeeli
krl polski Mieczysaw nie odeprze oblegajcych. Mimo e rycerze polscy stojcy
w tych zamkach zaog i ich dowdcy stale wysyali posw do krla polskiego Mie
czysawa z wieci o grocym im niebezpieczestwie i z prob o posiki, krl jednak
polski Mieczysaw, z uwagi na to, e by zajty innymi sprawami pastwowymi
i prywatnymi czy te dlatego, e nie do by chtny do prowadzenia wojny, czy
dlatego wreszcie, e Polacy ocigali si z dostarczeniem wojska dla obrony i utrzy
mania Moraw, nie udzieli oblonym potrzebnej i oczekiwanej pomocy. Gdy zatem
obleni mieszkacy Moraw dowiedzieli si o jego zaniedbaniu (co nie byo dla nich
tajemnic, sami bowiem, przez wasnych posw, prosili krla polskiego Mieczy
sawa, aby ich uwolni z oblenia), zaogom polskim bronicym miast zagrozio
jeszcze wiksze niebezpieczestwo. Mieszczanie zwtpili ostatecznie i coraz bardziej
przychylni czeskim rzdom porozumieli si potajemnie z ksiciem Brzetysawem,
poddali si mu i otworzywszy bramy noc wpucili go. Za przykadem jednego
miasta i drugiego poszy nastpne i podobnie poddaway si. Ksi Brzetysaw
okrutny jako zwycizca wymordowa cz rycerstwa polskiego, cz poda do wi
zienia i na inne udrki, pozostaych za, ktrzy zostali mieszkacami Moraw, skaza
na wygnanie i konfiskat mienia, a niektrych zaprzeda w niewol.
KOK PASKI 1029
K r l p o ls k i M ie c z y s a w p u s to s z y zb u n tow a n e M o r a w y .
Krl polski Mieczysaw, chocia zbyt dugo i cierpliwie znosi podwjn znie
wag wyrzdzon mu przez ksicia czeskiego Brzetysawa, przez odmwienie na
lenej daniny z Czech i zabr Moraw, poruszony jednak naleganiami baronw
polskich zarzdzi pospolite ruszenie przeciw Morawom. Zebrawszy liczne wojska
ze znacznymi siymi wkroczy na Morawy. Nie zdobywa miast, ktre odpady,
przewidywa bowiem, e poczuwajc si do zdrady bd trway w uporze i wytrzy
maj oblenie, wspomoone zaogami ksicia Brzetysawa, lecz nakaza niszczy
ogniem i mieczem wszystko po kolei. Palono zatem przedmiecia tych miast, ktre
odstpiy, palono miasta, wsie i osady. Po zadaniu Morawom licznych strat krl
polski Mieczysaw pomciwszy do pewnego stopnia zawd, [ktry mu sprawili],
wrci nietknity wraz z wojskiem do Polski uwoc ze sob liczne upy w postaci
byda i innego rodzaju zdobyczy.
ROK PASKI 1030
N a c z e ln icy p o a b scy od stp u j k r la p o lsk ieg o

i sa m i m ia n u j s i k si ta m i,
w rd n ich d z isiejsza M a rch ia B ra n d en b u rsk a .
Naczelnicy grodw, miast i warowni pooonych z tej strony aby, idc za przy
kadem Czechw i Morawian, zaczli wyamywa si spod zwierzchnictwa krla
polskiego Mieczysawa i Krlestwa Polskiego. Omielia ich do buntu i odstpstwa
w stosunku do krla Mieczysawa opieszao i niesprawiedliwo krla oraz pokre
wiestwo z Niemcami poprzez wzajemne maestwa. Syszeli bowiem o saboci
i lekkomylnoci krla Mieczysawa, a wielu z nich znao je z wasnego dowiad
czenia. Dlatego te boja okazywana niegdy krlowi polskiemu Bolesawowi
przez swoich i obcych zacza przechodzi w pogard i lekcewaenie wobec syna.
Wspomniani naczelnicy poabscy zmwiwszy si nie stawili si na rozkaz i wezwanie
Mieczysawa i nie oddawali zwyczajnej daniny do skarbca krlewskiego. Bronili
si pocztkowo wykrtnymi usprawiedliwieniami, twierdzc, e wasnym kosztem
i wojskiem musieli odpiera najazdy nieprzyjacielskie. Zmierzajc coraz usilniej do
zupenego oderwania si, kryli swoje zamiary chytrymi wymwkami, chcc aby i to
uszo im bezkarnie. Poniewa za umys ludzki raz pochonity prnoci nie za
dowoli si, a gdy nie poskromi si pychy w samym zarodku, zwraca si do innych
pragnie i namitnoci, polscy naczelnicy poabscy nie zadowolili si samym od
stpstwem, ale uwaali siebie nie za naczelnikw dziaajcych z ramienia krla,
nie za poddanych i lennikw krla i Krlestwa Polskiego, lecz za panw i wadcw.
Przywaszczyli sobie wadz ksic nad ziemiami z tej strony aby, nie tylko
dla siebie samych, ale samowolnie przekazali j swoim synom i wnukom, korzy
stajc z obojtnoci krla na odstpstwo, ktre uroso w jawne zuchwalstwo. Pycha
Rok Paski 1030 381
ta i krnbrno naczelnikw poabskich przerodzia si w tak wielk zuchwao,

e kraje, ktrymi dawniej zawiadywali, teraz odczyli od jednoci z Krlestwem
Polskim i przywaszczyli sobie oznaki godnoci ksicej. Tak powstaa midzy
innymi Marchia Brandenburska1, zwana po polsku Zgorzelec, ktra przetrwaa do
dnia dzisiejszego i podbiwszy albo wytpiwszy ludy osigna ksic zwierzchno
i wadz. Nawet czerwony orze, ktry jest jej herbem2, wiadczy o tym, e naleaa
kiedy do Polski, ktrej powszechnym herbem jest orze biay. Wiadomo, e po
oderwaniu si od niej barw bia zamieniono na czerwon.
Tymoteusz3, biskup poznaski, po dwudziestu omiu latach rzdw zmar i po
chowany zosta w swej katedrze poznaskiej.
ROK PASKI 1051
W ja k i sp osb o d p a d y o d K r lestw a P o lsk ieg o L u b ek a

i h ra b stw o m ek lem b u rsk ie.
Zaraza odstpstwa przesza zatem od wspomnianych Morawian, Czechw i Po-

abian do ludw kaszubskich i serbskich oraz do tych, ktrzy zamieszkiwali wyspy
i wybrzea morskie opanowane przez krla polskiego Bolesawa. Poniewa natura
ludzka skania si do zmiany, ludy te pognbione wojnami z ssiednimi Niemcami,
niszczone czstymi napastniczymi rozbojami, nie otrzymawszy od krla polskiego
Mieczysawa adnej opieki i obrony usuny si spod polskiego zwierzchnictwa. Roz
drobnione nastpnie na wiele czci, niektre zostay poddane zbrojnie zwierzchnictwu
cesarskiemu, pozostae za zdobyte przez ociennych ksit, jeszcze inne zmuszone
zostay do posuszestwa swoim wasnym naczelnikom i do poddania si ich wadzy.
Od tego czasu ludy i kraje wspomniane, oderwane od Krlestwa Polskiego, przy
pady w udziale rnym panom i ksitom, przez tak dugi czas, ktry nastpi po
1 M archia Brandenburska postaa w X II w . P o u iycku zwano j M archi Zgorzeleck. Nazw t przej

Dugosz z krom ki w ielkopolskiej, zob. Sem kow icz, Rozbir, s. 106. Co do nazwy Zgorzelec, zob. ks. I , przyp. 3
na a. 208.
1 H erb M archii Brandenburskiej przedstawia czerw onego ora cesarskiego z m itr na gow ie, zw rconego
w praw o, trzym ajcego m iecz i bero, w polu biaym . N ie m a on nic wsplnego z orem polskim .
ich odpadniciu [i] ju nigdy nie mogy by wczone do dawnej caoci. Wrd
nich sawne i znakomite miasto Bukowiec1, po niemiecku zwane Lubek, wzroso
w bogactwa morskie i ldowe, ktre do niego z uwagi na pooenie atwo mona byo
sprowadza. Przyjwszy prawo niemieckie do takiej doszo zarozumiaoci, e z at
woci usuno panowanie ksit, ktrzy nim zawadnli i rzdzi si do dnia dzi
siejszego swoimi prawami, tworzc samo dla siebie nie byle jakie [pastewko].
Podobnie powstao i hrabstwo magnopolskie2, wywodzce sw nazw od wielkich
i rozlegych pl, cho powstaa ona z dwch rnych wyrazw, aciskiego i polskiego.
wczesny cesarz rzymski Henryk3, walczc z ksiciem wspomnianych ludw so
wiaskich i ziem Mikoajem, czyli Mikelem4, od ktrego bierze nazw synny grd
Mikkelburg, wyzu go z ziem i zamkw przez niego posiadanych i przyczywszy
niektre do cesarstwa, inne za rozdzieliwszy midzy swoich rycerzy, pierwszy, jak
powiadaj, utworzy hrabstwo magnopolskie, ktre do dnia dzisiejszego istnieje pod
t nazw.
ROK PASKI 1032
P o m o rza n ie o d c z y w s z y s i o d K r lestw a P o lsk ieg o

p od d a j si [sw o jem u ] w a d cy , k t r e g o k r l M ie c z y s a w z w y c i a ,
k a r z c sp ra w c w b u n tu .
Z a su on em u [w b o ja c h ], w yg n a n em u sy n o w i k r la w g iersk ieg o , B eli,
o d d a je z a o n sw o j c r k i r z d y P o m o rzem .
Pomorzanie biorc przykad z odstpstwa innych zapragnli zrzuci jarzmo

i uwolni si spod wadzy krla Mieczysawa i Krlestwa Polskiego. Najznakomit
szemu zatem z rycerzy, odznaczajcemu si bogactwami, roztropnoci i czynami,
1 Bukowiec-Lubeka zob. ks. I , przyp. 11 na z. 84.
1 Zostawiamy w przekadzie dosow nie przetum aczony term in m agnopolskie" zam iast m eklem burskie,
ze wzgldu na wyjanienie etym ologii przez Dugosza. Hrabstwo m eklem burskie powstao w X II w . na zie
miach dawnych ObodrzycAw, graniczyo z Pom orzem ZaodrzaAskim, a na pd. z M archi Brandenbursk.
* M oe tu chodzi o H enryka V cesarza (1106 1125), ale raczej o Henryka Lw a, ksicia saskiego, zm .
w 1195 r ., gdyt on to gw n ie w alczy z N iklotem ksiciem O bodrzycw , ktry zgin w 1160 r.
* Chodzi o ksicia Niklota zob. ks. I , przyp. 15 na s. 207.
6 G rd M echlin zob. ks. I , przyp. 5 na s. 207.
* Prba zerwania zalen oici od Polski na Pom orzu Zachodnim nastpia istotnie za M ieszka H , ale sprawy
Rok Paski 1032 383
powierzaj oznak wadzy, wybieraj i mianuj ksiciem. Krl1 polski Mieczysaw,

dowiedziawszy si o tym buncie i odstpstwie, strapiony nim wicej ni innymi,
uzna to za rzecz niegodn dalszego tolerowania, zwaszcza e nalegali na doradcy
i panowie polscy, aby tak jawnej krzywdy, nowej zniewagi i uszczerbku zadanego
krlestwu nie puszcza pazem. Zarzdziwszy wic pospolite ruszenie z wszystkich
ziem mu podlegych, zbiera liczne i silne wojsko, a chcc by sawniejszym i znako
mitszym i bardziej przerazi Pomorzan, ktrych mia atakowa swoj potg i si,
bierze ze sob trzech wygnanych ksit wgierskich2 Andrzeja, Bel i Lewente,
wnukw krla wgierskiego Stefana, ktrych, jak wyej przedstawilimy, przyj
po krlewsku i gocinnie podejmowa [i], ktrzy sami usilnie chcieli bra udzia
w tej wyprawie i rusza z zebranym i zorganizowanym wojskiem na Pomorze.
Wadca pomorski te zebra spord Pomorzan i ociennych ludw liczne wojsko
i postanowi, nieczuy na gos sumienia wyrzucajcego mu zbrodni odstpstwa,
zmierzy si z krlem i panem swoim Mieczysawem, aby z czasem nie by opusz
czonym przez swych sprzymierzecw i samych Pomorzan. Bezzwocznie wypro
wadzi wojsko i star si z krlem polskim Mieczysawem. Polakw zagrzewa do
walki suszny gniew o to, e bliscy im pobratymcy i poddam podnieli przeciwko
nim or. Pomorzan za popychaa do walki wiadomo popenionego przestpstwa.
W obustronnie zacitym boju Pomorzanie zostali ostatecznie pobici. Pomorzanie
zostali rozgromieni, a krl polski Mieczysaw osignwszy szczliwie zwycistwo
skaza na mier gwnych sprawcw buntu, za reszcie przebaczy. Poniewa w walce
tej odznaczy si przed innymi mstwem i odwag ksi wgierski Bela, krl Mie
czysaw w nagrod wybra go sobie na zicia i dajc mu za on3 swoj crk, prze
znaczy take wszystkie dochody z Pomorza dla utrzymania godnoci ksicej.
te inaczej si przedstawiay, ni opisuje D ugosz. Zob. J. M itkowski, Pomorze Zachodnie w stosunku do Polski,
Pozna 1946, 8. 55 i n. O sabej podstawie rdow ej tego ustpu, zob. u Sem kowicza w Rozbiorze, s. 107.
Na Pom orzu Zachodnim rzdzili ksita z lin ii piastowskiej, m oe tu chodzi zwaszcza o Dytryka, brata
stryjecznego M ieszka II. Ostatnio historycy wysuwaj inne hipotezy o pochodzeniu ksit pomorskich
(D ow iat).
1 Cae to opowiadanie przej D ugosz z kroniki budziskiej, nie m a go nigdzie w rdach polskich. Zob.
obszerny ustp u Sem kowicza w Rozbiorze, s. 107.
* A ndrzej, Bela i Lew ente b yli wnukam i M ichaa, synam i W azula. Bela bra udzia w wyprawie na Po
m orze przypuszczalnie za Kazim ierza O dnow iciela. Zob. B H m an, M agyar trtnet, t. I , Budapest (b. d .).
Andrzej I , pniejszy krl wgierski, panowa w latach 1046 1061. Bela I, krl wgierski rzdzi w latach
1061 1065 i b y oeniony z nieznan z im ienia crk M ieszka II. Lew ente ksi wgierski syn W azula,
poganin, uszed z W gier na Ru.
8 M aestwo B eli I z crk Mieszka II m ogo nastpi w 1. 1059 1042, zob, O . Balzer, Genealogia, s. 91
384 Ksiga druga
Nic dziwnego, i [Bela] uradowany wielce dobrodziejstwem i zaszczytem wywiad

czonym mu, okazywa wielkie przywizanie do krla Mieczysawa i do Polakw.
Przeywszy wiele lat w Polsce mia z crki krlewskiej dwch synw, mianowicie
Geyz1 i Wadysawa2, ktry, gdy doszed do wieku mskiego, zosta krlem w
gierskim i z uwagi na witobliwe ycie zaliczony zosta w poczet witych. Inni
twierdz, e ksi wgierski Bela stoczy walk z wadc pomorskim i zwyciy
go w pojedynku, za co krl wybra go sobie na zicia.
P o G om p oru e a rcy b isk u p ie [s] k ra k ow sk im n a stp u je R a ch elin .
Arcybiskup [s] krakowski Gompon zmar po dziewicioletnich rzdach. Na jego

miejsce wstpuje Rachelin4, Woch szlachetnego urodzenia i cnotliwych obyczajw,
wyznaczony przez papiea Jana XX a wybrany kanonicznie i zgodnie przez praatw
na zebraniu kapituy dnia ld sierpnia na biskupa dla przewodniczenia w kociele
krakowskim.
ROK PASKI 1035
K r lo w i p olsk iem u M ie cz y sa w o w i,
k t r y o d ro d z i s i o d sw eg o d zia d a i p ra d zia d a i u leg a w p y w o m to n y ,
u m iera sy n B o lesa w . J eg o o b y c z a je .
Rok ten by spokojny dla Polakw. Nie trzeba byo prowadzi wojen ani zaczep
nych, ani odpornych z ssiadami, chocia jak poprzednio przedstawilimy, liczne
ludy odpady od wadzy i rzdw krla polskiego Mieczysawa, on jednak wola
patrze na to z obojtnoci, ni zbrojnie dziaa. Nie byo w nim ducha ojca. Wola
raczej gnunie w bezczynnoci i spoczynku, ni zajmowa si sprawami rycerskimi.
1 Geyza I , krl wgierski w latach 1074 do 25 kw ietnia 1077.
* W adysaw w ., krl wgierski, panowa od 1077 do 29 lipca 1095 r., w ychow yw a si jaki ctas w Pol
sce. Kanonizowany w 1197 r. Jego wito w kalendarzu rzym skim przypada na 27 czerw ca.
> G om po biskup krakowski (zoh. przyp. 2 s. 565) b y w ybrany, w g katalogu biskupw krakowskich,
w 1032 r., zm . w 1046 r. Zob. Mon. Pol. H u t., t. III, s. 337.
4 Rachelin biskup krakowski wybrany, w g katalogu wspom nianego uprzednio, w 1032 r .t zm . w 1 0 4 6 1.
(Mon. Pol. H ut., t. III, s. 337).
Rok Paski 103} 385
Oddajc si nadto hulankom i rozpucie, jak twierdz niektrzy, zbezczeci prawo

maeskie i godno krlewsk stosunkami z naonicami. Std te nie mg mie
szacunku i czci u swoich ani nie mg by tak grony dla nieprzyjaci, jak jego
ojciec. Wiedziano te, e wojny, ktre prowadzi, wszcz nie z wasnej woli i z was
nego mstwa, ale zmuszony koniecznoci i odstpstwem [poddanych]. Krlest
wem rzdzi niedbale, za co go poddani nienawidzili. Krlowa polska Ryksa urodzia
mu w tyme roku syna, ktrego nazwano imieniem dziada, Bolesaw1. Dziecko nie
chowao si jednak, lecz z woli Boga, ktry zagniewany nie bogosawi krlowi
Mieczysawowi, zachorowawszy zmaro po kilku miesicach, ku wielkiemu zmartwie
niu obojga rodzicw. Nie byo w krlu Mieczysawie ani krwi dziada, ani ojcowskiej
przedsibiorczoci, nie byo okazaoci w yciu dworskim, ani krlewskiej szlachet
noci i hojnoci. Splami wreszcie swoj cze i saw tak u swoich, jak i u obcych
wrodzonym i podsycanym przez on, krlow Ryks, uporem. Panowanie jego
byo powanym ciarem dla panw polskich, ulega bowiem wpywom kobiecym.
Powaniejszym jeszcze ciarem i rdem nienawici by on dla obcych ludw opa
cajcych danin, zwaszcza gdy spostrzegli, e krl polski Mieczysaw, cho szczyci
si godnoci krlewsk, nie wieci jednak krlewskimi obyczajami i cnot. Ulega
doradom kobiecym i jak gdyby zalknione i leniwe zwierz ukrywajce si w mao
dusznoci i strachu, y oddajc si bezczynnoci, jedzeniu, spaniu, prnowaniu
i rozpucie. U swoich i obcych zasugiwa na wzgard dlatego, e adn kar nie
reagowa na wyrzdzone ludziom krzywdy i niesprawiedliwoci.
m ie r b isku p a w oca w sk ieg o M a r celeg o I .
Biskup wocawski, czyli kruszwicki, Marceli I 2 po osiemnastoletnich rzdach

zachorowa na febr, zmar i zosta pochowany w kociele parafialnym w Dzwircznie,
gdzie pogrzebano take dwch jego bezporednich poprzednikw. Po nim nastpi
Wenancjusz3, Woch wybrany przez kapitu i wyznaczony przez papiea Sergiu
sza IV*.
1 Jest to ten sam Bolesaw, o ktrym Dugosz pisze pod 1019 r. zob. przyp. nr 2 s. 558, tylko tutaj dzie-
jopis podaje wiadom o o m ierci Bolesawa w dziecicym wieku.
s D at m ierci M arcela (M arcellina), ktrego tu Dugosz m ianuje pierwszym biskupem wocawskim,
wzi dzicjopis z katalogu w olborskiego biskupw , zob. przyp. 6 na s. 547.
8 W enancjusz biskup wocawski zapisany w tym e katalogu, nie jest, jak i poprzedni, postaci historyczn.
4 Papie Sergiusz IV zob. przyp. 5 na s. 545.

K si k ijo w sk i J a ro sa w
u zy sk u je p o zm a ry m M cisa w ie k sistw o czern ich o w sk ie
i m ia n u je s i w a d c c a e j R u si.
W y p en ia j c u cz y n io n y dub, p o zw y cia n iu P ie c z y n g w ,
bu d u je w K ijo w ie k o ci w . ZjoJ U .
Po ksiciu ruskim i czernichowskim Mcisawie1, zmarym w czasie polowania

i pochowanym w kociele witego Zbawiciela, jego fundacji, poniewa nie pozo
stawi nastpcy, ksistwo odziedziczy ksi kijowski Jarosaw, ktry zacz wyst
powa jako wadca caej Rusi, co w jzyku ruskim brzmi jedynowadca". W czasie
pobytu Jarosawa w Nowogrodzie, szczep Pieczyngw w wielkiej liczbie napad na
Kijw. Gdy Jarosaw dowiedzia si o tym przez szybkiego goca, ciga zewszd
zbrojne siy, zblia si do Kijowa, stacza bitw z Pieczyngami, ktrzy wyszli mu
naprzeciw i zwycia ich. Przyszo do krwawego starcia obu stron. Pieczyngowie
zostali pobici. Wielu z nich ratujc si ucieczk utono w rzece, pozostali dostali
si do niewoli lub zostali zmuszeni do ucieczki. Dla uczczenia zwycistwa Jarosaw
wystawi w miejscu bitwy koci w. Zofii, ktr to [fundacj] lubowa przed walk,
a pniej ustanowi kocioem metropolitalnym. W tyme roku urodzi si ksiciu
Jarosawowi syn, ktremu nadano imi Wjaczesaw2.
ROK P AS KI 1034
M iecz y sa w k r o i p o ls k i p o p a d s z y w o b k a n ie u m iera w P o zn a n iu .
Krl polski Mieczysaw nie by jeszcze sdziwym starcem, nie znkay go choroby
i troski i nie spodziewano si jego bliskiej mierci. By w peni si i krzepkoci ciaa,
nikt nie przewidywa wic, e umrze w pidziesitym roku ycia. Jednak czy to
z powodu wrodzonej skonnoci, czy te z dopustu Boego, czy wreszcie z powodu
1 Mcisaw ksit czernichowski, syn W odzim ierza W ., zm ar ok. 1036 r. Dokadna data zgonu nie jest
znana. Ksit Jarosaw M dry zm ar w . 1054 r.
* W jaczesaw syn Jarosawa ur. w 1036 r ., zm . w 1057 r.
Rok Paski 1034 387
choroby, ktra atwo moga powsta z rozwizoci i rozpusty, popad w obkanie,

ktre czsto go napadao i mczyo jego ciao. To jego nieszczcie przyczynio si
do tego, e kraje i ludy, ktre wyamay si spod jego panowania, umocniy si w od
stpstwie, a jednoczenie te, ktre z bojani trway dotd w posuszestwie, zaczy
zmierza do podobnego oderwania si. Czasami doznawa ulgi w chorobie i odzyskiwa
jak gdyby przytomno umysu. Spodziewano si wic e wrci do zdrowia i wadzy
rozumu i to utrzymywao w posuchu podlege mu ludy i rycerstwo. Tymczasem
rzdy krlestwa spoczyway w rku krlowej Ryksy i wszystko, co dziao si, byo
zgodne z jej wol i jej rozkazem. Gdy jednak mimo zabiegw lekarzy i m i m o ozdrawia
jcej mocy stosowanych zi choroba w cigu kilku miesicy wzmoga si, krl zmar
dnia 15 marca1 w zamku poznaskim. Na uroczystoci aobne zjechali praaci
i baronowie polscy, wezwani przez krlow Ryks [za porednictwem] listw i posw.
Zwoki krlewskie pochowano z nalen czci w katedrze poznaskiej, w grobowcu
ojcowskim. Wprawdzie mier krla Mieczysawa przeja krlow i monych kr
lestwa srogim alem, lecz myl o jego szalestwie umierzaa bl. Ze mierci krla
skoczya si bowiem haba spadajca na nich i na krlestwo. Chocia Mieczysaw
by troskliwym opiekunem wiary chrzecijaskiej, ale daleko mu jednak byo do
cnt ojca. Tamten bowiem wojowniczy, ten leniwy, tamten rozszerzy swoim
orem obszar panowania Krlestwa Polskiego, ten go zuboy, tamten dobry a za
razem grony dla swoich i obcych, ten nienawistny i wzgardzony, tamten we wszyst
kim hojny i szczodrobliwy, ten oszczdny i skpy. Sia wojsk polskich zacza upada
za jego [panowania], ponosiy klski w bojach, zwyciane i przejte strachem. Przez
jego opieszao wszystko zaczo si chyli ku upadkowi.
J a ro sa w k si t ru sk i za k a d a lic z n e k la s z to r y i k o cio y
o r a z w zn o si Z o t B ra m w K ijo w ie.
Ksi ruski Jarosaw, zajwszy si [po ukoczeniu] wojen sprawami kocielnymi,

wznosi w Kijowie liczne kocioy oraz [funduje] mskie i eskie klasztory. Zbudo
wa take kosztowny murowany koci w. Zofii, ktrego wie pokry pozacanym
dachem, koci za ozdobi zotymi i srebrnymi naczyniami, ksigami i [wyposay]
1 M ieszko I I zm ar 10 m aja 1034 r. w g nekrologu m erseburskiego, data Dugosza jest tu m ylna. W iadom o
O obkaniu jest przejta z rocznika Traaki, zob. Sem kow icz, Rozbir, a. 108.
588 Ksiga druga
kosztownymi szatami [kocielnymi]. Ponadto, dla okazania swego bogactwa i potgi

miasta, buduje od strony Polski duym kosztem bram, ozdabia j zot blach i po
zacanym dachem i nakazuje nazywa Zot Bram1.
ROK P A S K I 1055
P r z y ro zb ien o ci zd a n a zg ro m a d zen iu zeb ra n y m d la w y b o ru n o w eg o k r la

p rz ek a z u je s i w a d z k r lo w e j R y k s ie i n iek t ry m d ora d com .
P a stw o p o lsk ie p r z y w ie d z io n e d o u pad ku n is z cz eje.
Moni polscy odbyli kilka zjazdw w Gnienie i w Poznaniu dla wyboru nowego
krla na miejsce zmarego Mieczysawa. W czasie licznych narad i rozwaa nad
ustaleniem nowego porzdku w krlestwie nie mogli pogodzi si midzy sob.
Jedni bowiem decydowali si na koronacj i panowanie syna krlewskiego Kazimierza,
dochodzcego lat dwudziestu2. Innym wydawao si, e Kazimierz jest zbyt mody,
aby ju mg obj rzdy. Niektrzy obawiali si, czy nie odziedziczy po ojcu skon
noci do szalestwa. Poniewa zdania w tej mierze byy podzielone, koronacj Kazi
mierza odroczono. Spowodowao to takie niebezpieczestwa i szkody, e krlestwo
krla Bolesawa I, ktre syno z urzdze wewntrznych i ora, prawie chylio si ku
upadkowi, jak to niej przedstawimy. Po odroczeniu i zawieszeniu wyboru i koronacji
nowego krla ustalono, e wadza najwysza zostanie przekazana krlowej polskiej
Ryksie i kilku doradcom, dodanym jej spord baronw polskich. Koronacja Kazi
mierza, jak twierdz niektrzy, nie zostaa wwczas odroczona, ale wrcz nie do
puszczono do niej, dlatego e jego matka, krlowa Ryksa skonia radami i przeko
nywaniem swojego ma, krla Mieczysawa, do naoenia rnych danin, obowiz
kw, ciarw i podatkw na wieniakw zamieszkujcych wsie tak krlewskie,
jak i rycerskie. Daniny te miay by skadane w okresie przypadajcych uroczystoci
na potrzeby stou i kuchni krlewskiej. Po mierci krla Mieczysawa swego maonka,
krlowa Ryksa chciaa utrzyma te daniny wbrew sprzeciwom baronw i rycerstwa.
1 Co do Zotej Bram y, zob. uwagi Sem kowicza w Rozbiorze, s. 108 i przyp. nr 1 na s. 334.
* Poniewa Kazimierz O dnow iciel urodzi si w 1016 r., m ia w 1035 r. lat 19. O rzdach Ryksy przej
Dugosz wiadomoci z kilku rde polskich, zob. Sem kowicz, Rozbir, s. 108.
Rok Paski 1033 389
Zabiegaa o to, aby jej syn Kazimierz, majcy dziedziczy rzdy po ojcu, w niczym nie
uszczupli zarzdze ojcowskich. W ten sposb wielce zniechcia do syna, a jeszcze
wicej do siebie, monych i rycerzy. Niech ta wzrosa do tego stopnia, e ci nie
powcigajc swych uczu pozwalali na upadek pastwa. Nie liczyli si bowiem
z niczym i zamierzali wygna krlow z maoletnim synem, nie zwaajc na to, e
tym wygnaniem i swoim uporem prowadzili do zguby zarwno siebie, jak i Rzecz
pospolit.
P a p ie t J an X X u m iera . N a stp c je g o z o s ta je B en ed yk t I X .
P o m ierci o b ja w ia s i w p o s ta c i n ied iw ied zia i osa .
Po zmarym papieu Janie XX1, ktry rzdzi jedenacie lat, papiestwo opuszczone
byo przez dwa dni. Nastpc jego zosta Benedykt IX 12 * zwany Teofilaktem, syn
Alberyka, Tuskulaczyk, rozpustnych obyczajw, ktry zjawiwszy si [kiedy]
w postaci niedwiedzia i osa sam stwierdzi, e jest potpiony na wieki.
P o b isk u p ie p ozn a sk im P a u lin ie w stp u je B en ed y k t I .
Biskup Paulin45 , rzdziwszy pitnacie lat biskupstwem poznaskim pobonie,

roztropnie i mdrze, umiera po dugich cierpieniach na febr, [ktrej] nie zwalczyy
lekarstwa. Zosta pochowany w katedrze poznaskiej. W dwa lata po nim, w r. 1037,
po wypdzeniu krlowej Ryksy i jej syna Kazimierza w czasie wojny domowej i bez
krlewia, nastpi Benedykt I6, Sycylijczyk z Neapolu, wyznaczony przez papiea
Benedykta VIII [s] nie bez sprzeciwu ze strony kleru, namaszczony przez arcy
biskupa gnienieskiego Stefana6.
1 Chodzi tu chyba o Jana X IX , liczonego czasami jako Jam X X , ktry jednak zm ar wczeniej, w 1032 r.
Zob. przyp. 1 na s. 341.
* Benedykt IX Theophilactus, bratanek Jana X IX , rzdzi w latach 1032 1045?. W iadom o o im ieniu
Theophilactus wskazuje, te D ugosz korzysta tu z Ptolem eusza z Lukki, jednak anegdotyczne szczegy po
dane przez niego o tym papietu znajdujem y u M arcina z Opawy (op. cit., a. 433).
* B liiej nieznany.
5 Benedykt I , biskup poznaski jest postaci niehistoryczn.
590 Ksiga druga
ROK P A S K I 1036
K o ro n a cja K a zim ierza n ie d o sza d o sk u tk u ,

g d y w szy stk im i w in a m i o b ci o n o k r lo w R y k s.
O b oje z o sta j w y p d zen i z p o w od u N iem c w ,
k t r y ch k rlow a p o g a rd z a j c P o la k a m i trz y m a a n a d w o r ze i u rzd a ch .
Burza niepokojw i niezgody wszczta od mierci krla Mieczysawa wrd baro

nw i rycerzy polskich oraz ich wzrastajca niech do krlowej Ryksy pocza przy
biera na sile i rozszerza si. Baronowie i rycerze obciyli wszystkimi winami
krlow Ryks, co stao si przyczyn odmwienia nastpstwa i korony Kazimierzowi,
a nastpnie doprowadzio z wolna do wybuchu wojny domowej. Chocia rycerstwo
skaryo si, e jest obcione licznymi podatkami, daninami i suebnociami,
ktre wymylia i wprowadzia krlowa Ryksa, wiksz jednak gorycz przejmowao
ich to, e krlowa swoimi zabiegami i wpywem nie pozwalaa znie tych ciarw,
mimo prb wielokrotnie zanoszonych do niej i do jej syna Kazimierza. W tym
wszystkim najbardziej przykre byo to, bo ju i losy [zaczy] przeladowa Polsk,
e sama krlowa Ryksa od dawna zarwno za yda ma swojego krla Mieczysawa,
jak i pniej po jego mierci nienawidzia Polakw, gardzia ich obyczajami i mow
i czsto obrzucaa ich obelgami. Ponadto trzymaa Niemcw na swoim dworze i na
urzdach, a prawd mwic, pomijajc i gardzc panami polskimi i ich synami,
chocia pochodzili ze znakomitych i szlachetnych rodw, dawaa pierwszestwo
przy nadawaniu urzdw i obdarzaniu pienidzmi byle jakim przybyszom z Niemiec,
ludziom podego i niskiego pochodzenia. Chocia tego rodzaju urgowisko uwaali
za ycia krla Mieczysawa za cik krzywd i zniewag, to jednak znosili je spo
kojnie. Uwaali bowiem, e niepodobna si temu sprzeciwi. Skoro jednak zdarzya
si sposobno i mono zmycia tak jawnej haby, serca wszystkich Polakw zawrzay
i rozgorzay gniewem i tak wzajemn odpacali si nienawici wobec krlowej,
ktra nawet wtedy wobec ich susznego oburzenia nie zmienia swojego postpo
wania, e najpierw tak krlowej, jak i jej synowi wypowiedzieli wszelkie posuszestwo
i odebrali rzdy krlestwa, a nastpnie odebrawszy jej zamki, miasta i inne posiad
oci, wypdzili1 j z dworu krlewskiego, a w kocu kazali wraz z synem wynie
1 W ygnanie krlowej Ryksy wraz z synem m ogo nastpi w 1054 r ., zob. O . Balzer, Genealogia, s. 82.
Fakt ten, wraz ze rdam i, z ktrych czerpa Dugosz, om awia obszernie Sem kowicz, Rozbir, s. 109.
Rok P a s k i 1036 391
si z Krlestwa Polskiego i zamieszka u Niemcw, ktrych darzya takim powaa

niem. Krlowa bowiem Ryksa, po mierci ma krla polskiego Mieczysawa, rz
dzia Krlestwem Polskim, wychowujc na krla modego Kazimierza, ktrego, jak
powiedziano wyej, miaa z krlem Mieczysawem. Bya kobiet wprawdzie mskiego
umysu, gorliwa w wierze Chrystusowej, pobona i cnotliwa, lecz Polacy uwaali,
e rzdzia Krlestwem Polskim niezbyt roztropnie i umiarkowanie. Niepomna
bowiem na swe siy i pe niewieci, nie potrafia mdrze uy swojego szczcia
i nie suchaa mdrych doradcw. Najpierw zacza gardzi wszystkim co polskie,
lekcewac wszystkich i samowolnie we wszystkim narzucajc swoj wadz, nikomu
prcz Niemcw nie powierzaa swych planw, gardzia radami Polakw, odsuwaa
ich i nadawaa wysze urzdy Niemcom. Panowie polscy, oburzeni tym niegodnym
postpowaniem, sprzysigaj si przeciw gupiemu postpowaniu krlowej i jej
syna sami te bezrozumni chwytaj si zbrodniczego i szalonego rodka i wy
pdzaj na mocy niesprawiedliwego i niegodnego wyroku krlow Ryks wraz
z synem Kazimierzem, aby, gdy doronie, nie wstpi w lady matki; nie majc
wzgldu na pe ani na wiek skazuj oboje na wygnanie, przez co nie mogli si
gorzej przysuy sobie, ojczynie, wityniom, otarzom, domom i rodzinom.
A przecie Kazimierzowi, jako nieletniemu i niewiadomemu winy matczynej i obel-
ywoci, choby co powaniejszego nawet zawini, naleao przebaczy ze wzgldu
na wiek jego i na dziada Bolesawa. Nie ma jednak nic bardziej nierozumnego
nad szalestwo tumu. Bo jakime to prawem i Scypionw1, i Alcybiadesa2, i Han
nibala zawi nieprzyjaci i niewdziczno ludu skazaa nie tylko na wygnanie,
ale i na mier.
K r lo w a p o lsk a R y k sa z a b ra w s z y z P o lsk i o g ro m n e sk a rb y u d a je s i d o cesa rza

i o d d a je m u d w ie k o ro n y , a sy n a sw eg o K a zim ierza
p o sy a n a n a u k d o P a r y a , z a sk a rb y z a k u p u je lic zn e d ob ra w N iem czech .
Krlowa Ryksa doznawszy przeto wielu krzywd i przykroci od panw polskich

i rycerstwa, z obawy, aby Polacy, uniesieni przeciwko niej i jej synowi Kazimierzowi
1 M ow a tu o Publi uszu Korneliuszu Scypionie Afrykaskim Starszym (ur. 255, zm . w 185 lub 185 p .n .e.),
saw nym w odzu rzym skim , zw ycizcy K artogiczykw i Hannibala w bitw ie pod Zam , ktry usun si od
polityki i po r. 190 poszed na dobrow olne w ygnanie. Natom iast P ubliusz Korneliusz Scypio Afrykaski,
Num antyski M odszy, wdz rzym ski, konsul, zdobyw ca Kartaginy w 146 r ., nie by wcale na wygnaniu.
1 Alcybiades, polityk i m stanu oraz wdz ateski, zm . w 404 r. p .n .e., b y dwukrotnie na wygnaniu.
gniewem, nie postanowili czego gorszego, wygnana z Polski uchodzi do Saksonii,

do Magdeburga i Brunszwiku1, zabierajc ze sob swego syna Kazimierza. Nie po
przestajc na tym zabiera ze skarbca krlewskiego cay mjtek w zocie, srebrze,
klejnotach i drogich kamieniach, zebrany przez krlw polskich Bolesawa i Mie
czysawa oraz dwie korony bardzo cikie i drogocenne, ktrymi koronowano krlw
oraz on Bolesawa I i take sam Ryks. Zabiera rwnie wiele innych klejnotw,
naszyjnikw, naczy i oznak wadzy krlewskiej, przyozdobionych drogimi kamie
niami, perami i paskorzebami wielkiej rzadkoci. Zabiera take wielk ilo
pienidzy. Wywozi i odziera Krlestwo Polskie z wielkich bogactw. Przybywszy12
za do Saksonii, najpierw udaje si do cesarza. Przyjta przez niego uprzejmie i z sza
cunkiem, obdarzya cesarza dwiema koronami, ktre wywiod ze sob z Polski.
Poskarywszy si na krzywdy, jakich doznaa od Polakw, polecia siebie i syna
swego Kazimierza opiece i wadzy cesarza, ktry wysawszy na granice Polski swoje
wojsko udawa, jakoby jej krzywda zostaa dostatecznie pomszczona. Ona za za
skarby wywiezione z Polski kupia wiele znacznych posiadoci, ktre miay wystar
czy dla niej samej i dla syna. Aeby za syn jej Kazimierz mg zdoby jak najwysze
wyksztacenie, posaa go z czasem na nauk do Parya3, gdzie Kazimierz zmieniwszy
imi polskie, poniewa wydawao si trudne do wymwienia i barbarzyskie,
zacz nazywa si Karolem4*. Gdy krlowa zostaa wygnank, potwierdzio si
przysowie ludowe, e szczcie gupca nigdy nie moe trwa dugo. Prcz tego
niektrzy twierdz, e kiedy krlowa Ryksa bya w Niemczech na wygnaniu, syn
jej krlewicz Kazimierz uda si do krla wgierskiego6 Stefana, mimo e i Czesi
go zapraszali, lecz nie z przychylnoci, ale z zawici, aby tym atwiej go zgadzi.
1 Ksistwo brunszwickie (Braunach w eig) powstao z dbr alodialnych H enryka Lw a w poow ie X II w .,

pniej rzdziy tu dw ie lin ie ksit. Ley w pn . N iem czech nad W ezer, a czciow o w okrgu Harzu.
Szczegy u Dugosza s wzite z rocznika witokrzyskiego i z kroniki w ielkopolskiej, zob. Sem kowicz, Roz
bir, s. 109.
1 Ustp ten wzity praw ie dosownie z kroniki klasztoru w Brunw ilar, jak zestawia E . Perfeckij (nem . le-
topis), s. 103 104.
* Pobyt Kazimierza w P aryiu na studiach nie zosta stw ierdzony rdow o, raczej przed w ygnaniem ,
w m odym wieku, b y prawdopodobnie w ktrym z polskich klasztorw, zob. O . Balzer, Genealogia,
s. 82.
4 D rugie im i tego Piastowiea, Karol, jest podane w w ielu rdach polskich, za szczeg o przybraniu
tego im ienia jest w zity z kroniki wielkopolskiej, zob. O . Balzer, Genealogia, s. 81.
4 W iadomo o pobycie Kazimierza na W grzech jest wzita z kroniki G alla Anonim a z wasnym i dodat
kami Dugosza, zob. Sem kowicz, Rozbir, a. 109.
Rok P a s k i 10)6 395
Przyjty godnie przez krla wgierskiego Stefana i obdarowany licznymi darami

przyby nastpnie do cesarza, gdzie przebywaa jego matka, krlowa Ryksa, ktrej
wygnanie prawie ca Polsk narazio na zgub.
P o b isk u p ie w roca w sk im L u cy liu sz u n a stp u je L eo n a rd I .
Lucyliusz1 biskup Smogorzewski, czyli wrocawski, drczony przez jaki czas

podagr, po sprawowaniu przez dziewi lat urzdu biskupiego, umiera i zostaje
pochowany w katedrze Smogorzewskiej. Po nim nastpuje dziekan Smogorzewski
Leonard I 2, z pochodzenia Woch, szlachetnego rodu, w czasie trwajcego bezkrlewia,
jednake za wstawiennictwem krlowej polskiej Ryksy, wdowy po Mieczysawie,
naznaczony przez papiea Benedykta VIII [s]8, a wywicony przez arcybiskupa
gnienieskiego Stefana.
U m iera j k si ta c z e s c y B o lesa w lep y i s y n je g o U d a lryk .

R z d y p o n ich o b ejm u je B r z e ty s a w sy n U d a lryk a i w iejsk iej k o b ie ty .
G d y je g o s t r y j J a ro m ir , o lep io n y p r z e z b ra ta U d a lryk a ,
p o d b u rza g o p r z e c iw W erszo w co m , g in ie m a rn ie z r k je d n e g o z n ich .
Zmarli ksi czeski Bolesaw4, olepiony przez krla polskiego Bolesawa I Chro
brego, i syn jego Udalryk6, ktrego wspomniany wyej krl polski Bolesaw wypuci
z wizienia na wolno. Poniewa Jaromir6, olepiony przez swego brata Udaliyka,
z powodu braku wzroku nie mg obj rzdw, wynis na tron czeski na ich
miejsce swojego bratanka Brzetysawa7, syna Udaliyka zrodzonego, jak wspomnie
limy, z wiejskiej kobiety, tumaczc mu czstymi namowami i napominajc, aby
stara si zgadzi doszcztnie zawsze niewierny i nieprzychylny ksitom czeskim
1-1 Lucyliusz i Leonard nie s postaciam i historycznym i, zob. uwag o katalogu biskupw wrocawskich
przyp. n r 3 na s. 247.
* Chodzi tu o Benedykta XX, zob. przyp. 4 na s. 347, Stefan zob. przyp. 5 na s. 380.
4 Data m ierci Bolesawa I II K udego 1037 r.
6 Data m ierci Udalryka syna Bolesawa U (a nie III) 9 listopada 1034 r.
Jarom ir, syn Bolesawa II, zm . w 1035 r.
7 Brzetysaw ksi czeski zob. przyp. 4 na s. 329.
rd Werszowcw1, z ktrych namowy on sam i jego ojciec zostali olepieni. Jeden

z wymienionego rodu imieniem Kochan, przejty do gbi zniewag wspomnianego
Jaromira, gdy ten si wyprnia, przeszy go z tyu bardzo ostr dzid i marnie go
zgadzi. Tak zatem w cigu jednego roku zginli ksi czeski Bolesaw z dwoma
synami, a krlowa polska Ryksa, z jedynym synem Kazimierzem, posza na wygnanie
z Krlestwa Polskiego. Rok w okaza si bardzo nieszczliwy i dla krlw polskich,
i dla ksit czeskich.
ROK P A S KI 1037
W P o lsce w cz a sie b ezk r lew ia p o w sta je stra sz liw a w ojn a d om ow a .

C h o p i c h w y ta j z a b ro p rz ec iw k o m on ym
i p o w sta je n a jw ik sz y z a m t a.
Po ustpieniu z Polski krlowej polskiej Ryksy i jej syna Kazimierza tlejce od

dawna zarzewie niezgody domowej wzmogo si, a Krlestwo Polskie natychmiast
zaczo popada w niead. Wszystkie stany albo gotoway si do buntu, albo wiody
ze sob spory, jak gdyby jaka zaraza nawiedzia cay organizm Krlestwa Polskiego,
gdy wszdzie wybuchay rozruchy i wojny. Pocztkowo midzy monymi i rycer
stwem powstaway czsto krwawe zatargi, gdy za znaczniejsi wojownicy i wybitni
ludzie ginli w nich i wzajemnie si wyrzynali, na ich miejsce wstpoway ndzne
kreatury spord niewolnikw, ktrzy rozzuchwaleni wojnami domowymi zabierali
majtek zabitych panw i rycerzy, zabijali dzieci, jeli jakie zostay, zabierali ich
ony nasycajc nimi i innymi moniejszymi niewiastami i paniami swoje bezecne
dze. Gdy za popenianie takich zbrodni uchodzio im bezkarnie (ju bowiem ani
praw si nie obawiano, ani dostojestwo nie miao poszanowania), wkrtce nagro
madziy si wielkie rzesze niewolnikw i chopw, ktrzy porzucali pola i pugi,
chwytali za bro i rzucali si z obranymi przez siebie wodzami tu i wdzie na szlacht
1 W erszowcy, zob. przyp. 1 na 8. 510, Kochan przyp. 2 na s. 314.

1 Obszerny opis ruchu spoecznego i reakcji pogaskiej wzi Dugosz z kroniki G alla Anonim a ks. I ,
rozdz. 19, ale go rozszerzy i upikszy w ielom a dodatkam i, dat m ia zapisan w rnych rdach. O pis ten ,
jako bardzo pny, nie m a dla bada historycznych wikszego znaczenia.
Rok Paski 1037 395
i moniejszych ludzi. Tych, ktrych zwyciyli, zabijali, zajwszy, zniszczywszy

i zrabowawszy ich dobra, innym za, ktrych nie mogli pokona, palili wsie, domy
i wszelkie ich dobro i okrutnie nad nimi pastwili si. W czasie owym nie oszczdzano
ani wity, ani rzeczy powiconych Bogu, ani sug Boych, lecz drapienymi
i zbrodniczymi rkami upiono znaczniejsze i bogatsze kocioy i grabiono dobra
kocielne. Zncano si nad ksimi zabijajc ich rnymi sposobami. Jednych prze
bijano noami lub dzidami, innym podrzynano garda, jeszcze innych, bezboni
ludzie, ktrzy wyrzekli si nie tylko wiary i religii, lecz take wszelkich ludzkich
uczu, kamienowali, jakby jakie ofiary. Ponadto niektrzy postanowili powrci
do pogaskich i bezbonych obrzdw, wskutek czego niegodziwie i bezprawnie
pomieszano wszelkie sprawy boskie z ludzkimi. Wiele take opuszczonych kociow
stao si legowiskiem dzikich zwierzt. Wielka wrzawa i szczk wojny domowej,
jakby zaraza jaka, tak podnieciy umysy ludzkie, e poszczeglne czci Krlestwa
Polskiego skierowawszy miecz ku sobie wyniszczay si przez wzajemne krwawe
rzezie lub poogi i pustoszenie posiadoci. Wszystkie drogi byy niebezpieczne,
a gocice pene upiecw i zoczycw. Rzadko mona byo znale miejsce, w kt
rym nie byoby zych ludzi i zasadzek. W skoatanej ojczynie ziemia dostpna i bez
pieczna do przejcia bya tylko dla ptakw. Take wieniacy drczeni przez dugi
czas tymi klskami, porzuciwszy swe motyki i upraw roli, nad ktr zwykli poci
si w czasie [wewntrznego] pokoju, przemieniali si w drapienych otrw. W spra
wach polskich nastpia bardzo wielka zmiana i zamieszanie, kraj wyludni si,
przesiknity krwi i zroszony zami, pozbawiony mieszkacw, opuszczony przez
synw, zwichrzony rzeziami i zbroczony krwi, pozbawiony obrony i wszelkiej
pociechy od swoich. Bezprawie do tego doszo, e w rodzinnych niesnaskach jedni
przeciw drugim podnosili rce, drczyli si nawzajem srogimi napaciami i wyniszczali
w najstraszniejszych rzeziach. Wkrtce potworzyy si bandy otrw i rozbjnikw,
z przywdcami na czele, ktrzy niszczyli ju nie ssiadw, ale swoich ludzi, ograbiali
pola i domy, porywali dobytek, podpalali domostwa, zajmowali bydo i dopuszczali
si wszelkich niegodziwoci. Kiedy na kresach wszdzie ju panowao zamieszanie,
nie tylko dalsze czci kraju, ale nawet sam rodek i wntrze krlestwa zawrzao
walk. Zwaszcza sama ziemia pocka, gdzie jeden ze szlachty, Masaw1, podczaszy
1 W ok im ienia M asaw rozw ina si szeroka polem ika jzykoznaw cw , podobnie jak w sprawie im ion
pierwszej pary ksitcej w Polsce. Form Masaw, niew tpliw ie popsut, pniejsz, odtwarzaj niektrzy
jako M ojsaw w g kronik ruskich (W . Taszycki), ostatnio jako M iecsaw lu b M iecaw (S. Urbaczyk), wreszcie
krlewski, serdeczny przyjaciel zmarego krla Mieczysawa, zacz si gosi ksiciem

pockim, cho od zbrodni, ktrej si sam dopuci, winien by powstrzymywa innych
i mci si na nich. I tak panowie i dostojnicy polscy zalepieni gniewem nie rozu
mieli i nie widzieli, do jakiego posunli si szalestwa, ile nieszcz i niedorzecz
noci popenili przeciw sobie i ojczynie, i swoim rodzinom, a wreszcie przeciwko
Bogu i religii, wyrzucajc Kazimierza niewinnego i niewiadomego adnej winy.
Zaczli poniewczasie rozmyla i powanie aowa tego, co uczynili, aowa zbrodni,
na ktr lekkomylnie wayli si i jeszcze lekkomylniej ja popenili, a nie mogli
si z niej oczyci ani modami, ani ofiarami, tylko krwi wasn, a prcz tego klsk
i upadkiem ojczyzny oraz wieczn danin. Zamieszki domowe, rzezie i potajemne
zdrady wzmogy si wrd Polakw i doprowadziy Rzeczpospolit, nie do jeszcze
wzmocnion ustawami Bolesawa Wielkiego, do ruiny. Prcz tego do klsk domo
wych doczya si jeszcze wojna z Czechami, nie mniej zgubna od domowej i we
wntrznej wojny. Czesi dopuszczajc si w Krlestwie Polskim, ktre ju i tak chylio
si ku upadkowi, wszelkiego rodzaju okruciestw, starali si jak najprdzej dopro
wadzi je do zguby.
ROK PASKI 1058
K si cz esk i B r z e ty sa w w ta rg n w szy d o K r lestw a P o lsk ieg o ,

w cz a sie g d y p a n o w a y w n im za m ieszk i,
za jm u je z b ro jn ie W ro ca w , P o zn a , G n iezn o , g d z ie d o sz cz tn ie ra b u je k a ted r .
Z a m ia st cia a w . W o jciech a w y w o z i d a o w . G a u d en teg o
i d a la P i c iu B ra ci z o g ro m n y m i sk a rb a m i k o cieln y m i
i w ielom a u p a m i.
Ksi czeski Brzetysaw widzc, e Krlestwo Polskie rozdzieraj i szarpi wojny

domowe oraz gorsze jeszcze od wojny domowej walki wrd szlachty i gminu, e
pozbawione jest krla i wadcy, postanowi uderzy na nie jak na gotow zdobycz,
jako zm ienione i skrcone Jimaslaw (S. Rospond), zob. dzia recen zji i polem ik w Onom astica, t. I, W rocaw
1955, s. 177 i n ., gdzie zebrano ciekawsze i dawniejsze w yniki bada. Posta Masawa jest notow ana w kro
nice Galla Anonim a, ale bez danych, skd pochodzi. K sicia pockiego11 doda ju t Dugosz.
Ro k P a s k i 1038 597
w przekonaniu, e nie spotka si tu z adnym oporem. Pobudzaa go do tego nie

tylko pami o krzywdzie, jak krl polski Bolesaw wyrzdzi jego dziadowi, ksiciu
czeskiemu Bolesawowi przez pozbawienie go wzroku, lecz take zawi, nienawi
i ambicja, za dza podboju i ch zagarnicia cudzego krlestwa albo wyrzucenia
[jego wadcy]. Zebrawszy wic wielki zastp szlachty i wieniakw wkroczy do
Polski, spustoszy i spali znaczniejsze i bogatsze miasta, mianowicie Wrocaw i Po
zna, a take miasta, wsie i domy, ktrych zawierucha wojny domowej jeszcze nie
zniszczya. Doszedszy wreszcie pod Gniezno, stolic Polski, z atwoci je zdobywa,
gdy ani pooeniem, ani ufortyfikowaniem nie byo warowne, ani te nie miao o-
brocw. Gdy za w miecie tak znanym i sawnym nie znalaz spodziewanej wspaniaej
zdobyczy, odpowiedniej do jego chciwoci, nikt bowiem w nim nie pozosta prcz
ndznych niewolnikw, uniesiony chciwoci postanawia zupi i obedrze kocioy.
Lecz tu Bg Wszechmogcy, okazujc swoj moc i wadz, sprawi dziwnym cudem,
e wite miejsce nie zostao odarte ze swojego najwikszego i najcenniejszego
skarbu i dowid jakiego witokradztwa chcia si dopuci bezbony, pogaski
Brzetysaw. Gdy bowiem ksi Brzetysaw przyby do gnienieskiego kocioa
metropolitalnego Najwitszej Panny Marii, aby go zupi, na samym progu u wejcia,
jego samego, wszystkich rycerzy i cay lud zbrojny dotkna lepota i odrtwienie,
ktre ich powstrzymywao duej ni przez trzy dni, ilekro usiowali wedrze si do
kocioa i zupi wite miejsce. W 1 czasie za tych trzech dni za ask Baranka Nie
bieskiego, ktry wprawdzie ukara Polakw chost, ale nie pozwoli im cakowicie
upa, kilku kapanw katedry gnienieskiej, ktrzy pozostali, inni bowiem prze
raeni wojn uciekli, ciao w. Wojciecha biskupa i mczennika zoone w tym
kociele, unosz z miejsca, gdzie, jak wszystkim wiadomo, spoczywao od wielu lat,
i skadaj je w miejscu niepozornym, przysypawszy je piaskiem, z obawy, e Czesi
prawdopodobnie zechc je zabra. W tyche dniach take Brzetysaw ksi czeski
nakaza pustoszy okolic i chopw bra w niewol, sdzc, e pastwo czeskie
bdzie potniejsze, gdy cakiem zagubi Polsk, wyniszczon niezgod wewntrzn
1 Cala sprawa uwiezienia, czy ukrycia i zabrania w bezpieczne m iejsce relikw ii iw . W ojciecha jest doi
niejasna, polskie rda, jak G all A nonim , najstarsze roczniki czeskie oraz Kosmas stwierdzaj niezbicie, ie
ciao iw . W ojciecha zostao w yw iezione do Pragi. M oga to b y cz relikw ii, jak udowadnia J. Nowacki,
Z dziejw kultu Iw . Wojciecha, s. 142. W okresie w zm oenia kultu w itego w X II w . odnaleziono gow
w 1127 r. (n ie wiadom o czy autentyczn). Opowiadanie zatem o podstaw ieniu" ciaa Radzima-Gaudentego
zamiast iw . W ojciecha jest tradycj bardzo pn lu b pom ysem Dugosza. Zbb. bardzo obszerny komentarz
do tego ustpu u Sem kowicza w Rozbiorze, s. 110 111.
598 Ksiga druga
i przez niego spustoszon. Odrtwienie i lepota, trwajce przez trzy dni, odstraszyy
Czechw i ich ksicia Brzetysawa od zupienia witych miejsc i skoro, jak naleao,
poznali cud i interwencj Boga wskazujce na niegodno i ogrom zamierzonego
witokradztwa, odstpili od niegodziwego zamiaru. Jednak biskup praski Sewerus1,
ktry wmiesza si w t niesprawiedliw wojn i przebywa w Gnienie, podburza
i podnieca Czechw, ju i tak skonnych do grabiey i upiestwa, do wykonania
zacztego wystpku, twierdzc, e odrtwienie i lepota nie byy kar za ch zupie
nia katedry gnienieskiej, lecz za dawne wystpki i zbrodnie Czechw przeciwko
wierze katolickiej, za niedozwolone maestwa, zabjstwa, cudzostwa, pijastwa,
orgie, gwacenie dni witych pracami suebnymi, za ycie wszeteczne, grzebanie
zmarych na nie powiconych miejscach a zaniedbywanie wity i cmentarzy,
grabienie kociow, uciskanie biednych i niesprawiedliwe sdy. Dla oczyszczenia
si z tego biskup praski Sewerus nakazuje ksiciu i Czechom post trzydniowy.
Gdy go odprawili, obowizuj si pod przysig, e zaprzestan wszystkich strasznych
wystpkw, ktrymi dotd si plamili. Po czym wpadszy do katedry gnienieskiej,
gdy im ju przestaa sta na przeszkodzie lepota, rzucaj si chciwie i drapienie
na wszystkie witoci i naczynia kocielne, udzc si, e Bg sprzyja ich zamiarom.
Schwytawszy za ksiy katedry gnienieskiej, tych, ktrzy pozostali, nie tylko
grobami i okruciestwami, lecz nawet hojnymi obietnicami nakaniaj ich, aby
pokazali, gdzie zoono ciao w. Wojciecha, biskupa i mczennika. Ci jednak,
uywszy zrcznego i chytrego podstpu, pokazuj im ciao arcybiskupa gnienie
skiego Gaudentego, brata w. Wojciecha, twierdzc, e to jest ciao w. Wojciecha.
Czesi uwierzyli temu, gdy okazao grobowca, miejsca i szat biskupich, jakimi
przyodziane byo ciao Gaudentego, przemawiay za zaufaniem dla rzeczy zmylo
nych. Zabieraj wic Czesi ciao Gaudentego i sdzc, e dostali ciao w. Wojciecha
mczennika, wrd triumfu i z ogromn radoci napeniaj katedr gnieniesk
[swoimi] narodowymi piewami, nastpnie wynosz je z wielk okazaoci z kocioa
i zanosz do swego obozu. Jak mona przypuszcza, podstp ten ze sprawiedliwego
wyroku i dopuszczenia Boego oszuka Czechw. Ci bowiem, ktrzy mowi Boemu
i swemu wwczas biskupowi za ycia wyrzdzali liczne obelgi, zniewagi i krzywdy,
ktrzy go dwa razy haniebnie wygnali z jego stolicy biskupiej, a z nienawici i za
wici wymordowali najokrutniej jego braci i ca rodzin, ci z wyroku Boskiego
1 Sewer biskup praski rzdzi w latach 1030 1067.

Rok Paski 1038 399
zostali uznani za niegodnych, by odebra wite jego ciao Polakom, ktrzy go

przyjli, czci otaczali, suchali jego rad zbawiennych, ciao jego z Prus sprowadzili.
A i sam wity nie cierpia tego, by jego koci przeniesiono do ludu odstpcw,
ktrzy go, pki by u nich i gdy by obecny i nieobecny, przeladowali okrutnie
wraz z [ca jego] rodzin [i] usiowali pami jego z caym uporem zniszczy i za
trze. A jak za ycia przez ucieczk od nich okaza im wzgard, tak te i nie
zezwoli na to, aby jego ciao spoczo u nich i by je z Polski do Czech prze
niesiono.
Potem ksi czeski Brzetysaw zacz rabowa inne witoci, mianowicie zwoki
Piciu Braci Mczennikw1, Jana, Benedykta, Izaaka, Mateusza i Krystyna, ktrzy
za panowania Bolesawa, pierwszego krla polskiego w miejscu, gdzie dzi jest
miasto Kazimierz, wiedli, jak powiedzielimy, ycie pustelnicze o najostrzejszej
regule i ponieli mier mczesk. Krl Bolesaw przenis ich ciaa z miejsca,
gdzie ich umczono, do Gniezna. Ponadto rabuje i odziera katedr gnieniesk
z wielu witoci i ozdb, rabuje wizerunek Ukrzyowanego ze szczerego zota, zro
biony z polecenia krla polskiego Bolesawa I i wacy 300 funtw, czyli trzy razy
wicej, ni wayo jego ciao, rwnie trzy szczerozote pyty, ktrymi by ozdobiony
wielki otarz, wysadzany rnymi kosztownymi kamieniami i klejnotami, ofiaro
wanymi przez tego krla polskiego Bolesawa, a take inne naczynia i klejnoty,
obdzierajc koci gnienieski z mnstwa jego witych naczy i ozdb. Nie
poprzestawszy na tym zabiera synne ze swej wielkoci, ceny i piknego gosu dzwony
i z tym wszystkim oraz z mnstwem pojmanego w niewol ludu wiejskiego obojga
pci, powraca do Czech i przybywszy szczliwie do Pragi w wigili w. Bartomieja2
skada wite upy w kociele katedralnym w Pradze. Jecw za, wieniakw pol
skich, midzy ktrymi widziano te kapanw i sugi Boe (taka bowiem bya srogo
Czechw, e targnli si nawet na pomazacw Boych) kae odprowadzi i roz
dzieli pomidzy osady. Na gorce proby Morawian darowuje oomunieckiemu
kocioowi, ktry nie by jeszcze katedr, ciao jednego z Piciu Braci, w. Krystyna,
ktry spoczywa tam do dnia dzisiejszego pod srebrnymi pozacanymi pytami,
a katedra oomuniecka powicona jest pod jego wezwaniem i imieniem3.
1 D o P iciu Braci M czennikw zob. przyp. 1 6 na 8. 288.

s T j. 23 sierpnia 1038 r.
8 W iadom o o przekazaniu ciaa m czennika Krystyna katedrze oom unieckiej pochodzi z nieznanego
ird a.
400 Ksiga druga
U m iera w i ty S tefa n k r l w g iersk i.

N a stp u je p o n im P io tr , sy n k sicia B u rg u n d ii,
p ie r w s z y k r l w g iersk i cu d zo ziem sk ieg o ro d u .
wity Stefan krl wgierski albo raczej, mwic waciwiej, pannoski, prze
czuwajc swoj blisk mier a bdc bezdzietny postanowi za ycia rozporzdzi
krlestwem wgierskim, aeby nie popado w rozam i rozterki wewntrzne. Posya
do Nitry1 po Wazula1 2, syna swojego stryja Michaa3, ktrego dla poskromienia jego
zuchwalstwa skaza tam na godziwe wizienie. Tego bowiem umyli sobie na na
stpc. ona za w. Stefana, krlowa Gizela4*,crka ksicia burgundzkiego Wilhelma,
a wedug wiadectw niektrych siostra cesarza Henryka, pragna udaremni posta
nowienia swojego ma i wynie na tron wgierski swego brata przyrodniego
Piotra6, zrodzonego z tego samego ojca, lecz z innej matki, mianowicie rodzonej
siostry w. Stefana, ktry jako siostrzeniec od wielu lat przebywa na jego dworze
wezwany z Wenecji i zosta wojewod, a za spraw krlowej Gizeli zjedna by sobie
wzgldy i yczliwo wielu Wgrw. Kazaa tedy olepi Wazula, obci mu uszy
i uczyni niepoytecznym i wzgardzonym [kalek]. Gdy w. Stefan dowiedzia si
o tym nieszczciu, przejty wielkim blem dosta gorczki i zmar w Budzie dnia
15 sierpnia, w dzie Wniebowzicia Naszej Pani, po 46 latach panowania. Prze
wieziony zosta nastpnie do Biaogrodu7 i tam pochowany wrd paczu caego
ludu wgierskiego. Bg sprawi, e przez jego zasugi wiele cudw dziao si wrd
1 Nitra jedna z najstarszych m iejscow oci Sow acji, siedziba arcybiskupstwa w pastwie w iekom ora-
wskim. Fakt, te krl Stefan trzym a w w izieniu w N itrze brata stryjecznego W azula potw ierdza lrillca kronik
wgierskich, gw nie Chrordcon Pictum. Zob. S. Zakrzewski, Bolesaw Chrobry, s. 238 i 405.
1 W azul, stryjeczny brat w. Stefana, syn M ichaa, brat Szr L&szlo b y po m ierci w . Em eryka praw nie
nastpc tronu na W grzech. Za zam ach na krla zosta olepiony i utraci rk. Synow ie jeg o m ieli praw o
do tronu, ale jako poganie nie b yli brani pod uwag przy nastpstwie w rzdach*
* M icha, syn Taksony, brat G eyzy, ojciec W azula i Szr LAszlo.
4 G izela zob. przyp. 5 na s. 327 i przyp. 5 na s. 401.
6 P iotr W enecjanin syn d oiy w eneckiego O ttona O rseolo i siostry Stefana I , b y krlem wgierskim
w latach 1038 1041 i 104*1046.
* Naj widoczniejsza om yka w tekcie aciskim , ktr tu popraw iam y, gd yt w ito W niebow zicia przy
pada na 15 sierpnia, a nie wrzenia.
7 Szkesfehrv6r, w kom itacie Fejer na pd. zachd od Budapesztu, jedna z najstarszych m iejscow oci
W gier. W katedrze tam tejszej odbyw ay si nieraz koronacje krlw , tu znajdow ay si rw n ie! grobow ce
rodziny krlewskiej.
Ro k P a s k i 1038 401
chorych, a gdy pniej stay si coraz liczniejsze, krl Stefan zosta zaliczony w poczet
witych1. Po skoczonej aobie, gdy Wgrzy oddali cze zwokom w. Stefana
krla, za spraw krlowej Gizeli i wgierskiego pana Budy2, ktry cieszy si wwczas
wielkim powaaniem u Wgrw, gdy nie byo ju nikogo z rodu krlewskiego, gdy
Andi-zej, Bela i Lewente synowie Wadysawa ysego przebywali na wygnaniu
w Polsce, synowie4 za Michaa zostali okaleczeni, zosta obrany krlem siostrzeniec
w. Stefana, Piotr syn Wilhelma, ukoronowany w Biaogrodzie przez arcybiskupa
ostrzyhomskiego i innych biskupw wgierskich, za zgod wszystkich wgierskich
panw. By to pierwszy cudzoziemiec na tronie wgierskim. Kroniki wgierskie
powiadaj, e nie pochodzi z burgundzkiego, lecz z niemieckiego rodu, i mia
by rodzonym bratankiem krla burgundzkiego w. Zygmunta6.
K r lo w a p o lsk a R y k sa
p o s y a sw eg o sy n a n a nauk d o P a r y a .
Krlowa polska Ryksa, gdy ju osiedlia si na ziemiach niemieckich, pragnc

swego syna Kazimierza ozdobi wikszymi przymiotami i wyksztaceniem ni te,
ktre mia z urodzenia, posya go na studia [nauk] wyzwolonych7 do Parya, przy
dawszy mu godnych nauczycieli i sub, zaopatrzywszy w pienidze i inne konieczne
zasoby. Kazimierz majc od lat dziecicych wpojone pragnienie cnoty i rozumiejc,
e warto jej polega na uczynkach, uczy si i nabywa wiedz, nie po to jednak
stara si by pilnym i chtnym do nauki, aby posiada wiedz, lecz aby t wie
dz coraz bardziej wiczy w dziaaniu i innym nie sobie samemu by po
ytecznym.
I w. Stefan zosta kanonizowany w 1083 r.

II Nieznany.
* W adysaw ysy, SzAr LAszlo, b y bratem W azula, oien iony z Przemysaw siostr Jarosawa, zmar
m odo, bliszych wiadom oci o nim brak.
4 Synow ie M ichaa, stryja w. Stefana: W azul i SzAr LAszlo.
* P iotr O rseolo by synem Ottona Orseolo doy weneckiego, wnukiem G eyzy i Sarolty. Gizela crka Hen
ryka II bawarskiego, on a Stefana I krla W gier bya jego ciotk. N iektre ze szczegw podanych tu przez
Dugosza pochodz z kroniki bndziskiej.
* Zygm unt w. krl burgundzki panowa od 516 r ., zgin w 524 r.
7 O ksztaceniu Kazim ierza O dnow iciela w szkole paryskiej, por. przyp. 3 na s. 392 i obszerny wywd
Sem kowicza w Rozbiorze, s. 111 112.

402 Ksiga druga
K a zim ierz , sy n k r la p o lsk ieg o M ie cz y sa w a ,

p rz eb y w a j c n a n a u k a ch w P a r y u , p o sta n o w i y w e F r a n c ji ja k o m n ich
i za ch o w u j c w ta jem n icy sw j r d i p o ch o d zen ie
w st p i d o k la sz to ru w C lu n y .
Kiedy Kazimierz, syn krla polskiego Mieczysawa, ktrego zwano te Karolem,

przez cae dwa lata przykada si do nauk, a matka, krlowa Ryksa, hojnie na niego
oya, u wszystkich zacz mie coraz wiksze powaanie i saw. Przewysza
wielu rwienikw zarwno zdolnociami, jak ogad. By bowiem zgrabnej postaci,
wysokiego wzrostu, bardzo silnej budowy, zachowa przy tym ywe usposobienie
i czerstwe zdrowie. Dobre obyczaje i cnoty oraz nauka byy dla niego rozkosz.
Obawiajc si za, aby stan jego i pochodzenie, ktre przezornie i roztropnie ukrywa,
nie wyszy na jaw, walczy w duchu ze sob i przez dugi czas zastanawia si nad
tym, czy ma wrci do ojczyzny, czy zosta w Niemczech lub we Francji, czy ma
obra stan rycerski, czy duchowny. Ilekro bowiem idc za naturalnym pocigiem
przywodzi sobie na pami ojczyzn i tskni za ni, tyle razy przychodzia mu na
myl krzywda wygnania, smutny stan i spustoszenie krlestwa po wojnie domowej
i napadach nieprzyjaci oraz niech, zawi i odstpstwo panw polskich, nie
pewno czy przyjliby go, czy odrzucili, a take perswazje i namowy matki roz
gniewanej na Polakw. Jeeli za postanowi zosta w Niemczech lub we Francji,
przychodziy [mu na myl] wielkie obelgi i upokarzajce przezwisko wygnaca.
Zmczony tym wahaniem, by unikn i zatrze niesaw, a dostpi chway i szczcia
krlestwa niebieskiego, postanowi wstpi do klasztoru i w cisej regule klasztornej
suy Chrystusowi. Powziwszy takie postanowienie, jako najlepszy rodek unikni
cia wszelkich trudnoci, udaje si z Francji do Woch, do w. Romualda1, ktry by
podwczas uwaany za ma wielkiej witobliwoci, jakim by rzeczywicie, i daro-
wawszy mu bardzo piknego konia, ktrego wzi z Polski, wyznaje przed nim, kim
by, jakiego rodu, stanu, pochodzenia i godnoci, co przeszed i czego pragn. Otrzy
mawszy od niego poparcie swych zamysw i strj zakonny wraca do Francji i za
zezwoleniem matki, krlowej Ryksy, zostaje przyjty do klasztoru w. Benedykta,
1 Szczeg o darowaniu w. Rom ualdow i konia wzi Dugosz z iyw ota teg oi w itego; jest to n iem oiiw e,
gd y w. Rom uald nie ty od r. 1027, zob. przyp. 5 na s. 319.
Rok P a s k i 1038 403
zwanego Cluny1, synnego z wielkiej liczby mnichw. Utaiwszy znakomity swj

rd i pochodzenie, otrzymawszy tonsur i szart zakonn, postanawia ukrywa si
na zawsze i cae ycie pdzi na subie Boej, ze lubami czystoci i pobonoci,
ktrych gorliwym i cisym zachowaniem miejsce to wwczas syno. Wspomniany
klasztor kluniacki jest tak uposaony przez krlw francuskich i takie ma mnstwo
zakonnikw, e ustali si zwyczaj, i w skad jego wchodzi stale 12 przeorw, ma
jcych pod swym zarzdem i opiek tyle zgromadze mnichw, oraz trzy
nasty opat.
K si ru sk i J a ro sa w p u s to s z y M a zo w sze
i b ezk a rn ie w y w o z i o g ro m n e u p y .
Jarosaw ksi ruski2 widzc, e Polska zajta jest i bardzo znkana wojn do
mow i zewntrzn, zebrawszy znaczne wojsko, drog ldow i wodn najeda
Mazowsze, pustoszy je ogniem, mieczem i grabie, a zagarnwszy ogromne upy
i zabrawszy do niewoli mnstwo ludzi pci obojga, powraca na Ru.
P o a rcy b isk u p ie g n ieh u e sk im B ossu cie

n a stp u je S tefa n I .
W czasie tych nieszcz, klsk domowych i zewntrznych, ktre sprawiedliwym

wyrokiem Boym spady na Polsk, arcybiskup gnienieski Bossuta3, m prawy
i witobliwy, dla ktrego dniem i noc chlebem powszednim by al, pacz i narze
kania, wyczerpany i znkany oczekujc mierci, odda ducha umczonego i pragn
1 Synne benedyktyskie opactw o w Cluny nad G rosne, departam ent Sane-Loire, byo fundacj z lat
909 910, istniao do pocztkw X IX w . Tradycja o pobycie Kazimierza O dnow iciela w Cluny jest bardzo
pn tradycj z X III w ., a w samym Cluny z X V w. Zob. przekonywajce w yw ody O . Balzera, Genealogia,
s. 82.
* M ow a tu o Jarosawie M drym w ielokrotnie uprzednio wspom nianym . W iadom oci o tym najedzie
wzite z Powiesti wricmicnnych let pod 1014 r.
* Bossuta zob. przyp. 2 na s. 578. Data jego m ierci przypada na 1030 r. w g katalogu arcybiskupw gnie
nieskich. N iektre szczegy o m ierci i pochow aniu Bossuty w G nienie oraz o jego nastpcy Stefanie wzi
Dugosz ze sw ych yw otw arcybiskupw gnienieskich (Opera om. t. I s. 546).
16*
cego porzuci swe mieszkanie. Pochowany w katedrze gnienieskiej. Po nim na

stpuje Stefan I1, naznaczony przez Leona VIII2 w czasie bezkrlewia, ze znacznego
rodu, z rodziny Pobg, majcy za herb odwrcon podkow z krzyem poprzecznym
na jej zaokrgleniu, w czerwonym polu, Polak z rodu i pochodzenia.
K o n ie c k s i g i d r u g ie j
1 Stefan I rzdzi od 1050 r., w g ta j m ylnych oblicze Dugosza od 1039 r ., zm . 7 ira rca 1059. H erb jeg o
znany tylko z Dugosza.
* Papiei L eon V III zm ar w 965 r ., zoh. ks. I , przyp. 4 na s. 234. Zatw ierdzenia Stefana m g dokona
tylko Benedykt IX , zob. Sem kowicz, Rozbir, s. 112.
I N D E K S Y
I N D E K S OSB
A bigail 355, 355p A l Jaqubi geograf IX w . 88 p Barnaba jeden z Piciu Braci M

Abraham 155, 155p, 226, 226p Aleksy w. 160p, 272, 27 2 p, 280 czennikw 288, 288p , 319
Abraham W adysaw 170p, 245p Alm unda patrz Adelajda Z. O ttona I 321, 326
A brek Andrzej 15p Anastazy-Husin 336 Bartom iej w. 275, 399
A chab (Ahab) 218, 218p Anastazy bp Chersonesu 274p Barwin s. Leszka 206, 208
A dalbert arcybp m agdeburski 264, Andrzej-w ierad erem ita 293p B arycz Henryk 14p, 2 2 p, 23p,
26 4 p Andrzej s. W az ula 383, 383p , 401 2 5 p , 26, 2 6 p, 2 8 p , 31 p , 32p,
A dalbert s. Berengara U 265, Angelotus bp pocki 2 4 7 ,2 4 7 p , 264 33p
26 5 p Anna Jagiellonka 31 Batory G abriel 30
Adam 81, 81 p , 83 Anna Z. W odzim ierza W . 261, Batowsld Aleksander 9, 11, 11 p>
Adelajda G eyzy 243, 243p , 250, 261 p , 273, 2 7 3 p , 274, 325 15p , 22, 52, 55p
252, 2 67p , 281, 290, 327 A ntenor 87 p , 89, 8 9 p Baworowscy 15
Adelajda O ttona I 265p A ribo arcybp m oguncki 575, 375p Bazyli w. 277, 524
A fra w . 311 p Arm enon s. Alana 92, 92p Bazyli II Bugarobjca 270, 270p>
A gapit II papie! 226, 226 p, 255, Arnold Stanisaw 245p 273, 274, 325
255 p, 257, 258, 258 p , 259, 264 A rn u lf kr. Frankw 48, 221, 221 p, Bela s. W azula 382, 383, 383p,
Agnieszka w. 30 232, 2 52p 584, 401
A lan (Alanus) s. Fetuira 90 p, A ron arcybp 269p Belial 321, 521 p, 234
92 p, 93, 100 Ascanius s. Sylwiusza 90 p Benedykt w. 157, 159, 258, 272,
A lan s. Jafeta patrz Alan s. Fetuira Ascenas patrz Aszkenaz 529, 364, 402
Albanus s. Isiciona 92 p Askold 184, 184p, 185 Benedykt bp poznaski 389, 389p
A lbericus (Albertus) Krescencjusz, Astryk Anastazy opat 289p, Benedykt jeden z Piciu Braci M
ojciec Jana X III papieZa 259 p 290, 2 9 0 p, 293, 293 p czennikw 288, 288 p, 293,
A lberyk ojciec Jana X II papieZa Aszkenaz (Aschanaz, Aschanaxes) 293 p, 319, 520, 321, 525, 599
2 26p , 259, 2 59p s. G om era 86, 8 6 p Benedykt V papieZ 2 3 4 ,254p, 266,
A lbert bp m agdeburski patrz Adal Atanazy 290p 26 6 p, 269p, 274p
b ert arcybp m agdeburski Attalos I kr. Pergam u 88 p Benedykt V I papiet 280, 280p,
A lberyk patrz Adalbert syn Be- A ugust cesarz 267, 276, 312 281, 282, 282p
rengara TI August U kr. polski 54 Benedykt V II papieZ 261, 261 p,
A lberyk ojciec Jana K rescencju- Augustyn w . 155, 297, 297p 2 8 2 ,282p, 2 8 4 ,2 8 5 ,2 8 9 ,289p,
sza 299 p 290, 291, 298, 298p, 504, 310,
A lberyk ojciec Benedykta IX 389 Bajan ks. bugarski 282, 282p 324, 327
A lbin bp pocki 365, 365p, 373, Balzer Oswald 72p , 191 p, 2 67p, Benedykt V III papieZ 345, 345 p,
373 p 305p, 542p, 346p, 352p, 355p, 547, 347p , 348, 348p, 565,
Alcybiades 391, 591 p 358p, S70p, 373p, 383p , 590p, 374, 574p, 389, 393
Aleksander Jagielloczyk 27, 31 405p Benedykt IX papieZ 347 p, 389,
Aleksander W ielk i 65p Bandtkie J. Samuel 11, 12, 31p 589p , 393p, 404p
408 Indeks osb
Bentkowski Feliks 31, 55p Bolesaw m iay 71 p, 78, 78p, 169p, 178p, 2 23p 2 2 5 p,
Berengar II kr. longobardzki 255, 245p 542p
255p, 259, 259p, 265, 265p Bolesaw a. M ieszka II 358, 358p , B rytto patrz B riton s. Isiciona
Berengariusz patrz Berengar II 584, 585, 385p Brzetysaw ks. poocki patrz Bria
Bernard bp lubuski 247p Bolesaw I O krutny ks. czeski 240, czysaw s. Izjasaw a W odzim ie-
Bem igeroth sztycharz 34 240p, 241, 242, 242p, 249, rzow icza
Biaecki Antoni 9, l i p , 12, 12p, 249p, 257, 258, 309 Brzetysaw I ks. czeski 329, 329p,
1 3 ,13p, 15p, 16p, 1 8 ,1 9 ,19p, Bolesaw II P oboin y ks. czeski 249, 377, 377p, 378, 3 78p , 379, 593,
32p, 53p 249p , 257, 258, 2 58p , 272, 292, 395p , 396 399
Bielowski August 28, 28 p , 29, 292p , 509, 315 p, 518, 377, Buczek K a rd 549 p
51 p, 37 577p , 393p Budy patrz Blud
Biliski Bronisaw 100 p , 101 p, Bolesaw I II R udy ks. czeski 292, Budy pan w gierski 401
173p 292p , 308, 509, 312 315, Budka Wodzimierz 1 4 p, 55 p
Birkenmajer Aleksander 2 0 p, 315p, 516, 516p, 593, 395p, Budkowa Zofia 48 p
247 p, 329p 594, 597 Bujak Franciszek 127p , 129p,
Blud 259, 259 p, 333, 333p B onifacy iw . 272, 2 7 2 p 130p, 131 p , 135 p, 142p, 145 p ,
Boarus (Bogorus, Bogarus) a. N e- B onifacy V n papiei 282, 28 2 p, 183 p
guy 93, 93 p 284, 560 B urgund patrz Burgund us
Bobrosaw brat iw . W ojciecha 278 B onifacy V III papiei 2 52p, Burgundus s. Arm enona 92, 9 2 p
Bobrzyski Micha 42p 44p, 46, 298p
49 p, 51 p Borys s. W odzim ierza W . 261, Caius Iulius Solinus 58, 9 4 p,
Boccaccio G iovanni 44, 44p, 47, 261 p , 322, 523, 323p, 324, 101 p , 103 p , 136, 156p , 178
48, 48p, 49, 50, 64, 221, 258p 524p, 551, 545 Cebetus s. Arm enona 92, 92p
Bogdal s. Leszka 206, 208 Borysaw a. W odzim ierza W . 277 Cebid patrz Cebetus
Bolesaw s. Leszka 206, 208 Borzcki Wilhelm 15p, 53 Ceno patrz K uno
Bolesaw Chrobry (Chabri, Chra- Borzyw oj I ks. czeski 259, 259p, Cerera 95, 165, 166, 166p
bri, Chabry) 1 1 1 ,1 2 7 ,1 5 7 , 248, 240, 240p Ceso (D ietrich ) b p M etzu 2 75 ,2 7 5 p
249, 251, 260, 267, 267p, 272, Borzyw oj n ks. czeski 239p Cezus patrz Ceso
273, 273 p, 277, 278, 278 p, 282, Bossuta arcybp gnieinieski 378, Cetym patrz K ittim a. Jawana
283 285, 289, 290, 292, 294, 578p, 403, 403p Cezar 24, 8 9 p , 9 7 p, 286
294p, 295 297, 299 303, Botena (Beata, Beatryks) i . Udal- Cham s. N oego 68, 6 8 p , 82, 83,
503 p, 304 306, 306 p, 307, ryka 377, 3 77p 85 p , 367p
308, 308 p, 3 0 9 ,3 1 2 , 314, 514p, Braun Jerzy 25, 36p Chanaan a. Chama 82, 8 2 p, 367p
315, 317, 517 p , 318, 518p, Briaczysaw a. Izjasawa W odzi- de Chatillon W alter 370p
519 321, 324 327, 527p, m ierzow icza, 345, 344, 344p Choriw patrz Korew
328, 329, 329p , 330332, Briton (Britus) s. Isiciona 90 p , 92, Chrzanowski Ignacy 9 p , 113p,
332p, 333, 334, 354p, 335, 92p 124p, 125 p , 150p, 132 p, 146p,
335p , 356, 536p, 337, 558, Bruchnolski Wilhelm 59p, 88p 147p, 150 p, 156p
538p, 339 341, 341 p , 342, Brudzyski kanonik 15, 21 Chuono patrz Kuono
342p, 543, 544, 544p, 346, Bruno patrz G rzegorz V papiei ChWalczewski ksidz 56
347, 349 355, 555p, 357, 558, Bruno iw . z K w erfurtu 246p, Cicero (C ycero) M arcus T ullius 42,
558p, 359 364, 564p, 366, 287p 51 p, 65 p, 68, 68 p , 7 2 p , 74
368, 370, 570p, 371, 373, Brutus (Britus) za oiyciel T roi 90, Ciemniewski Eugeniusz 36
375 377, 380, 381, 387, 388, 90p Cieszkowscy 15
591 393, 596, 397, 399 Brutus a. Eneasza 90 p Cieszkowski August 36, 37
Bolesaw Krzywousty 78, 78p, Brutus konsul 90 p Cincjusz 282
162p, 174, 174p, 245p , 297p, Bruckner Aleksander 2 7 p , 85 p, Cinereus patrz Popiel (Chw ocisko)
329p , 542p lOOp, 123 p , 141 p , 158p, 165 p , C yryl iw . 232, 2 32p , 233, 233p
Indeks osb 409
Czacki Tadeusz 13, 36, 53 193 p 200p, 205p, 206p, 2 08p, Em m a i. Bolesawa II czeskiego
Czam kowski Adam 15, 18 209p, 211 p , 223 p, 226p, 230p, 515p
Czartoryscy 6, 13, 1 3 p, 1 5p, 1 8 p, 231 p, 23 5 p, 2 35p , 236p, 2 4 2 p, Em m eram w. 249, 249p, 309
2 3 p , 2 4 p , 3 4 p , 35 p , 36, 39, 53 245 p 247p, 250p, 252p, 256 p, Em nilda . Chrobrego 275p , 347p,
Czartoryski ks. w ojew oda ziem 26 2 p, 2 63p , 2 65p, 268p , 269p, 355 p
ruskich 54 274p, 2 78p , 280p , 283p , 2 86p, Eneas de Senis Italus patrz Eneasz
Czasaw brat w. W ojciech a 278 287p,291p, 298p 300p,308p Sylwiusz Piceolom ini
Czech 57, 95, 96, 9 6 p, 97, 98, 510p, 316p, 317p, 319p, Eneasz 90 p
137 522p , 332p, 334p, 336p, 338p, Eneasz Sylwiusz Piceolom ini 44,
Czesim ir s. Leszka 206, 208 543p 345p, 347p, 349p, 352p, 44p, 46p, 47, 48, 50, 59, 96p,
Czescy ksita 196 p , 393, 394 555p, 357p , 560p 566p,368p, 97 p , 168p, 187p , 196p, 239p,
Czatowski Aleksander 124p 372p, 573p 574p, 376p 378p, 2 49p, 271 p, 309p, 377p
581 p 585 p, 585 p, 387 p Engestrom W aw rzyniec 35
D alim il 96p 390p, 392p, 594p, 396p , 397p , Estreicher Karol 28
D aniow icz Jan starosta kors n isk i 401 p , 402p 404p Euzebiusz 86p , 87p
19 D ugosz Jan brat historyka 27, 39, E zechiel prorok 88 p , 91 p
Dares z F rygii 65, 65 p , 87p 50 Ezzo (E renfried, H erenfried) pa-
D ovid Pierre 248p, 529p D obrogniew a c . W odzim ierza W . latyn lotaryski 276, 276p,
D aw id 355, 355p 261 p 305, 305p , 307
Dbrowski Jan 2 3 p , 49 p, 327p Dodanim a. Jawana 87, 88, 88p
Dbrwka Jan 41 Dolski Andrzej 22 Fasanus patrz Jan X V III pa
Dbrwka ( Dobra wa, Dubrawka) Donus U papie 282, 2 82p , 284 pie
t . M ieszka I 60, 241, 242, 242p, D rahom ira (D rahom irz) W ra- Fetuir potom ek Jafeta 92 p
243, 245, 249, 251, 257, 2 57p, tysawa I 2 3 9 p, 240, 240p Fijaek Jan 172p, 247p , 280p,
258, 260, 2 60p, 292, 293, 309 D uleb 184, 184p 348p
Dem biski A lbert chory Zatorski Dunikowski Juliusz 106p Flawiusz patrz Jzef Flawiusz
i owicim ski 15p, 34, 35 D uring 196, 196p, 197 Florian w. M czennik 169, 169p
Dem ostenes 74 Dusemer H enryk 18 Frstemann Ernst 211 p
D estrez Jean 20 p Dydak bp praski 509 p Francus (Frankus) s. Isiciona 92,
Diana 165, 166, 166p D ypold s. Niekana 239 92p
D ietm ar (D etm ar) bp praski 258, D yr patrz D ir Francuscy krlow ie 230p, 403
258 p, 263, 263 p, 264 D ytm ar patrz D ietm ar bp praski Franko diakon patrz Bonifacy V II
D ietrich Engelhusius 312p D ytryk brat stryjeczny Mieszka II papie
D ietrich z N ieheim patrz Teodoryk 383 p Frankoscy krlow ie S lip
D ir 184, 184p, 185 [z Niem D zidzileyla 165
D ugosz 5 17, 19, 20, 20p, 21, Dziewanna patrz Diana Gaia 157p
22, 23 p, 24 33, 35 58, 38 p, Dzikwna Janina 169 p Gajsler Justyn Feliks 230p
39 42, 4 2 p, 45, 44, 4 4 p , 45, Goius Grakchus 187, 187p
4 5 p, 46, 4 6 p, 48, 48p, 49, 49p, Einhard 205p G all Anonim 42p, 86p, 96p, 99p,
50, 51, 51 p, 52 60, 63p 65 p, E lgot Jan kanonik 39, 40, 50 163p, 213p, 220p, 223p, 235p,
6 7p, 68p, 7 0 p, 7 2 p , 77 p, Eliasz prorok 225, 225 p 500p, 324, 327p, 354p, 335p,
7 8 p , 81p 94p, 9 6 p , 98p, Elisa patrz Elisza s. Jawana 338 p, 545 p, 346p, 355 p, 355 p,
99 p, 101 p 107 p, 112p, 113p, Elisza (Elisa, Elisai) s. Jawana 86, 566p, 392p, 394p, 396p, 397p
116p 125p, 127p 144p, 146p, 86p, 87, 87p Gansiniec Ryszard 224p
147p, 149 p, 155 p 157p, Elizeusz prorok 225, 226 Gara Jan bp W aradynu 42
159 p, 160 p , 162 p, 164p 170p, Em eryk w. s. w. Stefana 157, Gaudenty-Radym patrz Radzim -
172 p 175 p, 178 p , 179 p, 183 p, 157p, 327, 327p, 328, 329, 362, Gaudenty
184p, 18Ep, 188 p, 190p, 191 p, 362p, 400p Gaudenty patrz Radzim -Gaudenty
410 Indeks osb
Gawda Stanisaw 6. 59 p G rzegorz ojciec Jana X X 574, H erburt z D obrom ila 19, 25, 25,
G ebel (D ieb el) e l Tarik wdz 574p 27, 28 55, 55, 49, 53
arabski 84p G rzegorz z Sanoka 43 H erburt Jan Szczsny patrz H er
Gedeon patrz Gedko G rzegorz gierm ek Borysa W o- burt z D obrom ila
G edko bp krakowski 173, 173p dzim ierzow icza 324 Herkules (H erakles) 67, 8 4 p,
G erbert dAurillac patrz Sylwester G rzym isaw (N ieklan) ks. czeski 335, 551
II papie 196, 196p, 197, 239, 239p H erodot 86 p , 87 p, 89 p, 91 p
Germ an iw . bp A uzerre 230, G w aiin (G uarino) 50 H erybert bp koloski patrz H er
230p, 251 G yula wojew oda siedm iogrodzki b ert arcybp koloski
Gertruda i . Izjas&wa Jarosawo- 252, 2 52p H estwik patrz H ostwit
wicza 349 p H ieronim iw . 86 p 88p , 90p
Geyza ks. wgierski 245, 250, H absburgowie 93 p 92 p
250p, 251, 252, 267, 267p, Hadrian cesarz 274p, 511 H ieronim bp w rocawski 247p
281, 290, 400 p, 401 p Hadrian I I papie 233 p H icza z R ogow a 27
Geyza I kr. wgierski 384, 384p H annibal 286, 286p, 391, 591 p H ipolit arcybp gnienieski 330,
Giesebrecht Wilhelm 2 82p H artknocb Christoph 36 p 350p , 373, 573p , 378, 378p
G ilon de Toucy bp Tuskulum H atbeburga . Henryka I kr. nie Hispanus 91
245 p, 247, 247p, 248 m ieckiego 255 p H ohenstaufow ie 89 p
G isebert (Albrada) ks. z Lotaryn Hatto II arcybp m oguncki 254, H olcba patrz O leg
gii 255 p 25 4 p, 255 H om er 65, 65 p, 69 p, 74, 87p
Gizela i . iw . Stefana 327, 327p, Hatto arcybp gnienieski patrz Hoppius Samuel Joachim 34
400, 400p, 401, 401 p Hatto II H oracy 74p, 76p
G leb s. 'W odzim ierza W . 261, Hauck Albert 257 p H ostw it (H ostiw it) s. Nieklana ks.
261 p, 277, 322p , 523, 524, H eidenryk bp chem iski 245p, czeskiego 259p
324p, 331 247p Hirtum Bdlint 585p
Gobiowski ukasz 53, 34p, 53 Heimbucher M ax 319p H ugon z Flavigny opat 9 2 p , 93p
G om er s. Jafeta 85, 85p, 86, 86p, H ektor s. Friam a 89 p Huyssen Henryk 25, 2 5 p , 54
87p, 88, 88p H elena patrz O lga
Gom po bp krakowski 282p, 563, H eligunda 173p Idzi bp Tuskulum patrz G ilon de
563 p, 373, 375p , 384, 584p H elios 221 p T ou cy
G ostiw it patrz Hostwit H enryk L ew 207, 207p , 582p, Ig or s. R uryka 184, 184p, 185,
G otfryd z Viterbo 82p 592p 185p
G otfryd bp wrocawski 247, 266 H enryk I kr. niem iecki 2 55p , 276, Isicion (Isacon) a. Alana 90 p ,
Gotus s. Arm enona 92 p 327 92, 92p , 93
Grski Stanisaw 30, 54 H enryk I K tnik ks. bawarski Izaak jeden z P iciu B raci M
Grak (Grakchus, Graccus, Crak) 276, 276p, 512, 312p, 372p czennikw 288, 288p , 319, 520,
patrz Krak H enryk I cesarz patrz H enryk I I 325, 599
Grakcbow ie 186p 187, 187p cesarz Izjasaw (Izasaw) s. W odzim ierza
Grekw Borys 59 H enryk I I cesarz 310, 512, 312p, W . 261, 261 p , 277, 522, 525,
Grdecki Wadysaw 132p 315, 517, 517p , 3 1 8 ,51 8 p, 319, 344, 344p
Grycsowa Anna 28p 520, 527p , 548, 54 8 p, 572, Izjasaw s. Jarosawa 349, 349p
Grzegorz V papiet 268, 268p, 572p , 575, 400, 401 p Izycjon patrz Isicion
2 7 9 ,2 7 9 p, 2 9 8 ,298p, 299, 310, H enryk V cesarz 382, 382p Izydor z Sew illi (Sew ilski) 57,
311, 318 H enryk ks. sandom ierski 342, 85p 91 p , 9 5 p , 9 5 p , lOOp
Grzegorz V I papie 547p, 375, 542p
575p H erbert arcybp koloski 310, 511, Jaboski Zbigniew 6, 59 p
Grzegorz z Tuskulum ojciec Be 311 p Jacek bp lubuski 247
nedykta Y lII 347, 574p H erburt Jan kasztelan sanocki 27 Jadwiga krlow a 24, 55
Indeks osb 411
Jafet s. N oego 57, 8 1 p , 85, 8 5p, Jan z M arignoli 68 p , 82p, 88p, Justyn 42, 191p, 193 p
8 6 p , 8 7 p , 88, 8 8 p , 90, 9 0 p, 97 p Justyna w. 65, 65 p
91, 91 p , 92, 92p , 94, 9 5 , 96, Jan O lgim untow icz 163p
100, 367p Jan Fhilagatos arcybp Piacenzy Kain 92p
Jagiellonow ie 31, 32 patrz Jan X V I papie Kalikst I I papie 248p
Jagiellonw dynastia 31, 32 Jan Tzim iskes cesarz bizantyjski Kaliszewicz Franciszek 55
Jagieo patrz W adysaw Jagieo 185, 185p, Kallim ach 27, 52
Jahoda K oert 39 Jan z Kobucka 32 Kanapariusz Jan 287p
Jaksa s. Leszka 206, 208 Janko z Czarnkowa 84 p Karloman 221 p
Jaksa G ryfita 342p Janocki Jan D aniel 9, 11, 12, 22, Kamkowski Stanisaw 34
Jaksa ks. 342, 342p 54, 36p, 46, 52, 55p Karol W ielki 165, 205, 221, 305
Jakub de V oragine 230p Jarom ir s. Bolesawa I I czeskiego Karol I I ysy kr. francuski 205,
Jakun w dz W aregw 348, 348p 314p, 315, 315p, 316, 530, 377, 205p
Jan X II papie 226, 2 2 6 p , 234, 377 p , 393, 393p , 394 Karol patrz Kazim ierz O dnow iciel
2 5 8 ,2 5 8 p , 2 5 9 ,25 9 p, 264, 265, Jaropek s. witosawa 254, 254p, Karol IV cesarz 118p, 299p, 309p
265, 266, 267 255, 259, 259p, 260, 260p K arolingw rd 268p
Jan X III papie 238, 2 3 8 p , 243, Jarosaw M dry s. W odzim ierza Karwowski S. 360p
2 4 3 p , 247, 2 48p , 253, 253p, W . 261, 261 p , 277, 322324, Kaspar de elazne N ogi 125p
254, 257p , 259, 25 9 p, 261 p , 331, 331 p , 332 336, 536p, Kaszub ksiita 235, 234
2 6 6 p , 267 p, 269, 2 6 9 p , 274, 337, 338, 340, 342, 342p, 343, Katylina patrz Lucius Sergius
275, 279, 280, 280p, 347 544, 348, 348p , 349, 549p, Catilina
Jan X IV papie 298, 298 p 355, 555p , 356, 357, 375p, Kazim ierz I patrz Kazimierz Odno
Jan X V papie 298, 2 9 8 p 386, 386p , 387, 4 0 ip , 403, w iciel
Jan X V I papie 298, 2 98p , 299, 403 p Kazim ierz I I patrz Kazimierz
29 9 p, 307, 307p , 310 Jarosaw Bogoria Skotnicki arcybp Sprawiedliwy
Jan X V II papie 318, 318p, 326, gnienieski 174, 174p Kazim ierz III patrz Kazimierz Ja
365 Jawan s. Jafeta 85 p, 86, 8 6 p, 87, gielloczyk
Jan X V III papie 336, 337, 537p, 87 p, 88, 88 p, 96, 96 p Kazim ierz M nich patrz Kazimierz
341, 341 p, 345 p Jedlicki Marian Zygmunt 300p, O dnow iciel
Jan X IX papie 341, 541 p , 345, 306 p, 310p Kazim ierz O dnow iciel 24, 72, 72p,
545p, 574p, 375p, 378, 389 Jelow icz patrz Jelow it 73, 78, 78p, 170, 269p, 320p,
Jan X X papie 345, 374, 384, 389 Jelow it 524, 324p 329, 329p, 349p, 352, 352p
Jan bp w rocawski 247p, 267p, Jeroschin M ikoaj 43, 47, 286 p, 366, 575, 376, 383 p, 588, 588 p,
327p 350p 389, 390, 390p, 391, 392, 392p,
Jan patrz Jawan Jerzy w. 249, 249p , 258 594, 596, 401, 401 p, 402, 405p
Jan w. 245 p Jessa (Jesza) 165, 165p Kazim ierz Sprawiedliwy 140,
Jan C hrzciciel w. 169, 246 Jezabel 218, 218p, 221 140p, 169, 174, 174p
Jan Ew angelista w. 246 Jimasaw patrz Masaw Kazim ierz W ielki 17, 79
Jan M czennik w. 225, 2 25p Jochelson Andrzej 6, 59 p Kazim ierz Jagielloczyk 26, 27,
Jan jed en z P iciu Braci M Jordan bp poznaski 247, 247 p, 31, 63p, 79, 79p, 175
czennikw 288, 288p , 319, 520, 510, 310p Kazim ierz Trojdenow icz ks. 18
325, 399 Jowisz 165, 165p Kazim ierz s. Leszka 206, 208
Jan kardyna diakon 265, 282, Jzef Flawiusz (J. Flavius) 85p K iejstut 162p
285 88 p, 90p, 91 p Kiersnowski Ryszard 171p
Jan Krescencjusz s. Alberyka 289, Judyta . Chrobrego 267, 272, 347, Kij 172, 185, 183p, 184
299, 299p , 310, 511, S l i p 552, 353, 355 p, 354, 357 K ijow scy ksita 184 p, 185
Jan Luksem burski kr. czeski 190, Julian bp kamieski 247 K ittim s. Jawana 87 p
190p Julianna . W itolda 163, 163p Klaudios Ptoleznaios (Klaudiusz
412 Indeks osb
Ptolemeusz) 58, 86p, 98 p, lOOp, Krescencjusz patrz Jan Krescen- Lencewicz Stanisaw 130p, 159p,
123 p, 129 p, 133 p, 154p, 155 p, cjusz 149p, 151 p, 157 p, 159 p, 162p
174, 174p, 175, 175 p, 176p Krescencj usza wdowa 311, 311 p L eon I W ielki papie! 138, 158 p
Klaudiusz cesarz 65 p Krescencjusze rd 259p, 345p Leon I cesarz wschodniorzymski
Klemens bp wrocawski 327, 327p, Kresomys ks. czeski 196p 138, 138p
373, 373p, 378, 578p Krom er Marcin 25 27, 178p Leon V III papiei 234, 234p, 238,
Klodiusz patrz Publius Clodius Krusch Bruno 88p 243, 2 4 3 p, 252, 264 266,
Pulcher Krynicka M . 25 p 266p, 267, 2 67p, 268, 269,
Kmita Piotr 34 Krystyn z eremu Piciu Braci 269p, 2 7 4 ,274p, 275, 404, 404p
Kmitowie 102p Mczennikw 288, 288p, 319, Leonard I bp wrocawski 393,
Kocel ks. sowiaski 232, 232p 319 p, 320, 325, 399 393p
Kochan z rodu Werszowcw 314, Krzysztoporski Jan kasztelan wie Leopold komes 375
314p, 394, 394p luski 23, 34p L epszy Kazim ierz 32p
Komoniecki Andrzej 160p Krzywosd komes 342, 342p Leszek s. Siemowita 233, 234
Kondracki Jerzy 139p, 152p Kuczyski Stefan M aria 44 p, Leszek s. Leszka 208
Konrad I I cesarz 375, 375p 46p, 268p Leszek (Przemyl) 1 9 8 ,1 9 9 ,1 9 9 p,
Konrad bp kamieniecki 247p Kumanircki Kazimierz 191 p, 193 p 200, 201
Konstantinos brat Bazylego II Kuono kuzyn cesarza Konrada U Leszek (Leszko) 200, 200p, 202,
cesarz bizantyjski 270, 270p, 575, 575p 203, 205
273, 274, 323 Kura ks. Pieczyngw 256, 256p Leszek 96p, 200, 203
Konstantyn patrz Konstantinos Kurcjusz patrz Quintus Curtius Leszek s. Leszka 205, 206, 206p,
cesarz Rufus 208, 209, 210
Konstantyn Porfirogeneta 123 p Kusz s. Chama 82p Leszko p. Leszek
Konstantyn w. patrz Cyryl w. Kiirbisiwna Brygida 41, 84p, 8 6 p, L ew ks. ruski 163, 163p
Konstantyn W ielki cesarz rzymski 95p, 94p, 96p, 99p, 164p, Lewente s. W az ula 383, 383p, 401
Koranyi Karol 318p [85p 179p, 2 06p, 208p, 2 09p Lewicki Anatol 376p
Korew 185, 183 p, 184 Lewicki Tadeusz 87p
K om om Jan lOOp, 104p, 105p, Labuda Gerard 88p Libed 183, 183p
108p IlO p, 113p, 116p Lambert I bp krakowski 282, na Libicach ksita 2 63p
120p, 123p 133p, 139p, 2 82p, 289, 290, 304, 347, Libusza i . Przemyla 190, 190p,
141 p 154p, 156p 347p 191, 191 p
Korytkowski Jan 246p, 254p, Lam ech (Lem ech) s. Matuzalema Lichaczew D . S. 94p
373 p, 378 p 92, 92 p Ligza 15, 36, 37
Kosmas 190p, 228p, 239p, 260p, Lamech potomek Kaina 92 p Likowski Henryk 245 p
278p, 279p, 309p, 310p, 314p, Lamia krlowa 219, 219p Linde Samuel Bogumi 9p
316p, 319p, 397p Laomedont 89 p Lisiecki Andrzej 36
Kostka Stanisaw wojew. brzesko- Laszko 324, 324 p Liwiusz 42, 49, 49p, 50 51, 65,
kujawski 37 Laurentius (Wawrzyniec) bp woc 65p, 8 7 p, 168p, 195 p, 199p
Kot Stanisaw 9p awski 280 p, 348 p Longobard patrz Longobardus
Kowalenko Wadysaw 139p, 143p Lech 59, 95, 96 96 p, 97, 98, Longobardus s. Armenona 92, 92 p
Kozierowski Stanisaw ksidz 141 p 134, 136, 136p, 137, 137p, Lorentz 164p
Koimian Jan 36 163, 164, 164p, 165, 170, 176, Lotar I 89 p
Krak (Krakus) 60, 168, 168p, 186, 177, 180, 181, 200, 205, 369 Lotar II s. Lotara I 89 p
186p, 187, 187p, 188, 189, Lech s. Kraka 191, 191 p, 192 Lotar kr. frankoski 265, 265 p,
190, 190p, 191, 191 p, 192, Lech p. Leszek 268, 268 p
195 Lech s. Popiela 213, 217, 220 Lucidus bp wocawski 247, 247p
Krak s. Kraka 191, 192 Lehr-Spauski Tadeusz 155p Lucilius bp wrocawski 378, 378 p,
Krause Jan Gottlieb 34, 55 p Lelewel Joachim 12 395, 393 p
Indeks osb 413
Lucius Annaeus Seneca 78, 78p 274p, 298p, 2 99p, 518p, 556p, 236, 236p, 257, 258, 241, 242,
Lucius Sergius Catilina 51 p, 72, 345p, 347p, 374p, 589p 242 p, 243, 243 p, 244, 248
72p Marcin Polak patrz Marcin z Opa 250,253,257, 258, 260 262,
Ludm ia w. 239, 2 39p, 240 wy 262 p, 263, 267, 268, 275, 278,
Luksemburska dynastia 190p Marcin z Przemyla 43 282 285, 287, 289, 290 294,
Marcjalis bp pocki 265, 265 p, 324 294p, 295, 297, 504, 309, 516,
ada (Mars) 165, 165p Marcjan III cesarz 135, 135p 516p, 327, 527p, 359, 361,
Laguna Stoslaw 213p Marek w. Ewangelista 262 565, 368, 570
Lepkowski J zef 36 Markwna Janina 7 Mieszko II 59, 72p, 245p, 272,
towski Ludwik 55 Mars 165, 194 273, 273 p, 305, 305 p, 306,
owmiaski H enryk 1 8 p , 269p, Marzanna patrz Cerera 307, 517p, 327p, 329p, 346,
350p Masaltis Bernardo 50 346 p, 347, 347p, 352, 558,
oziski W adysaw 28 p, 50 p, Masaw (Mojsaw, Miecaw, M iec- 358p, 365, 564, 364p, 566
52p saw) 395, 395p, 396 568, 571, 375, 373p, 574,
ukasz w. Ewangelista 158 Massa I. 132p 376, 576p, 577, 578, 378p,
ukasz z Przemyla 15, 54 56 Mateusz w. Ewangelista 262 579 382, 382p, 383, 385p,
ybied patrz Libed Mateusz jeden z Piciu Braci 384 587,587p, 388,590 393,
Mczennikw 288, 288p, 319, 396, 402
Macedoska dynastia 270p 320, 525, 599 Mieszko Stary 175 p
Madaj (Madai, Medoi) syn Jafeta Matuzaem 92 p Mign Jacques Paul 90p, 370p
86, 88, 88 p Matylda i. Ezzona 268, 268p. 276, Miklon patrz Niklot
Maderus J. 312p 505, 3 05p Mikoaj z Kuzy kardyna 101 p,
M adyda W . 49, 49p, 151p, 199p Maurycy w. 2 5 6 ,2 5 6 p, 2 6 6 ,266p, 102 p
M agog s. Jafeta 86, 88p, 91, 91 p 305, 306, 306p, 308 Mikoaj (Mikel) patrz Niklot
M ahom et prorok 270 M aurycy bp wocawski 280, 547, Miski na ks. Drewlan 185, 185p
Majewski Kazimierz 176p 547p Mitkowski J zef 320p, 383p
Majkowski Edmund 42p M eeherzysH K arci 5, 36, 122p, Mitzler de K olof 9, 35
Maksym cesarz 306p 145 p, 159 p, 160p Mlada (Maria) siostra Dbrwki
Malaspina Germanik 36 Meklemhurscy ksitta 209 2 49p, 257, 258
Maldolo hr. 319p Melkart botek fenicki 84p Mnata ks. czeski 196, 196p
Maeczyski Karol 72p, 245p, M em o dota 27, 31 Modelska-Strzelecka Boena 6, 41,
248p M erkury (Hermes) 89, 89p 57p, 154p, 168p, 176p
Maliszewski Edward 117p M etody w. aposto Moraw 232, Modelski T . E. 57 p, 86p, 105p
Maecki Antoni 134p, 376p 232p, 2 35p, 240, 240p Modawscy hospodarowie 172p
Manitius M a x 88 p Micha s. Taksony 383 p, 400, Modawscy ksitta 126p
Marceli bp wocawski patrz Mar- 400 p, 401, 401 p M om aur patrz Momaurus
cellinus bp wocawski Micha H I Pijak (Metystes) cesarz Momaurus s. Izycjona 92, 92p
Marcellinus bp wocawski 547, bizantyjski 232, 252 p Mommsen Theodor 65p, 103p,
348 p, 573, 375 p, 385, 585 p Midas kr. Frygii 90 p 136p
Marcin w. 290 p Miechowita Maciej 26, 27, 31, Mosoch (Mesecbi, Muski) s. Jafeta
Marcin III papiei 252, 252 p, 255, 53, 53p, 45, 55, 102p, 103p 86, 90, 90p
528 p Mieczysaw patrz Mieszko I Mszczuj 45
Marcin komes 342, 542 p Mieczysaw patrz Mieszko II Mcisaw s. Wodzimierza W .
Marcin, bp pocki 365, 565 p Mierzwa 92p, 93p, 94p, 186p, patrz Stanisaw ks. tmutara-
Marcin Gallik (Gallicus) 164, 191 p, 2 0 0 p kaski
205 Mieszko I (Mieszka, Miefko, M iet Mcisaw s. Wodzimierza W . 261,
Marcin z Opawy 44, 59, 138p, ka, Mysco, Mieczsaw, Mietsaw) 261 p
164p, 195p, 226p, 261 p, 265p, 45, 170, 234, 235, 235p, Mcisawa c. Jarosawa 336
414 Indeks osb
MuczkowsH J zef 9 1 2 ,12p, 15, Okolski Szymon 34 Paprocki Tomasz komornik ziem
19, 22, 22 p, 23, 25p, 2 5 p, 54p, Oktawian bp chemiski 247 ski przemyski 55
35, 35p, 36p, 52, 52p, 53, 53p, Oktawian s. Alberyka patrz Jan Parys s. Priama 89, 89 p
55 p X II papie Paulin patrz Pawe I bp po
Mullenhof Karl 89 p Oleg nastpca Ruryka 184p znaski
Muller K. 134p, 175p Oleg a. witosawa 254, 254p, Pawe w. Aposto 246
Muller W . 89 p 255, 259 Pawe z Giycka bp pocki 39
Munster Sebastian 178 p Olenicki M . 19 Pawe w. Mczennik 225, 2 25p
Olenicki Zbigniew kardyna 26, Pawe I bp poznaski 560, 360p,
Nakielski Samuel 12, 15, 23, 32, 27, 39 43, 45, 46, 50, 51, 55, 373, 373 p, 389
33, 33 p, 52, 53, 55 63, 63 p Pawe z Zatora kanonik brak. 59
Nalepa Jerzy 207p Olga i. Igora 185, 185p, 253, Pawiski A dolf 14p
Naruszewicz Adam 31 255 p, 254, 271, 271 p Pawowski Stanisaw 118p
Negno patrz Negua Olszewicz Bolesaw 6, 46p, 117p Pejfeckij Eugen 46, 59, 183p
Negua s. Alana 92, 92p, 93, 95p, Orestes 138 185 p, 254p 256p, 266p
100 Orzechowski Stanisaw 25, 2 5 p, 268 p, 271 p, 273 p, 274p,
Nemrod (Nebrod, Nebrot, Nim- 29, 30, 34 2 76p, 287p, 298p, 305p, 311p,
rod) s. Kusza 82, 82p Oskold patrz Askold 312p, 516, 322p, 336p, 375p,
Nennius 90 p, 92p Osserich patrz Popiel (Chwocisko) 392 p
Neron patrz Tiberius Claudius Ossoliski Jerzy Maksymilian kanc Perzanowski Zbigniew 7
Nero lerz 12, 15, 25, 2 5 p, 52 Phaeton s. Heliosa 221, 221 p
Nestor 94 p Ossoliski Jerzy Micha 53 Piast 213p, 223, 225p, 224, 227,
Nestor kr. Pylos 365, 365 p Otto I cesarz 226, 226 p, 254, 240, 227p, 228, 2 28p, 229, 231,
Neumarm 13p 240p, 255, 254, 254p, 255, 238
Nieklan patrz Grzymisaw ks. 255 p, 256, 256p, 257p, 258, Piastowie 60, 170p, 223p
czeski 2 5 9 ,2 6 4 ,2 6 5 ,2 6 5 p, 2 6 6 ,2 6 6 p, Piastowicz-eremita 282p
Niemieccy ksita 373 267, 268, 2 68p, 269, 276, 312, Piastowska dynastia 223
Nija patrz Nya 312p Piastowska linia 383p
Niklot ks. obodrzycki 207, 207p, Otto I ksi saski patrz Otto I Piastw rd 223p, 227, 303p
209, 209p, 582 cesarz PiekosiAski Franciszek 19, 54, 8 4 p
Nimislaw s. Przemyla ks. czeski Otto II cesarz 254, 254p, 256, 261, Pieradzka K rystyn a 6, 10, 41,
196, 196p 261 p, 2 6 6 ,2 6 6 p, 2 6 7 ,2 7 4 ,2 7 5 , 48, 57p
Ninos kr. assyryjski 83 p 298, 2 98p, 303 p Piorun b g Sowian 260, 261, 276
Nitsch Kazimierz 352p Otto H I cesarz 268, 268p, 274, Piotr w. Aposto 2 45p, 2 46p, 268,
Noachidzi 85 p 276, 276p, 2 78p, 279p, 285, 276, 279, 280, 284, 285, 298,
Noe s. Lamecha 57, 68, 68p, 81, 298, 299, 2 99p, 300 505, 545, 347, 348
81 p, 83, 83p, 92, 92p, 94p, 305 p, 306, 306p, 307, 509 Piotr minoryta 154p
100, 367p 311, S l i p , 512, 512p, 313, Piotr I bp wrocawski 527p
Norden Eduard 89 516, 319 p, 336p, 346, 573 Piotr prefekt R zym u 253, 255p,
Nowacki J zef 287p, 597p Otto w. z Bambergu 2 47p 274
Numa Pompiliusz 206p Otto margrabia W erony 268p Piotr ks. bugarski 282, 282p
Nya (Nawka) 165, 165 p Otton Orseolo doa 400p, 401 p Piotr bp pawijski patrz Jan X IV
Nyszkin patrz Miskina Otrfbski Jan 96p, 256p, 2 42p papie
Piotr Wostowicz 162, 162p
Odoaker wdz Herulw 138, 158p Pajowski korektor 28 Piotr komes ze Skrzynna patrz
Odon s. Leszka 206, 208 Paukw rd 278p Piotr Wostowicz
Odyseusz 69 p Papebroch 25 Piotr Damiani kardyna 319 p, 374
Ohnesorge Wilhelm 84p Papie F ryderyk 161 p 374p
Indeks osb 415
Piotr W enecjanin kr. wgierski Poppo arcybp krakowski patrz Ptolemeusz patrz Klaudios Pto-
400, 400 p, 401, 401 p Poppo bp krakowski lemaios
Piotr s. W ilhelm a patrz Piotr Poraj patrz Porej brat w. W oj Ptolemeusz z Lukki 59, 221 p,
Wenecjanin ciecha 226p, 240p, 243p, 255p, 265p,
Piotr z Dusburga 45 Porej brat w. Wojciecha 45, 278, 282p, 298p, 519p, 389p
Piotr Orseolo patrz Piotr W enecja 278 p, 279 p Publius Clodius Pulcher 72, 72 p
nin Poraj rd 295 Publius Cornelius Scypio Afry
Piotrowicz Karol 23p Porthan Henryk Gabriel 15 p kaski Numantyski Modszy
Pistorius Jan 2 9 9 p Powizd patrz Pozwizd 391 p
Placencjusz patrz Jan X V I papiet Potkaski Karol 165 p 167p Publius Cornelius Scypio Afry
Pieterowie 28 Potoccy 10, 54 kaski Starszy 391 p
Plaut 76 p Pozwizd s. Wodzimierza W . 277, Publius Vergilius Maro 50, 195p,
Plezia Marian 6, 59p, 134p, 168p 277p, 325 570, 570p
Pliniusz Starszy 85 p, 94p, 97 p, Preissncr A lojzy 7 Pulkawa 96p, 97 p, 168p, 190p,
lOOp, 101 p, 103 p, 136p Priamus (Priam) kr. Troi 89, 89 p 191 p, 196 p, 239p, 240p, 278p,
Plutarch z Chaironei 65, 65 p Prohor (Prohort) patrz Prohorius 279p, 310p, 314p
Pluton 165, 165p bp krakowski Puteolanus 154
Paza Jan 25 Prohorius bp krakowski 2 4 7 ,2 4 7 p, Putsza bojar 324, 524p
Pohg rodzina 404 269, 2 69p Pyteasz z Masylii 85 p
Poggio 50 Prokulf bp krakowski 269, 269p,
Pogoda patrz Temperies 282, 282p Rachelin bp krakowski 384, 584p
Pol W incenty 101 p, 125p Prokulfus arcybp krakowski patrz Rachelin arcybp krakowski patrz
Polibiusz 87 p Prokulf bp krakowski Rachelin bp krakowski
Policjusz Jan ksigarz 28, 29, 50 Prusias U kr. Bithynii 286, 2 86p Raczyscy 15 p
Polihistor patrz Caius Iulius Soli- Pruzjasz patrz Prusias Radymiski 12, 52
nus Pryska w. 63, 63p Radzim 185, 183p, 184
Polkowski Ignacy 15, 42 Przecaw (Preclawa) c. Wodzi Radzim-Gaudenty 246p, 272,
Polscy krlowie 577, 394 mierza W . 261 p, 336, 536p, 2 72p, 281, 285, 295, 500,
Polscy ksita 210, 225, 226, 359, 357, 557 p 503, 326, 527p, 329, 529p,
576 Przemys II kr. polski 79, 79p 596, 398
Pomorza ksita 233, 234 Przemys s. Leszka 206, 208 Radziszewska Julia 6, 59 p
Pompejusz 85 p, 286 Przemys protoplasta Przemyli- Radziwiowie 23
Pompiliusz patrz Popiel s. Leszka dw 190, 190p, 191, 191 p, 196, Rawitw rd 508, 510, 310p, 514,
Pompiliusz patrz Popiel Chwo- 196p 550, 330p
cisko Przemysaw zaoyciel Przemyla Rededia ks. czerkieski 544, 544p
Pomponiusz Mela 84 p, 100 p 171 Rehman Antoni 108p
Poniatowski Stanisaw 11 Przemysawa . Wadysawa y Remigiusz w. arcybp Reims 230
Popiel s. Leszka 60, 205, 206, sego 401 p Robert arcybp gnienieski 255,
206 p, 210, 211 Przemyl rycerz patrz Leszek 282, 284, 285
Popiel (Chwocisko) (Przemyl) Robert II Pobony kr. francuski
210220, 220p, 221, 222, Przemylidw dynastia 190p 336, 536 p
224, 225, 228, 229, 231, 232, Przemylidzi 190p Rodanim (Rodioi) patrz Dodanim
256, 546 Przezdziecki Aleksander 5, 9, 10, Rogalanka Anna 9, 49, 49 p, 64p
Popiel s. Popiela (Chwoicisko) 213, 13, 13p, 18, 54p, 55, 56, 36p, Rognieda . Wodzimierza W .
217, 220 57, 53, 55 p 260p, 261 p, 536p, 344p
Poppe Andrzej 127p Przybysaw s. Leszka 206, 208 Rogwold Wareg ojciec Rogniedy
Poppo bp krakowski 247p, 547, Przybysaw s. Niklota 207, 207 p 260p
547p, 363, 563p Przybysaw reniawita 158, 158p Rolewinck W erner 44, 299p, 312p
416 Indeks osb
Romanow B. A. 94 p Sadowski A. 176p Seneka patrz Lucius Annaeus

Romanos U cesarz bizantyjski Sakowicz S. 140 p Seneca
268, 268p Sakso patrz Saxo s. Neguy Serb 179, 179p, 180p
Romanus s. Isiciona 92, 92 p Salicka dynastia 226p, 375p Sergiusz IV papiet 341 p, 345,
Romer Eugeniusz 101 p, 104p, Salustiusz 42, 49, 50, 51, 72p, 81, 345p, 347, 347p, 385, 385p
107p, 115p 81 p Set 92p
Romuald iw . 282p, 288p, 319, Salwator iw . 245 p Sewer bp praski 598, 398p
519p, 402, 402p Sanguszkowie 22 Sewerus patrz Sewer bp praski
Romulus Augustulus 138, 138p, Sardanapal 220, 220p Sdziwj z Czecha 42
190 Sarnicki 26, 34, 49, 162p Sieciech wojewoda 332, 332p,
Rospond Stanisaw 58, 116p Sarolta c . G yuli 252, 252p, 341, 342, 342p, 367, 368
118p, 123p, 396p 401 p Sieciech modszy 342, 342p, 362,
Roicisaw ks. wielkomorawski Sarut patrz Saruth 362p
232p Sarutb (Sarug, Serug) 155, 155p Siegebert 2 9 8 p, 316p
Rozraewski Hieronim bp ku Saul 355 Siemian s. Leszka 206, 208
jawski 12, 22, 24, 28, 35, 56 Saxo (Sakso) s. N eguy 93, 93p Siemomys s. Leszka 206, 208
37, 53 Saxo Annalista 373p Siemomys ojciec Mieszka I 225,
Rozwadowski Jan lOOp, 122p Schmeidler Bernhard 226p 234, 234p, 235, 236, 237, 238,
Rotemberski Mikoaj 27 Schmidtke Friedrich 8 6 p 88p, 238p
Rzga Andrzej 23 90p, 91 p Siemowit s. Leszka 206, 208
Riycw rd 45, 277, 279, 279p, Schniirer Gustaw 88 p Siemowit s. Piasta 224p, 225,
283, 283 p, 285 Schnayder J erzy 49, 49p, 64p 225p, 2 27p, 231, 251p, 233
Rubruk Rubruquis 83 p Scipio Ignacy 15, 16, 56 Sierakowski Stanisaw opat 10,
Rudnicki Mikoaj lOOp, 141 p Scypionowie 391 54
Rudolf kr. Burgundii 265 p Secco patrz Jan X V II papiei Silnicki Tadeusz 2 45p, 2 67p, 3 27p
Rupert arcybp moguncki 255 p, Sem s. Noego 82p, 83, 83p, 88, Sinko Tadeusz 24, 2 4 p , 49, 49p,
282 p 367 p 64p, 69p
Ruryk 184p, 185p, 247p Semkowicz Aeksander 5, 6, 34p, Sawibor komes 239, 239 p, 240p
Rus 57, 96p, 134, 134p, 156, 137, 37 p, 4 4 p, 4 7 , 49p, 56, 57, Sawnik ojciec iw . Wojciecha 263,
137p, 166p 59, 77 p, 82p, 84p, 94p, 172p, 2 6 5 p, 285, 295
Ruscy ksitta 184p, 291 p, 358, 183 p, 187p, 188p, 190p, 191p, Sawnikowicze 278p, 279p, 283p,
375 196p, 199p, 200p, 205p, 220p, 310p
Rycheza patrz Ryksa 2 24p, 2 26p, 233p, 235p, 240p, Sawnikowiczw rd 263p
Ryfat s. Gomera 86, 86 p 2 42p, 250p, 252p, 254p 257p, Sowiascy ksitta 232 234, 304
Ryksa 4. Mieszka II 60, 72 p, 305, 265p, 2 67p, 269p, 270p, 271 p, Smka Stanisaw 42p 44p, 46p,
305 p, 307, 329 p, 346, 346 p, 281 p 2 83p, 286p, 287p, 291p, 49p, 51p
347, 352, 358, 358p, 366, 373, 2 92p, 294p, 296p, 298p 300p, Sobiebor brat iw . W ojciecha 278,
373 p, 374, 375, 384, 385, 305 p, 512p, 514p, 318p 320p, 2 78p
387 390, 390p, 391 394,401, 322p, 327 p, 329 p, 330p, 332p, Sobieski Jan 52
402 335p, 338p, 342p, 346p, 547p, Sobieski Jakub 52
Ryphat patrz Ryfat 349p, 355p, 357p, 364p, 366p, Sobiesaw s. Leszka 206, 208
Rytygier ks. niemiecki 192, 193, 370p, 375p, 376p, 3 78p, 381 p, Sochus s. Armenona 92
193p, 194 383 p, 387p, 388p, 390p, 392p, Sokoowski August 29 p 32p, 40p
Rzepicha 4. Piasta 223, 224 401 p, 4 04p Solinus patrz Caius Julius Soli-
Rzymscy cesarze narodu niemiec Semkowicz Wadysaw 5, 42p nus
kiego 303 p Semkowicz-Zarembina Wanda 6, Sotykowicz 52, 55 p
7, 10, 12p, 16p, 38p, 46p, 48p, Sonka . Jagiey 27, 31
Quintus Curcius Rufus 42, 65, 65 p 78 p, 168p Spicygniew s. Leszka 206
Indeks osb 417
Spicymir Leliwita wojewoda kra Szczotka Stanisaw 160p Thanan patrz Chanaan
kowski 173, 175p Szczyg patrz Szczek Thankmar brat Ottona 1 2 5 5 ,255p
Spicymir kasztelan patrz Spicymir Szczerbicka Ludwika 29, 30p Theophilactus patrz Benedykt IX
Leliwita 32 p papie
Spicymir s. Leszka 206 Szeliga Jan drukarz 28 50, 32 Thietmar 236p, 300p, 306p,
Spicymir brat w. W ojciecha 278, Szujski J zef 39p, 40p 510P, 311p
278 p Szynie w brat Ruryka 184, 184p Thargus s. Neguy 93
Spitygniew s. Borzywoja I 240, Szyszkowski bp 31 Thogor patrz Togarma
2 40p Thubal patrz Tubal
Spytygniew patrz Spitygniew reniawici 158 Thyras (Thorias) patrz Tiras
Stachowska K rystyn a 6, 44p, 59p widger bp wocawski 247p (Theiras)
Stanisaw ks. tm utarakaski 261, witopek ks. wielkomorawski Tiberius Claudius Nero cesarz
261 p, 277, 2 7 7 p, 323, 336p, 2 32p rzymski 78p, 90, 90p
344p, 348, 348p, 349, 375, witopek s. W odzimierza W . Tiras (Theiras, Thiras) s. Jafeta
375p, 386, 386p 260, 2 6 1 ,2 6 1 p, 277, 322 324, 86, 90, 90 p
Stanisaw w. 71, 71 p, 79, 79p, 331, 332, 334 336, 336p, 342, Togarma (Thorgama, Thogarma,
158, 169, 2 45p, 323, 376p 342p, 343, 343p Thorgaman, Thogorma) s. Go-
Starowolski Szymon 25, 34 witosaw s. Igora 185, 185p, mera 87, 87p
Stefan w. kr. wgierski 1 5 7 ,157p, 247, 2 47p, 253, 253p, 254, Tolomeusz patrz Ptolemeusz
243 p, 251, 251 p, 252, 281, 289, 254 p, 255, 255 p, 256, 256 p, a L u ik i
290, 2 90p, 291, 327, 327p, 259, 259 p, 261 Tomasz ze Spalato 44
329, 362, 383, 392, 393, 400, witosaw Igorowicz patrz wi Toporczykw rd (dom) 160p, 562
401, 401p tosaw s. Igora Traska 257 p, 387p
Stefan V II papie 243, 2 43p, witosaw s. Wodzimierza W . Trba Mikoaj 245 p
252, 252 p 261, 261 p, 277, 325 Trubor brat Ruryka 184, 184p
Stefan arcybp gnienieski 378, wirad patrz Andrzej wierad Tubal (Tahal) s. Jafeta 86, 90,
578p, 389, 393, 403, 405p, 90p, 91
404 Tacyt 89p Tuliusz patrz Cicero
Strabo 91 p, 97p Tagm ar (Tagmarus) patrz Thank- Tuskulascy hrabiowie 318p,
Stracikwas-Krystian (Strahquaz) s. m ar 341 p, 545p
Bolesawa I czeskiego 249, 249p, Taksony brat G eyzy 400p Tyberiusz Cezar patrz Tiberius
258, 272, 2 7 2 p, 309, 309p Talec 324, 324p Claudius Nero
Strzelecka Anna 6, 59p Talicz patrz Talec Tyberiusz cesarz rzymski 165,195,
Strzempiski Tomasz bp krakow Taringus s. N eguy 93 p 195p
ski 39, 50 Tarszisz (Tarsis) s. Jawana 87, 87p Tyberius Grakchus trybun 187,
Strzeysawa matka w. W ojcie Taszydd Witold 96p, 158p, 168p, 187p
cha 263, 2 63p, 285, 295 169p, 224p, 2 25p, 234p, 236p, Tymieniecki Kazimierz 92 p, 137p,
Sudisaw s. Wodzimierza W . 277, 395 p 155 p, 176p
2 7 7 p, 325 Temperies 166, 166p Tymoteusz bp poznaski 510, 360,
Sudysaw patrz Sudisaw Teodor 282 360p, 381
Sylwester I I papie 289p, 307p, Teodoryk z N iem 44, 44p Tytus s. Teodora 282
326, 326p, 336, 378 Teodoryk W ielki kr. Ostrogotw
Sylwester II I antypapie 347p 138, 1 3 8 p Udalryk w. 31 l p
Sylwiusz s. Eneasza 90 p Teodoryk 311 Udalryk ks. czeski 315, 315p, 316,
Syryjska dynastia 2 3 2 p Teofano . Ottona II 268, 268p, 318, 350, 377, 377p, 393,
Szafarzyk J zef 133p 275, 276 393p
Szr LAszlo patrz Wadysaw ysy Tcutos (Teuto) bg Germanw Udo (Hudo) arcybp magdeburski
Szczek 183p, 184 89, 89p 312, 312p

418 Indeks osb
Uilegotus s. Armenona 92, 92p W erszowcy 310p, 315, 316, 350, Wadysaw okietek 79, 173p
Uiewicz Tadeusz 84p, 137 p 330p, 377, 593, 394p Wadysaw H patrz W adysaw
Unger bp poznaski 310p W yk Franciszek 35 Jagieo
Unisaw s. Mnaty 196, 196p W iy k Jan prymas 23 Wadysaw IIT patrz Wadysaw
Uranos 157p, 158p W iatko 183, 183p, 184 W arneczyk
Urban I bp wrocawski 267, 267p, Widajewicz J zef 247p Wadysaw Jagieo 27, 32, 6 3 p,
327, 327p W idukind 2 36p 132p, 154, 162p, 170
Urbaczyk Stanisaw 165p, 167p, W igand z Marburga 43, 44 Wadysaw W arneczyk 17, 63 p,
595 p W ilgat Tadeusz 144p, 152p 79
W ilhelm ks. burgundzki 400, Wadysaw IV W aza 2 1 ,5 2
Venantius Fortunatus 230p 401 Wadysaw s. Leszka 206, 208
Vipo Annalista 373 p Willibalinus arcybp gnienieski Wodzimierz ks. 172
Vitus bp pocki 265p patrz Willihaldus arcybp m o- Wodzim ierz W ielki iw . 127p,
Vosiusz (Vossius) Gerhard Johann guncki 246, 254, 254p, 255, 255p,
34, 36p W illigis arcybp m oguncki 279p, 257, 257p, 259, 259p, 260,
309p, 312, 312p 260p, 261, 261 p, 268, 270,
W acaw iw . ks. czeski 239, 240, Willihaldus (W ilhelm ) arcybp m o 271, 273, 2 73p, 274, 274p,
240p, 242, 245, 2 4 5 p, 257, guncki 246, 246p, 254 276, 277, 2 77p, 291, 291 p,
257 p, 258 W incenty Kadubek 26, 29, 30, 292, 2 9 2 p, 295, 508, 308p,
Wacaw III kr. czeski 173, 173p, 34, 41, 42p, 70, 70p, 8 6 p , 95p, 322, 522p, 523, 325p, 324,
190, 190p, 249 p, 292, 292p 96 p, 134p, 168p, 186p, 188 p, 536p, 544p, 548, 386
Walentynian cesarz rzymski 165, 191 p, 194p, 195 p, 199p, 200p, W ojan ks. czeski 196p
165p 2 06p, 220p, 223p, 2 55p, 256p, W ojciech iw . 45, 170, 170p,
Walgierz W day 173 p 554p 2 27p, 245p, 2 47p, 256p, 263,
W algot patrz Uilegotus Wisaw komes 173, 173p 2 65p, 2 6 4 ,2 7 1 ,272p, 277, 278,
Waitz Georg 89 p Wisaw s. Leszka 206, 208 278p, 279, 2 79p, 281, 281p,
Wanda 93p, 100, 191, 191 p, 192, Wisaw rycerz 362 2 8 3 ,2 8 3 p, 2 8 4 ,284p, 2 8 5 ,2 8 7 ,
193, 193p, 194, 195, 197 Wisocki Wadysaw 48 p 287p, 288, 290p, 295, 295p,
Wandal patrz Wandal us Wiszniewski Micha 13, 22, 33p, 296, 297, 299, 300, 301, 505,
Wandalus s. Neguy 93, 93 p, 100 49, 52 309, 309p, 311, 319p, 526p,
Warcisaw 45 W itold (Aleksander) w ks. li 327, 327 p, 329, 396, 598
Warcisaw s. Niklota 207, 207p tewski 27, 162p, 163 p, 172p Wojciechowski Tadeusz 223 p,
Warner bp wocawski 280p W izym ir s. Leszka 206 282 p, 297 p, 303 p
Warszewicki Krzysztof 25 Wjaczesaw s. Wodzimierza W . Wojsaw 567, 368
Wawrzyniec bp wocawski patrz 261, 261 p, 277, 522, 323 W ooscy ksita 124p
Laurentius bp wocawski Wjaczesaw s. Jarosawa Mdrego Wratysaw s. Mnaty ks. czeski
Wazowie 21 386, 386p 196
Wazul brat Wadysawa ysego Wlasta wadczyni grodu D vin Wratysaw s. Borzywoja I 240,
382, 383 p, 400, 400 p, 401 p 191, 191p 240 p
Wenancjusz bp wocawski 385, Wlastisaw ks. czeski 196 p Wratysaw 8. Leszka 206, 208
385 p Wadysaw iw . kr. wgierski 384, W siewood s. W odzimierza W .
Wenera 165, 194 584p 260, 261 p, 277, 322
Wergiliusz patrz Publius Vergilius Wadysaw ysy 400 p, 401, Wszeborowski Jan 15, 33
Maro 401 p Wyrozumska Boena 7
W erner de Orszele 18 Wadysaw Biay ks. 18 Wyrozumski J erzy 7
Wespazjan cesarz rzymski 65 p Wadysaw W ygnaniec 162p W yszomir s. Leszka 208
Werszowcw rd 310, 314, 314p, Wadysaw Herman 72, 72p, 78,
394 170, 245p, 532p Yesse patrz Geyza ks. wgierski
Indeks osb 419
Zakrzewski Stanisaw 515p, 5 32p, Zbarawski Jerzy 31 Zygm unt I Stary 54

4 00p Zbigniew s. Leszka 206 Zygm unt August 54
Zauscy 15, 16 Zbigniew s. Wadysawa Hermana Zygm unt H I 29 31
Zauski Jzef Andrzej 11, 12 72, 72p Zygm unt w. kr. burgundzki 246,
Zamoyscy 15, 15p, 53p Zdzitowiecka-Jasieska Halina 401, 401 p
Zamoyski Jan 29 42p Zygm unt Luksemburski 162,162p
Zamoyski Stanisaw 39, 53 Zebrzydowski 29
Zarbski Ignacy 10, 44p, 47, 48p,
Z eissberg H enryk 14, 28, 29, 35, egota Pasdi 5, 12, 13, 17, 18,
49, 59, 64p, 97 p, 168p, 178p,
43, 46, 55p 36, 36 p, 38, 49
196p, 221 p, 249p, 271 p, 309p,
Zeus 221p urawek (Zorardus) patrz Andrzej
577p
Zofia patrz Sonka krlowa wierad 293, 293p
Zathey Jerzy 134p
Zawisza brat w. W ojciecha 45, Zofia w. 386 elazna Gowa Mikoaj 125 p
278, 278 p, 279 p Zderyk rycerz 196, 196 p Zywie botek Sowian 166, 166p
*7*
INDEKS NAZW GEOGRAFICZNYCH
Aa rz. 154p Anglia patrz W ielka Brytania Awentyn 272p, 290p

Abo m . 15 Anglowie 90 p Azja 81, 8 2 p, 83, 83p, 84, 98p
Abyla gry 84p Anioa w. zamek 274, 282 Azja Mniejsza 86 p, 88p, 89 p,
Adiburg patrz Hamburg Ankona 265p 90p, 191 p, 2 86p
Adriatyckie Morze 94, 100 Annopol w. 140p Azja Poudniowa 91p
Adygow ie 344p Antyliban gry 83 p Azja Przednia 88 p
Aem ilia 87p Apostolska Stolica 243, 243p, 252, Azja rodkowa 83 p
A fry w. klasztor 311 p 257, 257p , 258, 259, 259p, Azja Zachodnia 91 p
Afryka 81, 85, 83p, 84p, 98 279p, 284, 285, 298, 307, 511, Azowskie Morze 84, 84p, 85, 86,
Afryka pn. 93 p 374 98p, 325p
Afryka pn. - wschodnia 82p Apulijczycy (Appuli) 86, 8 6 p
Afryka zachodnia 91 p Arabia 83 p Babel wiea 81, 81 p
Ajasch 87, 87p Arabska Pustynia 83 p Babia patrz Babia Gra
Akwilea (Akwileja) m. 100, lOOp, Araks rz. 83 p Babia Gra 160, 160p
138, 265 Aralskie jezioro 91 p Babilon patrz Babel wieia
Akwilejskie biskupstwo lOOp Aram patrz Syria Babilon (Babylon, Babel, Babil,
Akwizgran (Aquisgranum, Aiz- Ardeny gry 8 9 p Babili, Brama Boga) m. nad
la-Chapellc, Aachen) m. 311, Armenia Maa 83p Eufratem 82, 82p
S lip Armenia Wielka (Wiksza) 83, Babilon (Babilonia) nad Nilem 82 p
Alanowie 92, 92 p 83p Babilonia 93 p, 94 p
Alba (Albion) patrz Wielka Bry Armeczycy 87 p Babilosko-chaldejskie pastwo
tania Arsonium 175p, 176p 82p
Alba patrz aba rz. Arszonium patrz Arsonium Babiogrski dzia 160p
Albard 93 p Ascaucalis 175, 175 p, 176p Baborw m . 117, 117 p
Albula patrz Tyber rz. Askanowie lud frygijski 86 p Bahlujec (Bahlui) potok 126p
Album Castrum (Belograd, Akker- Assur m . 83 p Balearskie W yspy 85 p
man, Weissenburg, Cetatea Asyria 83, 83 p, 220p Balga m . 350, 350p
Alba, Moncastrum, Moncastro) Ateczycy 286, 286p Bakany (Bakaski Pwysep) 90 p
102, 102p, 103, 124 Atlantycki Ocean 84, 84p, 91 p 256 p
Aldem burg patrz Oldenburg Attyka 286 p Batyckie Morze 58, 84, 8 4 p, 85,
Aleksandria 274p Aufidus rz. 86 p 100, 101p, 102, 102p, 103,
Aleksandrowski powiat 146p Augsburg m . 311, 311 p 103 p, 132 136, 139, 141p,
Alemania 89, 8 9 p Augusta Urbs Julia Gaditanorum 155, 155 p, 175, 176p, 179,
Alemania (Minia) 179 patrz Kadyks 179 p, 206p, 208, 209, 211,
Alemanowie (Allemani) 89 p, 93, Augusta Vindelicorum patrz Augs 214, 280, 346
93 p burg Batyckie (Sowiaskie) pobrzete
Alpy Pannoskie, Sarmackie 311 Auzerre m . 230p 146p
422 Indeks nazw geograficznych
Batyk patrz Batyckie Morze Benedyktynw klasztor w Siecie Biaa Przemsza rz. 110, llO p
Bamberg grd 572p chow ie 341, 542, 2 4 2 p, 568 B id a Wiseka lOOp, 101 p
Ban patrz Dolskie jez. -------- na witym K rzyiu 10, 53, Biaa W oda patrz W isa
Banie osada 141 p 156, 157, 527, 329, 529p, 562, Biae w . 145, 145p
Banie jez. 141 p 368 Biae (Bieliniec, Biallaer-See) jez.
Banowice w. 117 -------- w Trzemesznie 297, 297p 147, 147p
Barania Gra lOOp, 101 p opactwo w T y cu 159, 159p Biae jez. (na Polesiu) 150, 150p,
Baranowe Boto 128, 128 p Benedyktyskie opactwo w Cluny 152p
Baranw n/Zot lip 125, 125p nad Grosne 402, 405, 403p B id jez. (na Rusi) 184, 184p
Barcin 146 p Benewent m . 275, 275p Biaogrd patrz Album Castrum
Bareja 350, 350p Beocja 65 p B idogrd patrz Szekesfehrrr
Bardo w. 116, 116p Berestowo sioo 523p Bidojeziaro grd patrz Bieojezioro
Borkowice W . 113, 113p Berestowski zamek 525 Bidowieska Puszcza 108p
Barwad 161 p Berestowskie ksistwo 325 B id ow iea (Sarkel) grd 247,
Barycz (Barycza) rz. 118, 118p, Berezyna rz. (dopyw W ilii) 130 247p
119, 119p Berezyna Dnieprowa rz. 131, Biaozierski kana 150p
Baseu rz. 124, 124 p 151 p, 132, 132p, 135p B id y Dunajec rz. 104p
Baskowie 90 p Bereanka rz. (dopyw Horynia) B id y Kamie 125 p
Bassa patrz Baseu rz. 152, 132p Biebrza (Biedrza) rz. 110, llO p
Bawaria (Bajoaria, Baiuaria) 89, Berenica w . 132 p Biecz m . 106 p
89p, 100, S lip , 515p Berlin 15p, 89p, 105p, 164p Bieholin 132p
Baworw patrz Baborw Berolinum patrz Berlin Bielsk m . (na Mazowszu) 109,
Bdanie patrz Grzymisawskie jez. Berszty (Bersztaskie) jez. 130, 109 p
Bedeta jez. 132p 130p, 154, 154p Bielsk patrz Wildgarda rz.
Bekiesza gra 129 p Beskid gra patrz Bieszczad Bielsk Podlaski m . 128, 128p
Belgia 89 p Beskid (Byeszkod, Beskidy, Bie Bielskie (Biae) jez. 145, 145 p
Belcz w. 119p szczad, Bieszczady) 163, 165p Bielsko patrz Bielskie jez.
Bekaczw patrz B idcz w. Beskid Bialski 160p Bielsko patrz B id w.
Beska kraina (Beska ziemia) Beskid Wysoki 105p Bielsko m . (na lsku) lOOp
106p, 152p, 156, 162, 178 Beskid ywiecki 160p Bielsko patrz Bielsk Podlaski
Bez m. 127 p Beskidy Wschodnie (Bieszczady) Bieojezioro (Bieooziero) grd
Bez patrz Sookija rz. 105 p 184p
Bendiucha Poturzycka w. 128p Beskidy Zachodnie lOOp, 160p Bieoziersk m . 184p
Benedykta w. zakon 285 Beszkw w. 113, 113p Bieszcze patrz Bikcze jez.
Benedyktynek klasztor w. Jerzego Bbnw w. 115, 115p Bieszkowa patrz Beszkw w.
w Pradze 249, 249 p, 258 Bdzin m . l l l p Bikcze jez. 145, 145p
Benedyktynw klasztor w. Alek Biaa rz. (dopyw W isy) 1 0 4 ,104p Bigoraj m . 107 p
sego i Bonifacego na Awenty Biaa rz. (dopyw Dunajca) 105, Biradu m . 124p
nie 105p Biriulis (Biruli) jez. 172p
-------- w Rzymie 272, 272 p, 280, Biaa rz. (dopyw Bukowej) 107, Bithynia 86 p, 286, 286p
290 p 107p Bitynia patrz Bithynia
-------- w Fleury nad Loar 536, Biaa rz. (dopyw W arty) patrz Bityski lud 286
336p Czarna Struga Bizancjum m . 184p, 265, 275,
--------w Magdeburgu 266p Biaa rz. (dopyw Orlanki) 128 p 277, 323
--------w. Marcina na Pantio- Biaa strumie 148 Bizantyjczycy 206, 2 06p, 256p,
skiej Grze 290, 290p, 293 Biaa w. (pow. tarnowski) 105, 270, 273, 273 p, 275, 282
-------- w. Emmerama w Ratyz- 105 p Blandno patrz Zbszyskie jez.
bonie 249, 2 49p, 309 Biaa w. (na Pomorzu) 147p Blinw w. 106, 106p
Indeks nazw geograficznych 423
Blizin w . 115, 115p Brandenburgia 206p Brze Kujawski m . 146p

Botnia rz. 128, 128p Brandenburska Marchia 3 8 1 ,381p, w Brzewnowie klasztor 290
K o te w D olny w . 126p 3 82p Brzewnw 290p
Bloew G rn y w , 126, 126p Brand wica w. 107, 107p Brzeinica patrz Beretanka rz.
Botewka rz. 126, 126p Branew w. 107, 107p Brzeinica patrz Wieloplka rz.
Boiw ia patrz Botewka rz. Bratian w. 153 p Brzozw m . 105, 105p
Bteiwia patrz Botew G rn y w. Bratjan zamek 153 Brzozwka w. 105 p
Byszyn patrz Blizin w. Bratysawa (Bratislara) 96 p, 255 p Brzozwka gmina 107p
Bniskie jez. 141 p Brda rz. 114, 114p, 115, 115p, Brzyska w. 159p
Bobrujsk m . 131, 151 p, 132 p 147, 149 Buda m. 24, 400
Bobryk rz, 130p Brdowskie jez. 145, 145p Budapeszt m . 583 p, 400 p
Bobrza (Bobrek, Bobrzyca) rz. 112, Brdw jez. patrz Brdowskie jez. Budorigum 175, 175p, 176p
112p Brdy dorzecze 147 p, 149p Bug rz. 103, 105p, 108p, llO p ,
Bobrzyca gra 112 Brema grd 21, 179, 179 p, 207p, 126, 126p, 127, 127 p, 128 p,
Bogari 93 p 208, 208p 132p, 133, 151 p, 152p, 172p,
Bogdanwka (Prudka) rz. 113p Brenno w. 142, 142p 178p, 184, 355, 538, 558p,
Bogum in (Bohumin) 101 p, 115, Brenno jez. 142 p 340, 342, 355 p, 356
115p Breslau patrz W rocaw Bug Prype dzia wodny 149p
Boh rz. 132, 152p Bretoski pwysep 90, 9 0 p Bugo-Narew llO p
Bohemia patrz Czechy B m ew (Brandwica, Branwica) rz. Bukareszt m . 131 p
Bolel grd 209, 209p 107, 107p Bukowa rz. (dolny bieg rzeki
Boronowskie lasy 120 p B m ew patrz Branew w. Brn w) l0 7 p
Boronw w. 120, 120p Brno 97, 97p Bukowiany w. 112, 112p
Borowa w . 112 p Brodnica powiat 156 p Bukowiec (Bucu) patrz Lubeka
Borunw patrz Boronw w. Brodnica m . 156p Bukowina 124p
Borysw m . 152, 132p Bronisawskie jez. 145p Bukowska poonina 105p
Borysw rz. 133, 133p Brd potok 112p Bukowski G re 161 p
Borystenes (Boristenes) patrz Brunszwickie ksistwo (Braun Bukw (Bukkow) grd 207, 207p
Dniepr ach weig) 392, 592p Bugaria 95, 94, 95, 95p, 138p,
Borzechowo patrz Borzechowskie Brunszwik patrz brunszwickie 253, 254, 261p
jez. 147 ksistwo Bugarzy 135, 137, 255, 253p,
Borzechowskie (Mae) jez. 147p Bruntl (Freudenthal) m . 117, 256, 270
Borzechowskie (W ielkie) jez. 147 p 117p Burgundia 265p, 400
Borzcice w . 121, 121 p w Brunwilar klasztor 268p, 287p, Busk 128, 128p
Borzcin patrz Borzcinek w. 305 p, 311 p, 592p Busko Zdrj 173 p
Borzcinek w. 106, 106p Brutium kraina w Italii 86 p Byczyna m . 120, 120p, 246, 246p
Borzymowskie jez. 146, 146p Brynica rz. 111, l l l p Bydgoski kana 146p
Bosfor 84, 84p, 8 5 p Brytania (Britania) patrz W ielka Bydgoskie wojewdztwo 171 p
Bonia 94, 96 Brytania Bydgoszcz 115, 115p, 146, 146p
Botogrobcw klasztor w M iechowie Brytowie 90p, 95p Byesked gra patrz Bieszczad
15, 35, 33 p, 53 Brzeg m . 135, 174, 174p, 176 p, Bystra potok 160p
Bbr rz. (dorzecze Dniepru) 133, 245p, 2 46p Bystrzyca rz. (dopyw Dniestru)
153p Brzegi 112, 112p, 115 124p
B brrz. (dopyw Odry) 117, 117p, Brzeska ziem ia 128 Bystrzyca (Wystrzyca, widnicka
118p Brzeski powiat 152, 246 W oda, Weistritz) rz. (dopyw
Brabancja 89, 89 p Brzeskie ksistwo 174p Odry) 116p, 118p
Brandenburg (Brenna) grd 208, Brze (Ruski, Litewski, Brze Bystrzyca rz. (dopyw Seretu mo
2 0 8 p, 310 n/Bugiem) 127 ,1 2 7 p, 161 p, 343 dawskiego) 124, 124p
Bystrzyca rz. (dopyw Wieprza) Chem gra w ziemi sandomier Ciecierzew patrz Teterew rz.
106, 106p skiej koo Radomska 161, 161 p Ciechanw m . 108, 109p
Byszew 115 Chem m . 128, 128p, 161p, 172, Ciechonw patrz Ciechanw m .
Bytom m . 119, 119p 269p Ciemitniki (Ciemitki) w. 113,
Bytw m . 147, 147p Chemiska ziemia 152p, 153, 351 113p
Bzura rz. 114, 114p, 175p, 174, Chemiskie biskupstwo 171p, 172, Cienitki patrz Ciemitniki w.
174p 245, 245p, 246 248 Ciepielowy las 112
Bzw llO p Chemno m . 1 3 5 ,1 7 1 ,1 7 1 p, 245p Cieszybiesy (Czyeszybyeszy) patrz
Chemno patrz Chemta Jezupol
Caelius Mons 514p Chemno n/Nerem w. 120, 120p, Cieszyn patrz Tessin grd
Calabria 86p 162, 162p Cieszyska ziemia 100
Calisia patrz Kalisz Chemska diecezja 178 Cieszyski powiat lOOp
Calpe Gry 84p Chemska kraina 178 Cienina m . 179
Calvus Mons patrz ysa Gra Chemska ziemia 127, 127p, 128, Cietniw w. 115
Campo Maldoli erem 319p 144p, 149 152, 152p, 161 Cisa rz. 105p, 124, 124p, 163,
Casa Maldoli zamek 319p Chemski powiat 145 p 163 p
Cecenowo (Zethnow) w. 115p Chemta (oza grd, Culmsee) Cisy dopyw 163p
Cegielnia w. 146p 152, 152p, 171, 171 p, 2 45p Cisy dorzecze 105p
Celestynw klasztor w Oybinie Chersones m . 273, 2 73p, 274, Cluny 403p
Celesyria 83p [118p 274p Cna rz. 129p
Celtiberia (Celtyberia) 91 p Chesinos rz. 134p Colubraria patrz Formentera
Celtiberowie 90p, 91, 91 p Chciska gra 159, 159p wyspa
Celtowie 88, 88 p, 91 p, 94 Chciskie pasmo 159p Cracovia (Cracowia) patrz Krakw
Celtw ziemie 94 Chciny m . 159, 159p Csca 161 p
Celtyberia patrz Celtiberia Chciny gra patrz Chciska Cudnw m . 131, 131 p
Celtycki lud 86 p, 88 p Gra Cybina rz. 121, 121 p
Celtycki szczep 94p Chciny zamek 27, 159, 159p Cydlina rz. 2 78p
Centuria rz. llO p Chop jez. 142p Cyklopi (Giganci) 157, 157p, 328
Cerekwica w. 118p, 121, 121p Chmielnik 112p Cylicja (Kilikia) 87, 87p
Cernautti patrz Czerniowce Chmielowa w. 126 p Cylijczycy 87, 87p
Cetubelowie patrz Celtiberowie Chodcza rz. 113, 113p Cymbrowie 155p
Cezarea (Caesarea ad Argaeum) Chodel rz. 108, 108p Cynkw 116, 116p
90, 90p Chojewicze w. 131 Cypr 85p, 8 7 p, 88, 88p
Chabwka 105p Chojnice m . 1 4 7 ,147p, 149, 149p Cypryjczycy (Cetyme) 88
Chaironea 65 p Chojnicki powiat 149p Cystersw klasztor w Koronowie
Cbaldea (Chaldaea) 83, 83p, 94 Chorwaci 137, 291, 291p 115, 155p
Chalino jez. 114p Chorwacja 93, 94, 96, 96p, 100, -------- w M ogile l l l p
Chalino w. 114, 114p 137, 164, 164p -------- w Ooboku 118p
Chamici 83 p Chotczanka rz. (dolny bieg Itanki) -------- w Przemcie 142, 142p
Charbrowo 146, 146p 113p -------- w Rudzie 119, 119p
Charzykowo jez. 115, 139p, 147, Chrapkowice patrz Krapkowice Cytium m . 88, 88p
147p, 149, 149p Chroberz w. 363, 364, 564p Czaniec w. 161 p
Charzykowskie patrz Charzykowo Chronos rz. 133, 134p Czarna rz. (dopyw G w dy) 148 p
jez. Chrysorrhoas rz. 83p Czarna rz. (dopyw Pilicy) 113,
Chazarowie 247, 247 p, 348 Chrzanw (Szlachecki i Ordy 115p
Chazarw pastwo 247 p nacki) w. 107, 107p Czarna rz. (dopyw W id y ) 112,
Chem (Chemo, Chemno) gra Chyrw 126 p 112p, 114p
w ziemi lubelskiej 162, 162p Chytanie 207 p Czarna Nida rz. 112, 112p
Czarna Przemsza rz. 110, llO p , Czerniejw 269 p Dbrowa Maa (Damerau-See
111, l l l p Czerniowce 125p, 126, 126p Klein) jez. 153p
Czarna Struga rz. 122, 122p Czersk w. 109p, 114, 114p, 14B Dbrowa Wielka (Damerau-See
Czarna Wiseka lOOp, 101 p Czerwie grd 269, 269p Gross) jez. 153, 155p
Czarne jez. 144, 144p Czerwiesk grd 376 Dbrwno patrz Dbrowa (Wielka)
Czarne jez. (na Polesiu) 151, Czesi 77, 79, 168, 173, 188, 190, jez.
151 p 204, 271, 277, 278, 278p, 279, Dbrwno (Gilgenbuig) w. 155,
Czarne (Eramerstin, Hammer- 280, 283, 286, 308, 509, 313, 153p
stin) m . 148p 316, 518, 339, 577, 378, 380, Decapolis (Dekapolis) 85, 85 p
Czarne Morze 86p, 92 p, 94, 94p, 381, 392, 397 399 Deczno jez. 148, 148p
102, 102p, 124, 132p, 134, Czeski lud (nard) 271, 272, 281 Derewienka (Derewenka) rz. 128p
135p, 155, 170, 170P, 253p, Czeskie krlestwo 196 Derewnia w. 128 p
286p Czeskie ksistwo 257, 292, 309, Dernwka rz. 131 p
Czarnkw n/Noteci m . 125, 123p 315, 377 Deszczno patrz Deczno jez.
Czarnobyl (Czernobyl) n/Prypeci% Czeskie pastwo 2 39p Dfrvin grd 191p
130, 130p Czstochowa m . 158, 162 Dblin m. 342p
Czarnogrd patrz Nigrum Castrum w Czstochowie klasztor 158 Dbno patrz Dbno n/Wart
Czamobora 124p Czuchowski powiat 148 p Dbno (Dammsche-See) jez. 145p
Czarnomorskie stepy 291 p Czuchowskie jez. 115 Diemel rz. 255 p
Czarnows patrz Czarnowsy Czuchw m . 147, 147p, 148, Ditiwonia patrz Drzewian kraj
Czarno wsy (Czarnowanz) m. 116, 148p Dugie jez. 148p
116p Czrezpienianie 1 0 2 p , 207p Dubnia rz. 111, l l l p , 195
Czarny Dunajec rz. 104p, 105 p, CSSR patrz Czechosowacja Dniepr 98p, 103, 105p, 127p,
106p Czudnw patrz Cudnw m. 130, 130p, 131, 131 p, 152,
Czarny grd 209, 209 p Czynkw patrz Cynkw w. 132 p, 133, 153p, 135, 157,
Czarny Grd patrz NigTum Czysk 109 154p, 155, 172, 183, 276, 277,
Castrum Czytemin n/Dobrzynk w. 121, 291 p, 331, 531 p, 352 355,
Czartoria jez. 140, 152p 121 p Dniepru dorzecze 152p [555 p
Czchw m . 104, 104p, 293 Dniepru liman 103p, 152p
Czechosowacja 101 p, 105 p, 174p Dacja (Dacia) 123p, 135p, 155 Dniestr 102, 102p, 125, 123p,
Czechy 42, 93, 95, 96 p, 97, 97 p, Dacja Nowa 155 124, 124p, 125 p, 153,157, 155,
98, 99, 118p, 166p, 169, 186, Dania 99, 135, 135p 161, 161 p, 163, 163p, 171
187, 190, 190p, 196, 239, 240, Dalej (Dalemburg) patrz Daley Dniestru dorzecze 124p, 126p
2 40p, 241, 242, 249, 249p, Daley (Dalemberg) grd 208, Dobin (Dobbin) grd 207, 207p
257, 257 p, 272, 278, 279, 288p, 208 p Dobre w. 108, 108p
292, 309p, 310, 310p, 512 Dalmacja 93, 94, 100 Dobromil m. 11, 19, 25, 25,
316, 316p, 317, 317p, 318, Dalmacja syrmska 96, 96p 29 53, 49, 53
350, 564, 377, 379, 396, 399 Damaszek (Damascus, Damascos) Dobrostany w. 125 p
Czeremosz rz. 124p m . 83 p Dobrostany staw 125 p
Czeremosznia w. 125, 125p Danzig patrz Gdask Dobrostaskie gaje 125
Czerkiesi 343, 544, 344p, 548 Dardano wie 88 p Dobrzyca (Borkendorf) w. 125 p
Czerna potok 160p Daszw 103, 105p, 132, 132p Dobrzyca rz. 123, 12Sp
Czerni wa 160p Dawidgrdek m- 131, 131 p Dobrzynka rz. (dopyw Gwdy)
Czernica rz. 129 p Dbno n/W art w. 121, 121 p 123 p
Czernichowskie ksistwo 386, Dbrowica w. 124 Dobrzynka rz. (dopyw Neru) 121,
586p Dbrowica n/H oryniem m. 131 p, 121 p
Czernichw grd 549, 349p 135, 155p Dobrzy n/W is 109p, 156,
Czerniejew 15 Dbrwka w. 128, 128p 156 p
Dobrzyska ziemia 152p, 156p Drwca patrz Drwck w. Dzikowe w. 126, 126 p
Dolny lsk 118p Drwckie (Drobnitz) jez. 109p, Dzikowski Potok 107p
Dolsk m . 141, 141 p 154p Dzikw w. 107, 107p
Dolskie jez. 141, 141 p Drwck w. 109, 109p Dziwna patrz Odra rz.
Dolsko patrz Dolsk m. Drw cy dorzecze 152p, 154p, Dziwno patrz Dziwnw w.
Doobw w. 126, 126 p 156p Dziwnw w. 102, 102p
Domasznie (Domaszne) Mae jez. Drzeczkowskie jez. 142p Dwina rz. 131 p, 132, 152p, 135,
151p Drze wian kraj 208, 2 08p 153 p, 134p, 154p, 155, 155p,
Domasznie (Domaszne) W ielkie Drzewianie 179, 179p 523 p
jez. 151, 151 p Drzewiany grd 323 D iw iniec jez. 154p
Dominice w. 142p Drzewica patrz Drzewiczka rz. Dwinosa rz. 129 p
Dominice (Dominickie) jez. 142, Drzewiczka rz. 113, 113p D iw irczno m. 280, 385
142p Drzeno jez. 145p
Don rz. 83, 83 p, 84, 84p, 86 p, Drzonek w. 141, 141 p Ebro (Iberus) rz. 91, 91 p
92p, 137p, 155p, 247p, 323p, Dub (Duby) jez. 154, 154p Edil (Edyl) patrz Don i W oga
344p Dubicze m . 154, 154p Egejskie Morze 85 p, 94, 286 p
Dorohu (Doroholu) m. 125, Dubicze patrz Dub jez. Egipt 82, 8 2 p
125 p Dubieczno w. 151, 151 p Egra patrz Ohje rz.
Doroniejewice w. 127 p Dubissa rz. 129, 129p, 172, 172p Elaiussa patrz Ajasch
Dorowie 286 p Dubno w. 129, 129 p Elaiussa wyspa 87p
Dorycki lud 286 D ubowy Dniestrzyk w. 124p Elba patrz aba rz.
Doberitz rz. 123 p Dulebianie patrz Dulbowie Elblg m. 101, 101 p, 153, 155p,
Drabim ( Draheim,Alt Draheim) Dulbowie 184, 184p 175, 175p, 287p
123, 125p, 143, 145p Dunaj rz. 89 p, 94, 94 p, 95, 96 p, Elblski powiat 155p
Dratw w. 144 p 124, 124p, 126 p, 155p, 136, Elblka rz. 153p, 175p
Dratw (Dratowo, Dratowskie) 155, 165 p, 2 49p, 255 Ecki powiat 154p
jez. 144, 144p Dunajec rz. 104, 105, 105 p, Eckie (eckie, Lycker-See) jez.
Drawa rz. 96p, 123, 123p, 143, 173, 173p, 295 154, 154p
143 p Dunaju dorzecze 124p, 126p Ek m . 154p
Drawsko (Drahickie, Drawskie, Dusburg 43 Emaus E w o gra 136
Drabim, Drawiczka, Dratzig- Dworce w . 127, 127p, 128, 128p Emersztyn patrz Czarne m .
-See) jez. 123, 123p, 143, 143p Dworcze patrz Dworce w. Em ilijczycy 87, 87p
Drawy dorzecze 143p Dworzyska w. 107, 107p Eneti (Heneti) 86, 8 7 p
Drlno w. 113p D yw in 127p Enetowie patrz Eneti
Drewien ksistwo 259 Dzedno patrz Dziedzno Eolowie (Aeolides, Eulides, eolski
Drewlanie 185, 185p, 255, 323p Dziadowice w. 122, 122p lud) 87, 87p, 286, 286p
Drewnie rz. 127, 127p, 128 Dziadowo (Dzolkow) m . 109, Eonowie 136
Drewnienie patrz Drze wianie 109 p, 153p Epir 100
Drezdenko m. 145p Dziaoszyce 173 p Erzesze patrz Dniepr
Drezno m. 13 Dziaoszyn 120p Eresburg zamek patrz Obermars-
Drinus patrz Dniepr Dziedzno (Dziedno, Dzidno) 115, berg
Drohiczyn m . 103, 103p 115p Estonia 134p
Drohu patrz Dorohu m . Dzierna w. 113 Etil patrz W oga
Drocze patrz O ino Lubuskie Dziergowice w. 119, 119p Etruskowie (Tyrreni) 8 7 p, 9 0 p
Druskienniki m. 129p Dzierzkw patrz Dzietgw Eufrat rz. 8 2 p, 85 p, 87 p, 94p
Drut no (Drausen-See) jez. 153, Dziesza patrz Jjia rz. Euksynos rz. 94
155p, 175p Dziewka Gra 160 Euksyskie Morze patrz Czarne
Drwca rz. 1 0 9 ,109p, 153p, 154p Dzietgw w . 111, l l l p Morze
Eulidowie patrz Eolowie Gaba w. 109, 109p Gdaskie wojewdztwo llO p ,

Europa 81, 81 p, 83, 8 3 p, 84, 84p, Gabie patrz Gaba w. 114p, 147p, 175p
85, 8 9 p, 92, 93, 95p, 94, 98, Gabatw patrz Gabotw w. Geismar 43, 47
98 p, 154p, 191 p Gabotw w. 105, 105p Genewskie jez. 89 p
Europa rodkowa 58 Gadska potok 125p Genezaret jez. 85 p
Europa wschodnia 58, 8 6 p , 91 p, G a jez. 114 Gepidowie 92p, 155, 155p
92p Ga w. 114 Gepidowie (Cymbrowie, Pomo
Europa zachodnia 88 p, 92 p Gadam (Gadira, Mukes) m . 85, rzanie) 155
Euzebia patrz Cezarea m. 85p Germania 89, 89p, 97, 135 137,
Ewika patrz Isiza Gades (Gadir, Gaddir, Gadeira) 155, 255
wyspa 84 p Germanie 89p, 92p, 100, 136,
Falkenberg patrz Zocieniec Gades (Gadir, Gaddir, Gadeira) 137, 180
n/Draw patrz Kadyks Germaskie wzgrza 94
Fehrman wyspa 2 06p Gades Herculeae patrz Gibraltar Geszruch (Geszrzicz) patrz Jezio-
Fejr komitat 400p Gadira patrz Gadara m . rak jez.
Felsztyn m . 126 p Gadytaska Cienina patrz Gibral Getowie-Sarmaci 99, 99p
Felsztyskie hagna 126 tar G bice m. 143, 143 p
Fenicja 87p Gadytaski Ocean patrz Atlan Gibraltar 84, 84p, 551 p
Fenicjanie 84p tycki Ocean Giecz (Gdech, Gdecz) grd 163,
Feszhaus m . 287 Gadytaskie Morze patrz Atlan 163p
Filipinw klasztor della Chiesa tycki Ocean Gieczew rz. 106, 106p
N ora w Rzym ie 36 Galacja (Galatia) 86, 8 6 p, 88, 8 8 p Gierszaskie patrz Berszty jez.
Filistyni 158, 158p Galatowie (Gallpgrecy) 88 G ilga patrz Niemen rz.
Filka patrz W ielka m . Galatae (Gallograeci) patrz Cel Gimirrai 88 p
Flessen-See jez. 2 0 7 p towie Giycko (Lotzen) 39, 153, 153p
Florencja patrz Kleparz Galia 65, 65p, 89, 89p, 268 Glambokye patrz Gbokie jez.
Fordon m . 115, 115p Galia Cisalpina 65 p Gliniana Gra 161 p
Formentera wyspa 85 p Galia Lugduska 88 p Gliwice 117, 117p, 119p
Francja 13, 65p, 8 9 p, 90, 230p, Galia Transalpina 65 p Gboczek w. 146p
356, 336p, 361, 402 Galia pd.-zachodnia 90 p Gbokie jez. 144, 144p, 145p
Francuzi 299 Galicja 84, 84p, 88 p Gbokie w. 144, 144p
Frankfurt n/Odr 119, 119p, 135, Galicja 35 Gogowa Maa patrz Gogwek
162p, 171 p Galindia 350, 350 p n/Osobog
Frankonia 89, 89 p Galindzka puszcza 350 p Gogw (Gogowa Wielka lub
Frankoski Las 89 p Gallacja (Gallaecja) patrz Galicia Gogowa Dolna) m . 118, 118p,
Frankowie 89 p, 93, 93 p, 221, Gallia patrz Galia 174, 174p
221 p, 2 5 0 p Gallicja patrz Galacja Gogwek (Gogowa Grna lub
Frydland patrz Frydlant Gallowie patrz Galowie Gogowa Maa, Gogw Grny
Frydlant (Friedland) m. 117, Gallowie Senonowie patrz Seno- lub Gogw May) m . 174,
117p nowie Gabjscy 174p
Frygia 65p, 86p, 87, 89p, 219p Galowie 89p, 180, 186, 187 Gogowa Wielka patrz Gogw
Frygia Mniejsza 87p Gaki w. 118 p, 119 Gwna rz. 121, 121 p
Frygia Wiksza 87 p Galw (Gross Gohlau) m. 118p G wny dorzecze 142p
Frygowie 87, 87 p, 90 p Garcz patrz Garczyn w. Guchw w. 118, 118p
Fryzja 85, 89, 89 p, 208 Garczyn w. 114, 114p Glucbyn patrz Guchw
Fryzowie 207 Garwoliski powiat 115p Guszyn patrz Guszyna
Fiirstenwalde, siedziba biskupstwa Gdask 15p, 55, 55p, 84, 84p, Guszyna m. 174, 174p
lubuskiego 171, 171 p 101, 101 p, 114, 135, 175, 175 p Gniazdo patrz Gniezno
Gniew m. 114, 114p, 135 Grzno (Grzneskie) jez. 156, Halicz zamek 161, 161p
Gniewczyna (acucka i Try- 156p Halicz gra 161, 161 p
niecka) w. 105, 105 p Grabia (Grabwka) rz. 120, 120p Halicz m . 101 p, 124p, 125, 125p,
Gniewczyno patrz Gniewczyna w. Grabia patrz Stare Grabowo jez. 161, 161 p, 170, 170p
Gniezno 15, 35, 122p, 142, 142p, Grabin rz. 120p Hamburg (Ham) 135p, 1 7 9 ,179p,
145, 145 p, 163, 164, 166, 170, Grabiny zamek 114, 114p 207 p, 266
170p, 181, 188, 210, 228, 229, Grecja 88 p, 94 Hamisborg patrz Ro. jez.
251, 232, 235, 238, 241, 245, Grecja patrz Bizancjum Hannower 89 p
245, 267, 283, 284, 295, 297, G recy 74, 86, 86 p, 87, 88, 88 p, Harz 89 p
299, 300, 501, 507, 520p, 525, 89, 91 p, 94, 123 p, 134, 155, Harzu okrg 392p
529, 546, 547, 363, 575, 374, 180, 205, 286, 286p, 365p Hawela rz. 119p, 206, 206p
376, 578, 588, 596, 597, G recy patrz Bizantyjczycy Havelberg m . 206 p
598, 599, 403 G rinfeld patrz Grunwald Hellespont 87 p
Gnienieska diecezja (metropo Grodkw m . 116, 116p Hercynia patrz Hercyski Las
lia, stolica, arcybiskupstwo, Grodno m. 130p, 154p Hercyski Las 97, 9 7 p, 98,
biskupstwo, koci, katedra) Grody Czerwieskie 269 p 156
112, 113, 118, 122, 244, 245, Grodzieska puszcza 154p Herkulesa supy (kolumny) patrz
245 p, 246, 248, 254, 258, Grodzisko grd 159p Gibraltar
269p, 285, 285, 295, 510p Gromadno w. 162, 162p Hermundurowie 92 p
Gnienieski powiat 143p Grosne rz. 403 p Herulowie 138p
Gnia Lipa rz. 125 p Grotkw patrz Grodkw m. Herzberk patrz Jelenia Gra
Goci 86p, 91 p, 92, 92p, 93, 95p, Grotniki w. 112, 112p Hesperia 91 p, 335
138, 155 Grdeckie lasy 127 Hibernia patrz Irlandia
Godziszw w. 107, 107p Grdek w. 127, 127 p Hiberowie patrz Hiszpanie
Golesz gra 107p, 159, 159p Grdek nad W d w. 148, 148 p Hiberus patrz Ehro rz.
Golesz zamek 107, 107p, 159, Grdek patrz Dawidgrdek Hilleh 82 p
159p Grdek Jagielloski 125p Hiperborejskie G ry 84p
Gonidz m , 110, llO p Grjca w. 107p Hispania Citerior 65 p
Goplenica rz. 121, 121p, 141, Grjec 161 p Hispania Ulterior 65 p
141 p, 145, 145p Grudzidz m . 109, 109 p, 135, Hiszpania 65, 65p, 84p, 8 5 p, 8 8 p,
Gopo jez. 119, 119p, 121, 122, 153p 91, 91 p, 561
140, 140p, 141, 141 p, 146, Grudzidz zamek 109 Hiszpania Betycka 84 p
152p, 171 p, 175 Grudzidzki powiat 155p Hiszpania pln 91 p
Goraj 107 p Grunwald (Griinfelde) 153, 153p Hiszpania pn.-zachodnia 87 p
Gorzw Wielkopolski (Landsberg) Gruszdowo w. 129, 129p Hiszpania rodkowa 91 p
102p, 125, 123 p Grzymisawskie jez. 141, 141 p Hiszpania Tarrakoneska 91 p
Gostynin m . 145p, 146p Gwda (Chuda, Guoda, Gda, W da, Hiszpanie 90p, 91, 167, 180
Gostyniskie jeziora 145p, 146p Kuddow) rz. 123, 123p, 148p Hobola patrz Hawela rz.
Gostyniski powiat 145p, 146p G w dy dorzecze 143 p Holandia 89p
Gotw krlestwo 155 G unica potok 108p Holczyce w. 151 p
Gozdnica las 108 Gurmeska dzielnica patrz K uim Holendrzy 207
Grka patrz Grka Kocka w. okrg Holsztyn 208, 208p
Grka Kocka w. 108, 108p Guttalus patrz Odra Holsztyn prowincja 207p
Grki (Mae, D ule) 121 p Gytlant patrz Kotliny w. Holzacja patrz Holsztyn
Grki wzgrze 121, 121 p Hoowacze (Hoowicze) w. 131 p
Grno patrz Grzno jez. Hab (Haf) patrz Zalew Wilany Howno w. 130, 130p
Grne uZyce 118p Halicka ziemia 161 Hory rz. 130p, 151 133p
Grny lsk 117p, 119p Halicz arcybiskupstwo 170, 170p Hrabienie patrz Hrebenne w.
Hrebenne w. 178, 178p Istwarta (Istwartha, Liswarta, Jedlinek rz. 144p

Hrebenny Izw or gra 126p Liczwarta, L y si Varta) rz. 120, Jedlino patrz Zagbocze jez.
Hraby Potok 126 p 120 p Jedlino patrz Jelina w.
Hrubieszw m . 127p, 172, 172p Itaka wyspa 69 p Jele patrz Jelonek jez.
Huczwa rz. 127, 127p, 172p Italia 42, 85p, 86p 91p, 93p, Jelenia Gra (Hirschberg) m. 117,
Huj rz. 96 138, 138p, 2 53p, 255, 255p, 117p
Hungaria patrz W gry 259, 265, 2 65p, 268p, 275, Jelenia lCOp
Hunowie 92, 92 p, 94, 94 p, 95, 275 p, 286, 288 p, 311, 348, Jelina w. 144, 144p
206 p, 250 252, 281 360, 361, 578 Jelonek jez. 143, 145p
Hureczko w. 106p Italia pnocna 87p, lOOp, 155 p Jerozolima (Jeruzalem) 272, 337
Hurko (Orzech, Orsko) w. 106, Italia poudniowa 86 p Jerzmanowice w. 111, l l l p
106p Italowie (Italikowie) 90 p, 94 Jeziora patrz Jeziorna rz.
Huska Poonina 105 Italczycy 205 Jeziorak (Jeziorzyce, Geszrisz,
Husne Nine w. 105 p Iviza (Ebusus, Ebyssos) wyspa 85 p Jezierzyce, Jezierzak, Iawskie
Husne W y tn w. 105 p Izbica w. 145, 145p Jezioro 110, llO p , 154, 154p
Husne (Hunik) potok 105p Izrael 218p Jeziorna (Jeziorka) rz. 114, 114p
Huszna w. 105 p Jezuickie kolegium w Sucku 19
Huszna poonina 105p Jabonkw m. 115, 115p Jezupol m . 124, 124p
Huszna potok 105p Jawiety ziemie 550p Jljia (Shishia) rz. 124p, 125, 126p
Jadw w. llO p Jonowie (Joczycy) patrz Grecy
Iberi-Iberowie patrz Baskowie Jafetydzi 8 3 p, 86p, 90p Joskie Morze 89, 94
Iberia patrz Hiszpania Jaomica (Jalimita) rz. 124p Jueu gra 126
Iberowie 90 p, 91p Jaowiec 160p Jura rz. 103 p
Iberyjski pwysep 90 p Jangrot w. 111, 111 p Jutlandzki Pwysep 179p
Ikwa rz. 133p, 161 p Jankowo jez. 122p Jutowie 90 p
Ikszane patrz Likszany w. Jankowo w. 122, 122p Jutrosin 119p
Iliria 94 Janowice w. (Janowiec) 115, 113 p
Ilirowie 87p, 90p Janowiec n/W en m . 122, 122p Kabardycy 344p
Hmen jez. 157p Janowski powiat 107 p Kaczawa rz. 116p, 118, 118p,
Ilm enau rz. 2 07p Janowy M yn patrz Janowiec 174p
Ilow w. 2 07p n/W en Kaczbach, patrz Kaczawa
Iawa m . 109p, 154, 154p Janw Lubuski 107 p Kadyks (Cadiz, Cadix) m. 65, 65p,
Iawskie pojezierze 154p Jasbork patrz Pisz zamek 84p, 85, 85p
Hw grd 207, 207p, 209 Jardga rz. 152p Kair m. 82 p
Ia powiat 115 p Jarojewiszcze bota 127 Kalabria 268, 268p, 274276
Itanfca (Ia) rz. 113, 113p Jasiel patrz Jasioka rz. Kalabria pwysep 268p
Im ielno w. 121, 121 p Jasielskie 159p Kalabrowie 86, 86p
India 95 Jasiodarz. 108 p, 130p, 1 3 1 ,131p Kalba (Kabie) jez. 147, 147 p
Ineul (Ineu, Inieu) szczyt 126p Jasioka rz. 106, 106p Kalisz m . 173, 173 p, 175, 175 p,
Inowrocaw m . 122 p Jasionka (Gienka) rz. llO p 176p
Inowrocawski powiat 140p, 141 p, Jasionw w. 130, 130p Kalitka rz. 156 p
145 p Jaso m . 106, 106p, 159p Kalwaria m . 162
Iraskie ludy 91 p Jasna Gra 158 Kalwaria patrz ysa Gra
Irlandia (Ivernia, Ierne, Erin, Irn, Jasowie 126 p Kalwaria patrz ysa Gra we
Eire, Ireland) 85 p Jasski T arg patrz Jassy m. Lwowie
Ister (Hister) patrz Dunaj Jassy (Jai) m . 126, 126p Kameduw (Camaldoli) zakon
Istilia patrz Wisa Jawornik gra 160 519p
Istria 95, 95p, 100 Jazygowie-Metanaici 155 Kamienica rz. 173, 173 p
Kamieniec w. 114, 114p Kaszubskie pojezierze 147 p, 149 p Kiszw zamek patrz Kiszewa Stara
Kamieniec patrz Kamieczyk w. Kaszuby 93, 93p, 208, 211, 229, Kleparz przedmiecie Krakowa
Kamieniec Podolski m. 125, 125p, 232 234, 546 169, 169p
126, 171, 171 p Katarzyny w. gra patrz ysica K liczbom potok 119
Kamienna rz. 112, 112p Katarzyny iw . klasztor 157p Kliszw w. 119p
Kamie patrz Kamion w. Katowickie wojewdztwo 174p Kliszwka w. 119p
Kamie m . 245p Kaukaz 91 p, 92 p, 247p Klonowskie pasmo 112p
Kamie w. 129, 129p Kaukaski obszar 344p Kluczbork m . 117p, 120p
Kamie Pomorski 171, 171 p Kazimierz Dolny m . 108 p Kajpeda m . 103, 103p
Kamieczyk w. 128, 128p Kazimierz przedmiecie Krakowa Kobucko m . 32
Kamieskie (w Kamieniu) bis 169, 169p Kodawa potok 114p
kupstwo (katedra) 171, 245, Kazimierz m. 519, 320, 320p, Kodawa m . 145, 145p
245 p, 246 248 399 Kodawica rz. 145 p
Kamion w. 114, 114p Kdzierz patrz Kendzierz w. Kodnica rz. 117, 117p, 119,
Ramiona patrz Kamienna rz. Kty w. 121, 121 p 119p
Ramiona patrz Kamionka rz. Kcynia m . 162p Kodzko m . 116p, 312, 312p
Ramiona patrz Kamienica rz. Kcyski powiat 178p Kusw w . 127, 127p
Kamionka rz. (dopyw Brdy) 115, Kendzierz (Kandzierz) w. 105, Kobry m . 161, 161 p
115p Kercz cienina 325 p [105 p Kobry gra 161, 161 p
Kamionka rz. (dopyw Cny) 129 p Kpa w. 141, 141 p Kobrynka rz. 161 p
Kamionka grny bieg Kamiennej Kty m . 161, 161 p Koczawa (Maa Koczawa, Bytom-
112p Kiejdany m . 129, 129p ka) rz. 119, 119p
Kamionka rz. (dopyw Moroczy) Kielce m . 112p, 159p, 173, 175p, Kodrb n/W idawk w. 120, 120p
131p 328 Koffun patrz W ojcieszw
Kampania 86p, 195p, 253, 274 Kieleckie wojewdztwo 104p, Koger (Kogger) 154, 154p
Kaniw m . 131 p 162p, 175 p Kolechowice w . 144, 144p
Kanonikw regularnych w. Kielecko-Sandomierska w yiyna Kolnie w. 117, 117p
Augustyna klasztor w Trze 162 Kolno patrz Kolnie
mesznie 297, 297 p Kijw m . 127, 130, 135, 137, 172, Kolpithe jez. 107
Kapadocja 90p 183, 183 p, 184, 255, 253 p, Kolski (Koo) powiat 114p, 1 42p,
Kapadokowie 88 p, 90, 90p 254, 259, 277, 293, 325, 323 p, 145 p
Kapucynw klasztor w Lubartowie 324, 331, 331 p, 532, 534, 534p, Koacice patrz Koaczyce
22, 38, 53 335, 336, 342, 543, 355 p, 376, Koaczyce m . 159, 159p
Karczwka 159p 386, 387 Koo m. 114p, 120p, 122p, 142p,
Karpaty 97 p, 100 p, 101, 102, Kijowianie 256, 336, 348 145p
104, 104p, 105, 106, 115, 116, Kijowskie ksistwo 255, 523, 324, Kopino jez. 132p
126, 126 p, 137, 155, 155p, 543 Kotw m . 103, 105p
161p, 186, 186p Kimmeriowie 88 p Komarno m . 125p
Karpatus gra (Carpetus mons) Kipczacy (Kumanowie) patrz Po- Konin m . 121 p, 122p, 141 p, 320p
155 owcy Koniski powiat 141 p
Karpackie Pogrze 159p Kirlibaba (Cirlibaba) w. 126p Koniusza Gra (Equirea) 158,
Karsiskie jez. 147p Kirlibaba (Cirlibaba) rz. 126 p 158p
Kartagina 391 p Kisajno jez. 153p Konstancja m . 245 p
Kartagiczycy 391 p KisiIrmak rz. 83 p Konstantynopol (Bizancjum, Nora
Karyntia 93, 94, 99, 248 p, 279 p Kisucza rz. 161 p Borna, Stambu, Carogrd) 85,
Karyntii ksistwo 93 p Kiszew Zamek 147p 85 p, 185, 252 p, 270, 275, 282,
Kaspijskie Morze 88 p, 91 p, 155 Kiszewa Stara (Stary Kiszow) w. 284, 329
Kaszubi 93 p, 179, 179p, 206, 381 147, 147p Koskie m . 113p
Kopciowice w. 110, llO p Krakw jez. 207p Krpsko Grne (Ober-See) jez.
Kopki w . 107, 107p Krakowska ziem ia 102, 111 143p
Kopii dorzecze 141 p Krakowskie biskupstwo (diecezja, Krpsko Mae (Kramsker-See) jez.
Kopojno w. 122, 122p stolica, katedra, koci) 26, 123 p, 145p, 148p
Koprzy wianka (Pokrzy wianka) rz. 112, 113, 119, 244, 245, 245p, Krpsko rodkowe (Mittel-See)
112, 112p 246, 247, 248, 258, 269, 269p, jez. 143p
Koprzywnica patrz Koprzywianka 282, 284, 293, 347, 362, 363 Kromow w. 102, 102p
Koprzywnica patrz Pokrzywnica rz. Krakowsko-Czstochowska wytyna Krosno patrz Krosno Odrzaskie
Kopyl m . 103, 105p, 151, 151 p 159p Krosno Odrzaskie m . 117, 117p
Kopylw patrz Kopyl m . Krakw 6, 9 p , 10, 11, 12p, 13p, Krotoszyn m . 119p
Korewica grd 183, 185p 14p, 18, 20p, 2 2 p, 23, 25p, Krle m . 129, 129p
Koronowo 115, 115p 24p, 25p, 26p, 2 7 p, 28p, 31 p, Kroenta rz. 129p, 172p
Korsu patrz Chersones 32p, 34p, 35, 35p, 36, 36p, Krlewiec m . 84p
Korsyka 85, 259 3 9 p, 42p, 4 3 p, 44p, 46, 48p, Krlewski Kana (Dnieprowsko-
Korykos m . 8 7 p 49 p, 53, 72p, 77p, 83p, 84p, B uaski) 149p, 150p
Kostrzyn m . 102, 102p, 119 96p, 101, H O p, 111, l l l p , Krlowej Bony gra 161, 161p
Kostrzyn rz. 128, 128p 115, 122 p, 123 p, 135, 137p, Kruszwica 140 p, 171, 171p, 175,
Kostrzyn rn. 163p 158p, 160p, 165 p, 168p, 168p, 210, 211, 220, 222 224,
Koszaliskie wojewdztwo 143p 169, 169p, 172p, 186 p, 188, 227 229, 246, 280
Koszarawa rz. 160, 160p 1 8 9 ,1 8 9 p, 1 9 5 ,195p, 2 0 1 ,2 1 0 , Kruszwickie biskupstwo patrz wo
Koszyce m . 111, l l l p 245, 2 45p, 247p, 269p, 283, cawskie biskupstwo
Kocian m. 142p 315 p, 373 376 Krym 247p, 253p, 275p
Kociaski powiat 142p Kralup 196p Krymneskie jez. 151 p
Kocierzyna m . 114, 114p, 147, Krapina 96, 96p Krymno 132, 132p, 151, 151 p
147p Krapkowice m . 116, 116p Krynicze jez. 156, 156p
Kocierzyski powiat 147p, Kras 93p Kryspinw llO p
Kotra (Pielasa) rz. 130, 130p, 154, Krasnystaw m. 107, 107p Krystynopol m . 127p, 128p
154p Krasnystaw powiat 107p Krzna (Trzna) rz. 128 p, 1 5 2 ,152p
Kowale w. 146, 146p Krasocin w. 115, 113p Krzce jez. 145 p
Kowale patrz Kowalewo m. Kranik m . 106p Krzcin w. 112p
Kowalewo m . 152, 152p Kranik powiat 107p Krzczonw w. 106, 106p
Kowel m . 151 p, 152p Krg (Krong) w. 148p Krzemno patrz Domasznie W iel
Kowno 129, 129p Krg patrz lepe jez. kie jez.
Kozielsko w. 178, 178p Krg jez. (w pow. kocierzyskim) Krzemno patrz Krymno w.
Kozienice w . 342 p 148 p Krzemieniec gra patrz Krlowej
Kozienicki powiat 113p Kreta 85, 286 p Bony Gra
Kozw patrz Kozw Szlachecki Krewo 132p Krzemieniec m . 161 p
Kozw Szlachecki w. 114, 114p Krewo zamek 132 Krzemienieckie Gry 161 p
Kotle m . 117, 117p, 119, 119p, Krpa patrz Krpianka rz. Krzemionka rz. 151, 151 p
174p Krpianka rz. 112, 112p Krzemionki wzgrza 189, 189 p
Kotliny (Giitland, Itlania, Jutla- Krpnica patrz Krpska Struga rz. Krzeszw 107, 107 p
nia) w. 114, 114p Krpska Struga rz. 125, 123 p Krzeszowice w. llO p
Kotm in m . 117, 119, 119p, 121 p, Krpsko w. 125p, 143p Krzeszwka rz. l l l p
141 Krpsko (Krpskie Jeziora) jez. Krzewt w. 146p
Kotm in patrz Kutmin n/Sucz 115, 123, 123 p, 143, 145p, 148, Krzewt (Krzewckie, Krzewent,
Krnik 54 149 Krzewenckie, Dugie) jez. 146,
Krnickie jez. 141 p Krpsko Dugie (Langer Krams- 146p
Kraina (Karniola) 93, 93 p ker-See) jez. 125 p, 145p Krzcwiata patrz Krzewt jez.
Krzywula (dolny brzeg Dere- Lechici 84p, 136, 137, 137p, 163 Lipietnica (Lepietnica) rz. 105,
wienki) 128 p Lechici patrz Polacy 134, 134p, 105p
Krzy m . 113 p 180 Lipno m . 156, 156 p
Krzyacy 43, 47, 79, 142, 142p, Lechitw pastwo 166 Lipnowski powiat 156p
154, 349, p 351 Ledianin patrz Ldzice Lipsk 11, 1 4 p, 22, 34, 257p, 286p
Ksi W ielki l l l p Lednica patrz Bdanie jez. Lisewo n/Prosn w. 120, 120p
Kuba tl. 344p Lednica (Lednogrskie, Lednickie) Liszki llO p
Kucin (Kessin) grd 207, 207 p jez. 142, 142p Litewska ziemia 130p, 132, 152p,
Kuczin patrz Kucin Ledniczka (Lednicki Ostrw) wys 154p
Kuczuwna patrz uczywna pa 142, 142p Litewskie jeziora 154
Kujawska ziemia 115, 145, 146p Legnica m. 174, 174p, 176p Litwa 129, 131, 145p, 154, 162p,
152 p, 376 Legnickie ksistwo 174p 163, 169
Kujawy 122, 140p, 146 Leipzig patrz Lipsk Litwini 77, 157, 158, 285, 286
Kumani 126p Lem an rz. 89 L iw patrz Liw iec rz.
Kur rz. 83 p Lem an patrz Genewskie jez. Liw a (Liwna) rz. 110, llO p
Kurdystan 83 p Lem berg patrz Gorzw W ielko Liw iec rz. 128, 128 p
KuKm okrg 239, 239 p polski Liwocz pasmo 159, l5 9 p
Kuroski Zalew 103 p, 550 p Lengyel patrz Ldzice Liwonia 103
Kurza Gra w. 142, 142p Lenkas patrz Ldzice Lizn 93
Kurzelw m . 174, 174p Leningrad 94p Loara rz. 336
Kurzelwka rz. 174p Leniwka patrz Wisa Lochstaed 287p
Kuty m. 124p Lesbos wyspa 85, 85 p Londyn m . (Nowa Troia) 90 p
Kumin n/Sucz 125, 125p, 131, Lesko m . 124p Longobardowie 9 2 p, 93, 93 p, 94,
131p Leszczyny w. 114, 114p 155
Kwidzy m . 110, llO p Leszczyski (Leszno) powiat 142p Lotaryngia 89, 89 p, 205p, 255,
Kwieciszewica (Maa Note) rz. Lejna 160p 255 p
122, 122p, 143 p Leniald w. 132p Lotaryngii Dolnej ksistwo 89 p
Kwieciszwka patrz Kwieciszewica Leucaristus (Leucaristos) 175, Lubartowski powiat 144p, 145p
rz. 175 p, 176p Lubartw m . 22, 38, 53
Kwisa (Kwissa, Kwisza, Kwiat, Lewartw patrz Lubartw m . Lubawa m . 153p
Kwejsa, Hvizda, Kvizd, Queisse) Ldzanie patrz Ldzice Lubcza rz. 128p
rz. 116p, 118, 118p Ldzice 137p Lubeka grd (Liibeck) 8 4 p, 85p,
Kyeiszynius (Chesinus) rz. 133 Lgota patrz Ligota w. 179, 2 07p, 209, 381, 382,
Kyrleba Gra 126 Lgw patrz gw w. 382p
Libice grd 263 p, 278, 278p, 279, Lubelska ziemia 144p, 145
Lachy patrz Ldzice 279 p Lubelska wyyna 161 p
Lacjum 86, 86p Libickie ksistwo 278p Lubelskie wojewdztwo 172p
Lanckorona 161p Licemir (Lucymierz, Lucemierz) Lubelski powiat 106p
Las Puszcza 161 p jez. 149, 149p, 150, 151p Lubiaskie (Laubener-See) jez.
Lasoty gra patrz Krzemionki Lida m . 154p 153, 153p, 154
Lateran 337 Lidzki powiat 154p Lubi (Ubia, Lubi, Lubi)
Latyczw m . 107, 107p Ligota n/Lutyni w. 120, 120p, jez. 152, 152p
Latynowie 86, 86 p, 88, 93, 93 p, 121, 121p Lubi w. 152p
94 Ligurowie 87, 87p Lubi 118, 118 p
Lec patrz Giycko m . Likszany w. 154, 154p w Lubiu klasztor 118p
Lech rz. 311 p Lilia patrz Niemen rz. Lubiecz grd 331, 331 p
Lechia 136, 136p Limosalcum m. 175 Lubieska rz. 121, 121 p
Lechia patrz Polska Lipa patrz Zota Lipa Lubieszw 152p
Lublin (Liibben) m . 116, 116p L w w 9p, 15 p, 28, 29, 30, 86 p, omyski powiat 108p
Lublin m . 106p, 144p 101 p, 103 p, 104p, 108 p, 124p, opuszna Wielka rz. 105 p
Lubliniec m. 120 p 128, 128p, 161, 161p, 170, 170p, ososina rz. 104, 104p
Lubno patrz Lubieskie jez. 191 p, 245 p, 315 oszyn patrz asin
Lubochin w. 151, 151 p Lyczowno w. 106 owczyce w. 125, 125 p
Lubochnia m. 122p Lyk patrz Eckie jez. owicz m . 173p, 174, 174p
Lubom i 150, 130p, 151 p, 152p d m. 113p, 120p
Luboty jez. 145, 145 p aba (Alba, Albis) rz. 92p, 93 p, d powiat 114p
Luboty w. 145 96, 96p, 97, 97p, 101 p, 119p, dzka wyyna 162p
ubw (Lubow ) grd 209, 209p 155, 135p, 156, 155, 179p, dzkie wojewdztwo 174p
Lubrza (Lubenow) rz. 121, 121 p 180p, 206, 206p, 207p, 208p, uck m . 151, 151 p, 172, 172p,
Lubstwo jez. patrz Lubstowshie 256p, 278p, 335p, 345, 580 277 p
Lubstowo patrz Lubstw w. abiszyn m . 122, 122p uck biskupstwo 172p
Lubstowskie jez. 142, 142p, abuba rz. 108 p ucka ziemia 127, 132, 353
143p ada rz. 107, 107p Lucyna rz. 116, 116p, 117p
Lubstw w. 142p, 145 agiewniki w. 114, 114p Luczanie 184p
Lubstwek w. 142p agowica potok 112p uczywna w. 105, 105p
Lubuska ziemia 118p agw m . 112, 112p ukamie patrz Charzykowo jez.
Lubuskie biskupstwo (katedra) asin 350, 550p, 551 p Lubawa patrz Opatwka rz.
171, 245, 245 p, 246 248 asiskie jez. 550p Lubawa rz. (dopyw Modawy)
Lubusz (Lebus) grd 171, 171 p askowice w. 121, 121 p 126 p
Lubyk patrz Lubeka aszyn patrz asin ubie jez. 151, 151 p
Lucem ierz rz. 149, 149p, 150 awaryszki w. 129, 129p ukowa w. 107, 107p
Luce jez. 145p awarzyszki patrz awaryszki ukowski powiat 152p
Lucita (Luciea, Liticia) rz. 115, awiczno (awieczno) jez. 122, ukw m . 128, 128p,
115p 122p uksztas (ukszta) jez. 172 p
Lucia patrz Luciia rz. awy w. 111, l l l p ydynia rz. 108, 108p, 109
Luczanie 196p czko patrz Mielno jez. yna rz. 550p
Luczom ir patrz Lucemierz rz. ki W . 148p ysa Gra (ysogra) 10, 12, 53,
Luczom ir patrz Licernir jez. ki patrz kta w. 54, 156, 156p, 157, 327, 238,
Ludynia w. 113, 113p kta w. 104, 104p 528p, 329 p, 362, 568
Ludzimierz w. 106, 106p sk w . 146p ysa Gra (we Lwowie) 161,161 p
Lugidunum 175, 175p, 176p sk patrz Mielno jez. ysa Gra (w pamie erkowskim)
Lubom ie patrz Charzykowo jez. eba rz. 115, 115p, 146, 146 p 165p
Luliava Potok 126p eba patrz ebsko jez. ysica 157p
Luna (Lunbork) grd 209 ebsko jez. 115p, 146, 146p ysie patrz ysa Gra
Lunem burg patrz Liineburg ekno m . 178, 178p ysogry 156p, 157p
Luneburg grd 207, 2 07p, 2 08p czna w. 144p, 145, 145p
Luta (Lutka) rz. 132, 132p czna patrz Mielno jez. Macedonia 95
Luthidunum patrz Lugidunum czyca m . 175, 173p Magdeburg m . 256, 256p, 258p,
Lutom ie jez. 115 czycka ziemia 120, 376 266, 266p, 507, 512, 512p,
Lutryna (Maa Ossa) rz. 109p czysko-Wodawskie jeziora 392
Lutynia rz. 121, 121 p, 163, 163p 152p Magdeburg arcybiskupstwo (bis
Lw ie Morze patrz Czarne Morze czysko-Wodawskie Pojezierze kupstwo) 2 5 6 ,256p, 257p, 312p
Lwowskie arcybiskupstwo 26, 144p Magnopolis patrz Meklemburg
170p ki w . 104p Magnopolskie hrabstwo patrz
Lwowsko-Tomaszowskie Roztocze gw w . 121, 121 p Meklemburskie hrabstwo
162p ochowice w. 146 p Magnuszewo 109, 109p
Magurka 101 p Meklemburgia (Meklemburg) Midzyrzecz m . 121, 121 p, 142p,

Majaczwice w . 120, 120p 207p, 2 09p 2 88p, 320p
Majdan Krzczonowski w. 106 p Meklemburskie hrabstwo 381, 382 Mikkeburg (MikeLburg) patrz M e
Maldesze patrz Mtno jez. 382p klem burg grd
Malechw (Malchow) grd 207, M elno patrz M ielno jez. Milwka w . 160p
207p M elno (Meno) jez. 153, 153p M isk Mazowiecki (Misk) m . 109,
Malinowska Skaa 101 p Melsztyn 47 109 p
Mallorca (Majorka) wyspa 85, 85p M em el zamek patrz Kajpeda Minorca (Minorka) wyspa 85, 85 p
Maa Brytania patrz Bretoski p M em leben 266p Misenum m . 195 p
wysep M en rz. 89 p Minia 206
Maa Husza 150 p Meotyda (Meotu Bagna, M eotyj- Minia grd nad ab 179, 179p
Maa Nysa rz. 116p skie bagna) patrz Azowskie Minieskie margrabstwo 179 p
Maapanew patrz Maa Panew rz. Morze Mitylena patrz esbos wyspa
Maa Panew (Maopiana) rz. 116, Meotydzkie Jezioro patrz Azowskie Mitilini (Mitylene) m . 85 p
116p Morze Mleczka rz. 105, 105p
Maa Puszcza rz. 161 p Merecz m . 129, 129p, 130 Mawa m . 163p
Maa Wisznia 128 p Merecz patrz Mereczanka rz. Mawka rz. 163p
Mae Skrzeczenko gra 160p Mereczanka rz. 129, 129p, 130 p, Mawski powiat 165 p
Maej Koody jez. 143 p 152p, 154p M yny w. 112, 112p
Maopolska 197p Merseburg m. 208, 208p M nichw w. 122, 122p
Maopolski gry 163p Metanaste (Wooszczyzna) 155 M odlin m . 108p
May Poprad 105 p Metanaci 155p Mogilneski powiat 141 p, 145 p,
Mamry jez. 550 p Metz m . 275p 146p
Marburg 43, 44 Mezejczycy 135 M ogilno m . 143 p
Marchia (Marka) 265, 265 p Mezja (Missia) patrz Bugaria Mogia w . 111, l l l p , 192, 195,
Marienwerder ad Nergam 129, Mezja 135p 195 p
129 p Mezopotamia 83 p Moguncja m . 2 57p, 309p, 512p
Marlo w grd 209, 209p Miaka rz. 113p Mogunckie (w M oguncji) arcy-
Marsylia m . 85 p Miechowski powiat 158 p biskupstwo (diecezja) 257, 257p
Martwa Wisa (Martwa Wiseka) M iechw m . 33, 33p, 53, l l l p , M obilno (Mohylno) m . 129, 129p
patrz Wisa 162p M ohylw m . 131 p
Maskawa rz. 163p Mieczniki w. 130, 130p M okowo (Chaliskie) jez. 1 5 6 ,156p
Massageci 91 p, 92 Miedniki patrz W ornie m. Mokra rz. 148p
Matycz (Mytycze, Motycze) jez. Miedniki patrz Duhissa rz. Mokrz (Muksz, Mukrz, Muksza)
144, 144p Miedziana Gra w. 159p jez. 148, 148p
Mazaca (Masaca, Mazaka) patrz Miedzianka w. 159p Mokrz w . 148 p
Cezarea m. Miejskie (Okuniew) jez. 152p Modawa patrz Wetawa rz.
Mazowiecko-Podlaska Nizina 163p Mielce m. 151 p Modawa (Moldova) rz. 126, 126p
Mazowsze 108, 128, 163, 226, Mielecki powiat 105 p Modawia 172p
403 Mielnik grd 240 p Mongoowie 291 p
Mazury 153p Mielno (Miihlen-See) jez. 146, Moniaczewice patrz Majaczewice w.
Mtawa rz. 115, 115p 146p, 153, 153p, 154 Morawa rz. 96, 96p, 97, 190p
Mechlin grd 382p Mielno (sk) jez. 146, 146p Morawianie 198, 200, 317, 380,
Media 88 Mieni (Lipianki) dorzecze 156p 381, 399
Medowie 88, 88 p, 180 Midzyborze patrz Merseburg Morawka rz. (dopyw Czarnej
Meklemburg (Mikilinburg, M e Midzyborze (Magdeburg) 208, Nidy) 112p
chlin) grd 207, 207p, 209, 208p Morawka rz. (dopyw Ostra wicy)
209p, 382 Midzyrzecki powiat 142p 116p
Morawica patrz Czarna Nida rz. Nadprypeckie jeziora 151 p Niemcza grd 116p
Morawica patrz Lucyna rz. Nadrenia 31 l p Niemiec pogranicze 89 p
Morawska Ostrawa (Ostra) patrz Nadrowia 286p, 350, 350p Niemiec wschodnich metropolie
Ostrawa m . Nadryb patrz Nadrybie jez. 312p
Morawska diecezja 2 32p, 240p Nadrybie (Nadrybek) jez. 145, Niemiecka Ostrawa patrz Ostrawa
M orawy 93, 96 p, 97, 117p, 169, 145 p Niemiecka Republika Demokra
190p, 191 p, 204, 233, 240, Nagy las 112 tyczna 58
257p, 316p, 317, 317p, 318, Namysw m . 245p Niemieckie cesarstwo 268, 274,
339, 564, 378, 578p, 379, 380 Narew rz. 103, 108, 108p, 109, 276, 503, 303p, 504, 310, 311,
M orawy poudniowe 97p 109p, 110, H O p, 128p, 175, 517, 573
Morski powiat 154p 175p Niemieckie kraje 306, 345
Morocz rz. 131 p Narni m . 243, 269, 269 p, 274, Niemieckie ludy 303
Morze Wiksze patrz Morze Czarne 2 74p Niemieckie metropolie 309p
Morzysaw w. 121 p, 141, 141 p Narwi dorzecze 155p, 154p Niemen rz. 101 p, 103, 105p, 129,
Morzysawski kana 121 p, 141 p Natangia 350, 350p 129 p, 150, 130p, 131 p, 135,
M onetniki (Miesietniki) w. 130, Nawz w. 106, 106p 134, 137, 154, 350, 550p
130p Neapol m . 275 p, 389 Niemna dorzecze 132p
Moskwa m . 94p, 103p, 184p, Nebliny (Niewlino, Neblin-See) Nieszawski powiat 146p
323p jez. 123, 123p, 145, 143p Niewiastw w. 122p
Moskorzew w. 111, 111 p N er rz. 120, 120p, 121, 121 p Nie wiata rz. 129, 129p
Mosty W ielkie m . 127 p Netecz patrz W irowa rz. Niewieniszany m . 130
Mosul m . 83 p N eu Zelle 119, 119p Niewier patrz Niewierz w.
Moszczenica rz. (dopyw Bzury) Nickie Wzgrza 163, 163 p Niewierz (Niewiarza, Niewiara)
114p Niczko gra patrz Nieckie W zg w. 149p, 150, 150p
Moszczenica (Moszczanka) dopyw rza Niewlino patrz Nebliny jez.
W olborki rz. 113, 114p Nida rz. 111, 111 p, 112, 112p, Niewlino w. 123 p
Motawa (Szpgawka) rz. 114, 140, 173, 173p, 364, 564p Niewsiastowo w . 122
114p Nidbork patrz Nidzica m. Nieznajowa w. 105 p
Mrgowski powiat 153p Niderlandy 89p Niezamyl w. 142p
Mroczkw w. 112p Nidy niecka 160p Niezamyl (Zaniemyl, Zaniemy-
Mrukowa (Mrokowa) w. 159p Nidzgra (Nieckogra) 163p skie) jez. 141 p, 142p
Mrukw gra 159, 159p Nidzica m . 109, 109p Niezamyl grd 142
Mszana w. 126p Nidzica (Niedzica) rz. 111, l l l p , Nigrum-Castrum (Czarnygrd,
Mszan jez. 150, 150p 173, 173p Carawul, Czarnigrad, Carabuna)
Mszczonw m . 114p Niedziaek w. 163p m. 102, 102p, 103p
Mtawa patrz Mtawa rz. Niegociskie jez. 155 p Nil rz. 82p
Mtawsko jez. 115 Nieklucz jez. 152p Niniwa (Ninua, Ninewsch, Ninos,
Muchawca dorzecze 149p Nielisz w. 108, 108p Ninus) m. 83, 83 p
Muchawiec rz. 127, 127 p, 150, Niem cy 79, 86 p, 154, 204, 206 Nitra m . 293 p, 400, 400p
161, 161 p 209, 232, 580, 381, 390, 591 Nitra arcybiskupstwo 400p
Muksza patrz Mokrz jez. Niem cy 89p, 155p, 254p, 249p, Nobliny patrz Nebliny jez.
Munuczkowice w. 131 254p, 256, 257p, 259, 266, Nobel jez. 152, 152p
Muromskie ksistwo 523 p 2 6 8 p, 275, 297, 505p, 507, 311, Nobel m. 152p
Muroni (Murom) grd 323, 323p 529, 348, 575p, 574p, 390 Nochw w. 178, 178p
Myzja 87p 392, 402 Nogat patrz Wisa
Niemcy pn.-zachodnie 89 p Norbertanek klasztor w Strzelnic-
Nadbatyckie terytorium 206p Niemcy pnocne 592p 280p
Nadabskie terytoria 89 p Niemcy zachodnie 89 p Norwegia 93, 155
sa*
Note w. 119, 119p, 122 N ysauyckarz. 1 1 6 ,116p, 118p, Olesno m . 117, 117p
Note rz. 102, 102p, 119, 119p, 180 Olenica 63, 120, 120p
122, 122p, 125, 123p, 140, Nysa Szalona rz. 116p O lim p 165p
143 p, 145, 146, 146p, 178p Olkuski powiat l l l p
Noteci dorzecze 143p, 145p, 146p Obermarsberg 255, 255p Olkusz m . l l l p , 159, 159p, 160p
Nowa Ruta m . 111 p, 195p Obidowa gra 105, 105 p Olsztyn m . 162
Nowa Supia 156p O bnig (Obnik) 118, 118p Olza rz. 115, 115p, 116p, 161p
Nowe m. 1 1 5 ,115p w Obniku klasztor 118 Oawa (O bie) rz. 116, 116p
Nowe Celle patrz N eu Zelle Obodrzyce 206, 206p, 207p, 382p, Ooboczka rz. 118p
w Nowym Celle (Neu Zelle) Oborniki m . 122, 122p Oobok m . 118, 118p
klasztor 118 Obra w. 117, 117p Oobok rz. 120, 120p, 121p
Nowe Miasto patrz Nowy Kor Obra rz. (dop. W arty) 117p, 118p, Oomuniec m . 190, 190p, 2 88p
czyn 121, 121 p, 141, 141 p, 142 p Oomuniec biskupstwo 190 p
Nowe Miasto m . (nad Son) 109, Obra patrz Obrzyca rz. O m ulew jez. H O p
109p Obry dorzecze 141 p, 142p Om ulew rz. 110, H O p
Nowogrodzianie 255, 535 Obrzyca rz. 117, 117p, 118p Opatowiec m . 104, 104p, l l l p
Nowogrodzka republika 137 p Obrzycy dorzecze 142p 112p
Nowogrodzkie ksistwo 343 Ocean patrz Batyckie Morze Opatw m . 157, 173, 175 p
Nowogrd patrz Nowogrd W ielki Ochodzita 161p Opatwka rz. 1 1 2 ,112p, 1 7 3 ,173p
Nowogrd W ielki 108, 108p, 157, Oczakw m . 103 p Opawa (Opa), rz. 117, 117p
155,184, 261 p, 523, 525p, 552, Oderberg patrz Bogum in m . Opawica patrz Opawa rz.
335, 544, 586 Odra rz. 101, 101 p, 102, 102p, Ophiusa patrz Cypr
Nowogrdzkie 149p 115, U 5 p , 116p, 117p, 118p, Ophiusa patrz Formentera wyspa
Nowomiejaki powiat 155 p 119, 119p, 121, 151, 135, 156, Opole m . 116p, 174, 174p
Nowosiedlce patrz Nowosiki 155 p, 162p, 170, 171, 174, Opolskie wojewdztwo 174p
Nowosielce 132p 174p, 175, 180p, 206p Opolskie ksistwo 174p
Nowosiki 132, 132p Odrow m . 112, 112p Opole Lubelskie powiat 106 p
Nowotarski powiat 106 p Odry m. 101, 101 p Opr rz. 163p
Nowotomyski (Nowy Tomyl) po Odrzaski Zalew 102 p Orla (Samica, Horla, Hurla) rz.
wiat 141 p Ogrodzieniec m . 110, H O p 119, 119p, 121 p
Nowy Dwr patrz Nowy Dwr O hfe (Eger) rz. 96, 96p, 97 Orla (Hurla) w. 119, 119p
Mazowiecki Ojcw m . l l l p Orlanka rz. 128 p
Nowy Dwr Mazowiecki 108, Oka rz. 183, 183p, 323p Orle (Guszyskie) jez. 114p, 145,
108 p, 109, 109 p Okopy w. Trjcy 125p 145p
Nowy Korczyn (Nowe Miasto Okunin (Somiskie) jez. 152, Orle w. 114, 114p, 145p
Korczyn) 111, l l l p , 112p, 140 152p Orleaska diecezja 336, 356p
Nowy Scz m. 105, 175, 175p Olbiasz patrz Lubia jez. Orowo bagna 108p
Nowy Targ m. 106 p Olbrachcice w. 116, 116p Orsza m . 131, 151 p, 152p
Nubia 82, 82 p Olcha rz. 343 Orsza patrz Orszyca rz.
Nur patrz Nurzec rz. Oldenburg (Aldinburg, Starogrd Orsza zamek 131
Nurzec rz. 128, 128 p Wagryjski) 207, 207p Orszyca (Olszanka) rz. 131 p, 132,
Nyrzec patrz Dobrzynka rz. Oldenlubeke (Stara Lubeka) patrz 132p
Nysa patrz Nysa uycka Lubeka Orynia rz. 133, 133p
Nysa patrz Zimna Struga rz. Oleskie bagna 125 Orzechw jez. 152
Nysa patrz Nysa Kodzka Oleskie lasy 132 Orzechowiec jez. 149p, 150, 150p
Nysa m . 174, 174p Olesko m . 103, 103p, 124, 124p, Orzechowo jez. 149p, 150, 150p,
Nysa Kodzka rz. 116, 116p, 174, 125, 125p, 130, 130p, 132p 152p
174p, 175p Olesko zamek 103 Orzechowski kana 149p
Orzechowskie jez. 149p Osuchw w. 115, 115p, 114, 114p Papieska stolica patrz Apostolska
Orzechw N ow y 144p Otoczyta (Okuczite, Ococite) 125 Stolica
Orzechy jez. 151 p Oybin (Oywin, Oywen, Oyben, Papiestwo 51, 298
O rzek patrz Hurko w. Moibin) gra 118p Parchowice patrz Prochowice w.
Orzyc (Orzyca) rz. 109, 109p Oybin klasztor 118p Parczew m. 108, 108p, 144,
Osetycy 8 5 p, 92p Oybin zamek 118p 144p
Osieczna (Osieczno) m . 142, 142p Ono Lubuskie (Drosze, Dro- Parczow patrz Parczew
Osieczno patrz Kalba jez. schen) m. 118, 118p, 119 Paris patrz Paryi
Osieckie jez. 142p Owicim m . 104, 104p, 110, Parnawa rz. 134p
Osiek w. 147 p Owicimska ziemia 160 [160p Partenopolis patrz Magdeburg
Osiek zamek 147 Owicimskie 160p Partcino patrz Partczyny jez.
Osielsk 176 p Owicimskie ksistwo 104p Partczyny Wielkie (Partciny,
Osoboga rz. 116p, 174, 174p Otmuchowskie jez. 175p Partenschin-See Gr.) jez. 153,
Osobita potok 161 O tm uchw m . 175, 175p 155p
Osobita gra 161 Partczyny Mae (Partenschin-
Osobit Vrch pasmo 161 p Pabianice 121 p See KI.) jez. 155p
Ossa (Osa) rz. 109, 109p, 116p, Paczkw (Paczkw) m . 116, 116p Paruchy w. 115, 115p
285, 287, 2 87p, 549p, 550 Pad rz. 87 p Parusza patrz Paruchy w.
Ossy dorzecze 155p Paderborn m . 519p Paryi 12, 13, 18, 20, 20p, 36, 57,
Ostrawa m . 101 p, 117, 117p Padewczycy 65, 65p 329 p, 591, 392, 592 p, 401,
Ostrawa lska (Ostrawa Polska) Padwa m . 65 p, 89p 402
patrz Ostrawa m. Paflagonia 86, 86p, 87 p Pascki powiat 153p
Ostrawa Niemiecka patrz Ostrawa Paflagonowie patrz Eneti Paska rz. 550p
m. Faklica rz. 121, 121p Passawa m . 257p
Ostra wica (Ostravice) rz. 116p, Pakoskie jez. 122p, 145, 145p Passawa biskupstwo 257p
117, 117p Pakosaw w. 115, 113p, 119, Patavini (Pataviani) patrz Padew
Ostrowa patrz Ostrwek w. 119p czycy
Ostrogoci 158p Pako n/Noteci m . 122, 122p, Paterno m . 311 p
Ostroka m . 110, llO p 145, 143p, 146, 146p Pawia m . 138, 138p, 265, 265p,
Ostrowie (Ostrowiec) patrz W ola- Palatynat 255 268, 268p, 298p
skie jez. Palenica gra 161 p Pawowice w . 112, 112p
Ostrowite (Eben-See) jez. 148, Palestyna 2 25p Ptnowskie jez. 141 p
148 p Palestyna rodkowa 225p Pczow patrz Pszczewo jez.
Ostrowite w . 148p Palowice w . 119, 119p Pczow patrz Pszczew m .
Ostrda m . 109p, 154, 154p Paucki powiat patrz Pauki Pella m . 85, 85p
Ostrdzki powiat 155p Pauki 122, 178, 178p Peloponez 286p
Ostrw 118p Panien zakonu premonstrantw Peczyska gra 160, 160p
Ostrw w . 152 klasztor (w e W rocawiu) 116 Peczyska w. 160, 160p
Ostrw patrz W ustrow grd Paniowice (Pannwitz) w. 117p Petew rz. 128, 128p
Ostrw wyspa 209 Pannonia 93, 94, 94 p, 95, 96, 99, Peremyl grd 268p
Ostrw 209p 155, 157, 158p, 155 p, 165, Perejasaw grd 291 p, 292, 292p
Ostrw Lubelski 144p, 152 p 187, 2 5 2 p, 250, 267 Pereum 282p, 288p, 329, 519p
Ostrwek w . 115, 115p Pannoska diecezja 2 52p, 240p Pergam 88 p
Ostrzeszw m . 118, 118p Pannonii dolnej gry patrz Kar Persowie 180
Ostrzyhom (Strigonium) m . 165, paty Pesaro m . 265p
165p Panonii gry patrz Karpaty Petersburg m . 9, 11, 12, 19, 33p
Ostrzyhom arcyhiskupstwo 165 p Pannoska G ra 290, 290p, 295 Piana patrz Odra
Ostwysz patrz Uci wierz jez. Pannoskie krlestwa 95 Piana w. 102, 102p
Piastw pastwo 170p Plun (Plon) grd 207, 207 p Polm o patrz Pulm o w.
Piacenza m . 299 p Pocice patrz Potycze jez. Polska 5, 7, 26, 43, 44p, 59 60,
Piaseczno jez. 148, 148p Pock m. 109, 155, 171 63, 64p, 67, 69, 70, 70 p,
Piaseczno (Piaseczyskie) jez. 151, Pocka ziemia 376 72, 72p, 75, 76, 79p, 81p, 87,
151 p Pockie (w Pocku) biskupstwo 93, 97, 98, 98 p, 99, 99 p, 100,
Pieczyngowie 255, 253 p, 254 171 p, 246 248, 265 1 0 1 ,1 0 4 , 111, 154 156, 136p,
256, 256p, 291, 292, 292p, Pon rz. 109, 109p 137, 159, 159p, 140p, 142,
295, 523, 524, 351, 535, 334, Posk m . 109, 109p 146 p, 153 p, 154p, 156, 157,
537, 543 Potycze (Potica) jez. 152, 152p 1 6 3 ,1 6 7 p, 1 6 8 ,1 6 9 ,1 7 0 ,1 7 5 p,
Pielasa jez. 154p Pobiedziska m . 121, 121 p, 142p 175p, 1 7 7 ,1 8 0 ,1 8 2 ,1 8 7 ,187p,
Pieczora w. 124 Podkarpacie lOOp 188, 190p, 191 193, 198
Pietrzykw (Pietrzykowo) w. 122, Podole 169, 183, 183p 202, 205, 206p, 210, 211,
122p Podolska W y iyn a 161p 220p, 222, 223, 223p, 225,
Pilica rz. 115, 113p, 162p, 174p Podolska ziemia 161 227, 229, 231, 232, 234, 234p,
Pilica (Pylcza) m . 113, 113p Podgrze w. 120, 120p 235, 236, 238, 241, 242, 244,
Pilica zamek 115 Podgrzyce patrz Podgrze w. 2 45p, 247, 2 47p, 248, 248p,
Pilczyca patrz Czarna rz. Podhorce w. 127, 127p 249 251, 253, 257, 260, 262,
Pia m . 123 p Pogonia w. 111, 111 p 2 6 5 ,2 6 7 ,2 6 8 ,269p, 2 7 0 ,2 7 1 p,
Piawa m . 101 p Pogezania 550, 5 50p 272, 273, 277, 278, 278p, 281,
K law a rz. 123 p Pokost w. 130 283, 285, 288, 289, 290p, 292,
Pina rz. 130p Pokost n/Sucz w. 130p 293, 295, 297, 297p, 289,
Piczw ra. 112p Pohost Zahorodny w. 130p 2 98p, 300, 300p, 302, 303,
Pisk n/Pin m. 150, 150p, 151 Fohost Zahorodny jez. 150p 505 p, 505 p, 508, 510, 310p,
Piski powiat 152 Pohost Zarzeczny w . 130p 512 321, 325, 326p, 527, 528,
Piszczyzna 152p Pokucie 124, 124p 529, 529p, 330 352, 554, 355,
Piotrkw Trybunalski m . 113p, Pokrzywnica (Powa) rz. 121, 121 p 337 546, 549, 550 352,
114p, 162 Pola 87p 355 557, 564, 565, 367p, 370,
Piotrkowski (Piotrkw Trybunal Polacy 25, 53, 57, 68, 69, 71, 572, 376, 377, 577p, 580, 381,
ski) powiat 113p, 114p 76 78, 83, 84, 84p 86 p, 95, 582p, 584, 588, 390 394,
Piotrowa stolica patrz Apostolska 93 p, 99 101, 110, 127, 156, 597, 399, 401 403
Stolica 157, 139, 140, 154, 155, 157, Polska ludno 157p
Piotrowa katedra patrz Apostolska 158, 160, 161, 163 165, 167, Polska Piastowska 102p
Stolica 168, 170, 175, 175 184, Polska zachodnia 92 p
Pirenejskie gry 91 p 186 190, 192, 197 201, 205, Polski kraj (kraje, kraina) 177,
Pisa rz. 108, 108 p, 155 p 205, 208, 211, 221, 225, 223, 243, 306, 516
Piski powiat 153p 227 229, 231, 253, 255, Polski nard (lud) 176, 241, 290,
Pistoia m. 72p 237, 258, 242 244, 251, 260, 519, 369
Pisz patrz Pisa rz. 261, 263, 269, 283 286, 289, Polskie krlestwo 31, 35, 60, 78,
Pisz (Jasbork, Jobannisburg) m . 290, 296, 297, 304, 307, 308, 79, 101, 124, 132, 156, 157,
153, 153p 313, 515, 317, 518, 520, 521, 159, 165, 168, 175, 175, 195,
Pisz (Jasbork) zamek 108p 330, 534, 357, 539, 540, 546, 197, 201, 205, 206, 210, 211,
Pityuzy wyspy 85 p 349, 556 558, 564, 365, 367, 215, 223, 228, 251, 238, 246,
Piwonia rz. 128p, 144p 570, 572, 377 379, 583, 384, 262, 266, 278, 505, 304, 306,
Plecimin (Krpa, Plotzmin) rz. 390 392, 396, 397, 399, 401 514 316, 318 521, 332, 343,
123, 123p Polanie 156, 136p 545, 346, 350 352, 356, 357,
Plecimin-Krpa m yn 123 p Polesie 149p 152 p 359, 361, 563, 366, 568,
Pliszka (Pleiske) rz. 118, 118p Polkw 1 2 8 ,1 2 8 p 570 372, 376, 580 382, 385,
Ploner-See jez. 207p Polm o patrz Pulm o jez. 587, 591, 392, 594 396
Indeks n a z to geograficznych 439
Polskie ksistwo 202, 210 Porita patrz Prut Prczawa rz. 153p
Polskie pastwo 7, 81 p, 388 Porostw w. 131, 131 p Prochowice w. 118, 118p
Polskie plemiona 195 Porozw (Porozowo) w. 131 p Propontyda 87 p, 286 p
Polskie prowincje 135 Porszy rz. 376 Prosn rz. 118p, 120, 120p, 173p,
Polskie terytorium 185p Poryck 34, 53 174
Polskie ziemie 41, 92p, 109, 124, Potieszyn w. 128 Proszowice m. 158, 158p
129, 135, 155p, 163, 198, 206, Poturzyca (Potarzin, Potarzica) w. Pronie patrz Prusie w.
208, 307, 509, 312 128 p Prudnik rz. 116p
Polsko-czeskie pogranicze 343 Potylicz gra 162, 162p Prudnik m . 116p
Polsko-pruskie pogranicze 549p Potylicz m . 162, 162p, 178, 178p Prusacy 77
Polsko-ruskie pogranicze 269 p Potylicze patrz Potylicz m. Prusie w. 178, 178p
Polwica w . 142, 142p Potyliczka rz. 162 Pruska ziemia 109, llO p , 153,154
Poabianie (Poabowie) 206, 206p, Powiernica (Meszna) rz. 141 p Pruski lud 287
207 p, 381 Powidz jez. 141, 141p Pruskie plemiona 549
Polaby patrz Poaby w. Powidz m . 141, 141 p Prusowie 232, 280, 285, 286,
Poaniec m . 112, 112p Pozna m. 15, 15 p, 35, 36, 84p, 286p, 288, 295, 349, 350p
Poapy w. 151, 151 p 88 p, 92 p, 96p, 115p, 120,121 p, Prusy 98 p, 103, 110, 142, 153,
Poock m . 131, 131 p, 132, 153, 135, 142p, 155p, 165, 170, 154, 170, 191 p, 285, 286,
133p, 2 60p, 323, 525p, 344, 170p, 174p, 246p, 247p, 287p, 295 297, 349, 350, 550p, 399
344p 299, 300, 300p, 310p, 566, 368, Prut (Porata, Pyretos, Porita) rz.
Poocka ziemia 132 373, 383 p, 386, 388, 396, 397 124, 124p, 125, 125p, 126,
Poockie ksistwo 323 p, 344p Poznaski powiat 142p 126 p, 137, 155p
Potocki zamek 132 Poznaskie 35 Prype rz. 127p, 130, 130p, 151,
Poowcy (Poowczanie) 291, 291 p, Poznaskie wojewdztwo 122, 131 p, 132, 132p, 155p, 149p,
323 p, 557 173p 150, 150p, 151, 151 p, 152,
Poota rz. 131 p, 132, 132p Poznaskie (w Poznaniu) biskup 152p, 185, 323p
Potawa rz. 323 p stwo (diecezja, katedra) 122, Prypcci dorzecze 151 p
Pomorska Zatoka 102p 170, 178, 245, 245p, 246, 247, Prys ki w. probostwo 63 p
Pomorska ziemia 115, 123p, 247p, 248 Przedbrz m . 162, 162p
146 148, 152p Pnocne Morze patrz Batyckie Przemckie jez. I4 2 p
Pomorzanie 179, 382, 383 Morze Przemt w. 142p
Pom orze 43, 58, 95, 114, 179, Pnocne Morze 135 p, 209 Przemsza rz. llO p
229, 232 234, 346, 382, 583, Pnocny Ocean patrz Batyckie Przemykowska W ola 104p
383 p Morze Przemykw w . 104, 104p
Pomorze Dolne 208 Poidzimierz w. 128, 128p Przemyska ziemia 102
Pomorze Zachodnie 78p, 102p, Praga m . 95, 97, 239p, 2 49p, 257, Przemyskie starostwo 29
171 p, 209 p, 211, 546, 546p, 257p, 263, 278p, 279, 2 8 0 ,2 8 1 , Przemyl m . 15, 43, 54, 55, 106p,
382p, 3 85p 292, 309, 314, 314p, 315, 316, 171, 171 p, 268, 268p
Pomorze Zaodrzaskie 382p 397p, 399 Przemyl biskupstwo 171, 171 p
Poniew ie 129p Praha patrz Praga Przeorsk w. 127p
Pontus patrz Czarne Morze Prandocin m yn 122 Przewoka gra 140, 141 p
Pontus Euxinus (Auxenum Mare, Praski zamek 240, 249, 257, 258 Przewoka grd 141 p
Mare Maius) patrz Czarne M o Praskie biskupstwo 26, 257 p, 258, Przewoka wyspa 141 p
rze 271, 272, 277, 281, 309p Przeworsk patrz Przeorsk w.
Pontyjskie Morze patrz Czarne Prdnik (Biaucha, Biaka) rz. 111, Przeworsk m. 105p
Morze 111 p, 201 Przykaukaskie tereny 544p
Poprad rz. 104, 104p, 105p Pregoa rz. 101 p, 350p Przylepnica rz. 163 p
Por rz. 106, 106p, 107p Fregoy dorzecze 550p Psary zamek patrz Krapina
Psina (Cyna, Cynna, Zinna, Zinne, Ragneta m . 103, 103p Rogono m . 178p, 350, 550p
Ptina, Psyna) rz. 117, 117 p Ragneta zamek 103 Rogono w. 106, 106p, 152, 153 p
Pstrokonie w. 121, 121 p Rajcza w. 160p Rogw 27
Pszary w. 96 Rakutowskie W ielkie jez. 146p Rokitno patrz Rokitno Szlachec
Pszczew m. 142, 142p Rakutwka 146p kie
Pszczewo (Pszczewskie) jez- 142 p Rascia patrz Serbia Rokitno Szlacheckie w. 110, llO p
Ptur (Pturek, Ptuiskie, W olickie) Rata rz. 127, 127p, 128p, 162p, Rom an (Rom anw, Rom am i), m .
jez. 146, 146p 178p 126, 126p
Ptur (Ptur Wielgi) w, 146, 146p Ratno 127 p, 132, 132p, 150 p Rom anowy Targ patrz Rom an m.
Pturek (Pturzec) w. 146p Ratyzbona m . 249, 249p, 257p, Rom owe m . 286, 2 86p, 296,
Pulemiec w. 151p 258, 309 350
Pulmo (Pulemieckie) jez. 151, Ratyzboskie (w Ratyzbonie) bis Romualda w. klasztor w Pereum
151p kupstwo (diecezja) 2 49p, 257, 519p.
Pulmo w. 151, 151 p 2 57p Ropa rz. 106, 106p
Puawy powiat 115p Ratzeburger-See jez. 207p Ropczycki powiat 105 p
Putusk m . 175, 175p Rauracum m . 94p Roski Sielec 151 p
Puszcza w. 161 p Rauracus gra 94 Rossano m . 2 99p
Puzzola m . 134p Raurici szczep celtycki 94 p Rostock m . 207, 207p, 209, 2 09p
Pylos m. 365 p Rawa (Rawka) rz. 114, 114p Restw 261 p, 323, 323p
Pyzdry m. 122p, 135, 163, 163p Rawa Ruska m . 127p, 162p, 178p Ro, (Ro, Jasbarskie, W a n n o,
Rawa Ruska powiat 127 p Warznieskie, Warnio wskie,
Raba rz. 104, 104p Rawenna m . 138, 288p, 319p Warszawskie, Warszowskie,
Rabsztyn gra 159, 159p Raweskie biskupstwo 336 Rosch, Warschau-See) jez. 155,
Rabsztyn zamek 159 Raweski egzarchat 138p 153 p
Raceburg (Racit) grd 207, 207p Rebas rz. 86 p Ro rz. (dopyw Dniepru) 131 p,
Rachanie m. 106, 106p Reggio (Regium) m . 86 p, 576p
Racit nica (Szko) rz. 109 p Regini (Rhegines) 86p Rosz rz. patrz Orszyca 131, 151 p
Raciborskie ksistwo 174p Reginowie patrz Sarmaci Rosz patrz Niem en rz.
Racibrz m . 135, 174, 174p, 209 Reims m . 230, 230p, 336p Rozkopaczowska W ola w. 144
Raczno patrz Gbokie jez. Reims arcybiskupstwo 230, 336, Rozkopaczowskie Mytycze patrz
Raczyskie jez. 141 p, 142p 336p Matycz jez.
Radocin potok 105 p Remeskie biskupstwo patrz Rozkopaczw w. 144p
Radom m. 113p Reims arcybiskupstwo Rozkopaczw patrz Matycz jez
Radomka rz. 113, 113p Remigola w. 129, 129 p Rozkopaczw strumie 144
Radomirze patrz Radomka rz. Ren rz. 89p, 92 p, 136, 155, 276, Rozprza m . 113, 115p
Radomsko m. 120p, 162p 305, 317 Roztoka patrz Rostock
Radostw w. 120 p Renia patrz Rynia rz. Rozwadw m . 107 p
Radostw (Radzistw) w. 150,150p Rhodos (Rodos) m . 88, 88p Ran w. 109, 109 p
Raduuia (Redunia) rz. 114, 114p Rhodos (Rodos) wyspa 88 p Ruda grd 174p
Radymicze (Radynicze, Radimy- Ripaia ore (Ripeje) 86 p Ruda m. 119, 119p
czysze) 183, 269, 269p Rip (Rzip) gra 97, 97 p Ruda patrz Olenica rz.
Radzanw m . 163, 163 p Rodniaskie hale 126 p Ruda rz. 97, 97p
Radzieszw n/Prosn 120 p Rodyjczycy 86 p, 88, 88 p Ruda strumie 119, 119p
Radzim patrz Radzy m. Rogowskie jez. 122, 122p Rudawa rz. 110, l l l p
Radzimiczanie patrz Radymicze Rogonik May (Mniejszy) rz. 105, Rudawka (Rscawka) rz. l l l p
Radzieszw m yn 120 105 p Rudki 125 p, 126 p
Radzy 109, 109p, 153, 153p, Rogonik W ielki (Wikszy) rz. Rudnice (Roudnice) 97 p
350p 105, 105p Rudon rz. 133, 134p
Rudzka ziemia 174p Rynia rz. 110, llO p Samaria m . 225, 225p
Rugia wyspa 102p, 206 p, 208 Rynia w. llO p Samaria gra 225p
Rugianie 155, 206, 206 p Rynia (2) w. llO p Samorowicze w. patrz Samary w.
Rugiow ie patrz Rugianie Rzdza rz. llO p Samary w. 150, 150p, 151
R ugi um 175 Rzchw w. 112, 112p Sambia 287p, 350
Rum unia 58, 124p Rzeczpospolita (Polska) 26, 31, 43, Sambii pwysep 350p
Rurzyca (Rohrbach) rz. 125 p 60, 67, 99, 181, 182, 186, 193, Sanrz. 102p, 1 0 5 ,105p, 10 6 ,106p,
Rus patrz Niem en rz. 198, 201, 229, 235, 238, 238p, 107, 107p, 124, 124p, 125p,
Rrnini 77, 126, 127, 137 159, 294, 304, 308, 353, 367, 369, 163, 163p, 171, 183p, 268p
155, 161, 184, 254, 256, 260, 589, 596 Sandomierska ziemia 111, 113,
269p, 270, 276, 277, 286, 291, Rzeczyca 152p 157, 175, 342
524, 531, 352, 534, 536 340, Rzeknica rz. 209p Sandomierz m. 135, 162, 173
343, 356 358, 576 Rzerzuchowa gra 162, 162p Sanica rz. 112p
Ruskie ksistwo 255, 325 Rzesza (Niemiecka) 276p, 299 p, Sanka mierdzca (Sauka) rz.
Ruski lud 358 303 p, 317p, 327 p 110, llO p
Ruski nard 247, 324 Rzeszowskie wojewdztwo 105 p, Sanna rz. 107, 107p
Ruskie pastwo 137, 185, 324 159p Sanok m . 45
Ruskie plemiona 184, 185 Rzdowice w. 111, l l l p Sanocka ziemia 102p
Ruskie ziem ie 1 2 9 ,1 3 1 ,152p, 161, Rzym m . 13, 56, 36p, 63p, 65, Santoczyno patrz Sochocin
291, 292, 523, 352, 545 65p, 72, 72p, 138, 224p, 232p, Santok m. 102, 102p, 119
R u i 95, 99, 130, 155, 156, 137, 233, 233p, 253, 255p, 254, Santok zamek 125
137p, 138, 138p, 146p, 163, 259, 261, 261 p, 265, 266, 268, Saracenowie 168, 275
169, 185, 183p, 184, 184p, 268p, 269p, 271, 272, 272p, Sardynia wyspa 85
224p, 247, 253, 255, 256, 259, 274, 275, 275 p, 276, 276 p, 280, Sarepta m. 225, 225p
268, 275, 274, 274 p, 276, 281, 284 286, 286p, 289, Sarmaci 84p, 86, 86p, 99, 99p,
276p, 277, 2 92p, 295, 308, 289p, 290, 2 90p, 298, 375, 137, 157p, 155, 164, 165
308 p, 322, 525, 323p, 324, 352, 375p Sarmaci patrz Lechici
332p, 333 338, 542, 343, 348, Rzymianie 65 p, 86p, 91 p, 92p, Sarmaci patrz Polacy
350, 355 357, 357p, 364, 95, 165, 180, 187, 187p, 190, Sarmacja 86p, 137p, 155
375, 383p, 386 194p, 195, 226, 232, 234, 238, Sarmacja azjatycka 174p
R u i Kijowska 184p 253, 259, 266, 274, 275, 285, Sarmacja europejska 154p, 174p
R u i Wiksza 131 286, 298, 299, 303p, 310, 311, Sarmacja wschodnia 155
Rybaka katedra patrz Apostolska 311p, 348, 548p Sarmacja zachodnia 155
Stolica Rzymska republica (Rzeczpospo Sarmacki Ocean patrz Batyckie
R ybitw y w . 106, 106p lita) 67 p, 187 p, 511 Morze
Rybnik m . 119, 119p Rzymska stolica 363 Sarmackie Alpy patrz Karpaty
Ryczyn m . 2 45p, 2 46p, 327, Rzymskie biskupstwo 280, 284, Sarmackie G ry patrz Karpaty
327p 336 Sarmackie skay 136
Ryczyw m . 113, 113p Rzymskie Cesarstwo 84p, 95 p, Sarmackie Morze patrz Batyckie
Ryczyw zamek 125 135 p, 137p Morze
R yga m . 132, 132p, 155, 155p Rzymski nard 286 Sarnowo 163, 163 p
Ryfejskie (Rypejskie) G ry 58, Sasi 77, 90 p, 93p, 179, 207, 255p,
8 4 p , 156 Sakowie 91 p 256, 299, 344 346
Rym acze w . 151 p, 152 Saksonia 89, 89p, 99, 266, 275, Saska prowincja 256p
Rym acze (Zagodziskie) jez. 151, 355p, 344, 245, 392 Sasw m . 234
152p Saksonia (Sarnia) 93, 93 p Satyjw n/Stub 131, 131 p
Rynarzew 178 p Sala patrz Soawa rz. 535 Sauromaci patrz Sarmaci
Rynek Filistyski patrz Jassy Saloniki m . 252 p Sawa rz. 96 p
Scz patrz Nowy Scz Siewierska ziemia 11 97, 157, 206, 2 06p, 207, 209,
Sdek patrz Zendek w. Silwania (Sylwania) patrz Bre- 232 254, 250p, 281, 349
Schinberg 154, 154p toski pwysep Sowianie koruntascy 228p
Schlaube rz. 119p Siostrzytw (Siestrzytw) w. 106, Sowianie poabscy 2 06p
Schlei zatoka 179p 106 p Sowianie zachodni 155p, 166p,
Schwenbne rz. 206p Skalbmierz (Skalmierz, Szkal- 179 p
Schweriner-See jez. 207p mierz) m . 175, 173p Sowiaskie ludy 303
Scytia 84p, 86p, 157, 157p Skalowia 350, 350p Sowiaskie ziemie 93 p, 206
Scyto-Sarmaci 91 p Skaka gra 100, lOOp Sowiaszczyzna 99, 206p
Scytowie 84p, 91, 91 p, 92p, 136, Skaka 42, 159p Sowiaszczyzna zachodnia 58,
157, 155 Skaka hala 101 p 155p, 346p
Segeberg 207, 207p Skaowia patrz Skalowia Suck m . 19, 103p, 131 p
Selmt jez. 154p Skamant patrz Skomtno jez. Sucz Mniejsza patrz Sucz po
Serbia 95, 94, 94p, 95 p, 96, 208 Shamander rz. 89p udniowa
Serbianie patrz Serbowie nad- Skandynawskie kraje 98 p Sucz poudniowa (woyska) rz.
abscy Skandynawia (Skandia) 85, 85 p (dopyw Horynia) 125, 130p,
Serbowie 180p Skandynawski pwysep 85 p 131, 131 p, 133 p, 137
Serbowie nadabscy 179, 179p Skanzja 155 Sucz pnocna (poleska) rz. (do
Serbw nadabskich terytorium Skapsko patrz Skpe jez. pyw Prypeci) 130, 130p, 151
179p, 208p Skarbimierz patrz Skalbmierz m. Sucz Wiksza patrz Sucz p
Serbskie ludy 381 Skawa rz. 104, 104p nocna
Semici 83 p Skawina rz. 159 p Suniew patrz Stuba rz.
Sennar (Szinar) dolina 82p, 94, Skpe (Skpsko W ielkie) jez. 156, Sup w. 351, 351 p
94p 156p Supcza w. 112, 112p
Senonowie galijscy 88 p Skoczw m . 100, 100p Supia patrz Sup w.
Senonowie (w Italii) 88 p Skomtno (Skomentner See) jez. Supska ziemia 147
Seret gry 126 154, 154p Smocza Jama 168p
Seret (modawski) rz. 124, 124p, Skorogoszcz (Schurgast) m . 116, Smogorzew m . 2 45p, 246, 267,
126, 126p 116p 327, 527p
Seret (podolski) rz. 1 2 4 ,124p, 126, Skorzciskie lasy 122p Smogorzewskie biskupstwo patrz
126p, 137, 171, 171 p Skotniki w. 112, 112p wrocawskie biskupstwo
Serock (Siraczecz) m. 103, 103 p, Skrki w. 122p Smolesk m . 155
110, ilO p , 175p Skrskie jez. 122, 122p Smolice w. 104, 104p
Sethidaba m. patrz Setidava Skrwa rz. 109, 109p Smolniany m . 131, 131 p
Setidava m. 175, 175p, 176p Skrwy dorzecze 145p Sm otryczrz. 12 5 ,1 2 5 p, 157, 171p
Sewilla m. 336 Skrzyczne (Skrzeczna, Skrzyczna) Smyesze patrz Koronowo
Sdzielny szczyt 160p gra 160, 160p Sobie zamek 102, 124, 124p,
Spolna rz. 115p Skrzecznia (Skrzeczno, W ielkie 163
Sianki w. 105 p Skrzecznie) szczyt wschodni 160p Sobkw (Subkowy) w. 115, 115p
Sieciechw w. 342, 342 p, 362, Skrzeczno patrz Skrzyczne gra Sochaczewski powiat 114p
Siedmiogrd 252 [368 Skwierzyna m. 121, 121 p Sochocin (Schocin, Sanchocino)
Siedlec m . 128 p Sawonia 96, 96p, 164, 164p m . 109, 109 p
Siedlec patrz Sielec w. Slesznik patrz Szlezwik Soczawa patrz Suczawa rz.
Sielec w. 127, 127p, 128 p Sonica (Sanica) rz. 160p Soczawa m . 129
Sieradz m. 120 p, 135 Sonim m. 108, 108 p Soczawa patrz Suczawa m.
Sieradzka ziemia 115, 120, 162 Sowacja 293, 400p Sokal m . 127 p, 128, 128p
Sierpienica rz. 109p Sowianie 41, 68, 78, 81p, 86p Soleczniki patrz Solecznild W .
Siestrzewitw patrz Siostrzytw w. 88p, 95p, 94, 94p, 95, 96, Soleczniki W ielkie w. 130, 150p
Solcza Ti. 130p Stria w. 106, 106p Switawa rz. 97 p

Solec m . 112, 112p Struga Lena (Strzygowa) rz. 118 p Swornigacie (Sforne Gacie) w.
Solecka W ola 113p Strwi rz. 126p, 163p 147p
Solniska szczyt 160p Strybusz (Strybu, Strebu) jez. Sycylia wyspa 85, 86p, 275
Soa rz. 104, 104p, 160, 160p, 152, 152p Sycylijczycy (Sykulowie) 86, 86p,
161 p Stryj rz. 105p, 124, 124p, 165, 87 p
Soawa (Saale) rz. 180 p, 335, 163p Sydon m. 225p
355p, 544, 345, 345p Stryja dorzecze 105p Synowo (Synowa, Synw) w. 151,
Sookija rz. 127, 127p, 128p Strypa rz. 126, 126p 151p
Solowy W ierch 160p Strzebowice (Trzebowice) w. 117, Synowskie jez. 151, 151 p
Somiskie patrz Okunin jez. 117p Synw patrz Synowskie jez.
Sona rz. 109p Strzelno 280p Synw patrz Synowo w.
Sopot rz. 107, 107p Strzeszyn 132, 132p Syria 83, 83p
Sosnowica w. 128, 128p Stuba (Stubeka, Stubo, Stube- Syria Damasceska patrz Syria
Sosnowicze patrz Sosnowica w. ko) rz. (dopyw Styru) 1 3 0,131, Syrmia (Sirmium) 96 p
Sonica w . 119, 119p 131p Szack w . 149, 149p, 151 p
Sonice patrz Sonica w. Stuba rz. (dopyw Horynia) 131 p Szaczko patrz Licemir jez.
Soa rz. 183, 183p Stworzonaga patrz Cbarzykowo Szaczko patrz Szack w.
Sl gra 160 jez. Szadnisz gra 160
Sl w. 160p Styr rz. 130, 130p, 131, 131p, Szampania 89 p
Spalao 44 153, 135p, 137, 172 Szarlej w. 140p
Sperden patrz niardwy jez. Styria 93, 94p Szarley zamek patrz Zagople
Srock w. 114, 114p Sucha m . 160p Szaryska upa 105p
Stara Bystrzyca 160p Sucha gra 160 Szaszu patrz Soa rz.
Stara Huta w. 130p Sucha Gra k/Rajczy 160p Szczara rz. 108p
Stare Drawsko 123p, 143p Sucha Gra k/Milwki 160p Szczecinecki powiat 143p
Stare Grabowo jez. 114, 114p Suchom w. 148p Szczecinek 123p
Stary Bolesawiec grd 240p Suchom (Scbucbom-See) jez. 148, Szczecinieckie (Szczeciskie) jez.
Stary Konstantynw m . 125 p, 148 p 123 p
131p Suczawa (Soczawa, Soceva) rz. Szczeciski Zalew 102p
Stary Scz m . 105 126, 126 p, 172 p, 173 Szczekociny 111 p
Starogard Gdaski m . 147p Suczawa m . 172, 172p Szczodrohoszcze (Szczodrobo,
Starogardzki powiat 147p Suczawa biskupstwo 172p, 175 Szczodrohost, Szczodrogoszcz) w.
Stawiszyn 122 p Sudety 97 p 150, 150p, 152, 152p
Stefanosci w. 124, 124p Sudomir rz. 344, 544p Szczukwin w. 120, 120p
Stefanowce patrz Stefanosci w. Sudowia 350, 350 p Szczurgum (Scurgum) 175
Steklno patrz Stelchno jez. Sulejw w. 110, llO p Szczytno m. llO p
Stelchno jez. 148, 148p Sulew patrz Sulejowa Szczytno zamek 110, llO p
Stbark m . 153p Sua rz. 335, 355 p Szelg W ielki i May (Szelgow-
Stp ucho wskie jez. 178p Suoszowa w. 111, 111 p skie, ScbiUinger-See) jez. 154,
Styca m . 106, 106p Sumin jez. 145 p 154p
Stobrawa rz. 117, 117p, 174p Surafend w. 2 25p SzekesfebrTir m. 400, 400p
Stonawka rz. 116p Suski powiat 154p Szeksna rz. 184p
Stradom w. 117, 117p Suszno w. 128, 128p Szkarpawa rz. 101 p
Stradomka rz. 104p Swartawa rz. 84p Szko rz. 125, 125p
Stralsund cienina 102p Swarzyn grd 207, 207p, 209 Szkoci 85p
Stralsund m . 102, 102p Swewia p. Szwabia Szkocja (Scotia) 85, 85p
Strkwa patrz Skrwa rz. Swewowie 92, 92p Szlezwik grd 179, 179p, 207
A AA
I I I Indeks nazw geograficznych
Szochowa w. 116p wita rz. 129, 129p Teriszannis patrz Dniestr

Szpgawka patrz Motawa rz. witochowice m . 119p Tessin grd 209, 209p
Szpgawskie Jeziora 114p witokrzyskie G ry 112p, 156p, Teterew (Tererw, Ciecieszw,
Szprewa (Spree) rz. 1 1 9 ,171p, 206p 159p, 3 28p Ciecierze w) rz. 131, 131 p
Szprewa Odra kana 119p wity Ostrw patrz Wustrow Tetrapolis 82 p
Szreniawa rz. 111, l l l p , 158p grd Teutoni patrz Germanie
Sztokholm m . 35 wity Krzy patrz ysa Gra Teutonia patrz Germania
Szubiski powiat 146p wider rz. 109, 109p Teutonowie 94, 155
Szurgost patrz Skorogoszcz m. widnica m . 118p, 119p Tczyn m . 110
Szwabia 89, 89p, 311 wina patrz Odra T h efft wie 101, 101 p
Szwecja 13, 93, 135 winia patrz winoujcie m . Ticinum patrz Pawia m .
Szydw (Scbiedlo) m . 116, 116p winia rz. 127, 127p, 128p T ie f osada 101 p
Szydw zamek 116p winoujcie m . 102, 102p Timutrokany patrz Tmutaraka
Szydowiec 112p, 113p wisocz rz. 129p, 131, 131p, Tiurskie plemiona 92 p
Szyndzielnia 160p 152p Tmutaraka (Tama-tarcha) grd
Szystw patrz Szystowice witaskie jeziora 149p, 151p 323, 323p
Szystowice w. 107, 107p wita w. 149p Togarma 87 p
wita (witasz, wite) jez. 149, Tomaszowski powiat 156p
ciekawica grd 183, 183p 149 p, 151p Tomaszw m . 127p, 156p
lsk 116p, 117p, 174p, 226 wite (w. Nowogrdzkiem) jez. Tomaszw Lubelski m . 106 p
lska diecezja 245p 149 p Tonowskie jez. 122, 122p
lepe (Blinder-See jez. 148, 148p Topi rz. 105p
lesin w. 140, 141 p Tabalowie 90 p Topom ica rz. 107p
lesino m. patrz lesin w. Tanais gry 58, 155 Toru m . 43, 109p, 135, 171 p,
lesino patrz lesiskie jez. Tanais patrz Don rz. 175, 175p, 549p, 350p
lesiskie jez. 121 p, 139 p, 140p, Tanew rz. 107, 107p Toskania 86p, 319p
141 p, 143p Targowiszcze patrz Tergovisce m. Tracja 85p, 90, 90p, 95, 95p, 99
lesiskie jeziora 142p Tarnobrzeg powiat 107p Tracki lud 87 p
lza (Lohe) rz. 116p Tarnogra 107 p, 108 p Trakowie (Thyrakowie) 89 p, 90,
mierdzca patrz Sanka rz. Tarnowski powiat 105 p 90 p
mierdzca w. 110, llO p Tarnw m . 105p, 173, 173p Transjordania 85 p
mierdzca W oda 120 Tarsos (Tarsus) m . 87, 87p Trawa rz. 84p, 179p, 206p, 207p
niardwy (Spirding-See) jez. 153, Tartessos (Tharsis) osada 87p Trem no patrz Krymno
153p Tarwisia (Tarwisium) 265, 265 p Trenczyn 176p
rem m . 141 p, 178, 178p Tarwizja patrz Tarwisia Trlg patrz Pakoskie jez.
remski powiat 141 p Tatarzy 79, 83, 85p, 130, 344p Trlg w. 143, 145p
roda m. 163p Tatry 104, 105 Troia (Troas, Troada, Troja)
rdziemne Morze 83 p, 84 p, Taurogi m. 129 p m . 88, 88p, 89, 89p, 90, 90p,
85p, 95, 100 Taurus gry 83 p 365
rzebnik (Srebrnik) potok 119, Tczew m . 135 Trojanie 87p
119p Tecuci zn. 124p Troki m . 162p
wiata w. 130 Tegarama (Tagarama) m . 87 p Trocian rz. 127 p
wiecie m . 114, 114p, 135, 148 p, Tekucze patrz Tecuci Trocianica (Botynka) rz. 127p
171 p, 176p Telica rz. 162p T rubiei (Trubajo) rz. 291, 291p
wiecie zamek 114, 114p Tenczynek l l O p Trullos patrz Dniestr
wieciecbw jez. 140, 140p, 152p Tenkitten w. 287p Trwanianie 179
wieciechw w. 140, 140p Tergovisce (Tirguvestel, Tlrgu- Trybuch gra 106
wiecki powiat 115p, 148, 148p viste, Targowica) m . 124, 124p Trycza w. 105, 105p
Trzaczano patrz Krzce jez. T ylia m . 103p Virunum 175

Trzciel 142p Tymbark m . 104, 104p Viritium 175
Trzebawa rz. 121 p Tyniec w. 159p Visculus (Vistila, Visula) patrz W i
Trzebieska (Trebeska-See) jez. Tyniec wzgrze 159, 159p sa
143p T y r (Tyrus) m . 87p, 225 p Vistula patrz Wisa
Trzebieszowo grd 209, 209 p Tyras patrz Dniestr VrSovce m . 510p
Trzebowica patrz Strzebowice w. Tyrreskie (Toskaskie Morze) 85,
Trzemela patrz Lubieska rz. 85p, 85, 86p, 91 p W adowice m . 161 p
Trzemeszna w. 121 p Tysobol jez. 149p Wadycki lud patrz Ateczycy
Trzemeszno m . 295, 297, 297p Tymienica rz. 108 p Wagrowie 206, 206p, 207, 207p
Trzyziemuk lasy 110 Tymienica patrz Bystrzyca rz. Wagryjski Pwysep 2 07p
Tuchola m . 147, 147 p, 148, 148p Tymienica dop. Bystrzycy 124p Walagoci 92 p
Tucholski powiat 147p, 148p Tymienica dopyw Wieprza 128p, W acz 123 p, 143, 145p
T u r jez. 127p 144, 144p Wadajskie Gry 154p
T u r patrz Turskie jez. Wadajska wyiyna 103p, 154p
T u r jez. koo Bydgoszczy 146, Uborcz m . 132 Waecki powiat 145 p
146 p Uborki w. 132p Wandalowie 92p, 93p, 156, 155
T u r w. (ziemia chemska) 127 p, Uchanie m . 107 p Wandalowie (Wandalici) patrz Po
146p, 150, 150p Udine 265 p lacy
T u r w. nad Noteci 146p Uh rz. 105 p Wandalw pastwo 95 p
T u r m. nad jez. Tur 127p Uherka rz. 128p, 161p Wandalw ziem ie 95 p
Turcy 24, 79, 95 Ujsoy 160p Wandal us patrz Wisa
Turek m. 122, 122p Ujcie patrz Ujcie Solne m. W andy kopiec 195, 195 p
Turia rz. 151 p Ujcie w. 125, 125 p Waradyn m . 42
Turka m. 124p Ujcie m . 125, 123 p, 178 W aregowie 184, 184p, 523, 524,
Turlo (Taro) patrz Dniestr Ujcie Solne m . 104, 104p 551, 533 335, 537, 544, 348,
Turobin w. 107p Ukraina 292p 348 p
Turowskie (Turw) ksistwo 261 p, Ulanw 107p W ari patrz W arin grd
325 p Ula rz. 154p W arin grd 259, 259p
Turw (Turw) 127, 127p, 131, Umbria 269 p W ar nawa rz. 206p, 207 p
131p, 5 2 3 ,525p w pobliu Suczy Uniejw n/W art 120, 120p Warszawa 9p, 11, l i p , 15, 15p,
Turskie jez. 1 4 6 ,1 4 6 p, 1 4 9 ,149p, Upita rz. 129 p 16p, 23p, 28p, 52p, 54p, 55,
150, 150p Ural gry 86 p 42p, 46p, 49p, 64p, 83p,
Tursko pole 196, 196p Ustro w. 100, 100 p lOOp, 104p, 108 p, 109, 109 p,
Turczyno jez. 132p Uszew patrz Uszwica rz. 116p, 130p, 155, 139p, 149p,
Turuntus (Turuncjus) rz. 155, Uszwica rz. 104, 104p 175p, 282p, 315p, 318p
134p Ucie patrz Ujcie w. Warszawskie wojewdztwo 163 p,
Turusa plemi patrz Etruskowie Ucimowskie jez. 144, 144p 175 p
Turyngia 89, 89p Ucimw w. 144, 144p Warta rz. 102, 102p, 103p, 117p,
Turyngowie (Taryngowie) 95p Ucimw patrz Ucimowskie jez. 119, 119p, 120, 120p, 121,
Turyngski Las 89 p Uciwierz jez. 145, 145p 122, 122p, 133, 155,141, 141 p,
Turza gra 162, 162p Uznam wyspa 102 p 145 p, 162, 163 p, 174p, 178p
Tuszyn 113, 113p, 120p, 121 IJocka przecz 105p Warta w. patrz Bardo m.
Tw orkw w. 117, 117p Warta m . 120, 120p, 162, 162p
Tyber rz. 195, 195p, 274p Velehrad m . 95, 97, 97 p, 233, W arty dorzecze 141 p
Tygrys rz. 83 p 233 p Wawel 58, 157, 158, 159p,
Tykocin m . 110, liO p Velehrad biskupstwo 235, 255p 168, 168p, 169, 169 p, 188
Tylica rz. 178p Veneti 87p Wbrzeno 152p
Wgrowiec n/W en 122, 122p Wiama m . 103, 103p Wieprzec patrz Topornica rz.
Wsosz w. 120, 120p W iczyn w. 120, 120p W ieprzowe Jezioro 106
Wwel patrz Wawel Winia patrz W iama m. W iercica patrz Lubieska rz.
W da rz. 144, 114p,- 148p W iba (W itba) rz. 132p, 133, Wieruszw 176p
W dy dorzecze 147p, 148p 133 p Wierzbice parafia 117p
Wdzidze patrz Wdzydze jez. Widawka (Widawa) rz. 1 1 7 ,117p, Wierzchowiska w. 107, 107p
Wdzydze (Wdzidze, Widencze) 120, 120p, 121 p Wierzchowisko w. 111, 111 p
jez. 147, 147p, 149p W iecznino patrz W ieczno jez. Wierzchowskie (Wierzchowo) jez.
Welehrad patrz Velehrad W ieczno jez. 152, 152p 125 p
Wena (Weni, Una, Welma, W iede m . 25p Wierzenica 15, 26
Quelma, Velina) rz. 122, 122p, Wielikie patrz W ilkw w. W ierzyca rz. 114, 114p, 147p,
178p W ielim ie jez. 123 p 148, 148 p
W eny dorzecze 143 p Wielka (Wielka Wie, Felka, Ful- W ierzycy dorzecze 147p
Wetawa (Moldau, Vltawa) 96, ka, Velk4), m . 105, 105p W iety (W ioty) w. 150, 150p,
96 p, 97, 196 p Wielka Brytania 85 p, 90, 90p, 152, 152p
Wenecja (Insulae Venetorum) 51, 92, 230, 231 W ilanw 10, 54
85p, 87p, 89, 89p, 100, lOOp, Wielka Gogowa patrz Gogw W ilczyce w. 116p
400 (nad Odr) Wildgarda (Wildgardenfliess)
Wenecjanie 87 Wielka Husza 150p 147p
Wenecka Rzeczpospolita 27, 29, Wielka Puszcza gra 161, 161 p W ilejka (Wilenka) rz. 129, 129p
51 W ielki Komin patrz Komin m. W ilia rz. 129, 129p, 130, 172,
Werclirata w. 127, 127p Wielkie Jezioro (Zhorzany, Zgo- 172p
Wereszyca rz. 125, 125p rany Wielkie, Zgoraskie W iel W ilki w. 129, 129p
W erle (Wurle, Orla) grd 207, kie) jez. 151, 151 p W ilkowa w. 116
207 p, 209 W ielkie Jeziora 142p W ilkw w. (nad Odr) 118, 118p
Werona m. 265, 265 p, 268 p W ielkom o rawskie pastwo (W iel W ilkw W ielki w. 116p
Wertach rz. 311 p kie Morawy) 252p, 233p, 247p, Wilkszyn w. 116, 116p
Westfalia 89, 89 p, 206, 208 400p W ilno m . 129, 129p, 172
Westfalczycy 207 Wielkopolska 58, 79, 102p, 122, W ilno biskupstwo 172
Wezera rz. 89p, 179p, 592p 140, 140p, 141, 141 p, 142, W ikomierz n/wit 129, 129p
Wgierska nizina 94 p 142p, 162, 163, 173p, 174p, Winogradzki obwd 310p
Wgierski lud 400 284, 520 W indawa (W enta) rz. 154p, 172 p
Wgierski nard 206 Wielkopolska pn.-wschodnia 178 p W irowa rz. 107p
Wgierskie krlestwo 362 Wielkopolska ziemia 115 W irtem bergia 89 p
Wgierskie ksistwo 290 Wielkopolskie Jeziora 123p, 140p, W irwita rz. 172p
Wgierskie ziemie 124, 163 152p Wisa rz. 93, 95p, 100, 100p, 101,
W gry 24, 42, 94, 94p, 99, 104, W ielopole patrz W ielopole Skrzy 101 p, 104, 104p, 106, 106p,
1 0 5 ,1 3 4 ,1 5 7 ,1 5 8 ,1 5 8 p, 162p, skie 107 p, 108, 108p, 109p, 110,
165p, 165p, 169, 243p, 248p, W ielopole Skrzyskie 105, 105p H O p, l l l p , 114p, 115, 115p,
250, 251, 251 p, 252, 267, 281, Wielkoplka rz. 105, 105p 1 2 5 ,1 2 5 p, 133 ,1 3 5 137, 140,
281 p, 285, 290p, 291, 295, W ielu m . 120, 120p, 174 140 p, 141 p, 149, 155, 155p,
297, 327, 583p, 592p, 400p, Wieluska kasztelania 174p 158, 159, 159p, 171, 171 p,
401 p Wieluska ziemia 174 175, 175, 175p, 186, 188,
W gry wschodnie 252p W ieprz rz. 106, 106 p, 107, 107p, 189 p, 1 9 2 ,1 9 5 , 195p, 285, 542,
W grzy 77, 155, 137, 198, 200, 108, 108p, 144p 542p, 349p, 350, 350p, 362, 368
204, 205, 206p, 232, 291, 400, W ieprza dorzecze 144p, 145p, W id ok rz. 105, 105p
W iar rz. 106, 106p [401 156 p Wisoka rz. 105, 105p, 106, 106p,
Wiatycze (Wtycze) 183, 183p Wieprzec w. 108, 108p 107, 159, 159p
W isy dorzecze 146p, 156p W oek grd 161 p Wyszomierz (Wismar) grd 207p,
Wiskitno w. 120, 120p W oga 83p, 86 p, 154p, 1 5 5 ,1 5 5 p, 208, 208p
Wian terytorium 247p 183 p, 247p W yszomir patrz Wyszomierz grd
Wilanwka rz. 146p Wokowysk m. 151p Wysucz rz. 129, 129p
Wilica rz. 160p W oogdy okrg 184p W ysocko patrz Wysocko W ytn
Wilica m . 160, 175, 173 p, 364 Woogoszcz (Oogoszcz, Wolgast) W ysocko W ytn w. 124, 124p
W iniowiec 28 grd 102, 102p, 209 Wysoki Zamek gra 161 p, 162
W i l l patrz W iba Wooska ziemia 124 Wyszkw powiat 128 p
W itebsk m . 133, 133 p Wooszczyzna 126, 155, 155 p W ytewka dopyw W yiw y 151 p,
W kra (Dziadwka) rz. 108p, 109, W ow in rz. 127, 127p, 128p 152p
109p, 163p W w in w. 127 p W ytewski kana 150 p
Woszka jez. 132 Wowinka patrz W ow in rz. W yinica rz. 106, 106p
W adawa w. 115, 115p W oy 28, 172p, 184p, 323p, W ytw a (Wytwka, Wytewka) rz.
W o ch y 42, 402 333 132, 152p, 151 p, 152p
W ocawek m . 114, 114p, 135, W oy Zamek 127, 127p W y iw a m. 132, 132p
146p, 170, 170p, 171, 246 Woyskie terytorium 184p
Wocawskie biskupstwo (diecezja) Woyska ziemia 127 Zachodnie Ziemie 58
170p, 245, 245p, 248, 527p W onie (Wonieskie, Wonyeska) Zachodniopomorskie ksistwa 102 p
Wocawski powiat 146p jez. 142, 142p Zahodniosowiaskie ziemie 206p
W odaw a patrz W odawka rz. Wonieska patrz W onie jez. Zachd 2 0 p
W odawa m. 128 p W om ianka rz. 127 p Zagbocze (Zagbokie) jez. 144,
W odawka rz. 128, 128p W ornie m . 172, 172p 144p
Wodawski (Wodawa) powiat W ornie biskupstwo 172p Zagnask m . 112, 112p
128 p, 144p Wosseg las 205, 205 p Zagople zamek (Scarley, Scharley)
Wodzimierz grd na W oyniu Woszczyce (Woszksziczska) w. 119, 140, 140p
525, 525 p 119p Zakon patrz Krzyiacy
W osi 123 p, 299 Wlka Nowa w. 144p Zakopane m . 105 p
Woszczowa m . 113p, 174p Wlka Poturzycka 128p Zalas w . 110, llO p
Woszczowa powiat 111 p Wrocaw m . 29, 41, 86p, 116, Zalesie patrz Zalas w.
Woszczowice w. 112, 112p 116p, 117, 135, 170, 170p, Zaleszczyki 126p
W ogezy gry 89 p 173p, 176p, 226p, 246, 268p, Zalew Wilany lO lp , 155p, 175p,
W ojnow ickie jez. 142p 327 p, 596, 596p, 597 350p
W ojcieszw (Kauffung) m . 118, Wrocawskie biskupstwo (diecezja, Zama 286p, 591 p
118p koci, katedra) 115, 118, 119, Zamkowa gra 129 p
W ola Podtna 143p 174p, 245, 245p, 246 249, Zamorowice w. patrz Samary w.
W olanie (uczanie) 184, 184p 258, 266, 267, 267p, 312p Zamo powiat 106p, 108p
W olanie (W oynianie) 184p Wrzenia (Wrzenica) rz. 122, Zamo m . 29, 30, 108p, 156p
Wolaskie (Ostrowie, Ostrowiec) 122p Zaniemyskie jez. 142 p
jez. 149p, 150, 150p Wrzenia m . 163p Zaniemyl m . 142 p
W olborka rz. 1 1 3 ,115p, 1 1 4 ,114p Wschodnia (Schodnia, Szkd nia) Zarkw w. 124, 124p
W olborz w. 114, 114p rz. 112, 112p Zaszkw w. 128, 128 p
W olborza patrz Wolborka rz. Wschodniorzymskie cesarstwo Zator m . 59
W olbrom m . 111 p, 160p 85p, 138p Zawady w. 115, 113p
W olica (W oluca) rz. 107, 107p W schowa m . 142p Zawady przedmiecie Poznania
W olim ierz grd 209, 209p W schd 96 121, 121 p
W olin grd 245p W ustrow grd 209, 209p Zawieprzyce 106, 106 p
W oehow rz. 157p Wyszehrad zamek 314 316 Zawiercie m . 102 p, 111 p
W oek gra 161 Wyszogrd 114, 114p Zawoja potok 105p
Zawichost m. 107, 107p, 112p Zimna Struga (Zimnica) rz. 116, ebracza (ebracze) w. 104, 104p
Zbarai 125p 116p ebraczy Staw 104p
Zbaraskie wzgrza 125 Zlate Hory (Zuckmantel, Cuk- elazne Nogi (Zelyaszne Nogy) las
Zbszy 141, 141p mantl) 116, 116p 125, 125 p
Zbszyskie (Zbskie) jez. 141, Zocieniec n/Draw (Felkenberg, erkowskie wzgrza 163, 1 6 5 p
141p Falkenburg) 123, 123 p erkw gra patrz erkowskie
Zbijw 113, 113p Zoczw m . 103 p wzgrza
Zbiersko w. 122, 122p Zoczowski powiat 125 p erkw w. 163p
Zborsk 184, 184p Zota Brama w Kijowie 334, 334p, erniki 112, 112p
Zborw 126p 387, 388, 388 p m igrd patrz m igrd N ow y m .
Zbrema patrz Brema grd Zota Gra 161 p m igrd N ow y m . 159p
Zbrucz rz. 125, 125 p, 137 Zota l ip a rz. 125, 125p m igrd Stary w. 159, 159
Zdakw (dakw, Zdakowska Zotoria zamek 109, 109p m u di 129, 172p
Wola) 105, 105p Zoty Potok 116p mudzini 286
Zdbijw patrz Zbijw w. ubrza w . 128, 128p kiew patrz kiewka w.
Zdziar-Kiczera pasmo grskie 161 p na ubrzej grze (Zobor) klasz kiew patrz kiewka rz.
Zendek w. 111, l l l p tor 293p kiewka w. 107, 107p
Zerdne jez. 145p Z SR R 58 kiewka rz. 107, 107p
Zgierz m . 114 Zukmantel patrz Zlat Hory ukowa gra 161 p
Zgowiczka rz. 114, 114p, 146 Zuider-See jez. 89p ukowce w. 126 p
Zgowiczki dorzecze 146p Zwole powiat 113p urom in powiat 165p
Zgowitka patrz Zgowiczka rz. Zwanowo grd (Swani) 209, 209p ydaczw n/Stryjem m . 1 2 4 ,124p
Zgarany w. 151p . Zubowcze w. 126 ydowo m . 176p
Zgorzelecka Marchia patrz Bran Zylica rz. 160p ydzi 168, 180, 197p, 218p, 270,
denburska Marchia 272, 280
Zgorzelice patrz Brandenburg grd arnw patrz Sarnowo ydzi wschodni 86 p
Zgorzelec n/Nys m. 208 p, 381, arnwka potok 161 ydzi zachodni 86 p
581 p arnwka gra 160, 160p ytawa m . 116, 116p, 11 8 p
Ziemia wita 42, 50 ary m. 119, 119p ytawskie G ry 186p
Ziemie Odzyskane 58 Zatec grd 196p ywiec 160, 160p, 161 p
SPIS TRECI
W s t p ............................................................ 5
P r z e d m o w a ....................................................... 9
L ist d e d y k a cy jn y .................................................. 61
Ksiga p ie r w s z a .............................................. 81
K siga d r u g a ........................................................241
Indeks o s b ............................................................ 407
Indeks nazw g e o g r a fic z n y c h ............................ 421

W YDAW NICTW O NAUKOWE PW N SA
------- * * * -------
W ydanie II
A rkuszy drukarskich 28,5
D ruk u k o czon o w sierpniu 2009 r.
D ruk i opraw a: R zeszow skie Zakady G raficzne SA
36-062 Z aczern i, M ilocin 181

01 Jan Długosz, Roczniki Czyli Kroniki Sławnego Królestwa Polskiego. Księga 1 I 2 (Do1038)

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

01 Jan Długosz, Roczniki Czyli Kroniki Sławnego Królestwa Polskiego. Księga 1 I 2 (Do1038)

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

14 0 1 I.)I.(I(} O S / .

W YDAW NICTW O NAUKOWE PWN

K SIGA PIERW SZA

Tekst aciski ustalia i przedmow zaopatrzya

Komentarz do tekstu polskiego opracoway

N a jzyk polski przeoyli

Przekad polski przejrza

Copyright by Pastwowe W ydawnictwo Naukowe

C opyright b y W ydaw nictw o N aukow e PW N SA

W ydaw nictw o N aukow e PV/N SA

Rwnoczenie w rodowisku naukowym wrocawskim, w Instytucie Geograficznym tam tej

rem bin dokona dr Zb. Perzanowski; przy kolacjonowaniu wsppracowali m gr A. Preissner

sekwentnym uywaniu term inw annales i historiae dopatruje si humanistycznego puryzmu

T ytu Annales seu K ronice, z adnotacj dosownie przepisany z rkopisu witokrzyskiego,

O pisy i rejestry rkopisw A nnales ora z spraw a autografu

Dugosza poczony z krtkim i opisami i podaniem -wiadomoci o zaginionych1. Ksika M ucz-

1 M ucikow ski, op. cit., a. 14, 51 72, 79 84, 158.

1 Biaecki, op. cit., s. 47, przyp.

blicznych, kocielnych i dworskich1, ktre ogldano, a z ktrych dzisiaj, po ostatniej katastrofie

P odzia na tom y i ksigi

1 V sprawozd. z wydawnictw d zid D ugosza, Babi. W a m . 1870, t. U , 9. 31 38.

1 Zbiory Czart. 1299, 1500, 1301.

1 I I I spraw ozd. z w ydawnictw d zid D ugosza. B jbl. W arsz. 1860, t. I , s. 745.

Roczniki czyli Kroniki 2

P ierw sza redakcja podugoszow a

Po mierci Dugosza rozpoczyna si nieustanny cig odpisw A nnales. Pierwszym odpisem b y

1 Biaecki, op. cit., s. 65.

Por. Ed. Crac. H PI (L itterae dedicatoriae11) s. X II, przyp. 11.

1 Ibidem , s. 123 126.

oznaczenia w systemie pecjow ym . W czasie przepisywania wprowadzono pewne zmiany redakcyjne,

1 Rkopis Kap. Krak. 200.

Rkopisy pierwszej redakcji podugoszowej mno si obficie w X V I i X V II stuleciu, przewanie

1 Muczkowski, op. cit., s. 58.

do zbiorw niewieskich Radziwiw, a dzisiaj stanowi wasno Muzeum Narodowego w Kra

P ierw sze p rby wydania

1 Zob. w yej, s. 19.

W ielokrotnie zastanawiano si nad tym , dlaczego Dugosza n ie drukowano. Orzechowski podaje

1 H. Barycz, op. cit., s. 230 242.

W ydanie dobrom ilsfde

staw pierwszego wydania, ktre potem zapewne i z kodeksem H ieronim a Rozraiewskiego po

1 H. Barycz, H ist. Uniw., s. 715.

w e Lw ow ie. Um ow obwarowano jeszcze w ielom a pniejszym i zobowizaniami, zasugujcymi

K onfiskata wydania dobrom ilskiego

Jan Szczsny H erburt, podpisujcy si czsto H erbultem , krewny Zamoyskiego, b y gorliwym

1 L . Szczerbicka, op. cit., b. 207 i nast; A . Sokoowski, op. c ii., s. 26.

1 S. I . Baodtkie, H istoria drukar w K rlestw ie Polskim i w W ielkim Ksistw ie Litewskim , t. I, Krakw

P rby w ydaw nicze Samuela N asielskiego

Roczniki czyli Kroniki 3

1 . Gobiowski odrcznie w uwagach na kartach zaczonych w rkopisie Krzysztoporskiego, Zbiory

E dycja M itzlera de K olof

W ydanie krakowskie Aleksandra P rzezdzieckiego

1 Krause. Praefatio ad lectorem11, Ed. lip., t. II, 9. X II.

1 Egzemplarz wilanowski, sygn. 1., obecnie Bibl. Nar. nr akcesji 6906.

Gromadzenie wariantw wielu rkopisw i obydwch wyda, lipskiego i dobromilskiego, pro

1 I I I Spraw, z wydawnictw dzid Dugosza, Bibl. W a m . 1860, t. I, s. 742.

Podstaw a w ydania; opis autografu i jeg o ukad

COD[EX] MBS: |B[IBL]IO [THJECAE |CA[P] L[UB]AR-

1 Ed. Crac. Praefatio11, Opera om da, t. I, s. X III.

Na grzbiecie, na zielonej naklejce, wycinito napis

ANNALES POLONIAE JOA DLUGOSCH AD ANNUM 1406 AUTOGRAPHUM

Opraw rekonstruowa introligator krakowski Robert Jahoda, od ktrego pochodz wyklejki we

1 Szujski, op. cit., s. LV I LVII.

Zainteresowanie ojczystym dziejopisarstwem wynis Dugosz ju z pobytu swojego w Akademii

r t O ii * ><> AuJUHr & t&M JW*t tu 5 tW isp jupAhM HiX

7 V. I 1 //: - < r ^ ,l A } ;>/'< - -i/->..y< ^