You are on page 1of 23

6/7/2015 Imprimer:Reflexionesparaelanlisisdeldiscursopopulista

http://www.patrick
PatrickCharaudeauLivres, charaudeau.com/Reflexionesparaelanalisis
articles,publications del.html

Reflexionesparaelanlisisdeldiscursopopulista
RevueDiscursoySociedad,2009(enligne).

Resumen

Enelcampodelosestudiospolticos,lanocindepopulismopareceevidente.
Esutilizadageneralmentecuandosetratadedefiniryasearegmenespolticos
encabezadosporlderesfuertesquepretendenrepresentaralpuebloyaparecen
connombreyapellido(elcasodeJuanDomingoPernenArgentina,Hugo
ChvezenVenezuelayotroslderesdediferentespasesafricanos),odiscursos
depolticos,particularmentedeextremaderecha,quesurgendurantelas
campaaselectorales,comoeselcasoendiversospaseseuropeos(Francia,
Austria,Holanda),ymsrecientementeenalgunospasesdeEuropacentral.
Sinembargo,estanocinmereceseranalizadadesdeelpuntodevistadel
discurso,yaque,alrastrearlahistricamente,constatamossugranvariedadde
empleossinsaberendefinitivasisetratadeunrgimenpolticoodeuna
estrategiadepoder.Enesteartculoseconsideraelpopulismocomoun
discurso.Paraello,hemoscredonecesariodescribirenprimerlugarlas
caractersticasdelapalabrapolticaenelespaciopblico,conelobjetode
evitaratribuiraldiscursopopulistaloqueespropiodelaspresionesy
estrategiasdeldiscursopolticoengeneral.

Apartirdeestaprimeraobservacin,sedescribeelmecanismodeldiscurso
populistaparaluegoanalizarsusespecificidadesendiversoscontextossociales,
segnesasmismascategoras.Esteartculoproponeasunestudio
programticocomounllamadoaproseguirestetrabajocasoporcaso,nica
posibilidaddeestablecercomparacionesyobservarsimilitudesydiferencias
entrediferentesdiscursos.

Estetrabajoconcluyeconunaltimareflexinquemuestralarelacin
paradjicaexistenteentrepopulismoydemocracia.

Abstract

Inthefieldofpoliticalstudiesthenotionofpopulismseemsclear.Itisgenerally
usedeithertodefinepoliticalregimesheadedbystrongleaderswhointendto
representthepeoplewithanameandsurname(thecaseofJuanDomingo
PerninArgentine,HugoChvezinVenezuela,andotherleadersfromdifferent
Africancountries),orthediscourseofpoliticians,particularlyfromtheextreme
right,whichappearduringelectoralcampaigns,asisthecaseofvarious
Europeancountries(France,Austria,Holland)andmorerecentlyinsomecentral
Europeancountries.However,thisnotiondeservestobeanalyzedfroma
discourseperspectivesince,aswetraceitbackhistorically,wedetectawide
rangeofusesofthetermwithoutdefinitelyknowingifitreferstoapolitical
http://www.patrickcharaudeau.com/spip.php?page=imprimir_articulo&id_article=247 1/23
6/7/2015 Imprimer:Reflexionesparaelanlisisdeldiscursopopulista

regimeorapowerstrategy.Inthisarticle,populismisapproachedasdiscourse.
Tothisaimwehavethoughtitnecessarytodescribeinthefirstplacethe
characteristicsofthepoliticalwordinthepublicspace,inordertoavoid
attributingtopopulistdiscoursewhatisproperofthepressuresandpolitical
strategiesofpoliticaldiscourseingeneral.Startingfromthisfirstobservation,
themechanismofpopulistdiscourseisdescribed,andthenthespecificitiesofit
invariouscontextsareanalyzedaccordingtothecategoriesproposed.This
articleproposesaprogrammaticstudyasacalltocontinuewithacasebycase
study,seenastheonlypossibilitytoestablishcomparisonsandobserve
similaritiesanddifferencesbetweendifferentdiscourses.Thepaperendswitha
lastreflectionthatshowstheexistingparadoxicalrelationbetweenpopulism
anddemocracy.

Introduccin

Dosproblemasseplanteanaquienpretendeanalizarlosdiscursospolticos:el
delarelacinentrelenguajeyaccinyeldelaposturadelinvestigador.En
efecto,podemospreguntarnosqurelacinseinstauraentrepalabrapolticay
actospolticos,sabiendoquelapalabrapuedeserproducidaparaocultaractoso
bientransformarseenactocuandoconstituyeunadecisinconefecto
performativo.Peropodemosirmslejosyconsiderarquelosactosens
mismospuedensignificarcomopalabras.Sonentoncesdiscursos:haceresto
significadecirestootro.

Deestemodoseinstauraunarelacindereciprocidad(nosimtrica)entre
actosydiscursossegnlasdossiguientesecuaciones:decirX,esdecirXy
sobreentenderXparaocultaroreforzarelactoFhacerelactoF,esdecirX
(palabradedecisin)ysobreentenderX.Alaprimeraecuacincorrespondera
unenunciadorepetidofrecuentementeporelpresidenteNicolasSarkozy
durantesucampaaelectoralyluegoempleadoamaneradeeslogan:
Trabajarmsparaganarms.Seafirmaque/trabajarmshaceganarms
sueldo/estaafirmacinestacompaadaporvariossobreentendidos,a
saber:/hayunarelacindecausaaefectosistemticoentrelacantidadde
trabajoylacantidaddeganancias/,/enFrancia,nosetrabajalosuficiente/,/es
lasolucinparaaumentarelpoderadquisitivoyporlotantoelconsumo(la
demanda),ergolaproduccin(laoferta),etc./yestaafirmacinpermite
justificarelactoqueconsisteen//desgravarparalasempresaslashoras
suplementarias//.Enloquecorrespondealasegundaecuacin,podracitarseel
actopolticodenominadopaquetefiscaldecididoyaplicadoporNicolas
Sarkozy,actoqueafirma:/elimpuestosobrelarentadelosmsricostieneun
techodel50%enlugardel60%/,ydejasobreentender(haysiemprevarios
sobreentendidosposibles):Hayqueprotegeralosricos.

Porlotantohayquetenerencuentaestarelacindeanudamientoentre
palabrayaccincuandoseemprendeelanlisisdeldiscursopopulista,yaque
unapalabraconsideradapopulistapodraesconderactosquenoloson,yde
manerainversaactosconsideradoscomotalespodranserocultadospor
palabrasquenoloson.Yestodebeincitarnosaserprudentesenlas
comparacionesquepodrnrealizarseentrelosdiscursosdeunactorpoltico.
Porejemplo,sisequierecompararlosdiscursosdeunPernenArgentina,de
unChvezenVenezuelaydeunLulaenBrasil,habrqueindagarlassimilitudes
http://www.patrickcharaudeau.com/spip.php?page=imprimir_articulo&id_article=247 2/23
6/7/2015 Imprimer:Reflexionesparaelanlisisdeldiscursopopulista

ydiferencias,perotambintenerencuentasusacciones:Pern,queotorgen
laArgentinalaSeguridadsocialChvez,quecrelas"Comisiones"y
"Consejos"("Consejoscomunales"),lugaresdedemocracialocalLulaque
instrumentmedidaseducativasyurbansticasafavordelasFavelas.Msall
deladiferenciadelosdiscursosdeestosjefesdeEstado,lasaccionesafavor
delosdesheredadosnosondelmismoorden.Delmismomodo,podra
difcilmentecompararseeldiscursopopulistadequiennuncaaccedialpoder
supremo(comoelcasoenFranciadelgeneralBoulanger,dePoujadeydeLe
Pen),conquieneshanejercidooejercenelpoder,comofue(oes)elcasoen
Italia,enfrica,enAmricalatina,Austriayenalgunospasesdelesteeuropeo.

Porlotanto,deloqueaqusetrataesdelanlisisdeldiscursopopulista,yno
delpopulismo,aunqueestonoimpidequenosinterroguemossobrelas
relacionesentrelenguajeyaccin,entreretricadiscursivaymodode
gobernanza.

Elsegundoproblemaserefierealaposturaquedebeadoptarelinvestigadoral
abordarelanlisisdeunacuestinpoltica.Sibienelinvestigador,sesabe,no
estexentodeposicionamientoideolgico,einclusopoltico,debeacaso
hacerlovalerensutrabajodeinvestigacin?Debe,porejemplo,construirsus
objetivosdeinvestigacinenfuncindeunafinalidadaxiologizada?Laticadel
investigadorexigequenoseconfundadiscursodeanlisiscrticocondiscurso
dedenuncia.Enlascienciashumanasysociales,eldiscursodeanlisisespor
definicincrtico,eneldoblesentidoderevelacindeloqueestoculto
respectodeciertadoxa,ydeinquietudtericometodolgica.Ladenuncia,por
suparte,dependedeunaposturapolticaqueesttotalmentejustificadafuera
deltrabajodeinvestigacin.Noesunacuestindeneutralidad,sinouna
cuestindeprobidad.Esunllamadoaunareflexividaddelinvestigadorfrentea
susobjetivosdeanlisisyasupropiametodologa,comolohansubrayado
JulietteRennes[1]yDenisBarbet[2]endosescritosrecientes.

Talposturaduranteelanlisiscontribuiraaevitar,enloqueataealdiscurso
populista,cuestionesapriorsticasyciertasconfusiones.Unacuestin
apriorsticaseraporejemplonoconsiderarqueeldiscursopopulistapuedeser
detentadoporpersonalidadespolticaspertenecientestantoaladerechacomo
alaizquierdadeltableropoltico,onotratareldiscursopopulistacomoparte
integrantedelademocracia.Lasconfusionesincluiranenlamismabolsaa
diversostiposdediscursospopulistas,sinpermitirestablecerdiferenciasentre
populismo,nacionalismoyfascismo.Existeunamultiplicidaddediscursos
populistas,encontextossocialesehistricosdiferentes,yelpapeldel
investigadoresjustamentedistinguirlosydefinirlos.

Esporelloquenoabordarenestaexposicinlaespecificidaddeldiscurso
populistalatinoamericano,auncuandolomencioneamododeilustracinyde
interrogacin.Meabocarpreferentementeatratarlacuestindelmodode
cuestionamientohaciendociertascomparaciones,demanerataldesugerir
algunaslneasdeanlisis.Peroafindeencuadrarmejorlascosas,creo
necesariopresentarbrevementeunestadodelacuestinparaluegoinferirun
marcodeestudioenelquepodrplantearselaproblemtica.

1.Breveestadodelacuestin
http://www.patrickcharaudeau.com/spip.php?page=imprimir_articulo&id_article=247 3/23
6/7/2015 Imprimer:Reflexionesparaelanlisisdeldiscursopopulista

Dealgunasdificultades

Unaprimeradificultadsepresentaalintentardefinireltrminopopulista,ya
queseconstataunavariacinensuuso.Estohacequelapalabratome
sentidosparticularessegnelsujetohablantequelaprofiere.Enprimerlugar
destacamosqueenelusocorriente,terminaporperdersuespecificidad,al
emplearseamenudocomoequivalentededemaggico,depoujadista,aveces
deracistaeinclusodefascista.Amalgamasquenopuedenaportargranluz
sobresusentido.

Cuandolossujetosquehablansonactorespolticos,seobservaqueeltrmino
depopulistaesempleadotantoporladerechacomoporlaizquierdapara
estigmatizaralpartidoadversooparadefendersedelaestigmatizacin
adversa[3].Muchasvecesparaladerecha,laizquierdaespopulistaporque
manipulaalasclasesobrerasypopularesparalaizquierda,laderechaes
populistaporquemanipulaalasclasesmediasypopulares(pocopolitizadas)
condiscursosquebuscangenerarlaemocinmsprimitiva(elmiedo).Enotros
trminos,enuncasocomoenelotro,elpopulistaeselotro,quepara
expresarseemplearaunaretricasimplistayesencialista.

Perolospolticosnosonlosnicosqueestigmatizanalotro.Loseconomistas,
porejemplo,sequejandequelospolticosnohablanlosuficientedelos
problemaseconmicosyloatribuyenadoscausas.Paraunos,esporignorancia
porcuanto,segnellos,lospolticosignoranlosverdaderosproblemas
econmicosynotienenformacinadecuadaparaotros,esporfaltadecoraje
puestemeranproponeralpasunapolticaconmedidasimpopularesportemor
acontradecirse.Porlotantoloseconomistastratanalospolticosde
populistasyaquestosprefierennohablarmsquedecuestionessociales
confuertetenoremocional:lainmigracin,laviolenciaylainseguridad,etc.

Finalmente,parasumarempleosysentidosdeestapalabra,algunas
personalidadespolticaslleganhastareivindicarlacalificacindepopulista
dndoleunsentidopositivo:Siserpopulistaesreconoceralpueblola
facultaddeopinin,elderechoaexpresarlayaescucharla,entoncess,porque
tambinesoesserdemcrata[4].

Teorizacionesyvariantes

Tambinesnecesariorealizarunrpidorecorridohistricodelosdiferentes
intentosdeteorizacin,dadoquestosevolucionanentrelosanatemasdelos
juristasypsiclogosneodarwinianosdelsigloXIX,paraquieneselpopulismoes
unaespeciedenacionalismodesnaturalizadoeinclusolaantecmaradel
totalitarismo,yposturasmodernas[5],paralasqueelpopulismodebeser
integradoenlademocraciacomounodelostiposdegobierno:cuandolas
masaspopularesestnexcludasdurantemuchotiempodelaarenapoltica,
(),entonces,elpopulismo,lejosdeserunobstculo,esunagarantade
democracia,yaqueevitaquestasetransformeenpuragestin[6].

Histricamente,haciafinesdelsigloXIXapareceunmovimientosocialista
progresistaenRusiayparalelamenteunmovimientoruralconducidoporlos
chacarerosdeloesteysurdelosEstadosUnidosdeAmrica,ambos
http://www.patrickcharaudeau.com/spip.php?page=imprimir_articulo&id_article=247 4/23
6/7/2015 Imprimer:Reflexionesparaelanlisisdeldiscursopopulista

acompaadosporundiscursocrticocontraelcapitalismo.Perosobretodoenel
sigloXXaparecenmovimientosmsreivindicativosyviolentos,todosacusados
depopulismo.

Enlosaosveinteytreinta,elpopulismoprovincialdelsurdelosEstados
UnidosconelKluKluxKlanquehaceenfrentaralospequeos
comerciantesypaisanosdelospuebloscontralosgrandescentrosurbanos,y
quepracticaunaintoleranciaantiintelectualista,xenfobayantisemita.Enlos
aostreintaycuarenta,elpopulismoracistayfascistadelaAlemanianazi
instauradoporelaparatodeEstado.Enlosaoscincuenta,elMaccarthismo
antiintelectualistayantielitistabajolacoberturadeanticomunismo
paranoico[7].

Sinembargo,laexpresinrgimenpopulistaseempleconmayor
insistenciareferidaalosregmenespolticosoriginadosenAmricaLatinaa
partirdelosaoscincuenta:elperonismodeJuanDomingoPernen
Argentina,elgetulismodeGetulioVargasenBrasil,ymstardeel
caudillismodeMenemenArgentina,elpopulismodenominadoliberalde
ColordeMeloenBrasil(19891992),eldeAlbertoFujimorienPer(1990
2000),yahoraelllamadosocialismodeChvezenVenezuela.Hayquesealar
queestosregmenesaparecenenuncontextodemodernizacinyde
enriquecimientodelasclasessuperioresquepermitequesegenerendostipos
dediscursos:uno,alavezpaternalistayanticapitalista,dirigidoalaclase
obrerayalaclasemedia(elJusticialismoargentinoaldefenderlos
derechosdeltrabajador)otro,autoritario,dirigidoalasdiversascapasdela
sociedadquevandesdeelproletariadohastaelejrcito,contraelimperialismo
norteamericano(elchavismo).Setrataaqudepopulismosquecompartenel
sernacionalesypopulares.

Paralelamente,enFranciasedesarrollandiversasfigurasdepopulismo.El
poujadismoenlosaoscincuenta,condiscursosxenfobosy
antiintelectualistas,dirigidoapequeoscomerciantesartesanos.Mstarde,al
cabodeunostreintaaos(lostreintagloriosos),unretornodelempleodel
trminopopulismoapartirdefinesdelosaosochenta,populismo
calificadodenacionalpopularrespectodelosdiscursosdeJeanMarieLe
Penreclamandolapreferencianacional,y,mstarde,deliberalpopular
altratarsedelosdiscursosdeBernardTapie,queelogiabalaempresayel
empleodelosjvenes.Inclusosecalificdepopulismohbridolas
declaracionesdeNicolasSarkozydurantelacampaaelectoralde2007,hbrido
porquemanejabaalternativamenteundiscursodeliberalismoeconmico
dirigidoalapatronal,alasempresasyalasprofesionesliberales,yundiscurso
deproteccinalosdbilesdirigidoalasclasespopulares.

Estasdiferentesfigurasdelpopulismomuestranquenosepuededelimitaruna
definicinnicadeestanocinyaqueloscontextoshistricosypolticosla
modificandemaneravariable.Habrapopulismosclasistas,incluso
etnicistas(racistas)populismosnacionalistas,msomenos
autoritarios,queapuestanalaidentidadnacionalylasegregacinpopulismos
neoliberales,coyunturales,quesemanifiestanenlascampaaselectorales
pormediodeexpresionesdemaggicas[8],conelfindeseduciralasmasas
populares.EnAmricaLatina,apesardelaimpresindehomogeneidad
http://www.patrickcharaudeau.com/spip.php?page=imprimir_articulo&id_article=247 5/23
6/7/2015 Imprimer:Reflexionesparaelanlisisdeldiscursopopulista

civilizacionalquealgunospuedantener,vistadesdeEuropa,lastradiciones
culturalesypolticassondiversas.ComolosubrayaGabrielVommaroensu
introduccinaLa"carterouge"del"Amriquelatine,enlosaos4050
aparecenlospopulismosconPernenArgentinayVargasenBrasilenlos60
70,sonlosmovimientosdeunaizquierdamarxistarevolucionariaquedominan
sobreelmodelocubanolosaos7080conocendictadurasmilitares,en
AmricadelSuryCentralyentrelosaos90y2000,seinstalaronregmenes
deunsocialismo,yaseademocrtico(Chile),indigenista(Mxico,Bolivia,
Ecuador),populista(Chvez)opopular(Lula)[9].

Puntoscomunesalasvariantes

Apesardeestadiversidad,esposible,porlomenosenloqueconciernealos
discursosproducidosporlosgrandeslderespopulistas,encontraralgunos
puntosencomnquepermitandelimitarloscontornosdelpopulismo.

Enprimerlugar,puedeobservarsequestenacesiempreenunasituacinde
crisissocial,quepuedeserdiferentesegnlospasesylaspocas:crisis
econmica,comofue(es)elcasodeAmricaLatinayEuropaoccidental
(Francia,Austria,Holanda)crisisidentitariaymoral(sociedadesquerechazan
lamulticulturalidadennombredeunaidentidadpropia)crisisdecambiode
rgimenpolticocomoeselcasodemuchospasesdelEste,luegodelacada
delmurodeBerln,quedebenajustarseaunanuevaeconomademercadoy
descubrenelultranacionalismo.

Ademsseve,entodosloscasosdepopulismo,lapresenciadeunlder
carismticofuerte,aunquesteconstruyasuliderazgosobreimgenes
diferentessegnlasculturas(estasimgenesnosonlasmismasenEuropa,en
AmricaLatinaoenfrica).Esteldernotieneunprogramapoltico
propiamentedicho,sinoqueprometeromperconlasprcticasdelpasado,
terminarconlacorrupcinyotorgarsupoderalpueblo.

Tambinseconstataque,desdeelpuntodevistaideolgico,elpopulismono
tienehomogeneidad.Siseretomanlospocoselementosdelrecorridohistrico,
seobservalaheterogeneidaddelasposturas.EnAmricaLatina,porejemplo,
elpopulismodePernfuedetipoautoritario,inclusofascistaparaalgunos,con
apoyoenlaclaseobrerayenlasfuerzasarmadaseldeAlbertoFujimorifue
decorrupcinperodeclarandoquererterminarconlacorrupcinyhaciendo
arrestaraA.Guzman,eljefedeSenderoLuminosoeldeChvez,en
Venezuela,esfuertementeantiaamericano,procubanoysocialista,pero
imponiendodemaneraautoritariacomisionesdegestineconmicayconsejos
comunaleseldeLula,esmsflexible,queriendoquedarbienconDios(la
ayudaalaspoblacionesdelasfavelas)yconeldiablo(laeconomade
mercado).

EnFrancia,elgeneralBoulangerencabezabaunaoposicinnacionalistay
antiparlamentalistaelogiandoalosrevanchistasdelaguerrade1870,los
bonapartistasylosmonarquistas,peroconelapoyodeGambetta,unhombre
deizquierdas,yRochefort,unexcommunard.NofueelcasodePoujadequese
apoymsbienenlosartesanos,comerciantes,agricultoresyrepresentantes
localesdediversastendencias.EncuantoaLePen,sibienseinscribeporun
http://www.patrickcharaudeau.com/spip.php?page=imprimir_articulo&id_article=247 6/23
6/7/2015 Imprimer:Reflexionesparaelanlisisdeldiscursopopulista

ladoenlatradicindelosnacionalistasmonrquicosydelosliberalesde
derecha[10],suideologaesantetododeextremaderecha,antisemitay
xenfoba.

Estaconstatacindenohomogeneidadideolgicadeberaincitarnosaser
prudentesencuantoalamaneradecategorizaralpopulismo.

2.Encuadretericodesdeelpuntodevistadeunanlisis
deldiscurso

Paraanalizarunfenmenosocial,convienesealardesdequpuntodevistalo
hacemos,esdecirenqudisciplinadelascienciashumanesysocialesnos
situamos,ydentrodesta,quorientacinseguimos.Setrataaqudeun
anlisisqueconsideralaspalabrasenfuncindelprocesodesuenunciacin
dentrodeciertodispositivodecomunicacin.As,sepuededecirqueelsentido
quetransmiteundiscursodependedelefectoqueproduce,dadoqueentoda
situacindecomunicacin,steresultadelencuentroentreunsujetohablantey
unsujetointerpretante.Durantemuchotiemposehaanalizadoqudiceel
discursosinpreguntarseporlosefectosquesteproduceenlossujetosquelo
interpretan.Elpoderdellenguajenoestsolamenteenloquedice,sinoenlo
quetransmite.SiguiendoaRolandBarthes,recordemosqueelsignonoslo
significaensmismo,sinoquesignificaa,dandoamboscomoresultado
elfenmenodesignificancia.

Altratarsedeldiscursopoltico,elpoderdeinfluenciadelaspalabrasnoreside
sloenlafuerzadelproyectodeidealidadsocialdelquesonportadoras,sinoen
surepercusinenlossistemasdeesperaciudadanos(efectodeespejo),los
cualessonsensiblesalosvalores,alcarismadelaspersonalidadespolticasya
laemocinsituacional.Nuestraposicin,entodocaso,consisteenplantearque
noeslaenunciacinlaqueestalserviciodelaspalabrasydelasideascomo
sistaslaprecedieran,sinoquesonlaspalabrasylasideaslasquese
encarnanycobransentidoatravsdesuenunciacin.Yportanto,parapoder
juzgarsobreelpopulismodeundiscurso,hayqueanalizarloenelcontexto
sociohistricodondeapareceyenlasituacindecomunicacinquegenera
ciertoprocesoenunciativo.

Raznporlacualdebemoscomenzarporpreguntarnosculessonlas
condicionesgeneralesdeescenificacindeldiscursopolticoparapercibircules
seranlascaractersticaspropiasdeldiscursopopulista.Yparaello,seexamina
elfuncionamientodelapalabracuandostasemanifiestaenelespaciopblico
yluegoenelespaciopoltico.

Lapalabraenelespaciopblico

Todapalabraqueesproferidaenunespaciopblicocirculaentretres
instancias:unainstanciadeproduccin,unainstanciaderecepcinyuna
instanciademediacin,ysusentidodependedeljuegoqueseestableceentre
dichasinstancias.

Lainstanciadeproduccin,auncuandoestconfiguradaporunapersonaen
particular,essiempreunapersonaentantorepresentauncolectivomso
http://www.patrickcharaudeau.com/spip.php?page=imprimir_articulo&id_article=247 7/23
6/7/2015 Imprimer:Reflexionesparaelanlisisdeldiscursopopulista

menoshomogneo:unainstitucinpoltica,unpartido,unsindicato,una
asociacin,unorganismodeinformacinoinclusounaentidadcomercial.Porlo
tantoestlegitimadaporunaespeciedecontratosocialdecomunicacin,ya
seaensuderechodeelogiarunproyectopoltico(parahacervotar),ensu
derechodejustificarodefenderunaidea(parahaceradherirlaopininpblica),
ensuderechodeinformar(paraalimentarlaopininciudadana),obienen
suderechodeelogiarunproducto(parahacercomprar).Estainstanciade
produccinactademaneravoluntariaysuproblemadependedelacredibilidad
desusdichosydesufuerzadepersuacin.

Lainstanciaderecepcinrepresenta,bajodiversasconfiguraciones,unpblico
heterogneoynocautivoapriori.Pero,desdeelpuntodevistadelainstancia
deproduccin,estconstruidacomodestinatarioblanco,msomenos
determinado,deunapalabraquesupuestamenteloimplica,yaseacomo
beneficiariodeunbienfuturo(poltico,socialocomercial)delqueesllamadoa
apropiarse,ocomoamenazadoporunpeligrodelqueesllamadoaprotegerse.
Enamboscasos,lainstanciablancoestubicadaenposicindedebercreerque
puedeserelagentedeunabsquedaqueleresultarbeneficiosa.

Lainstanciademediacintienecomofuncinponerencontactolasdos
instanciasprecedentes.Peroasuvezesinstanciadeproduccindeuna
escenificacinyconstruyeporconsiguienteunainstanciadestinatariaqueno
coincidenecesariamenteconlaprecedente.Adems,debeserlegitimadaensu
papeldetransmisordeinformacin,locualgeneraciertasexigenciasde
responsabilidad.

Deestemodo,debidoaqueimplicaactorescolectivos,todapalabraquecircula
enelespaciopblicoestsometidaaunaexigenciadesimplicidad,yaque
dirigirsealasmasasesdirigirseaunconjuntodeindividuosheterogneos
desdeelpuntodevistadesuniveldeinstruccin,desuposibilidadde
comprensinydesuexperienciadelavidacolectiva:simplicidaddelalengua
porlaeleccindeunasintaxisydeunvocabulariosimples,simplicidadenel
razonamiento,loqueconducealoradoraabandonarelrigordelaraznafavor
delafuerzadeverdaddeloqueestenunciando,diciendonotantoloquees
verdadero,sinoloquelcreeverdaderoyquedebecreersecomoverdadero.

Lapalabraquecirculaenelespaciopblicoesunapalabraemitidasinquese
tengaeltotalmanejodesusefectos,yconlasuposicinrazonabledequeser
interpretadadediversamanera.Analizarlanosllevaainterrogarnossobrela
identidaddequienlaemite,sobreelpblicoalcualestdirigida,sobreel
dispositivodelasituacindemediacinenelcualseinscribe,sobresufinalidad
(informar,prescribir,persuadir,etc.).Adems,elespaciopblicoestasuvez
estructuradoendiversosespaciosocamposdeactividad(cientfico,jurdico,
religioso)entreloscualesseencuentraelcampopoltico.

Lapalabraenelespaciopoltico

Elespaciopolticoconfrontaunainstanciapolticayunainstanciaciudadana
tambinconfrontadasporunainstanciademediacin.Peroloquecaracteriza
msparticularmenteaesteespacioesquelainstanciapolticarivalizaconuna
instanciaadversa,ambasimplicadasenunjuegodepoder.
http://www.patrickcharaudeau.com/spip.php?page=imprimir_articulo&id_article=247 8/23
6/7/2015 Imprimer:Reflexionesparaelanlisisdeldiscursopopulista

Lainstanciapoltica,enposicindeconquistaodeejerciciodelpoder,tiende
haciaunactuarsobreelotroconfinesdeadhesindesteasuspromesas
oasuaccin.Perocomoenunrgimendemocrticoelpoderresultaalavez
deunconsentimiento(HannaArendt),deunadominacinlegtima(Max
Weber)ydeunaorganizacinadministrativa(J.Habermas)[11],la
instanciapolticaestobligadaaejercerestepoderennombre:deunderecho
queseleatribuyeporeljuegodelarepresentacinmayoritariaresultantedela
delegacindelpoderporelpueblodeunsaberydeunsaberhacerquedebe
justificarsucompetenciadeunaeleccindevalores,compartidos
supuestamenteporlainstanciapolticayporlainstanciaciudadanaconel
objetivodefusionarseenundeterminadoidealdeconvivencia.

Enelespaciopoltico,lainstanciaderecepcinesunainstanciaciudadana,que
sabequetieneunaresponsabilidadensupapeldedelegacindepoder,yal
mismotiempounderechodemiradasobrelaaccinpoltica,instituyndoseas
enposiblecontrapoder.

Dadasestascaractersticasdelespaciopoltico,deestaobligacindehacer
adheriralciudadanoasupropioproyectooasuaccinpoltica,elsujetopoltico
debedesplegarestrategiasdiscursivasdiversas:estrategiasdeconstruccinde
imgenesdesmismo,demanerataldehacerseporunladocreblealosojos
delainstanciaciudadana(ethosdecredibilidad),porotro,atractivo(ethosde
identificacin)[12]ethosdeidentificacinqueplanteaelproblemadela
fronteraconlosefectosdepathosyaquestebuscaconmoveralciudadano
estrategiasdepresentacindelosvaloresdemaneratalqueelciudadano
adhieraaellosconentusiasmo.

Seobservaqueeldiscursopolticoesunlugardeverdadcapciosa,de
simulardadoqueloquecuentanoestantolaverdaddeestapalabra
proferidapblicamente,sinosufuerzadeverdad,suveracidad,porsus
condicionesdedramatizacinqueexigenquelosvaloresseanpresentados
segnunguindramticocapazdeconmoveralpblico,demanerapositivao
negativa,yaseaparahacerloadheriralproyectoquesedefiende,opara
disuadirlodeseguirunproyectoadverso.Escenariotridicoenelcualinstancia
polticaeinstanciaadversacompitenporlaconquistadelainstanciaciudadana.
Esteescenariosecomponedetresmomentosdiscursivos:(1)probarquela
sociedadseencuentraenunasituacinsocialjuzgadadesastrosayqueel
ciudadanoeslaprimeravctima(2)determinarlafuentedelmalysu
responsable(adversario)(3)anunciarfinalmentequsolucinpuedeser
aportadayquinpuedeserelportador.

3.Interrogantessobreeldiscursopopulista

Sibienelpopulismoesunaactitudpolticaqueconsisteenreclamarsedel
pueblo,desusaspiracionesprofundas,desudefensacontralosdiversos
perjuiciosdequeesobjeto,comoproponeeldiccionarioLarousse[13],casi
noseobservadiferenciaconloquedefinealdiscursopolticoengeneral.
Participadeestrategiaspersuasivasdecualquierdiscursoqueconsistenen
captarasupblicoennombredevaloressimblicosllegandoalaraznyala
emocin.

http://www.patrickcharaudeau.com/spip.php?page=imprimir_articulo&id_article=247 9/23
6/7/2015 Imprimer:Reflexionesparaelanlisisdeldiscursopopulista

Enestascondiciones,eldiscursopopulistaslopuedeservistocomouna
transformacindelcontratopoltico,comounaestrategiademanipulacin,enla
medidaenquemanejalasmismascategorasqueeldiscursopoltico,peroen
exceso,unexcesoquejuegasobrelaemocinendetrimentodelarazn
poltica,emocincapazdeengaaralpueblosinquestesospeche.Seaplica
paraescenificar:(1)unadescripcincatastrficadelasituacinsocialdela
queesvctimaelpueblo(2)unadenunciadelosculpables,entreloscualesse
encuentranlaclasepoltica,laslitesaisladasdelpueblo,lasinstitucionesque
habranperdidotodaautoridadylaburocracia,fuentedetodoslosmales(3)
laexaltacindevaloresy(4)laaparicindeunhombre/mujerprovidencial,
carismtico,visionario,capazderomperconelpasadoyqueserelsalvador
delasociedad.

Comolamaneradeprocederaestaescenificacinylosmodosdemanipulacin
discursivadependendelcontextoculturalydelascircunstanciashistricasen
loscualessedesarrollaestediscurso,convienedescribirdemanerasistemtica
losdiferentescomponentes.

(1)Sobrelasituacindecrisisydevictimizacin

Elpopulistanecesitaquelasclasespopularesestndisponibles,esdecirenun
estadodefuerteinsatisfaccin.Paraello,vaatratardeexplotarsu
resentimiento.Ahora,cmolohace?

a)Habladelasituacineconmicainsistiendosobrelascargassocialesque
pesansobrelasempresas,sobrelassituacionesdeprecaridaddelos
trabajadores(desempleo,despidos)ysobreladisparidadentrericosypobres,o
elempobrecimientogeneraldelanacin?

b)Habladeladecadenciamoraldelanacin,delaprdidadereferencias
identitarias,particularmentedelaidentidadnacional,delaprdidadecivismoy
porlotantodelrelajamientodelvnculosocial?[14]

c)Insisteenelestadodevictimizacindelosciudadanos,losdesclasados,
lossubalternos,lospequeos(elpequeopueblocontralos
grandes),vctimasdelainseguridadporfaltadeproteccinpolicialyde
autoridadjudicial?[15]Enresumen,cmoprocedeelpopulistaparacrearla
angustiadelciudadano?

(2)Sobrelacausadelmalylosculpables

Lacausadelmalsueleestardesignadademaneravagayelculpablenodebe
estarperfectamentedeterminadodemaneradedejarsobrevolarlaimpresin
dequeestocultoenlassombras,manejandosusasuntosaescondidas,loque
permitesugerirqueexistencomplots.

a)Eldiscursopopulistadebehacercreeralagentequetodoserasimple,sino
seopusieranasusaspiracionesmquinas,unsistemaabstractoque
bloqueaalasociedad.Cmoestndescritos?AcasoeselEstadoelque
habraperdidotodaautoridad?Sonacasolasdiversasformasde
representacinpolticaymeditica:laclasepoltica,laslitesfrasy
http://www.patrickcharaudeau.com/spip.php?page=imprimir_articulo&id_article=247 10/23
6/7/2015 Imprimer:Reflexionesparaelanlisisdeldiscursopopulista

calculadoras,aisladasensutorredemarfil,avecescorruptas,siempre
cobardes,oelestablishment?Deunamanerageneral,acasosonlas
institucionespolticasylaburocracia,lostecncratasqueconfiscanelpoderpor
suaccinadministrativa,comolodeclaraenFranciaJeanMarieLePen:

Elestablecimiento,quesetratadederrocarporunarevolucinde
salvacinpblica,designalaclasedirigentequeimponehoysu
poder.LosderechoshumanossontablasdelaLey.Tienesus
evangeliossegnSanFreudySanMarx.Tienesuclrigo,su
arquitectoysusconstructores.Sulugardeculto,elPanten
republicano,susritos,predicalamoral.[16]?

b)Lacausadelmaltambinpuedeestarrepresentadaporpersonasogrupos
queaparecencomoadversariosquehayquecombatir,porcuantopertenecena
ungrupo,unpartido,unaideologa:losmarxistas,lossocialistas,los
capitalistas,losfascistasyotrosgrupospartidariosjuzgadosportadoresdeuna
ideologacontrariaalasuyapropia[17].Cmosondescritos?,comolobbies
(ellobbyantirracistaoeldelosderechoshumanosparaJeanMarieLe
Pen),mafias(estepartidomafioso,quepracticalaexclusin),gruposde
inters(losdelcapitalismoannimo,losdelastransferenciasfinancieras
masivasdelaespeculacin,losdelasgrandesmultinacionales[18]),u
oligarquas(unaoligarquainternacionalycosmopolita[19])?Ahestel
enemigointerior.ParaHugoChvez,comoparamuchoslderespopulistas,el
enemigointerioreslaoligarqua.

c)Perotambinhayunenemigoexteriorquesuelepresentarsecomouna
entidadabstractaconelfindeprovocarelmiedofrenteaunaamenazarealo
potencial,enunapresenciaausenciadefuerzaoculta.EnFrancia,desdehace
algunasdcadas,eslainmigracin,acercadelacualcitamosunpequeo
florilegio:Adems,lapresenciamasivadeinmigrantesennumerososbarrios
popularesprovocaungrandeteriorodelascondicionesdevidadelos
franceses[20]()hegemonasextranjeras,inmigracin,disminucinde
lanatalidad,inseguridaddelestatismodirigistaydelaburocracia
fiscalista[21][Losinmigrantes]vanaarruinarnos,ainvadirnos,a
sumergirnos,aacostarseconnuestrasmujeresehijos.Esraroqueel
discursopopulistanoapuestealaxenofobia,sugiriendoamenazayconflictode
civilizaciones,yunosepreguntarqugrupoextranjerodesempearelpapel
dechivoexpiatorio.ElviraArnoux,querealizunexcelenteanlisisdeldiscurso
deChvez,muestracmostesatanizalafiguradelimperiodelosEstados
Unidos,transformandoalenemigoexteriorenenemigointerior:ElDiablo
estencasa,pues.ElDiablo,elpropioDiabloestencasa.AyervinoelDiablo
aqu,ayerestuvoelDiabloaqu,enestemismolugar.()elseorpresidente
delosEstadosUnidos,aquienyollamo"eldiablo",vinoaquhablandocomo
dueodelmundo[22].

Yaseaesteenemigointernooexterno,eldiscursopopulistalodescribede
maneravaga,comosiestuvieraoculto,comounabestiaenlasombralistapara
atacar.Setratadesugerirquesepreparauncomplotyqueestosenemigosson
conspiradores.Eltemadelcomplotestpresenteencasitodoslosdiscursos
populistas.Esquesetrata,enfindecuentas,deencontrarunchivoexpiatorio
estigmatizandolafuentedelmal,denunciandounculpablequevienea
http://www.patrickcharaudeau.com/spip.php?page=imprimir_articulo&id_article=247 11/23
6/7/2015 Imprimer:Reflexionesparaelanlisisdeldiscursopopulista

reemplazaraunavctimainocente[23],paraorientarlaviolenciacontraese
culpable,demaneradedesencadenareldeseodesudestruccinquelograrala
reparacindelmal(funcindecatarsis).Eselinmigrante,elextranjero,el
judo,elrabe,olaslites,elEstado,laAdministracin,elverdaderoculpable
queseofreceenlugardelpuebloinocente?

(3)Sobrelaexaltacindevalores

Eldiscursopopulista,siguiendoelejemplodeldiscursopoltico,debeproponerse
unproyectodeidealidadsocialenelcualsemuestrenvaloresquese
suponerepresentanelfundamentodelvnculoqueunealosmiembrosdeuna
comunidadsocial.Peroeldiscursopopulistacontieneaesterespectouna
especificidad:exaltavaloresqueabrevanenlahistoriadelpasyensus
tradicionesparaencontraralllomsautntico,lomsverdadero,lomspuro,
conelfindereconstruirunaidentidadperdidaporlacrisissocialylafuentedel
malmencionadaanteriormente.Seintroduceasenelterrenodelosimblico,
deloquedebehacerlanoblezadelopoltico,idealidadsocialquedebereparar
elmalexistente.

Porlotantosetratadevercmoeldiscursopopulistasacapartidodelas
caractersticashistricas,identitariasyculturalespropiasacadapas.Esla
identidadnacional?Latemticadelanacinsueleserexplotadapara
exhibirelfundamentodelaidentidadcolectiva,einclusoelmitodelanacin
orgnicaylaindependenciaeconmicacomoderechoadisponerdesus
propiosrecursos,contraelexplotadorprivadooextranjeroqueprivaalpueblo
desubiennatural[24].Aveces,laidentidadnacionalseconfundeconuna
identidadcomunitariaaldeclararqueestaidentidadeslaidentidadoriginariay
quehayquerecuperarlaparasalirdelresentimiento[25]enelcuallos
enemigosinterioresyexterioreshansubsumidoalpueblo.Enestaoportunidad
aparecelaideologadiscriminatoriadelpopulista,comolomuestralasiguiente
declaracindeJeanMarieLePen:S,estamosafavordelapreferencia
nacionalporqueestamosafavordelavidacontralamuerte,delalibertad
contralaesclavitud,delaexistenciacontraladesaparicin[26].Pero
tambin,unaideologanaturalistaquefundaloculturalenlanaturaleza:
Somoscriaturasvivientes.[]Formamospartedelanaturaleza,
obedecemosasusleyes.Lasgrandesleyesdelasespeciesgobiernantambin
aloshombresapesardesuinteligenciayavecesdesuvanidad.Siviolamos
esasleyesnaturales,lanaturalezanotardarenvengarse.Necesitamos
seguridad.Yparaestonecesitamoscomolosanimalesdeunterritorioquenos
laotorgue.[27].

Peroenotroscontextos,recurreporelcontrarioaunavastacomunidad
histricaycivilizacional.Porejemplo,ElviraArnoux,queindagaenlamatrizdel
discursolatinoamericano,citalasdeclaracionesdeChvezenlascualesexalta
unaidentidadyunacomunidadsudamericana:()nonacional,nonacional
venezolano,nonacionalargentino,nonacionalbrasileo,nonacionalbolivianoo
uruguayoecuatoriano,sinonacionalsuramaricano[28]

Esporelloquesesuelerecurriravaloresdefiliacinydeherencia:Creemos
queFranciaocupaunlugarsingularenEuropayenelMundo,porquenuestro
puebloresultadelafusinnicaensdelasvirtudesromanas,germnicasy
http://www.patrickcharaudeau.com/spip.php?page=imprimir_articulo&id_article=247 12/23
6/7/2015 Imprimer:Reflexionesparaelanlisisdeldiscursopopulista

celtas[29]oincluso:Quesetratadenuestratierra,denuestrospaisajes,
porcierto,talcomofuerondadosporelCreadorperotalescomofueron
defendidos,conservadosyembellecidosporquienespoblaronesteterritorio
desdehacemileniosydequienessomoshijos[30].Algunosanalistasdel
discursolatinoamericanotambinhanencontradodiversasfiliacionesatravs
delasreferenciasenlosdiscursos:referenciaalatradicinbolivarianayal
rboldelastresracesenChvez[31],referenciaalosmovimientosde
liberacinalcitaral"Che"enEvoMorales[32].

Ycomoelpopulistapretendeotorgaralpuebloelpoderdedecisin,sudiscurso
prometeunaredencinporlaliberacindelyugoimpuestoporlaslitesylos
aparatosadministrativopolticos.Prometeportantoelrestablecimientodela
soberanapopular[33]porunaaccindirecta,inmediata,medianteuncorto
circuitoenlasinstituciones,lailusindeunapromesaperformativaenlaque
retumbaneslganesdereivindicacintalescomoahora.Negarladimensin
temporalesunacaractersticadeldiscursorevolucionarioperotambindel
discursopopulista:eshacercreerquetodoesposibleenseguida,queel
milagrodelcambioesrealizable.Esunamanerademovilizarlaesperanza.

Tambindebenrelevarselasmedidasqueproponeelpopulistaparaterminar
conlacrisis.Generalmentestassonvagas,porquenosetratatantode
proponerunasolucinpragmticacomodesealaraccionesqueasuvez
obedecenavaloresdefendidos.Porejemplo,enFrancia,suelenmencionarse
medidasdecoercinpolicialmsomenosenrgicasparasolucionarlos
problemasdeinseguridad(reconduccinalafronteradelosinmigrantes
clandestinos,msmediosparalapolica,leyesqueaumentenlaspenas,casas
cerradasparalosjvenes,etc.).Pararesolverlosproblemaseconmicossuelen
proponersereduccionesdeimpuestosparalosparticularesomenorescargas
socialesparalasempresas,aumentosdesalarioparalostrabajadores,sinque
estasmedidasseanobjetodeunclculopresupuestario.Setrataporendede
analizarestasmedidaspreguntndonosaquideologaodoctrinaobedecen.

(4)Sobreelhombreprovidencial

Cualquierhombreomujerentantosujetopolticodebepresentarsecomo
diferentedelosdemsodesuspredecesores,debemostrarenerga,fuerzade
conviccinydesinceridad.Perotambindebesercapazdeseduciralas
multitudes,yestosloesposible,apesardetodoslosasesoresdemarketing
poltico,dejandoqueseexpreseloprofundodesupersonalidad,esealgo
irracionalquesellamacarisma.

Enqusediferenciaelactorpopulistadelactorpolticonopopulista?Enqu
residenlasespecificidadesdesudiscurso?Unavezmsenelexceso.Enla
maneradeconstruirsuimagen,dedefenderciertosvaloresydeinterpelaral
pueblo.Heaqualgunasdesusestrategias.

Elrepresentantedelpueblo.Elpopulistadice:Yosoyelverdaderopueblo.Y
llamaalpuebloamanifestarseenunimpulsocolectivo,asuperarseasmismo
yfundirseenunalmacolectiva,colocandosudeseodesalvacinsobreun
personajefueradeserie.Debehaberfascinacinytrascendencia,yaqueel
vnculoentreeljefeyelpueblodebeserdeordensentimentalmsque
http://www.patrickcharaudeau.com/spip.php?page=imprimir_articulo&id_article=247 13/23
6/7/2015 Imprimer:Reflexionesparaelanlisisdeldiscursopopulista

ideolgico[34].Hayenestamaneradeafirmarsecomoelrepresentante
directodelpuebloalgoascomoeldeseodeobtenerunalegitimidad
plebiscitariaqueresultadeuncaraacaradirectoentreellderylasmasas.
Porlotantoesmenesterdilucidarenlosdiscursosdelospopulistaslamanera
enquestosmanejanlaproximidadyrepresentacindelpueblo.ElviraArnoux
citalasiguienteafirmacin,emblemticasilashay,deestaapropiacindel
puebloenlafiguradellder:PorqueChveznoesChvez.Chvezesel
pueblovenezolano.VuelvoarecordaralgranGaitncuandodijo():"Yono
soyyo,yosoyunpueblo"[35].

Unethosdeautenticidad.Elpopulistadice(oinsina):Yosoytalcomo
ustedesmeven,Hagoloquedigo,Notengonadaqueesconder.Se
tratadeestablecerunarelacindeconfianzaciega.Berlusconien1994y
Sarkozyen2007lanzabanaquienquisieraescuchar:Confenenm!para
elprimero,Todoesposible!,paraelsegundo,agregandoambosMixito
loprueba.PodramospreguntarnoscmoPernyMenemenArgentina,Collor
enBrasil,FujimorienPeryChvezenVenezuelaconstruyenesteethosde
autenticidad.

Unethosdepotencia.ElpopulistadiceNadapuedeoponerseamivoluntad.
Debedemostrarnosolamentequetieneenerga,sinoqueestdotadodeuna
fuerzaydeunapotenciacapacesdesubvertirelmundoyarrastrarmultitudes.
Conesteobjetivo(sibienunaparteobedeceasutemperamento)el
comportamientooratoriodelpopulistasecaracterizaporarrebatosde
protesta[36],frmulasdechoqueomanejodelairona[37],exabruptos,al
queestacostumbradoelpopulistafrancsJeanMarieLePenconjuegosde
palabrasnegacionistas(LaShoanoesmsqueundetalledelahistoria,
Durafourcrematorio[38]).Enestecasotambinconvieneestudiarla
maneraenquelderescomoChvezconstruyenesteethosdepotenciaqueslo
tienecomoobjetivofascinarasuauditorio.

Noobstante,elpopulistadebemostrarqueestavoluntaddepotencianoestal
serviciodeunaambicinpersonalsinoalserviciodelintersgeneral,delbien
delpueblo.Enconsecuenciasepostulacomoelgarantedelaidentidad
recuperada:yaseasalvadordelaidentidadnacional(sehacesoberanista),
odefensordelaidentidaddelasclasespopulares(sehacepaternalista).Y
comoelpopulistamantienelaideadequehayfuerzasadversasqueseoponen
alaconstruccindesuproyectopopular,seerigeenvengadorqueapelaalodio
delosenemigosanteriormentecitados(hayquehacerpagaralosricos).
Porlotantodeclaraquetienelavoluntadderomperconlasprcticaspolticas
delpasado:lasdeunaclasepolticajuzgadademasiadolaxista,laxaa
vecescorrupta[39],yentodocasodemasiadodistantedelpueblo,incluso
indiferente,incapazdeescucharlo.Elpopulista,porsuparte,pretendeestar
atentoalpuebloysedeclaracercanoal.Larupturaylaproximidadsontemas
caractersticosdeldiscursopopulista.

Evidentemente,estosethosdependendelamaneraenquecadaculturase
representalaautenticidad,lasinceridad,lapotencia.Lasimgenesde
autenticidadodepotenciacapacesdefascinaraunapartedelosfranceses
podranparecerridculasalatinoamericanosyviceversa.Paraseducirauna
partedelpueblo,entusiasmarloyhacerqueseidentifiqueconellder,es
http://www.patrickcharaudeau.com/spip.php?page=imprimir_articulo&id_article=247 14/23
6/7/2015 Imprimer:Reflexionesparaelanlisisdeldiscursopopulista

necesarioquelasimgenessepropaguenalossistemasdeesperaquemsse
imponenenunasociedad.Convienepuesanalizarlasenfuncindelos
imaginariossocialesquecirculanenungruposocial.Esmuyprobablequeno
seanlasmismasenlospaseslatinoamericanosyenlospaseseuropeos,yque
seandiferentesdeunpasaotro,inclusodentrodeunmismocontinente.De
cualquiermaneraesunadelascondicionesparapoderrealizaranlisis
comparativoseindagarenlasdiferenciasysimilitudesentrelasdiversas
formasenquesemanifiestaeldiscursopopulista.

Noobstanteello,unaconstantedeesediscurso,msalldelasdiferencias,es
elsiguiente:elverdaderopopulistadebeaparecerbajounafiguradejefe
carismtico.Obien,ysegnlasreferenciasculturales,sepresentacomo
conductoropastor,entodocasocomoguadelpuebloobien,ms
aguerridamente,comoelcaballeroblancosinmiedoysinreproches
preparadoparacombatirlasfuerzasdelmal.Seobservaqueentodosestos
casossubyacelafiguradelprofeta.Elprofetaesportadordeunmensaje,
desempeaunpapeldemdiumentreunavozdelmsallyelpueblo.El
profeta,inspiradoporestavoz,anuncia:anunciaamenazas,catstrofes
potencialesoanunciaeladvenimientodeunbienestarfuturo.Esporelloque
puededecirsequeelpopulista,auncuandonoseaferraaunpensamiento
religioso,sepresentacomounaespeciedeSalvadorbblico,capaztantode
diseminarsusrayossobrelosmaloscomodeprometerlafelicidadsuprema(un
paraso,unaEdaddeoro,unfuturopromisorio).Sudiscursoseestructurasegn
elordennarrativodeunrelatoentrestiempos:estigmatizacindeunmal>
procesodepurificacin>transformacinradicaleinmediatadelasociedad
(milagro).Porconsiguientenosorprendequeenciertospases,elpopulismo
estacompaadoporelxitodesectaspentecostistasyevanglicas[40].Hay
similitudesentreelhombreprovidencialpopulistayelprofeta.HugoChvezlo
comprendimuybiencuando,alapoyarseenunprofetadelpasado,seerigien
surepresentante:SimnBolvar,elLibertadordeSuramricaylder
inspiradordelarevolucin(),undaso,ensudelirioporlajusticia,haber
subidoalacumbredelChimborazo.Yall,sobrelasnievesperpetuasdel
espinazodelosAndes,recibiunmandatodelseortiempo,ancianosabioyde
largabarba:"Andaydilaverdadaloshombres".Hoyhevenidoaqu,como
portaestandartedeaquelsueobolivariano,paraclamarjuntoaustedes:
Digamoslaverdadaloshombres![41],versinpaganadelaBiblia.

Sobreellenguajeylaretricapopulista

Ellderpopulistadebeserunmaestrodelapalabraporelmanejodeun
lenguajeydeunaretricaqueparticipandeladramaturgiapoltica.Unavez
ms,llevanalexcesolascaractersticasdeldiscursopoltico.Sulenguajedebe
serparticularmentesimpleycomprensible,tantomscuantopretendeerigirse
contraellenguajeestereotipado.

Desdeelpuntodevistadelafraseologa,usayabusadefrasesnominalizadasy
degirosimpersonalesconmodalidadesqueexpresanlaevidencia,yaquese
tratadeconmoverlasconcienciasmedianteelempleodefrmulas,aveces
metafricas,destinadasaesencializarelmalquepadeceelpueblo,lafigurade
losculpablesolaesperanzadedasmejores:elmalserdesignadopor
palabrasqueremitenalmiedo,aladecadencia,aladesesperacin,los
http://www.patrickcharaudeau.com/spip.php?page=imprimir_articulo&id_article=247 15/23
6/7/2015 Imprimer:Reflexionesparaelanlisisdeldiscursopopulista

culpablesserndemonizados,laesperanzasercomouncaminodeluz[42].

Desdeelpuntodevistadeloquesedenominaelregistrodelengua,el
populistautilizaamenudounvocabulariofamiliar,avecesvulgar,incluso
escatolgico[43]oinsultanterespectodelosadversarios[44],aveces
aguerrido,quesepermite,comosehavisto,exabruptos,juegosdepalabras,
reflexionesirnicasqueactancomoflechasenvenenadas.

Suargumentacinsimplificalasrelacionesdecausaaefecto(Unmillnde
inmigrantes,unmillndedesempleadosproferaJeanMarieLePenenlos
aosnoventa)practicalaamalgamaenladescripcindelosactosdeagresin
mezclandoactosmenoresyactosmayores(granbandolerismo,pequea
delincuencia,ratera,destrozos,violacionescolectivas,golpizas,etc.)ola
amalgamadelascausas(porejemplo,ponerenunmismosacocausasdela
inseguridad:eldesempleo,elusodedroga,laineficaciapolicial,ellaxismode
laJusticia,laindiferenciadelaslitespolticas).Ypararespaldarsusdichos,
recurreacifrasyporcentajesproferidosavozdejarrosinposibilidadde
verificacin:Elaumentoenpotenciadeestosfenmenos,consecuenciadela
inmigracin,siguelamismacurva,todoslosaos:eldesempleo,la
criminalidad,ladelincuencia,ladrogaaumentanentreun8%yun10%[45].

Encuantoalposicionamientodeloradorpopulista,steseexpresaenunjuego
depronombresentreunNosotros,queabarcaalorador,asupartido,asus
partidarios,alpueblounYoqueseafirma,repetimos,comopotente,
voluntario,queseasumeysecomprometetotalmente(yoquiero,yo
digo,yoafirmo)[46]einclusounEldeteatralizacin,
autodesignndosecomoelprotagonistadeunabsquedadeSalvacin.Todo
estotienelugarenunaescenificacinasuvezfuertementeteatralizada
(inmensospodios,lugaresydecoradossimblicos,multitudcompacta),y,enlo
posible,unaproduccincorporal,vocalygestualdebarricadaporpartedel
orador.

Evidentemente,unaretricasemejantedependedelalenguaenqueseexpresa
elorador.Porejemplo,laexistenciaenfrancsdelpronombrepersonalOn
(unooellos),marcadeimpersonalidadporexcelencia,permitequeel
oradorpopulistadesignealenemigodemaneraindeterminada,comouna
entidadvaga,ysugieraconmayorfuerzalaideadelcomplotdeungrupode
conspiradoresannimoscuyorostronopuededistinguirsenetamente,
resultandomsamenazanteaun:Nonosimpedirnhacervalernuestros
derechos!.

Conclusin:Populismoydemocracia

Considerandoelpopulismodesdeelpuntodevistadeldiscursoqueste
escenificaenelespaciopblico,seobservaquecumpleunatriplefuncinde
ilegitimacindelosadversarios,derelegitimacindelpuebloydelegitimacin
delactorpolticoquelopronuncia.Seobservatambinqueutiliza,paraello,
estrategiasdiscursivasquesonlasdetododiscursopolticoperogobernadas
poreldescontrolyelexceso.Esporelloqueseafirmaqueelpopulismonoes
extraoalademocracia.Porelcontrario,elprincipiodemocrticodedebate
pblicoparaconstituirunarepresentacinmayoritariaeselqueabreelcampo
http://www.patrickcharaudeau.com/spip.php?page=imprimir_articulo&id_article=247 16/23
6/7/2015 Imprimer:Reflexionesparaelanlisisdeldiscursopopulista

aldiscursopopulistacomomediodeseduccindelasmasas.Porlotantonoes
unrgimenpolticosinounaestrategiadeconquistaodeejerciciodelpoder
sobreunfondodedemocracia,perodemaneraexacerbada.Estrategiaque
manejaelmecanismodelafascinacincomofusindesmismoconuntodo
exaltantequecristalizaunideal[47].Enestoelpopulismosediferenciadel
fascismoalqueavecesfueasimilado,auncuandoseconstataquesterecurre
aldiscursopopulista.Elfascismoesunconceptodesociedad,unproyectode
humanidad,queestacompaadoporunateorizacinrespectodeloqueesun
nacionalismoalavezpopular,socialista(elnacionalsocialismo),autoritario
ypurificador.Deallsuambigedad,yaque,sibienenEuropasehacruzado
conmovimientosdeextremaderecha(boulangismo,antidreyfusismo,
poujadismos,lepenismoenFranciaetnonacionalismoenItaliayenAlemania),
esmsbienproletarioenAmricaLatina,reclamndosedeunaideologade
izquierdas,inclusorespaldadoporlasFuerzasArmadas.Heaqutambinuna
comparacininteresanteparaestudiar.

Terminaremostrazandoalgunaslneasdereflexinsobreellugarqueocupael
populismoennuestrassociedadesmodernas,alahoradelaglobalizacin.La
referenciaseraqueuropea,loquedeberapermitirprocederacomparaciones
conelmundolatinoamericano,yaquelasignificacindelosdiscursosdepende
delossustratossocioculturalesdelosgrupossocialesquelosproducen.La
historiadelospuebloseuropeosylatinoamericanosnoeslamisma,la
composicindesussociedadesmuydiferente,suvisindelmundoydelas
relacionessocialesdistintas.

Lainterferenciadelasfronteraspartidarias

Seescuchacadavezms,porlomenosenEuropa,yparticularmenteen
Francia,undiscursomantenidoporladerechaclsicaquepredicaelfindelas
oposicionespartidariasydeclaraquelasescisionespolticasestnsuperadas.
Eseldiscursodeniderechaniizquierda.Yestoennombredeunnecesario
pragmatismoenpoltica:Yonosoyunidelogo,soyunpragmtico[48].
Porqueelpragmatismoseralanicaactitudposiblepararesolverlascrisisdel
mundomoderno.Perocomohayquemantenerantagonismosenunasociedad
conelfindedarlaimpresindeobedeceraljuegodelapalabrademocrtica,se
operaparalelamenteundeslizamientohaciaotroantagonismocapazdereunira
lasmasaspopularesalrededordenocionesvagasocategorasabstractas:ya
noelsocialismocontraelconservadurismosinolasolidaridadsocialcontrael
provechoprivatizado,elliberalismopolticocontraelultraliberalismo
econmico,elmundialismocontraelcomunitarismo(cuandonoesel
comunitarismocontraelmundialismo),cuyoejecomneselantisistema.
Estosdiscursossuelenestaracompaadosporprcticasgubernamentales,
llamadasdeaperturapoltica,queconsisten,cuandonosetratadegobiernosde
coalicinodecohabitacin,enrecurrirapersonalidadesdepartidosopuestos
paraconfiarlesresponsabilidadesgubernamentales.Estaactitudserelaciona
conunpopulismosoft,perotambinselapodracalificardepopulismo
cnico,yaqueesevidentequeloquecaracterizaalademocraciaesla
existenciadeproyectosdesociedadopuestos,yquesistosdesaparecen,se
entraraenunnuevoespaciodetotalitarismo.

http://www.patrickcharaudeau.com/spip.php?page=imprimir_articulo&id_article=247 17/23
6/7/2015 Imprimer:Reflexionesparaelanlisisdeldiscursopopulista

Elretornodelautoritarismo

Elfindelsueodeunasociedadigualitaria,marcado,comosesabe,porlacada
delmurodeBerln,combinadoconlaexplosindemovimientosmigratoriosde
pasesdelsuralnorteydelestealoeste,provocenlamayoradelospases
europeosoccidentalesunacrisisidentitaria:unadesidentificacindela
concienciadeidentidadnacional,unainterrogacinsobrelaespecificidad
cultural(quesserfrancs?),uncuestionamientodelafiliacinporla
aperturadelasfronterasqueprovocabainmigracionesmasivas,discursossobre
lamezclasocial,yporlotantoausenciadetransmisinculturalcomn,ruptura
dellenguaje.Amenazastodasesgrimidasporpolticospertenecientesa
diferentestendencias:prdidadelpatrimoniolingstico,delaherenciacultural
comn,delalenguacomn.

Frenteaestaangustiaidentitaria,laaparicindeundiscursoquepredicaba
disciplinayautoridad,comenzandoporpriorizarlainseguridaddelosindividuos
yluegoprometiendo,complementariamente,elfindellaxismopolticoyla
implementacindeunapolticadeseguridadentodoslossectoresdela
sociedad.Enlasltimascampaaselectoralesdelamayoradelospases
europeos,sehapodidoconstatarquelostemasdeseguridadyde
autoridadfirmesonmsfuertesquelosdevigilanciademocrticayde
injusticia.EstafueporlomenosunadelasrazonesdelxitodeNicolasSarkozy
durantelaseleccionespresidencialesde2007enFrancia.Frenteauna
SgolneRoyalque,pretendiendoserfirmeeneltemadeladisciplina,
delegabalasolucindelosproblemasaunaparticipacindemocrtica,Nicolas
Sarkozyseapropiabadeunaimagendedesprecioporellaxismo,erigindose
encaballeroblancolistoparacombatiralosdelincuentesyotrospromotoresde
disturbios,paradefenderelordenylaautoridad[49].

Lostrabajadorescontralosasistidos

Estetemaesquizmscaractersticodelpopulismodelospasesricos,yaque
esnecesarioqueexistaunsistemaeconmicodeproteccindelapoblacin
(Seguridadsocial),ydeatencinalosexcluidosdelmundodeltrabajo(la
indemnizacinalosdesocupados,laasistenciaalosdiscapacitados).Por
consiguientesedestinaciertotipodediscursopopulistaparaconfrontaral
pueblotrabajadorcontraelpuebloasistido,perfectamenterepresentadoporuno
deloseslganesdeNicolasSarkozy:Trabajarmsparaganarms.

Esevidentementeunmododecrearresentimientodeunapartedelapoblacin
contralaotrareforzandodoblemente,porunladoalosqueseencuentranjunto
alamanija(lagranpatronal)yaunaparteimportantedelaclasemedia
(pequeospatrones,comerciantes,artesanos)yporotraparte,
paradjicamente,aunsectordelaclasepopularprovenientedelmundoobrero
quesiemprehavaloradoeltrabajo,yalosinmigrantesquebuscantrabajobajo
cualquiercondicin.

Esepopulismotrastocalasdivisionespartidariashabituales,yaque
sociolgicamenteseproduceunmovimientodeadhesin(aunquepuntual)a
esaspromesasporpartedesectoresdelapoblacinfavorablesapartidos
polticosopuestos.Esepopulismomantieneunfuerteantagonismoentrelos
http://www.patrickcharaudeau.com/spip.php?page=imprimir_articulo&id_article=247 18/23
6/7/2015 Imprimer:Reflexionesparaelanlisisdeldiscursopopulista

partidariosdeltrabajoacualquierprecioylospartidariosdeltrabajo
justo,despojandoalaizquierdadelaexclusividaddelpartidodelos
trabajadores.

Unpopulismodemocrtico:laescuchadelademandasocial

Seobserva,alanalizarlosdiscursos,unatendenciadelospartidosclsicosde
derechacomodeizquierdaadesarrollarcadavezmslaestrategiadiscursiva
deproximidad,declarndosealaescuchadelpueblo,apelandoaunamayor
participacinciudadanasobreunfondodedescrditodelaclasepolticaydelas
lites,consideradasdemasiadodistantes,fraseindiferentesalossufrimientos
delpueblo,imagenalimentadaademsporlosmediosydiversos
comentaristas.Podrahablarseenestecasodepopulismocompasivo,esdecir
unasimpleestrategiaquejuegaaescucharlademandasocialparaconquistaro
ejercermejorelpoder.Nosencontramosaqufrenteaunaactitudcnica
ilustradaporladeclaracindeMussoliniquemencionaA.Taguieff:La
democracia,eselgobiernoquebuscadaralpueblolailusindeser
soberano[50].

Perononosapresuremosporquetambinpuedeconsiderarseaestediscurso
comoinscritoenunatomadeconcienciadelaumentodenuevasformasde
contrapoderconstrudasporfueradeljuegoclsicodepartidosysindicatos.Es
entonceslegtimoqueciertaspersonalidadespolticaspromuevanun
acercamientoentrelosciudadanosylosrganosdedecisin,mediantela
escuchaylaorganizacindelaexpresindelasreivindicaciones,atravsde
nuevasformasdeparticipacinciudadana,contraunaespeciedearistocracia
electivacriticadadesdelademocraciaateniense.

Aesterespectopuedeafirmarsequeestaestrategiadiscursivadetendencia
populistaesconstitutivadelademocraciaenlamedidaenqueimplicaen
diversoslderespolticosunposicionamientoqueconduceaoponerseaun
adversario,aexaltarvaloresdeidealidaddemocrticayaerigirsecomolder
indiscutible,sinllevarestaestrategiahastasusextremospatmicos.Siel
discursopopulistaconsisteenhacerpueblo,suversinnocnicaseabre
haciaunademocraciademayorparticipacinciudadana.Esporelloqueno
suscribimosaestaafirmacindelhistoriadorJacquesJulliard:Elpopulismo,
eselpueblosinlademocracia[51].Eldiscursopopulistaseinscribeenla
palabrademocrtica,auncuandonolahonra.

Entonces,quticapensarparaestediscurso?Respectodelatica,el
discursopopulistanoesaceptable.Nopodemosmsquerechazarlaexaltacin
deciertosvaloresque,lejosdeengrandeceralpueblo,lorepliegaasuspropias
reaccionesdemiedo,dedefensa,dexenofobia:exaltacindelaidentidad
nacionalista,estigmatizacindelotrocomoinvasoramenazante,exaltacinde
valoresdelpasadoennombredelapurezaoriginal,estigmatizacindelos
responsablesporlaamenazadelcomplot.Perotampocopuedeignorarsela
dificultadexistenteendiscernirdentrodeldiscursopolticoquesloque
provienedeunaestrategiadestinadaacaptarlaadhesindelmayornmerode
ciudadanosyquesloquerespondeadesviacionespopulistas.Peroesto,una
vezms,slopuedeserjuzgadoteniendoencuentaelcontextoculturalenel
cualsemanifiestaeldiscursopoltico.
http://www.patrickcharaudeau.com/spip.php?page=imprimir_articulo&id_article=247 19/23
6/7/2015 Imprimer:Reflexionesparaelanlisisdeldiscursopopulista

Referencias

RennesJ.(2007).Analyserunecontroverse.Lesapportsdelanalysedu
discourslasciencepolitique",enAnalysedudiscoursetscienceshumaineset
socials.Paris:EditionsOphrys.
BarbetD.(2007).Quandlesmotsdelabstentionparlentdesmauxdela
dmocratie",enDireladmocratieaujourdhui,revueMotsn83,mars2007.
Lyon:ENSditions.
AngenotM.(2006).Lesidologiesduressentiment.Montral:XYZ
ArnouxE.(2008).EldiscursolatinoamericanistadeHugoChvez,Editorial
Biblos:BuenosAires:Cienciasdellenguaje.
CharaudeauP.(2008).Entrepopulismeetpeopolisme.CommentSarkozya
gagn.Paris,Vuibert.
CharaudeauP.(2005)Lediscourspolitique.Lesmasquesdupouvoir.Paris,
Vuibert.
ChumaceiroI.(2004).Lasmtaforaspolticaseneldiscursodedoslderes
venezolanos:HugoChvezyEnriqueMendoza,RevistaLatinoamericanade
EstudiosdelDiscurso,vol.4(2),91113.
DelfourC.(enprensa).LediscoursdEvoMorales:entreradicalismediscursif
etpratiquesrformistes.ActesducolloqueLesdiscourspolitiquesenAmrique
latine:filiations,polyphonies,thtralits,UniversitdeParisEst.
DornaA.(2006).Mdiatiques38,BulletindinformationdelObservatoiredu
rcitmdiatique,LouvainlaNeuve.
JulliardJ.(1997).Lafauteauxlites.Paris,Gallimard.
LaclauE.(1978).Polticaeideologaenlateoramarxista,Mxico,SigloXXI.
MedinaM.(enprensa).Lasreferenciasideolgicasenlaconstruccindel
discursodelpresidenteChvez,du13fvrier2009,ActesducolloqueLes
discourspolitiquesenAmriquelatine:filiations,polyphonies,thtralits,
UniversitdeParisEst.
RezaY.(2007).Laubelesoiroulanuit.Paris,Flammarion.
TaguieffP.A.(2002).Lillusionpopuliste.Paris,BergInternational.
VommaroG.(dir.)(2008).La"carterouge"delAmriquelatine.Paris,
EditionsduCroquant.

Sobrelatraductora:

AnaMaraGentileesDoctoraenCienciasdelLenguajedelaUniversidadde
Run,FranciayprofesoradeTraduccinCientficotcnicayLiteraria
francs/espaoldelaUniversidaddeLaPlata,Argentina.Dirigegruposde
investigacinsobretraduccinysocioterminologa.Esautoradepublicacionesy
ponenciaspresentadasenCongresosnacionaleseinternacionalesytrabaja
comotraductorafreelance.

[1]"Analyserunecontroverse.Lesapportsdelanalysedudiscourslascience
politique",enAnalysedudiscoursetscienceshumainesetsociales,op.cit.

[2]"Quandlesmotsdelabstentionparlentdesmauxdeladmocratie",en
Direladmocratieaujourdhui,revueMotsn83,ENSditions,Lyon,mars
2007

[3]RecordemosunadelasdeclaracionesdeLuizIncioLuladaSilva:Nosso
http://www.patrickcharaudeau.com/spip.php?page=imprimir_articulo&id_article=247 20/23
6/7/2015 Imprimer:Reflexionesparaelanlisisdeldiscursopopulista

governonuncafoi,nempopulista.

[4]DeclaracindeJeanMarieLePenquepodratambinatribuirseaNicolas
Sarkozy.

[5]VaseaesterespectoLaclauE.,Polticaeideologaenlateoramarxista,
SigloXXI,Mxico,1978.

[6]ComoloresumeAlexandreDornadelltimotrabajodeErnestoLaclau,en
Mdiatiques38,BulletindinformationdelObservatoiredurcitmdiatique,
LouvainlaNeuve,2006.

[7]Paraesterecorridohistrico,remitimosalcaptuloIIdelaobradePierre
AndrTaguieff,Lillusionpopuliste,BergInternational,Paris2002.

[8]Recordemos:JacquesChiracen1995,consuintencindereducirla
fracturasocialydecomprometerseenlaluchacontralaexclusin
NicolasSarkozyen2007,consuintencindeclaradadeterminarconelcorte
entreelpuebloylaslites.Paraesteltimo,vaseeltestimoniodeYasmina
RezaensulibroLaubelesoiroulanuit,Flammarion,2007,queafirmaestas
palabras.

[9]GabrielVommaro(dir.),La"carterouge"delAmriquelatine,Editionsdu
Croquant,Paris,2008.

[10]ReunidosenelGroupementdeRechercheetdtudespourlaCivilisation
Europenne(GRECE).

[11]ParaeldesarrollodeestepuntovasenuestroLediscourspolitique.Les
masquesdupouvoir,Vuibert,Paris2005.

[12]EstosdostiposdeethosdelpolticoseencuentrandescritosenLediscours
politique.Lesmasquesdupouvoir,op.cit.

[13]PequeoLarousse,edicinde1988.

[14][LajuventuddeFrancia]conocehoylosfrutosamargosdeladecadencia
econmica,social,polticaymoral,losazotesdeldesempleo,elindividualismo
exacerbadoqueconducealaislamientoyaladesesperacin,discursode
JeanMarieLePen,el13demayode1984.

[15]Lospilaresdelasociedad:ejrcito,polica,justicia,vacilan,anunciando
eltiempodelaanarquaydeldesorden,enPrsentdel56deseptiembrede
1996.

[16]EnIdentit,enerode1990.

[17]Yosdigo,jvenes,loquesepreparaenelpasactualmenteante
vuestrosojoseslaimplementacindelarevolucinmarxistaqueconduceal
goulag,alaesclavitudyalamuerte,discursodel13demayode1984.

[18]EnPrsentdel56deseptiembrede1996.

http://www.patrickcharaudeau.com/spip.php?page=imprimir_articulo&id_article=247 21/23
6/7/2015 Imprimer:Reflexionesparaelanlisisdeldiscursopopulista

[19]Ibidem

[20]CartadeJeanMarieLePen,15demarzode1992.

[21]Prsent,op.cit.

[22]ElviraNarvajaArnoux,EldiscursolatinoamericanistadeHugoChvez,
EditorialBiblos,Cienciasdellenguaje,BuenosAires,2008(p.47).

[23]ReferenciabblicaalsacrificiodeAbraham.

[24]TemarecurrenteenHugoChvezyEvoMoralesparajustificarlas
"nacionalizaciones"delosrecursosnaturales.

[25]Paraestanocin,vaseMarcAngenot,Lesidologiesduressentiment,
XYZ,2006.

[26]LacartadeJeanMarieLePendel15demayode1991.

[27]DiscoursdeJeanMarieLePenprononclaftesdesBleublancrouge,in
Prsent,op.cit.

[28]ElviraNarvajaArnoux,EldiscursolatinoamericanistadeHugoChvez,
op.cit.(p.52).

[29]Nosvaleurs,LaDocumentationfranaise,1988.

[30]DiscoursdeJeanMarieLePenSaintFranc,Prsent,21et22octobre
1991.

[31]LaselaconferenciadeMedfiloMedina"Lasreferenciasideolgicasenla
construccindeldiscursodelpresidenteChvez,del13defebrerode2009,en
ocasindelcoloquioLesdiscourspolitiquesenAmriquelatine:filiations,
polyphonies,thtralits,enlaUniversidaddeParisEst(Actasenprensa).

[32]LaselaintervencindeChristineDelfour:"LediscoursdEvoMorales:
entreradicalismediscursifetpratiquesrformistes",enocasindelcoloquioLes
discourspolitiquesenAmriquelatine:filiations,polyphonies,thtralits,enla
UniversidaddeParisEst(Actasenprensa).

[33]ElpueblorecuperasuprotagonismocomoafirmMedfiloMedinaenla
conferenciacitadaanteriormente.

[34]TalpareceserelcasodeHugoChvez,enVenezuela,quien,apesarde
susdeclaracionessobreunnuevosocialismo,captalasmultitudesmsporla
pasinqueporlarazn

[35]ElviraNarvajaArnoux,EldiscursolatinoamericanistadeHugoChvez,
op.cit.(p.46).

[36]Aveceshastapuetazos,comounavezfueelcasodeJeanMarieLePen.

[37]Laironaesunacategorahumorsticadifcildemanejarenelcampo

http://www.patrickcharaudeau.com/spip.php?page=imprimir_articulo&id_article=247 22/23
6/7/2015 Imprimer:Reflexionesparaelanlisisdeldiscursopopulista

polticoporquetieneunefectodestructorypuedesercontraproducente.
Permitirsemanejarlaenestecamposeraportantoindiciodeunaposicinde
fuerzaprovocadora.

[38]EnreferenciaaunministrodelaRepblicaFrancesaquesellamaba
Durafour(N.deT.foureshornoenfrancs).

[39]EsuntemarecurrenteenmuchospasesdeAmricaLatinadondela
corrupcindelaslitesesconsideradacomoundeportenacional.

[40]EnBrasil,porejemplo,losadeptosaestassectaspasaronde500.000en
1990a3.500.000en1995.

[41]CitadoporElviraNarvajaArnoux,enEldiscursolatinoamericanistade
HugoChvez,op.cit.(p.65).

[42]ParaunalecturainteresantesobrelasmetforasempleadasporHugo
Chvez:"Lasmtaforaspolticaseneldiscursodedoslderesvenezolanos:
HugoChvezyEnriqueMendoza",porIrmaChumaceiro,enRevista
LatinoamericanadeEstudiosdelDiscurso,vol.4(2)2004,EditorialLatina,
Caracas,2004.

[43]Eselcaso,enItalia,deSilvioBerlusconiyUmbertoBossi,

[44]EselcasodeJeanMarieLePenenFrancia.

[45]DiscursodeJeanMarieLePenSaintFranc,op.cit..

[46]SinquepuedaafirmarsequelosdiscursosdeNicolasSarkozyySgolne
Royalfuerantotalmentepopulistas,contienenhuellasenlaltimacampaa
presidencialfrancesa.VasenuestroEntrepopulismeetpeopolisme.Comment
Sarkozyagagn.Vuibert,Paris,2008.

[47]AlexandreDorna,inMdiatiques,op.cit.

[48]DeclaracindeJeanPierreRaffarincuandoeraPrimerministrodel
PresidenteJacquesChirac.

[49]VaseaesterespectonuestroanlisisdelacampaaelectoralenEntre
populismeetpeopolisme,op.cit.

[50]CitadoporPierreAndrTaguieffenLillusionpopuliste,op.cit.

[51]J.Julliard,Lafauteauxlites,Gallimard,1997.

EnvisitantnotresiteInternet,vouspourreztlchargercesdocuments:
,(PDF2.4Mo)

http://www.patrickcharaudeau.com/spip.php?page=imprimir_articulo&id_article=247 23/23

You might also like