You are on page 1of 10

ReceNzje

I ARTYKuY ReceNzYjNe
MikoajKrawczyk

Oskar Goldberg, RzeczywistoHebrajczykw,


tum. Tomasz Sikora, Nomos, Krakw 2012, s. cXI, 356

znajomo hebrajskiego ci ludzie zawdziczaj niejakiemu panu


Goldbergowi o ktrym wprawdzie mao wiem, jednak jego nieczysta aura,
ilekro byem zmuszony go widywa, wywoywaa we mnie skrajne uczucie
odrazy, a do niemoliwoci podania mu rki1.
(Walter Benjamin)

Madam, wiem kim jest Oskar Goldberg i jestem skonny uzna go


za przedstawiciela diaba w naszej generacji2.
(Gershom Scholem)

Ponownie znajduj w Licie o Goldbergu [Scholema] ca jego sabo i cho


[Scholem] jest ju po trzydziestce, niestety trzeba powiedzie, e pokazuje to ca
niemoc jego abstrakcyjnej kultury. [w list] to cztery strony poajanek
(pustosowie z napuszon min) i na kocu jedna strona, gdzie [Scholem] mwi,
co myli, z czego wida niestety, e nie ma on pojcia o niczym poza obiegow
liberaln ideologi. Gdyby rytua i dobro day si w Biblii rozdzieli jednym
gadkim ciciem, nie tylko nie byoby adnego Goldberga, lecz take adnego
judaizmu3.
(Franz Rosenzweig)

Rzeczywisto Hebrajczykw, w oryginale DieWirklichkeitderHebrer (1925, 2005)


jest pierwszym penym tumaczeniem opusmagnumOskara Goldberga (1885-1952). To,
e polskie wydanie pojawia si przed edycj hebrajsk czy angielsk, samo w sobie jest
ewenementem. Dotychczas ksik polski czytelnik mg pozna jedynie we fragmen-

1 Walter Benjamin, Briefe, red. Gershom Scholem, Theodor W. Adorno, Frankfurt am Main,

1966, t. 1, s. 252 [za:] Oskar Goldberg, RzeczywistoHebrajczykw, Krakw 2012, s. XI (poniej


cytowane jako RH).
2 G. Scholem, FromBerlintoJerusalem, New York 1980, s. 131.
3 Franz Rosenzweig, Gesammelte Schriften, t. I, s. 1200, Den Haag 1976, list z 24 X 1928

do Martina Bubera, w odniesieniu do listu Gershoma Scholema do Rosy Okun z 23 VIII 1928 [za:]
Tomasz Sikora, Ludy=Bogowie=wiaty, Konteksty. Polska Sztuka Ludowa, 4/1999, s. 65.
248 Recenzje i artykuy recenzyjne

tach (do 2012 r. opublikowano dwa pierwsze rozdziay w roboczej wersji4), a wska gru-
pa studentw religioznawstwa na uniwersytecie jagielloskim miaa okazj bliej po-
zna jej tre w serii wykadw i seminariw prowadzonych przez tumacza5. Wedug je-
go relacji, Rzeczywisto Hebrajczykw pozna przed ponad 20 laty i uzna, e:

na gruncie egzegezy ydowskiej jest ona dzieem rwnie jakociowo wstrz-


sajcym jak SeferJecira,TalmudBabiloskii Jerozolimski,MoreNewuchimczy
Zohar w swoich konsekwencjach teoretycznych, by moe, nawet je przekra-
czajcym. [] RzeczywistoHebrajczykw to dzieo w najgbszym sensie tego
sowa odkrywcze i zarazem rewolucyjne, wystpujce w binarnej niecigoci
w stosunku do wszelkich tradycji teologiczno-filozoficznej hermeneutyki Biblii
Hebrajskiej6.

czy mamy tu do czynienia z przesadnym subiektywnym zachwytem i niepotrzebn


hiperbol w odniesieniu do skali porwna? z perspektywy ponad dziesicioletniej zna-
jomoci fragmentw i oglnych zarysw treci tego oraz innych dzie Goldberga7 musz
tumaczowi przyzna racj, i Rzeczywisto Hebrajczykw, jak i cay dorobek jej auto-
ra bezsprzecznie stanowi swoist cakowit odmienno w stosunku do jakichkolwiek
innych dzie pretendujcych do opisu i wyjanienia Tory czy to mwimy o perspekty-
wie naukowej, czy te religijnej: midraszowej, talmudycznej, kabalistycznej lub filozo-
ficznej.
z powodu polityczno-ideologicznych uprzedze DieWirklichkeitderHebrer bya
dzieem przez lata konsekwentnie przemilczanym. jak wspomniano, a do 2012 r. nie
ukaza si aden jej przekad. Walnie przyczyniy si do tego osobiste urazy i animozje
znanych postaci wiata niemieckojzycznej kultury (vide cytaty powyej), przytaczam tu
tylko kilka przykadw:
ambiwalentna postawa Waltera Benjamina wobec Goldberga jednoczesnej, zakra-
wajcej na kryptohomoseksualn prb uwiedzenia fascynacji i kamuflujcej j, obez-
wadniajcej grozy odrazy do tego samego obiektu8;
opinia idcego w sukurs Benjaminowi (przyjacielowi zagubionemu w emocji
wstrtu i chci przypodobania si) Gershoma Scholema, ktrego Goldberg w czasach
berliskich mia nazwa der Modephilosoph filozofem modnisiem9, tak kwitujc
jego wczesn salonow znajomo zagadnie kabay;
obrzydliwe oskarenia ze strony Tomasza Manna o faszyzm i hipernazizm10.

4 Rozdzia pierwszy Rzeczywistoci Hebrajczykw wraz z biogramem autora: Ontologiczne

podstawy egzegezy, tum. T. Sikora, Nomos 10/1995, s. 47-59; rozdzia drugi Ludy=Bogowie
=wiaty, op. cit. (wstp, przekad, komentarz).
5 Rytua starohebrajski w ujciu Oskara Goldberga, semestr letni 2005, obecnie Lektura jed-

nego tekstu: Oskar Goldberg, Rzeczywisto Hebrajczykw (B/59) [za:] http://www.religioznaw-


stwo.uj.edu.pl/images/harmonogram/katalog%2013_14.pdf [dostp 31 XII 2013].
6 T. Sikora, Aliud valde wok idei hebraizmu Oskara Goldberga [w:] RH, s. Xc.
7 M. Krawczyk, OskarGoldbergandHisIdeas:a ForgottenChapterinJewishThought, Olo-

mouc 2007, Paideia conference Newsletter, www.paideia-eu.org


8 zob. RH XL-XLVIII oraz cytat na pocztku. Relacja Goldberg Benjamin to przykad wa-

riacji na temat mysteriumtremendumetfascinanswedug wykadni Rudolfa Otto.


9 Swego rodzaju kltwa Scholema miaa niebagatelny wpyw na zanik dyskusji o treci dzie-

a i na rozgos w kwestii defamacji i osobistych uraz. zob. RH, s. XI.


10 Goldberg mia oskary Manna o plagiat jego idei w pierwszym tomie Jzefai jegobraci

(oskarenie suszne, jeli porwna tre dzie obu autorw), za co Mann zrewanowa si deni-
gracj Goldberga w postaci chaima Breisachera w DoktorzeFaustusie. zob. RH, s. X.
Recenzje i artykuy recenzyjne 249

Na przestrzeni dziejw takie prby doprowadzenia do zapomnienia i zdezawuowania


prowadziy czsto do rezultatw przeciwnych wobec zamierzonych, czego dowodem jest
ukazanie si omawianego polskiego wydania.
Nie chc w tym miejscu skupia si na pseudosensacyjnej aurze otaczajcej posta
Goldberga i przytaczaniu wtkw personalnych animozji ze wiata XX-wiecznej inteli-
gencji ydowskiej na ten temat istniej ju publikacje, a sporo miejsca temu zagadnie-
niu powicono we wstpie oraz wydaniach niemieckim i polskim Rzeczywistoci He-
brajczykw. zamiast tego pragn przybliy nieco czytelnikowi zawarto fragmentw
dziea, subiektywnie ocenionych jako najciekawsze i najbardziej rewolucyjne, a przez to
none swoj semantyczn dzikoci, co powinno wystarczajco zachci lub te ca-
kowicie zniechci do signicia po lektur. Oba rezultaty: wstrtu lub zachwytu wobec
Rzeczywistoci Hebrajczykw s jak najbardziej na miejscu. Nie kryj, e w moim przy-
padku chodzi o t drug emocj (czym jednak jest zachwyt jeli nie wstrtem o odwr-
conym wektorze?). Dzieo Goldberga wywaro na mnie istotny wpyw i skaniam si ku
pogldowi, e mamy tu do czynienia z jednym z tych pord nielicznych artefaktw
ludzkiego umysu, ktre nie pozwalaj przej obok nich obojtnie, domagajc si zaj-
cia ktrej ze skrajnych pozycji a wymuszona i kompulsywnie pielgnowana przez nie-
ktrych obojtno do takich te naley. Duo na ten temat czytelnik dowie si z przed-
mowy tumacza, cho jej najwiksza warto kryje si w przeprowadzonej w duchu
goldbergowskim analizie problemu tzw. trdu (caarat) i towarzyszcego mu doznania
spoecznie indukowanego wstrtu. z caarat wi si konsekwencje w odniesieniu
do rytualnie wypracowywanych, wzajemnych zalenoci ludu wobec teurgicznie wytwa-
rzanej obecnoci Szem Imienia krystalizujcego biologiczn tkank ludu.
edycja polska wzbogacona jest krtszymi przedmowami elasara Benyoetza, Manfre-
da Voigtsa (wydawcy i redaktora wznowienia niemieckiego oryginau) oraz posowiem
badacza mistyki ydowskiej Rolanda Goetschela, zatytuowanym Stosunek Oskara
Goldbergado kabay. Dodatkowo zamieszczono te fragmenty recenzji towarzyszcych
pierwszemu wydaniu, o ktrych sam autor stwierdzi, e stanowi wartociowe uzupe-
nienie, gwnie ze wzgldu na uwagi krytyczne (obok opinii w rodzaju nie warto podej-
mowa gbszej polemiki z t osobliw ide znajduj si take pozytywne gosy: au-
tor nie naley do tych, ktrzy fantazjuj na temat Pentateuchu po jego przeczytaniu. jest
on baalTanachnajwyszego stopnia).
Przechodzc do istoty zagadnienia: co znajdziemy w Rzeczywistoci Hebrajczykw,
co sprawia, e jest to dzieo cakowicie inne? z jednej strony istotny jest koherentny
i systematyczny wywd zaprezentowany w ksice, ktra miaa by jako pierwszy tom
wikszego opracowania jedynie wprowadzeniem do dalszych analiz. z drugiej strony,
na w ustrukturyzowany wykad skada si szereg wtkw i specyficznych zagadnie,
z ktrych do oceny czytelnika prezentuj subiektywny wybr jedenastu spord nich:
1) Podstaw myli Goldberga jest twierdzenie, i Tora opisuje wiat zamieszkany
przez metafizyczne ludy orodki biologiczne, ktrych centra stanowi poszcze-
glni bogowie centra owych ludw. Midzy ludami i bogami trwa walka, w ra-
mach ktrej lud hebrajski dy do wywalczenia supermacji, majc do dyspozycji
jako centrum jHWH elohim. z tym, e jak podkrela Goldberg wyjtkowo
jHWH polega na tym, e nie jest on adnym biologicznym centrum w znaczeniu
innych bogw11, a dokonuje aktu pewnego rodzaju inwazji na ten wiat i opresyj-
nego przejcia ludu Iwriim w akcie przymierza brit, uznajc go za swj lud.
2) Midzy ludem a bstwem zachodzi symbioza. Lud jest biologiczn podstaw
i przestrzeni manifestacji wasnego centrum, jakim jest bg elohim. Symbioza

11 RH, s. 65.
250 Recenzje i artykuy recenzyjne

ta ma charakter rytualny z jednej strony lud jako tkanka boga ma za zadanie prze-
prowadza szczegowe procedury i podporzdkowa si okrelonemu rygorowi,
z drugiej strony bstwo przy spenieniu tych warunkw wytwarza pole ochron-
ne, prowadzi walki z innymi bstwami-ludami i nadaje cel istnieniu danego ludu,
dcego do cakowitej supremacji politycznej parexcellence.
3) zadaniem symbiozy ludu i bstwa jest zwalczanie lub znoszenie praw natury i wy-
twarzanie wiata podug celu, ktrym w przypadku Hebrajczykw i jHWH elohim
jest ustanowienie radykalnej sprawiedliwoci w obrbie ludu (nie ma w ogle mo-
wy o jakimkolwiek uniwersalizmie i sprawiedliwoci oglnoludzkiej). Std te ty-
tu dziea Goldberga brzmi wanie Rzeczywisto Hebrajczykw, co najlepiej ob-
jania nastpujcy fragment:

Manifestacje kolumny ognia i chmur [] s zarwno wytworem boga jak


i ludu: s ich wsplnym dzieem, o ile lud i bg stanowi jednolity kompleks
rzeczywistoci: manifestacje s zatem uzewwntrznieniami mocy ludu tosamej
z moc boga. Istnienia tego punktu niezrnicowania pomidzy kosmologi i an-
tropologi, pomidzy ludem i bogiem (jako zasad prebiologiczn), dowodzi ge-
neralnie zachodzenie relacji pomidzy nieskoczonoci a skoczonoci jej
wynikiem jest sam wiat12.

4) Tora prezentuje zatem specyficzn rzeczywisto metafizycznej polityki, z wielo-


ma wrogimi ludami i bstwami, znanymi bd to jako elohimbd w tradycji ko-
mentatorskiej jako sarim13. Pord nich jHWH elohim silniejszy w poszczegl-
nych zmaganiach z bstwami ezawa, Micrajim, Amaleka, Moabu i innych ale
nie najsilniejszy persetylko wci siujcy si w procesie wywalczania domina-
cji (czy trzeba w tym kontekcie lepszej definicji sowa Israel?), ktry nieroze-
rwalnie poczony jest z ludem Hebrajczykw aktem brit, przymierza:

W Pentateuchu nie utrzymuje si, e jHWH elohim jest jedynymelohim i nie


ma adnego innego, przeciwnie wszystkie odnoszce si do tej kwestii fragmen-
ty naley pojmowa w ten sposb, e pomidzy wszystkimi elohim, ktrzy istnie-
j i razem nale do konstrukcji wiata, istnieje jedenelohim, zawierajcy taki
element konstrukcji wiata, ktry daje mu przewagnad innymi. W takim zna-
czeniu wypowiedzia si jetro14, gdy Mojesz opowiedzia mu wszystkie wyda-
rzenia: Wiem teraz, e jHWH jest wikszyod wszystkich elohim, gdy przewy-
szy ich w przedmiocie pychy (ki badawar aszer zadu alehem) to znaczy
w kwestii, co do ktrej byli oni (egipcjanie) przekonani o swojej przewadze (mia-
nowicie w opanowaniu sfery biologii), growa onnad nimi (to znaczy jHWH
mia nad nimi przewag). Wanie ta przewaga, zwizana z jednym elohim, sta-
nowi cech jHWH i jest czym najwaniejszym, o co tutaj chodzi15.

12RH, s. 153.
13Taki termin przytacza Raszi w Rdz 32:28, gdzie jakub walczy z saroszelEsau, archontem
/ elohim ezawa. Goldberg tumaczy, e jakub podporzdkowujc sobie elohim opiekucze ezawa
czyni sobie jednoczenie poddanym lud swego brata co tumaczy pokojowe zachowanie ezawa
w dniu nastpujcym po walce nad jabokiem. zob. poniej wzmiank o nocnej stronie elohim.
14 Wj 18:11.
15 RH, s. 21. Podkrelenia za oryginaem.
Recenzje i artykuy recenzyjne 251

Owa walka midzy elohim Micrajim i elohim Iwriim jest powszechnie znana
pod nazw dziesiciu plag, a tumaczc w duchu goldbergiaskim dziesiciu
uderze. Dwa pierwsze uderzenia (lub trzy, jeli liczy zawody w przemia-
n laski w tanin,wopodobnego stwora) elohim egiptu (defactofaraon) potrafi
powtrzy, jednak nie jest w stanie odpowiedzie na typow dla jHWH elohim
moc wytwarzania zjawisk biologicznych (przemiana pyu w robactwo).16
5) Hebrajczycy s ludem metafizycznym, o ile pod rygorem rytuau tworz kolek-
tywne, biologiczne ciao dla jHWH elohim, po to by mg pomidzy nimi przeby-
wa. z kolei przebywanie jHWH w tym wiecie jest celem samym w sobie, ko-
niecznym warunkiem dla zaistnienia realnej etyki, opartej na rytualnym podou
(zagadnienie, ktrego wedug Rosenzweiga nie mg lub nie chcia poj Scho-
lem). Tora jasno wyraa t ide sowami: kichelekJHWH amo17 jego lud jest
czci jHWH. Boga Tory (SzemImi) naley traktowa jako krystalizujc moc
biologii ludu (hebrajski rdze sz-m-m przynosi znaczenie krysztau, spoiwa).
Bdc Imieniem parexcellencewytwarza centrum, na ktrego peryferiach lokuj
si w dynamicznej zalenoci elementy ludu, bdce narzdziami elohim w reali-
zacji taktycznych zada jego strategicznego celu. Rewolucyjna jest tu idea inte-
gralnoci substancji ludu z ksztatujcym jego moc i struktur centrum, czyli jHWH
elohim, dynamicznie bdcym w ramach kategorii mocy (czasami) zunifikowa-
nym lub (czasami) rozdystrybuowanym na poszczeglne jednostki. Mamy tu
zatem do czynienia z modelem pulsujcego, dynamicznego tworu, swego rodzaju
alternatora, kondensatora i propagatora mocy:

Imi jednostki w zwizku z elohim naley wic pojmowa jako wyrazrela-


cji, poprzez ktry jednostce przypisuje si miejscewzgldembiologicznegocen-
trum. Wanie dlatego w starohebrajskiej literaturze imiona osobowe zwizane
z jHWH s wypowiedziami na temat samego jHWH, na przykad: jochanan nie zna-
czy obdarzony przez jHWH, lecz jHWH udziela (chanan w starohebrajskim
znaczy udziela), podobnie Obadiasz to nie suga jHWH, lecz jHWH czyni
(awad w starohebrajskim i aramejskim znaczy czyni, ewentualnie mie
z kim do czynienia). Imi jednostki jest tylko apozycjelohim18.

6) Takie ujcie treci Tory pozwala na ateologiczne spojrzenie supremacja czy


ewentualnie wytworzony w drodze zwycistw monoteizm to dezyderat wpisany
inherentnie w logik Tory, ale co naley podkreli wci niezrealizowany. Po-
kazuje te, e w przypadku rozlunienia rygoru rytualnego religia narodowa vel
ludowa Hebrajczykw ulega nie rozwojowi, lecz upadkowi i stoczeniu si w for-
m religii uniwersalistycznej. Idc dalej, taka analiza pozwala w ogle na odejcie
od ujcia religijnego i przyjcie bardziej koherentnej wobec treci Pentateuchu
perspektywy teurgicznej na pewno w kontekcie hebraizmu i caociowego kul-
tu w Miszkaniea nastpnie w wityni jerozolimskiej. Pokosie teurgii odnajdzie-
my (to ju ekstrapolacja na bazie Rzeczywistoci Hebrajczykw) zatem rwnie
w judaizmie jakociowo odrbnym od hebraizmu, niemniej pod pewnymi
wzgldami bdcego jego dziedzictwem, a ju na pewno istniejcym jako repozy-
torium przekazu objawienia synajskiego, co te wedug Goldberga nie jest

16 Wj 8:1619.
17 Pwt 32:9.
18 RH, s. 20.
252 Recenzje i artykuy recenzyjne

w perspektywie historii niezmiennym stanem19. Przykadem mog tu by, znane


rwnie wspczenie, rytuay, jak:

a) birkatkohanim w czasie powtrki Amidy na szachrit szabatowy lub podczas


postu (zakrywanie twarzy i gestykulacja podkrelajca akt przekazywania mo-
cy zbiorowoci przez kohenw oraz unifikacja Szem Imienia, symbolizowa-
nego przez gest rozsunitych czterech palcw, oznaczajcych Tetragram),
b) kidusz lewana (teurgiczne wytwarzanie tzw. pomylnoci w akcie magii
sympatycznej trzykrotnego podskakiwania i powtarzania z trjkowym, typo-
wym dla symboliki lunarnej, podziaem wersw).
c) Podobnie, jako echo zachowa teurgicznych mona interpretowa zasad min-
janu, czyli formowania niezbdnego kworum dla wytworzenia Szechiny20.
7) Skoro monoteizm realny w swej potdze i ogarniciu caej ziemi to jedynie dezyde-
rat, a historia to pasmo wojen i konfliktw nie tyle odbywajcych si na planie mi-
dzyludzkich sporw, ile w metafizycznej przestrzeni sterujcych nimi elohim, to
wwczas nie sposb trzyma si uporczywych pyta w rodzaju gnostyckiego (i nie
tylko) undemalum. Rozwizanie problemu teodycei trzeba przeprowadzi a rebours:

Teoretyczny punkt widzenia, akceptujcy fakt, e bstwo nie jest wszech-


mocne i nie jest wszechobecne, dowodzi niemoliwocirealizacji [idei] wszech-
sprawiedliwociboga i ma szczeglne konsekwencje filozoficzne. W ten sposb
bowiem rozwizuje si religijno-filozoficzny problem teodycei. jak wiadomo,
ten problem polega na pytaniu, jak zgadza si z bosk sprawiedliwoci to, e ze-
mu powodzi si dobrze a dobremu, tak czsto, le21. Waciwa odpowied na to
pytanie brzmi: sprawiedliwego boga obecnie w ogle tu nie ma, nie jest on
obecny, nie rzdzi. jego rzeczywisto, to znaczy jego potga, nie istnieje,
wic tym samym to pytanie goniedotyczy22.

8) Kolejna interesujca idea to przedstawienie Miszkanu jako narzdzia do rektyfika-


cji ludu bowiem symbioza ludu i bstwa ma charakter organiczny, tzn. jako dwa
odrbne elementy tworz wsplnie organizm, dajcy korzyci obu stronom. Miej-
scem spotykania si bstwa i ludu jest wanie Miszkan penicy rol przekanika
dwukierunkowego i oferujcy w ruchu zstpujcym moliwo zaistnienia bstwa
w lokalnej potdze i mocy, przejawionego w ywiole biologicznym ludu. W za-
mian bstwo umoliwia rektyfikacj w ruchu wstpujcym profanicznych wpy-
ww obcych elohim na lud czyli negujcych wyodrbniony23 (kadosz) status.
Dzieje si to przy pomocy rozbudowanej instytucji ofiar w gruncie rzeczy bo-

19 Taki pogld znajdziemy w innym dziele O. Goldberga, Maimonides. Kritik der jdischen

Glaubenslehre, Wien 1935. zob. wstp Manfreda Voigtsa [w:] RH, s. cVIII.
20 O kwestii minjanujako wikszej zbiorowoci ni tylko dziesiciu mczyzn dowiadujemy

si m.in. z Talmudu Babiloskiego, Bawa Kama 83a Szechina nie spoczywa na Izraelu, jeli nie
ma pord nich dwch tysicy i dwch dziesitek tysicy ludzi. O znaczeniu figury dwudziestu
dwch tysicy w korespondencji do 22 liter alfabetu i jej augmentacji z kategorii alefdo elef do-
wiadujemy si rwnie z tekstu r. Abrahama Abulafii, Seferha-Ot, Ksiga znaku, por. M. Kraw-
czyk, KabaaAbrahamaAbulafiiRytuai Wizja, Warszawa 2012, s. 134.
21 Por. jr 12:1.
22 RH, s. 59.
23 zgadzam si z tumaczem, by wyraenie kadosz, zakorzenione do tej pory w dyskursie teo-

logicznym jako wity, zastpi bardziej adekwatnym choby dlatego e nioscym ze sob ja-
kie konkretne znaczenie terminem wyodrbniony.
Recenzje i artykuy recenzyjne 253

wiem kady rytua ofiarniczy ma przywrci wyodrbnienie zarwno ludu jak


i bstwa, przetwarzajc mier w postaci takich nonikw tuma skaenia rytual-
nego jak martwe ciao, menstruacja (czyli niezrealizowana cia), wypyw nasie-
nia (zmarnowane, potencjalne zapodnienie) w moliwy do zaistnienia ponownie
potencja ycia24.
9) Narzdziem do nadawania struktury zarwno bstwu-w-ludzie jak i ludowi-w-bo-
gu jest jzyk metafizyczny. W rzeczywistoci Tory tak rol peni oczywicie la-
szonha-kodesz,jzyk wyrniony, wyodrbniony. Kady, kto para si cho tro-
ch nieokieznanymi wasnociami hebrajskiego (z jego funkcj gematryczn,
temuryczn, permutacyjn i dojmujco konsekwentn logik odwzorowa paleo-
graficzno-magicznych, by wymieni jedynie kilka cech), z du doz prawdopo-
dobiestwa doceni ponisz wypowied:

W kwestii przyporzdkowania jzyka do ludumona wykaza, e jzyk lu-


du zwizanego z realnoci transcendentn w zwizku tym i dlaniego odgry-
wa wyjtkow istotn rol. jzyk ma tu bowiem wyzbyt z subiektywnej arbi-
tralnoci wasno obiektywnegowyraania stosunku ludu do boga, mianowicie
wtedy, gdy wanie w takim znaczeniu jzyk (w zasigu jego sfery) wspprzy-
naleydo konstytutywnych elementw psychofizycznych ludu i istotowo tosa-
my jest ze wspomnianym stosunkiem. Tego rodzaju sytuacja zachodzi w sposb
szczeglny wtedy, gdy jzyk taki, ktry przecie stanowi sfer wyrazu wzorw
[tego stosunku], immanentnieposiada ju znaczenie matematyczne i odpowiada
mu strukturalnie. Tak jest w wypadku jzykahebrajskiego. jego atwo rozpo-
znawalna budowa, przejawiajca si w zasobie leksykalnym, ktry rdzeniowo
skada si z jednego, dwch lub trzech elementw o charakterze awokalicznym
(spgoski), czyni oczywistym, e jest on jzykiemkombinatorycznym, to zna-
czy, e zawarto znaczeniowa sw generalnie zwizana jest z permutacjami
i wariacjami pierwszej, drugiej lub trzeciej klasy. Temu stanowi rzeczy odpowia-
da to, e w tym kombinatorycznym jzyku jak znaczc tre, jaki sens,
moe posiada nieporwnywalnie wicej permutacji, anieli ma to miejsce
w jzyku konsonantyczno-wokalicznym, w ktrym wikszo przestawie jest
bezsensowna, a jego kombinatoryka ma co z wymuszonej gry. Nie jest bowiem
tak, e do liter alfabetu hebrajskiego dodano znaczenie numeryczne, przeciw-
nie litery te s liczbami25.

10) Idc za powyszym, majc na uwadze wyjtkowy status laszonha-kodeszjzy-


ka wyodrbnionego, Goldberg przeprowadza rewolucj w zakresie lingwistycz-
nej egzegezy Tory, lecz skutkiem tego nie jest rezultat na si wpasowujcy si
w jego zaoenia teoretyczne, lecz niepokojco logiczne i systematyczne wyja-
nienie poszczeglnych, w typowy sposb dla hebrajszczyzny ambiwalentnych,
zagadnie zaczerpnitych z Tory. z drugiej strony, przytaczane nowe sensy he-
brajskich terminw przy wnikliwej lekturze przestaj si jawi jako nowe nie
sposb postawi tu zarzutu, e jest to wybr arbitralny i wymierzony przeciwko

24 Podobny obraz Miszkanu jako swoistej oczyszczalni ciekw mona zauway w monu-

mentalnej analizie rytuau starohebrajskiego opisanego w Ksidze Kapaskiej u jacoba Milgroma


w jego trzytomowym Leviticus: 1-27, New York 1998-2000 [za:] T. Sikora, Ucielenienie, wy-
kad 13 IV 2013 w Katedrze Metod Matematycznych Fizyki uW, w ramach seminarium ukady
Otwarte pod przewodnictwem K. Napirkowskiego.
25 RH, s. 30.
254 Recenzje i artykuy recenzyjne

dowolnej teologii, lecz raczej, e jest to najbardziej koherentny i wpasowujcy


si w wiksz semiotyczn cao mechanizm egzegezy. Dwa najciekawsze przy-
kady objanienie terminu szabat i nierozerwalnie zczonego z kultem ofiar-
nym wyraenia rejachnichoach warto przytoczy inextenso, cho w Rzeczywi-
stoci Hebrajczykw odnajdziemy kilkadziesit podobnych analiz:

Rytualnego charakteru szabatu nie mona oddawa przez pojcie odpoczyn-


ku jako przeciwiestwa wysiku [] w wypadku aktywnoci zakazanych
w szabat moment trudu nie odgrywa adnej roli. Szabatu nie mona zatem uza-
sadni arytualnie: nie ma on niczego wsplnego z racjonalnie zrozumia, natu-
raln koniecznoci istnienia dnia odpoczynku. czasownik szawat nie znaczy
wypoczywa, lecz przerywa szawatwajinafasz [] nie znaczy odpocz
i wytchn, lecz: dokona aktu przerwania i ucieleni si (to znaczy, e sta si
zdolny do zamanifestowania, co rwnie zawiera si w pojciu nefesz)26.
Rejach nichoach. Te dwa sowa [maj znaczy] przyjemny zapach, nie
[mona] jednak dostarczy dowodu, e nichoach znaczy przyjemny. [] Dwu-
pierwiastkowemu rdzeniowi nuach [] naley przypisa znaczenia: unierucho-
mi, postawi, by postawionym, tworzy punkt spoczynku [] Rejachnicho-
ach to zapach unieruchamiajcy lub zapach unieruchomiony. Dalej tak
samo jak ruach i rewach rwnie rejach naley wyprowadza od rdzenia rch,
ktremu trzeba przypisa podstawowe znaczenie: wytworzy przestrze. []
z tego wynika, e rejachnichoach jest pewnym odpowiadajcym zapachowi
metafizycznym obiectivum, to znaczy zawierajcym si w dymnym oboku (przez
zapach podlegajcym te diagnozie jako stosowny) transcendentnym orga-
nem, postawionym do dyspozycji elohim, aby mg on na nichoach, to znaczy
oddziaywa spoczywajco i utrwalajco. Okrelonemu elohim naley wic
zaoferowa menucha, to znaczy: zbiorczy punkt spoczynku, czyli ciao27.

11) Lastbutnottheleast naley zreferowa mj ulubiony rozdzia, zatytuowa-


ny Nocna strona elohim29, gdzie autor przedstawia objanienie pozornie demo-
nicznych zachowa jHWH opisywanych w Torze. Klasycznym przykadem jest tu
epizod, gdy Mojesz dostaje polecenie od jHWH, by natychmiast wyruszy z Mi-
dianu do egiptu (a rzecz si dzieje tu po wizji poncego krzewu i objawieniu
trjczonowego miana EhjeaszerEhje)29:

Mojesz bierze swoj on, Sefor, i obu swoich synw (Gerszona i elieze-
ra) [] i udaje si w drog. Dalej za mwi si: w drodze, w nocnym zajedzie
[] zdarzyo si, e Jhwh zaatakowa(Mojesza)i chciagozabi. Wwczas
Sefora wzia ostry kamie [krzemie], odcia napletek swojego syna, dotkna
nim jego stp (to znaczy, rzucia mu (komu?) napletek do stp) i powiedziaa:
oblubiecem krwi jeste dla mnie. I odstpi on (jHWH) od niego (Moje-
sza). co znacz te sowa? Wyobramy sobie: Mojesz dostaje polecenie
wyprowadzenia ludu z egiptu. Przyjmuje to zlecenie z wahaniem i oporem, ba,
jHWH musi namawia go do jego przyjcia30. Wreszcie znajduje si w drodze

26 RH, s. 253.
27 RH, s. 146.
28 RH, s. 188-204.
29 Wj 4:20 i dalej.
30 Por. Wj 3:11-13; 4:1-10, przede wszystkim 4:13.
Recenzje i artykuy recenzyjne 255

do egiptu i w nocnym zajedzie zostaje zaatakowany przez jHWH, ktry chce go


zabi. Wobec tego sprawozdania teologia, biorca je powanie (a tylko wtedy
w ogle warto rozmawia) jest bezradna31.

Dalsze wyjanienie tego epizodu znajduje oparcie w komentarzu Rasziego32, jednak


w literaturze tematu dotychczas nie spotkaem si z tak frapujco koherentnym rozwini-
ciem tego wtku interpretacyjnego:

Tradycja niosca w sobie prastare reminiscencje wypowiada si znaczco,


utrzymujc, e posaniec (anio) jHWH, ktry przyby, aby zabi Mojesza,
ukazasiw postaciwa. Naley zatem skonstatowa, e w bezporednim oto-
czeniu Mojesza znajduje si tylko jeden taki potencjalny w: jest nim laska
Mojesza, ktrej zabranie w drog jest wyranie wskazywane przez Pentateuch33.
Tradycj powiadajc, e elohimjHWH wystpuje (przy zetkniciu z innymi elo-
him) w jakie w pewien sposb okrelonej, zarysowanej postaci, a mianowicie,
w tym przypadku jako w, naley wic interpretowa w takim znaczeniu, e
metafizyczny eksperyment, za porednictwem ktrego elohim jHWH manifestuje
si Mojeszowi na Synaju tj. poprzez przemian laski34 w zajedzie powtarza
si w sposb automatyczny i przymusowy. Oznacza to, e eksperyment wy-
mkn si spod kontroli, dalej przebiega sam i niebezpiecznie obraca si przeciw-
ko Mojeszowi to znaczy, e wywoana przez obc moc, a jednak bezpored-
nio spowodowana przez elohim jHWH wowa manifestacja miertelnie zagraa
Mojeszowi35.

Goldberg nie jest jedynym, ktry wskazuje na ambiwalentne i demonizujce akty


jHWH opisane w Torze36. jego wyjanienie podkrela jednak, e dziaania rytualne po-
wizane z jHWH przypisane s w zdecydowanej wikszoci porze dziennej (nie ma
na przykad obrzdw ofiarniczych skadanych w nocy wyjtkiem jest tu precedens
Pesach, ktry jedynie potwierdza regu)37.
Nocna strona elohim jest tym elementem w jHWH, ktry w chaotyczny i nieprzewi-
dywalny sposb potrafi obrci si przeciw swojemu ludowi. jak twierdzi Goldberg, jest
to obok atakw innych elohim najwaniejszy czynnik stajcy na przeszkodzie ku
wytworzeniu lub wyciosaniu (oba znaczenia naley przypisa hebrajskiemu bara38)
monoteizmu jHWH, ktrego przedsiwzicia s przypisane domenie wiata:

Pewna stara tradycja mwi, e wszystkie metafizyczne dziaania zachodz


za dnia. [] zgodnie z tradycj wynika z tego, e jHWH rozmawia z Mojeszem
tylko w dzie i nigdy w nocy, a zarazem, e ofiary mona skada tylko w cigu

31 RH, s. 194.
32 Raszi do Wj 4:24.
33 Wj 4:20b; nastpnie, zajcie z nocnego zajazdu (4:24) oddziela od zastosowania si Moj-

esza do polecenia jHWH w sprawie laski tylko sze linijek.


34 Wj 4:2-4.
35 RH, s. 196.
36 zob. Rivkah Schaerf Kluger, SataninOldTestament, evanston 1948.
37 Wicej o znaczeniu Pesach w tym kontekcie, zob. RH s. 191-192.
38 zob. ellen van Wolde, Robert Rezetko, Semanticsandthesemanticsofbara. A rejoinder

to the arguments advanced by B. Becking and M. Korpel, The journal of Hebrew Scriptures,
vol. 11, Article 9, http://www.jhsonline.org.
256 Recenzje i artykuy recenzyjne

dnia. Metafizyczny napd przechodzi zatem w nocy w stan spoczynku. zasadni-


czo mona potwierdzi t tradycj. Gdy lud wyrusza z egiptu, poprzedza go
w dzie sup oboku, w nocyza sup ognia, aby lud mg i za dnia i w nocy.
Dzieje si to jednak tylko w czasie wojny, gdy Hebrajczycy, cigani przez fara-
ona, musz jak najspieszniej dotrze do Morza czerwonego. [] Pniej, na pu-
styni, lud w ogle nie wdruje w nocy, jak wynika z porzdku wymarszu (w Ksi-
dze Liczb). [] Pojawia si zatem pytanie, dlaczego metafizyczny napd
wchodzi w nocy w stan spoczynku? Odpowied, e ludzie pi nie wystarcza,
gdy i tak istnieje suba nocna, ktra musi troszczy si o to, aby nie wygas pa-
lcy si na mizbeach ogie z czci ofiar esztamid []. Poprawna odpowied
brzmi raczej: poniewanoc czas seksualnoci, somnambulizmu, ograniczenia
rzeczywistoci naleydo innychelohim. Dlatego jakub walczy z elohim mo-
c ochronn ezawa a wstanie jutrzenka39 i zwycia, poniewa wytrzyma
do nastania dnia. Wyranie potwierdza to wypowied elohim, ktry musi zwr-
ci si do jakuba: Wypu mnie, bo wzesza jutrzenka40 zatem wyczerpaa si
moc tego elohim, podczas gdy w wypadku jakuba, wrcz przeciwnie, z pojawie-
niem si wiata dziennego jego moc wzrosa za spraw elohim jHWH 41.

Dlaczego wywd o nocnej stronie elohim jest tak istotny i symptomatyczny dla cae-
go dziea Goldberga? Poniewa wymierzony jest przeciwko gombrowiczowsko upupio-
nemu obrazowi boga teologw, dla ktrych jHWH bdcy w Torze wrogiem wszelkiej
idolatrii sta si wanie miym bogiem i oswojonym idolem wyobrae opartych
na odegnywaniu si od mieszania zego z dobrem42, a zamiast w otoczeniu straszliwych
keruwim zasiada na rzebionych sklepieniach pord tandetnych, brzuchatych cherubin-
kw. By moe buntem wobec tak pojmowanej teologii jest wanie Rzeczywisto
Hebrajczykw.
Mikoaj Krawczyk

39
Rdz 32:25 [i komentarz Rasziego do tego miejsca przyp. M. Krawczyk].
40
Rdz 32:27.
41 RH, s. 190.
42 A przecie, idc za Iz 45:7-8 to jHWH formuje wiato i wyodrbnia (lub stwarza) ciem-

no, czyni peni i wyodrbnia (lub stwarza) zo.

You might also like