JAKUB POTULSKI

WSPCZESNE KIERUNKI
ROSYJSKIEJ MYLI
GEOPOLITYCZNEJ
MIDZY NAUK,
IDEOLOGICZNYM DYSKURSEM
A PRAKTYK

W YD A W N IC TW O
UNIWERSYTETU GDASKIEGO
GDASK 2010
 R ecenzent
R om an B cker

Projekt okadki i stron tytuow ych

A n d rzej Taranek

R edaktor W ydaw nictw a

A riana N agrska

Skad i am anie
B artom iej K oecki

Publikacja dofinansow ana z funduszu dziaalnoci statutow ej

W ydziau N auk Spoecznych U niw ersytetu G daskiego oraz bada w asnych
BW 7 6 0 0 -5 -0 0 8 0 -9

O C opyright by U niw ersytet G daski

W ydaw nictw o U niw ersytetu G daskiego

ISBN 9 7 8 -8 3 -7 3 2 6 -6 8 1 - 0

Biblioteka WDiNP
Uniwersytet Warszawski BIBLIOTEKA
Wydziau Dziennikarstwa i Nauk Politycznych
Uniwersytetu W arszawskiego
ul. Nowy wiat 69, 00-927 Warszawa
tel. 022 55-20 -295, 022 55-20-296
1098063656

<3 0
W ydaw nictw o U niw ersytetu G daskiego
ul. Armi Krajowej 119/121. 81-824 Sopot
tel./fax: (058) 523-11-37; 523-14-83
http://wyd.ug.gda.pl, e-mail: wyd@ug.gda.pl
 S p is t r e c i

Wstp
1. Przestrze w polityce ..........................................................................................................7
2. Przestrze w rosyjskim myleniu politycznym................................................................11
3. Zmiana geopolitycznego pooenia Rosji........................................................................ 17
4. Odrodzenie geopolityki w Rosji ..................................................................................... 25
5. Hipoteza badawcza............................................................................................................28
6. rda i opracowania .................................................................................................. 33
7. Terminy i kategorie............................................................................................................34

Cz I. Atlantyzm (neookcydentalizm)
R o z d z ia I. H i s to r y c z n o - k u ltu r o w a s p e c y fik a a tla n ty z m u -
geopolityczne znaczenie dyskursu Rosja a Europa................................................... 43
Rozdzia II. Liberaowie/okcydentalici - prekursorzy atlantyzmu ................................ 51
Rozdzia III. Wspczesny atlantyzm.................................................................................. 62
Rozdzia IV. Rosja wypchnita z Europy - fiasko strategii atlantyzmu........................... 82
Rozdzia V. Atlantyzm - od idealizmu do pragmatyzmu................................................... 90

Cz II. Neoeurazjatyzm
Rozdzia I. Specyfika eurazjatyzmu - orientacja na Wschd............................................ 97
Rozdzia II. Prekursorzy eurazjatyzmu.............................................................................. 103
Rozdzia III. Neoeurazjatycka geostrategia dla Rosji -
-polityczny realizm epoki pozimnowojennej........................................................... 119
Rozdzia IV. Azjatyzm - ewolucja neoeurazjatyzmu........................................................ 134
Rozdzia V. Neoeurazjatyzm - od ideologii do geostrategii............................................ 147

Cz III. Neobizantyzm
Rozdzia I. Historyczno-kulturowa specyfika bizantyzmu...............................................153
Rozdzia II. Prekursorzy bizantyzmu..................................................................................161
Rozdzia III. Wspczesny neobizantyzm.......................................................................... 171
Rozdzia IV. Neobizantyska strategia dla Rosji -
antyzachodni sojusz z krajami Poudnia...................................................................183
Rozdzia V. Geopolityka prawosawia............................................................................... 195
Rozdzia VI. Neobizantyzm jako duchowa podstawa eurazjatyckiego imperium 200

Cze IV. Rosja-wyspa

Rozdzia I. Izolacjonizm w rosyjskiej tradycji geopolitycznej .205
Rozdzia II. Rosja jako wiat sam w sobie -
- mylenie cywilizacyjne wrosyjskiej geopolityce................................................. 216
Rozdzia III. Rosja jako wyspa - metafora wspczesnego izolacjonizmu .................. 230
Rozdzia IV. Obraz Rosja-wyspa w praktyce politycznej................................................ 244
Rozdzia V. Izolacjonizm jako trzecia droga
w rosyjskim myleniu geopolitycznym....................................................................... 249

Cze V. Recepcja nowoczesnych wymiarw analiz geopolitycznych w Rosji

Rozdzia I. Geoekonomizm............................................................................................... 255
Rozdzia II. Geoinformacjonizm.......................................................................................275
Rozdzia III. Geopolityka krytyczna..................................................................................292

Z a k o c z e n i e ..........................................................................................................................................................3 0 9
Bibliografia.......................................................................................................................... 335
Indeks osb.......................................................................................................................... 357
 W stp

1. Przestrze w polityce

Polityka jako forma aktywnoci spoecznej czowieka jest zwizana z dan przestrze
ni geograficzn i jej waciwociami. Z uwagi na rol przestrzeni dla dziaalnoci
czowieka (w tym take tej politycznej) istotne znaczenie w analizach politologicz
nych przypisuje si geografii, ktra jako nauka o ludzkiej przestrzeni jest niezwykle
istotnym czynnikiem postaw, zachowa oraz aktywnoci politycznej czowieka1. Na
uka od zarania swego istnienia zajmowaa si geograficznymi uwarunkowaniami wie
lorakiej dziaalnoci czowieka, spoeczestw i pastw. Ju w staroytnoci dostrze
gano zwizki, jakie zachodz pomidzy dziaalnoci polityczn a przestrzeni, na
ktrej ta dziaalno przebiega. Prace takich greckich historykw, jak Herodot z Hali-
karnasu, czy te Tukidydes z Aten byy wiadectwem z jednej strony zainteresowania
czeniem wiedzy o procesach historycznych i politycznych z opisami geograficz
nymi i etnograficznymi, jak miao to miejsce u Herodota, a z drugiej praktycznym
wykorzystaniem teje wiedzy, jak miao to miejsce u Tukidydesa, ktry pisa swoje
dziea gwnie z myl o przyszych politykach, ktrzy dziki znajomoci minionych
lat bd wiedzieli pniej, jak postpowa. Wiedza o'zwizkach pomidzy dziaal
noci polityczn czowieka a przestrzeni geograficzn, ktra go otacza, stanowia
zawsze wany element analiz politycznych. W dobie ksztatowania si nowoytnej
nauki wiedza ta zacza uzyskiwa stopniow autonomi i zaczto okrela j jako
geografi polityczn lub geopolityk.
Termin geopolityka wszed do obiegu za spraw szwedzkiego prawnika Rudolfa
Kjellena (1864-1922), ktry chcia nada geopolityce charakter nauki. Punktem wyj
cia dla rozwaa Kjellena byo uznanie pastwa za indywidualny, ywy organizm
biologiczny, wymagajcy w swym naturalnym, organicznym rozwoju odpowiedniej
przestrzeni geograficznej. Geopolityk Kjellen uznawa za nauk o pastwie poj
mowanym jako zjawisko przestrzenne, geograficzne2. Za twrcw geopolityki jako
odrbnej dyscypliny naukowej uchodz ponadto Amerykanin Alfred Thayer Mahan,
Brytyjczyk Halford Mackinder oraz Niemiec Karl Haushofer. Podstaw ich rozwaa
byo deterministyczne zaoenie, e zjawiska polityczne mona wyjani czynnikami
fizyczno-geograficznymi, ktre w duym stopniu decyduj o sile pastw. Punktem
wyjcia byo dla nich nie odosobnione pastwo, ale ju szerszy ukad midzynaro
dowy, obejmujcy liczne pastwa3. Cech charakterystyczn dla klasycznego okresu

1 A. Chodubski, Wstp do bada politologicznych, Gdask 2004, s. 61.

2 A. W olrt-Powska, Doktryna geopolityki it> Niemczech, Pozna 1979, s. 112.
3 L. Moczulski, Geopolityka. Potga w czasie i przestrzeni. Warszawa 1999, s. 11-12.

7
 geopolityki byo powizanie rozwaa dotyczcych geograficznego uwarunkowania
procesw politycznych z praktyk polityczn. Niemiecki geopolityk, profesor Uni
wersytetu w Monachium, a jednoczenie byy oficer frontowy genera Karl Haushofer
uwaa, i geopolityka okrela zwizki wydarze politycznych z ziemi i opierajc
si na szerokiej bazie geograficznej, inspiruje polityczn dziaalno pastwa; musi
by nauk stosowan i musi sta si sumieniem pastwa4.
Z uwagi na fakt, i dostrzegalna wspzaleno czynnikw geograficznych i dzia
alnoci czowieka, a wic rwnie polityki i stosunkw midzynarodowych, staa si
dla twrcw idei geopolityki przedmiotem naduy i manipulacji, w efekcie nastpio
wyniesienie geopolityki do rangi ideologii. Ideologizacja geopolityki spowodowa-
a je j gboki kryzys i kompromitacj jako dyscypliny badawczej. Krytyce poddano
zwaszcza geopolityk niemieck, ktrej zaangaowanie w tworzenie agresywnej po
lityki III Rzeszy prowadzio do wnioskw, i geopolityka nie jest nauk, tylko ideolo
gi wykorzystywan do pseudonaukowego uzasadniania ekspansji terytorialnej. Po
wojenna krytyka geopolityki, skompromitowanej przez zwizki z polityk III Rzeszy,
spowodowaa, i na wiele lat zostaa ona zepchnita na margines i w duym stopniu
wykluczona z obiegu akademickiego.
Stopniowe odradzanie si problematyki geopolitycznej mona byo obserwowa
ju od koca lat szedziesitych, ale wyrany renesans geopolityki nastpi dopiero
pod koniec XX w. Zosta spowodowany wieloma czynnikami, wrd ktrych wy
mienia si: rozpad wiata dwubiegunowego, gwatowny rozpad ZSRR, powstanie
zjednoczonej Europy i przemiany w stosunkach USA - Europa, globalizacj wiata,
trudnociami we wprowadzaniu nowego adu wiatowego, zjednoczenie Niemiec,
oywanie nacjonalizmw etnicznych, pojawianie si nowych aktorw midzynaro
dowych itp. Wydarzenia te zrodziy zapotrzebowanie na swoist wyobrani geo
polityczn, dziki ktrej mona byoby dokona opisu zmienionego systemu mi
dzynarodowego oraz wskaza na polityk, ktrej przyjcie umoliwioby stawienie
czoa wyzwaniom zwizanym z globalizacj wiata i ksztatowaniem si nowego adu
wiatowego. Przesanki te zadecydoway o rehabilitacji terminologii geopolitycznej
w interpretacji stosunkw midzynarodowych.
Ze wzgldu na swj przedmiot bada i swoj histori, rzadko ktra dziedzina ba
da budzia tak rozmaite odczucia i oceny, jak dzieje si to w przypadku geopolityki.
Nie istnieje jednoznaczna definicja geopolityki, nie da si te dokadnie okreli jej
miejsca wrd dyscyplin naukowych ani okreli, czy jest to dyscyplina samodzielna5.
Wyrnikiem nowej geopolityki stao si jej szerokie spektrum jako interdyscyplinar
nej dziedziny wiedzy. Nich chodzi ju tylko o geograficzne przestrzenie, ich pooe
nie, topografi, bogactwa, klimat, lecz o ich wspzaleno z przemysem, handlem,
technik, energi, ludnoci, struktur spoeczn, psychologi, strukturami militar
nymi, rodowiskiem. Przestrze nie jest ju staym, pasywnym elementem, ale ele
mentem dynamicznym, ktrego znaczenie moe zosta przewartociowane poprzez
odkrycia z surowcw energetycznych, ekonomiczne sukcesy, zmiany demogra
ficzne, psychologi mas itp.6 Interdyscyplinarno geopolityki zostaa wymuszona
przez fakt, i koncentracja na tradycyjnych, geograficznych elementach analizy, ta

4 A. Wolff-Powska, op. cii., s. 133.

5 Por. C. Jean, Geopolityka, W rocaw 2003, s. 35-36.
6 Przestrze polityka w niemieckiej myli politycznej, pod red. A. Wolff-Powskiej i E. Schulza,
kich jak: terytorium, pooenie geograficzne, klimat, surowce naturalne, ludno (jej
liczebno i struktura), specyfika granic, nie pozwoliaby na budow wartociowych
analiz politycznych. Dlatego te we wspczesnej geopolityce, nawizujc do tzw.
geografii humanistycznej, wiksz wag przypisano czynnikowi ludzkiemu oraz ta
kim czynnikom, jak religia, ideologia, opinia publiczna, mass media, kultura, jzyk,
komunikacja, handel, gospodarka, psychologia, struktura spoeczna, moralno itp.
Elementy te powizano z tradycyjnymi obszarami bada geopolitycznych, uzysku
jc dziki temu bogatszy obraz wiata. Uwzgldnienie obok tradycyjnych elementw
geograficznych aspektu humanistycznego geopolityki zaowocowao gwatownym
rozwojem tej nauki, wzrostem zainteresowa badaniami geopolitycznymi, ktre za
miast uproszczonego obrazu wiata zaczy oferowa zdecydowanie bogatszy obraz
wiata i zachodzcych w nim procesw ni tradycyjne analizy polityczne. Geopolity
ka staa si wielowymiarow i interdyscyplinarn dziedzin badawcz, przeamujc
dotychczasowe mity i stereotypy, ktre wok niej narosy.
We wspczesnej geopolityce szczeglnie wielk popularno zdobyo sobie
podejcie krytyczne (geopolityka krytyczna), ktre zakada, i geopolityka, a przy
najmniej geopolityka w jej tradycyjnym rozumieniu, nie jest nauk, czy te obiek
tywnym badaniem otaczajcej czowieka rzeczywistoci. Geopolityka jest w istocie
tworzonym przez podmioty geopolityczne przedstawieniem wspzalenoci z inny
mi podmiotami dziaajcymi na arenie midzynarodowej w zakresie swoich intere
sw, przedstawieniem, ktre ma bardzo silny wpyw - nawet jeli si nie jest tego
wiadomym - na percepcj rzeczywistoci, a tym samym na decyzje polityczne. Nie
istniej ani obiektywne zasady, ani te prawa geopolityczne. Istniej one tylko
subiektywnie w okrelonej narodowej, czy te podmiotowej myli geopolitycznej
i su do tworzenia hipotez, teorii, przedstawie i scenariuszy politycznych, a te
z kolei s zalene od interesw, posiadanej technologii oraz od systemu wartoci
kulturowych waciwych temu, kto je opracowuje. Nieustannie zmieniane koncepcje
geopolityczne odzwierciedlaj specyficzne warunki danego momentu historycznego,
a take niepokoje i interesy, ktre motywoway takie lub inne ich okrelenie. Przy
tym przedstawienia geopolityczne wpywaj podobnie jak slogany na rozumowanie,
a tym samym na dokonywanie wyborw i zyskiwanie dla nich poparcia. Posiadaj
du warto propagandow, informacyjn i dezinformacyjn7.
Jak pisa francuski geograf Yves Lacoste, naley czy badania powicone
ideom geopolitycznym z analiz geopolitycznej sytuacji, w ktrej one powstaj. Geo
polityczna sytuacja jest wytwarzana i dana w okrelonym okresie historycznej ewo
lucji przez rywalizujce ze sob potgi i relacje si, ktre ulokowane s na rnych
obszarach danego terytorium. Aby zrozumie konflikty geopolityczne, konieczne
jest poznanie przyczyn i zrozumienie idei gwnych aktorw konfliktw geopoli
tycznych: przywdcw pastw, liderw ruchw regionalnych, autonomicznych lub
niepodlegociowych itp. oddziaywajcych na opini polityczn8. Wedug Lacostea
podejmujc analiz problemw i teorii geopolitycznych, naley zaj si wyodrb
nianiem i systematyczn konfrontacj spostrzee i przekona, jakie kada grupa
polityczna posiada na temat przestrzeni. Przekonania te wywodz si nie z racjo
nalnego i obiektywnego szacowania interesw grupy, ale przede wszystkim z jej kul

7 C. Jean, op. cit., s. 3940.

8 Dictionare de gopolitique, ed Y. Lacoste, Pary 1993, s. 3-4.

9
 tury i dowiadcze historycznych9. Kada przestrze polityczna, geograficzna, czy
te spoeczna ksztatowana jest i przeobraana przez ludzi, a wielkie znaczenie ma
historia, ktra jest gwnym rdem geopolitycznych wyobrae o wiecie. ksztatu
jcych si w procesie historycznym.
Lacoste centrum swoich zainteresowa uczynni kategori wyobrae geopo
litycznych", ktra wedug niego moe by kluczem do zrozumienia terytorialnych
konfliktw pomidzy grupami ludzkimi10. Wyobraenia geopolityczne stanowi
element naszej wiedzy o otaczajcym nas wiecie, dostarczaj nam swoistej mapy
wiata i tym samym silnie wpywaj na podejmowane przez nas dziaania. Istotn
rol w ich ksztatowaniu odgrywa moment historyczny i nie sposb zrozumie rosyj
skich koncepcji geopolitycznych bez umiejscowienia ich w momencie historycznym,
w ktrym powstay. Wszelkie dziaania ludzkie s kontekstowe, zachodz w danym
miejscu i czasie, i nie mona ich bada niezalenie od sytuacji, w ktrych s umiejsco
wione. Wzorce kulturowe, systemy wartoci, wzory zachowa, ksztatowane przez
histori, tradycj, dowiadczenia wyniesione z interakcji z innymi podmiotami, take
podlegaj swoistej interpretacji w zalenoci od kontekstu zewntrznego. Koncepcje
geopolityczne su obiektywizacji interesw danej spoecznoci. Jest to w duym
stopniu wiedza wytworzona spoecznie przez okrelon zbiorowo w specyficz
nych warunkach danego momentu historycznego i ukazujca jednoczenie niepokoje,
interesy, pragnienia, ktre umotywoway takie jej okrelenie. Dziaania polityczne
s porednio lub bezporednio zwizane z wyobraeniami geopolitycznymi lub te
inaczej mwic, z obrazami geograficznymi dotyczcymi przestrzeni, w ktrej za
chodz zjawiska o charakterze politycznym. Analiza wyobrae geopolitycznych
i/lub ich korelatw w polityce i stosunkach midzynarodowych zwizana jest przede
wszystkim zbadaniem mentalnych map politykw, ekspertw, czyli tych, ktrzy
podejmuj decyzje polityczne.
Analiza krytyczna polegaaby na identyfikowaniu rde koncepcji geopolitycznych
i umiejscawianiu ich w przestrzeni okrelonej przez tradycj, kultur i historyczne
dowiadczenia, gdy uznaje si, i wiedza geopolityczna jest wiedz spoecznie
wytworzon przez okrelon zbiorowo i odzwierciedla ona specyficzne warunki
danego momentu historycznego oraz zwizane z nim niepokoje i interesy podmiotu.
Geopolityczne koncepcje traktuje si tutaj niejako sposb konceptualizowania prze
strzeni, ale jako praktyk kulturow suc do wytworzenia i narzucenia swoistego
obrazu wiata. Jest to wic prba analizy wyobrae przestrzennych danego podmio
tu w ich kontekcie kulturowym, strukturalnym i historycznym. Przedmiotem analizy
staje si dyskurs publiczny i dominujce w nim motywy, stereotypy, kody geopoli
tyczne i wyobraenia przestrzenne.
Refleksja badawcza nad wiatem subiektywnych wyobrae ma na celu polepsze
nie jakoci bada nad rodowiskiem midzynarodowym i wiksze wyczulenie teorii
pod ktem rozumienia. Pozwala ona bowiem tumaczy w sposb niejednowymia-
rowy zalenoci midzy struktur spoeczn a ustrojem politycznym, a take midzy
warunkami geopolitycznymi a polityk pastwa. Nie oznacza to rezygnacji z trady
cyjnych obszarw badawczych geopolityki, zwaszcza za z prby zrozumienia cha

9 Ibidem, s. 4 1.
10 Y. Lacoste, Une monde qui n'set pas futile, (w:) Le monde: espaces et systemas, ed. V. F. Durand,
J. Levy, D. Retaile, Pary 1993, s. 70-74.
rakteru zachodzcych zmian i prby analizy i opisu geopolitycznej struktury wiata, ale
w znaczcy sposb wzbogaca wiedz geopolityczn o te elementy, ktre byy pomijane
lub niedostrzegane w klasycznej geopolityce. Najwikszym prblemem zwizanym
z badaniami wyobrae geopolitycznych wydaje si by to, i nie istnieje jedna geo
polityka, ale wystpuje mnogo przedstawie i obrazw wewntrz spoeczestwa.
Geopolityka to zarwno pogldy i dziaalno elit politycznych, jak te przedstawie
nia przestrzenne funkcjonujce w ramach opinii publicznej. Zwolennicy koncepcji
geopolityki krytycznej zaproponowali, aby lepiej zrozumie, jak funkcjonuje geo
polityka jako praktyka dyskursu spoecznego, podzia geopolityki na trzy poziomy:
geopolityk praktyczn - bdc wytworem przywdcw politycznych, biurokracji
pastwowej, instytucji politycznych, dyplomatw; geopolityk formaln - ksztatu
jc si wrd elit intelektualnych, w rodowiskach akademickich, orodkach analiz
strategicznych; oraz geopolityk popularn - bdc wytworem kultury popularnej,
rozpowszechnian poprzez gazety, filmy, ksiki. Wszystkie te trzy poziomy wza
jem nie si przeplataj i wpywaj na siebie w tworzeniu wyobrae przestrzennych,
ksztatujc swoist kultur geopolityczn okrelonej grupy spoecznej. Wedug ir
landzkiego geografa Geraoida O Tuathala taki trjczlonowy schemat pozwalaby zro
zumie proces ksztatowania si geopolitycznej kultury danego spoeczestwa, ktra
decyduje o sposobie postrzegania swojego miejsca w wiecie i dlatego powinien sta
nowi podstaw do studiw nad problemami geopolitycznymi". Geopolitycy powinni
za analizowa, jak geopolityka jako akademicka i popularna praktyka tworzy party
kularne rozumienie wiata, ktre obiektywizuje si w zachowaniach politycznych12.

2. Przestrze w rosyjskim myleniu politycznym

Od czasu rozpadu ZSRR w Rosji nastpi gwatowny wzrost zainteresowania geo

polityk. Rosyjskie odrodzenie geopolityki jest czci midzynarodowego odro
dzenia zainteresowania t dyscyplin, jednake w przypadku Rosji jest to zjawisko
szczeglne, gdy geopolityka nigdy nie miaa w tym kraju statusu dyscypliny akade
mickiej i w odrnieniu od takich pastw, jak Francja czy Niemcy, nie ma formalnych
tradycji, ktre byyby podstaw do tak szybkiego rozwoju, tym bardziej, i przez cay
okres istnienia ZSRR geopolityka bya traktowana jako pseudonauka, bdca w rze
czywistoci legitymizacj dla imperialnej polityki agresji13.
Jednake naley pamita, i w polityczno-kulturowej rzeczywistoci pastwa ro
syjskiego czynnik przestrzenny mia zawsze istotne znaczenie, a rosyjska cigo
polityczno-pastwowa pozostaje w zwizku z czynnikiem przestrzennym14. W rze

11 G. O Tuathail, Understanding critical geopolitics, (w:) Geopolitics, geography and strategy, ed.
C. S. Gray, G. Sloan, Londyn 2003, s. 109-110.
12 K. Dodds, Geopolitics. A very short introduction, Oxford 2007, s. 4-5.
13 M. Bassin, K. E. Aksenov, M ackinder and the heartland theory in post-soviet geopolitical discour
se, G eopolitics" 2006, vol. 11, nr I, s. 99.
14 Dzieje Rosji od pocztku ksztatowania si pastwa byty zwizane z ekspansj, podbojami teryto
rialnymi i kolonizacj. Rozwj granic pastwowych, dziki ktrym Rosja stal si pastwem zaliczanym
do imperiw, byl dugotrwaym procesem dziejowym. Rosyjska ekspansja rozpoczyna si od niew ielkie

II
 czywistoci rosyjskiej mitologizacja czynnika przestrzennego stanowi wany element
kultury politycznej, lecy u podstaw wielu zachowa i ocen dotyczcych zarwno
samej Rosji, jak i wiata zewntrznego. Rosja jest jednym z tych krajw, w ktrych
przestrze odgrywaa istotn rol w ksztatowaniu wyobrani politycznej elit wadzy,
a take spoeczestwa. Dziao si tak z uwagi na fakt, i w rzeczywistoci rosyjskiej
czynnik geograficzno-przyrodniczy by uwaany za jedn z istotnych determinant
ksztatujcych tosamo kraju. Tworzy on histori tego pastwa i wpyn na jej
ksztat, ksztatowa take wiadomo i postawy ludnoci zamieszkujcej ten kraj.
Geografia Rosji stanowia wic i stanowi do dnia dzisiejszego wany element decy
dujcy o charakterze kraju, a odwoywanie si do przyrody i rosyjskiej geografii byo
staym elementem rosyjskiej kultury.
Czynnikprzestrzenny, wpisany w szeroko rozumiany kontekst kulturowy, jest tym
elementem, ktry ksztatuje wyobrani polityczn. Zajmujc du przestrze, Rosja
nie zawsze identyfikowali si jako nard wielki i wyjtkowy. Wyrazem tego s obec
ne w historiozofii rosyjskiej, a take w wiadomoci spoecznej, teorie o wyszoci
narodu rosyjskiego nad innymi i przypisywanie mu specjalnej dziejowej roli, a tak
e rnorodne teorie mesjanistyczno-mocarstwowe i wielkomocarstwowe idee. Bez
wiedzy o tym, w jaki sposb czynnik geograficzno-przestrzenny wsptworzy histo
ri i kultur Rosji, trudno jest zrozumie rosyjskie mity i stereotypy lece u podstaw
zachowa politycznych. Przestrze jest jednym z parametrw ludzkiego ycia i tym
skadnikiem wiata, z ktrym stykamy si na co dzie. Dlatego te przestrze wpywa
na wiadomo spoeczestwa, co znajduje swoje odbicie w przejawach ycia spo
ecznego15, a w tym i takich, jak polityka. Nie bez przyczyny we wspczesnych roz
waaniach dotyczcych miejsca Rosji w wiecie wystpuje silna dominacja mylenia
geopolitycznego. Jest ono typowe dla publicystw, politykw, akademikw, rodkw
masowego przekazu oraz intelektualistw.
Caa Rosja je st igraszk przyrody'b, zdanie to wypowiada jeden z bohaterw po
wieci Fiodora Dostojewskiego Biesy. Wybitny rosyjski dziewitnastowieczny pisarz
by przekonany, i znaczenie, rola i miejsce Rosji w wiecie jest nieodcznie zwi
zane z jej przestrzeniami i czsto powtarza, i ,jestem y wielcy, wielcy jak matka
Rosja17, Sowa Dostojewskiego oddaj znaczenie, jakie Rosjanie przypisuj otacza
jcej ich przestrzeni i ukazuj rol czynnika przestrzennego dla rosyjskiej kultury
i rosyjskich wyobrae o wiecie.
Dla rosyjskiej kultury charakterystyczne byo przypisywanie wielkiego znaczenia
przyrodzie i mitologizowanie roli przestrzeni w yciu Rosjan. W kulturze rosyjskiej
nie brak jest dzie, w ktrych wan rol odgrywa podkrelanie znaczenia przestrzeni
dla uksztatowania si rosyjskiej tosamoci. M.in. rosyjski historyk Georgij Wier-
nadskij pisa, i wszystkie cywilizacje pozostaway do pewnego stopnia pod wpy
wem warunkw geograficznych, ale w historii nie ma lepszego przykadu wpywu
geografii na kultur danego spoeczestwa ni historia rozwoju narodu rosyjskiego18.
Filozof Mikoaj Bierdiajew prbujc racjonalizowa dostrzegane przez niego wady

go ksistwa m oskiewskiego, liczcego w XIII w. ok. 10 000 km 2, a do okresu ZSRR, ktrego terytorium
po drugiej wojnie wiatowej osigno 22 402 200 km2, czyli 25% powierzchni ldowej kuli ziemskiej.
15 A. Wallis, Socjologia przestrzeni, Warszawa 1990, s. 44.
16 F. Dostojewski, Biesy, Warszawa 1977, s. 174.
17 J. Koogriwow, Geografia duszy rosyjskiej, W drodze 1988, nr 8, s. 14-15.
18 G. W. W iemadskij, Russkaja istorija, Moskwa 1997, s. 12.

12
 pastwowoci i spoeczestwa rosyjskiego pisa, e wielki obszar pastwa wypyn
na autorytaryzm wadzy pastwowej. Uwaa, i rozlego rosyjskich przestrzeni
stanowi nie tylko zasug i dobro narodu rosyjskiego, ale take rdo tragicznoci
jego losw: Trzeba byo przyj odpowiedzialno za ogrom rosyjskiej ziemi i dwi
ga je j ciar. Potga ywiou rosyjskiej ziemi osaniaa Rosjanina, ale i on musia
broni i zagospodarowywa j. W efekcie rosa chorobliwa hipertrofia pastwa da
wicego i czsto niszczcego lud'9. Bierdiajew dostrzegajc saboci Rosji i jej za
sadnicz odrbno od liberalnych spoeczestw Zachodu, stara si usprawiedliwi
despotyczny charakter pastwa czynnikami geograficznymi. Wyraa on przekonanie,
i opanowaniu przestrzeni przez pastwo towarzyszyy centralizacja, podporzdko
wanie caego ycia interesowi pastwa oraz stamszenie wolnych si jednostkowych
i spoecznych20.
Bierdiajew, ktry prbowa w swoich pracach filozoficznych analizowa problem
wadzy przestrzeni nad rosyjska dusz, by przekonany, i rozlego terytorial
na Rosji i zwizana z tym dominacja przestrzeni nad Rosjaninem jest rdem wielu
z rosyjskich przewag, ale take i wielu rosyjskich niedostatkw. Pisa, i atwo przy
chodziy rosyjskiemu narodowi ogromne przestrzenie, ale nieatwo przychodzia mu
organizacja tych przestrzeni w najwiksze na wiecie pastwo, oraz podtrzymywanie
i zachowanie w tym pastwie porzdku. Rosyjski nard oddal temu wiksz cz si.
/ .../ Caa zewntrzna dziaalno Rosji sza na suenie pastwu21. Gwny jednak
problem rosyjskiego narodu Bierdiajew widzia we wpywie, jaki rozlego teryto
rialna pastwa wywiera na charakter narodowy. Rosjanin z trudem daje sobie rad
z wadz przestrzeni nad swoj dusz. Dusza rosyjska nie zna granic, ale ta bez-
graniczno nie daje jej wolnoci, lecz j zniewala. Rosjanin czuje si niezdolny do
zawadnicia otaczajcymi go przestrzeniami i do ich zorganizowania. Zadaniem tym
zawsze obarcza centraln wadz22.
Bierdiajew pisa, i zachodzi odpowiednio midzy bezmiarem i nieskoczono
ci rosyjskiej ziemi i rosyjskiej duszy, midzy geografi fizyczn i geografi duchow.
W duszy narodu rosyjskiego je st ten sam bezmiar, bezkres, denie do nieskoczonoci,
ja k odnajdujemy w rosyjskiej rwninie. Dlatego wanie tak trudno byo narodowi
rosyjskiemu zawadn tymi ogromnymi przestrzeniami i ujarzmi je. Nard rosyjski
mia potn ywioow si, ale jednoczenie cechowaa go wzgldna sabo formy.
Kultura nie bya w nim dominant ja k w narodach Europy Zachodniej; by raczej
narodem objawie i wzlotw, nie znajcym miary i atwo popadajcym w skrajno23.
Bierdiajew uwaa, i geograficzne pooenie Rosji zmuszao nard rosyjski do
stworzenia ogromnego pastwa, ale jednoczenie geografia rosyjska wywara nega
tywny wpyw na rosyjsk pastwowo, gdy zawadniciu nieogarnionymi rosyjski
mi przestrzeniami przez pastwo towarzyszya straszliwa centralizacja, podporzd
kowanie caego ycia interesowi pastwa oraz stumienie wolnych si jednostkowych
i spoecznych24. Pisa, i wielki obszar pastwa wpyn na autorytaryzm wadzy pa

19 M. Bierdiajew, Rosyjska idea..., s. 227.

20 M. Bierdiajew, O wadzy przestrzeni nad rosyjsk dusz, (w:) Niemarksistowska filozofia rosyjska,
ez. I, pod red. L. Kiejzik, d 2001, s. 193.
21 Ibidem, s. 193.
22 Ibidem, s. 194.
23 M. Bierdiajew, Rosyjska idea..., s. 8.
24 M. Bierdiajew, O wadzy przestrzeni..., s. 193.

13
 stwowej. To, e Rosja je st wielka, stanowi nie tylko zasug i dobro narodu rosyjskie
go w historii, ale take rdo tragicznoci je j losw2S.
Bierdiajew by tym filozofem rosyjskim, ktry w duym stopniu przyczyni si do
mitologizacji przestrzeni rosyjskiej i jej wpywu na psychologi narodu rosyjskiego.
Jego popularne w caej Europie prace przyczyniy si do utrwalenia stereotypowego
obrazu Rosjanina jako czowieka nieumiarkowanego, ktry podobnie jak zamieszki
wana przez niego przestrze nie zna granic. Pisma filozoficzne Bierdiajewa w duym
stopniu wpyny .na zmitologizowane pojmowanie przestrzeni przez samych Rosjan,
co nie pozostao bez wpywu na oceny samych siebie i tworzenie geopolitycznych
przedstawie otaczajcego wiata. By on jednoczenie zwolennikiem obrazu Rosji
jako kraju rozdartego pomidzy Wschodem a Zachodem. Pisa, i w Rosji zderzaj si
i wspdziaaj dwa nurty historii powszechnej - Wschd i Zachd. Nard rosyjski nie
jest ani narodem czysto europejskim, ani czysto azjatyckim. Rosja jest odrbn czci
ziemskiego globu, olbrzymim Wschodo-Zachodem, czcym te dwa wiaty26.
W rzeczywistoci kulturowej spoeczestwa rosyjskiego istnieje bardzo wiele
przykadw odwoywania si do specyfiki geograficznej kraju, ale chyba najbardziej
spektakularnym przejawem silnego przywizywania znaczenia do uwarunkowa geo
graficznych, a przede wszystkim do wielkoci i rozlegoci kraju, jest pojcie duszy
rosyjskiej, okrelanej jako szeroka. Prbujc okreli cechy charakteru narodo
wego, Rosjanie posuguj si wic czstokro kategoriami przestrzennymi. Kiedy
w 2003 r. rosyjski orodek bada spoecznych ROMIR zada pytanie, jakie cechy
w najwikszym stopniu mona przypisa Rosjanom, zdecydowana wikszo respon
dentw (51%) za cech charakterystyczn, opisujc charakter narodowy Rosjan,
uznaa szerok dusz.
Z przeprowadzonych w Rosji bada opinii publicznej wynika, i pojcie szero
kiej duszy stanowi jeden z najwaniejszych skadnikw rosyjskiej mitologii naro
dowej i dlatego te warto rozumie, co kryje si pod tym okreleniem. Kategoria ta,
ktr sami Rosjanie uwaaj za najwaniejsz przy charakterystyce charakteru naro
dowego, odwouje si z jednej strony do koncepcji rosyjskiej duszy, a z drugiej do
cech przestrzenni - szeroka.
Pojcie szeroka dusza ma charakter przestrzenny, uwarunkowany charakterem
geograficznym tego pastwa. Rola przestrzeni wynika z tego, i jest ona jednym
z wanych elementw naszego wiata, wpywajcych na ycie spoeczne. Prbujc
okreli cechy charakteru narodowego Rosjanie posuguj si czstokro kategoria
mi przestrzennymi. Zachodzi odpowiednio midzy bezmiarem i nieskoczonoci
rosyjskiej ziemi i duszy rosyjskiej, midzy geografi fizyczn i geografi duchow.
W duszy narodu rosyjskiego je st taki sam bezmiar, bezkres, denie do nieskoczo
noci, ja kie znajdujemy w rosyjskiej rwninie21. Poczucie przestronnoci podpo
rzdkowanego terytorium jest skadnikiem ycia Rosjan, w wiadomoci masowej
pojcie duszy rosyjskiej jako jednego z elementw mitologii narodowej czy si
z epitetem szeroka28. Poczucie przestronnoci peni wan funkcj psychologicz
n. Przestrze jest w zachodnim (chrzecijaskim) wiecie powszechnie przyjtym
symbolem wolnoci. Przestrze zachca do dziaania, nie stosuj si do niej utarte

25 M. Bierdiajew. Rosyjska idea.... Warszawa 1999, s. 221.

26 Ibidem, s. 8.
27 Ibidem, s. 8.
28 W. Szezukin. Dusza rosyjska, (w:) Idee w Rosji, pod red. A. de Lazari. t. 2, Ld 1999, s. 276.

14
wzory ustalonych dla czowieka znacze. Jest ja k pusta karta, ktrej znaczenie mona
dopiero nada29. Std te wyobraenie Rosjan o sobie jako o ludziach z natury we
wntrznie wolnych, gdy wychowanych na bezkresnych przestrzeniach30.
Mylenie przestrzenne, geopolityczne jest zatem gboko osadzone w tradycji i kul
turze rosyjskiej. Std te wielkie zainteresowanie podejciem geopolitycznym do ana
liz rodowiska midzynarodowego we wspczesnej Rosji. Odwouje si ono bowiem
do tradycyjnego dla kultury tego kraju przypisywania wielkiego znaczenia przestrze
ni. Rosyjska szkoa geopolityki zawsze stanowia wan i integraln cz wiatowej
myli geopolitycznej. Rosja jest jednym z tych krajw, w ktrych poczucie prze
strzeni odgrywao istotn rol w ksztatowaniu wyobrani politycznej elit wadzy,
a take spoeczestwa. Dziao si tak z uwagi na fakt, i w rzeczywistoci rosyjskiej
czynnik geograficzno-przyrodniczy by uwaany za jedn z istotnych determinant
ksztatujcych tosamo kraju. Tworzy on histori tego pastwa i wpyn na jej
ksztat, ksztatowa take wiadomo i postawy ludnoci zamieszkujcej ten kraj.
Geografia Rosji stanowia Wic i stanowi do dnia dzisiejszego wany element decy
dujcy o charakterze kraju, a odwoywanie si do przyrody i rosyjskiej geografii byo
staym elementem rosyjskiej kultury.
Prby czenia wiedzy geograficznej z problemami rozwoju pastwa i jego strate
gi midzynarodow pojawiy si w Rosji ju w XVIII w., m.in. w pracach Michaa
omonosowa (1711-1765), ktry na marginesie swoich licznych prac naukowych
zajmowa si take problemem rosyjskich przestrzeni i poszukiwania morskich drg
handlowych. W swojej pracy Krtki opis rozmaitych podry po morzach pnoc
nych oraz omwienie moliwoci eglugi przez Ocean Syberyjski do Indii Wschod
nich pisa, i pomylno kadego pastwa pochodzi z trzech rde: 1) ze spokoju
wewntrznego, tzn. bezpieczestwa i zadowolenia poddanych; 2) ze zwyciskich
dziaa przeciwko nieprzyjacioom; oraz 3) z dokonywanej przez kupiectwo wy
miany nadmiaru dbr krajowych z innymi narodami. omonosow twierdzi, e pod
wzgldem siy oraz obfitoci dbr Rosja dorwnuje najwikszym potgom europej
skim, natomiast pozostaje daleko w tyle, jeeli chodzi o rozwj wymiany handlowej.
Przyczyn takiego stanu rzeczy wedug omonosowa byo pooenie geograficzne.
Z uwagi na to, i mocarstwa zachodnioeuropejskie maj otwart drog na oceany,
mogy rozwija eglug i budowa okrty handlowe przystosowane do dalekich po
dry morskich. Pastwo rosyjskie, ktre zajmuje due obszary ldu staego, ale nie
ma przystani morskich, zmuszone byo rozwija handel wewntrzny wykorzystujc
eglug rdldow. Dziki temu, i za rzdw Piotra I Rosja uzyskaa porty wiodce
ku wielkim morzom, rosyjskie okrty mog dociera do europejskich portw han
dlowych, a take do Japonii, Chin, Indii oraz wybrzey Ameryki. Rosyjskie pastwo
rozcigno swoje panowanie a do wybrzey Oceanu Spokojnego, niestety wskutek
znaczcych odlegoci sia Rosji na Wschodzie nie jest wystarczajca. omonosow
uzna za konieczne dla rozwoju potgi rosyjskiej znalezienie pnocnej drogi mor
skiej, prowadzcej po Oceanie Pnocnym rozcigajcym si wzdu brzegw pa
stwa rosyjskiego i wykorzystanie jej dla rozwoju kontaktw handlowych ze wiatem
i rozwoju rosyjskiego wschodu31.

29 Tuan Yi-Fu, Przestrze i m iejsce, Warszawa 1987, s. 75.

30 A. dc Lazari. Wolno, (w:) Idee w Rosji, pod red. A. de Lazari, t. 3, Ld 2000, s. 346.
31 M. omonosow, Pisma filozoficzne, t. 2, Warszawa 1956, s. 83-91

15
 Rozwaania dotyczce roli morza i morskich drg handlowych pojawiy si take
w pracach wiceadmiraa floty, teoretyka problematyki morskiej, etnografa, ekonomisty
i polityka Wasyla Goowina (1776-1831). W swojej karierze przeszed on drog od
kadeta korpusu morskiego w Kronsztadzie, a do godnoci wiceadmiraa floty i dy
rektora departamentu budowy okrtw. Opyn dwukrotnie kul ziemsk, ale zasyn
przede wszystkim jako eksplorator i badacz rosyjskiej pnocy: Kamczatki i Wysp Ku-
rylskich. Podczas jednej z wypraw na Kuryle wszed w konflikt z Japoczykami i zo
sta przez nich internowany. Spdzi dwa lata w niewoli Japoskiej, a jego opis pobytu
w tej niewoli pt. Zapiski kapitana flota Goowina o prikliuczieniach jew o w plenu u Ja-
poncew w 1811, 1812 i 1813 zosta przetumaczony na wiele jzykw europejskich.
Praca ta zawieraa dokadny opis geograficznego pooenia wysp japoskich, struk
tury terytorialnej pastwa, struktury najwyszych wadz, a take obyczajw, wierze
i charakteru narodowego Japoczykw32. Nie bya to jego jedyna publikacja, a pene
wydanie jego pism ukazao si w Rosji w 1864 r., dziki staraniom jego syna. Pra
ce tego autora byy publikowane nie tylko w Rosji, ale i w caej Europie i zawieray
pewne idee dotyczce roli morza w rozwoju pastw, ktre w pniejszym okresie zna
lazy si take w pracach amerykaskiego kontradmiraa Alfreda Mahana uznawanego
za jednego z klasykw geopolityki. Tradycja Goowina bada nad znaczeniem floty
morskiej dla pastwowoci rosyjskiej bya pniej kontynuowana przez oficera rosyj
skiej floty Kwaszin-Samarina, ktrego opublikowana w 1912 r. praca zatytuowana
Morskaja idea w Russkoj ziemlie. Istoria do Petrowskoj Rusi z wojenno-morskoj tocz
ki zrenija uchodzi ju za ksik o charakterze geopolitycznym, w ktrej autor ana
lizowa znaczenie floty dla stanowienia rosyjskiej pastwowoci od VIII do XVII w.
N a tradycje myli geopolitycznej w Rosji skadaj si take prace dziewitnasto
wiecznych rosyjskich historykw, takich jak Nikoaj Karamzin, Nikoaj Polewoj, Ni
koaj Usriaow, Siergiej Soowiow, Konstantin Bestuew-Riumin, Dymitr Ilowajski,
Wasilij Kluczewski, Michai Pokrowski, ktrzy analizowali przyczyny rozwoju tery
torialnego pastwa carw. Wielk rol w ksztatowaniu si geopolitycznej wyobrani
w Rosji odegray take pniejsze prace takich historykw, jak Iwan Sooniewicz,
czy te Georgij Wiernadski. Znaczenie prac rosyjskich historykw polegao na tym,
i wszyscy oni tworzyli wielkie syntezy dziejw Rosji, ktre uzyskawszy wielk po
pularno i poczytno ksztatoway polityczn wyobrani rosyjskiego spoecze
stwa. Mylenie geopolityczne byo take obecne w dwch wielkich prdach intele
ktualnych epoki mikoowskiej: sowianofllstwie oraz okcydentalizmie, w pracach
panslawistw, a zwaszcza Mikoaja Danielewskiego i Wodzimierza amaskiego
oraz w myli spoeczno-politycznej Konstantego Leontjewa.
Na przeomie XIX i XX w. w Rosji pojawia si specyficzna rosyjska szkoa geo
polityki, ksztatujca si pod wpywem zachodnioeuropejskich koncepcji (niemie
ckich, francuskich, brytyjskich), ale take rozwijajca wasne oryginalne koncepcje
teoretyczne. Za waciwych twrcw rosyjskiej szkoy geopolityki uznaje si Lwa
Miecznikowa i Dimitrija Milutina, ktrzy zwrcili uwag na wielk rol przestrzeni
geograficznej dla rozwoju pastwa, a za gwnych rosyjskich geopolitykw uznaje
si Wienamina Siemionowa Tien-Szaskiego i Aleksieja Efimowicza Wandama.
Rosyjska szkoa geopolityki stanowia interesujcy i bogaty zbir rnorodnych
koncepcji geopolitycznych. Bya ona wielokierunkowa i miecia si w obrbie nauk

12 L. Bazy Iow, Historia nowoytnej kultury rosyjskiej, Warszawa 1986, s. 214.

16
geograficznych, humanistycznych i przyrodniczych. Klasyczna rosyjska geopoli
tyka wyznacza tradycj rosyjskiego mylenia geopolitycznego, a wspczeni Rosja
nie poszukujc swojej nowej tosamoci odwouj si do przeszoci i tradycji, aby
z nich czerpa wzory potrzebne do przeamania kryzysu spoecznego, ktry dotkn
Rosj w latach dziewidziesitych XX w. w geopolitycznym dyskursie we wsp
czesnej Rosji powtarzaj si wtki poruszane przez prekursorw geopolitycznego
mylenia w Rosji.

3. Zm iana geopolitycznego pooenia Rosji

Gwnym impulsem dla renesansu geopolityki we wspczesnej Rosji stay si zmia

ny w midzynarodowym adzie terytorialnym wywoane upadkiem ZSRR. W XX w.
Rosja znalaza si w szczeglnej sytuacji spoeczno-politycznej. Na pocztku lat
dziewidziesitych, wraz z upadkiem ZSRR, rozpocza si nowa epoka narodowo-
-etnicznego i pastwowego rozwoju kraju, ktr mona nazwa epok demokratycznej
Rosji33. W sposb do niespodziewany dla elit politycznych i spoeczestwa nastpi
a jednak diametralna zmiana sytuacji midzynarodowej, pooenia Rosji w systemie
stosunkw midzynarodowych, a take ograniczenie dotychczasowych moliwoci
dziaania. Dzisiejsze spory zwizane z koncepcj rozwoju kraju, ktrych czci s
take dyskusje geopolityczne, zwizane s bezporednio z sytuacj, w jakiej Rosja
znalaza si na przeomie XX i XXI w., kiedy to stana w obliczu radykalnych prze
ksztace swojego otoczenia midzynarodowego, ale nade wszystko w obliczu gbo
kich zmian wewntrznych, ktrych efektem sta si m.in. wyrany kryzys cywiliza
cyjny dotyczcy wszystkich sfer ycia spoecznego.
Rozpad Zwizku Radzieckiego odegra wielk rol nie tylko dla przemian we
wntrz pastwa rosyjskiego, ale uznawany jest rwnie za jedno z najbardziej donio
sych zdarze XX w. Wraz z jego rozpadem zaamaa si dotychczasowa dwubiegu
nowa struktura adu midzynarodowego, znikn bowiem niezwykle wany uczestnik
stosunkw midzynarodowych, ktrego dziaania miay czsto charakter globalny34,
a co wicej w ostatniej dekadzie XX w., wraz z postpujc dezintegracj ZSRR, roz
poczy si lub nabray intensywnoci procesy, ktre doprowadziy do znaczcych
przeobrae w midzynarodowym porzdku politycznym. Przyniosy one zmiany
o przeomowym znaczeniu dla wielu regionw wiata. Wskazuje si, e dominuj
cymi tendencjami w stosunkach midzynarodowych staa si przede wszystkim in
tensyfikacja dwch procesw: z jednej strony dezintegracyjnych, z drugiej integra
cyjnych, ktre doprowadziy do zmian w wielu sferach ycia midzynarodowego,
a przede wszystkim umoliwiy wprowadzenie gospodarki wiatowej w faz globali
zacji, zapewniajc swobod przepywu kapitau i goszc powszechn liberalizacj
handlu35. Rozpad ZSRR stanowi niezwyke wydarzenie w rodowisku midzynaro
dowym, gdy po pierwsze oznacza koniec istnienia nie mocarstwa, ale supermocar

33 B. A. Isajew, Geopolitika, M oskwa 2005, s. 119.

34 Z. Cesarz, E. Stadtmuller, Problemy polityczne wspczesnego wiata, W rocaw 2000, s. 134.
35 Ibidem, s. 28; Z. Sadowski, W poszukiwaniu drogi rozwoju, Warszawa 2006, s. 15; A. Koodko,
Integracja Polski ze wiatem , Dzi 2003, nr 5, s. 24.

BIBLIOTEKA
Wydziau Dziennikarstwa i Nauk Politycznych
U niw ersytetu W arszaw skiego
ul. N ow y w ia t 69, 0 0 -9 2 7 W arszaw a
 stwa, po drugie ZSRR sta na czele jednego z dwch gwnych blokw politycznych,
a wraz z jego rozpadem znikn niezwykle wany uczestnik stosunkw midzynaro
dowych, ktry stworzy sie wiatowych powiza i zalenoci, budujc hierarchicz
nie zdominowane ugrupowanie pastw socjalistycznych, po trzecie potencja ZSRR
by tak znaczcy, i nawet po jego rozpadzie Rosja zachowaa swoje znaczenie mi
dzynarodowe i zdolno wpywania na strategiczne decyzje w polityce wiatowej36.
Zmiany polityczno-spoeczne, do ktrych doszo pod koniec lat osiemdziesitych
w Zwizku Radzieckim, doprowadziy take do przemian w pozostaych krajach blo
ku, ktre zaczy poszukiwa nowych wartoci i nowej tosamoci. Osabienie re
presyjnoci systemu radzieckiego umoliwio ujawnienie si si dezintegracyjnych
na obszarze postradzieckim. Zakwestionowano dotychczasowe wizi, ktre budo
wane byy na nienaturalnych podstawach (tworzona odgrnie wsplnota opieraa
si zwaszcza na wiziach ideologiczno-partyjnych oraz wojskowych), co w konse
kwencji doprowadzio do dezintegracji systemu wschodniego i rozwizania struktur
organizacyjnych bloku - Ukadu Warszawskiego oraz Rady Wzajemnej Pomocy Go
spodarczej. W literaturze rosyjskiej podkrela si, i wraz z krachem ZSRR Rosja
znalaza si w epicentrum przemian globalnych, a jednoczenie rozpad si budowany
przez lata system powiza wiatowych zwanych blokiem wschodnim. Rozpad si
zewntrzny krg sojusznikw i klientw ZSRR (Afganistan, Etiopia, Irak, Wiet
nam), dezintegracji uleg krg poredni krajw socjalistycznych, a przede wszyst
kim obszar Europy rodkowo-Wschodniej, a wreszcie doszo do rozpadu wewntrz
nego krgu zoonego z republik radzieckich. W efekcie zachodzcych zmian Rosja
staa si wielk stref niestabilnoci .
Rozpad ZSRR i caego bloku pastw socjalistycznych spowodowa, i lata dzie
widziesite stanowiy wielki przeom w globalnym adzie midzynarodowym. Po
wanemu naruszeniu ulego wiele sfer ycia midzynarodowego, a przede wszyst
kim nastpia dezintegracja podstawowych idei, myli i struktur, ktre uksztatoway
si w kolejnych fazach adu jatasko-poczdamskiego ukonstytuowanego po drugiej
wojnie wiatowej38. W obu jego biegunach przyjto koncepcje odchodzenia od anta
gonizmu i wrogoci, zastpujc je koncepcjami otwartoci i tworzenia regu partner
stwa bez uprzedze ideologicznych. Pojawia si wiadomo, i w obliczu rozwoju
globalnych zagroe rozwojowych dla ludzkoci nie da si osign podstawowych
celw dziaajc w pojedynk. Moe to si uda jedynie w ramach polityki wielostron
nej, w wiadomie tworzonych midzypastwowych sieciach wsppracy39. Przemia
nom wiadomociowym towarzyszyo tworzenie nowych norm midzynarodowych
regulujcych wspycie midzynarodowe, spychajc na dalszy plan mechanizmy
zbrojeniowe, ideologiczne i militaryzacj mylenia o wiece40.
W pozimnowojennym rodowisku midzynarodowym ksztatujcym si na prze
omie XX i XXI w. doszo do zmiany skadu systemu - pojawiy si nowe pastwa
i nowi pozapastwowi aktorzy stosunkw midzynarodowych, nastpia zmiana struk

36 Z. Cesarz, E. Stadtmuller, op. cii., s. 134-135.

37 A. R. Ustjan, Neobizantyzm kak ewrazijskcja geopoliticzeskaja strategija razwitia Rossii w X X I
weke, Moskwa 2002, s. 3; A. M. Salmin. Russia, Europe a nd the new world order, Russian social science
review 2000, vol. 41, nr 3, s. 17.
38 J. Kukuka, Wstp do nauki o stosunkach midzynarodowych. Warszawa 2003, s. 237.
39 Por. U. Beck, Spoeczestwo rvzvka. Warszawa 2004, s. 10.
40 J. Kukuka, op. cit., s. 2 3 7-238.

18
tury systemu - modyfikacja rnorodnych sieci powiza czcych poszczeglne
podmioty, nastpia take zmiana funkcji penionych przez elementy tego systemu
- inne znaczenie maj m.in. instytucje midzynarodowe. Te przeksztacenia otocze
nia zewntrznego tworz pewn rzeczywisto wymuszajc na aktorach rodowiska
midzynarodowego adaptacj swoich dziaa i strategii do zmieniajcej si rzeczywi
stoci midzynarodowej.
Na obecnym etapie rozwoju stosunkw midzynarodowych wanymi elementa
mi wsptworzcymi system midzynarodowy i oddziaujcymi na jego efektywno
stay si: wspzaleno, globalizacja i transgraniczno. Tworzy si nowy typ po
wiza midzynarodowych, tworzy si megakapitalizm z globalnym handlem, pie
nidzem i gospodark wiatow, ktre niejednokrotnie funkcjonuj ponad i poza
gowami pastw. Globalnego charakteru nabieraj te zagroenia cywilizacyjne,
takie jak dewastacja przyrody, wyczerpywanie si zasobw surowcw naturalnych,
terroryzm midzynarodowy, czy te masowe migracje41.
W rodowisku midzynarodowym rozpad Zwizku Radzieckiego wywoa take
potny wiatowy proces odradzania si nacjonalizmw, regionalnych separatyzmw
i uzyskiwania niepodlegoci przez kraje i narody znajdujce si przedtem na jego
terytorium. Na politycznej mapie wiata w miejsce ZSRR pojawio si 15 nowych,
formalnie suwerennych pastw. Uznaje si, e fragmentaryzacja ZSRR przeksztacia
jego terytorium z czynnika adu w czynnik chaosu. Wytworzya ona swoist pr
ni zarwno na zachodzie dawnego obszaru bloku wschodniego (od pastw baty
ckich po Modawi), jak i na poudniu (od Kaukazu po Azj rodkow), otwierajc
drog prbom tworzenia wasnych sfer wpyww przez pastwa ssiedzkie42. Ponadto
koniec zimnej wojny pozostawi po sobie tylko jedn potg wiatow: Stany Zjedno
czone, ktre jako jedyne posiadaj zdolnoci wojskowe, ekonomiczne, technologicz
ne i instytucjonalne konieczne do penienia funkcji regulatora rwnowagi midzyna
rodowej. Wykorzystujc swoj pozycj, USA podjy prb narzucenia wiatu ukadu
hegemonicznego i swoistego pax americana . Mimo dominacji gospodarczej, po
litycznej i militarnej USA, i przejciowej hegemonii Waszyngtonu, niemoliwa jest
budowa wiata jednopolarnego (model hegemoniczny), gdy utrzymanie takiego
statusu wymagaoby zbyt wielkich nakadw i wysikw nawet dla USA. Ponadto
z adem jednopolarnym nie godzi si wiksza cz uczestnikw stosunkw midzy
narodowych (w tym rwnie Federacja Rosyjska), i s podejmowane prby zamania
hegemonii USA (ju dzisiaj wida, i moliwoci politycznego oddziaywania Wa
szyngtonu na inne pastwa s ograniczone). Przeciwnicy amerykaskiej dominacji
w wiecie (Chiny. Rosja. Iran) staraj si realizowa wariant alternatywny - wiata
wielobiegunowego, w ktrym na arenie midzynarodowej rywalizowa bdzie kil
ka ekonomicznych, militarnych i politycznych centrw siy (model hierarchiczny
skadajcy si z orodkw centralnych, wok ktrych grupuj si pozostae pastwa
w poszczeglnych regionach).
Dezintegracja ZSRR skutkowaa nie tylko fundamentalnymi przeksztaceniami
systemu midzynarodowego, ale take wywoaa zasadnicz zmian geopolitycznego
pooenia Rosji oraz jej pozycji w strukturze midzynarodowej. W 1991 r. na teryto
rium ZSRR powstao pitnacie nowych pastw, zachodnie granice Rosji skurczyy

41 T. o-Nowak, Stosunki midzynarodowe. Teorie - systemy - uczestnicy. W roclaw 2000, s. 106.

42 C. Jean, op. cit., s. 251.

19
 si do linii wyznaczonej w XVI w., a na Kaukazie i w Azji rodkowej do rubiey
z poowy XIX w. Rosja utracia dominujce znaczenie w Basenach Morza Batyckie
go i Czarnego. Ok. 30 min Rosjan nagle znalazo si poza granicami kraju, bdc
czsto naraonymi na szykany i pozbawienie podstawowych praw i rwnoczenie b
dc pozbawionymi pomocy z zewntrz. Rozpad przestrzeni imperium rosyjskiego na
przeomie lat osiemdziesitych i dziewidziesitych XX w. dokona si w specyficz
ny sposb, gdy podstaw jej podziau staa si struktura terytorialna odziedziczona
po ZSRR. Federalizm radziecki formalnie budowany by na autonomii narodw, ale
wadze radzieckie swoje deklaracje ideologiczne traktoway instrumentalnie i wszyst
kie regiony kraju cile podporzdkowano interesom pastwa zwizkowego i wadz
centralnych. Dlatego te granice midzy jednostkami terytorialnymi (republiki zwiz
kowe, republiki autonomiczne oraz obwody i okrgi autonomiczne) wyznaczane byy
w sposb arbitralny, bez uwzgldniania rzeczywistych podziaw historycznych, et
nicznych, religijnych czy kulturowych. Przykadem instrumentalnego traktowania
podziau terytorialnego kraju byo wydzielenie w 1954 r. zgranie RSFRR Obwodu
Krymskiego, ktry zosta podarowany Ukrainie przez pochodzcego z Ukrainy
I sekretarza KPZR Nikit Chruszczowa i wczony w skad Ukraiskiej SRR. Wyzna
czane arbitralnie granice midzy republikami, a take migracje i przesiedlenia lud
noci dokonywane w ramach ZSRR s do dnia dzisiejszego potencjalnym rdem
konfliktw na obszarze byego ZSRR.
Polityczny zwrot koca lat osiemdziesitych, zwizany z gorbaczowowskim no
wym myleniem w polityce zagranicznej, zjednoczeniem Niemiec, rozpadem Ukadu
Warszawskiego, ograniczeniem znaczenia i wpyww ideologii marksizmu-leninizmu,
i wreszcie upadkiem ZSRR, spowodowa zmian miejsca Rosji w w iecie, a take
zmian jej dotychczasowej tosamoci. Federacja Rosyjska w szybkim tempie staa
si wanym czonkiem wiatowych organizacji polityczno-gospodarczych, takich jak
Bank wiatowy, Midzynarodowy Fundusz Walutowy, przystpia te do programu
Partnerstwo dla Pokoju, nawizaa wspprac z Uni Europejsk i NATO, a w 1998 r.
Federacja Rosyjska staa si czonkiem grupy G -8, zrzeszajcej najbardziej wpywo
we kraje wiata. Do dnia dzisiejszego w Rosji toczy si gwatowny spr dotyczcy
charakteru zmian, ktre zaszy na pocztku lat dziewidziesitych, a szczeglnie
ostre polemiki wywouje ocena prozachodniej polityki Gorbaczowa i Jelcyna, ktra,
jak si niekiedy uznaje, doprowadzia do upadku ZSRR i osabienia rol-i Rosji w wie-
cie. Zmiany, ktre zaszy w samej Rosji i w jej otoczeniu wewntrznym, zrodziy
swoiste zapotrzebowanie na geopolityczn wyobrani. W dyskusjach powico
nych nowemu globalnemu porzdkowi i roli w nim Rosji geopolityka zaja poczesne
miejsce, stajc si wrcz rosyjsk szko stosunkw midzynarodowych.
Rozpad ZSRR by i jest odbierany w Rosji jako poraka, a cz elit politycznych
nie moe pogodzi si z utrat znacznej czci terytoriw (od wiekw wchodzcych
w skad pastwa rosyjskiego i czsto zamieszkiwanych przez rdzennych Rosjan)
i wpyww. W rosyjskich pracach powiconych przemianom rodowiska midzy
narodowego po zimnej wojnie uznaje si, e dla wspczesnej Rosji najwaniejszymi
geopolitycznymi konsekwencjami rozpadu ZSRR i bloku wschodniego byy:
1. Utrata ponad 5 min km2 dotychczasowego terytorium (Rosja terytorialnie powr
cia do granic z XVI w.);
2. Utrata terytoriw bdcych dla Rosji wyjciem ku Morzu Batyckiemu (poza
Sankt-Petersburgiem i enklaw Kaliningradu) oraz ku Morzu Czarnemu;
 3. Utrata znaczcej iloci zasobw surowcw naturalnych znajdujcych si w szel
fach morza Batyckiego, Czarnego i Kaspijskiego;
4. Przesunicie terytorium Rosji na pnoc i wschd;
5. Utrata komunikacyjnych drg ldowych czcych Rosj z centraln i zachodni
Europ;
6. Na nowych rubieach Federacji Rosyjskiej pojawienie si nowych, niestabilnych
obszarw, na ktrych powstaway pastwa czsto niezdolne do samodzielnego funk
cjonowania w rodowisku midzynarodowym (zmiana otoczenia zewntrznego);
7. Take regionalizacja Rosji jako poredni skutek rozpadu ZSRR43.
Uznaje si te, i w aspekcie geopolitycznym w znaczcy sposb zmniejszyo si
terytorium Rosji z 1/6 powierzchni ldowej do 1/7. Ponadto w rezultacie rozpadu
ZSRR Rosja zostaa zepchnita w pnocn i pnocno-wschodni cz Eurazji,
utracia wikszo wygodnych wyj ku drogom morskim, zostaa oddzielona od za
chodniej i centralnej Europy, a take od Azji rodkowej. Oznacza to, i geograficznie
Rosja oddalia si od Zachodu, a przybliya do Azji. Ponadto w znaczcy sposb
zmniejszya si jej baza surowcowa (poprzez oderwanie od Rosji obszarw Zakauka
zia i Azji rodkowej, bogatych w strategiczne surowce: rop naftow i gaz ziemny),
zabezpieczajca do tej pory jej midzynarodow dziaalno i wpywy. Na obszarze
ldowym Rosja graniczy z Norwegi, Finlandi, Estoni, otw, Litw, Polsk, Bia
orusi, Ukrain, Gruzj, Azerbejdanem, Kazachstanem, Chinami, Mongoli, Ko
re Pnocn. Na pnocy Rosja graniczy z szelfowymi morzami bdcymi czci
Morza Arktycznego, na wschodzie z Morzami Oceanu Spokojnego. W bezporedniej
stycznoci pozostaje Rosja z tak newralgicznymi punktami wspczesnego wiata,
jak rejon Unii Europejskiej, Kaukazu, Azji rodkowej, Chin, czy Pwyspu Korea
skiego. Z geopolitycznego pooenia Rosji wynika wic, i ma ona swoje interesy za
rwno w Europie, jak i w Azji, co zmusza Rosj do prowadzenia wielokierunkowej,
aktywnej i pragmatycznej polityki zagranicznej.
W wyniku rozpadu ZSRR Rosja zostaa wypchnita ze swoich dotychczaso
wych sfer wpyww (Europa rodkowo-Wschodnia, Zakaukazie, Azja rodkowa),
w ktrych wytworzya si swoista prnia geopolityczna, bdca polem do rywali
zacji wiatowych mocarstw o rozszerzenie swoich sfer wpyww. Szczeglnie niedo
godnym dla Rosji efektem dezintegracji wiata dwubiegunowego stao si pojawienie
si na poudniowych granicach pastwa wielkiego obszaru niestabilnoci, rozcigaj
cego si na eurazjatyckiej przestrzeni od Morza rdziemnego a do Chin, ktry sta
nowi zagroenie dla bezpieczestwa narodowego Federacji Rosyjskiej. Region ten,
okrelany jako wiatowe Bakany, jest jednym z najbardziej niespokojnych regio
nw wiata, ktry moe doprowadzi do zaamania si porzdku wiatowego i zapa
nowania chaosu i konfliktw o skali globalnej44. Ten strategiczny obszar jest rwnie
obiektem rywalizacji pomidzy wiatowymi mocarstwami, obszarem przejawiania
si gwatownych konfliktw, spoecznych, religijnych i narodowociowych, ktre s
czsto wykorzystywane przez zewntrzne podmioty dla ich partykularnych celw.
Wielk niedogodnoci geopolitycznego pooenia poradzieckiej Rosji sta si
fakt, i na swych poudniowych granicach musiaa ona przeciwstawi si, w tym tak
e za pomoc si zbrojnych, po pierwsze wiatu muzumaskiemu, ktry wykorzystu

43 N. A. Nartow, W. N. Nartow, Geopolitika, Moskwa 2007, s. 165.

44 Z. Brzeziski, Zybuczije peski hegemonii, Rossija w Globalnoj Politike 2004, nr 2, s. 187.

21
jc pustk geopolityczn powsta po rozpadzie ZSRR stara si rozszerzy swoje
wpywy na bye republiki radzieckie zamieszkae w wikszoci przez muzumanw,
po drugie nacjonalistycznym i fundamentalstycznym siom zagraajcym nie tylko
stabilnoci byych republik radzieckich, ale zagraajcym take integralnoci tery
torialnej samej Federacji Rosyjskiej45, a po trzecie prbom infiltracji na obszar pora-
dziecki innych pastw aspirujcych do odgrywania znaczcych rl w wiecie i chc
cych zabezpieczy swoje interesy kosztem Federacji Rosyjskiej.
Jednym z podstawowych dla Rosji geopolitycznych problemw zwizanych
z upadkiem ZSRR stao si ograniczenie roli i wpyww Rosji w strategicznych ob
szarach Morza Czarnego i Morza Kaspijskiego. Znaczenie tych terytoriw wynika
z faktu, i znajduj si one w centrum obszaru nazywanego strategiczn elips,
w ktrej znajduje si blisko 70% wiatowych rezerw konwencjonalnej ropy nafto
wej i 68% rezerw gazu ziemnego. Ponadto w regionie tym znajduj si znaczce
rezerwy uranu46. Dziki posiadanym zasobom takie kraje, jak Azerbejdan, Kazach
stan, Turkmenistan, Uzbekistan przycigaj uwag aktorw midzynarodowych,
a region Zakaukazia i Azji rodkowej, penicy strategiczn rol, stal si terenem
nowej rywalizacji wiatowych mocarstw. Rywalizacja przebiega nie tylko o kontrol
nad surowcami, ale w duej mierze take o kontrol nad infrastruktur i przebieg
tras przesyowych. Rosja, ktra poprzez wielowiekow ekspansj i kolonizacj za
pewnia sobie dominujc rol w tych strategicznych regionach (co zapewniao jej
znaczc rol w wiecie), pod koniec XX w. zostaa postawiona w sytuacji, w ktrej
musi ponownie rywalizowa o kontrol nad tymi regionami i to w niekorzystnej dla
siebie sytuacji saboci ekonomicznej, ideologicznej i politycznej, a na obszarach
pozostajcych do tej pory pod cywilizacyjnym i politycznym wpywem Rosji rozpo
cza si nowoczesna wielka gra o wpywy pomidzy wiatowymi i regionalnymi
mocarstwami47.
W perspektywie geopolitycznej wspczesna Federacja Rosyjska stanowi konty
nentalne pastwo, posiadajce ograniczony dostp do mrz Czarnego i Batyckiego
i oddzielone od centralnej Europy stref niezalenych pastw. Ponadto, analizujc po
oenie we wspczesnym wiecie Federacji Rosyjskiej, uznaje si, e rozpad ZSRR
zmieni w duym stopniu otoczenie zewntrzne Rosji. W odrnieniu od czasw
ZSRR nie ma ona wzdu swoich granic wrogw zewntrznych, ale ze wzgldu na
zmiany polityczne oraz konflikty etniczne w republikach dawnego ZSRR (szczeglnie
za w rejonie Kaukazu i Azji rodkowej) utrzymuje si napicie oraz destabilizacja,
co niekorzystnie wpywa na sytuacj Federacji Rosyjskiej i jej pooenie geopolitycz
ne i strategiczne, tym bardziej, e ma ona bardziej otwarte granice. W jej bliszym
i dalszym otoczeniu znajduj si obecnie take stabilne i dynamicznie rozwijajce si
pastwa: Japonia i Chiska Republika Ludowa na dalekim Wschodzie, integrujca si

45 N. M. Sirota, Osnowy geopolitiki, Sankt-Petersburg 2001, s. 100.

46 N. Naroclinitskaia, Russian in the new geopolitical context, International Affairs 2004, vol. 50,
nr 1, s. 61; Por. P. Ceran. Rosyjskie zasoby naturalne oraz infrastruktura gazowo-naftowa w wietle poli
tycznych aspiracji Kremla, Gdaskie Studia Midzynarodowe 2005, vol. 4, nr 1-2, s. 9 6 -1 0 1.
47 Por. C. A. Wallander, Silk Road, great game or soft underbelly? The New US-Russia relationships
and implications fo r Eurasia, Journal o f Southeast European & Black Sea Studies 2003, vol. 3, nr 3,
s. 102; R. Weitz, Averting a New Great Game in Central Asia, The W ashington Quarterly 2006, vol. 29,
nr 3, s. 155-167; M. Edwards, The New Great Game and the new great gamers: disciples o f Kipling and
Mackinder, Central Asian Survey 2003, vol. 22, nr I, s. 83-102.

22
wok Unii Europejskiej Europa Zachodnia i rodkowa oraz mocarstwa regionalne
na rodkowym Wschodzie - Iran i Turcja48.
Rosja ley pomidzy trzema wanymi regionami wspczesnego wiata. Na za
chodzie Rosji wiodc rol odgrywa jednoczca si Europa, bdca zarwno potg
ekonomiczn (ponad 20% wiatowego PKB), jak i militarn, koncentrujc swoje siy
w ramach pnocnoatlantyckiego sojuszu NATO. Na wschodzie rozciga si region
Oceanu Spokojnego, z dominujc rol na tym obszarze Japonii i Stanw Zjedno
czonych. Na poudniowym wschodzie najwaniejsz rol odgrywaj Chiny z rozbu
dowanym kompleksem wojskowo-przemysowym, dynamicznie rozwijajc si go
spodark oraz wielkim potencjaem demograficznym49. Jak si wskazuje w literaturze
przedmiotu, wielko kraju i pooenie geopolityczne zmusza Rosj do prowadzenia
wielokierunkowej, aktywnej i pragmatycznej polityki zagranicznej. Jej gwne kie
runki to: kraje Wsplnoty Niepodlegych Pastw (ktre stanowi najwaniejszy krg
jej midzynarodowego dziaania), stosunki rosyjsko-amerykaskie, stosunki z kraja
mi Europy, Azji i Pacyfiku, Azji Poudniowej i Zachodniej, z pastwami Bliskiego
Wschodu, Afryki, Ameryki aciskiej, jak rwnie kontakty z ONZ i innymi orga
nizacjami midzynarodowymi50. Uwaa si, e z geopolitycznego pooenia Rosji
wynika, i ma ona interesy gospodarcze zarwno w Europie, jak i w Azji i dlatego
priorytetem Rosji jest odgrywanie roli wiatowego lub ewentualnie regionalnego,
mocarstwa, pragncego peni funkcj mediatora midzy wiatem rozwijajcym si
a wiatem rozwinitym51. Specyficzne pooenie Rosji uznaje si za podstawowy im
peratyw dla rozwoju jej polityki i strategii oddziaywania w wiecie52.
Analizujc pooenie Rosji w wiecie uznaje si, e wspczesna sytuacja geo
polityczna staw iaj w pooeniu regionalnej potgi z ograniczonymi moliwociami
oddziaywania midzynarodowego53. Stracia wic status mocarstwa wiatowego na
rzecz roli potgi regionalnej. O ile ZSRR by supermocarstwem o interesach global
nych, o tyle Rosja to wielkie mocarstwo, ktre ma swoje interesy regionalne i cywili
zacyjne54. Kryzys wewntrzny oraz zmiany w rodowisku zewntrznym doprowadzi
y do stopniowego przeksztacenia Rosji z mocarstwa wiatowego w euroazjatyckie
mocarstwo regionalne o silnej nostalgii imperialnej55. Przy tym zwraca si uwag, i
mimo utraty przewag wiatowych Rosja w dalszym cigu znajduje si w wygodnym
pooeniu geopolitycznym, ktre moe sta si podstaw jej polityki zagranicznej.
Z geopolitycznego punktu widzenia, zgodnie z rosyjskim postrzeganiem wiata, Ro
sja ley w centrum wiata pomidzy takimi wanymi regionami, jak: I)zachodnia
i centralna Europa; 2) wiat islamu (przede wszystkim Turcja i Iran),ktry roci so
bie pretensje do protektoratu nad Azj rodkow i regionem Kaukazu; 3) Chiny, jako
najszybciej rozwijajcy si pod wzgldem demograficznym, gospodarczym i techno
logicznym region wspczesnego wita; 4) Japonia, jeden z najlepiej rozwinitych go

48 E. Cziomer, L. W. Zyblikiewicz, Zarys wspczesnych stosunkw midzynarodowych, Warszawa

2005. s. 388.
49 W. A. Koosow, N. C. Mironienko, Geopolitika ipoliliczeskaja geografia, Moskwa 2002, s. 223.
50 Z. Cesarz, E. Stadtmuller, op. cii., s. 142.
51 K. Kik, Interesy narodowe Polski i Rosji w procesach integracji Europy, (w:) Niemcy; Polska,
Rosja, pod red. M. Dobroczyskiego, Warszawa 1996, s. 145.
52 I. F. Keleli, Sud'ba Rossii w globalnojpolilikie, Sankt-Pctersburg 2004, s. 153.
53 N. A. Nartow, W. N. Nartow, op. cii., s. 173.
54 S. P. Huntington, Zderzenie cywilizacji. Warszawa 2003, s. 273.
55 E. Cziomer, L. W. Zyblikiewicz, op. cii., s. 390.

23
 spodarczo krajw, majcy wielkie znaczenie dla wiatowej gospodarki; oraz 5) gwne
mocarstwo regionu Azji i Pacyfiku, a take caego wiata - USA. To centralne poo
enie powoduje, i Rosjanie postrzegaj swj kraj jako unikalny korytarz transporto
wy czcy wszystkie te regiony. Wskazuje si, e strategia Rosji we wspczesnym
wiecie powinna obejmowa stworzenie transkontynentalnych drg transportowych
i zabezpieczenie swojej dominacji nad eurazjatyck przestrzeni56.
W rosyjskiej literaturze przedmiotu wskazuje si, i wspczesna Rosja jest
krajem o ograniczonych moliwociach oddziaywania w rodowisku midzyna
rodowym i jest to kraj, ktry prbuje odbudowa swoj pozycj i wizerunek zna
czcego podmiotu stosunkw midzynarodowych po rozpadzie ZSRR57. Rosja jest
krajem, ktry nie stanowi ju supermocarstwa, ale ze wzgldu na swj potencja
(ekonomiczny, surowcowy i intelektualny) oraz pooenie geograficzne jest zdolny
wpywa na wiele procesw zachodzcych w wiecie i wspksztatowa je 58. Mimo
negatywnych zmian pooenia geopolitycznego Federacja Rosyjska nie stracia swo
jej strategicznej pozycji na obszarze Eurazji i w dalszym cigu stanowi si, ktra
moe decydowa o przyszych losach obszaru eurazjatyckiego59. Pojcia mocarstwo
regionalne naley uywa przy zastrzeeniu, e wspczesna Rosja ze wzgldu na
kryzys wewntrzny (gospodarczy, polityczny i kulturowy) nie jest w stanie wype
nia roli hegemona dominujcego na obszarze byego imperium rosyjskiego, co po
woduje stopniowe sabnicie wizi i wpyww rosyjskich w regionie eurazjatyckim
i poszukiwanie przez bye republiki ZSRR alternatywnych zwizkw (m.in. z Uni
Europejsk, wiatem islamu) poza dominacj Federacji Rosyjskiej. Z uwagi na nega
tywne skutki rozpadu ZSRR w postaci zmniejszenia si moliwoci oddziaywania
Rosji w rodowisku midzynarodowym i utrzymania swoich dotychczasowych sfer
wpywu rosyjska polityka zagraniczna ma obecnie ograniczone moliwoci dziaa
nia, dlatego te rosyjska strategia rozwoju kraju ukierunkowana jest obecnie przede
wszystkim na niezbdne reformy wewntrzne, a nastpnie, wraz ze wzrostem siy,
na odbudowanie swojej poprzedniej pozycji w rodowisku midzynarodowym. Cz
sto przywouje si tradycj Aleksandra Gorczakowa, ministra spraw zagranicznych
cara Aleksandra II, ktry po przegranej przez Rosj wojnie krymskiej zapropono
wa pragmatyczn strategi, ukierunkowan na przeamanie kryzysu wewntrzne
go, nastpnie wzmocnienie siy pastwa i stopniow redukcj dystansu pomidzy
istniejcym na arenie midzynarodowej status quo a porzdkiem moliwym do
zaakceptowania60.

56 K. Rawiczandran, Geopolitika Rossii: istorija isow riem iennost, Moskwa 1999, s. 16-17.
57 A. M. Salamin, op. cit., s. 5.
58 A. Kokoshin, What is Russia: a superpower, a great pow er or a regional power, International
Affairs: A Roussian Journal o f World Politics, Diplomacy & International Relations 2002, vol. 48, nr 6,
s. 121-123.
59 N. Narochnitskaia, op. cit., s. 72.
60 J. Potulski, Spoeczno-kulturowy kontekst aktywnoci midzynarodowej Federacji Rosyjskiej,
Gdask 2008, s. 348.

24
 4. Odrodzenie geopolityki w Rosji

Przemiany w rodowisku wewntrznym i zewntrznym spowodoway, e po rozpadzie

Zwizku Radzieckiego Rosja stana przed fundamentalnymi pytaniami ojej zakres
terytorialny, ywotne interesy, przynaleno kulturow i rol, jak powinna odgrywa
we wspczesnym wiecie. Procesy zachodzce we wspczesnym wiecie wywoay
potrzeb wypracowania nowej strategii polityki zagranicznej, rozwizywania proble
mw globalnych i regionalnych oraz okrelenia miejsca i rl odrodzonej Rosji w a
dzie midzynarodowym. Rosja stana przede wszystkim przed problemem uoenia
stosunkw dwustronnych z niepodlegymi pastwami powstaymi na terytorium by
ego ZSRR i okrelenia swojego stosunku i swojej roli w proradzieckiej przestrzeni61.
Problemem spoeczestwa rosyjskiego okresu transformacji stao si odnalezienie
w nowej rzeczywistoci midzynarodowej, prba redefinicji dotychczasowej iden
tyfikacji kulturowo-cywilizacyjnej, okrelenie wasnej tosamoci narodowej oraz
budowa nowej przestrzeni kulturowej, ktra staaby si podstaw przyszego rozwo
ju. Rosja na progu XXI w. stana wic przed istotnym problemem cywilizacyjnego
i geopolitycznego wyboru, ktry okrelaby jej przysz polityk zagraniczn oraz
jej przysze miejsce w zmieniajcym si wiecie i w gwatownie zmieniajcym si
midzynarodowym ukadzie si, poniewa zmiany, jakie zaszy w rodowisku mi
dzynarodowym, zasadniczo zmieniy geopolityczne pooenie Rosji w wiecie i jej
moliwoci oddziaywania na procesy w nim zachodzce.
Na pocztku lat dziewidziesitych zakwestionowano w Rosji przydatno warto
ci spoeczno-politycznych wywodzcych si z ideologii komunistycznej. Zanegowa
nie wartoci wywodzcych si z ideologii, na ktrej budowany by Zwizek Radziecki,
spowodowao, i zamieszkujce go nacje podjy prby poszukiwania nowej tosamo
ci i nowych form ycia spoecznego, politycznego oraz gospodarczego. Zderzenie do
tychczasowej mentalnoci z procesami reform gospodarczych i politycznych wpywa
na tworzenie si nowych postaw spoecznych i nowych wartoci, na zmiany w mental
noci i stylu ycia. Zmiany w rzeczywistoci spoecznej Rosji przyczyniy si do zmian
wartoci w spoeczestwie rosyjskim. Przeksztacenia w sferze aksjologicznej stanowi
o tosamoci wspczesnej Rosji. Jest to wany element bada nad spoeczestwem
rosyjskim, gdy wskazuje na dominujce stereotypy, mity w nim wystpujce, a take
w sposobie postrzegania przez Rosjan samych siebie oraz otoczenia zewntrznego.
Wspczesny dyskurs dotyczcy ksztatowania si nowoczesnej tosamoci jest
otwarty i uwikany w wewntrzne sprzecznoci, a Rosja jest krajem, ktry stoi przed
trudnymi wyborami okrelenia wasnej tosamoci, oceny przeszoci i stworzenia
podstaw przyszego rozwoju62. W zalenoci od przyjtego sposobu interpretacji
przeszoci i roli Rosji we wspczesnym rodowisku midzynarodowym powstaj
odmienne oceny co do przyszoci Rosji, rozmaite scenariusze rozwoju i sposobw
postpowania.
Po rozpadzie ZSRR, kiedy pojawia si konieczno ponownego okrelenia miej
sca i roli Rosji i narodu rosyjskiego w wiecie, coraz wiksz popularno zaczo

61 Por. J. Erickson, Russia will not be trifled with geopolitical fa c t and fantasies, (w :) Geopolitics,
geography a n d strategy, ed. C. S. Gray, G. Sloan, Londyn 2003, s. 244.
62 Por. A. Lipatow, Rosja i Polska: konfrontacja i grawitacja, Toru 2003, s. 373.

25
 odzyskiwa mylenie w kategoriach przestrzenno-poltycznych, dlatego te bar
dzo wanym nurtem rosyjskiego mylenia o rzeczywistoci midzynarodowej staa
si w latach dziewidziesitych geopolityka, ktra po latach zapomnienia zacza
przeywa prawdziwy renesans zainteresowania badaczy stosunkw midzynaro
dowych. W kraju, ktry utraci rang mocarstwa i bolenie odczu wszystkie konse
kwencje przeomu demokratycznego w Europie, przywrcono godno geopolityce
poprzez wykorzystywanie jej aparatu pojciowego w interpretacji strategii i polityki
we wspczesnym wiecie. Po dziesicioleciach milczenia i potpiania geopolityki
jako doktryny faszystowskiej nastpi gwatowny rozwj bada geopolitycznych.
Coraz czciej kategorie geopolityczne byy wykorzystywane w opisie i interpreta
cji stosunkw midzynarodowych, systemu bezpieczestwa, ukadu si w wiecie,
a geopolityka urosa do roli samodzielnej szkoy mylenia o stosunkach midzyna
rodowych63. W Federacji Rosyjskiej geopolityka urosa do rangi samodzielnej szkoy
mylenia o rodowisku zewntrznym. Spory o miejsce Rosji w Europie i wiecie sta
y si jednym z elementw debaty politycznej toczonej w latach dziewidziesitych.
Ferment intelektualny wywoany przez rozpad ZSRR spowodowa, i dyskusja wok
zwizkw przestrzeni i polityki zacza nabiera nowego znaczenia. Rosja, na obec
nym etapie rozwoju swojej pastwowoci, prbuje odnale sw now geopolityczn
tosamo i odpowiedni pozycj w globalnym ukadzie si.
W tej sytuacji nastpia take instytucjonalizacja geopolityki, ktra wesza do
dyskursu naukowego, stajc si uznanym obiektem analiz naukowych. Pojawiy si
akademickie kierunki powicone geopolityce, czasopisma podejmujce problemy
geopolityki, podrczniki akademickie, a w 1993 r. przy Instytucie Geograficznym
Rosyjskiej Akademii Nauk powstao Centrum Studiw Geopolitycznych zajmujce
si problemami geografii politycznej i geopolityki. Kierownikiem Centrum zosta
Wadimir Koosow, ktry nada prowadzonym badaniom specyficzny kierunek, kon
centrujc si gwnie na nastpujcych problemach: geopolityczne koncepcje i im
peratywy nowego geopolitycznego pooenia Rosji, dominujce w rosyjskiej opinii
publicznej wyobraenia o wasnym kraju i o zagranicy, analiza geopolitycznej mapy
wiata i ocena realnego miejsca Rosji w wiecie, geneza i zmienno obrazu Rosji
za granic, wyobraenia przestrzenne i terytorialna tosamo Rosjan, technologia
i strategia ksztatowania obrazu kraju i regionu, regionalne kultury polityczne i geo
grafia wyborcza Rosji, geografia diaspor, kulturalno-historyczne i spoeczne czynniki
geopolitycznych przeobrae na poradzieckim terytorium, perspektywy rozwoju fe-
deralizmu i regionalizmu w Rosji, zmiana roli regionw, aspiracje terytorialne i wy
obraenia przestrzenne poszczeglnych narodw i grup etnicznych oraz zwizane
z tym konflikty z mniejszociami etnicznymi64.
Take w jednej z najwaniejszych rosyjskich uczelni zajmujcych si problema
tyk midzynarodow - w Moskiewskim Midzynarodowym Instytucie Stosunkw
Midzynarodowych (MGIMO) - powoano do ycia Centrum Bada Strategicznych
i Geopolityki w Obszarze Energetyki, ktrego celem miao by opracowanie strategii
rozwoju rosyjskiego sektora energetycznego, analiza energetycznego bezpieczestwa
wiata, analiza problemw globalizacji i regionalizacji jako kluczowych elementw

63 Przestrze i polityka w niemieckiej myli politycznej, pod red. A. Wolff-Powskij i E. Schulza,

Pozna 2000, s. 113.
64 Por. www.igras.ru

26
rozwoju wiatowego rynku energetycznego, analiza problemw zwizanych ztzw.
energetyczn dyplomacj Federacji Rosyjskiej. Centrum miao zajmowa si ponadto
analiz geopolitycznych problemw rozwoju sektora energetycznego w Rosji65.
Odrodzeniu w Rosji mylenia w kategoriach przestrzenno-politycznych sprzyja
fakt, i geopolityka w Rosji, zgodnie ze wiatowymi tendencjami rozwoju tej dyscy
pliny, traktowana jest bardzo szeroko jako skuteczny sposb analizy stosunkw mi
dzynarodowych, czcy w sobie kompleks zagadnie nie tylko z zakresu geografii,
ale take ekonomii, demografii, historii, kulturoznawstwa i polityki traktowych jako
powizane ze sob elementy decydujce o strategicznym potencjale pastwa. Wyr
nikiem tak rozumianej geopolityki jest szerokie spektrum podejmowanych proble
mw, co czyni z niej interdyscyplinarn i kompleksow analiz stosunkw midzy
narodowych, ktra ukazuje kategorie geograficzne (wielko, pooenie, topografia,
bogactwa naturalne, klimat) w ich powizaniu z przemysem, handlem, technologi,
ludnoci, struktur spoeczn, psychologi narodw, mediami itp.
Taka interpretacja geopolityki wystpuje m.in. w pracach takich rosyjskich auto
rw, jak Kamaludin Gadijew, Elgiz Pozdniakow, czy te Jurij Tichonrawow. Gadi-
jew traktuje geopolityk jako dyscyplin badajc fundamentalne struktury i obiekty,
najwaniejsze prawida i zasady funkcjonowania i ewolucji wspczesnego wia
towego spoeczestwa. Pozdniakow uwaa, i geopolityka gwn uwag powinna
zwrci na analiz moliwoci wykorzystania politycznych elementw przestrzeni
fizycznej pastwa i ich oddziaywania na wojenno-polityczne interesy pastwa oraz
gospodarcze i ekologiczne bezpieczestwo. Geopolityka, bdc gwnie praktyczn
dziedzin wiedzy, bada wszystko co jest zwizane z terytorialnymi problemami pa
stwa, jego granicami, z racjonalnym wykorzystaniem zasobw, wczajc w to take
zasoby ludzkie. Tichonrawow uznaje, i geopolityka jest to wiedza, ktrej zadaniem
jest analiza prawidowoci wzajemnych zwizkw, jakie zachodz pomidzy sfer
polityki a niepolitycznymi elementami charakteryzujcymi przestrze pastwa (poo
enie, klimat, krajobraz, gospodarka, ekologia, demografia, struktura spoeczna, sia
militarna)66. Natomiast w nieco inny sposb postrzega geopolityk jeden z najbardziej
znanych w Polsce rosyjskich geopolitykw -A leksander Dugin, ktry uwaa, e geo
polityka jest nie tyle nauk, co przede wszystkim ideologi pozostajc na usugach
elit politycznych i wyraajc ich oczekiwania wobec rodowiska midzynarodowe
go. Pisa on, i geopolityka to wiatopogld wadzy, nauka o wadzy i dla wadzy.
Geopolitykajest dyscyplin elit politycznych. We wspczesnym wiecie stanowi ona
swoisty podrcznik wadzy, ktry daje wiedz niezbdn do podejmowania decyzji
politycznych. Geopolityka to nauka rzdzenia pastwem67.
W latach dziewidziesitych w obiegu wydawniczym zaczy pojawia si licz
ne publikacje naukowe powicone szeroko rozumianym problemom geopolityki.
Wszystkie te publikacje przyczyniy si do popularyzacji geopolityki i do trwaej
obecnoci mylenia w kategoriach przestrzenno-politycznych zarwno w dyskursie
naukowym, jak i na poziomie masowej opinii publicznej. Rosyjska myl geopolitycz
na staa si jednym z najwaniejszych elementw dyskursu publicznego dotyczcego
przyczyn i konsekwencji rozpadu ZSRR. Wesza ona na stale do programw naucza

65 Por. www.mgimo.ru/study/faculty/miep/center
66 N. M. Sirota, Osnowy..., s. 5-6; E. A. Pozdniakow, Geopolilika, Moskwa 1995, s. 42; K. S. Gadijew,
Wwiedienije w geopolitiku, Moskwa 2003, s. 7; Ju. W. Tichonrawow, Geopolilika, Moskwa 2000, s. 18.
67 A. Dugin, Osnowy geopolitiki, Moskwa 2000, s. 13-14.

27
 nia na rosyjskich uniwersytetach, a liczba podrcznikw akademickich powiconych
problemom geopolitycznym jest bardzo dua. Mylenie okrelane mianem geopo
litycznego stao si gwnym sposobem analizy rzeczywistoci midzynarodowej.
Wspczesna rosyjska myl geopolityczna jest bardzo mocno zakorzeniona w ro
syjskiej tradycji i historii. Trudno j analizowa nie odwoujc si do przeszoci
i rde rosyjskich mitw i stereotypw. Krytyczne spojrzenie na rosyjskie koncepcje
geopolityczne wymaga wiedzy o wydarzeniach historycznych, o zjawiskach kultu
rowych, ktre uksztatoway ten kraj, a zwaszcza wymaga wiedzy dotyczcej pro
cesw ksztatowania si terytorium pastwa rosyjskiego. Zrozumienie istoty geopo
litycznych koncepcji pojawiajcych si w Rosji wymaga szerszego spojrzenia, ktre
moe zapewni wiedza historyczna, gdy znajomo historii danego spoeczestwa
jest nieodzowna do zrozumienia go. Podejmujc prb zrozumienia rosyjskiej myli
geopolitycznej naley pamita, i wiat postrzegany nie jest dokadnym odbiciem
rzeczywistoci, ktra przepuszczona przez filtry wiedzy, dowiadcze, oczekiwa
i uprzedze ulega swoistej deformacji. Wyobraenia geopolityczne ksztatuj si na
podstawie tworzonych przez kadego czowieka wyobrae wiata. Wyobraenia te
powstaj w wyniku interakcji pomidzy tradycj polityczno-kulturow i minionymi
dowiadczeniami a ocen istniejcego ukadu si w danym momencie historycznego
rozwoju podmiotu geopolityki i jego otoczenia zewntrznego. Dlatego te analizujc
rosyjskie koncepcje geopolityczne naley zwrci uwag na polityczny, kulturowy
i historyczny kontekst ich powstania.
Wspczesna rosyjska geopolityka nawizuje do wiatowych trendw rozwoju tej
dyscypliny, stanowic bogaty, interdyscyplinarny obszar analiz rodowiska midzy
narodowego i funkcjonowania porzdku globalnego. Ponadto rosyjska geopolityka
to nie tylko problemy kontroli wiata, podziau sfer wpyww, rywalizacji z innymi
podmiotami geopolitycznymi o kontrol nad poradzieck przestrzeni, prby analizy
nowego porzdku wiatowego i ustalenia miejsca i roli Federacji Rosyjskiej, ale tak
e bardzo interesujce prace teoretyczne, ktre wnosz znaczcy wkad w wiatowy
rozwj dyscypliny naukowej, jak jest geopolityka. Z samego tego powodu warto
zainteresowa si badaniami prowadzonymi w Rosji i zapozna si z pracami wsp
czesnych rosyjskich geopolitykw. Rosyjska geopolityka jest take wanym elementem
ideologicznych sporw co do przyszoci kraju i na uwag zasuguje fakt, i publikacje
rosyjskich geopolitykw wyraaj rosyjskie aspiracje i obawy wobec wiata zewntrz
nego i ksztatujcego si adu globalnego, ukazuj, jakie jest postrzeganie wiata wrd
rosyjskich elit intelektualnych, a tym samym ich poznanie i krytyczna analiza moe po
mc w ksztatowaniu polskiej i europejskiej strategii wobec wschodniego ssiada.

5. Hipoteza badaw cza

Rosyjska geopolityka jest cile zwizana z historycznym uksztatowaniem si

terytorium pastwowego Rosji, a z uwagi na jego rozlego czenie wtkw
geograficzno-przestrzennych i politycznych ma w Rosji dugotrwa tradycj. Ro
syjska myl geopolityczna bya bardzo wanym, a czasami dominujcym sposobem

28
 mylenia w carskiej Rosji i tak rol peni take we wspczesnej. Uksztatowana po
rozpadzie ZSRR myl geopolityczna jest mocno osadzona w rosyjskich tradycjach
historyczno-geopolitycznych, gdy w procesie ksztatowania si nowej tosamoci
midzynarodowej tego kraju wan rol odgrywaa tradycja, poniewa niezalenie
od licznych i czsto radykalnych zmian zachodzcych w rosyjskiej rzeczywistoci
spoeczno-politycznej pastwo to zachowuje cigo i stanowi spjny ad ideowy,
ksztatujcy postawy, zachowania i wzory waciwe dla jego narodu. Dlatego te we
wspczesnych teoriach mona atwo odnale pozostaoci dawnych myli i kon
cepcji, ktre zostay zaadoptowane do oceny wspczesnoci.
Dekompozycja adu zimnowojennego oraz rozpad bloku wschodniego spowodo
way gbokie przewartociowania tosamoci wielu dotychczasowych i konieczno
ci zidentyfikowania nowych uczestnikw stosunkw midzynarodowych68. Kiedy
w 1991 r. zaama si ukad polityczny zwany Zwizkiem Radzieckim, spoeczestwo
rosyjskie stano przed problemem okrelenia wasnej tosamoci narodowej oraz bu
dowy nowej przestrzeni kulturowej, ktra staaby si podstaw przyszego rozwo
ju. Nie jest rzecz przypadku, i od momentu rezygnacji z ideologii komunistycznej
w Rosji pojawia si natychmiast dyskusja dotyczca kwestii tosamoci. Kryzys
w wymiarze kulturowo-filozoficznym oznacza konieczno odpowiedzi na pytania,
ktre dotykay istoty rosyjskoci69. Rozgoryczenie rezultatami upadku komunizmu
zrodzio w Rosji potrzeb zadouczynienia w narodowych mitach i historiozoficz
nych poszukiwaniach. Prb formuowania programw i prognoz dla Rosji podjli
uczeni i politycy. Pojawio si wiele dokumentw programowych partii, ugrupowa
i blokw wyborczych. Impuls do poszukiwania rosyjskiej idei da nawet prezydent
Federacji Rosyjskiej - Borys Jelcyn, wzywajc krgi polityczne i intelektualne do
sformuowania idei rosyjskiej. Pojcie rosyjskiej idei naley obecnie do jednych
z najczciej uywanych kategorii rosyjskiej myli spoecznej i politycznej, gdy
w rzeczywistoci rosyjskiej uznaje si, e w przeomowych momentach historycz
nych, aby dokona prawidowego wyboru politycznego i cywilizacyjnego na przy
szo, naley z dziejw i tradycji Rosji wydoby najwaniejsz tendencj rozwoju
spoecznego i pomc w jej urzeczywistnieniu. Miaaby to wic by swoista myl
przewodnia, ktr powinien kierowa si nard rosyjski. Dyskusje o idei rosyj
skiej byyby wic w tym ujciu sporem o rosyjsk tosamo narodow i kulturow,
sens rosyjskich dziejw oraz miejsce Rosji w historii powszechnej.
Rosyjska myl geopolityczna staa si w duym stopniu czci spoecznego sporu
ideologicznego dotyczcego uksztatowania nowej rosyjskiej tosamoci. Staa si za
tem czci dyskusji dotyczc rosyjskiej idei, tzn. pewnego konceptu teoretyczno-
-ideologicznego, ktrym powinna kierowa si pastwowo rosyjska. Nie bez przyczy
ny w rosyjskiej geopolityce czsto podnosi si problem rosyjskiej misji w wiecie.
Myl geopolityczna jest tu tylko fragmentem szerokiego dyskursu spoecznego, a jej
szczeglne znaczenie wynika przede wszystkim z faktu, i dotyczy ona problemu
midzynarodowej tosamoci Rosji oraz problemw terytorialno-przestrzennych,
ktre w rosyjskiej rzeczywistoci s silnie zmitologizowane. Jak zwraca si uwag,
rosyjska koncepcja bytu narodowego bya zawsze koncepcj terytoriocentryczn.

68 S. Biele, Tosamo midzynarodowa Federacji Rosyjskiej, Warszawa 2006, s. 30.

69 F. Golembski, Ceokulliirowe zaoenia stosunkw m idzy Rosjq a Zachodem, (w:) Historia i geo
polityka. Rosja na progu X X I stulecia, pod red. S. Filipowicza, Warszawa 2000, s. 112-113.

29
 Rosja istniaa nie tyle w czasie, ile w przestrzeni. Ponad rozwj gospodarczy, poli
tyczny, kulturowy przedkadano zdobycze terytorialne70. Dziki odpowiednio ukszta
towanemu poczuciu tosamoci midzynarodowej pastwa ksztatuj swoje wasne
hierarchie wartoci oraz bdce ich konsekwencj priorytety dziaania. Te za skadaj
si na polistrategie i maj wpyw na role midzynarodowe71. Std te spr wok ro
syjskiej geopolityki stanowi wany element uksztatowania si rosyjskich wyobrae
geopolitycznych, a tym samym strategii dziaania w rodowisku midzynarodowym.
Rosjanie ksztatuj now jako, ktra wynika ze zmniejszonego terytorium, ale
i z procesw, ktre uczyniy Rosj mniej wan na arenie midzynarodowej. Impe
rialna pozycja i potga przywdcw imponowaa zwykemu - bez wzgldu na poziom
wyksztacenia - mieszkacowi izolowanej, imperialnej Rosji, zarwno carskiej, jak
i radzieckiej. Dziao si tak dlatego, e przynaleno do silnego organizmu pastwo
wego stwarzaa poczucie duej niezalenoci od zewntrznych zagroe, a ponad
to wyzwalaa co w rodzaju dumy, zwizanej z wielkoci pastwowych osigni.
Wielkie rzesze ludzi odczuway szczeglnego rodzaju poczucie wielkiej siy, wyni
kajce z przynalenoci do wielkiego, midzynarodowego organizmu. Ten element
mylenia psychopoltycznego pozostaje w Rosji nadal silny72.
Rola i znaczenie geopolityki we wspczesnych rosyjskich dyskusjach dotycz
cych tosamoci kraju (dua ilo publikacji prasowych, ksiek, podrcznikw aka
demickich) powoduje, i znaczcym wyzwaniem badawczym jest prba odpowie
dzi na pytanie, czym jest dzi w Rosji mylenie geopolityczne? Czy jest to nauka
i specyficzne podejcie do analizy rodowiska midzynarodowego? Czy jest moe
w wikszym stopniu ideologi - przedstawieniem w pseudonaukowy sposb rosyj
skich frustracji, obaw i aspiracji wobec rodowiska zewntrznego? i jeszcze jedno
wane pytanie, na ktre warto szuka odpowiedzi: jaki jest jej rzeczywisty wpyw
na postrzeganie wiata zewntrznego i wyobrani geopolityczn elit i spoeczestwa
rosyjskiego, a tym samym na ile posiada ona realny wpyw na praktyk polityczn?
Jest to o tyle istotne, i w rosyjskiej myli geopolitycznej nie brak koncepcji nawizu
jcych do rosyjskiego mesjanizmu, imperializmu i ekspansjonizmu.
Gwny problem z rosyjsk geopolityk polega na tym, i mimo wielkiej popu
larnoci, duej liczby podrcznikw o charakterze naukowo-dydaktycznym, nie sta
nowi ona uksztatowanej dyscypliny akademickiej. Niezalenie od faktu, i w Rosji
istnieje silne rodowisko geopolitykw, brak jest wyranych granic dyscypliny, wy
ranie okrelonego przedmiotu bada, a take brak norm badawczych. Geopolityka
stanowi raczej pewn form wprowadzenia potocznej wiedzy spoecznej, publi
cystyki, literatury, sztuki do wiata akademickich rozwaa. Rosyjska geopolityka
jest w zbyt duym stopniu sztuk, a w zbyt maym nauk, aby mc uzna j po
prostu za zwyk akademick dyscyplin badawcz73. Czym zatem jest wspcze
nie rosyjska myl geopolityczna? Mylenie geopolityczne we wspczesnej Rosji
uwikane jest w denie do nawizania do wiatowych trendw rozwoju geopolityki
jako dyscypliny akademickiej, w prby okrelenia nowej tosamoci midzynarodo
wej Rosji i wypracowania adekwatnej strategii dziaania oraz w ch odgrywania roli

70 S. Biele, op. cii., s. 125.

71 Ibidem, s. 29.
72 M. Dobraczyski, M idzy mocarstwami, Toru 1996, s. 54, 56.
73 Por. E. G. Solovyev, Geopolitics in Russia - science or vocation?, Com m unist and Post-Com
munist Studies 2004, nr 37, s. 85-86.

30
 nowej rosyjskiej idei, ktra bdzie sprawowaa rzd dusz i wskazywaa wartoci,
jakimi powinien kierowa si cay kraj. Nauka, ideologia i praktyka przeplataj si ze
sob we wspczesnych rosyjskich dyskusjach powiconych problemom rodowiska
midzynarodowego. Wydaje si, i z uwagi na wielkie znaczenie, jakie dzisiaj rosyjscy
akademicy i publicyci przypisuj myleniu geopolitycznemu, warto zada pytanie,
ile zatem w rosyjskiej myli geopolitycznej jest dzisiaj naukowoci i obiektywizmu ba
dawczego, ile ideologii, i w jakim stopniu wywiera ona wpyw na praktyk polityczn?
Hipotez badawcz jest twierdzenie, i wspczesna rosyjska myl geopolityczna
jest specyficzn form sporu ideologicznego powiconego nowej tosamoci mi
dzynarodowej Federacji Rosyjskiej oraz reakcj na globalizacj (rozumian przede
wszystkim jako upowszechnienie si w skali globalnej wzorw zachodnioeuropej
skiej nowoczesnoci) i zwizane z ni problemy modernizacji i westernizacji. Jest
to dyskurs, w ramach ktrego, sigajc do historii i geopolitycznych tradycji kraju,
poszukuje si odpowiedzi na pytania zwizane z nowo ksztatujc si rosyjsk to
samoci midzynarodow i midzynarodow rol Rosji. Poszukuje si take od
powiedzi na pytanie, jak strategi przyj wobec koniecznoci modernizacji kraju
i zwizanej z tym westernizacji. To w ramach tego dyskursu tworzone s i narzucane
obrazy-wyobraenia Rosji dotyczce jej miejsca i roli w wiecie, a na ich podstawie
powstaj scenariusze przyszego rozwoju pastwa. Rosyjska myl geopolityczna ma
zatem znaczenie duo wiksze ni w innych krajach, nie jest to tylko i wycznie pe
wien specyficzny nurt mylenia o rodowisku midzynarodowym w kategoriach uwa
runkowa przestrzenno-geograficznych, ale jest to przede wszystkim praktyka kultu
rowa, w ramach ktrej stawiane s pytania dotyczce istoty rosyjskoci. To dlatego
rosyjska myl geopolityczna jest silnie zideologizowana, zabarwiona emocjonalnie,
wicej w niej literatury, sztuki, filozofii, historiozofii ni obiektywnych analiz zmian
zachodzcych w geopolitycznej przestrzeni wiata, ktrych znaczenie ograniczaoby
si do analiz typu SWOT, czy te budowania nowej globalnej mapy politycznej.
Hipotez badawcz jest take zaoenie, i wspczesna rosyjska myl geopo
lityczna jest wyrazem trwajcego we wspczesnym niezachodnim wiecie sporu
wok problemw modernizacji i westernizacji. Amerykaski uczony Samuel Hun
tington w pracy Zderzenie cywilizacji wskazywa, i niezachodni przywdcy intelek
tualni i polityczni mog zareagowa na napr Zachodu na jeden z trzech sposobw:
odrzucajc i modernizacj, i westernizacj (odrzucenie); przyjmujc i jedno, i drugie
(kemalizm); przyjmujc jedno, a odrzucajc drugie (reform izm)74. Uoglniajc mona
przyj, i rosyjskie koncepcje geopolityczne sytuuj si w ramach jednej z tych mo
liwych reakcji i za najwaniejsze nurty rosyjskiego mylenia geopolitycznego naley
uzna odpowiadajce im koncepcje neoeurazjatyzmu, atlantyzmu i izolacjonizmu.
Struktura oraz organizacja budowanej i analizowanej przez rosyjskich uczonych
geopolitycznej teorii zwizana jest przede wszystkim z dynamik i charakterem wyko
rzystywania obecnych w rosyjskich sporach o now tosamo midzynarodow geo
politycznych obrazw-archetypw Rosji, takich jak: Rosji-Europy, Rosji-Bizancjum,
Rosji-Eurazji, Rosji-Wyspy oraz zwizanych z nimi wyobrae. Te swoiste meta-
obrazy geograficzne stanowi podstaw do budowania okrelonych strategii geopoli
tycznych wspczesnej Rosji, tak wic spr dotyczcy tosamoci midzynarodowej
wspczesnej Rosji jest silnie zwizany z dominujcymi wyobraeniami geopolitycz

74 S. Huntington, op. cit., s. 105.

31
 nymi. Aby uzupeni wiedz o rosyjskich badaniach geopolitycznych, konieczne jest
podjcie osobnych analiz dominujcych geopolitycznych obrazw we wspczesnej
Rosji, gdy te geograficzne metaobrazy strukturyzuj spoeczny dyskurs wok ro
syjskiej tosamoci midzynarodowej. Zakorzenione w rosyjskiej kulturze, historii,
tradycjach politycznych, na przeomie XX i XXI w. le u rde wspczesnych ro
syjskich koncepcji geopolitycznych. Nie mona w peni zrozumie rosyjskich aspi
racji wobec wiata, a take nie mona zrozumie rde rosyjskich koncepcji geo
politycznych bez odwoania si do wiedzy o dominujcych w Rosji geograficznych
metaobrazach, ksztatujcych wyobraenia przestrzenne obywateli tego kraju oraz ich
postrzeganie rosyjskiego miejsca i roli w wiecie.
Impulsem do gwatownego rozwoju w Rosji geopolityki stay si konsekwencje
rozpadu ZSRR. Pozostaje wic ona w bezporednim zwizku z procesami zachodz
cymi w rodowisku midzynarodowym po upadku ZSRR. Jest to specyficzna forma
dyskursu politycznego, w ramach ktrego poszukuje si odpowiedzi na problemy
zwizane z przestrzennymi przeksztaceniami w pozimnowojennym rodowisku mi
dzynarodowym. Rosyjska geopolityka rozkwit zawsze przeywaa w chwilach prze
omowych w historii kraju. Prace Mikoaja Danielewskiego powicone rosyjskiemu
typowi-kulturowo-historycznemu powstaway w obliczu klski w wojnie krymskiej
i upadku rosyjskich ambicji mocarstwowych, eurazjatyzm ksztatowa si w rodowi
sku emigrantw rosyjskich po rewolucji padziernikowej, ktrzy szukali odpowiedzi
na pytanie o sens dziejw Rosji, wspczesna geopolityka jest reakcj i prb odpo
wiedzi na wyzwania wywoane rozpadem ZSRR. Rosyjska myl geopolityczna jest
swoist praktyk kulturow, nie tyle nauk, ile raczej elementem rosyjskiej filozofii
i myli spoecznej podejmujcej tradycyjne dla rosyjskiej kultury pytania o jej miej
sce w wiecie.
Z uwagi na fakt, e rosyjska myl geopolityczna jest zwizana z historycznym
uksztatowaniem si terytorium pastwowego Rosji, take wspczesna rosyjska myl
geopolityczna podejmuje przede wszystkim problemy reakcji na zmian geopolitycz
nej i geostrategicznej sytuacji kraju. Jak wskazywa w polskiej literaturze powico
nej Rosji Stanisaw Biele, wrd rosyjskich politykw istnieje zapotrzebowanie na
pewn Rosj i na okrelony mit Rosji istniejcej. Moda na geopolityk ma zwizek
ze swoistym mistycyzmem geopolitycznym, a nawet z osobliw geozofi75. W rze
czywistoci rosyjskiej geopolityka stanowi zjednej strony swoistego rodzaju prb
budowy teorii stosunkw midzynarodowych, ktrej popularno wiadczy zreszt
raczej o deficycie teorii politycznej w Rosji76, a z drugiej strony jest, jak si susznie
zauwaa, wypenieniem prni po zuytej ideologii komunistycznej77, swoist od
mian rosyjskiej idei. Rozwj bada geopolitycznych w Rosji, podobnie jak i na
wiecie, by intelektualn reakcj na zmiany zachodzce w globalnej przestrzeni po
rozpadzie ZSRR i bloku wschodniego. Jednoczenie jednak, w odrnieniu do za
chodniej geopolityki, w rzeczywistoci rosyjskiej geopolityka staa si form dyskur
su sucego poszukiwaniu nowej tosamoci midzynarodowej, a z uwagi na rol
przestrzeni w rosyjskiej kulturze staa si form silnie zideologizowan, odwoujc
si do rosyjskich archetypw i mitw kulturowych, pewnego rodzaju ideologi, ktrej

75 S. Biele, op. cit., s. 120.

76 Ibidem, s. 120; M. Mienkiszak, Rosyjskie wizje pozimnowojennego porzqdku midzynarodowego,
(w:) Porzdek midzynarodowy u progu X X I wieku, pod red. R. Kuniara, Warszawa 2005, s. 288.
77 A. Nowak, O d imperium do imperium. Spojrzenia na histori Europy Wschodniej, Warszawa 2004.
celem byo legitymizowanie okrelonych strategii polityki zagranicznej poprzez od
woywanie si do tradycji historyczno-kulturowej.
W pierwszych latach transformacji ustrojowej geopolityka w Rosji penia specy
ficzn rol, bdc zbiorem idei, ktre wyjaniay zachodzce procesy, a take umiej
scawiay Rosj w kontekcie globalnym. Do pewnego stopnia geopolityka zacza
funkcjonowa w rosyjskiej rzeczywistoci jako ideologia aspirujca do roli spoiwa
zapewniajcego grupom spoecznym jednoczce je zestawy przekona i wartoci.
Naley przy tym pamita, i trudno wyobrazi sobie dziaanie polityczne bez ist
nienia ideologii. Ideologia naley do sfery wiadomoci spoecznej78 i charakteryzuje
j historyczna geneza i historyczna zmienno, gdy wiadomo spoeczna wzbo
gaca si i rnicuje w toku dziejw, pojawiaj si w niej nowe formy, zmieniaj si
ich wzajemne relacje, zmienia si rwnie rola poszczeglnych form w caoksztacie
wiadomoci spoecznej79. Ideologie, odzwierciedlajc treci okrelonych epok hi
storycznych, maj rwnie relatywn warto. S z jednej strony prawdami swojego
czasu i prawdami grupy spoecznej, ktrej interesw zaspokojeniu su, ale z dru
giej strony w wikszym lub mniejszym stopniu zawieraj elementy trwaego dorobku
ludzkiego poznania80. Znaczenie ideologii dla sfery polityki wyraa si w tym, i sta
nowi ona intelektualn, duchow podbudow dziaania politycznego. Kada polityka
zakada istnienie ideologii jako podbudowy swego zbiorowego dziaania, dostarcza
jcej mu oglnych wartoci i dyrektyw81.
Ide niniejszej pracy jest analiza wspczesnego rosyjskiego dyskursu geopo
litycznego i dostarczenie wiedzy o wspczesnych szkoach rosyjskiego mylenia
geopolitycznego, a take o rdach ich powstania. Znaczenie takiej analizy polega
przede wszystkim na tym, i w ramach sporw wok geopolitycznej tosam o
ci Rosji ksztatuje si wyobrania geopolityczna elit i spoeczestwa, ktra decy
duje o sposobie postrzegania swojego miejsca w wiecie, a tym samym decyduje
o sposobach dziaania. Praca ma za zadanie przynie wiedz o rosyjskim dyskursie
spoecznym powiconym roli i umiejscowieniu Rosji w wiecie. Zwrci uwag
na idee, ktre s niezwykle trwae w rosyjskim myleniu politycznym i powtarzaj
si w rnych okresach historycznych. W pracy podjto take prb odpowiedzi na
pytanie, jak postrzeganie wasnego usytuowania w wiecie i geopolityczne wyobra
enia wpywaj na konceptualizacj polityki zagranicznej i podejmowanie praktycz
nych decyzji politycznych.

6. rda i opracowania

Rosyjska myl geopolityczna jest to nie tylko wany element rosyjskiej myli
spoeczno-politycznej, ale take znaczcy element wiatowej refleksji geopolitycznej.
W Polsce rosyjska geopolityka jest obszarem badawczym sabo rozpoznanym. Wik
szo publikacji powiconych problemom rosyjskiej myli geopolitycznej koncentru

78 Por. J. J. Wiatr, Socjologia stosunkw politycznych, Warszawa 1980, s. 397.

79 Nauka o polityce, pod red. A. Bodnara, Warszawa 1984, s. 253.
80 Ibidem , s. 253.
81 E. Zieliski, Nauka o pastwie i polityce, Warszawa 1999, s. 229.

33
je si na analizie bardzo specyficznego nurtu, jakim by eurazjatyzm, ale eurazjatyzm
jest tylko jednym z wielu wystpujcych w Rosji sposobw mylenia o rosyjskiej
przestrzeni i to wcale nie dominujcym.
Charakteryzujc stan bada dotyczcy realizowanego zadania poznawczego na
ley zauway, i brak jest w polskiej literaturze przedmiotu caociowej analizy
rosyjskiej myli geopolitycznej. Istniej natomiast publikacje podejmujce analiz
wybranych nurtw rosyjskiego mylenia geopolitycznego, a w tym zwaszcza eur-
azjatyzmu. Wrd prac powiconych zagadnieniom rosyjskiej geopolityki naley
wymieni: Midzy Europ a Azj. Idea Rosji-Eurazji, pod red. Stefana Grzybow
skiego (Toru 1998), ksik Romana Backera Midzywojenny eurazjatyzm. Od in
telektualnej kontrakulturacji do totalitaryzmu? (d 2000), Ryszarda Paradowskie
go Idea Rosji-Eurazji i naukowy nacjonalizm Lwa Gumilowa. Prba rekonstrukcji
ideologii eurazjatyzmu (Warszawa 1996) oraz tego autora Eurazjatyckie imperium
Rosji. Studium idei (Toru 2001), Iwony Massaki Eurazjatyzm. Z dziejw rosyjskiego
misjonizmu (Wrocaw 2001). Pewne elementy wiedzy o rosyjskich koncepcjach geo
politycznych zawarte s take w ksice Leszka Moczulskiego Geopolityka: Potga
w czasie i przestrzeni (Warszawa 1999). Wartociow wiedz o wspczesnym rosyj
skim dyskursie politycznym przynosz take prace: Romana Backera Rosyjskie my
lenie polityczne za czasw prezydenta Putina (Toru 2007) oraz Stanisawa Bielenia
Tosamo midzynarodowa Federacji Rosyjskiej (Warszawa 2006).
Wrd literatury dotyczcej rosyjskiej myli geopolitycznej naley zwrci uwag
na specjalny numer (nr 32) Arcanw z 2000 r. powicony problemom geopolityki,
a na szczegln uwag zasuguje take specjalny numer warszawskich Studiw Poli
tologicznych powicony w caoci rosyjskiej geopolityce. Ta ostatnia publikacja jest
tym wartociowsza, i zostay w niej zebrane publikacje wiodcych wspczesnych
rosyjskich gepolitykw, takich jak Kamaludin Gadijew, Aleksander Panarin, Irina
Wasilienko czy te Jelena Bogatyriewa. Jest to praktycznie jedyna w Polsce publika
cja, dziki ktrej mona zaznajomi si z niezwykle ciekawym dorobkiem intelektu
alnym rosyjskich geopolitykw.

7. Terminy i kategorie

Charakterystyka tak rozbudowanego i zoonego nurtu rosyjskiej myli politycznej,

jakim jest rosyjska szkoa geopolityki, powoduje take problemy zwizane z pr
b klasyfikacji i podziau wewntrz rosyjskiej myli geopolitycznej. W literaturze
przedmiotu brak jest jednoznacznych kryteriw podziau i rni autorzy w rny
sposb prbuj uporzdkowa przedmiot bada poprzez przyjcie odpowiedniej
klasyfikacji. W niniejszej pracy podjto si analizy poszczeglnych szk geopo
litycznego mylenia w Rosji i podzielono j na analiz atlantyzmu (neookcyden-
talizmu), neobizantyzmu, neoeurazjatyzmu, izolacjonizmu oraz geoekonomizmu.
informacjonizm u, a take tzw. geopolityki krytycznej. Podzia ten pozwala na ze
prezentowanie najwaniejszych zdaniem autora rosyjskich koncepcji geopolitycz
nych, a ponadto w duej mierze nawizuje do klasyfikacji wystpujcych w rosyj
skiej literaturze przedmiotu.

34
 W publikacjach rosyjskich najczciej mona spotka si z oglnym pogldem,
i generalnie w ramach rosyjskiej szkoy geopolityki mona wyodrbni trzy gwne
nurty i jest to dominujcy sposb klasyfikacji. I tak Nikoaj Aszenkampf i Swieta-
na Pogorelskaja w wydanej w 2005 r. pracy Sowriemiennaja geopolityka wyrnia
j nurt: 1) atlantycki, jest to orientacja prozachodnia i zorientowana na wspprac
z Europ; 2) antyzachodni, uznajcy konieczno odejcia od polityki westernizacji
i szukania zwizkw z Zachodem na rzecz wschodniej alternatywy; 3) neoeura-
zjatycki, postulujcy zachowanie rwnowagi pomidzy Wchodem a Zachodem oraz
zachowanie eurazjatyckiej specyfiki kraju. Przy czym autorzy ci zwracaj uwag, i
najbardziej zrnicowany jest nurt antyzachodni, gdy w jego ramach mona wyrni
rosyjsk nacjonalistyczn szko mylenia geopolitycznego, izolacjonizm oraz kon-
sensularny model mylenia geopolitycznego82. Podobnego podziau rosyjskiej geopoli
tyki dokona Kamaludin Gadijew, ktry pisa o trzech nurtach rosyjskiej geopolityki:
okcydentalizmie, eurazjatyzmie oraz izolacjonizmie83. Natomiast Jelena Bogatyriewa
nie tyle wyrniaa odrbne szkoy geopolitycznego mylenia, ile wskazywaa na trzy
zasadnicze sposoby mylenia i trzy zasadnicze modele strategicznego rozwoju Fede
racji Rosyjskiej wystpujce wrd jej elit politycznych, odpowiadajce trjdzielne
mu podziaowi rosyjskiej szkoy geopolitycznego mylenia:
1. Model zachodni lub europejsko-atlantycki. Zgodnie z tym modelem proponu
je si stopniow i pen integracj z cywilizacj zachodni oraz przyjcie jej
podstawowych wartoci kulturowych, politycznych i ekonomicznych. Rosja ze
swym znacznym obszarem i rnorodnoci etniczno-religijn potraktowana
jest jako osobna cz zachodniej cywilizacji, ktrej nie da si od niej oddzieli.
Istota tego modelu polega na tym, aby zwiza Rosj z Zachodem w roli rwno
prawnego partnera i sojusznika. Powodowane jest to deniem do uczestnictwa
w budowie nowej gospodarki i do wysokiego poziomu ycia spoeczestw
zachodnioeuropejskich.
2. Model eurazjatycki. Tradycyjnie model ten sprzeciwia si temu, by Rosja bya
w przewaajcej mierze zwizana z Zachodem. Klasyczny eurazjatyzm zakada,
e Rosja posiada szczeglny typ etniczny, ksztatujcy si na peryferiach Eu
ropy i Azji. W zwizku z tym dla Rosji z jej tradycjami, wartociami i interesami
przyja si idea odrbnej drogi do znalezienia syntezy midzy wschodni i za
chodni orientacj cywilizacyjn. Wspczeni zwolennicy tego kierunku s apo
logetami odrbnej drogi pastwa rosyjskiego, jako kraju wielokulturowego i wie
lonarodowego. Model ten zakada nie tylko uporzdkowane stosunki z Zachodem,
wczajc w to rozwj gwnych elementw cywilizacji zachodniej (demokracja,
parlamentaryzm, gospodarka rynkowa, prawa czowieka), lecz take zachcanie
do wsppracy krajw azjatyckich i Dalekiego Wschodu, co podyktowane jest
pragnieniem umocnienia wpyww na kontynencie azjatyckim.
3. Model narodowo-patriotyczny. Model w stawia na pierwszym miejscu problem
samookrelenia Rosji w historycznym procesie rozwoju wiata z punktu widzenia
rosyjskiej idei narodowej. Chodzi o uznanie istnienia cywilizacji rosyjskiej na
rwni z Zachodem, na rwni z cywilizacjami Wschodu, o uznanie dla idei ro
syjskiej. Gwnym postulatem wspczesnego modelu narodowo-patriotycznego

82 N. N. Aszenkampf. S. Pogorelskaja. Sowriemiennaja geopolitika, Moskwa 2005, s. 45-46, 51-52.

83 K. S. Gadi jew, Wwiedienije w geopoliliku, Moskwa 2003, s. 32-37.

35
 (zwanego inaczej wielkorosyjsko-imperialnym) jest przywrcenie Rosji statusu
pastwa wiatowego poprzez wykorzystanie idei wyjtkowoci narodu rosyjskie
go i ze wzgldu na rol, jak Rosja winna peni w wiecie84.

W podobny sposb jak Jelena Bogatyriewa rosyjsk geopolityk postrzega Naum

Sirota. W pracy Osnowy geopolitiki (Sankt-Petersburg 2001) pisa on, i przy wszyst
kich moliwych odcieniach, rnicach i indywidualnych niuansach rosyjsk szko
geopolitycznego mylenia mona podzieli na trzy gwne koncepcje: europejsko-
-atlantyck, eurazjatyck i wielkorusk. Koncepcja europejska sprowadza si do
uznania, i w ramach demokratyzacji Rosji naley przeksztaci j w kraj z gospodar
k rynkow i wanego partnera dla krajw Zachodu. Koncepcja eurazjatycka wyraa
si w deniu do zapewnienia Rosji statusu wielkiego mocarstwa poprzez cisy so
jusz z eurazjatyckimi i azjatyckimi pastwami. Natomiast koncepcja wielkorosyjsko-
-mocarstwowa zakada, e dziki budowie silnej wadzy pastwowej Rosji uda si
przywrci status wielkiego wiatowego mocarstwa85.
Ten trjdzielny podzia rosyjskiej geopolityki jest powszechnie przyjty take
w literaturze zagranicznej. W publikacji powiconej problemom klasyfikacji szk
geopolitycznego mylenia w Rosji woski geopolityk Carlo Jean pisa, i w usiujcej
okreli wasn tosamo Rosji dominuj trzy konkurujce ze sob szkoy geopo
lityczne: 1) europejska lub te atlantycka, ktra istniaa ju w czasach Piotra I.
Uznaje ona Europ i Stany Zjednoczone za modele kulturowe, spoeczne, polityczne
i gospodarcze, do ktrych powinna zblia si take Rosja, aby unowoczeni si
i wyj z okresu zacofania; 2) panslawistyczna lub sowianofilska, ktra jest na
cjonalistyczna i silnie zmitologizowana. Przedstawiciele tej tendencji uwaaj Rosj
za odmienn od innych pastw europejskich, za kraj powstay w wyniku poczenia
nomadw wielkich stepw eurazjatyckich ze sowiaskimi ludami osiadymi, asce-
mentowany wspln kultur bizantysk. Rosja jest mieszank Europy i Azji, mo
stem midzy nimi, nie nalec zarazem do adnego z tych wiatw. Uznaj oni, i
zaleno Rosji od Europy znieksztaciaby jej dusz; 3) eurazjatycka czy te szkoa
eurazjatw internacjonalistw, ktrzy nie ograniczaj swoich koncepcji geopolitycz
nych do samego terytorium Rosji, lecz rozszerzaj je na cay kontynent eurazjatycki.
Uznaj, i naley stworzy wsplny kontynentalny front przeciwko mocarstwom
oceanicznym kierowanym przez Stany Zjednoczone, jednoczc Rosj z Niemcami86.
Ponadto w wydanej w 2004 r. W Kanadzie pracy pod redakcj Lashy Tchantouridze
Geopolilics. Globalproblems and regional concerns wymienia si cztery typy geopo
litycznych tradycji dominujcych w Rosji: liberalno-zachodnia, neonacjonalistyczna,
neobolszewicka i demokratyczno-pastwowa87.
Podzia na trzy podstawowe szkoy wydaje si by jednak zbyt daleko idcym
uproszczeniem. Aby dokona pogbionej analizy gwnych nurtw obecnych w ro
syjskim myleniu geopolitycznym, naley rozszerzy pole bada, co take jest nie

84 J. J. Bogatyriewa, Rosja - Europa: problemy i perspektywy wspdziaania, (w:) Historia i geopo

lityka. Rosja na progu X X I stulecia, pod red. S. Filipowicza, W arszawa 2000, s. 85-88.
85 N. Sirota, Osnowy geopolitiki, Sankt-Petersburg 2001, s. 102-103.
86 C. Jean, op. cit., s. 306-307.
87 G. O T uathail, Geopolitical structures and cultures: towards conceptual clarity in the critical study
o f geopolitics, (w:) Geopolitics. Global problems and regional concerns, ed. L. Tchantouridze, Winnipeg
2004, s. 89-90.

36
kiedy podkrelane w rosyjskiej literaturze przedmiotu. Poza ten trjdzielny model
wyszed m.in. Pawe Cygankw, ktry analizujc teoretyczne dyskusje i kierunki
pojawiajce si w ramach teorii stosunkw midzynarodowych w Rosji, dokona
szczegowego podziau i opisu rosyjskich teorii geopolitycznych. Pierwsza z nich,
okrelana przez Cygankowa jako zapadniczestwo, wystpowaa przeciwko nadmier
nemu skoncentrowaniu zasobw pastwa na kierunku eurazjatyckim i obstawaa
przy niezbdnoci prozachodniej, a nie regionalnej orientacji w polityce zagranicznej.
Dla zwolennikw takiego mylenia Rosja to kraj europejski podajcy za zachodnim
modelem rozwoju. Uznawany jest on za jedyny progresywny, zdolny do dziaania
i wyprbowany model rozwoju, ktrego urzeczywistnienie stanowi jedyn odpo
wied na polityczno-ekonomiczne wyzwania, ktre stoj przed Rosj w przestrzeni
eurazjatyckiej88.
Kolejn szko geopolitycznego mylenia Cygankw okreli jako geoekono-
mizm, z uwagi na fakt, i jej teoretycy uznaj, i we wspczesnym wiecie, w tym
take na obszarze Eurazji, zdecydowanie wzroso znaczenie czynnikw geoekono-
micznych, ktre zaczynaj odgrywa kluczow rol (a nie czynniki geopolityczne)
w ksztatowaniu wszelkiej strategii polityki zewntrznej. Geoekonomici wskazu
j, i najskuteczniejszymi rodkami realizacji interesw Rosji s rodki ekonomiczne.
Dla geoekonomistw podstawy rosyjskiego bezpieczestwa oraz znaczenie pastwa
w rodowisku midzynarodowym zwizane s przede wszystkim z rozwojem eko
nomicznym i spoecznym. Zwolennicy tej szkoy wskazuj, i polityczna stabilno
i pokj w regionie uzalenione s od tego, czy Rosja bdzie w stanie wypracowa du
gofalow strategi rozwoju i wykorzysta swoje geopolityczne pooenie na skrzyo
waniu Eurazji dla rozwoju gospodarczego i podniesienia poziomu ycia w regionie,
co jest jedynym skutecznym sposobem, aby odbudowa swoje wpywy w regionie
i sta si istotnym elementem wielobiegunowego adu wiatowego89.
Jeszcze jeden wpywowy nurt mylenia to tzw. stabilizatorzy (stabilizatory),
ktrzy wskazuj przede wszystkim na konieczno skoncentrowania polityki zagra
nicznej Rosji na stabilizacji przestrzeni eurazjatyckiej poprzez rozwijanie przez Ro
sj formalnych i nieformalnych mechanizmw kontroli i stabilnoci w regionie. Aby
osign te cele, Rosja powinna dy do utrzymania pozycji mocarstwa i stara si
utrzyma rwnowag w polityce zagranicznej midzy kierunkiem zachodnim a eur
azjatyckim. Oznacza to konieczno prowadzenia wielowektorowej polityki zagra
nicznej, uzasadnionej koniecznoci modernizacji kraju, utrzymania jego roli w wie
cie i obrony wasnych interesw regionalnych. Uznaj oni konieczno wsppracy
z rozwinitymi krajami Zachodu, przy jednoczesnym silnym akcentowaniu koniecz
noci obrony wasnej suwerennoci i specyfiki kulturowej. Szkoa ta powstaa jako
reakcja na prozachodni polityk elit rosyjskich na pocztku lat dziewidziesitych
XX w., ktra w ich ocenie nie przyniosa spodziewanych rezultatw90.
Konserwatywn cz rosyjskiej myli politycznej w ramach stosunkw midzy
narodowych reprezentuj osoby znajdujce si pod wpywem skrajnych i ekstremi
stycznych idei. Okrelane s one przez Cygankowa jako ekspansjonisci. Dla eks-

88 P. A. Cygankw, A. P. Cygankw, Sociologijci miedunarodnych otnoszenij, Moskwa 2006. s. 47-48.

Por. take A. P. Tsygankow, Mastering space in Eurasia: R ussias geopolitical thinking after the Soviet
brak-up, Com m unist and Post-Communist Studies 2003, nr 36, s. 101-127.
89 Ibidem, s. 4 8 ^ 9 .
90 Ibidem, s. 49-50.

37
 pansjonistw Rosja jest kulturowo wielkim antyzachodnim mocarstwem, ktre jako
jedyne moe przeciwstawi si we wspczesnym wiecie mocarstwom oceanicznym
kierowanym przez Amerykanw. Dominacja w wiecie Ameryki i jej cywilizacji sta
nowi zagroenie dla bytu pastwa i narodu rosyjskiego. Aby przeciwdziaa wpy
wom atlantyzmu w wiecie, Rosja powinna stworzy wsplny front przeciwko
Ameryce i jej sojusznikom (niektre kraje europejskie, Izrael, Turcja, Arabia Sau
dyjska). W tym celu naley doprowadzi do sojuszu z Niemcami, Iranem, a take
Japoni lub Chinami i Indiami i odbudowa mocarstwow pozycj Rosji w wiecie
m.in. dziki ekspansji poza granice Federacji Rosyjskiej i reintegracji obszaru byego
ZSRR. Nie jest to szkoa szczeglnie popularna, gdy wikszo rosyjskich polity
kw uznaje j za zbyt radykaln i ekstremistyczn, niemniej jednak jest to mylenie
stale obecne wrd czci spoeczestwa, odwoujce si do imperialnej przeszoci
Rosji i podtrzymujce agresywn i nacjonalistyczn retoryk wrd niektrych ugru
powa politycznych9-'.
Za pokrewny ekspansjonizmowi nurt w rosyjskim myleniu geopolitycznym Cy
gankw uwaa mylenie cywilizacyjne (ciw ilizacionniki ). Nurt ten rozpatruje Rosj
jako odrbn cywilizacj, przeciwstawiajc j dominujcej we wspczesnym wie
cie cywilizacji zachodnioeuropejskiej. Podobnie jak ekspansjonici, przedstawiciele
tego nurtu przyszo Rosji upatruj w odbudowie jej mocarstwowej pozycji w wie
cie. Uznaj jednak, i najwaniejszym celem dla Rosji jest nie ekspansja na obszarze
byego ZSRR, ale stworzenie podstaw do cywilizacyjnej samowystarczalnoci Rosji
i jej ekonomicznej potgi. W odrnieniu od ekspansjonistw zakadaj umiarkowan
ekspansj rodkami polityczno-ekonomicznymi do granic historycznej Rosji92.
Wielce wartociow prac, ktra pozwala na wskazanie gwnych nurtw wy
stpujcych w rosyjskim dyskursie geopolitycznym, jest praca Dimitrija Zamiatina
W astprostranstwa iprostranstwo wasli, w ktrej rosyjski uczony podj analiz
podstawowych wyobrae geopolitycznych, okrelanych przez niego jako kluczo
we obrazy geopolityczne. Badacz ten uzna, i do kluczowych przedstawie prze
strzennych dominujcych w rosyjskiej kulturze nale: obraz Rosji jako wyspy,
Rosji-Eurazji, Rosji-Bizancjum Rosji jako Europy i Rosji jako Europy Wschodniej93.
Wanie wok tych wyobrae koncentruje si rosyjski dyskurs geopolityczny i le
one u podstaw najwaniejszych koncepcji geopolitycznych.
Podejmujc si rozwaa dotyczcych wspczesnej rosyjskiej myli geopolitycz
nej, bazujc na klasyfikacjach przyjtych w rosyjskiej literaturze przedmiotu, zwasz
cza za na pracach Cygankowa i Zamiatina, zaproponowano podzia na nastpujce
nurty dominujce w ramach wspczesnej rosyjskiej geopolityki: 1) ekspansjonizm,
ktrego przedstawicielami s dwie szkoy - neoeurazjatyzm i neobizantyzm - silnie
zideologizowane nurty, odwoujce si do rosyjskiego nacjonalizmu i imperializmu;
2 ) atlantyzm - odwoujcy si do tradycji rosyjskiego okcydentalizmu, ktrego klu
czowym elementem byo wizanie pomylnoci Rosji z jej wspprac z Zachodem;
3) izolacjonizm, postrzegajcy konieczno skoncentrowania si na wewntrznej
geopolityce. Do izolacjonizmu zaliczono przy tym take mylenie cywilizacyjne,
traktujce Rosj jako cakowicie osobn cywilizacj, wiat sam w sobie. Uznano,

91 Ibidem, s. 51.
92 Ibidem, s. 51.
93 D. N. Zam iatin, W ast'prostranstwa i prostranstwo wasli, Moskwa 2004, s. 195-199.

38
 i jest to uzasadnione otye, i mylenie cywilizacyjne koncentruje si na podkre
laniu odrbnoci Rosji od reszty wiata; 4) geoekonomizm - zwizany z coraz po
wszechniej przyjmowanym pogldem, i w realiach wspczesnego zglobalizowane-
go wiata instrumenty ekonomiczne i sia gospodarcza s gwnym rdem potgi
pastwa i stwarzaj najwiksze moliwoci oddziaywania; 5) informacjonizm -
bdcy rosyjsk recepcj wspczesnych wiatowych trendw w rozwoju geopoli
tyki, ktre coraz powszechniej podkrelaj rol ideologii i informacji, w wieku in
formacji stanowicych coraz istotniejsze narzdzie rywalizacji geopolitycznej; oraz
6) geopolityk krytyczn, stanowic wany nurt badawczy powicony krytycznej
analizie rosyjskiego dyskursu geopolitycznego.
Naley przy tym zwrci uwag, i trzy odmiany rosyjskiego mylenia geopoli
tycznego, ekspansjonizm, atlantyzm i izolacjonizm, s mocno zakorzenione w historii
kraju oraz tradycji mylenia geopolitycznego. Nawizuj one do takich koncepcji, jak
Moskwa-Trzeci Rzym, sowianofilstwo, okcydentalizm, panslawizm, bizantyzm, eur-
azjatyzm, do obrazw geopolitycznych Rosja-Europa, Rosja-Bizancjum oraz Rosja-
- Wyspa. S wic one silnie osadzone w przeszoci, z ktrej czerpi wiele elementw
swojego mylenia. Natomiast geoekonomia, izolacjonizm oraz geopolityka krytyczna
stanowi stosunkowo nowe kierunki geopolitycznego mylenia. Wykorzystuj one
co prawda zakorzenione w rosyjskim spoeczestwie mity i obrazy, ale analizuj je
z zupenie innego punktu widzenia, co stanowi o ich oryginalnoci i odrbnoci od
takich klasycznych nurtw, jak okcydentalizm, eurazjatyzm czy te izolacjonizm.
Analizie klasycznych koncepcji geopolitycznych powicono cztery pierwsze
czci pracy. Cz pierwsz powicono atlantyzmowi, uznajc go za najwaniej
sz z rosyjskich szk geopolitycznych. W czci tej podjto prb ukazania rde
intelektualnych i historycznych uksztatowania si w ramach rosyjskiego mylenia
geopolitycznego szkoy prozachodniej. Nastpnie przedstawiono specyfik i ewolucj
wspczesnego neookcydentalizmu/atlantyzmu, a take spoeczno-polityczne przyczy
ny nieobecnoci atlantyzmu w szerokim dyskursie spoecznym, szukajc rde jego
niepowodze w ksztatowaniu wyobrae geopolitycznych Rosjan i strategii dziaa
midzynarodowych zaproponowanych przez wspczesne rosyjskie elity polityczne.
Mimo ograniczonego wpywu atlantyzmu na wspczesne rosyjskie wyobraenia geo
polityczne zarwno na poziomie elit, jak i spoeczestwa, uznano, i atlantyzm powi
nien zosta rozpatrzony jako pierwszy, gdy pozostae szkoy geopolityczne w Ro
sji zostay zbudowane w duym stopniu w opozycji wobec wyobraenia o Rosji jako
o Europie i w opozycji wobec polityki modernizacji poczonej z westernizacj kraju.
Cz drug i trzeci powicono analizie rosyjskiego ekspansjonizmu, wystpu
jcego w swoich dwch gwnych odmianach: neoeurazjatyzmie i neobizantyzmie.
W czci drugiej poruszono problemy zwizane ze specyfik eurazjatyzmu oraz jego
nowoczesn, neoeurazjatyck wersj. Zwrcono uwag na znaczenie neoeurazja-
tyzmu dla wspczesnego dyskursu wok tosamoci rosyjskiej oraz roli i miejsca
pastwa rosyjskiego w wiecie. Wskazano take na wewntrzn ewolucj, jak prze
szed wspczesny neoeurazjatyzm, ktry sta si podstaw do rozwoju swoistego
rosyjskiego azjatyzmu, stanowicego obecnie jeden z najwaniejszych dla rosyj
skich elit politycznych kierunkw strategii polityki zagranicznej. W czci trzeciej
wskazano na historyczne i kulturowe rda neobizantyzmu. Uznano, i bizantyzm
jako idea silnie zakorzeniona w historii i tradycji rosyjskiego mylenia, zwizana
z wystpujcym w rosyjskiej myli politycznej przekonaniem o Rosji jako dzie

39
dziczce cesarstwa bizantyskiego, jest podstaw do uksztatowania si geopolitycz
nego obrazu Rosja-Bizancjum. W rozdziale tym wskazano take na gwne zao
enia wspczesnej teorii neobizantyzmu oraz jej implikacje dla strategii polityki
zagranicznej Federacji Rosyjskiej.
W czci czwartej podjto prb analizy rosyjskiego izolacjonizmu, jego poli
tycznych, a take kulturowych rde. Wskazano na rol tzw. mylenia cywilizacyj
nego, ktre postrzega Rosj jako wiat sam w sobie' oraz rosyjskiego nacjonalizmu
niechtnego wobec zewntrznych wpyww. Podjto take rozwaania dotyczce
stosunku Rosjan do problemw globalizacji, co jest jednym z elementw decyduj
cych o uksztatowaniu si wrd obywateli i elit rosyjskich postaw rezerwy wobec
wiata zewntrznego.
Osobn cz pracy powicono nowoczesnym analizom, ktre odwouj si do
wiatowych trendw rozwoju dyscypliny i poruszaj wtki czsto wczeniej nieobec
ne w rosyjskiej tradycji geopolitycznej. W czci powiconej recepcji nowoczesnych
analiz geopolitycznych w Rosji wyrniono trzy nowoczesne szkoy geopolitycznego
mylenia: geoekonomizm - podkrelajcy szczegln rol czynnikw ekonomicz
nych przy budowie geostrategii pastwa, geoinformacjonizm, ktry stara si anali
zowa problemy geopolityczne z punktu widzenia uksztatowania si globalnej prze
strzeni informacyjnej oraz geopolityk krytyczn, podejmujc rozwaania dotyczce
mentalnoci zbiorowej i geopolitycznych wyobrae rosyjskich elit i rosyjskiego spo
eczestwa. Przy tym wydaje si, i najmniej zideologizowanym nurtem rosyjskiej
geopolityki jest wanie geopolityka krytyczna.
Podzia na atlantyzm, neoeurazjatyzm, neobizantyzm, izolacjonizm, geoekonomizm,
geoinformacjonizm oraz geopolityk krytyczn wydaje si odzwierciedla gwne po
dziay wystpujce w geopolityce rosyjskiej. Podzia ten nie ma charakteru absolutne
go, a granice pomidzy poszczeglnymi szkoami s czsto nieostre, ale podzia taki
pozwala uporzdkowa badany przedmiot i w jego ramach dokona analizy najbardziej
wpywowych teorii geopolitycznych pojawiajcych si we wspczesnej Rosji.
W budowie siatki kategoryzacyjnej sucej analizie przedmiotu bada wykorzy
stano przede wszystkim terminologi bdc czci geopolityki krytycznej. Szcze
glnie istotne wydaje si tu zdefiniowanie takich poj, jak: geopolityczny dyskurs,
geopolityczne wyobraenia, geopolityczny obraz, geopolityczne tradycje, gdy poja
wiaj si one czsto w tekcie rozprawy.
Geopolityczne tradycje: kultur geopolityczn danej grupy wyrniaj take
charakterystyczne tradycje interpretacji pozycji pastwa w rodowisku midzyna
rodowym. Geopolityczna tradycja stanowi kanon mylenia o tosamoci pastwo
wej, polityce zagranicznej oraz o narodowych interesach. Znacznie kategorii geo
polityczne tradycje wynika z faktu, i polityka oznacza nie tylko form dziaania
w stosunku do aktualnie istniejcych zagadnie, lecz jest take odzwierciedleniem
pewnych wzgldnie trwaych dyspozycji, ktre dochodz do gosu tak w sferze za
chowa politycznych, jak i innych. Stosunki polityczne s okrelone nie tylko przez
aktualnie istniejcy ukad si, lecz take przez nagromadzone w procesie dziejo
wym i przekazywane w ramach kultury i tradycji wyobraenia o wiecie. Tradycja
m ylenia o wiecie oraz wartoci i normy z ni zwizane, wywodzce si z historii
i kultury, odgrywaj wielce istotn rol w ksztatowaniu si teraniejszej polityki.
Poszukujc odpowiedzi na wyzwania dnia dzisiejszego wielokrotnie sigamy do na
szych przeszych dowiadcze, aby z ich czerpa wzory do dziaania. Jak wskazywa

40
francuski geograf Yves Lacoste, debata dotyczca zagadnie geopolitycznych ulega
wpywom tradycji i przedstawie, ktre posiada wobec wasnej przestrzeni histo
rycznej kada organizacja polityczna, zarwno pastwo, jak i mniejszo etniczna.
Specyficznym celem geopolityki rozumianej jako dyscyplina badawcza byoby wy
odrbnienie i analiza wpywu takich przedstawie94.
Geopolityczne wyobraenia: kada grupa spoeczna wyksztaca w toku swojego
rozwoju pewne wyobraenia o otaczajcym j wiecie i jej miejscu w nim. Wyobra
enia geopolityczne dostarczaj mapy wiata i s jednym z elementw kulturowo-
-politycznej samoidentyfikacji. Stanowi one pewien sposb, w jaki wpywowe grupy
spoeczne definiuj pastwo, nard i wiat. Wyobraenia geopolityczne stanowi pod
staw uksztatowania si swoistej kultury geopolitycznej. Jest to sfera subiektywna,
leca u podstaw dziaa politycznych i nadajca im znaczenie. Kultura geopolityczna
ksztatuje si na bazie geopolitycznych wyobrae, dziki ktrym nastpuje m.in. wy
janienie i usprawiedliwienie naturalnego charakteru granic terytorialnych, dyskur-
sywne okrelenie wrogw i przyjaci, identyfikacja modelu pastwowego i wska
zanie na kraje, ktre naley naladowa lub rywalizowa z nimi, identyfikacja idei
narodowej czy te narodowego przeznaczenia, kolektywna identyfikacja tosamoci
cywilizacyjnej, religijnej, rasowej, jzykowej itp. Geopolityczna kultura stanowi wic
zesp wyobrae o sobie, o wiecie, o swoim usytuowaniu w przestrzeni globalnej.
Geopolityczny dyskurs-, pojcie to nawizuje do pojmowania geopolityki przez
francuskiego geografa Yvesa Locostea, ktry uwaa, i pojcie geopolityka powin
no odnosi si do debaty wewntrznej kadego z pastw, sucej okreleniu intere
sw narodowych oraz polityki zagranicznej. Geopolityczny dyskurs (debata), dziki
ktremu dochodzi do narzucenia spoeczestwu okrelonej wizji wiata, najczciej
najbardziej zgodnej z partykularnymi interesami elit politycznych czy te dominuj
cych grup spoecznych, powinien sta si gwnym elementem bada geopolitycz
nych. Pytanie o to, w jaki sposb jest kreowany, porzdkowany i narzucany okrelo
ny porzdek mylenia o przestrzeni, stanowi gwny element rozwaa zwizanych
z krytyczn tradycj geopolityki, postrzegajc geopolityk jako jeden z fenome
nw kulturowych. Pojcie geopolitycznego dyskursu dotyczy sposobu wytwarzania
geopolitycznych wyobrae i koncentruje si na roli intelektualistw, publicystw,
dziennikarzy, uczonych, nauczycieli w formuowaniu i artykuowaniu geopolitycz
nych wyobrae i upowszechnianiu ich w opinii publicznej. Dyskurs geopolityczny,
rozumiany jako proces nadawania znacze symbolom i uznawania okrelonych inter
pretacji za obowizujce i wykluczajce alternatywne sposoby rozumienia, stanowi
sposb na kodyfikacj zaoe polityki zagranicznej i artykulacj geopolitycznych
wyobrae. Dyskurs geopolityczny polegajcy na ustabilizowaniu odpowiedniej wizji
wiata pozwala na uksztatowanie swoistych skryptw umysowych zawierajcych
informacje o otaczajcym nas wiecie, dziki czemu w odpowiedni sposb rozpozna
jemy problemy polityki zagranicznej. Su one take ocenie poczyna midzyna
rodowych i kwalifikowaniu ich jako sukcesy lub te poraki. Geopolityczne skrypty
ksztatuj si w debatach dotyczcych polityki zagranicznej, w ktrych odpowiednie
problemy formuowane s w wystpieniach prominentnych politykw, a wielk rol
w ich uksztatowaniu odgrywaj take dziennikarze i osoby odpowiedzialne za od
dziaywanie na opini publiczn.

94 Por. C. Jean, op. cit., s. 49.

41
 Geopolityczne obrazy: s to ukierunkowane i wyranie ustrukturyzowane przedsta
wienia (wyobraenia) o geograficznej przestrzeni, zawierajce najbardziej wyraziste
i zachowane w pamici zbiorowej symbole, znaki, obrazy i charakterystyczne cechy
okrelonych terytoriw, krajw, regionw, znakujce je z politycznego punktu widze
nia. Geopolityczne obrazy stanowi swojego rodzaju polityczny metaobraz lecy
u podstaw dziaania politycznego. Najwaniejsz rol peni tzw. kluczowe obrazy
geopolityczne, ktre w najwikszym stopniu strukturyzuj wyobrani przestrzenno-
-polityczn. Obrazy geopolityczne jako kluczowa dla danego spoeczestwa forma
opisania i uporzdkowania przestrzeni za pomoc geopolityki s przenoszone na re
aln polityczn map wiata, stajc si podstaw dla pojawienia si specyficznych
koncepcji geopolitycznych.
W przypadku pracy powiconej rosyjskiej geopolityce, w ktrej analizuje si tak
e historyczny kontekst wspczesnoci, trudne zadanie stanowi ujednolicenie stoso
wanej terminologii dotyczcej nazewnictwa pastwa rosyjskiego. Z uwagi na liczne
przeksztacenia polityczne, ktre przechodzia Rosja w swojej historii, istnieje problem
poprawnego stosowania nazewnictwa, gdy pastwo to, w zalenoci od okresu dzie
jowego, okrelane byo jako Ru Kijowska, Ru Moskiewska, Ksistwo Moskiewskie.
Wielkie Ksistwo Moskiewskie, Cesarstwo Rosyjskie, Imperium Rosyjskie, Zwizek
Socjalistycznych Republik Radzieckich, czy te wreszcie Federacja Rosyjska. Wy
chodzc z zaoenia, i mimo licznych zmian pastwowoci rosyjskiej zachowuje ona
swoj cigo, najczciej stosowan w pracy nazw jest Rosja - rozumiana jako ter
min oglny odnoszcy si do specyficznego adu polityczno-spoecznego zachowuj
cego swoj cigo i trwao. W przypadku stosowania innych nazw ma to na celu
podkrelenie, i podejmowane rozwaania dotycz konkretnego okresu historycznego
w rozwoju pastwa rosyjskiego.
 C z I
ATLANTYZM (NEOOKCYDENTALIZM )

Rozdzia I
H istoryczno-kulturow a specyfika atlantyzm u -
- geopolityczne znaczenie dyskursu Rosja a Europa

Jednym z najwaniejszych nurtw we wspczesnym rosyjskim myleniu geopoli

tycznym jest tzw. atlantyzm nawizujcy do tradycji rosyjskiego okcydentalizmu
i przekonania, i Rosja powinna modernizowa si na wzr zachodnioeuropejski
tak, aby si maksymalnie zeuropeizowa. Szczeglne znaczenie atlantyzmu wy
nika przede wszystkim z faktu, i rozwaania dotyczce stosunku Federacji Rosyj
skiej wobec Zachodu stanowi jeden z najwaniejszych obszarw analizy wspczes
nej Rosji. Rozpad zimnowojennego porzdku midzynarodowego na przeomie lat
osiemdziesitych i dziewidziesitych spowodowa, e Rosja i kraje Zachodu sta
ny przed problemem okrelenia swojej roli i miejsca w zmienionym rodowisku
midzynarodowym. Pojawio si pytanie o to, kim jest druga strona, skoro po roz
padzie zimnowojennego porzdku teoretycznie przestaa by przeciwnikiem? W rze
czywistoci rosyjskiej jednym ze sposobw na ponowne okrelenie swoich prioryte
tw geopolitycznych stao si odwoywanie do geopolitycznego wyobraenia Rosji
jako Europy i budowa prozachodniej strategii okrelanej mianem atlantyzmu lub te
neookcydentalizmu.
Obraz Rosja-Europa jest jednym z kluczowych wyobrae geopolitycznych za
korzenionych w rosyjskiej tradycji i kulturze geopolitycznej. W historii wywiera on
znaczcy wpyw na rosyjsk aktywno midzynarodow, a take sta si podstaw
do uksztatowania si prozachodniej, okcydentalistycznej czy te atlantyckiej szko
y geopolitycznego mylenia w Rosji. Dla osb reprezentujcych ten sposb myle
nia o rodowisku midzynarodowym (zwanych niekiedy zapadnikami) Rosja to kraj
europejski, podajcy za zachodnim modelem rozwoju. Model ten uznawany jest
za jedyny progresywny, zdolny do dziaania i wyprbowany model rozwoju, ktrego
urzeczywistnienie stanowi jedyn odpowied na polityczno-ekonomiczne wyzwania,
ktre stoj przed Rosj w przestrzeni eurazjatyckiej. Zgodnie z zaoeniami tej szko
y, jeeli Rosja chce pozosta szczeglnie wan si w regionie eurazjatyckim, to po
winna by to sia oparta na przykadzie dostosowania kraju do standardw liberalnej

43
 demokracji i podwyszenia standardu ycia obywateli, a nie na stabilizowaniu autory
tarnych reimw w regionie. Zapadnicy zgadzaj si, e pooenie geopolityczne Rosji
powoduje konieczno rozwijania dwustronnych stosunkw z regionalnymi potgami
w Azji, takimi jak Chiny, Indie czy kraje Azji rodkowej, ale centralnym problemem
polityki zagranicznej powinien sta si sojusz i wielostronne partnerstwo z rozwini
tymi krajami Zachodu. Szkoa ta, wizana przede wszystkim z rosyjskimi liberaami,
nie jest jednolita. Z jednej strony wystpuje w jej ramach przekonanie o koniecznoci
modernizacji Rosji i jej spoeczestwa na wzr rozwinitych krajw Zachodu, z dru
giej jednak strony dostrzega si w jej ramach take bardziej zachowawcze kierunki,
opowiadajce si za wspprac z Zachodem w ramach midzynarodowych instytu
cji, przy zachowaniu rosyjskiej specyfiki1.
W literaturze przedmiotu powszechnie przyjmuje si, e dyskusja o wzajemnych
zwizkach i relacjach R osja-Z achd stanowi istotn cz rosyjskiej myli spoeczno-
-politycznej praktycznie od pocztku istnienia pastwowoci rosyjskiej2. Ma ona zna
czenie symboliczne, gdy jest to jednoczenie dyskurs o problemach identyfikacji
kulturowej Rosjan, wyborze wartoci, a w wymiarze politycznym chodzi o okrelenie
wektorw rozwoju gospodarczego i polityki zagranicznej3. Jak zwraca uwag rosyj
ski geopolityk Dymitr Trenin - zwolennik prozachodniej szkoy geopolityki dla
elit politycznych w Rosji pozycja ich kraju w Europie bya czsto wyznacznikiem
pozycji midzynarodowej Rosji4. Problem specyfiki atlantyzmu jako jednej z wiod
cych szk geopolitycznego mylenia w Rosji dotyka bardzo istotnych problemw.
Z jednej strony dotyczy okrelenia strategii polityki zagranicznej Rosji, jej przysze
go miejsca w wiecie i wiatowym ukadzie si, a wybr sojuszy politycznych przez
Federacj Rosyjsk bdzie mia wpyw na cay ad midzynarodowy. Z drugiej stro
ny wspczesne relacje Rosja - Zachd dotycz obecnego od zawsze w rosyjskiej
kulturze, filozofii i myli politycznej problemu stosunku Rosji do Zachodu jako jed
nego z podstawowych rozwaa historycznych i filozoficznych. Niekiedy wskazuje
si nawet, i ca rosyjsk filozofi mona interpretowa jako odpowied na pytanie
o wzajemny stosunek Rosji i Zachodu5. Debata dotyczca stosunku wobec Zachodu
jest, jak si uznaje, czci rosyjskiej tradycji geopolitycznej. Sposb postrzegania
Rosji w kontekcie Zachodu ma decydujcy wpyw na sposb definiowania rosyjskiej
przynalenoci geopolitycznej i rosyjskich interesw geostrategicznych.
W rosyjskiej literaturze powiconej problemom geopolitycznej przynalenoci
Rosji zwraca si uwag, i istniej trzy podstawowe podejcia do problemu Rosja
- Zachd. Pierwsze wyraa przekonanie, i Rosja jest Europ przez jej zwizki z cy
wilizacj chrzecijask. Istnieje kilka wariantw tego podejcia, m.in. Rosja jest
Europ niedoskona (sabo rozwinit, niepotrafic dostosowa si do standardw
zachodnioeuropejskich); Rosja jest najlepsz Europ (europejskie wartoci duchowo-

1 P. A. Cygankw, A. P. Cygankw, Sociologija m iedunarodnych otnoszenij, Moskwa 2006, s. 47.

2 V. Baranovsky, Russia: a pa rt o f Europe or apart from Europe?, International Affairs, vol. 76,
nr 3, s. 443.
3 M. Broda, Russia and the West: the root o f the problem o f m utual understanding, Studies in East
European Thought" 2002, nr 54, s. 7; M. Ras, Ewolucja polityki zagranicznej Rosji wobec Stanw Zjed
noczonych i Europy Zachodniej w latach 1991-2001, W arszawa 2005, s. 156.
4 D. Trenin, The end o f Eurasia. Russia on the border between geopolitics and globalization, Moskwa
2001, s. 145.
5 M. Bohun, Fiodor D ostojewski i idea upadku cywilizacji europejskiej, Katowice 1996, s. 7.

44
-cywilizacyjne znajduj swj najpeniejszy wyraz w rosyjskiej kulturze); Rosja jest
inn Europ (jest jej wschodnim wariantem wywodzcym si z tradycji cesarstwa bi
zantyskiego). Niezalenie od wszystkich rnic, gwna idea tego podejcia brzmi,
i Rosja i Europa nale do tej samej rodziny.
Drugie podejcie umiejscawia Rosj w Azji i staw iaj w opozycji wobec Europy.
Bizancjum, ktre wprowadzio chrzecijastwo do Rosji, odrniao si od Euro
py Zachodniej i w coraz wikszym stopniu identyfikowao si ze Wschodem i Azj.
Schizmy kocielnej w 1054 r. nie mona rozpatrywa tylko w kategoriach religij-
ych, gdy odzwierciedlaa ona take niemoliwe do poczenia rnice kulturowo-
-cywilizacyjne. Ponadto przez ponad 200 lat Rosja pozostawaa pod wpywem Zotej
Ordy, co nieodwracalnie zmienio jej charakter i odizolowao j od Europy. Take
etnicznie Rosja nie jest Europ. Lud rosyjski jest mieszank Sowian Wschodnich
i turaskich ludw koczowniczych. Drogi Rosji i Europy poszy w odmiennych kie
runkach: podczas gdy Europa rozpocza ekspansj poprzez Atlantyk, Rosja skiero
waa swoj aktywno na Syberi, Azj rodkow i Daleki Wschd.
Trzecie podstawowe podejcie do relacji Rosja - Zachd to twierdzenie, i Rosja
nie jest ani Wschodem, ani Zachodem, ani Europ, ani Azj. Tradycja bizantyska
i religia prawosawna, jako rdze cywilizacji rosyjskiej, stawiaj j w opozycji za
rwno wobec aciskiej Europy, jak i wiata islamu. W przeciwiestwie do reszty Eu
ropy pastwowo rosyjska nie bya budowana na podstawie jednolitoci etnicznej,
ale stanowi niezwyky konglomerat ponad stu rnorodnych grup etnicznych. Jako
cywilizacja Rosja reprezentuje wiat sam w sobie, mikrokosmos posiadajcy swoje
przeznaczenie, swoj specyfik i swoiste zasady rzdzce jej rozwojem. Innymi so
wy, Rosja jest specyficzna i nie powinna poda za egzogennymi standardami6.
Te trzy stanowiska s o tyle istotne, i prawie dokadnie odzwierciedlaj one
generalny podzia rosyjskiej myli geopolitycznej na: 1) ekspansjonistw (neoeur-
azjatyzm i neobizantyzm) podkrelajcych odrbno Rosji od Europy i wskazuj
cych na jej bliskie zwizki z Azj, ktre okrelaj tosamo Rosji w najwikszym
stopniu; 2) atlantystw postrzegajcych Rosj jako integraln cz Europy oraz
3) izolacjonistw, ktrzy uwaaj, i Rosja stanowi odrbny wiat niepodobny ani
do Wschodu, ani do Zachodu, posiadajcy wasn specyfik i interesy, ktre naley
chroni. Ukazuje to geopolityczne znaczenie wewntrzrosyjskiego kulturowego dys
kursu Rosja-Europa, wykraczajcego poza historiozoficzne rozwaania o rosyjskiej
przynalenoci cywilizacyjnej, gdy to w ramach dyskursu Rosja-Europa ksztato
way si i ksztatuj podstawowe geopolityczne wyobraenia Rosjan o sobie i swoim
miejscu w wiecie, wpywajc tym samym na okrelone geostrategiczne koncepcje
rozwoju kraju.
Spoeczny dyskurs wok atlantyzmu, nie tylko w Rosji, ale take w jej otocze
niu midzynarodowym, w duym stopniu uwarunkowany jest specyfik historyczn
tego kraju. Aby zrozumie, czym jest wspczesny atlantyzm, naley zrozumie, jak
historia ksztatowaa kontakty Rosji ze wiatem zachodnioeuropejskim, gdy atlan
tyzm zawsze by zwizany ze stojcymi przed Rosj wyzwaniami dotyczcymi mo
dernizacji pastwa. Take i dzi strategiczne cele Rosji wobec Zachodu s zwizane
przede wszystkim z koniecznoci modernizacji kraju, podniesieniem poziomu y
cia i zapewnieniem jej znaczcej roli w wiecie. W przypadku Rosji s to cele, ktre

6 V. Baranovsky, op. cit., s. 444.

45
 powtarzaj si w perspektywie historycznej. W nowoytnej historii rozwj Rosji by
opniony, ale wan cech jej historii byy rwnie potne zrywy, ktrych celem
jest docignicie wiata zewntrznego, Europy, Zachodu. Okresy zryww moderni
zacyjnych wystpuj na przemian z okresami regresu, zmiany kierunku, sanacji tra
dycjonalizmu7. Uznaje si niekiedy, i wspczesne aspiracje rosyjskie wobec pastw
Zachodu przypominaj te sprzed ponad trzystu lat, kiedy to Piotr I postawi sobie
za strategiczny cel wprowadzenie Rosji do Europy, a wspczesne dyskusje wok
tosamoci i cywilizacyjnej przynalenoci rosyjskiego spoeczestwa przypominaj
wielkie dziewitnastowieczne debaty sowianofilw z okcydentalistami8. W rzeczy
wistoci w dekadach, ktre nastpiy po upadku ZSRR, w Rosji nastpi wielki zryw
modernizacyjny, ktry wywoa jednoczenie siln fal sanacji tradycjonalizmu.
Przez stulecia pastwo rosyjskie byo raczej outsiderem w polityce europejskiej, co
tumaczono jego szczeglnym pooeniem geopolitycznym, specyfik cywil izacyjno-
-kulturow i zacofaniem ekonomicznym. Rosja z wielu powodw (warunki geogra
ficzne i klimatyczne, wieloetniczno, oddalenie od najwikszych ognisk cywilizacji,
brak dogodnego dostpu do morza, rola wadzy centralnej, podporzdkowanie jed
nostki kolektywowi) znalaza si na marginesie Europy. Szczegln rol w ukszta
towaniu si odrbnoci Rosji od reszty Europy przypisuje si zwaszcza okresowi
tzw. niewoli tatarskiej. Jak pisa amerykaski geopolityk Samuel Huntington, ktry
wyodrbni jako podmiot geopolityczny prawosawn cywilizacj z centrum w Ro
sji, okres niewoli tatarskiej rozdzieli dwa nurty cywilizacji europejskiej, bo Rosja
nie uczestniczya w wydarzeniach stanowicych o tosamoci aciskiej Europy, co
zadecydowao o cakowitej odrbnoci Rosji, gdy odizolowana od Europy Zachod
niej, poddana panowaniu wyznajcych islam Tatarw, nie miaa prawie adnego kon
taktu z wydarzeniami historycznymi, ktre okreliy tosamo Zachodu: rzymskim
katolicyzmem, feudalizmem, Renesansem, Reformacj, zamorsk ekspansj i kolo
nizacj, Owieceniem i uksztatowaniem si pastwa narodowego, co przyczynio
si do uksztatowania si spoeczestwa i kultury o niewielu cechach podobnych do
spoeczestwa i kultury zachodniej Europy, rozwijajcych si pod wpywem odmien
nych czynnikw (np. takich jak rozdzia kocioa od pastwa, rzdy prawa, pluralizm
spoeczny, ciaa przedstawicielskie, indywidualizm)9. Szeroko rozpowszechniona jest
teza, i to wanie dziedzictwo tatarskie decyduje o specyfice polityczno-kulturowej
Rosji jako kraju azjatyckiego, obcego tradycji zachodnioeuropejskiej10.
Takie pastwo zaczo dostosowywa si do wyzwa zwizanych z wartociami
wiata liberalnego dopiero od drugiej poowy XIX w., czyli kilkaset lat pniej ni
przodujce kraje Zachodu. Za wadc, ktry przerwa izolacj Rosji od Europy, ucho
dzi Piotr I, ktry uczyni cesarstwo rosyjskie jedn z potg militarnych i politycznych
decydujcych o losach kontynentu. Piotr 1 podejmujc polityk europeizacji Rosji
i wczajc j do rywalizacji midzy mocarstwami na kontynencie europejskim przy

7 W. Rydzewski, Wstp, (w:) Filozofia rosyjska wobec problemw modernizacyjnych, pod red. W. Ry
dzewskiego i M. Bohuna. Krakw 1999, s. 9.
s Por. L. Blecher, G. Ljubarskij, Gtawnyj russkij spor: ot zapadnikow i slowianofilow do globalizma
i Nowowo Sredniewikowja, Moskwa 2003, s. 605.
9 S. Huntington, Zderzenie cywilizacji. Warszawa 2003, s. 226-227.
10 W polskiej literaturze historycznej klasycznym przykadem takiego stanowiska s prace Feliksa
Konecznego, ktry uwaa, e to Mongoowie nadali charakter cywilizacji m oskiewskiej, okrelanej przez
polskiego historyka jako turaska. Por. F. Koneczny, Cywilizacja bizantyska, Komorw 1997, s. 2 8 7 -
295; tene, Dzieje Rosji, Komorw 1997, s. 81-101.

46
wrci rosyjskie zwizki z Europ i od jego czasw Rosja na powrt staa si znacz
cym elementem europejskiej polityki i tosamoci. W wyniku dziaa Piotra I Rosja
staa si mocarstwem w Europie. Carowi udao si uczyni z Rosji wany podmiot
europejskiej polityki i, co wicej, wprowadzi j do Europy. Cesarstwo Rosyjskie,
w przeciwiestwie do Imperium Osmaskiego, zostao uznane za powaanego i pra
wowitego czonka europejskiego systemu midzynarodowego, a dynastia Romano
ww skoligacona by ze wszystkimi domami panujcymi w Europie. Kolejni wadcy
Rosji carskiej, np. Elbieta I, Katarzyna II, Aleksander I, Aleksander II, kontynuowali
polityk europeizacji Rosji. W XVIII w. Rosja zrobia ogromny krok w kierunku eu
ropeizacji i identyfikowania si z duchem kultury zachodniej".
Wiek XIX by w duej mierze kluczowym okresem dla uksztatowania si ro
syjskiej tosamoci i w duym stopniu wpyn na jej samoidentyfikacj. W Euro
pie by to okres szybkiego uprzemysowienia, pojawienia si nierwnoci spoecz
nych i konfliktw charakterystycznych dla epoki industrializacji, realizacji ideaw
liberalizmu polityczno-gospodarczego, ksztatowania si nowoczesnych narodw
i pastw narodowych. Rosja, ktra od czasw Piotra I dya do odgrywania znacz
cej roli w Europie, stana przed problemem ustosunkowania si i dostosowania do
procesw modernizacyjnych zachodzcych w Europie Zachodniej. Uksztatoway
si wwczas rnorodne rosyjskie postawy (obecne take we wspczesnym dyskur
sie dotyczcym problemw modernizacji kraju) wobec modernizacji i westernizacji
niezachodnich spoeczestw: poczwszy od odrzucenia, a po akceptacj i przyjcie
wzorw zachodnich.
Rosja stojc u progu modernizacji zacza szuka drg umoliwiajcych moder
nizacj kraju bez naruszania patriarchalnej i archaicznej struktury wadz i hierarchii
spoecznej. Rosja carska bya wwczas krajem zacofanym, stojcym wobec koniecz
noci przemian w warunkach cakowitego zwycistwa kapitalizmu w bardziej roz
winitych gospodarczo krajach Europy. Utrudnienia zwizane z modernizacj kraju
wypyway z silnej specyfiki rosyjskiej, patriarchalnych tradycji politycznych oraz
istnienia archaicznych struktur spoecznych.
Uwaa si, i po rewolucji 1917 r. nastpio zerwanie postpujcego do czasw
Piotra I procesu adaptacyjnego12. Spowodowao to opnienie procesw moderniza
cji kraju i wpyno na rnice w poziomie rozwoju spoeczestw Rosji i Europy Za
chodniej. Uksztatowany reim bolszewicki podj kolejn prb modernizacji pa
stwa, ale na innych podstawach ideologicznych. W naukowym dyskursie dotyczcym
problemu wadzy bolszewickiej w Rosji wystpuj dwie przeciwstawne opinie. Jedna
uznaje, i rosyjski bolszewizm jest fenomenem typowo rosyjskim i wyrasta z rosyj
skiego (wschodniego) sposobu pojmowania wadzy. Jest te wynikiem odrbnoci
cywilizacyjnej Rosji (azjatycko-turaskiej). W tym rozumieniu bolszewizm jest za
tem wrogi europejskiej tradycji mylenia i dziaania politycznego, jest wic agresyw
ny wobec zachodniej kultury. Druga opinia zwraca uwag, i klucz do zrozumienia
bolszewizmu nie ley na wschodzie, ale na zachodzie", gdy bolszewizm wywodzi
si z tradycji europejskiej i jest to endogenna patologia wiata europejskiego, w kt
rym wanymi ogniwami jego tradycji s: utopie, zapocztkowane przez Platona i na

11R. Pipes, Rosja Carw, Warszawa 2006. s. 133.

12 S. Biele, Geopolityczne uwarunkowania nowej tosamoci Rosji, (w:) Nowa tosamo Niemiec
i Rosji w stosunkach midzynarodowych, pod red. S. Bielenia i W. Gralskiego, Warszawa 1999, s. 88.

47
 nim wzorowane, jakobiski model pastwa i spoeczestwa, heglowska logika dzie
jw oraz nawizujca do Hegla marksistowska doktryna dziejw powszechnych13.
Przyjmuje si, i utworzenie ZSRR bya to prba stworzenia wasnej alternatywnej
drogi rozwoju spoecznego i gospodarczego w reakcji na problemy spoeczne i ekono
miczne procesw uprzemysowienia Europy. Czsto uznaje si, szczeglnie w polskiej
publicystyce, i Rewolucja Padziernikowa bya prb powstrzymania postpujcej
od czasw Piotra I okcydentalizacji Rosji i zachowania odrbnoci i samoistnoci
sowiasko-prawosawnego krgu kulturowego14, co oznaczao zanegowanie tych
wartoci, ktre przyniosy dynamiczny rozwj i znaczce sukcesy wiatu zachodnie
mu (wolno jednostki, demokracja, liberalizm ekonomiczny). Niemniej jednak rw
nie czsto wskazuje si, i bolszewicka alternatywa rozwojowa pastwa korzystaa
z ideologii, ktra bya wytworem Zachodu, a wic zostaa osadzona w tradycji euro
pejskiej. Amerykaski uczony Samuel Huntington zwraca szczegln uwag na fakt,
i paradoksem pastwa radzieckiego byo to, e komunizm, wywodzcy si z zachod
niej Europy, stajc si w Rosji ideologi antyzachodni, stworzy rwnie bardzo silne
wizi z Zachodem. Przyswajajc sobie ideologi zachodniej proweniencji i czynic
z niej uytek przeciwko Zachodowi, Rosjanie w pewnym sensie zbliyli si do niego
i zwizali bardziej ni kiedykolwiek w swojej historii. Podkrela si, e chocia ideo
logia liberalnej demokracji i komunistyczna rniy si od siebie, to ich wyznawcy
mwili ,jednym jzykiem , gdy konflikt ten dotyczy ideologii, ktre pomimo za
sadniczych rnic miay nowoczesny i wiecki charakter oraz stawiay przed sob te
same cele: wolno, rwno i materialny dobrobyt. W zasadzie obydwie te ideologie
wywodziy si z progresywistycznej, owieceniowej wizji wiata15.
W dzisiejszym dyskursie dotyczcym istoty bolszewizmu zwraca si uwag na
jego dwoisto piszc, i by on specyficzn hybryd, nawizujc z jednej strony do
tradycji myli zachodniej (marksizm), a z drugiej strony uwzgldniajc rwnie lo
kalne pierwiastki rosyjskie. Z uwagi na t specyfik bolszewizm, podobnie jak i wiele
nurtw rosyjskiej myli spoeczno-politycznej, wobec Zachodu prezentowa postawy
ambiwalentne. Z jednej strony Zachd by traktowany jako symbol upadku i rozka
du (uosabia on bowiem system polityczny i spoeczny, ktry mia znikn). Z dru
giej jednak strony bolszewizm wyraa przekonanie o koniecznoci zaadoptowania
wszystkich tych elementw wywodzcych si z kultury Zachodu, ktre s niezbdne
do budowy nowego typu spoeczestwa16.
W warunkach totalitaryzmu radzieckiego podjto prb budowy nowego ustroju,
ktry, jak uwaali bolszewiccy ideologowie, mia zastpi chylcy si ku upadko
wi Zachd. Jednake radziecka alternatywa ustrojowa i cywilizacyjna nie wykazaa

13 J. Gokowski, Bolszewizm i Rosja: zm iana i cigo, (w:) Zagadnienia rosyjskie, pod red. M. Bo-
huna i J. Gokowskiego, Krakw 2000, s. 111-113.
14 J. Krasuski, Historiozoficzny sens zaamania si komunizmu, Dzi 1992, nr 4, s. 75-76. Prze
konanie takie istnieje take i we wspczesnym rosyjskim atlantyzmie, gdzie np. Dymitr Trenin zwraca!
uwag, e wielowiekowy proces okcydentalistycznej m odernizacji Rosji zosta przerwany przez bolsze
wikw. Sama m odernizacja technologiczna dokonana przez totalitarne pastwo nie oznaczaa okcyden
talizacji Rosji. Niszczenie podstawowych wartoci i instytucji wiata zachodniego powoduje, i rzdy
bolszewikw naley ocenia jak o antym odemizacyjne, por. R. Backer, Rosyjskie mylenie polityczne za
czasw prezydenta Putina, Toru 2007, s. 233.
15 S. Huntington, op. cit., s. 230-232.
16 F. Golembski, Geokulturowe zaoenia stosunkw m idzy Rosj a Zachodem, (w:) Historia i geo
polityka. Rosja na progu X X I stulecia, Warszawa 2000, s. 105-106.

48
dostatecznych zdolnoci adaptacyjnych, kierujc si dogmatyzmem ideologicznym
przeszkadzajcym jej w dostosowaniu si do realiw zmieniajcego si ycia. O ile
do lat siedemdziesitych XX w. ZSRR by w stanie rywalizowa, i co wicej osiga
w tej rywalizacji sukcesy, ze wiatem zachodnioeuropejskim, o tyle w latach 1970-
1991 Zwizek Radziecki zwiksza dystans wobec krajw Zachodu i mia te coraz
mniejsze moliwoci rywalizacji z USA. Utrzymujcy si niski poziom ycia, powta
rzajce si kryzysy gospodarcze, zamknicie kraju na kontakty ze wiatem zewntrz
nym, to wszytko przyczyniao si do stopniowej delegitymizacji systemu komuni
stycznego. Jak si obecnie powszechnie uznaje, do upadku totalitaryzmu radzieckiego
przyczyniy si zmiany cywilizacyjne, jakie nastpiy po drugiej wojnie wiatowej.
System Rosji Radzieckiej upad, gdy nie by przygotowany do nadejcia ekonomii
nowoczesnej cywilizacji, upad dlatego, e nie by zdolny rozwizywa wspczes
nych wymaga cywilizacyjnych17.
Rozwj ekonomiczny promowa otwieranie si spoeczestw na handel zagranicz
ny, inwestycje, innowacje technologiczne, turystyk i swobodne komunikowanie si.
Kiedy w drugiej poowie XX w. kraje zachodnioeuropejskie zdobyy przewag tech
niczn i demonstroway umiejtno radzenia sobie z przemysem informatycznym,
zbrojeniowym i podbojem kosmosu, w Rosji upada nadzieja na stworzenie alterna
tywnego bieguna techniki, a wraz z nim dawne mesjanistyczne teorie opanowania
wiata. Rosja w widoczny sposb przegrywaa konfrontacj z cywilizacj zachodnio
europejsk i w zwizku z tym rozpoczty zosta proces rozluniania rygorw pa
stwa i odchodzenie od centralizacji aparatu pastwowego i gospodarki. Procesy te
zmusiy ZSRR do zmiany dotychczasowej geopolitycznej strategii: wycofania si
z doktryny Breniewa 18 i angaowania swoich si i rodkw poza granicami kraju,
wikszego otwarcia na wiat w nadziei na uzyskanie pomocy technicznej i gospodar
czej z zewntrz. Doktryna Breniewa zostaa stopniowo zastpiona przez doktryn
Gorbaczowa, zakadajc zakoczenie zimnej wojny, otwarcie ZSRR na zewntrz
i wspprac z krajami zachodnioeuropejskimi oraz reformy wewntrzne.
Paradoksem i zarazem wielk tragedi narodu rosyjskiego okazao si to, e wielki
przeom, jaki dokona si w Rosji, sta si jednoczenie przyczyn kryzysu cywili
zacyjnego dotyczcego wszystkich sfer ycia spoecznego, dramatycznego spadku
poziomu ycia, poczucia bezpieczestwa i godnoci obywateli rosyjskich. Konse
kwencj tego byo, i reformy wewntrzne majce przebudowa pastwo na wzr
systemw politycznych i gospodarczych Europy Zachodniej oraz prozachodnia stra
tegia pastwa przestay cieszy si powszechnym uznaniem, a w Rosji zacza si
odradza antyzachodnia, antydemokratyczna i antyliberalna myl polityczna zorien

17 A. i H. Toffler, Budowa nowej cywilizacji, Pozna 1996, s. 82-83.

18 Doktryna Breniewa jest to pojcie suce okreleniu strategii polityki zagranicznej ZSRR
w iatach rzdw Leonida Breniewa 1966-1982. Doktryna ta zakadaa ograniczon suw erenno tzw.
pastw socjalistycznych nalecych do politycznej strefy wpyww Moskwy. W duym stopniu powstaa
ona jak o reakcja na wydarzenia w Czechosowacji, w ktrej reform atorscy przywdcy partyjni, na czele
z Aleksandrem Dubczekiem, pod wpywem odwily politycznej zwizanej z dziaalnoci Chruszczowa
zadecydowali o wprowadzeniu reform politycznych i gospodarczych, ktre podwaay cakowit kontrol
partii komunistycznej nad spoeczestwem , pastwem i gospodark. Liberalizacja polityczna i kulturowa,
znana jako praska w iosna, spowodowaa zaniepokojenie biurokratycznego reimu komunistycznego
w ZSRR. Reakcj wadz radzieckich bya decyzja o wkroczeniu w ojsk Ukadu W arszawskiego do Cze
chosowacji. Inwazja ta otrzym aa swoj sankcj ideologiczn w postaci doktryny Breniewa , traktowa
nej jak o wyraz umacniania przez wadz radzieck tzw. imperium zewntrznego .

49
 towana na restauracj wiatowej potgi Rosji, a takie pojcia, jak demokracja czy
te liberalizm zostay zdyskredytowane przez postpujc pauperyzacj spoeczn, za
ktr obwiniono prozachodnich reformatorw. Nieudane reformy oddaliy Rosj od
Europy i jej wartoci, a rozczarowanie kursem prozachodnim przywrcio odwiecz
ne rosyjskie pytanie o sens i charakter westernizacji kraju, pytania o tosamo
narodow, o stosunek do wiata zewntrznego i wasnego dziedzictwa historyczno-
-kulturowego. Pojawiy si tradycyjne dla Rosji pytania o to, czy Rosja jest czci
Europy, czy jest' poza ni i do jakiego krgu kulturowo-cywilizacyjnego naley?19.
W rezultacie zaczy w Rosji narasta obawy wobec kierunku wspczesnych prze
mian, postawy patriotyczno-nacjonalstyczne oraz izolacjonistyczne, co znalazo tak
e odbicie w rosyjskim myleniu geopolitycznym, a take kierunkach, ktre przyja
rosyjska polityka midzynarodowa na przeomie XX i XXI w.
Wspczesny atlantyzm wyraajcy rosyjskie aspiracje i postawy wobec Zachodu
ksztatowa si pod wpywem sytuacji, w jakiej znalaza si Rosja pod koniec XX w.,
kiedy kraj ten stan przed koniecznoci zmiany dotychczasowego modelu cywiliza
cyjnego i adaptacji do tworzcej si globalnej cywilizacji zwizanej z fal moderni
zacji na wzr zachodnioeuropejski. Z uwagi na znaczenie dyskusji Rosja a Europa dla
samoidentyfikacji spoeczestwa rosyjskiego, a take dla postrzegania Rosji w wie-
cie, ma ona czsto charakter silnie emocjonalny i ideologiczny, dostrzec mona te
brak bezstronnych analiz (zarwno w samej Rosji, jak i poza jej granicami) powico
nych przynalenoci cywilizacyjnej Rosji. Atlantyzm bdcy elementem wielowieko
wego sporu dotyczcego tosamoci Rosji i drgjej rozwoju jest nie tylko zwyk kon
cepcj geopolityczn, czci dyskursu ideologicznego silnie naznaczonego treciami
emocjonalnymi. Po upadku ZSRR rozpoczto urzeczywistnianie takich wartoci, jak:
odchodzenie od pastwa represyjnego, autonomia spoeczestwa od pastwa, decen
tralizacja i rozproszenie wadzy, osabianie tosamoci pastwowej na rzecz budowy
wizi lokalnych i globalnych. Podjto prb dostosowania si do nowej, tworzcej si
oglnowiatowej cywilizacji, rozpoczynajc budow pastwa opartego na wzorach
zachodnioeuropejskich. Przemiany te zachodziy w specyficznych warunkach gbo
kiego kryzysu gospodarczego, politycznego i spoecznego wywoanego przez rozpad
ZSRR. Atlantyzmowi w duym stopniu przypada rola ideologii, ktra ma legitymi
zowa zachodzce zmiany. Sigajc do tradycji myli spoeczno-politycznej pastwa
rosyjskiego starano si uzasadni suszno zachodzcych przemian. Atlantyzm sta
si bardzo szerok koncepcj zarwno wewntrznego, jak i zewntrznego rozwoju
pastwa, a rozumiany jako koncepcja geopolityczna by tylko elementem szerszej idei,
ktrej gwnym zadaniem staa si legitymizacja dziaa proreformatorskich elit, kt
rych ambicj byo uczynienie z Rosji nowoczesnego, wysoko rozwinitego pastwa
bdcego wanym elementem porzdku midzynarodowego. Z uwagi na znaczenie,
jakie peni w rzeczywistoci obraz Rosji jako Europy, a take z uwagi na fakt, i re
formatorzy rosyjscy potrzebowali spjnej koncepcji ideologicznej, atlantyzm zacz
odgrywa rol ideologiczno-suebn wobec elit politycznych, ktre sigajc do tra
dycji oraz wartoci zakorzenionych w kulturze staray si uzasadnia swoje czsto
kro wtpliwe dziaania. Wpyno to take w duym stopniu na charakter atlantyzmu
jako koncepcji geopolitycznej uzasadniajcej konieczno nawizania strategicznego
partnerstwa z zachodnioeuropejskimi demokracjami.
19 Por. V. Baranovsky, op. cit., s. 443-448; S. Sestanovich, Where dies Russia belong?, National
Interest, s. 5-16.

50
 Rozwaania dotyczce stosunku Rosji wobec Europy stanowi jeden z najwa
niejszych obszarw analizy tego kraju, a w tym take analizy rosyjskiej myli geo
politycznej. Co najmniej od dwustu lat Rosja pozostawaa istotnym elementem po
litycznej, gospodarczej i wojskowej rwnowagi geopolitycznej w Europie. Europa
Zachodnia pozostawaa dla Rosji wanym punktem odniesienia pod wzgldem wzor
cw cywilizacyjnych. To w ramach dyskursu Rosja a Europa ksztatoway si kluczo
we dla Rosji kody geopolityczne stanowice podstaw aktywnoci midzynarodowej
i suce do interpretacji rodowiska midzynarodowego. Stale obecne w rosyjskiej
kulturze rozwaania dotyczce wzajemnych relacji Rosji i Europy silnie wpyny na
utrwalenie i instytucjonalizacj form pisania i mwienia o przestrzeni. To w histo
riozoficznych dyskusjach powiconych stosunkowi wobec Europy ksztatoway si
fundamentalne wyobraenia i postrzeganie otoczenia zewntrznego, innych krajw
i spoecznoci, na podstawie ktrych ksztatowao si przeciwiestwo my - oni
i wraz z tym rosyjska samoidentyfikacja. W rosyjskich wyobraeniach geopolitycz
nych Europa bya i pozostaje wanym punktem odniesienia i centralnym elemen
tem geopolitycznego dyskursu, dziki ktremu dochodzi do wykreowania okrelo
nej wizji wiata. Jak pisa jeden z rosyjskich wspczesnych politologw Aleksiej
Kara-Murza: Rzeczywicie, Rosja w aden sposb nie mieci si w Europie. Para
doks polega jed n a k na tym, e adna z prb zmiany pola identyfikacyjnego, podanie
w wtpliwo samego imperatywu samookrelenia wzgldem Europy", uznania za
faszywy, nierozwizalny samego problemu nieuchronnoci dialogu z Zachodem
nigdy si w Rosji nie udaa. Trzeba przyzna, e wszystko co w Rosji je s t dobre i ze,
tak czy inaczej dokonuje si w kontekcie je j cigego i dramatycznego obcowania
z Zachodem. Rwnie z wewntrznym Zachodem ", jako e Zachd i okcydentalizm
s ju od dawna wewntrznym problemem Rosji20.

Rozdzia II
L iberaow ie/okcydentalici - prekursorzy atlantyzm u

Wspczesny rosyjski atlantyzm nie pojawi si w ideologicznej pustce, gdy proza

chodnie tradycje i wyobraenia Rosja-Europa byy mocno zakorzenione w rosyjskiej
viadom oci spoecznej. Rosyjski prozachodni nurt mylenia politycznego, zwany
potocznie okcydentalizmem, posiada dugie historyczne tradycje, a symbolem we-
sternizacji kraju przez wiele lat by Piotr 1 i zbudowane przez niego miasto - Sankt-
-Petersburg. Nurt ten nie by ideologi szczeglnie oryginaln, gdy w duej mierze
w ramach atlantyzmu powtarzano motywy, ktre wystpoway w tradycji rosyjskiej
myli spoeczno-politycznej, dostosowujc je do wymaga wspczesnoci. Wsp
czesny atlantyzm korzysta z dorobku poprzednich pokole liberalnych rosyjskich

20 A. A. Kara-M urza, Zmiana form uy tosamoci: Rosja midzy okcydentalizmem a samoistnoci,

(w:) P olacy i Rosjanie. 100 kluczowych poj, pod red. A. Magdziak-Miszewskiej, M. Zuchniak, P. Ko
wala. Warszawa 2002, s. 208.

51
 mylicieli, ktrzy od czasw reform Piotra I zwracali uwag na konieczno euro
pejskiego wyboru Rosji, tj. modernizacji na wzr pastw zachodnioeuropejskich.
Ze wzgldu na specyfik Rosji carskiej, jej pooenie na peryferiach Europy, silnie
patriarchalny ustrj spoeczno-polityczny, zacofanie gospodarcze, liberalizm w Ro
sji upowszechni si znacznie pniej ni w Europie Zachodniej. Przesanki dla upo
wszechnienia si koncepcji i postaw charakterystycznych dla ideologii liberalizmu
pojawiy si w Rosji w drugiej poowie XVIII w., kiedy to Rosja carska dziki rzdom
Piotra I i Katarzyny II staa si wanym podmiotem europejskich stosunkw midzy
narodowych. Do Rosji zaczy przenika zachodnioeuropejskie prdy intelektualne,
pojawia si wiadomo, i Rosja carska, chcc sta si krajem znaczcym w Euro
pie, musi dokona modernizacji spoecznej, gospodarczej i politycznej. Wrd elit
spoecznych upowszechnia si wiadomo koniecznoci modernizacji kraju na wzr
zachodnioeuropejski, a take coraz czciej przyjmowano tak fundamentalne zasady
cywilizacji europejskiej, jak prawo czowieka do wasnoci i wolnoci osobistej, idee
praw naturalnych i pojcie postpu21.
W poowie dziewitnastego wieku pod wpywem owiaty i rozwijajcych si kon
taktw z Zachodem na Rosj w coraz wikszym stopniu wpyway wzory rodzcej si
zachodnioeuropejskiej nowoczesnoci (wolno sowa, rwno, rzdy prawa, demo
kracja, suwerenno narodu, konstytucjonalizm, liberalizm, instytucje przedstawiciel
skie, prawa czowieka, obywatelstwo), a rosyjskie ycie spoeczno-gospodarcze stop
niowo si modernizowao na wzr europejski. Uksztatoway si wwczas rnorodne
rosyjskie postawy (obecne take we wspczesnym dyskursie dotyczcym problemw
modernizacji kraju) wobec modernizacji i westernizacji niezachodnich spoeczestw:
poczwszy od odrzucenia a po akceptacj i przyjcie wzorw zachodnich.
Szczeglnie wan rol w rozwoju rosyjskiej geopolitycznej wyobrani i sto
sunku wobec wiata Zachodu odegray dwa wielkie dziewitnastowieczne prdy
umysowe: sowianofilstwo i okcydentalizm. W przypadku obydwu tych ruchw in
telektualnych u podstaw ich wyodrbnienia leay problemy rosyjskiej tosamoci
i wyboru drogi rozwoju. Pojawienie si tych dwch prdw umysowych byo take
do pewnego stopnia zwizane z geopolityczn sytuacj, w jakiej znalaza si Rosja na
przeomie XVIII i XIX w., czyli z rosncym znaczeniem Rosji w Europie, w zwiz
ku z jej aktywnym uczestnictwem w europejskich wydarzeniach politycznych, takich
jak wojny napoleoskie 1812 r. i kongres wiedeski w 1815 r., ktre doprowadziy do
tego, i Rosja staa si jednym z najpotniejszych pastw w Europie. Wydarzenia te
spowodoway, i w modernizujcej si od czasw Piotra 1 na wzr zachodnioeuropej
ski Rosji zaczto coraz czciej stawia pytanie o to, czy Rosja jest czci Europy,
czy bdzie ona rozwija si podobnie jak kraje europejskie? Dziewitnastowieczna,
nowoytna rosyjska myl spoeczno-polityczna prbujc da odpowied na te pytania
koncentrowaa si na problemie R osja-Z achd i rozwijaa si pod wpywem jednego
zjawiska: kontaktu i opozycji midzy Rosj a Zachodem oraz przenikania do Rosji
cywilizacji europejskiej. Problem ten sta si gwn osi sporu pomidzy okcydenta-
listami - zapadnikami, zwolennikami zwizania Rosji z Zachodem (charakterystycz
n cech dla okcydentalistw byo ukierunkowanie na Zachd) oraz sowianofilami
- zwolennikami samodzielnego, tzn. nieeuropejskiego rozwoju kraju (charaktery

21 J. Potulski, Przemiany rosyjskiego liberalizmu, (w:) Paradoksy liberalizmu, pod red. D. Karnow
skiej i A. M odrzejewskiego, Toru 2009, s. 159.
styczn cech dla sowianofilw byo podkrelanie wartoci rosyjskiej kultury i rodzi
mych elementw ycia spoecznego oraz wiara w konieczno szukania samodzielnej
drogi rozwoju spoeczno-politycznego).
Okcydentalizm (zapadniczestwo), nazwany tak ze wzgldu na pozytywny stosu
nek jego przedstawicieli do zachodniej Europy, by to zrnicowany, wielopasz
czyznowy spoeczno-polityczny i kulturowy fenomen: ruch intelektualny, program
konkretnych dziaa, cz polityki pastwa, ruch spoeczno-polityczny, styl postpo
wania w codziennym yciu. Okcydentalici uwaali, i zagadnienia dalszego rozwoju
Rosji naley rozpatrywa w kontekcie rozwoju oglnoludzkiej cywilizacji, ktrej
wiodcym biegunem jest przede wszystkim Europa Zachodnia, gdzie w najwikszym
stopniu urzeczywistniono ideay postpu i wolnoci. Okcydentalici twierdzili, i ro
syjska historia to historia przezwyciania zacofania i izolacji od Zachodu. Najwik
sze zasugi dla pastwa rosyjskiego pooy Piotr I, ktry wczy kraj w wiatow
cywilizacj. Okcydentalici byli przekonani, i Rosja powinna uczy si od Zachodu
i przej te same etapy rozwoju co Zachd, a przede wszystkim pragnli, aby Rosja
przyswoia nauk europejsk i owoce Owiecenia. Zadaniem Rosji jest jak najszyb
sze odrzucenie bagau przeszoci, na ktry skada si m.in. patriarchalizm ustroju
spoeczno-politycznego i azjatycki charakter kraju. Okcydentalici, co byo take
ich specyfik, nie uznawali wyjtkowoci prawosawia, a raczej mieli tendencj do
podkrelania niedostatkw Kocioa rosyjskiego. Sowianofile natomiast idealizowali
polityczn przeszo Rosji i narodowy charakter rosyjski. Wysoko cenili osobliwoci
rosyjskiej kultury i uwaali, e rosyjskie ycie spoeczne i polityczne rozwijao si
i bdzie rozwija si wasn drog22.
Sowianofilstwo i okcydentalizm s uwaane za bezporednich prekursorw dwch
gwnych wspczesnych kierunkw w rosyjskim myleniu geopolitycznym: atlan-
tyzmu i eurazjatyzmu. W geopolitycznym sensie byy wic one prekursorami dwch
konkurujcych ze sob geopolitycznych szk w Rosji, z ktrych pierwsza uznaje
Europ Zachodni i Stany Zjednoczone za modele kulturowe, spoeczne, polityczne
i gospodarcze, do ktrych powinna zbliy si Rosja, by unowoczeni si i wyj
z okresu zacofania. Natomiast druga podkrela odrbno Rosji od innych pastw
europejskich i optuje za utrzymaniem wasnej tosamoci i wypracowaniem wasnej
drogi rozwoju, gdy zaleno Rosji od Europy, czy te jej naladowanie, zniekszta
cioby rosyjsk dusz, powodujc utrat jej wyjtkowej tosamoci23.
Co prawda w dyskusjach pomidzy okcydentalistami a sowianofilami kwestie
geopolityczne stanowiy tylko to dla problemw spoeczno-kulturowego i cywili
zacyjnego rozwoju kraju i narodu rosyjskiego, ale wywary one wielki wpyw na ro
syjsk kultur, a w tym take na wyobraenia polityczne i geopolityczne. Znaczenie
tych dwch przeciwstawnych tendencji wynika przede wszystkim z faktu, e chocia
przedstawiciele tych dwch nurtw intelektualnych nie byli geopolitykami w ci
sym tego sowa znaczeniu i nie tworzyli rozbudowanych teorii geopolitycznych,
ale raczej filozoficzne lub historiozoficzne, to idee zawarte w ich pracach byy cile
zwizane z geopolitycznymi interesami kraju i wpyny na pniejsze koncepcje
geopolityczne pojawiajce si w Rosji i dyskusje wok rosyjskiej geostrategii roz

22 M. osski, Historia filozofii rosyjskiej, Kty 2000, s. 51; W. A. Kolosow, N. S. Mironienko, Geo-
politika ipoliticzeskaja geografia, Moskwa 2002, s. 148; R. T. Muchajew, Geopolitika, M oskwa 2007,
s. 231.
23 C. Jean, op. cit., W rocaw 2003, s. 304-305.

53
 woju spoeczno-politycznego. Uznaje si, i spr sowianofilw z okcydentalistami
by w istocie ideologicznym sporem o typ rosyjskiej cywilizacji i drogi jej przesze
go i przyszego rozwoju24.
Okcydentalizm by nurtem bardzo zrnicowanym25, a przedstawicielami tego
kierunku w Rosji byy tak odmienne osoby, jak: Mikoaj Stankiewicz, Aleksander
Hercen, Wissarion Bieliski, Tymoteusz Granowski, Konstanty Kawelin, Borys Czi-
czerin. Tym co ich czyo, by przede wszystkim krytycyzm wobec tradycji rosyj
skiej oraz admiracja dla zachodniej cywilizacji. Okcydentalici byli przekonani, e
stosunki w Rosji naley maksymalnie zeuropeizowa, gdy wanie Europa Zachod
nia osigna najwyszy rozwj cywilizacji i wanie tam zasady wolnoci i postpu
znajduj najlepsze moliwoci rozwojowe26. Jeden z przedstawicieli okcydentalistw
Borys Cziczerin pisa, i byli to ludzie, ktrzy zblienie z Zachodem traktowali jako
wielkie i szczliwe wydarzenie w rosyjskiej historii27. W przekonaniu okcydenta
listw Rosja bya zacofanym, pazjatyckim despotyzmem, obcionym brakiem
sprawiedliwoci i wolnoci jednostki. Opowiadali si za koniecznoci rozwoju kra
ju w kierunku obranym przez Zachd w rezultacie przeksztace, ktre dokonay si
w epoce Odrodzenia, a przede wszystkim Owiecenia28.
Okcydentalici uwaali, i problemy modernizacji Rosji naley rozpatrywa
w kontekcie rozwoju cywilizacji wiatowej, ktrej gwnym elementem jest Europa
Zachodnia, w ktrej w najwikszym stopniu dokonuje si postp oraz urzeczywistnie
nie idei wolnoci czowieka. Uznawali, i rosyjska historia jest histori przezwycia
nia zacofania i dystansu wobec Europy Zachodniej. Dystans ten zacz si zmniejsza
od czasw Piotra I, ktry wprowadzi Rosj do Europy i wczy j w oglnoludzkie
procesy cywilizacyjne. Okcydentalizm mia stanowi alternatyw cywilizacyjn dla
Rosji, zrodzon pod wpywem osigni cywilizacji zachodniej. Jego zwolennicy
opowiadali si za przezwycieniem azjatyckoci i zacofania Rosji, przejawiajce
go si m.in. w reliktach patriarchalnego systemu spoeczno-ekonomicznego. W kultu
rze rosyjskiej okcydentalizmem nazywano ogln tendencj do europeizacji Rosji,
poczon z kultem wiedzy naukowej, z zamiowaniem do zasad liberalnych, z niena
wici do carskiego despotyzmu, z przekonaniem, e tylko droga zachodnia moe wy
doby Rosj z zacofania i stagnacji kulturalnej29. W rosyjskiej wiadomoci spoecz
nej do dnia dzisiejszego funkcjonuje obiegowa, szeroka interpretacja okcydentalizmu
jako synonimu kadego przejawu sympatii dla zachodniego sposobu ycia i mylenia,
dla systemu zachodniej demokracji30.

24 Por. A. Walicki, W krgu konserwatywnej utopii, Warszawa 2002, s. 289.

25 Przedstawicielami okcydentalizmu w Rosji byli zarwno liberaowie, ja k i osoby skaniajce si ku
lewicowemu radykalizmowi. Dla czci rosyjskiej inteligencji marksizm byt waciwie substytutem nie
istniejcej ideologii liberalnej. Pocztkowo marksici rosyjscy kadli nacisk przede wszystkim na potrze
b zaprowadzenia w Rosji swobd demokratycznych, traktujc je jako warto samoistn, a fascynacja
m yl marksistowsk bya wiadectwem procesw europeizacji rosyjskiej inteligencji i zblienia jej do
zachodnich prdw. Por. L. Koakowski, Gwne nurty marksizmu, t. 1, Pozna 2000, s. 422; M. Bierdia
jew , Autobiografia filozoficzna, Kty 2002, s. 104.
26 A. Walicki, Rosyjska m yl spoeczna od owiecenia do marksizmu, Warszawa 1973, s. 201-226.
21 I. Sakowicz, M idzy autokracj a rewolucj, Gdask 1999, s. 31.
28 W. Szczukin, Okcydentalizm, (w:) Idee w Rosji. Leksykon, pod red. A. de Lazari, t. 2, d 1999,
s. 143-144.
29 L. Koakowski, Gwne nurty marksizmu, t. II, Pozna 2000, s. 369.
30 W. Szczukin, op. cit., s. 152.

54
 Prekursorzy atlantyzmu - dziewitnastowieczni okcydentalici nie byli zwolenni
kami jakiej jednej, spjnej ideologii i filozofii spoecznej. Okcydentalizm by to ra
czej szeroki nurt rosyjskiej myli spoecznej i historiozoficznej, ktry zaistnia w kraju
lecym na pograniczu odmiennych cywilizacji i ulegajcym powanym przemianom
cywilizacyjnym na przeomie redniowiecza i czasw nowoytnych31. Okcydentalizm
nie by okrelon ideologi, ale nurtem filozoficzno-literackim i stanowi orientacj
intelektualn i emocjonalno-aksjologiczn. Jako wiatopogld spoeczno-polityczny
okcydentalizm oddziaywa na wiadomo kolejnych pokole rosyjskiej inteligencji,
ktra najszybciej przyjmowaa wzorce zachodnioeuropejskie. Znaczenie geopoli
tyczne okcydentalizmu polegao przede wszystkim na uporczywym upowszechnia
niu w wiadomoci spoecznej przekonania o koniecznoci modernizacji i europeiza
cji Rosji, co oznacza zwizanie Rosji z Europ.
Okcydentalizm bya to pewna postawa spoeczna wyraajca si admiracj dla
wartoci kultury europejskiej oraz jej modelu polityczno-gospodarczego. Przejcie
wadzy przez bolszewikw w padzierniku 1917 r. spowodowao wyrugowanie ok-
cydentalizmu/liberalizmu zy cia politycznego i spoecznego i ograniczenie wpy
ww prozachodnich mylicieli. Jednake idee prozachodnie i liberalne zaczy od
zywa si w Rosji radzieckiej wraz ze stopniowym rozlunianiem po mierci Jzefa
Stalina rygorw pastwa. Proces ten w znacznym stopniu zosta uatwiony przez
postp edukacyjny oraz pogbiajcy si kryzys pastwa, wymuszajcy zmian do
tychczasowej polityki.
Debata dotyczca wyboru pomidzy modernizacj i westernizacj a szukaniem
odpowiedzi na wyzwania teraniejszoci we wzorach wywodzcych si z przeszo
ci i tradycji staa si wan czci zmian spoeczno-politycznych zachodzcych
w ZSRR w latach osiemdziesitych, kiedy pod wpywem zarwno tzw. efektu demon
stracji midzynarodowej, jak i pod wpywem zmian wewntrz spoeczestwa, przede
wszystkim za wnikliwej obserwacji procesw zachodzcych w wiecie zachodnim
i coraz lepszej oceny wasnego systemu, dokonano krytycznej oceny wasnych osig
ni. wiadomo koniecznoci zmian i modernizacji kraju upowszechnia si przede
wszystkim wrd wyksztaconych elit i sporej czci aparatu partyjno-pastwowego.
wiadectwem rosncego wrd aparatu partyjnego przekonania o niewydolnoci
starych wzorcw stao si w poowie lat osiemdziesitych przejcie wadzy przez
M ichaia Gorbaczowa, postrzeganego jako osoba, ktra przyczyni si do reformy
i modernizacji systemu radzieckiego i w zwizku z tym cieszcego si poparciem
kierownictwa partyjnego.
Wraz z dojciem Gorbaczowa do wadzy redefinicji zaczy ulega dotychczasowe
tradycyjne pojcia dotyczce wiata zewntrznego (przesta on by postrzegany jako
gwne rdo zagroe, zwaszcza militarnych), czego przejawem byo pojawienie
si idei Europy - wsplnego domu i prozachodni, okcydental istyczny zwrot w poli
tyce wewntrznej i zagranicznej ZSRR, zakadajce rozszerzenie stosunkw i wsp
pracy z Europ Zachodni. Ksztatowao si nowe pokolenie liberaw/okcydentali-
stw, ktre zaczo przywraca kulturze rosyjskiej zapomniane w okresie ZSRR
wartoci liberalne. Dlatego te przeom lat osiemdziesitych i dziewidziesitych
sta si proeuropejskim zwrotem w geopolitycznych koncepcjach i polityce zagra
nicznej pastwa, ale przeom ten wymaga take zmian ideologicznych. Procesy pie-

31 Ibidem, s. 152

55
 restrojki zapocztkowane przez Michaia Gorbaczowa zostay wsparte m.in. hasem
zwikszenia aktywnoci czynnika ludzkiego, Jaw noci ycia publicznego, a take
ide wsplnego europejskiego domu. Ta ostatnia idea odnosia si do przyszego adu
europejskiego, zakadajcego wspprac pomidzy ZSRR a europejsk wsplnot at
lantyck, co miao prowadzi do likwidacji podziau Europy na przeciwstawne bloki.
Idea wsplnego europejskiego domu powstaa w rodowisku biurokracji partyjnej,
przekonanej, e reformy wewntrzne oraz otwarcie na Zachd przynios popraw sytu
acji kraju, stan si rodkiem do jego odbudowy i stabilizacji jego roli w wiecie.
Gwnymi postaciami, ktre we wadzach rosyjskich symbolizoway nowych
okcydentalistw i zwolennikw reform byli Michai Gorbaczow, Aleksander Jakow-
lew i Edward Szewardnadze. Podstawowe zaoenia tzw. nowego mylenia zosta
y zaprezentowane przez Michaia Gorbaczowa m.in. w jego publikacji Przebudowa
i nowe mylenie dla naszego kraju i dla caego wiata. W rozdziale Nowe mylenie
a wiat Gorbaczow przedstawi swoje pogldy na polityk midzynarodow, a take
geopolityczne pooenie Rosji w wiecie przeomu XX i XXI w. Pisa, i polityczna
mapa wiata obejmuje trzy grupy pastw: socjalistyczne, kapitalistyczne i kraje trze
ciego wiata. wiat ten jest wielobarwny, wielowymiarowy, rnorodny pod wzgl
dem politycznym i spoecznym, gdzie kada grupa pastw, kady kraj ma wasne in
teresy, ale jednoczenie jest to wiat wzajemnie powizany i pod wieloma wzgldami
zintegrowany. Rzecz oczywist staje si pojawienie si i zaostrzanie tzw. problemw
globalnych, ktre nabieraj ywotnego znaczenia dla losw cywilizacji i adne pa
stwo w pojedynk nie jest w stanie ich rozwiza, dlatego zamiast dotychczasowej
konfrontacji naley dostrzega wzajemn zaleno, integralno wiata i koniecz
no wzajemnej wsppracy32.
Gorbaczow analizujc pooenie geopolityczne Rosji na przeomie XX i XXI w.
podkrela, i rozwj cywilizacyjny staje si coraz bardziej dynamiczny na Wscho
dzie, zwaszcza za w Azji i strefie Pacyfiku, dokd przemieszcza si centrum polityki
wiatowej. Zwizek Radziecki jest zarwno krajem europejskim, jak i azjatyckim,
a jego gospodarka take przemieszcza si stopniowo na Syberi i Daleki Wschd.
Dlatego te Zwizek Radziecki powinien rozwija kontakty z krajami tego regio
nu, a take dy do powoania konferencji pastw Pacyfiku z udziaem wszystkich
cicych ku Pacyfikowi krajw, aby wsplnie rozwizywa problemy regionalne33.
Najwaniejsz zmian w geopolitycznym obrazie wiata zaproponowanym przez
Gorbaczowa byo odstpienie od przeciwstawiania Rosji i Zachodu oraz postrzegania
tego ostatniego jako rda wszelkich zagroe politycznych i militarnych. Gorba
czow zakada, e istniejce geograficzne i historyczne realia powoduj, i Rosja jest
Europ, a Rosjanie Europejczykami - penoprawnymi spadkobiercami europejskiej
cywilizacji. Pisa, i zwizki Rosji z innymi europejskimi narodami i pastwami -
handlowe, polityczne i kulturalne - sigaj w gb stuleci i dlatego Rosjanie s Eu
ropejczykami, a historia Rosji jest organiczn czci wielkiej historii europejskiej34.
Byo to podstawowe zaoenie uzasadniajce zmian dotychczasowego paradygmatu
ideologiczno-politycznego, uzasadniajce te ide wsplnego europejskiego domu,
gdzie geografia i historia powizay ze sob losy dziesitkw krajw i narodw.

32 M. Gorbaczow, Przebudowa i nowe mylenie dla naszego kraju i dla caego wiata, Warszawa
1988, s. 180-184.
33 Ibidem, s. 244-246.
34 Ibidem, s. 261.

56
 N a wsplny europejski dom miaa skada si przestrze geograficzna rozci
gajca si od Atlantyku po Ural. Jednake Europa tworzy miaa przede wszystkim
historyczno-kulturow cao, ktr jednoczy wsplne dziedzictwo chrzecijastwa,
epoki Odrodzenia i Owiecenia, wielkie teorie filozoficzne i spoeczne XIX i XX w.
oraz olbrzymi potencja gospodarczy i naukowo-techniczny, ktre tworz podstaw
do wzajemnego zrozumienia i wsppracy na szczeblu stosunkw midzypastwo
wych35. Idee te stworzyy przesanki do trwaego proeuropejskiego zwrotu w polityce
midzynarodowej Rosji i do zmian priorytetw polityki zagranicznej ZSRR, ale take
prowadziy do upowszechnienia si coraz wikszej znajomoci i akceptacji w wia
domoci spoecznej wartoci cywilizacyjnych wiata zachodniego. Dlatego te upa
dek ZSRR przynis nie tylko rezygnacj z tradycji marksistowsko-leninowskiej, lecz
rwnie odrzucenie dotychczasowego systemu wartoci, idei i zwyczajw.
Oceniajc rol i znaczenie geopolitycznej koncepcji Europy wsplnego domu
naley zauway, i pocztkowo miaa ona charakter wyranie propagandowy. Mi
chai Gorbaczow musia poszukiwa legitymizacji spoecznej dla swoich reform, aby
przeama niech konserwatywnej czci wyszego aparatu partyjnego. Barier dla
niezbdnych reform okazaa si przede wszystkim ortodoksja ideologiczna, dlatego
te zaczto proces odchodzenia od dotychczasowych wartoci. Aby uzyska akcep
tacj, reformatorzy zwrcili si do tradycyjnie prozachodniej inteligencji i szerego
wych czonkw KPZR, wprowadzajc do ycia politycznego hasa demokratyzacji
i jawnoci, tym samym nadajc swoim reformom okcydentalistyczny charakter.
Geopolityczna idea wsplnego europejskiego domu bya ju tylko konsekwencj
zmian ideologicznych.
Niezalenie od gwnie propagandowego charakteru projektu wsplnego domu
europejskiego i rzeczywistych celw radzieckich elit politycznych propagowania
koncepcji Europy od Atlantyku po Ural, przynioso to trway i rzeczywisty proza
chodni zwrot w polityce zagranicznej Rosji, co po okresie zimnej wojny stanowio
rzeczywist rewolucj w stosunkach midzynarodowych. W literaturze przedmiotu
wskazuje si, i konsekwencj tzw. nowego politycznego mylenia doby pierestroj-
ki w czasach Gorbaczowa i Edwarda Szewardnadze - ministra spraw zagranicznych,
bya zmiana stosunku Rosji do pastw Trzeciego wiata, m.in. zaniechano wspierania
ruchw wywrotowych i rewolucyjnych, dokonano normalizacji stosunkw z Chinami,
wyprowadzono wojska z Afganistanu, zaprzestano ingerencji w sprawy wewntrzne
innych pastw, a co najwaniejsze nastpio zakoczenie konfrontacji zimnowojennej
z Zachodem, a take przyzwolenie na zjednoczenie si Niemiec36. Ponadto przeobra
enia polityczne zachodzce w Zwizku Radzieckim pocigny za sob przemiany
w innych krajach tzw. bloku wschodniego.
Koncepcje Gorbaczowa doprowadziy do dominacji opcji zachodnioatlantyckiej
w postrzeganiu przez Rosjan wiata zewntrznego i w polityce zagranicznej. Pocztko
wy brak rezerwy w przyjciu liberalnych zasad ekonomiczno-politycznych wzorowa
nych na pastwach Zachodu w pastwach Europy rodkowo-Wschodniej powodowa
ny by take tradycyjnie prozachodni orientacj elit, ktrych aspiracj byo doczenie
do grona pastw wysoko rozwinitych i realizacji wasnych ideaw i ambicji. Ko
niec lat osiemdziesitych w Rosji charakteryzowa si entuzjastycznymi nastrojami

35 Ibidem , s. 270-271.
36 Federacja Rosyjska 1991-2001, pod red. J. Adam owskiego i A. Skrzypka, W arszawa 2002, s. 263.

57
 wobec oglnoludzkich wartoci wiata zachodniego37. Era Gorbaczowa jako przywd
cy Rosji stanowia swoist rewolucj w rosyjskiej polityce zagranicznej38.
Pod koniec lat osiemdziesitych liberalizm i okcydentalizm w ramach ZSRR ewo
luowa od jednego z ideologicznych kierunkw polityki wadz pastwowych do wia
topogldu elit spoecznych. Idea wsplnego europejskiego domu zapocztkowana jako
ideologiczne uzasadnienie zachodzcych w ramach ZSRR zmian zacza stopniowo
y wasnym yciem. Dotychczasowe elity partyjne z gorliwoci neofity zaczy
bezkrytycznie propagowa idee liberalne. Perspektywy rozwoju Rosji wydaway si
nowym elitom politycznym, wykorzystujcym liberalne i demokratyczne hasa do
legitymizacji swoich dziaa, przesdzone - postpujca integracja z wysoko rozwi
nitymi pastwami Zachodu, odrzucenie rosyjskiego mesjanizmu. Dla rosyjskich ok-
cydentalistw Rosja bya zacofanym krajem, ktry powinien zaadoptowa zachodni
model rozwojowy i zachodnie instytucje, aby wej na drog modernizacji i ekono
micznego rozwoju. godnie z tym modelem zaproponowano stopniow i pen inte
gracj z cywilizacj zachodni, a nowe rosyjskie wadze byy przekonane, e Zachd
bdzie wspiera rosyjskie reformy i postrzega Rosj jako wielkie mocarstwo i rwno
prawnego partnera. To idealistyczne podejcie niemajce poparcia w rzeczywistoci
nie zmienio si nawet po rozpadzie ZSRR, kiedy to kierownictwo pastwa znalazo
si w rkach reformatorw, wywodzcych si notabene z byej partii komunistycznej.
Dziewitnastowieczni okcydentalici, a nastpnie reformatorzy pastwa radzieckie
go nie stworzyli systematycznej strategii polityki zagranicznej pastwa. Ich geopoli
tyczne przekonania byy raczej wyrazem pewnego wiatopogldu i postawy spoecznej.
Szczeglnie zaskakujce jest to w przypadku reformatorw wywodzcych si z KPZR,
ktrzy niezalenie od dowiadczenia politycznego w swoich dziaaniach politycznych
pod koniec lat osiemdziesitych w wikszym stopniu kierowali si idealizmem ni
starannie wypracowan, dugofalow koncepcj rozwoju. Najprawdopodobniej by to
efekt gwatownoci i szybkoci zmian, ktre zaskoczyy nie tylko rosyjskich reforma
torw, ale i cay wiat. Ich prozachodni zwrot w polityce zagranicznej by nie tyle
wykalkulowan i racjonaln geostrategi przyszego rozwoju pastwa, ile raczej rod
kiem legitymizacji swoich dziaa wewntrz kraju i uzyskania wsparcia zewntrznego
potrzebnego do pozyskiwania rodkw finansowych na niezbdne reformy. Wydaje si,
i ten prozachodni zwrot wymkn si radzieckim elitom spod kontroli, przyczyniajc
si do rozpadu ZSRR i cakowitego przeksztacenia rodowiska midzynarodowego.
Zmiany polityczno-spoeczne, do ktrych doszo na przeomie lat osiemdziesi
tych i dziewidziesitych w ZSRR, spowodoway, i elity polityczne tego kraju za
czy poszukiwa nowych wartoci i nowej tosamoci, gdy utrzymanie dotychcza
sowych linii rozwoju gospodarczego, spoecznego i kulturowego nie stwarzao ju
moliwoci wyrwania si z zapnienia gospodarczego i kulturowego. Jedn z naj
bardziej wpywowych koncepcji staa si idea zwizania odrodzonej Rosji z wysoko
rozwinitym i demokratycznym wiatem zachodnioeuropejskim, nawizujca do tra
dycji rosyjskiego liberalizmu/okcydentalizmu.
Podstaw do uksztatowania si na przeomie lat osiemdziesitych i dziewi
dziesitych europejsko-atlantyckiego, czy te inaczej mwic prozachodniego mo

37 Por. A. Sotenicyn, Rosja w zapaci. Warszawa 1999, s. 21.

38 K. Kik, Interesy narodowe Polski i Rosji w procesach integracji Europy, (w:) Niemcy, Polska,
Rosja, pod red. M. Dobraczyskiego, Warszawa 1996, s. 143; S. White, R u ssia s new politics, Cambridge
2000. s. 215-220.

58
delu rozwoju pastwa stao si wystpujce w rosyjskiej kulturze geopolityczne wy
obraenie o Rosji jako Europie, jako element okrelajcy jej status cywilizacyjny.
Zgodnie z tym modelem zaproponowano jako geostrategi dla poradzieckiej Rosji
stopniow i pen integracj z cywilizacj zachodni. W atlantyzmie Rosja z caym
swym ogromnym obszarem i rnorodnoci etniczno-religijn traktowana jest jako
osobna cz zachodniej cywilizacji, ktra nie daje si od niej oddzieli39. Rosyjska
geopolityk Jelena Bogatyriewa zwracaa uwag, i istota tego modelu polega na tym,
by zwiza Rosj z Zachodem w roli rwnoprawnego partnera i sojusznika. Denie
do cisej integracji z Zachodem i adaptacji w Rosji europejsko-atlantyckiego modelu
rozwoju wie si z oczekiwaniami spoecznymi dotyczcymi uczestnictwa w obec
nej epoce postindustrialnej oraz urzeczywistnienia wysokiego poziomu ycia i szer
szej indywidualnej wolnoci, co jest moliwe dziki wzorcom europejskim40.
Rosyjski geograf Dymitr Zamiatin, piszc o dynamice i zmiennoci kluczowych
obrazw geopolitycznych we wspczesnej Rosji, zwraca uwag na fakt, i obraz
ten by dominujcy, a zarazem kluczowy dla ksztatowania rosyjskiej tosamoci
i polityki w pierwszym okresie transformacji ustrojowej przeomu lat osiemdziesi
tych i dziewidziesitych41. Powszechnie uznaje si, i w zagranicznej polityce od
rodzonej Rosji kierunek europejski odgrywa przez dugi czas rol priorytetow42,
a Rosjanie mieli nadziej, e po rozpadzie ZSRR i odrzuceniu balastu w postaci nie
akceptowanej przez zachodnie spoeczestwa ideologii komunistycznej, wraz z pozo
staymi spoecznociami Europy rodkowo-Wschodniej bd uczestniczy w proce
sie tworzenia Wielkiej Europy, ktra zgodnie z oczekiwaniami pierwszych rosyjskich
reformatorw (Michai Gorbaczow i Eduard Szewardnadze) miaa rozciga si od
Atlantyku po Ural. W pocztkowym okresie przemian rosyjskich wyranie domi
nowaa ch okcydentalizacji Rosji, co znalazo swj wyraz m.in. w koncepcji
wsplnego europejskiego domu.
Poradzieckie elity polityczne uznay, i naley Rosj zwiza z Zachodem w roli
rwnoprawnego partnera i sojusznika oraz dopasowa wzory modernizacyjne pocho
dzce z Europy Zachodniej do warunkw panujcych w Rosji. Sedno koncepcji pro
europejskiej zawierao si w deniu, aby w ramach demokratyzacji, deideologizacji
i demilitaryzacji przeksztaci Rosj w kraj z rozwinit gospodark rynkow i sta
bilnym systemem spoeczno-politycznym, bdcy rwnoprawnym partnerem dla kra
jw Zachodu. Wspczeni okcydentalici, podobnie jak i ich dziewitnastowieczni
poprzednicy, byli przekonani, e realizacja takiego celu jest niemoliwa bez nawiza
nia partnerstwa i wsppracy z krajami zachodnioeuropejskimi, gdy bez ich pomocy
i bez naladowania modelu europejskiego niemoliwa jest modernizacja kraju, dlate
go te opowiadali si za integracj Rosji z zachodnimi strukturami gospodarczymi,
politycznymi i wojskowymi (NATO, MFW, ODCE, GATT, UE)43. Podkrelali oni,
i Rosja historycznie przynaley do cywilizacji chrzecijaskiej, a wic jest czci
wiata europejskiego. Dlatego strategicznym celem Rosji powinno by zbudowanie

39 J. J. Bogatyriewa, Rosja - Europa: problemy i perspektywy wspdziaania, (w:) Historia i geopo

lityka. Rosja na progu X X I stulecia, pod red. S. Filipowicza, Warszawa 2000, s. 85.
40 Ibidem, s. 85-86.
41 D. N. Zamiatin, W ast'prostranstwa..., s. 196.
42 Wniesznaja politika Rossijskoj Federacii 1992-1999, pod red. A. W. Torkunowa, A. Ju. Melwila,
M. M. Narinskicgo, Moskwa 2000, s. 145.
43 N. M. Sirota, Osnowy geopolitiki, Sankt-Petersburg 2001, s. 102.

59
partnerstwa z Zachodem, wstpienie do struktur Zachodu, gdy pocignie to za sob
midzynarodowe wsparcie dla rosyjskich reform i wczenie Rosji do dominujcej
w wiecie grupy wysoko rozwinitych pastw, ktre odgrywaj decydujc rol
w stosunkach midzynarodowych44.
Rosyjski atlantyzm przeomu lat osiemdziesitych i dziewidziesitych w du
ym stopniu zwizany by z wyidealizowan wizj rzeczywistoci midzynaro
dowej i wspiera si na dwch podstawowych mitach: po pierwsze, e Zachd,
w odpowiedzi na wycofanie si Rosji z Europy rodkowej, zapewni finansowanie
niezbdnych reform koniecznych dla odbudowy rosyjskiej gospodarki, a po drugie,
i zachodni model liberalnej demokracji i gospodarki rynkowej szybko przyjmie
si w Rosji, przyczyniajc si do poprawienia poziomu ycia i szybkiego rozwoju
gospodarczo-spoecznego. Przy czym obecnie podkrela si, i naiwno-idealistyczna
wiara w te mity doprowadzia wewntrz kraju do realizacji terapii szokowej, budo
wy pseudorynkowej gospodarki i kryminalizacji sfery ekonomii przy masowej pau
peryzacji spoeczestwa, a w polityce zagranicznej przyczynia si do utraty przez
Rosj inicjatywy w rodowisku midzynarodowym, utraty pozycji w strategicznie
wanych sferach wpywu, przyjcia interesw Zachodu jako wasnych45.
Jednake poza idealistycznym przekonaniem o natychmiastowej odbudowie Ro
sji w wyniku przyjcia zachodniego modelu rozwojowego, prozachodnia koncepcja
geopolitycznego rozwoju Rosji miaa take silne podstawy geostrategiczne zwizane
z realiami wiata koca XX w. Atlantycki model geopolitycznej strategii Rosji wspie
ra si na trzech podstawowych przekonaniach wynikajcych z obserwacji procesw
zachodzcych w rodowisku midzynarodowym: Po pierwsze, i radykalny islam
i prawdopodobnie take Chiny, a nie USA, stanowi rdo gwnych problemw
i zagroe dla pastwa rosyjskiego. Radykalizacja i polityzacja islamu staa si bez
porednim zagroeniem dla Rosji posiadajcej w swoich granicach du populacj
muzumanw. Zagraniczna pomoc dla islamskich grup fundamentalistycznych i se
paratystycznych zagraajca integralnoci terytorialnej Federacji Rosyjskiej staa si
gwnym problemem, z ktrym musia zmierzy si rzd rosyjski. Ponadto ekspansja
islamskiego ekstremizmu w Azji rodkowej zacza zagraa rosyjskim interesom
gospodarczym i strategicznym. Sukcesy ruchu Talibw w Afganistanie wywoyway
obaw o bezpieczestwo poudniowych granic WNP i Rosji. Take Chiny byy po
strzegane jako potencjalne zagroenie. Uznano, e wraz ze wzrostem geopolitycz
nych ambicji Chin mog one sta si krajem wrogim. Obydwa kraje w przeszoci
dzieliy konflikty graniczne, a w 1969 r. doszo do star zbrojnych na granicy, ktre
mogy przerodzi si w otwart wojn. Najwiksze obawy rosyjskich strategw bu
dzia jednak moliwo chiskiej ekspansji na sabo zaludnione tereny rosyjskiej Sy
berii i Dalekiego Wschodu. Rosnca liczba ludnoci Chin i depopulacja Rosji mog
doprowadzi do zmiany stosunkw demograficznych w regionie i oderwania od Rosji
bogatych w niezbdne Chinom do rozwoju gospodarczego strategiczne surowce.
Po drugie atlantyci uznali, e w obliczu istniejcych zagroe Rosja musi szu
ka partnerw w rodowisku midzynarodowym. Rosja samodzielnie jest zbyt saba,
aby mc przeciwstawi si zagroeniom ze strony radykalnego islamu i Chin, musi
zatem sprzymierzy si z USA i Zachodem, dla ktrych Chiny i islam take stanowi

44 Federacja Rosyjska 1991-2001, pod red. J. A dam owskiego i A. Skrzypka, W arszawa 2002, s. 266.
45 N. N. Aszenkampf, S. W. Pogorelskaja, Sowriemiennaja geopolilika, M oskwa 2005, s. 50.
zagroenie. Rosyjscy eksperci zwizani z atlantyzmem podkrelali, i prozachodnia
geopolityczna strategia Rosji wynika zatem nie tyle z przesanek ideologicznych, co
jest podyktowana wzgldami praktycznymi. Rosja z populacj ok. 145 min, z gospo
dark wymagajc dugoletnich reform, z osabion armi musi szuka sojusznikw
w rodowisku midzynarodowym, a najbardziej racjonalnym wyborem podyktowa
nym wsplnot wartoci i kultury jest sojusz z krajami Zachodu.
Po trzecie zakadano, i aby po rozpadzie ZSRR odrodzona Rosja moga znw
sta si znaczcym podmiotem midzynarodowym, konieczna jest budowa nowoczes
nej gospodarki rynkowej speniajcej wiatowe standardy. Jest to jednak niemoliwe
bez wsppracy z Zachodnimi instytucjami gospodarczymi i politycznymi. Historia
wiatowej gospodarki ukazuje, i zachodnioeuropejski model rozwoju jest najbar
dziej efektywny, i tylko przyjcie jego rozwiza umoliwia osignicie zachodnio
europejskiego poziomu ycia. Ponadto gospodarka rosyjska, aby moga si rozwi
ja, potrzebuje inwestycji zewntrznych, ktre mog pochodzi z Zachodu, gdy on
dysponuje kapitaem finansowym i know-how mogcymi da rosyjskiej gospodarce
niezbdny impuls rozwojowy46.
Pojawio si zaoenie, i Zachd jest gwarantem rosyjskiego bezpieczestwa.
Naley zatem dy do przyjcia zachodniego modelu rozwojowego i integracji Ro
sji ze strukturami zachodnimi47. Przyjcie takich zaoe polityki zagranicznej po
wodowao, i za najbardziej racjonaln midzynarodow strategi dla Rosji uznano
stworzenie atlantyckiego trjkta Rosja - UE - USA - stanowicego podstaw dla
wsppracy trzech najwaniejszych aktorw midzynarodowych w regionie transat
lantyckim. Ta swoistego rodzaju doktryna Kozyriewa wyznaczaa ambicje geopo
lityczne proeuropejskich reformatorw z otoczenia pierwszego prezydenta Federa
cji Rosyjskiej Borysa Jelcyna. Natomiast w polityce europejskiej uznano, i Rosja
powinna dy, aby sta si czci osi wielkiej trjki Wielka Brytania, Francja
i Niemcy, albo stworzy sojusz Pary - Berlin - Warszawa - Moskwa. W tym ostat
nim wypadku taka postawa wywoana bya niechci wobec dominacji wzorcw
amerykaskich i neoliberalnych, co wywoywao przekonanie, e Rosja, by sprosta
wyzwaniom modernizacyjnym i procesowi globalizacji, dy do zwikszenia wsp
pracy i w perspektywie take do integracji z centrum systemu wiatowego, ktrym
jest dla niej Unia Europejska, co mogoby prowadzi do osabienia wpyww ame
rykaskich. Wyrazem takiego stanowiska byy wanie koncepcje Wielkiej Europy
i utworzenia nowej osi geostrategicznej Moskwa - Berlin - Pary, ktra miaaby
sta si fundamentem architektury europejskiej XXI w.48.
Wspczesny rosyjski atlantyzm, rozumiany jako przekonanie o koniecznoci zwi
zania Rosji z Europ, czego praktycznym wyrazem staa si geopolityczna doktryna
Kozyriewa, wyrs z tradycji rosyjskiego liberalizmu/okcydentalizmu i charaktery
stycznego dla tego nurtu rosyjskiej myli spoeczno-politycznej przekonania, i Rosja
jest pogronym w stagnacji, autorytarnym Wschodem, a do grona pastw cywilizowa
nych wejdzie tylko wtedy, gdy stanie si Europ. To podstawowe zaoenie ontologicz-
ne stanowi rdo wszelkich okcydentalistycznych koncepcji spoeczno-politycznych.

46 H. Pirchner, Wit hor against the West: Russia's debate continues, Demokratizatsiya 2003, vol. 11,
nr 1, s. 52-53.
47 P. A. Cygankw, A. P. Cygankw, op. cit., M oskwa 2006, s. 48.
48 Por. K. Malak, Koncepcja bezpieczestwa narodowego Federacji Rosyjskiej, (w:) Nowa tosamo
Niemiec i Rosji..., s. 132.

61
 a w tym take przyjtej wizji wiata. Okcydentalstyczna myl spoeczno-polityczna
w duym stopniu zajmowaa si uzasadnieniem takiego rozumienia wiata, wska
zujc, i jedynym realnym niebezpieczestwem dla Rosji jest spoeczna degradacja
azjatycko-totalitarnym barbarzystwem przeszoci49.
Atlantyzm, rozumiany jako doktryna geopolityczna budowana wok wyobrae
nia o Rosji jako Europie, naley rozpatrywa jako cz tradycji liberalnej/okcyden-
talistycznej, ktra zakadaa, i zwrcenie si na Zachd jest dla Rosji yciodajne
i jest dla niej rdem postpu oraz udanej modernizacji, pozwalajcej na stanie si
prawdziw potg wiatow (europeizacja Rosji carskiej w okresie rzdw Piotra I
uczynia z niej mocarstwo europejskie). Okcydentalizm rosyjski od chwili powstania
by uwikany w wewntrzne sprzecznoci. Rosja jest krajem, ktry w toku swojego
rozwoju osign siln specyfik cywilizacyjno-kulturow zwizan m.in. z wzorami
bizantysko-mongolskimi, dlatego te otwarcie si na wpywy zewntrzne obarczone
jest ryzykiem roztrwonienia kultury narodowej, co zreszt czsto okcydentalistom
zarzucali ich przeciwnicy ideologiczni. Rosyjska tradycja okcydentalistyczna zawsze
uwikana bya w dylemat, jak dokona modernizacji kraju przy jednoczesnym za
chowaniu tych podstaw wasnej tosamoci, ktre uczyniy z Rosji kraj wyjtkowy
(zwaszcza za chodzio tu o identyfikacj mocarstwow). Ponadto liberalizm rosyjski
ksztatowa si w innej ni zachodnioeuropejska sytuacji i w innych grupach spoecz
nych. Nosicielami wartoci liberalno/okcydentalistycznych byli czstokro przed
stawiciele biurokratycznego aparatu pastwa, ktrzy cenic stabilizacj spoeczn
mieli nadziej na kompromisowe rozwizywanie wszystkich sporw spoecznych,
a take kadli nacisk na rol pastwa jako rda stopniowych reform politycznych
i spoecznych. Wskazuje si niekiedy, i liberalizm (rozumiany zarwno jako postawa
ideologiczna, jak i konkretna polityka) jako prd umiarkowany pozosta obcy duszy
rosyjskiej50. Dylemat ten sta si czci rosyjskiej tradycji okcydental stycznej, nie
pozostajc bez wpywu na losy wyrastajcej z okcydental stycznego sposobu pojmo
wania wiata atlantyckiej koncepcji midzynarodowej tosamoci Rosji. Atlantyzm
stanowi kontynuacj tradycji okcydentalistycznej, przejmujc wikszo jej zaoe
wiatopogldowych i wizj wiata, w ktrej Europa jest gwnym rdem tych war
toci, ktre mog uczyni z Rosji nowoczesny, wysoko rozwinity i dobrze prosperu
jcy (zarwno wewntrz, jak i na zewntrz) kraj.

Rozdzia III
W spczesny atlantyzm

Z uwagi na swoj wieloznaczno termin atlantyzm jest raczej pojciem opisowym ni

definiujcym i moe by wieloznacznie rozumiany. We wspczesnym rosyjskim dys
kursie geopolitycznym pojcie atlantyzmu stosuje si najczciej w dwojaki sposb.
Po pierwsze jako zachodnioeuropejsk teori geopolityczn, ktra postrzega zachod
49 Ibidem, s. 2 1 1 .
50 I. Sakowicz, M idzy autokracj a rewolucj, Gdask 1999, s. 169.

62
ni cywilizacj jako dominujc w wiecie i bdc nosicielk wartoci liberalno-
-demokratycznych i wolnorynkowych. Uwaa si, i teoria atlantyzmu uksztatowa
a si i funkcjonowaa w atmosferze zimnej wojny midzy Zachodem i Wschodem.
Geopolityczna mapa wiata wedug atlantystw skadaa si z rywalizujcych ze sob
potg: kontynentalnego, niedemokratycznego Zwizku Radzieckiego oraz wolnego
wiata, czyli sojuszu demokratycznych mocarstw morskich Ameryki Pnocnej i Eu
ropy Zachodniej. W wyniku wygranej rywalizacji w zimnej wojnie przez mocarstwa
zachodnie koncepcja atlantyzmu zacza przeksztaca si w tzw. mondalizm, ktrego
istota polega na tym, i zakada on konieczno i nieuchronno globalnej integracji,
przejcia od pastw narodowych do jednolitego wiata51. Co interesujce, rosyjscy
geopolitycy niechtnie odnoszcy si do koncepcji mondalizmu, utosamianej z glo
baln dominacj USA, zwracaj uwag, i idea zjednoczonego wiata nie jest ide
now w historii polityczno-filozoficznych doktryn, a jednym z prekursorw takiego
mylenia by m.in. Wodzimierz Lenin, ktry na pocztku XX w. pisa o koniecznoci
stworzenia Zjednoczonych Republik wiata52. Porwnuje si tym samym mondalizm
do komunistycznej utopii. Po drugie jako atlantystw okrela si take w rosyjskim
dyskursie geopolitycznym zwolennikw integracji Rosji ze wiatem zachodnim, kt
rzy uwaaj, i Rosja powinna zwiza si sojuszem z Uni Europejsk i Stanami
Zjednoczonymi naladujc ich model rozwojowy. W tym rozumieniu atlantyzm jest
to doktryna polityczna, czy te filozofia polityczna i spoeczna, bdca wspczesn
kontynuacj tradycji rosyjskiego okcydentalizmu i liberalizmu (neookcydentalizm),
w ramach ktrej podkrela si, i Rosja powinna odrzuci iluzje mocarstwowo-
ci i swoje przekonanie o wyjtkowym statusie midzynarodowym i zaakceptowa
zmiany zachodzce w przestrzeni midzynarodowej poprzez akceptacj modernizacji
i westernizacji kraju oraz pojawiajcych si ogranicze jej polityki zagranicznej.
Pierwsze prby intelektualnego uzasadnienia koniecznoci rozwoju Rosji w kie
runku modelu zachodniego podejmoway osoby, ktre firmoway swoimi nazwiskami
procesy reform z pocztku lat dziewidziesitych, zwaszcza za premier Jegor Gaj-
dar bdcy autorem reform gospodarczych oraz minister spraw zagranicznych Andriej
Kozyriew, ktrego uwaa si za twrc atlantyckiej koncepcji polityki zagranicznej
Rosji i uznaje si, i prozachodni model geopolitycznego rozwoju Rosji swj naj
peniejszy wyraz znalaz wanie w tzw. doktrynie Kozyriewa53. Wrd rosyjskich
akademickich geopolitykw za najwaniejszego zwolennika modelu europejskiego
uchodzi przede wszystkim Dymitr Trenin, zastpca dyrektora niezalenej instytucji
naukowo-badawczej Centrum Carnegie w Moskwie, bdcy przedstawicielem tzw.
okcydentalizmu scjenty stycznego54. Jego prace, takie jak The End ofEurasia, Getting
Russia Right, czy te Intergacija i identicznost Rossija kak nowyj Zapad, s uzna
wane za liberalno-okcydentalistyczn prb odpowiedzi na rozwijajce si w Rosji
geopolityczne projekty o pastwowo-konserwatywnej i eurazjatyckiej orientacji. Geo
polityczne problemy zwizane z relacjami Rosja-Zachd porusza take w swoich
pracach Anatolij Utkin, ktrego prace, mimo i nie maj wyranie prozachodniego
charakteru, stanowi wartociow analiz geopolityki atlantyzmu oraz Wadimir Lu-

51 N. N. Aszenkampf, S. W. Pogorelskaja, Wwiedienije, (w:) Geopolitika. Antologija, pod red. N. N.

Aszenkam pfa i S. W. Pogorelskiej, Moskwa 2006, s. 14.
52 Ibidem , s. 14.
53 N. N. Aszenkampf, S. W. Pogorelskaja, Sowriemiennaja..., s. 50.
54 R. Backer, Rosyjskie mylenie..., s. 233.

63
 kin, polityk, a jednoczenie czonek komitetu redakcyjnego pisma Rossija w Global-
noj Politikie, ktrego artykuy stanowi w szerokim rosyjskim dyskursie politycz
nym jedn z ostatnich prb stworzenia geopolitycznej strategii atlantyzmu.
Jednym z najbardziej znanych wspczesnych rosyjskich zwolennikw modelu
zachodniego i osob, w ktrej publikacjach mona dostrzec pierwsze prby opraco
wania geopolitycznych zaoe modelu zachodnioatlantyckiego, jest Andriej Kozy-
riew, rosyjski polityk i minister spraw zagranicznych Rosji w latach 1990-1996, kt
ry nalea do grupy radykalnych reformatorw skupionych wok prezydenta Borysa
Jelcyna. Z uwagi na fakt, i Borys Jelcyn koncentrowa si przede wszystkim na po
lityce wewntrznej, reformach politycznych i umocnieniu pozycji prezydenta w pa
stwie, Kozyriew w praktyce otrzyma woln rk w prowadzeniu rosyjskiej polityki
zagranicznej. Kozyriew by przekonany, i poradziecka Rosja najlepiej ochroni swoje
interesy narodowe nawizujc cisy sojusz z instytucjami i pastwami zachodnioeu
ropejskimi. Uwaa Stany Zjednoczone i pozostae zachodnioeuropejskie demokracje
za naturalnego partnera i sojusznika dla demokratycznej Rosji i jako minister spraw
zagranicznych bardzo stanowczo promowa w otoczeniu prezydenta Jelcyna swj po
gld na stosunki midzynarodowe55. Partnerstwo amerykasko-rosyjskie uwaa za
najlepsz strategi dla obydwu pastw, a odrzucenie tej koncepcji oznaczaoby wedug
niego utrat historycznej szansy na demokratyzacj i otwarcie Rosji na wiat, a tym sa
mym utrat szansy na transformacj niestabilnego, postzimnowojennego wiata w sta
bilny, jednolity i demokratyczny. Odrzucenie koncepcji sojuszu USA - Rosja byoby
krokiem irracjonalnym, gdy oba te kraje po okresie konfrontacji Wschd - Zachd
i przeksztaceniu Rosji w demokratyczne pastwo podzielaj te same wartoci i maj
wsplne interesy narodowe56.
Kozyriew dostrzega take przeszkody na drodze do ustanowienia sojuszu
amerykasko-rosyjskiego, ale nie miay one charakteru sprzecznoci geopolitycz
nych. Uwaa on, e sojusz jest wbrew interesom grup przemysowo-wojskowych
i czci konserwatywnej biurokracji pastwowej w obydwu krajach, gdy grupy te
czerpay najwicej zyskw z konfrontacji zimnowojennej. Utraciwszy swoje zna
czenie i dochody w wyniku rosyjskich przemian, starajc si przetrwa, przedkada
j interesy partykularne nad interesy narodowe, prbujc nie dopuci do sojuszu
rosyjsko-amerykaskiego, a wrcz przeciwnie, podtrzyma atmosfer konfrontacji.
Ponadto w obydwu krajach istniej siy, ktre nie s w stanie zaakceptowa moli
woci wzajemnego partnerstwa na rwnoprawnych zasadach. Cz amerykaskich
rosjoznawcw, podobnie jak i w okresie zimnej wojny, podtrzymuje tez o niedemo
kratycznym charakterze Rosji i jej niekompatybilnoci z systemem zachodnich war
toci spoeczno-kulturowych. Nie s w stanie zaakceptowa istnienia silnej Rosji nie
zalenie od tego czy jest ona autorytarna, czy demokratyczna. W samej za Rosji
opr wobec sojuszu z USA wychodzi z krgw zwolennikw partii komunistycznej,
a take radykalnie nastawionych, ultraprawicowych rosyjskich nacjonalistw57.
Kozyriew pisa, i w wyniku zniszczenia totalitarnego systemu komunistycznego
dokonanego siami samych Rosjan kraj ten stoi przed historyczn szans przeprowa
dzenia gbokich reform. Wymagaj one jednak wsparcia zewntrznego, gdy istnieje
niebezpieczestwo pojawienia si w Rosji nowych form ekstremizmu. Dlatego te

55 J. T. Checkel, Ideas and international political change, New Haven 1997, s. 107-108.
56 Por. A. Kozyriew, The lagging partnership, Foreign Affairs 1994, vol. 73, nr 3, s. 59.
 Rosja musi mie pewno, e jej reformatorskie wysiki spotkaj si z uznaniem i e
wiat potrzebuje silnej i demokratycznej Rosji jako penoprawnego czonka wolnego,
demokratycznego wiata, a niejako osabionego, chorego czowieka Europy i Azji.
Polityka wspierania rosyjskich reform to najlepsza inwestycja ze strony zachodnich
demokracji58. Zastanawiajc si nad ukadem si we wspczesnym wiecie i zwi
zan z nim geopolityczn strategi Rosji, Kozyriew pisa, e niezalenie od faktu, i
koniec zimnej wojny pozostawi na midzynarodowej arenie tylko jedno supermocar
stwo, to przyszy porzdek midzynarodowy nie moe oznacza cakowitej dominacji
USA i istnienia Pax Americana. USA nie maj moliwoci samodzielnego rzdzenia
wiatem. Rosja pomimo kryzysu zachowaa atrybuty potgi wiatowej, coraz wiksz
rol w polityce wiatowej zaczynaj odgrywa nowe wschodzce potgi, co powodu
je, i natura wspczesnego porzdku midzynarodowego jest multilateralna, dlatego
jedyn rozsdn strategi jest amerykasko-rosyjskie partnerstwo w multipolarnym
wiecie. Partnerstwo to moe by zbudowane tylko na oboplnym zaufaniu i posza
nowaniu interesw drugiej strony59. Zwraca on uwag, i geopolityczne pooenie
i historyczna rola Rosji zwizane s z odgrywaniem roli pomostu pomidzy Wscho
dem (rozumianym przede wszystkim jako region Azji i Pacyfiku) a Zachodem. Rosja
niezalenie od swego eurazjatyckiego pooenia geograficznego stanowi kraj euro
pejski.. ktry czc w jedn cao Europ, Azj, Syberi i Daleki Wschd w caej
swojej polityce wewntrznej i zagranicznej zaprzecza pesymistycznej tezie Rudyara
Kiplinga, e Wschd i Zachd nigdy nie mog si spotka60.
Poza jednoznaczn orientacj na wspprac z rozwinitymi krajami Zachodu,
a zwaszcza z USA, Kozyriew przyj, i polityka Rosji wobec obszaru byego ZSRR
powinna opiera si na zasadach rwnoprawnoci partnerw, gdy uwaa, e trady
cyjna rosyjska polityka prowadzona z pozycji siy moe bardzo szybko przeksztaci
czternacie byych republik ZSRR w pastwa wrogie Rosji. Kozyriew, zwolennik
liberalnych wartoci zachodnich, uwaa take, i naley odwrci tradycyjne zao
enie polityki rosyjskiej, i to, co jest dobre dla pastwa, jest rwnie dobre dla jego
obywateli. W swoich koncepcjach dotyczcych strategii polityki zagranicznej Rosji
Kozyriew konsekwentnie opowiada si za wspprac z politycznymi i wojskowymi
instytucjami pastw Zachodu. W swoich pogldach by bardzo konsekwentny, w okre
sie, kiedy kierowa ministerstwem spraw zagranicznych, doprowadzi do przystpie
nia Federacji Rosyjskiej do inicjatywy Partnerstwo dla Pokoju, zakadajcej szerok
wspprac pomidzy NATO a Federacj Rosyjsk, ktrej zwieczeniem mogoby
sta si wczenie Rosji do euroatlantyckiego systemu bezpieczestwa i powstanie
trwaego sojuszu amerykasko-rosyjskiego61. Nawet w obliczu postpujcych proce
sw rozszerzania NATO o kraje rodkowoeuropejskie, ktre wzbudziy wiele kon
trowersji wrd rosyjskich elit politycznych i rosyjskiego spoeczestwa, Kozyriew
przekonywa, i NATO nie jest dla Rosji wrogiem, a przypisywanie NATO wrogich
intencji jest kwesti polityki wewntrznej Rosji i rywalizacji o wadz62.
Kolejnym z przedstawicieli opcji prozachodniej by Jegor Gajdar, jeden z auto
rw rosyjskich reform i lider ruchu liberalnego, zwolennik liberalizmu, zblienia

58 Ibidem , s. 62.
59 Ibidem, s. 63.
60 A. Kozyriew, Russia; a chance fo r survival, Foreign Affairs 1992, vol. 71, nr 2, s. 15.
61 Por. A. Kozyriew, Partnership or cold peace?, Foreign Policy 1995, nr 99, s. 33-35.
62 A. Kozyriew, NATO is not our enemy, Newsweek z dn. 02.10.1997, nr 129, s. 32.

65
 Rosji z Zachodem i stworzenia dziki temu podstaw do politycznej i gospodarczej
modernizacji kraju. Gajdar by zwolennikiem reform liberalnych rynkowych, ktre
pozwol urzeczywistni w Rosji budow gospodarki rynkowej, a tym samym wysoko
rozwinitego pastwa. Uwaa, i niezalenie od faktu, e Rosja nie jest przygoto
wana do radykalnych reform, nie istnieje adna inna alternatywna droga rozwoju ni
szybka modernizacja i reformy ekonomiczne zgodne z zaoeniami tzw. konsensusu
waszyngtoskiego63. Gajdar, bdc przede wszystkim ekonomist, by zwolennikiem
prozachodniego modelu rozwojowego kraju i stara si uzasadnia wybran przez sie
bie i swoich wsppracownikw drog rozwoju. Stara si on odpowiedzie na kryty
k pod swoim adresem przede wszystkim ukazujc strategiczn wag zblienia Rosji
do Zachodu. Dlatego te w centrum jego zainteresowa znajdowa si take problem
historycznego wyboru, przed ktrym stoi Rosja: zblienia z rozwijajcym si Zacho
dem lub ze stojcym niej pod wzgldem cywilizacyjnym Wschodem. Jedn z prac
Jegora Gajdara, ktra zawiera interesujce elementy geopolityczne, bya ksika Go-
sudarstwo i ewolucja, w ktrej poruszy on problem cywilizacyjnych rnic pomi
dzy wiatem Zachodu i Wschodu oraz zwizanego z tym strategicznego wyboru so
juszy i przynalenoci do okrelonej czci wiata, przed ktrym stoi Rosja. Wedug
Jegora -Gajdara tylko zachodni sposb funkcjonowania instytucji gospodarczych
i politycznych moe przynie rzeczywisty dobrobyt i podniesienie poziomu ycia
dla wszystkich obywateli, a nie tylko dla nielicznych elit, ktre w sposb represyjny
chroni swoj dominujc pozycj spoeczn i dostp do zasobw. We wschodnim
modelu rozwoju realizuje si rygorystyczny i sztywny system spoeczno-polityczny,
podczas gdy zachodni model pozwala na swobodny rozwj zarwno materialnych,
jak i duchowych wartoci64. Dla Gajdara jedynym racjonalnym wyborem, ktrego
moe dokona Rosja u progu XXI w., jest modernizacja gospodarki i spoecze
stwa na wzr zachodni, gdy ten model jest bardziej funkcjonalny i odpowiadajcy
wymaganiom XXI w. Jeeli Rosja podejmie trud modernizacji wedug liberalno-
-demokratycznych wzorw, to ma wszelkie szanse na pozostanie jednym z wiod
cych pastw wiata.
Pogldy Gajdara i Kozyriewa s reprezentatywne przede wszystkim dla poczt
kowego okresu rozwoju koncepcji atlantyzmu w Rosji. Przedstawiciele pierwszej
fali atlantyzmu byli nie tyle akademikami, ile politykami realizujcymi swoj wi
zj spoeczno-politycznego modelu rozwoju pastwa, co do ktrej byli przekonani,
i przyniesie Rosji sukces. Ich publikacje miay stanowi intelektualne uzasadnienie
i usprawiedliwienie przyjtego modelu rozwojowego. Dlatego te pocztkowo kon
cepcja atlantyzmu nie miaa charakteru naukowej teorii, bya ona raczej wiatopogl
dem, postaw, uzasadnieniem przyjtego kierunku reform, a koncepcje geopolityczne
byy tylko czci szerszego planu przeksztacenia Rosji w nowoczesne, demokra
tyczne pastwo. Pogldy Gajdara i Kozyriewa na sfer stosunkw midzynarodo
wych bliskie byy idealizmowi (liberalizmowi) zakadajcemu, i stanem naturalnym
stosunkw midzynarodowych jest zbieno interesw oraz kooperacja narodw.
Pojawiajce si konflikty s po pierwsze wynikiem nieufnoci wynikajcej z niewie
dzy (std konieczno edukacji i upowszechniania wiedzy), a po drugie tradycyjnych

63 Por. W. Thompson, Was Gaidar really necessary, Problems o f Post-Com m unism 2002, vol. 49,
nr 4, s. 15-16.
64 Por. Je. T. Gajdar, Soczinienija w 2 t., t. 1, Moskwa 1997, s. 15, 27.
struktur politycznych i gospodarczych, ktre sprzyjaj agresywnoci (std postulat
ich przebudowy, tak aby uatwiay wzajemn wspprac i kooperacj)65.
Geopolityczne koncepcje pierwszych rosyjskich atlantystw byy silnie naznaczo
ne idealistycznym podejciem do rodowiska midzynarodowego i dlatego mona
okreli je mianem atlantyzmu idealistycznego. Rezultatem dominacji idealistycz
nego atlantyzmu w rosyjskim myleniu geopolitycznym na pocztku lat dziewi
dziesitych stao si otwarcie Rosji na wiat, zmiana priorytetw polityki zagranicz
nej pastwa (przede wszystkim nastawienie nie na rywalizacj, ale kooperacj), ide-
alizacja wartoci cywilizacyjnych wiata zachodniego i jego modelu rozwojowego.
Skutkowao to tym, i reformy pocztku lat dziewidziesitych stay si swoistym
hodem dla ideaw liberalnych i przebiegay zgodnie z warunkami formuowany
mi przez globalne instytucje - Midzynarodowy Fundusz Walutowy i Bank wiatowy
- ksztatujce podstawy nowego adu ekonomicznego66. Wskazuje si take, i auto
rzy porozumienia biaowieskiego (przywdcy Rosji, Ukrainy i Biaorusi), ktre do
prowadzio do rozwizania ZSRR, byli zwolennikami zachodnio-atlantyckiej orien
tacji, dlatego te Wsplnot Niepodlegych Pastw - powoan do ycia w miejsce
ZSRR - miay pocztkowo tworzy tylko europejskie pastwa poradzieckie, co miao
uatwi kontakty i integracj Rosji z Europ67.
Idealizm ten w zderzeniu z realiami wiata pozimnowojennego, w ktrym elity
polityczne krajw zachodnich, zwaszcza za USA, traktoway Rosj jako pokona
nego wroga, doprowadzi do serii poraek w polityce zagranicznej, a tym samym do
osabienia wpyww na polityk pastwa atlantyckiej geostrategii dziaania. Wpywy
atlantystw byy coraz mniejsze, tracili oni wpyw na polityk wewntrzn i zagra
niczn pastwa. Stopniowo, najpierw Jegor Gajdar, a nastpnie Andriej Kozyriew byli
odsuwani od podejmowania kluczowych decyzji dotyczcych kierunku rozwoju kra
ju. Atlantyci pierwszej fali nie potrafili znale odpowiedzi na fundamentalne dla
Rosji pytanie o to, jak ma ksztatowa si globalna wsplnota midzynarodowa, jeeli
cele pastw s sprzeczne, a prby narzucania wiatu adu globalnego opartego na
hegemonii Zachodu wzbudzaj coraz silniejszy opr. Ich idealistyczne przewiadcze
nia o zbienoci interesw dwch byych konkurentw w rodowisku midzynarodo
wym - Rosji i USA - doprowadziy do utraty wikszoci przewag wiatowych, a tym
samym do stopniowej deprecjacji prozachodniej geostrategii. Atlantyzm pocztku lat
dziewidziesitych, jako koncepcja geopolityczna, byl w duym stopniu zideolo-
gizowany i mia by elementem legitymizacji reform Borysa Jelcyna wdraanych
w duchu zachodnioeuropejskiego liberalizmu oraz mobilizowa masowe poparcie dla
poradzieckich elit. Atlantyci w dyskursie politycznym dotyczcym przyszoci Rosji
upowszechniali obraz Rosji - Europy przede wszystkim po to, aby stworzy podsta
wy ideologiczne dla realizacji gwnego celu reformatorw, jakim byo uczynienie
z Rosji - Federacji Rosyjskiej demokratycznego pastwa prawa o republikaskiej
formie rzdw, z rozwinit gospodark wolnorynkow, w ktrym czowiek, jego
prawa i wolnoci s wartoci najwysz. W duym stopniu atlantyzm Kozyriewa czy
te Gajdara by elementem dyskursu ideologicznego dotyczcego okrelenia wasnej
tosamoci narodowej oraz budowy przestrzeni kulturowej, ktra staaby si podsta

65 Por. R. Zenderowski, Stosunki midzynarodowe. Vademecum, W rocaw 2006, s. 53.

66 J. Gierus, Globalizacja a pastwo narodowe, (w:) Pastwo w transformacji w perspektywie X X I w.,
pod red. W. Materskiego, Warszawa 2000, s. 33.
67 W. Marciniak, Rozgrabione imperium, Krakw 2004, s. 185, 186.

67
 w przyszego rozwoju. Neookcy dental izm pocztku lat dziewidziesitych, zaka
dajcy jednoznacznie prozachodni kurs rozwoju kraju, by traktowany jako ideologia,
ktra doprowadzi Rosj do integracji z Zachodem, zapewni rozwj cywilizacyjny ca
emu regionowi byego ZSRR, w ktrym pastwo rosyjskie jako najwaniejszy i naj
wikszy partner oraz sojusznik Zachodu wprowadzi wszystkie narodowoci ZSRR do
wsplnego europejskiego domu, utrzymujc pozycj hegemona w regionie.
Rozpad ZSRR i jego konsekwencje spoeczno-polityczne oraz niepowodzenia ro
syjskiej polityki zagranicznej spowodoway, i atlantyzm coraz czciej krytykowano
za jego idealizm i nierealistyczne podejcie do problemu stosunkw midzynaro
dowych. W rosyjskich dyskusjach dotyczcych tosamoci i strategii midzynaro
dowej miejsce atlantyzmu zacz zajmowa neoeurazjatyzm. Zwolennicy modelu
prozachodniego zaczli szuka wic odpowiedzi na coraz silniejsz krytyk i pod
jto prby ukazania, i atlantyzm to nie tylko idealistyczne zaoenia i pobone y
czenia , ale take racjonalna strategia oparta na obiektywnej analizie rzeczywistoci
midzynarodowej. Wrd prac powiconych rosyjskiej strategii midzynarodowej
i miejscu Rosji we wspczesnym wiecie, a nawizujcych do obrazu Rosja - Eu
ropa, wan rol odegraa praca Dymitra Trenina, byego oficera wojsk rosyjskich,
akademika oraz dyrektora moskiewskiego Centrum Carnegie, niezalenej instytucji
naukowo-badawczej, ktry w swoich publikacjach, takich jak The End o f Eurasia:
Russia on the border between geopolitics and globalization (Moskwa 2001), The
Chechnya fa ctor in post-soviet Russia (Moskwa 2004), Integracija i identicznost.
Rossija kak nowy zapad (Moskwa 2005), Getting Russia Right (Moskwa 2007) podj
problem rosyjskiej tosamoci midzynarodowej. Trenin stan przed trudnym zada
niem uzasadnienia susznoci doktryny atlantyzmu jako najbardziej racjonalnej stra
tegii midzynarodowej dla poradzieckiej Rosji.
Jedn z podstawowych prac Trenina jest ksika The End ofEurasia: Russia on the
border between geopolitics and globalization (Moskwa 2001), w ktrej rosyjski geo
polityk stara si ukaza irracjonalno powrotu do idei eurazjatyzmu i konieczno
utrzymania polityki zorientowanej na partnerstwo z Zachodem. Gwnym obszarem
badawczym, wok ktrego koncentruje si ta praca, jest pytanie o wspczesn ro
syjsk tosamo, miejsce Rosji w wiecie oraz moliwe kierunki ewolucji obydwu
tych elementw68. Ksika skada si z trzech podstawowych czci. W pierwszej
autor analizuje ksztatowanie si terytorium rosyjskiego w perspektywie historycz
nej. Rozwaania te stanowi teoretyczn podstaw do analizy rosyjskiej sytuacji po
rozpadzie ZSRR i powstania na poradzieckim terytorium nowej geopolitycznej sy
tuacji oraz analizy funkcjonowania WNR Cz druga dotyczy trzech obszarw ota
czajcych Rosj i stanowicych jej cznik z trzema wiatowymi cywilizacjami. Jest
to cz powicona analizie rosyjskich szans i moliwoci dziaania na trzech bar
dzo wanych regionalnych geopolitycznych frontach otaczajcych Rosj: zachod
nim, ktry czy Rosj z Europ, poudniowym, czcym Rosj ze wiatem islamu
i wschodnim, czcym Rosj z Azj. Cz trzecia jest powicona aktualnej sytuacji
geopolitycznej, w ktrej znalaza si Federacja Rosyjska i prbom budowy moli
wych scenariuszy przyszego rozwoju Rosji, ze wskazaniem na najbardziej skuteczn
strategi midzynarodow69.

68 D. Trenin, The end o f Eurasia. Russia on the order between geopolitics and globalization, Moskwa
2001, s. II
69 Ibidem , s. 3 0 - 3 1.

68
 Centralna idea ksiki, ktra ukazana jest ju w jej samym tytule, zawiera si
w przekonaniu, i w wyniku przemian koca lat osiemdziesitych Rosja przestaa by
ju centrum eurazjatyckiego regionu, nad ktrym przez wiele wiekw sprawowaa
niepodzieln kontrol. Trenin postrzega Eurazj jako sfer tradycyjnych wpyww ro
syjskiego pastwa i stref, nad ktr rozcigaa si rosyjska wadza zarwno w okre
sie ksistwa moskiewskiego, imperium Romanoww, jak i ZSRR. Epoka dominacji
rosyjskiej zakoczya si wraz z upadkiem ZSRR i zwizanymi z tym wydarzeniem
przemianami rzeczywistoci spoecznej wiata na progu XX i XXI w. w wyniku
postpujcych procesw integracyjnych w wiecie i otwarcia si dotychczasowych
pastw narodowych na wspprac i integracj midzynarodow Rosja znalaza si
na granicy dwch wiatw: tradycyjnego geopolitycznego mylenia i wiata globa
lizacji. Dotychczasowa identyfikacja przestrzenna kraju bya zwizana zeurazjaty-
ckim pooeniem kraju i imperialnym myleniem. Ta era skoczya si bezpowrotnie
i Eurazja nie bdzie ju wicej synonimem Rosji70.
Trenin w swojej ksice analizuje trzy moliwe alternatywne scenariusze rozwo
ju posttotalitarnej Rosji w XXI w.: dezintegracj kraju, dominacj rewizjonizmu lub
te kreatywne dostosowanie si do wymogw wspczesnoci. Dezintegracj traktuje
jako moliwy, ale mao prawdopodobny scenariusz. Powrt do tradycyjnego impe
rialnego mylenia i denie do rewizji porzdku midzynarodowego powstaego po
rozpadzie ZSRR Trenin uwaa za strategi, ktra nie moe przynie Rosji pozy
tywnych efektw, gdy w nowym ukadzie si Rosja nie ma ani siy, ani moliwoci
realizacji imperialnych ambicji, ktre napdzay jej polityk w XIX i XX w. Dlatego
te zdaniem Trenina jedyn racjonaln opcj dla Rosji jest cakowite przyjcie to
samoci europejskiej (zdominowanie wiadomoci spoecznej przez obraz Rosja -
Europa), co stanie si elementem napdowym dla stopniowej integracji Rosji z Wiel
k Europ. Rosj naley postrzega jako Europ, a nie jako Eurazj, czy te barier
albo pomost pomidzy Europ a Azj. Tylko dominacja takiej tosamoci przynie
moe Rosji sukcesy w zmienionej rzeczywistoci midzynarodowej. Trenin uwaa,
e dugofalowym strategicznym celem wspczesnej Rosji powinna sta si demili-
taryzacja stosunkw z Zachodem, nawizanie partnerskiej wsppracy z NATO oraz
wczenie Rosji w struktury integracyjne w Europie, nawet jeeli Rosja nie stanie si
krajem odgrywajcym tam decydujc rol71.
Trenin zwraca uwag, i w midzynarodowym otoczeniu Rosji szczeglnie istotne
dla jej przyszoci s: integracja europejska, odrodzenie islamu i gwatowny wzrost
gospodarczy krajw azjatyckich. Uwaa on, i najbardziej stabilnym regionem jest
obszar Unii Europejskiej, do ktrej Rosj przycigaj jej wielowiekowe zwizki histo
ryczne i kulturowe. Rosyjski analityk jest przekonany, i Rosja moe si zmodernizo
wa i otworzy na procesy globalizacji dziki orientacji na jej europejsk tosamo
i stopniowe wczanie Moskwy w przestrze wielkiej Europy (od Atlantyku po Ural).
Zgodnie z przekonaniem Trenina Rosja jest krajem europejskim, a nie eurazjatyckim
i dlatego proeuropejski wybr jest dla niego najbardziej racjonalny i najbardziej od
powiadajcy rosyjskiej historii, kulturze i mentalnoci. Analizujc rol Rosji na ob
szarze poradzieckim Trenin uwaa, i Rosja zanim zostanie wczona w struktury
europejskie, powinna budowa Europ wewntrz swoich granic, sta si tam or

70 Ibidem , s. 2, 4, 19.
71 Ibidem, s. 319.

69
 downikiem europejskich wartoci i liberalno-demokratycznego modelu modernizacji.
Zamiast odgrywa rol stabilizatora na obszarze poradzieckim lub dy do jego po
nownej integracji. Rosja powinna wybra strategi konstruktywnego dostosowywa
nia si do realiw wspczesnoci, bo czy si to komu podoba, czy nie, Rosja utracia
status mocarstwa i si ideologicznego oddziaywania, model europejski w wielu pora-
dzieckich krajach zdoby sobie zwolennikw i naley liczy si z geopolitycznymi rea
liami wspczesnoci, alternatyw pozostaje bowiem tylko postpujca marginalizacja
kraju, uwikanie go w konflikty i dezintegracj i zaprzepaszczenie szansy na moderni
zacj. W opinii Trenina nie ma dla Rosji innej drogi, jak odejcie od mylenia w kate
goriach eurazjatyzmu72 i dlatego te Trenin swoj ksik zatytuowa Koniec Eurazji.
W pozostaych swoich publikacjach Dymitr Trenin analizujc rosyjsk sytuacj
midzynarodow na pocztku XXI w. zwraca uwag na kilka specyficznych ele
mentw, bdcych charakterystyczn cech tego kraju. Wedug niego Rosja wesza
w XXI wiek jako autonomiczny gracz na midzynarodowej scenie, ktry ani nie jest
zintegrowany z zachodnimi strukturami bezpieczestwa (jak np. NATO), ani nie sta
nowi ju serca wschodniego imperium, ktrego odbudowa jest niemoliwa. Post-
radziecka Rosja, utraciwszy wiele ze swoich atrybutw supermocarstwa, jest ju
raczej potg regionaln, a nie globaln. Jest to kraj zbyt duy, aby mg zosta w
czony do regionalnych inicjatyw integracyjnych, takich jak UE, a jednoczenie jest
to kraj zbyt saby, aby samodzielnie odgrywa pierwszoplanow rol. Najwiksze
zagroenie dla wspczesnej Rosji Trenin upatruje nie w niebezpieczestwie utraty
czci swojego terytorium, ale w niewykorzystaniu szansy na modernizacj i rozwj,
a przyszo i rola Rosji w wiecie zale od sukcesw jej wewntrznej transformacji.
Trenin uwaa, i niezalenie od faktu, e Federacja Rosyjska dziki swoim zasobom
moe by autonomicznym graczem na scenie midzynarodowej, jednym z regional
nych centrw wiata i krajem dominujcym nad swoimi ssiadami, to i tak Rosja stoi
wobec trudnych wyborw strategicznego partnerstwa pomidzy Zachodem - USA,
a Wschodem - Chinami. W kadym wypadku bd to najprawdopodobniej relacje
asymetryczne na niekorzy Rosji73.
Rosja powinna jednak zorientowa si na wybr wsppracy z Zachodem, gdy
jak uwaa rosyjski geopolityk, Rosja zawsze bya czci Zachodu, i to pod wzgl
dem geograficznym, etnograficznym, historycznym i kulturowym. Rosja powinna za
tem sta si czci Zachodu jako pewnej caoci kulturowej, historycznej i zarazem
geopolitycznej - jako swoistej midzynarodowej wsplnoty spoeczestw74. Trenin
konsekwentnie przyjmuje, i gwnym partnerem dla Rosji s przede wszystkim de
mokratyczne i bogate kraje Pnocy. Rosyjski geopolityk krytykowa m.in. polityk
zblienia z Chinami uwaajc j za bdn i zwraca uwag, e jeeli rosyjskie wadze
chc zrealizowa swj strategiczny cel w Azji, jakim jest modernizacja i zagospo
darowanie rosyjskiego Dalekiego Wschodu, to kluczowym partnerem powinien by
nie Pekin, ale Tokio, gdy to Japonia dysponuje potencjaem gospodarczym i tech
nologicznym koniecznym do rozwoju azjatyckiej czci Rosji75. Trenin podkrela

12 Ibidem, s. 320.
73 D. Trenin, Russia and the global security norm s, The Washington Quarterly 2004, vol. 27, nr 2,
s. 63-77.
74 R. Backer, Rosyjskie mylenie..., s. 233.
75 Por. D. Trenin, Ewro-tichookeanskaja dierawa, Rossija w Globalnoj Politikie 2003, vol. 1,
nr 1, s. 26-35.

70
przy tym, i naley zmieni geopolityczne postrzeganie Rosji. O ile carskie imperium
i ZSRR byy to eurazjatyckie, zamknite w sobie imperia, o tyle wspczesna Rosja
nie jest ju duej ani Eurazj, ani Euro-Azj, ale jest ona pastwem europejsko-
-pacyficznym i tak naley j rozumie. Gwnymi partnerami dla Rosji powinni sta
si na zachodzie - Unia Europejska, a na wschodzie - Japonia. S to dwaj podstawo
wi partnerzy w realizacji procesw modernizacji kraju76. Trenin zwraca uwag, i
wspczesna Rosja nie jest drugim Zwizkiem Radzieckim, ani krajem bandyckim,
ani nawet naturalnym sojusznikiem dla krajw, ktre amerykaska administracja
Georgea Busha jr. okrelia jako o za. Jej aktualna polityka zblienia z China
mi jest pragmatycznym wyborem wynikajcym z krtkowzrocznej i bdnej polityki
Waszyngtonu wobec Rosji. Obecnie Rosja nie jest krajem prozachodnim, ale nie jest
take antyzachodnia77.
W swojej ksice Getting Russia Right (Waszyngton 2007) Trenin nawizujc do
swojej okcydentalistycznej orientacji zwraca uwag, i wspczesna Rosja znajduje
si na drodze do tego, aby sta si Zachodem, krajem o tosamoci europejskiej, ka
pitalistycznym, nawet jeeli przez dugi jeszcze okres czasu nie bdzie to kraj w pe
ni demokratyczny. Trenin pisze, i tym, co w coraz wikszym stopniu przeksztaca
Rosj w pastwo o charakterze europejskim, s gospodarcze wymogi globalizacji
i zwraca uwag na to, i Zachd w swojej strategii wobec Rosji powinien wspiera
te siy, ktre sprzyjaj modernizacji i demokratyzacji Rosji, a wic przede wszytkim
wspiera rosyjskie denie do integracji ze wiatow gospodark, np. poprzez szyb
kie wczenie Rosji w struktury WTO po to, aby obowizujce tam wymogi i zasady
w coraz wikszym stopniu wpyway na stosunki wewntrz kraju78. Do tego jest ko
nieczna zmiana nastawienia niektrych politykw na Zachodzie, ktrzy nie powinni
patrze na Rosj jak na upad demokracj, ale jak na rozwijajce si spoeczestwo
kapitalistyczne. Trenin uwaa przy tym, i gwnym narzdziem w rkach Zachodu
wobec Rosji powinno by wspieranie reform gospodarczych, a zwaszcza jak naj
szybsze przyjcie do wiatowej Organizacji Handlu, a take wsparcie ze strony Za
chodu i wczenie jej w struktury wiatowej gospodarki (getting Russia right), gdy
demokracja jest pnym dzieckiem kapitalizmu i gospodarki rynkowej. Przy tym
Trenin zakada, e Moskwa nie musi koniecznie wchodzi do Unii Europejskiej czy
te NATO. ale powinna przede wszystkim wyksztaci pakiet podstawowych instytu
cji waciwych dla spoeczestwa demokratycznego. Dla rosyjskiego geopolityka jest
to jedyna droga do utrzymania przez Rosj swojej mocarstwowej pozycji w wiecie79.
Pogldy Trenina s okrelane niekiedy jako okcydentalizm scjentystyczny80, co
wskazuje na odejcie w jego pracach od idealizmu charakterystycznego dla okresu
rzdu Gorbaczowa i pierwszych lat rzdw Jelcyna, na rzecz racjonalnej i obiek
tywnej oceny sytuacji midzynarodowej i moliwoci dziaania pastwa rosyjskiego

76 Ibidem, s. 35.
77 D. Trenin, Russia leaves the West, Foreign Affairs 2006, vol. 85, nr 4, s. 10.
78 Trenin powiela tu pogldy jednego z liberalnych politykw rosyjskich Georgija Gawliskiego, lide
ra partii Jabloko, ktry podkrela, e proeuropejsko nastawione elity polityczne uwaajce za najwa
niejsze zadanie dla spoeczestwa rosyjskiego zachowania i wczenie w nurt cywilizacji europejskiej ca
ego eurazjatyckiego obszaru Rosji, musz otrzyma wsparcie ze strony Zachodu. W przeciwnym wypadku
moe doj do odrodzenia si w Rosji ruchw izolacjonistycznych i nacjonalistycznych. Por. G. Jawliski,
Dajcie Rosji wdk, Polityka z dn. 7 sierpnia 1999, nr 32, s. 32-33.
79 R. Backer, Rosyjskie mylenie..., s. 233.
80 Ibidem, s. 233.

71
 w rodowisku midzynarodowym. Naley jednak pamita, i Trenin, podobnie jak
i pozostali rosyjscy geopolitycy, zwraca uwag na fakt, i geopolityczne rozwaania
w Rosji wykraczaj poza pytanie o najbardziej racjonaln geostrategi dziaania pa
stwa, gdy dotyka ona fundamentalnego dla przyszoci kraju pytania o to, czym jest
Rosja i kim s Rosjanie? Innymi sowy, problem geopolitycznego umiejscowienia
Rosji jest problemem dotyczcym jej tosamoci81, a zatem jest to dyskurs silnie na
znaczony emocjami i zideologizowany.
W przeciwiestwie do Kozyriewa i Gajdara Trenin nie by politykiem, ale przede
wszystkim niezalenym akademikiem i jego publikacje nie musiay peni roli legi
tymizujcej podejmowane dziaania polityczne. Treninowi przypado trudne zadanie
uzasadnienia susznoci koncepcji neookcydentalistycznej w obliczu fiaska proza
chodniej polityki prowadzonej przez kolejne ekipy reformatorw. Stara si on doko
na rzetelnej analizy wspczesnoci wskazujc, i w warunkach procesw globaliza
cji Rosja chcc zachowa dotychczasow pozycj musi dokona jak najszybciej mo
dernizacji, jej brak bdzie bowiem skutkowa zwikszeniem dystansu wobec Zachodu
i reszty wiata, co skae Rosj na marginalizacj. Z uwagi na fakt, i zgodnie z po
gldami Trenina Rosja pod wzgldem geograficznym, etnograficznym, historycznym
i kulturowym zawsze bya czci Zachodu, w naturalny sposb powinna przyj
model wypracowany przez wysoko rozwinite pastwa zachodnioeuropejskie, gdy
w najwikszym stopniu odpowiada on kodowi cywilizacyjnemu i geopolitycznemu
Rosji. Trenin, niezalenie od faktu, i jest zdeklarowanym okcydentalist, zrezyg
nowa z utopijnego wyobraenia o historycznym wsplnym europejskim domu na
rzecz analizy procesw zachodzcych we wspczesnym rodowisku midzynarodo
wym i ukazania zwizanych z tym wyborw geostrategii, ktra ma zapewni Rosji
utrzymanie pozycji mocarstwa.
Trenin, czc mylenie imperialne z programem okcydentalistycznej moderni
zacji, do pewnego stopnia uwolni atlantyzm od zarzutw o zdrad i kapitulacj
przed Zachodem. O ile Kozyriew by oskarany, i jego polityka suy tylko inte
resom Zachodu, a nie Rosji, o tyle Trenin wyranie wskazuje, e modernizacja na
wzr zachodnioeuropejski jest jedyn drog do utrzymania swojej roli w wiecie i t
tez uzasadnia analiz wspczesnych procesw zachodzcych w wiecie. Rezygnu
jc z neookcydentalistycznej utopii, jak bya koncepcja wsplnego europejskie
go domu, wskaza na potencja tkwicy w prozachodniej geostrategii jako szans
na modernizacj, a tym samym na utrzymanie wpyww na obszarze byego ZSRR
i pozostanie wiatowym mocarstwem. Utrzymanie pozycji w wiecie uzaleni od
modernizacji i demokratyzacji pastwa, gdy tradycyjny biurokratyczno-autorytarny
styl rzdw nie daje szans na utrzymanie pozycji Rosji w wiecie. Trenin zapropono
wa pragmatyczny geopolityczny model atlantyzmu, odchodzc od utopijnych i idea
listycznych zaoe swoich poprzednikw.
Wan rol w analizie i budowie geopolitycznej strategii atlantyzmu odegra tak
e Wadimir ukin, akademik, polityk - czonek partii Jaboko, byy deputowany
do Dumy Pastwowej z ramienia tej partii, mianowany w 2004 r. przez prezyden
ta Putina rzecznikiem praw czowieka w Federacji Rosyjskiej. Pozycja ukina jest
o tyle szczeglna, i by on jednym z liderw partii Jaboko, ktra miaa wyranie
proeuropejski charakter, a jej liderzy okrelali si jako patrioci i reformatorzy i sta

81 D. Trenin, The end o f Eurasia..., s. 16.

72
wali w opozycji wobec wadzy nacjonalistycznych populistw oraz radykalnych
reformatorw. Przywdcy tej partii, a zwaszcza Grigorij Jawliski, nawizujc do
tradycji okcydentalizmu, podkrelali, e Rosja jest czci Europy ze wzgldu na
swoj tradycj i kultur. Europeizacja kraju i penoprawna wsppraca z Uni Euro
pejsk jest niezbdna do rozwoju Rosji w XXI w. Potencja Rosji moe si rozwija
tylko przez utrwalanie wpyww cywilizacji europejskiej, w ktr wielki wkad wnio
sa kultura rosyjska. Europeizacja kraju to wzrost dobrobytu obywateli, przyblienie
ich do standardw europejskich w zakresie socjalno-ekonomicznego, ekologicznego
i politycznego modelu pastwa. Celem strategicznym Rosji powinna by zatem cisa
wsppraca polityczna i gospodarcza z Uni Europejsk82.
Wadimir ukin wraz z Anatolijem Utkinem w 1995 r. opublikowa prac Rossija
i Zapad: obsznost iii otczudienije? W pracy tej podjty zosta problem wzajemnej
wsppracy Rosji i Zachodu. Analizowano trudnoci i przeszkody lece na dro
dze do wzajemnego zaufania, i pogbionej wsppracy, ktra moe przynie obu
stronom oboplne korzyci. Podejmujc pytanie o miejsce Rosji we wspczesnym
wiecie ukin i Utkin pisali, i jej miejsce jest w Europie, ktra jest take wspl
nym domem dla Rosjan, miejscem, z ktrego wywodzi si rosyjska cywilizacja, re-
ligia, kultura, nauka i waniejsze rosyjskie wartoci. Rosja kroczy drog integracji
z Zachodem od czasw Piotra I, a gwny sens reform politycznych i gospodarczych
przeomu lat osiemdziesitych i dziewidziesitych by taki, aby odbudowa zwizki
Rosji z Zachodem i przywrci Rosjanom zachodnie wartoci i ideay. Zwracali oni
uwag, i Rosja zawsze miaa kontakty zarwno z krajami Zachodu, jak i Wscho
du oraz Poudnia. Rosja ma wybr partnerw w rodowisku midzynarodowym i ma
wiele do zaoferowania swoim strategicznym sojusznikom. Powrt Rosji do Zachodu
jest zwizany z duymi trudnociami. Po obu stronach silne s negatywne stereotypy,
ktre utrudniaj wzajemne porozumienie. Rosja na obecnym etapie stosunkw dwu
stronnych nie jest jeszcze rwnoprawnym partnerem dla krajw Zachodu i dlatego
powinna stara si rwnoway swoje kontakty z Zachodem rozwojem partnerskich
stosunkw z innymi regionami wiata. Prowadzona europocentryczna polityka nie
przyniosa spodziewanych rezultatw i Rosja stoi przed wyborem swojej geopoli
tycznej strategii. Pierwsza z drg, ktr prbowali realizowa zapadnicy-idealici ery
Gorbaczowa, to budowa wielkiej wsplnej przestrzeni politycznej rozcigajcej si od
Wadywostoku do Vancouver, czcej w sobie prawie ca pkul pnocn. W po-
gorbaczowskiej epoce ujawniy si jednak sprzecznoci, ktre powoduj, i idea ten
jest trudny do zrealizowania. Drug moliwoci jest budowa europejskiej jednoci
poprzez kontynentalny sojusz Pary-Berlin-Warszawa-Moskwa. Za takim rozwiza
niem przemawiaj tradycje historyczne, blisko geograficzna oraz znaczenie Zacho
du dla modernizacji Europy rodkowo-Wschodniej. S jednak take i przeszkody na
drodze do realizacji tej wizji, a zwaszcza rnice kulturowe i rozwojowe wystpuj
ce pomidzy Europ rodkowo-Wschodni a Zachodem. Trzecia moliwa droga to
zamknicie si Rosji w sobie, oddalenie jej od Europy i zwrot na Wschd wykorzy
stujcy schematy eurazjatyckiego mylenia geopolitycznego. W 1995 r. ukin i Utkin
pisali, e przed Rosj i Europ stoi prosty wybr: czy Rosja bdzie partnerem, czy te
niebezpiecznym ssiadem. Aby unikn tej drugiej moliwoci, naley wyj naprze
ciwko siebie, stara si zrozumie partnera i nie narzuca mu si swoich rozwiza83.

82 J. Potulski, System partyjny Rosji, Gdask 2007, s. 286.

83 Tekst pracy dostpny w wersji elektronicznej www.yabloko.ru/Persons/Lukin/lukin-outkin95-2.html#7.

73
 W 2001 r. Wadimir ukin w artykule Rossijskij most czeriez Atlantiku, opubli
kowanym w pierwszym numerze czasopisma Rossija w Globalnoj Politikie, za
stanawia si, jaka rola powinna przypa Rosji w XXI w. Pisa on swj artyku po
terrorystycznych atakach na Nowy Jork we wrzeniu 2001 r., kiedy to prezydent
Federacji Rosyjskiej Wadimir Putin zadecydowa o przystpieniu Rosji do koalicji
antyterrorystycznej po stronie USA. Artyku ukina jest o tyle wany i interesujcy,
i prezentuje on jedn z ostatnich w Rosji prb opracowania geopolitycznej strate
gii rosyjskiego atlantyzmu i szukania dla Rosji miejsca w sojuszu krajw Zachodu.
Autor zastanawia si nad ujawniajcymi si rozbienociami midzy Europ a USA,
ktre pomimo tego, i cz je wsplne wartoci (demokracja, gospodarka rynkowa,
priorytet praw czowieka itp.), nie s zgodne co do prowadzonej polityki midzynaro
dowej. Rosja moe w dugoterminowej perspektywie wpyn na popraw politycz
nego klimatu pomidzy Europ i USA. Rosja jest krajem europejskim w historyczno-
-kulturowym rozumieniu i eurazjatyckim w geopolitycznym rozumieniu. Std moe
wynika jej specyficzna geopolityczna rola w wiecie jako midzyatlantyckiego in
tegratora - kraju, ktry lec w politycznej przestrzeni pomidzy Europ i Amery
k, moe sta si katalizatorem dla podjcia trjstronnej wsppracy USA-UE-Rosja.
Taka geostrategia polityki zagranicznej stanowi, wedug ukina, najlepszy sposb na
stopniow realizacj wielkiego zadania przywrcenia Rosji Europie w roli partnera,
przy zgodzie i akceptacji ze strony USA. To take najlepszy sposb, aby stworzy
dobre polityczno-midzynarodowe podstawy dla modernizacji Rosji i przeksztaci
j w wany podmiot wiatowej polityki, gospodarki i kultury, a nie tylko obiekt ze
wntrznych oddziaywa. Dziki takiej geopolitycznej roli w wiecie Rosja staaby
si wanym elementem midzynarodowego adu. Aby ten geopolityczny projekt mia
szans powodzenia, Rosja musi sta si jedynym midzyatlantyckim integratorem,
a jak zwraca uwag ukin, tak rol chciayby odgrywa jeszcze wadze w Londy
nie84. ukin przyj, i Rosja musi wpisa si w przestrze euroatlantyck, sta si
jej wewntrznym elementem. Tylko dziki temu bdzie moga rozwija si oraz
ochroni swoj tosamo i znaczenie w wiecie85.
ukin pisa take, i rosyjska specyfika, czsto bdca obiektem krytyki na Za
chodzie, jest wielk wartoci, ktra ju niejednokrotnie wzbogacaa oglnoludzk
cywilizacj, dlatego te optymalnym wyborem i dla Rosji, i dla Zachodu jest to, aby
Rosja znalaza si wewntrz wiata zachodniego, a nie poza nim. To zadanie wyzna
cza podstawowe parametry rosyjskiej polityki zagranicznej: by czci euroatlanty-
ckiej przestrzeni i by przy tym geopolitycznym oraz polityczno-dyplomatycznym
integratorem dwch atlantyckich biegunw UE i USA, tak aby zjednej strony unik
n dominacji jednego z nich, a z drugiej zapobiega potencjalnym konfliktom mi
dzy nimi. Dla ukina taka geopolityczna pozycja jest najbardziej perspektywiczna
z punktu widzenia ywotnych interesw kraju i jego bezpieczestwa. Najnowsza
historia ukazuje, jak wana jest obecno w przestrzeni euroatlantyckiej, gdy jak
pisze rosyjski polityk, np. Grecja w okresie rzdw czarnych pukownikw dro
go zapacia za izolacj kraju. Dlatego te europejski kurs Rosji stanowi jedyn
optym aln drog rozwoju. Denie do integracji z Europ nie jest geopolityczn
pomyk, gdy tylko dziki tej drodze moe wzrasta rola Rosji w wiecie, a sam

84 W. ukin, Rossijskij most czeriez Atlantiku, Rossija w Globalnoj Politikie 2002, vol. 1, nr 1,
s. 103.
85 Ibidem, s. 104.

74
kraj moe si modernizowa86. Podobnie jak i pozostali atlantyci ukin postrzega
modernizacj i westernizacj Rosji jako jedyn moliwo utrzymania geopolitycznej
pozycji Rosji w w iecie, a przede wszystkim na obszarze WNP, dla ktrego, zgod
nie z zaoeniami atlantystw, demokratyczna Rosja miaaby by rdem wzorw
polityczno-gospodarczych, co na powrt skupioby poradzieckie republiki wok
Rosji. Przy czym ukin, odchodzc od utopijnych zaoe pierwszych atlantystw,
zwraca uwag, i Rosja powinna dba o swj interes narodowy i chroni swoj suwe
renno przed ekspansj midzynarodowych korporacji i organizacji midzynarodo
wych, tak samo jak czyni to inne cywilizowane kraje87.
Pogldy ukina s wane przy rozwaaniach dotyczcych rosyjskiej geopolityki,
zarwno w ramach tradycyjnej geopolityki (pretendujcej do miana nauki i podejmu
jcej przede wszystkim problem geostrategicznych relacji pomidzy pastwami lub
te geograficznej i militarnej podstawy potgi pastwa), jak i w ramach geopolityki
krytycznej (ktra traktuje geopolityk jako aktywno dyskursywn). Brak jest ana
liz podejmujcych problem geopolitycznego dyskursu w rywalizacji o wadz i gosy
wyborcw pomidzy partami politycznymi. Czonkowie partii Jaboko brali aktywny
udzia w publicznej debacie dotyczcej rosyjskiej tosamoci i relacji z otoczeniem
midzynarodowym. O ile znajomo prac Trenina moe by ograniczona do wskie
go grona specjalistw, o tyle pogldy liderw Jaboka, jako partii rywalizujcej w wy
borach i biorcej udzia w kampanii wyborczej, stay si elementem szerokiego dys
kursu spoecznego dotyczcego polityki zagranicznej Rosji. Publikacje ukina maj
charakter stricte geopolityczny, opisujc i objaniajc wiat, podejmujc problem
miejsca Rosji w wiecie oraz jej tosamoci i relacji z innymi. Geopolityka staa si
tutaj doktryn polityczn, rozpisaniem w praktyce ideologicznych zaoe neook-
cydentalizmu. Niezalenie od faktu, i w rzeczywistoci politycznej Rosji partie maj
niewielki wpyw na ksztatowanie polityki zagranicznej, to uczestniczc w publicz
nych dyskusjach tworz i przedstawiaj obraz rosyjskiej tosamoci oraz statusu mi
dzynarodowego, wpywajc na uksztatowanie si wyobrae geopolitycznych ro
syjskich obywateli, a wic stanowi wan cz geopolitycznego dyskursu w Rosji.
Niezalenie od stopniowego osabienia roli Jaboka na arenie politycznej liderzy tej
partii pozostaj czci rosyjskiego establishmentu, a ich pogldy s obecne w prze
strzeni publicznej, utrzymujc swoje wpywy przede wszystkim wrd inteligencji
zamieszkujcej wielkie rosyjskie metropolie.
Kolejnym z rosyjskich geopolitykw, ktry zasuguje na uwag, jest wsppracu
jcy z Wadimirem ukinem profesor Anatolij Utkin, publicysta, futurolog, politolog
i geopolityk, pracownik Instytutu Bada USA i Kanady Rosyjskiej Akademii Nauk,
autor m.in. takich publikacji, jak: Rossija i Zapad: probliemy wzaimnogo wosprijatija
i perspektywy stroitielstwa otnoszenij (Moskwa 1995), Rossija i Zapad: istoria ciwili-
zacij (Moskwa 2000), Mirowoj poriadok X X I weka (Moskwa 2001), Amerikanskaja
imperia (Moskwa 2003), Wyzow Zapada i otwiet Rossii (Moskwa 2003), Mirowaja
choodnaja wojna (Moskwa 2005).
Prac, ktra w najwikszym stopniu dotyka problemw wspczesnej geopolityki,
jest ksika Utkina Mirowoj poriadokX X I weka, w ktrej analizuje on moliwe scena
riusze rozwoju porzdku midzynarodowego w XXI w. Zdaniem Utkina wspczes

86 Ibidem , s. 106.
87 P. A. Tsygankov, A. P. Tsygankow, Ditemmas andprom ises o f Russian liberalism, Comm unist and
Post-Communist Studies 2004, nr 43, s. 62.

75
 ny pozimnowojenny wiat znajduje si w okresie przejciowym, w ktrym nastpuje
proces gwatownych przeksztace globalnego adu. Okres przejciowy charaktery
zuj nastpujce cechy: 1) urzeczywistnienie geopolitycznej potgi USA - zwyciz
cy w zimnej wojnie, ktry dy do uksztatowania monocentrycznej mapy wiata;
2) gwatowny wzrost gospodarczy w Pnocnej Ameryce, Zachodniej Europie i Azji
Wschodniej; 3) nasilenie si chaotycznoci rodowiska midzynarodowego w rezul
tacie osabienia roli pastw narodowych i wzrostu roli niepastwowych podmiotw
dziaajcych ponad granicami pastwowymi; 4) zwrot wspczesnych pastw (po
okresie ideologicznej rywalizacji) ku poszukiwaniu nowych znakw tosamoci bazu
jcych na tradycji, kulturze, historii, religii; 5) polaryzacja wiata na biedn wikszo
i bogat mniejszo; 6) eksplozja demograficzna i zmiana struktury demograficznej
wiata; 7) informatyczno-technologiczna rewolucja i pojawienie si w zwizku z tym
wspzalenoci w skali caego globu. Okres przejciowy, chaotyczny i uwikany
w wewntrzne sprzecznoci, moe zakoczy si zrealizowaniem jednego z piciu
alternatywnych scenariuszy przyszoci: wiata monopolarnego, bipolarnego, polipo-
larnego, wiata zdominowanego przez siedem wielkich cywilizacji wiatowych oraz
wiata chaotycznego, zdominowanego przez wojny i kataklizmy.
Pierwszy scenariusz zakada, i dominacj nad wiatem zdobd Stany Zjedno
czone, dysponujce po wygranej w zimnej wojnie moliwoci podporzdkowania
wiata swoim interesom na dugie dziesiciolecia. wiat monopolarny oznacza wic
hegemoni USA w wiecie. Scenariusz ten jest moliwy, gdy adne inne pastwo
wiata nie dysponuje takim potencjaem ekonomicznym, wojennym, ideologicznym
i politycznym jak USA. Nawet jeeli w ktrej z dziedzin uda si zbliy do USA,
to i tak nikt nie dysponuje tak kombinacj tych elementw jak USA. Pozycj USA
mogoby zachwia tylko zjednoczenie ich konkurentw albo popadnicie narodu
amerykaskiego w wewntrzn apati i ponowny izolacjonizm, jednake w przy
padku silnych bodcw zewntrznych zagraajcych USA, np. midzynarodowe
go terroryzmu, mobilizacja wewntrznej siy bdzie pozwalaa na brak aktywnoci
m idzynarodowej88.
Z uwagi na fakt, i dominacja jednego pastwa w wiecie nie moe trwa wiecznie,
monopolarny porzdek ksztatujcy si po zimnej wojnie ma trzy moliwe alternaty
wy. Pierwsz z nich jest uksztatowanie si bipolarnej struktury stosunkw midzyna
rodowych. Przejcie od monopolarnoci do bipolarnoci (scenariusz drugi) zwizane
jest z pojawieniem si konkurencyjnych wobec USA potg, ktre za pomoc zawie
ranych sojuszy mog stanowi przeciwwag dla potgi amerykaskiej i doprowadzi
do ponownego zbilansowania si w wiecie. Realizacja takiego scenariusza uzale
niona jest od aktywnoci dwch najwikszych konkurentw USA: Chin i Europy Za
chodniej. Utkin uwaa, i moliwych jest pi kombinacji wiatowych sojuszy, ktre
mogyby zrwnoway potg USA w wiecie: 1) zerwanie przez Europ Zachodni
sojuszu z USA i wsppraca z Rosj; 2) zblienie Europy Zachodniej i Chin; 3) stra
tegiczny sojusz Rosja - Chiny; 4) sojusz Zachodniej Europy z Japoni; 5) pojawie
nie si sojuszu pastw azjatyckich Japonii i Chin skierowanego przeciwko blokowi
amerykasko-europejskiemu.
Trzeci scenariusz wiata policentrycznego zwizany jest z pojawieniem si w wie
cie pozimnowojennym nowych potg gospodarczych i militarnych dysponujcych ol

88 A. I. Utkin, M irow ojporiadok X X I weka, Moskwa 2001, s. 143.

brzymim potencjaem demograficznym, ktre mog aspirowa do miana wiatowych
mocarstw: Chin, Japonii, Europy Zachodniej, Federacji Rosyjskiej, Indii, a take Bra
zylii. Pastwa te zaczn dominowa w wiecie i tworzy bloki polityczne, przyciga
jc do siebie klientw politycznych, czyli kraje uzalenione i zwizane w jaki spo
sb z danym pastwem. W ten sposb powstaby system, w ktrym istnieje w wiecie
kilka centrw siy, z ktrych kade posiada swoj stref wpyww oraz odgrywa
rol w podejmowaniu decyzji dotyczcych problemw globalnych.
Czwarty scenariusz nawizuje do huntingtonowskiego paradygmatu zderzenia cy
wilizacji i zakada, e w wiecie pozimnowojennym najwaniejsze rnice i gwne
linie podziau bd miay charakter kulturowy. Z uwagi na zbliajcy si kres domi
nacji cywilizacji europejskiej i coraz wiksz niech wobec westernizacji wiata,
zostanie on podzielony na siedem gwnych krgw cywilizacyjnych: zachodni (UE,
Kanada, USA, Australia, Nowa Zelandia), chiski, japoski, wiat islamu, cywiliza
cja poudniowoamerykaska, afrykaska i rosyjska - prawosawna. wiat zostanie
zdominowany przez konflikty pomidzy poszczeglnymi cywilizacjami.
Pity scenariusz krelony przez Utkina ma charakter apokaliptyczny, gdy zakada
on, i moliwe jest popadnicie wiata w stan cakowitego chaosu wywoanego wia
towymi kataklizmami, wyczerpaniem surowcw, eksplozj demograficzn i klsk
godu. Doprowadzi to do prb siowego rozwizywania konfliktw wiatowych, co
przy moliwoci uycia broni jdrowej przez niektre pastwa moe prowadzi do
tragicznych dla ludzkoci konsekwencji89.
W pozostaych pracach Utkina poruszana tematyka o charakterze geopolitycznym
odnosi si przede wszystkim do problematyki stosunkw Rosja Zachd i zwizane
go z tym miejsca i roli Rosji w wiatowym porzdku midzynarodowym. W ksice
Rossija i Zapad: istorija ciwilizacij Utkin pisze, i tysicletnia historia pastwa rosyj
skiego z pozycji jego stosunkw z Zachodem dzieli si na trzy geopolityczne okresy:
1) kiedy to na obszarach pooonych w dorzeczu rzek zlewiska Morza Batyckiego
i Czarnego zaczyna si ksztatowa pastwo ruskie, nastpuje przyjcie chrzecija
stwa, a nastpnie ekspansja na pnocno-wschodnie terytoria Europy; 2) okres zwi
zany z niewol tatarsko-mongolsk, ktra doprowadzia do izolacji Rosji od Europy
i uksztatowania si specyficznej cywilizacji rosyjskiej i mesjanistycznej ideologii
narodowej Moskwa - Trzeci Rzym; 3) trzeci okres zaczyna si wraz z panowa
niem Piotra I, kiedy to Piotr I podczas swojej podry do krajw zachodniej Europy
dostrzeg, i dokonuje si tam wielka rewolucja stosunkw spoecznych i Rosja nie
zalenie od swoich specyficznych cech powinna take wzi w niej udzia. Charak
terystyczn cech tej epoki byo pojawienie si wiadomoci, i utrzymywanie si
cywilizacyjnego dystansu pomidzy Europ a Rosj jest dla tej ostatniej zagroeniem.
W okresie tym, ktry trwa do dzisiaj, Rosja stara si przy zachowaniu swojej specy
fiki dorwna jednoczenie poziomem rozwoju krajom Zachodu i otworzy si na
zewntrzne wpywy modernizacyjne90.
Utkin twierdzi, i wspczesna Rosja stoi przed perspektyw wy boru jednej z trzech
drg rozwoju spoeczno-politycznego i trzech moliwych scenariuszy geopolitycz
nych sojuszy. Pierwsza z nich zakada moliwo zblienia Wschodu i Zachodu i zbu
dowania dziki temu jednolitej przestrzeni spoeczno-politycznej rozcigajcej si od

89 Ibidem , s. 144-148.
90 A. I. Utkin, Rossija i Zapad: istorija ciwilizacij, Moskwa 2000, s. 7.

77
 Wadywostoku do Vancouver, ktra zapewniaby jedno atlantycko-pacyficznego
wiata Pnocy. Realizacji tego scenariusza podjli si politycy rosyjscy w okresie
rzdw Michaia Gorbaczowa i Borysa Jelcyna. Niezalenie od fiaska nadziei oby
dwu politykw na wczenie Rosji do sojuszu UE i USA ten scenariusz jest wci
moliwy do realizacji. Drug drog Rosji moe by prba zblienia Rosji do Europy
Zachodniej i przyjcie strategicznego kursu na stworzenie osi Pary - Berlin - War
szawa - Moskwa. Za takim sojuszem przemawiaj tradycyjne zwizki Rosji i Europy
oraz komplementarno gospodarek - ze strony UE zainteresowanie rosyjskimi za
sobami surowcowymi, a ze strony Federacji Rosyjskiej zainteresowanie zachodnimi
technologiami i kapitaem. Sojusz taki pozwoliby Europie na rwnorzdn rywaliza
cj z USA i zastpienie Ameryki w roli lidera wiatowego. Jest to jednak scenariusz
mao prawdopodobny, gdy wystpuje zbyt wiele sprzecznoci pomidzy potencjal
nymi partnerami. Trzecia moliwo geopolitycznego rozwoju Rosji stanowi alter
natyw w razie zablokowania i fiaska dwch pierwszych scenariuszy zakadajcych
zblienie z Zachodem. Wwczas jedynym wyjciem dla kraju pozostaje orientacja na
Wschd. Rosja zamiast szuka sojuszu z Zachodem moe zorientowa si na obron
wasnej specyfiki i tosamoci oraz na sojusz z krajami Wschodu i Poudnia przeciw
ko Zachodowi. Byby to trudny wybr, ale trudnoci zwizane z prbami porozumie
nia si z Zachodem mog zmusi Rosj do takiego kroku91.
W kolejnej swojej pracy Wyzow Zapada i otwiet Rossii Utkin kontynuowa wtek
zwizkw Rosji z Zachodem, analizujc histori rosyjskich kontaktw z cywilizacj
Zachodu. Utkin wyranie nawizywa w niej do problemu dostosowania si Rosji do
wyzwania ze strony cywilizacji zachodnioeuropejskiej, jak jest ekspansja Zacho
du, ktra toruje drog modernizacji, ale i westernizacji niezachodnich spoeczestw.
Rosyjski uczony pisa, i najwaniejszym dylematem wspczesnej Rosji s wanie
jej stosunki i Zachodem i prba odpowiedzi na pytanie, jak przyspieszy konieczn
modernizacj kraju, jak wej do grona pastw - wiatowych liderw (problem mo
dernizacji) i jak chroni przy tym swoj specyfik, tosamo i narodowe wartoci
(problem westernizacji)? Zgodnie z tez Utkina wiat wspczesny dzieli si na trzy
grupy pastw: wysoko rozwinite, modernizujce si i tradycjonalistyczne. Pierw
sza z nich obejmuje postindustrialne kraje Ameryki Pnocnej, Europy Zachodniej
oraz Azji Wschodniej, ktre odchodzc od tradycjonalizmu modernizuj gospodark
i ycie spoeczne. Rozwj spoeczestwa postindustrialnego i nowoczesnych dzie
dzin gospodarki, takich jak informatyka, telekomunikacja, technologie kosmiczne,
biotechnologia, mikroelektronika, rozwj infrastruktury powoduj, i kraje te szyb
kimi krokami oddalaj si od reszty wiata pod wzgldem poziomu rozwoju. Odej
cie od nacjonalizmu i etnicznego partykularyzmu sprzyja procesom integracyjnym
(UE, NAFTA, ASEAN), co jeszcze zwiksza moliwoci oddziaywania tych kra
jw w wiecie. Drug grup pastw stanowi kraje stojce na rozdrou pomidzy ko
niecznoci modernizacji a zachowaniem tradycyjnych wartoci spoecznych. Cz
elit polityczno-spoecznych zdajc sobie spraw z koniecznoci modernizacji przyj
muje wzory ycia charakterystyczne dla cywilizacji postindustrialnej, ale dua cz
ludnoci wci yje odwoujc si do tradycyjnych wartoci i wykazujc duy opr
przeciwko modernizacji. W kadym z tych krajw wystpuje w zwizku z tym sil
ny konflikt spoeczno-polityczny pomidzy zwolennikami modernizacji i tradycji, co

91 Ibidem, s. 8-10.

78
stanowi gwn lini podziaw socjopolitycznych. Charakterystycznym elementem
ycia tych pastw s powtarzajce si kryzysy spoeczno-ekonomiczne, a elemen
ty demokracji i wolnego rynku wspistniej tutaj z pozostaociami autorytaryzmu
i etatyzmu. Do grupy tych krajw nale pastwa Europy Wschodniej (w tym take
Rosja), Ameryki aciskiej i cz krajw azjatyckich. Kraje te mog przyj roz
maite warianty dalszego rozwoju, od penego otwarcia na modernizacj, a po wybr
autarkicznego izolacjonizmu. Trzeci grup pastw stanowi te, w ktrych dominuj
zachowawcze tendencje i niech wobec modernizacji na wzr zachodnieuropejski.
S to przede wszystkim muzumaskie kraje Bliskiego Wschodu i Azji Poudniowej92.
Z uwagi na dominujc rol w wiecie nowoczesnych wartoci bdcych wy
tworem wiata zachodniego wszystkie kraje wiata musz odpowiedzie na pytanie
o stosunek do modernizacji na wzr zachodni i dominujcej roli w wiecie cywili
zacji zachodnioeuropejskiej. W odniesieniu do Rosji Utkin unika jednoznacznych
odpowiedzi dotyczcych wyboru rosyjskiej drogi. Zwraca natomiast uwag na fakt,
i dokonujc analizy dziejw Rosji i jej kontaktw z Zachodem chcia ukaza histo
ryczny kontekst tyche kontaktw, tak aby historia staa si przewodniczk dla poli
tykw podejmujcych decyzj dotyczc przyszoci Rosji. Przez piset lat historii
Rosji i Zachodu w tradycji rosyjskiej byy ju okresy zblienia z Zachodem, samoizo-
lacjonizmu, wrogoci wobec Zachodu i zwrcenia si na Wschd. Wszystkie te trzy
scenariusze s moliwe i dzisiaj, a wybr rosyjskiej drogi bdzie zalea gwnie
od charakteru, jaki przyjm procesy wiatowej modernizacji, od stopnia aktywnoci
inteligencji, ale gwnie od stopnia narodowej samowiadomoci93.
Ostrono Utkina w ocenie partnerstwa rosyjsko-zachodniego jest wyrazem roz
czarowania rosyjskich geopolitykw wobec bezkrytycznej prozachodniej polityki Fe
deracji Rosyjskiej na pocztku lat dziewidziesitych, okrelanej niekiedy jako geo-
strategia kapitulacji, ktr rozpocz minister spraw zagranicznych ZSRR Eduard
Szewardnadze, a kontynuowa minister spraw zagranicznych Federacji Rosyjskiej
Andriej Kozyriew94. W geopolitycznych publikacjach Utkina wicej jest pyta ni
jednoznacznych odpowiedzi na wyzwania wspczesnoci i ukazuj one ambiwa-
lencj postaw wspczesnych prozachodnich rosyjskich elit spoeczno-politycznych:
z jednej strony gbokie rozczarowanie Zachodem, a z drugiej przekonanie o ko
niecznoci zaadoptowania w Rosji zachodniego modelu spoeczno-gospodarczego.
Prace Utkina maj szczegln warto, gdy ukazuj zwrot, jaki dokona si wrd
rosyjskich atlantystw, od bezkrytycznego i czsto ideologicznego zaangaowania
si w propagowanie prozachodnich idei do coraz czciej prezentowanego rozczaro
wania wobec Europy egoistycznie odrzucajcej rosyjskie aspiracje, ale te rozczaro
wania wobec kultury i spoeczestwa rosyjskiego, ktre nie wykorzystao szansy na
reformy i modernizacj.
Sam Utkin mwi o sobie, i jest okcydentalist/zapadnikiem, ale jest zapadnikiem
sceptycznym, powanie traktujcym argumenty, i rosyjski czowiek nie moe sta
si czci wiata Zachodu, gdy aby nim si sta, konieczna jest zmiana mentalnego
kodu i odmienne postrzeganie wiata. Zachd to nie pojcie geograficzne, ale nasta
wienie umysu. Rosja nie przesza przez te same etapy ewolucji co Zachd. Jej szcze
glnie ciko jest sta si Zachodem, gdy nie dowiadczya Renesansu stanowicego

92 A. I. Utkin, Wyzow Zapada i otwiet Rossii, Moskwa 2003, s. 362-364.

93 Ibidem, s. 370.
94 N. N. Aszenkampf, S. W. Pogorelskaja, Sowriemiennaja..., s. 50.

79
 podstaw europejskiej kultury95. Geopolityczne koncepcje Utkina mona zatem okre
li mianem okcydentalizmu sceptycznego, gdy okrelajc si jako okcydentalista/
libera, zwraca on jednoczenie uwag, i Rosja Zachodem nie jest albo przynajmniej
jeszcze nim nie jest. Zwraca on rwnie uwag, i w krajach Zachodu dochd naro
dowy na jednego mieszkaca to 25-30 tysicy dolarw rocznie, natomiast w Rosji
zaledwie dwa tysice, co wiadczy o tym, jak daleko Rosji do zachodnich standardw,
przy czym zwraca te uwag, i redni dochd na jednego mieszkaca w niezachod-
nim wiecie wynosi zaledwie jeden tysic, tak wic Rosjanie maj co straci, jeeli
nie zdecyduj si na modernizacj w stylu zachodnim96. W geopolitycznych pracach
Utkina, bdcych wanym elementem akademickich i spoecznych dyskusji wok at-
lantyzmu i zwizkw Rosji z Zachodem, dostrzec mona z jednej strony podkrelane
poczucie wasnej odrbnoci, a drugiej ukazywanie Zachodu w pozytywnym wiet
le, jako regionu i cywilizacji reprezentujcych wyszy poziom rozwoju spoeczno-
-politycznego i kulturowego. Ta ambiwalencja postaw jest bardzo charakterystyczna
dla wspczesnych rosyjskich neookcydentalistw nie potraficych pogodzi przeko
nania o koniecznoci modernizacji i westernizacji kraju z przywizaniem do wartoci
i tradycji rodzimej kultury.
Podkrelanie wasnej odrbnoci wynika z rozczarowania wobec przemian za
chodzcych w Rosji po rozpadzie ZSRR, a prace sceptycznych atlantystw nie s
wolne od krytyki polityki prowadzonej przez Zachd wobec Rosji. Utkin stara si
przedstawi swoje prace jako akademickie publikacje dotyczce geopolitycznej przy
nalenoci Rosji i zwizanych z tym wyzwa. Dystansuje si wyranie od udzielenia
odpowiedzi na pytanie o najbardziej racjonaln geostrategi, pozostawiajc to pyta
nie otwarte. Jest to do charakterystyczne podejcie wynikajce najprawdopodobniej
z faktu, i po niepowodzeniach polityki reform atlantyzm zosta wypchnity ze sfery
praktycznego dziaania w zacisze akademickich dyskusji, gdzie podejmuje si prby
przywrcenia atlantyzmu do mainstream dyskusji powiconych rosyjskiej tosamo
ci midzynarodowej.
Dla wspczesnych atlantystw szybka modernizacja Rosji jest kluczem do utrzy
mania przez ni silnej pozycji midzynarodowej. Zwolennicy atlantyzmu rozumiejc
nieuchronno procesw unifikacji wiata wskazuj, i Moskwa moe peni w glo
balnym wiecie wan rol, szczeglnie za powinna:
- sta si jednym ze rde intelektualnej dyskusji i inicjatywy (pki tempo roz
woju gospodarczego nie pozwala na silniejsze oddziaywanie) przy rozwoju proce
sw globalizacji i by konstruktywnym oponentem wobec pastw i instytucji kieru
jcych tymi procesami;
-d z ia a tak, by przy tworzeniu jednolitego porzdku globalnego gos Rosji by
syszany i doceniany przez innych uczestnikw tego procesu;
- opracowywa i wprowadza w ycie rosyjskie warianty regionalnego rozwoju
i integracji w Europie i Azji97.
Obecnie zauwaalny jest zwrot w atlantyckim myleniu geopolitycznym i zmiana
akcentw. Wspczeni myliciele geopolityczni nawizujcy do idei atlantyzmu, aby
zapobiec cakowitemu wyeliminowaniu prozachodniego mylenia z dyskursu poii-

95 L. Blecher, G. Ljubarskij, Glawnyj russkij spor: ot zapadnikow i slawianofilow do globalizmu

i Nowego Srednewekowja, Moskwa 2003, s. 199.
96 Ibidem, s. 200.
97 W. Micheew, Logika globalizacji i interesy Rossii, Pro et Contra 1999, nr 4, w w w.eam egie.ru.

80
tycznego, d do poczenia imperialnego mylenia geopolitycznego z programem
demokratycznej, okcydentalistycznej modernizacji98. Wspczeni rosyjscy atlanty-
ci nie podkrelaj ju koniecznoci wczenia Rosji w struktury wiata zachodnie
go, ale zakadaj, i modernizacja Rosji jest koniecznym elementem utrzymania jej
miejsca w wiecie. Wspczesny atlantyzm to ju nie idealistyczna gorbaczowowska
wizja wsplnego europejskiego domu, ale raczej bardzo praktyczna Piotrowa idea
zreformowania i unowoczenienia kraju celem uczynienia z Rosji wiatowej pot
gi. Wskazuje si, i modernizacja i westernizacja Rosji nie musi oznacza zgody na
cakowit dominacj USA i UE w wiecie". Z rosyjskiego punktu widzenia najbar
dziej wartociowy jest scenariusz stworzenia mechanizmw kolektywnego, midzy
narodowego zarzdzania procesami globalnymi. Umoliwiby on Rosji utrzymanie
swojej roli w rodowisku midzynarodowym i zabezpiecza jej interesy gospodarcze
i polityczne, a ponadto Rosja mogaby dziki temu wypeni swoj dziejow misj
i sta si reprezentantem krajw rozwijajcych si oraz pomostem pomidzy kraja
mi wschodu i zachodu, co w postrzeganiu rosyjskim prowadzioby do budowy
wiata zrwnowaonego i bezpiecznego. Wariant ten umoliwiby konsolidacj we
wntrzn pastwa i stworzy warunki dla wewntrznych reform.
Klska pierwszej wersji atlantyzmu, ktrej wyrazem bya wizja wsplnego euro
pejskiego domu oraz doktryna Kozyriewa, spowodowaa uksztatowanie si posta
wy, ktr mona okreli jako atlantyzm zachowawczy albo atlantyzm konserwa
tywny, oznaczajcy pogodzenie modernizacji i okcydentalizacji z ochron podstaw
wasnej tosamoci i mocarstwowej tosamoci midzynarodowej. Pozostaje jednak
otwarte pytanie, na ile taka polityka jest moliwa do urzeczywistnienia. Mona do
strzec, e o ile pierwszy atlantyzm by w duym stopniu postaw ideologiczn, o tyle
jego druga wersja jest to raczej pragmatyczny program konkretnej polityki zagranicz
nej, majcej przynie Rosji wymierne sukcesy nie tylko w polityce midzynarodo
wej, ale take w wewntrznych reformach. Twrcami pierwszej wersji geopolitycznej
koncepcji atlantyzmu byli wysoko postawieni politycy-reformatorzy (Gajdar, Kozy-
riew). W ich wypadku atlantyzm by przede wszystkim odzwierciedleniem ich proza
chodniego wiatopogldu i gbokiego przekonania, e Rosja jest integraln czci
Europy. Idealistyczne podejcie do rzeczywistoci midzynarodowej i przekonanie,
i w interesie obu rywalizujcych ze sob do tej pory supermocarstw ley pokojowe
i harmonijne uoenie stosunkw midzy sob, spowodowao, e zabrako refleksji
nad fundamentalnym zagadnieniem, jak bdzie ksztatowao si pozimnowojenne
rodowisko midzynarodowe, jeli cele pastw bd sprzeczne i nie da si pogodzi
istniejcych rnic kulturowych i wyznawanych wartoci. Zderzenie si idealizmu
pierwszych atlantystw z realiami wiata pozimnowojennego i prbami narzucania
wiatu pax americana spowodowao zniknicie ze sceny politycznej pierwszych re
formatorw oraz uksztatowanie si atlantyzmu sceptycznego, ktry, tak jak ma to
miejsce m.in. w pracach Utkina, nie jest ju tak jednoznacznie pozytywnie nastawio
ny wobec atlantyckiej polityki kemalizmu.

98 Por. R. Backer, Rosyjskie mylenie..., s. 234.

99 V. V. Petukhov, V. V. Federov, The Iransformation o f the ideological vales and political preferen-
ces o f Russians, Sociological Research 2006, vol. 45, nr 6, s. 72.

81
 Rozdzia IV
R osja w ypchnita z Europy - fiasko strategii atlantyzm u

Wanym elementem analizy geopolitycznego dyskursu wok problemw europeizacji

Rosji jest prba odpowiedzi na pytanie o przyczyny praktycznie cakowitego fiaska
prozachodniej strategii i wyeliminowania tematyki europejsko-zachodniej z politycz
nego dyskursu wspczesnej Rosji. Do tego celu konieczne jest ukazanie praktycznej
strony atlantyzmu i zderzenia si prozachodnich geopolitycznych projektw z utrzy
mujcym si negatywnym obrazem Rosji w rodowisku midzynarodowym oraz
ograniczonymi moliwociami oddziaywania, co pozwala na zrozumienie trudnoci,
w jakich znalaz si wspczesny okcydentalizm i wskazanie na saboci atlantyzmu
jako praktyki politycznej.
Niepowodzenie geopolitycznej strategii atlantyzmu miao dla Rosji i dla jej oto
czenia zewntrznego gbokie konsekwencje nie tylko polityczne, ale przede wszyst
kim kulturowe. Brak sukcesw atlantystw, ktrzy zdominowali rosyjsk polityk na
przeomie lat osiemdziesitych i dziewidziesitych przyczyni si do wyeliminowa
nia z dyskursu publicznego nurtw liberalno-okcydentalistycznych, ktre obarczono
odpowiedzialnoci za negatywne zjawiska zachodzce w rosyjskim yciu spoleczno-
-politycznym. Masowa pauperyzacja spoeczna spowodowaa, i Rosjanie niechtnie
odnosz si do osb uznawanych za autorw reform polityczno-gospodarczych, jed
noznacznie utosamianych z nurtem prozachodnim (atlantyci) w rosyjskiej polityce.
Fiasko reform spowodowao niech wobec narzucenia Rosji przez wysoko rozwi
nite pastwa Zachodu modelu rozwoju spoeczno-ekonomicznego i politycznego.
Std te w rosyjskich ocenach silna tendencja do uznania, i Rosja powinna szuka
wasnej, trzeciej drogi rozwoju. Za obnienie si poziomu ycia i bezpieczestwa
socjalnego obwinia si przede wszystkim osabienie instytucji pastwa i dlatego te
wszelkie dziaania przedstawiane jako majce wzmocni pastwo (nawet kosztem
wartoci demokratycznych) s akceptowane. Std te w rosyjskiej opinii publicznej
lat dziewidziesitych nastpia swoista ewolucja od akceptacji demokracji do swo
istego rodzaju autorytaryzmu i powrotu do idei silnego pastwa. Jest to uwarunko
wane faktem, i w obliczu chaosu spoecznego lat dziewidziesitych Rosjanie od
powiadajcy na pytanie, jakie haso jest w stanie w najwikszym stopniu zjednoczy
Rosjan w yciu publicznym, wskazywali na stabilno, prawo i porzdek, silne
pastwo oraz welfare-state. Brak tych elementw w yciu spoecznym spowodowa
obarczenie prozachodnich reformatorw odpowiedzialnoci za kryzys pastwa.
W pocztkowym okresie przemian rosyjskich wyranie dominowaa ch okcy-
dentalizacji Rosji, co znalazo swj wyraz przede wszystkim w koncepcji wspl
nego europejskiego domu oraz w ramach tzw. doktryny Kozyriewa. Powszechnie
uznaje si, i w zagranicznej polityce odrodzonej Rosji kierunek europejski odgrywa
przez dugi czas rol priorytetow100, a Rosjanie mieli nadziej, e wraz z pozosta
ymi spoecznociami Europy rodkowo-Wschodniej bd uczestniczy w procesie
tworzenia Wielkiej Europy, ktra zgodnie z oczekiwaniami pierwszych rosyjskich

100 Wniesznaja politika Rossijskoj Federacii 1992-1999, pod red. A. W. Torkunowa, A. Ju. Melwila,
M. M. Narinskiego, Moskwa 2000, s. 145.

82
reformatorw (Michai Gorbaczow i Eduard Szewardnadze) miaa rozciga si od
Atlantyku po Ural. Federacja Rosyjska oraz Unia Europejska podjy wiele wspl
nych krokw majcych na celu zacienienie wzajemnej wsppracy i przeamanie ne
gatywnych stereotypw bdcych nastpstwem zimnowojennej konfrontacji Wschd
-Z a ch d . Do najwaniejszych inicjatyw naleao wprowadzenie w 1991 r. w krajach
caego byego bloku socjalistycznego programu pomocowego TAC1S oraz podpisanie
24 czerwca 1994 r. ukadu o partnerstwie i wsppracy, ktry wszed w ycie 1 grud
nia 1997 r. Podpisane porozumienia stwarzay perspektyw rozwoju wzajemnych
zwizkw i stopniowego uksztatowania wsplnej przestrzeni ekonomicznej, praw
nej, bezpieczestwa oraz edukacji i kultury101. Pod wpywem swoich bliskich wsp
pracownikw - Kozyriewa i Gajdara - znajdowa si prezydent Borys Jelcyn. Pod
jego rzdami polityka rosyjska miaa wyranie charakter proeuropejski, nastawiony
na stopniowy rozwj powiza politycznych i gospodarczych, co miao sta si fun
damentem rosyjsko-europejskiego sojuszu politycznego, tzw. wielkiej Europy, kt
rego zarys przedstawi w padzierniku 1997 r. Borys Jelcyn na szczycie Rady Europy.
Wezwa on do utworzenia wsplnej przestrzeni gospodarczej, politycznej i obronnej,
obejmujcej obszar WNP. Byby to wany biegun polityki wiatowej, skutecznie ry
walizujcy z innymi orodkami procesw integracyjnych. Idea ta budowana bya na
przekonaniu, i rozszerzajca si Unia Europejska potrzebuje ogromnego rosyjskiego
rynku zbytu oraz bogatych surowcw energetycznych dla zwikszenia swej zdolnoci
do konkurowania z integrujc si wok USA stref amerykask (NAFTA) i orod
kiem w regionie Azji i Pacyfiku (APEC) z istotn pozycj Japonii102. Tworzenie da
leko idcych powiza z Europ miaoby zapewni Rosji pomoc finansow i techno
logiczn umoliwiajc jej odbudow gospodarki oraz zagospodarowanie obszarw
rosyjskiej Syberii i Dalekiego Wschodu.
Jednake po pocztkowym okresie fascynacji westernizacj zaczto podkrela,
i automatyczne i bezrefleksyjne przenoszenie wartoci politycznych i kulturowych
wiata zachodniego, przy jednoczesnym lekcewaeniu odmiennych tosamoci, nie
moe przynie pozytywnego efektu w postaci budowy w Rosji szybko rozwijajcej
si gospodarki i spoeczestwa obywatelskiego. Uznano, i recepcja wartoci zachod
nich i wsppraca z krajami Zachodu nie przyniosy Federacji Rosyjskiej nic pozy
tywnego, a Zachd nie mia nigdy zamiaru uszanowa rosyjskich wartoci i aspiracji.
W publicznym dyskursie toczonym w latach dziewidziesitych w Rosji, a dotycz
cym jej samoidentyfikacji, tosamo europejska zostaa zastpiona tosamoci
eurazjatyck ze wszystkimi tego konsekwencjami politycznymi, a w tym eurazja-
tyckim zwrotem w polityce zagranicznej103.
Rosjanie podejmujc prb reform wewntrznych i dokonujc zmian w polityce
zagranicznej swojego kraju oczekiwali, i: ) uszanowane zostanie prawo Rosji do
ochrony integralnoci terytorialnej kraju; 2) uznana zostanie zasada geopolitycznej
dominacji Rosji na obszarze poradzieckim; 3) nastpi pomoc w rozwoju rosyjskiej

101 A. Stpie-Kuczyska, Rosja ku Europie. Z problematyki stosunkw rosyjsko-unijnych, Toru

2007, s. 68-85; T. Romanowa, N. Zasawska, EU-Russia: towards the fo u r spaces, Baltic Defense Re
view 2004, vol. 2. nr 12, s. 84-95.
102 M. Menkiszak, Postrzeganie roli Niemiec w Rosji, (w:) Nowa tosam o Niem iec i Rosji w stosun
kach midzynarodowych, pod red. S. Bielenia i W. Gralskiego, W arszawa 1999, s. 225.
103 Por. A. Kassianova, Russia: still open to the West? Evolution o f the state identity in the foreign
policy and security discourse, Europe-Asia Studies 2001, vol. 53, nr 6, s. 821-839.

83
gospodarki; 4) Rosja zachowa status wielkiego wiatowego mocarstwa; 5) Rosja zo
stanie wczona na rwnoprawnych zasadach do prac midzynarodowych instytucji,
inicjatyw politycznych, gospodarczych i wojskowych, w ktrych dominujc rol
odgrywaj rozwinite pastwa zachodu104. Warunki te byy elementem legitymizacji
opcji prozachodniej, brak ich spenienia podway prawomocno prozachodnich re
formatorw. Rozczarowanie i frustracja spowodowane gwatownym rozpadem ZSRR
oraz utrat wikszoci przewag wiatowych i autorytetu midzynarodowego skutko
way tym, e opcja prozachodnia posiadaa coraz mniejsz legitymizacj spoeczn
i akceptacj wrd elit politycznych. Zaczo dominowa przekonanie, i Rosja za
miast we wsplnym europejskim domu znalaza si w trzecim wiecie, jej gos
w wanych kwestiach midzynarodowych przesta si liczy, a rwnowaga si w ro
dowisku midzynarodowym zdecydowanie przesuna si na korzy Zachodu i to
kosztem Rosji.
Krytykujc rosyjskich prozachodnich reformatorw we wspczesnym dyskursie
geopolitycznym w Rosji zwraca si uwag, e ich dziaania wspieray si na irracjo
nalnym, idealistycznym zaoeniu, e cay wiat bdzie pomaga Rosji, ktra postano
wia odrzuci swoje dziedzictwo totalitarne i imperialistyczne. Teza o tym, e ,jeeli
Rosji bdzie le, to i wszystkim bdzie le, jeli Rosji dobrze, to i caemu wiatu do
brze, okazaa si bdna, a reformatorzy lat 1986-1993 r. musieli zmierzy si z tym,
i Zachd nie dotrzyma swoich obietnic i nie pomoe Rosji w rozwoju gospodarczym
i finansowaniu reform wewntrznych105.
Dominacja, a take atrakcyjno obrazu Rosja - Europa zostaa podwaona w wy
niku nieudanych wewntrznych reform gospodarczych oraz fiaska proeuropejskiej po
lityki zagranicznej. Wedug rosyjskiego geopolityka Dymitra Zamiatina kluczowym
momentem dla osabienia siy obrazu Rosja - Europa sta si konflikt wok Kosowa
i bombardowania Jugosawii w 1999 r.IO, ktre pokazay wyranie, i w otoczeniu
zewntrznym Rosjajest postrzegana jako niepena Europa para-Europa, co wpy
no na pojawienie si podobnych pogldw take i w samej Rosji i odrzucenie euro
pejskiej identyfikacji na rzecz podkrelania wasnej specyfiki, samoistnoci rosyjskiej
kultury i pastwowoci oraz eurazjatyckiego charakteru kraju. Polityka pastw za
chodnich wobec Rosji spowodowaa, e Zachd zaczto coraz powszechniej oskara
o wiadome rozbicie i dalsze osabianie Rosji w celu wyparcia jej ze strategicznych
regionw, ktre dotychczas byy pod jej kontrol, takich jak: Kaukaz, Azja rodkowa,
Moe Kaspijskie czy te Europa rodkowo-Wschodnia. Powszechnie zaczto uzna
wa, i Federacja Rosyjska, aby nie zosta zmarginalizowana w wiecie, musi by
bardziej asertywna wobec Zachodu i jego de. Nie ulega wszystkim daniom,
artykuowa swoje interesy i ich skutecznie broni.
Takie oceny i towarzyszcy im zwrot postaw politycznych zostay wywoane przez
postpujcy kryzys spoeczny, gospodarczy i polityczny, ktry przynosi coraz wik
sze rozczarowanie kierunkami przemian i hasami okcydentalizacji Rosji i zwizania
jej z Zachodem. Wspczesne rosyjskie aspiracje i postawy wobec Zachodu kszta

104 A. C. Lynch, The evolution o f Russian foreign policy in the 1990s, Journal o f Com m unist Studies
& Transition Politics 2001, vol. 18, nr 1, s. 162.
105 W. F. Szapowalow, Istoki i sm ysl rossijskoj ciwilizacii, Moskwa 2003, s. 559.
106 Por. take, P. Kubicek, Russian foreign p olicy and the West, Political Science Quarterly 1999-
2000, vol. 114, nr 4, s. 547-568; A. C. Lynch, The realism o f R u ssia s foreign p olicy, Europe-Asia Stu
dies 2001, vol. 53, nr 1, s. 12-31.

84
toway si przede wszystkim pod wpywem sytuacji, w jakiej znalaza si Rosja
pod koniec XX w. W obliczu kryzysu cywilizacyjnego dotyczcego wszystkich sfer
ycia strategicznymi celami Rosji stao si powstrzymanie niekorzystnych dla niej
tendencji marginalizacyjnych w rodowisku midzynarodowym i spowodowanie jak
najszybszego powrotu do odgrywania rl stabilizacyjnych w skali caego kontynentu
europejskiego, jak i w skali caego globu.
Rosja zdecydowanie przeciwstawia si prbom izolacji od wiata Zachodniego
w sferze gospodarczej, jak i spoeczno-politycznej, widzc w tym zagroenie dla
swojej pozycji w wiecie, a take barier dla zrwnowaonego rozwoju. Generalnie
dalekosine cele rosyjskiej polityki, zarwno na pocztku lat dziewidziesitych,
jak i dzisiaj, sprowadzaj si do odrodzenia Rosji jako demokratycznego, nowoczes
nego pastwa, ktre bdzie funkcjonowao w spoecznoci midzynarodowej jako
istotny podmiot stosunkw midzynarodowych107. Sprzeczne skutki liberalizacji i de
mokratyzacji kraju (wzrost poczony z rosnc nierwnoci spoeczn i masow
pauperyzacj) wywoay obawy o upodobnienie si wspczesnej Rosji do krajw
trzeciego wiata, uzalenionych i eksploatowanych przez midzynarodowy ka
pita. Powszechne s obawy, e liberalizacja gospodarcza i polityczna dokonuje si
w interesie pastw wysoko rozwinitych, dla ktrych rozpad ZSRR by najbardziej
korzystny, gdy pozwoli wyeliminowa Rosj z dotychczasowych sfer wpyww.
Std w rzeczywistoci rosyjskiej modernizacja na wzr zachodnioeuropejski zacza
by postrzegana niejako pozytywny element unowoczenienia kraju, ale jako proces
gwarantujcy przede wszystkim dominacj Zachodu w rodowisku midzynarodo
wym. Nie brak w rosyjskim dyskursie geopolitycznym obrazw przedstawiajcych
globaln modernizacj i westernizacj wiata jako wysze stadium imperializmu 108.
Paradoksem rosyjskiej transformacji spoecznej sta si fakt, i o ile w okresie
istnienia ZSRR, zwaszcza za po drugiej wojnie wiatowej, Europa bya gwnym
punktem odniesienia dla Rosji i obraz Rosja - Europa, pomimo zimnowojennej kon
frontacji, by dominujcym przedstawieniem wrd rosyjskich obywateli, o tyle jego
dominacja zostaa podwaona w Rosji poradzieckiej, co wpywa na aktualn polityk
zagraniczn tego kraju oraz na oceny wiata zewntrznego pojawiajce si w ramach
opinii publicznej109. Wyraajc sprzeciw wobec westernizacji, zazwyczaj dy si do
udowodnienia nieprzydatnoci zachodnich koncepcji filozoficznych oraz spoeczno-
-politycznych w rosyjskich realiach. Wskazuje si przy tym, i podstaw demokra
tyzacji i modernizacji spoeczestw Wschodu, jeeli ma ona przynie pozytywne
rezultaty, powinny by organiczne wartoci tych kultur, a nie importowane wzory za
chodnioeuropejskiej nowoczesnoci. Dlatego te procesy modernizacji krajw rozwi
jajcych si powinny by nie tylko przedmiotem modernizacji/westernizacji, ale te
podmiotem i aktywnym uczestnikiem ksztatowania si wsplnego wiatowego spoe
czestwa i globalnej cywilizacji. Wartoci kulturowe cywilizacji wschodnich powin
ny uzupenia umiejtnoci technologiczne cywilizacji zachodu, ktra imponujc
zdobyczami technologicznymi jednoczenie przeywa kryzys wartoci duchowych"0.
Szukajc odpowiedzi na pytanie, dlaczego atlantyzm jako geopolityczna strate
gia dla Rosji, a tym samym okcydentalizm w Rosji straci swoje miejsce w dyskursie

107 Z. Cesarz, E. Stadtmuller, Problemy polityczne wspczesnego wiata, W rocaw 2000, s. 141.
108 I. F. Kefeli, Sud'ba Rossii iv globalnoj geopolitikie, Sankt-Petersburg 2004, s. 57-67.
109 D. N. Zam iatin, W last'prostranstwa..., s. 197.
110 K. S. Gadijew, Wwiedienije w geopolitiku, M oskwa 2003, s. 252-267.

85
publicznym, mona uzna, i dla rosyjskiej aktywnoci w rodowisku midzynaro
dowym, i dla przewartociowania rosyjskich koncepcji geopolitycznych, decydujce
znacznie mia proces, ktry mona okreli jako wyparcie Rosji z Europy. Rozpad
ZSRR spowodowa cofnicie si granic pastwa do linii uksztatowanej w XVII w." 1
Rosyjskie elity polityczne podejmujc decyzj o rozwizaniu ZSRR miay nadziej
na zbudowanie partnerskich i rwnoprawnych stosunkw z Zachodem, poszanowanie
rosyjskiej sfery wpyww, a tym samym utrzymanie rosyjskiej dominacji na obszarze
poradzieckim i pokojowe przejcie od ZSRR do WNR Stosunek wysoko rozwinitych
krajw Zachodu wobec Federacji Rosyjskiej by jednak daleki od rosyjskich oczeki
wa. Utrzymanie przez rozwinite pastwa Zachodu partnerskich stosunkw z Rosj
wynikao raczej z obawy przed moliwoci destabilizacji politycznej w kraju dys
ponujcym znacznym potencjaem militarnym ni byo rzeczywistym uznaniem war
toci i potencjau kraju. Rosja nie otrzymaa wydatnej pomocy ekonomicznej ani te
nie zostaa wczona do zachodnich struktur politycznych, gospodarczych i wojsko
wych. Znalaza si w gbokim kryzysie cywilizacyjnym, ktry dotkn wszystkich
sfer ycia spoecznego w tym kraju, nastpia take utrata jej dotychczasowej pozycji
wiatowej, ktra nie zostaa w aden inny sposb zrekompensowana, np. poprzez wi
doczne podniesienie poziomu ycia obywateli.
Chybiona i arogancka polityka USA wobec Federacji Rosyjskiej prowadzona
w latach dziewidziesitych zacza skutkowa coraz wikszym dystansowaniem
si Federacji Rosyjskiej od Zachodu, poszukiwaniem nowych sojusznikw w rodo
wisku midzynarodowym, odrodzeniem si w Rosji antyzachodniej demagogii i co
raz bardziej asertywn polityk wobec USA i UE, co spotyka si ze spoeczn apro
bat. Niezalenie od wielu okazji do poprawy stosunkw dwustronnych i nawizania
partnerskich kontaktw dyplomacja amerykaska traktowaa Federacj Rosyjsk
jako pokonanego wroga i nie przywizywaa wagi do nawizywania specjalnych
kontaktw z Rosj"2. Obraz Rosji na Zachodzie, a w szczeglnoci w USA, wci
by ksztatowany na podstawie pogldw i prac takich zimnowojennych geopolity-
kw, jak: 1) Nicolas Spykeman - twrca geopolitycznej koncepcji rimland, ktry
uwaa, i najbardziej prawdopodobnym, a zarazem najbardziej niebezpiecznym kan
dydatem do ekspansji na obszar rimlandu jest Zwizek Radziecki, i dlatego prze
widywa konieczno przyszego sojuszu Wielkiej Brytanii, Niemiec, Japonii i USA
dla powstrzymania ekspansji radzieckiej w kierunku obrzey kontynentu; 2) George
Kennan - uchodzcy za twrc doktryny powstrzymywania (containment), geostra-
teg ktry uwaa, i ZSRR zawsze bdzie odczuwa brak bezpieczestwa militarnego
i z tego powodu bdzie prowadzi agresywn polityk zagraniczn, a powstrzymywa
nie go powinno sta si podstawowym celem polityki zagranicznej USA; 3) Henry
Kissinger, ktry zakada i granic wschodni Europy stanowi rzeka Bug, w tym kon
tekcie zwraca wic uwag, i Europa nie obejmuje Rosji, gdy ta ostatnia tosamo-
ciowo rni si od tzw. Europy Zachodniej, ma inne wartoci spoeczno-polityczne
oraz wyranie okrela swoje kryteria udziau w wiecie wspczesnym. Przy tym,
co istotne z uwagi na proces rozpadu Zwizku Radzieckiego, obecnie granica Rosji-
-Federacji Rosyjskiej przesuna si na wschd i poza jej granicami znalazy si ob
szary byych republik nadbatyckich, ktre zostay wczone w procesy integracji

111 Por. A. Kozowski, Rosja wyparta z Europy, Toru 2000, s. 243-250.

112 Ibidem, s. 37-38.

86
europejskiej oraz Biaorusi, Ukrainy i Modawii, ktre s przedmiotem rywalizacji
geopolitycznej pomidzy UE a Federacj Rosyjsk; a take 4) Zbigniew Brzezi
ski, ktry w wydanej ksice Wielka szachownica prezentowa zasady strategii Za
chodu wobec Rosji. Brzeziski, nawizujc do klasycznych prac geopolitycznych,
pisa, i Eurazja stanowi najwikszy kontynent globu, majcy kluczowe znaczenie
geopolityczne. Obecno amerykaska w Eurazji stanowi gwne trofeum polityczne,
jakie USA osigny dziki zwycistwu w zimnej wojnie, a Rosja aby sta si cz
ci wolnego wiata, musi pogodzi si z nowym geopolitycznym status quo. Prace
Brzeziskiego s w Rosji odbierane jako wyraz arogancji Zachodu i odzwierciedlenie
jego prawdziwych intencji wobec ich ojczyzny.
Niechtne, a nawet wrogie reakcje obecnych wadz Federacji Rosyjskiej wobec
USA i UE wywoane zostay egoistyczn polityk Zachodu wobec Federacji Rosyj
skiej i postpujcym procesem wypierania Rosji z Europy, oznaczajcym nie tylko
cofnicie jej granic do linii z XVII w ale przede wszystkim odrzucenie rosyjskich
ambicji stania si wanym elementem wsplnoty europejskiej oraz szanowanym
sojusznikiem USA. Polityka Zachodu wobec Federacji Rosyjskiej i odrzucenie jej
aspiracji byy wynikiem przekonania o saboci Rosji i braku zjej strony moliwo
ci skutecznego przeciwstawienia si dominacji w wiecie USA i ich europejskich
sojusznikw. Wywoywao to przekonanie o braku koniecznoci liczenia si z rosyj
skimi aspiracjami.
Konsekwencj procesw wyparcia Rosji z Europy stao si utworzenie strate
gicznego trjkta Moskwa - Pekin - New Dehli oraz upadek nadziei na prognozowa
ny przez Francisa Fukuyam koniec historii i zdominowanie wiata przez zachod
nioeuropejskie wartoci liberalno-demokratyczne. Dopiero postpujca odbudowa
midzynarodowej pozycji Federacji Rosyjskiej, nawizanie strategicznego partner
stwa z Chinami oraz Indiami, zmieniy jednak stosunek wobec Rosji. Zaczto coraz
czciej dostrzega polityczne bdy popenione wobec Rosji. Wyrane zdystanso
wanie si Rosji od wsplnoty krajw Zachodu, podkrelanie znaczenia wasnych tra
dycji, odbieranie jako imperializmu kulturowego prb skonienia Rosji do uznania
wartoci zachodnioeuropejskich, spowodowao, i wiat Zachodu straci wanego
sojusznika, ktry ze wzgldu na swoje eurazjatyckie pooenie zawsze odgrywa rol
pastwa przenoszcego europejskie tradycje i wartoci na kolonizowane przez siebie
tereny Azji. Rosja w swoim postrzeganiu wiata zewntrznego przesza trudn dro
g od gorbaczowowskiej idei Europy - wsplnego domu do tworzenia wsplnej
azjatyckiej przestrzeni z Chinami oraz Indiami podczas drugiej kadencji Wadimira
Putina. Tym samym na progu XXI w. zostaa zaprzepaszczona szansa na demokra
tyzacj Rosji (a zarazem caej przestrzeni eurazjatyckiej), przeksztacenie jej w kraj
nowoczesny i odwoujcy si do wartoci demokratycznych i liberalnych wyrastaj
cych z europejskiego pnia cywilizacyjnego. Obecne procesy zachodzce w rodowi
sku midzynarodowym powoduj, i gorbaczowowska wizja, ktra sta si podstaw
dla prozachodniego zwrotu w polityce Rosji, nigdy chyba nie bya dalsza od swojego
urzeczywistnienia.
Europa stanowi w dalszym cigu dla Federacji Rosyjskiej niezwykle wanego
partnera, ale z uwagi na fakt, i w Rosji pogbio si rozczarowanie wspprac eu
ropejsk i atlantyck, w coraz wikszym stopniu uznanie wiata Zachodu za partnera
Federacji Rosyjskiej ma wymiar czysto pragmatyczny. Podkrela si, i obywatele
Rosji postrzegaj Uni gwnie jako organizacj o charakterze gospodarczym, z kt

87
r wsppraca jest Rosji potrzebna z uwagi na wymierne korzyci ekonomiczne, ja
kie moe to przynie113. W tym wypadku czsto nie docenianym problemem staje
si fakt, i zjednoczona Europa przestaa by dla Rosjan jednoczenie wizj reali
zacji wsplnych wartoci. Coraz bardziej na margines dyskursu politycznego w Ro
sji odchodzi to, co Rosjanie do tej pory podkrelali: potny potencja europejskich
wartoci, dziki ktrym partnerstwo Rosja Europa to ich wymiana, a tym samym
tworzenie wsplnej przestrzeni kulturowej opartej na wsplnym dziedzictwie histo
rycznym "4. Podkrela si nie aksjologiczny, ale pragmatyczny wymiar relacji Zachd
- Rosja. Obecna niech Rosji wobec Europy i wiata zachodniego moe oznacza
zaamanie si procesw demokratyzacji obszaru poradzieckiego i stabilizacj neoau-
torytarnych ustrojw w byych republikach ZSRR.
We wspczesnym dyskursie geopolitycznym toczonym w Rosji podkrela si, i
midzy dotychczasowymi partnerami istniej ju znaczce rozbienoci. Z rosyjskie
go punktu widzenia wskazuje si zwaszcza na: 1) odmienne podejcie do problemw
ksztatowania wiatowego rynku energii i surowcw energetycznych. W 2003 r. stao
si oczywiste, i rzd rosyjski pragnie zachowa cakowit kontrol nad t sfer swo
jej gospodarki i co wicej wykorzystywa j w geopolitycznej rywalizacji w rodowi
sku midzynarodowym jako element nacisku na inne pastwa. Dziaania te wywoay
niezadowolenie pastw zachodnich, dcych do zapewnienia sobie bezpieczestwa
energetycznego, a take pragncych wej na bogaty rosyjski rynek; 2) Rosj i Euro
p mocno dzieli stosunek wobec przestrzeni poradziekiej. Wystpujc z projektami
ekonomicznej integracji krajw WNP oraz w roli mediatora w konfliktach na tere
nie WNP Rosja nie otrzymaa wsparcia ze strony pastw UE, a co wicej kraje te
same zaczy prowadzi coraz aktywniejsz polityk w przestrzeni uwaanej przez
Rosjan za stref ywotnych interesw; 3) wraz z rozszerzeniem UE o kraje Eu
ropy rodkowo-Wschodniej spotgowane zostay w ramach UE nastroje antyrosyj
skie, ktre tradycyjnie s silne w tych spoeczestwach. Cz z nich, aby wyzby
si kompleksu prowincji i zaznaczy swoj wielk rol w UE, starao si przyj
postaw adwokata krajw WNP wobec wielkiej Europy; 4) powstaa wojna
dyplomatyczna midzy Moskw a Bruksel w zwizku z dziaaniami Moskwy na
rzecz zminimalizowania strat gospodarczych zwizanych z rozszerzeniem UE i no
wymi zasadami handlowymi z nowymi czonkami UE. Utrudnienia w kontaktach dy
plomatycznych nie pozwalaj rozwiza nawet najprostszych problemw, zwiksza
jc pole konfliktw; 5) nastpia stagnacja w dwustronnych rozmowach dotyczcych
umowy Rosja i UE oraz w dialogu energetycznym midzy dwoma partneram i"5. We
wspczesnej rosyjskiej literaturze podkrela si take konieczno modernizacji kra
ju i zwizanie go sojuszem z rozwinitymi krajami Zachodu, ale jednoczenie wska
zuje si, i rosyjski okcydentalizm nie moe doprowadzi do sytuacji, w ktrej Rosja
stanie si pkolonialn peryferi wspczesnego wiata, do czego moe doprowadzi
globalizacja pod dyktatem pastw Zachodu.
Pomimo i spoeczestwo i pastwo rosyjskie jest czci Europy, a idea wszech
obecnej westernizacji jest dostatecznie silna zarwno w krgach politycznych, jak

113 A. Stpie-Kuczyska, op. cit., s. 162.

114 Por. V. Likhachev, Russia and the European Union, International Affairs: a Russian Journal o f
World Politics, Diplomacy & International Relations 2006, vol. 52, nr 2, s. 102-103.
115 T. W. Bordaczjow, A. L. Moszes, Rossija: koniec ewropeizacji?, Rossija w Globalnoj Politikie
2004, vol. 2, nr 2, s. 105-107.

88
 i w wiadomoci masowej, to losy, a tym bardziej sukces tej koncepcji s obecnie co
raz bardziej niepewne. Narastajce rozbienoci oraz zachodnia polityka wypierania
Rosji z Europy skutkuje coraz wikszym dystansowaniem si Federacji Rosyjskiej
od Zachodu, poszukiwaniem nowych sojusznikw w rodowisku midzynarodowym,
odrodzeniem si w Rosji antyzachodniej demagogii i coraz bardziej asertywn polity
k wobec USA i UE, co spotyka si ze spoeczn aprobat. Na rosyjskie wyobraenia
geopolityczne oraz postawy wobec sfery polityki, w tym take zagranicznej, duy
wpyw ma fakt, i dla wikszoci Rosjan ycie jest dzi niezwykle trudne, a prawie
jedna trzecia obywateli rosyjskich yje poniej granicy minimum socjalnego. Re
zultatem reform liberalnych i rynkowych reform politycznych i gospodarczych byo
take to, i wikszo Rosjan czuje si przegranymi. Dua cz obywateli, zwasz
cza starsze pokolenie (po 50 roku ycia), nie potrafi do tej pory zaadoptowa si
do nowej geopolitycznej rzeczywistoci powstaej w wyniku dezintegracji ZSRR.
Nie potrafi oni pogodzi si z zaistnia sytuacj lub te odczuwaj bardzo silny
dyskomfort psychiczny zwizany z drastycznym upadkiem znaczenia i statusu Rosji
ww iecie. Co drugi mieszkaniec Federacji Rosyjskiej twierdzi, e lepiej by byo,
gdyby wszystko pozostao tak, jak byo przed gorbaczowowsk pierestrojk116. Rosyj
ska nostalgia za przeszoci ma swoje korzenie przede wszystkim w negatywnych
dowiadczeniach transformacji ustrojowej, ktra nie spenia oczekiwa podniesienia
poziomu ycia dla wszystkich obywatelki, a nie tylko dla ograniczonej grupy elity
kraju, niewielkiej liczebnie klasy redniej, biurokratw i czynownikw. Kiedy
upada wadza partii komunistycznej, miejsca po niej nie zapeniy ani polityczne
sukcesy w budowaniu liberalnej demokracji, ani ekonomiczne sukcesy w budowaniu
sprawnie funkcjonujcej gospodarki rynkowej. Psychologiczny szok i trauma zwiza
na z upadkiem dotychczasowego modelu rozwojowego i zanegowaniem przeszoci
bd prawdopodobnie jeszcze przesz dugi czas odgryway znaczc rol w kszta
towaniu postrzegania wiata przez rosyjskich obywateli"7. Masowa pauperyzacja
spoeczna spowodowaa, i Rosjanie niechtnie odnosz si do osb uznawanych za
autorw reform polityczno-gospodarczych, jednoznacznie utosamianych z nurtem
prozachodnim (atlantyci) w rosyjskiej polityce. Fiasko reform spowodowao niech
wobec narzucenia Rosji przez wysoko rozwinite pastwa Zachodu modelu rozwoju
spoeczno-ekonomicznego i politycznego. Std te w rosyjskich ocenach silna ten
dencja do uznania, i Rosja powinna szuka wasnej, trzeciej drogi rozwoju.

116 W. Koiosow, High and low geopolitics; images o f foreign countries in the eyes o f Russian
citizens, Geopolitics 2003, vol. 8, nr 1, s. 133.
117 M. A. Molchanov, Russia and globalization, Perspectives on Global Development and Techno
logy 2005, vol. 4, nr 34, s. 404.

89
 Rozdzia V
A tlantyzm - od idealizm u do pragm atyzm u

Atlantyzm, jako cz rosyjskiego liberalizmu, jest jednym z najwaniejszych tema

tw rosyjskich dyskusji wok roli i miejsca w wiecie rosyjskiego pastwa, stano
wic przeciwwag dla zwolennikw silnego biurokratyczno-autorytarnego pastwa
i odbudowy imperium rosyjskiego. Liberalizm stanowi ideologiczn, duchow,
podbudow procesw transformacji pastwa i odejcia od dotychczasowej tosamo
ci. W pocztkowym okresie transformacji wyranie wrd elit rosyjskich dominowa
y postawy okcydentalistyczne, a wzory zachodnioeuropejskie byy przyjmowane
niemal bezkrytycznie. Postawie takiej sprzyjao ugruntowane w okresie radzieckim
postrzeganie Rosji jako kraju europejskiego. Dla wspczesnych rosyjskich okcyden-
talistw, ktrzy zdominowali polityk rosyjsk na pocztku lat dziewidziesitych,
nie istniaa adna alternatywa dla modernizacji kraju na wzr zachodni, uznawany
za najbliszy pod wzgldem kulturowym Rosji. Praktycznym wymiarem liberalne
go wiatopogldu stay si radykalne reformy gospodarcze i polityczne pocztku
lat dziewidziesitych, ktre, jak si niekiedy uznaje, byy swoistym hodem dla
ideaw liberalnych i przebiegay w zgodnoci z warunkami formuowanymi przez
globalne instytucje - przede wszystkim przez Midzynarodowy Fundusz Walutowy
i Bank wiatowy, ksztatujce podstawy nowego wiatowego adu ekonomicznego" 8
Po rozpadzie ZSRR liberaowie musieli take odpowiedzie na pytanie dotyczce
rosyjskiego otoczenia midzynarodowego: jaki bdzie ksztat porzdku midzyna
rodowego po zimnej wojnie i jaki powinien by preferowany przez Rosj? W jaki
sposb definiowa suwerenno i narodowy interes w epoce globalizacji? Jaki rodzaj
strategii politycznej powinna przyj Rosja, aby adekwatnie odpowiedzie na stojce
przed ni nowe wyzwania i zagroenia"9. Na tle tych pyta zacza si ksztatowa
koncepcja atlantyzmu jako geopolitycznej strategii dla Rosji, a zarazem odpowiedzi
na pytanie o poradzieck rosyjsk tosamo. Atlantyzm, rozumiany jako doktryna
geopolityczna, stanowi wany element rosyjskiego liberalizmu. Poprzez ksztato
wanie obrazu Rosji jako nieodcznej czci europejskiej przestrzeni geopolitycznej
i spoeczno-kulturowej ukierunkowywa polityk zagraniczn Rosji na wspprac ze
strukturami zachodnioeuropejskimi.
Atlantyzm stanowi rosyjsk wersj polityki, ktr Samuel Huntington nazywa ke-
malizmem, a Arnold Toynbee herodianizmem, czyli polityk przyjcia modernizacji
i westernizacji. Zwolennicy atlantyzmu (neookcydentalizmu) wychodz z zaoenia,
i modernizacja jest podana i potrzebna, ale aby jej dokona, konieczna jest take
westernizacja, czyli przyswojenie sobie wartoci i sposobw mylenia wiata zachod
niego, co jest warunkiem udanej modernizacji. Modernizacja i westernizacja wspie
raj si wzajemnie i musz odbywa si razem. Lokalnej kultury nie sposb pogodzi
z modernizacj, dlatego te trzeba j zarzuci, a spoeczestwo cakowicie zwester-
nizowa. Trzeba uzna wyszo cywilizacji zachodniej, eby mona byo si od niej

118 J. Gierus, Globalizacja pastwo narodowe, (w:) Pastwo w transformacji w perspektywie X X I w.,
pod red. W. Materskiego, Warszawa 2000, s. 33.
119 P. A. Tsygankov, A. P. Tsygankov, Dilemmas andprom ises..., s. 54.

90
uczy120. Rosyjscy neookcydentalici, ktrzy zdominowali polityk kraju w pierwszej
fazie transformacji, przejmowali bezkrytycznie wzory zachodnioeuropejskie. Wy
ranie dominowaa ch okcydentalizacji Rosji wykorzystujca fascynacj Europ
(przewiadczenia, e Rosja powinna zwiza swe losy z Zachodem i naladowa jego
wzory) i zakorzenione w kulturze przewiadczenie o tym, i Rosja jest historycznie
i kulturowo czci Europy, a tym samym naladowanie wzorw zachodnioeuropej
skich jest dla niej cakowicie naturaln polityk, ktra zostaa przerwana w wyniku
rewolucji bolszewickiej w 1917 r. Neookcydenatalici wysunli polityczny program
budowy pastwa na wzorach zachodnioeuropejskiej demokracji i tym samym dosto
sowania si do nowej, tworzcej si oglnowiatowej cywilizacji. Polityczny pro
gram neookcydentalistw musia take zawiera odpowied na pytanie o geopolitycz
n tosamo Rosji w warunkach odejcia od dotychczasowej wielkomocarstwowej
identyfikacji. Dlatego te wanym elementem neookcydentalstycznej koncepcji roz
woju pastwa sta si atlantyzm stanowicy strategi polityki zagranicznej. Program
wewntrznych reform politycznych i gospodarczych wraz z geopolityczn koncepcj
atlantyzmu, zawart gwnie w tzw. doktrynie Kozyriewa, stay si praktycznym
wyrazem rosyjskiej polityki kemalizmu. Reformy wewntrzne miay uczyni z Rosji
nowoczesne, wysoko rozwinite i demokratyczne spoeczestwo, a atlantycka poli
tyka zagraniczna miaa uczyni z Rosji wanego partnera Zachodu wypeniajcego
tradycyjn (wypenian m.in. w okresie Rosji carskiej) dla Rosji rol nonika wartoci
europejskich w Azji. Praktyczna realizacja polityki kemalizmu nie przyniosa Rosji
spodziewanych korzyci. Zaamanie si programu reform, a take niepowodzenia
strategii atlantyzmu spowodoway zaamanie si wiary rosyjskich elit politycznych
oraz spoeczestwa w sens kosztw i wyrzecze zwizanych z radykaln transforma
cj ustrojow i stopniowe odejcie od polityki prozachodniej.
Wspczesny atlantyzm stanowi spjn koncepcj geopolityczn gboko osadzon
w rosyjskiej tosamoci, kulturze, historii, spoecznych wyobraeniach geopolitycz
nych i wspieran przez prozachodnie nastawienie rosyjskiej inteligencji. Atlantyzm
moe by rozumiany rozmaicie: jako postawa ideologiczna, wiatopogld, konkretna
polityka wadz pastwowych, filozofia polityczna i spoeczna, doktryna polityczna,
program partii politycznej, czy te sposb sprawowania wadzy. Dlatego te atlan
tycka koncepcja geopolityczna stanowia zarwno element sporw ideologicznych,
dyskursu naukowego, a take dyskusji wok strategii polityki zagranicznej. Zwolen
nicy atlantyzmu byli szczeglnie zaangaowani w silnie zideologizowanych rosyj
skich dyskusjach prowadzonych na pocztku lat dziewidziesitych, a dotyczcych
przyszoci kraju. Atlantyzm by obecny w programach partii politycznych, by przed
miotem bada i analiz naukowych, stanowi take praktyczn geostrategi, ktrej za
oeniami kieroway si wczesne wadze. Atlantyzm by wwczas raczej pewn po
staw spoeczn, a take wiatopogldem, do ktrego odwoyway si wczesne elity
polityczne, poszukujc rda legitymizacji spoecznej dla programu reform. Ewolu
cja sytuacji wewntrznej i zewntrznej wymusia naatlantystach odejcie od idealizmu
pierwszych reformatorw i wypracowanie spjnej strategii rozwoju pastwa, ktra po
zwoliaby na realizacj interesw narodowych.
We wspczesnym rosyjskim atlantyzmie wspwystpoway elementy ideologii,
nauki, a take praktycznej geostrategii dziaania politycznego. Wszystkie te trzy ele

120 S. Huntington, op. cit., s. 106-108.

91
menty wzajemnie si przenikay powodujc, i koncepcja ta bya wanym punktem
dyskursu ideologicznego prowadzonego pomidzy aktorami politycznymi w rywa
lizacji o wadz, tematem akademickich sporw wok najbardziej racjonalnej poli
tyki zagranicznej, prowadzonych przez akademikw i wyspecjalizowane instytucje
naukowo-badawcze, a take leaa u podstaw praktycznych dziaa podejmowanych
przez Ministerstwo Spraw Zagranicznych Federacji Rosyjskiej. Zwolennikw i pro
pagatorw atlantyzmu mona byo spotka wrd politykw, dziaaczy pastwowych,
liderw politycznych, a take akademikw.
Cech charakterystyczn atlantyzmu byo to, i na przeomie lat osiemdziesitych
i dziewidziesitych, bdc jeszcze raczej postaw ideologiczn, musia szybko
przyj posta konkretnej polityki i geostrategii, dlatego te pierwsi atlantyci byli
to przede wszystkim politycy, ktrzy sigajc do rosyjskich dziewitnastowiecznych
tradycji starali si odbudowa liberalizm w Rosji, przenoszc do Rosji, czsto bezkry
tycznie, ideay i koncepcje wypracowane w wiecie zachodnim. Dominacja neolibe
ralnej ideologii wolnego rynku bez liczenia si ze spoecznymi konsekwencjami skut
kowaa brakiem akceptacji spoecznej wobec zmian zachodzcych w Rosji, a take
stopniow deprecjacj caej ideologii liberalno-demokratycznej, ktrej czci bya
geopolityczna doktryna atlantyzmu. Jeden z prekursorw atlantyzmu, Andriej Kozy-
riew, na pocztku lat dziewidziesitych zwraca uwag, i przyszo demokracji
w Rosji bdzie zaleaa od powodzenia reform gospodarczych, a ideologiczny spr
o rosyjsk tosamo rozstrzygnie si na froncie ekonomicznym121. Fiasko reform
gospodarczych spowodowao, i liberalizm znalaz si w gbokim odwrocie, a nie
powodzenie liberalnych reform zostao zinterpretowane jako argument na rzecz za
chowania rosyjskiej odrbnoci. Jednoczenie zwolennicy prozachodniej geostrategii
zwrcili uwag, i nadmierna ideologizacja debaty wok atlantyzmu szkodzi idei
europejskiego wyboru Rosji. Dlatego te wiksz wag zaczto przywizywa do
podkrelania, i atlantyzm jest geostrategi, ktra w najwikszym stopniu jest w sta
nie broni rosyjskich interesw narodowych i zaczto odchodzi od liberalnego uto-
pizmu Kozyriewa na rzecz realistycznego spojrzenia na stosunki midzynarodowe.
Atlantyci tacy, jak np. Trenin czy te ukin staraj si ukaza prozachodni geo-
strategi niejako przejaw mylenia yczeniowego nacechowanego ideologicznym
optymizmem, ale racjonalny wybr, gdy celem wsppracy Rosji z Zachodem i jej
okcydentalistycznej polityki ma by zabezpieczenie narodowych interesw kraju
oraz zwikszenie roli i autorytetu Rosji w wiecie dziki modernizacji na wzr roz
winitych pastw Zachodu, przy jednoczesnym zachowaniu wasnej tosamoci kul
turowej. Wrd atlantystw stopniowo liberalnych demokratw zastpili bardziej
sceptyczni wobec Zachodu narodowi demokraci, dla ktrych celem Rosji powinno
by nie tyle przyjcie do Europy, ile stanie si Europ pod wzgldem jakoci
ycia oraz poziomu ycia i rozwoju demokracji, co znalazo swj wyraz midzy in
nymi w publikacjach Dymitra Trenina. Jest to do pewnego stopnia powrt do polityki
Piotra I, ktrego program polityczny sprowadza si do przyspieszenia spoeczno-
-ekonomicznego rozwoju kraju, jego modernizacji, zblienia do standardw cywiliza
cji zachodnioeuropejskiej, w celu uczynienia z kraju mocarstwa i wprowadzenia Rosji
do polityki europejskiej. Piotr I chcia uczyni z Rosji potg, ktra mogaby wczy
si do rywalizacji z pastwami europejskimi i dlatego postanowi zmodernizowa

121 A. Kozyriew, Russia: a chance fo r survival, Foreign Affairs 1992, vol. 17, nr 2, s. 8.

92
i zwesternizowa swj kraj, gdy upatrywa w tym jedyny sposb, aby sta si wiel
k potg zdoln do rywalizacji z ssiadami. Wzrost postaw nacjonalistycznych we
wspczesnej Rosji powoduje, i rosyjscy atlantyci widz w prozachodniej strategii
nie tyle konieczno cywilizacyjn zwizan z potrzeb przeamania autorytarnych
tradycji i budowy demokratycznego spoeczestwa, ile raczej rodek do odbudowy
znaczcej pozycji ich kraju w wiecie.
We wspczesnej Rosji dokona si jednak widoczny zwrot od postaw fascynacji
Europ i penej akceptacji wartoci zachodnioeuropejskich do wiadomie akcentowa
nego dystansu i podkrelania wasnej odrbnoci i niepowtarzalnoci, a tym samym
prowadzenia polityki bardziej niezalenej od Zachodu122. Zwrot ten wpyn take na
wybr geostrategii pastwa rosyjskiego i wybr sojusznikw w rodowisku midzy
narodowym. Na obecnym etapie rozwoju rosyjskiej pastwowoci dominuj postawy
nieufnoci i rezerwy. Jest to zjawisko o tyle niepokojce, i pocztkowa akceptacja
przez Rosjan wzorw zachodnich niosa nadziej na szybk demokratyzacj Rosji
i uczynienie z niej przewidywalnego sojusznika Zachodu w rodowisku midzynaro
dowym. Odejcie od Zachodu i wartoci liberalno-demokratycznych oddalio nadzie
je na koniec historii i budow wiata bardziej stabilnego i sprawiedliwego.
Niezalenie od faktu, i wspczesna rosyjska myl polityczna, ktrej wan
czci jest take mylenie geopolityczne, koncentruje si raczej na podkrelaniu
swojej odrbnoci od Europy, a nie na podkrelaniu koniecznoci wsppracy, na
ley pamita, e obraz Rosji jako Europy jest silnie obecny w rosyjskiej kulturze,
a rosyjscy prekursorzy wspczesnego atlantyzmu pozostawili w niej niezatarty lad
dajcy nadziej na to, i antyokcydental istyczny zwrot w polityce rosyjskiej nie musi
by zjawiskiem staym. Niezalenie od faktu utraty poparcia spoecznego przez par
tie liberalne, cho liberalizm jest praktycznie nieobecny w przestrzeni publicznej, to
zachowuje on wpywy w wiecie akademickim, a take wrd czci elit politycz
nych. Mimo i tendencja europejska i postrzeganie przez Rosjan swojego pastwa
jako czci wiata europejskiego zostay podwaone wraz z klsk polityki Michaia
Gorbaczowa i rozpadem ZSRR, nastpnie na skutek niepowodze liberalnych reform
gospodarczych i politycznych w okresie rzdw Borysa Jelcyna, a ostatecznie w wy
niku niepowodze proeuropejskiej polityki zagranicznej, ktra nie potrafia zapewni
realizacji rosyjskich oczekiwa123 - we wspczesnym rosyjskim myleniu geopoli
tycznym atlantyzm wci znajduje swoje miejsce jako alternatywna wobec azjatyzmu
koncepcja polityki zagranicznej Rosji.
Zwizki Rosji z Europ s wielostronne, niezalenie od faktu, i przez stulecia
pastwo rosyjskie byo raczej outsiderem w polityce europejskiej, co tumaczono
jego szczeglnym pooeniem geopolitycznym, specyfik cywilizacyjno-kulturow
i zacofaniem ekonomicznym, to od co najmniej dwustu lat Rosja pozostawaa istot
nym elementem politycznej, gospodarczej i wojskowej rwnowagi geopolitycznej
w Europie, dlatego te trudno wyobrazi sobie stabilny ad kontynentalny tworzo
ny w duszej perspektywie bez udziau Rosji. Oprcz speniania przez ni wanych
rl w polityce, rosyjska kultura od XIX w. decyduje o wielkoci europejskiej tradycji
i wpywa na jej atrakcyjno. Dlatego te geopolityczny obraz Rosji jako Europy jest

122 A. Monaghan, Calmy critical: evolving Russian vievs o f US hegemony, The Journal o f Strategy
Studies 2006, vol. 29, nr 6, s. 990-999.
123 Por. A. G. Arbatow, Russia foreign policyalternatives, International Security 1993, vol. 18,
nr 2, s. 14-24.

93
 zakorzeniony w kulturze europejskiej i stanowi jeden z kluczowych obrazw geo
politycznych decydujcych o samoidentyfikacji i tosamoci rosyjskiej. Podstawowe
zaoenia tego obrazu zostay opracowane przez rosyjsk historiozofi w XIX w. w ra
mach prdu intelektualnego zwanego okcydentalizmem, natomiast polityczne i kultu
rowe postrzeganie Rosji jako pastwa europejskiego byo powszechnie obecne wrd
rosyjskich elit politycznych co najmniej ju od XVII-XVIII w. Naley przy tym za
znaczy specyfik obrazu Rosja-Europa, gdy Rosjanie postrzegali i postrzegaj swj
kraj jako marginalny, pograniczny, frontowy obszar Europy, czyli jako kraj bdcy na
uboczu Europy, o wieloznacznym kodzie cywilizacyjnym124.
Naley zauway, i atlantyzm jako dominujca ideologia pastwa i elit politycz
nych Rosji od czasw dojcia do wadzy Michaia Gorbaczowa ponis cakowite
fiasko jako strategia polityki zagranicznej i wewntrznej. Jego miejsce zaja ideolo
gia wystpujca przeciwko atlantyzmowi jako prozachodniej strategii rozwoju pa
stwa. Ale mimo to atlantyzm zachowa swoje wpywy. Niezalenie od fiaska reform
i negatywnego stosunku wobec USA i Europy Zachodniej obraz Rosja-Europa jest
jednym z najtrwalszych elementw rosyjskiej kultury geopolitycznej. Prozachodnie
nastawienie zarwno elit politycznych, jak i spoeczestwa rosyjskiego jest niezwy
kle trwae. Jeszcze na pocztku pierwszej kadencji Wadimira Putina prbowa on
dokona strategicznego zblienia ze wiatem Zachodu, i podobnie dzieje si pod
czas pierwszej kadencji Dymitrija Miedwiediewa, podczas ktrej, wraz ze zmian
przywdztwa politycznego w USA, pojawiaj si nadzieje na popraw wzajemnych
stosunkw Rosja - USA i Rosja - NATO. Natomiast widoczne jest stopniowe odej
cie od uznawania atlantyzmu za ideologiczny paradygmat. Staje si on pragmatyczn
koniecznoci, ktra ma zagwarantowa Rosji przeksztacenie jej w kraj dobrze pro
sperujcy ekonomicznie i odnoszcy sukcesy na arenie midzynarodowej. Dlatego te
antyokcydentalistyczny zwrot w polityce rosyjskiej nie musi by zjawiskiem trwaym,
poniewa Rosjanie wci maj silne poczucie przynalenoci do kultury i cywilizacji
europejskiej. Jednak odzyskanie Federacji Rosyjskiej jako partnera Zachodu bdzie
trudne i duo kosztowniejsze ni miaoby to miejsce na pocztku lat dziewidziesi
tych, kiedy to Rosja bya gotowa do znaczcych ustpstw, do poddania si procesom
modernizacji i demokratyzacji za cen wczenia jej do wsplnego europejskiego
domu. Obecne procesy zachodzce w rodowisku midzynarodowym powoduj, i
gorbaczowowska wizja, ktra staa si podstaw prozachodniego zwrotu w polityce
Rosji, nigdy chyba nie bya dalsza od urzeczywistnienia, mimo i take w samej Eu
ropie nie brakuje gosw, e koncepcja europejskiego wsplnego domu znajduje
podstawy w pewnej jednorodnoci cywilizacji i wartoci, ale rwnie w zaintereso
waniu narodw triady pkuli pnocnej - Stanw Zjednoczonych, Europy i Japonii
- w utrzymaniu ich obecnej przewagi w wiecie cechujcym si szybkim wzrostem
demograficznym i coraz bardziej niechtnie akceptujcym sytuacj, w ktrej Pnoce
ze swymi 15% ludnoci posiada 70% bogactw wiatowych.
Mimo nieobecnoci nurtw liberalno-demokratycznych w yciu politycznym Ro
sji wrd rosyjskich ekspertw silne jest przekonanie, i nie model chiski, ale model
europejski jest jedyn realn koncepcj rozwoju kraju. Midzy innymi Siergiej Kara-
ganow, jeden z doradcw prezydenta Putina, zwraca uwag, i europejskie wartoci
- prawa czowieka, demokracja, wolno sowa, gospodarka rynkowa - rozprzestrze

124 D. N. Zam iatin, W ast'proslranstwa..., Moskwa 2004, s. 193-194.

94
niy si po caym wiecie. Europejsk drog podaj kraje Ameryki Pnocnej i Po
udniowej, kraje Azji Poudniowo-Wschodniej, co powoduje, i wiat jest na drodze
do stworzenia oglnoludzkiej cywilizacji, niezalenie od tego, i kady kraj moe
poda do niej na swj sposb i swoj drog. Dla Karaganowa ta europeizacja wiata
faktycznie koczy trwajcy prawie trzysta lat wewntrzrosyjski spr midzy okcy-
dentalistami a sowianofilami, midzy liberaami a poczwiennikami, a w ostatnich la
tach pomidzy zwolennikami wsppracy z Zachodem a zwolennikami eurazjatyckiej
drogi125. Jak pisze Karaganow, historia dokonaa wyboru za Rosj. Nie brakuje co
prawda w wiecie krajw, ktre nie chc wczy si w wiatow cywilizacj, ale dzi
siaj przed Rosj stoi bardzo prosty wybr: czy chce by w jednym gronie z bogatymi,
rozwijajcymi si i demokratycznymi pastwami, czy te chce odrzuci modernizacj
na wzr zachodnioeuropejski i sta si czci wiata biednego, degradujcego si
i autorytarnego126. Jak pisze Karaganow, niezalenie od tego, i droga ku Europie
wbrew temu, czego oczekiwano, okazaa si trudna i kosztowna dla kraju, Rosjanie
podjli ju historyczny, a zarazem geopolityczny wybr Europy.
Wydaje si zatem, i postawy kemalistyczne s wci obecne w rosyjskim dys
kursie politycznym wok rosyjskiej tosamoci. Jednake nie naley oczekiwa od
rosyjskich wadz entuzjastycznej westernizacji struktury spoeczno-politycznej. Na
stpi raczej powrt do polityki realizowanej przez Piotra 1 i kolejnych carw, ktrzy
western izo wal i Rosj i wprowadzali j do Europy, ale ich celem bya przede wszyst
kim budowa rosyjskiej mocarstwowoci, utrzymanie i rozszerzanie swoich sfer wpy
ww. Do tego potrzebna bya ograniczona westernizacja: nowoczesna armia, nowo
czesny przemys, bez naruszania istniejcych struktur spoecznych i struktur wadzy.
Taka wydaje si by te dzisiaj idea wadz rosyjskich: westernizacja i modernizacja
nie powinny oznacza naruszenia mocarstwowej pozycji kraju w rodowisku mi
dzynarodowym ani narusza istniejcych struktur wadzy. Polityka proeuropejska jest
polityk coraz bardziej pragmatyczn, co oznacza, e Rosjanie postrzegaj np. UE
gwnie jako organizacj o charakterze gospodarczym, z ktr wsppraca jest Rosji
potrzebna ze wzgldu na wymierne korzyci ekonomiczne, jakie moe to przynie.

125 S. Karaganow, Szansy i ugrozy nowowo mira, Rossija w Globalnoj Politikie 2003, vol. 1, nr 2,
s. 12.
126 Ibidem, s. 12.
I

 C z II
NEOEURAZJATYZM

Rozdzia I
Specyfika eurazjatyzm u - orientacja na W schd

Specyficzne pooenie kraju na ldowym obszarze Eurazji jest jedn z charaktery

stycznych cech historycznego rozwoju Rosji. Przynaleno terytorialna do dwch
kontynentw (obecnie ok. 75% terytorium Rosji jest pooone na kontynencie azjaty
ckim) powodowao, i w wyobraeniach o Rosji pojawio si pytanie o jej rzeczywist
tosamo jako kraju europejskiego. Geografia uczynia z Rosji Eurazj, co miao
i ma swoje istotne implikacje. Dla wielu Europejczykw czsto oznacza to, i Rosja
nie jest czci ich wiata, a wedug Rosjan ich specyficzne pooenie geograficzne
daje im prawo do poczucia wasnej odrbnoci i poszukiwania wasnej drogi rozwo
ju. Z uwagi na to specyficzne pooenie Rosji na dwch kontynentach - w Europie
i Azji - motywem od zawsze obecnym w rosyjskiej myli filozoficzno-politycznej
byo pytanie o przynaleno kulturow i polityczn Rosji. Azjatycka cz Rosji,
podporzdkowywana i kolonizowana od XVI w. - gwnie gsto zalesione tereny
tajgi syberyjskiej i przylege do niej stepy - zacza dominowa w strukturze teryto
rialnej pastwa. Reakcj na coraz cilejsze zwizki pastwa z Azj byo pojawienie
si w publicystyce rosyjskiej (gwnie w XIX w.) problemu: Rosja a Europa, Rosja
a Wschd, i pytania o swoisto i tosamo Rosji. Problematyka ta zaja centralne
miejsce w historiozofii rosyjskiej1. Do dnia dzisiejszego jest to jedna z charaktery
stycznych cech rosyjskiej kultury, a take dyskursu toczonego wok rosyjskiej tosa
moci i strategii geopolitycznej.
Eurazjatyckie pooenie kraju spowodowao w Rosji identyfikacj pastwa i spo
eczestwa rosyjskiego jako posiadajcego wasn specyfik. W zmitologizowanym
postrzeganiu uznaje si, e strefa rwniny europejskiej i stepw azjatyckich oraz
strefa tajgi lenej, opanowane przez Rosj, lec na uboczu cywilizacji zachodu
-aci sk iej i na uboczu cywilizacji wschodu - chiskiej i indyjskiej, posiadaj spe
cyfik, ktra odrnia ten rejon od W schodu i Zachodu2. Warunkowane przez

1 Por. L. Suchanek, Rosja - Europa - Azja. Euroazjanici, ich poprzednicy i kontynuatorzy, (w:)
M idzy Europ a Azjq. Idea Rosji-Eurazji, pod red. S. Grzybowskiego, Toru 1998, s. 9; M. Bierdiajew,
Gosz wolno, Warszawa 1999, s. 116.
2 L. Gumilow, Dzieje etosw Wielkiego Stepu, Krakw 1997, s. 8.

97
pooenie geograficzne koncepcje historiozoficzne, a take polityczne dotyczce
Rosji, staray si wykazywa jej odrbno i odmienno od reszty wiata. Wska
zujc na fakt, i czynnik geograficzny umieci Europ i Azj na tym samym, nie
rozdzielonym morzem obszarze - na kontynencie euroazjatyckim - przypisywano
Rosji miejsce szczeglne, gdy ley ona na obydwu tych kontynentach. Uznaje si,
e to wanie specyfika pooenia geograficznego okrelia jej histori, pastwowo
i kultur, w ktrych cz si wzory europejskie i azjatyckie. W ten sposb specy
ficzne pooenie geograficzne pastwa wpyno na sfer postaw, wartoci i ideologii
charakterystycznych dla spoeczestwa rosyjskiego, ktre w duym stopniu zwizane
byy z dychotomi Wschd-Zachd.
Jednym z dominujcych elementw rosyjskiej dyskusji wok rosyjskiej tosamo
ci sta si w ostatnich latach eurazjatyzm, ktry by tym nurtem w historii rosyjskiej
myli spoeczno-politycznej, ktry poszukujc istoty rosyjskoci i prbujc zrozu
mie jej specyfik zwraca si ku Azji. Szukajc gwnego motywu ideologii i geo
strategii eurazjatyzmu mona zauway, i chyba najbardziej charakterystyczn ce
ch dlatego odamu rosyjskiej myli spoeczno-politycznej byo jego ukierunkowanie
na wschd, w stron Azji. To wanie w azjatyckoci Rosji eurazjaci upatrywali jej
specyfik i klucz do jej wielkoci. Prbujc zatem odda specyfik eurazjatyzmu, na
ley zrozumie przede wszystkim rda jego pozytywnego nastawienia wobec Azji.
Przekonanie eurazjatw o wyjtkowej wartoci Wschodu w rosyjskiej historii naj
peniej wyraaa formua bez Tatarw nie byoby Rosji i przekonanie, i w prze
strzeni eurazjatyckiej Rosja jest geopolitycznym spadkobierc polityki imperium
mongolskiego. Oznaczao to jednoznacznie pozytywny stosunek eurazjatw do azja
tyckich ludw koczowniczych, tzw. ludw turaskich (co czyo eurazjatw Leon-
tjewem), ktre byy uwaane za wan, pozytywn cz rosyjskiej historii i Rosji.
Eurazjaci uwaali, i Rosja powstaa na podstawie aryjsko-sowiaskiej kultury, tu-
raskiego koczownictwa oraz prawosawnej tradycji. Wielkorusi nie s odamem So
wian Wschodnich, ale osobnym wielkim etosem, ktry uformowa si na sowiaskim
i turaskim podou. W tym kontekcie eurazjaci pozytywnie odnosili si do okresu
podporzdkowania Rusi Mongoom uwaajc, i dziki temu doszo do poczenia
sowiaskich i turaskich etosw, co pozwolio Rosji zachowa geopolityczn samo
dzielno, etniczn wyjtkowo oraz duchow niezaleno od agresywnego wiata
romasko-germaskiego.
Przekonanie o pozytywnej roli Azji i koniecznoci ukierunkowania si na wschd,
silnie wystpujce wrd eurazjatw, byo o tyle wyjtkowe, e w kulturze i mental
noci rosyjskiej Azja nigdy nie miaa znaczenia pozytywnego, z reguy bdc symbo
lem barbarzystwa, niedorozwoju i ciemnoty (ignorancji). Azjatycko postrzegana
bya jako element, ktry spowodowa zapnienie Rosji w stosunku do krajw za
chodnich3. Mikoaj Czernyszewski w dziewitnastym wieku pisa, i: azjatyzmem"
nazywamy taki ukad stosunkw, w ktrym nie istnieje praworzdno ani nienaru
szalno praw, w ktrym ani czowiek, ani praca, ani wasno nie s chronione przed
samowol. W pastwach azjatyckich prawo nie ma adnej mocy. (...) Panuje tam
wycznie przemoc. Silniejszy moe bezkarnie robi ze sabszym wszystko co mu si
podoba, a poniewa nie ma pogldw godnych czowieka, w poczynaniach swoich
kieruje si wycznie zachciankami, dobrymi lub zymi zalenie od przypadku, ale za

3 J. Smaga, Azja, (w:) Idee w Rosji. Leksykon, t. 3, pod red. A. de. Lazari, Ld 2000, s. 21
wsze niedorzecznymi; ta cecha azjatyzmu (...) bardzo trafnie zostaa nazwana sa-
modurstwem . Dla czowieka postronnego cecha ta stanowi najbardziej uderzajc
osobliwo azjatyckiego ukadu stosunkw. Przy bezgranicznym panowaniu samo-
durstwa kady azjata w stosunkach z czowiekiem silniejszym kieruje si wycznie
pragnieniem, aby mu dogodzi. Paszczenie si, ulego, sualczo, co maj robi,
skoro ich prawa, ja k si rzeko, nie maj adnej mocy? Prosz wprowadzi u nich
praworzdno, a stan si takimi samymi ludmi ja k my, Europejczycy4
Pierwiastek wschodni, azjatycki w rosyjskiej mentalnoci uwaany by za
element negatywny, np. Maksym Gorki uwaa, e Rosjanie maj dwie dusze, eu
ropejsk i wschodni, przy czym jak wielu rosyjskich intelektualistw potpia on
tkwicy w mentalnoci rosyjskiej azjatyzm i czysto wschodni pogard wobec
siy rozumu, pracy badawczej i nauki5. N a rosyjskie, silnie negatywne, postrzeganie
azjatyckoci w duym stopniu wpyna historyczna pami o niewoli tatarskiej
(X III-X V w.), ktra w znacznym stopniu uksztatowaa kultur polityczn Rosji. Na
jazdy mongolskie, wskutek rozcignicia swego panowania na ziemie ruskie, wpyn
y na kierunek rozwoju politycznego i cywilizacyjnego Rusi, odcinajc j od dotych
czasowych zwizkw z Europ.. Panowanie mongolskie narzucio jej wiele obcych
wzorw w dziedzinie kultury, administracji i ycia politycznego. Rusini musieli si
podporzdkowa rzdom ludzi stojcych na niszym poziomie rozwoju cywilizacyj
nego; nie przestrzegano adnych zasad, w tym zwaszcza moralnych; powszechny by
system najrniejszych kar i tortur wobec ludnoci, ktr eksploatowano bez ogra
nicze6. Zerwane zostay take kontakty ze wiatem bizantyskim, ktry po znisz
czeniu stolicy cesarstwa bizantyskiego - Konstantynopola przez aciskich krzy
owcw, straci si kulturowej ekspansji, a Ru zostaa cakowicie podporzdkowana
wpywom mongolskim. Utrata kontaktw z Europ na prawie 250 lat wpyna na
spoeczno-ekonomiczny, polityczny i duchowy rozwj pastwa ruskiego. Zmieni si
charakter ruskiej pastwowoci, przejmujc wiele z elementw charakterystycznych
dla tzw. wschodnich despocji7. Rosyjski historyk Michai Heller pisa, i w wiado
moci narodowej niewola mongolska pozostawia jednoznaczne wspomnienie o ob
cej wadzy, zniewoleniu i samowoli. Ludzie zapamitali, e Tatarzy to wrogowie,
niewierni bisurmanie, obcy najedcy. Kroniki ruskie z lat najazdu mongolskiego
pene s opisw okruciestwa bezbonych Tatarw8. Ten stereotyp Azji, bardzo ywy
w rosyjskiej mentalnoci, by czsto wykorzystywany w wymiarze propagandowym
(co wiadczy o sile jego oddziaywania), np. podczas chisko-radzieckiego konfliktu
na przeomie lat szedziesitych i siedemdziesitych porwnywano Mao Tse-Tunga
do Batu-Chana, ostrzegajc przed tym niebezpieczestwem9.
Skd zatem w Rosji wziy si prby nadania azjatyckoci pozytywnych konota
cji? Wskazuje si, i rehabilitacja Azji w wiadomoci rosyjskiej towarzyszya zwykle
nastrojom antyzachodnim, izolacjonistycznym, spowodowanym najczciej rozcza
rowaniem do wartoci kultury europejskiej10. W sytuacjach, w ktrych Rosja musiaa

4 M. Czem yszew ski, Pisma filozoficzne, t.l, Warszawa 1961, s. 300-301.

5 J. Smaga, op. cit., s. 22.
6 A. Chodubski, Tosamo kulturowa Rosji, (w:) wiat - Europa - D olny lqsk. Wyzwania milenijne,
pod red. T. Lo-Nowak i M. S. Wolaskiego, W rocaw 2002, s. 244.
7 Istorija Rossii. Rossija w mirowoj ciwilizacii, (red.) A. A. Radugin, Moskwa 1998, s. 72.
8 M. Heller, Historia imperium rosyjskiego, Warszawa 2000, s. 65.
9 Ibidem, s. 65
10 J. Smaga, op. cit., s. 22.

99
zmierzy si z koniecznoci modernizacji i wykorzystania wzorw krajw zachod
nioeuropejskich, w toczonych dyskusjach Wschd-Azja stawa si symbolem strani
ka wartoci duchowych i rosyjskoci.
Dwudziestowieczni eurazjaci nie byli prekursorami w odbarwianiu czarnej legen
dy Tatarw i nie dokonali w rosyjskim myleniu geopolitycznym jakiego gwatow
nego i radykalnego zwrotu. Wykorzystywali oni pogldy obecne w pracach rosyjskich
historykw. Ju na pocztku dziewitnastego wieku, kiedy rodzia si rosyjska histo
riografia, pojawiy si pogldy goszce, i niewola tatarska nie bya jedynie zem,
ale miaa take swoje pozytywne strony. Pocztkowo rosyjscy historycy upatrywali
jej znaczenie przede wszystkim w tym, i sprzyjaa ona zjednoczeniu ksistw ruskich
pod wadz cara, co dao pocztek cesarstwu rosyjskiemu. Samowadni monarcho
wie moskiewscy pooyli podwaliny pod imperium, a istnienie wielkiego organizmu
pastwowego stao si korzystne dla wszystkich ludw, ktre znalazy si w jego
granicach. Pogldy takie reprezentowali wybitni historycy, m.in. Nikoaj Karamzin
(1766-1826), autor jednego z najwaniejszych dzie w dorobku rosyjskiego pimien
nictwa historycznego - dwunastotomowej Historii pastwa rosyjskiego, bdcego
podstaw oficjalnej wykadni historii Rosji", a take Wasilij Kluczewski (1841-1911),
uznawany za najwybitniejszego rosyjskiego historyka przeomu XIX i XX w.12
Ju zatem w dziewitnastowiecznych pracach rosyjskich historykw zrywano
z jednoznacznie czarn legend Tatarw i Mongow jako najedcw i grabiecw
Rosji. Majc tak przygotowane podstawy, twrcy eurazjatyzmu, tacy jak Piotr Sawi
cki, Nikoaj Turbieckoj, Georgij Wiernadski, czy te w kocu Lew Gumilow mogli
wysun twierdzenie, e bez Tatarw nie byoby Rosji i to okres niewoli tatarskiej
jest kluczowy dla zrozumienia geopolitycznej roli, jak Rosja powinna odgrywa
w wiecie oraz jaki jest horyzont geopolityczny Rosji. Upowszechniali oni pogld, e
Rosja jest mocarstwem eurazjatyckim, a jej specyfika i warto wynika z obecnoci
pierwiastka azjatyckiego.
Tradycja historyczna Nikoaja Karamzina, Wasila Kluczewskiego, a take p
niejszych eurazjatyckich historykw: Georgija Wiernadskiego i Lwa Gumilowa
spowodowaa, i w rosyjskiej literaturze powiconej problemom historii i geopoli
tyki uznano okres najazdw mongolskich za czas nie tyle niewoli, ile uksztatowa
nia si podstawowych geopolitycznych tradycji pastwa rosyjskiego. W dyskursie
powiconym historycznym podstawom rosyjskiej specyfiki i aktywnoci geopo
litycznej w szczeglnoci zaczto podkrela, i w XIII w. ziemie ruskie poddane
byy ekspansjonistycznym najazdom: ze wschodu Mongow, a od zachodu ekspansji
Niemcw, Duczykw i Szwedw na tereny nadbatyckie, co zagraao bezporednio
pnocnym ziemiom ruskim. Wrd ksistw ruskich trzy najwiksze: wodzimiersko-
-suzdalskie, czernichowskie i halicko-woyskie, stany przed trudnym wyborem
geopolitycznych sojuszy, przed pytaniem: Tatarzy (Wschd) czy Niemcy (Zachd).
Wadcy ksistwa halicko-wolyskiego graniczcego z Polsk, Litw i Wgrami sta
rali si manewrowa pomidzy Tatarami a Zachodem. Ksi czernichowski Mi
cha prbowa stawia opr wadzy tatarskiej, podejmujc nawet prby wsppracy
z papiestwem, natomiast Jarosaw ksi Wodzimierski sta si inicjatorem polityki
wsppracy z Mongoami, a jego polityk kontynuowa jego syn Aleksander Newski.

11 Por. K. Bachowska, Narodziny imperium, Warszawa 2001, s. 39-94.

12 Por. Ibidem, s. 243-275.

100
Decyzja ta przesdzia na cae wieki o biegu historii rosyjskiej i bya, obok wyboru
prawosawia i przeniesienia centrum pastwa z poudnia na pnoc, tym wydarze
niem, ktre zdeterminowao przyszo Rosji13.
Wskazuje si przy tym, i wybr wsppracy z Tatarami w obliczu niebezpiecze
stwa najazdw z zachodu by wyborem racjonalnym. Mongoowie nie okupowali
bezporednio ziem ruskich, ograniczajc si do zbierania danin i kontroli nad wybo
rem wadcy, ponadto tolerancja religijna Mongow pozwalaa na funkcjonowanie
cerkwi prawosawnej. Natomiast w przypadku aciskich krzyowcw okupowali oni
zajmowane przez siebie tereny, zabierali ziemi, nawracali miejscow ludno na ka
tolicyzm (dla Krzyakw schizmatycy nie rnili si od pogan, jednych i drugich
naley nawraca ogniem i mieczem - dlatego te polityka protatarska w obliczu
ekspansji acinnikw znalaza poparcie wrd duchowiestwa prawosawnego).
Aleksander Newski, ktry wybra wspprac z Tatarami oraz odnis wielkie zwy
cistwo nad Jeziorem Czudzkim pokonujc armi Zakonu Kawalerw Mieczowych
i ograniczajc zagroenie dla Rusi z zachodu, uznawany jest w historiografii rosyj
skiej za jedn z najwybitniejszych postaci w historii Rosji, a o susznoci jego wy
boru wiadczy m.in. fakt, i ziemie halicko-woyska i czernihowska wkrtce stra
ciy na znaczeniu wchonite przez Polsk i Litw, natomiast Wodzimierz, a pniej
Moskwa stay si centrum przyszej Rosji14. Uznaje si nawet, i Aleksander Newski
podejmujc wspprac z Tatarami przeciwko zakonom rycerskim, ktre opanoway
wybrzea Batyku, przewidzia gwne kierunki rozwoju geopolitycznego przyszej
Rusi, gdy jego polityka i sojusz z Tatarami stanowiy pierwsz prb geopolityczne
go zjednoczenia obszaru eurazjatyckiego i przeciwstawienia go Zachodowil5. Do dnia
dzisiejszego Aleksander Newski jest uznawany za jednego z najwikszych rosyjskich
bohaterw i wodzw, a jego polityka oraz wybr geopolitycznych sojuszy uznawane
s za jedyn moliw drog dla uratowania Rusi przez teutoskim zagroeniem py
ncym z Zachodu.
Motyw zagroenia ze strony Zachodu sta si jednym z podstawowych kodw geo
politycznych gboko zakorzenionych w rosyjskiej wyobrani politycznej, a w tym tak
e w eurazjatyzmie i jego wspczesnych odmianach. Wykazuje on niezwyk wrcz
trwao i bardzo czsto by wykorzystywany w celach polityczno-propagandowych,
stajc si jednoczenie istotnym elementem mylenia i dyskursu geopolitycznego
ksztatujcego geostrategi Rosji.
Niech wobec wiata Zachodu i zwrcenie si ku ludom Azji, tak charaktery
styczne dla eurazjatw, jest take mocno osadzone w rosyjskim bizantyzmie i prawo
sawiu. Dlatego te eurazjaci wykorzystywali prawosawie jako wany element swo
jej doktryny. Mocno akcentowali aspekt religijny, gdy uwaali, e dla prawdziwej
ideologii naley szuka uzasadnienia religijnego. Religi prawdziw jest prawo
sawie i dziki niemu eurazjatyzm moe sta si ideologi prawdziw, w odrnieniu
od komunizmu zbudowanego na religii pozornej. Wiara prawosawna stanowia dla
eurazjatw wany element rosyjskoci, z ktrym wizali wielkie nadzieje na odbu
dow kraju i spoeczestwa zniszczonego wojn i rewolucj. Dla eurazjatw prawo
sawie miao znaczenie nie tyle religijne, co jako kulturalno-yciowy, historyczno-

13 M. Heller, op. cit., s. 69-70.

14 Ibidem, s. 71, 78-79, por. L. Gumilow, O d Rusi do Rosji, Warszawa 2004, s. 119-127.
15 Por. I. N. Panarin, Informacionnaja wojna i geopolitika, Moskwa 2006, s. 44-54.

101
-yciowy fakt. Prawosawie, ktre w historii rosyjskiej penio istotne funkcje, take
pozareligijne, o duym znaczeniu spoecznym i politycznym16, penio u eurazjatw
rol symbolu kulturowego, ucieleniajcego specyfik Rosji i odrniajcego j od
Zachodu. W myli eurazjatyckiej wystpuje apologia prawosawia, ktra pocigaa za
sob krytyk katolicyzmu, bdcego dla eurazjatw wanym elementem europejsko
ci. Prawosawna niech wobec chrzecijastwa staa si dla eurazjatyzmu jednym
z elementw ich antyeuropeizmu.
Dlatego te dwa nurty rosyjskiego mylenia geopolitycznego: bizantyzm i eurazja-
tyzm stay si bliskie, sobie stanowic podstaw dla uksztatowania si w rosyjskim
myleniu geopolitycznym skrajnych nurtw, odwoujcych si do obecnej w kulturze
rosyjskiej niechci wobec obcych wzorw, nacjonalizmu i podkrelania wasnej to
samoci i wyjtkowoci. Rnice pomidzy bizantyzmem a eurazjatyzmem polega
y gwnie na innym rozoeniu akcentw. Eurazjaci niej ni turaski (wschodni)
oceniali bizantyski (poudniowy) wpyw na Rosj. Georgij Wiernadski, historyk,
ktry w duym stopniu opracowa historyczn stron doktryny eurazjatyzmu, pisa,
i nard rosyjski otrzyma dwa bogate spadki historyczne - mongolski i bizantyski.
Wedug Wiernadskiego spucizna mongolska uatwia narodowi rosyjskiemu stwo
rzenie organizmu pastwa eurazjatyckiego. Spucizna bizantyska daa si narodowi
rosyjskiemu do stworzenia wiatowego mocarstwa dziki zespoowi idei17. Nie bez
przyczyny neobizantym i neoeurazjatyzm stanowi obecnie dwa odamy rosyjskie
go mylenia geopolitycznego okrelanego jako ekspansjonizm. Nurty te odwoujc
si do tradycji poczwiennickiej uwaaj, i Rosja upadnie i stanie si niczym, jeli
ulegnie pokusie stania si Zachodem18. Upatruj szczeglnej warto w rosyjskiej
tradycji i kulturze, ktra uczynia z Rosji wielkie mocarstwo, a z Rosjan nard wy
jtkowy. Wartoci narodowe zwizane s ze wschodnim dziedzictwem prawosa
wia, Bizancjum, a take ludw Wielkiego Stepu. Podstawowym zaoeniem tyche
nurtw dotyczcym struktury rzeczywistoci jest uznanie, i odrzucenie pierwiastka
wschodniego oznacza utrat rosyjskiej tosamoci, upadek pastwa i narodu rosyj
skiego sprowadzonego do roli drugorzdnego Zachodu. Jest w tym pewne racjo
nalne zaoenie, i Rosja ze swoim bagaem przeszoci nigdy nie stanie si w peni
Zachodem. Wrd krajw Zachodu moe ona peni tylko drugorzdn rol, a jedynie
chronic wschodni samoidentyfikacj moe by rzeczywistym mocarstwem. Wa
n rol w tradycji poczwiennickiej odgrywao take silne denie do deprecjacji war
toci zachodnioeuropejskich i przekonanie, e Zachd ulega stopniowej degradacji19.
Deprecjacja Europy wymagaa take wskazania na wzory wartociowe i godne na
ladowania. Zwizane jest to z wywyszaniem rosyjskoci i W schodu, co stao si
wan podstaw dla uksztatowania si specyficznych wyobrae geopolitycznych,
ktre le u podstaw takich koncepcji geopolitycznych, jak neoeurazjatyzm. Orienta
cja na W schd wywodzi si z problemu spoecznej degradacji i perspektywy utraty

16 Prawosawny kult religijny spenia funkcje integrujce, wpywajc na ksztatowanie si narodowej

sam owiadomoci. Koci prawosawny w Rosji zosta powizany z rosyjsk tosam oci kulturowo-
-polityczn. W pocztkowym okresie jej istnienia prawosawie byo nonikiem wartoci cywilizacyjnych
i kulturowych antycznego wiata greko-rzymskiego i przyczynio si do szybkiego awansu cywilizacyjne
go Rusi w ramach cywilizacji europejskiej. W pniejszym okresie odegrao istotn rol w ksztatowaniu
si ideologii narodu rosyjskiego, dla ktrego wiara prawosawna staa si rdem identyfikacji narodowej
17 L. Suchanek, Rosja - Europa - Azja..., s. 14.
18 Por. A. A. Kara-M urza, Zm iana form uy tosamoci..., s. 210.
19 Por. Ibidem, s. 209.

102
 rosyjskiej tosamoci. Jest ona jednym z moliwych sposobw odpowiedzi na ten
problem wystpujcych w rosyjskiej kulturze. Jest to droga odrzucenia wzorw Za
chodu i charakterystycznego dla zachodnioeuropejskiej kultury utosamiania wscho
du i orientalizmu z barbarzystwem. Jest to droga afirmacji rosyjskiej tosamoci i jej
odrbnoci od wiata Zachodu, poczona z chci przeciwstawienia si dominacji
pretendujcych do uniwersalizmu wartoci spoeczno-kulturowych wywodzcych si
z krgu kultury zachodnioeuropejskiej. Obrona przed globaln dominacj Zachodu
jest tu postrzegana jako moliwa tylko dziki zachowaniu tradycyjnych zwizkw
ze Wschodem, ktry tak samo jak Rosja jest poddany imperialnej agresji ze strony
Zachodu. Wok takiej wiatopogldowej wizji wiata uksztatoway si rnorodne
nurty rosyjskiej myli spoeczno-politycznej, jak np. sowianofilstwo, a take geo
polityczna doktryna eurazjatyzmu, wskazujca na konieczno zorientowania si na
sojusz z pastwami i ludami azjatyckimi, wraz z uzasadnieniem, zarwno ideologicz
nym, jak i praktycznym, takiego wyboru.

Rozdzia II
Prekursorzy eurazjatyzm u

Eurazjatyzm ksztatowa si w czasie, kiedy wadz w Rosji przejli bolszewicy,

tworzc nowy twr pastwowy - ZSRR. Pomimo tego, e w okresie istnienia ZSRR
geopolityka w Rosji bya nauk wyklt, wanie wwczas powstaa w ramach
rosyjskiej szkoy geopolityki jedna z najwaniejszych rosyjskich koncepcji geopoli
tycznych - eurazjatyzm. Zasuguje ona na szczegln uwag ze wzgldu na fakt, i po
rozpadzie ZSRR w latach dziewidziesitych XX w. staa si najbardziej wpywo
w, najbardziej znan, najbardziej ywotn koncepcj rosyjskiej geopolityki.
Uwaa si, e bya to nie tylko idea, koncepcja czy doktryna geopolityczna, ale
przede wszystkim cay oryginalny dwudziestowieczny rosyjski ruch umysowy20.
Jego gwnym tematem bya nie geopolityka, ale problematyka stworzenia samoist
nych podstaw rosyjskiej historii i kultury, a take opracowanie oryginalnych pogl
dw na wiatow i rosyjsk histori. To wanie eurazjaci byli pierwszymi w Rosji,
ktrzy upowszechnili termin geopolityka, wprowadzili go w obszar zainteresowania
rosyjskiej myli spoecznej, a take stworzyli wasny geopolityczny model wiata,
okrelajc narodowe geopolityczne zadania i priorytety, a ich wkad w upowszech
nienie i opracowanie rosyjskich koncepcji geopolitycznych trudno byoby przece
ni21. W duym stopniu bya to koncepcja historiozoficzna, a nie geopolityczna.
Eurazjatyzm powsta w rodowisku porewolucyjnej emigracji rosyjskiej i to w ro
dowisku osb uciekajcych z bolszewickiej Rosji na pocztku lat dwudziestych XX w.
powstaa koncepcja eurazjatyzmu. Za dat powstania ruchu eurazjatw uznaje si
1921 r., poniewa w tym wanie roku czterej emigranci z ogarnitej wojn domow

20 Por. R. Paradowski, Eurazjatyckie imperium Rosji. Studium idei, Toru 2001. s. 38.
21 1. A. W asilienko, Geopolitika, Moskwa 2003, s. 94.

103
Rosji: Piotr Sawicki, Piotr Suwczyski, Georgij Forowski, Mikoaj Trubieckij wydali
zbir artykuw pod tytuem Ischod k Wostoku, ktra to publikacja staa si swoistym
rodzajem manifestu ruchu pretendujcego do opracowania zupenie nowego spojrze
nia na rosyjsk i wiatow histori. Wkrtce potem ukaza si drugi zbir artykuw
eurazjatw Na putiach. Utwierdzienije ewrazijcew (1922), a w 1926 r. ukazaa si
broszura Ewrazijstwo. Opyt sistematiczeskogo izoenija, uwaana za dokument pro
gramowy caego ruchu eurazjatw22.
Midzywojenny eurazjatyzm mimo swojego rozmachu intelektualnego nie by
teori wielce oryginaln. Wiele z idei i pomysw, ktre tworzyy podstawy eurazja-
tyzmu, wystpowao ju wczeniej wrd rnych mylicieli rosyjskich i nierosyj-
skich, a eurazjaci zapoyczajc wiele z nich stworzyli eklektyczn mieszank o pozo
rach wyjtkowoci i oryginalnoci. Eurazjaci wiele czerpali z dorobku sowianofilw,
ktrzy wypracowali koncepcj samoistnej drogi Rosji i jej historii, budujc jedn
z pierwszych ideologii rosyjskiego nacjonalizmu. rde gwnych eurazjatyckich
idei mona upatrywa take we wczeniejszych rosyjskich ideach: Moskwy - Trzecie
go Rzymu, mnicha Filoteusza, wyraajcego przekonanie o wyjtkowej roli pastwa
moskiewskiego w wiecie, ktrego obywatele stanowili nard wybrany; ale najwi
cej eurazjatyzm zawdzicza dziewitnastowiecznym pogldom sow ianofilw -braci
Aksakoww, Iwana Kirijewskiego, Aleksego Chomiakowa. Eurazjaci sigali take
do prac Mikoaja Danilewskiego, Fiodora Dostojewskiego, Konstantego Leontjewa23,
Wodzimierza amaskiego, czy te WienaminaSiemionowaTien-Szaskiego, ktrych
idee byy im najblisze. Oryginalno eurazjatyzmu polega gwnie na tym, i nie by
on prost kontynuacj, ale raczej twrczym rozwiniciem i wykorzystaniem pewnych
idei, ktre byy obecne w rosyjskiej historiozofii.
Gwn tez eurazjatw byo twierdzenie, i Rosja nie jest ani Azj, ani Europ,
ale stanowi osobny geograficzny wiat - Eurazj. Podstaw ideologii eurazjatw byo
przekonanie o Rosji jako o osobnym regionie, na ktrego powstanie i rozwj decy
dujcy wpyw miaa specyfika kontynentu euroazjatyckiego oraz specyfika etniczna
Wielkorusw. Charakterystyczne dla eurazjatw byo take przekonanie o oryginal
noci rosyjskiej kultury i historii. Eurazjaci uwaali, e na obszarze Starego wiata,
ktry tradycyjna geografia dzielia na dwa kontynenty - Europ i Azj, naley wydzie
li dodatkowy, specyficzny obszar zwany Eurazj, ktry w swoich granicach w przy
blieniu pokrywa si z granicami Rosji. Podkrelanie odrbnoci Rosji przekadao si
take na jednoznacznie niechtny stosunek eurazjatw wobec Zachodu. Jak si uwaa,
ten antyeuropeizm. bdcy jedn z cech charakterystycznych tej doktryny, wynika
zdenia, by udowodni prawo Rosji do odrbnoci i stanowi jednoczenie prb
szukania przyczyny rewolucji 1917 r. i krachu tradycyjnej kultury rosyjskiej24.
W historiografii rosyjskiej nie bya to koncepcja nowa, gdy przekonanie o Rosji
jako o osobnym obszarze cywilizacyjnym, zasadniczo odmiennym od Europy Za
chodniej, wystpowao ju w pracach Mikoaja Danilewskiego (1822-1885), a o wy
dzieleniu na kontynencie euroazjatyckim trzech osobnych obszarw geograficzno-

22 K. S. Gadijew, Wwiedienije w geopolitiku, Moskwa 2003, s. 28.

23 Szczeglne znacznie tradycji Leontjewa dla myli eurazjatyckiej polega na tym, i by on prawdo
podobnie pierwszym rosyjskim mylicielem, ktry uwaa, i Rosja powinna zapom nie o idei jednoci
Sowian, zwrci si ku kontynentowi azjatyckiemu i zrozumie rosyjskie geograficzne i kulturowe po
dobiestwo do ludw azjatyckich.
24 L. Suchanek, Rosja - Europa - Azja..., s. 13.

104
-kulturowych pisa Wodzimierz amaski (1833-1914) historyk-slawista uwaany
za jednego z pierwszych rosyjskich geopolitykw, zwolennik koncepcji panslawi-
stycznych i sowianofilskich. amaski by dziaaczem rosyjskiego ruchu panslawi-
stw, jednym z organizatorw zjazdu sowiaskiego w Moskwie w 1867 r., aktyw
nym czonkiem petersburskiego oddziau Komitetu Sowiaskiego. amaski by od
1871 r. profesorem Uniwersytetu Petersburskiego na katedrze filologii sowiaskiej.
Pracowa take w Rosyjskim Towarzystwie Geograficznym i by, wraz z Wienami-
nem Siemionowem Tien-Szaskim, wybitnym rosyjskim geografem i przyrodnikiem,
redaktorem i wspautorem wielotomowych opisw geograficznych Rosji oraz Sow
nika geograficzno-statystycznego Cesarstwa Rosyjskiego15.
Centralne miejsce w twrczoci amaskiego zajmuje praca Tri mira Azijsko-
-Ewropejskogo materika (1892). W dziele tym amaski podj rozwaania do
tyczce kontynentw azjatyckiego i europejskiego, gdy uwaa, e Eurazja jest
centrum rozwoju cywilizacji ludzkiej i wszystko, co wielkie i znaczce w ludzkiej
historii, filozofii, wynalazczoci, technice, prawodawstwie pochodzi wanie z Eura
zji, a wszystkie pozostae kontynenty, Afryka, Ameryka Pnocna i Poudniowa, Au
stralia zostay zasiedlone przez ludy pochodzce z Eurazji. Uwaa, i na terytorium
Eurazji wystpuj sprzyjajce warunki geograficzne (klimat, uksztatowanie terenu,
linia brzegowa) dla rozwoju cywilizacyjnego i dlatego na jej obszarze rozwijay si
najwaniejsze cywilizacje. W Eurazji mona wyodrbni trzy podstawowe wiaty
(kryteriami wydzielenia poszczeglnych wiatw byy granice religijne, ustrojw
spoeczno-politycznych, narzeczy oraz charakteru): waciwa Europa (utosamiana
ze wiatem romasko-germaskim), waciwa Azja oraz tzw. wiat rodka (utosa
miany ze wiatem grecko-sowiaskim), nie bdcy ani Azj, ani Europ. Pod poj
ciem wiat rodka amaski rozumia przestrzenie eurazjatyckie zaludnione przez
Rosjan, Sowian i ludy znajdujce si pod polityczn i kulturow dominacj Rosji.
Okrelenie redni wiat miao wskazywa na jego pooenie pomidzy romasko-
-germask i katolicko-protestanck Europ Zachodni a niechrzecijask (islam
sk, hinduistyczn i buddyjsk) Azj. Stosowane przez amaskiego pojcie redni
wiat byo pod wzgldem granic terytorialnych bliskie pojciu hertlandstosowanemu
przez angielskiego geopolityka Mackindera26. Sercem wiata rodka, obejmujcego
okoo 24 min km2, jest imperium rosyjskie, ktrego granice w wikszoci pokrywaj
si z granic midzy Azj i wiatem rodka oraz midzy waciw Europ i wia
tem rodka. redni wiat zawiera w sobie cae terytorium rosyjskiego imperium
(24 622 560 km2), jego zachodnia granica rozciga si od Gdaska do Triestu, w jego
skad wchodz ziemie polsko-litewskie znajdujce si pod panowaniem Prus, cz
lska, Czechy i Morawy, poudniowa Styria, cz Karyntii, Istria, Wgry, Chorwa
cja, Sowenia, Dalmacja, Bonia i Hercegowina, Bugaria, Grecja wraz z wyspami,
caa europejska cz Turcji wraz z Konstantynopolem, zakaukaskie obszary Turcji za
ludnione przez ludno chrzecijask. Na zachd od granic redniego wiata rozciga
si waciwa Europa z polityczn i etnograficzn dominacj elementw romasko-
-germaskich. Trudniejsz rzecz byo wedug amaskiego ustalenie poudniowo-
-zachodniej granicy redniego wiata z waciw Azj, ze wzgldu na trudnoci w roz
dzieleniu granic midzy wiatem chrzecijaskim a muzumaskim. W przyblieniu

25 L. Bazy Iow, Historia nowoytnej kultury rosyjskiej, Warszawa 1986, s. 480.

26 D. N. Zam iatin, Srednij mir, (w:) Im perijaprostranstwa. Chrestomatija, pod red. D. N. Zam iatina
i A. N. Zam iatina, M oskwa 2003, s. 224.

105
jednak mona przyj, i granica ta pokrywa si z polityczn granic pomidzy Ro
sj carsk a imperium tureckim. Poudniowo-zachodnie, poudniowo-wschodnie oraz
wschodnie granice redniego wiata rozcigaj si zatem od pnocnych i wschodnich
brzegw mrz Czarnego i Kaspijskiego, grzbietem gr Tien-Szan, Ataj i Sajany, na
pnoc od posiadoci tureckich, perskich, Afganistanu, posiadoci chiskich i japo
skich, do brzegw Morza Japoskiego, Ochockiego i pwyspu Kamczatka27.
Analizujc poszczeglne wiaty Eurazji amaski uwaa, i waciwa Europa nie
bya obszarem jednolitym. Na jej terytorium wydzieli sze praktycznie samodziel
nych czci: Wielk Brytani, Francj, Hiszpani, Wochy, Niemcy i Skandynawi,
ktre czy tylko etnograficzna dominacja ludw romasko-germaskich. Waciwa
Azja bya dla amaskiego najbardziej rozdrobniona pod wzgldem etnicznym, reli
gijnym i spoeczno-politycznym i uwaa on, e mona w niej wydzieli co najmniej
7-8 samodzielnych czci (Wschodnie Indie, Arabia, Maa Azja, Iran, Chiny, Tybet,
Turkiestan, Zachodnie Indie, Japonia). Natomiast redni wiat by najbardziej jedno
lity pod wzgldem etnicznym (Sowianie), religijnym (prawosawie) i politycznym
(wikszo jego terytorium zajmowao cesarstwo rosyjskie). Ponadto redni wiat
by jednolity pod jeszcze jednym wanym wzgldem, jakim jest charakter spoeczno-
-psychiczny (charakter narodowy). Szczegln rol amaski przypisywa Rosji,
uwaajc j za kulturowo-geograficzne i polityczne centrum redniego w iata28.
amaski pisa, i poszczeglne wiaty przylegaj do siebie i wchodz we wza
jemne zderzenia bdce przyczynami konfliktw. W rezultacie wojny pomidzy
poszczeglnymi wiatami powstaj polityczne organizmy terytorialne, nowe zasady
ich wspycia. Uwaa, e na przeomie XIX i XX w. musi doj do konfrontacji po
midzy Rosj a Europ z uwagi na fakt, i pretensje do kulturowo-politycznej hege
monii w wiecie zaczy wysuwa zjednoczone Niemcy, ktre chc zdominowa tak
e grecko-sowiaski wiat. Dlatego te wojna w Europie bdzie nieuchronna. Drugi
obszar konfliktu amaski upatrywa w Azji, ktrej narody nie dorwnuj rozwojowi
cywilizacyjnemu Rosji i Europy. Ich samodzielno bdzie coraz mniejsza, poniewa
nie ma wrd nich siy mogcej zjednoczy obszar waciwej Azji, a ponadto staj si
one obiektem kolonizacji i rywalizacji o sfery wpyww midzy pastwami europej
skimi (do ktrej aktywnie powinna wczy si take Rosja), co take powoduje nie
uchronno konfliktu pomidzy poszczeglnymi wiatami. Geopolityczne koncepcje
amaskiego uzupeniaa idea podzielenia Rosji na 13 odrbnych antropologiczno-
-polityczno-geograficznych stref, majcych uatwi rozwj kraju i opanowanie wiel
kiego terytorium redniego wiata 9.
Eurazjaci wykorzystali i rozwinli szerzej koncepcje amaskiego. Przede wszyst
kim nadali nazw wydzielonemu obszarowi geograficzno-kulturowemu midzy Azj
i Europ: kontynent Eurazja. Nowoci byo, to, e wywd ten dla eurazjatw mia
znaczenie nie tylko geograficzne, ale take historyczno-kulturowe oraz geopolityczne.
Rosja zajmuje bowiem dziki temu szczegln przestrze, jak jest Eurazja. Zwraca
li oni uwag, e skoro terytorium pastwa rosyjskiego nie jest podzielone midzy
dwa kontynenty, ale stanowi cao, wielki, osobny, geograficzny wiat, determinuje
to cay szereg dalszych konsekwencji, skoro bowiem Rosja jest osobnym wiatem

27 Por. W. am aski, Tri mira Azijsko-Ewropejskogo materika, (w:) Imperija prostranstwa. Chresto-
matija, pod red. D. N. Zam iatina i A. N. Zamiatina, M oskwa 2003, s. 235-238.
28 Ibidem , s. 243-247.
29 Politiczeskaja m ysi w Rossii, pod red. E. N. M oszczelkowa, Moskwa 2001, s. 128-130.

106
geograficznie, to moe take pretendowa do miana osobnego typu cywilizacji i kul
tury. Pojcie eurazja stanowio klucz dla caej koncepcji tego ruchu, bdc pew
nym skrtem wyraajcym osobny typ eurazjatyckiej kultury, eurazjatyckiej polityki
i geopolityki oraz eurazjatyckiej tosamoci.
Eurazjatyzm to oglnie mwic koncepcja, w myl ktrej Rosja traktowana jest jak
Eurazja, jak swoisty wiat etnogeograficzny zajmujcy okrelony obszar Azji i Euro
py. Ze wzgldu na szczeglne pooenie i swoisty ad etniczny powstaa tu oryginalna
spoeczno i kultura rnica si zarwno od azjatyckiej, jak i europejskiej. Gwna
teza eurazjatw brzmiaa: Rosja nie jest ani Azj, ani Europ, ale reprezentuje sob
osobny geograficzno-kulturowy wiat30. Rosyjscy eurazjaci wychodzili z zaoenia,
e ich pastwo jest wiatem odrbnym i szczeglnym. Eurazjatyzm taktowano jako
klucz do tajemnicy duszy rosyjskiej.
Eurazjaci uwaali, i kultura Rosji nie jest ani kultur europejsk, ani azjatyck, ani
tym bardziej mechanicznym poczeniem ich obydwu, ale stanowi co zupenie wy
jtkowego: kultur eurazjatyck. Dlatego te gwnym problemem, ktry lea w cen
trum zainteresowa eurazjatw, bya problematyka odrbnoci Rosji od reszty wiata,
jako osobnego etnogeograficznego i kulturowego adu cywilizacyjnego zajmujcego
centralne miejsce (heartland) midzy Wschodem a Zachodem, midzy Europ a Azj.
Jednake wrd tych dwch wiatw Europa jest jawnym wrogiem Rosji i rd
em jej kryzysu, a z Azj Rosj-Eurazj czy pokrewiestwo. Europa jest wrogiem
z kilku wanych przyczyn: 1) jej ustrj spoeczny bazuje na indywidualizmie, bez
osobowym prawie (tj. na egoizmie), a nie na wsplnotowoci oraz braterskiej mi
oci; 2) europejskie pojcia o ewolucji, rozwoju i historii wiata maj charakter
egocentryczny i Europa odmawia uznania wartoci innych kultur; 3) zachodnia de
mokracja parlamentarna, liberalizm powoduj osabienie i upadek pastw i spoe
czestw, o czym bolenie przekonaa si Rosja (dlatego wszelkie prby europeizacji
Rosji, poczwszy od Piotra I, eurazjaci oceniali negatywnie). Z uwagi na negatyw
ne skutki zwizkw z Europ naley podkrela blisko Rosji i Azji oraz zerwa
z polityk prozachodni i odwrci si twarz ku Azji, ktr eurazjaci postrzegali
w romantyczno-symbolicznej perspektywie, czsto niemajcej adnego zwizku
z konkretnymi faktami i obiektywizmem31.
Eurazjaci uwaali, e zwizki Rosji z Azj s nie mniej istotne w rosyjskiej historii
ni zwizki z Europ. Z uwagi na swj azjatocentryzm drugim specyficznym elemen
tem eurazjatyzmu bya orientacja na Wschd, czyli uznanie roli i znaczenia Azji
i ludw azjatyckich w historii kraju, i upatrywanie na Wschodzie klucza do rosyjskiej
samoistnoci i potgi (m.in. jedn z gwnych idei publikacji Ischod ku Wostoku byo
przekonanie, i przyszo Rosji zaley od zorganizowania wiata Wschodu w wielki
antyeuropejski ruch). W publikacjach eurazjatw wyranie podkrelano, i azjatycki
element odgrywa bardziej istotn rol ni sowiaski w formowaniu si i pastwo
woci, i rosyjskiej koncepcji kultury.
Wrd eurazjatw wyrnia si Piotr Sawicki, ktry opracowa cz geograficzn
i socjogeograficzn teorii eurazjatyckiej i by jedynym z rosyjskich eurazjatw, ktre
go mona w peni uzna take za geopolityka. Punktem wyjcia dla geopolitycznych

30 P. N. Sawicki, Geograficzeskij obraz Rossii - Ewrazji, (w:) Tego, Kontinent Ewrazja, Moskwa
1997, s. 297.
31 W. A. Koosow, N. S. Mironienko, Geopolitika ipoliticzeskaja geografia, M oskwa 2002, s. 159.
 idei Sawickiego byo przekonanie, e Rosja stanowi osobny typ cywilizacji i kultu
ry, na ktry decydujcy wpyw wywaro pooenie geograficzne i specyfika etniczna.
Piotr Sawicki sformuowa swoiste geopolityczne credo eurazjatw piszc, i Eurazja
stanowi cao. Jeeli Eurazja to cao, nie ma Rosji europejskiej i azjatyckiej,
a ziemie tak nazywane stanowi ziemie eurazjatyckie32. Eurazj-Rosj traktowa jako
szczeglny, gwny i centralny kontynent Starego wiata, Europ uwaajc za jego
peryferie33. Uznawa, e do Rosji duo bardziej ni do Chin pasuje okrelenie Pa
stwo rodka, gdy dziki swemu pooeniu Rosja zajmuje centralne miejsce po
midzy Wschodem a Zachodem, Europ i Azj, ktre stanowi zaledwie jej peryfe
rie, gdy w zestawieniu z przestrzeni Rosji-Eurazji wszystkie otaczajce j ziemie
i pastwa kontynentu stanowi pas przybrzeny, przy czym Europ z rosyjsko-
-eurazjatyckiego punktu widzenia jest obszar lecy na zachd od jej granic i bdcy
zaledwie pwyspem Eurazji, a Azj obszar lecy na poudniu i poudniowym-
-wschodzie od jej granic. Sama za Rosja nie jest ani Europ, ani Azj i nie ma Ro
sji Europejskiej i Rosji Azjatyckiej, ale jest Rosja-Eurazja stanowica osobny geo-
graficzy wiat i odrbny kulturowo-historyczny obszar - co stanowio podstawow
geopolityczn tez eurazjatw, ktrzy uwaali, e z centralnym pooeniem Rosji
zwizana bya jej specyfika i wyjtkowo kultury, polityki i ekonomii34. Tak wic
w geopolitycznym obrazie wiata wielki kontynent euroazjatycki naley dzieli nie
na Europ i Azj, ale na: rodkowy kontynent, czyli Eurazj, oraz na dwa peryferyj
ne wzgldem niego wiaty: azjatycki (Chiny, Indie, Iran) oraz europejski granicz
cy z Eurazj po linii rzek: Niemna, Zachodniego Bugu, Sanu, ujcia Dunaju. Takie
pooenie geograficzne Rosji-Eurazji sprzyja jednoczeniu i syntezie dwch wiatw
i zasad Starego wiata - Wschodu i Zachodu oraz stworzeniu wasnego oryginalnego
wiata i kultury. W kulturze rosyjskiej eurazjaci upatrywali obecno kultur Wscho
du, Zachodu i Poudnia i traktowali je jako siy jednoczce te wiaty. Podkrelali tak
e, e Rosja-Eurazja moe wypeni swoje zadanie tylko we wsppracy z kulturami
wszystkich ociennych narodw. Z tego te powodu kultury wiata wschodniego s
dla Rosji rwnie wane, jak i kultura Zachodu. Osobliwoci rosyjskiej geopolityki
byo zatem skierowanie si jednoczenie na Wschd i Zachd. Dla Rosji s to dwa
rwnoprawne fronty: zachodni i poudniowo-wschodni35.
Piotr Sawicki podkrela zasadnicze znaczenie istnienia Eurazji oraz idei jednoci
Eurazji dla wiatowej geopolityki i dla oglnej geopolitycznej mapy wiata. By on
przekonany, e jeeli usunie si to eurazjatyckie centrum Starego wiata, to wszystkie
jego pozostae czci (Europa, Azja rodkowa, Iran, Indie, Chiny, Japonia) stan si
jakby rozsypan budowl bez elementu, ktry spaja te czci wiata, zapewnia ich
jedno i utrzymanie cisych kontaktw. Uwaa, e ten wiat lecy na wschd od
granic Europy i na pnoc od waciwej Azji jest t osi, ktra spaja te czci wiata,
zapewnia ich jedno i utrzymanie cisych kontaktw i jest rzeczywistym Pastwem
rodka. Wica i jednoczca rola rodkowego wiata miaa take due znaczenie
w wiatowej geopolityce. Cech charakterystyczn geopolitycznej myli Sawickiego

32 P. N. Sawicki, Geograficzeskij obraz..., s. 279.

33 V. Gonec, Sawicki Piotr, (w:) Idee w Rosji. Leksykon, t. II, pod red. A. de Lazari, d 1999,
s. 283-284.
34 P. Sawicki, Geopoliticzeskije osnowy ewrazijstwa, (w:) Klassika geopolitiki X X wiek, Moskwa
2003, s. 680.
35 I. A. W asilienko, Geopolitika, Moskwa 2003, s. 103.

108
jako eurazjaty byo twierdzenie, i przez tysiclecia geopolityczn przewag na tery
torium eurazjatyckim miay plemiona koczownicze i to one opanoway ca przestrze
pomidzy Europ, Azj rodkow i Chinami, poredniczc w kontaktach midzy tymi
kulturami. Koczownicy - ludy turaskie opanoway ca przestrze rozcigajc si
od Europy a do Chin, ktra jednoczenie graniczya z Azj Przedni, Iranem - Persj
i Indiami. Koczownicy suyli jako porednicy w kontaktach midzy tymi osiadymi
kulturami. Jako przykad Piotr Sawicki pisa, e zwizki midzy Persj a Chinami ni
gdy w historii nie byy tak cise jak w epoce panowania Mongow (XII-XIV w.).
Wszystkie te historyczne rozwaania pozwoliy Sawickiemu wysun wan geo
polityczn tez, e rosyjski wiat jest powoany do penienia wicej i jednoczcej
roli w ramach Starego wiata (Azja i Europa). Miejsce koczowniczych plemion na
obszarze Eurazji zaja nastpnie Rosja, ktra, jak uwaa, winna by kontynuatork
geopolitycznych tradycji imperium mongolskiego. Uwaa te, e rosyjski wiat jest
w naturalny sposb powoany do penienia dominujcej roli w wiecie i utrzymywa
nia jednoci Starego wiata. Zalenie od tego, w jaki sposb Rosja-Eurazja bdzie
wypenia to swoje zadanie, caa mozaika rnorodnych kultur starego kontynentu
moe przeobrazi si w organiczn cao i zaciera rnice midzy Wschodem a Za
chodem36. Przekonanie o tym, i geopolitycznym zadaniem Rosji jest opanowanie
przestrzeni eurazjatyckiej i zastpienie imperium mongolskiego w roli dominujcego
podmiotu, bdce swoistym credo eurazjatyckiej geopolityki, nie byo oryginalnym
stwierdzeniem Sawickiego. Przed nim w rosyjskiej myli geopolitycznej takie zada
nie przed Rosj stawia ju Aleksy Wandam, a w europejskiej geopolityce Halford
Mackinder, uwaany za jednego z klasykw myli geopolitycznej. Mackinder by
pierwszym, ktry wysun tez (wykorzystywan pniej w pracach rosyjskich eura-
zjatw), i Rosja carska zastpia imperium mongolskie w roli siy dominujcej nad
mas kontynentaln i sprawujcej kontrol nad kluczowym pivot area. Jej rosnca
presja militarna na Skandynawi, Polsk, Persj i Turcj zastpia dotychczasowe
najazdy koczownikw na stref kontynentalno-oceaniczn37. Z mackinderowskich
koncepcji geopolitycznych do geopolitycznej myli eurazjatyzmu przeszo take
przekonanie, i historia wiata jest zdominowana przez cig rywalizacj pomi
dzy mocarstwami morskimi a mocarstwami kontynentalnymi i e kluczow rol
w tej rywalizacji odgrywa heatlnad utosamiany z Rosj38. Przekonanie Sawickiego

36 Ibidem, s. 103.
37 H. Mackinder, The geographical pivot o f history, The Geographical Journal 2004, vol. 170,
nr 4, s. 313.
38 Przekonanie to stanowi chyba jedn z najstarszych, a zarazem najtrwalszych idei geopolitycznych,
ktra wci powraca w dyskusjach. Jej istnienie mona ju zauway u greckiego historyka Tukidydesa,
ktry w swoim dziele powiconym historii Grecji - Wojna peloponeska podj problem atyk rywa
lizacji dwch regionalnych potg Aten i Sparty o dominacj w wiecie helleskim. Konflikt ten nie by)
jednak zwyk w ojn pom idzy dwom a przeciwnikami. Byl to take konflikt pomidzy dwom a rnymi
stylami ycia reprezentowanymi przez dwie strony. Rzecz idzie o wybr pomidzy dem okracj a oligar
chi, pomidzy handlem i rzemiosem a tradycyjn rolnicz drog rozwoju, pom idzy szerokim, kosm o
politycznym a spartasko-patriotycznym etosem. Tukidydesowe przeciwstawienie dwch potg - morza,
reprezentowanego przez Ateny i utosamianego z handlem, wolnoci i demokracj oraz ldu, reprezen
towanego przez Spart i utosamianego z konserwatyzmem, tradycjonalizm em , despotyzmem - stao si
w okresie rozwoju nowoczesnych bada geopolitycznych jednym z najtrwalszych elem entw sucych
do geopolitycznego opisu wiata. M otyw przeciwstawienia potgi morskiej i potgi ldowej pojawi si
w klasycznych pracach geopolitycznych Alfreda Mahana, Halforda M ackindera i Karla Haushofera, i w y
kazuje, niezalenie od swojego archaicznego charakteru, ywotno a do dnia dzisiejszego.

109
0 tym, i Rosja jest powoana do odgrywania dominujcej roli na przestrzeni azja
tyckiej, stanowic najpotniejsze mocarstwo ldowe, stao si podstaw eurazjaty-
ckiej geopolityki.
Piszc o osobliwociach Rosji-Eurazji Piotr Sawicki uwaa, e o geograficznej
1geopolitycznej specyfice decydowao pooenie w ogromnej strefie tundry, lasw
i stepw, cigncych si od granic Chin a po ujcie Dunaju (pisa, i Rosja to pocze
nie dwch wiatw: europejskiego lasu i azjatyckiego stepu). Obszar ten, a w szcze
glnoci strefa stepw, suy przemieszczaniu si koczowniczych plemion z Azji do
Europy (Hunw, Poowcw, Pieczyngw, Mongow). Wdrwki ludw koczowni
czych sprzyjay tworzeniu rnorodnych geopolitycznych konfiguracji, wspdziaa
niu etosw plemion zamieszkujcych terytorium wielkiego stepu. Inwazje obcych
plemion i narodw na ziemie pozostajce pod wadaniem koczownikw byy jednak
niezmiernie rzadkie. Chiczycy a do koca XVIII w. nie byli w stanie rozszerzy
swojego osadnictwa na pnoc od Wielkiego Muru. W VII w. Arabom udao si opa
nowa Azj rodkow, ale wikszo z nich zmuszona bya si wycofa, a ci, ktrzy
pozostali, zostali zasymilowani. W X w. plemiona semickie dc do opanowania
drg handlowych utworzyy na terytorium Eurazji kaganat Chazarski, ktry zosta
pokonany przez wojska ruskie.
Eurazja bya terytorium rozwoju wielu etosw. Wrd nich wiodcym etosem
byli jednak Sowianie, najbardziej przedsibiorczym i dominujcym w sferze kultury,
wojskowoci i organizacji pastwowo-spoecznej. Bizantyska kultura i mongolskie
wzory pastwowoci pozwoliy im przeciwstawi si innym superetosom i zacho
wa swoj odrbno i niezaleno od agresywnego rzymsko-germaskiego wiata.
Dziki tym cechom Sowian oraz wielkim przestrzeniom wiat Eurazji stale dy do
politycznego zjednoczenia. Piotr Sawicki uwaa, e przestrze Eurazji dziki swo
im podstawowym cechom zmierza ku jej politycznemu zjednoczeniu. Podkrela te
w sposb szczeglny rol i znaczenie Mongow i Dyngis-chana, ktry stworzy po
tne imperium przewyszajce swoimi rozmiarami imperium rzymskie i kalifat arab
ski, a take pierwszy sformuowa historyczne zadania Eurazji, dajc pocztek jej poli
tycznemu zjednoczeniu i tworzc podstawy jej politycznego ustroju39. Sawicki uznawa,
e geopolityczny ksztat Rosji-Eurazji w znaczcym stopniu pokrywa si z geograficz
nym obszarem wadzy mongolskiej i w tradycji tatarsko-mongolskiej Rosjanie powinni
szuka rde geopolitycznego zjednoczenia Eurazji. Twierdzi, i bez tatarszczyzny
(tatarszcziny) nie byoby Rosji i wielkiego, jednolitego imperium rosyjskiego40.
Orientacja na Wschd, ku ludom wielkiego stepu, w pozytywnym kontekcie
bya specyficzna dla idei caego ruchu eurazjatw i stanowia kluczow formu
midzywojennego eurazjatyzmu. W geopolitycznym opisie wiata eurazjaci uwaa
li Rosj za kontynuatork mongolskiej polityki zjednoczenia pod siln wadz caej
przestrzeni Eurazji, co stanowi miao podstaw geopolitycznej strategii Rosji. Piotr
Sawicki uwaa, e Rosja to spadkobierca Wielkich Chanw i dziea Dyngis-chana
orazTim ura41. Piszc o geopolitycznej strategii Rosji-Eurazji Sawicki wskazywa tak
e na geograficzne rda eurazjatyckiej jednoci. Wedug niego Eurazja jako geogra
ficzny wiat bya jakby stworzona do tego, aby na jej terytorium zbudowa jednolite

39 N. A. Nartow, Geopolilika, Moskwa 2004, s. 125.

40 P. Sawicki, Stiep i osiedlost' (w:) Russkij mir. Geopoliliczeskije zam ietki po russkoj istorii, wybr
K. Korolew, M oskwa 2003, s. 811.
41 Ibidem, s. 813-814.

110
pastwo - Rosj-Eurazj. Uwaa take, e wypeniajc t misj we wspczesnym
wiecie Rosjanie powinni szuka nowych sposobw i form zabezpieczeniajednolito-
ci Eurazji, uciekajc si nie tylko do siy oraz wojny, ale odwoujc si do wpyww
kulturowych i wsppracy, czyli do tego, co wspczenie okrela si mianem soft
power. Sawicki uwaa, e Rosja powinna podj w sferze geopolityki wysiek stwo
rzenia nowych form myli i twrczoci spoeczno-kulturowej dla osignicia swojej
zjednoczeniowej misji. Bya to jedna z wanych i nowatorskich idei Piotra Sawickie
go, nie doceniona przez jem u wspczesnych i potomnych, dla ktrych eurazjatyzm
stanowi niekiedy podstaw agresywnego nacjonalizmu rosyjskiego.
Jeszcze jednym wanym pojciem eurazjatyzmu, ktre Sawicki wprowadzi do
obiegu, byo pojcie ideokracji. Pojcie to rozumiane byo jako podporzdkowanie
pastwa idei panujcej (pod ktr rozumiano eurazjatyzm). Powstanie tej koncepcji
byo zwizane z faktem, i eurazjaci doceniali znaczenie sfery duchowej w yciu spo
eczestwa. Piotr Sawicki uwaa, e przyczyna rewolucji rosyjskiej leaa wanie
w sferze duchowej, a bolszewizm i ideologia komunistyczna to idea o nadzwyczaj
nie szerokim rozmachu, niezalenie od swego niszczycielskiego charakteru. Dlatego
te aby z ni walczy, trzeba posiada ide o rozmachu podobnym do komunizmu.
Sawicki uwaa, e nowa idea dla Rosji jest potrzebna dlatego, e to nie ludzie i nie
instytucje, ale idee rzdz narodami, a istot wadzy jest wadza idei. Tylko wielka
idea tworzy wielkich ludzi i tylko ona daje impuls i wprawia w ruch nard42. Sawi
cki uwaa, i Rosja-Eurazja powinna by ideokracj, w ktrej grupa przywdcw
politycznych bdzie jednoczenie wodzami duchowymi, a duchowy impuls bdzie
szed z gry w d, a przeniknie cay nard rosyjski.
Eurazjatyzm midzywojenny pretendowa do bycia podstawow ideologi, na kt
rej budowane bdzie nowe eurazjatyckie mocarstwo z dominujc w nim eurazjaty-
ck kultur. By on caociowym systemem wiatopogldowym, a dla eurazjatw ich
pogldy byy take ideologi odzwierciedlajc ich osobiste przekonania i dowiad
czenia yciowe. Mylenie eurazjatyckie miao w duym stopniu charakter ideologicz
ny i sami eurazjaci traktowali je jako polityczn ideologi majc sta si kluczem
do odrodzenia Rosji. Charakter midzywojennego eurazjatyzmu, ktry stanowi mia
intelektualn, duchow podbudow dziaa politycznych, wpyn na charakter eur-
azjatyckich koncepcji geopolitycznych, ktre miay suy uprawomocnieniu ideo
logicznych zaoe eurazjatw. Geopolityczne teorie Sawickiego wywodziy si nie
tyle z charakterystycznego dla midzywojennych europejskich geopolitykw, takich
jak :ip. Halford Mackinder, denia do dokonania pewnych uoglnie historycznych
na podstawie wiedzy geograficznej i poszukiwania na tej podstawie waciwej strate
gii dziaania, ile z chci uzasadnienia susznoci eurazjatyckiego wiatopogldu. Geo
polityka penia zatem w midzywojennym eurazjatyzmie funkcj ideologiczn, co
take wpyno na charakter recepcji eurazjatyzmu w poradzieckiej Rosji.
Wan postaci w historii ruchu i porednikiem pomidzy eurazjatyzmem mi
dzywojennym a wspczesnym neoeurazjatyzmem by historyk Lew Gumilow
(1912-1992), ktrego twrczo odegraa kluczow rol w przywrceniu kulturze
rosyjskiej tradycji emigracyjnego eurazjatyzmu. Gumilow by kontynuatorem trady
cji klasycznego eurazjatyzmu w myli rosyjskiej i pisa, e jeli Rosja ma zosta
uratowana i przetrwa, to tylko jako mocarstwo eurazjatyckie i tylko dziki eurazja-

42 R. Paradowski, Eurazjatyckie imperium..., s. 53.

111
tyzmowi43. Uznaje si, i to jego talentowi pisarskiemu i pasji propagatorskiej eura-
zjatyzm zawdzicza swj spektakularny renesans na przeomie lat osiemdziesitych
i dziewidziesitych. By on zwolennikiem i kontynuatorem myli eurazjatyckiej,
rozpowszechni w ZSRR pogldy historyczne Georgija Wiernadskiego, geopolitycz
ne Piotra Sawickiego, etnograficzno-kulturowe Mikoaja Turbieckiego. Z klasycz
nego eurazjatyzmu przej Gumilow przekonanie o bogosawiestwie tatarskiego
jarzm a, pochodzeniu rosyjskiej pastwowoci od koczowniczego imperium Mon
gow, wieloetnicznoci narodu rosyjskiego, nieprzezwycialnej obcoci i wrogoci
kultury Eurazji i kultury Zachodu44.
Mimo, i sam Gumilow nie uwaa si za geopolityka, to jego prace s w Rosji
wliczane do klasyki myli geopolitycznej ze wzgldu na poczenie geografii z etno
logi i historiozofi oraz na znaczenie, jakie pogldy Gumilowa miay dla rozwoju
neoeurazjatyzmu. Osi historiozoficzno-etnograficznych rozwaa Gumilowa bya
koncepcja etnosw oraz pasjonarnoci. Prace Gumilowa day impuls do ponownego
zainteresowania si eurazjatyzmem, ktry sta si wan alternatyw dla kierunku
prozachodniego w geostrategicznych rozwaaniach o przyszym rozwoju Rosji.
Za podstawowy element analiz historiozoficznych i etnograficznych Gumilow uzna
etnos, czyli naturalnie uksztatowan spoeczno istniejc jakom system, ktry prze
ciwstawia siebie innym podobnym systemom na zasadzie poczucia komplementarno-
ci w ramach jednego etosu (podwiadomego uczucia wzajemnej sympatii i poczucia
wsplnoty) i jej braku w stosunku do innych45. Etnosy rnicuj si na podstawie
stereotypu zachowania, ktry jest cile zwizany z tradycj historyczn. Stereotyp
zachowania przejawia si w odmiennej reakcji przedstawicieli tego samego etosu
na ten sam bodziec. Za cech charakterystyczn Gumilowowskiej etnologii uznaje
si dynamiczne widzenie etnosu, ktry nie jest rzecz czy stanem, ale dynamicznym
procesem, majcym swj pocztek i koniec, a take stae fazy rozwojowe i waciwe
sobie sposoby oddziaywania wzajemnego z innymi etnicznymi procesami46. Gatu
nek ludzki, skadajcy si z rnorodnych etnosw, jest wedug rosyjskiego uczonego
czci szerszego ukadu - biosfery, ta za - czci wszechwiata, z ktrego pyn
oywcze prdy, uruchamiajce procesy etniczne (tworzenie si etosw i superetno-
sw) i prowadzce je przez cykle yciowe, a do wyczerpania si energii yciowej,
tak zwanej pasjonarnoci47, zgodnie z koncepcj pasjonarnego impulsu - kosmiczne
go promieniowania, uruchamiajcego proces powstawania etnosw, ktrych rozwj
polega na wykorzystywaniu i wyczerpywaniu si energii kosmicznej. Kosmiczny,
pasjonarny impuls, dziaajc w strefie kontaktw midzyetnicznych prowadzi do po
wstania superetnosw, czyli kompilacji kilku etnosw, powstaych w jednym regionie
klimatycznym i jednakowych warunkach naturalnych.
Jednym z takich superetnosw s Wielkorusi, skadajcy si ze Sowian, Mongo
w i U gro-finw -etnosw bliskich sobie. Historycznym miejscem zamieszkiwania
ludw skadajcych si na superetnos wielkoruski jest Eurazja, ktra obejmuje stref
rwniny europejskiej i stepw azjatyckich oraz stref tajgi lenej. Obszar ten lec na

43 Por. Gum ilow L., Ritmy Jewrazji, Epochi i ciwilizacii, Moskwa 1993, s. 31.
44 R. Paradowski, Lew Gumilow, (w:) Idee w Rosji. Leksykon, t. 4, pod red. A. de Lazari, d 2001,
s. 138.
45 L. Gumilow, O d Rusi do Rosji, Warszawa 2004, s. 9.
46 R. Paradowski, Eurazjatyckie imperium..., s. 155.
47 Ibidem, s. 158.

112
uboczu cywilizacji zachodu - aciskiej i na uboczu cywilizacji wschodu - chiskiej
i indyjskiej posiada wasn specyfik kultury, specyfik, ktra odrnia ten rejon od
Wschodu i Zachodu i stanowi o jednoci superetnosu rosyjskiego48. Granice Eurazji
na wschodzie sigaj Wielkiego Muru Chiskiego, na poudniu obejmuj Azj rod
kow ograniczon acuchami gr Kaukaz, Kopetdag, Pamir, Tien-Szan, zachodni
granic stanowi izoterma stycznia, ktra na zachodzie jest dodatnia, a na wschodzie
ujemna. W ramach Eurazji wystpuj dwie gwne odmienne strefy: las i step. Strefy
te uzupeniaj si wzajemnie i potrzebuj, dlatego te stosunki midzy etnosem lasu
- Rosjanami, a etnosem stepu - Mongoami zawsze byy przyjazne, dziki czemu
obszar Eurazji sta si naturalnym siedliskiem dla superetnosu wielkoruskiego, kt
rego dwoma substratami s Rosjanie i Tatarzy. Samo olbrzymie zrnicowanie kra
jobrazw Eurazji sprzyjao wsppracy etnosw zamieszkujcych ten obszar, gdy
zjednoczenie i wsppraca byy zawsze dla narodw Eurazji rozwizaniem o wiele
dogodniejszym ni separacja49.
Gumilow podkrelajc warto etosu tatarskiego i jego olbrzymi wkad w tworze
nie si imperium rosyjskiego du cz swojej twrczoci historycznej powici,
podobnie jak i jego eurazjatyccy poprzednicy, na prby walki z antytatarsk czarn
legend Mongow, ktr przypisuje okcydentalistycznie nastawionym historykom
rosyjskim. Uwaa on, i dziki sojuszowi politycznemu i wojskowemu Rusi Mo
skiewskiej i Wielkiej Ordy, a nastpnie fizycznemu poczeniu si dwch bliskich
sobie etnosw, powsta superetnos wielkoruski50. Dziki temu doszo do zjednoczenia
Eurazji z Rosj na czele, ktremu przeciwstawiay si tradycyjnie: na zachodzie - ka
tolicka Europa, na Dalekim Wschodzie - Chiny, na poudniu - wiat islamu51.
Podkrelajc rol ludw wielkiego stepu w historii Rosji, Gumilow, podobnie jak
i pozostali eurazjaci, negatywnie odnosi si wobec Europy Zachodniej, a cilej m
wic wobec prozachodniej, okcydentalstycznej orientacji w Rosji, ukierunkowanej na
wspprac z krajami zachodnioeuropejskimi. Uwaa bowiem, i historia ukazuje, e
Turcy i Mongoowie mog by szczerymi przyjacimi, a Anglicy i Niemcy tylko chy
trymi eksploatorami52. Narody eurazjatyckie budoway wspln pastwowo kierujc
si zasad priorytetu praw kadego narodu do okrelonego sposobu ycia, w ten sposb
chroniono te prawa poszczeglnych ludzi. Dopki kady nard mia prawo by sob,
zjednoczona Eurazja pomylnie wytrzymywaa napr i Europy Zachodniej, i Chin,
i muzumanw. Niestety, jak pisze Gumilow, w XX w. Rosja odesza od tradycyjnej
dla niej polityki i zacza kierowa si zasadami europejskimi - prbowano sprawi,
aby wszyscy byli jednakowi, narzucajc europejskie wzory zachowania. W rzeczy
wistoci rosyjskiej kierowanie si zasadami europejskimi nie mogo przynie i nie
przynioso nic dobrego, poniewa superetnos rosyjski powsta piset lat pniej ni
europejski i zarwno Rosjanie, jak i Europejczycy zawsze odczuwali t rnic i nigdy
nie uwaali si za swoich. Rosjanie nie mog kierowa si zasadami europejskimi,
poniewa inny jest cykl rozwoju ich superetnosu, co wyznacza zupenie inne imperaty
wy zachowania. Naley co prawda uczy si dowiadcze europejskich, ale pamita,
i s to dowiadczenia cudze i ich mechaniczne zastosowanie nie moe przynie nic

48 L. Gumilow, Dzieje etosw wielkiego stepu, Krakw 1997, s. 8.

49 L. Gumilow, O d Rusi..., s. 274-275.
50 R. Paradowski, Eurazjatyckie imperium..., s. 203-212.
51 L. Gumilow, O d Rusi..., s. 274.
52 R. Paradowski, Eurazjatyckie imperium..., s. 204.

113
pozytywnego. Mona prbowa wej w krg narodw cywilizowanych, to znaczy
w inny superetnos, ale cen integracji Rosji z Europ Zachodni bdzie w kadym
przypadku cakowite odejcie od rodzimych tradycji i nastpujca za tym asymilacja53.
Dlatego Gumilow twierdzi, e Rosja, jeeli ma przetrwa, to tylko jako mocarstwo
eurazjatyckie, poniewa taka jest logika rozwoju superetnosu wielkoruskiego.
Gumilow nie by geopolitykim, a gwnym polem jego zainteresowa badaw
czych bya przede wszystkim filozofia rosyjskich dziejw. Jego prace powicone
historii Rosji, czy te ludom Wielkiego Stepu, nie podejmoway problemw stric
te geopolitycznych, ale proponoway pewien sposb rozumienia historii Rosji bliski
tradycji ruchu eurazjatw, od ktrych Gumilow przej przekonanie o pozytywnej
roli Azji w rosyjskiej historii i niech wobec wzorcw cywilizacji zachodnioeuro
pejskiej. Mimo i Gumilow by znanym i cenionym w Zwizku Radzieckim history
kiem, to eurazjatyckie idee upowszechniane w jego pracach zaczy zdobywa sobie
popularno dopiero pod koniec lat osiemdziesitych. Bya to wwczas reakcja kon
serwatywnie nastawionej czci rosyjskiej inteligencji i aparatu biurokratycznego na
wewntrzne i zewntrzne reformy polityczne Michaia Gorbaczowa. Ludzie, ktrzy
nie zgadzali si z polityk gorbaczowowskiej pierestrojki i prozachodnim zwrotem
w rosyjskiej polityce zagranicznej, poszukiwali myli przewodniej, ktra mogaby
suy mobilizacji politycznej i zastpi skompromitowan ideologi komunistyczn.
Eurazjatyzm sta si m.in. czci ideologii nacjonalistycznej organizacji Front
Narodowo-Patriotyczny Pami, dziaajcej od 1982 r. jako stowarzyszenie
kulturalno-literackie, pielgnujce tradycje rosyjskie. Pod koniec lat osiemdziesi
tych organizacja ta staa si jedn z dziaajcych jeszcze nieoficjalnie grup politycz
nych, przyjmujc postaw antyzachodni, a take prezentujc silny antysemityzm54.
Po powoaniu do ycia konserwatywnego czasopisma D ien , a nastpnie Elementi,
neoeurazjaci zaczli wyraa swoj tosamo poprzez promocj idei nowego eur-
azjatyckiego imperium Rosji, ulokowanego pomidzy Wschodem a Zachodem i od
miennego od ZSRR55. Szczeglnie silnym impulsem do odrodzenia si doktryny eur-
azjatyzmu sta si rozpad ZSRR. Wwczas to eurazjatyzm sta si integraln czci
ideologii rosyjskich konserwatywnych tradycjonalistw. Jego dominacja widoczna
staa si gwnie w ruchach neokomunistycznym i nacjonalistycznym. Komunici
mylcy o odbudowie ZSRR oraz nacjonalici marzcy o Rosji jako o wielkim impe
rium z atwoci zaadoptowali eurazjatyzm do swoich doktryn politycznych56.
Adaptacje kompleksu idei eurazjatyckich do realiw wspczesnego, pozimnowo-
jennego wiata okrela si zbiorcz nazw neoeurazjatyzmu, ktry nie jest jednolit
ideologi, ale jest wewntrznie zrnicowany i wystpuje w kilku wersjach. Przyj
muje si oglny podzia neoeurazjatyzmu na nurt radykalny, tzw. ekspansjonistw
((expansionists) oraz nurt umiarkowany, tzw. modernizatorw {modernizers f 1. Rosyj
ski geopolityk Andriej Cygankw zwraca uwag, i gwna rnica w tym wypadku

53 L. Gumilow, O d Rusi..., s. 275-276.

54 Por. A. Czajowski, Demokratyzacja Rosji w latach 1987-1999, W roclaw 2001, s. 155-156.
55 A. P. Tsygankov, Hard-line eurasianism and Russia i contending geopolitical perspectives, East
European Quarterly 1998, vol. 32, nr 3, s. 317; M. Laruelle, The two fa ce s o f contemporary eurasianism :
an imperial version o f Russian nationalism, Nationalits Papers 2004, vol. 32, nr 1, s. 117.
56 A. P. Tsygankov, Hard-line eurasianism..., s. 317.
57 A. P. Tsygankov, Hard-line eurasianism..., s. 316; M. Bassin, K. E. Aksenov, M ackinder and the
heartland theory in post-soviet geopolitical discourse, Geopolitics 2006, vol. 11, nr 1, s. 99-118.
 polega na tym, i modernizatorzy opowiadaj si za umiarkowanym modelem eks
pansji, ograniczonym do obszaru byego ZSRR, uznawanego za naturaln stref
geopolitycznej dominacji Rosji jako mocarstwa eurazjatyckiego. Natomiast ekspan-
sjonici uwaaj, e Rosja powinna bezzwocznie przej inicjatyw geostrategicz-
n rozszerzajc swoj stref wpyww i terytorialnej ekspansji poza granice byego
ZSRR58. Obydwa nurty postrzegaj Rosj jako eurazjatyckie imperium i uwaaj, i
granice byego ZSRR wyznaczaj obszar, ktry stanowi geopolityczne dominum Ro
sji. Jeden z eurazjatyckich publicystw pisa, i dwugowy orze bdcy herbem im
perium rosyjskiego oddaje gwn cech geopolityczn i geohistoryczn kraju: jego
kontynentalny, eurazjatycki charakter. Geopolitycznie Zwizek Radziecki by natu
raln kontynuacj i utrwaleniem eurazjatyckiego charakteru Rosji. Jako eurazjatycki
podmiot historyczny i geopolityczny Rosja bya i musi by okrelana w przestrzeni
wyznaczanej przez granice ZSRR59.
Dominacja neoeurazjatyzmu w rosyjskim myleniu geopolitycznym po rozpadzie
ZSRR stanowi niezwykle interesujce zjawisko spoeczno-polityczne, gdy generalnie
w kulturze i mentalnoci rosyjskiej Azja nigdy nie uzyskiwaa znaczenia pozytywne
go, a pojcie azjatyzmu miao w kulturze rosyjskiej wyrane konotacje negatyw
ne, bdc synonimem zacofania i barbarzystwa, czym, co naley przezwyciy,
aby Rosja staa si pastwem w peni cywilizowanym i europejskim. Sukces ideo
logii eurazjatyzmu i jej powszechno w mentalnoci rosyjskich elit politycznych,
a take spoeczestwa (eurazjatyzm dominuje na poziomie zarwno wysokich -
zwizanych z elitami politycznymi, jak i niskich - spoecznych wyobrae geo
politycznych), jest ponadto o tyle interesujcy, i eurazjatyzm nigdy nie nalea do
mainslream rosyjskiej kultury. Istnia on jako jeden z wielu, a nawet marginalny nurt
na scenie politycznej rosyjskiej emigracji midzywojennej60. Dopiero transformacja
lat osiemdziesitych i dziewidziesitych wywoaa renesans tej ideologii, zaintere
sowanie publicystw, pisarzy i akademikw, co pozwolio wydoby z zapomnienia
eurazjatyckie idee i przypomnie ich twrcw61.
Wydaje si, i do upowszechnienia si ideologii azjatyckiej przyczyniy si gw
nie warunki, w jakich zachodziy procesy rozpadu ZSRR i budowy Federacji Rosyj
skiej. Paradoksem i zarazem wielk tragedi narodu rosyjskiego stao si to, i wiel
ki przeom, ktry dokona si Rosji w drugiej poowie lat osiemdziesitych, sta si
jednoczenie przyczyn kryzysu cywilizacyjnego dotyczcego wszystkich sfer ycia
spoecznego, dramatycznego spadku poziomu ycia, poczucia bezpieczestwa i god
noci obywateli rosyjskich. Rozpad ZSRR spowodowa znaczne zmniejszenie si
terytorium jego kontynuatorki - Federacji Rosyjskiej; kryzys gospodarczy i brak per
spektyw rozwoju gospodarczego spowodowa systematyczne zmniejszanie si mo
liwoci midzynarodowego oddziaywania Rosji. Reformatorzy skupieni wok Gor
baczowa, a pniej wok prezydenta Rosji Borysa Jelcyna, prbowali przebudowa
pastwo na wzr systemw politycznych i gospodarczych pastw Europy Zachod
niej. Reformy nie przyniosy jednak oczekiwanych efektw, a doprowadziy do cha
osu wewntrznego, masowej pauperyzacji i znaczcych kontrastw bytowych. Kiedy
Rosjanie przegrali rywalizacj z krajami Zachodu, okazao si, i utracili co wicej

58 A. P. Tsygankov, Hard-Hne eurasianism..., s. 316.

59 S. Sutanw, Duch jew razijstw a, Nasz Sow riem iennik 1992, nr 7, s. 23.
60 R. Backer, M idzywojenny eurazjatyzm, d 2000, s. 9.
61 R. Paradowski, Eurazjatyckie imperium..., s. 39; R. Backer, M idzywojenny..., s. 5 4 - 55.

115
 ni tylko polityczne superstruktury autorytarnego pastwa wsparte przez zdyskredy
towan w oczach spoeczestwa parti komunistyczn, utracili przede wszystkim
podstawy swojej egzystencji, bezpieczestwo socjalne i poczucie wasnej wartoci.
Dominacja indywidualizmu i konsumpcjonizmu przyniosa rzeczywiste korzyci tyl
ko niewielkiej garstce ludzi, ktrzy zaczli stanowi now elit pastwa62. W zwiz
ku z tym przestay one cieszy si powszechnym uznaniem, a w Rosji zacza si
odradza antyzachodnia, antydemokratyczna i antyliberalna myl polityczna zorien
towana na restauracj wiatowej potgi Rosji, a takie pojcia, jak demokracja czy
te liberalizm zostay zdyskredytowane przez postpujc pauperyzacj spoeczn, za
ktr obwiniono prozachodnich reformatorw. Nieudane reformy oddaliy Rosj od
Europy i jej wartoci, a rozczarowanie kursem prozachodnim przywrcio odwiecz
ne rosyjskie pytanie o sens i charakter westernizacji kraju, pytania o tosamo
narodow, o stosunek do wiata zewntrznego i wasnego dziedzictwa historyczno-
-kulturowego. W rezultacie zaczy w Rosji narasta obawy wobec kierunku wsp
czesnych przemian, a wraz z tym zaczy upowszechnia si postawy patriotyczno-
-nacjonalistyczne oraz izolacjonistyczne.
Nowe Polityczne Mylenie, zapocztkowane przez Michaia Gorbaczowa i sku
pionych wok niego reformatorw widzcych szans na przeksztacenie Rosji w de
mokratyczny kraj bdcy czci wsplnego europejskiego domu, okazao si ilu
zj. Era nadziei przeomu lat osiemdziesitych i dziewidziesitych, stymulowana
przez zakoczenie rywalizacji Wschd-Zachd, liberalizacj Europy Wschodniej,
zjednoczenie Niemiec, a take dominacj liberalnych wizji zjednoczonej Europy,
zacza dobiega koca. Wystpiy problemy, z ktrymi musiaa zmierzy si Rosja
w rodowisku midzynarodowym, takie jak: niebezpieczestwo dezintegracji kraju,
konflikty w otoczeniu Rosji i wewntrz niej (Czeczenia), problemy diaspory rosyj
skiej w byych republikach ZSRR, konflikt na Bakanach, zagroenie rozszerzaniem
si NATO. To wszystko wywoao ostr krytyk prozachodniej polityki Gorbaczowa
jako nierealnej, utopijnej i bdcej przykadem mylenia yczeniowego. Nawoywa
nia do ponownego przemylenia postzimnowojennych relacji midzynarodowych
i ponownego przemylenia geopolitycznej strategii Rosji stay si podstaw krytyki
prozachodniego kierunku rozwoju i przyczyniy si do rozwoju alternatywnych kon
cepcji. Jedn z nich sta si wanie neoeurazjatyzm63.
Problemem spoeczestwa rosyjskiego okresu transformacji stao si okrelenie
wasnej tosamoci narodowej oraz budowa nowej przestrzeni kulturowej, ktra staa
by si podstaw przyszego rozwoju. W obliczu kryzysu cywilizacyjnego zaczo si
upowszechnia przekonanie o odrbnoci i wyjtkowoci Rosji oraz o jej potrzebie
powrotu do rde. Nastrojom antyzachodnim, izolacjonistycznym, spowodowanym
rozczarowaniem wobec procesw modernizacji i westernizacji towarzyszyo zatem
poszukiwanie alternatywnych wobec Zachodu drg rozwojowych. Nastpio odro
dzenie si zainteresowania eurazjatyzmem, a wraz z tym rehabilitacja Azji w wiado
moci rosyjskiej. Std wywodzi si take dominacja obrazu Rosja-Eurazja we wsp
czesnym dyskursie wok geopolitycznej strategii Rosji. Obraz Rosja-Eurazja stal si
alternatyw wobec obrazu Rosja-Europa. Eurazjatyzm, odwoujcy si do zakorze

62 M. A. Molchanov, Russia and globalization, Perspectives on Global Development and Techno

logy 2005, vol. 4, nr 34, s. 400, 403; N. Holmstrom, R. Smith, The necessity o f gangsters capitalism:
prim itive accumulation in Russia and China, M onthly Review 2000, nr 51, s. 1-15.
63 A. P. Tsygankov, Hard-line eurasianism..., s. 315.

116
nionego w kulturze rosyjskiej przekonania, e Rosja to ani Wschd, ani Zachd, ale
co trzeciego, specyficznego, sta si non spoecznie ide.
Dominacja eurazjatyzmu we wspczesnej Rosji w ynikaz faktu, itwrczo przysto
sowany do warunkw wspczesnoci okaza si ideologi niezwykle non w dobie
zniecierpliwienia spoecznego wywoanego wysokimi kosztami spoecznymi liberal
nych reform politycznych i rynkowych. Ponadto brak pomysu na europejsko Rosji,
zarwno w niej samej, jak i na Zachodzie, popchna wspczesn Rosj w kierunku
specyficznych nacjonalistycznych ideologii rosyjskich64. Nie sposb jest zrozumie
mentalnoci i zachowa wspczesnych Rosjan, a take elit politycznych Federacji Ro
syjskiej, nie odwoujc si do eurazjatyzmu, ale nie sposb take zrozumie jego do
minacji bez zrozumienia warunkw, ktre spowodoway, e ta marginalna w rosyjskiej
rzeczywistoci kulturowej ideologia nagle znalaza si w centrum dyskursu publicz
nego. Rosja wypchnita w latach dziewidziesitych z Europy i ze swoich dotych
czasowych sfer wpyww, stojca w obliczu tendencji separatystycznych objawiaj
cych si w regionach rosyjskich zamieszkaych przez ludno nierosyjsk (Baszkiria,
Jakucja, region Kaukazu, Tatarstan), znalaza w eurazjatyzmie elementy, ktre daway
szans na budow wsplnej dla caej wieloetnicznej i wielokonfesyjnej Rosji spjnej
przestrzeni ideologicznej i podstaw dla rozwoju strategii geopolitycznej w XXI w.
Wrd wielu ideologii rosyjskich to wanie eurazjatyzmowi udao si wypeni
puste miejsce w rosyjskim yciu spoeczno-politycznym, gdy pozostae ideologie
okazay si do tego niezdolne. Okcydentalizm, silnie obecny w tosamoci rosyjskiej,
zosta na pocztku lat dziewidziesitych zdyskredytowany przez nieudane dziaa
nia proeuropejskich reformatorw, ktre doprowadziy do rozpadu pastwa, kryzysu
wadzy centralnej, upadku autorytetu midzynarodowego oraz gbokiego kryzysu
spoeczno-gospodarczego. Ideologie silnie naznaczone prawosawnym mesjanizmem
narodowym, jak np. teoria Moskwy - Trzeciego Rzymu, okazay si bezuyteczne
wobec braku moliwoci i rodkw realizacji mesjanistycznych postulatw. Ponadto
agresywny i nietolerancyjny nacjonalizm prawosawny w obliczu emancypacji r
norodnych grup etnicznych zamieszkujcych terytorium Federacji Rosyjskiej staby
si zagroeniem dla jednoci pastwa i rdem napi spoecznych. Kolejny wany
komponent rosyjskiej tosamoci - sowianofilstwo, jako ideologia uksztatowana
w XIX w., bdca rosyjsk odmian zachodnioeuropejskiej filozofii romantycznej, ze
swoj krytyk europejskiej racjonalnoci, niechci wobec Owiecenia, apoteoz lu
dowoci rosyjskiej i prawosawia, kultem wsplnoty soborowoci, bya ideologi,
ktra nie miaa racji bytu w warunkach spoeczestwa nowoczesnego. W tej sytua
cji eurazjatyzm sta si jedyn ide, ktra okazaa si przydatna w rzeczywistoci lat
dziewidziesitych. Zalecajc odwrcenie si od Zachodu i orientacj na Wschd,
dobrze wkomponowa si w rzeczywisto polityczn lat dziewidziesitych. Pod
krelajc warto ludw stepowych (turaskich), ktre wraz z Wielkorusami wsp
tworz superetnos eurazjatycki, ideologia ta stawaa si niezwykle funkcjonalna dla
pastwa i jego elit w obliczu tendencji separatystycznych wystpujcych w Federacji
Rosyjskiej. Jej ekumenizm religijny take stawa si przydatny dla utrzymania jed
nolitoci pastwa. Akceptacja eurazjatyzmu jako ideologii odrzucajcej uniwersalizm
wzorw zachodnioeuropejskich i podnoszcej problem wyjtkowoci pastwa i spo
eczestwa rosyjskiego stanowia reakcj na sytuacj, w ktrej znalaza si Federacja

64 R. Paradowski, E uraijalyckie imperium..., s. 23.

117
Rosyjska w poowie lat dziewidziesitych. Ze sprzeciwu wobec modernizacji na
wzr zachodni, ktra nie przyniosa spodziewanych efektw, w rozwaaniach o efek
tywnej strategii geopolitycznej Federacji Rosyjskiej w si urosa koncepcja Rosji
jako Eurazji. Eurazjatyzm w rzeczywistoci rosyjskiej peni szczegln rol. Ten ory
ginalny nurt myli politycznej uksztatowany w rodowisku emigrantw rosyjskich
okresu midzywojennego by take nurtem marginalnym w rosyjskiej rzeczywistoci
spoeczno-politycznej. Dopiero przeom lat osiemdziesitych i dziewidziesitych
wraz z mocno postawionym problemem tosamoci rosyjskiej przynis gwatowny
wzrost zainteresowania eurazjatyzmem. Midzywojenny eurazjatyzm by zjawiskiem
bardzo rnorodnym. Eurazjaci operowali na gruncie filozofii, teologii i nauki, po
dejmowali prby stworzenia kompleksowej doktryny politycznej, a na jej podsta
wie budowy silnego ruchu politycznego majcego odmieni Rosj. Wspczenie
z klasycznego eurazjatyzmu przejto pewn wizj wiata, bdc w duym stop
niu kontynuacj wczeniejszych nurtw rosyjskiej myli spoeczno-politycznej. Za
pomoc eurazjatyzmu, ktry mia charakter wyranie nacjonalistyczny, przeniesiono
do wspczesnej Federacji Rosyjskiej i oywiono tradycje poczwiennictw>a. Dziki
temu konserwatywna identyfikacja neoeurazjatycka poczya dzi neokomunistw
i neoimperialistw, dla ktrych wspln paszczyzn jest niech wobec Zachodu
i sprzeciw wobec stoczenia si Rosji do grona pastw Trzeciego wiata bdcych ob
szarami peryferyjnymi, wobec ktrych Zachd dokonuje neokolonialnej eksploatacji.
Eurazjatyzm sta si popularny take dziki temu, i Piotr Sawicki szczegowo
opracowa geopolityczn koncepcj Rosji-Eurazji, czego brakowao jego poprzed
nikom. Sawicki y i tworzy w okresie, kiedy geopolityka cieszya si szczegln
popularnoci i przeywaa swj rozkwit, co spowodowao zainteresowanie prob
lemami geopolitycznymi take eurazjatw, ktrzy jako pierwsi opracowali w miar
spjn koncepcj Rosji w sojuszu ze Wschodem. Dlatego te to eurazjatyzm sta si
wspczenie gwnym przedstawicielem tradycyjnych dla Rosji nurtw odrzucaj
cych modernizacj na wzr zachodnioeuropejski, zarzucajc Europie imperializm,
a atlantystom, i stanowi oni elity kompradorskie, niszczce nard rosyjski.
Specyfik eurazjatyzmu byo take to, i by on w duym stopniu nie tyle kon
cepcj geopolityczn sensu stricto, ile pewn koncepcj historiozoficzn i specyficz
n interpretacj rosyjskiej historii. Interpretacja ta miaa suy uzasadnieniu bardzo
silnej postawy antyzachodniej65. aden z twrcw klasycznego eurazjatyzmu, ani
Sawicki, ani take Gumilow nie by politykiem i nie mia wpywu na rzeczywist
polityk swojego pastwa. Koncepcje historiozoficzne s zazwyczaj uwarunkowane
oglnym wiatopogldem formuujcego je badacza. Nie inaczej byo w przypadku
twrcw eurazjatyzmu, ktrzy kierujc si specyficzn wizj wiata tworzyli nie tyle

65 Bardzo mao w literaturze powiconej eurazjatyzmowi jest prb zrozum ienia powodw, dla kt
rych osoby uciekajce z Rosji przed rewolucj bolszewick (inteligencja, dawni carscy urzdnicy) tak
wielk niechci darzyy Zachd, ktry udzieli im schronienia. Wydaje si, i ta niech bya wynikiem
poczucia osam otnienia i zdrady ze strony Zachodu. Kiedy kraje Zachodu po pierwszej wojnie wiato
wej w itoway jej zakoczenie i zwycistwo nad przeciwnikiem, Rosja, ktra poniosa olbrzymie straty,
rn.in. po to, aby pom c swoim sojusznikom, pogrya si w chaosie wojny domowej. Emigranci rosyjscy,
ktrzy czsto byli take oficerami carskimi, musieli obserwowa parady zwycistwa w stolicach europej
skich, na ktre nie zaproszono onierzy rosyjskich, ktrzy walczyli przeciwko Niemcom. W zbudzio to
trwa niech wobec Zachodu, co jak si wydaje, stao si take rdem eurazjatyckiej niechci wobec
Zachodu. W ocenie im igrantw Rosja wypenia swoje zobowizania sojusznicze, a w zamian zostaa
pozostaw iona samej sobie.

118
spjn teori geopolityczn, ile raczej podejmowali refleksj nad dziejami ludzkoci,
nad losami pastwa i narodu rosyjskiego. Trudno jest klasyczny eurazjatyzm uzna
za teori geopolityczn. By on raczej dyskusj nad sensem dziejw rosyjskich, kt
ra zaadoptowana do rzeczywistoci pozimnowojennnej przyczynia si do budowy
koncepcji tosamoci midzynarodowej Federacji Rosyjskiej i kierunkw jej polityki
zagranicznej - okrelanej niekiedy jako neoeurazjatyzm.

Rozdzia III
N eoeurazjatycka geostrategia dla Rosji -
- polityczny realizm epoki pozim now ojennej

Neoeurazjatyzm sta si na przeomie lat osiemdziesitych i dziewidziesitych

wanym elementem ycia politycznego Rosji. Wynikao to przede wszystkim z faktu,
i cz rosyjskich elit politycznych, zwaszcza tych, ktre nie mogy pogodzi si
z rozpadem imperium radzieckiego, poszukiwaa idei, ktra staaby si ideologicz
n podstaw politycznej dziaalnoci. Kada polityka zakada istnienie ideologii jako
podbudowy zbiorowego dziaania politycznego, dostarczajcej mu oglnych wartoci
i dyrektyw dziaania. W obliczu zaamania si dotychczasowego systemu wartoci
zaczto poszukiwa nowych idei, ktre mogyby sta si podstaw budowy progra
mu politycznego dla ksztatujcej si antyokcydental istycznej koalicji, w ramach kt
rej zaczto szuka alternatywnych rozwiza dla modernizacji i westernizacji kraju,
ocenianych jako kapitulacja wobec zwyciskiego w zimnej wojnie Zachodu. Wrd
rnorodnych koncepcji wielce istotn rol w rzeczywistoci odrodzonej Rosji za
cz odgrywa, odrzucajcy uniwersalizm wzorw zachodnioeuropejskich, eurazja
tyzm, ktry zdoby sobie silny wpyw na wyobrani geopolityczn zarwno elit,
jak i spoeczestwa rosyjskiego. Antyokcydentalistyczny eurazjatyzm sta si szcze
glnie atrakcyjny, gdy stanowi ju gotow i bardzo spjn koncepcj zawierajc
elementy ideologiczne (interpretacja dziejw Rosji, antyokcydental izm), a take po
stulaty praktyczne odnoszce si do prowadzonej przez Rosj polityki zagranicznej.
Eurazjatyzm zaadoptowany do wymogw wspczesnoci i rosyjskich realiw prze
omu lat osiemdziesitych i dziewidziesitych sta si podstaw do rozwoju tzw.
neoeurazjatyzmu.
Neoeurazjatyzm stanowi przede wszystkim silnie emocjonaln reakcj na neo-
okcydentalistyczn polityk modernizacji i westernizacji Rosji, ktra w opinii duej
czci dotychczasowych elit politycznych przyniosa tylko klski i upadek wielkiego
mocarstwa. Dlatego te neoeurazjatyzm jako reakcja na pozimnowojenn dominacj
Zachodu zakada zerwanie z dotychczasow prozachodni polityk i zdecydowane
odrzucenie modernizacji na wzr zachodnioeuropejski i westernizacji kraju, ktra
oznaczaaby, jak uwaano, ostateczne zwycistwo Zachodu i krajw anglosaskich
w rywalizacji z Rosj.

119
 Wanym elementem neoeurazjatyzmu staa si geopolityka, ktra w klasycznym
eurazjatyzmie lat dwudziestych odgrywaa raczej marginaln rol, natomiast w neo-
eurazjatyzmie urosa do rangi kluczowej koncepcji stanowicej jedyn drog do odro
dzenia potgi Rosji'i powstrzymania naporu Zachodu. Jako koncepcja geopolityczna
dotyczca problemw geopolitycznej strategii Rosji w pozimnowojennym wiecie
neoeurazjatyzm mia kilka cech charakterystycznych. Znajdowa si on pod silnym
wpywem realizmu jako specyficznej teorii stosunkw midzynarodowych. Realizm
uznaje m.in., i: 1) pastwo jest najwaniejszym podmiotem stosunkw midzynaro
dowych; 2) polityk zagraniczn rzdzi prawo pici, a celem pastwa jest maksy
malizacja potgi; 3) interesy pastw w duej mierze s sprzeczne, a zatem pastwa
s skazane na rywalizacj o ograniczone zasoby; 4) pokj jest funkcj rwnowagi
si lub te istnienia porzdku hegemonicznego66. Eurazjatycka koncepcja wadzy jest
tosama z zachodnimi realistami. Obydwie teorie postrzegaj kontrol, dominacj
i konflikt jako podstawowe wymiary wadzy. Oznacza to, i sia, a nie kooperacja, jest
dominujcym elementem stosunkw midzynarodowych. Dlatego te neoeurazjaci
uwaaj, i przy budowaniu strategii kraju naley mie wzgld tylko i wycznie na
wasne interesy i wartoci i nie ufa innym aktorom midzynarodowym, a zwaszcza
dobrym intencjom USA. Zachd, a w szczeglnoci USA, szukaj tylko okazji do
osabienia Rosji i natychmiastowego wykorzystania jej saboci. W amerykaskim
interesie nie ley bowiem istnienie eurazjatyckiego mocarstwa z unikaln duchowo
ci, wasn koncepcj Boga i sprawiedliwoci spoecznej, bdc alternatyw wobec
modelu zachodniego. W odrnieniu od zachodnich realistw, ktrzy uwaali, i pa
stwo narodowe stanowi gwny podmiot stosunkw midzynarodowych, eurazjaci
skoncentrowali swoj uwag na kategorii imperium jako podstawowego podmiotu
stosunkw midzynarodowych. Zgodnie z ich pogldami rodowisko midzynarodo
we jest miejscem rywalizacji pomidzy wrogimi imperiami o wadz i surowce, czyli
o zapewnienie sobie bezpieczestwa, stabilizacji i rozwoju. Dzieje cywilizacji s hi
stori powstawania, upadku i odradzania si imperiw67. Ponadto zgodne z tradycj s
ruchy eurazjatw postrzegajcych histori wiata zgodnie z duchem klasycznej geopo
lityki Alfreda Mahana, Halforda Mackindera i Karla Haushofera jako rywalizacj mo
carstw kontynentalnych i mocarstw morskich. Neoeurazjatyzm przyjmuje ten pogld,
a szczeglne znaczenie przypisuje teorii heartlandu brytyjskiego geopolityka Halforda
Mackindera i jego synnemu stwierdzeniu, e ten kto rzdzi sercem kontynentu, panu
je nad wiatow wysp; kto panuje nad wiatow wysp, panuje nad wiatem68.
Analizujc podstawy geostrategicznej koncepcji rozwoju wspczesnej Rosji
mona zauway, i, oglnie mwic, eurazjatyzm we wszystkich jego odmianach
postrzega Rosj jako ostatni nadziej i ostatni filar eurazjatyckiego (kontynental
nego) imperium, ktre przegrao historyczn rywalizacj z mocarstwami morskimi.
Tylko Rosja ma predyspozycje, aby sta si alternatyw dla nowego porzdku wiato
wego, oznaczajcego w praktyce cakowit dominacj USA i Anglosasw w wiecie.
Najbardziej reprezentatywnymi postaciami dla zrozumienia geostrategicznej koncep
cji rozwoju Rosji w myli eurazjatyckiej wydaj si by Gienadij Ziuganow i Alek
sander Dugin, ktrzy czyli aktywno polityczn z prb budowy spjnej doktryny
neoeurazjatyzmu.
66 R. Zenderowski, Stosunki midzynarodowe. Vademecum, W rocaw 2006, s. 55.
67 A. P. Tsygankov, Hard-line eurasianism..., s. 318.
68 Por. M. Bassin, K. E. Aksenov, op. cit., s. 99-118.

120
 Wiele miejsca w swoich publikacjach powici eurazjatyzmowi Gienadij Ziuga-
now, polityk i publicysta, lider jednej z najwikszych partii rosyjskich - Komuni
stycznej Partii Federacji Rosyjskiej, bdcej spadkobierczyni KPZR. Wrd licznych
publikacji Ziuganowa powiconych problemom Rosji i jej polityki zagranicznej naj
wiksze znaczenie z punktu widzenia geopolityki maj takie prace, jak: Za gorizontom
(Moskwa 1995), Rossija i sowriemiennyj mir (Moskwa 1995) oraz Geografijapobiedy.
Osnowy russkoj geopoliliki (Moskwa 1998). Ziuganow jest uznawany za przedstawi
ciela umiarkowanego skrzyda rosyjskiego eurazjatyzmu, ktre ogranicza swoje ambi
cje geopolityczne do odbudowy Rosji w granicach dawnego ZSRR. W przekonaniach
przedstawicieli tego nurtu upadek ZSRR doprowadzi do znacznego osabienia Rosji
jako wiatowego mocarstwa. Gwn przyczyn upadku by przede wszystkim brak
silnych, charyzmatycznych liderw. Uznaj oni, i niezalenie od faktu, e wiat po
zimnej wojnie zosta zdominowany przez amerykaskie mocarstwo, logika cykli roz
woju wiatowego powoduje, i take USA wkrtce strac pozycj. W sytuacji rosn
cej potgi Chin, Japonii, Niemiec, Indii, Iranu i Turcji, USA bd zmuszone zmierzy
si z tradycyjnymi imperialistycznymi ambicjami tyche pastw. W rezultacie USA
utrac kontrol nad swoj dotychczasow stref wpyww. Rosja powinna skoncen
trowa si na odbudowie swojej potgi ekonomicznej i militarnej, nie da si wcig
n w konfrontacj z Chinami oraz wiatem islamu. Jej gwnym celem powinna sta
si odbudowa pastwa w granicach byego pastwa radzieckiego69.
W pracy Za gorizontom analizuje alternatywne kierunki rozwoju rodowiska mi
dzynarodowego i pisze, i najbardziej prawdopodobne scenariusze to: 1) scenariusz
globalnej smuty, powszechnego chaosu i konfliktw; 2) scenariusz rwnowagi si
i interesw; 3) scenariusz nowego porzdku wiatowego, oznaczajcy hegemoni
jedynego supermocarstwa, jakim s USA. Taka wizja wiata nie jest oryginalnym
pomysem Ziuganowa, gdy w caoci nawizuje do koncepcji niemieckiego uczone
go Carla Schmita, ktry pisa, i w pozimnowojennym wiecie istniej trzy moliwe
drogi rozwoju rodowiska midzynarodowego: 1 ) ustanowienie totalnej hegemonii
jednego supermocarstwa, powstanie globalnego uniwersalistycznego porzdku; 2)
rozszerzajcy si globalny chaos midzynarodowy; 3) powstanie wiata wielopolar-
nego, w ktrym o wiatowej polityce bdzie decydowao kilka najwikszych pastw
czy te regionalnych centrw-siy70.
Ziuganow analizujc problemy geopolityki i geostrategii Rosji odwouje si do
pogldw Mikoaja Danielewskiego i midzywojennych eurazjatw o zasadniczej
odrbnoci Rosji od wiata Zachodu oraz do koncepcji Mackindera Rosji jako pivot
area wiatowej historii - mocarstwa kontynentalnego, stanowicego miertelne za
groenie dla mocarstw morskich i bdcego obiektem wojny, ktrej wynik zadecy
duje o dominacji nad wiatem. Rosja jest obecnie obiektem agresji - trzeciej wojny
ojczynianej, ktra mimo e jest dla niej wielkim zagroeniem, moe przyczyni
si do odrodzenia narodowego i stworzenia nowej narodowej elity, ktra moe sta
n na czele rosyjskiego odrodzenia w XXI w.71 Agresja ze strony Zachodu ma na
celu pozbawienie Rosji realnej kontroli nad heratlandem. Strategia mocarstw mor
skich (USA i Europy Zachodniej) polega na izolowaniu Rosji od wiata i budowie

69 A. P. Tsygankov, Hard-line eurasianism..., s. 326-327.

70 G. Ziuganow, Za gorizontom, Moskwa 1995, s. 54; C. Schmit, Der neue Nomos der Erde in Staat,
Grossraum, Nomos: A rbeiten aus den Jahren 1916-1969, Berlin 1995, s. 521-522.
71 G. Ziuganow, Geografija pobiedy. Osnowy rossijskoj geopoliliki, M oskwa 1998, s. 76.

121
wok niej kordonu sanitarnego zoonego z uzalenionych od Zachodu sateli
tw, w ktrych przeksztacane s bye republiki ZSRR. Rosja, aby przeciwdziaa
negatywnym zmianom w jej otoczeniu, powinna dy do odbudowania zwizkw
(zerwanych w czasach Gorbaczowa i Jelcyna) ze swoimi tradycyjnymi sojusznikami
na Bakanach i w wicie arabskim, a take wrd wszystkich antyamerykaskich re
imw w wiecie.
Sednem jego geopolitycznych pogldw jest przekonanie, i gwnym celem
geostrategii Rosji powinna sta si budowa eurazjatyckiego pastwa w granicach
byego ZSRR72. Uwaa on, i przed Rosj stoj dzi wielkie wyzwania, z ktrymi
musi sobie poradzi. Problemy militarne, surowcowe, demograficzne, ekonomiczno-
-technologiczne, a take wyzwania ideologiczne (napr ze strony ideologii liberalno-
-demokratycznej) i duchowe stanowi rosyjskie wyzwania na progu XXI w. Odpo
wiedzi na te wyzwania moe by tylko budowa jednolitego i scentralizowanego
pastwa w jego naturalnych geopolitycznych granicach, tj. granicach byego ZSRR71.
Dziki temu Rosja bdzie moga dalej odgrywa swoj tradycyjn, wielowiekow
rol jako zapora przeciwko dominacji mocarstw morskich, gwarant geopolitycznej
rwnowagi i sprawiedliwego uznania wzajemnych interesw. Jednoczenie jednak
Ziuganow ostrzega przed nadmiernymi aspiracjami terytorialnymi. Obszarem zain
teresowa Rosji powinna by wycznie tzw. bliska zagranica jako jej naturalna
arena geopolitycznych wpyww. Eksport rosyjskich wpyww poza naturalne, kon
tynentalne granice Eurazji mgby tylko stanowi przeszkod dla odnowy ducho
wych i materialnych zasobw kraju. Z uwagi na to stanowisko koncepcje Ziuganowa
okrela si niekiedy jako izolacjonistyczny imperializm (isolationist imperializm)1*.
Wydaje si, i okrelenie izolacjonistyczny imperializm w odniesieniu do pogl
dw Ziuganowa jest o tyle suszne, i po pierwsze odwouje si 011 do postrzegania
Rosji jako wielkiego mocarstwa dominujcego na obszarze byego ZSRR bdcym
naturaln stref rosyjskich wpyww, a po drugie postrzega on Rosj jako ofiar glo
balizacji - procesu kierowanego przez zachodnich politykw i elity gospodarcze, d
cych do peryferyzacji i eksploatacji Federacji Rosyjskiej i ustanowienia cakowitej
supremacji politycznej i kulturowej Zachodu. Rosja i Rosjanie powinni zatem broni
samoistnoci swojej kultury i odrzuci przekonanie o uniwersalizmie zachodnich roz
wiza polityczno-gospodarczych.
Odrzucajc modernizacj i westerniacj Ziuganow w swoich koncepcjach geo
politycznych poczy wtki nacjonalistyczno-patriotyczne z geopolityczn tradycj
eurazjatyzmu oraz powsta w ramach pastwa radzieckiego teori imperializmu
Wodzimierza Lenina. Dla Lenina imperializm (w sensie kolonializmu) stanowi
najwysze stadium kapitalizmu. Imperializm postrzega on jako konieczny skutek
uprzemysowienia kapitalistycznego oraz barier, jakie napotkao ono w krajach bar
dziej rozwinitych. Imperializm to albo poszukiwanie rynkw zbytu w spoecze
stwach przedkapitalistycznych, ktre mona sobie podporzdkowa, albo niskich
kosztw siy roboczej i duego zysku z inwestycji. Lenin w swojej teorii imperiali
zmu twierdzi, i denie do maksymalizacji zysku prowadzi firmy kapitalistyczne do
poszukiwania taniej siy roboczej, dostpnych surowcw i rynkw zbytu dla produko
wanych towarw. Temu wanie suy podbj imperialny, w ktrym pastwa zaborcze

72 Ibidem, s. 277.
73 G. Ziuganow, Na rubiee lysjaczeletii, Moskwa 2001, s. 514.
74 M. Bassin, K. E, Aksenov, op. cit., s. 105.

122
realizuj interesy klasy panujcej (buruazji)75. Teoria imperializmu, bdca czci
geopolitycznych tradycji odziedziczonych z okresu ZSRR, gosi, i: 1) kraje imperia
listyczne utwierdzaj swoj dominacj i eksploatacj; 2) korporacje midzynarodowe
i banki rzdz globalnym kapitalistycznym rynkiem; 3) przepywy midzynarodowe
go kapitau generuj regionalne, narodowe i klasowe nierwnoci; 4) niekontrolowa
ny przepyw kapitau powoduje koncentracj zyskw i profitw. We wspczesnym
rosyjskim dyskursie geopolitycznym podkrela si, i imperializm pocztku XX w.
jest poprzednikiem wspczesnego, jednopolarnego globalizmu. Przerwa w cigoci
imperialistycznej globalnej geopolityki bya wywoana powstaniem i umocnieniem
si w strukturze midzynarodowej Zwizku Radzieckiego oraz bloku pastw socjali
stycznych. Upadek ZSRR otworzy drog do powrotu nowej formy midzynarodowe
go imperializmu. Unipolarna globalizacja jest na przeomie XX i XXI w. tym samym,
czym by imperializm na przeomie XIX i XX w. i kieruje si tymi samymi zasadami
i reguami. Oznacza to, i geopolityczne rozwaania Wodzimierza Lenina dotyczce
imperializmu nie straciy na swojej aktualnoci take i obecnie76.
Ziuganowowska geopolityka jest przy tym funkcj roli penionej w systemie par
tyjnym Federacji Rosyjskiej przez Komunistyczn Parti Federacji Rosyjskiej, ktrej
liderem jest Gienadij Ziuganow. KPFR powstawaa na bazie struktur i ludzi zwiza
nych z KPZR, ale nie bya prost kontynuacj tej partii. Jej przewodniczcy Gienadij
Ziuganow nada jej orientacj wyranie nacjonalistyczn, co oznaczao odejcie od ide
aw internacjonalizmu i humanistycznego socjalizmu w stron obrony tradycyjnych
praw zwyczajowych, czyli tych elementw socjalizmu pastwowego, ktre przetrway
po transformacji ustrojowej, oraz imperialnego szowinizmu77. KPFR od chwili swo
jego powstania znajdowaa si w opozycji wobec obozu Borysa Jelcyna, szczeglnie
wobec jego polityki gospodarczej, ale take wobec geopolitycznej koncepcji atlanty-
zmu. Program KPFR stara si zaprezentowa alternatywn drog wyjcia z okresu
ZSRR i dominacji ideologii komunistycznej - drog nacjonalistycznej samoizolacji
i samorozwoju. KPFR pod przywdztwem Ziuganowa stanowia do skomplikowa
ny konglomerat idei konserwatywnych, nacjonalistyczno-tradycjonalistycznych oraz
lewicowych i przyja take silnie nacjonalistyczn i wielkomocarstwow retoryk.
Geopolityczne teorie Ziuganowa w duym stopniu stanowiy element propagandy
politycznej sucej do rywalizacji politycznej z ekip Borysa Jelcyna i zdobycia
gosw wyborczych. Ziuganow by po pierwsze przywdc partii politycznej rywa
lizujcej o wadz, a wic geopolityczne publikacje Ziuganowa peniy funkcj
ideologiczno-propagandow, narzucajc jednoczenie elektoratowi, rozczarowanemu
reformami ekipy Jelcyna, okrelon wizj wiata. Nie bez przyczyny prace Ziugano
wa powicone polityce zagranicznej i geopolityce ukazyway si w okresach poprze
dzajcych wybory parlamentarne i prezydenckie. Nie stanowiy one wic doktryny
geopolitycznej, ktr powinna realizowa Rosja, ale przede wszystkim byy elemen
tem ideologicznego oddziaywania w ceiu mobilizacji wyborcw.
Naley jednak zwrci uwag, i mimo e geopolityczne teorie Ziuganowa nie
miay celu praktycznego, to na ich podstawie ksztatowaa si wyobrania geopoli
tyczna wyborcw KPFR i czonkw partii. KPFR bya w poowie lat dziewidzie
sitych najwiksz parti polityczn w rosyjskim parlamencie i mimo ograniczone
75 Sownik socjologii i nauk spoecznych, pod red. G. Marshalla, Warszawa 2005, s. 124.
76 I. F. Kefeli, Sud'ba Rossii..., s. 57.
77 W. Marciniak, Rozgrabione imperium, Krakw 2004, s. 288-289.

123
go wpywu Dumy Pastwowej na decyzje polityczne liderzy KPFR mieli wpyw na
ksztatowanie si strategii polityki zagranicznej Rosji. Byo to szczeglnie widoczne,
kiedy to po sukcesie wyborczym KPFR w 1995 r. Borys Jelcyn zosta zmuszony do
szukania kompromisu z parlamentarn wikszoci. Efektem tego kompromisu stao
si odwoanie z funkcji ministra spraw zagranicznych Andrieja Kozyriewa, ktrego
zastpi Jewgienij Primakow, posiadajcy wsparcie ze strony przedstawicieli przemy
su zbrojeniowego, wojska, sub specjalnych, a take rosyjskich komunistw i nacjo
nalistw. Primakow by adwokatem postrzegania Rosji jako wielkiego eurazjatyckie-
go mocarstwa i zwolennikiem zerwania z polityk prozachodni na rzecz wikszego
zaangaowania w Azji i na obszarze byej WNP Primakow stwierdzi wprost, i fakt,
e Rosja stanowi zarwno Europ, jak i Azj, powinien mie odzwierciedlenie w jej
polityce zagranicznej. Nowy minister spraw zagranicznych w swoich wypowiedziach
zacz akcentowa, i dla interesw rosyjskich w wiecie tak sam wag ma rozwj
stosunkw z Zachodem, jak i z Chinami, Indiami, pastwami Bliskiego Wschodu czy
Ameryki aciskiej. Mylenie takie znalazo odzwierciedlenie take w oficjalnych
dokumentach; m.in. w koncepcji narodowego bezpieczestwa z 1997 r. identyfiko
wano Rosj jako wpywow europejsk i azjatyck potg. Sam Jewgienij Primakow
rozpocz starania o stworzenie silnej koalicji midzynarodowej Rosji, Chin i Indii,
ktra byaby w stanie przeciwstawi si dominacji amerykaskiej. Najwiksze wpy
wy polityczne eurazjaci tacy jak Ziuganow posiadali w okresie od 1996 do 1999 r.,
kiedy to Jewgienij Primakow podzielajcy ich wizj wiata piastowa funkcj wpierw
ministra spraw zagranicznych, a nastpnie premiera. Nie oznaczao to jednak wpro
wadzenia w ycie eurazjatyckich teorii Ziuganowa, gdy byy one gwnie elemen
tem propagandy politycznej skierowanej przeciwko ekipie reformatorw skupionych
wok prezydenta Borysa Jelcyna, a nie racjonalnym pomysem na geostrategi mi
dzynarodow Rosji.
Wrd zwolennikw umiarkowanego podejcia eurazjatyckiego wartociowe s
take prace Elgiza Pozdniakowa, ktry w odrnieniu od Ziuganowa nie by aktyw
nym politykiem, tylko akademikiem i czonkiem Rosyjskiej Akademii Nauk. Jako
jeden z pierwszych rosyjskich uczonych zwrci on uwag na konieczno sformuo
wania koncepcji narodowych interesw i wypracowania sposobu przeniesienia ich na
praktyczn geostrategi. Pozdniakow, nawizujc do amerykaskiej szkoy realizmu
politycznego zapocztkowanej przez Hansa Morgenthau i kontynuowanej m.in. przez
Nikolasa Spykemana, uwaa, i interes narodowy jest rwnoznaczny z interesem
pastwa, ktre pozostaje najwaniejszym podmiotem w stosunkach midzynarodo
wych. Zgodnie z myleniem realistycznym, ludzie - w swych opartych na rywaliza
cji stosunkach z innymi - s zainteresowani przede wszystkim wasn pomylnoci
i konsekwentnie walcz o to, aby mie przewag w stosunkach z innymi ludmi -
w tym rwnie z innymi pastwami. Interes narodowy wymaga przede wszystkim
maksymalizacji siy i potgi pastwa. Cele polityki pastwa powinny by maksymal
nie czytelne, gdy brak ich sprecyzowania po pierwsze uniemoliwi dokonanie ich
oceny, a po drugie czyni je nieczytelnymi dla rodowiska midzynarodowego. Poz
dniakow za gwny cel geopolityki uwaa jasne sformuowanie rosyjskich narodo
wych interesw zwizanych z jej pooeniem geopolitycznym, a za gwne pojcie,
ktrym powinna operowa geopolityka, uzna pojcie bezpieczestwa narodowego78.

78 Por. B. A. Isajew, Geopolilika, Sankt-Petersburg 2005, s. 363-364.

124
 Pozdniakow w swoich pracach postrzega geopolityczn rol Rosji jako wiato
wego gwaranta cywilizacyjnej i mocarstwowej rwnowagi w wiecie. Uwaa on, i
Rosja pooona pomidzy dwoma cywilizacjami Zachodu i Wschodu zawsze bya od
powiedzialna za ochron rwnowagi pomidzy cywilizacjami. Geopolityczne rozwa
ania Pozdniakowa zorientowane s na uzasadnienie geostrategicznej koniecznoci
ochrony rosyjskiej specyfiki jako centrum Eurazji oraz na zabezpieczenie jednolitoci
rosyjskiej przestrzeni geopolitycznej. Zgodnie z jego sowami, jeli Rosja ma mie
przed sob wielk przyszo, to musi ona pozosta Rosj i wasnymi siami utrzy
ma swoj geopolityczn rol. Zwraca on uwag, i Rosja musi chroni swoj spe
cyfik geopolityczn i cywilizacyjn, a upodabnianie si do jakiegokolwiek innego
modelu, czy to europejskiego, czy te chiskiego jest absurdalne i nierealne79.
Pozdniakow w swoich koncepcjach geopolitycznych bezporednio nawizuje do
teorii heartlandu Halforda Mackindera, przypisujc wielkie znaczenie dla rwno
wagi si w Europie temu rejonowi wiata. Rosyjski uczony uwaa, i pastwo ro
syjskie jednoczc przez wieki wok siebie ziemie heartlandu czynio to nie w celu
zapanowania nad wiatem, ale przede wszystkim w celu zapewnienia rwnowagi si
w rodowisku midzynarodowym. Wypeniajc t wan historyczno-geopolityczn
rol Rosja zawsze stanowia przeszkod dla tych pastw, ktre aspiroway do wiato
wego przywdztwa80. Analizujc upadek ZSRR Pozdniakow zwraca uwag, i wraz
z tym wydarzeniem Rosja zostaa odepchnita w gb kontynentu, stracia dostp
do wybrzey morskich, a na eurazjatyckiej przestrzeni geopolitycznej zaktywizoway
si zewntrzne siy starajce si kosztem nowo powstaych pastw realizowa swoje
interesy. Efektem rozpadu ZSRR byo powstanie wok Rosji pasa niepodlegych
pastw. Moe to sta si precedensem sucym do nowego terytorialnego podziau
wiata, jego zasobw i strategicznych obszarw. Jednym z najbardziej katastrofalnych
skutkw rozpadu ZSRR byo zniszczenie jedynego gwaranta rwnowagi sil w wiecie.
Pozdniakow zwraca take uwag, e jeeli tendencje separatystyczne w Rosji utrzy
maj si, moe to wywoa efekt domina i spowodowa, i caa przestrze eur-
azjatycka przeksztaci si w sfer chaosu, w ktrej sabe i skonfliktowane pastwa
bd rywalizoway ze sob. Rozpad Rosji wywoaby geopolityczn katastrof dla
caego wiata, ktry pogryby si w wojnie81. Tak wic, wedug Pozdniakowa, geo
polityczna strategia Rosji musi zosta jednoznacznie skoncentrowana na utrzymaniu
jednoci przestrzeni eurazjatyckiej i prbach powrotu do tradycyjnej dla siebie roli
gwnego gwaranta rwnowagi si pomidzy cywilizacjami. Ponowne panowanie
Rosji nad heartlandem moe zabezpieczy wiat przed pogreniem si w cigej
rywalizacji i wojnie. Gwnym celem i zadaniem geostrategicznym zgodnym z pod
stawowymi interesami kraju powinno sta si utrzymanie rosyjskiej dominacji na
obszarze heartlandu.
Pozdniakow, bdc przede wszystkim akademikiem, stara si w swoich pracach
zbudowa realistyczn wizj porzdku midzynarodowego i rosyjskich interesw mi
dzynarodowych. Podobnie jak i amerykascy geopolitycy, tacy jak Nikolas Spykman,
Henry Kissinger czy te Zbigniew Brzeziski, stara si przenie swoj akademick
wiedz na praktyczn dziaalno, analizujc pozimnowojenn przestrze geopolitycz

79 E. A. Pozdniakow, F ilosofijapolityki, t. 2, Moskwa 1994, s. 102.

80 E. A. Pozdniakow, Geopoliticzeskij kollaps i Rossija, M iedunarodnaja izn 1992, nr 8-9, s. 14.
81 Ibidem, s. 14.

125
n i wysuwajc wnioski bdce podstaw do sformuowania dyrektyw dla praktycznej
dziaalnoci. Podobnie jak i amerykascy uczeni by zwolennikiem realizmu politycz
nego, a take postrzegania wiata w kategoriach mackinderowskiego heartlandu. Tym
samym Pozdniakow, podobnie jak wikszo eurazjatw, absolutyzuje mackinderow-
sk wizj wiata pochodzc z pocztku dwudziestego wieku, czynic j osi swo
ich geopolitycznych rozwaa. Wrd rosyjskich publikacji powiconych neoeura-
zjatyckiej geopolityce prace Pozdniakowa wyrniaj si przede wszystkim swoim
realistycznym nastawieniem i odejciem od zideologizowanych, historiozoficznych
rozwaa dotyczcych dziejowej misji Rosji, czy te sojuszu z ludami Wielkiego
Stepu. Dlatego te w jego pracach dostrzec mona prb stworzenia neoeurazjaty-
ckiej strategii bezpieczestwa narodowego i wyeliminowania z niej elementw ideo
logicznych. Jest to nie zawsze skuteczne przede wszystkim dlatego, i Pozdniakow jest
z wyksztacenia filozofem, co wpywa na charakter jego publikacji, w ktrych obok
prb racjonalnego zdefiniowania interesw narodowych pozimnowojennej Rosji wy
stpuje chociaby silne przekonanie o Rosji jako obrocy geopolitycznej rwnowagi
wiata i jedynej zaporze przeciwko dominacji mocarstw morskich. Charakterystyczne
jest take bezkrytyczne przyjmowanie teorii Mackindera (wielokrotnie krytykowanej
w wiatowej geopolityce), co nie dziwi w przypadku takich eurazjatw, jak Ziuganow
czy Dugin, dla ktrych neoeurazjatyzm stanowi bardziej ideologi, ale w pracach aka
demickich budzi ju wtpliwoci co do umiejtnoci analizy krytycznej ich autora.
Prace Pozdniakowa stanowi w duym stopniu odpowied na dotyczce Eura
zji publikacje amerykaskich geopolitykw, np. Zbigniewa Brzeziskiego, ktry
w pracy Wielka szachownica opisywa Eurazj jako najwikszy kontynent globu,
majcy kluczowe znaczenie geopolityczne, przy czym Brzeziski uwaa, i kontro
la nad E urazjjest dla USA najwaniejszym trofeum midzynarodowym uzyska
nym w wyniku zwycistwa w zimnej wojnie. USA powinny kontrolowa Eurazj,
gdy jest to kluczem do urzeczywistnienia celw krtkoterminowych, jak utrzy
manie hegemonii w wiecie, oraz dugoterminowych, ktre zakadaj przeobrae
nie tej hegemonii w zinstytucjonalizowan form. Dla wielu neoeurazjatw prace
Brzeziskiego s wyrazem geopolitycznej strategii USA, ktrej gwnym celem jest
zapewnienie sobie kontroli nad Eurazj, a gwn przeszkod na drodze do tego celu
jest Rosja. Dlatego te polityka amerykaska jest antyrosyjska i Rosjanie chcc si
przeciwstawi naporowi USA i deniom do marginalizacji i dezintegracji Rosji, po
winni budowa wielk eurazjatyck antyamerykask koalicj, gdy tylko w ten spo
sb bd mogli ochroni swoje narodowe bezpieczestwo. Neoeurazjatycka strategia
geopolityczna jest wic dla Pozdniakowa jedynym racjonalnym rozwizaniem w rea
liach pozimnowojennego wiata.
Wan rol w sformuowaniu geopolitycznej koncepcji neoeurazjatyzmu przypisu
je si take Aleksandrowi Duginowi, skrajnemu antyokcydentalicie, antyliberaowi,
konserwatywnemu prawicowemu nacjonalicie, autorowi takich prac, jak: Osnowy
geopolitiki (Moskwa 1997), Nasz p u l' (Moskwa 1999), Osnowy ewrazijstwa (Moskwa
2002), ktre byy wydawane nie tylko w Rosji, ale i Wielkiej Brytanii, Woszech czy
te Hiszpanii. Podejmujc si analizy i oceny geopolitycznych idei Dugina naley za
znaczy, i naley on do najbardziej radykalnie nastawionej konserwatywnej czci ro
syjskich elit politycznych i intelektualnych, a jego pogldy nie s reprezentatywne dla
spoeczestwa rosyjskiego. Zastrzeenie to jest o tyle istotne, i prace tego autora po
wicone rosyjskiej strategii geopolitycznej s bardzo czsto przywoywane w polskich

126
publikacjach powiconych Rosji jako przykad neoimperialnej ideologii, ktrej Rosja
nie nie s w stanie si wyzby. Jego prace s absolutyzowane, a ich znaczenie przece
niane, tworzc obraz Dugina jako najbardziej znaczcego rosyjskiego geopolityka, na
ktrego koncepcjach opiera si caa rosyjska neoimperialna i narodowo-bolszewicka
polityka. Z samego Dugina tworzy si lidera caego ruchu eurazjatyckiego w Rosji i jej
gwnego ideologa, ktry dziki swojej aktywnoci autorskiej i wydawniczej oraz kon
taktom z wysokimi dowdcami wojskowymi jest niekwestionowanym przywdc ideo
wym neoeurazjatw82. Prace Dugina s wartociowe dla analizy rosyjskiej myli geo
politycznej, ale nieporozumieniem jest traktowanie Dugina jako wiodcego rosyjskiego
geopolityka i najbardziej reprezentatywnego przedstawiciela nurtu neoeurazjatyckiego.
Geopolityczne koncepcje Dugina nie budz w Rosji entuzjazmu, zarzuca mu si
ideologiczny, a nie naukowy charakter rozwaa i opieranie swoich twierdze na
dawno zdezaktualizowanych koncepcjach geopolitycznych. Zarzucajc Duginowi
pseudonaukowo i ideologiczny charakter jego prac podkrela si, e na przeomie
XIX i XX w. badacze typu Halforda Mackindera czy te Karla Haushofera sformu
owali kilka wpywowych teorii dotyczcych polityczno-geograficznej przestrzeni,
ktre obecnie (na pocztku XXI w.) autorzy tacy jak Dugin rozpatruj jako aksjomaty
nie podlegajce krytyce83. Jedn z takich anachronicznych koncepcji traktowanych
przez Dugina jako aksjomat jest koncepcja eurazjatyckiego kontynentu jako h e a r t -
l a n d u wiata i Rosji jako serca h e a r t la n d u . Z uwagi na znaczenie eurazjatyckie
go h e a r t l a n a d u (Mackinder twierdzi, e kto panuje nad heartlandem,, panuje nad
wiatow wysp, kto panuje nad wiatow wysp, panuje nad wiatem) jest on a
komym kskiem i miejscem rywalizacji mocarstw wiatowych, z ktrych kade stara
si rozcign swoje panowanie na h e a r ila n c P 4. Ponadto Dugin rozpatruje, i absolu
tyzuje, polityk wiatow jako rywalizacj pomidzy mocarstwami morskimi i kon
tynentalnymi, a take uznaje, i Rosja ze swoim rodkowo-azjatyckim pooeniem
geograficznym znajduje si w centrum tej rywalizacji85. Uwaa on, e geopolityka
jest to dyscyplina badawcza, ktra rozpatruje histori pastw i narodw jako realiza
cj dualistycznego kodu podziau wiata na metacywilizacje morza i kontynentu.
Podzia ten, ktry narodzi si ju w czasach staroytnych, jest aktualny do dnia dzi
siejszego. Kolejnymi etapami realizacji odwiecznej przeciwstawnoci m o rz e -k o n
tynent bya rywalizacja Sparta - Ateny, Rzym - Kartagina, Niemcy - Anglia, a take
ZSRR - USA w okresie zimnej wojny86. Dla Dugina we wspczesnym wiecie rw
nowaga pomidzy morzem a ldem zostaa zachwiana na rzecz mocarstw morskich,
ktre zwyciyy w zimnej wojnie. Wspczesna potga morska jest reprezentowana
przez tzw. atlantyzm . Czsto pojawiajcy si w pracach Dugina termin atlantyzm
jest dla rosyjskiego autora synonimem wspczesnej potgi morskiej. Traktuje on
atlantyzm jako zoone pojcie geopolityczne, ktre obejmuje element historycz
ny - zachodni wektor cywilizacji wiatowej; strategiczny - sojusz krajw zachod
nich, w ktrych dominuje ideologia liberalno-demokratyczna; wojenno-strategiczny

82 Por. R. Backer, M idzywojenny eurazjatyzm..., s. 55; R. Paradowski, Eurazjatyckie imperium...,

s. 228-229.
83 Por. A. P. Cygankw, P. A. Cygankw, Sociologija miedunarodnych otnoszenij, M oskwa 2006,
s. 64.
84 Por. A. Dugin, Osnowy geopolitiki, Moskwa 2000, s. 165-166.
85 A. P. Cygankw, P. A. Cygankw, op. cit., s. 65.
86 A. Dugin, O snowy ewrazijstwa, Moskwa 2002, s. 557-558.
- obejmujcy kraje czonkowskie NATO; a take element spoeczny - orientacj na
wartoci rynkowe i konsumpcjonizm87.
Czynic osi swoich rozwaa geopolitycznych koncepcj heartlandu oraz rywa
lizacj mocarstw kontynentalnych i morskich, Dugin poszed nie ku nowoczesnemu
rozumieniu geopolityki, ale ku tradycji takich mylicieli, jak Herodot, Tukidydes,
Mahan, Mackinder, Haushofer, rozpatrujc konfrontacj kontynentu i m orzajako naj
waniejszy i niezmienny paradygmat wiatowej historii, decydujcy o geopolitycznej
mapie wiata. W rosyjskiej literaturze powiconej geopolityce wskazuje si, i dzie
lenie geopolitycznej przestrzeni wspczesnego wiata na ld - morze, budowanie
manichejskiego obrazu wiata i dostrzeganie tylko dwuwymiarowej geopolitycznej
mapy wiata, skadajcej si wycznie z przyjaci i wrogw, Zachodu i Wschodu,
globalistw i antyglobalistw, oznacza zaprzeczanie geograficznej, politycznej i spo
ecznej rzeczywistoci wspczesnego wiata88.
Aleksander Dugin podejmujc rozwaania dotyczce geopolitycznej sytuacji we
wspczesnym wiecie jest zdecydowanym zwolennikiem koncepcji eurazjatyzmu
jako geopolitycznej strategii dla Rosji. Wielkie znaczenie, jakie Dugin przypisuje
rozwojowi neoeurazjatyckiej teorii, wynika z faktu, i uwaa on, e w zwizku z kry
zysem komunistycznej ideologii w kocu lat osiemdziesitych oraz krachem syste
mu radzieckiego konieczne jest znalezienie ideologicznej, politycznej i strategicznej
alternatywy dla zachodniego spoeczno-politycznego modelu, gdy Zachd i atlan-
tyzm s dla Dugina synonimem za. Zgodnie z tym zaoeniem wspczesny neoeur-
azjatyzm wyrs i zacz si rozwija na antyzachodniej i anty liberalnej podstawie,
a jego najwaniejszym celem jest znalezienie skutecznej strategii powstrzymania dal
szej ekspansji atlantyzmu.
Dugin uwaa, i najwikszym wrogiem dla Rosji jest Zachd, przy czym pojcie
Zachd w teorii Dugina jest odnoszone gwnie wobec wiata anglosaskiego (USA
i Wielka Brytania). Filozofia reprezentowana przez Zachd jest zagroeniem dla Ro
sji jako narodu i mocarstwa, filozofia ta jest ekspansywna i prbuje caemu wiatu
narzuci jako obowizujcy swj punkt widzenia; a wic ideologi globalizacji, filo
zofi owieceniow, indywidualistyczny styl ycia, deprawacj moraln, konsumpcjo
nizm, materializm i dominacj ekonomizmu w yciu jednostki i spoeczestwa. Dlate
go te w swoich deklaracjach politycznych Dugin pisze, i wrogiem Rosji jest Zachd
i wiat wspczesny, ideologia liberalna i kapitalizm89. Rosyjski myliciel uwaa, i
zwycistwo atlantystw podczas zimnej wojny to zwycistwo nad caym wiatem
cywilizacji kontynentu. Zwyciskie mocarstwa morskie, a zwaszcza USA, wykorzy
stujc osabienie jedynego przeciwnika, jakim by ZSRR, d do rozcignicia swo
jej wadzy nad caym wiatem. Geopolityczne projekty stworzenia proamerykaskiej
wielkiej przestrzeni wiatowej, budowy planetarnego Pax Americana, budowy no
wego adu wiatowego maj zapewni atlantystom panowanie nad wiatem. Za
najwiksze zagroenie dla nieatlantyckich spoecznoci Dugin uznaje wykorzystywa
n przez atlantystw ideologi tzw. mondalizmu. Mondalizm jest koncepcj za
kadajc poczenie wszystkich pastw i narodw w jednolit globaln spoeczno,
powoanie globalnego rzdu, zniesienie wszelkich rasowych, religijnych, etnicznych,

87 A. Dugin, Osnowy geopolitiki..., s. 899.

88 B. A. Isajew, Geopolitika, Sankt-Petersburg 2005, s. 334.
89 Por. A. de Lazari, Dugin Aleksander, (w:) Idee w Rosji, t. 4, pod red. A. de Lazari, d 2001,
s. 168-169.

128
narodowych i kulturowych granic90. Globalizacj uznaje wic Dugin za amerykask
ideologi suc do narzucenia caemu wiatu filozofii Zachodu i zachodnich roz
wiza polityczno-spoecznych. Za podstaw dla rozwoju wspczesnego neomon-
dalizmu Dugin uznaje pojawienie si pracy Francisa Fukuyamy pt. Koniec historii,
stanowicej ideologiczne uzasadnienie globalizacji.
Wedug Dugina w obliczu ekspansji atlantyzmu i ideologii mondalizmu wielkim
zadaniem i misj Rosji jest powstrzymanie i zwalczanie atlantyzmu oraz uwolnienie
spod jego wpyww moliwie duego obszaru. Rosja dokona moe tego tylko za po
moc eurazjatyckiej ideologii i strategii, gdy tylko ldowe imperium eurazjatyckie
moe by przeciwwag dla USA i jego sojusznikw. Rosja odgrywajca donios rol
na obszarze Eurazji (heartland) nie powinna dopuci do sytuacji, w ktrej jakie
kolwiek inne mocarstwo, zwaszcza za podporzdkowane wpywom atlantyzmu,
mogoby zdominowa ten region. Rosja powinna podj aktywne dziaanie w celu
opanowania obszaru eurazjatyckiego (przy czym w rozumieniu Dugina Eurazja wy
kracza daleko poza granice byego ZSRR). Dugin zakada, i tylko integracja caej
Eurazji z Rosj w roli centrum duchowo-politycznego moe da gwarancj bezpie
czestwa i suwerennoci, a take stworzy szans na budow Nowego Imperium,
ktre powinno by eurazjatyckie, wielkokontynentalne, a w perspektywie wiatowe,
ktre bdzie w stanie przeciwstawi si dominacji anglosaskiej w wiecie. Aby zreali
zowa ten cel, naley rozbi blok atlantycki na wszystkich poziomach, tak jak atlanty-
ci rozbili ZSRR, i stworzy antyamerykaski sojusz najwaniejszych eurazjatyckich
stolic: Moskwy, Berlina, Parya, Teheranu, Tokio, Pekinu i New Dehli. Pozwolioby
to stworzy Nowe Imperium, ktre zachwiaoby dominacj Anglosasw w wiecie.
Kluczow rol w tym Nowym Imperium powinno odgrywa spoeczestwo rosyjskie
bdce nosicielem idei eurazjatyckiej91.
Gwnymi geograficznymi osiami nowego eurazjatyckiego strategicznego bloku
powinny sta si: o Moskwa - Berlin, Moskwa - Tokio oraz Moskwa - Teheran.
Wrd tych osi kluczowy dla Dugina wydaje si by sojusz Moskwa - Berlin, gdy
pozwoli on obydwu krajom rozwiza cay kompleks problemw, z ktrymi borykaj
si wspczenie. Jak pisze Dugin, Berlin to polityczny karze, ale ekonomicz
ny gigant, natomiast Rosja odwrotnie - to ekonomiczny kaleka. Wsppraca tych
dwch krajw pomoe im przezwyciy swoje saboci92. Aby doszo do zblienia
rosyjsko-niemieckiego, naley wedug Dugina przede wszystkim rozwiza problem
Europy rodkowo-Wschodniej lecej pomidzy tymi krajami. Dugin uwaa, i tra
dycyjna polityka atlantystw wobec tego regionu polegaa na stworzeniu konflik
togennej buforowej strefy przeciwstawiajcej si sojuszowi niemiecko-rosyjskiemu,
stanowicemu yciowe zagroenie dla krajw anglosaskich, dlatego te staray si
one zawsze wykorzysta narody rodkowoeuropejskie przeciwko potdze niemie
ckiej lub te rosyjskiej. Ponadto dyplomacja atlantystw zawsze staraa si wzmoc
ni antyrosyjskie fobie w Niemczech i antyniemieckie w Rosji, aby sprowokowa te
dwa pastwa do konfliktu o sfery wpyww w strefie buforowej lecej pomidzy
nimi. Dugin jest przewiadczony, i o Berlin - Moskwa, tak jak zakadali to ju
i Halford Mackinder i Karl Haushofer, rozbiaby blok atlantystw i zachwiaa he
gemoni Anglosasw w wiecie. Obydwa te pastwa s naturalnymi sojusznikami

90 A. Dugin, Osnowy geopolitiki..., s. 121-122, 890.

91 Por. Ibidem, s. 214-220.
92 Ibidem, s. 228.

129
i powinny dokona podziau sfer wpyww w Europie rodkowo-Wschodniej tak,
aby pozby si pl konfliktu. Pod wpywami niemieckimi pozostayby: Estonia, o
twa, Litwa, Polska, Czechy, Sowacja, Wgry, Sowenia, Chorwacja i Bonia, nato
miast po stronie rosyjskiej: Biaoru, Ukraina, Modawia, Rumunia, Serbia, Bugaria
i Grecja. Dugin zakada take zwrot, w gecie dobrej woli, Prus Wschodnich (Obwd
Kaliningradzki) Niemcom, aby przerwa bratobjczy konflikt Niemcy - Rosja, dzi
ki czemu Niemcy bd mogy wrci do bismarckowskiej tezy, i na wschodzie
Niemcy nie maj wroga93. Powstanie osi Moskwa - Berlin stanowioby trwa eko
nomiczn i strategiczn podstaw dla powstania Imperium Eurazjatyckiego, ktrego
uzupenieniem byby sojusz z Teheranem i Tokio.
Aleksander Dugin, ogoszony przywdc rosyjskich eurazjatw, w swoich geopo
litycznych pracach tworzy abstrakcyjne i oderwane od realiw wspczesnego wiata
scenariusze rozwoju sytuacji midzynarodowej i strategii rosyjskiej, nie bez susz
noci nazwane przez profesora Andrzeja de Lazari nacjonalistycznym bekotem94.
Niestety, jego pozycja i wpywy s czsto w polskiej literaturze powiconej zagad
nieniom rosyjskim przeceniane i mitologizowane. Sam Dugin w ostatnich latach
w duym stopniu zrezygnowa z rozbudowy swoich koncepcji geopolitycznych, kon
centrujc si na prbach stworzenia spjnej ideologii neoeurazjatyzmu, ktrej czci
byaby eurazjatycka geopolityka. Dugin ponadto podj si stworzenia partii, ktrej
program byby oparty na jego wersji neoeurazjatyzmu, ale jego projekt polityczny
nie uzyska wsparcia spoecznego. Duginowska koncepcja geopolityki w duym
stopniu przypomina tradycje niemieckiej geopolitik, ktrej jeden z twrcw gen. Karl
Haushofer uwaa, i waciwym celem geopolityki jest ustalenie norm politycznego
dziaania oraz inspirowanie polityki zagranicznej Niemiec. Nawizujc do koncepcji
Ratzla, ktry piszc o poczuciu przestrzeni rozpatrywa przestrze w kategoriach
wychowawczo-politycznych, Haushofer uwaa, i geopolityka powinna zastpi hi
stori w roli wychowawcy narodu i pisa, e ,jeeli nie uda si nam wzbudzi geopoli
tycznego zrozumienia wrd mas, to polityka zagraniczna wraz z jej wielkimi ideami
pozostanie li tylko marzeniem - nie stanie si rzeczywistoci95. Silne zaangaowa
nie ideologiczne Haushofera spowodowao, i jego rozwaania, nawizujc zreszt
do niemieckiej tradycji geopolitycznej, miay czsto charakter pseudonaukowy. Ska
niay si czsto w stron mistycyzmu i rozdtych wyrae, aby ukry logiczne sabo
ci wasnej argumentacji. Podobnie jest z pracami Aleksandra Dugina, ktrych war
to praktyczna jest minimalna, a peni one raczej rol ideologiczn. Geopolityczne
wizje Dugina maj by tylko czci szerszego projektu majcego za cel uksztato
wanie ideologii eurazjatyckiej, a jej cz geopolityczna ma za zadanie, podobnie jak
i w tradycji haushoferowskiej, sta si wychowawc narodu i wzbudzi poczucie
przestrzeni, gdy jak pisa Fryderyk Ratzel, kady nard powinien by tak wycho
wany, aby zaszczepi w nim mylenie wieloprzestrzenne. Kady nard powinien
posiada swoj koncepcj przestrzenn, ktra powinna by opracowana zgodnie
z koniecznoci zapewnienia sobie odpowiedniej przestrzeni yciowej. Wedug
Dugina narodowi rosyjskiemu potrzeba wiadomoci eurazjatyckiej, ktra jest rd
em wielkoci Rosji. Sam Aleksander Dugin nie kryje si z tym piszc, i geopolityka

93 Ibidem, 220-227.
94 Por. A. de Lazari, Dugin Aleksander..., s. 168.
95 K. Haushofer, Geograficzna zasada polityki zewntrznej, (w:) Przestrze i polityka w niemieckiej
m yli politycznej, pod red. A. Wolff-Powskiej i E. Schulza, Pozna 2000, s. 354.

130
jest nie tyle nauk, co przecie wszystkim ideologi pozostajc na usugach elit poli
tycznych i wyraajc ich oczekiwania wobec rodowiska midzynarodowego.
W nieco agodniejszej formie, i co wicej wolnej od charakterystycznej dla Dugina
ideologizacji oraz pseudonaukowych rozwaa, koncepcje neoeurazjatyckie pojawia
j si w pracach Mikoaja Nartowa, take zwolennika eurazjatyckiej geopolitycznej
strategii Rosji. Nartow stawiajc pytanie o przyszo Rosji po rozpadzie ZSRR chce
si dowiedzie, czy osabiona Rosja jest w stanie chroni swj potencja militarny,
gospodarczy, kulturowy, etniczny przed wpywami tryumfujcego po zimnej wojnie
Zachodu. Uwaa, i przed Rosj stoi alternatywa: albo stanie si mocarstwem eurazja-
tyckim, albo koloni Zachodu96. Nartow uwaa, i wspczesna Rosja ma bardzo mao
rodkw przeciwdziaania amerykaskiej dominacji w wiecie. Dostrzega ksztatowa
nie si w wiecie dwch blokw; zjednej strony ekspansywne pastwa zachodnioeu
ropejskie narzucajce swoj wizj wiata, z drugiej za kraje, ktre staraj si chroni
swoj kultur, tradycj i suwerenno, kady z nich jednak moe by uznany za tzw.
pastwo zbjeckie i sta si ofiar agresji militarnej ze strony USA i jego sojusznikw.
Do jakiego bloku ma zatem zbliy si Rosja, aby zachowa swoj pozycj w wie
cie: do zachodniego, w ktrym bdzie podrzdn si, czy te do wschodniego, do
ktrego nale takie pastwa, jak Chiny, Indie, Iran i gdzie Rosja moe by jednym
z liderw. Dla Nartowa jedyn racjonaln strategi dla Rosji jest rezygnacja z proza
chodniego kursu polityki zagranicznej i budowa sojuszu Moskwa - Pekin - New Deh-
li - Teheran. Budowa takiego bloku stanowi konieczno w obliczu amerykaskich
de do ustanowienia globalnego systemu kontroli nad planet. Ani Rosja, ani Chiny,
ani Indie, a tym bardziej Iran w pojedynk nie s w stanie przeciwstawi si planom
amerykaskim, ale wsplnie kraje te zwizane sojuszem mog stanowi sil zdoln
powstrzyma amerykask supremacj i dokonujc si pod amerykask egid glo
balizacj wiata97. Osi takiego bloku powinien sta si sojusz Rosji i Chin, dwch
pastw dysponujcych najwikszym potencjaem, ktrych sojusz mgby sparalio
wa antyrosyjskie i antychiskie siy na arenie midzynarodowej. Sojusz ten mgby
take uniezaleni Rosj do zachodniej technologii i kapitaw, dziki czemu mogaby
ona zachowa swoj suwerenno i mocarstwow pozycj w wiecie98. Drugim an-
tyglobalistycznym projektem powinien sta si sojusz Rosji i wiata islamu, dwch
si niechtnie nastawionych do obecnej amerykaskiej dominacji w wiecie i moder
nizacji na wzr zachodnioeuropejski. Eurazjatycki blok Rosji, Chin i wiata islamu
zrwnowayby polityczne wpywy amerykaskie i dlatego jest to dla Nartowa jedyna
racjonalna dla Rosji strategia geopolityczna, a przyszoci Rosji moe sta si tylko
eurazjatycki kontrglobalizm99.
Nartow w swoich publikacjach akcentuje swj silny antyglobalizm wychodzc
z zaoenia, i intensyfikacja procesw globalizacji i rozwj wspzalenoci pomi
dzy pastwami zachodzi w formie ekspansji Zachodu (z ktrym Rosja si nie iden
tyfikuje) na pozostae kraje wiata. Globalizacja oznacza wic europeizacj i weste-
rnizacj narzucon pozostaym uczestnikom stosunkw midzynarodowych dla
osignicia partykularnych celw. Rosja jest traktowana, podobnie jak i pozostae
pastwa rozwijajce si, instrumentalnie, jako dostarczyciel surowcw energetycz

96 N. Nartow, Geopolityka, Moskwa 2004, s. 284.

97 Ibidem, s. 156-157.'
98 Ibidem, s. 285.
99 Ibidem, s. 156, 158-160.

131
nych, jako obiekt drenau mzgw oraz rynek zbytu100. Dlatego te Rosja powinna
zdecydowanie przeciwstawi si globalizacji. Co ciekawe, Nartow przywouje take
encyklik Jana Pawa II Ewangelia ycia, w ktrej, jak zwraca uwag Nartow, wsp
czesna zachodnia cywilizacja zostaa okrelona jako cywilizacja mierci, kraje
zachodnioeuropejskie odeszy od swoich demokratycznych podstaw, coraz bardziej
zbliajc si ku totalitaryzmowi, a demokracja staa si tylko mitem i przykrywk dla
braku wartoci101.
W pracach Nartowa widoczny jest interesujcy zwrot, ktry dokona si w neoeur-
azjatyckim myleniu od lat dziewidziesitych, kiedy to mainstream rozwaa o eur-
azjatyzmie stanowiy przede wszystkim prace Gumilowa, Dugina, czy te Ziugano-
wa. Nartow, bdc przede wszystkim akademikiem, wsppracownikiem rosyjskiego
think-tanku Akademii Problemw Geopolitycznych kierowanej przez gen. Leonida
Iwaszowa, stara si odej od utopijnych i silnie zideologizowanych koncepcji Dugi
na, koncentrujc si przede wszystkim na poszukiwaniu strategii, ktra pozwoliaby
Rosji skutecznie przeciwstawi si zagroeniu ze strony globalizacji i Zachodu. Tak
geostrategi jest dla Nartowa stworzenie strategicznego, antyzachodniego bloku,
w ktrym gwn rol odgrywaaby Rosja oraz wschodzce potgi: Chiny, Indie oraz
tradycyjnie antyamerykaski Iran. Specyfikjest tutaj coraz wiksze podkrelanie roli
Chin jako strategicznego sojusznika dla Rosji, co oznacza zerwanie z eurazjatyckim
schematem gumilowskiego sojuszu z ludami Wielkiego Stepu i dostosowanie eura-
zjatyckiego zainteresowania Wschodem do realiw wspczesnoci, gdzie Chiny za
czynaj odgrywa coraz wiksz rol midzynarodow. Prace Nartowa wydawane s
jako akademickie podrczniki do nauki geopolityki, stanowi wic raczej element dys
kursu akademickiego ni manifest ideologiczny, jak miao to miejsce w pracach Ziu-
ganowa czy te Dugina. Obok Pozdniakowa Nartow jest jednym z neoeurazjatyckich
geopolitykw, ktrzy podjli prb nie tyle pisania manifestw ideologicznych, ile
opracowania rosyjskiej geostrategii w pozimnowojennym zglobalizowanym wiecie.
Neoeurazjatyzm we wspczesnej Rosji jest do mocno zrnicowanym nurtem
mylenia geopolitycznego, ale jednoczy go fakt, i przybra on posta postawy sil
nie antyzachodniej i antyliberalnej, bdcej odrzuceniem zarwno modernizacji jak
i westernizacji poradzieckiej Rosji. Rzadko postawa eurazjatycka manifestuje si
w tak skrajnej formie, jak ma to miejsce w pracach Dugina, ale ze wzgldu na spe
cyficzn sytuacj wewntrzn i midzynarodow Rosji w latach dziewidziesitych
obraz Rosja-Eurazja, budowany jako przeciwwaga i antyteza obrazu Rosja-Europa,
wyrs na podstawowy obraz geopolityczny zakorzeniony w rosyjskiej wiadomo
ci. Oglnie mwic, wspczesny neoeurazjatyzm odrzuca postulat uniwersalizmu
wzorw Zachodu i zakada policentryzm wspczesnego wiata. Uznaje si, i Rosja,
jej terytorium i kultura nie nale jedynie do Europy. W zwizku z tym politycznie
i kulturowo powinna by obecna jako ogniwo porednie midzy Europ a Azj, za
pewniajc sobie geopolityczn rol na obu tych obszarach. Rosja jest filarem wiata
prawosawno-sowiaskiego i geopolitycznym patronem wielkiego obszaru pnoc
nej i rodkowej Azji (jest to wic obszar jej zainteresowa geopolitycznych), gdzie
powstaa cywilizacja sowiasko-azjatycka. Rosja ma wic uzasadnione prawo bro
ni swoich interesw na obszarze byego imperium rosyjskiego, w szczeglnoci

100 Ibidem, s. 194.

101 Ibidem, s. 196.

132
w pastwach postradzieckich (tzw. bliskiej zagranicy), ktre stanowi jej naturaln
stref wpyww102. Zwolennicy szeroko rozumianej idei eurazjatyzmu s przeciwni
atlantyzmowi jako geopolitycznej koncepcji Rosji, twierdzc, e zaleno Rosji
od Europy - nawet tylko pod wzgldem kulturowym - znieksztaciaby rosyjsk du
sz i spowodowaaby utrat tosamoci. Ponadto wskazuje si, e program wspl
nego europejskiego domu jest niemoliwy do realizacji, gdy Rosja wraz z caym
swoim ciarem jest niekompatybilna z jakkolwiek europejsk ide rwnowagi
i dlatego naley przenie rodek cikoci pastwa na wschd103. Neoeurazja-
tycki model rozwoju sprzeciwia si temu, by Rosja bya w przewaajcym stopniu
zwizana z Zachodem, ale postawy podobne koncepcjom Aleksandra Dugina stano
wi wyjtek. Neoeurazjatyzm wystpuje raczej w zagodzonej formie, zakadajcej
uporzdkowanie stosunkw z Zachodem, a w tym take wczenie w rozwj kraju
gwnych elementw cywilizacji zachodniej, przy jednoczesnym rozwoju pogbio
nej wsppracy z krajami azjatyckimi i umacnianiu swoich wpyww na kontynencie
eurazjatyckim104.
Neoeurazjatyzm jest nurtem bardzo eklektycznym i czy w sobie rnorodne
wtki pochodzce z geopolitycznej tradycji idei Moskwy - Trzeciego Rzymu, so-
wianofilstwa, klasycznego eurazjatyzmu, a nawet z tradycji rosyjskiego marksizmu.
Neoeurazjatyzm sta si przede wszystkim ideologi rosyjskich nacjonalistw, ktrzy
w nim upatruj szans na utrzymanie rosyjskiej specyfiki narodowej i zahamowanie
obcych wpyww. Eurazjatycki model rozwoju Rosji sprzeciwia si temu, by Rosja
w przewaajcym stopniu bya zwizana z Zachodem, a jego zwolennicy s apolo
getami odrbnej drogi i odrbnego losu pastwa rosyjskiego jako kraju wielonarodo
wego i wielokulturowego105. Jak si wskazuje, euroazjatyckie koncepcje s do dnia
dzisiejszego obecne w Rosji, a nawet uwaa si niekiedy, e caa polityka zewntrz
na i wewntrzna Rosji po 1989 r. w wikszym lub mniejszym stopniu bya oparta
na koncepcji eurazjatyzmu106. Jest to o tyle suszne, i Rosja za gwny cel polityki
zagranicznej wobec byych republik po rozpadzie ZSRR uznawaa stworzenie zinte
growanego politycznie i gospodarczo stowarzyszenia pastw pod jej kierownictwem,
zdolnego zaj znaczc pozycj we wsplnocie midzynarodowej, zwaszcza za na
obszarze Europy i A zji107, ale niekoniecznie ide czciowej reintegracji poradzie-
ckiej przestrzeni trzeba postrzega jako projekt stricte eurazjatycki.
Na interpretacj otoczenia zewntrznego i procesw w nim zachodzcych w dal
szym cigu mocno wpywa problem rozpadu ZSRR. Rozpad ZSRR odbierany jest
w Rosji jako poraka i sta si rzeczywist tragedi dla wielu Rosjan. Cz elit poli
tycznych i intelektualnych nie potrafia si pogodzi z utrat znacznej czci teryto
riw i wpyww, dlatego aktywnie poszukuj one rnorodnych moliwoci wzmoc
nienia swoich wpyww na tradycyjnych obszarach. Dla wspczesnej Federacji
Rosyjskiej, ktra po rozpadzie ZSRR prbuje szuka sposobw utrzymania kontroli

102 Kompendium wiedzy o geografii politycznej i geopolityce, pod red. M. Baczwarowai A . Suliborskie
go, W arszawa 2002, s. 43.
103 C. Jean, Geopolityka, W rocaw 2003, s. 305.
104 J. J. Bogatyriewa, Rosja - Europa: problemy i perspektyw y wspdziaania, (w:) Historia i geopo
lityka. Rosja na progu X X I stulecia, pod red. S. Filipowicza, Warszawa 2000, s. 87-88.
105 Ibidem, s. 87
106 Kompendium wiedzy o geografii politycznej..., s. 43.
107 K. astawski, Ksztatowanie nowej tosamoci rosyjskiej polityki zagranicznej, (w:) Nowa tosa
mo Nieniiec i Rosji..., s. 108.

133
nad obszarem byych republik radzieckich, oficjalnie uznawanych za ywotn stre
f interesw, eurazjatyzm moe stanowi ideologiczn podbudow takiej polityki.
Uznaje si nawet niekiedy, e eurazjatyzm moe by gotowym, wszechstronnie roz
pracowanym projektem rekonstrukcji i ekspansji wielkiej Rosji, e jest to odpowied
rosyjskich ideologw na upadek imperium108. Mona zatem uzna, e nie sposb zro
zumie wspczesnej Rosji, w tym take rosyjskich wizji jej rl midzynarodowych,
bez odwoania si do znajomoci eurazjatyzmu, ktry w duym stopniu determinuje
rosyjskie wizje porzdku midzynarodowego i roli Rosji w wiecie. Eurazjatyzm jest
ideologi niezwykle wpywow, gdy stanowi podstaw antyamerykaskiego i anty-
-globalistycznego etosu spoeczestwa i elit politycznych109. Przy czym naley zwr
ci uwag, i wspczesny rosyjski neoeurazjatyzm i jego wielka popularno wrd
elit politycznych, a take spoeczestwa rosyjskiego, s przede wszystkim efektem
poszukiwania odpowiedzi na wyzwanie ze strony amerykaskich geopolitycznych re
alistw wywodzcych si ze szkoy Nicolasa Spykemana i Georgea Kennana, ktrzy
nawet po zakoczeniu zimnej wojny postrzegali Federacj Rosyjsk jako przeciwni
ka i rywala. Dla amerykaskich realistw nawizujcych porednio do archaicznej
wizji wiata Mackindera i pojcia heartlandu, gwnym obszarem konfliktu staa si
w wiecie pozimnowojennym wielka eurazjatycka szachownica. Zbigniew Brze
ziski pisa, i Eurazja to najwikszy kontynent globu, posiadajcy kluczowe zna
czenie geopolityczne. Stanowi ona gigantyczn szachownic, na ktrej rozgrywa si
walka o wiatow hegemoni, a Eurazja jest gwnym trofeum politycznym USA
po zimnej wojnie. Rosjanie poczuli si zagroeni takim postrzeganiem wiata, ktre
byy doradca ds. bezpieczestwa zdoa do pewnego stopnia narzuci amerykaskim
elitom politycznym. Rosyjsk odpowiedzi sta si neoeurazjatyzm, bdcy wyrazem
oporu czci elit politycznych i spoeczestwa wobec westernizacji. Wanym ele
mentem neoeurazjatyckiej ideologii staa si take geopolityczna koncepcja obrony
Eurazji jako rosyjskiej przestrzeni geopolitycznej przed amerykaskim imperiali
zmem. Neourazjatycki pozimnowojenny realizm, take ten wystpujcy w pracach
Dugina, stanowi rosyjsk wersj wielkiej szachownicy Brzeziskiego i przejmuje
wizj wiata, w ktrej dominujcymi pojciami s: imperium, hegemonia, rywaliza
cja, interesy oraz heartland.

Rozdzia IV
Azjatyzm - ewolucja neoeurazjatyzm u

W poowie lat dziewidziesitych eurazjatyzm zacz zdobywa sobie wyrany

wpyw na wyobrani rosyjskich elit politycznych, stopniowo zastpujc kurs proza
chodni w roli gwnej strategii midzynarodowej. Neoeurazjatyzm odrzucajcy po

108 R. Paradowski, Eurazjatyckie imperium..., s. 11.

109 M. Schmidt, Is Putin pursuing a policy o f eurasianism? Dem okratizatsiya" 2005 vol 13 nr 1
s. 93.

134
stulat uniwersalizmu wzorw Zachodu i uznajcy policentryzm wspczesnego wia
ta, zakada, i Rosja musi zachowa wiksz niezaleno w stosunkach z pastwami
zachodnimi, a aby to osign, konieczne jest partnerstwo ze Wschodem. Jednake
eurazjatyzm - jako nowa idea rosyjska, ktra miaaby sta si podstaw ksztato
wania si zachowa Rosji wobec rodowiska midzynarodowego - mimo swojego
rzeczywistego wpywu na elity intelektualne i polityczne nie zdominowa polityki
zagranicznej Federacji Rosyjskiej. Eurazjatyzm, fascynujcy swoim rozmachem in
telektualnym, podbudowany wielowiekow tradycj, odwoujcy si take do rosyj
skiego mesjanizmu i sowianofilstwa, by ideologi zbyt skrajn i utopijn, aby mc
rzeczywicie stanowi podstaw polityki zagranicznej Rosji. Dlatego te eurazjatyzm
wystpujc jako antyteza atlantyzmu, nie zdominowa polityki zagranicznej Rosji.
Mimo to speni on wielce istotn rol, przyczyniajc si do zmiany sposobw po
strzegania wiata zewntrznego, redefinicji zaoe polityki zagranicznej oraz prag
matycznej identyfikacji interesu narodowego i sposobw jego realizacji, a w efekcie
do wykrystalizowania si nowoczesnej strategii midzynarodowej w okresie rzdw
(zwaszcza podczas drugiej kadencji) prezydenta Wadimira Putina110.
Od czasu objcia teki ministra spraw zagranicznych przez Jewgienija Primakowa
Rosja zacza intensyfikowa wspprac polityczn z Chinami, co zaowocowao
podpisaniem 16 lipca 2001 r. rosyjsko-chiskiego ukadu o wsppracy. W rosyjskich
dyskusjach powiconych Chinom wskazuje si, i Rosja na przeomie XX i XXI w.
dokonaa nieatwego, ze wzgldu na histori wzajemnych stosunkw, wyboru partner
stwa z Chinam i111. Wybr ten oznacza ostateczne poegnanie si Federacji Rosyjskiej
z nadziejami na dobr wspprac z pastwami Zachodu i zachodnimi strukturami
polityczno-wojskowymi. Wybr ten, dokonany przede wszystkim przez wywodz
cych si z resortw siowych wsppracownikw prezydenta Wadimira Putina, wy
maga uzasadniania i legitymizacji w krgach akademickich oraz w opinii publicznej,
gdy niezalenie do rozwijajcych si stosunkw midzy oboma krajami w opinii
publicznej i wrd ekspertw Chiny s nadal traktowane z du ostronoci jako
potencjalny konkurent w regionie i zagroenie dla azjatyckich terytoriw rosyjskich.
Dla legitymizacji nowego kursu polityki zagranicznej uyteczny okaza si eura
zjatyzm, ktry odwracajc si od Zachodu ku Wschodowi, zwrci uwag rosyjskiej
opinii publicznej na znaczenie, jakie odgrywa we wspczesnym wiecie Azja, ktr
zaczto postrzega w rosyjskiej rzeczywistoci jako wanego partnera midzyna
rodowego. W rosyjskim myleniu geopolitycznym, a take w praktyce politycznej,
zaczto coraz czciej podkrela, e na obecnym etapie rozwoju stosunkw mi
dzynarodowych region Azji i Pacyfiku staje si jednym ze wiatowych centrw
polityczno-gospodarczych. Zaczto podkrela wag sw Samuela Huntingtona,
ktry zwraca uwag, i gwatowny rozwj ekonomiczny Azji to jedno z najwaniej
szych wydarze drugiej poowy XX w. Gospodarczy rozwj Azji zmieni ukad si
we wspczesnym wiecie i powoduje, e cywilizacje azjatyckie, dziki swojemu

110 Uporczywe upowszechnianie przekonania o eurazjatyckoci Rosji spowodowao, i postrzeganie

Rosji jako kraju eurazjatyckiego stao si dominujcym paradygmatem w rosyjskim dyskursie geopoli
tycznym. W rzeczywistoci koncepcja eurazjatycka je st jednym z wielu rwnoprawnych moliwych spo
sobw postrzegania Rosji, a dominacja dyskursu eurazjatyckiego jest tylko wynikiem sytuacji, w ktrej
znalaza si wspczesna Rosja.
111 S. Prichodko, Moskwa - Pekin: m y nuny drug drugu, Rossija w Globalnoj Politikie 2004, nr 2,
s. 166-167.

135
potencjaowi demograficznemu i ekonomicznemu, stay si realn si w ramach
rodowiska midzynarodowego, zdoln do rywalizacji z dominujc jak do tej pory
cywilizacj zachodni"2. Zaczto coraz mocniej podkrela, e przez prawie 500 lat
centrum siy i wiatowej gospodarki znajdowao si na Zachodzie; pocztkowo w re
gionie basenu Morza rdziemnego, nastpnie przesuno si ku pnocny Europy,
by wreszcie przenie si poprzez Ocean Atlantycki do Ameryki Pnocnej. XX wiek
by wiekiem Oceanu Atlantyckiego, ale XXI wiek bdzie ju wiekiem Oceanu
Spokojnego, gdy wiatowe centrum siy i gospodarki przesuwa si z Zachodu na
Wschd. W XXI wieku gospodarcz lokomotyw dla caego wiata moe sta si
Azja. Wszystkie najwaniejsze procesy wspczesnego wiata zachodz w Azji, gdzie
yje 3 mld ludzi, wrd ktrych poowa to ludzie poniej 25 roku ycia. ATR staje si
najdynamiczniej rozwijajcym si regionem wiata113.
W rosyjskich geopolitycznych rozwaaniach dotyczcych wspczesnego wiata
coraz mocniej zaczto akcentowa znaczenie Azji. Jednym z rosyjskich geopolitykw
poruszajcych ten problem sta si m.in. Kamaludin Gadijew, rosyjski historyk, po
litolog i geopolityk, profesor i wykadowca w Moskiewskim Pastwowym Instytucie
Stosunkw Midzynarodowych (MGIMO), autor takich prac, jak: Politiczeskaja na
uka (Moskwa 1994), Wwiedienije w geopolitiku (Moskwa 1998), Nowa i nowiejszaja
istoria stran Europy i Ameryki (Moskwa 2001), Geopolitika Kawkaza (Moskwa 2001),
Geopoliticzeskije gorizonty Rossii: kontury nowowo miroporiadka (Moskwa 2007).
Kamaludin Gadijew pisa, i podstawowym celem Rosji dzisiaj jest przywrce
nie jej statusu wielkiego mocarstwa w hierarchii krajw i narodw wspczesnego
wiata. Realizacja tego celu wymaga m.in.: 1) aktywnego uczestnictwa Rosji w bu
dowie nowego systemu porzdku midzynarodowego; 2) rozszerzenia dostpu Rosji
do wiatowych rynkw (co wymaga wikszego otwarcia Rosji na wiat); 3) obrony
interesw rosyjskich obywateli pozostajcych poza granicami kraju"4. Wan prac
Gadijewa bya zwaszcza ksika Wwiedienije w geopolitiku, w ktrej dokona on
analizy zmian, ktre nastpiy w wiatowej przestrzeni geopolitycznej po rozpadzie
dwubiegunowego porzdku midzynarodowego. Dla Gadijewa, ktry nawizywa
do pracy Zderzenie cywilizacji Samuela Huntingtona, najwaniejsz zmian jest poja
wienie si rywalizacji cywilizacji Europy (Zachodu) z cywilizacj Azji (Wschodem).
Gadijew podkrela, i przez zdecydowan cz wspczesnej historii wiat by zdo
minowany przez mocarstwa europejskie, co przyczynio si do uksztatowania si
europocentrycznego porzdku midzynarodowego. W poowie XX w. ten europocen-
tryczny porzdek zacz si zaamywa, w zwizku z kryzysem wiata zachodniego
przypieszenia nabray procesy dekolonizacji oraz emancypacji kolejnych narodw
i cywilizacji. Dziki temu nastpio uksztatowanie si wielopolarnej struktury po
rzdku midzynarodowego, w ktrym obok Europy Zachodniej i USA wan rol
zaczynaj odgrywa takie pastwa, jak Japonia, Chiny, Indie, kraje Azji Poudniowo-
-Wschodniej, a take dysponujce zasobami surowcowymi kraje Bliskiego Wschodu.
Szczegln rol we wspczesnym wiecie zaczyna odgrywa Azja, ktrej po
tencja ludnociowy i gospodarczy czyni z niej now wiatow potg, a Gadijew

112 Por. S. Huntington, Zderzenie cywilizacji, Warszawa 2003, s. 160-162.

113 A. M. Chazanow, ATR w X X I weke: perspektiwy i trudnosti razwitia, (w:) M ir i Rossija na progie
X X I wieka: wtorije gorczakowskije cztenija, pod red. A. W. Torkunowa i in., Moskwa 2001, s. 535.
114 K. S. Gadijew, Geopoliticzeskije gorizonty Rossii: kontury nowowo miroporiadka, M oskwa 2007,
s. 567.

136
zadaje pytania, czy XXI w. bdzie wiekiem Azji i czy ksztatuje si nowy, azjocentry-
czny porzdek wiata. Czy kraje azjatyckie stan si nowym centrum siy zdolnym
rywalizowa jak rwny z. rwnym z dawnymi potgami, czy kraje azjatyckie bd
w stanie wypracowa wspln azjatyck ciek rozwoju i alternatyw dla cywilizacji
zachodniej?115 Dla Gadijewa problem z emancypacj Azji zwizany jest take z pyta
niami o przyszy rozwj wiata, czy westernizacja jest jedyn drog modernizacji, czy
te moliwa jest jeszcze inna droga osadzona w wartociach Wschodu. W tym kon
tekcie pada take pada pytanie o przyszo demokracji: Czy jest ona kompatybilna
z niezachodnimi kulturami i czyjej wzorce mona przenie do A zji116. Podejmujc si
prby analizy wspczesnego porzdku midzynarodowego Gadijew w swojej pracy
analizuje pozycj Europy w wiecie, now rol Azji, a take skutki przewartociowa
w strukturze porzdku midzynarodowego dla Rosji w kontekcie jej stosunkw z kra
jami Zachodu i Azji. Podkrela on, i region Azji Pnocno-Wschodniej i Poudniowo-
-Wschodniej sta si jednym z najdynamiczniejszych obszarw wiata. Dlatego te
Rosja, ktra w duym stopniu jest pooona w Azji, powinna zwrci baczniejsz
uwag na ten region. Szczegln uwag naley za zwrci na Chiny, ktre wkrtce
stan si jednym z najwaniejszych biegunw politycznych i ekonomicznych wia
ta " 7. Znaczenie regionu ATR jest tym wiksze, i o ile w wieku dwudziestym narody
azjatyckie jednoznacznie spoglday na Zachd szukajc tam wzorw rozwojo
wych, o tyle w wyniku szybkiego rozwoju i przywrcenia tym krajom nalenego im
miejsca w wiecie zaczy one coraz mocnej dystansowa si od Zachodu, podkrela
jc wasne wartoci kulturowo-polityczne. W efekcie pojawia si nowa azjatycka
idea, ktra moe sta si dla wielu wspczesnych spoeczestw alternatyw wobec
europejskiego uniwersalizmu i mondalizmu118. Gadijew pisze, i indywidualistyczna
kultura Zachodu zbudowana jest na konflikcie pomidzy indywidualizmem a kolek
tywizmem. Natomiast azjatycka idea cywilizacji konfucjasko-buddyjskiej stara si
integrowa te dwie wartoci w jednolity system. Gwne wartoci cywilizacji azjaty
ckiej opieraj si na: 1) rodzinie, jako optymalnym modelu organizacji spoeczestwa
i systemu wadzy; 2) priorytecie grupowych interesw nad interesami indywidual
nymi, co oznacza, i indywidualne prawa i wolnoci musz zosta pogodzone z od
powiedzialnoci przed zbiorowoci; 3) organicznym pojmowaniu spoeczestwa,
w ktrym pastwo wystpuje jako gwny gwarant jego podstawowych interesw;
4) priorytecie suby dla dobra wsplnoty przed polityczn konkurencj; 5) wzajem
nej odpowiedzialnoci ludzi wobec drugiego czow ieka"9. Idee te, bdce podsta
w azjatyckiej demokracji, mog sta si alternatyw rozwojow wobec modelu
zachodnioeuropejskiego i Azja, ktra czy sukces gospodarczy z wasn azjatyck
ide, stanowi wany biegun wspczesnego wiata, ktry nie jest ju zdominowa
ny tylko i wycznie przez cywilizacj zachodnioeuropejsk. Zmiany zachodzce na
geopolitycznej mapie wiata wymuszaj rewizj rosyjskich priorytetw geopolity
cznych i kierunkw polityki zagranicznej w kierunku Azji i adaptacji jej wartoci bli
skich kulturze rosyjskiej, co jest tym bardziej zasadne, i polityka okcydentalizacji
i realizacji modelu zachodnioeuropejskiego nie przyniosa Rosji adnych korzyci.

115 K. S. Gadijew, Wwiedienije w geopoliliku, M oskwa 2003, s. 294.

116 Ibidem, s. 247-266.
117 Ibidem, s. 298-299.
118 Ibidem, s. 301-302.
119 Ibidem, s. 304.

137
Wyraajc sprzeciw wobec westemizacji Gadijew zazwyczaj dy do udowodnienia
nieprzydatnoci zachodnich koncepcji filozoficznych oraz spoeczno-politycznych
w rosyjskich realiach. Wskazuje przy tym, i podstaw demokratyzacji i moderniza
cji spoeczestw Wschodu, jeeli ma ona przynie pozytywne rezultaty, powinny
by organiczne wartoci tych kultur, a nie importowane wzory zachodnioeuropejskiej
nowoczesnoci. Dlatego te procesy modernizacji krajw rozwijajcych si powinny
by nie tylko przedmiotem modernizacji/westernizacji, ale te podmiotem i aktywnym
uczestnikiem ksztatowania si wsplnego wiatowego spoeczestwa i globalnej cy
wilizacji. Wartoci kulturowe cywilizacji wschodnich powinny uzupenia umiejt
noci technologiczne cywilizacji zachodu, ktra imponujc zdobyczami technolo
gicznymi jednoczenie przeywa kryzys wartoci duchowych120.
Gadijew piszc o wspczesnym adzie midzynarodowym zwraca uwag, i
upadek europcentrycznego wiata nie oznacza, i Europa, basen Morza rdziemnego
i Pnocny Atlantyk straciy swoje znaczenie. Tak si nie stao, ale pojawiy si nowe
centra siy (Japonia, Chiny, Indie, kraje Azji Poudniowo-Wschodniej, wiat islamu,
Rosja wraz z krajami WNP), co doprowadzio do rozproszenia wiatowej wadzy, no
wego podziau wpyww i interesw121. Rozpad bipolarnego ukadu si rozpocz pro
ces formowania si wiata policentrycznego, w ktrym kady moe i swoj wasn
drog rozwoju osadzon we wasnych tradycjach kulturowych i historycznych, kady
nard, kade pastwo, a nawet kada jednostka maj wolno wyboru spord zr
nicowanych modeli ycia. Ten nowy wiat charakteryzuje si etniczno-narodowym,
socjalno-ekonomicznym, socjokulturowym, religijnym, politycznym pluralizmem122.
Z uwagi na rnorodno wspczesnoci, do opisu procesw zachodzcych w wie-
cie Gadijew uywa sformuowania turbulencja, aby ukaza ich zoono i wie-
lowarstwowo, w ktrej aktorzy geopolityczni s zmuszeni gra w wiele gier naraz.
Prace Gadijewa stanowi ilustracj stopniowej ewolucji neoeurazjatyzmu, w ra
mach ktrego zamiast silnie zideologizowanych publikacji Dugina, bdcych nie tyle
analizami geopolitycznymi, co raczej polityczn publicystyk oraz polityczno-
-programowych wystpie lidera Komunistycznej Partii Federacji Rosyjskiej, coraz
wiksz rol zaczy odgrywa prace akademikw takich jak Gadijew, ktrzy podjli
prb zracjonalizowania neoeurazjatyzmu i dostosowania go do realiw wspczes
nego rodowiska midzynarodowego. Odrzucono zaoenia klasycznego eurazjaty-
zmu odwoujcego si do idei sojuszu Rosji z ludami Wielkiego Stepu zasiedlajcymi
przestrze eurazjatyck, a take utopijne zaoenia o budowie wielkiego kontynental
nego mocarstwa opartego na sojuszu Moskwa-Berlin, zachowujc jednake podsta
wow ide eurazjatyzmu, jak jest poszukiwanie sojusznika przeciwko Zachodowi
w Azji, aby dziki temu Rosja moga wywiera cig presj na Europ i zachowa
swj status wielkiego europejskiego mocarstwa. Gadijew kreatywnie dostosowujc
neoeurazjatyzm do realiw wspczesnoci zwrci uwag na rosnc rol krajw Azji
i Pacyfiku w rodowisku midzynarodowym i zaoy, i to wanie w tym regionie
Rosja powinna poszukiwa sojusznikw przeciwko Zachodowi. Odrzucenie znacznej
czci wtkw ideologicznych dominujcych do tej pory w pracach neoeurazjatw
pozwolio Gadijewowi stworzy spjn koncepcj geopolitycznej strategii Rosji,
wspart przez tradycj eurazjatyzmu i geopolityczny obraz Rosja-Eurazja. Gadijew
120 Ibidem, s. 252-267.
121 Ibidem, s. 351.
122 Ibidem, s. 352.

138
podj rozwaania dotyczce wspczesnoci koncentrujc si na procesach globali
zacji (traktowanych jako ekspansja Zachodu) oraz stopniowym upadku potgi Zacho
du. Punktem wyjcia do uznania eurazjatyzmu za najbardziej waciw strategi dla
Rosji jest u Gadijewa przede wszystkim niech wobec procesw globalizacji i za
oenie, i intensyfikacja procesw globalizacji i rozwj wspzalenoci pomidzy
pastwami zachodzi w formie ekspansji Zachodu, z ktrym Rosja si nie identyfikuje,
na pozostae kraje wiata. Globalizacja oznacza wic europeizacj i westernizacj
narzucon pozostaym uczestnikom stosunkw midzynarodowych123. Dla Gadijewa
eurazjatyzm jest odpowiedni strategi, ktra moe uchroni Rosj przed negatyw
nymi skutkami narzuconej z zewntrz globalizacji oraz agresj ze strony Zachodu.
Z uwagi na fakt, i Rosja, aby powrci do roli wielkiego mocarstwa, musi wczy
si do budowy nowego globalnego porzdku midzynarodowego, musi ona szuka
sojusznikw przeciwko Zachodowi wrd krajw Azji, podzielajcych jej niech
wobec politycznej, gospodarczej i kulturowej dominacji Zachodu. Takim sojuszni
kiem mog, wedug Gadijewa, sta si przede wszystkim rosnce w si kraje Azji
i Pacyfiku. Wsppracujc z nimi Rosja moe powrci do roli znaczcego podmio
tu midzynarodowego, wstpi na ciek rozwoju gospodarczego i zbudowa ad
midzynarodowy zabezpieczajcy jej interesy narodowe na obszarze byego ZSRR,
zagroone agresywn polityk USA i krajw UE.
Prace Gadijewa trudno jest potraktowa podobnie jak prace Dugina, jako na
cjonalistyczny bekot, w tym wypadku bowiem eurazjatyzm sta si podstaw do
budowy spjnej koncepcji geopolitycznej, w ktrej neourazjatyckie mity, np. w po
staci mitologizowania pojcia heartlandu, zostay zastpione przez racjonalnie pro
wadzone analizy geopolityczne. Wrd neoeurazjatw Gadijew wyrnia si swoim
podejciem do analiz geopolitycznych, w ktrych zaoenia klasycznego eurazjaty
zmu nie s traktowane jako ideologiczny paradygmat, ale jako teoria, ktrej elementy
mona wykorzysta w budowaniu wspczesnej rosyjskiej strategii geopolitycznej.
Odejcie od wysokiego stopnia ideologizacji spowodowao, i w publikacjach Ga
dijewa eurazjatyzm z nacjonalistycznego bekotu sta si realistycznym opisem
struktury nowego porzdku midzynarodowego i sposobw odbudowywania pozycji
kraju jako mocarstwa, a tym samym z dyskursu ideologicznego sta si elementem
akademickich i praktycznych dyskusji wok sposobu osignicia podstawowych ce
lw polityki zagranicznej Rosji, jakimi s bezpieczestwo strategiczne i militarne,
suwerenno pastwowa i niezaleny rozwj ekonomiczny.
W rosyjskim myleniu geopolitycznym, a take w dziaaniach politycznych, eur
azjatyzm zacz przeksztaca si w swoisty azjatyzm, czyli przekonanie, e rosyj
skim partnerem w rodowisku midzynarodowym i naturalnym sojusznikiem s prze
de wszystkim kraje azjatyckie, a zwaszcza Chiny i Indie. wiadectwem przemian
zachodzcych wewntrz eurazjatyzmu i stopniowego przeksztacania go w nowy
orientalizm - azjatyzm, stay si przede wszystkim prace filozofa Aleksandra Pana-
rina, autora takich publikacji, jak: Rewansz istorii: rossijskaja strategiczeskaja inicja-
tiwa w X X I wiekie (Moskwa 1998), Rossija w ciklach mirowoj istorii (Moskwa 1999),
Globalnoje politiczeskoje prognozowani]e (Moskwa 2001), Iskuszenije globalizmom
(Moskwa 2002), Prawoslawnaja ciwilizacija w globalnom mirie (Moskwa 2002),
Strategiczeskaja niestabilnostX X I wieka (Moskwa 2003). Panarin jest uwaany ze

123 Ibidem, s. 88.

139
reprezentanta myli neoeurazjatyckiej124, ale jego eurazjatyzm jest tak specyficzny,
e w jego przypadku raczej naley mwi o azjatyzmie. Ocena prac Panarina jest
0 tyle trudna, i jego pogldy stopniowo ewoluoway. Pocztkowo by on pionierem
idei cywilizowanego eurazjatyzm u, ktry odnosi si z respektem do takich idei,
jak demokracja oraz prawa czowieka, ale uznaje eurazjatyzm za charakterystyczny
element rosyjskiej kultury i geopolityki (co byo widoczne w jego publikacjach z po
cztku lat dziewidziesitych, np. Rossija w Ewrazji, Woprosy Fiziki 1994, nr 12).
W pniejszym jednak okresie publikacje Panarina staway si coraz blisze radykal
nym eurazjatom i ekspansjonistom, co szczeglnie widoczne byo w takich pracach,
jak Iskuszenije globalizmom, czy te Prawosawnaja ciwilizacija w globalnom mirie.
Panarin analizujc wiatow histori cywilizacji uwaa, i jej dwa geograficzne
bieguny stanowi Wschd i Zachd. Logika dziejw ludzkoci ukazuje, i rywaliza
cja zachodzi nie midzy mocarstwami kontynentalnymi a morskimi, ale pomidzy
Wschodem a Zachodem. W obecnym cyklu historycznym szala zwycistwa w tej ry
walizacji przechylia si ku Zachodowi. Rozpad ZSRR, oznaczajcy zwycistwo Za
chodu w zimnej wojnie, zosta odebrany przez ideologw liberalizmu jako koniec
Wschodu, tj. jako zburzenie ostatniej przeszkody na drodze do penej westernizacji
wiata. Panin podkrela, e jeszcze nigdy w historii napr na Wschd ze strony Za
chodu nie by tak bezwzgldny w swoim deniu do zniszczenia wartoci i specyfiki
Wschodu. N a caym wiecie, we wszystkich pastwach dziaaj zachodni misjona
rze modernizacji i westernizacji, pouczajcy miejscowe elity polityczne i intelek
tualne jak naley postpowa i jak skoczy z tradycyjn wschodni mentalnoci.
Wszystko to odbywa si pod hasem spoeczestwa otwartego. Efektem zmian
planowanych przez western izatorw ma by wiat bez granic, bez specyficznych
kultur i narodowej tosamoci, bez takich archaicznych wartoci, jak rodzina, pa
triotyzm, nacjonalizm. Panarin krytykujc Zachd zwraca uwag, i perfidia strate
gii zachodniej polega na tym, i upowszechnia ona przekonanie, i jest zrozumiale
samo przez si, e niezachodni wiat powinien odej od swojej tosamoci, ot
worzy si na wpywy zewntrzne, skoczy z chimer narodowej suwerennoci
1 pastwowoci. Zachd nie wystpuje przy tym jako jeden z wielu krgw cywiliza
cyjnych narzucajcych swoj kultur innym w drodze ekspansji, ale gosi on uniwer
salno swojej ideologii zwizanej z takimi atrybutami, jak powszechna rwno,
prawa czowieka itp.125
Panarin zwraca uwag, i naley pamita o tym, e komunizm take roci sobie
prawa do bycia ideologi uniwersaln i ponadnarodow. Liberalizm i komunizm byy
produktami europejskiego Owiecenia i obydwie te ideologie odnosiy si niechtnie
wobec pluralizmu kulturowego. Liberalizm zwyciywszy w rywalizacji nad komuni
zmem podj si ostatecznej realizacji wizji przywiecajcej obu ideologiom: totalnej
homogenizacji wiata i spoeczestwa, w tym wypadku w formie powszechnej we
sternizacji. Panarin podobnie jak i eurazjaci niechtnie odnosi do wiata zachodnie
go, oskarajc go o niszczenie heterogenicznego charakteru cywilizacji ludzkiej i za
graajcego poprzez swoj ekspansywno caej ludzkoci, niszczc jej duchowo,
ale take jej rodowisko przyrodnicze126. Zgodnie z pogldami Panarina europejski

124 Por. M. Laruelle, op. cii., s. 119.

125 A. S. Panarin, Rossija w ciktach mirowoj istorii, Moskwa 1999, s. 16.
126 Ibidem, s. 23.

140
uniwersalizm stanowi specyficzn odmian kulturowej hegemonii. Europa i USA ko
lonizuj poprzez swoje zewntrzne wpywy inne cywilizacje, ktre musz poda za
europejskim modelem rozwoju, Europocentryzm jest, wedug Panarina, zagroeniem
dla moralnego zdrowia innych cywilizacji, gdy wyklucza i minimalizuje ich swoiste
wartoci, na ktrych budoway one swoje kultury127.
Zachd moe zwyciy nad Wschodem jako alternatywnym dla niego sposobem
bycia. Aby ochroni ludzko przed cakowit dominacj scjentystycznej, antyducho-
wej cywilizacji Zachodu, konieczne s dziaania majce na celu ochron i odrodzenie
wartoci Wschodu. Dlatego te we wspczesnym wiecie wan rol odgrywa Ro
sja, ktra jest heterogenicznym zachodnio-wschodnim krajem. Rosja, bdc krajem
Wschodu ze wzgldu na swoj struktur duchow, w ktrej dominuj nie wartoci
indywidualno-nominalistyczne, ale kolektywistyczne, jest jednoczenie zapatrzona
na Zachd, ulegajc od zawsze jego wpywom. Powoduje to, i na Wschodzie Rosja
postrzegana jest jako forpoczta Zachodu, a na Zachodzie jako kraj bdcy nosicielem
wartoci wschodnich. W tej dwoistoci tkwi dramat rosyjskiej historii128.
Wedug Panarina Rosja musi okreli swoje miejsce w wiecie i znale sposb
na odbudowanie swojej pozycji. Rosja, jeeli chce na powrt sta si dominujcym
podmiotem na obszarze byego ZSRR, musi zerwa z realizowan na przeomie lat
osiemdziesitych i dziewidziesitych polityk westernizacji. Panin argumentuje, i
Rosja jako kraj odwoujcy si do liberalnej, zachodnioeuropejskiej ideologii nie b
dzie atrakcyjny dla turecko-muzumaskich spoecznoci Kaukazu i Azji rodkowej.
Liberalizm rosyjski bdzie mia zawsze charakter epigoski i nie bdzie wartoci, za
pomoc ktrej Rosja mogaby utrzyma swoje wpywy. Sam liberalizm europejski,
ktry obwieci koniec historii, nie jest ju duej w stanie inspirowa ludzkoci
wielkimi perspektywami historycznymi129.
Gwnym problemem Rosji na progu XXI w. sta si fakt, i nie bya ona w stanie
odrzuci komunizmu w oparciu o wasn tradycj kulturow i przeciwstawi mu idei
0 rodzimym charakterze. Przejmujc wartoci wiata zachodniego Rosja skazaa si
na epigostwo i duchow zaleno od Zachodu. I to wanie hegemonia w sferze
ducha i wartoci przesdzia o geopolitycznej hegemonii Zachodu w stosunku do Ro
sji postradzieckiej. Pozostajc w duchowo-ideologicznej zalenoci od Zachodu nie
zdoa ona powrci do roli orodka integracji na obszarze byego ZSRR 130.
Panarin uwaa, e Rosja stoi przed wielkim wyzwaniem: musi ona zdystansowa
si wobec Zachodu i rozwin rosyjskocentryczne podejcie do analizy wspczes
nego wiata. Aby unikn geopolitycznej mierci, Rosja musi odrzuci narzucone
przez europocentryzm faszywe alternatywy: Pnoc/Poudnie, globalizacja/trybalizm,
1 odbudowa to, co byo wane w tradycji eurazjatyzmu: bipolarny system przeciwsta
wienia sobie Wschodu i Zachodu. Przyszo kultury i cywilizacji, zarwno Rosji, jak
i innych krajw, moe by rozumiana tylko poprzez wyjanienie jej miejsca w bipolar
nym systemie Wschd-Zachd131.

127 A. S. Panarin, Slowiano-tiurskojejedinstwo. Niesusczaja konstrukcja rossijskoj gosudarstwienno-

sti, Rossija i M usulmanskij M ir 1996, nr 1, s. 59.
128 A. S. Panarin, Rossija w ciklach..., s. 41.
129 A. S. Panarin, Pooenie geopolityczne Rosji: alternatywne scenariusze u progu X X I w ieku, (w:)
Historia i geopolityka. Rosja na progu X X ! stulecia, pod red. S. Filipowicza, Warszawa 2000, s. 49.
130 Ibidem, s. 51.
131 M. Laruelle, op. cit., s. 121.

141
 Szukajc odpowiedzi dotyczcej strategii rosyjskiej w wiecie Panarin zwraca
uwag, i dwoma dominujcymi koncepcjami rozwoju Rosji w latach dziewidzie
sitych byy atlantyzm i eurazjatyzm. Atlantyzm okaza si wyborem faszywym,
ktry nie da Rosji moliwoci utrzymania swojej pozycji na obszarze poradzieckim
i zaproponowania zamieszkujcej tam ludnoci alternatywy rozwojowej. Pozosta za
tem eurazjatyzm, ktry wedug Panarina naley dostosowa do wymogw wspczes
noci, tak aby nie dokona ponownie faszywego wyboru geostrategicznego.
Panarin krytycznie analizowa teori eurazjatyzmu i wypracowa wasn koncep
cj trzeciej drogi geostrategicznego rozwoju Rosji. Rosyjski uczony zauwaa, i
wszyscy eurazjaci podkrelaj dwoisto przestrzeni eurazjatyckiego imperium, bd
cej poczeniem lasu i stepu. Istniej dwa wiaty Orientu - jeden wewntrz Rosji,
a drugi na zewntrz, z ktrym Rosja musi zmierzy si w swojej polityce zagranicz
nej. Rosja jest nie tylko poczeniem Wschodu i Zachodu, ale take musi akceptowa
swj wewntrzny orientalizm istniejcy w strukturze pastwa i w umysach. W eur-
azjatyckiej koncepcji polityki zagranicznej Rosja musi sprzymierzy si z krajami
muzumaskimi tak silnie, jak to tylko jest moliwe i wspiera muzumanw (ludy tu-
raskie) yjcych w jej granicach oraz na Kaukazie i w Azji rodkowej. W eurazjaty-
ckiej teorii wiata ludw turaskich (turkojzycznych) Rosja stanowi gwny element
symbolizujcy syntez Sowian i ludw koczowniczych. Panarin zarzuca eurazjatom,
i nie dostrzegaj, albo co gorsze ignoruj, polityczne ambicje wiata tureckiego.
Zwraca uwag, i istniej dwa eurazjatyckie projekty: jeden pnocny z Rosj jako
krajem dominujcym w przestrzeni eurazjatyckiej oraz drugi poudniowy - panture-
cki - postrzegajcy Turcj jako dominanta w Eurazji. Eurazjatyckie imperium Rosji,
aby mogo powsta, musi zatem zmierzy si i wygra rywalizacj z pan-tureckim
projektem Eurazji, ograniczajc rol wiata tureckiego. Niedostrzeganie tego elemen
tu stanowi du luk w myleniu klasycznego eurazjatyzmu. Niedostrzeganie fak
tu, i turecko-muzumaski wiat posiada wasne ambicje imperialne i uwaanie, e
moe on si rozwija tylko jeli zostanie zintegrowany ze wiatem rosyjskim, to bd.
Eurazjatycki kult jednoci w rnorodnoci jest tylko ideologiczn retoryk132. Rola
wiata muzumaskiego na obszarze Eurazji nie jest jednoznaczna i Panarin dostrzega
istnienie sojuszu Zachodu z muzumanami, skierowanego przeciwko Rosji. Zachd
wykorzystuje zwaszcza Turcj przeciw cywilizacji greko-prawosawnej. Jak pisze
Panarin, zastanawiajce jest to, czy sojusz Zachodu z islamem skierowany przeciw
Rosji wynika tylko z koniunkturalnych wzgldw geopolitycznych, czy te jest zwi
zany z cywilizacyjn bliskoci muzumaskiego militaryzmu religijnego (wojna
z niewiernymi) i zaborczego etosu faustowskiej kultury Zachodu, zgodnie z ktrym
przyroda oraz obszar zajmowany przez inne kultury s rozpatrywane jako nic niezna-
czca pustka, ktr naley wypeni133.
Panarin zwraca uwag, i islam dla eurazjatw jest rzeczywistym sojusznikiem
Rosji, ale nie dostrzegaj oni tego, i jest rwnie potencjalnym rywalem. Eurazja
definiowana jest poprzez dialog wiata Sowian i ludw turaskich oraz prawosawia
i islamu. Znaczenie islamu, jego wysoka warto dla spoecznoci zamieszkujcych
obszary Eurazji powoduje, ijakiekolwiek przysze eurazjatyckie pastwo nie mogo
by zosta ograniczone do prawosawia, lecz musiaoby sta si pastwem, w ktrym

132 A. S. Panarin. Rossija na rubiee tysiatletij, Rossija i Musulmanskij Mir 1997, nr 4, s. 9.

133 A. S. Panarin, Pooenie geopolityczne Rosji..., s. 62.

142
 nastpi poczenie prawosawia z islamem, w tym take tym fundamentalistycznym134.
Panarin zwraca jednak uwag, i Rosja poszukujc swojej cywilizacyjnej misji na
obszarze Azji nie jest skazana na sztywne trzymanie si polityki wyznaczonej przez
midzywojennych eurazjatw szukajcych sojuszu z ludami turaskimi i islamem.
Poza tradycyjnym Orientem reprezentowanym przez wiat turecko-muzumaski
istnieje jeszcze nowy Orient. Wschd jest ju nie tylko tradycyjny, egzotyczny,
konserwatywny, zacofany, fundamentalistyczny, klasyczny, ale istnieje take no
woczesny, postindustrialny Wschd. Azjatyckie tygrysy, ktre powstay w regionie
Azji i Pacyfiku, s atrakcyjne dla spoecznoci Eurazji ze wzgldu na wystpujc
tam kombinacj sukcesu ekonomicznego z silnym autorytarnym reimem pastwo
wym, zgodnym z tradycyjnymi wartociami spoecznoci azjatyckich. Nowa Azja
dorwnujca Europie pod wzgldem rozwoju ekonomicznego jest jednoczenie od
mienna w sferze wartoci politycznych i duchowych. Model regionu Azji i Pacyfiku,
mimo krytyki, z ktr si spotyka, jest wci atrakcyjny. Dlatego te, zgodnie z za
oeniem Panarina, Rosja powinna odwrci si od egzotycznego Orientu turecko-
-muzumaskiego do teokratycznego i fundamentalistycznego islamu, w stron no
wych azjatyckich tygrysw. Rosyjskie pooenie pomidzy Wschodem a Zachodem
nie powinno by ju argumentem za sojuszem z ludami turaskimi i islamem, ale
punktem wyjcia do sojuszu z krajami buddyjsko-konfucjaskimi i ekonomicznym
sukcesem Pacyfiku. Ekonomiczny sukces Chin powoduje, i model chiski jest co
raz czciej postrzegany jako alternatywa dla atlantyckiego paradygmatu rozwoju
spoeczno-ekonomicznego. Przejmujc rozwizania modelu chiskiego i wchodzc
w sojusz z Chinami Rosja znw mogaby sta si atrakcyjnym partnerem dla ludw
Azji rodkowej i Kaukazu.
Dla Panarina pierwszy, klasyczny wariant eurazjatyckiej strategii Rosji to so
jusz z ludami tureckimi, drugi wspczesny wariant eurazjatyckiej strategii to sojusz
z Chinami. Tylko ten drugi wariant moe da Rosji podstawy, aby znw staa si
krajem dominujcym na obszarze poradzieckim. Dlatego te rosyjski uczony buduje
wschodni scenariusz geopolityczny dla Rosji, ktrego podstaw powinien sta si
antyzachodni sojusz z Chinami. Panarin zwraca uwag, i Chiny - bez wzgldu na
ukad si w wiecie - nie zostan przyjte do systemu wielkiego Zachodu, a elita
chiska, pomna dowiadcze rosyjskich, nie rozpocznie procesu totalnej westerniza-
cji swego kraju i Chiny nie dadz ju zwabi si w ten potrzask 135. Sukces modelu
chiskiego i klska prozachodniego kursu Rosji wypychanej z Europy w gb Azji
powoduje, i Rosjanie powinni przemyle dotychczasowe sojusze. Zachd prowa
dzi polityk demontau Rosji i rozbijania jej jednoci terytorialnej. Ta sama polityka
moe wkrtce zosta zastosowana wobec Chin, ktrych rozwj powoduje zwik
szenie si motywacji USA i jego najwikszego azjatyckiego sojusznika - Japonii do
przeciwstawienia si Chinom. Odpowiedzi Rosji na wyzwania wspczesnego wia
ta powinno sta si przyjcie nowej wiadomoci geopolitycznej, jako mocarstwa eur-
azjatyckiego poszukujcego sojuszu z Chinami - partnerem Rosji w heartlandzie'36.
Panarin podkrela przy tym, i tylko cywilizacja indo-buddyjska reprezentuje
obecnie czyst alternatyw wobec zaborczego, i skonnego do przeksztacania wia

134 A. S. Panarin, Rossija na piereputie: rakoly zapadniczestwa i sintezy ewrazijstwa, Rossija i Mu-
sulmanskij M ir" 1995, nr 8, s. 7.
135 A. S. Panarin, Pooenie geopolityczne Rosji..., s. 59-60.
136 Ibidem, s. 60.

143
ta na swoj mod, atlantyzmu. W odrnieniu od Zachodu indo-buddyjski Wschd
charakteryzuje poszanowanie dla innoci. Cywilizacja indo-buddyjska nie obsadza
czowieka w roli pana wszechwiata i nie tworzy w kosmosie wadczych hierarchii.
Przeciwnie, nawet najmniejszy owad traktowany jest jako jedyna i niepowtarzalna
warto137. Panarin prorokuje zatem, i w niedalekiej przyszoci w rodowisku mi
dzynarodowym moe ponownie uksztatowa si bipolarny ukad, w ktrym istnie
bd dwa bloki: Zachd poczony sojuszem ze wiatem islamu, a z drugiej strony
sojusz rosyjskiej cywilizacji prawosawnej ze wiatem indo-buddyjskim.
Publikacje Panarina maj czsto charakter raczej filozoficzny ni geopolitycz
ny, co jest zreszt czstym mankamentem w rosyjskim myleniu geopolitycznym.
Rosyjski uczony podejmuje przede wszystkim prb odpowiedzi na pytania doty
czce rosyjskiej duchowoci, zagroonej w ocenie eurazjatw przez majc pretensje
do uniwersalizmu zachodnioeuropejsk kultur. Panarin piszc o bliskich zwizkach
duchowoci rosyjskiej i konfucjasko-buddyjskiej jest raczej osob, ktra stara si nie
tyle szuka geopolitycznej strategii dla Rosji, ile legitymizowa i uzasadnia wybr
dokonany przez rosyjskie wadze pastwowe, ktre rezygnujc z polityki prozachod
niej weszy w dwudziesty pierwszy wiek podpisujc porozumienie o strategicznej
wsppracy z wadzami Chin i Indii.
Prace Gadijewa i Panarina su przede wszystkim legitymizacji i uzasadnieniu
w spoecznym i akademickim dyskursie polityki zagranicznej prowadzonej przez
Federacj Rosyjsk pod rzdami Wadimira Putina. Co wane, zarwno Gadijew,
jak i Panarin podejmuj prb nie tylko geostrategicznej (Gadijew), ale i etycznej
(Panarin) legitymizacji obranego kierunku rosyjskiej polityki zagranicznej. Jest to
o tyle wane, i sojusz rosyjsko-chiski jest strategi budzc wiele kontrowersji.
Wspczesne Chiny, korzystajc ze swego potencjau, chc przede wszystkim od
zyska utracon w XIX w. tradycyjn pozycj mocarstwa-hegemona w Azji. Sami
neoeurazjaci oceniajc polityk chisk zwracaj uwag, i aktualna polityka Chin
nastawiona jest przede wszystkim na strategiczne zyskanie czasu koniecznego dla
rozwoju swojego potencjau. Chiny d do uzyskania statusu regionalnej potgi,
dominujcej w regionie Azji Wschodniej, aby t drog przeksztaci pastwo w su
permocarstwo zdolne przeciwstawi si nie tylko potdze USA, ale te caej cywi
lizacji zachodniej138. Znaczenie sojuszu z Rosj wynika z faktu, i rosyjska karta
jest potrzebna Chinom w stosunkach z USA, Japoni i Uni Europejsk139. Ponadto
uczynienie z Chin gwnego sojusznika Rosji w rodowisku midzynarodowym sta
nowi odwrcenie dotychczasowego kodu geopolitycznego, gdy w wielowiekowej
historii tego kraju to Zachd by zawsze dla Rosji punktem odniesienia, kultura rosyj
ska jest czci kultury europejskiej, chrzecijastwo odrnia Rosj od muzuma
skiego Poudnia i konfucjasko-buddyjskiego Wschodu, asam i Rosjanie przyznaj,
i bliej im do Europy ni do Azji140. Dlatego te prace Gadijewa i Panarina peni
wan rol w ksztatowaniu nowego obrazu wiata i w spoecznym dyskursie two
rzeniu przekonania o strategicznej koniecznoci chiskiego wyboru, a take prze
konania o wsplnocie wartoci midzy cywilizacj prawosawn oraz konfucjasko-
-buddyjsk. Buduje si zatem przekonanie, i autorytarno-biurokratyczne wzory po

137 Ibidem, s. 61.

138 N. A. Nartow, op. cit., s. 375-376.
139 K. S. Gadijew, Wwiedienije w..., s. 348.
140 Por. L. Blecher, G. Ljubarskij, Gawnyj russkij spor, M oskwa 2003, s. 85.

144
lityczne i gospodarcze Chin s blisze Rosji ni demokratyczno-liberalne wzorce za
chodnioeuropejskie. W tym sensie prace rosyjskich azjatw s wanym elementem
dyskursu ideologicznego wok rosyjskiej tosamoci. Jest to szczeglnie widoczne
w przypadku publikacji Panarina, ktry koncentruje si przede wszystkim na proble
mach etyczno-historiozoficznych zwizanych z przyszym rozwojem Rosji i wybo
rem sojuszy midzynarodowych.
Za porednictwem prac Panarina i Gadijewa w geopolitycznym dyskursie w Ro
sji zaczto podkrela warto chiskiego modelu rozwojowego i samych Chin jako
wanego sojusznika, z ktrym czy Rosj podobne postrzeganie wiata i niech wo
bec amerykaskiej dominacji w wiecie. Podejmuje si take prb przewartocio
wania obrazu Chin w wiadomoci rosyjskiej, tak aby prochiska polityka uzyskaa
pewien poziom legitymizacji spoecznej. Specyfik Rosji w ostatnich latach stao si
to, i eurazjatyzm rzeczywicie zdoby swoje trwae miejsce w rosyjskiej polityce.
Stao si to jednak nie w utopijno-mesjanistycznych koncepcjach upowszechnia
nych przez nacjonalistw w rodzaju Ziuganowa, yrinowskiego, czy te Dugina, ale
w nowoczesnej wersji rosyjskiego azjatyzmu. Wyrazem zmiany w geopolitycznym
myleniu i praktycznym dziaaniu sta si sojusz Rosji i Chin oraz budowa trjkta
Moskwa-Pekin-New Dehli. Rosyjska polityka zagraniczna w ostatnich latach ukie
runkowana zostaa na wspprac regionaln i globaln z krajami azjatyckimi. Pod
czas drugiej kadencji Wadimira Putnia mona byo dostrzec, i Rosjanie dokonali
rewizji strategicznych priorytetw. Nastpio poszukiwanie sojusznikw w rodowi
sku midzynarodowym, ktrzy mogliby zastpi kraje UE i USA. Takim sojuszni
kiem stay si Chiny i Indie, dziki wsppracy z ktrymi Rosjanie maj nadziej na
uksztatowanie si bardziej zbilansowanego adu midzynarodowego, niezalenie od
strategicznych interesw USA i ich europejskich partnerw141.
Eurazjatycki wybr Rosji to dzisiaj nie sojusz zudam i koczowniczymi i isla
mem, ale partnerstwo z Chinami i Indiami, z krajami, ktre podzielaj rosyjsk ide
wielopolarnego wiata, jako alternatywn wizj adu midzynarodowego wobec jedno-
polamego wiata z wiodc rol USA i ich interesw. Wskazuje si nawet, i gwnym
motywem czcym te pastwa jest przede wszystkim niech wobec dominacji USA
w wiecie i narzucania caemu wiatu wzorw amerykasko-europejskich142. Jakikol
wiek byby motyw wsppracy, to obecnie Chiny s dla Rosji kluczowym partnerem
nie tylko w regionie azjatyckim, ale take w globalnych relacjach midzynarodowych.
Wskazuje si, e Rosja na przeomie XX i XXI w. dokonaa nieatwego, ze wzgldu na
histori wzajemnych stosunkw, wyboru nastawionego na rozwijanie strategicznego
partnerstwa z Chinami143. Wybr partnerstwa z Chinami oznacza ostateczne poeg
nanie si Federacji Rosyjskiej z nadziejami na dobr wspprac z pastwami Zacho
du i zachodnimi strukturami polityczno-wojskowymi. Sojusz rosyjsko-chiski sta si
rosyjsk odpowiedzi na procesy ekspansji krajw zachodnioeuropejskich i USA na
tereny uznane przez Rosjan za stref ich wycznych wpyww geopolitycznych.
Azjatyzm, jako produkt ewolucji eurazjatyzmu, sta si reakcj na klsk geopo
litycznego mylenia o Rosji jako o Europie. Stanowi on unowoczenion wersj eur-

141 J. M. Jain, India and Russia: reassessing the time - tested ties, Pacyfic A ffairs 2003, vol. 76,
nr 3, s. 387.
142 J. M. Rahm, Russia, China, India: a new strategic triangle f o r new cold war? Param eters: US
Army World College 2001/2002, vol. 31, nr 4, s. 88-89.
143 S. Prichodko, M oskwa - Pekin..., s. 166-167.

145
 azjatyzmu, dostosowan do realiw wspczesnego rodowiska midzynarodowego,
w ktrym Chiny staj si znaczcym podmiotem geopolitycznym. Wspczesne elity
polityczne Rosji Uznaj, i dla R.osji niezbdne jest stworzenie strategicznego pro
gramu rozwoju politycznych, ekonomicznych oraz kulturalnych stosunkw z krajami
regionu Azji i Pacyfiku, a przede wszystkim z Chinami. Zarwno wewntrzna, jak
i zewntrzna polityka Rosji powinna zosta ukierunkowana na wschd, na rozwj
rosyjskiej Syberii i Dalekiego Wschodu oraz zwizkw z regionem Azji i Pacyfiku,
ktry moe sta si wkrtce politycznym i ekonomicznym centrum wiata. Wsp
praca dwch wielkich kontynentalnych mocarstw: Rosji i Chin moe sta si gwaran
tem utrzymania geopolitycznej rwnowagi sil, a zwaszcza zapobiec dominacji USA
i przeksztaceniu si tego kraju w jedyne supermocarstwo zdolne narzuca innym kra
jom swoje interesy i zasady funkcjonowania.
Wybr Chin jako strategicznego partnera nie by wyborem atwym. Rosjanie,
zdajc sobie spraw z zagroe pyncych z chiskiej strony, obawiajc si take, i
z uwagi na gospodarcz ekspansj Chin bd odgrywali w tym sojuszu rol mod
szego partnera 144, musieli jednak szuka alternatywy dla prozachodniego kierunku
w polityce zagranicznej. Fiasko prozachodniej strategii wymusio na Federacji Ro
syjskiej zwizanie si strategicznym sojuszem z Chinami. W iatach dziewidzie
sitych w rosyjskim postrzeganiu Chin nastpia pozytywna zmiana i powszechnie
przyjto, i sojusz z Chinami jest koniecznoci dla Rosji, aby zachowa rwnowa
g si w wiecie, zakcon przez rozpad ZSRR i pretensje USA do roli jedynego
supermocarstwa majcego decydujcy gos w rozwizywaniu wszelkich problemw
midzynarodowych145. Wspczesny rosyjski azjatyzm stanowi kontynuacj eura-
zjatyckiej orientacji Rosji na wschd, ale dostosowan do warunkw wspczesnego
rodowiska midzynarodowego. Zamiast sojuszu z ludami turaskimi zwraca uwag
na konieczno sojuszu z ludami regionu Azji i Pacyfiku, gdy tylko taka polityka,
ze wzgldu na rol i potencja tego regionu, jest racjonalna i moe przynie Rosji
sukcesy na arenie midzynarodowej. Wydaje si, i w geopolitycznym dyskursie pro
wadzonym w Rosji wysunito wniosek, e o ile polityka okcydentalizacji Rosji miaa
sens wwczas, gdy Europa Zachodnia bya centrum wiata, o ty e w chwili, kiedy
centrum wiata przenosi si ku Pacyfikowi, Rosja powinna odwrci kierunki swo
jej polityki i skierowa si na Wschd, gdy z tego regionu bd pochodziy wzory
i impulsy modernizacyjne w najbliszym czasie. Rosja, aby nie straci swojej pozy
cji geopolitycznej, musi zwiza si sojuszem z krajami Azji i Pacyfiku, a zwasz
cza z Chinami, ktrych model polityczno-gospodarczy stanowi dla spoeczestw
byego ZSRR realn alternatyw wobec modernizacji na wzr zachodnioeuropejski.
Prace Gadijewa i Panarina s najlepszym wyrazem tego przekonania w rosyjskiej
myli geopolitycznej. Geopolityczne koncepcje, zawarte w publikacjach Gadijewa
i Panarina, s przykadem dostosowywania tradycyjnych wzorcw kulturowych do
wymogw teraniejszoci. Rosjanie poszukujc odpowiedzi na pytanie dotyczce
swojej tosamoci midzynarodowej w wiecie pozimnowojennym, signli do tra
dycji eurazjatyzmu, twrczo dostosowujc go do istniejcej sytuacji geopolitycznej,
a zwaszcza do wzrastajcego znaczenia gospodarczego i politycznego Chin, w kt
rych rozwj gospodarczy wzbudzi poczucie siy i przekonanie, e potrafi stawi

144 Por. A. S. Panarin, Globalnoje politiczeskoje prognozowanije, Moskwa 2002, s. 125-139.

145 Por. A. Lukin, R u ssia 's image o f China: and Russian-Chinese relations, East Asia: An Internatio
nal Quarterly 1999, vol. 17, nr 1, s. 5-39.
czoo Zachodowi. Zamiast charakterystycznego dla klasycznego eurazjatyzmu odwo
ywania si do sojuszu lasu i stepu, czyli Rosji z ludami Wielkiego Stepu, pojawi
si bardziej racjonalny pomys, uwzgldniajcy rzeczywisto wiata przeomu XX
i XXI w., sojuszu z azjatyck potg - Chinami. Stopniowo neoeurazjatyzm zacz
przeksztaca si w co, co mona nazwa azjatyzmem, rozumianym jako geopoli
tyczna koncepcja sojuszu Rosji z azjatyckimi mocarstwami, budowana na geograficz
nym obrazie Rosja-Wschd.

Rozdzia V
N eoeurazjatyzm - od ideologii do geostrategii

Neoeurazjatyzm jest jedn z najciekawszych odmian rosyjskiego mylenia politycz

nego, ajeg o znaczenie wykracza daleko poza geopolityczne koncepcje odbudowy
ZSRR jako eurazjatyckiego imperium ldowego. Dla twrcw eurazjatyzmu by on
czym wicej ni zwyk doktryn polityczn, by raczej wiatopogldem i posta
w yciow. Podstawowym deniem eurazjatw byo odbudowanie Rosji po kra
chu Rosji carskiej jako wielkiego eurazjatyckiego ldowego imperium. Do tego celu
konieczne byo uksztatowanie eurazjatyckiej kultury, ktra stanowiaby spoiwo dla
zamieszkujcych eurazjatyck przestrze rnorodnych etnosw. Eurazjatyzm dla
jego twrcw by przede wszystkim ideologi, ktra miaa dominowa w przyszym
rosyjsko-eurazjatyckim imperium. Eurazjatyzm by nie tylko koncepcj rozwoju
przestrzennego kraju, ale take filozofi ycia, organizacji pastwa i stosunkw spo
ecznych. Bya to reakcja na Zachd i modernizacj, polegajca na odrzuceniu prze
konania o uniwersalizmie wzorw Zachodu. Zachodnie wartoci i instytucje przema
wiay do Rosji, gdy widziano w nich fundament potgi i bogactwa. Rozczarowanie
procesami transformacji spoeczno-gospodarczej spowodowao proces powrotu do
korzeni i bunt przeciw Zachodowi, przejawiajcy si m.in. w podkrelaniu wy
szoci wartoci niezachodnich. Noeurazjatyzm wpisuje si tutaj w oglnowiatowy
proces odradzania si kultur niezachodnich. Jak pisa Samuel Huntington, w latach
osiemdziesitych i dziewidziesitych powrt do rodzimej tradycji by zjawiskiem
codziennym w wiecie niezachodnim. Odrodzenie islamu w spoeczestwach muzu
maskich, tendencja do odrzucania zachodnich form i wartoci oraz hinduizacja
polityki i spoeczestwa w Indiach, odwoywanie si do konfucjanizmu w pastwach
Azji Wschodniej. W Rosji, ktra znalaza si po upadku ZSRR na rozdrou, odyy
historyczne spory midzy okcydentalistami a sowianofilami, goszcymi koniecz
no powrotu do rosyjsko-prawosawnej tradycji. Przyjcie zachodnich instytucji
w niezachodnich spoeczestwach oywa natywistyczne i antyzachodnie ruchy po
lityczne146. Rosyjski neoeurazjatyzm jest zatem typow reakcj na problemy i trud
noci zwizane z modernizacj i westernizacj. Jest to rosyjski odpowiednik polityki
odrzucenia westernizacji i powrotu do rodzimych tradycji. Jest to swoicie rosyjski

146 S. Huntington, op. cit., s. 142-143.

147
bunt przeciwko globalnej dominacji wzorw zachodnioeuropejskiej nowoczesnoci.
Praktycznym wyrazem tego buntu w polityce zagranicznej Rosji stao si pojawienie
si doktryny Primakowa, ktra miaa zastpi prozachodni doktryn Kozyriewa
w roli inspiratora dziaalnoci midzynarodowej Rosji. Rosja zwrcia si ku Azji
w poszukiwaniu partnerw i wartoci, ktre mogyby zastpi odrzucony Zachd.
Obraz Rosji-Eurazji to obecnie jeden z najpopularniejszych geopolitycznych obra
zw, ktre zostay utrwalone we wspczesnej rosyjskiej opinii publicznej oraz wrd
rosyjskich elit intelektualnych, politycznych i wojskowych. Dominacja tezy, i Rosja
stanowi odrbn eurazjatyck kultur z wasn specyfik, spowodowaa upowszech
nienie si przekonania o eurazjatyckoci Rosji, co znalazo odbicie w licznych
analizach powiconych tosamoci rosyjskiej zarwno wewntrz Rosji, jak i poza
jej granicami, gdzie czsto bezkrytycznie przyjmowano tez o eurazjatyckoci Ro
sji, co pasowao do stereotypu Rosji jako kraju, w ktrym nie mona urzeczywistni
standardw europejskich. Dyskurs eurazjatyckoci zosta jednak w duej mierze
narzucony przez rosyjskich uczonych i publicystw, poszukujcych w ostatnich de
kadach XX w., w obliczu gbokiego kryzysu cywilizacyjnego, odpowiedzi na py
tanie o istot pastwa i spoeczestwa rosyjskiego. Stanowi on ideologiczn pod
budow dla prb wypracowania nowej strategii pastwa rosyjskiego w zmienionej
sytuacji geopolitycznej. Wydaje si, i bezkrytyczne uleganie sugestii o eurazjaty
ckoci Rosji oraz wiara w tak genez i rda rosyjskiej kultury jest redukcjoni
zmem badawczym, gdy przewiadczenie samych Rosjan o swojej eurazjatyckoci
ma charakter subiektywny, zwizany z czynnikami sytuacyjnymi, w jakich znalaza
si rosyjska pastwowo na przeomie XX i XXI w. W rzeczywistoci koncepcja
eurazjatyckajest jednym z wielu rwnoprawnych moliwych sposobw postrzegania
Rosji. Koncepcja, w myl ktrej Rosja jest traktowana jako Eurazja - czyli swoi
sty wiat etnogeograficzny zajmujcy okrelony obszar Europy i Azji, a ze wzgldu
na szczeglne pooenie i swoisty ad etniczny powstaa tu specyficzna spoeczno
i kultura w znaczcy sposb rnica si zarwno od spoecznoci azjatyckich, jak
i europejskich - okazaa si niezwykle wartociowa pod koniec XX w. Wwczas to
doszo w Rosji do pojawienia si ogromnego zainteresowania eurazjatyzmem, ktry
sta si obiektem dyskusji, opracowa i na stae wszed do rosyjskiego pozimnowo-
jennego dyskursu geopolitycznego. Spowodowao to, i w Rosji bardzo widoczny sta
si renesans ideologii eurazjatyckiej, a jednym z najwaniejszych geopolitycznych
obrazw dominujcych obecnie w Rosji jest wyobraenie Rosji jako Eurazji. Wy
korzystujc tradycje eurazjatyzmu i dostosowujc go do potrzeb wspczesnoci na
podstawie obrazu Rosja-Eurazja zaczy si rozwija kierunki okrelane zbiorczym
mianem neoeurazjatyzmu.
Charakter klasycznego eurazjatyzmu wpyn na uksztatowanie si neoeurazja
tyzmu, ktry jest chyba najbardziej zideologizowanym odamem mylenia geopolitycz
nego w Rosji, co wpywa na jego praktyczn uyteczno. To w ramach neoeurazja
tyzmu najczciej podejmowano rozwaania o misji dziejowej Rosji, odwoywano
si do tak archaicznych poj, jak odwieczna rywalizacja cywilizacji morza i ldu,
przy czym budowano silnie manichejski obraz wiata, w ktrym cae zo sytuuje si
po stronie atlantystw - cywilizacji morza, a cae dobro po stronie cywilizacji konty
nentalnej (eurazjatyckiej). W swojej skrajnej wersji neoeurazjatyckie koncepcje geo
polityczne prezentuj tak silnie zideologizowany obraz wiata, i postrzega si niekie
dy Rosj jako jedyn barier przed cakowitym upadkiem cywilizacji, co bdzie miao

148
miejsce, kiedy w wiecie zapanuj kraje zachodnioeuropejskie, niszczc polityczn
rnorodno wiata.
Neoeurazjatyzm, ktry zacz ksztatowa si w Rosji na przeomie lat osiemdzie
sitych i dziewidziesitych, by silnie zakorzeniony w rosyjskiej tradycji intelektu
alnej. Szczeglnie wane byy trzy elementy: 1) tradycja rosyjskiej mesj ani stycznej
filozofii religijnej ze swoj wiar w Rosj jako potg z unikalnym pooeniem geo
politycznym, wyjtkowym konglomeratem rnorodnych grup etnicznych, co czyni
Rosj powoan do wypeniania szczeglnej geopolitycznej roli w wiecie jako po
rednik i mediator w konfliktach midzy rnorodnymi cywilizacjami; 2) klasycz
ny eurazjatyzm rosyjskiej emigracji lat dwudziestych i trzydziestych, wystpuj
cy w pracach M ikoaja Trubieckiego, Georgija Wiernadskiego i Piotra Sawickiego;
3) historyczne prace Lwa Gumilowa. Ponadto na uksztatowanie si geopolitycznych
koncepcji neoeurazjatyzmu silnie wpyny: 1) zaoenia klasycznego midzywo
jennego eurazjatyzmu; 2) tradycja niemieckiej szkoy geopolitik; 3) teoria heartlandu
brytyjskiego geopolityka Halforda Mackindera; a take 4) teoria imperializmu Wo
dzimierza Lenina. Ze wzgldu na swoje specyficzne rda neoeurazjatyzm jest, obok
bizantyzmu, najbardziej chyba zideologizowanym nurtem mylenia geopolitycznego.
Elementy te w najwikszym stopniu wpywaj na charakter neoeurazjatyzmu i domi
nacj w nim treci ideologicznych. Szczeglnie mocno na takiej ocenie neoeurazjaty
zmu zawayo bardzo silne przywizanie do tradycji niemieckiej szkoy geopolityki,
ksztatowanej na podstawie determinizmu geograficznego i darwinizmu spoecznego.
Niemiecka geopolitik bya krytykowana przede wszystkim za swoje zaangaowanie
polityczne i uwaano, i nie jest nauk, gdy opiera si na faszywych zaoeniach,
bdc w istocie doktryn polityczn, ktra staa si tylko uytecznym narzdziem su
cym do pseudonaukowego uzasadniania ambicji narodowych i agresywnej polityki.
Amerykaski geograf Isaiah Bowman pisa, i niemiecka geopolitik jest pseudonauk
na usugach nazistowskiego reimu i ekspansjonistycznej polityki Niemiec i nie jest
w aden sposb oparta na jakichkolwiek zaoeniach o charakterze naukowym. S to
cechy propagandy, ideologii i strategii politycznej, ale nie nauki. Te same zarzuty
mona odnie take do neoeurazjatyzmu, zwaszcza w wersji Gienadija Ziuganowa
czy te Aleksandra Dugina. Ponadto wyranym elementem neoeurazjatyckiego my
lenia jest absolutyzacja wizji wiata Halforda Mackindera i pojcia heartland uto
samianego z Rosj, przy czym rosyjscy eurazjaci odwoujc si do koncepcji Mackin
dera wydaj si cakowicie ignorowa fakt, i brytyjski uczony kilkakrotnie zmienia
swoj teori. Odwouj si oni przede wszystkim do takiego rozumienia heartlandu,
jakie M ackinder zaprezentowa w opublikowanym w 1904 r. artykule The gographi-
cal pivot o f history. Bezkrytyczne odwoywanie si do teorii pochodzcej z poczt
kw dwudziestego wieku, a wic powstaej w zupenie innych realiach, odwoywa
nie si do bardzo archaicznej koncepcji wrogoci cywilizacji ldu i morza, widoczne
nawet w pracach badaczy akademickich takich jak Eldgiz Pozdniakow, powoduje,
i trudno neoeurazjatyzm traktowa jako naukow analiz geostrategii Rosji. Raczej
jest to okrelony wiatopogld, a tym samym w koncepcji eurazjatyckiej elementy
ideologiczne zdecydowanie dominuj nad innymi.
Ocena neoeurazjatyzmu jest jednak niejednoznaczna, gdy obok prac wyranie
ideologicznych, takich jak Dugina, dla ktrego eurazjatyzm m astanowi duchow
podpor odrodzonego imperium, mona spotka si z wartociowymi geostrategicz-
nymi analizami Pozdniakowa czy te Gadijewa, mieszczcymi si w neoklasycznym
nurcie geopolityki, ktry wykorzystuje tradycyjne zaoenia tej dyscypliny, postrze
g a j j jako analiz stosunkw midzynarodowych z perspektywy przestrzennej i jej
strategicznych implikacji, ktra po pierwsze pomaga opisa i zrozumie struktur
stosunkw midzynarodowych w globalnej, holistycznej perspektywie, a po drugie
ma za zadanie budowanie scenariuszy przyszego rozwoju stosunkw midzynaro
dowych. Prace neoeurazjatw takich jak Gadijew i Pozdniakow powoduj, i trudno
jest jednoznacznie zakwalifikowa cay nurt neoeurazjatycki jako nacjonalistyczny
bekot, goszcy konieczno budowy wielkiego eurazjatyckiego mocarstwa kon
tynentalnego od Atlantyku po Ocean Spokojny, z kluczow rol w nim Rosji, gdy
w ramach neoeurazjatyzmu powstay take interesujce koncepcje geopolityczne od
noszce si do geograficznego wyobraenia o Rosji jako Eurazji. Ponadto neoeura-
zjatyzm w duym stopniu zdominowa dyskusj wok rosyjskiej tosamoci midzy
narodowej (zarwno w samej Rosji, jak i poza jej granicami), co powoduje, i obraz
Rsja-Eurazja sta si jednym z kluczowych wyobrae geopolitycznych wystpuj
cych w rosyjskim spoeczestwie, a to sprawia, i trudno odmwi mu wartoci na
ukowej i praktycznej. Publikacje nawizujce do neoeurazjatyzmu s wartociowe
take dlatego, i nawoujc do odrzucenia modernizacji i westernizacji ukazuj ro
syjskie obawy wobec otoczenia zewntrznego i zachodzcych w wiecie procesw
globalizacji. Negatywne efekty politycznej i gospodarczej globalizacji dla Rosji
- takie jak: utrata pozycji midzynarodowej, znaczcy wzrost nierwnoci spoecz
nych, wzrost ubstwa i ndzy, bezrobocie - powoduj, e polityk totalnej wester
nizacji kraju czsto uwaa si za szkodliw i niszczc, co sprzyja upowszechnianiu
si neoeurazjatyckiego obrazu wiata, ktry w latach dziewidziesitych by jedyn
alternatyw wobec propagowanego przez elity wadzy obrazu Rosji w Europie.
Powszechne przyjcie paradygmatu eurazjatyckoci Rosji wynika z sytuacji, w ja
kiej znalaza si wspczesna Rosja i w duym stopniu jest to wyobraenie wyranie
zwizane z rzeczywistoci przeomu XX i XXI w., kiedy to odrzucajc dotychcza
sow tosamo Rosja znalaza si w sytuacji poszukiwania nowych ideologii i form
kulturowych dostarczajcych ludziom swoistej mapy wiata oraz regu praktycz
nego postpowania. Eurazjatyzm mia dostarczy pewnej koncepcji wiata, a zara
zem legitymizowa zachowania polityczne elit na poziomie midzynarodowym, jak
i wewntrz kraju. W obliczu kryzysu pastwa, nieudanych reform gospodarczych,
pomniejszenia znaczenia Rosji, kopotw z modernizacj, odrzucenia przez Zachd
rosyjskich aspiracji do bycia penoprawnym partnerem dla wysoko rozwinitych
pastw Zachodu, eurazjatyzm, zaadoptowany do nowych realiw, sta si odpowie
dzi elit politycznych oraz intelektualnych i wytumaczeniem zachodzcych zjawisk,
w tym zwaszcza fiaska polityki pastwa, a zarazem da powszechn wizj wiata
i dziki temu ideologiczn jedno spoeczno-kulturow, szczeglnie istotn w ob
liczu zachodzcych procesw decentralizacyjnych zagraajcych spoistoci pastwa.
Eurazjatyzm w latach dziewidziesitych zacz peni i peni do dnia dzisiej
szego w rosyjskiej wiadomoci funkcj bardziej mitologiczn, gdy kraj ten po
mimo swojego specyficznego pooenia geograficznego jest gboko zakorzeniony
w dziejach i kulturze bizantysko-greckiej i jest historycznie i kulturowo pastwem
europejskim147. Jednake przynaleno geograficzna do okrelonego fragmentu kuli
ziemskiej pozostaje wanym elementem identyfikacji i postrzegania narodu rosyj

147 J. Abkowicz, Rosja na wielkiej szachownicy, Dzi 1999, nr 4, s. 97.

150
skiego. Czynnik geograficzny umieci Europ i Azj na tym samym, nie rozdzielo
nym morzem obszarze - na kontynencie eurazjatyckim. Rosja za zajmuje na nim
miejsce szczeglne, gdy ley na obydwu tych kontynentach. To wanie pooenie
geograficzne okrelio w duym stopniu jej histori, pastwowo i kultur, w kt
rych cz si wzory europejskie i azjatyckie. Geografia czyni wic z Rosji Eurazj,
co ma swoje istotne implikacje. Dla wielu Europejczykw oznacza to, i Rosja nie
jest czci ich wiata, a wedug Rosjan ich specyficzne pooenie daje im prawo do
poczucia wasnej odrbnoci i poszukiwania wasnej drogi rozwoju, niebdcej ani
europejsk, ani azjatyck.
Eurazjatyzm obecny w powszechnej rosyjskiej wiadomoci nie jest ideologi
agresywn, jak niekiedy prbuje si budowa jej obraz, ale wystpuje raczej w a
godnej formie, kadc nacisk przede wszystkim na wyjtkowo Rosji i sprzeciwiajc
si jej modernizacji na mod zachodni, z czego wynika take postulat szukania tzw.
trzeciej drogi pomidzy Wschodem a Zachodem. Niezalenie jednak od faktu, i ro
syjski nacjonalizm szukajcy przyczyn rozpadu ZSRR w przyczynach zewntrznych
nie jest ideologi agresywn, gdy gwn jego funkcj jest kompensowanie w sferze
idei realnej saboci narodu rosyjskiego i poczucia historycznej poraki (bdc tym
samym sposobem radzenia sobie z traum spoeczn przez jej swoist interpretacj),
to ksztatuje i wyraa mentalno Rosjan, ktrym przemiany spoeczne i polityczne
nie przyniosy niczego dobrego.
Dominacja eurazjatyzmu w yciu spoecznym wynika z faktu, i brak sukcesw
politycznych oraz gospodarczych, zwizany z liberalnymi reformami politycznymi
(przeksztacenie Rosji na wzr krajw zachodnioeuropejskich) i niechci USA i kra
jw zachodnioeuropejskich do uznania roli Rosji w wiecie, spowodowa dyskredy
tacj nurtw okcydental istycznych i odrzucenie obrazu Rosji jako kraju, ktry powi
nien modernizowa si na wzr Europy Zachodniej. W tej sytuacji eurazjatyzm jako
doktryna ideologiczna dostosowana do warunkw wspczesnych stanowi najlepsze
wytumaczenie dla zachodzcych procesw, przywraca take poczucie tosamoci
i godnoci (utraconej w obliczu upadku ZSRR). Dlatego te z caej bogatej historycz
nej spucizny ideologiczno-kulturowej Rosji na obecnym etapie rozwoju spoecze
stwa rosyjskiego eurazjatyzm sta si dominujcym sposobem patrzenia na wiat.
Neoeurazjatycka koncepcja Rosji, odrzucajca modernizacj i westernizacj na wzr
zachodnioeuropejski, odzwierciedla postaw wielu Rosjan, ktrym zmiana ustroju
oraz liberalne reformy gospodarcze nie przyniosy pozytywnych efektw148. Ponadto
porednio, poprzez idealizacj ludw azjatyckich i koncepcj superetnosu, eurazja
tyzm przyczyni si take do ugruntowania si koncepcji Rosji jako wielokulturowe
go, wieloetnicznego i wielokonfesyjnego spoeczestwa rosyjskiego, ktre skadajc
si z wielu rnorodnych etosw, tworzy wielonarodowy lud Federacji Rosyjskiej.
Naley take podkreli, i staa obecno w dyskursie spoeczno-politycznym pogl
dw nawizujcych do eurazjatyzmu przyczynia si do redefinicji pojmowania miej
sca Rosji w wiecie i wpyna na wybr sojuszy w rodowisku midzynarodowym,
a w tym przede wszystkim na poszukiwanie sojusznika na Wschodzie. W ewolucji
neoeurazjatyzmu mona dostrzec podobne procesy jak w przypadku neookcyden-
talizmu: stopniowe odejcie od czsto wrcz skrajnie zideologizowanych rozwaa

148 J. Potulski, Wsplny europejski dom i w spczesny eurazjatyzm - problem y rosyjskiej tosamo
ci przeom u X X i X X I wieku, (w:) D ialog europejski Zachd - Wschd, pod red. A. Stpie-Kuczyskiej
i T. Jalmua, Toru 2006, s. 305.

151
wok koniecznoci budowy eurazjatyckiego imperium na rzecz szukania racjonalnej
geostrat.egii, ktra ukierunkowujc Rosj na sojusz ze Wschodem pozwoli na odbu
dow mocarstwowej pozycji w wiecie.
Neoeurazjatycka koncepcja geopolityczna stanowi jeden z kluczowych elementw
wspczesnej rosyjskiej myli geopolitycznej. Mocno zakorzeniona w rosyjskiej tra
dycji spoeczno-politycznej, w wersji azjatyckiej (Gadijew i Panarin) dysponuje spj
nym i racjonalnym programem politycznym, stanowicym realn i alternatywn drog
rozwoju Rosji. Na ocn eurazjatyzmu negatywnie wpywa pojawiajca si w tym
nurcie pseudonaukowa publicystyka ala Dugin, ktra powoduje, i gwne zaoenia
doktryny eurazjatyckiej s czsto trywializowane czy wrcz omieszane w dyskur
sie powiconym rosyjskiej tosamoci midzynarodowej. O ile gumilowowska idea
Sojuszu z ludami Wiekiego Stepu jest raczej pewn koncepcj historiozoficzn, a nie
realnym programem geopolitycznym, o tyle koncepcja azjatyzmu moe stanowi
ju podstaw do opracowania gwnych zaoe midzynarodowej strategii Rosji.
Wydaje si, i azjatyzm w praktycznym dziaaniu politycznym, np. doktryna Prima-
kowa, by odpowiedzi na uniteraln polityk USA po zakoczeniu zimnej wojny
i traktowanie Rosji jako pokonanego rywala.
 C z III
NEO BIZA N TY ZM

Rozdzia I
Hi story czno-kulturow a specyfika bizantyzm u

Wrd wspczesnych rosyjskich koncepcji geopolitycznych wan rol odgrywa

tzw. neobizantyzm, bdcy jedn z odmian rosyjskiego ekspansjonizmu. Jest to te
oria wana dla zrozumienia specyfiki mylenia geopolitycznego i rosyjskich wyob
rae geopolitycznych, gdy jest bardzo mocno osadzona w historyczno-kulturowej
tradycji pastwa rosyjskiego, poniewa w rosyjskiej wiadomoci istnieje mocno
zakorzenione przekonanie o silnych zwizkach pomidzy Rosj a Bizancjum i uzna
je si, i Rosja jest crk Bizancjum ', a kultura rosyjska wywodzi si z kultury
bizantysko-prawosawnej2.
Z uwagi na uksztatowanie przekonania o silnych zwizkach pomidzy Bizancjum
a Rosj bizantyzm, jako specyficzny sposb mylenia o rosyjskiej tosamoci, silnie
oddziauje na wyobrani geopolityczn zarwno rosyjskich elit politycznych, jak
i spoeczestwa. Postrzeganie Rosji jako Bizancjum stanowi jeden z podstawowych
rosyjskich kodw geopolitycznych, ktre pomagaj dokona interpretacji wiata ze
wntrznego, okreli, kim s potencjalni sojusznicy i wrogowie, a zatem stanowi
podstaw aktywnoci midzynarodowej3.
Bizantyzm jest kierunkiem zwizanym z konserwatywn czci rosyjskiej myli
politycznej i w ramach dyskusji dotyczcej stosunkw midzynarodowych postawy
nawizujce do idei bizantyzmu reprezentuj osoby znajdujce si pod wpywem
skrajnych i ekstremistycznych idei, niekiedy zwane ekspansjonistami. Ekspansjo
nizm jest silnie zideologizowanym nurtem mylenia geopolitycznego, zwizanym
z przekonaniem, i Rosja jest kulturowo wielkim antyzachodnim mocarstwem, ktre
jako jedyne moe przeciwstawi si dominujcym we wspczesnym wiecie mo

1 N. Fiedorow, D ocz'B izantii, (w:) Im perijaprostranstwa. Chrestomatija, pod red. A. N. Zamiatina,

M oskwa 2003, s. 27.
2 Por. H. Kowalska, Kultura bizantysko-prawosawna, (w:) Rosjoznawstwo, pod red. L. Suchanka,
Krakw 2004, s. 143-153; J. Kloczkowski, Cywilizacja bizantysko-slowiaska, (w:) Chrzecijastwo
Rusi Kijowskiej, Biaorusi, Ukrainy i Rosji (X-XV11 wiek), pod red. J. Koczkowskiego, Krakw 1997,
s. 85-106.
3 Koncepcja kodw geopolitycznych - patrz C. Flint, Wstp do geopolityki, W arszawa 2008, s. 71-93.

153
carstwom oceanicznym, kierowanym przez Amerykanw. Aby przeciwdziaa wpy
wom atlantyzmu ,we wspczesnym wiecie, Rosja powinna stworzy wsplny front
przeciwko Ameryce i jej sojusznikom. W tym celu naley odbudowa mocarstwow
pozycj Rosji w wiecie, m.in. dziki reintegracji obszaru byego ZSRR.
Wspczesny neobizantyzm jest nurtem pokrewnym do neoeurazjatyzmu. Nie
jest co prawda obecnie tak silny i wpywowy jak ten ostatni, ale chronologicznie jest
on starszy i o wiele silniej zakorzeniony w tradycji i historii mylenia politycznego
w Rosji. Eurazjatyzm uksztatowa si dopiero w latach dwudziestych XX w., nato
miast bizantyzm nawizuje do tradycji rosyjskiej konserwatywnej myli spoeczno-
-politycznej upatrujcej szczegln warto rosyjskiej cywilizacji w patriarchalnej
strukturze spoecznej, silnej wadzy i religii prawosawnej. Oddziaywanie bizanty
skiego kodu geopolitycznego, czy te inaczej mwic geopolitycznego obrazu Rosja
- Bizancjum, wynika z faktu, i obraz ten jest budowany na podstawie tosamoci
cywilizacyjnej i jego kluczowe znaczenie w wyobraeniach przestrzennych Rosji
wynika z faktu uznania przynalenoci Rosji do bizantyskiego krgu kulturowego
i okrelania Rosji jako cywilizacji bizantysko-prawosawnej4. W tym wypadku istot
ne jest to, i jednym z najtrwalszych elementw obecnych w kulturze rosyjskiej jest
dziedzictwo cesarstwa bizantyskiego, ktrego tradycja i zwyczaje legy u podstaw
tworzcej si w IX w. rosyjskiej pastwowoci. Rozumienie wspczesnego neobi-
zantyzmu nie moe by pene bez odwoania si do tradycji i historii, ktra ukszta
towaa bardzo specyficzny obraz Rosji jako spadkobiercy wsplnoty bizantyskiej.
Cywilizacja bizantyska i zwizane z ni prawosawie, poczwszy od X w. zaczy
oddziaywa na obszaty sowiaszczyzny wschodniej. Cywilizacja redniowiecznego
Bizancjum trwale wczya ludy wschodnioeuropejskie do tradycji europejskiej. Wy
ksztacona w hellenistyczno-rzymskiej staroytnoci cywilizacja bizantyska stanowia
bezporedni kontynuacj cywilizacji rzymsko-chrzecijaskiej IVVI stulecia, wyro
sej pod auspicjami chrzecijaskiego cesarstwa rzymskiego5. Wpyw kultury bizanty
skiej na Ru Kijowsk dokonywa si przede wszystkim za porednictwem prawosawia.
Za porednictwem wiary prawosawnej przenoszono na Ru cywilizacj bizantysk,
ktra umoliwia szybki awans cywilizacyjny Rusi Kijowskiej. W literaturze przedmio
tu wskazuje si niekiedy, i ruscy przywdcy schyku X i pocztku XI w. przyjli pra
wosawie z bezkrytycznym entuzjazmem wieo upieczonego konwertyty i usiowali
przenie tradycje bizantyskie do Kijowa, gdzie z wiksz stanowczoci ni nawet
w samym Bizancjum broniono tradycyjnej wschodniej formuy ycia duchowego i pa
stwowego6. Najsilniejszym propagatorem ducha Bizancjum w pierwszym pastwie
ruskim bya cerkiew prawosawna, ktra staa si integraln czci organizacji pa
stwowej, uzupeniajc w istotny sposb ideologi i struktur pastwa staroruskiego7.
Fakt, e Ru przyja chrzecijastwo z Bizancjum, zasadniczo wpyn na cay
jej rozwj historyczny. Oprcz uwarunkowa geograficznych by to moe najbardziej
decydujcy czynnik ksztatujcy oblicze tego kraju. Ukierunkowanie pastwa ruskiego
na kontakty z cesarstwem bizantyskim spowodowao, i w pierwszym okresie historii
najsilniejsze zwizki czyy Ru z obszarem Morza Czarnego i Bakanami. Dziedzi
ctwo bizantyskie spowodowao, i w centrum zainteresowania geopolitycznego Mos

4 D. N. Zam iatin, W tast'prostranstwa iprostranstw o wlasti, Moskwa 2004, s. 194.

5 J. Koczkowski, Cywilizacja bizantysko-slowiaska..., s. 86.
6 J. H. Billington, Ikona i topr. Historia kultury rosyjskiej, Krakw 2008, s. 5-6.
7 A. Poppe, Pastwo i K oci na Rusi, Warszawa 1968, s. 223-224.

154
kwy znalazy si kraje zwizane politycznie i kulturowo z Bizancjum. Na dugie lata
wyznaczyo to kierunki geopolitycznych dziaa Rosji, tym bardziej, i wyobraenie to
w naturalny sposb poczyo si z mitem jednoci wiata bizantysko-prawosawnego.
Jest to wany element zrozumienia rosyjskich wyobrae geopolitycznych, a w tym
przyszej rosyjskiej aktywnoci geopolitycznej w rodowisku midzynarodowym.
Uwaa si, i bizantyski geopolityczny obraz zawsze odgrywa istotn rol w polityce
zagranicznej Rosji i przejawia si m.in. w greckim projekcie Katarzyny II8, w pla
nach opanowania Konstantynopola w okresie rzdw Mikoaja I9 i podczas i wojny
wiatowej. Bakany i Konstantynopol, rozumiany jako stolica wiata prawosawnego,
zawsze byy wanym elementem rosyjskich mitw politycznych. Chrystianizacja kra
jw sowiaskich i stworzenie w nich organizacji kocielnej z liturgi w jzyku so
wiaskim stay si punktem wyjcia do uksztatowania si cywilizacji, ktr mona
okreli jako sowiasko-bizantysk. Wsplny jzyk wyznacza krg krajw cilej
wspdziaajcych, zdolnych do wymiany dowiadcze, ludzi, do szybkiego przeka
zywania dorobku. W redniowieczu byy to przede wszystkim Bugaria, Serbia, kraje
rumuskie i ruskie10.
Dziki wpywom bizantyskim na Ru Kijowsk tworzca si pastwowo
rosyjska zostaa zwizana z cywilizacj greko-rzymsk powsta w basenie Mo
rza rdziemnego, jednoczenie jednak w wyniku przyjcia wschodniej odmiany

8 Katarzyna II bya z pochodzenia Niemk, ale doskonale potrafia oceni interesy rosyjskie i dziaa
zgodnie z nimi, co spowodowao, i okres jej rzdw by korzystny dla Rosji. Podczas panowania Ka
tarzyny II w otoczeniu jej doradcw opracowane zostay dwa geopolityczne projekty realizacji polityki
zagranicznej kraju. Pierwszy z nich, zaproponowany przez Nikit Panina, kierownika kolegium spraw
zagranicznych, zakada stworzenie systemu pnocnego, czyli bloku pastw lecych nad Batykiem:
Rosji, Prus, Szwecji, Danii, oraz Polski, przy czym sojusz ten m iaa jeszcze uzupenia Anglia. Blok taki,
a zarazem caa europejska polityka Rosji, mia mie charakter sojuszu skierowanego przeciwko krajom
poudnia - Austrii i Turcji, mia wic oblicze antytureckie i antyaustriackie. Drugi projekt geopolitycz
ny powsta w okresie walk Rosji z Turcj. Tzw. projekt grecki, ktrego autorstwo przypisuje si Grzego
rzowi Potiomkinowi, zakada cakowite wyparcie Turkw z Europy dziki wsppracy Rosji i Austrii.
Wyparcie Turkw z Europy oznaczao konieczno ustalenia nowego adu politycznego w Europie Pou
dniowej. Pnocno-zachodnia cz pwyspu bakaskiego m iaa przypa Austrii, M odawia i Woosz
czyzna m iay zosta przeksztacone w buforowe pastwo - Dacj. Pokonanie Turkw stworzyoby take
podstawy do restytucji cesarstwa greckiego ze stolic w Konstantynopolu, dziki czemu Rosja uzyskaa
by kontrol nad czarnomorskimi cieninami Bosfor i Dardanele, a Morze Czarne dziki temu staoby si
dla Rosji m orzem otwartym dla handlu z krajami pooonymi nad Morzem rdziemnym. Kandydatem
na wadc cesarstwa greckiego mia by w nuk Katarzyny II - Konstanty. Por. L. Bazylow, Historia Rosji,
L i, W arszawa 1985, s. 337-338, 351-352; B. A. Isajew, Geopolitika. Sankt-Petersburg 2005, s. 115.
9 N a przeomie XVIII i XIX w. Grecy podjli prb wyzwolenia si spod wadzy tureckiej. Zm ie
rzajc do zrzucenia zwierzchnictwa tureckiego Grecy zwrcili si w stron Rosji, ktra nie pozostawaa
z Turcj w przyjacielskich stosunkach. Rosja take interesowaa si Grecj ze wzgldu na jedno w ia
ry i wsplne tradycje bizantyskie, ale take ze wzgldu na plany ekspansji w kierunku cienin czarno
morskich. Za rzdw Aleksandra I, zwizanego zobowizaniami witego przymierza, Rosja carska nie
podja prb udzielenia pomocy greckim powstacom. Dopiero Mikoaj I postanowi zaj bardziej zde
cydowane stanowisko wobec problemu greckiego. Zaangaowanie si Rosji po stronie greckiej i cige
wym uszanie ustpstw na Turcji doprowadzio do wybuchu wojny rosyjsko-tureckiej. W 1829 r. wojska
rosyjskie pod w odz Dybicza stany u bram Konstantynopola, co wzbudzio eufori w spoeczestwie
rosyjskim i przekonanie, e Rosja w niedugim czasie odbuduje wsplnot bizantysk ze stolic w Kon
stantynopolu. Kwestia bakaska bardzo mocno rozpalaa wyobrani mieszkacw cesarstwa rosyjskie
go. Aby uzasadni i usprawiedliwi swoj polityk wobec Turcji i Bakanw, zaczto odwoywa si
do tradycji Bizancjum, podejm ujc tradycyjne rozwaania moskiewskie dotyczce specjalnej roli Rosji
w wiecie prawosawnym jak o jedynego penoprawnego spadkobiercy tradycji bizantyskiej.
10 J. Koczkowski, Cywilizacja bizantysko-sowiaska..., s. 91.

155
chrzecijastwa Ru, po okresie dynamicznego rozwoju cywilizacyjnego, oddzielia
si od gwnego nurtu cywilizacji chrzecijaskiej, ktry skierowa si na Zachd.
Wkrtce potem, gdy Ru przyja chrzest, Bizancjum zaczo chyli si ku upad
kowi. Bizancjum zaczli najeda wyznajcy islam Turcy, ktrzy zdobyli stolic
cesarstwa (28 maja 1453 r.). W XVI w. Ru - Wielkie ksistwo Moskiewskie staa
si jedynym wielkim pastwem, w ktrym dominowao wschodnie chrzecijastwo.
Im wikszy by napr ze strony islamu i katolicyzmu, tym bardziej Moskwa separo
waa si i stawaa si nietolerancyjna. W ten sposb przyjcie wschodniego chrze
cijastwa odizolowao j od pokrewnej jej cywilizacyjnie Europy", ale jednoczenie
dziedzictwo bizantyskie dostarczyo Rosji trwaych podstaw do kulturowego roz
woju i pozwolio stworzy oryginaln kultur i pastwowo. Bizancjum jest uzna
wane za kolebk kultury i pastwowoci rosyjskiej, a w tradycji i historii rosyjskiej
nie brak byo koncepcji, ktre postrzegay Rosj jako spadkobierc tradycji cesarstwa
bizantyskiego i jego koncepcji politycznych. W poowie XIX w. marzeniem elit ro
syjskich, wyznaczajcym ich horyzont geopolityczny, stao si pokonanie Turkw
i odbudowanie wielkiego cesarstwa ze stolic w Konstantynopolu.
Nie tylko w Rosji, ale take i na Zachodzie kultura i cywilizacja rosyjska s uto
samiane z cywilizacj bizantysk i prawosawiem12. Osob, ktra chyba w najwik
szym stopniu przyczynia si do postrzegania Rosji jako cywilizacyjnego spadkobier
cy Bizancjum, by brytyjski historyk Arnold Toynbee. Pisa on, i jest przekonany
o tym, i przez ponad tysic lat swojej historii Rosjanie nie naleeli do cywilizacji
zachodniej, lecz do bizantyskiej, o podobnym grecko-rzymskim rodowodzie, lecz
0 odrbnej i rnej od Zachodu cywilizacji. Rosyjscy czonkowie rodziny bizanty
skiej zawsze stawiali silny opr grobie przytoczenia ich przez wiat zachodni i pod
trzymuj ten opr do dzi. Rosjanie przyjmujc dziedzictwo Bizancjum z rozmysem
1 w peni wiadomie, przejli pord innych rzeczy take tradycyjn, niechtn po
staw wobec Zachodu, co miao gboki wpyw na stosunek Rosji wobec Zachodu.
Bizantyczycy s ponadto przekonani, e w razie sporu pomidzy Bizancjum a Za
chodem to Bizancjum ma zawsze racj, a Zachd zawsze si m yli13. Toynbee piszc
0 wpywie bizantyskiego dziedzictwa na Rosj przytacza sowa Horacego moesz
wyrzuca natur widami, a ona bdzie wci powraca14.
Zrozumienie specyfiki wspczesnych teorii neobizantyskich wymaga odwoa
nia si do tradycji i historii rosyjskiej cerkwi prawosawnej, gdy na uksztatowanie
1 utrwalenie si bizantyzmu w kulturze rosyjskiej w istotny sposb wpyna mesjani-
styczna koncepcja Moskwy - Trzeciego Rzymu, za ktrej twrc uchodzi szesnasto-
wieczny mnich Filoteusz. Teoria ta stanowia element szesnastowiecznych moskiew
skich koncepcji politycznych, ale staa si jednym z charakterystycznych i trwaych
elementw rosyjskiej kultury politycznej15. Bya to ideowo-polityczna myl zwizana
z rosyjsk cerkwi prawosawn, nie miaa ona w aden sposb charakteru geopoli
tycznego, ale wywara wielki wpyw na wyobrani polityczn rosyjskich elit i rosyj
skiego spoeczestwa, przygotowujc do pewnego stopnia podstaw, na ktrej rozwi
jay si pniejsze teorie geopolityczne. Koncepcja ze wzgldu na swoje znaczenie

" R. Pipes, Rosja carw, Warszawa 2006, s. 229.

12 Por. S. Huntington, Zderzenie cywilizacji, Warszawa 2003, s. 272-273.
13 A. J. Toynbee, Cywilizacja w czasie prby, Warszawa 1991, s. 115.
14 Ibidem, s. 114.
15 Por. A. de Lazari, Czy Moskwa bdzie Trzecim Rzymem? Katowice 1996.

156
Moskwy - Trzeciego Rzymu staa si wanym elementem rosyjskiej ekspansjonisty-
cznej i mesjanistycznej tradycji geopolitycznej.
Jej powstanie i wpyw na wczesne spoeczestwo rosyjskie zwizane byy z sy
tuacj, w jakiej znalazo si Ksistwo Moskiewskie w okresie przeomu XV-XVI w.
By to okres formowania si nowej tosamoci narodu ruskiego jako spadkobiercy
i obrocy ziem redniowiecznej Rusi i wielkiego stepu, prawosawia i kultury bi
zantyskiej. Idea ta powstawaa w okresie rzdw w Ksistwie Moskiewskim Iwa
na III i jego syna Wasyla III. Wwczas to nastpia istotna zmiana pozycji Ksistwa
Moskiewskiego w geopolitycznej przestrzeni Europy. W 1453 r. muzumascy Turcy
zdobyli i zniszczyli Konstantynopol, doprowadzajc do ostatecznego upadku cesar
stwa bizantyskiego. Tym samym Wielkie Ksistwo Moskiewskie stao si jedynym
niezalenym pastwem prawosawnym (jeeli nie bra pod uwag Gruzji, ktra nie
odgrywaa wtedy wikszej roli na arenie politycznej). W czasie, gdy Konstantyno
pol, stolic wiata prawosawnego, zajy wojska muzumaskie, na terenach Rusi
dokona si proces odwrotny: prawosawne Wielkie Ksistwo Moskiewskie zrzucio
zwierzchno muzumaskich Tatarw. W ten sposb w wiadomoci spoeczestwa
ruskiego Moskwa zaja miejsce Bizancjum, a knia ruski miejsce bizantyskiego ce
sarza. Metropolita Jonasz w licie pasterskim z 1458 r. wyjania, e upadek Konstan
tynopola by kar Bo za promulgowanie unii florenckiej. Patriarchat w Konstanty
nopolu uznano za zaraony herezj i przyjto pogld, e prawdziwe chrzecijastwo
pozostao tylko w metropolii moskiewskiej16.
W tych warunkach zaczo ksztatowa si przekonanie o wyjtkowoci pastwa
moskiewskiego i jego specjalnej roli w wiecie jako obrocy prawosawia i kraju,
ktry jako jedyny zachowa nieskaon wiar chrzecijask. Z tradycji i kultury
politycznej Bizancjum do Rosji przeszed bizantyski uniwersalizm i przekonanie,
i Bizancjum powinno panowa nad wiatem chrzecijaskim. Imperium bizan
tyskie suszno swoich roszcze do panowania nad wiatem opierao na dwch
podstawowych zasadach politycznych: koncepcji, e cesarz jest gow rodziny
panujcych i narodu, oraz teorii, podug ktrej Konstantynopol jest nowym Rzy
mem, a cesarstwo basileusw - spadkobierc dawnego Cesarstwa Rzym skiego17.
Upowszechnienie si przekonania, i M oskw ajest pod wzgldem politycznym spad
kobierc Bizancjum wzmocnione zostao przez maestwo dynastyczne, notabene
zaaranowane przez papiestwo, ksicia moskiewskiego Iwana III z Zofi Paleolog
- bratanic ostatnich cesarzy bizantyskich. By to bardzo wany akt dziejw ro
syjskich, gdy bardzo mocno wpyn on na wyobraenia polityczne elit rosyjskich,
ktrych horyzont geopolityczny zacz obejmowa wszystkie terytoria zamieszkae
przez ludno prawosawn.
W yach syna Iwana III i Zofii Paleolog - Wasyla III pyna ju krew cesarzy
bizantyskich. Na okres panowania tego wadcy przypada ostatnia faza zjednocze
nia ziem wielkoruskich. W 1510 r. do ksistwa moskiewskiego zostaa przyczona
ziemia pskowska, a wojny z Litw w iatach 1507-1508 i 1512-1522 spowodoway
zdobycie przez Wasyla III Smoleska. W 1521 r. ostatnie samodzielne ksistwo ru
skie - ksistwo riazaskie - zostao wcielone do monarchii Waysla III. Przycze

16 F. Koneczny, Cywilizacja bizantyska, Kom orw 1997, s. 282.

17 I. Dujczew, Wpyw Bizancjum na kultur Sowian po upadku imperium, (w:) Chrzecijastwo Rusi
Kijowskiej, Biaorusi, Ukrainy i Rosji (X-XV1I wiek), pod red. J . Kloczkowskiego, Krakw 1997, s. 118.

157
nie Riazania zamkno faz zabiegw zjednoczeniowych ziem wielkoruskich, ktre
znalazy si w rku wielkich ksit moskiewskich. Od tego czasu zaczyna si ju
historia monarchii rosyjskiej i nowa epoka geopolityczna w historii Rosji. Koczc
proces zjednoczenia ziem wielkoruskich pastwo moskiewskie zaczo na powrt
koncentrowa si na zewntrznych zadaniach geopolitycznych, co skutkowao rozpo
czciem ekspansji w trzech kierunkach: na wschd, zachd i na poudnie, ktra spo
wodowaa znaczne powikszenie terytorium pastwa i stworzya podstawy rosyjskiej
mocarstwowoci.
Do czasu zakoczenia procesu tzw. zbierania ziem ruskich geopolitycznym prio
rytetem wadcw moskiewskich byo zjednoczenie wok Moskwy wszystkich ziem
ruskich. Ich zjednoczenie spowodowao, i powstaa swoista ideologiczna pustka
i konieczne stao si wypracowanie nowej caociowej koncepcji pastwa moskiew
skiego. Jak pisa rosyjski historyk Wasyl Kluczewski, ksita moskiewscy zrzuciw
szy zaleno tatarsk i przyjmujc bizantysk symbolik pastwow nie zdawali
sobie jeszcze sprawy ze swojego nowego znaczenia w wiecie, wadze moskiewskie
szukay dla siebie odpowiednich form dziaania, ktre odpowiadayby ich nowej po
zycji midzynarodowej. Rusi moskiewskiej dopiero co zjednoczonej przez ksit
moskiewskich potrzebna bya duchowa podstawa dla zabezpieczenia jednoci ziem
ruskich po dwustu latach tatarskiej niewoli. Z pomoc w poszukiwaniu nowej ideolo
gii pastwa moskiewskiego przysza cerkiew prawosawna i powstaa w klasztorach
idea Moskwy - Trzeciego Rzymu18.
Polityczne i ideologiczne koncepcje stanowice podbudow moskiewskiej monar
chii narodziy si w klasztorach. Szczeglnie sawny sta si mnich jednego z klasz
torw pskowskich - Filoteusz. Przypisywane mu jest autorstwo teorii Moskwy
- Trzeciego Rzymu, ktra staa si odzwierciedleniem wczesnych moskiewskich
wyobrae i aspiracji polityczno-religijnych, a uwaana jest take za jedn z pierw
szych geopolitycznych koncepcji w dziejach pastwa rosyjskiego, ktra wyznaczaa
strategi dziaania pastwa moskiewskiego i dawaa mu ideologiczne uzasadnienie.
Filoteusz zaoy, e po upadku prawosawnego cesarstwa bizantyskiego cesar
stwo moskiewskie pozostao jedynym pastwem prawosawnym, stolica pastwa Mos
kwa zaja historyczne miejsce Rzymu i Konstantynopola, natomiast obywatele two
rz nard wybrany, bdc jedynym narodem prawdziwie chrzecijaskim. Zaoenie
to stao si podstaw do uksztatowania specyficznych postaw spoeczno-politycznych
i poczucia wasnej wyjtkowoci. Filoteusz stworzy kanon kultury moskiewskiej,
z charakterystycznym dla niej mesjanizmem i przyznawaniem Moskwie specjalnej
roli w wiecie. Idea Moskwy - Trzeciego Rzymu nie bya, jak si wskazuje, zwyk,
jedn z wielu koncepcji historycznych, lecz staa si jedn z podstawowych idei hi
storiozoficznych tworzcych ideologi i charakter pastwa rosyjskiego i uznaje si
j za archetyp nacjonalizmu i mesjanizmu rosyjskiego19. W ksztatowaniu si wia
domoci narodu rosyjskiego teoria ta utwierdzia przekonanie, e Ru to pastwo
wyjtkowe, stojce wyej ni wszystkie inne kraje wiata, a nard rosyjski to na
rd wyjtkowy, wybrany spord wszystkich innych nacji20. Mesjanizm i poczucie
odrbnoci, prowadzce niekiedy do izolacjonizmu i postaw niechtnych lub wrcz
wrogich otoczeniu zewntrznemu, stay si od poowy XVI w. staym elementem ro

18 W. O. Kluczewski, Russkaja islorija, t. 2, Moskwa 1993, s. 113-114.

19 A. de Lazari, Czy Rosja bdzie Trzecim Rzymem? Znak 1993, nr 2, s. 49.
20 Rossijskaja ciwilizacija, pod red. M. P. Mczedlowa, Moskwa 2003, s. 232.

158
syjskich ideologii, tworzc silny mit Rosji jako pastwa szczeglnego i Rosjan jako
narodu wyjtkowego. Jego kontynuacj mona znale w pracach slowianofilw, idei
poczwiennictwa, eurazjatyzmie oraz w teoriach wielu rosyjskich pisarzy, myli
cieli, filozofw XIX i pocztkw XX w. (Fiodor Dostojewski, Mikoaj Gogol, Fio
dor Tiutczew, Konstanty Leontjew, Mikoaj Danielewski, Mikoaj Trubiecki, Piotr
Sawicki, Iwan Ilin i in.). Wskazuje si, e nawet cakowita zmiana ideologicznych
paradygmatw, ktra nastpia po rewolucji padziernikowej, nie doprowadzia do
wyeliminowania poprzednich form stereotypw i geopolitycznych wyobrae z ro
syjskiej mentalnoci, ajedynie ich transformacj: na gruzach imperium carw po
wstao nowe supermocarstwo - ZSRR. Rosja radziecka przeja z czasw carskich
rosyjsk ide mesjanistyczn i imperialn tradycj. W mesj an istycznej teorii radzie
ckiej miejsce prawosawnej ideologii Rosji carskiej zaja ideologia komunistyczna,
a mesj ani styczna idea marksizmu, zwizana z ide posannictwa proletariatu, po
czya si i utosamia z rosyjsk ide mesjanistyczn21. Jak niekiedy pisano, z sier
pem i motem, tak ja k i z krzyem, Rosja je s t wci ,, wit Rosj, a Moskwa wci
Trzecim Rzymem 22.
Mesjanistyczna ideologia pastwa moskiewskiego miaa w duym stopniu chara
kter sakralny, a i jego dalekosine cele geopolityczne byy silnie naznaczone przez
przekonania prawosawnego duchowiestwa nawizujcego do bizantyskiej tradycji
uniwersalnego cesarstwa chrzecijan wschodnich23. Przenikanie si idei sakralnych
i politycznych w okresie ksztatowania si pastwa moskiewskiego spowodowao,
e Rosja zacza postrzega si jako spadkobierca Cesarstwa Bizantyskiego, a tym
samym protektor i obroca wszystkich prawosawnych ludw. Ta swoista prawo
sawna geopolityka staa si trwaym elementem geopolitycznej wyobrani w Rosji.
Nie mona zrozumie rosyjskiego podkrelania jednoci wyznawcw prawosawia
i przekonania, i Rosja jest upowaniona do ochrony kociow wschodnich i ich
wyznawcw przed ich geopolitycznymi przeciwnikami, jakim i s wiat islamu, ale
take katolicko-protestancki wiat Zachodu i powinna tworzy sojusz prawosawno-
-wschodnich pastw zorientowanych na zwizki z Rosj - bez odwoania si do r
de uksztatowania si tego mitu politycznego, ktry pojawi si u zarania pastwowo
ci rosyjskiej, stajc si tym samym jednym z dugotrwaych rosyjskich przekona.
Z uwagi na fakt, i w okresie ksztatowania si pastwa rosyjskiego na przeomie
XV i XVI w. du rol w ksztatowaniu ideologii pastwa odegraa cerkiew prawo
sawna, staa si ona take trwaym elementem uwzgldnianym przy prbach budowy
geopolitycznej strategii pastwa. Od pocztku historii kraju prawosawie i rosyjska
cerkiew prawosawna przyczyniy si do utrwalenia wiadomoci narodowej Rosji,
stay si wanym skadnikiem kultury rosyjskiej i tosamoci narodowej. Cerkiew
odgrywaa rol w ksztatowaniu geopolitycznych obrazw wiata, a najwaniejsz
metafor, ktra przesza z tradycji kocielnej do ycia spoeczno-politycznego, byo
okrelenie Moskwy jako Trzeciego Rzymu24, ktra to teoria stanowia jedn z pierw
szych geopolitycznych koncepcji strategii pastwa moskiewskiego w rodowisku
midzynarodowym, wspart na autorytecie cerkwi prawosawnej i cara rosyjskiego

21 M. Bierdiajew, Rosyjska idea, W arszawa 1999, s. 259.

22 A. Toynbee, Cywilizacja..., s. 126.
23 Por. J. H. Billington, op. cit., s. 43-71.
24 Por. D. Sidorov, Post-im perial Third Romes: resurrections o f Russian Orthodox geopolitical m e
taphor, G eopolitics 2006, vol. 11, nr 2, s. 317-347.

159
jako spadkobiercy tradycji Bizancjum i obrocy, a zarazem zwierzchnika wszystkich
wyznawcw prawosawia, ktrzy powinni znale si pod opiek pastwa rosyjskiego.
Koci prawosawny bdcy gwnym rdem, krzewicielem i obroc tradycji
bizantyskiej zosta trwale sprzony z rosyjsk tosamoci kulturowo-polityczn,
a przywizanie do tego specyficznego, w gruncie rzeczy prawie wycznie rosyjskiego
kocioa, wpyno na rosyjsk zwarto narodow nawet silniej ni czynnik etniczny.
Spowodowao to, i niektre charakterystyczne dla prawosawia (dla Bizancjum) za
sady kulturowo-polityczno-religijne stay si czci narodowej wiadomoci Rosjan.
W sferze mentalnoci spoecznej przenioso si to na niechtny lub co najmniej podej
rzliwy stosunek do Zachodu utrwalony w kulturze rosyjskiej.
Wrd rozlicznych koncepcji strategicznego rozwoju polityki zagranicznej Rosji
s i takie, ktre wprost odwouj si do prawosawia jako elementu oddziaywania
w rodowisku midzynarodowym i nurty narodowo-prawosawne w rosyjskim geo
politycznym myleniu mona zaliczy do tradycji bizantyskiej, silnie podkrelajcej
znaczenie pierwiastka religijnego w budowie strategii Rosji w wiecie.
Silne zwizki historyczne, tradycja bizantyska obecna w kulturze rosyjskiej, ale
przede wszystkim dziedzictwo prawosawia i wpyw duchowiestwa na ksztat rosyj
skiej ideologii pastwowej spowodoway, i w ramach rosyjskiego mylenia o wiecie,
ktre mona nazwa geopolitycznym, w dziewitnastym wieku zacz ksztatowa si
nurt zwany bizantyzmem, ktry sta si intelektualnym rdem dla wspczesnego
rosyjskiego neobizantyzmu. Bizantyzm bazuje przede wszystkim na identyfikacji kul
turowej Rosji jako Bizancjum i utosamieniu kultury rosyjskiej z kultur typu grecko-
-bizantyskiego. Bardzo czsto uznaje si, i to wanie bizantyzm i prawosawie bd
ce czci dziedzictwa Cesarstwa Bizantyskiego stanowi o swoistoci Rusi. Uznaje
si, i wpywy bizantyskie miay bodaje decydujce znaczenie dla uksztatowania
si rosyjskiej tosamoci i w perspektywie historycznej byo to zjawisko o niebywaej
doniosoci tak dla elit, jak i dla najszerszych krgw ludnoci. Odrodzenie pastwo
woci rosyjskiej w wyniku rozpadu ZSRR zwrcio uwag Rosjan na problemy wasnej
tosamoci, a w tym take na rol i znaczenie tradycji bizantyskiej dla ksztatowania
rosyjskiej tosamoci. Poszukiwano wartoci i instytucji, na ktrych mona budo
wa now przestrze polityczno-kulturow oraz zaczto na powrt podnosi ide, i
podstaw cywilizacji rosyjskiej jest tradycja bizantyska, i tylko jej odrodzenie moe
przyczyni si do tego, i Rosja uratuje swoj dusz przed narzuconymi z zewntrz
wzorami zachodnioeuropejskimi. W ramach dyskusji dotyczcych recepcji bizan-
tyzmu we wspczesnej Rosji pojawiy si take wartociowe wtki geopolityczne,
w ramach ktrych starano si zrozumie, jakie konsekwencje ma utosamienie Rosji
z Bizancjum dla midzynarodowej tosamoci i aktywnoci Federacji Rosyjskiej.

160
 Rozdzia II
Prekursorzy bizantyzm u

Z uwagi na znaczenie dziedzictwa Bizancjum dla rosyjskiej historii problematyka

bizantyzmu zawsze znajdowaa si w centrum zainteresowa filozofw pragncych
zrozumie istot rosyjskoci. W rosyjskiej myli spoeczno-politycznej problem bi
zantyzmu podejmowali tacy myliciele, jak Konstanty Leontjew, Fiodor Tiutczew,
Wadimir Soowiew, Wasilij Rozanow, Georgij Fiedotow, czy te Georgij Florowski,
ktrzy poprzez analiz fenomenu bizantyzmu starali si zrozumie i opisa fenomen
Rosji. Rosyjscy myliciele nie byli jednoznaczni w ocenie bizantyzmu, cz z nich
widziaa w nim istot rosyjskoci (Konstanty Leontjew) inni za oceniali bizantyzm
i jego wpyw negatywnie (W adimir Soowiew).
Idee bizantyzmu zostay rozpropagowane i przeksztacone w caociow koncepcj
geopolityczn przede wszystkim przez Konstantego Leontjewa (1831-1891), uzna
wanego niekiedy za jedn z najciekawszych i zarazem kontrowersyjnych postaci ro
syjskiej tradycji intelektualnej25. By on, jak pisa prof. Andrzej Walicki, najwybit
niejsz postaci wrd rosyjskich ultrareakcjonistw epoki Aleksandra III26. Filozof,
literat, publicysta nie zostawi po sobie fundamentalnych dla swoich idei i systema
tycznych prac. Jego pogldy s rozproszone w rnych pracach i artykuach. Z punk
tu widzenia koncepcji geopolitycznych najwiksze znaczenie ma praca Bizantyzm
i Sowiaszczyzna (1875).
W centrum spoeczno-filozoficznych i spoeczno-politycznych analiz Leontjewa
znajdowaa si, charakterystyczna zreszt dla rosyjskich mylicieli XIX w., proble
matyka specyfiki oraz miejsca i roli Rosji w wiecie. Uwaajc si za kontynuatora
myli M ikoaja Danielewskiego, uwaa on, e przedmiotem bada historycznych po
winny by okrelone typy kulturowo-historyczne. By przy tym twrc oryginalnej
koncepcji rozwoju spoeczestw ludzkich. Antycypujc pniejsze koncepcje Oswal
da Spenglera, Leontjew uwaa, i rozwj caych organizmw spoecznych, podobnie
jak i rozwj organizmw biologicznych, przechodzi przez trzy podstawowe stadia:
1) pierwotnej jednorodnoci; 2) kwitncej zoonoci; oraz 3) ponownego uproszcze
nia27. Po przejciu tych trzech faz kady organizm spoeczny ginie. Aby powstrzyma
rozkad i upadek, naley powstrzyma proces atomizacji i zamrozi istniejcy stan
rzeczy. Stosujc ten schemat do filozofii dziejw Leontjew analizowa procesy rozwo
ju i upadku okrelonych typw kulturowo-historycznych, ktre powinny by gw
nym przedmiotem rozwaa historycznych. Dla Leontjewa przykadem rozkadu
kultury bya historia Europy Zachodniej. Uwaa, i kulminacj rozwoju zachodnio
europejskiego typu kulturowo-historycznego by okres pomidzy epok Odrodzenia
a XVII w., natomiast pniej zaczyna si okres gnicia i upadku. W Europie Za
chodniej co prawda ronie potga przemysowa i wzrasta dobrobyt ludnoci, ale jed
noczenie rozpada si kultura. Gwnym symptomem gnicia Zachodu jest dominacja

25 Por. M. Broda, Najtrudniejsze z rosyjskich wyzwa. Zagadka Leontjewa i Rosja, Lod 1995, s. 5, 7.
26 A. Walicki, W krgu konserwatywnej utopii, W arszawa 2002, s. 379.
27 K. Leontjew, Bizantyzm i Sowiaszczyzna, (w:) Wok Leontjewa i Bierdiajewa, pod red. J. Dobie-
szewskiego, W arszawa 2001, s. 146-151.

161
liberaino-egalitarnego sposobu ycia i proces ten jest antytez procesu rozwoju, gdy
prowadzi do powtrnego uproszczenia caoci i mieszania ze sob czci skadowych,
a wic jest procesem niwelowania konturw morfologicznych, niszczenia specyfiki
zwizanej organicznie z danym spoeczestwem28.
Los Europy Zachodniej mia by wedug Leontjewa przestrog dla Rosji, ktra
znalazszy si w promieniu zaraliwego oddechu Europy sama moe take stan
w obliczu upadku, powielajc europejskie wzory gospodarcze, polityczne i spoeczne.
Podobnie jak i Danielewski Leontjew uwaa, i konieczna jest ochrona wasnej to
samoci oraz rde kultury, wyplenienie zarazy naladownictwa i niewolniczego sto
sunku do Zachodu, ktra zaatakowaa rosyjskie ciao i dusz. Poszukiwa take idei,
ktra kierowa bdzie jej rozwojem historycznym i bdzie wyznacza jej specyfik.
W przeciwiestwie do Danielewskiego uwaa jednak, e to nie panslawizm bdzie
tak ide, ale bizantyzm - zesp idei, wartoci oraz opartych na nich instytucji, okre
lajcych natur i przeznaczenie imperium. Uwaa, i to, co chroni Rosj przed eu
ropejsk chorob, to rosyjska specyfika, gdy Rosja nie jest pastwem w peni eu
ropejskim i aby uchroni Rosj od upadku naley bezwzgldnie chroni jej tosamo
i odrbno, ktra, wedug Leontjewa, zawieraa si wanie w rosyjskim bizantyzmie
i prawosawiu. Wanie ten ideowy kompleks czyni z Rosji odrbny wiat kulturowy,
odmienny od Sowian, Zachodu i od ludw Azji29.
Leontjewowi przypisuje si stworzenie podstaw politycznej koncepcji bizantyzm u,
ktre zawar w pracy Bizantyzm i Sowiaszczyzna. Co prawda uwaa on siebie za
nastpc filozoficznej tradycji Mikoaja Danielewskiego, ale w odrnieniu od pan-
slawisty Danielewskiego inaczej definiowa specyfik rosyjskoci. Uwaa, i Rosja
nie jest krajem czysto sowiaskim, ale w jej kulturze wystpuj rwnie pierwiast
ki azjatyckie, ktre w duej mierze decyduj ojej niepowtarzalnej tosamoci. Ro
sja jest przede wszystkim spadkobierc cywilizacji bizantyskiej - wielkiego typu
kulturowo-historycznego, ktrego nie dostrzeg Danielewski, a jego specyfika wyra
a si w prawosawiu i samowadztwie carskim. Zdobycie Konstantynopola da Rosji
moliwo stworzenia nowego typu kulturowego, bdzie to jednak typ bizantyski,
a nie sowiaski30.
Leontjew negatywnie odnoszc si do idei panslawizmu pisa, i utworzenie pod
egid rosyjsk wielkiego pastwa wszystkich Sowian byoby kocem cesarstwa ro
syjskiego i wstpnym krokiem do cakowitego rozkadu Rosji i jej kultury. Uwaa,
i slawizmu jako takiego nie ma, a narody sowiaskie s zrnicowane i stanowi
tylko materia etnograficzny niezmiernie podatny na rozkadowe wpywy Europy
(Sowianin zaraony europejskim liberalno-egalitarnym duchem by dla Leontje
wa najgorszym wrogiem samoistnej prawosawno-bizantyskiej kultury), ktry bez
politycznej idei bizantyzmu pozostanie rozproszony31. Wskazywa, i wielk cywili
zacj zdoln do przetrwania i rywalizacji z Zachodem tworzy nie Sowiaszczyzna,
ale Rosja carska ze wszystkimi przynalecymi do niej ziemiami azjatyckimi, za
mieszkiwanymi przez ludno niesowiask (gwnie ludno pochodzenia tureckie

28 Ibidem, s. 198-199.
29 M. Bohun, Kontrrewolucja i pesymizm. Filozofia spoeczna Konstantina Leontjewa, Krakw 2000,
s. 231.
30 A. Walicki, Zarys myli rosyjskiej. Od Owiecenia do Renesansu religijno-filozoficznego, Krakw
2005, s. 344.
31 Ibidem, s. 344.

162
go, zamieszkujc obszary wielkiego stepu). Uwaa, e wszelkie zagroenia dla
Rosji pochodz z Zachodu, dlatego te Rosja powinna szuka dla siebie sojusznikw
na Wschodzie, ajeli tym sojusznikiem maj sta si ludy muzumaskie, to tym le
piej dla Rosji.
Leontjew, ktry peni sub dyplomatyczn na Bliskim Wschodzie i wyej ceni
ludy tureckie ni sowiaskie, zaproponowa ide zjednoczenia Rosji z Turanem (tu
reckimi ludami wielkiego stepu). Uwaa, e Zachodowi moe przeciwstawi si
nie wszechsowiaska federacja, ale grecki Wschd z azjatyckimi elementami pod
egid rosyjskiego samodzierawia i ze stolic w Konstantynopolu32. Dlatego te je
eli Rosja i jej kultura maj przetrwa, to tylko jako kraj bizantyski, chronicy swoj
tradycj. Wyprzedzajc eurazjatyck fascynacj wschodem i ludami wielkiego ste
pu, Leontjew postrzega Azj jako si organiczn i zachowawcz, bdc naturaln
sojuszniczk Rosji w walce z coraz silniej oddziaywajc na Sowian Europ, ktra
wedug rosyjskiego filozofa reprezentowaa antykulturalne siy rozkadu, narodowe
go i stanowego zmieszania, nieracjonalnych roszcze ludzi do wolnoci i szczcia na
ziemi. Leontjew by przekonany, i Wschd jest dla Rosji o wiele waniejszy i zwr
cenie si ku niemu stanowi bdzie szans wypeniania dziejowej misji Rosji33.
Bizantyzm Leontjewa by radykalnym odrzuceniem idei modernizacji Rosji na
wzr zachodnioeuropejski i mia by intelektualn alternatyw dla idei okcydenta-
lizmu, a take sowianofilstwa i panslawizmu. Jeli sowianofile wizali przyszo
Rosji z narodami sowiaskimi i ide panslawizmu, to Leontjew poszukujc korzeni
samoidentyfikacji Rosji wybra inn drog. Uwaa on, i dla zjednoczenia Sowian
niezbdna jest potga Rosji, a dla potgi Rosji konieczna jest polityczna idea bizan-
tyzmu i kto podwaa ide bizantyzmu, ten podwaa podstawy pastwowoci rosyj
skiej34, poniewa Rosji potrzebna jest sia wewntrzna, potrzebnajest moc organizacji,
moc ducha dyscypliny, dziki ktremu Rosja bdzie moga ocali swoj niezawiso
i odrbno35. Bizantyzm Leontjew uznawa za podstaw rosyjskiej pastwowoci, za
zasad, ktra miaa niezwyky wpyw na rozwj pastwa. Uwaa, i Rosja istnieje
i jest wielka wycznie dziki narzuconemu Rusi bizantyskiemu prawosawiu i ab
solutyzmowi i te dwie zasady stanowi podstaw rosyjskiej wielkoci. By przekona
ny nie tylko o wielkim i wszechpotnym wpywie bizantyzmu na Rosj, ale pisa,
i bizantyski duch, bizantyskie zasady i wpywy przenikny na wskro cay wiel-
koruski organizm spoeczny. Bizantyzm, czyli car i koci prawosawny, okrelaj
wewntrzn si Rosji minionej, ale take i przyszej. Sia, dyscyplina, historia kultu
ry, poezja ro s y js k a -to wszystko, co stanowi o wielkoci Rosji - jest organicznie ze
spolone z dziedziczn monarchi oraz uwzniolone prawosawiem, ktrego Rosjanie
s naturalnymi spadkobiercami i reprezentantami w wiecie36. Leontjew podkrela
take, i bizantyzm da Rosji si przetrwa najazd mongolski i dugoletnie zniewole
nie przez Tatarw. Da si w walkach z Polsk, Szwecj, Francj i Turcj. Bizanty
ski duch, bizantyskie prawa i wpywy stay si podstaw wielkoruskiego organizmu
spoecznego. Dlatego te jee li Rosja pozostanie wierna swojej bizantyskiej tradycji,

32 K. S. Gadijew, Wwiedienije..., s. 27.

33 M. Bohun, Kontrrewolucja..., s. 230.
34 A. R. Ustian, Neobizantyzm kak ewrazijska geopoliticzeskaja strategija razwitia Rossii w X XIw ieke,
Moskwa 2002, s. 167.
35 K. Leontjew, Bizantyzm i Sowiaszczyzna..., s. 173.
36 W. Solowiow, Pamici K. N. Leontjewa, (w:) Wok Leontjewa..., s. 188.

163
wytrzyma naciski zjednoczonej Europy, jeeli ta omieli si narzuci Rosji zgnilizn
i odr swoich wartoci37.
Leontjew wskazywa ponadto, i bizantyzm wyznaczy take szczegln rol Ro
sji wobec Wschodu i jego pastw, gdy uwaa, i Rosja powinna stan na czele
nowowschodniej (nowobizantyskiej) pastwowoci, przynoszc wiatu now kul
tur sowiasko-wschodni, ktra zastpi odchodzc w przeszo europejsk cywi
lizacj romanogermask38. Uwaa, i bizantyzm lea u podstaw rosyjskiej kultury
i pastwowoci, a najwikszym zagroeniem dla Rosji moe by odejcie od swo
ich rde, od swojej tosamoci historycznej i kulturowej, dlatego te Rosja zamiast
czerpa wzorce z Zachodu, powinna chroni swoj bizantysk tosamo. Uwaa,
e dla Europy nie ma ju adnej nadziei i nic jej nie ocali przed upadkiem i pogr
eniem si w chaosie, socjalizmie i anarchii, tylko dziki Rosji mona ocali jeszcze
wiat, ale aby ten cel osign, trzeba wstrzyma wszelki liberalno-egalitarny postp,
zwrci si ku bizantyzmowi jako podstawie ycia spoecznego Rosji: do samowadz-
twa, prawosawnej religijnoci i do bizantyskich form ycia spoecznego, chociaby
za cen najwikszych ofiar i najbardziej mrocznej przemocy39.
Konkluzj rozwaa Leontjewa byo stwierdzenie, e dla istnienia Sowian nie
zbdna jest potga Rosji, a dla potgi Rosji niezbdny jest bizantyzm, jako jedyny
skuteczny rodek ochrony Rosji i caej sowiaszczyzny. Dlatego te skoro bizan
tyzm, jako kompleks zasad organizujcych ycie spoeczne, jest rkojmi przetrwania
Rosji, ale i powszechnosowiaskiego przetrwania, to ten, kto walczy z bizantyzmem,
walczy porednio z caym sowiastwem40. Jak wskazywa polski badacz twrczoci
Leontjewa Micha Bohun, na pierwszy plan w leontjewowskim rozumieniu bizanty-
zmu wysuwaj si despotyzm, forma, organizacja, hierarchia i posuszestwo. W y
ciu pastwowym bizantyzm przejawia si jako carski absolutyzm, spajajcy spoe
czestwo stanowe. W sferze religijnej wystpuje jako wschodnie chrzecijastwo.
W yciu moralnym cechuje go pesymizm, niewiara w ludzi, ktrych naley chroni
przed ich wasnymi niszczycielskimi popdami41.
Konstanty Leontjew w polskiej literaturze przedmiotu okrelany bywa jako naj
wybitniejsza posta wrd rosyjskich ultrareakcjonistw epoki Aleksandra III, in
tegralny reakcjonista, ostatni bezkompromisowy obroca rosyjskiego, zachodnioeu
ropejskiego, a nawet tureckiego feudalizmu42. Rzeczywicie Leontjew nienawidzi
liberalnej cywilizacji buruazyjnej i jej wszelkich symboli. Uwaa, i pikno przejawia
si w wyranej odrbnoci, a jego warunkiem jest zrnicowanie, czyli nierwno.
Liberalizm i indywidualizm sprzeciwiajce si ostrej dyferencjacji spoecznej zabija
j indywidualno osb, prowincji i narodw. Leontjew uwaa, i ziszczenie ideaw
liberalno-egalitarnych, powszechna zamono i powszechne zmieszczanienie byo
by hab dla ludzkoci43. Dlatego te by szczeglnie zaciekym przeciwnikiem mo
dernizacji Rosji i postpujcej wraz z ni westernizacji ycia spoeczno-politycznego

37 Ibidem, s. 188.
38 Ibidem, s. 188; por. take K. Leontjew, Bizantyzm i sawianstwo, M oskwa 1993, s. 34-36.
39 M. Bierdiajew, Konstanty Leontjew. F ilozof reakcyjnego romantyzmu, (w:) Wok Leontjewa..., s. 206.
40 K. Leontjew, Bizantyzm i Sawiastwo, (w:) Im perijaprostranstwa..., s. 4 9 1; W. Soowiow, Pami
ci K. N. Leontjewa..., s. 189.
41 M. Bohun, Kontrrewolucja..., s. 232.
42 A. Walicki, W krgu konserwatywnej..., s. 379.
w Rosji. Skrajnie konserwatywna krytyka mieszczasko-liberalnej nowoczesnej cy
wilizacji Zachodu Leontjewa nie bya wyjtkiem w wczesnej kulturze europejskiej
i porwnuje si go do niemieckiego filozofa Fryderyka Nietzschego, ktry pisa, i
obraz wspczesnoci go przeraa, gdy egzystencja nowoytnego czowieka wyka
zuje niewypowiedziane ubstwo i wyczerpanie. Wyksztacenie czowieka zastpi
a wiedza o wyksztaceniu, a w gbi jego duszy panuje szara bezsilno, drcz
ca niezgoda, najpracowitsza nuda, nieszczera ndza44. Leontjew w swojej krytyce
wiata Zachodu by ponadto kontynuatorem tradycji sowianofilskiej. Sowianofilsk
odpowiedzi na problemy zwizane z europeizacj i modernizacj Rosji bya prba
powrotu do staroruskiego modelu kulturowego i zaproponowania go jako wzoru na
przyszo. Do najbardziej znanych przedstawicieli sowianofilstwa naleeli Iwan
Kirijewski, Aleksy Chomiakow, Konstanty Aksakow, a take Jurij Samarin. W teorii
sowianofilstwa spoeczestwo Rusi sprzed okcydentalistycznych reform Piotra I
byo przeciwstawiane zachodnioeuropejskiemu. Jego podstaw stanowia wsplnota
(iobszczina) poczona wizami moralnymi i rodzinnymi, a podstaw systemu aksjo-
-normatywnego stanowia tradycja i zwyczaje. Wan rol w spoeczestwie staroru-
skim odgrywao prawosawie, ktre wnoszc do ycia spoecznego zasad soboro-
woci, wykluczao zarwno indywidualizm, jak i przymus zewntrzny. Na tym tle
Europa Zachodnia jaw ia si jako sztuczne spoeczestwo, zdominowane przez ducha
indywidualnego separatyzmu. Jedyn wizi spoeczn bya formalna zgodno in
teresw, a podstaw ycia spoecznego stanowio sformalizowane prawo. Pastwa
europejskie powstay w wyniku podbojw, dlatego te u podstaw cywilizacji zachod
nioeuropejskiej lea gwat, niewola i wrogo45.
Sowianofile niezwykle idealizowali polityczn przeszo Rosji i narodowy
charakter rosyjski, wysoko cenic osobliwoci kultury rosyjskiej, i twierdzili, e ro
syjskie ycie polityczne i spoeczne rozwijao si i bdzie rozwija wasn drog46.
Uwaali, i nard rosyjski jest gwnym przedstawicielem jednego z dwch wia
tw, na jakie dzieli si cywilizacja europejska. S to wiaty wschodni, czyli grecko-
-sowiaski i zachodni, czyli acisko-germaski. N a cywilizacj Zachodu zoyy
si koci katolicki, spucizna dziejowa staroytnego Rzymu oraz podbj Europy
przez plemiona germaskie, dziki ktrym powstay pastwa Zachodu, a podwalina
mi wiata zachodniego stay si przemoc, niewola i wrogo. W kociele katolickim
wygasa prawdziwa wiara i rozwin si pierwiastek rozumowy, czego naturalnym
skutkiem sta si racjonalizm i indywidualizm, ktre stanowi podstaw wiata za
chodniego. Cywilizacja grecka i wiat wschodniego prawosawia jest odmienny. Za
choway one si obyczaju, tradycji i patriarchalne wizi spoeczne. Prawosawie jako
jedyne zachowao prawdziw wiar chrzecijask opart nie na rozumowaniu, lecz
na podstawie moralno-religijnej. Dziki temu cae ycie spoeczne byo przesiknite
harmoni i jednoci, a pastwo byo bratnim zwizkiem cara z ludem. Dziki temu
Rosja to kraj ani troch niepodobny do pastw i krajw zachodnioeuropejskich, gdy
u jego podstaw znajduj si: dobrowolno, swoboda i pokj47.
Teoria sowianofilstwa polegaa na przeciwstawianiu Rosji Zachodowi i gosze
niu wyszoci rodzimych pierwiastkw bytu spoecznego i kultury dawnej Rosji nad

44 K. Japsers, Nietzsche, W arszawa 1997, s. 192.

45 I. Sakowicz, M idzy autokracjq a rewolucj, Gdask 1999, s. 29.
46 M. osski, Historia filozofii rosyjskiej, Kty 2000, s. 50.
47 A. Walicki, W krgu k o n s e r w a t y w n e j s. 98-104, 178-182.

165
cywilizacj zachodni48. Kultura zachodnia - twierdzili sowianofile - opiera si na
dominacji rozumu, ktry stanowi jedyny czynnik pojmowania wiata, std wywodzi
si zachodnioeuropejski racjonalizm. Natomiast prawosawie i tradycja rosyjska ba
zuj na zintegrowanej percepcji wiata przez rozum i uczucie, co pozwala na kom
pleksowe pojmowanie otoczenia49. Krytykujc zachodnioeuropejski racjonalizm, pro
wadzcy do upowszechnienia si postaw indywidualistycznych i izolacji jednostek,
sowianofile podkrelali wyszo prawosawia i cywilizacji rosyjskiej i twierdzili,
e Rosja powinna szuka wasnych drg rozwoju, ktre nie bd kopiowa bdw
Zachodu. W rosyjskiej tradycji kulturowej upowszechnia si przede wszystkim so-
wianofilska krytyka Zachodu oraz podkrelanie wartoci tradycji kultury rosyjskiej
i konieczno poszukiwania wasnych samoistnych drg rozwoju. Rosyjskie ideolo
gie tradycjonalistyczno-nacjonalistyczne odwoujc si do tradycji sowianofilstwa
zawsze w m niejszym lub wikszym stopniu koncentruj si na podkrelaniu wartoci
i swoistoci rosyjskiej kultury.
Leontjew y i pisa swoje dziea w okresie, kiedy Rosja carska w wyniku reform
przeprowadzonych przez cara Aleksandra II (w tym najwaniejsza z nich, jak byo
zniesienie poddastwa) wesza w faz dynamicznej modernizacji na wzr europejski.
N a Rosj oddziayway europejskie prdy intelektualne, a take stosunki ekonomicz
ne, ktre przyniosy upowszechnienie si zagranicznych wyrobw przemysowych.
W zwizku z wkroczeniem do Rosji europejskiej techniki i kapitau ycie spoeczne
europeizowao si, a Rosja przybieraa zachodnioeuropejskie formy ycia spoeczne
go. Idee Leontjewa (podobnie jak idee sowianofilw) byy konserwatywn odpowie
dzi na problemy zwizane z europeizacj i modernizacj Rosji. Amerykaski uczony
Samuel Huntington pisa, i ekspansja Zachodu utorowaa drog zarwno moderniza
cji, jak i westernizacji niezachodnich spoeczestw. Ich przywdcy intelektualni i po
lityczni zareagowali na napr Zachodu na jeden lub wicej ni jeden ze sposobw:
odrzucajc i modernizacj, i westernizacj, przyjmujc jedno i drugie lub jedn moli
wo przyjmujc, a drug odrzucajc. Konserwatyzm polityczno-spoeczny Leontjewa
wyraa si przede wszystkim w tym, i on odrzuca i jedno, i drugie. Odwoujc si do
tradycji sowianofilstwa Leontjew krytykowa Zachd i uwaa, e modernizacja i we-
sternizacja kraju zgubi jego dusz i dlatego naley zachowa konserwatyzm ustroju
spoeczno-politycznego i wrci do ideaw bizantyskiego spoeczestwa.
Teoretycy wspczesnego neobizantyzmu poszukujc geopolitycznego uzupenie
nia filozoficznej koncepcji bizantyzmu Leontjewa odwouj si do prac Aleksego
Wandama i uwaaj, to wanie on jako pierwszy przenis idee bizantyzmu (mimo i
Wandam w aden sposb nie odwoywa si w swoich pracach bezporednio do kon
cepcji bizantyzmu) na sfer praktycznych dziaa i geostrategii pastwa50. Zawasz
czenie dorobku Wandama przez twrcw neobizantyzmu wynika z prb poszukiwa
nia neobizantyskiej geostrategii. Prace Leontjewa, czy te rosyjskich historykw
badajcych dzieje Bizancjum, stanowi intelektualn, duchow podbudow neobizan
tyzmu, natomiast brak jest wskaza dotyczcych praktycznej geostrategii. Dlatego
te neobizantyci signli do ciekawych, ale w duym stopniu zapomnianych prac
rosyjskiego oficera sztabowego Aleksego Wandama, ktrego geostrategiczne pogldy
wyday si najbardziej funkcjonalne dla neobizantystw.

48 Por. J. Kurczak, Slowianofilstwo (jako idea), (w:) A. de Lazari, Idee w Rosji..., t. 2, s. 368-370.
49 A. Walicki, Zarys myli rosyjskiej..., s. 162-166, 180-183.
50 A. R. Ustian, Politiczeskajafilosofija neobizantyzmu, Moskwa 2005, s. 132-135.
 Pod pseudonimem Aleksy Efimowicz Wandam publikowa swoje prace oficer
rosyjskiej armii i rosyjskiego sztabu generalnego Aleksy Efimowicz Edrichin. Uro
dzony w wielodzietnej rodzinie rosyjskiego onierza przeszed w swojej karierze
wojskowej drog od szeregowca do generaa. Do carskiej armii wstpi w wieku sie
demnastu lat, kiedy do niej wstpowa umia jedynie czyta i pisa, dopiero suba
w wojsku pozwolia mu uzupeni wyksztacenie. Dziki swoim wyjtkowym uzdol
nieniom w 1897 r. uzyska stopie porucznika i wstpi do akademii sztabu gene
ralnego. W 1899 r. zostaje wysany na wasn prob jako ochotnik do Afryki, aby
uczestniczy w wojnie angielsko-burskiej. Wwczas zaczyna przygotowywa swoje
pierwsze prace, ktre publikuje pod pseudonimem Wandam. Po powrocie z Afryki
pracowa w sztabie generalnym rosyjskiej armii. W okresie pierwszej wojny wiato
wej suy jako pukownik armii rosyjskiej w generalnym sztabie armii, a w 1917 r.
zosta awansowany do stopnia generaa-majora. W okresie rewolucji rosyjskiej przy
czy si do ruchu biaych, ale ju w 1919 r. uda si na emigracj. Cay okres swo
jej emigracji spdzi w Estonii, gdzie umar w 1933 r. i zosta pochowany w Tallinie
na rosyjskim cmentarzu przy cerkwi Aleksandra Newskiego.
Aleksy Wandam jest uwaany za jednego z wybitnych rosyjskich geopolitykw
i geostrategw. Jego prace Pisma o Transwale (1900), Nasze pooenije (1912) oraz
Wieliczajszee iz iskusstw (obzor sowriemiennogo pooenija w swietie wysszej stra
tegii) (1913) weszy do kanonu rosyjskiej geopolityki. W swojej podstawowej pracy
Nasze pooenije (1912) zawar on analiz geopolitycznego pooenia pastwa rosyj
skiego na pocztku XX w. Analizy Wandama s dzisiaj wykorzystywane przez zwo
lennikw neobizantyzmu poszukujcych skutecznej strategii przywrcenia miejsca
i roli Rosji w wiecie. Uznaje si, i jego prace mog by przydatne w realizacji
neobizantyskiego projektu i stanowi wane praktyczne uzupenienie bizantyzmu
Leontjewa.
W swoich publikacjach Wandam stara si analizowa dziaania pastw na arenie
midzynarodowej, ktre s podyktowane ich podstawowymi, strategicznymi interesa
mi. Stara si take wskaza, jakie s strategiczne interesy rosyjskie i jakie dziaania
na arenie midzynarodowej powinno podj cesarstwo rosyjskie. W swoich badaniach
za punkt wyjcia bra czynnik geograficzny: pooenie kraju na mapie wiata oraz
jego warunki klimatyczne, zasobno w surowce itp. w swoich geopolitycznych teo
riach by zwolennikiem prowadzenia rosyjskiej ekspansji na poudnie i wschd. Uwa
a, i oddalenie Rosji od oceanicznych szlakw handlowych i jej surowy, pnocny
klimat skazuj Rosj na bycie krajem biednym i uniemoliwiaj rozwj wielkiego
potencjau pastwa rosyjskiego. Pisa, i niezalenie od wielkiego rozmiaru swojego
terytorium rosyjski nard, w porwnaniu z innymi narodami biaej rasy, znajduje si
w szczeglnie niedogodnych warunkach do ycia i rozwoju. Uczony podkrela, e
nard rosyjski jest narodem upoledzonym przez geografi pastwa, szczeglnie
za przez surowy, pnocny, kontynentalny klimat, ktry ogranicza jego dziaalno.
Nie posiadajc dostpu do ciepych, zewntrznych mrz, ktre stanowiyby dla
Rosji przeduenie wewntrznych szlakw handlowych, Rosja napotyka olbrzymie
trudnoci zwizane z wywozem za granic swoich wyrobw przemysowych i bo
gactw. Negatywnie wpywa to na rozwj kraju, jego przemysu, handlu i pozbawia
kraj gwnego rda jego bogactwa. Dlatego te uwaa, e w wiadomoci naro

167
dowej zakorzeniona jest instynktowna ekspansja w kierunku soca i ciepej wody
w teatrze walki o ycie51.
Uwaa, i ywotnym interesem Rosji jest, aby swoj ekspansj skierowa ku po
udniowym, ciepym morzom, tak aby uzyska wyjcie na oceaniczne szlaki han
dlowe. Pisa, i Wielkie Pnocne Pastwo powinno odwrci si tyem od Oceanu
Pnocnego, i e granica rosyjskiego frontu ekspansji w kierunku poudniowym
przebiega od ujcia Dunaju do Kamczatki, jej praw flank jest Morze Batyckie oraz
granice posiadoci Niemiec i Austro-Wgier, natomiast lew flank nienadajce si,
z uwagi na ld, do pywania wody Oceanu Spokojnego. Wedug koncepcji Wandama
rosyjska ekspansja na poudnie powinna kierowa si nie na caej dugoci frontu,
ale w wybranych miejscach, ktre byyby jak najblisze do centrum pastwa: poprzez
Morze Czarne i Kaukaz w stron Morza rdziemnego i poprzez Azj rodkow
w kierunku Zatoki Perskiej, co daoby Rosji dostp do jednego z najwaniejszych
oceanicznych traktw handlowych, tzw. sueskiej drogi52.
Wandam ostrzega jednak, e ekspansja Rosji w kierunku poudniowym stoi
w sprzecznoci z interesami pastw Zachodu (szczeglnie za Anglii), ktre bd si
stara wszelkimi sposobami blokowa poudniowo-wschodni akty wno Rosji, gdy
zagraa to ich interesom. Uznawa, i gwn przeszkod dla wiata anglosaskiego na
drodze do panowania nad wiatem stanowi nard rosyjski, dlatego te za najwiksze
go przeciwnika Rosji, ktry stoi na drodze jej strategicznych celw, Wandam uzna
wa Wielk Brytani, a take Stany Zjednoczone, czyli kraje anglosaskie bdce dla
wspczesnych rosyjskich ekspansjonistw reprezentantem cywilizacji morza, ideo
logii atlantyzmu/mondializmu skierowanej przeciwko Rosji.
Wandam uwaa, i gwnym strategicznym zadaniem krajw anglosaskich (zwa
szcza za Anglii) jest powstrzymanie rosyjskiej ekspansji, dlatego staraj si one od
sun osadnictwo rosyjskie od brzegw Oceanu Spokojnego w gb Syberii i wyeli
minowa rosnce wpywy rosyjskie w Azji (Eurazji). Dlatego te za podstawowy cel
rosyjskiej geostrategii uwaa konieczno umocnienia azjatyckich prowincji pa
stwa oraz obron szlakw komunikacyjnych i terytoriw pozwalajcych na ekspansj
w kierunku wschodnim i poudniowym oraz dajcym wyjcie na morza poudniowe.
Uwaa ponadto, i utwierdzenie rosyjskiej kontroli nad przestrzeni imperium po
winno dokonywa si nie tylko w przestrzeni wschd-zachd (wertykalnie), ale take
z pnocy na poudnie (horyzontalnie). By przy tym mocno zaniepokojony nietrwa-
oci geopolitycznej kontroli pastwa rosyjskiego nad jego posiadociami w Azji.
Wandam pisa, e wpywy rosyjskie powinny by rozszerzane szczeglnie w kie
runku poudniowym poprzez Kaukaz i Morze Czarne oraz Azj rodkow. I nieza
lenie od tego, e nie odpowiada to interesom strategicznym Zachodu, Rosja nie po
winna rezygnowa ze swoich geopolitycznych priorytetw, a gwnym argumentem
usprawiedliwiajcym takie dziaania jest historia. Antycypujc pniejsze koncepcje

51 E. A. Wandam, Geopolitika i geostrategia, Moskwa 2002, s. 30. Podobnie jak Wandam rol mrz
w dziejach rosyjskich widzia inny oficer marynarki rosyjskiej Jewgenij Kwasznin-Samarin. Jego funda
m entaln prac bya ksika Morskaja idea w Russkoj ziemlie. Istorija do Piotrowskoj Rusi s wojenno-
-morskoj toczki zrenija, ktra wskazywaa na ogromne znaczenie floty w stanowieniu pastwa rosyjskiego
od VIII do XVIII w. Ksika ta zostaa wydana w 1912 r. przez morski sztab generalny w Sankt Peters
burgu. Oficer ten pisa, i w Rosji wielu ludzi nie zdaje sobie sprawy z roli m rz i z tego, e w ich opa
nowaniu ley gwny strategiczny interes rosyjski, a flota wojenna i handlowa to gwny rodek obrony
interesw kraju.
52 Ibidem, s. 31.

168
eurazjatw wskazywa, i rosyjskie pastwo zajmujc miejsce pastwa tatarsko-
-mongolskiego przejo take jego geopolityczne zwizki i strategiczne interesy w po
udniowej czci Azji (gwnie wobec Indii i Chin), Rosja wic powinna wykorzy
stywa ten kapita, ktry zostawili jej przodkowie53. Wandam zwraca uwag, i od
dawnych czasw ciepe i bogate poudnie budzio zainteresowanie koczowniczych
narodw pnocy. Powoujc si na histori zwraca uwag, i w Azji wszelka eks
pansja odbywa si z pnocy na poudnie, a historycznie rzecz biorc, Chiny i In
die zawsze znajdoway si pod panowaniem pnocnych narodw. Pisa, i konnica
koczownikw z pnocy najedajc poudniowe pastwa zbudowaa fundament, na
ktrym Rosjanie, jako zwycizcy nad Tatarami, powinni zbudowa, dziki swojej
przewadze wojskowej, wpywy w Azji Poudniowej54.
Rozwaajc problem sojuszy i wsppracy midzy pastwami Wandam uwaa,
i baz dla sojuszy rosyjskich powinna by ch oporu wobec dominacji na wiecie
cywilizacji anglosaskiej. W swojej pracy Wieliczajszee iz iskusstw (1913), w ktrej
stara si opracowa zasady rosyjskiej geostrategii, pisa, i podstawowym elementem
strategii Brytyjczykw jest zniszczenie morskich si swoich przeciwnikw i zamkni
cie ich na kontynencie - utrzymujc ich na nim za pomoc ciany swojej silnej floty
wojennej55. Proponowa, aby w celu przeciwdziaania wiatowemu despotyzmowi
Anglosasw stworzy wielk koalicj mocarstw ldowych: Rosji, Niemiec i Francji,
skierowan przeciwko Anglii oraz Stanom Zjednoczonym. Za gwnych sojuszni
kw Rosji w walce z Angli i Stanami Zjednoczonymi uwaa na zachodzie Niem
cw, natomiast na wschodzie Chiny. Zdecydowanie krytykowa dziewitnastowieczn
polityk zagraniczn Rosji, ktra wedug niego przyniosa ogromny uszczerbek rze
czywistym interesom pastwa. Krytykowa zwaszcza uczestnictwo Rosji w koalicji
antyfrancuskiej po stronie Anglii w okresie wojen napoleoskich. Uwaa, e Anglia,
ktra chciaa osabi swojego gwnego wroga na kontynencie europejskim, jakim
bya Francja, wykorzystaa do tego celu Rosj. Rosjanie pokonujc Francj osabili
wasnego sojusznika, dali Anglii moliwo skierowania aktywnoci pastw europej
skich na kontynent europejski (take przeciw Rosji, blokujc rosyjsk dziaalno na
Bakanach i w Azji Mniejszej), a take dali Anglii moliwo potwierdzenia swojej
hegemonii w wiecie, a tym samym paraliowania wszelkich rosyjskich dziaa na
caym poudniowym froncie ekspansji: od Dunaju a po Morze te56. Podkrela
take, i rosyjska strategia polityczna i wojskowa zawsze powinna by budowana
na paradygmacie mocarstwa kontynentalnego, ktre przeciwstawia si mocarstwom
morskim. Jeeli strategia brytyjskiego mocarstwa morskiego, sformuowana przez
lorda Curzona, polega na tym, by nie dopuci na kontynencie europejskim do prze
wagi jakiegokolwiek pastwa (tak aby potgi europejskie wzajemnie si szachoway),
to mocarstwa kontynentalne powinny orientowa si przede wszystkim na budow
sojuszy kontynentalnych. Takim sojusznikiem dla Rosji w Europie miay by we
dug Wandama przede wszystkim Niemcy. Wskazywa take, i wojna w Europie b
dzie suya gwnie interesom brytyjskim, a nie rosyjskim.
W dzisiejszej rosyjskiej literaturze dotyczcej geopolitycznego pooenia wsp
czesnej Rosji przywouje si take jego sowa zawarte w pracy Wieliczajszee is iss-

53 Ibidem, s. 57.
54 Ibidem, s. 58-59.
55 Ibidem, s. 159.
56 Ibidem, s. 149-150.

169
kustw, e Rosja jest krajem wielkim i silnym. Jego moralne i materialne podstawy nie
maj niczego rwnego sobie na caym wiecie. I jeeli bd one odpowiednio zorga
nizowane, jeli interesy rosyjskie bd jasno okrelone, a armia i flota bd na tyle
silne, aby w dowolnej chwili broni podstawowych rosyjskich interesw, wwczas
Rosjanie nie musz si obawia swoich ssiadw57. Znaczenie rozwaa Wandama
dla wspczesnego bizantyzmu polega przede wszystkim na tym, i neobizantyzm po
strzega W andamajako prekursora strategii ukierunkowanej na poudnie, dziki czemu
bdzie mona wykorzysta tradycje Bizancjum do budowania wizi i sojuszw ze
spoecznociami, ktre niegdy znajdoway si w orbicie wpyww kultury bizanty
skiej. Dla neobizantyskiej geostrategii wane jest przede wszystkim zwrcenie uwa
gi Wandama na poudniowy kierunek geopolitycznych oddziaywa Rosji i uznanie
krajw anglosaskich za gwnego wroga. Kraje te, zwaszcza za USA, s uwaane
przez wspczesnych rosyjskich nacjonalistw za gwnego przedstawiciela zachod
niej cywilizacji, rdo globalizacji i westernizacji wiata, a tym samym za gwne
rdo zagroenia dla wspczesnej Rosji. czc filozoficzne rozwaania Leontjewa
ze strategicznymi rozwaaniami Wandama neobizantyzm podejmuje prb stworze
nia spjnej koncepcji geopolitycznej posiadajcej podstawy kulturowo-etyczne oraz
geostrategiczne.
Dla Leontjewa opr wobec Zachodu wynika z pobudek filozoficzno-etycznych,
z konserwatywnego wiatopogldu tego filozofa, dla ktrego autorytarno-patriarchalna
tradycja i prawosawna religijno stanowiy o istocie rosyjskoci, a odejcie od tych
zasad zniszczyoby kultur, nard i pastwo rosyjskie. Dlatego z tak si przeciwsta
wia si on nurtom modernizacyjnym. Natomiast Wandam nie by antymodernizatorem
czy te antyokcydentalist. Jego geopolityczne prace powstaway w specyficznych
warunkach kolonialnej rywalizacji wielkich europejskich mocarstw o nowe terytoria
i zasoby, wspieranej przekonaniem wielu intelektualistw i politykw bdcych pod
wielkim wraeniem teorii darwinowskiej, e przey mog tylko najlepiej dostoso
wani. Rywalizacja polityczna midzy mocarstwami rozgrywaa si przede wszystkim
poza Europ i bya zwizana z imperialno-kolonialn rywalizacj o nowe terytoria
i rynki zbytu. W tej rywalizacji za gwnego przeciwnika Rosji uznano Wielk Bry
tani. Interesy rosyjskie i brytyjskie krzyoway si w trzech wanych miejscach: na
obszarze Persji, w Azji rodkowej oraz w Chinach. wczeni rosyjscy geostratedzy
uwaali, i gwnym kierunkiem ekspansji kolonialnej powinna by Azja rodkowa
oraz obszary Mandurii. Uznano, i wybr tyche celw jest sprzeczny z interesami
Anglii, ktra bdzie staraa si przeciwdziaa aktywnoci rosyjskiej i dlatego naley
uzna imperium brytyjskie za gwnego przeciwnika Rosji. O ile w epoce mikoa-
jewskiej geopolityczne koncepcje takich mylicieli, jak Mikoaj Danielewski, pisz
cych o wszechsowiaskim carstwie ze stolic w Konstantynopolu, byy inspirowane
kwesti wschodni i carsk polityk na Bakanach, o tyle na przeomie XIX i XX w.
prace takich geostrategw, jak Dymitr Milutin czy Aleksy Wandam, ostrzegajcych
przed zagroeniem ze strony mocarstw morskich: Anglii i USA, byy spowodowane
nasilajc si rywalizacj o kolonie, tym silniejsz, im mniej terenw zostao do za
anektowania. Prace Wandama byy przede wszystkim rosyjsk odpowiedzi na prace
Amerykanina Alfreda Mahana i Brytyjczyka Halforda Mackindera. Zostay one jed
nak przypomniane w Rosji na przeomie wieku na fali zainteresowania geopolityk

57 I. A. W asilienko, Geopolitika sowriemiennogo mira, M oskwa 2006, s. 178.

170
i w do swobodny sposb wykorzystane do budowy neobizantyskiej koncepcji roz
woju poradzieckiej Rosji.
Na charakter rosyjskiego bizantyzmu w duym stopniu wpyna osoba Konstan
tego Leontjewa, ktry nada mu skrajnie konserwatywny i antyzachodni wydwik.
To wanie Leontjew poszukujc symbolu, ktry w rzeczywistoci rosyjskiej mg
by sta si przeciwwag dla dominacji wzorw cywilizacji zachodnioeuropejskiej,
zwrci uwag na Bizancjum jako podstawowy element rosyjskiej tosamoci. Pa
radoksem zwizanym z obrazem Rosji jako Bizancjum jest fakt, i metafora Rosja-
-Bizancjum mogaby suy do podkrelania wsplnoty kulturowej Rosji i Zachodu,
budowanej na podstawie wsplnych archetypw. Jak pisa Jerzy Koczkowski, cywi
lizacja bizantyska bya cywilizacj europejsk przez swoje przywizanie do tradycji
antycznej, poczucie kontynuacji Cesarstwa Rzymskiego, jzyk i kultur hellesk58.
Jednake, gwnie za spraw prac Leontjewa, ktry z Bizancjum uczyni antytez
Zachodu, m etafora Rosja-Bizancjum staa si sposobem na poszukiwanie rnic
i podkrelanie wzajemnej odrbnoci. W rzeczywistoci rosyjskiej Bizancjum stao
si zatem symbolem antyzachodnim. Dlatego te poszukujc alternatywy wobec pro
zachodniej polityki reformatorw skupionych wok pierwszego prezydenta Federa
cji Rosyjskiej, zaczto w dyskusjach dotyczcych midzynarodowej tosamoci Rosji
wykorzystywa bizantyzm jako alternatyw wobec prozachodniego atlantyzmu.

Rozdzia III
W spczesny neobizantyzm

Podobnie jak w przypadku prac filozoficznych Leontjewa powiconych bizantyzmo-

wi, take wspczesne mylenie neobizantyskie stanowi w duym stopniu konserwa
tywn reakcj na procesy modernizacji i westemizacji Rosji. Nie bez przyczyny jeden
z gwnych ideologw neobizantyzmu Artur Ustian pisa, i podstaw neobizantyzmu
jest przeciwstawienie si globalizacji, jako agresywnej, pretendujcej do uniwersali
zmu ideologii59. Neobizantyzm, nawizujc do tradycji swojego prekursora, za gw
nego wroga uznaje wiat Zachodu i jego uniwersalistyczne koncepcje globalizacji
i westemizacji wiata pod pozorem jego modernizacji i demokratyzacji. Takie podej
cie do rzeczywistoci wspczesnego wiata wynika z faktu, i po upadku ZSRR Ro
sja stana przed problemem odrzucenia dotychczasowych linii rozwoju i schematw
ideologicznych. Problemy dostosowania si do wiatowych procesw i megatrendw
cywilizacyjnych naoyy si w Rosji na problemy zwizane z reformowaniem spo
eczestwa poradzieckiego, tak aby przystosowa je do wymogw wspczesnoci.
Urzeczywistnienie takich wartoci cywilizacyjnych, jak: odchodzenie od pastwa re
presyjnego, autonomia spoeczestwa wobec pastwa, decentralizacja i rozproszenie

58 J. K oczkowski, Cywilizacja bizantysko-stowiaska..., s. 86.

59 A. R. Ustian, Neobizantyzm kak ewrazijskaja geopoliticzeskaja strategija razwitia Rossii w X X I
wiekie, M oskwa 2002, s. 201.

171
 wadzy, odideologizowanie ycia politycznego, osabianie tosamoci pastwowej na
rzecz wizi lokalnych i globalnych, budowa demokracji partycypatywnej, dokonuje
si w Rosji w specyficznych warunkach przemian ustrojowych i kulturowych zwi
zanych nie tylko z problemami przebudowy struktury instytucjonalnej pastwa, ale
przede wszystkim ze zmian mentalnoci oraz systemu wartoci.
Traumatyczne przeycia spoeczestwa rosyjskiego zwizane z upadkiem ZSRR
i gbokim kryzysem pastwa wpyny na rosnc od pocztku lat dziewidziesitych
nostalgi za przeszoci, idealizowanie dziejw zbiorowoci i przeciwstawianie kryzy
sowej kondycji dnia codziennego temu, co byo dawniej. Interpretujc to co si stao,
Rosjanie nie mogc pogodzi si z utrat statusu supermocarstwa i olbrzymiej czci
terytorium pastwowego, zaczli poszukiwa kozw ofiarnych i przypisywa odpo
wiedzialno za wydarzenia przeomu lat osiemdziesitych i dziewidziesitych wro
gim siom zewntrznym, utosamianym przede wszystkim z Zachodem. To wytuma
czenie, zrzucajce win za nieudany proces przemian na czynniki zewntrzne, wpywa
na postrzeganie wiata jako wrogiego i pragncego pomniejszy rol Rosji w wiecie,
ktra musi si przed tym wszystkimi sposobami broni, aby nie utraci swej tosamo
ci i godnoci. Std te koncentracja dzisiejszych rosyjskich politycznych ideologii na
hasach narodowo-patriotycznych obecnych w programach waciwie wszystkich partii
politycznych odnoszcych sukcesy w wyborach do rosyjskiego parlamentu60.
Neobizantyzm rosyjski jest prb odrzucenia modernizacji i westernizacji na wzr
zachodnioeuropejski. Nurt ten uznaje, podobnie jak i jego dziewitnastowieczni pre
kursorzy, e zorientowanie si na Zachd nie przynioso Rosji nic dobrego, a przy
jcie zachodnioeuropejskiego modelu rozwojowego zabije dusz rosyjsk, skazu
jc wielki kraj na rol wiatowych peryferii i kolonii wysoko rozwinitych krajw
Zachodu. Naley wic przeciwstawi si tym negatywnym tendencjom i odbudowa
siln Rosj. Aby to uczyni, trzeba znale alternatyw rozwojow i stworzy dla
niej silny fundament ideologiczny. W tym wypadku fundamentem ma by bizantyzm
i prawosawie, uznawane za szczegln warto kultury rosyjskiej.
We wspczesnej Rosji odrodzenie si zainteresowania bizantyzmem jako kon
cepcj politycznej strategii Rosji zwizane byo przede wszystkim z rozczarowaniem
wobec okcydentalistycznej i prozachodniej polityki, ktra w oczach obywateli rosyj
skich nie przyniosa im adnych korzyci. Szczeglnie istotna dla powrotu zainte
resowania bizantysko-prawosawnymi rdami rosyjskiej pastwowoci staa si
wojna w Boni, a nastpnie konflikt wok Kosowa. W sferze symbolicznej stosunek
krajw zachodnioeuropejskich oraz USA wobec Serbw sta si dla rosyjskiej opinii
publicznej wiadectwem saboci Rosji i nieliczenia si z ni pastw Zachodu. Rosja
nie potrafia bowiem skutecznie broni swoich prawosawnych braci i sojuszni
kw przed agresj Zachodu61. Oywienie mylenia w kategoriach Rosja - Bizancjum
zwizane jest zatem z klsk polityki prozachodniej i wojn na Bakanach, ktra trak
towana jako wojna Zachodu przeciwko prawosawnym zwrcia uwag na idee so
juszu pastw prawosawnych62. Wojn na Bakanach Rosjanie, sympatyzujcy z Ser
bami, odebrali jako atak na ca sowiasko-bizantysk wsplnot. Problem Serbii
i Kosowa w duym stopniu sta si powodem rozamu pomidzy Federacj Rosyjsk

60 Por. J. Potulski, System partyjny Rosji. Tradycje i wspczesno, Gdask 2007, s. 267-288.
61 Por. P. Kubicek, Russian foreign policy and the West, Political Science Quarterly 1999-2000,
vol. 114, nr 4, s. 547-568.
62 D. N. Zam iatin, W last'prostranstwa..., s. 194, 197.

172
a Europ Zachodni w latach dziewidziesitych XX w. i poszukiwania alternatyw
dla prozachodniego kursu polityki zagranicznej pastwa.
Jednym z gwnym propagatorw odwoania si do historycznych tradycji zwi
zanych z Bizancjum i dziki temu poszukiwania racjonalnej strategii geopolitycznej
w XXI w. jest urodzony w Tbilisi rosyjski politolog Artur Ustian. Autor prac Neobi-
zantyzm kak ewrazijskaja geopoliticzeskaja strategija razwitia Rossii w X X I wiekie
(Moskwa 2002), Politiczeskaja koncepcija neobizantyzma (M oskwa 2003), Politi-
czeskaja filozofija neobizantyzma (Moskwa 2005). Zbudowa on spjn, wielowy
miarow koncepcj gboko osadzon w kulturze i historii Rosji, ktr sam okreli
mianem neobizantyzmu.
Teoria neobizantyzmu Ustiana stanowi koncepcj caociow, wrcz totaln. Nie
jest to zwyka teoria dotyczca roli i miejsca Rosji we wspczesnym wiecie, ale
caociowy projekt przebudowy i reform wewntrzrosyjskich, obejmujcych takie
elementy, jak nauka, polityka edukacyjna, rodzinna, informacyjna, czy te strategia
opanowania kosmosu. Neobizantyzm wedug Ustiana powinien sta si take poli
tycznym katechizmem, ktry stanie si podstaw prawa, na ktrym powinna wspie
ra si wsplnota bizantyska63. Wszystkie te elementy Ustian uwaa za nieodcz
n cz wielkiego projektu przebudowy Rosji, dziki ktremu bdzie moga ona
odrodzi si jako wielkie mocarstwo. Podkrela on, e jednym z gwnych metodo
logicznych pryncypiw neobizantyskiego projektu jest nie tylko szeroko rozumiana
geopolityka, ale jest ona nieodczna od aspektu duchowo-religijnego. Te dwie sfery
musz ze sob wspgra, aby mona byo zreformowa Rosj i przeama negatywne
dla Rosji trendy w rozwoju rodowiska midzynarodowego. Neobizantyzm w rozu
mieniu Ustiana musi by ide kompletn, gdy, jak pisze rosyjski geopolityk, neobi
zantyzm jest nie tylko ide rosyjsk, ale rosyjskim wariantem oglnoludzkiej idei64.
Ustian podejmujc swoje rozwaania dotyczce neobizantyskiej geopolityki roz
poczyna od podkrelenia faktu, i geopolityczny porzdek uksztatowany w wyniku
drugiej wojny wiatowej rozpad si, przy czym decydujc rol odegra w tych pro
cesach wybr drogi rozwojowej przez Rosj i jej spoeczestwo. W wyniku rozpadu
ZSRR Rosja znalaza si jednak w epicentrum wiatowych przemian i staa si stref
niestabilnoci. Rozpad si budowany przez ZSRR geopolityczny blok pastw - so
jusznikw. Rozpada si strefa zewntrzna - sojusznicy ZSRR (Kuba, Etiopia, Irak,
Wietnam), rozpadowi ulega strefa porednia - kraje Ukadu Warszawskiego, a take
rozpad si wewntrzny krg - skadajcy si z republik zwizkowych. W obliczu
tyche zmian przed Rosj stoi konieczno okrelenia na nowo swoich celw geopo
litycznych i wypracowania odpowiedniej strategii sucej ich realizacji.
Ustian uwaa, e ze wzgldu na geograficzne pooenie Rosji w wiecie (kraj ten
graniczy z wieloma zrnicowanymi regionami wiata) jest ona zmuszona prowadzi
wielosektorow polityk i dba o swoje narodowe bezpieczestwo na trzech pozio
mach: globalnym, regionalnym i eurazjatyckim. Celem Rosji we wspczesnym wie
cie powinno by denie do przywrcenia, naruszonego w wyniku rozpadu ZSRR,
balansu si w wiecie. Wan rol w budowaniu nowej strategii dla Rosji powinna
odegra koncepcja bizantyzmu, ktra sigajc do rosyjskiej tradycji i historii jako
jedyna jest w stanie dokona wielkiego dziea odbudowy kraju65.

63 Por. A. R. Ustian, Politiczeskajafilosofija neobizantizma, Moskwa 2005, s. 142-178.

64 Por. A. R. Ustian, Politiczeskaja koncepcija neobizantizma, M oskwa 2003, s. 212.
65 A. R. Ustian, Neobizantyzm..., s. 3^4.

173
 Bizantyzm uwaa Ustian za zoone pojcie geopolityczne wprowadzone do obie
gu intelektualnego przez Konstantina Leontjewa i zawierajce w sobie aspekt histo
ryczny obejmujcy dzieje prawosawno-wschodniego odamu cywilizacji ludzkiej
oraz aspekt strategiczny dotyczcy sojuszu politycznego prawosawno-wschodnich
pastw zorientowanych na wspprac z Rosj. Bizantyzm jako strategia rozwoju
Rosji nie jest zatem ide now, gdy w kulturze rosyjskiej, a take i wiatowej, kon
cepcje bizantyzmu w obydwu swoich aspektach byy wielokrotnie badane i podejmo
wano prby rozpowszechnienia bizantyzmu zarwno w aspekcie historycznym, jak
i politycznym oraz filozoficznym.
Podejmujc si zadania budowy geopolitycznej strategii dla Rosji w XXI w. opar
tej na idei bizantyzmu, zwraca si uwag na szczegln rol cesarstwa bizantyskiego
w historii ludzkoci. Bizancjum byo spadkobierc cesarstwa rzymskiego i cywilne
prawo rzymskie przetrwao dziki porednictwu bizantyskiemu. Cae cesarstwo bi
zantyskie posiadao jednolite uniwersalne prawo pastwowe, ktre growao nad
miejscowymi zwyczajami i obyczajami. Bizantyskie sdownictwo ze wszystkimi
swoimi niedostatkami oparte na prawie rzymskim przyczynio si do ucywilizowania
stosunkw na znacznym obszarze Europy i Azji poddanym dominacji bizantyskiej.
Wielk rol odegrao take Bizancjum w stopniowym rozwoju Zachodu, zakoczonym
dominacj cywilizacji zachodnioeuropejskiej w wiecie. Dziki Bizancjum do Europy
Zachodniej zawojowanej przez plemiona barbarzycw przeszo dziedzictwo antyku
i staroytnoci greko-rzymskiej. Bizancjum, a take Ru zapewniy Zachodowi bez
pieczestwo zewntrzne, dziki ktremu w kluczowym momencie rozwoju Zachodu,
gdy by jeszcze sabszy ni inne cywilizacje pod wzgldem kulturowym i militarnym,
mg si on swobodnie rozwija wolny od zagroe zewntrznych. To Bizancjum
i Ru przyjy na siebie gwne uderzenie koczownikw i ludw tureckich zagraa
jcych bezpieczestwu Europy. Bizancjum miao wielki wpyw na rozwj stosunkw
gospodarczych w Europie Zachodniej. Rol miast, rozwj i zasady handlu morskiego
i ldowego, prawo handlowe - to wszystko Zachd przej od Bizancjum. Ta istotna
rola Bizancjum w wiecie stanowi podstaw powstania i rozpowszechnienia si idei
bizantyzmu, wywodzcej si z wiedzy o historycznym i geopolitycznym znaczeniu
tego pastwa66.
Ustian przeanalizowa szczegowo w swoich pracach dzieje pojcia bizantyzm,
szukajc inspiracji dla swoich idei w rosyjskiej tradycji historyczno-filozoficznej. Pi
szc o rdach idei bizantyzmu podkrela rol takich mylicieli, jak Konstanty Leo-
ntjew, ktrego znaczenia nie sposb przeceni, gdy to przede wszystkim jego prace
stay si podstaw koncepcji bizantyzmu. Leontjew odegra szczegln rol w histo
rii Rosji, gdy w przeciwiestwie do bardzo popularnego w dziewitnastowiecznej
Rosji Piotra Czadajewa, ktry twierdzi, e Rosja jest krajem zapomnianym, nie
naley ani do Wschodu, ani do Zachodu, nie zna cigoci tradycji, nie ma wasnej
idei i osobowoci moralnej, nie jest zdolna do prawdziwego postpu, a kluczem
do rozwizania problemw rosyjskich jest zwrcenie si ku Zachodowi67 - Leontjew
twierdzi, e tradycj i wielk ide Rosji jest bizantyzm, ktry jest podstaw kul
tury rosyjskiej, jej duchowoci, jej znaczenia i jeeli Rosja ma przetrwa we wrogim
otoczeniu, to tylko dziki docenieniu wasnej tradycji bizantysko-prawosawnej.

66 Ibidem, s. 121-126.
67 Por. A. Walicki, Zarys myli rosyjskiej..., s. 143-145.

174
 Okcydentalistyczny nihilista Czadajew, negujcy warto wasnego kraju i wasnej
kultury, zosta tu postawiony przeciwko Leontjewowi, osobie dumnej ze swojej trady
cji, mylcej o ojczynie i szukajcej sposobu na ocalenie upadajcej w obliczu naporu
kultury Zachodu tosamoci rosyjskiej. Ustian podkrela, e Leontjewowski bizantyzm
mia charakter wybitnie antyokcydentalistyczny68. Tym samym projekt neobizantyski
take przyjmuje rys silnie antyokcydentalistyczny.
Wielk rol w powstaniu i rozpowszechnieniu bizantyzmu Ustian przypisuje tak
e profesjonalnym historykom i badaczom dziejw cesarstwa bizantyskiego, dziki
ktrym moemy pozna specyfik i dzieje tego pastwa. Prace takich autorw, jak
Fiodor Uspienski oraz Dymitr Oboleski tworz kanon wiedzy dotyczcej spoecze
stwa bizantyskiego i historycznych cech jego rozwoju i ta wiedza historyczna stano
wi podstaw rozwoju wspczesnej odmiany bizantyzmu69. Szukajc intelektualnych
rde szerokiej koncepcji bizantyzmu Ustian przywouje take prace rosyjskich fi
lozofw: Mikoaja Skabaanowicza, Iwana Sokoowa oraz Iwana Ilina, ktrzy nawet
jeeli nie odwoywali si bezporednio do bizantyzmu, to upowszechniali idee, ktre
w oczach Ustiana maj charakter bizantyzmu i mog przyczyni si odrodzenia naro
du i pastwa rosyjskiego70.
Rosyjski uczony analizujc histori pojcie bizantyzmu w kulturze rosyjskiej po
dejmuje prb dostosowania tradycji do wymogw wspczesnoci. Wedug Ustia
na dla wspczesnej Rosji sama historyczna koncepcja bizantyzmu nie bdzie mo
ga speni swojej roli jako strategicznej koncepcji geopolitycznego rozwoju Rosji
w XXI w. Dziewitnastowieczna konserwatywna idea bizantyzmu mimo swojej wiel
kiej wartoci nie moe zosta automatycznie przeniesiona w realia XXI w. Dlatego te
trzeba j rozszerzy o nowe wtki, tak aby moga sprosta wymaganiom stawianym
przez wspczesno. W bardzo interesujcy sposb Ustian wskazuje na rda, ktre
pomog bizantyzmowi na powrt sta si ide yw i mogc sta si now rosyjsk
ide na XXI w. Kierunkiem, ktry powinien uzupeni koncepcje bizantyzmu, powi
nien by, wedug Ustiana, eurazjatyzm. Rosyjski uczony pisze, i bizantyska koncep
cj rozwoju powinna by rozwijana, w teorii i praktyce, w harmonii z koncepcj eura-
zjatyck i nie powinna si jej przeciwstawia, ale j uzupenia. Ustian dostrzegajc
wsplne dla eurazjatyzmu i bizantyzmu elementy proponuje, aby z tych dwch idei
zbudowa silny polityczno-ideologiczny projekt odbudowy Rosji. Rezultatem syntezy
bizantyzmu i eurazjatyzmu stanie si neobizantyzm, ktry powinien by podstawow
koncepcj, na ktrej bdzie budowana geopolityczna strategia rozwoju Rosji71.
Wrd bogatej tradycji intelektualnej eurazjatyzmu Ustian podkrela rol historyka
Lwa Gumilowa, ktrego prace historyczne zawieraj wiele elementw wartociowych
z punktu widzenia odnowienia koncepcji bizantyzmu. Dla neobizantyzmu szczeglnie
wartociowe byy rozwaania Gumilowa dotyczce tzw. stepowego Bizancjum. Gu-
milow pisa, i pojcie Bizancjum moe by rnie rozumiane, ale najwaciwsze jest
rozpatrywanie go jako zjawiska kulturowego, niepowtarzalnego i wyjtkowego, si
gajcego daleko poza granice pastwowe konstantynopolskiego imperium, docieraj
cego swoimi wpywami a do Wielkiego Eurazjatyckiego Stepu72. Podobnie i Ustian,

68 A. R. Ustian, Neobizantyzm..., s. 68-69, 72.

69 Por. Ibidem, s. 74-89.
70 A. R. Ustian, P oliticzeskajafilosofja..., s. 65-76, 77-87, 99-131.
71 A. R. Ustian, Neobizantyzm..., s. 4.
72 L. Gumilow, ladami cywilizacji Wielkiego Stepu, Warszawa 2004, s. 42.

175
odwoujc si prac Gumilowa, proponuje, aby termin Bizancjum rozumie nie tyl
ko jako miasto Konstantynopol i ziemie, nad ktrymi panowali wadcy Konstanty
nopola, ale jako specyficzn, niepowtarzaln i bogat kultur, ide polityczn, for
m rozwoju spoecznego wykraczajc daleko poza granice historycznego cesarstwa
bizantyskiego73.
Wedug Gumilowa gwnym nurtem, dziki ktremu kultura bizantyska przeni
kaa w region Wielkiego Stepu, by nestorianizm - jedna z doktryn chrzecijastwa
pochodzca od Nestoriusza, patriarchy Konstantynopola w latach 428-431. Jego na
uka, podkrelajca ludzk natur Chrystusa, zostaa uznana za herezj. Zwolennicy
Nestoriusza wyemigrowali poza granice cesarstwa rzymskiego, znajdujc wsparcie
w Persji, gdzie doszo do rozkwitu nestorianizmu. Z Persji nestorianizm przenikn
do caej Azji Wschodniej i nestorianie utworzyli potny Koci, ktrego wyznawcy
zamieszkiwali ogromne terytorium od Persji po Chiny. Zgodnie z ocenami Gumilowa
koczownicy zamieszkujcy obszary stepowe w duym stopniu byli wyznawcami nes
torianizmu i dlatego te przy starciu wiatopogldw wpyw kultury chiskiej i mu
zumaskiej na obszarze stepu zosta ograniczony i powstrzymany przez istniejc
tam kultur bizantysk74.
Mona zatem mwi o istnieniu specyficznego stepowego bizantyzmu. Dzia
alno nestorian spowodowaa przeniesienie kultury bizantyskiej, a tym samym
stereotypw zachowania, ktre wedug Gumilowa wyznaczaj wsplnot etosw
bliskich sobie, do krajw Azji rodkowej. Nestorianie przenieli chrzecijastwo
i cywilizacj wschodnio-bizantysk do ludw stepowych, co spowodowao m.in., e
wrd Tatarw byo wielu chrzecijan, a chan Zotej Ordy sprawujc zwierzchnictwo
nad Rusi nie utrudnia rozwoju chrzecijastwa, dziki czemu doszo do wczenia
tradycji bizantyskiej w dzieje etosw Wielkiego Stepu, a bizantyzm sta si elemen
tem kultury eurazjatyckiej.
Dla Ustiana tradycja intelektualna Leontjewa, Uspienskiego i Oboleskiego (kon-
stantynopolski bizantyzm) oraz prace Gumilowa (stepowy bizantyzm) poczone
w jedno daj podstaw do rozwoju koncepcji neobizantyzmu, ktra opowiada si za
odrodzeniem idei bizantyskiej wsplnoty pod przywdztwem wspczesnej Rosji,
bdcej spadkobierc politycznej i kulturowej tradycji bizantyskiej. Podkrela si,
e specyfik kultury Rosji i Bizancjum jest przenikanie si elementw europejskich
i azjatyckich, obie stanowi poczenie pierwiastka wschodniego z zachodnim, obie
kultury maj charakter eurazjatycki75.
Z punktu widzenia geopolityki Ustian uwaa, e najbardziej znaczce s pra
ce Oboleskiego i Gumilowa, gdy uczeni ci starali si czy aspekty polityczno-
-historyczno-geograficzne przy wypracowywaniu koncepcji neobizantyzmu, wypro
wadzajc tym samym t koncepcj na obszar geopolityki. Wrd geopolitycznych
koncepcji obecnych w rosyjskiej tradycji, do ktrych neobizantyzm moe si odwo
ywa, Ustian wymienia prace Wandama, ktrego geostrategiczne rozwaania mog
uzupeni t koncepcj75. Odwoujc si do pogldw tych uczonych, jeeli przez
bizantyzm bdziemy rozumieli geopolityczne pojcie zawierajce w sobie aspekt:
historyczny - prawosawno-wschodni odam cywilizacji ludzkiej oraz strategiczny

73 A. R. Ustian, Neobizantyzm..., s. 89.

74 L. Gumilow, ladam i cywilizacji..., s. 47.
75 N. A. Nartow, Geopolitika, M oskwa 2004, s. 128; A. R. Ustian, Neobizantyzm..., s. 101.
76 A. R. Ustian, Politiczeskaja filosofija..., s. 132-135.

176
- sojusz prawosawno-wschodnich pastw zorientowanych na sojusz z Rosj, to eur-
azjatycki stepowy bizantyzm (neobizantyzm) mona scharakteryzowa jako no
watorskie historyczno-geopolityczne pojcie i jako strategi rozwoju prawosawno-
-muzumaskich pastw zorientowanych na sojusz z Rosj, jako sojusz krajw
prawosawnych oraz krajw muzumaskiej proszyickiej wielkiej przestrzeni,
w ten czy inny sposb zwizanych sojuszem z Rosj. Wymaga to dialogu cywili
zacji, bez ktrego niemoliwa jest realizacja rosyjskiej bizantysko-eurazjatyckiej
geopolityki, utworzenia wielkiej przestrzeni eurazjatyckiej, a w dalekiej perspekty
wie utworzenia neobizantyskiego sojuszu prawosawno-szyickiego77.
Wspczesny neobizantyzm odwoujc si do tradycji Bizancjum nawizuje te
w naturalny sposb do koncepcji Moskwy - Trzeciego Rzymu, ktra podkrela fakt,
i to Rosja jest spadkobierc tradycji imperium bizantyskiego. W literaturze przed
miotu wskazuje si, i Bizancjum miao specyficzne pooenie geopolityczne. Pa
stwo to powstao na styku trzech kontynentw: Europy, Azji i Afryki. Wadza Bi
zancjum sigaa od Dunaju do Eufratu, obejmujc m.in. Pwysep Bakaski, Azj
Mniejsz, Syri, Palestyn, Egipt, cz Mezopotamii i Armenii, jej zwierzchnictwo
obejmowao te Krym i Kaukaz (Gruzja) oraz niektre czci Arabii. Obszar ten sta
nowi wic przestrze geopolityczn bizantyzmu, ktra powinna by take gwnym
obszarem aktywnoci wspczesnego pastwa rosyjskiego.
Podkrela si take, i specyfika Bizancjum polegaa na tym, i: 1) Bizancjum
posiadao unikalne pooenie geopolityczne na trzech kontynentach; 2) Bizancjum
zajmowao centralne geopolityczne pooenie pomidzy katolickim Zachodem
a muzumaskim Wschodem; 3) Bizancjum byo pierwszym prawosawnym, eura-
zjatyckim mocarstwem w historii; 4) Bizancjum wykorzystujc swoje unikalne po
oenie wywierao znaczce wpywy polityczne, ekonomiczne i kulturowe zarwno
na Zachd, jak i na Wschd; 5) Bizancjum zajmujc specyficzne geostrategiczne
i geopolityczne miejsce w wiecie posiadao wyjtkow moliwo prowadzenia
aktywnej polityki zagranicznej nastawionej na rozszerzanie bizantyskiej wspl
noty, przy czym podstawowym instrumentem tej polityki by czynnik kulturowy
i religijny (prawosawie)78.
Uznaje si, i Rosja podnoszc ide bizantyzmu powinna take wykorzystywa
przede wszystkim czynnik kulturowy, a zwaszcza religijny. Neobizantyzm uznaje
prawosawie za podstaw rosyjskiej aktywnoci midzynarodowej. Rosja jest szcze
glnie uprawniona do wykorzystywania geopolityki prawosawia, gdy od upadku
Konstantynopola w XV w. stanowi ona jedyne prawosawne mocarstwo, w ktrym
zachowana zostaa niezaleno i specyfika kocioa wschodniego. Dlatego te Rosja
jest upowaniona do ochrony kociow wschodnich i ich wyznawcw przez ich geo
politycznymi przeciwnikami, jakimi s wiat islamu, ale take katolicko-protestancki
wiat Zachodu, i tworzy powinna sojusz prawosawno-wschodnich pastw zorien
towanych na zwizki z Rosj. Dlatego te czynnik religijny, podkrelanie jednoci
wyznawcw prawosawia, powinien by podstaw geopolityki bizantyzmu, gdy
dziki niemu nie tylko prawosawno-wschodnie kraje, ale take prawosawno-
-wschodnie wsplnoty wiernych w krajach islamskich bd ukierunkowyway si
na Rosj. Wedug Ustiana prawosawie jest religi stale obecn w kulturze krajw

77 A. R. Ustian, Neobizantyzm..., s. 4, 182-183.

78 Ibidem, s. 133.

177
wschodu znajdujcych si niegdy pod dominacj polityczno-kulturow Bizancjum
i ta wsplnota duchowa stanowi dobr podstaw do wsppracy. Na geopol ityczn prze
strze prawosawia skada si: Asyryjska Cerkiew Wschodnia (miejsce wystpowania:
Irak, Iran, Syria, Liban, Indie, Ameryka, Europa, liczebno ok. 1 min); Ormiaska
Apostolska Cerkiew Prawosawna (Armenia, Syria, Liban, Irak, Iran, Turcja, rod
kowa Azja, Chiny, Indie, Europa. Ameryka, ok. 12 min); Cerkiew Koptyjska (Egipt,
Afryka, Europa, Ameryka, Australia, ok. 12 min) Etiopska Cerkiew Prawosawna
(Etiopia, od 20 do 35 min), Syryjska Cerkiew Prawosawna (Syria, Liban, Turcja,
Izrael, Idnie, ok. 2. min), Erytrejska Cerkiew Prawosawna (Erytrea, ok. 2,5 min)79.
Jest to wic olbrzymi potencja geopolityczny i demograficzny, ktry naley wykorzy
sta. Prawosawie stanowi dusz Rosji, utrzymanie tosamoci rosyjskiej jest nie
moliwe bez prawosawia i dlatego prawosawie, wywodzce si z Bizancjum, musi
sta si jednym z podstawowych elementw neobizantyskiej geopolityki i rodkiem
oddziaywania Rosji w wiecie. Poprzez element religijny Rosja jest naturalnym geo
politycznym sojusznikiem dla wszystkich pastw prawosawno-wschodnich, jak i dla
wszystkich prawosawnych wsplnot w krajach muzumaskiego Wschodu. Rosyjsk
ide geopolityczn powinien sta si nie naiwny panslawizm czy te okcydentalizm,
ale geopolityczny projekt Wielkiej Eurazji, ktrej osi geograficzno-polityczn bya
by Federacja Rosyjska, a gwn ide swoistego typu ekumeniczno-kontynentalny
prawosawny neobizantyzm. Tylko w ten sposb Rosji uda si powrci do swoich
tradycji i korzeni, dziki czemu przestanie by marionetk w rkach atlantystw80.
Koncepcja prawosawnej geopolityki jest bliska pogldom Samuela Huntingto
na, ktry w pracy Zderzenie cywilizacji zakada, e w nowo ksztatujcej si polityce
globalnej gwnymi podmiotami w polityce midzynarodowej stan si cywilizacje.
Jedn z nich bdzie Rosja, ktra utrzymujc cise wizy z byymi republikami radzie
ckimi z przewag ludnoci wyznania prawosawnego tworzy blok z prawosawnym
centrum pod swoim kierownictwem81. Jednake we wspczesnej wersji bizantyzmu
podkrela si nie tylko znaczenie prawosawnej geopolityki. Wskazuje si, e jeeli
bizantyzm mona scharakteryzowa jako geopolityczne pojcie zawierajce w sobie:
element historyczny - prawoslawno-wschodni odam cywilizacji ludzkiej oraz ele
ment strategiczny sojusz krajw prawosawnych zorientowanych na Rosj, to neobi
zantyzm mona scharakteryzowa jako nowe pojcie historyczno-geopolityczne, kt
re oznacza strategi rozwoju prawosawno-islamskich pastw lecych na obszarze
kulturowych wpyww bizantyzmu i poczonych cisym sojuszem. Idea neobizan-
tyzmu zakada, i gwnym sojusznikiem rosyjskim w wiecie jest Iran. Geopolityka
szyizmu i geopolityka neobizantyzmu s to dwie wzajemnie uzupeniajce si kon
cepcje. Takie podejcie jest ju wyranie sprzeczne z ide zderzenia cywilizacji,
gdy zakadajc sojusz prawosawia ze wiatem islamu, zakada dialog cywilizacji,
bez ktrego niemoliwa jest realizacja bizantysko-eurazjatyckiej polityki wsp
czesnej Rosji82. Wskazuje si w tym kontekcie, e prawosawie daje Rosji znacznie
wicej szans ni Zachodowi na ustanowienie konsensusu z muzumaskim typem du
chowoci. Uwaa si, e kultura rosyjska, ktrej rda s prawosawno-bizantyskie,
ma charakter etykocentryczny, podobnie jak kultura islamu. Mniej w niej indywidual

79 Ibidem , s. 100.
80 Ibidem, s. 183.
81 S. Huntington, op. cii., s. 273.
82 A. R. Ustian, Neobizantyzm..., s. 183.
nej samowoli ni w kulturze zachodniej. Ta wsplnota duchowoci prawosawia i is
lamu spowodowaa, i to na terytorium Rosji mia miejsce fakt o historycznym znacze
niu: pojawienie si systemu cywilizacyjnego i geopolitycznego bdcego produktem
wsplnej twrczoci chrzecijan i muzumanw i nigdzie na wiecie nie osignito tak
trwaej syntezy tego typu83.
Podnoszc ide neobizantyzmu jako strategii polityki zagranicznej Rosji d
cej do stworzenia wielkiego kontynentalnego bloku pastw prorosyjskich wskazuje
si, i tylko zjednoczenie prawosawnych krajw w jednolity prorosyjski blok, przy
jednoczesnym sojuszu z Niemcami i krajami muzumaskimi, moe doprowadzi
do zapewnienia na Bakanach i w regionie Bliskiego Wschodu stabilnoci i poko
ju. Uwaa si przy tym, i problemem w realizacji takiej strategii jest Turcja, ktra
stanowi bastion atlantyzmu i jest wyrazicielem skrajnie prozachodnich i proame-
rykaskich tendencji. wiecka, pseudo-islamska Turcja jest narzdziem w rkach
zachodnich politykw. Rozwizaniem tego problemu jest sojusz z Iranem i proira-
skimi krajami, a take dziaania majce na celu zwikszenie wpyww Iranu, jako
sojusznika Rosji w wiecie islamu.
Strategia neobizantyzmu dotyka istotnego geopolitycznego problemu islamu, jako
czynnika wpywajcego na polityk wewntrzn i zagraniczn pastwa rosyjskiego.
We wspczesnej Federacji Rosyjskiej islam odgrywa wn rol. Jest to m.in. uwa
runkowane faktem, i we wspczesnym wiecie widoczna jest politeizacja islamu,
ktra rozpocza si po islamskiej rewolucji w Iranie. W wiatowej polityce i stosun
kach midzynarodowych w znaczcym stopniu wzrosa rola pastw muzumaskich.
Umocnia si rola pastw Bliskiego i rodkowego Wschodu w wiatowej gospodar
ce i w zachodzcych we wspczesnym wiecie procesach demograficznych. Powo
duje to aktywizacj islamskich religijno-politycznych organizacji w wiatowej skali.
We wspczesnej literaturze przedmiotu podkrelajc polityczn rol islamu pisze si
o reislamizacji wiata muzumaskiego wywoanej porak ideologii modernizacji
na wzr zachodnioeuropejski, ktra miaa doprowadzi do demokratyzacji i unowo
czenienia pastw muzumaskich oraz poraka idei socjalistycznej drogi rozwoju
pastw muzumaskich. Niepowodzenia tych dwch ideologii spowodoway powrt
do wartoci religijnych jako jedynej drogi waciwej dla krajw, w ktrych ludno
wyznaje islam. Nastpio wyrane odrodzenie religijnoci, ktra staa si ponadto ideo
logi i znaczc si wykorzystywan w rywalizacji politycznej84. Od ponad dekady
take Federacja Rosyjska przeywa proces odrodzenia islamu zwizany z milionami
mieszkacw tego kraju, dla ktrych islam peni wan rol w yciu85. W kraju, ktry
przez wieki by uznawany za kraj chrzecijaski (Rosja carska) albo kraj oficjalnie
ateistyczny (Zwizek Radziecki), odrodzenie islamu, obecno i wpyw wywierany
przez muzumanw na ycie publiczne jest zjawiskiem jakociowo nowym, z ktrym
pastwo to musi si pogodzi i znale sposb na uoenie wewntrznych stosunkw
pomidzy grupami etnicznymi i wyznaniowymi zamieszkujcymi ten kraj.
Widoczna we wspczesnym wiecie polityzacja tosamoci etnicznej wywoa
a na terytorium Federacji Rosyjskiej dwie negatywne tendencje, ktre mog wyst
powa wrd ludnoci muzumaskiej: cienie niektrych narodw i spoeczestw

83 A. S. Panarin, Pooenie geopolityczne Rosji: alternatywne scenariusze u progu X X I wieku, (w:)

Historia i geopolityka. Rosja na progu X X I stulecia, pod red. S. Filipowicza, Warszawa 2000, s. 73-74.
84 Por. G. Mirski, Wozwrat w Srednowekowije? Rossija w Globalnoj Politikie 2006, nr 5, s. 16.
85 Mufti R. Gajnutdin, Islam w sowriemiennoj Rossii, Moskwa 2004, s. 15-19.

179
w kierunku tradycyjnych krgw cywilizacyjnych oraz denie do rozlunienia wi
zw kulturowych z Rosj. Obszary zamieszkane przez muzumanw nie s rozlege
terytorialnie (pnocny Kaukaz, rejon Powoa oraz poudniowego Uralu). Pomimo
to stanowi oni istotn si polityczn. S w stanie dziaa dezintegrujco na spo
isto pastwa. Nalec do innego krgu kulturowego ni prawosawni Rosjanie,
mog zmierza do secesji lub walczy o autonomi. Maj take moliwo uzyska
nia materialnego lub militarnego wsparcia od swoich zagranicznych wspwyznaw
cw. Szczeglnym zagroeniem dla pastwa rosyjskiego jest obecnie radykalizacja
organizacji islamskich dziaajcych w Rosji. Jednym ze rde radykalizacji islamu
we wspczesnej Rosji jest dziaalno midzynarodowych organizacji islamskich
oraz imamw wychowanych w islamskich szkoach w Arabii Saudyjskiej czy te
w Egipcie. Przybywajcy z zewntrz duchowni, ktrzy propaguj czysty islam
czsto w wersji fundamentalistycznej, zakadajc w Rosji meczety i szkoy w swoich
naukach solidaryzuj si z czeczeskimi bojownikami, a take propaguj ideologi
wahhabizmu86.
Rozwizaniem problemw rosyjskich zwizanych z odrodzeniem si islamu bya
by polityczna o M oskw a-Teheran, ktra jest gwnym elementem neobizantyskiej
koncepcji geopolitycznej i stanowi podstawowy sposb realizacji neobizantyskiej
geopolitycznej strategii rozwoju Rosji, zorientowanej na integracj bizantyskiej
i eurazjatyckiej przestrzeni. Rozwizanie geopolitycznych problemw zarwno we
wntrznych, jak i zewntrznych dla neobizantystw moe dokona si w sojuszu
z szyickim Iranem i poprzez Iran. Wskazuje si, i Rosja i Iran maj wsplne geopo
lityczne interesy, ktre wynikaj z ich wspczesnej sytuacji midzynarodowej:
1) nie maj u swoich granic adnych pewnych sojusznikw;
2) s obiektem zainteresowania wiatowych mocarstw, a zwaszcza USA i krajw
Zachodu zainteresowanych ograniczeniem ich znaczenia;
3) Rosja i Iran w jednakowym stopniu zaniepokojone s rozwojem niektrych geo
politycznych procesw prowadzcych do powikszenia w regionie Zakaukazia
i Azji rodkowej wpyww krajw zachodnich, Turcji oraz Chin;
4) Rosji i Iranowi w rwnym stopniu zagraaj plany rozszerzenia wojenno-
-politycznego bloku NATO na wschd i wsppracy z krajami Zakaukazia i Azji
rodkowej. Rosja i Iran pozostajc poza procesami integracji we wspczesnych
geopolitycznych strukturach musz szuka swojego miejsca w wiecie i przeciw
stawi si presji zewntrznych wrogw;
5) Zarwno Rosji, jak i Iranowi zagraa rozwj rnego rodzaju separatyzmw et
nicznych, ktre stanowi zagroenie dla terytorialnej jednoci tych krajw, wspl
nie zainteresowanych ich zwalczaniem87.
Dlatego te strategiczny sojusz z Iranem ley w interesie Rosji i przy jego po
mocy moe by zrealizowana geopolityczna strategia neobizantyzmu, zapewniajca
Rosji dom inujc rol w eurazjatyckiej przestrzeni. Iran jest pastwem szczegl
nym, gdy stanowi on serce, rodek Azji i wiata islamskiego. Peni on w Azji
rol podobn do roli Europy rodkowej na kontynencie europejskim. Ponadto ira
ska wersja islamu stanowi wan geopolityczn si, dziki czemu Iran jest pa

86 A. W. Maaszenko, Islam i politika w sowriemiennoj Rossii, (w:) MusuI 'manie izmieniajuszczejsia

Rossii, pod red. Ju. M. Kobiszczanowa i in., Moskwa 2002, s. 14.
87 A. R. Ustian, Neobizantyzm..., s. 189.

180
 stwem, ktre ma strategiczne, ekonomiczne i ideologiczne warunki do stania si
sercem wielkiego eurazjatyckiego bloku88. Znaczenie Iranu w regionie Bliskiego
Wschodu i Azji rodkowej jest olbrzymie ze wzgldu na elementy: geokulturowe
(si oddziaywania kultury i tradycji Iranu w regionie), georeligijne (dynamik
szyizmu i jego potencja mobilizacyjny), geoekonomiczne (bogactwo zasobw su
rowcowych Iranu)89.
Poza sojuszem z Iranem drug lini neobizantyskiego sojuszu Rosji z krajami
Poudnia jest take nawizanie cisych kontaktw z pozostaymi krajami arabskimi:
Libanem, Irakiem, Egiptem i Sudanem, co daoby Rosji geopolityczne okno dla so
juszu z prawosawn Etiopi. Taki blok byby niezwykle wany dla kontynentalnej
strategii Rosji, gdy region ten zajmuje strategiczn pozycj, ktra pozwala kontrolo
wa poudniowo-wschodnie obrzea Europy. Poczenie geopolityki prawosawia
i sojuszu z Iranem pozwolioby na stworzenie bloku pastw, do ktrego weszyby:
Albania (po przeorientowaniu albaskich muzumanw z Turcji na Iran), Armenia,
Afganistan, Biaoru, Bugaria, Cypr, Grecja, Gruzja, Egipt, Erytrea, Etiopia, Jorda
nia, Jugosawia, Irak, Iran, Kazachstan, Kirgizja, Liban, Macedonia, Modawia, Mon
golia, Palestyna, Rosja, Rumunia, Sudan, Syria, Tadykistan, Turkmenistan, Ukraina,
Uzbekistan. Najwaniejsz rol w tym bloku odgrywaa by Rosja jako spadkobierca
tradycji Bizancjum i najsilniejsze pastwo w bloku.
W literaturze przedmiotu wskazuje si, i neobizantyska (bizantysko-
-eurazjatycka) geopolityczna strategia Rosji w XXI w. powinna przyj nastpujce
zaoenia:
1. Przy ksztatowaniu rosyjskiej strategii polityki zagranicznej naley koncentrowa si
na utrzymaniu statusu mocarstwa wiatowego, bazujc na potencjale atomowym;
2. Naley okreli gwne strategiczne zadania, ktre powinny zabezpieczy dalszy
rozwj Rosji jako eurazjatyckiego mocarstwa;
3. Dy do uksztatowania neobizantyskiego sojuszu, ktry bdzie w stanie
kontrolowa ca przestrze eurazjatyck. Taki sojusz powinien zjednoczy
prawosawno-wschodnie i islamsko-proiraskie kraje i by zorientowany na
wspprac z antyanglosaskimi pastwami. Rosja powinna sta si centrum - li
derem dwch cywilizacji: rosyjsko-prawosawnej i muzumaskiej poprzez cisy
sojusz z Iranem. Taki sojusz zabezpiecza ma rwnowag si w wiecie i wyklu
czy jakiekolwiek bezprawne akcje wojskowe ze strony USA;
4. Celem polityki zagranicznej Rosji powinno by rozerwanie wszelkich skierowa
nych przeciwko Rosji sojuszy politycznych i wojskowych;
5. Zadaniem neobizantyskiej strategii powinno by odbudowanie i zjednoczenie hi
storycznego terytorium Rosji90.
Neobizantyzm, odwoujc si do rosyjskiej tradycji intelektualnej: do koncepcji
Moskwy - Trzeciego Rzymu, twrczoci Konstantina Leontjewa, do eurazjatyzmu,
jest silnie zakorzeniony w rosyjskiej historii i kulturze i stanowi jednoczenie wany
element dyskusji o tosamoci midzynarodowej, przyszoci Rosji oraz kierunkach
jej dziaania w rodowisku midzynarodowym. Neobizantyzm jest ide pokrewn do
neoeurazjatyzmu, cho mniej od niego znan. Gwnym twrc teje teorii jest przede
wszystkim Artur Ustian i poza nim trudno znale drugiego rosyjskiego geopolityka,

88 Ibidem , s. 185.
89 Ibidem , s. 169.
90 Ibidem, s. 193.

181
ktry przywizywaby tak wielk wag do bizantyskich korzeni rosyjskiej kultury,
traktujc je jako podstaw rosyjskiej geostrategii midzynarodowej.
Neobizantyzm nie jest wycznie teori geopolityczn, w zamierzeniu jej autora
jest to co zdecydowanie bardziej wartociowego, gdy ma by to raczej rosyjska
idea, sposb na Rosj, ktry obok elementw geopolitycznych obejmuje filo
zofi ycia, etyczne podstawy spoeczestwa, sposb organizacji pastwa, sposb
wychowania modziey itp. Dla Ustiana geopolityczne rozwaania stanowiy tylko
wstp do budowy koncepcji odrodzenia Rosji i narodu rosyjskiego. Neobizantyzm
to przede wszystkim filozofia polityczna obejmujca filozoficzno-moralno-etyczno-
-ideologiczne aspekty rozwoju poradzieckiej Rosji. Sam Ustian zwraca uwag na
ideologiczny charakter swoich idei piszc, i polityka wymaga wielkich ideologii
mogcych mobilizowa ludzi do dziaania. Opierajc si na ideologicznych syste
mach wartoci, tworzy si doktryny polityczne i realizujce je programy, ktre na
ostatecznym etapie wykonawstwa przybieraj charakter konkretnych dziaa. Cz
z nich dotyczy, w wikszym lub mniejszym stopniu, wyobrae o wiecie zewntrz
nym. Dlatego te istnieje potrzeba, aby w ramach filozofii politycznej neobizantyzmu
wypracowa koncepcj neobizantyskiej geopolityki, ktra bdzie objaniaa wiat
i odpowiednio ukierunkowywaa dziaania pastw na arenie midzynarodowej91.
Geopolityka jest tu zatem tylko czci wikszego projektu i jest podporzdkowana
i suebna wobec ideologii neobizantyzmu.
W neobizantyskiej teorii Ustiana dostrzec mona cechy charakterystyczne dla
rosyjskiej myli geopolitycznej, ktre stanowi ojej specyfice. Specyfik t stanowi
przede wszystkim silne zideologizowanie, powizanie geopolityki z filozofi poli
tyczn, traktowanie geopolityki jako wanego elementu budowy nowej rosyjskiej
idei, wspwystpowanie zmitologizowanych kategorii ze specjalistycznymi anali
zami powiconymi geopolitycznemu (geoekonomicznemu) pooeniu Rosji, odwo
ywanie si do archetypowych intuicji i przewiadcze. Wszystko to powoduje, i
w neobizantyzmie, podobnie jak i w caej rosyjskiej myli geopolitycznej, wyobra
enia przestrzenne, ideologia, mity narodowe cz si z geopolitycznymi analizami
wspczesnoci tworzc eklektyczn mieszank, ktr trudno jednoznacznie sklasy
fikowa jako koncepcj geopolityczn. W przypadku teorii Ustiana poziom ideologi
zacji, przemieszanie koncepcji geopolitycznych z rozwaaniami historiozoficznymi
powiconymi historii Bizancjum, konstruowanie zupenie oderwanych od realiw
wspczesnoci koncepcji etyczno-duchowego odrodzenia narodu rosyjskiego powo
duje, i w rosyjskich dyskusjach powiconych geopolityce Ustian jest marginalizo
wany, a jego koncepcje nie znajduj szerokiego odzewu.
Ograniczona rola geopolitycznej koncepcji neobizantyzmu wynika z samego po
dejcia Ustiana do swojej doktryny. Traktuje on j bowiem nie jako poszukiwanie
rosyjskiej tosamoci midzynarodowej i najskuteczniejszej geostrategii, ale jako
projekt caociowego przeksztacenia spoeczestwa rosyjskiego. Ma ona suy wy
pracowaniu cakowicie nowego postrzegania wiata opartego na tradycji bizantyzmu.
Ma to by caociowy, harmonijny i uniwersalny projekt obejmujcy aspekty wie
dzy o Bizancjum, historii, etyki, filozofii, socjologii, kulturologii, ekonomii, midzy
narodowej polityki, globalistyki, ekologii oraz geopolityki (geohistorii, geokultury,
geoekonomiki, georeligii, geocywilizacji, geostrategii, geoglobalistyki). Tylko taka

91 A. R. Ustian, Politiczeskaja koncepcija..., s. 232-240.

koncepcja, ktra w sposb caociowy opisuje i objania wiat, ma szans sta si
przeciwwag dla niebezpieczestwa wynikajcego z globalizacji wiata oraz jego ho
mogenizacji. Prace Ustiana charakteryzuje do specyficzne dla inteligencji rosyjskiej
czenie elementw mesjanistycznych, politycznych i religijnych, ale w przypadku
tego autora megalomania sprawia, i koncepcja neobizantyzmu w wersji Ustiana
jest nieczytelna nawet dla samych Rosjan, co powoduje, i nazwisko Ustiana rzad
ko pojawia si w publikacjach i antologiach powiconych wspczesnej rosyjskiej
myli geopolitycznej. Neobizantyzm Ustiana jest ponadto nie tyle pewn koncepcj
geopolityczn sensu slricto, ile raczej szeroko zakrojonym programem spoeczno-
-politycznej przebudowy Rosji, zawierajcym take uoglnienia i opisy dotyczce ro
syjskiej przestrzeni geopolitycznej. Z uwagi na silnie zideologizowany obraz wiata,
ktry pojawia si w pracach neobizantystw, ma on do ograniczon przydatno
dla realizacji polityki zagranicznej pastwa, chocia w niektrych dziaaniach wadz
pastwowych mona dostrzec pewne elementy neobizantyskiej teorii.

Rozdzia IV
N eobizantyska strategia dla Rosji -
- antyzachodni sojusz z krajam i Poudnia

W przypadku neobizantyzmu pojawia si pytanie, czy rzeczywicie jest to teoria, kt

ra byaby w stanie zmobilizowa elity polityczne i miaa szans na praktyczn reali
zacj swoich zaoe. Wydaje si, i sia oddziaywania neobizantyzmu jest mocno
ograniczona. Polityczny i geopolityczny potencja tej wizji jest niewielki. Siganie do
historii i idealizacja Bizancjum jest ide zbyt elitarn, aby moga sta si orodkiem
mobilizacji spoecznej. Jak zwraca uwag polski badacz rosyjskiej myli spoeczno-
-politycznej Andrzej Walicki, wspczesne rosyjskie ideologie narodowe s nie tyle
agresywne, ile ich gwn funkcj jest kompensowanie w sferze idei realnej saboci
narodu rosyjskiego i poczucia historycznej poraki. S ideologie elitarne, niezdolne
do mobilizowania mas, a w swoich skrajnych przypadkach zupenie niezrozumiae
dla przecitnego Rosjanina pochonitego trosk o materialne przetrwanie92.
Dziedzictwo bizantyskie jest ponadto czsto utosamiane z totalitaryzmem pa
stwowym, omnipotencj biurokratycznego aparatu pastwa, zdominowaniem spo
eczestwa przez wadz i brak autonomii jednostki. Nie jest to zatem dziedzictwo,
ktre stanowioby odpowied na wyzwania XXI w. Uzasadniajc swj negatywny
stosunek do Bizancjum wskazuje si, i odpowiedzialne jest ono za rosyjsk nieto
lerancj. izolacj od wiata, fetyszyzacj innowiercw i obcokrajowcw, omnipoten-
cj pastwa, kult wadzy i przywdcw, totalitaryzm i niedemokratyczny charakter
relacji spoeczestwo - pastwo93. W kulturze rosyjskiej nie brak byo krytycznych

92 Por. A. Walicki, Sinuta czy tylko apatia, Polityka 1999, nr 22, s. 22-23.
93 Por. A. Gurevich, Why am i not a Byzantinist? Dumbarton Oaks Papers 1992, vol. 46, s. 89-96.

183
opinii wobec dziedzictwa bizantyskiego. Uznaje si m.in., i pastwo bizantyskie
posiadao cechy rozwiza totalnych i byo pierwowzorem wszelkich totalitaryzmw.
Bizantyzm by kultur totalitarn, sakralizujc wadz pastwow, ktra dominowa
a nad Kocioem i spoeczestwem1'4.
Neobizantyzm jest zwizany z mesjanizmem i prawosawiem, czyli jest koncepcj
silnie zideologizwan, ktra nie tyle stara si analizowa i zrozumie istot wsp
czesnych problemw geopolitycznego pooenia Rosji, ile jest przykadem mylenia
ideologicznego, ktre stara si zbudowa wizj wiata bdc podstaw aktywnoci
geostrategicznej i da jej uzasadnienie. Jest to idea polityczny i spoeczny bdcy
caociow koncepcj odrodzenia Rosji za pomoc prawosawia, tradycji i sojuszu
z krajami muzumaskiego Poudnia. Podobnie jak w przypadku myli Leontjewa
wspczesny neobizantyzm powsta jako reakcja na procesy modernizacji na wzr za
chodnioeuropejski. Jego niewielkie znaczenie praktyczne powoduje, i byaby to jedy
nie ciekawostka z zakresu myli politycznej w Rosji, gdyby nie fakt, i jest rzeczywi
cie silnie zakorzeniony w rosyjskiej tradycji, a wic jest to obraz niezwykle trway,
a ponadto niektre z elementw neobizantyskiej strategii po odrzuceniu ideologicz
nego bagau mog sta si rdem inspiracji dla praktycznych dziaa politycznych.
Dlatego te rozwaania nad neobizantyzmem stanowi wany element w dysku
sji o tosamoci i strategii politycznej wspczesnej Rosji. Ideologia neobizantyzmu
tworzy obraz wiata istniejcego i prezentuje wizje przyszoci. Dlatego te jego po
znanie i analiza mog by pomocne w rozumieniu aspiracji i obaw rosyjskich wobec
wiata zewntrznego, a tym samym w ksztatowaniu polityki wobec Rosji. O ile ideo
logia neobizantyzmu jest mao wpywowa, o tyle jednak zachowany zosta bizan
tyski charakter pastwa i wadzy. Oceniajc znaczenie dziedzictwa bizantyskiego
dla wspczesnej Rosji wydaje si, i wci aktualne s sowa pisane przez Arnolda
Toynbeego: Nie wiemy jednak, jaki wpyw ta polityczna scheda w bizantyskim
dziedzictwie Rosji moe wywrze na losy Rosji obecnie, kiedy musi ona dokona do
niosego wyboru pomidzy zajciem miejsca w wiecie zachodnim a trzymaniem si
na uboczu i prb zbudowania wasnego, antyzachodniego kontrwiata. Moemy si
domyla, e ostateczna decyzja Rosji bdzie w wielkim stopniu uwarunkowana po
czuciem ortodoksji i przeznaczeniem odziedziczonym po bizantyskiej przeszoci95.
Specyfik neobizantyskiego projektu geopolitycznego jest ukierunkowanie Ro
sji na Poudnie i szukanie sojusznika wrd krajw bdcych w przeszoci w sferze
oddziaywa kultury bizantyskiej oraz wrd krajw islamskich, a zwaszcza szyi
ckich. Kategoria Poudnia jest obecnie szeroko wykorzystywana w teorii stosunkw
midzynarodowych i w geopolityce, gdy uwaa si, e gwny podzia przestrzen
ny wiata rozgrywa si na linii Pnoc-Poudnie. Kraje nalece do strefy Poudnia
uwaa si za wany element wspczesnego porzdku midzynarodowego, a take
gwne rdo zagroenia dla bezpieczestwa wiatowego.
Przekonanie o podziale wiata na dwa skonfliktowane regiony: Pnoc i Poudnie
weszo na stae do dyskursu publicznego i uzyskao stae miejsce w rnorodnych ana
lizach naukowych. Ustabilizowanie si tego pojcia w dyskursie popularnym i akade
mickim spowodowao, i przekonanie o trwaym podziale wiata na Pnoc i Poudnie
stao si jednym z dominujcych wyobrae geopolitycznych w epoce pozimno-

94 G. Fiedotow, Rosja a wolno, Znak 1990, nr 2-3, s. 79.

95 A. Toynbee, Cywilizacja w czasie..., s. 125-126.

184
wojennej. Metafora ta, mimo swojego uproszczonego i problematycznego charakteru,
staa si jednym z najpopularniejszych sposobw opisywania podziau przestrzenne
go wspczesnego wiata, a z uwagi na geograficzny charakter poj Pnoc i Pou
dnie jest to w duym stopniu metafora geopolityczna, pozwalajca na odpowiednie
uporzdkowanie przestrzeni wiata.
Pojmowanie wiata w kategoriach zrnicowania Pnoc-Poudnie w celu wyja
niania istniejcych nierwnoci w dystrybucji wadzy w rodowisku midzynarodo
wym nie jest zjawiskiem nowym. W dyskursie akademickim i w naukach politycz
nych jest to wyraenie bdce w obiegu co najmniej od lat szedziesitych, kiedy to
od chwili rozwinicia si procesw dekolonizacji i pojawienia si ogromnej liczby
nowych krajw uwidocznia si nowa linia podziau, uzupeniajca dominujcy po
dzia wyznaczany przez wspzawodnictwo Wschodu i Zachodu, na kraje uprzemy
sowionej Pnocy i biednego Poudnia.
Termin Poudnie zdoby sobie szczegln popularno i wszed na stae do dys
kursu geopolitycznego po rozpadzie Zwizku Radzieckiego, kiedy to poszukujc
sposobw opisania struktury wspczesnego wiata wykorzystano zakorzeniony
w wiadomoci spoecznej sposb podziau wiata na dwie skonfliktowane strefy
Wschd-Zachd, zmieniajc go na przeciwstawienie Pnoc-Poudnie. Coraz wiksza
popularno koncepcji Pnoc-Poudnie wynika z koniecznoci znalezienia nowego
sposobu opisywania struktury rodowiska midzynarodowego w sytuacji, w ktrej
dotychczasowy, szeroko stosowany podzia na kraje pierwszego, drugiego i trzeciego
wiata stawa si coraz bardziej anachroniczny i nie oddajcy rzeczywistych linii geo
politycznych podziaw wiata.
Podejmujc prb odpowiedzi na pytanie, czym jest Pnoc i Poudnie, zwraca si
uwag, i: Pnoc to pastwa demokratyczne, rozwinite gospodarczo, o wysokim
poziomie ycia i niskim tempie przyrostu naturalnego. Natomiast Poudnie to ogrom
ny obszar niedorozwoju ekonomicznego, ubstwa, pastw o niedemokratycznych
ustrojach, obszar wojen, anarchii i konfliktw wewntrznych. Rnice w potencja
ach ekonomicznych, technologicznych i dystrybucji bogactwa wyznaczaj o nie
rwnowagi oraz dysproporcji wspczesnych stosunkw midzynarodowych, ktra
oznacza podzia wiata na bogat Pnoc i biedne Poudnie, co jest rdem sprzecz
noci i konfliktw, a tym samym jedn z wanych cech struktury wspczesnych
stosunkw midzynarodowych96. Poudnie jest bowiem w istocie czci skadow
globalnego systemu kapitalistycznego, penic w nim rol najbardziej uzalenionego
i eksploatowanego podsystemu (peryferie). Poudnie jest symbolem zacofania, biedy,
wysokiej rozrodczoci, a zarazem miertelnoci, terroru, naduy, korupcji, prymi
tywnej edukacji i braku nadziei na lepsz przyszo. Postpujcy proces utrwalania
si dystansu cywilizacyjnego midzy pastwami wysoko rozwinitymi a zacofanymi,
opisywany jako konflikt Pnoc-Poudnie, uwaa si za jeden z zasadniczych inega-
trendw wspczesnej cywilizacji, ktrego efekty negatywne i realne zagroenia s
coraz bardziej widoczne i niepokojce.
Pojcie Poudnie zostao take zaadoptowane przez rosyjsk myl geopolitycz
n. W analizach dotyczcych geostrategii i polityki zagranicznej Federacji Rosyj
skiej moe ono by rozumiane na dwa sposoby: pierwszy (szeroki) to odwoanie si

96 A. Heywood, Politologia, Warszawa 2006, s. 176; A. Giddens, Socjologia, W arszawa 2004, s. 5 9 -

64, 91-96.

185
 do popularnego paradygmatu w analizach postzimnowojennego podziau wiata na
skonfliktowane ze sob obszary Poudnia i Pnocy. Drugi za to ograniczenie pojcia
Poudnie do wiata islamu. W obydwu przypadkach wektor poudniowy w polityce
rosyjskiej zaczyna odgrywa coraz wiksz rol i nie sposb go pomin przy anali
zach rosyjskiej polityki zagranicznej.
Z rosyjskiego punktu widzenia podzia wiata na skonfliktowane obszary Pnocy
i Poudnia otwiera nowe moliwoci dziaania. Przede wszystkim z krajami Poudnia
czy Rosj podobne postrzeganie procesw globalizacji. W rosyjskim postrzeganiu
procesw globalizacji dominuje przekonanie, i intensyfikacja procesw globalizacji
i rozwj wspzalenoci pomidzy pastwami zachodzi w formie ekspansji Zacho
du, z ktrym Rosja si nie identyfikuje, na pozostae kraje wiata. Globalizacja ozna
cza wic europeizacj i westernizacj narzucon pozostaym uczestnikom stosun
kw midzynarodowych97. Podkrela si fakt, i Rosja jest traktowana (podobnie jak
i pozostae pastwa rozwijajce si) instrumentalnie. Zostay im narzucone, pod po
staci reform i modernizacji, odpowiednie wzory instytucjonalne polityczne i gospo
darcze (prywatna wasno, dostp do inwestowania, swoboda przepywu kapitau,
wymienialny pienidz, komercyjne banki, odpowiednia polityka makroekonomicz
na), aby mona byo na tym obszarze dokonywa transakcji kapitaowych i zyskow
nych inwestycji. Reformy i modernizacja s podporzdkowane dyktatowi przepywu
kapitaw, a sankcj za brak chci i zdolnoci do wypeniania wzorw narzuconych
z zewntrz jest odmowa zaliczenia kraju do tzw. demokratycznego wiata, bojkot
gospodarczy, a do interwencji militarnych wcznie (pastwa sabiej rozwinite -
Poudnie - s zatem zmuszane do przyjcia czsto niekorzystnych dla nich regu gry
i to niezalenie od woli ich mieszkacw)98. Zdecydowana wikszo zarwno ro
syjskich ekspertw, jak i politykw, postrzega czsto Rosj jako ofiar globalizacji
- procesu kierowanego przez zachodnich politykw i elity gospodarcze, ktrzy d
do peryferyzacji i eksploatacji Federacji Rosyjskiej. Globalizacj postrzega si jako
proces, ktrego beneficjentami s przede wszystkim bogate spoeczestwa Zachodu,
prowadzcy do cakowitej supremacji politycznej i kulturowej Zachodu, traktowania
Rosji jako modszego partnera, ktrego naley dyscyplinowa i marginalizowa
jego znaczenie, za sam narzucony przez Zachd dyskurs publiczny dotyczcy globa
lizacji i sposb jej postrzegania jako ideologiczn racjonalizacj rosncych w wiecie
nierwnoci spoecznych i nieuprawnion dominacj krajw Zachodu99.
Zgodnie z rozpowszechnion jeszcze w latach siedemdziesitych teori gospodarki-
-wiata amerykaskiego socjologa Immanuela Wallersteina, ksztatujcy si od XVI w.
nowoczesny system wiatowy stanowi kapitalistyczna gospodarka wiatowa, a lo
gika funkcjonowania kapitalistycznej gospodarki-wiata ksztatuje take struktur
przestrzenn wiata. Jednostki polityczne s uporzdkowane hierarchicznie zgodnie
ze swoim miejscem i rol, jakie maj w podziale pracy i produkcji dokonujcej si
w ramach gospodarki-wiata. Struktur porzdku midzynarodowego tworz: rdze
(core), peryferie i pperyferie. Rdze stanowi pastwa bogate, ktre eksploatuj;
peryferie natomiast to pastwa biedne, ktre s eksploatowane. Wan rol we wsp
czesnym systemie gospodarczym posiadaj pperyferie, ktre mog zarwno eksplo

97 K. S. Gadijew, Wwiedienije..., s. 88.

98 Por. G. Aseniero, Filozofia systemu wiatowego, (w:) U podoa globalnych zagroe, pod red.
J. Daneckiego i M. Daneckiej, W arszawa 2003, s. 27.
99 M. A. Molchanov, op. cit., s. 417-420.

186
atowa, jak i by eksploatowane. Ich zadaniem jest przede wszystkim stabilizowanie
caego systemu wiatowego. Pperyferie, znajdujc si pomidzy centrum a peryfe
riami, maj moliwo awansu lub degradacji. Pastwa te wykorzystuj sw energi
intensywnie dc do tego, aby przynajmniej utrzyma si na swoim porednim miej
scu, jednoczenie majc nadziej, e uda im si wspi na gr. Wybr, przed jakim
stoj, jest prosty: albo odnios sukces w przemieszczaniu si w gr hierarchii (lub
przynajmniej nie zmieni pozycji), albo zostan zepchnite w d100.
Rosyjskie elity polityczne obawiaj si, i bye mocarstwo zostanie zepchnite do
roli peryferii. Przyjmuje si, i globalizacji towarzyszy narastanie spoecznego rozwar
stwienia i niesie ona wiele zagroe dla sabszych spoecznoci, w tym take dla Rosji,
ktra w gospodarczym adzie wiatowym jest raczej elementem sabym, co budzi oba
wy przed jej wzgldn marginalizacj w najbliszej przyszoci. Dlatego te Rosjanie
uznaj, i strategicznym celem Federacji Rosyjskiej powinno by przeciwstawienie
si procesowi globalizacji (rozumianemu jako zawaszczanie zyskw z niej pyncych
przez najbogatsze kraje wiata) i stworzenie takich warunkw w rodowisku midzy
narodowym (przede wszystkim poprzez bardziej zrwnowaon, wspln kontrol
tyche procesw), aby pozytywne efekty globalizacji byy dostpne dla wszystkich101.
Rosjanie bardzo negatywnie odbieraj fakt dominacji USA i UE w wiecie, gdy
oceniaj, e ci aktorzy midzynarodowi dziaaj na szkod Rosji, a ponadto staraj si
wypchn Rosj z kluczowych dla niej regionw Zakaukazia i Azji rodkowej. Aby
powstrzyma ich dominacj, Rosja musi szuka nowych sojusznikw (Chiny, Indie,
Iran), z ktrymi bdzie moga przeciwstawi si potdze wiata zachodniego i dopro
wadzi do uksztatowania si wiata bardziej zrwnowaonego, tzn. takiego, w ktrym
bez zgody Rosji i jej sojusznikw nie bdzie moliwoci dowolnego ksztatowania
adu wiatowego. Dlatego te w swojej strategii polityki zagranicznej Rosja opowiada
si za uformowaniem adu wielopolarnego, ktry odpowiadaby zrnicowaniu wsp
czesnego wiata i rozbienoci interesw poszczeglnych pastw. Gwarancj efektyw
noci takiego systemu moe by tylko stworzenie mechanizmw kolektywnego po
dejmowania decyzji i wsplnego rozwizywania problemw globalnych na podstawie
prawa midzynarodowego i gbokiej demokratyzacji stosunkw midzynarodowych.
Realizujc swoj wizj wiata postzimnowojennego Rosjanie musz szuka so
jusznikw w rodowisku midzynarodowym. Jedn z geostrategicznych koncepcji,
nawizujc do neobizantyskiego zainteresowania Poudniem, jest postrzeganie
krajw rozwijajcych si i zagroonych marginalizacj jako naturalnego sojusznika.
W rosyjskiej geopolityce zaczynaj si pojawia koncepcje, ktre podejmujc pr
b zrozumienia dychotomii Pnoc-Poudnie staraj si w jaki sposb umiejscowi
w niej Rosj. Jednym z wiodcych rosyjskich mylicieli geopolitycznych, ktry pod
j si prby analizy geopolitycznych konsekwencji podziau Pnoc-Poudnie, a co
wicej wskaza, jak strategi powinna przyj Rosja, by Aleksander Panarin. W jego
pracy Globalnoje politiczeskoje prognozowanije mona dostrzec specyfik wykorzy
stania konfliktu Pnoc-Poudnie przy prbie okrelenia geopolitycznych priorytetw
Rosji. W rosyjskim sposobie postrzegania Poudnia, reprezentowanym przez Alek
sandra Panarina, wskazuje si, i podzia Pnoc-Poudnie jest to wynik europocen-
trycznego mylenia i podzia wiata na demokratyczne, cywilizowane i wysoko

100 I. W allerstein, Analiza syslemw-wiatw, W arszawa 2007, s. 85.

101 Por. F. ukjanow, Globalizm dla wsiech i kadawo, Rossija w Globalnoj Politikie 2002, vol. 1,
nr 1, s. 9-10.

187
rozwinite kraje Pnocy oraz niedemokratyczne, niecywilizowane i biedne kraje
Poudnia zosta narzucony przez logik zachodnioeuropejskiej dominacji w wiecie.
Jest to tylko ideologia wygodna dla krajw wysoko rozwinitych, ktre nie chcc
dzieli si zyskami wypywajcymi z procesw globalizacji wykorzystuj j, aby za
bezpieczy si od ekspansji nowego barbarzystwa102.
Niezalenie od faktu, i mylenie w kategoriach Pnoc-Poudnie zostao narzu
cone przez dominujce w wiecie kraje wysoko rozwinite, istnienie obszarw biedy
i niesprawiedliwoci jest oczywiste. Szczeglnym zjawiskiem wspczesnego rodo
wiska midzynarodowego jest wedug Panarina to, i problemy Poudnia wynikaj
nie tylko z faktu jego eksploatacji przez kraje bogate, ale take z tego, i Zachd,
demonstrujc niezwyk wrcz skuteczno w niszczeniu normatywno-kulturowych
podstaw kultur poddanych procesom westernizacji, nie jest w stanie zaproponowa
w zamian adnych innych norm. W efekcie postpuje pauperyzacja materialna i du
chowa krajw Poudnia, a ludzie tam mieszkajcy trac podstawy swojego bytu103.
Niszczc te kraje Zachd jednoczenie odwraca si od nich, zamykajc si przed,
jak to nazywa, nowym barbarzystwem. Tylko Rosja jest w stanie dziki swojej
kulturze i pozycji w wiecie podj prb rozwizania istniejcych problemw, co
powinno sta si zadaniem Rosji w XXI w. Rosja wspczesna chcc budowa wiat
bardziej sprawiedliwy i rywalizowa z Zachodem o odzyskanie swoich sfer wpy
ww oraz ograniczy dominacj USA w wiecie powinna wej w sojusz z krajami
Poudnia, w midzynarodowy sojusz sabych przeciwko silnym. Zwrot Rosji
w kierunku Poudnia jest koniecznoci, aby wypeni ide wiata sprawiedliwego
i demokratycznego, w ktrym nie bdzie stosowania podwjnych standardw i na
rzucania demokracji 104.
Nierwnowaga w strukturze midzynarodowej wywouje pewne istotne konse
kwencje. Po pierwsze nie rozwizywane problemy spoeczno-ekonomiczne poczone
ze saboci instytucji pastwa powoduj, i kraje Poudnia s szczeglnie naraone
na wewntrzne konflikty oraz spory i wojny z ssiadami, destabilizujc jednoczenie
rodowisko midzynarodowe i stwarzajc zagroenia w skali caego globu. Rosyjski
geopolityk Aleksander Neklessa pisa, i Poudnie to swoista czarna dziura wsp
czesnego globalnego porzdku, ktra ma skonno do rozszerzania si i moe wcig
n w swj obrb take nowe kraje i kontynenty105. Neklessa nawizywa do pogl
dw Roberta Kapana, ktry w opublikowanym w czasopimie Atlantic Monthly
artykule pt. The coming anarchy, zwraca uwag, i niebezpieczestwa i anarchia,
ktra zapanowaa w krajach uznanych za peryferyjne z punktu widzenia interesw
wielkich mocarstw, moe wkrtce przenie si na cae rodowisko midzynarodowe.
Kapan pisa o tym, jak upadek miast, wzrost przestpczoci, eksplozja demograficz
na, trybalizm, epidemie przenosz si z pastw upadych na cay porzdek midzy
narodowy. Chaos w tej czci wiata moe doprowadzi do midzynarodowych kon
fliktw i przyczyni si do przewartociowania struktury adu midzynarodowego.
Kapan zwraca uwag na fakt, i coraz wicej obszarw wiata jest zagroonych
podobnymi problemami: Afryka Zachodnia, Kaukaz, Bliski Wschd, Bakany, Soma
lia, Sri Lanka, Turcja (problem Kurdw), Indie i Pakistan, co powoduje, e w wiecie

102 A. S. Panarin, Globalnojepoliticzeskoje prognozowanije, Moskwa 2002, s. 114.

103 Ibidem, s. 115.
104 Ibidem, s. 118.
105 A. I. Neklessa, Postsowriemiennyj m ir w nowoj sistemie koordinat, W ostok 1997, nr 2, s. 26.

188
 raczej dominuje chaos ni posthistoryczna wizja Fukuyamy106. Do pojcia dziury,
czy te wyrwy w systemie midzynarodowym nawizywa take amerykaski geo
polityk Thomas Barnett, ktry zasyn gwnie jako autor artykuu opublikowanego
w 2003 r. w magazynie Esquire - The Pentagon new map, ktry sta si podstaw
ksiki The Pentagon new map: war and the peace in the twenty-first century, opub
likowanej w 2004 r. Amerykaski geostrateg zwrci uwag przede wszystkim na
fakt, i pastwa okrelane przez Pentagon jako pastwa bandyckie (rogue regime)
s w niedostateczny sposb wczone w procesy globalizacji, a tym samym s sabo
powizane z zasadami i normami globalnego wspycia czcymi kraje i kultury
uczestniczce w globalizacji. Dlatego te uzna, i nowy paradygmat bezpieczestwa
USA mona streci w formule dissconnectedness defines danger'01. Barnett pisa, i
tam, gdzie globalizacja powoduje wczenie danych obszarw do sieci wiatowych
powiza, transakcji finansowych, wpyww liberalnych mediw i zbiorowego bez
pieczestwa, tam s regiony, w ktrych istnieje stabilny rzd, wystpuje stale rosn
cy poziom standardu ycia, a wiksza liczba zgonw jest przyczyn samobjstw ni
morderstw. Ten obszar wiata Barnett okreli jako functioning core lub core (rdze).
Natomiast tam, gdzie wpywy globalizacji s sabe lub w ogle nieobecne, tam mamy
do czynienia z regionami, ktrych plag s autorytarne reimy, polityczne represje,
masowe morderstwa, a co najwaniejsze chroniczne konflikty, ktre s inkubatorem
dla kolejnych generacji globalnych terrorystw. Ten obszar wiata Barnett okreli
jako non-integrating gap, gap (wyom, dziura) lub, jak te pisa amerykaski ba
dacz, globalizacyjna dziura ozonowa.
Pogbianie si dysproporcji rozwoju spoeczno-gospodarczego midzy poszcze
glnymi regionami i krajami, tworzce ogromn asymetri midzy uprzemysowion
Pnoc a nierozwinitym Poudniem, a take rosnce poczucie globalnej niespra
wiedliwoci spowodowao, i kraje Poudnia stay si rdem jednego z najwikszych
wspczesnych zagroe dla rodowiska midzynarodowego: terroryzmu. Wrd
licznych prac powiconych zjawisku terroryzmu na wyrnienie zasuguje znane
opracowanie Davida Rapoporta The fo u r waves o f modern terrorism, ktre zawiera
analiz historii tego zjawiska. David Rapoport zwraca uwag, i terroryzm nie jest
zjawiskiem nowym, ale mocno osadzonym w historii stosunkw midzynarodowych.
Rapoport wskazuje na wystpowanie w najnowszej historii czterech wielkich fal ter
roryzmu: fala anarchistyczna od lat osiemdziesitych XIX w. do wybuchu i wojny
wiatowej, fala antykolonialna, zwizana z kocem epoki imperializmu, okresem de-
kolonizacji i powstawaniem samodzielnych pastw w miejsce kolonii, fala lewicowe
go terroryzmu lat siedemdziesitych w Europie Zachodniej i USA, i wreszcie obec
na, czwarta fala terroryzmu, ktra rozpocza si w latach dziewidziesitych i ma
przede wszystkim podoe religijne108. Wspczesny terroryzm jest wic zwizany
przede wszystkim z fundamentalizmem religijnym. We wszystkich religiach istniej
niewielkie grupy fundamentalistw wykorzystujcych wiar jako usprawiedliwienie
aktw terroru. Terroryzm o podou religijnym jest zjawiskiem powszechnym, nie-
ograniczjcym si tylko do wiata islamu. Terroryzm religijny uwaa si za szcze
glnie niebezpieczny, gdy terroryci uznaj si za wykonawcw woli Boga, a ich

106 R. Kaplan, The anarchy coming, Atlantic Monthly 1994, s. 44-76.

107 T. Barnett, The Pentagon new map, Esquire, M arzec 2003, s. 2.
108 Por. D. Rapoport. The fo u r waves o f modern terrorism, (w:) A ttacking terrorism: elements o f
a grand strategy, ed. A. Cronin, J. Ludes, Georgetown 2004, s. 46-73.

189
ostatecznym celem nie s konkretne cele polityczne, ale raczej jest to bitwa o ludzkie
dusze. Ich celem jest suba Bogu i walka ze zem 109. Symbolem wspczesnego
terroryzmu staa si przede wszystkim Al-Kaida - sie islamskich fundamentalistw
z rnych krajw, kierowana przez Saudyjczyka Osam Bin Ladena, zjednoczona
wok pragnienia utworzenia na Bliskim Wschodzie pastw islamskich, wspierania
islamskich powsta w poudniowo-wschodniej Azji i ukarania Stanw Zjednoczo
nych za ich pomoc Izraelowi oraz bliskie powizania ze skorumpowanymi rzdami
pastw bliskowschodnich110.
Niezalenie do faktu, i po zamachach terrorystycznych w Nowym Jorku w 2001 r.
pastwo rosyjskie stao si oficjalnie czonkiem szerokiej koalicji antyterrorystycznej,
rosyjskie postrzeganie terroryzmu midzynarodowego nie jest jednoznaczne. Bardzo
czsto w rosyjskiej literaturze przedmiotu wskazuje si, i zagroenie midzynaro
dowym terroryzmem nie jest zderzeniem cywilizacji, ale jest przede wszystkim
rezultatem nierwnomiernego rozwoju wiata i pogbiania si przepaci midzy
krajami rozwinitymi i rozwijajcymi si, co jest wynikiem narzuconej wiatu przez
USA logiki globalizacji ekonomicznej, a utrzymujce si w wiecie obszary biedy
stanowi naturalne rdo dla ekstremizmu przejawiajcego si w postaci terroryzmu.
Rola islamskiego fundamentalizmu bdzie male tylko wraz z rozwojem spoecznym,
gospodarczym i politycznym krajw muzumaskich. Ponadto uznaje si, i midzy
narodowy terroryzm jest take reakcj na specyfik wspczesnych procesw globa
lizacji, w ramach ktrych USA narzucaj innym pastwom i narodom wasn wizj
wiata. Ta amerykanizacja wiata w wielu regionach traktowana jest jako zagroe
nie dla tradycyjnego sposobu ycia.
Naley zwrci uwag, i w geopolitycznej literaturze rosyjskiej nie brak take
opinii, i w rzeczywistoci haso wiatowej wojny z terroryzmem suy przede wszyst
kim polityce Waszyngtonu do realizacji geopolitycznych interesw, a zwaszcza do
zapewnienia kontroli nad surowcami energetycznymi znajdujcymi si na obszarze
krajw arabsko-muzumaskich na Bliskim W schodzie"1. Irina Wasilienko uwaa, e
haso wojny z terroryzmem stanowi element informacyjnej strategii USA i jest jedynie
propagandow przykrywk dla geostrategicznych dziaa amerykaskich majcych
na celu urzeczywistnienie amerykaskiej dominacji w wiecie. Amerykaska opera
cja w Afganistanie ma na celu nie tyle wojn zTalibami, ile zabezpieczenie swoich
interesw w regionie Azji rodkowej i wypchnicie z tego strategicznego obszaru
dwch kontynentalnych pastw: Rosji i Chin. Wasilienko pisze, i wykorzystujc ha
so wojny z terrorem Amerykanie ustanowili swoje bazy wojskowe w Uzbekistanie,
Kirgizji, Tadykistanie oraz Afganistanie, co w poczeniu ze strategicznym sojuszem
z Pakistanem daje im moliwo otoczenia Rosji i Chin piercieniem strategicznych
baz wojskowych. Pod pozorem wojny z terroryzmem USA zwikszaj take swoje
wpywy wojskowe i polityczne na Poudniowym Kaukazie, wysyajc swoich spe
cjalistw i szkolc onierzy takich krajw, jak Azerbejdan i Gruzja. Ostatecznym
celem USA nie jest wojna z terroryzmem, ale przede wszystkim zdobycie kontroli
nad strategicznymi obszarami Azji rodkowej i Kaukazu, co pozwoli kontrolowa
wydobycie ropy naftowej i gazu ziem nego"2.

109 C. Flint, Wprowadzenie do geopolityki, W arszawa 2008, s. 182.

110 K. Mingst, Podstawy stosunkw midzynarodowych. Warszawa 2006, s. 225.
111 1. A. W asilienko, Geopolitika, Moskwa 2003, s. 136.
112 Ibidem, s. 136-137.

190
 Uwaa si zatem, i Rosja powinna przeciwstawi si geostrategicznemu scena
riuszowi realizowanemu przez USA, a jednym ze sposobw na to moe by prba od
budowania wizi z krajami arabskimi, a zwaszcza takimi, jak Iran czy te Syria, kt
re przeciwstawiajc si polityce USA na Bliskim Wschodzie zostay zaliczone przez
administracj Waszyngtonu do tzw. osi za. Pojawia si przekonanie, i z uwagi na
swoje wielowiekowe kontakty ze wiatem islamu Rosja posiada wyjtkow wiedz
na temat islamu i jest szczeglnie uprawniona do poredniczenia w dialogu pomidzy
krajami muzumaskimi a krajami cywilizacji zachodniej, co czy si z przekona
niem o historycznej misji Rosji, jak ma by synteza Wschodu i Zachodu, do ktrej
uprawniona jest tylko Rosja jako specyficzne pastwo, ktre powstao na styku trzech
kultur: zachodniej - chrzecijaskiej oraz wschodniej - buddyjsko-konfucjaskiej
i islamskiej113. Rosja moe zatem poredniczy w dialogu cywilizacji, ktry pro
wadziby do budowy wiata bardziej zrwnowaonego i sprawiedliwego. Nie bez
przyczyny w rosyjskiej myli geopolitycznej podkrela si, i prawosawie daje Rosji
wicej szans na ustanowienie konsensusu z muzumaskim typem duchowoci. Uwa
a si, i kultura rosyjska, ktrej rda s prawosawno-bizantyskie, ma charakter
etykocentryczny, tak jak kultura islamska. Mniej w niej indywidualistycznej samowo
li ni w kulturze zachodniej. Stanowi to fundament dla wsppracy Rosji i krajw mu
zumaskich. Zwraca si uwag, i to na terytorium Rosji mia miejsce fakt o wielkim
historycznym znaczeniu, jakim byo pojawienie si systemu cywilizacyjnego i geo
politycznego bdcego produktem wsplnej twrczoci chrzecijan i muzumanw,
a nigdzie indziej na wiecie nie osignito syntezy tego typu114.
Podkrela si, e Rosja wrd europejskich krajw z krgu kultury chrzecijaskiej
znajduje si w szczeglnej sytuacji, jeeli chodzi o zwizki ze wiatem islamu, gdy
islam stanowi wany element ycia spoecznego i kulturowego ponad czterdziestu
narodowoci od wiekw wchodzcych w skad pastwa rosyjskiego (Tatarzy, Basz
kirzy). Stanowi on tradycyjn religi rdzennych mieszkacw pastwa rosyjskiego
i cz duchowego i kulturowego dziedzictwa wspczesnej Federacji Rosyjskiej.
Rosja pooona w przestrzeni eurazjatyckiej zawsze bya krajem, ktry posiada bez
porednie kontakty z ludami wyznajcymi islam (Turcja, ludy Kaukazu, Persja), co
jak uwaaj wspczeni rosyjscy politolodzy, stworzyo podstawy do dobrossiedz
kich stosunkw Rosji ze wiatem islamu115. Rosyjski geopolityk Aleksander Panarin
zwraca przy tym uwag, ze im wikszy bdzie wpyw Rosji na muzumaskie re
giony obszaru poradzieckiego, tym wiksze bdzie prawdopodobiestwo, e Rosja
i islamskie regiony bliskiej zagranicy wybior nie fundamentalistyczn drog wstecz,
ale alternatywny model postindustrialny, zdolny do wzicia udziau w konkursie na
projekt oglnoludzkiej przyszoci 116.
W ostatnich latach wyranie wzrosa aktywno dyplomacji rosyjskiej w krajach
muzumaskich. Rosja ma status obserwatora przy Organizacji Konferencji Islam
skiej, a przedstawiciele prezydenta Rosji uczestnicz w spotkaniach Ligi Pastw
Arabskich. Korzystajc ze swojej specyficznej pozycji w wiecie islamu Rosjanie
podejmuj prby wykorzystania swoich zwizkw z krajami muzumaskimi do

113 Rossijskaja ciwilizacija, pod red. M. P. Mczedowa, Moskwa 2003, s. 346-356.

114 A. S. Panarin, Pooenie geopolityczne Rosji..., s. 43-74.
115 G. M. Yemelianova, Russia and Islam: the history and prospect o f relationship, Asian Affairs
1995, vol. XXVI, s. 278.
116 A. S. Panarin, Pooenie geopolityczne Rosji..., s. 46.

191
podniesienia prestiu i roli swojego kraju w rodowisku midzynarodowym. Charak
terystyczne w tym wzgldzie moe by chociaby przesanie prezydenta Wadimira
Putina skierowane do uczestnikw spotkania Ligi Pastw Arabskich, w ktrym pre
zydent Rosji, odwoujc si do zwizkw Rosji z islamem oraz do jej uczestnictwa
w strukturach najwaniejszych organizacji midzynarodowych (Rada Bezpiecze
stwa ONZ, grupa G-8), zapewni, i Rosja bdzie aktywnie uczestniczy w rozwizy
waniu problemw i konfliktw na Bliskim Wschodzie i w Afryce Pnocnej, starajc
si postawi Rosj w roli mediatora midzy wiatem Zachodu a wiatem arabskim117.
Wrd krajw muzumaskich Poudnia szczeglne zainteresowanie w ramach
neobizantyskiej geostrategii Rosji wzbudza Iran, oskarany przez Waszyngton
0 sponsorowanie terroryzmu i budow broni atomowej, a uwaany obecnie przez
wikszo rosyjskich geopolitykw za naturalnego dla Rosji sojusznika w wiecie
muzumaskim i w rodowisku midzynarodowym. Iran jest traktowany jako jedno
z najwaniejszych pastw wiata muzumaskiego i wane centrum siy. Alek
sy Mitrofanow, rosyjski polityk i byy deputowany Dumy Pastwowej z ramienia
Liberalno-Demokratycznej Partii Rosji, a nastpnie czonek partii Sprawiedliwa Ro
sja, w swojej ksice Szagi nowoj geopolitiki (Moskwa 1997) zwraca uwag, i Iran
zajmuje olbrzymie strategiczne terytorium rozcigajce si od Turcji po Afganistan
1 od poudniowego Kaukazu do Zatoki Perskiej. Kraj ten posiada wielowiekow tra
dycj kultury i pastwowoci i zawsze odgrywa wan rol w tym regionie wiata.
Zwikszenie wpyww Iranu w regionie i dominacja tego pastwa pozwoliaby Rosji
na zneutralizowanie wpyww Turcji i USA, a take zapewniaby niezbdne bezpie
czestwo na poudniowych granicach118. Dlatego te geostrategicznym zadaniem Ro
sji jest nawizanie i utrzymanie sojuszniczych stosunkw z Iranem i wspieranie jego
dziaa politycznych w regionie.
Rosyjsko-iraskie stosunki maj dugoletni histori, w ktrej nie brak byo kon
fliktw i rywalizacji, ale uznaje si, i rozpad ZSRR stworzy dla obu pastw now
geopolityczn sytuacj i sta si podstaw wsppracy. Rosyjscy eksperci podkrelaj,
e zblieniu Rosji z Iranem sprzyjaj dziaania USA w regionie. Po pierwszej wojnie
w zatoce wadze w Iranie poczuy si zagroone obecnoci wojsk amerykaskich
w regionie i zdecydoway si na zblienie z Rosj. Kolejne interwencje w Afganista
nie i Iraku spowodoway, i iraskie wadze zaczy obawia si powtrki afgaskie-
go modelu w Iranie, dla obalenia teokratycznego reimu i zastpienia go prozachod
nim przy pomocy opozycji iraskiej119. Obawy Iranu zmuszaj wadze tego kraju do
szukania sojusznikw i wsparcia w rodowisku midzynarodowym, a Rosja jest dla
tego pastwa atrakcyjnym partnerem.
Wrd rosyjskich geopolitykw uznaje si, i nowa rzeczywisto w polityce
midzynarodowej stworzya przesanki do wsppracy Iranu z Federacj Rosyjsk.
W literaturze rosyjskiej podkrela si, i Iran poza retoryk rewolucji islamskiej
prowadzi bardzo pragmatyczn polityk zbien z interesami Rosji w regionie i unika
dziaa sprzecznych z interesami Rosji. Iran stara si agodzi konflikty etniczno-
-religijne wspierajc dziaania rosyjskie. W konflikcie Azerbejdan - Armenia, Iran,
mimo swoich silnych zwizkw z Azerbejdanem, wspar rosyjskiego sojusznika Ar

117 Por. Posanie Prezidienta Rossii W. W. Putina k uczestnikom sam mita Ligi Arabskich Gosudarstw,
www.m id.ru.
118 A. W. Mitrofanow, Szagi nowoj geopolitiki, Moskwa 1997, s. 227.
119 I. A. W asilienko, Geopolitika sowriemiennowo mira, Moskwa 2006, s. 285.
 meni120. Przede wszystkim Iran podziela rosyjsk wizj rzeczywistoci midzynaro
dowej, wiata multipolarnego ze zwikszon rol ONZ w rozwizywaniu problemw
i konfliktw globalnych121.
Jeden ze zwolennikw wsppracy z Iranem - Mikoaj Nartow w podrczniku
powiconym problemom geopolitycznego pooenia Rosji pisa, i M oskwa i Tehe
ran s szczeglnie mocno zainteresowane ograniczeniem wpyww innych mocarstw
w regionie Morza Kaspijskiego. Po rozpadzie ZSRR region kaspijski zosta uznany
przez USA ze stref ich strategicznych interesw. Amerykaska dyplomacja zacza
aktywnie interesowa si takimi pastwami, jak Azerbejdan, Kazachstan, czy te
Turkmenistan, i w krajach tych zaczy pojawia si amerykaskie i brytyjskie firmy
naftowe. Aby uniemoliwi wejcie na Morze Kaspijskie, ktre do rozpadu ZSRR
stanowio wewntrzne morze Iranu i ZSRR, konieczne jest wspdziaanie Moskwy
i Teheranu, a najwaniejszym zadaniem strategicznym jest przycigniecie na stron
Rosji Azerbejdanu i utworzenie osi Moskwa-Baku-Teheran122. Teheran i Moskwa
zainteresowane s budow korytarza transportowego z poudnia na pnoc: Teheran
- Baku - Noworosyjsk, bdcego alternatyw dla koncepcji TRASEKA. Trasa taka
daje Rosji wyjcie na ciepe morza, a Teheranowi umoliwia kontakty poprzez Fe
deracj Rosyjsk z krajami Europy Zachodniej123. Dla rosyjskich geopolitykw sojusz
z Iranem ma szczeglne znaczenie, gdy przeksztacenie Iranu w sojusznika Moskwy
uniemoliwi Waszyngtonowi realizacj starej, wczeniej proponowanej przez A. Ma-
hana i N. Spykemana taktyki anakondy, opanowania rimlandu i zaduszenia Rosji
sanitarnym kordonem zoonym z wrogich Rosji pastw124.
W sferze praktycznego dziaania neobizantyskie pogldy ukierunkowujce
geostrategi kraju na sojusz z szyickimi krajami muzumaskiego Poudnia znalazy
take odzwierciedlenie w dziaaniach elit politycznych, ktre od poowy lat dziewi
dziesitych w coraz wikszym stopniu zaczy docenia znaczenie Iranu dla rosyj
skiej polityki zagranicznej. Intensyfikacja kontaktw z Iranem nastpia po objciu
urzdu ministra spraw zagranicznych Rosji przez Jewgienija Primakowa. Zacz on
prowadzi polityk rosyjsk na tory wikszej niezalenoci od Zachodu, by jedno
czenie specjalist od problemw Bliskiego Wschodu i krajw muzumaskich, co
przyczynio si do zwikszenia zainteresowania Rosji tym regionem i dostrzeenia
jego wartoci dla rosyjskiej polityki125.
Koncepcja Primakowa powrotu na Wschd bya kontynuowana po objciu
wadzy przez Wadimira Putina, ktry doprowadzi do zacienienia stosunkw Rosji
z Iranem i intensyfikacji dwustronnej wsppracy126. Uznano, i dla obu pastw wza
jem na wsppraca staa si koniecznoci, gdy oba s zainteresowane utrzymaniem

120 W sparcie przez Iran chrzecijaskiej Armenii w konflikcie z szyickim Azerbejdanem wywoane
zostao czynnikami geopolitycznymi. Pooenie geopolityczne Armenii pozwala jej kontrolowa i aktyw
nie wpywa na realizacj amerykaskiego projektu korytarza transportowego dla przesyu ropy i gazu
z Azerbejdanu, przez Gruzj, do Turcji.
121 I. A. W asilienko, Geopolitika sowriemiennowo..., s. 285.
122 N. A. Nartow. Geopolitika, Moskwa 2004, s. 227-233, 435-436.
123 K. Afrasiabi, A. Maleki, Iran's foreign policy after II September, The Brown Journal o f World
Affairs 2003, vol. 9, nr 2, s. 260-261; N. A. Nartow, ibidem, s. 445; S. G. uzianin, W ostocznajapolitika
Wadimira Putina, M oskwa 2007, s. 134.
124 N. A. Nartow, ibidem, s. 437.
125 A. Tarock, Iran and Russia in strategic alliance", Third World Quarterly 1997, vol. 18, nr 2, s. 207.
126 M . N . Katz, Russian-lranian relations in the Putin era, Demokratizatsyia 2002, vol. 10, nr 1, s. 69.

193
pokoju i stabilizacji w regionach poudniowego Kaukazu i Azji rodkowej. Konflikty
etniczno-polityczne w'tym regionie stwarzaj bowiem nie tylko zagroenia dla inte
resw Rosji, ale z uwagi na wieloetniczny charakter Iranu mog sta si take zagro
eniem dla Iranu127. Iran i Rosja s take zainteresowane w ograniczeniu wpyww
atlantyzmu w regionie Kaukazu i Azji rodkowej, a w wiecie islamu Iran stanowi
take przeciwwag dla wpyww Arabii Saudyjskiej (wahhabityzm) i Turcji (pantur-
kizm). Obydwa kraje podjy daleko zaawansowan wspprac i w 2000 r. Federacja
Rosyjska podja decyzje o sprzeday Iranowi broni i technologii wojskowych, zry
wajc w ten sposb umow Gore - Czernomyrdin, ktra zakadaa, i Rosja nie b
dzie sprzedawa broni Iranowi128. Instytucjonalizacja wsppracy nastpia w 2001 r.,
kiedy to zostao podpisane porozumienie o podstawach i zasadach wzajemnej wsp
pracy. Utrzymywane s kontakty dyplomatyczne na wysokim szczeblu. Podstaw dia
logu politycznego jest problematyka regionu Morza Kaspijskiego, Azji rodkowej,
Zakaukazia, Afganistanu i Iraku, a take walki z midzynarodowym terroryzmem
i przestpczoci zwizan z produkcj i przemytem narkotykw. Podstaw wsp
pracy jest take energetyka jdrow a i wsppraca wojskowo-technologiczna, a przede
wszystkim eksport broni z Rosji do Iranu. Rosja take aktywnie uczestniczy w pr
bach rozwizania problemu iraskiego programu atomowego i jest jednoczenie jedy
nym pastwem, ktre otwarcie wsppracuje z Iranem w sferze energetyki jdrowej,
mimo zdecydowanie negatywnego stanowiska USA wobec jakiejkolwiek wsppracy
z Iranem w obszarze energetyki jdrow ej129. Iran sta si take wanym elementem
rosyjskiej strategii rozwoju Szanghajskiej Organizacji Wsppracy. W 2006 r. czon
kowie SZOW zaproponowali Iranowi status penoprawnego czonka organizacji i nie
zalenie od faktu odmowy zacienio to kontakty Iranu z krajami SZOW. Dla Iranu
wsppraca z krajami skupionymi w SZOW, zwaszcza za z Rosj i Chinami, jest
szans na rozwj ekonomiczny oraz pozyskanie zagranicznych inwestycji, dlatego
mona si spodziewa zacienienia kontaktw gospodarczych, politycznych i woj
skowych pomidzy SZOW a Iranem130.
Sojusz rosyjsko-iraski, ktry staje si w coraz wikszym stopniu realn rzeczy
wistoci geopolityczn, z ktr naley si liczy, staby si urzeczywistnieniem
w praktyce jednego z postulatw neobizantyskiej geopolityki. Rosyjscy geopolitycy
i elity polityczne s zgodni w ocenie, e dziki wsppracy wzajemnej oba pastwa
mog umocni swoj pozycj w strukturze porzdku midzynarodowego131. Rosjanie
uznaj, e tylko dziki Iranowi i poprzez Iran, wykorzystujc jego autorytet w wiecie
muzumaskim, moe doj do ustabilizowania sytuacji na Bliskim Wschodzie, a to
jest kluczem do uspokojenia sytuacji w wiecie132.
Neobizantyskie koncepcje znajduj swoje czciowe odzwierciedlenie w rosyj
skich sporach dotyczcych midzynarodowej strategii, a nawet w dziaaniach de

127 I. A. Wasilienko, Geopolitika sowriemiennowo..., s. 285.

128 A. A. Jalali, The strategie partnership o f Russia and Iran, Parameters: US Army War College
2001/2002, vol. 31, nr 4, s. 98.
129 W. A. Orlov, A. Vinnikov, The great guessing game: Russia and the Iranian nuclear issue, The
W ashington Quarterly 2005, vol. 28, nr 2, s. 49-66.
130 M. Brummer, The Shanghai Cooperation Organization and Iran: a pow er-full union, Journal o f
International Affairs 2007, vol. 60, nr 2, s. 185-198.
131 N. A. Nartow, Geopolitika..., s. 438.
I3_ Por. D. Suslow, Iranskij kliucz ku mirowoj stabilnosti, Rossija w Globalnoj Politikie 2005, vol. 3,
nr 1, s. 120-132.

194
 cydentw politycznych. Niezalenie od ograniczonych moliwoci oddziaywania
neobizantyzmu na opini publiczn i elity polityczne w dziaaniach praktycznych
wykorzystuje si elementy zwizane z tosamoci bizantysk, a w tym przede
wszystkim ukierunkowanie na Poudnie. Przy tym o ile w teorii neobizantyzmu,
zwaszcza za w wersji Artura Ustiana, ukierunkowanie na Poudnie stanowi nie tyle
racjonalne dziaanie zwizane z analiz sytuacji midzynarodowej, ile ideologiczny
paradygmat, o tyle ukierunkowanie na Poudnie w polityce zagranicznej Rosji wynika
z chci odbudowy swoich wpyww politycznych i ponownego odgrywania znacz
cej roli w rozwizywaniu midzynarodowych problemw, np. na Bliskim Wschodzie.
Dla dziaa podejmowanych przez rosyjskie wadze niemogce pogodzi si z utrat
wpyww neobizantyzm moe by usprawiedliwieniem i legitymizacj. Odwoywa
nie si do zakorzenionego w kulturze i tradycji obrazu Rosji-Bizancjum, odpowiednie
manipulowanie nim w celu budowy wyobraenia o istnieniu bizantyskiej przestrze
ni bdcej naturaln dla Rosji, historycznej spadkobierczyni Bizancjum, przestrzeni
oddziaywa geopolitycznych, moe sta si elementem usprawiedliwiania dziaa
podejmowanych przez rosyjskich decydentw zarwno wrd rosyjskiej, jak i mi
dzynarodowej opinii publicznej. W tym sensie neobizantyzm moe sta si inspira
cj dla praktycznych dziaa geopolitycznych. Pomimo i neobizantyska koncepcja
geopolityczna Ustiana ma do ograniczone znaczenie dla sfery praktycznej polityki,
to jej niektre elementy mog znale si w krgu zainteresowania decydentw poli
tycznych i inspirowa do podejmowania okrelonych dziaa. Neobizantyzm pozosta
jc marginaln koncepcj w rosyjskim dyskursie powiconym rosyjskiej tosamoci
midzynarodowej, zwrci uwag na potencjalne moliwoci wykorzystywania tosa
moci bizantyskiej do ksztatowania bloku politycznego pod swoim kierownictwem.

Rozdzia V
G eopolityka praw osaw ia

Wan rol w koncepcji neobizantyzmu Ustiana odgrywa podkrelanie wielkiej roli

prawosawia w realizacji projektu odbudowy Rosji. Pisze on, i podstaw neobi
zantyzmu powinny by: 1) bizantyska jedno wadzy wieckiej i duchowej oraz
religijno-pastwowa harmonia polegajca nie na podporzdkowaniu religii pastwu,
ale odwrotnie: budowaniu pastwa zgodnie z normami religijnymi; 2) powrt do
chrzecijaskich rde i konsolidacja spoeczestwa wok wiary; 3) prawosawie -
dusz Rosji, tosamo Rosji nie istnieje bez prawosawia; 4) budowa nowej prze
strzeni kulturowej na podstawie religijno-etycznych pryncypiw133.
Ten silny akcent na prawosawie jako kluczow warto spoeczestwa rosyjskie
go powoduje, i jako nalece do szeroko rozumianego nurtu neobizantyskiego mo
na zakwalifikowa take niektre z geopolitycznych idei pojawiajcych si w Rosji,
a nawizujcych do tradycyjnego dla rosyjskiej prawosawnej ortodoksji mesjanizmu

133 A. Toynbee, Cywilizacja w czasie..., s. 200-201.

195
i przekonania o jednoci prawosawia (panortodoksja). Idea odrodzenia Rosji przez
duchowo nie jest ani nowa, ani zbyt oryginalna, ale nie jest te marginalna. Wiele
nurtw mylenia prawosawnego w swoim zestawie najwaniejszych wartoci po
siada take przekonanie o koniecznoci odrodzenia Rosji przez odrodzenie duchowe
czowieka, odzyskanie wiadomoci zarwno prawosawnej, jak i patriotycznej - ro
syjskiej134. Projekty odbudowania pastwa rosyjskiego i wyjcia z kryzysu cywiliza
cyjnego czsto odwouj si do ponownej ewangelizacji Rosji, podkrelajc warto
prawosawia w yciu spoecznym i krytykujc dominujcy sekularyzm. Uwaa si, e
narodow ide rosyjsk powinno sta si denie do odrodzenia duchowego Rosjan
i odbudowania wpyww rosyjskich w wiecie za porednictwem prawosawia135.
Idee odrodzenia Rosji poprzez duchowo prawosawn przenoszone s tak
e na rozwaania geopolityczne i projekty rosyjskiej geostrategii. Prawosawie jest
tu traktowane jako przeciwwaga dla wpyww zachodnioeuropejskiej cywiliza
cji, a wykorzystywanie prawosawia jako elementu oddziaywania geopolityczne
go zwizane jest gwnie z nurtem, ktry mona nazwa prawosawn geopolityk
narodowo-fundamentalistyczn.
Oficjalnie Rosyjska Cerkiew Prawosawna i jej Patriarchat nie wypowiadaj si
w kwestii problemw dotyczcych geopolityki pastwa. Ju na pocztku lat dzie
widziesitych przenajwitszy Synod Rosyjskiej Cerkwi Prawosawnej stwierdzi,
e nie moe ona wiza si z adnymi partiami czy te grupami interesu. Cerkiew
wyranie akcentuje w oficjalnych dokumentach, e jej zadaniem jest denie do
odrodzenia narodu rosyjskiego i skupienie si na sprawach zwizanych z zachowa
niem spokoju spoecznego, rozwizywaniem problemw spoecznych, trosk o mo
ralne oblicze obywateli, rozwj tradycji kulturowych, rozwizanie problemw na
rodowociowych na drodze pokoju i dialogu we wsppracy z innymi wyznaniami,
a zwaszcza z islamem. Nieoficjalnie jednak wrd rosyjskiego duchowiestwa silne
s tendencje konserwatywne oraz nacjonalistyczno-patriotyczne. Odwoujc si do
bizantyskiej zasady symfonii wadzy kocielnej i wieckiej duchowni uwaaj, e
Koci i pastwo powinny zjednoczy si ze sob w dziele zbawienia ludzi. Pastwo
ma by zbudowane wedug zasad chrzecijaskich, aby ograniczy moliwoci roz
powszechniania si za w wiecie.
Taki sposb mylenia o relacjach midzy pastwem a Kocioem oraz pastwem
a obywatelami powoduje, e dua cz hierarchii prawosawnej (nawizujc do tra
dycyjnego antyzachodniego nastawienia prawosawia) uwaa, i w zsekularyzowa-
nych krajach Zachodu uksztatowaa si cywilizacja apostazji, odejcia czowieka od
Boga, emancypacji czowieka i spoeczestwa, a w kocu wygnania Boga z historii.
Zadaniem chrzecijan i pastwa zbudowanego na wartociach duchowych musi by
przeciwstawienie si wpywom ateistycznego i materialistycznego Zachodu. Std te
o ile organizacje midzynarodowe powstae z inicjatywy Kremla s postrzegane jako
wartociowe, o tyle do struktur zachodnich cerkiew prawosawna odnosi si z wyra
nym dystansem136. Z uwagi na taki stosunek cerkwi do zachodniego wiata uznaje si

134 R. Backer, Rosyjskie mylenie polityczne za czasw prezydenta Putina, Toru 2007, s. 284.
135 W artociowym przykadem , a zarazem wprowadzeniem do specyficznej rosyjskiej teologii po
litycznej jest praca socjologa W adysawa Baczinina, Nacjonalnaja idea dla Rossii, Sankt-Petersburg
2005, s. 364.
136 R. Backer, Rosyjskie mylenie..., s. 180-181.

196
 niekiedy, i gwnym problemem prawosawnej geopolityki jest przeciwstawienie
chrzecijaskiej cywilizacji prawosawiaantychrzecijaskiej cywilizacji Zachodu137.
Wrd konserwatywnych ideologw narodowo-fundamentalstycznych wyrnia
si Michai Nazarw, ktrego prace w rosyjskiej myli geopolitycznej s przykadem
wykorzystywania geopolityki prawosawia i odwoywania si do tak archaicznych
koncepcji, jak Moskwa-Trzeci Rzym. Jego wyjtkowo skrajne pogldy mog budzi
kontrowersje, ale pojawiaj si w nich ciekawe wtki dotyczce rosyjskiej geostrate-
gii w wiecie.
Nazarw proponuje wspczesn interpretacj teje teorii, podejmujc prb prze
niesienia jej na wspczesne realia geopolityczne. Odwoujc si do rozumienia Mos
kwy jako Trzeciego Rzymu buduje on apokaliptyczn wizj wspczesnego wiata,
w ktrej Rosja zostaje przeciwstawiona reszcie wiata jako jedyny kraj, ktry jest po
tencjalnie zdolny do przeciwstawienia si nadejciu krlestwa antychrysta (utosamio
nego z globalizacj, konsumpcjonizmem, sekularyzacj i amerykanizacj wiata). To
wanie dlatego (a nie z powodu swoich bogactw naturalnych) Rosja przykuwa dzi
tak wielk uwag wiatowych mocarstw, ajej terytorium jest obiektem geopolitycz
nych atakw. Siy za widz w niej gwnego wroga w globalnej wojnie i wiedz, i
bez opanowania rosyjskiego terytorium nie bd w stanie urzeczywistni krlestwa
antychrysta. Dlatego te przyszo wiata zaley od odbudowy Trzeciego Rzymu,
gdy tylko dziki temu moe nastpi odnowa rosyjskiej potgi. Jeeli Rosja nie bdzie
w stanie odbudowa Trzeciego Rzymu - prawosawnego krlestwa, to nikt nie bdzie
w stanie uchroni wiata przed upadkiem138. Koncepcje Nazarowa ze wzgldu na swoje
treci mog budzi zdumienie, ale s one nawizaniem do tradycji rosyjskiej religij
noci, a przede wszystkim do specyficznej tradycji rosyjskiej myli eschatologicznej,
w ktrej przewaa motyw Sdu Ostatecznego, kultu mierci, oczekiwania Chrystusa
Nadchodzcego. W historii, rozumianej jako adwent eschatologiczny, Ru oczekiwaa
powtrnego przyjcia Pana. W eschatologii szukano odpowiedzi na problemy egzysten
cjalne jednostki, narodu oraz pastwa. W yciu duchowym Rusi kryje si oczekiwanie
paruzji, a dla prawosawnych duchownych i mistykw najwaniejsz ksig Nowego
Testamentu bya Apokalipsa139. Dlatego te podobne do Nazarowa koncepcje, ktre po
jawiaj si w rosyjskim dyskursie geopolitycznym, okrela si nawet jako geoapokatip-
tyk, ktra stanowi oryginalny element rosyjskich wyobrae geopolitycznych140.
W swoich analizach rzeczywistoci rosyjskiej Nazarw krytycznie odnosi si do
wspczesnych rosyjskich przywdcw politycznych za ich bdn polityk. Doma
ga si oczyszczenia duchowego elit rosyjskich, tak aby byy one w stanie sprosta
stawianym im wymaganiom (jako tyche elit musi odpowiada wielkoci projek
tu), postuluje zachowanie autarkicznego rozwoju kraju, chronicego przed niebez
pieczestwami ze strony procesw globalizacji, a take uwaa, e elity rosyjskie po
winny szuka nowych rozwiza dla narodowych problemw Rosji. Nazarw nie
chtnie odnosi si take do eurazjatyckich pomysw zjednoczenia w jednym pa

137 Por. W. Pietrow, Geopolitika Rossii: wozrodienije iii pogibiel, M oskwa 2003, s. 23.
138 M. Nazarw, W oid'iu Tretiewo Rima: k poznaniu russkoj idei w apokalipticzeskije wremia, Mos
kwa 2005, s. 753.
139 A. Andrusiewicz, Eschatologia Rusi, (w:) Idee w Rosji. Leksykon, t. 2, pod red. A. de Lazari, d
1999, s. 410.
140 D. Sidorov, Post-im perial Third Romes: resurrections o f a Russian Orthodox geopolitical me
taphor, Geopolitics 2006, vol. 11, nr 2, s. 331.

197
stwie chrzecijan, ydw i muzumanw pod hasem wsplnej Eurazji. Jest on
raczej zwolennikiem 'idei panslawistycznej, ale przede wszystkim domaga si, aby
u podstaw rosyjskiej polityki zewntrznej leaa idea zjednoczenia post-bizantyskiej
przestrzeni krajw prawosawnych, co zgodne byoby z logik dziejw i wsp
czesnego porzdku midzynarodowego. W skad nowej geopolitycznej przestrzeni
bizantysko-prawosawnej wchodziyby: Rosja, Grecja, Serbia, Bugaria, Rumunia,
Gruzja, Armenia, Biaoru oraz wschodnia Ukraina141. Piszc o odbudowie imperium
rosyjskiego Nazarw zwraca uwag na straty terytorialne, jakie poniosa Rosja w wy
niku rozpadu ZSRR i uwaa, e naley jak najszybciej przystpi do odbudowy tery
torialnej pastwa, aby zredukowa do minimum straty i pomc rosyjskiej mniejszoci
pozostajcej poza jej granicami. Aby osign sukces, nie naley stawia sobie ce
lw minimalistycznych, ale raczej stara si stawia sobie cele jak najwiksze, gdy
z bo pomoc Rosja bdzie w stanie opanowa te terytoria, ktre jest w stanie obj
swoim duchowym przywdztwem142.
Dla Nazarowa istnieje jednak granica dla ekspansji rosyjskiej pastwowoci, kt
rej nie powinna ona przekracza. Limes ten powinny wyznacza granice Rosji car
skiej z okresu jej najwikszego rozwoju terytorialnego. Uwaa on, e naley dy do
przywrcenia granic sprzed 2 marca 1917 r., uznawanej za dat upadku Rosji carskiej,
gdy s one naturalnymi i historycznie uzasadnionymi granicami rosyjskiej prze
strzeni. Zastanawiajc si nad problemami powrotu do granic sprzed 1917 r. zwraca
on uwag, e aby unikn niepotrzebnych konfliktw Finlandia i Polska mog za
chowa swoj odrbno terytorialn, a o ich przyszoci powinni zadecydowa nie
politycy, ale ludno tych krajw i Rosja powinna zaakceptowa ich niezaleno.
Co ciekawe, w przypadku Obwodu Kaliningradzkiego, ktry w 1917 r. nie wchodzi
w skad Rosji, Nazarw akceptuje zwrot tych terytoriw Niemcom pod warunkiem,
i Niemcy wystpi z NATO i zwi si sojuszem z Moskw143.
Nazarw jest do skrajnym przykadem prawosawnej geopolityki i reprezen
tuje on nurt prawosawia radykalnego. Nawizuje on do rosyjskiego poczucia wy
jtkowoci i przekonania, e Rosja ma szczeglne przeznaczenie, a nard rosyjski jest
narodem wyjtkowym, ale jego koncepcje geopolityczne s tak silnie zakorzenione
w mesjanizmie rosyjskim, i maj znikome znaczenie praktyczne i nie s czci dys
kusji powiconych rosyjskiej tosamoci midzynarodowej. W pracach Nazarowa
odywaj dziewitnastowieczne pogldy pisarza Fiodora Dostojewskiego, ktry uwa
a, e zjednoczenie przez Rosj narodw sowiaskich zapocztkuje now epok
w dziejach caego wiata, w ktrej prawosawna Rosja wypowie nowe sowo i zdo
a odrodzi i zbawi ludzko144. Podobnie jak i Dostojewski Nazarw swj nacjona
lizm czy z mesjanizmem i z mistyczno-religijn wiar w rosyjski nard. Mesjanizm
i mistycyzm Nazarowa powoduje, i jego geopolityczne rozwaania stanowi margi
nes w ramach rosyjskiej myli geopolitycznej. Trudno nawet uzna jego publikacje
za prace o charakterze geopolitycznym, gdy s one tak silnie zabarwione proble
matyk religijn i mesjanizmem narodowym. Swoje geopolityczne teorie Nazarw
buduje w oparciu o przekonanie, i nard rosyjski jest ze swej istoty nierozerwalnie

141 M. Nazarw, op. cit., s. 832.

142 Ibidem, s. 886.
143 Ibidem, s. 889-890.
144 Por. A. Walicki, Rosyjska filozofia i m yl spoeczna o d Owiecenia do marksizmu. Warszawa
1973, s. 467.

198
zwizany z prawosawiem, a jego zadaniem jest zbawienie caej ludzkoci. Natomiast
elity polityczne Rosji stawiaj sobie raczej mniej ambitny cel, jakim jest odbudowa
swojej pozycji midzynarodowej.
Koncepcje Nazarowa nie zasugiwayby na uwag, gdyby nie fakt, i mimo swojego
skrajnego charakteru zawieraj pewne wyobraenia o rosyjskiej geopolitycznej prze
strzeni, ktre pojawiaj si take we wspczesnych zachodnich koncepcjach geopo
litycznych. Amerykaski uczony Samuel Huntington, ktrego wizja zderzenia cywi
lizacji wywara znaczcy wpyw na wspczesne mylenie geopolityczne, wyrnia
w swojej pracy Zderzenie cywilizacji cywilizacj prawosawn, ktrej orodkiem jest
Rosja. Wedug Huntingtona od zachodniego chrzecijastwa odrnia j mia bizan
tyski rodowd, odrbna reiigia, dwiecie lat panowania tatarskiego, biurokratyczny
despotyzm oraz ograniczony kontakt z Renesansem, Reformacj, Owieceniem i inny
mi zjawiskami tak wanymi dla Zachodu145. Pisa on, i Rosja jako pastwo-orodek
tworzy pod swoim kierownictwem blok cywilizacyjny krajw prawosawnych. Krg
wewntrzny tego bloku tworz Biaoru, Modawia, Kazachstan i Armenia. Bliskie
zwizki cz take Rosj z Gruzj i Ukrain, a krg zewntrzny tworz takie pastwa,
jak: Bugaria, Grecja, Serbia, Cypr, a take Rumunia146. Tak wic pojawiajce si w ro
syjskiej myli geopolitycznej koncepcje bloku pastw prawosawnych s w duym
stopniu wtrne wobec koncepcji Huntingtona i wrcz powtarzaj jego hipotezy.
Problematyczne jednak jest to, czy istnieje co takiego jak jedno prawosawia?
Czy mona mwi o prawosawnej ummie? Czy istnieje prawosawny ideologiczny
odpowiednik jednoci wiata islamu? Obserwujc wydarzenia zachodzce we wsp
czesnej przestrzeni geopolitycznej wiata mona dostrzec, i twierdzenia Huntingtona
0 jednoci wiata prawosawnego nie sprawdzaj si, a Rosja nie jest w stanie roz
grywa prawosawnej geopolityki. Rnice interesw wystpujce pomidzy po
szczeglnymi spoecznociami s zbyt due, aby mona byo mwi o bloku prawo
sawnym. Prawosawie nie jest adnym spoiwem, ktre mogoby pomc w budowie
sojuszu pastw prorosyjskich. W poddanych ateizacji spoeczestwach poradzieckich
wpyw religii na spoeczestwo jest wyranie ograniczony, a w niektrych przypad
kach hierarchia kocielna raczej wspiera prdy nacjonalistyczne, podkrelajce swo
j unikalno i tosamo, a nie prawosawny uniwersalizm. Prawosawne narody
Europy rodkowo-Wschodniej maj negatywne wspomnienia radzieckiej dominacji
okresu powojennego (po drugiej wojnie wiatowej wikszo nierosyjskich narodw
prawosawnych znajdowaa si pod faktyczn wojskow i polityczn kontrol Rosji)
1 zorientowane zostay na wspprac ze strukturami wiata zachodniego. Obecny
w niektrych rosyjskich koncepcjach geopolitycznych mit jednoci prawosawia (pan-
ortodoksja) jest utopi podobn do mitu jednoci narodw sowiaskich (panslawizm).
Upowszechnienie si zarwno koncepcji Huntingtona, jak i powielajcych w du
ym stopniu jego pogldy teorii rosyjskich prawosawnych geopolitykw jest o tyle
zaskakujce, e w literaturze powiconej zagadnieniom o charakterze geopolitycz
nym wskazywano ju, i co wicej tumaczono przyczyny, dlaczego blok taki nie po
wstanie. Arnold Toynbee w swojej wielkiej pracy A study o f history wiele miejsca
powici problemom Rosji. Zastanawia si take, dlaczego w dziejach kontaktw
Rosji z Rumuni, Bugari i Serbi na dugo przed rewolucj komunistyczn istnia

145 S. Huntington, op. cit., s. 56.

146 Ibidem, s. 272-273.

199
opr wobec zwierzchnictwa rosyjskiego. I dlaczego panslawizm i panortodoksja -
i to jeszcze w czasie, gdy prawosawie byo dominujc religi pastwa rosyjskie
go, a dialekt staro-cerkiewno-sowiaski cigle stanowi wsplny jzyk liturgiczny
w prawosawnych kocioach rosyjskim, rumuskim, bugarskim i serbskim - okaza
y si dla Rosji cakowicie nieprzydatne w jej postpowaniu z tymi narodami, ktrym
udzielia jednoczenie skutecznej pomocy w walce z imperium osmaskim.
Toynbee pisze, i odpowied na to pytanie jest do prosta. Prawosawni chrzeci
janie ulegli czarowi cywilizacji Zachodu i jeeli Rosja ich w ogle pocigaa, to dziao
si tak nie dlatego, e bya sowiaska, czy te prawosawna, ale dlatego, e bya pio
nierem w dziele westemizacji, o ktr i oni, wyzwoliwszy si spod wadzy tureckiej,
usilnie zabiegali. Im bliej te nierosyjskie narody zaznajamiay si z Rosj, tym bardziej
uwiadamiay sobie powierzchowno westemizacji i modernizacji Rosji, a rosyjskie
zacofanie i despotyzm byy coraz widoczniejsze dla ucinionych ludw chrzecija
skich, ktrych ordownikiem Rosja usiowaa si mianowa147. Podobnie i we wsp
czesnej rzeczywistoci midzynarodowej spoeczestwa i kraje prawosawne orientuj
si na wspprac z Zachodem, a nie Rosj, widzc w modelu zachodnioeuropejskim
szans na rozwj i dobrobyt. Dostrzegaj te, i pod rosyjskimi hasami uniwersali
zmu prawosawia kryje si rosyjski imperializm. Sami Rosjanie i elity polityczne kraju
take nie maj zudze co do moliwoci realnego wykorzystania geopolityki prawo
sawia. Jednake mylenie yczeniowe, sia mitu i stereotypu jednoci prawosawia
s wci na tyle silne w rosyjskiej przestrzeni intelektualnej, i niezalenie od faktu
ich niewielkiej uytecznoci wci pojawiaj si teorie dowodzce, e dziki wsplnej
duchowoci prawosawnej mona bdzie przeciwstawi si dominacji Zachodu. Nie
zalenie od faktu, i Samuel Huntington w swojej pracy Zderzenie cywilizacji pisa,
i Rosja tworzy blok z prawosawnym centrum pod swoim kierownictwem148, wydaje
si, i sia prawosawnej tosamoci nie jest wystarczajcym spoiwem, aby taki blok
powsta. Kraje prawosawne s zbyt rnorodne i maj zbyt rozbiene interesy, aby
czynnik religijny mg odgrywa rol spoiwa polityczno-spoecznego, a tym samym
geopolityka prawosawia ma mocno ograniczony charakter, jeeli chodzi o realizacj
rosyjskich interesw w wiecie.

Rozdzia VI
N eobizantyzm
jak o duchow a podstaw a eurazjatyckiego imperium

Dla neobizantystw idea, do ktrego naley dy, stanowi eurazjatyckie prawo

sawne imperium rosyjskie. Uwaa si, i taki projekt geopolityczny byby osadzo
n w rosyjskiej duchowoci i tradycji odpowiedzi na prozachodni polityk epoki
Jelcyna i oznaczaby powrt Rosji do naturalnej dla niej polityki budowy kontynen

147 A. Toynbee, Studium historii, Warszawa 2000, s. 610.

148 Por. S. Huntington, op. cit., s. 273.
talnego mocarstwa, dziki czemu Rosja mogaby przetrwa jako wielka wiatowa
potga, jednoczc wok siebie te spoecznoci, ktre czuj si zagroone postpujc
ekspansj ze strony Zachodu149. Neobizantyskie teorie odwouj si do istniejcego
w wyobraeniach spoecznych obrazu Rosji jako Bizancjum, a take do archaicznej,
szesnastowiecznej teorii Moskwy - Trzeciego Rzymu. Ta historiozoficzna tradycja
Filoteusza stanowi wany element rosyjskiego mesjanizmu i nacjonalizmu. Taki te
charakter nacjonalistyczno-mesjanistyczny ma neobizantyzm. W wiadomoci na
rodu rosyjskiego teoria Moskwa - Trzeci Rzym utwierdzia przekonanie, e Ru to
pastwo wyjtkowe, stojce wyej ni wszystkie inne kraje wiata, a nard rosyjski to
te nard wyjtkowy, wybrany spord wszystkich innych nacji150. Mesjanizm i po
czucie odrbnoci, prowadzce niekiedy do postaw niechtnych lub wrcz wrogich
otoczeniu zewntrznemu, stay si od poowy XVI w. staym elementem rosyjskich
ideologii, tworzc silny mit Rosji jako pastwa szczeglnego i Rosjan jako narodu
wyjtkowego. Take i dzisiaj poczucie wasnej wyjtkowoci stanowi silny element
mitologii rosyjskiej i czsto jest wykorzystywane w budowie obrazu midzynarodo
wej tosamoci rosyjskiej i jej geopolitycznej roli w wiecie.
Neobizantyzm, stanowic cz rosyjskiego ekspansjonizmu, jest jedn z najbar
dziej skrajnych teorii pojawiajcych si w rosyjskiej myli geopolitycznej. czenie
elementw mesjanistycznych, religijnych i politycznych powoduje, i stanowi on
koncepcj, ktra w dyskursie akademickim i w praktyce politycznej ma raczej margi
nalny charakter. Stanowi ona natomiast wany element dyskusji wok miejsca i roli
Rosji w pozimnowojennym wiecie zdominowanym przez procesy globalizacji oraz
polityczn, gospodarcz i kulturow potg USA. Globalizacja w rosyjskiej rzeczy
wistoci spoeczno-politycznej jest czsto wizana z amerykanizacj lub te z wester-
nizacj. Wskazuje si, e nowy porzdek wiatowy, narzucany reszcie wiata przez
Stany Zjednoczone, ktre wykorzystuj mechanizmy globalizacji, oznacza narzucanie
jednej kultury innym i nie odpowiada koniecznoci zrwnowaonego rozwoju spo
eczestwa globalnego. W rosyjskiej literaturze powiconej problemom rodowiska
midzynarodowego zrwnuje si globalizacj z westernizacj, ktr definiuje si jako
kulturow asymilacj zachodniej cywilizacji przez pozostae regiony wiata i stwo
rzenie globalnej cywilizacji z homogeniczn kultur: dominuj wartoci liberalizmu
i uniwersalizmu, podstawy ekonomiczne nowej cywilizacji tworz globalne rynki
i globalne instytucje finansowe151. Std w rzeczywistoci rosyjskiej modernizacja na
wzr zachodnioeuropejski jest postrzegana jako proces gwarantujcy przede wszyst
kim dominacj Zachodu w rodowisku midzynarodowym na drodze wczenia Rosji
do midzynarodowego podziau pracy, utrzymania istniejcych nierwnoci w wiecie
poprzez regulowanie wewntrznych procesw gospodarczych oraz politycznych zgod
nie z normami i technikami dostosowawczymi zalecanymi przez system wiatowy.
W recepcji rosyjskiej westemizacja wyraajca si w powszechnej dominacji i narzu
caniu wzorcw kultury krajw cywilizacji zachodniej jest postrzegana ponadto bardzo
negatywnie jako denie do upodobnienia do siebie innych krajw i przeksztacenia
ich struktury, sfery socjalnej, systemu wadzy, ideologii i mentalnoci. W obliczu za
groe zewntrznych podkrela si szczegln warto i unikalno rosyjskiej kultury

149 Por. A. Maler, Duchowaja misja Trietiewo Rima, M oskwa 2005, s. 160-170.
150 Rossijskaja ciwitizacija, pod red. M. P. Mczedtowa, M oskwa 2003, s. 232.
151 Por. M irow ajapolitika i miedunarodnyje otnoszenija, pod red. S. A. ancow a i W. A. Aczkasowa,
Moskwa 2006, s. 191.

201
i rosyjskiej duchowoci. Dlatego te w rosyjskiej rzeczywistoci kulturowej du rol
odgrywaj wtki religijne i mesj ani styczne, ktre maj by elementem odrniajcym
Rosj od pogronego w kryzysie wartoci duchowych Zachodu.
Neobizantyzm bliski sowianofilstwu, tradycji filozofii Leontjewa oraz prawosa
wiu stanowi ultrakonserwatywn reakcj na zachodzce w midzynarodowej prze
strzeni procesy globalizacji i amerykanizacji wiata. Konserwatyzm jest ideologi
uznajc za naczelne dobro istniejcy porzdek spoeczny i polityczny, akcentujc
konieczno zachowania lub umocnienia tradycyjnych wartoci, norm, obyczajw
i instytucji. W centrum zainteresowania konserwatyzmu rosyjskiego, niezalenie od
rnych form, ktre przybiera, znajdowa si problem tradycja a modernizacja,
ktry bardzo czsto rozpatrywany by wraz z prbami okrelenia miejsca rosyjskiej
cywilizacji w kontekcie cywilizacji wiatowej. Dziki temu mona wskaza na kilka
wsplnych pogldw obecnych w historycznym systemie rosyjskiego wiatopogldu
konserwatywnego: uznanie koniecznoci kierowania Rosji na drog wasnego, swoi
stego narodowego rozwoju, odmiennego od zachodnich drg rozwojowych zarwno
w politycznym, jak i w duchowo-kulturowym aspekcie. Zwizana bya z tym krytyka
liberalizmu, parlamentaryzmu i socjalizmu, uznanie nieuchronnoci samodziera
wia w Rosji, dopuszczenie moliwoci reform tylko w ramach istniejcego systemu
w celu usprawnienia i utwierdzenia monarchii; obecno w konserwatywnych pogl
dach staych elementw myli religijnej (prawosawnej), podkrelanie znaczenia pra
wosawia w pastwowo-politycznym yciu spoeczestwa, jako idei lecej u pod
staw narodu rosyjskiego i decydujcej o jego wyjtkowym, duchowym charakterze.
W tym kontekcie podkrelano te rol cara jako pomazaca boego, zachowanie
hierarchii spoecznej jako podstawy samodzierawia i odbicia hierarchii Krle
stwa Niebieskiego, zachowanie jednolitego i niepodzielnego imperium rosyjskiego,
uwzgldnienie specyfiki rosyjskiej ekonomiki i dominacji w niej sektora rolniczego
w procesach kapitalistycznej modernizacji kraju152.
W neobizantyzmie, bdcym elementem rosyjskiego konserwatyzmu, podkrela
si szczegln warto oraz unikalno rosyjskiej kultury i duchowoci, przy czym
siga si do silnie zmitologizowanego postrzegania Bizancjum jako prekursora ro
syjskiej cywilizacji oraz do geopolityki prawosawia. Neobizantyzm nie jest tylko
i wycznie koncepcj geopolityczn. Odrzucajc modernizacj i westernizacj szu
ka on odpowiedzi na pytania dotyczce przyszoci kraju. Neobizantyzm jest bardzo
bliski eurazjatyzmowi, gdy stanowi one, zwaszcza w swoich skrajnych formach,
zideologizowan, wykorzystujc narodowe mity i stereotypy, koncepcj odbudowy
mocarstwowej pozycji Rosji jako jedynej zapory przeciwko dominacji w wiecie za
chodniej ideologii mondializmu. Geopolityczna cz neobizantyskiej teorii wspiera
si na przekonaniu o bizantyskim charakterze rosyjskiej cywilizacji, wyjtkowoci
rosyjskiej duchowoci, na istnieniu bizantyskiej przestrzeni bdcej naturalnym
obszarem geopolitycznego oddziaywania Rosji jako spadkobierczyni Bizancjum,
a take na przekonaniu o istnieniu prawosawnej ummy. Odwoujc si do Leo
ntjewa neobizantyci twierdz, e jeeli Rosja ma zosta uratowana, to tylko jako
prawosawne mocarstwo eurazjatyckie wsparte ide bizantyzmu.
Szczeglnie bliskie s zwizki pomidzy publikacjami neobizantysty Artura
Ustiana i neoeurazjaty Aleksandra Dugina. Obydwaj publicyci traktuj geopolity

152 Rossijskaja ciwilizacija..., s. 254.

202
 k jedynie jako cz wikszej koncepcji filozoficzno-etyczno-ideologicznej majcej
sta si podstaw dia odbudowy pastwowoci rosyjskiej. Obydwaj traktuj Zachd
jako gwnego wroga Rosji, odrzucajc westernizacj i modernizacj na wr za
chodnioeuropejski. Sam Ustian wskazuje, i jego neobizantyzm stanowi poczenie
tradycji rosyjskich bizantystw, takich jak Leontjew, z tradycj eurazjatw, takich
jak Lew Gumilow. Neobizantyzm Ustiana, mimo i stanowi interesujcy element ro
syjskich sporw wok tosamoci cywilizacyjnej i midzynarodowej, jest w duym
stopniu koncepcj wtrn wobec neoeurazjatyckich publikacji Dugina. Ustian pro
ponuje wasn wersj ekspansjonistycznego, imperialnego mylenia, budujc wizj
przyszej Rosji jako serca wielkiej wsplnoty opartej na ultrakonserwatywnych,
bizantyskich ideaach, ktre pozwol ocali niezachodni wiat przed zglobali-
zowan agresj zachodniej, tj. gwnie amerykaskiej kultury. Ustian korzystajc
z dorobku skrajnych neoeurazjatw, takich jak Dugin, stara si jednak w odmienny
sposb wskaza na gwne elementy narodowej samoidentyfikacji Rosjan. Uznaje
jednoczenie, i cile zwizany z prawosawiem bizantyzm jest czym, co w spo
sb adekwatny moe przeciwstawi si atlantyzmowi. Dla Ustiana neobizantyzm to
nie tylko koncepcja geopolityczna, ale przede wszystkim wielki projekt sanacji rosyj
skiego pastwa i spoeczestwa. Neobizantyzm jest tu traktowany przede wszystkim
jako duchowa podbudowa przyszego imperium eurazjatyckiego.
Neobizantyzm, podobnie jak i neoeurazjatyzm, ma by rosyjsk odpowiedzi na
amerykanizacj i westernizacj wiata. Nie bez przyczyny Ustian za gwnego so
jusznika Rosji w rodowisku midzynarodowym uznaje Iran, ktrego wadze nie kry
j swojego antyamerykaskiego nastawienia. W odrnieniu jednak od eurazjatyzmu
neobizantyzm nie zdoby sobie zbyt wielkiego wpywu na geopolityczn wyobrani
rosyjskich elit i rosyjskiego spoeczestwa. Poziom ideologizacji, pojawianie si cz
sto niezrozumiaych rozwaa historyczno-filozoficznych decyduje o ograniczonej
roli koncepcji neobizantyskiej w Rosji. Podobnie jak i w przypadku neoeurazjaty-
zmu, tak samo i neobizantyzm stanowi nie tyle racjonaln strategi polityki zagra
nicznej, ile nierealne i utopijne rozwaania wok moliwych sposobw odbudowy
mocarstwowej pozycji Rosji w wiecie i zatrzymania ekspansji Zachodu. Zarwno
neoeurazjatyzm, jak i neobizantyzm du wag przywizuj nie tylko do problemw
przestrzennych (powstrzymanie ekspansji krajw zachodnioeuropejskich i odbudowa
imperium rosyjskiego), ale take do etyczno-moralnych (powstrzymanie kulturowej
amerykanizacji wiata). Podobnie jak neoeurazjaci, ktrzy podkrelaj zasadnicz
odrbno duchowoci prawosawnej od Zachodu i wsplnot wartoci z cywilizacj
konfucjasko-buddyjsk, neobizantyci zwracaj uwag na pokrewiestwo duchowo
ci prawosawnej z krajami muzumaskimi (a zwaszcza z szyitami). S to zatem
pokrewne sobie sposoby interpretacji rodowiska midzynarodowego i szukania od
powiedzi na wyzwanie westernizacji. Neoeurazjatyzm jest ukierunkowany jednak na
wschd, postrzegajc kraje Azji i Pacyfiku jako gwnego partnera w rodowisku
midzynarodowym. Natomiast neobizantyzm jest ukierunkowany na poudnie, po
strzegajc kraje muzumaskie jako gwnego partnera dla powstrzymania amery
kanizacji wiata. Jednake nawoywanie do sojuszu z krajami islamskimi jest o tyle
irracjonalne, i wrd rosyjskiej opinii publicznej wiat arabski powszechnie postrze
gany jest jako zagroenie dla kraju. N a taki stosunek do wiata islamu wpyno po
pierwsze przeksztacenie si, po rozpadzie ZSRR, byych muzumaskich republik
Zwizku Radzieckiego w obszar chaosu, niestabilnoci i konfliktw, po drugie wojna

203
w Czeczenii, ktra zwikszya obawy przed islamskim fundamentalizmem, a po trze
cie wiatowa wojna z terrorem, w ktrej Rosja stana po stronie antyterrorystycznej
koalicji pastw zachodnich na czele z USA. W takiej sytuacji obraz Rosja - Bizan
cjum ma raczej charakter drugorzdny w ksztatowaniu wyobrae geopolitycznych,
a odwoywanie si do bizantyskiej wsplnoty Rosji i krajw muzumaskich jest
niezrozumiae. Neobizantyzm stanowi wic przykad silnie zideologizowanego i zmi-
tologizowanego rosyjskiego mylenia geopolitycznego o ograniczonym znaczeniu
praktycznym. Peni on pewn rol w ideologicznym dyskursie dotyczcym przyszo
ci Rosji, natomiast jego wpywy w rodowisku akademickim, wrd elit politycz
nych i decydentw politycznych s ograniczone, gdy niezalenie od rozczarowania
prozachodnim kierunkiem polityki zagranicznej i poszukiwania dla niej alternatyw
filozoficzno-literacka koncepcja neobizantyzmu nie stanowi rozwizania dla wsp
czesnych wyzwa stojcych przed Rosj. Z uwagi na swj archaiczny i konserwa
tywny charakter geopolityczna koncepcja neobizantyzmu stanowi skrajny kierunek
w rosyjskim myleniu geopolitycznym, nawizujcy do filozofii Konstantego Leon-
tjewa i radykalnych nurtw w rosyjskim prawosawiu. Jak zwraca uwag Samuel
Huntington: zniknicie prawie bez ladu to na og los, ja ki p o d koniec X X wieku
czeka zwolennikw polityki odrzucenia w czystej postaci. Zelotyzm nie je s t po prostu
opcj, ktra miaaby szanse przetrwania'53.

153 Ibidem, s. 106.

 C z IV
ROSJA-W YSPA

Rozdzia I
Izolacjonizm w rosyjskiej tradycji geopolitycznej

Na pocztku lat dziewidziesitych, kiedy to wraz ze zmieniajc si sytuacj

midzynarodow w Rosji rozpocza si dyskusja dotyczca miejsca, pozycji, roli
i strategii Rosji w wiecie, dominujc rol uzyskay przede wszystkim geopolitycz
ne koncepcje okcydentalistyczne, nastawione na zblienie ze wiatem europejskim
oraz neoeurazjatyzm, bdcy odwrotem do rosyjskiej tradycji, ale w tym take do
mylenia w kategoriach imperium. Rosyjski dyskurs geopolityczny zosta zdomi
nowany przez przedstawicieli tych dwch kierunkw i powszechnie uznawano, i
jest to wyraz tradycyjnej dla rosyjskiej kultury debaty dotyczcej przynalenoci
geograficznej i kulturowej do Wschodu lub do Zachodu. Jednake mimo dominacji
tych dwch koncepcji zaczy pojawia si alternatywne wobec nich scenariusze
geopolitycznego rozwoju Rosji, a w tym przede wszystkim strategie izolacjonizmu,
zgodnie z ktrymi budowanie geopolitycznego statusu Rosji w wiecie powinno by
wsparte na jej samowystarczalnoci i odstpieniu od utopijnych zaoe atlantystw
i eurazjatw. W dyskusjach powiconych rosyjskiej polityce zagranicznej zaczto
podkrela, i tylko nieideologiczne i elastyczne podejcie do problemw polityki
midzynarodowej jest jedyn drog do realizacji rosyjskich interesw. Metafor,
ktr zaczto powszechnie wykorzystywa do opisania midzynarodowej tosamo
ci Rosji, stao si okrelenie Rosja-wyspa, nawizujce do tradycji wyspowego
izolacjonizmu politycznego.
Izolacjonizm generalnie oznacza kierunek polityki zagranicznej zakadajcy ogra
niczenie stosunkw z innymi pastwami w imi obrony interesw i praw wasnego
narodu. Podstaw izolacjonizmu jest polityka zagraniczna sprowadzajca si do obro
ny interesw (racji stanu, rynku, bezpieczestwa) wasnego kraju, moe on by take
wynikiem chci odcicia si od obcych wpyww kulturowo-ideologicznych. Izola-
cjonizm jest kojarzony przede wszystkim z polityk krajw charakteryzujcych si
pooeniem wyspowym, takich jak Anglia i Stany Zjednoczone Ameryki1. Po okre

1 Kompendium wiedzy o geografii politycznej i geopolityce, pod red. M. Baczwarowa i A. Sulibor

skiego, Warszawa 2002, s. 86-87; Dictionary o f geopolitics, ed. J. O Loughlin, Londyn 1994, s. 128-129.

205
sie dominacji atlantystw i eurazjatw izolacjonizm, w swojej umiarkowanej wersji,
sta si jedn z podstawowych szk geopolitycznego mylenia w Rosji. Popularno
izolacjonizmu wynikaa m.in. z faktu, i w tradycji rosyjskiej myli politycznej nie
brak byo publicystw ostrzegajcych przed faszywoci wyboru Wschd-Zachd
i ostrzegajcych zarwno przed azjatycko-barbarzyskim Wschodem, jak i bezdusz
nym Zachodem. M.in. Aleksander Hercen pisa, i knut i Tatarzy (Wschd) trzymali
nas w ciemnocie, topr i Niemcy (Zachd) nas owiecali, a w obu przypadkach roz
rywano nam nozdrza i pitnowano elazem2. Wskazywano zatem, e bezwarunkowe
i nieprzejednane przeciwstawianie Rosji Zachodowi lub Wschodowi jest nieefektyw
ne i przynosi spoeczestwu i pastwu rosyjskiemu szkody.
Jasne zdefiniowanie rosyjskiego izolacjonizmu jest niezwykle trudne, gdy jest
to nurt niejednorodny, do ktrego mona zaliczy znacznie rnicych si od siebie
w sposobie identyfikowania rosyjskiej tosamoci i rosyjskich interesw geopolitycz-
ych przedstawicieli nacjonalistycznej szkoy geopolityki, zwolennikw mylenia
cywilizacyjnego, a take przedstawicieli tzw. konsensularnej szkoy geopolityki
rosyjskiej. Wszystkie te nurty czy jednak przekonanie, i Rosja stanowi osobny
wiat-cywilizacj i powinna szuka wasnej drogi rozwoju. Do opisu pooenia geo
politycznego Rosji suy tu metafora Rosja-wyspa i przekonanie, i Rosjanie powin
ni, z powodu swojej specyfiki historyczno-kulturowej, odrzuci denia atlantystw
do bycia czci Europy oraz, z powodu olbrzymich kosztw, odrzuci denia eks-
pansjonistw do opanowania eurazjatyckiej przestrzeni i budowy kontynentalnego
mocarstwa. Rosjanie powinni zrezygnowa zm ylenia geopolitycznego ukierunko
wanego na zewntrz, a skoncentrowa si na reformach wewntrznych i ochronie
swojej pastwowoci.
Dla przedstawicieli nacjonalistycznej szkoy mylenia (do ktrej nale m.in. przed
stawiciele rosyjskiej cerkwi prawosawnej), ktra ma raczej charakter skrajnie izola-
cjonistyczny, eurazjatycki model sojuszu z Turkami i muzumanami stanowi miertelne
zagroenie dla rosyjskiego narodu, ktry roztopi si eurazjatyckim kotle. Sojusz z Za
chodem powoduje natomiast zabicie duszy rosyjskiej, zepchnicie jej na peryferie
wiata i wypchnicie ze wszystkich dotychczasowych sfer wpyww. Geostrategia
nacjonalistw zakada: 1) budow rosyjskiego pastwa narodowego z dominuj
c rol cerkwi prawosawnej; 2) sojusz z Ukrain i Biaorusi, tj. odbudowanie so
wiaskiej geopolitycznej przestrzeni z okresu Rusi Kijowskiej; 3) wyjcie z terenw
Kaukazu i Azji rodkowej; 4) skoncentrowanie si na problemach narodowego odro
dzenia Rosji i ideologiczne przeciwstawienie si okcydentalistom, eurazjatom i ko
munistom, ktrzy stanowi siy antynarodowe, niszczce rosyjsk tosamo3. Dla
przedstawicieli szkoy cywilizacyjnej Rosja ma prawo nazywa si samodzieln
rosyjsk cywilizacj. Stanowi ona wiat sam w sobie i powinna rozwija si was
nymi drogami, przeciwstawiajc si wpywom zewntrznym, zwaszcza za dominu
jcej ideologii neoliberalnej i westernizacji Rosji. Geostrategicznym celem jest prze
de wszystkim zapewnienie rosyjskiej cywilizacji samowystarczalnoci i nalenego
jej miejsca w wiecie4. Wedug tzw. konsensularnej szkoy geopolityki w rosyjskich
analizach geostrategicznych naley odej od wszelkich skrajnych uj stanowicych
zagroenia dla rosyjskiej przyszoci, od nacjonalizmu, neoeurazjatyzmu i okcyden-
" Por. A. A. Kara-M urza, Zm iana form uy tosamoci..., s. 21 i .
3 N. N. Aszenkampf, S. B. Pogorelskaja, Sowriemiennaja geopolitika, Moskwa 2005, s. 49-50.
A. P. Cygankw, P. A. Cygankw, Sociologija miedunarodnycli otnoszenij, Moskwa 2006, s. 51.

206
talizmu. Naley przeorientowa si na geopolityczne samostanowienie kraju, rea
lizm polityczny i pragmatyzm polityki zagranicznej, a take efektywnie wykorzysta
wszelkie pojawiajce si przed Rosj moliwoci wpywania na geopolityczn sytua
cj. W ramach tego podejcia proponuje si realizacj strategii rwnych odlegoci
od wiatowych liderw, tj. nawizywania kontaktw z kadym z wanych pastw
bez szczeglnego wyrniania jednego z nich. Taka strategia wymaga: 1) maksymal
nego wykorzystania bdcych w rkach Rosji moliwoci oddziaywania na global
n polityk; 2) niedopuszczenia do nadmiernego wzmocnienia ktregokolwiek ze
wiatowych geopolitycznych centrw; 3) wykorzystania wystpujcych midzy
wiatowymi mocarstwami sprzecznoci. Strategia ta zakada take: 1) odbudowanie
pozycji Rosji jako lidera na poradzieckiej przestrzeni; 2) efektywne wykorzystywa
nie zasobw surowcowych dostpnych na obszarze byego ZSRR; 3) zbilansowanie
aktywnoci na europejskim i azjatyckim kierunku polityki zagranicznej; 4) aktywne
wykorzystanie moliwoci transportowych Rosji5.
Rozwaania o rosyjskim izolacjonizmie s trudne nie tylko z uwagi na zasadni
cze rnice wystpujce pomidzy poszczeglnymi izoiacjonistycznymi strategiami
rosyjskiej polityki zagranicznej, ale przede wszystkim dlatego, e pastwowo ro
syjska jest utosamiana z ukierunkowaniem na zewntrz i ekspansj terytorialn.
Termin izolacjonizm w jzyku politycznym Rosji jest raczej mao rozpowszechniony.
Rosyjskie mylenie polityczne, a w tym take i geopolityczne, jest silnie naznaczone
mesjanizmem i ekspansjonizmem. Uznaje si nawet, e mesjanizm narodowy i prze
konanie, i Rosja ma do spenienia szczegln rol w wiecie, s charakterystyczne
dla caej rosyjskiej kultury6, a pastwo rosyjskie ksztatowao si przez odwoywa
nie si do symboliki mesjanistycznej7. Elementy rosyjskiego mesjanizmu pojawiay
si ju w najstarszych zabytkach pimiennictwa staroruskiego, np. w tekcie Sowa
o prawie i asce metropolity kijowskiego Iariona, w ktrym pojawio si przekona
nie, i Ru (pniej Rosja) zajmuje szczeglne miejsce w dziejach wiata8. Mesjani-
styczne koncepcje zawarte w kulturze narodowej stworzyy podstawy do przekonania
0 wasnej wyszoci i wartoci oraz o specyficznej roli w wiecie. Rosjan cechuje,
budowana przez mesjanizm, wiara w wielko i potg ziemi i narodu rosyjskiego.
Silnie akcentuj swoj, dla innych z zaoenia niezrozumia, wyjtkowo i tajemni
czo. Istota wikszoci prdw ideologicznych i kierunkw mylowych formuowa
nych przez Rosjan polega na postrzeganiu wasnego narodu, pastwa i kultury jako
czego odrbnego, przeciwstawnego reszcie wiata. Mesjanizm i poczucie odrbno
ci stale towarzysz formuowanym w Rosji ideom geopolitycznym9.
Ekspansjonizm wsparty przez mylenie mesjanistyczne stanowi jedn z podsta
wowych tradycji geopolitycznych Rosji, dlatego te ukierunkowanie do wewntrz
jest odwrceniem podstawowych wyobrae geopolitycznych. Take w ocenach
Rosji kreowanych przez jej ssiadw dominuj obrazy agresywnego imperializmu,

5 N. N . Aszenkampf, S. B. Pogorelskaja, op. cit., s. 51-52.

6 M. Bierdiajew, Rosyjska idea, Warszawa 1999, s. 39.
7 M. Bierdiajew, rda i sens komunizmu rosyjskiego, Kty 2003, s. 7.
8 Por. W. Bieous, Hilarion, (w:) Idee w Rosji. Leksykon, t. 2, pod red. A. de Lazari, d 2000,
s. 176-177; W. Hryniewicz, Teologiczna wizja dziejw w pismach metropolity Uariona, (w:) Teologia
1 kultura duchowa starej Rusi, pod red. W. Hryniewicza i J. S. Gajka, Lublin 1993, s. 149-168; Sowo
o zakonie i blagodati, (w:) Russkaja idea, Moskwa 1992, s. 18-36.
9 L. Suchanek, Wstp, (w:) M idzy Europ a Azj. Idea Rosji-Eurazji, pod red. S. Grzybowskiego,
Toru 2008, s. 3.

207
denia do budowy mocarstwa kosztem innych spoecznoci przemoc wczonych
do rosyjskiej strefy wpyww. W rosyjskim myleniu geopolitycznym nie ma moc
no zakorzenionych tradycji mylenia izolacjonistycznego (historyczne szkoy teorii
i praktyki polityki zagranicznej), w rodzaju brytyjskiej splendid isolation, czy te
amerykaskiej Jeffersonian tradition. Charakterystyczne dla Rosji tradycje interpre
tacji pozycji pastwa w rodowisku midzynarodowym nawizyway przede wszyst
kim do ekspansji zewntrznej, uzasadnianej czy to zbieraniem ziem ruskich, czy te
zabezpieczeniem swoich granic. Jednak historia Rosji to nie tylko dzieje ekspansji,
ale take powtarzajcych si okresw autarkii, zamknicia si w sobie, izolacji i odej
cia od tradycyjnej polityki ekspansjonizmu. Wrd rosyjskich mylicieli politycz
nych, a przede wszystkim wrd rosyjskich elit politycznych nie brak byo zwolen
nikw ograniczenia ekspansji i wzmacniania pastwa od wewntrz (co prawda miao
to najczciej na celu umocnienie swojego panowania na nowo podbitych terenach),
a posiadane zasoby surowcowe i ludzki potencja pozwalay Rosji na wielowiekowy
autarkiczny rozwj. Dlatego te wrd rosyjskiego geopolitycznego kanonu my
lenia o tosamoci pastwowej, polityce zagranicznej oraz o narodowych interesach
mona znale przykady mylenia izolacjonistycznego.
Do koca przeomu XVII i XVIII w. spoeczestwo rosyjskie yo w warunkach
daleko posunitej autarkii, a Wielkie Ksistwo Moskiewskie byo w duym stopniu
odizolowane od reszty Europy. Dopiero car Piotr I przeama tradycyjn izolacj Mos
kwy od Europy czynic j jedn z potg militarnych i politycznych decydujcych
0 losach kontynentu. Zaangaowanie si cesarstwa rosyjskiego w rywalizacj w ba
senie Morza Batyckiego, Morza Czarnego, a take stopniowe zwikszanie wpyww
w regionie Zakaukazia spowodoway, i nastpi szybki rozwj granic cesarstwa ro
syjskiego, ktre wkroczyo na tereny zamieszkiwane przez inne narody, posiadajce
swoj odrbno etniczn i kulturow. Terytorium pastwa stawao si coraz bardziej
zrnicowane pod wzgldem geograficznym i spoecznym. Pojawiy si bariery kul
turowe, narodowociowe i religijne. Podporzdkowane narodowoci, zamieszkujce
peryferie pastwa, dyy czsto do uniezalenienia si od Rosji. Dlatego te aby za
pobiec dezintegracji terytorium pastwa, tradycj pastwa rosyjskiego od XV w. sta
si unitaryzm jako zasada centralnego rzdzenia pastwem, wzmocniony samowadz-
twem i dyktatur policyjno-wojskow. Utrzymywanie terytorium pastwa w caoci
dokonywane byo zarwno w Rosji carskiej jak i ZSRR za pomoc siy fizycznej -
wojska i policji, co wymagao, na przestrzeni wiekw, znacznego zaangaowania si
1 rodkw. Mona wskaza m.in. na fakt, i wojna w XIX w. o opanowanie Kaukazu
kosztowaa Rosj carsk mier 77 000 onierzy.
W kontekcie rozwaa nad tradycjami rosyjskiego izolacjonizmu kluczowy dla
historii cesarstwa rosyjskiego wydaje si by okres panowania cara Aleksandra I.
W wyniku dziaa poprzednikw Aleksandra Rosja staa si mocarstwem europej
skim. Ale saboci Rosji byo to, i bya wci niedostatecznie rozwinita pod wzgl
dem gospodarczym, a ponadto utrzymyway si istotne wady systemu spoecznego:
militarny absolutyzm carw, monopol konserwatywnego kocioa prawosawnego na
owiat, feudalna struktura spoeczna oraz poddastwo chopw nadajce rolnictwu
charakter feudalny i statyczny. Rosja osigna wwczas wszystkie ze swoich dotych
czasowych celw geopolitycznych: dawne ziemie Rusi Kijowskiej pozostaway pod
panowaniem Rosji, zdobyto wybrzea mrz Batyckiego i Czarnego, a na wschodzie
panowanie rosyjskie sigao Oceanu Spokojnego. Rosja carska stana przed dyle
208
 matem, co dalej: czy skoncentrowa si na koniecznych reformach wewntrznych
i dokoczy dzieo modernizacji pastwa na wzr zachodnioeuropejski, czy te w
czy si aktywnie w polityk europejsk i podj prb rozszerzenia swojej strefy
wpyww. Wyobraenia elity rosyjskiej o dalszym stylu dziaania i geostrategii wa
hay si pomidzy pragmatycznym izolacjonizmem a pen rozmachu aktywnoci
midzynarodow10.
Wybr nastawiony na zwikszenie aktywnoci rosyjskiej w stosunkach midzyna
rodowych zaway na dalszym rozwoju kraju i w dugoletniej perspektywie okaza si
nietrafny, przyczyniajc si upadku cesarstwa rosyjskiego. Przede wszystkim rezyg
nacja z reform wewntrznych przyczynia si do utrwalenia carskiego militarnego ab
solutyzmu, wywoujcego z czasem coraz wikszy opr spoeczny, brak reform przy
czyni si do utrwalenia feudalnych instytucji spoecznych, ktre nie byy w stanie
stawi czoa wymaganiom modernizacji i wczenia Rosji do wielkiej rewolucji prze
mysowej, u ktrej progu staa wwczas Europa Zachodnia, ponadto zasoby rosyjskie
zostay wykorzystane nie do celw reformy pastwa, ale zuyte na konflikty zbrojne,
ktre przynosiy niewielkie zyski terytorialne, lecz prowadziy do wielkich kosztw.
Nie brako w Rosji gosw, ktre ostrzegay przez polityk ekspansji. Dua cz
elity rosyjskiej zwracaa uwag, i celem generalnym polityki cara powinno by za
pewnienie szczcia mieszkacom imperium, co oznacza konieczno pokoju, ktry
umoliwi Rosji spokojny rozwj. Pisano, i potrzeba pokoju dla Rosji jest konieczna,
gdy nawet wygrana wojna moe j tylko osabi, przysporzy problemw, rozprasza
jc siy, ktre nie s ju proporcjonalne do dugoci granic, a take i rozszerzenie gra
nic pastwa postpio tak daleko, e nie moe ono by ju dobrze rzdzone. Jak pisa
dziaacz pastwowy Siemion Woroncow: bd w rozpaczy, jeli okae si, e istniej
u nas plany powikszenia terytorium". Wrd rosyjskich zwolennikw pasywnej
geostrategii znajdowali si tacy dziaacze pastwowi, jak Nikita Panin, Siemion Wo
roncow, Aleksander Woroncow, Wiktor Koczubej. Byy to osoby w rnym wieku,
o rnych pogldach politycznych, przynalece do rnych koterii dworskich. Jedyne
co ich czyo to przekonanie, i polityka ekspansjonizmu jest dla Rosji zgubna.
Mimo tych ostrzee wybrano jednak geopolityczn drog ekspansji terytorial
nej. Wydaje si, i to wwczas uksztatowaa si specyficzna rosyjska wyobrania
geopolityczna, ktr wiele lat pniej, w odniesieniu do ZSRR, opisywa Ryszard
Kapuciski w ksice Imperium: w maych i rednich krajach wiata nie ma odpo
wiednika warstwy, o ktrej tu mowa. W krajach takich elity s zajte swoimi sprawa
mi wewntrznymi, swoimi lokalnymi rozgrywkami, swoim zamknitym podwrkiem.
Natomiast w Imperium warstwa rzdzca (ale czsto i lud) ma zupenie inn skal
mylenia, wanie skal imperialn i szerzej globaln, skal wielkich cyfr, wielkich
przestrzeni, kontynentw i oceanw, poudnikw i rwnolenikw geograficznych, at
mosfery i stratosfery, ba Kosmosu (...), Midzy Rosjaninem i jego Imperium istnieje
silna i ywa symbioza, losy mocarstwa to co, czym si Rosjanin prawdziwie i g
boko przejm uje'2. Wraz z powikszaniem si terytorium pastwa rosy ambicje elit
politycznych, rozszerza si take ich horyzont geopolityczny, ktry obejmowa ju
nie tylko ziemie ruskie, ale cay kontynent eurazjatycki od Atlantyku a po Ocean
Spokojny. Geopolityczn strategi Rosji zdominowa pogld, i Rosja jest i powinna

10 J. Czubaty, Rosja i wiat, W arszawa 1997, s. 103.

11 Ibidem , s. 104.
12 R. Kapuciski, Imperium, Warszawa 1997, s. 202-203.

209
by pierwszym pastwem wiata i dlatego powinna sprawowa nadzr nad wszyst
kimi posuniciami i zwizkami wadcw silnych w Europie, aby nie przedsiwzili
czego niebezpiecznego dla Rosji13, przy czym rywalizacja o utrzymanie wpyww
na obszarach uwaanych za wane z punktu widzenia cesarstwa rosyjskiego dotyczy
a m.in. takich obszarw, jak Francja, Niemcy, Wochy, Turcja, Persja, a nawet Egipt.
Horyzont geograficzny i wyobrania geopolityczna elit rosyjskich zaczy przekra
cza wszelkie moliwe granice.
Trzeba przy tym take auway, i sytuacja zewntrzna nie sprzyjaa polityce izo-
lacjonizmu i skoncentrowaniu si na reformach wewntrznych. Panowanie Aleksan
dra i przypado na czasy wojen napoleoskich w Europie i walki o dominacj na kon
tynencie europejskim, wic chcc nie chcc Rosja zostaa wczona do tej rywalizacji.
Aleksander ( niechtnie odnosi si do aspiracji francuskich i do samego Napoleona,
efektem tego by udzia Rosji w tworzonych koalicjach antynapoleoskich, w ktrych
obok tradycyjnych sojusznikw Rosji - Prus i Austrii, znalaza si take Anglia. Po
pokonaniu Napoleona zwycizcy postanowili stworzy w Europie nowy system po
lityczny. Geopolityczny porzdek w Europie po okresie wojen napoleoskich zosta
ustalony na Kongresie Wiedeskim, w ktrym osobisty udzia bra car Aleksander 1.
Chcia on odgrywa gwn rol na Kongresie i wierzy, e celem Rosji i jego
osobistym powinno by zapewnienie pokoju w Europie i ocalenie ludzkoci. W jego
wizji nowego porzdku europejskiego czyy si marzenia i fantazje, czsto o zabar
wieniu religijnym, z jego planami politycznymi. Aleksander I, podobnie jak i cz
rosyjskich elit politycznych, po pokonaniu Napoleona zacz ywi irracjonalne prze
konanie, i Rosja ma do spenienia misj, ktr jest ustanowienie braterstwa pastw
europejskich i pokoju midzy nimi, ktrej gwarantem bd wadcy europejscy. Alek
sander I, ktry znajdowa si wwczas pod wpywem koncepcji religijno-mistycznych
goszcych konieczno powizania religii i polityki w celu zorganizowania Europy
na zasadach chrzecijaskich, uwaa, e ukad europejski potrzebuje spoiwa ideolo
gicznego, ktre cementowaoby porozumienie, a osobist misj carajest doprowadze
nie do sojuszu chrzecijaskich wadcw i zbawienie caej Europy.
Mistyczno-religijny konserwatyzm cara Aleksandra I i przekonanie o wyjtkowej
roli Moskwy jako obrocy europejskiego status quo mocno wpyny na rosyjskie
koncepcje geopolityczne, co szczeglnie uwidocznio si za rzdw jego nastpcy
Mikoaja I. Utopijne koncepcje geopolityczne, silnie wpywajce na wyobrani po
lityczn elit rosyjskich, doprowadziy Rosj do konfliktu prawie ze wszystkimi mo
carstwami Europy.
Trzydziestoletnie panowanie Mikoaja I, ktre przynioso Rosji znaczne sukcesy
polityczne, zwycistwa militarne i nabytki terytorialne miao jednak w perspektywie
dugoterminowej negatywne konsekwencje. Podobnie jak w przypadku Rzeczpo
spolitej w okresie dynastii Wazw zaangaowanie pastwa rosyjskiego w rozliczne
konflikty militarne przy jednoczesnym zaniechaniu reform wewntrznych stao si
rdem jego przyszych saboci. Zasoby i energia pastwa zostay zuyte na czsto
niepotrzebne i nie zwizane z interesami pastwa akcje militarne. Ostrzeeniem dla
elit rosyjskich przed kontynuowaniem tej polityki staa si wojna krymska, wywo
ana przez imperialne ambicje cara przekonanego, e Rosja jest w stanie zmierzy
si z potg caej Europy. Niespodziewanie wojna ta zakoczya si wielk klsk

13 J. Czubaty, op. cit., s. 104.

210
militarn i prestiow, ukazujc sabo pastwa rosyjskiego i prawie doprowadza
jc do jego bankructwa.
Koczcy wojn traktat paryski zosta podpisany przez nastpc Mikoaja 1, cara
Aleksandra II. Okres jego panowania (1855-1881) by wany pod wzgldem geopo
litycznego rozwoju kraju przede wszystkim ze wzgldu na zmian dotychczasowych
priorytetw. Symbolem nowej epoki sta si minister spraw zagranicznych Aleksander
Gorczakow, ktry po przegranej przez Rosj wojnie krymskiej stwierdzi, e w polity
ce zagranicznej Rosja nie moe obraa si na Europ, a powinna skoncentrowa si na
rozwizywaniu swoich problemw wewntrznych, aby zreformowa kraj, jego ycie
pastwowe i spoeczne. Gorczakow postawi na rozbudow kontaktw Rosji z krajami
Europy, utrzymanie pokoju w Europie, a take rozwj ekonomicznych i politycznych
zwizkw z krajami innych kontynentw: USA, Chinami i Japoni. Gorczakow skie
rowa polityk Rosji na utrzymanie pokojowych stosunkw z krajami europejskimi
i by take zwolennikiem przyjani Rosji z USA14.
Wpyw na polityk pastwa rosyjskiego zaczli mie wwczas konserwatywni
dziaacze pastwowi, zwolennicy tradycji i silnego pastwa. W centrum zaintereso
wania konserwatyzmu rosyjskiego, niezalenie od rnych form, ktre przybiera,
znajdowa si problem tradycja a modernizacja, ktry bardzo czsto rozpatrywany
by wraz z prbami okrelenia miejsca rosyjskiej cywilizacji w kontekcie cywilizacji
wiatowej w ramach problemu Rosja a Europa. Dziki temu mona wskaza na kilka
wsplnych pogldw obecnych w historycznym systemie rosyjskiego wiatopogldu
konserwatywnego: uznanie koniecznoci kierowania Rosji na drog wasnego, swoi
stego, narodowego rozwoju, odmiennego od zachodnich drg rozwojowych zarwno
w politycznym, jak i w duchowo-kulturowym aspekcie. Zwizana bya z tym krytyka
liberalizmu, parlamentaryzmu i socjalizmu, uznanie nieuchronnoci samodzierawia
w Rosji, dopuszczenie moliwoci reform tylko w ramach istniejcego systemu w celu
usprawnienia i utwierdzenia monarchii; obecno w konserwatywnych pogldach sta
ych elementw myli religijnej (prawosawnej), podkrelanie znaczenia prawosawia
w pastwowo-politycznym yciu spoeczestwa, jako idei lecej u podstaw narodu
rosyjskiego i decydujcej o jego wyjtkowym, duchowym charakterze, w tym kontek
cie podkrelano te rol cara jako pomazaca boego; zachowanie hierarchii spo
ecznej jako podstawy samodzierawia i odbicia hierarchii Krlestwa Niebieskiego;
zachowanie jednolitego i niepodzielnego imperium rosyjskiego; uwzgldnienie spe
cyfiki rosyjskiej ekonomiki i dominacji w niej sektora rolniczego w procesach kapita
listycznej modernizacji kraju. Konserwatyci rosyjscy w sferze polityki zagranicznej
gosili zasady samoograniczenia i samowystarczalnoci15.
W tym okresie najbardziej reprezentatywne pogldy dla konserwatywnie nasta
wionych elit polityczno-pastwowych mona znale w pracach Grigorija Trubiec-
kiego, ktry w pracy Rossija kakw ielikaja dzierawa wystpowa przeciwko wcza
niu Rosji w europejskie konflikty. Z tego te punktu widzenia bardzo pozytywnie
ocenia on decyzj administracji cara Aleksandra III obudow ie kolei transsyberyj
skiej, gdy uwaa, i wzmocni to integralno terytorialn Rosji i zwrci jej uwag
na swoje posiadoci na wschodzie16. Grigorij Trubiecki by przeciwnikiem dalszego

14 K. Kulmanow, Prioritety wnieszniej poliliki Rossii i sowriemiennyje miedunarodnyje otnoszenija,

Moskwa 2002, s. 14-19.
15 Rossijskaja ciwilizacija, pod red. M. P. Mczedowa, Moskwa 2003, s. 254.
16 G. N. Trubiecki, Rossija kak wielikaja dzierawa, Sankt-Petersburg 1910, s. 37, 47.

211
 rozszerzania terytorium Rosji, gdy uwaa, i najwaniejszym celem powinna by
ochrona istniejcej ju- przestrzeni. Wedug niego polityka imperializmu powinna
ustpi miejsca zabezpieczeniu i ochronie zebranych ju posiadoci, a gwne zada
nie pastwa rosyjskiego widzia nie w dalszej ekspansji, ale w budowie sieci trans-
kontynentalnych drg17. W podobny sposb na problemy polityki rosyjskiej patrzy
jego brat Jewgienij Trubiecki, ktry interesowa si wpywem czynnika historycznego
i geograficznego na procesy polityczne. Zwraca on uwag, i wielko terytorium
Rosji uksztatowaa w Rosjanach nieagresywn samowiadomo i nieobecno zain
teresowania dalszym rozwojem terytorialnym. Zwraca on uwag, podobnie jak i jego
brat, i polityka agresji moe przynie Rosji tylko szkody i dlatego trzeba skoncen
trowa si do wewntrz, aby umocni swoje posiadoci, co nazywa terytoria
lnym konserwatyzmem 18. Idee braci Trubieckich, w duym stopniu zapomniane,
wskazuj, i W rosyjskim myleniu geopolitycznym pojawiay si gosy nawoujce
do ochrony wasnej przestrzeni geostrategicznej i ograniczenia nadmiernej ekspansji,
ktra moe zagrozi stabilnoci pastwa.
Take w okresie istnienia ZSRR ekspansjonistyczne koncepcje geopolityczne
wspwystpoway z tendencjami do samoizolacji i autarkii. Przedstawicielem radzie
ckich ekspansjonistw by przede wszystkim Lew Trocki, uznawany za twrc kon
cepcji rewolucji permanentnej. W geopolitycznym krajobrazie wiata idea rewolucji
permanentnej oznaczaa, i rewolucja socjalistyczna, ktra rozpocza si w ZSRR,
nie moe zakoczy si na rewolucji narodowej, ale musi przeksztaci si w rewo
lucj wiatow. Rewolucja narodowa nie jest samoistnym celem; ona jest tylko
wstpem do rewolucji midzynarodowej i powinna realizowa nie narodowe, a inter-
nacjonalistyczne cele. Rewolucja socjalistyczna zaczyna si co prawda na arenie mi
dzynarodowej, ale rozwija si w rewolucj internacjonalistyczn i wiatow. W takim
obrazie rewolucja socjalistyczna stanowi rewolucj permanentn, niezalenie od jej
nasilenia i czasowego uspokojenia, gdy nie ma ona swojego koca a do ukoczenia
budowy nowego spoeczestwa na caej planecie19. Trocki wskazywa take na drogi
urzeczywistnienia wiatowej rewolucji: rewolucja w Rosji, rewolucja w Niemczech,
narodowe wyzwolenie narodw Azji, pokonanie USA, co otworzy drog dla ustano
wienia komunistycznego porzdku w caym wiecie.
W opozycji do idei rewolucji permanentnej ksztatowaa si koncepcja Jzefa
Stalina: socjalizmu w jednym kraju. Koncepcja ta pojawia si w szczeglnym mo
mencie rozwoju pastwowoci radzieckiej, kiedy upady nadzieje no to, i proces
rewolucyjny rozszerzy si na gwne kraje europejskie i nastpi przewrt wiatowy.
Przywdcy radzieccy co prawda zakadali, co byo jednym z aksjomatw ideologii
bolszewickiej, e Rosja zapocztkowaa proces, ktry na mocy praw dziejowych musi
w kocu obj cay wiat. Z uwagi jednak na porak rewolucji na Zachodzie Rosja
nie musz przystpi do samodzielnego przeksztacenia wasnego kraju20. Polityka
Stalina zostaa skoncentrowana na zapewnieniu Rosji samowystarczalnoci oraz bez
pieczestwa zewntrznego, czemu suya m.in. polityka gospodarcza ZSRR zaka
dajca rozbudow przede wszystkim przemysu cikiego, ktry stwarzajc podstawy
rozwoju innych gazi przemysu buduje te potg militarn kraju, co oznaczao wy

17 Ibidem, s. 60.
18 N. M. Sirota, Osnowy geopolitiki, Sankt-Petersburg 2001, s. 51.
^9 L. Trocki, Permanentnaja rewolucja, Berlin 1930, s. 16, 167.
0 L. Koakowski, Gwne nurty marksizmu, t. III, Pozna 2000, s. 31.

212
sunicie na plan pierwszy polityki bezpieczestwa. Podstaw polityki wewntrznej
Stalina byo zaoenie, i rozwj gospodarczy bdzie dokonywa si w sposb autar
kiczny, wasnymi, wewntrznymi rodkami. Stalinowski izolacjonizm by wynikiem
przekonania, i Rosja jest krajem otoczonym przez nieprzyjazne kraje kapitalistycz
ne. Dlatego te ZSRR rozwija si w warunkach daleko posunitej autarkii. Pogo
za maksymaln samowystarczalnoci staa si jedn z przyczyn technologicznego
i ekonomicznego zacofania kraju. Trzeba jednak pamita, i w latach trzydziestych
Zwizek Radziecki pooy podwaliny swojej potgi industrializacyjnej, a zacofana
Rosja przebya stosunkowo szybk drog modernizacji przemysowej. Stworzono
ogromn baz przemysu cikiego, bogate zaplecze surowcowe i energetyczne, wiel
ki potencja zbrojeniowy. Pami o tym aspekcie polityki stalinowskiej moe wywo
ywa przekonanie o pozytywnych cechach izolacjonizmu.
Po zakoczeniu drugiej wojny wiatowej wadze radzieckie uznay, i dla bezpie
czestwa Rosji Radzieckiej konieczne jest ustanowienie wzdu zachodniej granicy
kraju zaprzyjanionych reimw penicych rol buforowego kordonu sanitarnego
zabezpieczajcego Rosj przez ponown agresj ze strony Zachodu. W latach sie
demdziesitych pod rzdami Leonida Breniewa nastpi wzrost aktywnoci ZSRR
w wiecie i zmiana geopolitycznych wyobrae elit radzieckich co do roli ZSRR
w wiecie. Sukcesy, takie jak np. wystrzelenie w 1957 r. przez ZSRR sputnika, mia
y wiadczy, e model radziecki jest efektywny i moe konkurowa z rozwinitymi
krajami zachodnimi. Powstaa wwczas geopolityczna koncepcja ograniczonej suwe
rennoci pastw socjalistycznych, zwana potocznie doktryn Breniewa. Doktryna
Breniewa odwoujc si do ideologii marksistowskiej, goszcej wyszo sprawy
wiatowego zwycistwa proletariatu nad interesami narodowymi i pastwowymi, da
waa prawo do interwencj i w kadym kraju, w ktrym zagroona bya dominacja partii
komunistycznej. Wyartykuowanie zasady ograniczonej suwerennoci miao wpyn
hamujco na ruchy opozycyjne pojawiajce si w pastwach bloku radzieckiego21.
Praktycznym zastosowaniem doktryny Breniewa bya inwazja na Czechosowacj,
ale przede wszystkim radziecka interwencja w Afganistanie w latach 1979-1989.
ZSRR odstpi od doktryny Breniewa dopiero po objciu w 1985 r. urzdu sekre
tarza generalnego KPZR przez Michaia Gorbaczowa. W okresie jego rzdw zostaa
przyjta polityka nastawiona na gbok reform systemu politycznego, gospodarcze
go i spoecznego Zwizku Radzieckiego. Zainicjowana przez Gorbaczowa polityka
pierestrojki (przebudowy) doprowadzia do demokratyzacji Rosji oraz do zakocze
nia zimnej wojny i dwublokowej (wschd - zachd) konfrontacji w wiecie.
Niepowodzenie idei wsplnego europejskiego domu Michaia Gorbaczowa, roz
pad ZSRR, a take fiasko liberalnych reform gospodarczych Borysa Jelcyna spowo
dowao utrat przez Rosj jej autorytetu oraz pozycji midzynarodowej. Utrzymanie
przez rozwinite pastwa Zachodu partnerskich stosunkw z Rosj wynikao raczej
z obawy przed moliwoci destabilizacji politycznej w kraju dysponujcym znacz
cym potencjaem militarnym (w tym take broni jdrow) ni byo rzeczywistym
uznaniem wartoci i potencjau kraju. Rosja nie otrzymaa wydatnej pomocy ekono
micznej ani te nie zostaa wczona do zachodnich struktur politycznych, gospodar
czych i wojskowych. Niektre krgi rosyjskiej inteligencji i elit politycznych nie byy
w stanie pogodzi si z tendencjami odrodkowymi i suwerennoci pastw Wspl

21 K. Chojnicka, D oktryna Breniewa, (w:) Idee w Rosji. Leksykon, t. 3, d 2000, s. 66-67.

213
noty Niepodlegych Pastw i poszukujc uzasadnienia dla swoich koncepcji geopoli
tycznych zaczy odwoywa si do eurazjatyzmu.
W polityce rosyjskiej relikty imperialnego mylenia cieray si z idealizmem ro
syjskich atlantystw, ale coraz bardziej widoczna stawaa si dominacja konserwa
tywnie nastawionej czci elit pastwowo-politycznych, czyli zwolennikw silnego
pastwa, ktrzy w odniesieniu do problemw polityki zagranicznej gosili potrzeb
samoograniczenia i samowystarczalnoci. Uznali oni, i Zachd nie spenia poka
danych w nim przez reformatorw nadziei, a wrcz odwrci si od Rosji. Rosja po
winna zaj si przede wszystkim sanacj wewntrzn i zrezygnowa na pewien czas
z mocarstwowych ambicji, aby po naprawie, wykorzystujc sprzyjajce okolicznoci
powrci do rodowiska midzynarodowego jako jego wany podmiot, ktrego
stanowiska nie mona ignorowa22. Opcja ta akcentowaa konieczno odbudowy sil
nej pastwowoci, zachowania wasnej tosamoci i samowystarczalnoci, ochrony
tradycji i odnowy moralnej spoeczestwa. W dyskusjach powiconych rosyjskiej
geostrategii coraz czciej zaczto przywoywa posta dziaacza pastwowego i mi
nistra spraw zagranicznych w okresie rzdw cara Aleksandra II - Aleksandra Gor-
czakowa. Zaczto podkrela, i wspczesna Rosja znalaza si w podobnej sytuacji
jak po przegranej wojnie krymskiej i pokoju paryskim w 1856 r., co powoduje, i
we wspczesnej Rosji zaadoptowano strategi polityki zagranicznej podobn do tej,
jak zaproponowa Gorczakow23. Gorczakowszczyna dzi oznacza przede wszyst
kim pragmatyczn strategi ukierunkowan na przeamanie kryzysu wewntrznego,
nastpnie wzmocnienie siy pastwa i stopniow redukcj dystansu pomidzy istnie
jcym na arenie midzynarodowej status quo a porzdkiem moliwym do zaakcepto
wania. W strategii polityki zagranicznej Federacji Rosyjskiej zakada si, e polityka
zagraniczna ma by w obecnej sytuacji funkcjonalna wobec reform wewntrznych, tj.
stwarza jak najkorzystniejsze ramy zewntrzne dla ich przeprowadzenia. Podobnie
jak i po 1856 r. wspczesna Rosja koncentrujc si na problemach wewntrznych cza
sowo wycofaa si z prb odgrywania wiodcej roli w rodowisku midzynarodowym.
Krok ten bdcy dla pastwa i spoeczestwa przyzwyczajonego do odgrywania roli
supermocarstwa powodem rozczarowania i niezadowolenia, podyktowany zosta ko
niecznoci odbudowy potencjau wewntrznego, co umoliwi ma powrt Rosji do
grona wiodcych krajw w wiecie24. Powoujc si na tradycje Gorczakowa wskazu
je si, i na obecnym etapie rozwoju kraju najwaniejsz wartoci i podstawowym
interesem narodowym dla Rosji jest zapewnienie wzrostu poziomu ycia obywateli
i zabezpieczenie godziwego ycia jednostki na podstawie ochrony praw i swobd
obywatelskich i rozwoju ekonomii pastwa. Tak wic celem jest nie ekspansja ze
wntrzna, jak to miao miejsce w przeszoci, ale koncentracja do wewntrz, odbudo
wa poziomu ycia obywateli i poprawa jakoci ycia. Jest to priorytet caej polityki
rosyjskiej, a polityka zagraniczna ma stworzy sprzyjajce warunki zewntrzne, ma
chroni zasoby i interesy Rosji bez wdawania si w konfrontacj25.

22 Federacja Rosyjska 1991-2001, pod red. J. Adamowskiego i A. Skrzypka, W arszawa 2002,

s. 276-277.
23 F. Splidsboel-Hansen, Past and future meet: Aleksander Gorchakov and Russian foreign policy,
Europe-Asia Studies 2002, vol. 54, nr 3, s. 377-378.
24 Ibidem, s. 390.
25 S. W. Kortunow, Rossija: nacionalnaja identicznost' na rubiee wekw, Moskwa 1997, s. 13.

214
 Na rosyjskie mylenie geopolityczne wielki wpyw zaczy zdobywa sobie nurty
mylenia, ktre mona zakwalifikowa jako izolacjonizm, zakadajce, i rosyjska
polityka ekspansji kosztowaa Rosj i nard rosyjski zbyt wiele wysiku. Nowy ro
syjski izolacjonizm przyjmuje, i rosyjsko-radzieckiego imperium ju nie ma i nie
bdzie. Dlatego te trzeba zacz y w nowych realiach, a nie odwoywa si do uto
pijnych idei braterstwa narodw radzickich. Zgodnie z zaoeniami wspczesnego
rosyjskiego nowego izolacjonizmu naley zrezygnowa z polityki utrzymywania
specjalnych stosunkw z krajami WNR ktre korzystaj z rosyjskiego wsparcia
gospodarczego (preferencyjne ceny ropy i gazu), a jednoczenie w coraz wikszym
stopniu zacieniaj wspprac z geopolitycznymi przeciwnikami Rosji. Wspczes
na Rosja boryka si z gbokim kryzysem wewntrznym, jest wic zbyt saba poli
tycznie, aby przeciwdziaa wpywom innych pastw na bye republiki radzieckie.
Jak pisa Aleksander Soenicyn, Rosja nie ma si na budow i utrzymanie imperium.
Rosja nie powinna take pretendowa do tego, aby by czci Europy, ale jej wszyst
kie wysiki polityczne i strategiczne powinny zosta ukierunkowane na rozwj cywi
lizacyjny Rosji.
W okresie kryzysu, ktry dotkn pastwo rosyjskie na przeomie lat 80. i 90.
XX w., dostrzeono, e utrzymywanie si spoecznoci i terytoriw nie posiadaj
cych zwizkw kulturalno-cywilizacyjnych z pastwem rosyjskim nie przyczynia si
do stabilnego rozwoju kraju i jest zbyt kosztowne. Zaproponowano wic odrzucenie
peryferii i wycofanie si do obszarw zamieszkiwanych przez ludno uwaajc si
za Rosjan, gdy w ten sposb mona stworzy silne i sprawnie zarzdzane pastwo26.
Wydaje si, e zmiana filozofii rozwoju pastwa i rezygnacja z dominacji na obsza
rach pooonych na peryferiach wie si z przemianami cywilizacyjnymi wspczes
nego wiata, w ktrym pojcie terytorium przestano wiza z si. Dawniej sia i pre
sti byy jednoznaczne z posiadaniem ogromnych obszarw i duej liczby ludnoci.
W dzisiejszym wiecie liczy si aspekt ekonomiczny i jakociowy, czyli jak bogate,
jak zaawansowane technologicznie jest dane pastwo, jak wielka jest jego wymiana
handlowa, jak wyksztacone jest jego spoeczestwo. Rosja zdobya pozycj poli
tyczn w wiecie dziki rozprzestrzenieniu swoich granic. Jednake wobec wyzwa
budowy spoeczestwa postindustrialnego skoczya si moliwo rozwizywania
problemw wewntrznych metodami ekstensywnymi i zrozumienie tego faktu ozna
cza daleko idc przemian w mentalnoci Rosjan. Rosyjski izolacjonizm ma swoje
specyficzne cechy. Jego gwnym zaoeniem jest to, i Rosja musi skoncentrowa si
na rozwizywaniu problemw wewntrznych w celu odbudowy kraju. Celem takiego
izolacjonizmu jest jednak zreformowanie kraju po to, by mg on na powrt sta si
znaczcym podmiotem midzynarodowym. Jest to strategia obliczona raczej na zy
skanie czasu koniecznego do realizacji reform spoeczno-gospodarczych.

26 A. Soenicyn. Jak odbudowa Rosj, Krakw 1991, s. 26-30.

215
 Rozdzia II
R osja jako w iat sam w sobie -
- m ylenie cyw ilizacyjne w rosyjskiej geopolityce

W 1996 r. w pracy National identity and geopolitical visions Gertjan Dijkink anali
zujc wyobraenia przestrzenne poszczeglnych pastw uy wobec Indii okrelenia
a world in itself, zwracajc uwag, i zarwno dla indyjskich elit politycznych, jak
i duej czci spoeczestwa indyjskiego podstawowym wyobraeniem dotyczcym
geopolitycznej tosamoci pastwa indyjskiego jest przekonanie, i Indie s osobnym
regionem geopolitycznym odrbnym od reszty wiata, wiatem samym w sobie,
swoistym mikrokosmosem, krajem, ktry ze wzgldu na swoje pooenie geopoli
tyczne oraz histori moe sta si mostem czcym Wschd z Zachodem. To prze
konanie byo podstaw geopolitycznej strategii pastwa w okresie zimnowojennym,
dystansowania si Indii od polityki dwublokowej, przyjcia na siebie roli lidera ruchu
pastw niezaangaowanych, wykorzystywania wzorcw i pomocy w modernizacji
kraju zarwno od ZSRR, jak i od zachodnich demokracji27.
Okrelenie uyte przez Gertjana Dijkinka wobec Indii mona odnie take do spo
sobu, w jaki tosamo midzynarodow Rosji zaczli okrela przedstawiciele tzw.
geocywilizacyjnej szkoy w rosyjskim myleniu geopolitycznym, przekonani o tym, i
Rosja nie stanowi ani czci Azji (Wschodu), ani czci Europy (Zachodu), ale jest
odrbnym regionem geopolitycznym i powinna zatem prowadzi wielowektorow
polityk zagraniczn, zachowujc rwnowag w stosunkach pomidzy wspczesny
mi mocarstwami zarwno europejskimi, jak i azjatyckimi. Przekonanie o konieczno
ci przyjcia bardziej neutralnej strategii zagranicznej i odejcia od rozpatrywania
geopolitycznej strategii Rosji tylko w kategoriach Wschd, Zachd, heartland, potg
kontynentalnych i morskich, dojrzewao w Rosji stopniowo wraz z coraz powszech
niejszym dostrzeganiem nieefektywnoci atlantyckiej i neoeurazjatyckiej koncepcji
geopolitycznej. Du rol w przewartociowaniu rosyjskiego postrzegania swojego
miejsca w wiecie odegray prace zwizane z wykorzystywaniem w analizach geo
politycznych paradygmatu cywilizacyjnego, ktry dziki pracy Samuela Huntingtona
sta si jednym z gwnych sposobw na opisanie wspczesnego porzdku politycz
nego. Wspczesne podejcie cywilizacyjne sprowadza si do przekonania, i tworz
cy si ad midzynarodowy determinowany bdzie przez sprzecznoci cywilizacyjne,
tzn. e dawny konflikt ideologiczny zastpi konflikty nowego typu, ktrych podsta
wowym rdem bd rnice kulturowe. Z punktu widzenia geopolityki tosamo
cywilizacyjna stanowi gwny element integrujcy wielkie grupy ludzi i zamieszki
wan przez nich przestrze.
W rosyjskiej myli geopolitycznej autorzy podejmujcy problematyk cywilizacyj
n wiele miejsca powicili przede wszystkim uzasadnianiu istnienia osobnej cywiliza
cji rosyjskiej, stanowicej jeden z kluczowych elementw geopolitycznej przestrzeni
wiata, i gwn uwag zwrcili na identyfikowanie cech stanowicych o specyfice
rosyjskiej cywilizacji. Zaczto zatem coraz czciej podkrela i akcentowa przede

27 G. Dijkink, National identity and geopolitical visions, Londyn 1996, s. 128-138.

216
wszystkim odrbno i specyfik Rosji, a take konieczno ochrony swojej tosa
moci cywilizacyjnej przez odrzucenie wpyww zewntrznych. Ten ostatni motyw,
bdcy jednym z kluczowych elementw tej teorii, zblia szko cywilizacyjn
wanie do izolacjonizmu, niezalenie od faktu, i wielu zwolennikw mylenia cy
wilizacyjnego widzi istot rosyjskiej tosamoci w jej eurazjatyckoci, co zblia
ich ku neoeurazjatyzmowi. Neoeurazjatyzm jest jednak zdecydowanie bardziej na
stawiony ekspansjonistycznie, co szczeglnie wida w jego skrajnych formach,
jak np. w pracach Aleksandra Dugina, natomiast w przypadku nurtu cywilizacyjnego
wikszo jego przedstawicieli moliwo ekspansji ogranicza tylko do granic histo
rycznej Rosji, odrzuca utopijne idee budowy eurazjatyckiego imperium ldowego
i uznaje, i gwnym celem powinna by nie ekspansja, ale zapewnienie bezpiecze
stwa rosyjskiemu pastwu i ochrona samoistnoci rosyjskiej cywilizacji.
Wspczesne rosyjskie mylenie geocywilizacyjne bazuje gwnie na niechci
wobec wpyww zewntrznych, co oznacza skonno do budowania obrazu Rosji
jako samowystarczalnego i kulturowo antyzachodniego kraju, ktry jest zmuszony
walczy o przetrwanie we wrogim mu pozimnowojennym wiecie zdominowanym
przez USA28. Dla geocywilizacjonistw we wspczesnej Rosji naley chroni specy
fik rosyjskiego wiata. W obliczu zagroe zewntrznych podkrela si szczegln
warto i unikalno rosyjskiej kultury i rosyjskiej duchowoci. Podkrelanie war
toci i obron wasnej narodowej kultury i tradycji uznaje si za jedn z podstawo
wych determinant dziaania rosyjskiej polityki, w tym take zagranicznej. Rosja musi
chroni swoj tosamo przede wszystkim w duchu wasnej kulturowej tradycji.
Niezalenie od koniecznoci modernizacji na wzr krajw Zachodu, naley zacho
wa priorytet kultury przed ekonomi i polityk, aby zachowa priorytet moralnych
i duchowych wartoci nad wartociami materialnymi. Uznaje si bowiem, i o ile
ekonomia i polityka we wspczesnym wiecie dziel ludzi i narody i tworz hie
rarchi, o tyle poszanowanie odmiennoci kulturowej, w ktrej kady ma prawo do
zachowania swojej samoidentyfikacji, rodzi dialog i pomaga odkry w drugich naro
dach wolnych i rwnych partnerw. Kultura jest wic symbolem wsplnoty i dialogu,
std te bardzo silny opr przed wpywami zewntrznymi, ktre mogyby zniszczy
tosamo rosyjsk i zagrozi historycznemu bytowi narodu29. Jest to zatem wybr
drogi poredniej pomidzy bezkrytyczn akceptacj wzorw zachodnioeuropejskich
(atlantyzm) a ich odrzuceniem i bezkrytycznym odwoywaniem si do rosyjskiej tra
dycji (neoeurazjatyzm i neobizantyzm). Rosja powinna si modernizowa, zacho
wujc przy tym swoj tosamo kulturow i specyfik. Nie jest to zatem strategia
beznadziejnych usiowa odizolowania kraju od wspczesnego wiata, ale polityka
wprowadzenia modernizacji bez ulegania politycznym wpywom Zachodu i zacho
wania podstawowych wartoci i zwyczajw rodzimej kultury. Zwolennicy mylenia
cywilizacyjnego przyszo Rosji upatruj w odbudowie jej mocarstwowej pozycji
w wiecie, ale uwaaj, i najwaniejszym celem dla Rosji jest nie tyle ekspansja
na obszarze byego ZSRR, ile przede wszystkim stworzenie podstaw cywilizacyjnej
samowystarczalnoci pastwa i jego ekonomicznej potgi. W odrnieniu od nurtw
ekspansjonistycznych w rosyjskim myleniu geopolitycznym zakadaj umiarkowan
ekspansj rodkami polityczno-ekonomicznymi do granic historycznej Rosji, gdy

28 A. P. Cygankw, P. A. Cygankw, op. cit., M oskwa 2006, s. 51.

29 Rossijskaja ciwilizacija..., s. 445.

217
uznaj, e terytorium nie stanowi ju dostatecznej podstawy mocarstwowoci, ktr
staje si raczej potga ekonomiczna30.
We wspczesnej rosyjskiej literaturze podkrela si, i geopolityka cywilizacyjna
pozwala wyj poza geograficzne i ekonomiczne uproszczenia i wczy do analiz
rodowiska midzynarodowego wiele zmiennych ignorowanych przez klasyczn
geopolityk31. Jest to nurt bardzo popularny, nie tyle ze wzgldu na entuzjastyczn
recepcj pogldw Huntingtona, ile przede wszystkim ze wzgldu na tradycje, jakie
mylenie geocywilizacyjne posiada w Rosji, w zwizku z czym rosyjscy uczeni trak
towani s jako prekursorzy mylenia cywilizacyjnego, ktre uznawane jest take za
wany element rosyjskiego udziau w wiatowej kulturze. Jest to o tyle usprawiedli
wione, i prekursorem podejcia cywilizacyjnego w Rosji, a zarazem i w nauce wia
towej, by Mikoaj Danilewski, ktrego prace wyprzedzay rozwaania Spenglera,
Toybeego, czy te polskiego uczonego Feliksa Konecznego. Tak wic paradygmat
geocywilizacyjny jest silnie obecny w rosyjskiej tradycji geopolitycznej i w duym
stopniu nawizuje on do tradycji Mikoaja Danilewskiego.
Danilewski antycypujc pniejsze teorie Oswalda Spenglera i ArnoldaToynbeego
uwaa, e przedmiotem bada historycznych powinny by cywilizacje, bdce auto
nomicznymi odrbnymi organizmami dziejowymi. Postp moe dokonywa si jedy
nie wewntrz danego typu; tylko do poszczeglnych typw (a nie do caej ludzkoci)
mona stosowa takie kategorie, jak modo, dojrzao i staro32. Paradygmat cywi
lizacyjny zapocztkowany przez Danilewskiego zakada, i z punktu widzenia geo
polityki tosamo cywilizacyjna stanowi gwny element integrujcy wielkie grupy
ludzi i zamieszkiwan przez nich przestrze. Cywilizacja (typ kulturowo-historyczny)
bya to wedug Danilewskiego suma narodw zjednoczonych wsplnot jzykow,
terytorialn, moralno-psychiczn, kulturow i polityczn. Kada cywilizacja stara si
rozwija cztery aspekty dziaalnoci kulturowej: 1 ) dziaalno religijn, obejmuj
c stosunek czowieka do Boga, bdcy podstaw wszystkich moralnych czynw;
2) dziaalno kulturow w cisym tego sowa znaczeniu, obejmujc naukowy, arty
styczny oraz techniczno-przemysowy stosunek czowieka ze wiatem zewntrznym,
3) dziaalno polityczn oraz 4) dziaalno spoeczno-ekonomiczn.
Wyrni on w dotychczasowej historii ludzkoci dziesi typw cywilizacji na
zywanych przez niego typami kulturowo-historycznymi (cywilizacj mia sta
nowi w peni rozwinity typ kulturowo-historyczny): egipski, chiski, asyryjsko-
-babilosko-fenicki (starosemicki), indyjski, iraski, hebrajski, starogrecki, rzymski,
arabski (nowosemicki) oraz romasko-germaski, czyli europejski; do tych typw
mona doda jeszcze dwa - meksykaski i peruwiaski, ktre zostay zniszczone za
nim doszo do ich penego rozkwitu. Danilewski uwaa, e tylko narody wchodz
ce w skad tych cywilizacji byy gwnymi aktorami historii ludzkoci, kady z nich
rozwija w sposb samodzielny duchowe i materialne podstawy ycia spoecznego
wnoszc wkad do historii ludzkoci33. Zakada take, i znaczenie typw kultu
rowych polega na tym, i kady z nich wyraa ide czowieka na swj sposb, a te
idee jako cao stanowi co oglnoludzkiego. Panowanie jednego typu kulturowo-

30 A. P. Cygankw, P. A. Cygankw, op. cit., s. 51.

31 W. A. Dergaczew, Geopolitika, Moskwa 2004, s. 76.
32 M. Danilewski, Rossija i Ewropa, (w:) Klassika geopolityki X IX wiek, sost. K. Koroliew, Moskwa
2003, s. 367, 370; A. Walicki, Zarys myli rosyjskiej, Krakw 2005, s. 336.
33 M. Danilewski, Rossija i Ewropa..., s. 370.

218
 -historycznego rozpowszechnione na cay wiat oznaczaoby stopniow degrada
cj ludzkoci34. Zwraca przy tym uwag na niebezpieczestwo pynce ze wia
ta romasko-germaskiego, majcego pretensj do stania si typem dominujcym
wrd wszystkich spoeczestw ludzkich.
Zasug Danilewskiego byo nie tylko wprowadzenie do rozwaa geopolitycz
nych pojcia cywilizacji i paradygmatu cywilizacyjnego, ale take to, i sformuowa
on pi praw rzdzcych rozwojem typw kulturowo-historycznych, co pozwalao
wedug niego rozumie dzieje poszczeglnych narodw. Uwaa on, i histori cywi
lizacji ludzkich rzdzi pi podstawowych praw: 1) typ kulturowo-historyczny two
rzy plemi lub grupa ludw charakteryzujca si wsplnym lub podobnym jzykiem;
2) aby mg nastpi rozwj cywilizacji, konieczna jest polityczna niezaleno lu
dw tworzcych dany typ kulturowo-polityczny; 3) zasady i wartoci cywilizacyjne
jednego typu kulturowo-historycznego wypracowane zostaj samodzielnie i niemo
liwe jest przekazywanie i wymiana zasad stanowicych o tosamoci cywilizacyjnej;
4) cywilizacja odpowiadajca danemu typowi kulturowo-historycznemu osiga pe
ni swojego rozwoju, kiedy uzyska niezaleno polityczn i utworzy si federacja
lub polityczny zwizek pastw nalecych do tego samego typu; 5) okres istnienia
cywilizacji jest wzgldnie krtki w porwnaniu do wczeniejszych przygotowaw
czych faz ycia historycznego35.
Zajmujc si histori wspczesn Danilewski wiele miejsca powici dwm ty
pom kulturowo-historycznym: romasko-germaskieniu i sowiaskiemu (ktry uwa
a za odrbny od Europy Zachodniej zdominowanej przez plemiona germaskie, co
oznaczao, i Sowianie i Rosja nie nale do Europy). Uznawa on, i cywilizacja
sowiaska zaczyna si dopiero formowa i wkracza do historii ludzkoci. Uwaa, i
rywalizacja wiata romasko-germaskiego (zachodu) i grecko-sowiaskiego (wscho
du) wchodzi w swoj decydujc faz, w ktrej dokonuje si stopniowy upadek cywi
lizacji zachodniej, a moe nastpi rozkwit nowego typu kulturowo-cywilizacyjnego:
sowiaszczyzny, gdy nadeszy czasy dla rozwinicia si rasy sowiaskiej w samo
dzielny typ kulturowo-cywilizacyjny, pierwszy, ktry dziki swojej specyfice bdzie
najbardziej zbliony do oglnoludzkiej cywilizacji36. Do tego, eby nowa cywilizacja
powstaa, konieczna jest ochrona wasnej tosamoci oraz rde kultury, wyplenienie
zarazy naladownictwa i niewolniczego stosunku do Zachodu, ktra zaatakowaa so
wiaskie ciao i dusz37. Aby sowiaski typ kulturowo-cywilizacyjny mg si w peni
rozwin, musi doj do konfrontacji ze wiatem romasko-germaskim i zrzucenia
jego dominacji. Bez walki ze wiatem zachodnioeuropejskim niemoliwa jest sowia
ska niezawiso polityczna, a tym samym jej rozwj jako osobnej cywilizacji. Tylko
wojna z Zachodem jest rodkiem do rozwoju kulturowych wartoci narodu rosyjskie
go oraz do wzbudzenia poczucia jednoci midzy narodami sowiaskimi i przezwy
cienia istniejcych midzy nimi rozbienoci38. Dlatego te problem wschodni (tzn.
walka o wyzwolenie Sowian yjcych pod jarzmem tureckim i austro-wgierskim

34 M. osski, Historia filozofii rosyjskiej, Kty 2000, s. 80.

35 M . Danilewski, Rossija i Ewropa..., s. 374-375; M. Danilewski, Sowiaski typ kulturowo-polityczny,
(w:) N iem arksistowskafilozofia rosyjska, pod red. L. Kiejzik, d 2001, s. 155.
36 Analizie i charakterystyce sowiaskiego typu kulturowo-historycznego powici Danilewski ostat
ni XVII rozdzia swojej pracy Rosja i Europa.
37 M. Danilewski, Sowiaski typ..., s. 153.
38 M. Danilewski, Rossija i Ewropa..., s. 632.

219
 oraz zdobycie Konstantynopola przez Rosj) powinien by rozwizany w wyniku
wojny midzy wiatem romasko-germaskim a sowiaskim, w wyniku ktrej roz
padnie si cesarstwo Austro-Wgier, pokonane zostanie imperium tureckie, a na ich
gruzach powstanie wszechslowiaska federacja ze stolic w Konstantynopolu.
We wspczesnej Rosji, nawizujc do klasycznych prac Danilewskiego, powszech
nie uznaje si, i Rosja stanowi osobny wiat i osobny typ kulturowo-polityczny.
W odrnieniu od Danilewskiego wspczenie odrzuca si przekonanie o istnieniu
cywilizacji sowiaskiej, ktrej czci byaby Rosja, odrzuca si take Huntingto-
nowskie postrzeganie Rosji jako kraju-centrum cywilizacji prawosawnej, a pod
krela si, i Rosja stanowi osobn, wieloetniczn i rnorodn religijnie samoistn
cywilizacj rosyjsk, a rosyjscy uczeni staraj si zidentyfikowa i opisa jej istot.
Na rynku wydawniczym w Rosji pojawia si bardzo dua ilo podrcznikw akade
mickich powiconych tosamoci rosyjskiej cywilizacji, a wiedza o niej jest jednym
z podstawowych elementw ksztacenia humanistycznego we wspczesnej Rosji39
i stanowi zarazem wany temat spoecznych dyskusji powiconych rosyjskiej tosa
moci narodowej.
Jednym z akademickich podrcznikw powiconych problemom tosamoci
wspczesnej Rosji jest zbiorowa publikacja pod kierownictwem Michaia Mczedowa
Rossijskaja ciwilizacija. Autorzy tej pracy uznaj za oczywisty fakt istnienie osob
nej cywilizacji rosyjskiej, ktra uksztatowaa si na obszarach Wschodniej Europy
i Pnocnej Azji. W ramy tej cywilizacji wchodz liczne spoecznoci yjce na tym
obszarze i stanowice organiczn jedno w ramach heterogenicznej, wielokulturo
wej, wieloetnicznej i wielokonfesyjnej cywilizacji rosyjskiej. Rosyjska cywilizacja
jest traktowana jako wiat sam w sobie, nie jest czci ani cywilizacji bizantyskiej,
sowiaskiej, ani te prawosawnej, ale stanowi samoistn cywilizacj uksztatowan
na rozlegych obszarach Europy Wschodniej i Azji Pnocnej. Rosyjska cywilizacja
jest traktowana przez Mczedowa jako pojcie naukowe, suce do charakterystyki
spoecznoci, ktra uformowaa si: 1) na podstawie polietnicznej w rezultacie in
tegracji wielkich i maych narodowoci wok narodu wielkoruskiego; 2) przy hi
storycznej zoonoci i wielokonfesyjnoci; oraz 3) jako synteza kultury Zachodu
i Wschodu40. Mczedow uwaa, i w rosyjskiej historiografii istniej trzy podstawowe
etapy rozwoju nauki o rosyjskiej cywilizacji. Pierwszy etap (od lat szedziesitych
XIX w. do pocztku XX w.) zwizany jest z pracami Mikoaja Danilewskiego, ktre
byy pisane pod wpywem klski Rosji w wojnie krymskiej i pogldw autora do
tyczcych miejsca politycznych relacji pomidzy wiatem sowiaskim a wiatem
germano-romaskim. Drugi etap (lata dwudzieste i trzydzieste XX w.) zwizany
jest z twrczoci eurazjatw. Skierowanie zainteresowa badawczych na problem
specyfiki rosyjskiej cywilizacji byo zwizane wwczas z kryzysem wywoanym
pierwsz wojn wiatow i krachem wyobrae o Rosji jako o wiatowym mocar
stwie. Stao si to podstaw do przemyle dotyczcych historii Rosji, jej przeszoci
i przyszoci. To wwczas w pracach Nikoaja Trubieckiego rozwinito myl o Rosji
jako o cakowicie osobnym wiecie, cywilizacji samej w sobie. Impuls do trzeciego
etapu analiz rosyjskiej cywilizacji da rozpad ZSRR, ktry wymusi prby przemyle-

39 W rd podrcznikw o charakterze akademickim warto wymieni m.in. W. W. Ilin, A. S. Achiezer,

Rossijskaja ciwilizacija. Sodieranije, granicy, wozmonosti, Moskwa 2000, s. 304; F. W. Szapowaow,
Istoki i sm ys rossijskoj ciwilizacii, Moskwa 2003, s. 624; Rossijskaja ciwilizacija..., s. 656.
40 Rossijskaja ciwilizacija..., s. 10.

220
nia rosyjskiego miejsca w zmienionym wiecie oraz prognozowanie rozwoju geopo
litycznej sytuacji z uwzgldnieniem specyfiki cywilizacyjnej41.
Praca Mczedowa stanowi wany element dyskursu wok rosyjskiej tosamo
ci i budowania przekonania, i na obszarze Wschodniej Europy i Azji Pnocnej
uksztatowaa si w cigu wiekw rosyjska cywilizacja obejmujca swoim zasigiem
rnorodne narody, ludzi rnych religii, ktre w toku dziejw wytworzyy poczucie
wsplnoty i przynalenoci do cywilizacji rosyjskiej. Zadaniem, jakie stawiaj sobie
autorzy tej pracy, jest ukazanie cech charakterystycznych dla wieloetnicznej cywiliza
cji rosyjskiej, ktre przejawiaj si w mentalnoci, kulturze, religii, w specyfice ustro
ju gospodarczego i politycznego, myli spoeczno-politycznej i ideologii. Podejmujc
prb ukazania znaczenia rosyjskiej cywilizacji w wiatowej historii i perspektyw jej
dalszego rozwoju tworzy si obraz Rosji jako cakowicie osobnego wiata, odrbnego
od wszystkich innych spoecznoci i cywilizacji j otaczajcych. Praca ta jest prezen
towana przede wszystkim jako publikacja akademicka przeznaczona dla szk wy
szych, a wic obecna gwnie w obiegu naukowym. Jednake we wspczesnej Ro
sji znaczenie takich prac wykracza poza akademickie dysputy, gdy dotyczy pytania
0 sposb rozumienia rosyjskoci i jej miejsca w wiecie. Przekonanie o odrbnoci
cywilizacyjnej Rosji, budowane w dyskusjach akademickich, jest nie tyle nauk, ile
technik opisania wiata, ktra pomaga opisywa wiat i tworzy jego partykularny
obraz. Nie jest to dziaalno neutralna, gdy wiat jest wiatem spoecznym, opi
sywanie wiata jest dziaaniem spoecznym i pociga za sob polityczne opisanie
wiata. Dziki takim publikacjom zaczto tworzy specyficzny obraz Rosji, a pojcie
rosyjska cywilizacja stao si powszechnie wykorzystywan konstrukcj geopoli
tyczn, bdc podstaw szczeglnego (partykularnego) sposobu opisu wiata. Poj
cie rosyjska cywilizacja stao si konstruktem geograficznym, ktry mona byo
wykorzysta do osigania celw politycznych (np. przekonaniem o cakowicie odrb
nym cywilizacyjnie charakterze Rosji tumaczono niepowodzenia reform pocztku lat
dziewidziesitych). Ksztatowanie si takiego wyobraenia jest skutkiem aktywne
go dziaania i spoecznego opisania globalnej przestrzeni przez intelektualistw i es
tablishment polityczny wykorzystujcy istniejce w rosyjskiej opinii publicznej silne
przekonanie, i Rosja to zupenie osobny kraj-wiat, niepodobny ani do krajw
europejskich, ani do azjatyckich42. Dziki temu mona budowa spoeczne przekona
nie, i w Rosji nie ma podstaw do rozwoju gospodarki i pastwowoci wzorowanej na
tradycjach zachodnioeuropejskiego liberalizmu oraz e konkurencja, indywidualizm
1 brak interwencji pastwa w sfer ekonomii s przeciwstawne wobec podstawowych
rosyjskich tradycji43.
Akademicy zajmujcy si specyfik rosyjskiej cywilizacji wiele miejsca powi
caj take problemom geopolityki i narodowym interesom kraju na jego obecnym
etapie rozwoju. Rozwaania powicone charakterystyce cywilizacji rosyjskiej mu
sz bowiem obejmowa take zagadnienia geopolityczne zwizane z miejscem
Rosji we wspczesnym wiecie. Podstaw analiz powiconych midzynarodowej
roli Rosji jest bowiem jej geopolityczne pooenie zwizane ze specyfik ulokowa
nia na geograficznej mapie wiata44. Wrd interesw zwizanych ze stosunkami ze

41 Ibidem, s. 11.
42 Por. L. Blecher, G. Ljubarskij, Glawnyj russkij spor..., s. 85.
43 Por. A. W. Siergiejewa, Russkije: stereotypypowiedenija, tradicii, m entalnost, Moskwa 2006, s. 260.
44 Por. W. F. Szapowatow, op. cit., s. 557.

221
wiatem zewntrznym .zwraca si uwag, i podstawowym geopolitycznym celem
Rosji jest zapewnienie rwnowagi na arenie midzynarodowej. Dla Rosji, tak jak i dla
wikszoci wspczesnych geopolitycznych aktorw, najwikszym wyzwaniem jest
ustanowienie takich relacji z USA, aby nie wchodzc w bezporedni konfrontacj
z najwikszym na wiecie mocarstwem, chroni jednoczenie swoje interesy. Geo
politycznym zadaniem Rosji, a take i innych pastw powinno sta si ograniczenie
wszechwadzy USA i ich nielicznych sojusznikw, ktrzy monopolizuj podejmo
wanie decyzji dotyczcych caego rodowiska midzynarodowego45. Gwnym ce
lem Rosji powinno sta si doprowadzenie do uksztatowania si w rodowisku mi
dzynarodowym rwnowagi si pomidzy mocarstwami, ktra pozwoli zabezpieczy
Rosji jej interesy narodowe i zachowa status podmiotu dominujcego na obszarze
byego ZSRR-46.
Obraz Rosji jako samodzielnej cywilizacji silnie wpyn na rosyjskie wyobrae
nia geopolityczne i budowane scenariusze rozwoju rodowiska midzynarodowego.
Wrd wpywowych wspczesnych rosyjskich geopolitykw nawizujcych do
paradygmatu cywilizacyjnego wymieni naley przede wszystkim Siergieja Kisie-
liewa, ktry swoj geopolityczn teori opar na zoeniu, i Rosja ma prawo okre
la si mianem samoistnej cywilizacji rosyjskiej, co wpywa na jej rol i miejsce
w wiecie. Uznanie przyniosa mu przede wszystkim opublikowana w 2002 r. ksika
pt. Osnownoj instinkt ciwilizacij. Kisieliew w swojej pracy nawizuje do paradygmatu
cywilizacyjnego w geopolityce odwoujc si do takich autorw, jak Mikoaj Danilew-
ski, Alfred Toynbee, Samuel Huntington. Kisieliew przyjmuje zaoenie, i historia
ludzkoci to nie tylko historia powstania i rozpadu pastw narodowych i wiatowych
imperiw, ale take suma cyklw rozwojowych lokalnych cywilizacji lub inaczej
mwic geocywilizacji, ktre stanowi podstawowy element geopolitycznej analizy
wiata. Odwoujc si do teorii Huntingtona Kisieliew uzna, i wiat po rozpadzie
bipolarnego ukadu si sta si aren rywalizacji pomidzy cywilizacjami i wspczes
na geopolityka to przede wszystkim geopolityka cywilizacji. Geocywilizacje s to
historyczno-kulturowe formy spoeczestw ludzkich. Kada z geocywilizacji posiada
swoj unikaln specyfik i osnownyj instynkt (podstawowy instynkt), ktry z jednej
strony przejawia si w deniu do zachowania swojej kulturowej swoistoci, a z dru
giej do rozszerzania sfery swoich wpyww kulturowych. Ekspansja ta przejawia si
w deniu do opanowywania nowych terenw, zdobycia kontroli nad materialnymi
i ludzkimi zasobami swoich ssiadw oraz w deniu do rozprzestrzeniania wasnych
wartoci kulturowych. Swoisto geocywilizacji i ich denie do zdobycia kontroli nad
nowymi terytoriami i rozszerzenia swoich wartoci kulturowych jest gwnym ele
mentem geocywilizacyjnej aktywnoci i ewolucji47. Wedug Kisieliewa wiat wsp
czesny skada si z dziewiciu cywilizacji: zachodniej, prawosawnej, islamskiej,
konfucjasko-buddyjskiej, hinduistycznej, latynoamerykaskiej, rosyjskiej, japo
skiej i afrykaskiej.
Kisieliew postawi sobie za zadanie dokonanie analizy wspczesnej mapy wiata
oraz specyfiki cywilizacji rosyjskiej z perspektywy cywilizacyjnych zagroe na jej
zachodnich, poudniowych i wschodnich granicach (dlatego te jego praca nosi podty

45 Ibidem, s. 561.
46 Por. Rossijskaja ciwilizacija..., s. 610-612.
47 S. G. Kisieliew, Osnownoj instinkt ciwilizacij i geopoliticzeskije wyowy Rossii, M oskwa 2002,
s. 5-6.

222
tu geopolityczne wyzwania dla Rosji). Na zachodzie geopolityczne zagroenie dla
Rosji stanowi zachodnia geocywilizacja, na wschodzie geocywilizacja konfucjasko-
-buddyjska i japoska, a na poudniu geocywilizacja muzumaska.
Analizujc geopolityczne zagroenia dla Rosji ze strony zachodniej geocywilizacji
Kisieliew przywouje sowa Arnolda Toynbeego o tym, i Zachd zagraa wszystkim
pozostaym cywilizacjom wiata i zwraca uwag, i rosyjska cywilizacja nie stanowi
tu adnego wyjtku. Podkrela take, i analizujc histori Rosji mona dostrzec, i
liczba wojen i konfliktw na zachodnich granicach Rosji zdecydowanie przewysza
liczb konfliktw z innymi cywilizacjami i stanowi ok. 50% wszystkich konfliktw
prowadzonych przez Rosj48. Take i we wspczesnym wiecie Zachd stanowi za
groenie dla Rosji, gdy Rosja znalaza si pod presj militarnej, ekonomicznej, kul
turowej, handlowej i innych form geocywilizacyjnej ekspansji. Gwnym narzdziem
zachodniej ekspansji jest Sojusz Pnocnoatlantycki. W wojnie Zachodu o przestrze
eurazjatyck, wany region geostrategiczny, bogaty w zasoby surowcowe, NATO
jako potny militarno-polityczny instrument oddziaywania daje moliwo rozsze
rzenia politycznych i militarnych wpyww na kontynencie eurazjatyckim. Po roz
padzie ZSRR i bloku wschodniego NATO nie poszo ladem Ukadu Warszawskiego
i nie dokonao si samorozwizanie Sojuszu, co wicej nastpio rozszerzenie NATO
na wschd, ktre objo pastwa Europy rodkowo-Wschodniej - byych czonkw
Ukadu Warszawskiego. Ponadto NATO dy do stworzenia systemu bezpiecze
stwa europejskiego bez udziau Rosji49. Kisieliew w 2002 r. pisa, e co prawda do
tychczasowe rozszerzenie NATO na wschd objo kraje katolicko-protestanckie,
dla ktrych zwizki z Zachodem s naturalne, ale NATO w niedugiej perspektywie
moe podj ekspansj na kraje nalece do tej pory do geocywilizacyjnego krgu
Rosji. Wzmocnienie pozycji Zachodu w wiecie zachodzi nie tylko poprzez takie
instrumenty, jak NATO, ale take poprzez proces globalizacji, ktra oznacza we-
sternizacj reszty wiata i dominacj zachodnioeuropejskich wartoci kulturowych.
Globalizacja jest elementem strategii Zachodu, a pod hasami tworzenia globalnego
adu kryj si zakusy na stworzenie nowego porzdku wiatowego. Dziki proce
som globalizacji Zachd moe podporzdkowywa swoim interesom materialne,
demograficzne i przyrodnicze zasoby innych krajw. Kisieliew podkrela take, i
Zachodnia geocywilizacja dysponuje wszelkimi instrumentami (politycznymi, eko
nomicznymi, militarnymi, ideologicznymi, kulturowymi), ktre pozwalaj jej urze
czywistni swoj dominacj w wiecie.
Rosyjski geopolityk podkrela jednak, i wspczesna Rosja posiada moliwo
ci obrony przed ekspansj Zachodu, gdy mimo przegranej w zimnej wojnie Rosja:
1) zachowaa swoje miejsce w Radzie Bezpieczestwa ONZ; 2) posiada olbrzymi
potencja nuklearny; 3) nie znikny, chocia si zmniejszyy, moliwoci oddziay
wania Rosji na inne kraje; 4) geopolityczna przestrze Rosji nie pozwala nie liczy
si cakowicie z tym krajem; 5) zachowana zostaa tosamo kulturowa Rosji; 6) Ro
sja posiada zasoby materialne i ludzkie, ktre stanowi podstaw do odbudowy jej
potgi; 7) Rosja pozbya si zudze co do rzeczywistych celw Zachodu i prowadzi
polityk pragmatyczn, nakierowan na obron interesw narodowych; 8) Rosja to
unikalna cywilizacja, ktra dysponuje alternatywn wobec Zachodu wizj wiata50.

48 Ibidem, s. 196.
49 Ibidem, s. 197.
50 Ibidem, s. 216.

223
 Na poudniowych granicach wspczesna Rosja musi zmierzy si z wyzwaniami
muzumaskiej geocywilizacji, na ktr skadaj si 44 pastwa, wrd ktrych naj
wiksz dynamik rozwoju posiadaj Turcja, Iran i Pakistan. Rozpad ZSRR i postpu
jce wraz z nim osabienie Rosji stworzyo moliwo zwikszenia wpyww pastw
muzumaskich na obszary bdce do tej pory pod dominacj rosyjsk. Rozpad ZSRR
dokona si w czasie, kiedy w wiecie islamu zaczy si dokonywa procesy po
wrotu do tradycji, renesansu tradycyjnych wartoci, a islam zacz wykazywa co
raz wikszy opr wobec ekspansji zachodniej geocywilizacji, wykorzystujc do tego
przede wszystkim fundamentalizm religijny. Rozwj fundamentalizmu islamskiego,
eksplozja demograficzna krajw muzumaskich oraz zwikszenie si siy militarnej
pastw muzumaskich stanowi najwiksze wyzwanie na poudniowych granicach
Rosji. Specyfik rosyjskich kontaktw z geocywilizacj islamu jest fakt, i ponad
15 min Rosjan to muzumanie, co oznacza, i Rosja jest swoistego rodzaju czci
wiata islamu, kultura islamu stanowi organiczn cz kultury rosyjskiej. Rosyjscy
muzumanie zamieszkuj gwnie tereny Powoa i Kaukazu, a z uwagi na ich licz
b i rosncy potencja demograficzny w przypadku zderzenia cywilizacji rosyjskiej
i islamskiej moe doj do dezintegracji terytorialnej Rosji. Konflikt z islamem nie
jest jednak nieuchronny, gdy elastyczna polityka wobec wiata islamu moe dopro
wadzi do zaegnania wikszoci niebezpieczestw pyncych z poudnia51.
Na wschodzie geopolityczne wyzwania dla Rosji zwizane s z dwoma cywiliza
cjami: konfucjasko-buddyjsk (Chiny, Kamboda, KRLD, Korea Poudniowa, Laos,
Mongolia, Birma, Singapur, Sri Lanka, Tajwan, Tajlandia i Wietnam) oraz japosk.
W kontaktach z buddyjsko-konfucjask cywilizacj najwiksze wyzwanie dla Rosji
stanowi potencja gospodarczy i demograficzny Chin. Z uwagi na szybki wzrost go
spodarczy i rosnce dziki temu znaczenie w wiecie Chiny potrzebuj zapewnienia
sobie kontroli nad zasobami surowcowymi, ktre zapewni im moliwo utrzymania
tempa rozwoju. Powoduje to, i Chiny s ywotnie zainteresowanie zasobami znaj
dujcymi si na rosyjskiej Syberii i Dalekim Wschodzie. Wykorzystujc swoje go
spodarcze i finansowe zasoby Chiny w krtkim czasie mog pokusi si o przejcie
realnej kontroli nad rosyjskimi prowincjami pooonymi daleko od centrum pastwa.
Drugim wyzwaniem ze strony Chin jest rosnca presja demograficzna na sabo za
ludnione prowincje rosyjskie graniczce z Chinami. Prognozuje si, i za 10-15 lat
w wyniku migracji ludnoci chiskiej na Syberi i rosyjski Daleki Wschd moe doj
do zakcenia stosunkw demograficznych w tych regionach. W takiej sytuacji Rosja
powinna stara si zwikszy swoj potg militarn i ekonomiczn w regionie, roz
wiza problemy depopulacji i zmniejszania si liczby Rosjan oraz szuka sposobw
na pogbienie wsppracy z krajami konfucjasko-buddyjskimi. Ze strony Japonii
najwikszym wyzwaniem dla Rosji s jej pretensje terytorialne. Japonia wykorzystu
jc przejciowe osabienie Rosji i jej wewntrzne trudnoci domaga si rewizji do
tychczasowych porozumie, chcc rozszerzy sfer swoich wpyww kosztem Rosji52.
Kisieliew podsumowujc swoje rozwaania dotyczce geopolityczngo pooenia
wspczesnej Rosji pisze, i Rosja stanowi samoistn lokaln cywilizacj, z boga
t kultur i zajmujc znaczce miejsce wrd pozostaych wiatowych cywilizacji.
Rosjanie posiadaj swoje specyficzne historyczno-kulturowe tradycje i swoj wasn

51 Ibidem , s. 220-241.
52 Ibidem, s. 242-260.

224
przyszo. Przyszo wiata nie jest pewna i nie wiadomo take, jakie bd losy Ro
sji, mona jednak dostrzec, e w wiatowej przestrzeni geocywilizacji nastpuje stop
niowy zmierzch potgi Zachodu i mona si spodziewa kontrekspansji ze strony
innych cywilizacji, co moe spowodowa globalny konflikt cywilizacji. Jest to jednak
tylko hipoteza, gdy zderzenie cywilizacji nie jest nieuchronne, poniewa rosnce
wiatowe wizi i wsppraca midzy pastwami mog przyczyni si do dialogu
kultur, ktry zastpi zderzenie cywilizacji, a wielka jest w tym rola elit politycz
nych poszczeglnych pastw. Niezalenie od moliwych scenariuszy naley mie na
uwadze zagroenia, ktre pojawiaj si w otoczeniu cywilizacji rosyjskiej, tak aby
lepiej sprosta zagroeniom pyncym ze strony ssiednich cywilizacji: zachodniej,
muzumaskiej i konfucjasko-buddyjskiej53.
Tosamo rosyjska, wedug Kisieliewa, to tosamo samodzielnej cywilizacji nie
bdcej ani czci wiata Zachodu, ani czci wiata Wschodu. Rosjanie nie bdc
ani czci Azji, ani Europy musz zmierzy si z wyzwaniami ze strony otaczajcych
ich cywilizacji. Swoje rozwaania dotyczce geostrategii Rosji Kisieliew podbudo
wuje rozbudowanymi porwnawczymi analizami dynamiki PKB, potencjau demo
graficznego, potencjau militarnego poszczeglnych geocywilizacji. Ograniczon rol
w pracy Kisieliewa peni historiozoficzne rozwaania o rosyjskiej tosamoci, rosyj
skim przeznaczeniu w wiecie. Kisieliew pomimo i jest z wyksztacenia filozofem,
stara si skonstruowa racjonaln analiz stojcych przed Rosj geopolitycznych
wyzwa wynikajcych z jej statusu samodzielnej cywilizacji otoczonej z trzech stron
przez cywilizacj zachodnioeuropejsk (zachd), konfucjasko-buddyjsk (wschd)
i muzumask (poudnie). W konstrukcji pracy, w sposobie budowania analiz Kisie
liew nawizuje przede wszystkim do Zderzenia cywilizacji Samuela Huntingtona i do
pewnego stopnia jest to rosyjska wersja pracy Huntingtona, przy czym o ile ame
rykaski uczony przyj spojrzenie europocentryczne, czy te zachodniocentrycz-
ne, analizujc porzdek midzynarodowy z punktu widzenia problemw narzucanej
modernizacji i westernizacji oraz zwizanych z ni reakcji niezachodnich cywilizacji,
o tyle podejcie Kisieliewa jest rosjocentryczne i analizuje on przede wszystkim
geocywilizacyjne wyzwania, ktre stoj przed Rosj w pozimnowojennym wiecie.
Rosyjski uczony zwraca szczegln uwag na zagroenia ze strony trzech ssiaduj
cych z Rosj geocywilizacji, ale wysuwa take bardziej generaln konkluzj dotycz
c rosyjskiej geostrategii w rodowisku midzynarodowym, e w wiecie, w ktrym
dominuj dychotomie Wschd-Zachd, Pnoc-Poudnie wyznaczajce linie konflik
tw midzycywilizacyjnych, Rosja jako samodzielna cywilizacja musi prowadzi
szczeglnie ostron polityk zagraniczn i wykorzystywa swoje pooenie tak, aby
unikn sytuacji, w ktrej znajdzie si midzy motem a kowadem.
Wydana w 2002 r. praca Kiseliewa wyrnia si swoj neutralnoci ideolo
giczn, gdy w odrnieniu od innych rosyjskich geopolitykw, np. Dugina, Ustia-
na, Ziuganowa, Gajdara, czy te Kozyriewa jego teoria nie miaa by czci pro
gramu politycznego, czy te uzasadnieniem obranego kierunku polityki, ale przede
wszystkim analiz wyzwa stojcych przed Rosj, budowan po to, aby rozpozna
zagroenia wynikajce z geopolitycznego pooenia Rosji i skutecznie si im prze
ciwstawi. Praca Kisieliewa nie jest wolna od problematycznych rozwaa o charakte
rze bardziej historiozoficznym ni geopolitycznym (np. podstawowy instynkt cywili

53 Ibidem , s. 261-263.

225
zacji), ale analizy tego.rodzaju, charakterystyczne dla wspczesnej rosyjskiej myli
geopolitycznej, nie odgrywaj w pracy Kisieliewa dominujcej roli. Prace Kisieliewa
nawizuj do wiatowych trendw w rozwoju myli geopolitycznej wykorzystujcej
paradygmat cywilizacyjny, ktry okaza si niezwykle funkcjonalny i uyteczny do
analizy rzeczywistoci midzynarodowej wiata postzimnowojennego, dostarczajc
zbioru poj pozwalajcych w przystpny sposb opisa i zrozumie dynamik prze
mian politycznych dokonujcych si w przestrzeni midzynarodowej i wskaza na
potencjalne zagroenia i rda konfliktw. Przy czym Kisieliew wykorzystujc poj
cie cywilizacji w znacznym stopniu unika charakterystycznych dla duej czci rosyj
skiej myli geopolitycznej rozwaa dotyczcych misji dziejowej, roli i miejsca Ro
sji w wiecie. W mniejszym stopniu koncentruje si na opisach rosyjskiej tosamoci,
a w wikszym stopniu na rzeczywistych wyzwaniach midzynarodowych stojcych
przed wspczesn Rosj. Dlatego te publikacja Kisieliewa staa si wan czci
akademickiego dyskursu, a sam jej autor zosta uznany za jednego z wiodcych ro
syjskich geopolitykw i geostrategw. Stanowi ona ciekawy przykad wykorzystania
teorii Huntingtona do budowy narodowych scenariuszy zderzenia cywilizacji.
Wrd wiodcych rosyjskich geopolitykw do paradygmatu geocywilizacyjnego
odwoywaa si take Irina Wasilienko, a jej analizy s o tyle wartociowe, i s one
bardzo charakterystyczne dla rosyjskiego mylenia geopolitycznego, w ktrym ana
lizy rzeczywistoci midzynarodowej wspwystpuj z szukaniem dziejowej misji
Rosji oraz z silnie zmitologizowanymi w rzeczywistoci rosyjskiej pojciami od
woujcymi si do rosyjskich mitw i stereotypw narodowych. W swojej pracy Po-
liticzeskaja globalistyka (Moskwa 2003) rosyjska geopolityk zastanawiajc si nad
obrazem wiata w XXI w. i problemem dialogu kultur we wspczesnym wiecie
uznaje, i gwnym wyzwaniem stojcym dzisiaj przed spoecznoci midzynarodo
w jest konflikt wartoci. Praca ta stanowi w duym stopniu nawizanie do klasycz
nych prac powiconych problemom cywilizacji Arnolda Toynbeego oraz Samuela
Huntingtona. Nawizujc do Huntingtona uznaa, i we wspczesnym wiecie naj
waniejsz rol odgrywaj wartoci kulturowe oraz duchowo-religijne, a geopolitycz
na przestrze wypeniana jest przez odrbne cywilizacje. Z uwagi na fakt, i zmienia
si mapa wspczesnego wiata, w analizach globalnych naley koncentrowa si nie
na ograniczonych ramach pastw narodowych, ale na dialogu kultur i wzajemnych
zwizkach midzycywilizacyjnych54. wiat XXI w. to wielka mozaika unikalnych
kultur, z ktrych kada posiada swoj form, swoj podstawow ide oraz swj
rytm ycia i rozwoju. Kada z nich musi si take zmierzy z wyzwaniami stojcymi
przed ni, a wrd nich dominujcym wyzwaniem jest stosunek wobec najsilniejszej
z cywilizacji - zachodnioeuropejskiej oraz problemw modernizacji i westernizacji.
Wasilienko analizujc moliwe strategie dziaania podkrela, i wybr izolacjonizmu
to zy wybr, gdy budowanie chiskiego muru w spoeczestwie informacyjnym
nie jest moliwe. We wspczesnym wiecie tylko takie kraje, jak Korea Pnocna
i Birma utrzymuj kurs na pen izolacj od wiata, ale za tak polityk spoecze
stwom tych krajw przychodzi zapaci bardzo wysok cen. Powstanie spoecze
stwa informacyjnego powoduje, i naley znale zupenie nowe odpowiedzi na wy
zwania ze strony silnych cywilizacji.

54 I. A. Wasilienko, Politiczeskaja globalistyka, Moskwa 2003, s. 45.

226
 Wasilienko podkrela, e informacyjno-kulturowy imperializm ze strony Za
chodu powoduje, e w w iecie ronie niech wobec cywilizacji Zachodu i mona
dostrzec postpujcy fenomen dewesternizacji niezachodnich spoeczestw. Dominu
jc strategi staje si modernizacja bez westernizacji. Aby dorwna Zachodowi
pod wzgldem rozwoju ekonomicznego i siy wojennej kraje niezachodnie podej
muj daleko idc wspprac. Mona dostrzec, i ksztatuje si blok konfucjasko-
-muzumaski, a z uwagi na fakt, i Zachd poczu ju si fundamentalistycznej od
powiedzi islamu na wyzwanie westernizacji, to zachodni geopolitycy, tacy jak np.
Huntington, zwracaj uwag, i celem strategii Zachodu powinno sta si niedopusz
czenie do wzrostu militarnej siy cywilizacji konfucjaskiej i buddyjskiej. Rosja nie
wypracowaa sobie jeszcze jednoznacznej strategii na wyzwania Zachodu i wszyst
kie rosyjskie koncepcje geopolityczne wci powstaj w ramach klasycznych od
powiedzi. Rosyjscy okcydentalici orientuj si na pen western izacj, a narodowi
fundamentalici na strategi izoiacjonizmu. Te archaiczne odpowiedzi na wyzwania
wspczesnoci powoduj, i wci w Rosji trwa okres smuty55.
Wasilienko w swojej pracy podejmuje rozwaania dotyczce specyfiki cywilizacji:
konfucjasko-buddyjskiej, islamskiej, indo-buddyjskiej, zachodniej i prawosawno-
-sowiaskiej. Podkrela, i konieczne jest wypracowanie nowego midzycywiliza-
cyjnego globalnego konsensusu. Dotychczasowy by bowiem zbudowany w ramach
europocentrycznej mapy wiata, ale wspczenie straci on swoj moc i konieczna
jest budowa nowego wiatowego konsensusu, w ramach ktrego zabezpieczona zo
stanie rwnowaga interesw w ramach policentrycznej mapy wiata, gdzie rne
kultury bd mogy zachowa swoje wartoci. Geopolityczne analizy Wasilienko,
podbudowane rozwaaniami o duchowej specyfice odrbnych cywilizacji, od
zwierciedlaj negatywny stosunek Rosjan wobec globalnej dominacji USA i wzorw
zachodnioeuropejskich. Rosyjskie elity powszechnie oceniaj, e ci aktorzy mi
dzynarodowi dziaaj na szkod Rosji zwaszcza w kluczowych dla Rosji regionach
Zakaukazia i Azji rodkowej. Aby powstrzyma ich dominacj, Rosja musi szuka
nowych sojusznikw (Chiny, Indie, Iran), z ktrymi bdzie moga przeciwstawi
si potdze wiata zachodniego i doprowadzi do uksztatowania si wiata bardziej
zrwnowaonego, tzn. takiego, w ktrym bez zgody Rosji i jej sojusznikw nie bdzie
moliwoci dowolnego ksztatowania adu wiatowego. Dlatego te w swojej strate
gii polityki zagranicznej Rosja opowiada si za uformowaniem adu wielopolarnego,
ktry odpowiadaby zrnicowaniu wspczesnego wiata i rozbienoci interesw
poszczeglnych pastw. Gwarancj efektywnoci takiego systemu moe by tylko
stworzenie mechanizmw kolektywnego podejmowania decyzji i wsplnego rozwi
zywania problemw globalnych na podstawie prawa midzynarodowego i gbokiej
demokratyzacji stosunkw midzynarodowych.
Legitymizacj dla rosyjskich planw budowy wiata multipolarnego, w ktrym
Rosja bdzie moga zachowa swoj mocarstwow pozycj i decydowa o rozwizy
waniu gwnych problemw, stanowi dla Wasilienko koncepcja dialogu kultur jako
humanistycznego problemu XXI w.56 Przy czym Wasilienko, jako jeden z wiod
cych rosyjskich geopolitykw, piszc o specyfice cywilizacji rosyjskiej porusza cz
sto pojawiajcy si w rosyjskiej kulturze problem rnicy pomidzy cywilizacj pra

55 Ibidem, s. 71.
56 Ibidem , s. 332-338.

227
wosawn opart na duchowoci a racjonaln cywilizacj Zachodu. Podkrelanie
w literaturze rosyjskiej szczeglnych wartoci duchowych Rosji i przeciwstawianie
ich cywilizacji Zachodu jest gboko zakorzenione w tradycji intelektualnej Rosji.
M.in. rosyjski filozof Mikoaj Bierdiajew pisa, i walka Rosji z Europ to walka ma
szyny z duchem. Zachd sta si niewolnikiem maszyny, ale Rosja nie, i dlatego
powinna przeciwstawia sile technologicznej cywilizacji Zachodu swoj si ducha.
Wasilienko bezporednio nawizuje do tej tradycji piszc, i na Zachodzie racjonal
ne instytucje i normy dominuj nad czowiekiem, a tym samym zachodnia demokra
cja mniej wierzy ludziom ni prawu, natomiast w rosyjskiej cywilizacji jest odwrot
nie, gdy tu czowiek wraz ze swoj duchowoci jest postawiony na pierwszym
miejscu. Zachodnia i rosyjska cywilizacja s zbudowane na dwch alternatywnych
podstawach: systemowo-funkcjonalnym podejciu na Zachodzie i antropocentrycz-
nym w Rosji57.
Rozwaania Wasilienko ukazuj czsto obecn w rosyjskim myleniu geopoli
tycznym mitologizacj badanych problemw, powizanie analiz geopolitycznych
z aksjologi, a take odwoywanie si do przekonania o wyjtkowoci Rosji. Politi-
czeskaja globalistyka stanowi odpowied na Huntingtonowsk wizj zderzenia cy
wilizacji i Wasilienko proponuje drog uniknicia zderzenia cywilizacji poprzez
budow wielopolarnego i zrwnowaonego wiata, w ktrym zderzenie cywilizacji
zastpi dialog kultur, przy czym aby urzeczywistni dialog kultur, Zachd musi
zrezygnowa ze swoich imperialno-ekspansjonistycznych planw modernizacji i we-
sternizacji niezachodnich cywilizacji oraz dostrzec ich warto. O ile dla Huntingtona
podejcie geocywilizacyjne miao suy do analizy struktury przestrzennej wiata
pozimnowojennego i prognozowania przyszych linii konfliktw midzynarodowych,
0 tyle dla rosyjskiej geopolityk jest to pretekst do rozwaa o duchowych rnicach
midzy poszczeglnymi cywilizacjami, o rosyjskiej odrbnoci, duchowoci, jej roli
w wiecie, a take o wartoci cywilizacji niezachodnich. S to czsto raczej rozwa
ania o charakterze historiozoficznym ni rzeczywicie geopolitycznym, a ponadto
odwouj si do silnie zmitologizowanych poj, takich jak np. rosyjska dusza, czy
te wiatowa duchowa reformacja. W odrnieniu od Kisieliewa rozwaania Wa
silienko maj raczej charakter filozoficzny, a nie geopolityczny. Zamiast analizy
wyzwa i zagroe stojcych przed wspczesn Rosj Wasilienko proponuje ana
liz rosyjskiej misji dziejowej, ktr ma by zapewnienie rwnowagi w wiecie
1 poredniczenie w dialogu midzy cywilizacjami. Geopolityczna rola Rosji jest tu
postrzegana w kategoriach silnie zmitologizowanych i, co czsto wystpuje w pra
cach rosyjskich geopolitykw, zamiast analiz struktury rodowiska midzynarodo
wego otrzymujemy historiozoficzne rozwaania powicone rosyjskiej roli w wie
cie, silnie zabarwione postaw antyzachodni. Wasilienko buduje manichejsk wizj
wiata, w ktrej techniczna cywilizacja Zachodu reprezentuje zo i ekspansywno,
natomiast duchowa cywilizacja Wschodu, zwaszcza za Rosja, reprezentuj du
chowo, pierwiastek dobra i dialogu. Silnie antyzachodnia postawa uzasadniana
jest przy tym obaw przed zdominowaniem wiata przez ekspansywn kultur za
chodni, niszczc wszystkie inne kultury uznane za barbarzyskie. Ponadto jest to
take obawa przed zdominowaniem wiata przez bogat mniejszo (Zachd), kt
ra w bezwzgldny sposb bdzie wykorzystywaa biedne regiony, eksploatujc je

57 Ibidem , s. 177.

228
 i utrzymujc na niskim poziomie rozwoju. Recept ma by budowa wiata bardziej
zrwnowaonego, gdzie nie bdzie wiatowej hegemonii, a gwna rola w budowie
takiego wiata przypada Rosji, ktra dysponuje unikatowymi wartociami ducho
wymi. Prace Wasilienko buduj silnie zideologizowan wizj wiata, bazujc gwnie
na niechci wobec westernizacji, wynikajcej z nie w peni udanych procesw mo
dernizacji i transformacji ustrojowej.
Paradygmat geocywilizacyjny jest bardzo wpywowym w Rosji sposobem mylenia
o rzeczywistoci midzynarodowej. W rosyjskiej rzeczywistoci spoeczno-politycznej
analizy geocywilizacyjne cz si z przekonaniem o unikatowej wartoci rodzimej
kultury i rozwaania takie ksztatuj obraz Rosji jako odrbnego wiata, ktry musi
chroni swoj wyjtkowo. Uznaje si, i kultura rosyjska, ktra decyduje o wsp
czesnej tosamoci obywateli Rosji, stanowi szczegln warto dla pogronego
w kryzysie spoeczestwa i dlatego podkrela si jej odrbno i samoistno. Od
woywanie si do takich postaw wynika w duym stopniu z faktu, i kultura narodo
wa nabraa szczeglnego znaczenia dla Rosjan na przeomie XX i XXI w. w dobie
kryzysu pastwa i spoeczestwa. Staa si rdem poszukiwa tosamoci w szyb
ko zmieniajcym si wiecie dcym do ujednolicenia wzorw kulturowych w ra
mach jednej globalnej cywilizacji. Uznaje si, i to wanie w sferze unikatowych
rosyjskich wartoci kulturowych tkwi sia i specyfika wieloetnicznego spoeczestwa
rosyjskiego. W obliczu procesw globalizacji i westernizacji wspczesnego wiata
rodzima kultura jest przez Rosjan postrzegana jako alternatywa dla wzorw cywiliza
cji zachodnioeuropejskiej i amerykanizacji wiata58. Rosjanie maj ponadto zakorze
nione w kulturze przekonanie o wasnej wyjtkowoci, e nard rosyjski jest narodem
wyjtkowym, a Rosja ma do spenienia szczegln rol w wiecie. Rosjanie silnie
akcentuj sw dla innych z zaoenia niezrozumia tosamo, wyjtkowo i para-
doksalno. Wedug ich przekonania zarwno kultura, jak i nard rosyjski skrywaj
w sobie wysze duchowe prawdy, ktre mog sta si zbawieniem dla wiata. Za
korzenione mocno w rosyjskiej wiadomoci przekonanie o wyjtkowoci i specyfice
rosyjskiej kultury przekada si w rosyjskim myleniu geopolitycznym na silne ak
centowanie wasnej odrbnoci i koniecznoci zachowania wasnej specyfiki, co jest
widoczne przede wszystkim w podejciu geocywilizacyjnym.
Mylenie geocywilizacyjne jest o ty e istotnym elementem wspczesnego dys
kursu geopolityczngo, i podnosi ono fundamentalne dla Rosjan pytanie o cechy auto
nomiczne rosyjskiej przestrzeni kulturowej. Rosyjscy zwolennicy podejcia geocywi-
lizacyjnego s zgodni, i Rosja stanowi osobn cywilizacj posiadajc autonomiczne
wartoci i osobn ciek rozwoju. M ato do istotne konsekwencje praktyczne, gdy
jak si wskazuje, Rosja chcc zachowa wasn autonomi w sferze wartoci, musi
pozostawa na gruncie wasnego systemu, ktry nie moe w tym wypadku by ani
wschodnim, ani zachodnim, ale po prostu rosyjskim59. Powoduje to, i mylenie geo
cywilizacyjne zblia si do izolacjonizmu zakadajc, i najwiksz wartoci dla
Rosji jest jej specyficzna kultura, ktr naley chroni przed wpywami zewntrz
nymi. Nadmierne wpywy z zewntrz zniszczyyby rosyjsk dusz i tosamo.
Najwikszy opr jest tu wyraany wobec wartoci globalnie dominujcej kultury za
chodnioeuropejskiej, co przekada si na opr wobec szeroko rozumianych proce

58 Por. Rossijskaja ciwilizacija..., s. 43iM 45.

59 F. Goembski, Geokulturowe zaoenia stosunkw m idzy Rosjq a Zachodem, (w:) Historia i geo
polityka. Rosja na progu X X I stulecia, pod red. S. Filipowicza, Warszawa 2000, s. 101.

229
sw modernizacji utosamianych czsto z westernizacj, a tym samym z zagroeniem
dla rosyjskiej tosamoci. Problem ten dotyczy pytania: czy Rosja zachowa swoj
kulturow tosamo i bdzie mocarstwem, czy te koloni Zachodu. Wspczesne
mylenie geocywilizacyjne w Rosji ma charakter izolacjonistyczny przede wszystkim
dlatego, e w Rosji istnieje powszechna wiadomo faktu, i z uwagi na obiektyw
ny brak rodkw, siy i moliwoci dziaania izolacjonistyczna, ale jednoczenie ela
styczna polityka midzynarodowa jest jedyn rzeczywist drog do realizacji rosyj
skich interesw. Podejcie geocywilizacyjne ksztatujce przekonanie o samoistnym
statusie rosyjskiej cywilizacji pozwala uzasadni polityk zachowania rwnowagi
w kontaktach midzynarodowych, a take odrzucenie czci wzorw zewntrznych
przedstawianych jako nieprzystajce co specyfiki rosyjskoci.
Podejcie geocywilizacyjne popularne jest przede wszystkim wrd rosyjskich
akademikw i stanowi ono raczej element dyskursu akademickiego ni ideologicz
nych sporw pomidzy geopolitykami-politykami w rodzaju Gienadija Ziuganowa,
Aleksandra Dugina, Andrieja Kozyriewa czy te Wadimira ukina. Znaczenie prac
rosyjskich geopolitykw, ktrzy odwoywali si do paradygmatu geocywilizacyjnego,
zwizane jest z tym, i przyczyniy si one do upowszechnienia w rosyjskiej wiado
moci spoecznej obrazu Rosji jako osobnego wiata, swoistego mikrokosmosu ludzi
rnych religii, nalecych do rnych narodowoci, ktrzy zjednoczeni zostali przez
wartoci kulturowe charakterystyczne dla cywilizacji rosyjskiej. Dziki akademickim
dyskusjom zwizanym z podejciem geocywilizacyjnym w rosyjskim myleniu geo
politycznym zaczo dominowa przekonanie, i dla Rosji wybr wschd albo za
chd (atlantyzm vs eurazjatyzm) jest wyborem faszywym, gdy Rosja jest samoistn
cywilizacj, ktra musi zmierzy si z wyzwaniami zarwno ze strony cywilizacji
zachodnioeuropejskiej, jak i konfucjasko-buddyjskiej i muzumaskiej. Coraz wik
sz akceptacj zaczy zdobywa geostrategie nawizujce do tradycji Aleksandra
Gorczakowa i przekonania, i celem nadrzdnym jest nie tyle ekspansja zewntrzna,
jak to miao miejsce w przeszoci, ile koncentracja do wewntrz i odbudowa po
ziomu ycia obywateli oraz poprawa jakoci ycia, a polityka zagraniczna ma stwo
rzy sprzyjajce warunki zewntrzne, chroni zasoby i interesy Rosji, unikajc bez
poredniej rywalizacji ze wiatowymi mocarstwami.

Rozdzia III
Rosja jak o w yspa - m etafora w spczesnego izolacjonizm u

Wraz z rosncym przekonaniem o osobnym charakterze rosyjskiej cywilizacji, we

wspczesnych geopolitycznych dyskusjach dotyczcych miejsca Rosji w wiecie
pojawiay si koncepcje goszce konieczno rezygnacji z dotychczasowej polityki
ekspansji i zaangaowania si Rosji w sprawy zewntrzne. Jednym z gwnych teore
tykw rosyjskiego geopolitycznego izolacjonizmu sta si filozof, czonek Rosyjskiej
Akademii Nauk, Wadim Cymburski, uwaany za jednego z najwaniejszych przed
stawicieli nurtu geocywilizacyjnego w rosyjskim myleniu geopolitycznym. Cym-
burski swoje koncepcje geopolityczne prezentowa w licznych artykuach publikowa
nych w prasie rosyjskiej. Sta si znany po publikacji w 1993 r. w czasopimie Polis
artykuu zatytuowanego Wyspa Rosja. Perspektywy rosyjskiej geopolityki. Kolejnym
jego artykuem, ktry wzbudzi wielkie zainteresowanie rosyjskich geopolitykw, by
opublikowany w 1995 r. w czasopimie Biznes i Polityka artyku Ziemlia za Wiel
kim Limitrofom: ot Rossii-Ewrazji k Rossii w E w razji. Jego teksty przez dugi
czas pozostaway rozproszone, ale wraz ze wzrostem zainteresowania jego teoriami
w 2007 r. w Moskwie ukazaa si praca Wadima Cymburskiego Ostrw Rossija. Geo-
politiczeskije i chronopoliticzeskije raboty 1993-2006, zawierajca jego najwaniej
sze artykuy dotyczce problemw geopolityki.
Cymburski jest jednym z najoryginalniejszych reprezentantw szkoy geocywi-
lizacyjnej w rosyjskiej geopolityce, a jego publikacje wywoay w Rosji due zain
teresowanie. W swoich pracach skonstruowa interesujc geopolityczn koncepcj
Rosji-wyspy, zgodnie z ktr Rosj mona przedstawi jako swoistego rodzaju
kontynentaln wysp zajmujc ogromn przestrze pooon pomidzy romano-
-germaskim ywioem etno-cywilizacyjnym a Chinami. Sta si on prekursorem
upowszechnienia w Rosji obrazu Rosja-wyspa (Ostrw Rossija), ktry zosta uzna
ny przez rosyjskiego geografa Dymitra Zamiatina analizujcego dynamik geopoli
tycznych wyobrae spoeczestwa rosyjskiego za kluczowy obraz wpywajcy na
postrzeganie wiata zewntrznego i ksztatujcy polityk zagraniczn kraju. Po raz
pierwszy okrelenia Rosja-wyspa Cymburski uy w opublikowanym w 1993 r.
w czasopimie Polis artykule Ostrw Rossija (perspektywy rossijskoj geopolitiki).
Pocztkowo wrd politycznych sporw pomidzy atlantystami i eurazjatami artyku
Cymburskiego nie zdoby wielkiej popularnoci, a jego koncepcja Rosji znajdowaa
si na marginesie dyskusji wok rosyjskiej tosamoci midzynarodowej. Stopnio
wo jednak teoria Cymburskiego zacza zdobywa sobie uznanie przede wszystkim
z uwagi na porak polityki prozachodniej oraz utopijny charakter koncepcji ekspan-
sjonistycznych nastawionych na budow eurazjatyckiego imperium. Chcc znale
wyjcie z dylematu atlantyzm czy eurazjatyzm, zaczto poszukiwa alternatywnego
wobec tych dwch stanowisk sposobu pojmowania rosyjskiej tosamoci midzyna
rodowej. Zwrcono wic uwag na oryginaln metafor Rosja-wyspa zaproponowan
przez Cymburskiego. Staa si ona wartociowa nie tylko ze wzgldu na pojmowanie
tosamoci midzynarodowej Rosji, ale take ze wzgldu na to, jak zwracaj uwag
komentatorzy prac Cymburskiego, i jego prace to nie polityczna publicystyka ma
jca na celu usprawiedliwienie aktualnej dziaalnoci politycznej ktrego z liderw
partyjnych, ale przemylana, systematyczna, intelektualna praca, ktra staa si pod
staw budowy obszernego programu badawczego dla samego autora, jak i dla osb
wykorzystujcych jego podejcie badawcze do problemu geopolitycznego pooenia
Rosji we wspczesnym wiecie i zwizanej z tym geostrategii60.
W publikowanych w rosyjskich czasopismach artykuach Cymburski zawar swo
je spojrzenie na now geopolityczn sytuacj, w jakiej znalaza si Rosja na prze
strzeni poradzieckiej po rozpadzie ZSRR. Jak wikszo rosyjskich geopolitykw
Cymburski uwaa, i przemiany koca XX w. spowodoway znaczcy upadek roli
Rosji w wiecie. Ponadto demonta imperium radzieckiego spowodowa gboki kry

60 Por. M. Remizw, Predislowie, (w:) W. Cymburski, Ostrw Rossija, Geopoliticzeskije i chronopo

liticzeskije raboty 1993-2006, Moskwa 2007, s. 3.

231
zys spoeczno-polityczny, a take zmusi rosyjskie elity do ponownej dyskusji o tym,
czym jest Rosja, jakie jest jej miejsce w wiecie i czy wspczesna Federacja Rosyj
ska to zupenie nowe pastwo i nowy podmiot geopolitycznych dziaa, czy jest to
kontynuatorka tradycji i historii ZSRR.
Podstaw jego geopolitycznych koncepcji jest pojcie wielkiego limitrofu. Do
wyjanienia tego pojcia geopolitycznego su dwa pojcia: limes - niestabilne ob
szary peryferyjne imperialnej lub cywilizacyjnej platformy; oraz lim itro f- przestrze
rozdzielajca od siebie imperia lub cywilizacje. W koncepcjach Cymburskiego wi
doczny jest wpyw mylenia geocywilizacyjnego zwizanego z teori zderzenia cy
wilizacji Samuela Huntingtona, ale koncepcja Huntingtona zostaa przez Cymbur
skiego wykorzystana jedynie jako podstawa dla wasnych przemyle. Cymburski
na obszarze Eurazji wydziela kilka cywilizacji: romasko-germaska (Europa Za
chodnia), arabsko-iraska (Bliski i rodkowy Wschd), rosyjska, chiska, indyjska.
Midzy tymi cywilizacjami w wyniku rozpadu ZSRR uksztatowa si cigy pas
suwerennych pastw, cigncy si od Polski i krajw nadbatyckich a do Pamiru
i gr Tien-Szan. Obejmuje on Europ Wschodni z Bakanami, Kaukaz i poradzieck
Azj rodkow. Ten pas peryferyjnych dla wszystkich cywilizacji pastw Cymburski
nazywa wielkim limitrofem. W odrnieniu do eurazjatw Cymburski uwaa, i
Rosja bya w Eurazji si destrukcyjn, a nie jednoczc. Rosyjski geopolityk uwaa,
i naley zrezygnowa z aspiracji do panowania nad wielkim limitrofem, a prze
de wszystkim naley przesta go traktowa jako wewntrzn sfer Rosji. Zwizki
z krajami powstaymi na poradzieckiej przestrzeni powinny by budowane na zasa
dzie pragmatyzmu, a nie internacjonalistycznej (eurazjatyckiej) ideologii. Wielki li-
m itro fjest stref rosyjskich interesw, ale s to interesy geopolityczne, a nie s to ju
interesy wewntrzpolityczne61. Rosja z geopolitycznego punktu widzenia stanowi
obecnie wysp otoczon przez wielki lim itrof i musi dostosowa swoje dziaa
nia do zmienionej sytuacji geopolitycznej. Po rozpadzie ZSRR wok Rosji powstaa
strefa niezalenych pastw zlokalizowanych w Europie rodkowo-Wschodniej, Kau
kazie i Azji Centralnej. Terytoria te oddzielaj wspczesn Rosj-wysp do pozo
staych cywilizacyjnych centrw wspczesnego wiata: Europy Zachodniej, wiata
muzumaskiego oraz cywilizacji konfucjasko-buddyjskiej.
Metafora Rosja-wyspa jest jedn z najciekawszych i oryginalnych propozycji
zmiany geopolitycznego kodu Rosji i poszukiwania nowej tosamoci narodowej.
Okrelenie wyspa ma swj wany wpyw na okrelenie tosamoci, wartoci i oceny
wiata. Tosamo wyspowa najczciej ksztatuje si poprzez odniesienie do kon
tynentu, wyspiarze uwaaj si za cakowicie odmiennych od swoich ssiadw
pod wzgldem jzyka, obyczajw, kultury, systemu rzdw i wszelkich pozostaych
elementw symbolizujcych ich status jako swoiste uniwersum62. Wyspa bdc od
izolowana od reszty wiata musi rozwija si o wasnych siach, wykorzystujc prze
de wszystkim swoje wewntrzne zasoby, gdy jej kontakt ze wiatem zewntrznym
jest ograniczony. Wanym elementem tosamoci wyspiarskiej jest poczucie od
rbnoci i odizolowania od reszty wiata. Tosamo wyspowa wywodzi si take
z poczucia zagroenia i otoczenia przez wrogi wiat. Wyspa otoczona ze wszyst

61 W. Cymburski, Ziemlia za Wielkim Limitrofom: ot Rossii-Ewrazji do Rossii w E w razji,

(w:) W. Cymburski, Ostrw Rossija..., s. 181-197.
62 Por. P. Ghim-Lian Chew, Islands and national identity: the metaphors ofSingapore, International
Journal o f the Sociology o f Language 2000, nr 143, s. 122.

232
kich stron wrogami musi si od nich odgrodzi, aby zabezpieczy swoje przetrwanie.
Zagroenia zewntrzne zwikszaj poczucie odrbnoci i sprzyjaj izolowaniu si od
wpyww zewntrznych.
Cymburski w swoich pracach wskazujc na fakt, i nigdy jeszcze w historii Rosji
pytanie o jej tosamo nie miao takiego znaczenia zarwno dla niej samej, jak i ota
czajcego j wiata, postawi sobie za zadanie zmian tradycyjnego dla Rosji geopoli
tycznego kodu (lub inaczej mwic samoidentyfikacji Rosji w kocu XX w.) z impe
rialistycznego na nowy, ktry nazwa on wyspowym. Jego koncepcja Rosja-wyspa
zostaa wymierzona przede wszystkim przeciwko geopolitycznym wyobraeniom
eurazjatw, ale take powstawaa w opozycji wobec liberalno-demokratycznych sce
nariuszy rozwoju Rosji, proponujc alternatywne spojrzenie na geopolityczn tosa
mo i charakterystyczne przymioty Rosji, odrzucajc zarwno patos europejskiej
przynalenoci imperium rosyjskiego, jak i wczanie w skad Rosji pod hasem
Eurazji obcych etnicznie i kulturowo obszarw.
Obydwie koncepcje, zarwno eurazjatyzm, jak i atlantyzm Cymburski uznaje za
geopolityczn ideologi nie majc oparcia w geopolitycznych realiach wiata. Eur
azjatyzm traktuje Cymburski jako interesujcy eksperyment ideologiczny, bdcy
neoimperialn kontynuacj wielkomocarstwowej polityki Rosji carskiej, zakadajcej
konieczno umocnienia jej wpyww mocarstwowych w XIX-wiecznej Europie. Car
scy politycy postrzegali Azj jako obszar, ktry, ze swoimi zasobami, suy bdzie
do stworzenia z Rosji potgi dorwnujcej najwikszym mocarstwom europejskim,
dziki czemu Rosja bdzie moga by obecna w europejskiej polityce jako znaczcy
podmiot. Cymburski uwaa, i take eurazjaci poszukiwali dla wypchnitej z Eu
ropy porewolucyjnej Rosji sojusznikw przeciwko Europie Zachodniej (romano-
-germaskiemu szowinizmowi) w Azji rodkowej, wrd ludw Wielkiego Stepu.
Cymburski wskazuje, i nie jest to koncepcja nowa, gdy ju car Pawe i chcia
szuka sojusznikw w Azji i wywoa powstanie w Indiach przeciwko panowaniu
brytyjskiemu63. Dla Cymburskiego eurazjatyzm opiera si na mitologizacji mackin-
derowskiej koncepcji heartlandu, a take na wielkomocarstwowych mrzonkach do
minacji na kontynencie europejskim i jako taki nie stanowi racjonalnej koncepcji geo
politycznej, ale geopolityczn ideologi64. Cymburski krytykuje take atlantyzm
za jego ide powrotu Rosji do Europy, zwracajc uwag, i drogi historycznego
rozwoju Europy Zachodniej i Rosji byy diametralnie inne i Rosja nie bya czci
cywilizacji zachodnioeuropejskiej. Dlatego te haso powrotu do Europy jest czy
sto ideologicznym i propagandowym hasem opartym na faszywym wyobraeniu
geograficznym o Europie rozcigajcej si od Atlantyku do Uralu. Rosja-Europa to
nie geopolityczna realno, ale ideologiczne haso suce do radykalnego zerwania
z bolszewick przeszoci kraju65.
Dlatego te dla Cymburskiego zarwno atlantyzm, jak i eurazjatyzm s silnie
zideologizowanymi projektami politycznymi, ktrym naley przeciwstawi metafor
Rosja-wyspa, ktra nie jest tylko opisaniem wspczesnego pooenia kraju, ale jest
trwaym elementem rosyjskiej kultury i prasymbolem rosyjskiej cywilizacji. Przy

63 Odwoanie si do osoby cara Pawa i jest zabiegiem, ktry ma zdyskredytowa eurazjatyzm jako ir
racjonaln koncepcj, gdy w sdach historycznych Pawa i powszechnie uwaa si za szaleca na tronie .
64 W. Cymburski, Ostrw Rossija..., s. 17-19.
65 W. Cymburski, Ewropa-Rossija trietja ocen systemy ciwilizacij, (w:) W. Cymburski, Ostrw
Rossija..., s. 105-112.

233
wrcenie rosyjskiej kujturze i rosyjskiemu dyskursowi geopolitycznemu wyobrae
nia Rosja-wyspa stwarza moliwo racjonalnego spojrzenia na wspczesn midzy
narodow rzeczywisto. W artykule Ot wielikowo Ostrowa Russii... K prasimbolu
rossijskoj ciwilizacii rosyjski uczony analizujc rda historyczne, zarwno rodzime,
jak i obce, dowodzi, i postrzeganie Rusi - Rosji jako kraju-wyspy, odizolowanej od
reszty wiata, jest trwaym sposobem postrzegania rosyjskiej cywilizacji, a o Rosji
mona pisa jako o eurazjatyckiej Atlantydzie66. Cymburski udowadnia, i geo
polityczny obraz Rosji-wyspy jest jednym z najstarszych i tradycyjnych wyobrae
0 Rosji i jest te jednym z podstawowych archetypw rosyjskiej kultury, prasymbo-
lem rosyjskiej kontynentalnej cywilizacji67. Cymburski zwraca uwag, i w wyobra
eniach o redniowiecznej Rusi czsto opisywano Ru jako wysp pooon wrd
jezior i bagien. Topos kontynentalnego wyspiarstwa stanowi zawsze ywy element
retoryki pastwowej68, a wiele rosyjskich mitw politycznych, takich jak Moskwa -
Trzeci Rzym, zawiera odwoanie do archetypu wyspy69.
Cymburski stawia pytanie o kryteria geopolitycznej tosamoci Rosji i zwizan
z tym strategi rozwoju. Przede wszystkim podkrela on, i poszukujc wspczes
nej tosamoci geopolitycznej Rosji nie mona siga do teorii heartlandu Halforda
Mackindera, opisujcego tosamo geopolityczn Rosji w kategoriach kontroli nad
sercem kontynentu eurazjatyckiego. Nieprzydatna jest take geopolityczna tradycja
Piotra Sawickiego i ruchu eurazjatw wykorzystujcych pojcie heartland, a take
okcydentalistyczne wyobraenie o Rosji jako Europie. Dlatego te wspczesna Ro
sja musi poszukiwa nowych kryteriw okrelajcych jej specyfik70. Cymburski wy
chodzi z zaoenia, i wspczesna Rosja jako podmiot wiatowej geopolityki moe
by opisana za pomoc trzech cech wyrniajcych j spord innych krajw. Po
pierwsze, stanowi ona jednolit geopolityczn nisz ruskiego etosu, lec na wschd
od romasko-germaskiego etnocywilizacyjnego wiata, nie zaliczajc si do niego
1ju w okresie swojego konstytuowania w XVI w. przewyszajc rdzenn Europ
swoj powierzchni, a w XVII w. zapeniajc osobn przestrze rozcigajc si
midzy Europ a Chinami. Jak podkrela Cymburski, sowa o niszy ruskiego etosu
nie maj charakteru nacjonalistycznego i nie s zgod na haso Rosja dla Rosjan,
ale jest to tylko stwierdzenie banalnego faktu, i wielowiekowe wspycie narodw
Powoa, Uralu i Syberii w jednym pastwie spowodowao wczenie geograficznych
nisz tyche narodw w ksztatujc si etnocywilizacyjn platform pastwa ruskiego.
Druga cecha charakterystyczna dla Rosji to obszerno i rozlego trudnych do
zagospodarowania obszarw pooonych na wschodzie, dziki czemu przez ponad
czterysta lat swojego istnienia pastwowo ruska nie zaznaa adnych wikszych za
groe wywodzcych si z tej czci wiata. Podnoszona przez niektrych historykw
rosyjskich trwao chisko-mongolskiego zagroenia nie ma odzwierciedlenia w re
alnej sytuacji geopolitycznej kraju.
Po trzecie, szczegln cech geopolitycznego pooenia wspczesnej Rosji
jest oddzielenie jej terytorium od wiata romano-germaskiego, serca liberalno-

66 W. Cymburski, Ot wielikowo Ostrowa Russii... K prasim bolu rossijskoj ciwilizacii, (w:) W. Cym
burski, Ostrw Rossija, s. 366.
67 Ibidem, s. 343.
68 Ibidem, s. 343-344.
69 Ibidem, s. 359-365.
70 Ibidem, s. 6.

234
-demokratycznej cywilizacji Europy, pasem narodw i terytoriw orientujcych si
na Europ Zachodni, ale do niej nie nalecych. Ta przerwa pomidzy platform
rosyjskiej etno-cywilizacji a ogniskiem wspczesnej modernizacji w terminologii
Cymburskiego nosi nazw terytoriw-cienin (slrait-territories). To oddzielenie
Rosji od centrum cywilizacji europejskiej terytoriami-cieninami (kraje nadbaty
ckie, Polska, Czechy, Wgry) wpywao i wpywa na rosyjsk histori powodujc, i
Rosja jest trwale odseparowana od Europy Zachodniej71.
Analizujc cechy szczeglne geopolitycznego pooenia wspczesnej Rosji Cym-
burski uwaa, e patrzc na map wspczesnego wiata mona zauway, i etnos
rosyjski zajmuje pooenie podobne do wyspy odizolowanej od centrw wspczes
nego wiata, dlatego te opisujc geopolityczne pooenie kraju mona uciec si do
metafory Rosja-wyspa. Zgodnie ze schematem Cymburskiego na zachodzie ta wy
spa oddzielona jest od Europy Zachodniej cienin, ktr tworz pastwa Europy
rodkowo-Wschodniej, na poudniu Rosja izolowana jest od wiata muzumaskiego
(a zarazem bezpieczna od agresji) pasem nowych suwerennych pastw powstaych
po rozpadzie ZSRR, na wschodzie Rosj od Chin oddzielaj sabo zaludnione tereny
syberyjskie. Tereny zamieszkiwane przez etnos rosyjski (80% populacji zamieszku
je europejsk cz kraju) stanowi wic swoistego rodzaju wysp izolowan od
wspczesnych centrw wiata cieninami. Wyspowy charakter geopolitycznego
pooenia Rosji potwierdza historia wojen prowadzonych przez Rosj przeciwko
pastwom ssiadujcych z Rosj etno-cywilizacyjnych platform. Wojny takie nie do
tykaj yciowych centrw kraju, lecz rozgrywane s na jego peryferiach, przeciwnik,
ktry chciaby zaatakowa rosyjskie centra, staje wobec problemu oddalenia si od
swoich baz, ktre pozostaj za obszarami cienin oddzielajcych Rosj od resz
ty wiata72. Rosj naley zatem analizowa jako oddzielny, samoorganizujcy si
wiat, do ktrego opisania najlepiej pasuje okrelenie wyspa.
Cymburski zwraca uwag, i geopolityczna specyfika Rosji pooonej pomi
dzy Europ a Azj, Wschodem a Zachodem, Pnoc a Poudniem wymusza na niej
zrnicowane podejcie do problemw jej bezpieczestwa i polityki zagranicznej.
Gwnym geopolitycznym priorytetem powinno by jednak zapewnienie stabilno
ci na terytoriach-cieninach otaczajcych wspczesn Rosj. Postrzeganie Rosji
jako wyspy wymusza cakowit zmian geopolitycznych priorytetw pastwa. Trze
ba zrezygnowa z nieskutecznych prb zintegrowania z Rosj-wysp terytoriw-
-cienin, a skoncentrowa si na geopolityce wewntrznej, na rozwoju poszczegl
nych regionw wyspy. Geopolityczna doktryna Rosji nie powinna kierowa si ani
na Eurazj, ani na dialog z islamem, ale na swj wewntrzny wschd, rozwija
jc infrastruktur Syberii i Dalekiego Wschodu. Pki Azja rodkowa chroni Rosj od
niebezpieczestw ze strony poudnia, naley wyprowadzi Rosj ze strefy konfliktu
zachodniego liberalizmu z islamskim fundamentalizmem i odbudowa pastwo73.
Wedug Cymburskiego obecne terytorium Federacji Rosyjskiej jest optymal
ne i odpowiada jej naturalnym geograficznym granicom, ktre zajmowaa do czasu
objcia w XVII w. wadzy przez Piotra I, ktry przeksztacajc Rosj moskiewsk
w imperium rosyjskie zainicjowa rosyjsk ekspansywn polityk zagraniczn. Od

71 Ibidem, s. 7-8.
72 Ibidem, s. 10.
73 Ibidem, s. 26.

235
czasw Piotra I wszystkie rosyjskie problemy zwizane s z prbami przyczenia
si do Europy i stopienia si z ni w jedn cao lub z prbami podporzdkowania
jej (albo jej czci) swoim wpywom, a take z ekspansj na poudniu i wschodzie na
terytoria nazywane przez Cymburskiego cieninami, ktra spowodowaa stopnio
we wyczerpywanie si si i zasobw kraju i ich zuycie na niepotrzebn ekspansj
zewntrzn zamiast na rozwj wewntrzny. Przy tym naley zaznaczy, i pojcie ob
szarw cienin nie dotyczy Syberii i Dalekiego Wschodu, ktre to obszary sabo za
ludnione przez prymitywne plemiona nie posiadajce wasnej pastwowoci zostay
skolonizowane przez ludno rosyjsk, stajc si czci rdzennych ziem rosyjskich74.
Wedug Cymburskiego niepowodzenia polityczne Rosji wynikaj przede wszystkim
z faktu, i przyjmujc Piotrow polityk imperialn odrzucia ona swoj organiczn
geopolityczn tosamo jako wyspy . Rozpad ZSRR jest konsekwencj bdnych
wyborw politycznych, niezgodnych z historycznymi i kulturowymi tradycjami Rusi.
Przy czym rosyjski geopolityk wysuwa kontrowersyjn tez, i rosyjski imperializm
jest pokosiem polityki europeizacji Rosji. Wspczesna Rosja sama odesza od tej
polityki, rezygnujc dobrowolnie z kontroli nad terytoriami-cieninami, takimi jak
np. Europa rodkowo-Wschodnia, i dziki temu uzyskaa moliwo powrotu do
swojej organicznej tosamoci kulturowo-cywilizacyjnej. Cymburski zastrzega jed
nak, i zachodnia cz wielkiego limitrofu, tj. Europa Wschodnia, moe zosta
wykorzystana przez kraje Zachodu do izolowania Rosji, dlatego te w jej interesie
geopolitycznym ley utrzymanie swoich wpyww na osi przebiegajcej przez Eu
rop Wschodni od Kaliningradu, przez Misk, a po Krym.
Obraz Rosja-wyspa to dla Cymburskiego nie tylko geopolityczna metafora i prba
zmiany geopolitycznej identyfikacji i samoidentyfikacji Rosji, ale take koncepcja przy
szego rozwoju Federacji Rosyjskiej uwzgldniajca jej obecne pooenie wwiecie
i geopolityczny status, dwustronne stosunki z Zachodem i krajami ssiadujcymi z Ro
sj, perspektywy rozwoju i zmiany tyche stosunkw. Cymburski proponuje, aby przy
j, i obecne granice Rosji s dla niej naturalne i co wicej optymalne; naley odej
od pokus polityki prozachodniej (atlantyckiej), eurazjatyckiej, czy te prb odgrywania
roli rzecznika pastw biednego trzeciego wiata wobec bogatej Pnocy. W Rosji ko
nieczne jest radykalne przewartociowanie i zmiana priorytetw polityki zagranicznej,
a przede wszystkim konieczne jest przewartociowanie doktryny imperialnej.
Cymburski analizujc sytuacj, w jakiej znalaza si Rosja po rozpadzie ZSRR,
uwaa, i logika geopolitycznego pooenia Rosji-wyspy we wspczesnym wiecie
wymaga zdystansowania si zarwno od Zachodu, jak i od Wschodu, odejcia od
aktywnej polityki zagranicznej, a zamiast niej skoncentrowania uwagi na geopoli
tyce wewntrznej i rozwoju regionw wyspy, zwaszcza za Syberii, Dalekiego
Wschodu i rosyjskiej pnocy. Wyspowa doktryna geopolityczna oznacza wic, e
na pierwsze miejsce w nowej strategii geopolitycznej Rosji naley wysun aktyw
no wewntrzn nakierowan nie na ekspansj na zewntrz, ale na ustabilizowanie
i rozwj regionw kraju i zagospodarowanie istniejcych a niewykorzystanych prze
strzeni rosyjskich i ich zasobw. Geopolityka rosyjska powinna w miejsce prioryte
tw globalnych skoncentrowa si na rozwizywaniu wewntrznych problemw lo
kalnych, czyli priorytetem powinny sta si stosunki wewntrzne, rozwj rosyjskiej
pastwowoci, federalizmu i gospodarki. Rosja utraciwszy kontrol nad terytoriami-

74 Ibidem, s. 11-17.

236
-cieninami musi zwrci si ku sobie i skoncentrowa si na rozwoju wyspy.
Z uwagi na fakt, i Rosja pomimo utraty, w wyniku rozpadu ZSRR, znacznej czci
swojego terytorium pozostaa wielkim geopolitycznym podmiotem posiadajcym ci
se zwizki z wieloma narodami i pastwami, powinna ona, aby wyj z kryzysu we
wntrznego, wykorzysta swoje pooenie i nawizywa handlowo-ekonomiczne kon
takty ze wszystkimi bez wyjtku otaczajcymi j pastwami i obszarami, jednake bez
wyrniania jakiegokolwiek obszaru, ani Zachodu, ani Wschodu, ani Poudnia, gdy
celem rosyjskim jest przede wszystkim przeamanie wewntrznego kryzysu i przyspie
szenie modernizacji i rozwoju poszczeglnych regionw kraju, jak i jego caoci75.
Uczony rosyjski uwaa, i wraz z kocem istnienia ZSRR zakoczy si dwustu-
osiemdziesicioletni cykl rosyjskiej historii, w ktrym dominujc strategi geopoli
tyczn bya ekspansja zewntrzna i uwaa, e moe w przyszoci Rosja jeszcze raz
podejmie prby rozcignicia swojego wadztwa na terytoria-cieniny, ale stanie
si to dopiero w dalekiej przyszoci i w zupenie innej konfiguracji stosunkw mi
dzynarodowych76. Co jest znaczcym elementem geopolitycznej koncepcji Cymbur-
skiego to fakt, i podkrela on, e rozpadu ZSRR nie naley traktowa jako trage
dii i podejmowa prb jego odbudowania, ale naley wykorzysta zaistnia sytuacj
do odbudowy wewntrznej siy Rosji. Pisze te, i dla Rosji nastay obecnie bardzo
sprzyjajce czasy, rzecz tylko w tym, aby pojli to politycy77.
Cymburski zwraca uwag, i rosyjska geostrategia powinna koncentrowa si
nie na utrzymaniu swoich wpyww na wielkim limitrofie, czy te na terytoriach-
-cieninach, ale powinna zaj si rozwojem swojego cywilizacyjnego centrum,
a rosyjsk geopolityk przeorientowa z zewntrznej na wewntrzn. Chocia
sam Cymburski zastrzega, i wybr stojcy przed rosyjsk geopolityk to ani izo-
lacjonizm, ani eurazjatyzm w duchu Piotra Sawickiego i Lwa Gumilowa, ale przede
wszystkim pragmatyzm i pogodzenie si z realiami wspczesnoci. Praktyczna geo
polityka nie moe kierowa si jednym tylko modelem lub teori geopolityczn, gdy
budujc strategi polityki zagranicznej dla Rosji naley bra pod uwag ogromn
ilo uwarunkowa zarwno wewntrznych, jak i zewntrznych, czsto znajdujcych
si poza obszarem badawczym geopolityki. Ponadto procesy zachodzce w wiecie
nie zawsze znajduj adekwatne odzwierciedlenie w pracach geopolitykw, gdy sa
bo analiz geopolitycznych polega take na wystpowaniu duej iloci mitw78.
Cymburski zwraca uwag, i jednym z najwaniejszych elementw przy planowa
niu nowoczesnej strategii geopolitycznej Rosji jest odejcie w myleniu geopolitycz
nym od mitw zwizanych z myleniem w kategoriach geocywilizacyjnych i przyjcie
za podstaw planowanych dziaa czynnikw geoekonomicznych, ktre we wsp
czesnym wiecie maj najwiksze znaczenie. Oznacza to, e podstawowym celem
Rosji powinno sta si wykorzystanie pooenia pomidzy Uni Europejsk a regio
nem Azji i Pacyfiku dla stworzenia systemu komunikacyjnego czcego obydwa te
regiony. Dziki temu Rosja bdzie moga odgrywa rol znaczcego podmiotu na ob
szarze wielkiego limitrofu i broni swoich wiatowych interesw. Uwaa on, i tyl
ko dziki wykorzystywaniu rodkw geoekonomicznych bdzie mona przeksztaci
ad pozimnowojenny w bardziej sprzyjajcy Rosji, a ponadto skoncentrowanie si na

75 Ibidem, s. 19-22, 29^t3.

76 Ibidem, s. 22.
77 Ibidem, s. 27.
78 N. N. Aszenkampf, S. B. Pogorelskaja, op. cii., s. 55.

237
rozwoju wewntrznym, i budowie sieci pocze komunikacyjnych pozwoli zabezpie
czy integralno kraju oraz zapewni rozwj uralsko-sybirskiego obszaru kraju, kt
ry moe sta si sercem tranzytowych drg prowadzcych ze Wschodu na Zachd
i z Poudnia na Zachd. W koncepcjach tych dostrzec mona echa prac jednego z naj
wybitniejszych rosyjskich geografw i geopolitykw Wienamina Siemionowa Tien-
-Szaskiego (1870-1942), ktry z niepokojem zauwaa, i osobliwoci pastwowo
ci rosyjskiej jest zbyt due oddalenie geograficznego centrum terytorium od centrum
zaludnienia pastwa (ok. 3 000 km). Dlatego te zakada, i kolejnym elementem rw
nomiernego rozwoju pastwa, a take usprawnienia i utrzymania efektywnej kontroli
nad rosyjsk przestrzeni powinno by przyblienie politycznego centrum pastwa do
jego rzeczywistego centrum geograficznego. Wienamin Tien-Szaski uwaa, i tylko
rwnomierny rozwj gospodarczy i demograficzny moe zabezpieczy jednolito
rosyjskiej przestrzeni geopolitycznej. Wienamin Siemionow Tien-Szaski analizujc
geograficzne pooenie swojego kraju wskazywa, i faktycznie w geografii wiato
wej przyjmuje si, i gry Ural traktowane s jako granica pomidzy Europ a Azj,
ale Rosjanom jak nikomu innemu na wiecie powinno zalee, aby tych dwch tery
toriw od siebie nie oddziela, gdy stanowi one obszar jednolitego pastwa rosyj
skiego. Dlatego te Rosjanie powinni robi wszystko, aby rozpatrywa zajmowane
przez siebie terytorium niejako dwie osobne kulturowo-ekonomiczne czci: Europ
i Azj, ale jednolity kontynent eurazjatycki, na ktrym centrum geograficznym, ale
take kulturowym, demograficznym i gospodarczym powinien by obszar pomidzy
rzekami Wog a Jenisejem79. Dla Cymburskiego rozwj ekonomiczny kraju oraz
uksztatowanie si w regionie rosyjskiej wyspy centrum komunikacyjnego cz
cego wielki lim itrof z cywilizacyjnymi i gospodarczymi centrami wspczesnego
wiata pozwoli Rosji sta si geoekonomiczn klamr i powiza jej ekonomicz
ne i przymorskie regiony ze wiatowymi drogami tranzytowymi. Tym samym Rosja
bdzie moga przeksztaci swoje obecne niekorzystne pooenie geopolityczne jako
europejskiego, peryferyjnego heartlandu, tj. pooonego w gbi kontynentu, z dala
od orodkw cywilizacji, zaplecza surowcowego, w rzeczywicie istotny podmiot
wiatowej przestrzeni geopolitycznej.
Cymburski budujc swoj koncepcj rosyjskiego pooenia geopolitycznego
i zwizanej z tym strategii polityki zagranicznej i wewntrznej podj take pole
mik dotyczc charakteru wspczesnego rodowiska midzynarodowego po to,
aby odej w rosyjskim myleniu geopolitycznym od mitw, ktre nie maj potwier
dzenia w zmienionej rzeczywistoci pozimnowojennego, zglobalizowanego wiata.
W artykule Geopolitika kak mirowidienije i rod zaniatij opublikowanym w czasopi
mie Polis w 1999 r. Cymburski podj si analizy klasycznej geopolityki, ktra
rozwijaa si w okresie kolonialnej rywalizacji pomidzy mocarstwami europejskimi.
Cymburski zwraca uwag, i wczeni geopolitycy prezentowali swoje rozwizania
problemu reorganizacji wiata w epoce nastpujcej po wielkich odkryciach geogra
ficznych, dlatego te pojawiy si m.in. teorie wielkiej przestrzeni (Friderich List),
panidei (Karl Haushofer), geograficzna o historii (Halford Mackinder). Szcze
glnie wielk rol w klasycznej geopolityce odgryway zwizane z niemieck szkol
geopolityki pojcia Grossraum, lebensraum, a take przekonanie, i histori wiata

79 W. Siemionow Tien-Szaski, O moguszczestwiennom territorialnom wladenii primietielno k Rossii,

(w:) Imperija prostranstwa. Chrestomatija, pod red. D. N Zamiatina, Moskwa 2003, s. 193-194.

238
wyznacza rywalizacja pomidzy mocarstwami ldowymi i morskimi, reprezentujcy
mi dwa typy kulturowe. Jak wskazuje Cymburski, wszystkie te koncepcje zwizane
byy z okrelonym okresem historycznym i w duym stopniu s one ju nieaktualne,
a ich wykorzystywanie we wspczesnych analizach nie moe przynie efektu. We
wspczesnej geopolityce, zdaniem Cymburskiego, mamy do czynienia z zupenie
innymi realiami ni w okresie jej klasycznego rozwoju. Po pierwsze nastpio za
mknicie globalnej przestrzeni, tj. nastpi jej podzia pomidzy suwerenne pastwa
narodowe, co zakoczyo okres kolonialnej rywalizacji, a po drugie wspczesny
wiat jest zglobalizowany, postpuj procesy regionalnej integracji, co powoduje, i
przestrze globalna jest coraz bardziej otwarta, coraz mniej w niej barier, czego nie
moga uwzgldni klasyczna geopolityka. Dlatego te odwoywanie si do klasycz
nych teorii i budowanie wspczesnych analiz na nieaktualnych zaoeniach powodu
je, i nie mona otrzyma adekwatnego obrazu wspczesnoci80.
Analizy Cymburskiego dotyczce aktualnej sytuacji Rosji po rozpadzie ZSRR
i wyboru najbardziej efektywnej strategii politycznej zdobyy sobie w Rosji popular
no. Nie jest on odosobniony w przekonaniu, i Rosja powinna wycofa si z aktyw
nej polityki zagranicznej i utrzymywania swojej dominacji na obszarze poradzieckim
na rzecz skoncentrowania si na rozwoju wewntrznym. Wrd rosyjskich politolo
gw najbardziej znanym zwolennikiem koncepcji Cymburskiego jest m.in. Michai
Ilin, pracownik MGIMO, penicy m.in. funkcje przewodniczcego rosyjskiego sto
warzyszenia politologw oraz gwnego redaktora czasopisma Polis. Politiczeskije
Issledowanija, w ktrym Cymburski publikowa du cz swoich artykuw81.
Publikacje Cymburskiego posiadaj szczegln warto w ramach rosyjskiej my
li geopolitycznej z co najmniej dwch powodw. Po pierwsze zaproponowana przez
niego koncepcja Rosja-wyspa jest teori oryginaln, dla ktrej trudno znale pier
wowzr w rosyjskich tradycjach mylenia geopolitycznego. W odrnieniu od wielu
rosyjskich geopolitykw powielajcych pogldy Mackindera, Haushofera, czy te
Huntingtona Cymburski podj prb budowy samodzielnej, caociowej oraz spjnej
koncepcji midzynarodowej tosamoci Rosji i wskazania dziki temu na najbardziej
racjonaln strategi geopolityczn. Nie powiela on istniejcych ju konceptw geopo
litycznych, ale posugujc si metafor Rosja-wyspa prezentuje wasny geopolityczny
obraz Rosji. Ponadto Cymburski jako jeden z pierwszych rosyjskich geopolitykw
zacz zwraca uwag na rol elementw geoekonomicznych w planowaniu strategii
polityki zagranicznej. Sam bdc zwolennikiem podejcia geocywilizacyjnego zwra
ca uwag, i aspekty ekonomiczne zaczynaj odgrywa we wspczesnym wiecie
coraz wiksz rol i naley odej od mitw zwizanych z tradycjami rosyjskiego
mylenia geopolitycznego (okcydentalici, eurazjaci, sowianofile, Danilewski) na
rzecz postrzegania Rosji-wyspy w wiatowej przestrzeni geoekonomicznej.
Po drugie Cymburski jako jeden z pierwszych rosyjskich geopolitykw zacz
zwraca uwag na daleko posunit ideologizacj rosyjskiej myli geopolitycznej.
Przede wszystkim krytyce podda dwa gwne nurty: atlantyzm i eurazjatyzm, za
nadmierne uproszczenia, budowanie swoich teorii nie na podstawie rzetelnych ana
liz, ale na podstawie paradygmatw ideologicznych. Zwraca uwag, i obydwie te
strategie nie mog przynie Rosji sukcesw i naley odej od rozpatrywania geopo

80 W. Cymburski, Geopolitika kcik mirwidienije i rod zaniatij, Polis 1999, nr 4, s. 7-28.

81 Por. M. W. Ilin. Probliemy form irowanija ostrowu R ossii" i konturyjew o wnutriennej geopolitiki,
Wiestnik M oskowskowo Uniwersitieta 1995, vol. 12, nr 1.

239
litycznej strategii Rosji w kategoriach atlantyzm v.s\ eurazjatyzm, czy te Wschd vs.
Zachd. Cymburski wskazywa ponadto, i w rosyjskim dyskursie geopolitycznym
centraln rol odgrywaj terminy stworzone w klasycznym okresie rozwoju geopo
lityki, ktre s zupenie nieadekwatne wobec wyzwa wspczesnoci. Zwraca m.in.
uwag na fakt, i mitem jest powszechne dla rosyjskich geopolitykw (zwaszcza za
eurazjatw) postrzeganie Rosji jako heartlandu, bo w rzeczywistoci wspczesna
Rosja stanowi hinterland. Dlatego te rosyjski uczony podkrela, i aby wspczes
na rosyjska geopolityka bya rzeczywicie wartociowym elementem w dyskusjach
powiconych strategii polityki zagranicznej i planowaniu dziaa pastwa, naley
zerwa z iluzjami i mitami na rzecz realnej oceny rzeczywistoci midzynarodowej,
a na uwag szczeglnie zasuguj jego sowa, i rozpadu ZSRR nie naley traktowa
jako tragedii,, ale wykorzysta go jako szans na unowoczenienie i zreformowanie
pastwa, nie obciajc go ekspansywn polityk zagraniczn. Mimo resentymen-
tw wobec przeszoci w publikacjach Cymburskiego widoczne jest odejcie od prb
szukania mocarstwowych czy ideologicznych utopii na rzecz pragmatycznego podej
cia do problemu zapewnienia bezpieczestwa zewntrznego. Pomimo i w pracach
Cymburskiego nie brakuje rozwaa o charakterze historiozoficznym, to stanowi
one uoglnienia historyczne i geograficzne suce ukazaniu specyfiki geopolityczne
go pooenia Rosji i wynikajcych z niego konsekwencji. Dziki takiemu podejciu
obraz Rosja-wyspa mg sta si jednym z podstawowych sposobw opisywania geo
politycznej specyfiki poradzieckiej Rosji.
Warto take zaznaczy, i Cymburski jako jeden z nielicznych rosyjskich geopoli
tykw proponowa bardzo nowoczesne podejcie do analiz geopolitycznych, zwraca
jc uwag, i rol geopolityki jest nie tylko budowanie scenariuszy przyszego rozwo
ju danego pastwa uwzgldniajce jego pooenie w wiecie i geopolityczny status,
ktre mog suy jako pomoc przy podejmowaniu decyzji w polityce zagranicznej,
ale geopolityka to take dyscyplina badawcza blisko zwizana z politologi, ktrej
zadaniem jest krytyka mitw geopolitycznych i ukazywanie ideologicznego i po
litycznego charakteru wyobrae geopolitycznych (wobec tak rozumianej geopolityki
Cymburski uywa poj metage opoli tyka lub te geopolitologia), co stanowi nawi
zanie do wiatowych trendw rozwoju myli geopolitycznej.
Wszystkie te elementy czyni z Cymburskiego jednego z najbardziej interesuj
cych wspczesnych geopolitykw, ktrego publikacje zasuguj na duo wiksz
uwag ni czsto mitologizowane w Polsce prace neoeurazjatw (przede wszystkim
Aleksandra Dugina). Rosnca popularno jego teorii wiadczy take o stopniowej
deideologizacji rosyjskiego mylenia geopolitycznego i odejciu od politycznej
publicystyki na rzecz budowy akademickiego dyskursu powiconego problemom
geopolitycznego pooenia i bezpieczestwa wspczesnej Rosji, ktry mgby od
grywa znaczc rol w procesach podejmowania decyzji politycznych.
Koncepcje Cymburskiego zaczy cieszy si nie tylko du popularnoci w ro
dowisku akademickim, ale metafora Rosja-wyspa zostaa zaliczona do kluczowych
geopolitycznych obrazw Rosji, wywierajcych znaczcy wpyw na to, jak Rosja
nie postrzegaj tosamo midzynarodow swojego kraju. Jest to o tyle wyjtkowe,
i w rosyjskim myleniu geopolitycznym trudno wskaza na prekursorw mylenia
o rosyjskiej tosamoci geopolitycznej w kategoriach wyspowego izolacjonizmu.
Jest to zatem metafora, ktra nie bya zakorzeniona w rosyjskich tradycjach geopoli
tycznych. Jednake zaproponowana przez rosyjskiego geopolityka wizja Rosji, a tak

240
e krytyka zarwno eurazjatyzmu, jak i atlantyzmu nie s zjawiskiem odosobnionym
w rosyjskim dyskursie politycznym. Podobnie jak Cymburski postrzega wspczesn
Rosj pisarz Aleksander Soenicyn, ktry w wydanej w 1998 r. pracy Rosja w zapa
ci (wyd. poi. Warszawa 1999) pisa, i odtworzenie ZSRR w adnym razie nie byo
by z poytkiem dla narodu rosyjskiego i nie ley w jego interesie, gdy oznaczaoby
utopienie narodu rosyjskiego w pczniejcym wiecie azjatyckim. Granice ZSRR s
ju przeszoci i wszelkie denia do ich odtworzenia s szkodliwe i jaow e82. So
enicyn oskara rosyjskie wadze o to , i utrzymywanie iluzji WNP kosztuje zbyt
wiele rosyjskie pastwo i rosyjski nard i nie ma adnego powodu, aby udziela kra
jom WNP dotacji, kredytw, czy te dokonywa sprzeday na kredyt ropy naftowej
i gazu ziemnego po cenach niszych ni wiatowe. Soenicyn uznaje zatem polityk
utrzymywania zwizkw i rosyjskiej obecnoci na obszarze WNP (terytoria-cieniny)
za szkodliw i nierealistyczn, gdy pastw powstaych po rozpadzie ZSRR nie da si
ponownie powiza w jedn cao, poniewa oddzieliy si one ju psychologicznie
i historycznie, a zwlekaj z odejciem tylko dlatego, e licz na korzyci ekonomicz
ne ze strony Rosji. Z chwil, gdy te korzyci ustan, nacjonalistyczni przywdcy no
wych pastw nie pjd na adne realne zjednoczenie z Rosj83.
Soenicyn pisa, i trzymanie si WNP tylko osabia rosyjsk pastwowo,
przeszkadza si jej uformowa. Naley wic uzna, i Rosja poniosa porak i zre
zygnowa z prb budowy WNP i utrzymania dominacji rosyjskiej na tym teryto
rium, a skoncentrowa si na reformach wewntrznych, poniewa priorytetem ro
syjskim na obecnym etapie rozwoju jest nie budowa WNP, ale odbudowanie silnej
pastwowoci rosyjskiej - bo to ona nie zostaa jeszcze stworzona i jej istnienie stoi
pod znakiem zapytania84.
Soenicyn podejmujc problem rosyjskiego izolacjonizmu i samorozwoju pod
krela, i nawet w warunkach wspczesnego zglobalizowanego wiata, w ktrym
caa polityka pozostaje pod przemonym wpywem ekonomiki, Rosja nie potrzebuje
utrzymywa niezrwnowaonych kontaktw ze wiatem zewntrznym i oczekiwa na
zagraniczne inwestycje. Soenicyn podkrela, i nawet w obecnych, obcitych grani
cach Rosja jest ekonomicznie samowystarczalna, a bagalna pogo za zagranicznymi
inwestorami i kapitaem wynika z ostatecznego duchowego upadku i desperacji. Rosja
powinna utrzymywa dystans wobec wiata, gdy wpltywanie si w midzynarodowy
wiat finansw wciga Rosj w obce kryzysy finansowe, ktre Rosja mogaby omin85.
Soenicyn podobnie jak Cymburski krytykuje zarwno atlantyck, jak i eurazjaty-
ck geopolityczn strategi rozwoju Rosji. Soenicyn pisa, i rosyjski nowy spo
sb mylenia zapocztkowany przez Gorbaczowa i Szewardnadze spowodowa, i
rosyjscy liberaowie i radykalni demokraci widzieli tylko jedn drog i byli przeko
nani, e otwiera si odtd na wieki najszczliwsza era dla caej planety, w ktrej
wszyscy bd suy oglnoludzkim wartociom, dlatego te jakakolwiek twarda
polityka zagraniczna ze strony Rosji albo silna wadza jest absurdem i tyrani. Za
chd bezwzgldnie wykorzysta t rosyjsk dobrowoln kapitulacj, rozcigajc, bez
adnych sentymentw wobec Rosji, swoje wpywy na Europ rodkowo-Wschodni,
Zakaukazie i Azj rodkow. Bezkrytyczna prozachodnia polityka staa si dla So-

82 A. Soenicyn, Rosja w zapaci, Warszawa 1999, s. 28.

83 Ibidem, s. 30.
84 Ibidem, s. 30.
85 Ibidem , s. 25.

241
enicyna rdem utraty rosyjskiej pozycji w wiecie. Ponadto atlantyzm Soenicyn
uznaje za bezsensown strategi nie tylko z tego powodu, i Zachd jest nastawiony
wrogo wobec Rosji, ale take dlatego, i nie sposb skopiowa obcego sposobu ycia
nie ulegajc przy tym bolesnym przeobraeniom. Procesy rozwoju i modernizacji po
winny wynika organicznie z tradycji kraju, wzorce zachodnie nigdy nie bd recept
na rosyjskie bolczki, a na drog nie rnic si niczym od zachodniej Rosja i tak nie
wejdzie, jakkolwiek staraliby si rosyjscy reformatorzy86.
Negatywnie ocenia Soenicyn take strategi i teori neoeurazjatyzmu, w myl
ktrej Rosja organicznie przynaley do Azji i powinna swoj przyszo budowa
w cznoci i jednoci z Azj. Dla Soenicyna eurazjatyzm bya to postawa dekaden
cka i przejaw duchowej saboci rosyjskiej emigracji porewolucyjnej. Podobnie rzecz
ma si i dzisiaj, gdy neoeurazjatyzm u jednych jest to zanik odwagi i brak wiary
w si rosyjskiego narodu, a u innych ukryta ch restytucji ZSRR. Przyjcie ideo
logii eurazjatyzmu byoby, wedug Soenicyna, wyrzeczeniem si trwajcej tysic
lat rosyjskiej tosamoci kulturowej i spowodowaoby utonicie topniejcego narodu
rosyjskiego w gwatownie rosncej muzumaskiej masie. Jeeli Rosja ma by ura
towana, to na pewno nie poprzez eurazjatyzm. Rosja stanowi odrbny wiat, odrbn
cywilizacj i w jej obrbie naley budowa nowe, godne stosunki87.
Metafora Rosja-wyspa staa si zatem akceptowalna zarwno dla politycznych prag
matykw szukajcych alternatywnej wobec atlantyzmu i eurazjatyzmu geopolitycznej
strategii, jak i, niezalenie od intencji Cymburskiego, dla duej czci rosyjskich nacjo
nalistw. Nacjonalizm w Rosji stanowi rzeczywist i wpywow si polityczn, ktra
od rozpadu ZSRR w 1991 r. wywiera znaczcy wpyw na spoeczestwo i elity poli
tyczne w Rosji. Wbrew powszechnej opinii wspczesny rosyjski nacjonalizm nie tyle
skania si ku ekspansjonizmowi, jak ma to miejsce w postimperialnym nacjonalizmie
Aleksandra Dugina, czy te w wypowiedziach lidera Liberalno-Demokratycznej Partii
Rosji Wadimira Zyrinowskiego, ile raczej ku izolacjonizmowi, czyli obronie prze
ciwko obcym wpywom, globalizacji ekonomicznej, politycznej i kulturowej oraz, co
wydaje si najwaniejsze, przeciwko imigrantom z byych republik ZSRR, tzw. czar
nym. Jak si wskazuje, Rosja jest drugim po USA krajem z najwiksz na wiecie
liczb emigrantw. Okoo 10 min cudzoziemcw, gownie z krajw WNP, przebywa
na stae na terytorium Rosji. Do tego dochodzi istnienie wielu mniejszoci etnicznych
na rozmaitym poziomie rozwoju tosamoci narodowej, a take obawa przed zama
chami terrorystycznymi dokonywanymi przez obcych - ktrymi najczciej mog
by ludzie z Kaukazu88. Powoduje to, i obawy przed obcymi i denie do samoi-
zolacji i zamknicia si Rosji w sobie s bardzo silne. Przekonanie, i Rosja stanowi
osobn cywilizacj i ma wielkie zasoby naturalne, ktre pozwol jej przetrwa, sprzy
ja upowszechnianiu si podstaw izolacjonistycznych. Ponadto nacjonalizm rosyjski
stanowi reakcj niektrych grup spoeczestwa rosyjskiego na gwatowne i burzliwe
zmiany w ekonomicznym i politycznym yciu Rosjan na przeomie wiekw. W dys
kursie spoecznym zwizanym z ruchem nacjonalistycznym pojawiaj si takie sfor
muowania, jak: lojalno wobec naszego typu kulturowo-historycznego, akcepta
cja podstawowych wartoci kultury prawosawia, brak akceptacji dla zachodniego
modelu, Zachd obawia si silnej Rosji, Rosja otoczona przez wrogw, nasza
86 Ibidem, s. 26.
87 Ibidem, s. 31.
88 R. Backer, Rosyjskie mylenie polityczne..., s. 130.

242
mentalno, nasz unikalny charakter, nasza unikalna droga rozwoju89. Pojcia
te wykorzystywane powszechnie przez rosyjskich nacjonalistw i obecne w dyskursie
publicznym ksztatuj postrzeganie wiata wrd rosyjskich obywateli. Nacjonalizm
upowszechnia postawy ksenofobiczne, przejawiajce si w kulturowym, cywilizacyj
nym i psychologicznym odrzucaniu tego co obce, zagraniczne i podkrelaniu war
toci rodzimego typu kulturowo-historycznego. Poczucie zagroenia ze strony wiata
zewntrznego, obawa przed tym co obce, stanowi podstaw do uksztatowania si
postaw izolacjonistycznych, wspomaganych przez obawy przed narastaniem migracji,
ktra zmieni oblicze demograficzne Rosji.
Dziki wykreowaniu przez Cymburskiego geopolitycznego obrazu Rosja-wyspa,
a take dziki publicystyce takich osb, jak Aleksander Soenicyn, izolacjonizm sta
si bardzo wanym elementem geopolitycznego dyskursu w Rosji, zarwno na pozio
mie wysokich (elity polityczne), jak i niskich (opinia publiczna) wyobrae geo
politycznych i wydaje si, i stanowi on obecnie jeden z dominujcych w rosyjskich
wyobraeniach geopolitycznych sposobw interpretacji wiata i postrzegania w nim
miejsca Rosji. Wedug Dymitra Zamiatina, badacza dynamiki geopolitycznych obra
zw dominujcych we wspczesnej Rosji, metafora Rosja-wyspa staa si jednym
z kluczowych geopolitycznych obrazw funkcjonujcych w rosyjskiej wiadomoci
i postawy izolacjonistyczne s bliskie wikszoci Rosjan, ktrzy nie czuj si w peni
Europejczykami, dostrzegaj swoj odrbno kulturow, spoeczn i polityczn od
Europy Zachodniej, ale tym bardziej nie czuj zwizkw ze wiatem azjatyckim i eur-
azjatyzm jest im jeszcze bardziej obcy ni atlantyzm.
Zaproponowana przez Cymburskiego metafora Rosja-wyspa wyrnia si na tle
innych rosyjskich koncepcji geopolitycznych powstaych po rozpadzie ZSRR, gdy
w odrnieniu do atlantyzmu oraz neoeurazjatyzmu stanowia ona przede wszystkim
element dyskusji akademickich, a nie politycznych, co spowodowao, i rzadko bya
wykorzystywana jako ideologiczny element podbudowy programu politycznego par
tii rzdzcej lub te opozycji. Oryginalny charakter koncepcji Cymburskiego wzbudzi
zainteresowanie nie tylko w wiecie akademickim, ale take wrd osb zwizanych
z rosyjskimi think-tankami i planowaniem narodowej strategii. W sytuacji poszukiwa
nia wyjcia z problemu wyboru pomidzy atlantyzmem a eurazjatyzmem, z ktrych
aden nie dawa nadziei na powrt Rosji do odgrywania roli znaczcego podmiotu
midzynarodowego, koncepcja Cymburskiego i zaproponowana przez niego metafora
Rosja-wyspa okazaa si niezwykle uyteczna i funkcjonalna na poziomie wysokich
wyobrae geopolitycznych, ajednoczenie bya to koncepcja odpowiadajca domi
nujcym niskim wyobraeniom geopolitycznym opinii publicznej, w ramach ktrej
Rosja jest przedstawiana jako cakowicie odrbny kraj, niepodobny ani do Europy Za
chodniej, ani do Azji, alejednoczenie kulturowo i historycznie bliszy Europie niAzji.
Wykorzystujc metafor Rosja-wyspa nowe rosyjskie elity polityczne zwizane z prezy
dentem Wadimirem Putinem zaczy realizowa polityk zagraniczn, ktra staaby si
wyborem porednim pomidzy atlantyzmem (cakowit akceptacj wpyww cywiliza
cji zachodnioeuropejskiej aspirujcej do roli cywilizacji globalnej) a eurazjatyzmem,
bdcym powrotem do mylenia imperialnego pochodzcego jeszcze z epoki Rosji car
skiej i zakadajcego cakowite odrzucenie wzorw zachodnich na rzecz podtrzymy

89 D. I. Baskin, Russian nationalism and issues o f cultural and c'm lizational identity, Russian Poli
tics and Law 2008, vol. 46, nr 6, s. 29.

243
wania tradycyjnych wartoci polityczno-spoecznych oraz budowania antyzachodnich
sojuszy z krajami buddyjsko-konfucjaskimi (Chiny) lub muzumaskimi (Iran).
Wadim Cymburski jest jednym z nielicznych rosyjskich geopolitykw, ktry pod
j prb wyjcia poza silnie zideologizowany dyskurs Wschd-Zachd, starajc si
zaprezentowa alternatywn wobec atlantyzmu i neoeurazjatyzmu koncepcj midzy
narodowej tosamoci rosyjskiej i specyfiki jej geopolitycznej przestrzeni. Cymbur
ski sta si twrc interesujcej metafory, za pomoc ktrej dokona on caociowej
analizy rosyjskiej historii i geopolitycznej specyfiki. Dziki swojej funkcjonalnoci
obraz Rosja-wyspa sta si wanym elementem rosyjskich debat geopolitycznych,
a Cymburski jednym z wiodcych wspczesnych rosyjskich geopolitykw. Cymbur
ski nie stworzy spjnej geopolitycznej koncepcji strategii Rosji w pozimnowojen-
nym wiecie. Jego prace maj raczej charakter rozwaa nad rosyjskimi dziejami i s
bardziej poszukiwaniem praw dziejowych i adu przestrzennego, ktry uksztatowa
Rosj. Jego koncepcja ma jednak charakter cile geopolityczny, stanowic oryginal
ny sposb opisania rosyjskiej przestrzeni.

Rozdzia IV
O braz Rosja-w yspa w praktyce politycznej

Analizujc dynamik geopolitycznych obrazw Rosji i ich wykorzystywanie w polity

ce wewntrznej i zagranicznej geograf Dymitr Zamiatin uwaa, i obraz Rosja-wyspa
zacz sobie zdobywa popularno wrd elit politycznych po objciu rzdw przez
Wadimira Putina90. Za jego rzdw nastpia rewizja geopolitycznej strategii wykorzy
stywanej w rosyjskiej polityce w latach dziewidziesitych. Stopniowe zakorzenienie
si w wiadomoci rosyjskiej, zarwno wrd elit politycznych, jak i spoeczestwa,
tego obrazu byo wynikiem rozczarowania polityk prozachodni i zmniejszeniem si
atrakcyjnoci obrazu Rosja-Europa oraz wynikiem odrzucenia przez wikszo Rosjan
obrazu Rosja-Eurazja, a tym samym odejcia rosyjskich elit politycznych od strategii
eurazjatyckiej jako nieefektywnej i nie przynoszcej spodziewanych sukcesw.
Atlantyci jak i eurazjaci reprezentowali spolaryzowane sposoby postrzegania ro
syjskiej tosamoci cywilizacyjnej oraz relacji z zachodnimi i z niezachodnimi spo
ecznociami. Ponadto reprezentowali take radykalnie odmienne spojrzenia na rosyj
sk przeszo i tradycje historyczne. Atlantyci przejawiali tendencj do radykalnej
krytyki narodowej historii, zwaszcza w okresie istnienia pastwowoci radzieckiej,
natomiast eurazjaci gloryfikowali rosyjskie dzieje, a w tym take i okres pastwa ra
dzieckiego. Midzy tymi dwoma skrajnociami istnieje jednak dua przestrze dla
rnorodnych interpretacji rosyjskiej tosamoci i przeszoci kraju. Skupiona wok
prezydenta Putina ekipa technokratw, wywodzcych si przede wszystkim z resor
tw siowych, zaproponowaa identyfikacj tosamoci midzynarodowej Rosji jako
normalnej wiatowej potgi. Obraz ten obejmowa przekonanie, i poradziecka Ro-

90 D. N. Zam iatin, W astprostranstwa..., s. 195.

244
sja jest normalnym pastwem, ktre odrzucio imperialne ambicje przeszoci,
a take przekonanie, i Rosja moe przetrwa w obecnych granicach tylko pozostajc
wielkim mocarstwem91.
Wizja zaproponowana przez Wadimira Putnia nie bya now w rosyjskim my
leniu politycznym, ale odwoywaa si do tradycji tzw. nowych liberaw przeomu
dziewitnastego i dwudziestego wieku, a zwaszcza do prac Piotra Struvego, ktry
reprezentowa konserwatywne skrzydo rosyjskiego liberalizmu przeomu wiekw
(pogldy Piotra Struvego ewoluoway od zafascynowania marksizmem w latach dzie
widziesitych XIX w., a po zblienie do konserwatywnych liberaw po rewolu
cji 1905 r.)92. Sposb postrzegania Rosji przez nowych liberaw by odmienny
od liberalnych okcydentalistw, takich jak Borys Cziczerin czy te Pawe Milukow,
i zblia si do sowianofilskiej perspektywy postrzegania pastwa i jego roli, ale po
zostali oni zwolennikami europejskiej drogi rozwoju kraju, odrzucajc antyeuropej
skie postawy epigonw sowianofilstwa, takich jak Mikoaj Danilewski i Konstanty
Leontjew. Jak pisa Piotr Struve: ,jestem okcydentalist i dlatego wanie nacjona
list, jestem okcydentalist i dlatego wanie jestem pastwowcem93. Swoje pogl
dy na pastwowo rosyjsk Struve zawar w pracy Wielikaja Rossija. Uwaa, i
pastwo rosyjskie powinno sta si pastwem prawa, tj. pastwem nalecym nie
do jednej grupy spoecznej, ale do caego spoeczestwa. Celem pastwa powinna
by ochrona swobd jednostki. Zarwno wadza, jak i spoeczestwo powinny dzia
a harmonijnie dziki istnieniu mechanizmw konstytucyjnych i demokratycznych.
Istnienie pastwa jest cile zwizane z kulturowymi i narodowymi interesami spo
eczestwa, ktre ze swojej strony powinno by zjednoczone w poczuciu pastwo
woci (gosudarstwiennosti), dziki ktremu rnorodne grupy spoeczno-etniczne
i religijne jednocz si wobec gwnego celu, jakim jest istnienie Wielkiej Rosji. Struve
uwaa, e tylko wtedy, kiedy nard rosyjski bdzie przenika duch pastwowoci,
na podstawie ywych tradycji przeszych i obecnych pokole bdzie mona urzeczy
wistni ide Wielkiej Rosji94.
Objcie urzdu premiera, a nastpnie prezydenta, przez Wadimira Putina zapo
cztkowao rewizj polityki zagranicznej Rosji. Otoczenie nowego prezydenta Rosji
zaproponowao zmian postrzegania rosyjskiej tosamoci cywilizacyjnej i zerwanie
zarwno z eurazjatyzmem, jak i atlantyzmem. Uznano, i u podstaw polityki zagra
nicznej Rosji powinna lee nie okrelona ideologia, ale przede wszystkim zasada
osigania praktycznych korzyci przy jej realizacji. W centrum putinowskiej wizji
Rosji leao przekonanie, i Rosja bya, jest i bdzie znaczc potg europejsk.
Wadimir Putin wielokrotnie w swoich przemwieniach zapewnia o przywizaniu
Rosji do wartoci podzielanych przez pozostae spoeczestwa europejskie: wolnoci,
praw czowieka, sprawiedliwoci i demokracji.
Za rzdw Wadimira Putina nastpia rewizja polityki zagranicznej pastwa,
staa si ona bardziej pragmatyczna i nakierowana na rozwizanie problemw we

91 A. P. Tsygankov, Finding a civilisational idea: West", Eurasia and Euro-East in Russia s f o

reign policy, Geopolitics 2007, nr 12, s. 381.
92 Struve P., (w:) Politiczeskaja m ysi w Rossii. Slowar personalij, Moskwa 2001, s. 230-231.
93 Por. A. Walicki, Zarys myli rosyjskiej od Owiecenia do Renesansu religijno-filozoficznego, Kra
kw 2005, s. 700.
94 P. Struve, Wielikaja Rossija, (w:) Russkij mir. Geopoliticzeskije zam ietkipo russkoj istorii, pod red.
E. Kriwcowa, M oskwa 2003, s. 786-798.

245
 wntrznych. Zrezygnowano z retoryki neoimperialnej i promowania nierealnych ce
lw polityki zagranicznej na rzecz odbudowy silnego pastwa, przede wszystkim
poprzez rekonstrukcj i rozwj potencjau gospodarczego pastwa jako najskutecz
niejszego rodka dla przywrcenia Federacji Rosyjskiej statusu wiatowego supermo
carstwa. Wrd elit skupionych wok urzdu prezydenckiego uznano, i w polityce
zagranicznej Federacji Rosyjskiej na obecnym etapie rozwoju kraju najwaniejsz
wartoci i podstawowym interesem narodowym dla Rosji jest zapewnienie wzrostu
poziomu ycia obywateli i zabezpieczenie godziwego ycia jednostki na podstawie
ochrony praw i swobd obywatelskich oraz rozwoju ekonomii pastwa. Tak wic ce
lem jest nie ekspansja zewntrzna, jak to miao miejsce w przeszoci, ale koncentracja
do wewntrz i odbudowa poziomu ycia obywateli oraz poprawa jakoci ycia. Jest
to priorytet caej polityki rosyjskiej, a polityka zagraniczna ma stworzy sprzyjajce
warunki zewntrzne, ma chroni zasoby i interesy Rosji bez wdawania si w konfron
tacj95. Polityka rosyjska zostaa skoncentrowana na odbudowie pozycji znaczcego
podmiotu stosunkw midzynarodowych, ktry bdzie si liczy w globalnym zarz
dzaniu poprzez aktywne uczestnictwo w strukturach midzynarodowych, takich jak
Rada Bezpieczestwa czy te G-8. Uznano jednoczenie, i podobnie jak wszystkie
inne pastwa take Rosja ma prawo do obrony swoich interesw i nie wykluczono
lokalnej rywalizacji z innymi podmiotami w sytuacji zagroenia interesw pastwa
czy strefy uznanej przez Rosj za stref jej interesw.
W odniesieniu do regionu byego ZSRR nowa doktryna polityki zagranicznej
wadz rosyjskich zakadaa, i Rosja bdzie kontynuowaa swoj tradycyjn cywi
lizacyjn rol w Azji, co, jak tumaczono, oznacza, i Rosja nie jest zainteresowana
odbudow ZSRR i terytoriami oraz zasobami naturalnymi krajw poradzieckich, ale
jest zainteresowana w utrzymaniu stabilnoci i bezpieczestwa w regionie oraz za
pewnieniu warunkw dla rozwoju gospodarczego i wzrostu poziomu ycia miesz
kacw byego ZSRR, z ktrych wielu jest Rosjanami lub osobami przynalecymi
do kultury rosyjskiej. Podkrelano, i w odrnieniu od Europy Zachodniej Rosja b
dzie dziaaa uwzgldniajc i szanujc regionalne tradycje. W reakcji na kolorowe
rewolucje w Gruzji oraz na Ukrainie i rol krajw Zachodu w ich sukcesie Wadimir
Putin w ordziu skierowanym do Zgromadzenia Federalnego w 2005 r. powiedzia, i
Rosja ma prawo sama decydowa o tym, w jaki sposb bdzie przebiega budowa de
mokracji i instytucji demokratycznych, i e ma ona prawo do wasnej drogi rozwoju,
a kada prba destabilizacji sytuacji politycznej poprzez zewntrzne naciski bdzie
traktowana jako dziaanie wrogie wobec Rosji. Jak si wskazuje, w reakcji na prze
bieg tzw. kolorowych rewolucji, motyw braku akceptacji dla zewntrznych wzorw
i naciskw na wewntrzny rozwj Rosji sta si najsilniejszy w ostatnich dekadach96.
Taka wizja rzeczywistoci midzynarodowej oddawaa filozofi polityki zagranicz
nej realizowanej za rzdw Wadimira Putina, ktry, podobnie jak i atlantyci, przyj
za konieczno rozwijanie zwizkw z pastwami Zachodu i uczestnictwo w instytu
cjach politycznych oraz gospodarczych, w ktrych dominujc rol odgrywaj pastwa
Zachodu, gdy jak uznano, tylko w ten sposb Rosja moe utrzyma status wielkiej
potgi i stworzy dla siebie geopolityczne podstawy do dalszego rozwoju gospodarki
i pastwa. Uznano, i rosyjskie interesy w wielu obszarach polityki midzynarodowej

95 S. W. Kortunow, Rosija: nacionalnaja identicznostna rubiee wekw, M oskwa 1997, s. 13.

96 A. P. Tsygankov, F indinga civilisalional idea..., s. 385.
s zbiene z interesami pastw zachodnioeuropejskich. Jednoczenie jednak zaczto
mocno podkrela odrbno Rosji od Zachodu i zwraca uwag, i wszelka moderni
zacja powinna by dostosowana do warunkw rosyjskiej kultury i rosyjskich tradycji
(modernizacja bez westernizacji). Kremlowscy ideolodzy wykreowali pojcie suwe
rennej demokracji, ktre miao oznacza, i: 1) Rosja dy do rozwoju systemu, ktry
opiera si na klasycznych zasadach demokratycznych; 2) instytucje demokratyczne
w Rosji bd ksztatowa si zgodnie z rosyjskimi dowiadczeniami historyczny
mi i specyfik kulturow; 3) Rosja samodzielnie rozwinie demokratyczne instytucje
i okreli, co jest demokratyczne, przeciwstawiajc si ingerencjom zewntrznym;
4) Rosja samodzielnie okreli swoj polityk wewntrzn i midzynarodow97.
Idea demokracji suwerennej zostaa wsparta take ide suwerennej gospodar
ki oznaczajcej, podobnie jak i w przypadku idei demokracji suwerennej, prawo
Rosji, niezalenie od akceptacji zasad wolnorynkowych, do samodzielnego kszta
towania adu gospodarczego oraz roli pastwa w sferze ekonomii. Idea suwerennej
gospodarki swoje rda ma w obawach przed utrat kontroli rosyjskich wadz nad
gospodark i uzalenieniem Rosji od podmiotw zewntrznych, co mogoby skutko
wa take dyktatem politycznym. W pracy Nikoaja Aszenkampfa i Swietany Pogo-
relskiej Sowriemiennaja geopolitika autorzy ci zwracali uwag, i wejcie rosyjskiej
gospodarki, przeorientowanej na zasady rynkowe, na wiatowe rynki pomoe Ro
sji efektywnie realizowa jej narodowe interesy, jeli tylko Rosja nie bdzie bezro-
zumnie kopiowaa zachodnich wzorcw. Rosja znajdujc si w okresie transforma
cji ustrojowej nie wyksztacia jeszcze odpowiedniej kultury rynkowej, przez co jest
szczeglnie naraona na takie niebezpieczestwa, jak bezporednia ingerencja mi
dzynarodowych organizacji ekonomicznych w rosyjskie ycie polityczne. Przedsta
wiciele tyche organizacji mog prbowa wymusza na Rosji taki ustpstwa, ktre
przynios uszczerbek jej gospodarce na rzecz si midzynarodowych98. Autorzy pra
cy wskazuj, i przeciwnicy globalizacji gospodarczej obawiaj si czterech rzeczy:
1) grozi ona utrat pastwowej suwerennoci i ingerencj obcych w wewntrzn poli
tyk pastwa; 2) oznacza ona dalsze umocnienie amerykaskiego panowania w wie-
cie i zmusza pozostae pastwa do kolejnych ustpstw wobec USA; 3) globalna gospo
darka oderwana od rosyjskich realiw nie przyniesie rosyjskim obywatelom adnych
wymiernych korzyci; 4) idea globalnego wolnego rynku jest niemoliw do zreali
zowania utopi99. Obawy te spowodoway, i wrd rosyjskich elit politycznych idea
suwerennej gospodarki okazaa si bardzo atrakcyjna.
Wspierajcy Putina intelektualici interpretujc i legitymizujc jego wizj polityki
zagranicznej zaczli uywa w odniesieniu do Rosji pojcia cywilizacja wschodnio
europejska, co stanowio odejcie od dotychczas dyskutowanych tosamoci atlan
tyckiej oraz eurazjatyckiej. Uznano, i kraje wschodnioeuropejskie, takie jak Fede
racja Rosyjska, Ukraina, a take Kazachstan podzielaj wsplne dla Europy wartoci
demokratyczne, wolnorynkowe, a take nastpuje w nich wzrost znaczenia klasy red
niej bdcej podstaw demokratycznego rozwoju. Jednake zaabsorbowanie gospodar
cz i spoeczn modernizacj wymaga politycznej stabilnoci. W zwizku z tym kraje
regionu powinny mie prawo do eksperymentowania z wasnym modelem politycznym

97 Por. V. Dunaeva, Demokracja suwerenna - nowa ideologia Kremla, Nowe Pastwo 2007, nr 1,
s. 83, 84.
98 N. N. Aszenkampf, S. W. Pogorelskaja, op. cit., s. 180.
99 Ibidem , s. 181.

247
 uwzgldniajcym narod.owe tradycje. Automatyczne przenoszenie wartoci zrodzonych
w innych regionach wiata i w innych realiach polityczno-spoecznych nie przyniesie
spodziewanego rezultatu. Ponadto wewntrzna transformacja tyche krajw wymaga
zachowania politycznej suwerennoci i ochrony przez deniami zewntrznych potg
do zagospodarowania i wykorzystywania zasobw surowcowych bdcych wasnoci
spoeczestw regionu. Rosja ze wzgldu na swoj wielko, swj potencja oraz mo
liwoci dziaania odgrywa szczegln rol w ochronie suwerennoci spoecznoci za
mieszkujcych obszar byego ZSRR przed narzuconymi wpywami zewntrznymi. Idea
suwerennej demokracji oraz suwerennej gospodarki zakada modernizacj i trans
formacj krajw regionu przy jednoczesnym odrzuceniu narzucanych przez zewntrzne
mocarstwa wzorcw polityczno-kulturowych (westernizacja), gdy tylko takie dziaa
nie moe pozwoli zachowa suwerenno i tosamo cywilizacyjn100.
Badania opinii publicznej prowadzone w Rosji wykazay, i wikszo obywa
teli rosyjskich preferuje model regulowanej (suwerennej) demokracji realizowa
ny pod rzdami Wadimira Putina, przedkadajc go nad model polityczny krajw
Zachodu 101. Takiej postawie sprzyja upowszechnienie si geopolitycznego obrazu
Rosja-wyspa, zaproponowanego i rozpropagowanego dziki pracom Wadima Cym-
burskiego. To specyficzne wyobraenie geopolityczne zaczo stanowi podstawo
wy sposb, w jaki wpywowe grupy spoeczne zaczy definiowa pastwo, nard
i wiat. Poraka cywilizacyjnej idei Zachodu oraz Eurazji, a take zwizanych
z nimi geopolitycznych wyobrae o Rosji-Europie i Rosji-Eurazji spowodowaa, i
zaczto szuka alternatywnego sposobu opisywania tosamoci cywilizacyjnej kra
ju. Koncepcja Rosji jako samodzielnej wschodnioeuropejskiej cywilizacji, wsparta
przez geopolityczny obraz Rosja-wyspa, okazaa si skutecznym sposobem podbu
dowania polityki zagranicznej realizowanej przez elity polityczne rzdzce Rosj. To
wanie umiarkowany izolacjonizm i postrzeganie Rosji jako normalnej wiatowej
potgi, majcy u swoich podstaw wyobraenie Rosja-wyspa, sta si wyznaczni
kiem rosyjskiej polityki zagranicznej.
Wydaje si, i we wspczesnej Rosji uksztatowa si pewien konsensus co do
miejsca i roli Rosji w wiecie, budowany przede wszystkim na geopolitycznym obrazie
Rosja-wyspa, ktry sta si podstaw do uksztatowania si nowoczesnej geopolitycznej
koncepcji polityki zagranicznej. Uwaa si, i Rosja powinna odej od wszelkich skraj
nych rozwiza zarwno w wersji atlantyckiej, eurazjatyckiej, jak i izolacjonistyczno-
-nacjonalistycznej. Strategia rozwoju kraju powinna zosta skoncentrowana na za
pewnieniu geopolitycznej autonomii i samodzielnoci przestrzeni rosyjskiej. Rosja
powinna za prowadzi realistyczn i pragmatyczn polityk zagraniczn, ktra
umoliwi jej odzyskanie wpyww na wiatow geopolityczn sytuacj. Wspczesna
Federacja Rosyjska stara si prowadzi wielowymiarow, wielowektorow i zbilan
sowan polityk zagraniczn, nastawiajc si na tyle, na ile jest to moliwe, na zrw
nowaon wspprac ze wszystkimi potencjalnymi partnerami, tak aby przywrci
Rosji status wielkiego mocarstwa w pluralistycznym porzdku midzynarodowym102.

100 A. P. Tsygankov, Finding a civilisationaI idea..., s. 386.

101 M. A. Molchanov, Russia and globalization, Perspectives on Global Development and Techno
logy 2005, vol. 4, nr 34, s. 403.
102S. Biele, Tosamo midzynarodowa Federacji Rosyjskiej, Warszawa 2006, s. 339-344; S. N. Mac-
Farlane, The R " in BRICs: is Russia an emerging pow er?, International Affairs 2006, vol. 82, nr 1,
s. 56-57.

248
W sferze polityki zagranicznej i geopolitycznej strategii pastwa Federacja Rosyjska
nie kryjc swojego negatywnego stanowiska wobec postzimnowojennego porzdku
midzynarodowego, w ktrym dominujc rol odgrywa USA jako jedyne super
mocarstwo, unika bezporedniej rywalizacji, koncentrujc si na wykorzystywaniu
dyplomacji i instytucji midzynarodowych do tworzenia bardziej zrwnowaonego
ukadu, tzn. takiego, w ktrym gos rosyjski bdzie brany pod uwag przy rozwi
zywaniu problemw midzynarodowych, a sfery wpyww Rosji zostan uznane
przez pozostaych aktorw midzynarodowych. Obejmujc wadz prezydent Wa
dimir Putin, jeden z twrcw obecnej strategii zagranicznej pastwa, zapowiedzia
realizacj wielowektorowej polityki zagranicznej i utrzymywanie dobrych kontaktw
ze wszystkimi liczcymi si partnerami. Ten ambitny plan zosta w ostatnich latach
w duej czci zrealizowany. Rosja utrzymuje funkcjonalne stosunki z Waszyngto
nem i najsilniejszymi krajami zachodnioeuropejskimi, a jednoczenie udao jej si
zbudowa strategiczne partnerstwo z Chinami, Indiami, a take utrzyma dobre sto
sunki z Iranem i Turcj.
Metafora Rosja-wyspa nie stanowi dominujcego, czy te niezwykle wpywowego
wrd rosyjskich elit politycznych sposobu konceptualizowania rosyjskich interesw
geopolitycznych. Niemniej jednak jej popularno w dyskursie akademickim nie jest
przypadkowa, gdy zbiega si ze zmianami w rosyjskiej strategii midzynarodowej.
Zwrcenie uwagi na prace Cymburskiego zwizane jest z poszukiwaniem alternatywy
wobec stanowiska okcydentalstycznego i eurazjatyckiego, ktra pozwoliaby wyj
poza ograniczenia zwizane z tymi dwoma kierunkami mylenia geopolitycznego.
Metafora Rosja-wyspa okazaa si funkcjonalna wobec istniejcych problemw.
Ukierunkowanie Rosji do wewntrz poczone z prb wewntrznej modernizacji
jest jedn z moliwych koncepcji geopolitycznego rozwoju Rosji, ktra to koncepcja
w warunkach ograniczonych moliwoci dziaania znalaza swoje odzwierciedlenie
w strategii polityki zagranicznej Federacji Rosyjskiej.

Rozdzia V
Izolacjonizm jak o trzecia droga
w rosyjskim m yleniu geopolitycznym

Geopolityczna metafora Rosja-wyspa i zbudowana wok niej geopolityczna kon

cepcja rosyjskiej strategii staa si w ostatnich latach jednym z najwaniejszych ele
mentw rosyjskich dyskusji wok okrelenia wasnej tosamoci midzynarodowej
i wyboru adekwatnej do niej geopolitycznej strategii. Po okresie sporw pomidzy
atlantystami a neoeurazjatami wrd rosyjskich badaczy podejmujcych problemy ro
syjskiej geopolityki zaczto poszukiwa nowych idei, trzeciej drogi w myleniu geo
politycznym, ktre pozwoliyby wyj poza dotychczasowe spory. Szczeglnie uy
teczna okazaa si analizowana przez Wadima Cymburskiego koncepcja Rosji-wyspy
i strategia izolacjonistyczna.

249
 Wspczesna Rosja stoi zarwno w obliczu wyzwa generowanych przez procesy
globalizacji, jak i wyzwa zwizanych z jej wewntrzn specyfik i histori. Uznaje
si, i kraj ten jednoczenie musi rozwizywa problemy wczorajszego, teraniej
szego i przyszego dnia, zjawiska globalizacji nakadaj si bowiem na procesy od
rodzenia pastwowego i narodowego oraz odchodzenia od dotychczasowej tosamo
ci. Elity polityczne oprcz rozwizywania problemw wewntrznych zwizanych
ze zmian podstaw ycia ekonomicznego, politycznego, spoecznego i kulturowego
musz poszukiwa odpowiedzi na wyzwania zwizane z koniecznoci wczenia
Rosji w procesy globalne103. Obawy rosyjskie wobec procesw zachodzcych w ro
dowisku midzynarodowym, wspierane gwnie przez negatywny stosunek wobec
procesw globalizacji, powoduj, i izolacjonizm sta si postaw czsto pojawiaj
c si wrd .rosyjskich obywateli. Mona zauway, i pragmatyczny izolacjonizm,
koncentrujcy si na podkrelaniu wasnej odrbnoci i obronie wasnych wartoci
kulturowych, stanowi geopolityczn alternatyw wobec ekspansjonistycznych ideo
logii neoeurazjatyzmu i neobizantyzmu oraz wobec idealistycznej prozachodniej po
stawy rosyjskich okcydentalistw.
Trudno jest dokona jednoznacznej oceny wspczesnego rosyjskiego izolacjoni-
zmu, gdy w rosyjskim myleniu geopolitycznym nie stanowi on jednolitego nurtu, tak
jak np. atlantyci czy te eurazjaci. Metafora Rosja-wyspa bdca podstaw wsp
czesnego rosyjskiego izolacjonizmu jest na tyle pojemna, i wykorzystywana jest
powszechnie w rosyjskim dyskursie geopolitycznym przez zwolennikw podejcia
geocywilizacyjnego, nacjonalistw, a nawet atlantystw. Z uwagi na rnice wyst
pujce pomidzy poszczeglnymi nurtami samo okrelenie izolacjonizm moe by
kontestowane jako niewaciwie uyte. Tym bardziej, i w przypadku rosyjskiej geo
polityki nowoczesny izolacjonizm nie oznacza geostrategii zakadajcej zamkni
cie si kraju i odizolowanie od wiata, co w realiach zglobalizowanego wiata byoby
zaoeniem trudnym do zrealizowania, a z pewnoci nie umoliwioby Rosji odbu
dowy swojego znaczenia w wiecie, co jest priorytetem rosyjskiej polityki zagranicz
nej. Stanowi on raczej prb podkrelenia rosyjskiej specyfiki jako autonomicznej
przestrzeni cywilizacyjnej i geopolitycznej, co uzasadnia rezerw wobec narzucanych
z zewntrz wzorcw polityczno-kulturowych (westernizacja). Tak rozumiany izola
cjonizm jest przede wszystkim elementem tzw. geocywilizacyjnej szkoy rosyjskiego
mylenia geopolitycznego, ktra postrzega Rosj jako wiat sam w sobie, samo
dzieln cywilizacj (ani europejsk, ani azjatyck, ale swoicie rosyjsk), przed ktr,
podobnie jak i przed innymi niezachodnimi cywilizacjami, stoi wyzwanie zwizane
z procesami modernizacji i westernizacji wedug wzorw narzucanych przez dominu
jc cywilizacj zachodnioeuropejsk.
Izolacjonizm we wspczesnej Rosji wyraa si przede wszystkim w budowanym
przez mylenie cywilizacyjne przekonaniu o Rosji jako o odrbnym wiecie posiadaj
cym wasn specyfik, wasn drog rozwoju i wasne interesy geopolityczne. Podob
nie jak atlantyzm budowa swoj strategi na wyobraeniu o Rosji jako Europie, eura-
zjatyzm o Rosji jako Eurazji, neobizantyzm o Rosji jako Bizancjum, tak w myleniu
geocywilizacyjno-izolacjonistycznym pojawi si geopolityczny obraz Rosja-wyspa,
ktry stanowi realn alternatyw geopolityczn dla Rosji. O sile obrazu Rosja-wyspa

103 Por. Mirowaja politika i miedunarodnyje olnoszenija, pod red. S. A. ancowa, W. A. Aczkasowa,
M oskwa 2006, s. 186.

250
 oraz o dominacji postaw izoiacjonistycznych wrd rosyjskiego spoeczestwa decy
duje take wany aspekt wspczesnych rozwaa geopolitycznych, jakim s prob
lemy globalizacji. Rosyjski izolacjonizm Cymburskiego, nacjonalizm Soenicyna,
a take szkoa geopolitycznego mylenia w kategoriach cywilizacyjnych poruszaj
istotne problemy, ktre s elementem wewntrznej debaty nie tylko we wspczesnej
Rosji. Zachodzce obecnie wiatowe procesy globalizacji powoduj, i przed wszyst
kimi krajami stoi pytanie o stosunek wobec globalizacji oraz otwarcia si na wiat,
oznaczajcego w duym stopniu wymuszon modernizacj poczon z westernizacj.
Wspczesny rosyjski izolacjonizm pojawi si jako reakcja na dominacj w dysku
sjach wok rosyjskiej geopolityki atlantystw (akceptujcych modernizacj i wester-
nizacj) oraz neoeurazjatw (odrzucajcych modernizacj i western izacj), z ktrych
pierwsi w swoich geopolitycznych teoriach orientowali si na Zachd zakadajc,
i jedynym racjonalnym wyborem dla Rosji jest sojusz z krajami zachodnioeuropej
skimi i przyjcie ich modelu rozwojowego i wartoci spoeczno-kulturowych, nato
miast drudzy orientowali si na Wschd, ku spoecznociom azjatyckim, podkre
lajc sukces chiskiego modelu rozwojowego oraz duchow wsplnot cywilizacji
prawosawnej oraz konfucjasko-buddyjskiej. Zdominowanie dyskusji wok rosyj
skiej tosamoci midzynarodowej przez te dwie szkoy spowodowao, i alternatyw
ne wobec atlantystw i ekspansjonistw podejcia do rozumienia rosyjskiego miejsca
w wiecie z trudem toroway sobie drog do masowej opinii.
Stopniowo jednak wraz z problemami zwizanymi z realizacj atlantyckiej i eura-
zjatyckiej geostrategii zaczto dostrzega, i narzucenie przez atlantystw i neoeura
zjatw postrzegania wiata w kategoriach odwiecznego rosyjskiego sporu Wschd
- Zachd jest dylematem faszywym. Rosja nie jest bowiem ani Wschodem, ani Za
chodem, chocia ze wzgldu na tradycje historyczno-kulturowe zdecydowanie bliej
jej do krajw europejskich ni azjatyckich, ale jest cakowicie osobnym regionem
geopolitycznym, krajem, ktry posiada interesy zarwno na Wschodzie, jak i na Za
chodzie, a take musi zmierzy si z zagroeniami wypywajcymi z otaczajcych go
regionw: na wschodzie z krajw azjatyckich, a zwaszcza rosncej potgi Chin, na
Zachodzie z wyzwaniem modernizacji, westernizacji i ekspansji krajw zachodnio
europejskich na obszarach uwaanych za ywotn stref interesw geopolitycznych
Federacji Rosyjskiej, a na Poudniu z wyzwaniem islamskiego ekstremizmu i terrory
zmu. Rosja musi si take modernizowa i reformowa, jeeli chce zachowa status
wielkiej potgi (modernizacja), co nie oznacza jednak bezkrytycznego kopiowania
zewntrznych wzorcw kulturowych (westernizacja). Dlatego te wanie w izola-
cjonizmie mona szuka rde takich praktycznych koncepcji politycznych, jak for
sowana przez prezydenta Wadimira Putina i jego otoczenie koncepcja demokracji
suwerennej, a take realizowana w polityce zagranicznej prba szukania rwnowagi
pomidzy wschodnim i zachodnim kierunkiem aktywnoci midzynarodowej Rosji.
W sferze polityki zagranicznej i budowy praktycznej strategii geopolitycznej izo-
lacjonizm doprowadzi do utosamienia interesu narodowego nie z ekspansj, ale
z wewntrzn modernizacj i reformami, a w rodowisku midzynarodowym z za
chowaniem rwnowagi si w wiecie. Dla izolacjonistw drugorzdnym celem jest
natomiast angaowanie swoich si na zewntrz, na co Rosja nie posiada ani rod
kw, ani moliwoci dziaania. Jak pisa jeden z wiodcych rosyjskich izolacjonistw
Wadim Cymburski, drugorzdnym celem jest ochrona swoich interesw poza rosyjsk
wysp i angaowanie si w utrzymanie swoich wpyww w wiecie zewntrznym,

251
 a w tym take w krajach bezporednio przylegajcych do Rosji-wyspy. W ten sposb
rosyjscy akademicy posugujcy si terminem rosyjska cywilizacja zwracali uwa
g, i ze wzgldu na swoj geopolityczn specyfik wyspy Rosja powinna dy
do utrzymania rwnowagi si w wiecie, wyraajc niech do wchodzenia w cise
sojusze ze wiatowymi mocarstwami (prowadzenie polityki wielowektorowej), co do
pewnego stopnia przypomina brytyjsk polityk splendid isolation.
Przedstawiciele tzw. geocywilizacyjnej szkoy rosyjskiego mylenia geopoli
tycznego odegrali znaczc rol w ksztatowaniu si nowego obrazu rosyjskiej to
samoci geopolitycznej. Co istotne, w ramach mylenia geocywilizacyjnego zaczto
odchodzi od charakterystycznej dla rosyjskiej geopolityki ideologizacji problemw
geopolitycznych. Zwolennikami szkoy geocywilizacyjnej byli przede wszystkim
akademicy, a nie aktywni politycy i publicyci polityczni, co spowodowao zmniej
szenie si upolitycznienia debaty wok rosyjskiej tosamoci midzynarodowej. Pra
ce takich akademikw, jak Kisieliew czy te Cymburski byy ju w duym stopniu
pozbawione podstawowych wad rosyjskiego mylenia geopolitycznego z pocztku
lat dziewidziesitych, tzn. bezporedniego nawizywania do dziewitnastowiecz
nych sporw sowianofilw z okcydentalistami, postrzegania wiata w kategoriach
klasycznych teorii geopolitycznych Alfreda Mahana, Halforda Mackindera czy te
Karla Haushofera oraz traktowania geopolityki jako swoistej rosyjskiej idei, czy
te pomysu na Rosj, a nie dyscypliny badawczej poszukujcej zwizkw midzy
zjawiskami przestrzennymi a interakcjami zachodzcymi w rodowisku midzynaro
dowym, jej wtrnoci i odwoywania si do tradycji Mackindera czy Haushofera od
legej nie tylko od wspczesnych trendw rozwoju dyscypliny, ale przede wszystkim
od realiw wspczesnoci, budowania manichejskiego obrazu wiata i rywalizacji
cywilizacji morza i adu. Niezalenie od faktu, i w niektrych publikacjach nawizu
jcych do paradygmatu geocywilizacyjnego, np. w pracach Iriny Wasilienko, dostrzec
mona siln jeszcze tendencj do silnie zmitologizowanych historiozoficznych rozwa
a osadzonych gboko w narodowych stereotypach, obawach i frustracjach wywoa
nych rzeczywistoci wiata pozimnowojennego, to w duym stopniu przedstawiciele
geocywilizacyjnego nurtu w rosyjskiej geopolityce starali si budowa analizy, ktre
stayby si przede wszystkim przedmiotem dyskusji akademickich, a nie elementem
ideologicznej debaty powiconej pomysowi na poradzieck Rosj.
Stopniowe upowszechnienie si geopolitycznego obrazu Rosja-wyspa zarwno
w dyskusjach akademickich, jak i w praktycznej polityce zagranicznej oznaczao odej
cie od charakterystycznego dla lat dziewidziesitych silnie zideologizowanego spo
ru midzy okcydentalistami a eurazjatami, ktry by w duym stopniu sporem poli
tycznym pomidzy ekip reformatorw skupionych wok Borysa Jelcyna (Kozyriew,
Gajdar) a opozycj skupion wok Gienadija Ziuganowa i Komunistycznej Partii
Federacji Rosyjskiej, dotyczcym wyboru strategii ukierunkowanej na Zachd lub
na Wschd. Dziki swojemu akademickiemu charakterowi rosyjski izolacjonizm
oraz cywilizacyjna szkoa mylenia geopolitycznego wywary znaczcy wpyw na
wspczesne koncepcje polityki zagranicznej Federacji Rosyjskiej.
Dyskurs akademicki wok koncepcji Rosja-wyspa zwrci uwag elit politycz
nych poszukujcych nowej idei cywilizacyjnej Rosji i nowych wyobrae geopoli
tycznych, ktre mogyby sta si podstaw polityki zagranicznej realizowanej przez
pastwo rosyjskie. Wrd kluczowych obrazw geopolitycznych Rosji to wanie
wyobraenie o Rosji jako o wyspie i osobnym wiecie stao si podstaw uksztato

252
wania si pragmatycznej linii polityki zagranicznej realizowanej po objciu wadzy
przez Wadimira Putina. W Rosji uznano, i naley skoncentrowa si na sanacji we
wntrznej i odbudowie silnego pastwa. W strategii polityki zagranicznej Federacji
Rosyjskiej zakada si, e polityka zagraniczna ma by w obecnej sytuacji funkcjo
nalna wobec reform wewntrznych, tj. stwarza jak najkorzystniejsze ramy zewntrz
ne dla ich przeprowadzenia. Podobnie jak i po 1856 r. (przegrana wojna krymska)
wspczesna Rosja koncentrujc si na problemach wewntrznych czasowo wycofaa
si z prb odgrywania wiodcej roli w rodowisku midzynarodowym. Krok ten b
dcy dla pastwa i spoeczestwa przyzwyczajonego do odgrywania roli supermocar
stwa powodem rozczarowania i niezadowolenia, podyktowany zosta koniecznoci
odbudowy potencjau wewntrznego, co umoliwi ma powrt Rosji do grona wiod
cych krajw w wiecie104. Tak wic celem jest nie ekspansja zewntrzna, jak to miao
miejsce w przeszoci, ale koncentracja do wewntrz i odbudowa poziomu ycia oby
wateli i poprawa jakoci ycia. Jest to priorytet caej polityki rosyjskiej, a polityka za
graniczna ma stworzy sprzyjajce warunki zewntrzne, ma chroni zasoby i interesy
Rosji bez wdawania si w konfrontacj105.
Kierunek pragmatyczny, ktry jest utosamiany z polityk Federacji Rosyjskiej
prowadzon po wyborze na urzd prezydenta Wadimira Putina, zakada, e u pod
staw rosyjskiej polityki zagranicznej powinna lee nie okrelona ideologia, ale przede
wszystkim zasada osigania praktycznych korzyci przy realizacji polityki zagra
nicznej. Pragmatyczne i elastyczne podejcie do polityki zagranicznej oznaczao re
zygnacj z retoryki imperialnej osadzonej w tradycjach historycznych, mitach, ste
reotypach i uprzedzeniach, a na to miejsce prowadzenie polityki elastycznej, ktra
byaby zdolna dostosowa si do zmieniajcych si warunkw i moliwoci w oto
czeniu zewntrznym Rosji i w ten sposb w efektywniejszy sposb pozwoliaby na
osiganie celw zwizanych z modernizacj Rosji i utrzymaniem jej pozycji w ro
dowisku midzynarodowym. Pragmatyczna, funkcjonalna i elastyczna linia w polity
ce zagranicznej Rosji, zorientowana przede wszystkim na obron jasno zdefiniowa
nych interesw narodowych Rosji, ale jednoczenie zdolna do dostosowania si do
zmieniajcych si warunkw i moliwoci, zatryumfowaa po objciu wadzy przez
prezydenta Wadimira Putina i zwizanych z nim przedstawicieli tzw. struktur sio
wych. Wydaje si, i wrd obecnych rosyjskich elit politycznych panuje consensus
co to tego, i Rosja powinna sta si samodzielnym biegunem w ksztatujcym si
adzie globalnym. Zgodnie z zaoeniami takiego podejcia do roli Rosji w wiecie
nie powinna ona dy do integracji z innymi pastwami czy regionami, ale dy
do ochrony swojej suwerennoci, kontroli procesw globalizacji i zachowania swo
body manewru w polityce zagranicznej, dziki zachowaniu rwnowagi pomidzy
innymi znaczcymi aktorami w rodowisku midzynarodowym (UE, USA, Chiny,
Indie, Japonia, kraje islamskie). Jest to praktyczny wyraz polityki nazywanej przez
Huntingtona reformizmem, polegajcej na prbie wprowadzenia modernizacji i za
chowania przy tym podstawowych wartoci, zwyczajw i instytucji rodzimej kultury
danego spoeczestwa106. W ocenie pragmatykw modernizacja Rosji jest podana,
ale bez nadmiernej westernizacji, a tym bardziej bez nadmiernego uzalenienia Rosji
do Zachodu, co wymaga obrony przez Rosj jej niezalenoci i pozycji wiatowego

104 F. Splidsboel-Hansen, op. cii., s. 390.

105 S. W. Kortunow, Rossija: nacionalnaja idenlicznost'..., s. 13.
106 S. Huntington, op. cit., s. 108.

253
 mocarstwa. Takie zaoenia polityki zagranicznej spowodoway, i zaproponowa
na przez Cymburskiego metafora Rosja-wyspa okazaa si atrakcyjn podbudow
i uzasadnieniem podejmowanych dziaa. Zaproponowana przez Cymburskiego wizja
rosyjskiej historii uzasadniaa odrzucenie faszywych wyborw geopolitycznych
(atlantyzm i eurazjatyzm), budowanych na nietrafnym z punktu widzenia rosyjskiej
tosamoci historycznej wyborze cywilizacyjnym. Rosja traktowana jako wyspa
oraz wiat sam w sobie musi by postrzegana jako cakowicie odrbny podmiot
geopolityczny, nienalecy ani do Wschodu, ani do Zachodu, ale odgrywajcy wan
rol midzynarodowjako gwarant wiatowej rwnowagi si. Takie okrelenie swojej
tosamoci geopolitycznej pozwala na zachowanie poczucia mocarstwowoci i wy
jtkowej roli w stosunkach midzynarodowych, a ponadto usprawiedliwia odrzucenie
westernizacjr, ktra mogaby naruszy istniejce struktury wadzy.
 C z V
RECEPCJA NO W OCZESN Y CH W YM IARW
ANA LIZ GEOPOLITYCZNYCH W ROSJI

Rozdzia I
G eoekonom izm

Wan rol we wspczesnym rosyjskim myleniu geopolitycznym odgrywaj nowe

nurty, ktre staraj si nawizywa do wiatowych trendw rozwoju dyscypliny
i wyj poza tradycyjne dla geopolityki rozwaania koncentrujce si na aspek
cie geograficzno-fizycznym (pooenie geograficzne i jego konsekwencje). Wan
i wpywow szko rosyjskiej geopolityki sta si tzw. geoekonomizm, koncentrujcy
si przede wszystkim na analizach roli i znaczenia gospodarki rosyjskiej w wiecie.
Geoekonomizm rosyjski jest zwizany z dokonujcymi si przemianami w funk
cjonowaniu rodowiska midzynarodowego, a tym samym w teorii stosunkw mi
dzynarodowych. Niektre teorie stosunkw midzynarodowych podkrelaj, e we
wspczesnym wiecie raczej dobrobyt ekonomiczny, a nie wsko rozumiane bez
pieczestwo narodowe jest celem zorganizowanych pastwowo grup spoecznych.
Wspczesny neoliberalizm akcentuje, e w systemie midzynarodowym obok roz
kadu siy pastwa dowiadczaj zarwno ogranicze, jak i korzyci na skutek zmian
w wiatowej aktywnoci ekonomicznej, innowacji technologicznych, zmian wzorcw
midzynarodowych interakcji, norm i instytucji. Dowodzi si, e bezpieczestwo na
rodowe we wspczesnym wiecie mona osign poprzez ekonomiczny rozwj
i kooperacj midzynarodow, a nie przez rywalizacj i wojn. Logika tego procesu
prowadzi do wzrastajcej wspzalenoci wiatowej ekonomii, a w konsekwencji do
wiatowego spoeczestwa, w ktrym ekonomiczna kooperacja zastpi tradycyjne
mechanizmy stosunkw midzynarodowych1.
Uwzgldniajc relatywizacj czynnika militarnego, o randze pastw i moliwo
ciach ich dziaania na arenie midzynarodowej w duym stopniu decyduje dzisiaj ich
potga ekonomiczna, ktra wraz z atrakcyjnoci ekonomiczn stanowi podstaw
znaczenia w wiecie. Dlatego te we wspczesnym rozwoju geopolityki zwraca si
uwag, i dotychczasowe, tradycyjne czynniki geopolityczne, takie jak np. terytorium,

1 A. Gaganek, Zm iana w globalnym systemie midzynarodowym, Pozna 1992, s. 118.

 trac na swoim znaczeniu. Dlatego te geopolityka dokonujc analizy wspczesnego
rodowiska midzynarodowego musi wyj poza klasyczne obszary bada i skoncen
trowa si na nowych czynnikach pojawiajcych si w przestrzeni midzynarodowej.
Z uwagi na donios rol w yciu wspczesnego czowieka zachowa ekonomicz
nych (wikszo ycia upywa obecnie w krgu ekonomii, na produkcji i konsumpcji)
czynniki ekonomiczne oddziauj w istotny sposb na ksztatowanie si stosunkw
politycznych zarwno wewntrz pastw, jak i w skali midzynarodowej. Uznaje si
nawet, e czynniki ekonomiczno-techniczne maj wiodce znaczenie wrd czynni
kw sprawczych rozwoju i zmiennoci stosunkw midzynarodowych. We wsp
czesnym wiecie zauwaa si, e ycie gospodarcze ma coraz wikszy wpyw na
stosunki midzynarodowe i na stosunki wewntrzne poszczeglnych krajw, czego
dowodem jest prowadzona walka o rynki zbytu, o surowce, o transfer rodkw finan
sowych i technologii, o reguy konkurencji, o trway rozwj oraz o kodeksy postpo
wania korporacji i koncernw midzynarodowych2.
Znaczenie czynnika ekonomicznego jako elementu ksztatujcego polityk za
graniczn pastwa jest we wspczesnym wiecie niezwykle wielkie, gdy nastpia
ekonomizacja polityki midzynarodowej, a konflikty i rywalizacja tocz si o kon
trol nad zasobami naturalnymi oraz dominacj w handlu midzynarodowym. Pod
koniec XX w. w rozwoju geopolityki w coraz wikszym stopniu dostrzegalna jest
dominacja paradygmatu geoekonomicznego. Podkrela si, i sytuacja geopolityczna
zmienia si w stosunku do przeszoci. Sia wojskowa utracia centralne znaczenie
w ustalaniu hierarchii pastw. Geoekonomia zastpia w duej mierze geostrategi
jako instrument geopolityki. Konkurencja midzy pastwami uprzemysowionymi
ma obecnie charakter ekonomiczny, a nie wojskowy. W przeszoci mylenie o pa
stwie znaczyo mylenie o wojnie, dzisiaj oznacza mylenie przede wszystkim o jego
zdolnoci geoekonomicznej3. Wspczesny wiat w coraz wikszym stopniu kieruje
si nie geopolitycznymi reguami, ale geoekonomicznymi. Jak si wskazuje, nowe
struktury i wspczesne mechanizmy ekonomii zamay wczeniejszy ukad politycz
ny pastwo-terytorium-bogactwo. Globalno stosunkw ekonomicznych i finanso
wych, mobilno produkcji i handlu, niezalena od granic pastwowych oraz rosnca
rola przedsibiorstw ponadnarodowych, a take innych transnarodowych si ekono
micznych stanowi rzeczywisto, z ktr musz si liczy pastwa, a zatem rwnie
i geopolityka4. Powstajcy nowy ad wiatowy jest przede wszystkim nowym porzd
kiem ekonomicznym - pax oeconomicana. Geopolityczne aspekty podziau wiata
ustpiy miejsca aspektom geoekonomicznym i dlatego analizujc wspczesny wiat
naley skoncentrowa si na gospodarczych podziaach i granicach, co oznacza, e
miejsce geopolityki powinna zaj geoekonomika.
Podejcie geoekonomiczne, nie rezygnujc z takich elementw, jak historia, polito
logia, socjologia, kulturoznawstwo, zwraca uwag na dominujc rol gospodarki we
wspczesnym wiecie i zwizan z tym konieczno przejcia na geoekonomiczny
model opisania zrnicowania przestrzennego wspczesnego wiata. Jednym z pre
kursorw podejcia geoekonomicznego by amerykaski socjolog Immanuel Waller-
stein, ktry w latach siedemdziesitych zacz rozwija analiz systemu-wiatowego,
podkrelajc, i logika manipulacji i konstelacji wadzy w systemie wiatowym uza

2 J. Kukuka, Wstp do nauki o stosunkach midzynarodowych, Warszawa 2003, s. 60.

3 C. Jean, Geopolityka, W rocaw 2003, s. 25.
4 Ibidem, s. 206.

256
leniona jest od podziau pracy i produkcji rozwijajcych si w ramach gospodarki-
-wiata. Poza Immanuelem Wallersteinem wielk rol w upowszechnieniu w geopoli
tyce paradygmatu geoekonomicznego odegra amerykaski uczony Edward Luttwak,
ktry na pocztku lat dziewidziesitych zwraca uwag na konieczno przejcia od
tradycyjnej geopolityki do geoekonomiki, piszc, i rwnowaga midzy pastwami
- niemoliwa ju do tworzenia poprzez si wojskow - bdzie powstawaa poprzez
stay i rozprzestrzeniony konflikt geoekonomiczny, ktry przyjmie logik wojny, ale
gramatyk zaczerpnie z ekonomii. Konflikt taki bdzie si toczy na poziomie wia
towym pomidzy tworzcymi si biegunami geoekonomicznymi oraz na poziomie
regionalnym (wewntrz kadego z geoekonomicznych biegunw), gdzie kade pa
stwo bdzie stara si zwikszy swoj konkurencyjno dla uzyskania wikszego
bogactwa i zwikszenia dobrobytu wasnych obywateli5.
Podejcie geoekonomiczne oznacza analiz przestrzennej lokalizacji typw gospo
darczej dziaalnoci czowieka w kontekcie globalnym i zwizany z tym problemem
fenomen nowego podziau pracy w wiatowym systemie gospodarczym. Geoekonomi-
ka oznacza take analiz zwizkw midzy ekonomi a polityk i budowanie zwiza
nych z tym strategii geopolitycznych w rodowisku midzynarodowym. Ponadto wa
n rol wspczesnej geoekonomiki jest prba pokazania wspczesnej mapy wiata nie
z punktu widzenia podziau przestrzeni politycznej na pastwa narodowe, ale z punk
tu widzenia podziau na rywalizujce ze sob regionalne bieguny geoekonomiczne.
U podstaw wspczesnego policentryzmu rodowiska midzynarodowego ley przede
wszystkim nowy podzia wiata na rywalizujce obszary wewntrznej ekonomicznej
integracji. Z uwagi na rol ekonomii we wspczesnym wiecie wewntrz rywalizuj
cych ze sob biegunw ekonomiczno-politycznej integracji, takich jak np. UE, ASEAN,
NAFTA, OPEC, MERCOSUR, pojawia si swoisty ekonomiczny nacjonalizm nap
dzajcy rywalizacj midzynarodow. Interesy ekonomiczne i konieczno utrzymania
tempa rozwoju nie tylko prowadz do konfliktw, ale i wymuszaj wspdziaanie, po
dejmowanie rozmw, wymuszaj ustpstwa, mniej lub bardziej szerok wspprac.
Take w rosyjskich rozwaaniach dotyczcych strategii pastwa rosyjskiego w wie
cie wan rol odgrywa szkoa, ktra otrzymaa nazw geoekonomizmu z uwagi na
fakt, i jej teoretycy uznaj, e we wspczesnym wiecie, w tym take na obsza
rze Eurazji, zdecydowanie wzroso znaczenie czynnikw geoekonomicznych, ktre
zaczynaj odgrywa kluczow rol (a nie czynniki geopolityczne) w ksztatowaniu
wszelkiej strategii polityki zewntrznej. Geoekonomici wskazuj, i najskutecz
niejszym rodkiem realizacji interesw Rosji s rodki ekonomiczne. Wychodz z za
oenia, e szczeglne znaczenie i specyfika Rosji polega na tym, i znajduje si ona
na skrzyowaniu ekonomicznych i kulturowych wpyww w regionie. Zadaniem
dla polityki zagranicznej Rosji jest stworzenie powiza polityczno-ekonomicznych
i szlakw komunikacyjnych, ktre prowadzc poprzez terytorium Rosji zwizayby
ze sob zachodni, poudniowy i wschodni kraniec Eurazji. Dla geoekonomistw pod
stawy rosyjskiego bezpieczestwa oraz znaczenie pastwa w rodowisku midzyna
rodowym zwizane s przede wszystkim z rozwojem ekonomicznym i spoecznym.
Zwolennicy tej szkoy wskazuj, i polityczna stabilno i pokj w regionie uza
lenione s od tego, czy Rosja bdzie w stanie wypracowa dugofalow strategi

5 E. N. Luttwak, From geopolitics to geo-economics. Logic o f conflict, gram m ar o f commerce, The

National Interest 1990, nr 20, s. 17-23.
 rozwoju i wykorzysta swoje geopolityczne pooenie na skrzyowaniu Eurazji do
celw rozwoju gospodarczego i podniesienia poziomu ycia w regionie, co jest je
dynym skutecznym rodkiem, aby odbudowa swoje wpywy w regionie i sta si
istotnym elementem wielobiegunowego adu wiatowego6.
Wrd zaoycieli rosyjskiej szkoy geoekonomizmu szczegln rol odgrywa Er
nest Koczetow, akademik, z wyksztacenia inynier i ekonomista7, dyrektor Centrum
Strategicznych Bada Geoekonomii, Przewodniczcy Rady ds. Globalnych Proble
mw XXI w. Koczetow, ktrego teorie w duym stopniu nawizuj do tradycji analiz
Immanuela Wallersteina oraz Edwarda Luttwaka, jako jeden z pierwszych rosyjskich
uczonych zwrci uwag na rol geoekonomii w budowaniu strategii pastwa w do
bie globalizacji gospodarczej i oraz stworzy podstawy teoretyczne i metodologiczne
dla rozwoju rosyjskiej szkoy geoekonomizmu. Koczetow jest autorem takich prac
powiconych problemom geoekonomicznym, jak: Orienty wniesznoekonomiczeskoj
dejatielnosti: nacjonalnaja ekonomika i priedprijatija w sistemie mirochozjajstwien-
nych swjaziej (Moskwa 2006), Geoekonomika i strategija Rossii. Istoki i principy po-
strojenia wniesznieekonomiczeskoj doktryny (Moskwa 1997), Geoekonomika (oswo
jen ie mirowowo ekonomiczeskowo prostranstwa (Moskwa 1999) oraz Globalistika
(Moskwa 2002). Centrum swoich zainteresowa Koczetow uczyni problemy prze
mian wiata, a zwaszcza globalizacji, jako najwaniejszego procesu wpywajcego
na specyfik wspczesnego porzdku midzynarodowego. Uzna on, i tendencja do
globalizacji, scalania i jednoczenia wiata przejawia si w rozmaitych sferach ycia:
politycznej, gospodarczej, finansowej, wojenno-strategicznej, cywilizacyjnej, kultu
rowej itp., obejmujc praktycznie cao ycia wspczesnego czowieka. Dlatego te
proces globalizacji powinien stanowi gwny problem badawczy dla wspczesnej
nauki. Z uwagi na swoj specyfik proces ten powinien sta si obiektem badania
wyodrbnionej dyscypliny badawczej, tzw. globalistyki. Globalistyka dla rosyjskiego
uczonego to ga nauk spoeczno-humanistycznych, nauka o wiecie jako caoci
w jego systemowo-jednolitej (niepodzielnej) formie. Jest to nauka o: 1) rnorodnych
sferach globalnego wiata (geoekonomii, geofinansach, geopolityce, geoinformacji
itp.); 2) zasadach funkcjonowania ponadnarodowych struktur i procesw. Globalisty
ka jako osobna dziedzina wiedzy posiada, wedug Koczetowa, swj wasny przedmiot
bada, specyficzne dla siebie metody, swoj siatk pojciowo-kategoryzacyjn8.
Podejmujc prb analizy ksztatowania si globalnego wiata oraz przyczyn
i efektw dokonujcej si transformacji w swoich pracach rosyjski uczony wiele
miejsca powici problemom przemian w przestrzeni midzynarodowej, a zwasz
cza aspektom geoekonomicznym i geocywilizacyjnym. Koczetow uwaa, i wiat na
przeomie tysicleci wkroczy w now faz swojego rozwoju i realizuje si model,
w ktrym geoekonomia i geofinanse odgrywaj kluczow rol jako najwaniejszy
element rozwoju wiata i porzdku midzynarodowego, dlatego te wedug niego
geoekonomia wysuwa si na pierwsze miejsce wrd wszystkich innych czynnikw
zmiennoci rodowiska midzynarodowego, a tym samym jest kluczem do zrozumie
nia wspczesnego wiata9. Podejcie geoekonomiczne musi wic sta si priorytetem

6 A. P. Cygankw, P. A. Cygankw, Sociologija mieditnarodnych otnoszenij, M oskwa 2006, s. 48.

7 Jest on do rzadkim przypadkiem wrd rosyjskich geopolitykw, wrd ktrych dom inuj przede
wszystkim filozofowie i historycy.
8 E. G. Koczetow, Globalistika. Teoria, metodologija, praktika, Moskwa 2002, s. 102.
9 Ibidem , s. 94.

258
X

wiatowych i narodowych analiz dotyczcych strategii rozwoju. Budujc teori bada

geoekonomicznych, bdzie mona zbudowa geoekonomiczny model wspczesnego
wiata, a tym samym wskaza na mechanizmy funkcjonowania wspczesnego wia
ta, ktrych zrozumienie pozwoli rosyjskim politykom opracowa najbardziej racjo
naln strategi dziaania w rodowisku midzynarodowym.
Koczetow pisa, i cech charakterystyczn wspczesnej sytuacji Rosji jest to, e
musi ona, podobnie jak i inne kraje, zmierzy si z problemem poszukiwania strategii
swojego rozwoju w warunkach postpujcej globalizacji wiata. Rosja bdc czci
globalnej wsplnoty naraona jest take na wpywy negatywnych tendencji rozwojo
wych. Dlatego te analizujc rosyjsk strategi rozwoju trzeba mie na uwadze zacho
dzce procesy regionalizacji i globalizacji przestrzeni midzynarodowej, a zwaszcza
mie wiadomo, e przy wszechogarniajcej globalizacji zaciera si granica midzy
wewntrzn a zewntrzn polityk, w coraz wikszym stopniu postpuje proces eko
nomizacji polityki, a take zrozumie, i nastpiy zmiany w hierarchii trzech sfer
majcych decydujcy wpyw na funkcjonowanie rodowiska midzynarodowego:
geopolitycznej, geoekonomicznej i geostrategicznej (wojenno-militarnej). Na obec
nym etapie rozwoju przestrze geoekonomiczna jest elementem dominujcym nad
wszystkimi pozostaymi. Potrzeby geoekonomiczne podporzdkowuj sobie geopo
lityk i geostrategi. Wadza ekonomiczna zaczyna odgrywa podstawow rol, geo
polityka j legitymizuje, a geostrategia ochrania.
W zwizku z powyszym Koczetow uwaa, i przy budowaniu strategii rozwoju
i aktywnoci midzynarodowej Rosji szczegln uwag naley zwrci na ekono
mizacj sfery polityki i jej kluczowe atrybuty, takie jak: 1) gospodarka nie moe
ju rozwija si w zamknitych narodowych granicach. W caym wiecie narodo
we procesy gospodarcze s uzalenione od wiatowych cykli ekonomicznego roz
woju i gospodarka nie funkcjonuje w ramach politycznych i ekonomicznych gra
nic, ale w systemie transnarodowych powiza, w ramach ktrych tworzy si take
wiatowe centrum ekonomiczne, okrelane przez Koczetowa jako midzynarodowe
reprodukcyjne jdro; 2) wiatowy dochd jest wytwarzany w ramach wiatowego
centrum gospodarki i rywalizacja o dostp i wczenie swojego kraju do tego centrum
powinna sta gwn strategiczn podstaw polityki zagranicznej kadego z pastw,
a w tym take i Rosji; 3) w obliczu procesw globalizacji ekonomicznej, w ktrej
wyjtkowy status osigny ponadnarodowe geoekonomiczne procesy i przepywy
finansowo-kredytowe, musi ulec transformacji rola pastwa, ktre powinno przekaza
realizacj narodowych interesw swoim transnarodowym podmiotom gospodarczym;
4) przeorientowanie narodowego systemu zewntrznych zwizkw gospodarczych
z uwzgldnieniem nowej instytucjonalnej formy midzynarodowych stosunkw go
spodarczych; 5) aktywno polityczno-ekonomiczna przebiega nie na wiatowym ryn
ku, ale na nowym geoekonomicznym atlasie wiata10.
Aby kraj mg si rozwija i realizowa swoje narodowe interesy, musi on
uwzgldni zmiany, ktre zaszy w przestrzeni midzynarodowej. Rosja popenia
w latach dziewidziesitych powan strategiczn pomyk zwlekajc z przejciem
na geoekonomiczny paradygmat rozwoju. Nie zostay ani dokadnie przeanalizowane
geoekonomiczne interesy kraju, ani uzgodnione z jego strategicznymi partnerami. Zro
zumienie tego bdu pozwala zrozumie sytuacj na poradzieckiej przestrzeni i ro

10 Ibidem , s. 95-96.

259
 syjskie kopoty z utrzymaniem swoich wpyww w byych republikach ZSRR. Wraz
z rozpadem ZSRR dokonaa si transformacja systemu midzynarodowego i rozpo
cz si nowy, ale ju geoekonomiczny, podzia wiata. Geoekonomiczna przestrze
byego ZSRR znalaza si w polu zainteresowania liderw wiatowego biznesu i naj
wikszych wiatowych gospodarek. W szybkim tempie nastpio umocowanie wia
towych struktur gospodarczych (gwnie energetyczno-paliwowych) w takich kluczo
wych regionach, jak Kazachstan, Azerbejdan, Gruzja, Turkmenistan, nie mwic ju
0 krajach Wschodniej i rodkowej Europy oraz krajach nadbatyckich, ktre zostay
wczone do europejskiej przestrzeni gospodarczej. Nowy geoekonomiczny podzia
wiata w warunkach, kiedy Rosja nie posiadaa ani odpowiedniej strategii dziaania,
ani silnych transnarodowych struktur gospodarczych (zwizanych z ni midzynaro
dowych korporacji), stworzy zagroenia dla ekonomicznego bezpieczestwa kraju
oraz wystawi go na zagroenie geoekonomicznym atakiem".
Rosyjskie pooenie midzynarodowe mona poprawi przede wszystkim za pomo
c zaniedbanych w latach dziewidziesitych koniecznych reform narodowej go
spodarki, ustabilizowania budetu pastwa, a take podjcia dziaa politycznych
ukierunkowanych na stworzenie nowoczesnych geoekonomicznych struktur, przy
jcia federalnego geoekonomicznego programu, ustanowienia orodka badawczego
powiconego tej problematyce12.
Koczetow zwraca take uwag, i zmiany, ktre zaszy w sferze midzynarodowej
wymagaj nowej konceptualizacji globalnej przestrzeni. Za wspczesn polityczn
map wiata (tradycyjnie wykorzystywan w badaniach geopolitycznych) kryje si
druga, znacznie waniejsza, gospodarcza (geoekonomiczna) mapa wiata. Bariery
1 granice polityczne maj dzi drugorzdne znaczenie wobec ekonomicznych. Jed
nym z istotnych elementw geoekonomicznego podejcia do analizy problemw
wspczesnego wiata jest opracowanie nowego gospodarczego atlasu wiata. Taki
geoekonomiczny atlas wiata powinien mie dwie wersje. Pierwsza z nich stanowi
aby oglne spojrzenie na wiat jako cao i ukazywaaby podzia wiata na obszary
narodowych i transnarodowych gospodarek. Druga z nich byaby narodowym atla
sem, w ktrym ukazano by geoekonomiczn map wiata z punktu widzenia intere
sw narodowej gospodarki i rozpisano w przestrzeni strategiczne kierunki oddziay
wania oraz narodowe cele wyznaczajce geoekonomiczny horyzont danego kraju13.
Przejcie do geoekonomicznej strategii i wykorzystanie nowego atlasu wiata ozna
cza odejcie od operowania wycznie politycznymi kategoriami.
Koczetow w swoich pracach podkrela, e proponowane przez niego podejcie
geoekonomiczne powinno odgrywa dominujc rol w budowaniu rosyjskiej geo-
strategii. wiat wspczesny przechodzi istotne zmiany, a Rosja znajduje si w epicen
trum zachodzcych procesw. Dlatego te trzeba umie odpowiedzie na pierwszo
rzdne pytania dotyczce tego, w jakim kierunku bd przebiega wiatowe procesy,
i w jaki sposb bd na nie reagowa wspczesne pastwa, a w tym take Rosja. Od
powiedzi na wiele pyta moe udzieli geoekonomia, ktra stara si: 1) analizowa
wiatowy system gospodarczy; 2) szuka zwizkw i zalenoci pomidzy poziomem
globalnym i narodowym; a take 3) dostarcza wiedzy o technikach dziaania w glo
balnej gospodarce. Koczetow nawizuje w swoich pracach do wiatowych trendw
11 Ibidem, s. 96-97.
12 Ibidem , s. 98.
13 Ibidem, s. 199-200.

260
 rozwoju geopolityki. Zwraca on uwag, i powstajcy nowy ad wiatowy jest przede
wszystkim nowym porzdkiem ekonomicznym - p a x oeconomicana. Geopolityczne
aspekty podziau wiata ustpiy miejsca aspektom geoekonomicznym i dlatego ana
lizujc wspczesny wiat naley skoncentrowa si na gospodarczych podziaach
i granicach, co oznacza, e miejsce geopolityki powinna zaj geoekonomika. Podej
cie geoekonomiczne oznacza analiz przestrzennej lokalizacji typw gospodarczej
dziaalnoci czowieka w kontekcie globalnym i zwizany z tym fenomen nowego
podziau pracy w wiatowym systemie gospodarczym. Geoekonomika oznacza take
analiz zwizkw midzy ekonomi a polityk i budowanie zwizanych z tym strate
gii geopolitycznych w rodowisku midzynarodowym.
Prace Koczetowa stanowi caociowy i co wicej w duym stopniu oryginalny
wkad do rozwoju wspczesnej rosyjskiej geopolityki. Koczetow stworzy podsta
wy metodologiczne oraz siatk pojciow, ktre powinny by stosowane w podejciu
geoekonomicznym. Zainspirowa on wielu rosyjskich uczonych do budowy wasnych
analiz i nastpio zwikszenie zainteresowania geoekonomicznymi aspektami rozwo
ju kraju. Problemy te zostay podjte m.in. przez takich uczonych, jak Aleksander
Neklessa, Dymitr Zamiatin, Wadimir Pantin, Marina Piwowarowa, Aleksiej Bogatu-
row, ktrzy tworz rosyjsk szko geoekonomii. Pozycja Koczetowa w ramach ro
syjskiej myli geopolitycznej jest wyjtkowa, gdy jako jeden z niewielu rosyjskich
geopolitykw wyszed on poza utarte schematy klasycznej geopolityki {heartland,
rywalizacja cywilizacji ldu i morza), a take poza klasyczne rosyjskie spory Azja
(Wschd) vs. Europa (Zachd). Podj on rozwaania dotyczce przede wszystkim
problemw globalizacji i rozwoju globalnej ekonomii zwracajc uwag, i wsp
czesne rodowisko midzynarodowe zdominowane jest przez globalne przepywy
finansowe i globaln gospodark. We wspczesnym wiecie nastpia ekonomizacja
polityki i dlatego te najwiksze znaczenie ma geoekonomia i wszelkie rozwaania
powicone rosyjskiemu miejscu w zglobalizowanym wiecie powinny bra pod uwa
g aspekty ekonomiczne oraz technologiczne. Koczetow jest przede wszystkim aka
demikiem, ktrego celem jest poznawanie prawidowoci i swoistoci zjawisk oraz
procesw ycia spoeczno-ekonomicznego i politycznego na poziomie globalnym.
W odrnieniu od wielu pozostaych rosyjskich uczonych Koczetow koncentruje si
przede wszystkim na metodologicznych problemach analizy wspczesnego rodo
wiska midzynarodowego nie podejmujc rozwaa historiozoficznych. Ze wzgldu
na swoj warto merytoryczn prace Koczetowa stay si wan czci dyskursu
akademickiego powiconego przemianom wspczesnego wiata. W jego publika
cjach widoczne jest odrzucenie ideologicznej wizji wiata, ktra stanowia podstaw
analiz pojawiajcych si w ramach atlantyckiej, ekspansjonistycznej, a nawet geocy-
wilizacyjnej szkoy rosyjskiego mylenia geopolitycznego. Prace Koczetowa wiad
cz a przemianach, ktre zaszy w rosyjskim myleniu geopolitycznym i stopniowym
odchodzeniu rosyjskich akademikw od sporw o charakterze wiatopogldowym
i ideologicznym na rzecz akademickich analiz rzeczywistoci midzynarodowej, kt
re mogyby posuy do opracowania strategii dziaania pastwa rosyjskiego i suy
rozwizywaniu aktualnych i rzeczywistych problemw, a nie filozoficznych sporw
co do istoty rosyjskiej cywilizacji.
Wrd wspczesnych rosyjskich geoekonomistw i geopolitykw wan postaci
jest take Aleksander Neklessa, ekonomista, politolog, geopolityk, futurolog, ktry
z racji swoich zainteresowa badawczych zwrci uwag przede wszystkim na eko

261
nomiczny wymiar geopolityki, w swoich pracach podejmujc problemy geoekonomii.
Jest on niekiedy uznawany za prekursora i gwnego reprezentanta podejcia geoeko-
nomicznego w rosyjskiej geopolityce14. Podobnie jak i Koczetow Neklessa w swoich
pracach analizowa struktur globalizujcego si wiata i uzna, i z uwagi na charak
ter wspczesnych stosunkw midzynarodowych najuyteczniejszym podejciem do
badania geopolitycznych problemw wspczesnego wiata bdzie geoekonomizm.
Neklessa, nie rezygnujc z takich elementw, jak historia, politologia, socjologia,
kulturoznawstwo, zwraca uwag na dominujc rol gospodarki we wspczesnym
wiecie i zwizan z tym konieczno przejcia na geoekonomiczny model opisania
zrnicowania przestrzennego wspczesnego wiata. Podobnie jak ma to miejsce
w pracach Immanuela Wailersteina, dla Neklessy geoekonomia oznacza analiz prze
strzennej lokalizacji typw gospodarczej dziaalnoci czowieka w kontekcie glo
balnym i zwizany z tym problemem fenomen nowego podziau pracy w wiatowym
systemie gospodarczym. Geoekonomika oznacza take analiz zwizkw midzy
ekonomi a polityk i budowanie zwizanych z tym strategii geopolitycznych w ro
dowisku midzynarodowym15.
W poowie lat dziewidziesitych Aleksander Neklessa by jednym z inicjato
rw dyskusji na amach gazety Wostok - Rossija w globalnoj sisteinie koordinat,
w ktrej udzia wzili wybitni rosyjscy uczeni, a w tym m.in. Aleksander Panarin.
Neklessa opublikowa wwczas artyku pt. Trietij Rim iii Trietij mir": globalnyje
sdwigi i nacionalnaja strategia Rossii, w ktrym rozpatrywa problemy ekonomicz
nego i geopolitycznego osabienia Rosji, zmiany jej statusu ze wiatowego mocarstwa
w kraj trzeciego wiata. Podj prb wskazania na sposoby wyjcia z tej niekorzystnej
sytuacji, azw aszcza na konieczno zmiany charakteru rosyjskiego eksportu, prze
amania kryzysu walutowego i niestabilnoci rubla, ochrony tradycyjnego systemu
wartoci, rozwoju w spoeczestwie rosyjskim ducha innowacyjnoci i przedsibior
czoci, odnalezienia dla Rosji odpowiedniej niszy i specjalizacji w wiatowym sy
stemie podziau pracy, walki z korupcj, zapewnienia stabilnoci politycznej kraju16.
W latach 1997-1998 ponownie na amach pisma Wostok zorganizowano drug
dyskusj na temat Globalnoje soobszczestwo: izmienije socjalnojparadygmy, w kt
rej udzia wzili specjalici z rnych dziedzin Rosyjskiej Akademii Nauk. Efektem
dyskusji bya publikacja zatytuowana Globalnoje soobszczestwo: nowaja sistiema
koordinat, ktra ukazaa si w Sankt-Petersburgu w 2000 r. W ksice tej znalazy
si rwnie dwa artykuy Neklessy: Postsowriemiennyj mir w nowoj sistemie koor
dinat oraz Epilog istorii, w ktrych analizowa on przemiany zachodzce w wiecie
i miejsce w nim Rosji. Rosyjski uczony wskazuje, i na progu trzeciego tysiclecia
wiat wchodzi w now epok, ktra charakteryzuje si nastpujcymi waciwocia
mi: 1) zmiana politycznej mapy wiata; w rezultacie rozpadu ZSRR, Czechosowacji
i Jugosawii, rozwizania Ukadu Warszawskiego oraz pojawienia si nowych akto
rw midzynarodowych. Rozpad bipolarnego systemu wiata nie spowodowa jed
nak, i geopolityczna sytuacja staa si bardziej stabilna, a ksztatowanie si nowego
porzdku midzynarodowego okazao si rzeczywistoci trudno przewidywaln;

14 D. Sidorov, Post-imperial Third Romes: resurrections o f a Russian Orthodox geopolitical me

taphor, Geopolitics 2006, vol. 11, nr 2, s. 331.
15 Por. A. Neklessa, Postsowriemiennyj mir w nowoj sistemie koordinat, (w:) Geopolitika, Chresto-
matija, pod red. B. A. Isajewa, Sankt-Petersburg 2007, s. 471 472.
16 B. A. Isajew, Geopolitika, Sankt-Petersburg 2006, s. 360.
2) globalizacja wiata; procesy zachodzce na przeomie XX i XXI w. Neklessa okre
la jako globalizacj-2 , ktrej wyrnikiem jest powstanie systemu zarzdzania wia
towym spoeczestwem, a zwaszcza jego zasobami i gospodark. Szczegln rol
odgrywa globalizacja finansowa, ktra prowadzi do stworzenia wiatowego rynku
finansw - przestrzeni, na ktrej nigdy nie zachodzi soce; 3) orientalizacja wia
ta; ekonomiczne przebudzenie krajw azjatyckich i zwizane z tym przesunicie si
centrum ekonomicznego rozwoju wiata do Azji Poudniowo-Wschodniej. W miejsce
komunizmu pojawi si nowy oponent wobec Zachodu - Nowy Wschd; 4) prze
ksztacenia w wiecie pnocnoatlantyckim; w XX w. najwikszymi wyzwaniami dla
rozwinitych pastw pnocnoatlantyckich byy stosunki z ZSRR i krajami trzecie
go wiata, w sferze ekonomii wyzwaniem sta si gwatowny wzrost cen surowcw,
ktrych zasoby w wyniku procesw dekolonizacji wiata znalazy si poza kontrol
tyche pastw. Strategia Zachodu likwidowania zagroe doprowadzia do powstania
wiatowej metaekonomii i globalnego rynku, w ramach ktrego osiganie zyskw
jest moliwe nie tylko dziki innowacjom, ale take finansowym spekulacjom w ra
mach wiatowego rynku finansowego; 5) formowanie si globalnego spoeczestwa
obywatelskiego; proces ten stoi w sprzecznoci z deniami najbardziej rozwinitych
pastw wiata do zabezpieczenia swoim obywatelom wysokiego poziomu ycia po
przez kontrol nad zyskami pyncymi z funkcjonowania globalnego rynku. Powo
duje to podzia wiata na bogaty Zachd i pozosta cz; 6) zachodzi proces no
wej regionalizacji; postpuje proces formowania si makroregionalnych przestrzeni
geoekonomicznych, impulsem do pogbionej wsppracy politycznej i integracji s
przede wszystkim potrzeby gospodarcze. O ile wiat zimnowojenny skada si z blo
kw militarno-politycznych, o tyle wspczesna przestrze globalna zdominowana
jest przez sojusze kulturowo-gospodarcze17.
Opisujc nowy porzdek wiata Neklessa uzna, i szkieletem i spryn post-
industrialnego wiata jest finansowo-prawny system zarzdzania. Uznaje on cywi
lizacj XXI w. za cywilizacj finansow, niekontrolowane przepywy finansowe,
elektroniczna waluta, walka o wirtualne rynki finansowe tworzy take problem wir
tualnej produkcji, ktra jest jeszcze jednym wielkim ryzykiem XXI w. Gospodark
zwizan z wirtualnymi rynkami finansowymi Neklessa okrela mianem wirtualnej
postekonomii. Analizujc struktur wspczesnego wiata podkrela rol czynnikw
ekonomicznych, ktrych wzrost znaczenia doprowadzi do zmiany dotychczasowej
geopolitycznej struktury wiata Zachd - Wschd na Pnoc - Poudnie. Podzia P
noc - Poudnie ma swoje uzasadnienie w aspekcie ekonomicznym (nierwno rozoo
ne bogactwo), jak i demograficznym i spoeczno-kulturowym. Podobnie jak Koczetow
Neklessa przyjmuje, i geopolityczne aspekty podziau wiata ustpiy miejsca aspek
tom geoekonomicznym i dlatego analizujc wspczesny wiat naley skoncentrowa
si na gospodarczych podziaach i granicach, co oznacza, e miejsce geopolityki po
winna zaj geoekonomika18.
Neklessa, z wyksztacenia ekonomista, jest przedstawicielem tej grupy rosyjskich
geopolitykw, ktrzy podejmujc problemy geopolityki zaczli podkrela kluczo
we znaczenie czynnikw ekonomicznych w ksztatowaniu relacji midzynarodowych
i interakcji pomidzy geopolitycznymi podmiotami. Zgodnie z tym podejciem ko

17 Ibidem, s. 361; A. Neklessa, Postsowriemienrtyj mir..., s. 459-476.

18 B. A. Isajew, op. cii., s. 362.
 niec zimnej wojny oraz gospodarcza globalizacja wiata doprowadziy do funda
mentalnych zmian w wiatowym ukadzie si, a take do intensyfikacji przeobrae
spoeczno-politycznych. Powoduje to, i naley szuka nowego sposobu opisywania
struktury rodowiska midzynarodowego, ze szczeglnym uwzgldnieniem aspektw
ekonomicznych, gdy mona dostrzec, i we wspczesnym wiecie sia ekonomiczna
jest jednym z najwaniejszych atrybutw mocarstwowoci i to ona w duym stopniu
wyznacza moliwoci dziaania. Neklessa w swoich publikacjach podejmuje prob
lemy globalizacji wiata i zwizanych z ni przeksztace struktury wiatowego po
rzdku midzynarodowego zwracajc uwag, i sojusze militarno-polityczne zostaj
stopniowo zastpione przez kulturowo-gospodarcze. Podejmuje on problemy funk
cjonowania nowoytnego systemu midzynarodowego opartego na specyfice funk
cjonowania tzw. postekonomii. Du cz prac Neklessy zajmuj przede wszystkim
problemy teoretyczne, ale stara si on take dokona interpretacji tyche procesw
z punktu widzenia rosyjskich interesw midzynarodowych. Unika on przy tym cha
rakterystycznej dla wielu rosyjskich geopolitykw maniery traktowania geopolityki
jako pretekstu do czsto wtpliwej jakoci rozwaa historiozoficznych, czsto silnie
naznaczonych szowinizmem i nacjonalizmem. Zamiast rozwaa dotyczcych ro
syjskiej idei, czy te obrony Rosji przed pozbawion duszy zachodni cywilizacj,
Neklessa pisze o koniecznoci zmiany struktury eksportu, wzmocnieniu rubla, walce
z korupcj i koniecznoci odnalezienia dla Rosji odpowiedniej niszy i specjalizacji
w wiatowym systemie gospodarczym. Wszystko to powoduje, i Neklessa jest jed
nym z tych geopolitykw, w publikacjach ktrych mona dostrzec, i rosyjska geopo
lityka to nie tylko nacjonalistyczny bekot Aleksandra Dugina, ale take wartocio
we analizy akademickie powicone wspczesnym problemom midzynarodowym,
nawizujce i dorwnujce swoim poziomem publikacjom wiatowych autorw.
Kolejnym rosyjskim geopolitykiem, ktry podobnie jak i Aleksander Neklessa
zwraca uwag na konieczno wczenia do analizy geopolitycznej czynnikw eko
nomicznych, jest Konstantin Sorokin, wedug ktrego rozszerzenie klasycznych ana
liz geopolitycznych o nowe czynniki pozwolioby dostosowa t dyscyplin bada do
wymogw wspczesnoci i nada jej nowoczesny charakter19. Konstantin Sorokin,
rosyjski historyk i geopolityk, jest dyrektorem Centrum Bada Geopolitycznych przy
Instytucie Europy RAN. Wrd licznych publikacji Sorokina najwiksze znaczenie
posiada praca: Geopoliika sowriemiennosti i geostrategia Rossii (M oskwa 1996).
W swojej pracy Konstanty Sorokin posuguje si specyficznym podejciem badaw
czym. Analizuje on po pierwsze rozwj myli geopolitycznej, nastpnie buduje model
wspczesnego porzdku midzynarodowego, aby na tym tle ukaza rol i miejsce
Rosji w wiecie i zwizan z tym rosyjsk geostrategi. Sorokin zaczyna swoje roz
waania od analizy wspczesnego statusu badawczego geopolityki, piszc o koniecz
noci jej modernizacji i dostosowania do zmieniajcej si rzeczywistoci midzyna
rodowej. Wedug rosyjskiego uczonego, aby geopolityka moga sta si uytecznym
narzdziem do analiz midzynarodowych, naley j zmodernizowa. Sorokin wyli
cza cztery priorytetowe kierunki rozwoju geopolityki: 1) rozszerzenie i wzbogace
nie przedmiotowego zakresu tej dyscypliny. Dziki temu mogaby ona sta si rze
czywicie nowoczesn i perspektywiczn dyscyplin bada. Konieczne jest jednak

19 Por. M. M enkiszak, Rosyjskie w izjepozim now ojennegoporzdku midzynarodowego, (w:) Porz

dek midzynarodowy na progu X X I wieku, pod red R. Kuniara, Warszawa 2005, s. 290-291.

264
 uwzgldnienie wielowtkowoci, pluralizmu i olbrzymiego zrnicowania wsp
czesnego wiata i dostosowanie do nich geopolityki, jako dyscypliny uwzgldniaj
cej wielowymiarowo wspczesnego wiata i cise zwizki wystpujce pomidzy
rnorodnymi zjawiskami spoecznymi; 2) naley rozszerzy analiz geopolityczn
o nowe czynniki, ktre stay si niezbdne do opisu i oceny geopolitycznej mapy
wiata. Przede wszystkim naley zwrci uwag na czynniki ekonomiczne i domina
cj we wspczesnym wiecie konfliktw o charakterze ekonomicznym i uwzgldnia
fakt, i zderzenie interesw pomidzy aktorami geopolitycznymi ma obecnie podo
e przede wszystkim ekonomiczne. Poza ekonomi do analizy geopolitycznej naley
wprowadzi takie elementy, jak: potencja wojenno-technologiczny, informatyczny,
innowacyjny, naukowy, efektywno reimu politycznego, charakter struktury demo
graficznej, jako spoeczestwa, wpyw kultury i religii; 3) w celu modernizacji geo
polityki naley take ujawni te tradycyjne czynniki geopolityczne, ktre we wsp
czesnym wiecie coraz bardziej trac na znaczeniu. Rozwj technologiczno-naukowy
spowodowa, i takie elementy geograficznego krajobrazu pastwa, jak duy obszar,
lasy, gry, sie rzeczna, dostp do mrz i oceanw nie maj decydujcego wpywu
na charakter pastwa i jego moliwoci oddziaywania w wiecie. Nastpio take
zmniejszenie si roli siy zbrojnej; 4) modernizacja geopolityki wymaga take upo
rzdkowania dotychczasowej siatki pojciowej, w tym tak kluczowych poj, jak
narodowe i pastwowe interesy. Wedug Sorokina kategoria interesu narodowego
jest mao uyteczna, gdy wewntrz kadej nacji istniej zrnicowane interesy grup
spoecznych, cz nacji moe y poza granicami pastwa. Dlatego te naley stoso
wa termin interesy pastwowe. Drugim terminem, ktry wymaga ucilenia, jest
pojcie siy pastwa. Aby tego dokona naley wskaza na elementy, ktre we wsp
czesnym wiecie stanowi o potencjale pastwa. Ucilenia wymagaj take takie
kluczowe pojcia, jak ekspansja, czy te balans si20.
Sorokin podejmujc si prby opisu geopolitycznej mapy wspczesnego wiata
podkrela, e z punktu widzenia bada geopolitycznych wspczesna epoka charakte
ryzuje si odejciem od wiata bipolarnego na rzecz wiata policentrycznego. Przej
cie od bipolarnoci do policentryzmu zwizane jest nie tylko z rozpadem ZSRR,
ale take z pojawieniem si w wiecie nowych autonomicznych centrw siy, ta
kich jak Unia Europejska, Japonia, pastwa OPEC, kraje ASEAN, NAFTA. Tradycyj
na bipolarno zachowaa si jedynie w ekonomiczno-spoecznym przeciwstawieniu
Pnocy i Poudnia. Wspczesny wiat zmierza w kierunku gbokiego zrnicowa
nia interesw poszczeglnych geopolitycznych aktorw. U podstaw wspczesnego
policentryzmu rodowiska midzynarodowego ley przede wszystkim nowy podzia
wiata na rywalizujce obszary wewntrznej ekonomicznej integracji. Z uwagi na
rol ekonomii we wspczesnym wiecie wewntrz rywalizujcych ze sob biegu
nw ekonomiczno-politycznej integracji pojawia si swoisty ekonomiczny nacjo
nalizm napdzajcy rywalizacj midzynarodow. Interesy ekonomiczne i koniecz
no utrzymania tempa rozwoju nie tylko prowadz do konfliktw, ale i wymuszaj
wspdziaanie, podejmowanie rozmw, wymuszaj ustpstwa, mniej lub bardziej
szerok wspprac. Szczeglnym przypadkiem jest tu powstanie midzynarodo
wych, midzystrefowych organizacji, ktrych celem jest koordynacja wiatowych
procesw gospodarczych. Wspczesna wielobiegunowa geopolityczna mapa wiata

20 B. A. Isjew, op. cit., s. 365-367.

265
 charakteryzuje si ponadto pewnymi specyficznymi cechami: 1) niezalenie od faktu,
i wewntrz wikszoci poszczeglnych biegunw wiata wyaniaj si centra siy,
ktre s si napdow ekonomiczno-politycznej integracji, to sojusze te nie s cile
okrelone, jak miao to miejsce w przypadku zimnowojennych blokw polityczno-
-militarnych, ale granice midzy nimi s pynne, otwarte. Przynaleno do jednej
z inicjatyw integracyjnych nie wyklucza automatycznie uczestnictwa w alternatyw
nych ukadach; 2) charakter wspczesnych stosunkw midzynarodowych nie speni
nadziei na to, i likwidacja bipolarnego modelu i zakoczenie zimnej wojny doprowa
dzi do ograniczenia konfliktw. We wspczesnej wiatowej polityce zachowany zo
sta konfliktogenny charakter rodowiska midzynarodowego; 3) wielobiegunowo
wspczesnego wiata wymaga racjonalnego i kompleksowego podejcia do badania
geopolitycznej siy pastw lub grupy pastw; 4) nowy ukad geopolityczny wiata,
pojawienie si wielu rnorodnych moliwoci wsppracy i konfliktu w miejsce do
tychczasowych dwch - trzech podstawowych przeciwnoci (wrd ktrych istotne
miejsce zajmowao przeciwstawienie kontynentalnej siy Rosji morskiej sile USA
i Wielkiej Brytanii), wraz z tym zdyskredytowane zostay dotychczasowe koncepcje
geopolityczne wraz z ich kluczowymi terminami (Heartland, Pivot Area, Rimland,
Outer?Inner Crescends, itp.)21.
Koczc swoje wywody Sorokin analizuje sytuacj, w ktrej znalaza si Rosja.
Geopolityczny status Rosji Sorokin okrela jako transregionalne mocarstwo. Rosja
nie jest tylko mocarstwem regionalnym, ale jej interesy nie maj ju take charakteru
subglobalnego (jak to miao miejsce w okresie ZSRR). Dzieje si tak ze wzgl
du na jej specyficzne pooenie na dwch kontynentach i posiadanie jednoczesnych
wyj na kilka wanych geopolitycznych regionw wiata. Daje to Rosji moli
woci oddziaywania w wiecie, ale ze wzgldu na wewntrzny kryzys gospodarczy
i niedostatki rozwoju rosyjskiej ekonomii geopolityczn dynamik kraju Sorokin oce
nia jako negatywn. Sorokin uwaa, ze Rosja ma trzy warianty postpowania w ro
dowisku midzynarodowym: ekspansjonistyczny, ustpowania oraz obrony swoich
pozycji. Najbardziej optymaln strategi jest prba stanowczej obrony swoich pozy
cji, gdy Rosja na obecnym etapie rozwoju ustpuje pod wzgldem mocy pozostaym
centrom siy wspczesnego wiata. Gwn cech strategii rosyjskiej powinno by
zatem utrzymywanie zbilansowanych stosunkw z innymi potgami i zachowanie
rwnego dystansu wobec innych mocarstw, a celem najwaniejszym takiej polityki
jest zabezpieczenie swoich interesw narodowych w sytuacji czasowego osabienia
kraju. Sorokin porwnuje strategi wspczesnej Rosji do strategii wiktoriaskiej An
glii w Europie, polegajcej na utrzymywaniu dystansu wobec sporw na kontynencie
europejskim i prbach wpywania na nie tylko w sytuacji zagroenia dla interesw
brytyjskich. Uwaa, e jest to jedyna racjonalna strategia pozwalajca zachowa swj
status i umoliwi odbudow potencjau pastwa22. Polityka zbilansowanego dy
stansu oznacza w szczeglnoci: 1) maksymalne wykorzystanie zachowanych jesz
cze wpyww i moliwoci wpywania na wiatow polityk; 2) niedopuszczenie do
nadmiernego wzmocnienia ktregokolwiek z biegunw midzynarodowej polityki;
3) wygrywanie dla swojej korzyci istniejcych sprzecznoci midzy mocarstwami,
sprzecznoci istniejcych wewntrz poszczeglnych biegunw wiata, midzy glo

21 K. Sorokin, Geopolitika sowriemiennosti i geostrategia Rossii, Moskwa 1996, s. 38-47.

22 Ibidem, s. 50-54.
balnymi i regionalnymi centrami siy; 4) przyjcie w polityce zagranicznej polityki
wzajemnoci, tj. uwarunkowania swoich ustpstw analogicznymi ustpstwami ze
strony partnerw23.
Prace Konstantego Sorokina, podobnie jak i pozostaych geoekonomistw, wyr
niaj si na tle pozostaych geopolitycznych publikacji ukazujcych si na rosyjskim
rynku wydawniczym swoim podejciem do analizowanych problemw. Znaczenie
Sorokina dla rozwoju geopolityki jako akademickiej dyscypliny badawczej wynika
z faktu, i podj on rozwaania dotyczce statusu badawczego geopolityki zwraca
jc uwag, i rosyjska myl geopolityczna musi podj prb swojej modernizacji
i uporzdkowania siatki pojciowej, gdy nawizywanie do nieaktualnych ju poj,
takich jak heartland, powoduje, i trudno j uzna za nowoczesn nauk. Dlatego te
opowiada si on za odejciem od archaicznego i silnie zideologizowanego podejcia
do rzeczywistoci midzynarodowej na rzecz racjonalnej i kompleksowej oceny za
chodzcych w wiecie zjawisk. Publikacje Sorokina nawizuj do neoklasycznego
nurtu w rozwoju wspczesnej geopolityki i stanowi interesujcy wkad do akademi
ckiego dyskursu wok przyszoci myli geopolitycznej w Rosji. Podkrelana przez
Sorokina konieczno zmiany podejcia do geopolitycznych problemw Rosji i zmia
ny priorytetw badawczych powoduje, i jest on jedn z tych osb, ktre przyczynia
j si do uczynienia z rosyjskiej geopolityki nie tyle dziedziny zdominowanej przez
filozoficzne rozwaania dotyczce sensu dziejw, ile nawizujcej do wiatowych
trendw akademickiej dyscypliny badawczej, ktra moe sta si przydatna przy
podejmowaniu decyzji dotyczcych polityki zagranicznej pastwa. Chocia analizy
Sorokina dotyczce geopolitycznego statusu wspczesnej Rosji nie s wysoce orygi
nalne, to jego prace powicone geopolityce stanowi wany element wspczesnego
rozwoju geopolityki jako dyscypliny akademickiej.
Mimo i poza granicami Rosji prace rosyjskich geoekonomistw s mniej znane
ni chociaby eurazjatw czy te atlantystw, to jest to jedna z kluczowych szk
rosyjskiej geopolityki, ktra jest w maym stopniu zideologizowana, a raczej nasta
wiona na rozwizywanie rzeczywistych problemw i szukanie racjonalnej strategii
dziaania poprzez analiz moliwoci pastwa rosyjskiego. Prace takich uczonych,
jak Ernst Koczetow, Aleksander Neklessa czy te Konstantin Sorokin przyczyniaj
si do rozwoju rosyjskiej geopolityki jako dyscypliny akademickiej, odchodzc od
mylenia w kategoriach klasycznej geopolityki, a take praktycznie cakowicie po
mijajc historiozoficzny problem rosyjskiego wyboru pomidzy przynalenoci
cywilizacyjn i kulturow do Wschodu lub Zachodu. Zajmuj si nie poszukiwaniem
praw dziejowych, czy te filozofii rosyjskiej przestrzeni, ale akademickimi anali
zami procesu globalizacji, przemian zachodzcych w rodowisku midzynarodowym,
zwizanych z ksztatowaniem si globalnego adu gospodarczego. Jak zwracaj uwa
g rosyjscy geoekonomici, na obecnym etapie rozwoju stosunkw midzynarodo
wych wanymi elementami wsptworzcymi system midzynarodowy i oddziauj
cymi na jego efektywno stay si: wspzaleno, globalizacja i transgraniczno.
Tworzy si nowy typ powiza midzynarodowych, tworzy si megakapitalizm
z globalnym handlem, pienidzem i gospodark wiatow, ktre niejednokrotnie
funkcjonuj ponad i poza gowami pastw. Globalizacja za stanowi kluczowe
pojcie w najwikszym stopniu charakteryzujce procesy ewolucji wiata w poczt

23 Ibidem , s. 56-58.

267
kach XXI w., pojcie, ktre stanowi podstawow kategori analizy dla wspczesnych
nauk spoecznych24.
W akademickim dyskursie powiconym geopolityce i geostrategii Rosji to wanie
zwolennicy geoekonomizmu stali si zwolennikami odnowy rosyjskiego mylenia
geopolitycznego, charakteryzujcego si dotd silnie zideologizowanym oraz zmito-
logizowanym podejciem do problemw midzynarodowych. Rosyjscy geoekonomi-
ci w mniejszym stopniu podejmowali problem rosyjskiej tosamoci cywilizacyj
nej, a wiksz uwag przykadali do analiz procesw globalizacji i zwikszenia roli
czynnika ekonomicznego. Rosyjski geoekonomizm nawizuje do wspczesnych
trendw rozwoju myli geopolitycznej, w ramach ktrej geoekonomia bardzo szybko
staa si dominujcym sposobem opisywania i analizy globalnej przestrzeni w geo
politycznym dyskursie. Powszechnie przyjto, i strategiczny krajobraz rodowiska
midzynarodowego w XXI w. bdzie konstruowany przez ekonomiczn i polityczn
si pastwa, a podejcie ekonomiczne (geo-economics, political economy approach)
zaczo w coraz wikszym stopniu zastpowa tradycyjn geopolityk. Jak pisa Er
nest Koczetow, ktry upowszechni w Rosji paradygmat geoekonomiczny, zmiany,
ktre zaszy w sferze midzynarodowej, wymagaj nowej konceptualizacji globalnej
przestrzeni. Rosyjscy geoekonomici staraj si odpowiedzie na to wyzwanie, dziki
czemu jest to obecnie jeden z najciekawszych nurtw rosyjskiej myli geopolitycznej.
Jego warto jest tym wiksza, i w duym stopniu pozbawiony on jest take nad
miernej ideologizacji analizowanych problemw.
Racjonalne podejcie wikszoci geoekonomistw do problemw wspczesnego
rodowiska midzynarodowego jest tym bardziej warte podkrelenia, i w rosyjskich
dyskusjach dotyczcych przyszoci kraju, podejmujcych problemy globalizacji
i ksztatowania si globalnego adu ekonomicznego dominuj przede wszystkim po
stawy nieufnoci. Globalizacja oznacza wiatowy proces ujednolicania systemu po
litycznego, gospodarczego i kulturowego, a Rosja nadal charakteryzuje si tym, co
od dawna stanowio jej cech szczegln: siln tosamoci i skonnoci do autarkii
w celu ochrony wasnej specyfiki. Globalizacja i rewolucja informatyczna i komu
nikacyjna zmieniy Rosj i wymusiy jej powrt do globalnego rynku, ale na zasa
dach dyktowanych przez dominujcy wiat Zachodu. Upadek socjalistycznego etosu
pastwa radzieckiego kosztowa duo zarwno kraj, jak i jego obywateli. Podczas
gdy neoliberalni ekonomici postrzegaj globalizacj jako drog ku modernizacji
i najwikszy w historii program podniesienia dobrobytu (w tym ujciu globalizacja
ma zapewnia stabilizacj rynku, wzrost gospodarczy, ograniczenie bezrobocia, li
kwidacj ubstwa, zmniejszenie dysproporcji dochodowych, przywrcenie rwno
wagi ekonomicznej)25, przykad Rosji pokazuje, i proces ten moe mie negatywne
skutki, by dalekim od etycznej klarownoci26 i suy jako poparcie tezy, i globali
zacja stworzya bardzo bogatym wicej moliwoci do szybszego robienia pienidzy
i przynoszc wielkie korzyci nielicznym, wyklucza lub marginalizuje dwie trzecie
ludnoci wiata27. Elementem wzmacniajcym niech do wzorw globalnych stay
si w Rosji przede wszystkim nie w peni udane procesy modernizacji i transformacji

24 Por. W. A. Turajew, Globalnyje wyowy czelowieczestwu, Moskwa 2002, s. 26

25 Por. S. Albinowski, Globalizacja - prba konfrontacji pogldw z rzeczywistoci, Polska 2000
plus 2004, nr 2, s. 17-18.
26 M. A. Molchanov, op. cit., s. 397.
7 Por. Z. Bauman, Globalizacja, Warszawa 2000, s. 83-87.

268
ustrojowej28, stanowice prb dostosowywania si do wyzwa wiatowych poprzez
przyjcie obowizujcego w wiecie zachodnim liberalnego modelu politycznego i go
spodarczego, co spowodowao gboki kryzys gospodarczy, spoeczny i polityczny,
a tym samym utrat pozycji Rosji w wiecie i utrat autorytetu midzynarodowego.
W rosyjskim postrzeganiu procesw globalizacji dominuje przekonanie, i intensyfi
kacja procesw globalizacji i rozwj wspzalenoci pomidzy pastwami zachodzi
w formie ekspansji Zachodu, z ktrym Rosja si nie identyfikuje, na pozostae kraje
wiata. Globalizacja oznacza wic europeizacj i westernizacj narzucon pozosta
ym uczestnikom stosunkw midzynarodowych29.
W rosyjskim myleniu geopolitycznym, a w tym take wrd niektrych autorw
nawizujcych do paradygmatu ekonomicznego30, dominuje skonno do patrzenia
na wiat z punktu widzenia leninowskiej teorii imperializmu oraz teorii zalenoci.
Pierwsza z nich, bdca czci geopolitycznych tradycji ZSRR, zakada, i: 1) kraje
imperialistyczne utwierdzaj swoj dominacj i eksploatacj; 2) korporacje midzyna
rodowe i banki rzdz globalnym kapitalistycznym rynkiem; 3) przepywy midzyna
rodowego kapitau generuj regionalne, narodowe i klasowe nierwnoci; 4) niekon
trolowany przepyw kapitau powoduje koncentracj zyskw i profitw. Druga z nich,
bdca w duym stopniu nawizaniem do teorii imperializmu, zakada, i: 1) mniej
rozwinite peryferie s zalene od rozwinitego kapitalistycznego centrum; 2) powi
zanie w pastwie lokalnego i zagranicznego kapitau prowadzi do zahamowania roz
woju; 3) wiatowe przepywy kapitau prowadz do wewntrznego strukturalnego
zrnicowania; 4) kontrola pastwa nad kapitaem i inwestycjami stwarza moliwo
przeamania zalenoci31.
We wspczesnym rosyjskim dyskursie geopolitycznym podkrela si niekiedy,
i imperializm pocztku XX w. jest poprzednikiem wspczesnego jednopolarnego
globalizmu. Przerwa w funkcjonowaniu cigoci imperialistycznej globalnej geopo
lityki bya wywoana powstaniem i umocnieniem si w strukturze midzynarodowej
Zwizku Radzieckiego oraz bloku pastw socjalistycznych. Upadek ZSRR otworzy
drog do powrotu nowej formy midzynarodowego imperializmu. Unipolarna globa
lizacja jest na przeomie XX i XXI w. tym samym, czym by imperializm na przeomie
XIX i XX w. i kieruje si tymi samymi zasadami i reguami. Oznacza to, i dla czci
rosyjskich geopolitykw rozwaania Wodzimierza Lenina dotyczce imperializmu
nie straciy swojej aktualnoci take i obecnie32. Jednake wikszo przedstawicieli
rosyjskiego geoekonomizmu ucieka od atwych porwna, ideologicznych rozwaa
powiconych nowemu imperializmowi na rzecz racjonalnej analizy rzeczywisto
ci midzynarodowej, wolnej od nadmiernego wartociowania i ideologizacji dyskur
su powiconego wspczesnym przemianom midzynarodowym.
Znaczenie rosyjskiego geoekonomizmu podkrela ponadto fakt, i sta si on wa
n czci praktyki politycznej w Rosji, a zwizki pomidzy akademickimi rozwa

28 Temat ocen dotyczcych reform gospodarczych por. V. V. Platkovskii, Ten years o f Russian reforms
through the eyes o f Russians, Sociological Research 2004, vol. 43, nr 5, s. 6-34; S. W hite, Russia s new
politics, Cambridge 2000. s. 189-190.
29 K. S. Gadijew, Wwiedienije..., s. 88.
30 Przykadem m og by tutaj przede wszytskim prace petersburskiego akademika Igora Kefeliego,
np. Sud'ba Rossii w globalnoj geopolitikie, Sankt-Petersburg 2004, s. 277.
31 R. H. Chilcote, Globalization or imperializm? Latin American Perspectives 2002, vol. 29, nr 6,
s. 84.
32 I. F. Kefeli, Sud'ba Rossii..., s. 57.

269
aniami a praktyczn dziaalnoci i strategi s w przypadku tej szkoy rosyjskiego
mylenia geopolitycznego szczeglnie bliskie. Wydaje si, i geoekonomizm jako
jeden z nielicznych nurtw rosyjskiego mylenia geopolitycznego zdoby sobie rze
czywisty wpyw na ksztatowanie si strategii pastwa rosyjskiego i wywar chyba
najwikszy wpyw na elity polityczne Rosji. Wrd wszelkich wyzwa i dziaa po
dejmowanych przez Federacj Rosyjsk w rodowisku midzynarodowym geoeko-
nomici podkrelaj konieczno stworzenia warunkw dla gospodarczego rozwoju
kraju, gdy bez takich dziaa niemoliwe bdzie zabezpieczenie narodowych intere
sw. Za najwaniejsze zadanie uznaje si integracj gospodarki Federacji Rosyjskiej
ze wiatow gospodark i rozszerzenie wsppracy z najwaniejszymi midzynaro
dowymi instytucjami gospodarczymi i finansowymi. Globalizacja gospodarcza wia
ta spowodowaa ksztatowanie si nowej przestrzeni geoekonomicznej i strategiczne
zadania dla Rosji trzeba rozpatrywa w kontekcie dostosowania rosyjskiego modelu
cywilizacyjnego do potrzeb wiatowej gospodarki, a take uzyskania wpywu na pro
cesy zachodzce w tej sferze ludzkiej dziaalnoci33.
Po okresie sporw (gwnie ideologicznych) pomidzy atlantystami i neoeurazja-
tami okresu prezydentury Borysa Jelcyna, kiedy to poszukiwano odpowiedzi na pyta
nie dotyczce przyszoci oraz miejsca Rosji w wiecie, sigajc do mocno zideolo-
gizowanych teorii wpierw okcydentalizmu/atlantyzmu, a nastpnie do eurazjatyzmu,
w polityce rosyjskiej nastpia wyrana zmiana, ktra przyczynia si do wzrostu roli
geoekonomizmu. Po objciu urzdu prezydenta przez Wadimira Putina wrd nowej
ekipy rzdzcej zacz upowszechnia si pogld, i u podstaw rosyjskiej polityki
zagranicznej powinna lee nie okrelona ideologia, ale przede wszystkim zasada
osigania praktycznych korzyci przy jej realizacji34. Praktycznym wymiarem poli
tyki zagranicznej zaproponowanej przez ekip prezydenta Wadimira Putina stao si
m.in. podkrelanie ekonomicznego aspektu polityki zagranicznej, a w tym wykorzy
stywania rodkw ekonomicznych, zwaszcza zasobw naturalnych, do zwikszenia
swojego autorytetu i znaczenia w wiecie. Dostrzeono konieczno ekonomizacji
polityki rosyjskiej, czego najbardziej widocznym przykadem staa si rosyjska dy
plomacja energetyczna, wykorzystujca bdce pod kontrol pastwa koncerny ener
getyczne do obrony interesw pastwa na arenie midzynarodowej. Za rzdw Wa
dimira Putina Rosja w swojej polityce odesza od posugiwania si abstrakcyjnymi
ideami roli Rosji jako wiatowej potgi, czy te rosyjskiej misji cywilizacyjnej na
Kaukazie i w Azji, na rzecz pragmatycznego wykorzystywania realnego rosyjskiego
potencjau politycznego, zwaszcza za surowcowego i gospodarczego35. Elity poli
tyczne Rosji zaczy dostrzega kluczow dla rosyjskiej geostrategii wag czynnikw
gospodarczych oraz niebezpieczestwa zwizanego z faktem, i wspczesna rosyj
ska gospodarka jest uzaleniona od kontaktw ze wiatem, opiera si prawie wycz
nie na eksporcie surowcw (gwnie energetycznych - ropa naftowa i gaz ziemny),
broni oraz na imporcie dbr konsumpcyjnych. Priorytetem polityki zagranicznej pod
rzdami Wadimira Putina stay si kwestie ekonomiczne i rozwj gospodarczy kraju
(wszystkie dziaania polityczne w rodowisku midzynarodowym s dla Rosji oka

33 E. G. Koczetow, op. cit., s. 366.

34 Por. V. Trietiakov, P u tin 's pragm atic foreign policy, International Affairs: a Russian Journal o f
World Politics, Diplomacy & International Relations 2002, vol. 48, nr 3, s. 17-21.
35 J. Perovic, From disengagement to active economic competition: Russia's return to South Caucasus
and Central Asia, Dem okratizatsyia 2005, vol. 13, nr 1, s. 66.

270
 zj do promowania rosyjskiej gospodarki i przedsibiorstw). Znaczenie problematyki
gospodarczej stao si tak wielkie, i podkrela si, e jeeli szuka w polityce zagra
nicznej Rosji motywu dominujcego, to trzeba baczn uwag zwrci na stwierdzenia
zawarte w dokumentach Rady Bezpieczestwa FR z maja 2002 r w ktrych podkre
la si, i Rosja powinna unika kierowania si wzgldami emocjonalnymi i ideo
logicznymi w wyborze partnerw i sojuszy midzynarodowych. Profity gospodarcze
powinny sta si gwn zasad i kryterium dla ksztatowania polityki zagranicznej
pastwa36. Gwnym zadaniem polityki zagranicznej stao si zapewnienie bezpie
czestwa strategicznego i militarnego, ktre stworz ramy zewntrzne dla niezale
nego rozwoju gospodarczego i pozwol na wczenie Rosji do wiatowej gospodarki.
Mylenie geoekonomiczne zdominowao mylenie o geostrategii Rosji i wikszo
analitykw jest przekonanych, i gwnym zadaniem i celem strategicznym pastwa
jest przede wszystkim rozwj ekonomiczny, ktry moe zapewni Rosji bezpiecze
stwo i utrzyma jej status jako wiatowego mocarstwa37. Wikszo wspczesnych
rosyjskich geopolitykw docenia ten aspekt relacji midzynarodowych i powica
uwag problemom ekonomicznego rozwoju kraju. W rosyjskiej rzeczywistoci poli
tycznej geoekonomizm krytycznie odnosi si do okcydental istycznej filozofii integra
cji z Zachodem za cen osabiania zwizkw ze Wschodem i byymi republikami ra
dzieckimi. Ku myleniu geoekonomicznemu skania si dua cz elit politycznych,
zwaszcza za dziaaczy pastwowych i przedstawicieli tzw. partii wadzy, ale take
niektre ruchy o charakterze liberalnym.
Typowo geopolityczny charakter maj m.in. rozwaania dotyczce rosyjskiej sieci
transportowej i ukadu korytarzy transportowych na obszarze poradzeckim i w jego
bezporednim otoczeniu. Jest to jeden z najtrwalszych geoekonomicznych pomy
sw na okrelenie roli i miejsca Rosji w wiecie, gdy wikszo rosyjskich geo
politykw jest zgodna co do tego, e jedynym, co Rosja moe ofiarowa wiatu na
jej obecnym etapie rozwoju, jest przede wszystkim jej geopolityczne pooenie. Ro
sja umiejscowiona midzy dwoma wielkimi cywilizacyjno-gospodarczymi centra
mi wspczesnego wiata: zjednoczon Europ i regionem Azji i Pacyfiku, powinna
ukierunkowa swoj geostrategi na rozwj sieci transportowej, inwestujc w rozwj
drg, kolei i lotnictwa. Dziaanie to jest jedynym racjonalnym wyjciem, a zarazem
dajcym nadziej na zyski i przycignicie gigantycznych inwestycji, gdy droga po
midzy Londynem a Tokio przez Rosj jest trzykrotnie krtsza, a ponadto tasza ni
droga morska wok Afryki. Na obecnym etapie rozwoju dyskursu geopolitycznego
w Rosji podkrela si ekonomiczny aspekt kontynentalnego pooenia w przestrze
ni eurazjatyckiej i wskazuje si, i po rosyjskim terytorium przechodz najkrtsze
drogi transportowe wice Europ z regionami Azji rodkowej oraz Azji i Pacyfiku.
Rosja to nie tylko najszybsza droga transportowa, ale te droga o najwikszej prze
pustowoci, gdy praktycznie jest tu najmniej barier w postaci granic pastwowych.
Dla wielu pastw sprzeda usug transportowych stanowi wane rdo dochodu na

36 I. Isakova, Russian governance in the twenty-first century, Londyn 2005, s. 28.

37 Przykadw takiego m ylenia w publicystyce rosyjskiej nie brakuje, ale charakterystyczny moe
by tu artyku generaa-pukownika Jurija Balujewa, zastpcy szefa sztabu generalnego rosyjskich si
zbrojnych, ktry ukaza si w czasopimie Rossija w Globalnoj Politikie, ukazuje on bowiem po
wszechno m ylenia geoekonomicznego i odejcie od przypisywania nadmiernego znaczenia sile mi
litarnej w oddziaywaniu na rodowisko midzynarodowe. Por. Ju. Balujew, Strategiczeskaja stabilnost
w epochu g lobalizacji, Rossija w Globalnoj Politikie 2003, vol. I, nr 4, s. 59.

271
 rodowego, a efektywna obsuga przewozu towarw midzy wiatowymi centrami eko
nomicznymi to wany eement wspczesnej gospodarki wiatowej. W miar post
pw globalizacji wiatowej gospodarki integracja gospodarcza moe przyczyni si
do zmiany geoekonomicznego pooenia Rosji. Bogate w surowce mineralne tery
torium Rosji czy region pnocno-atlantycki z azjatycko-pacyficznym, dlatego te
efektywne funkcjonowanie rosyjskiej gospodarki jest wanym elementem stabilno
ci wiatowej zintegrowanej gospodarki, a jej rola tranzytowa midzy Wschodem-
-Zachodem i Poudniem staw iaj w gronie najwaniejszych drg transportowych dla
wiatowego przepywu towarw.
Typowa dla mylenia geoekonomicznego moe by publikacja akademika Sier
gieja Rogowa Ewrazijskaja strategija dla Rossii. W tej pracy Rogow zwraca uwa
g, i Rosja, aby utrzyma swoj pozycj w wiecie, musi stworzy komunikacyj
ny most przechodzcy przez terytorium Rosji, ktry zwie ze sob poudniow,
zachodni i wschodni cz Eurazji. Wedug Rogowa projekt ten jest o tyle war
tociowy, e jego realizacj s zainteresowane waciwie wszystkie strony Eurazji,
a ponadto pozwoliby on Rosji ochroni poradzieck przestrze Eurazji jako jedno
lity obszar gospodarczy i polityczny38. Kolejnym przykadem rozwaa dotyczcych
problemw rosyjskiej sieci transportowej moe by m.in. praca akademika Igora
Kefeliego Sud ba Rossii w globalnoj geopolitikie (Sankt-Petersburg 2004), w ktrej
rosyjski uczony analizujc pooenie i rol Rosji w wiecie powici wiele miejsca
problemom transportowej geopolityki kraju. Kefeli krytykuje rosyjskich geopolity-
kw za przywizywanie zbyt maej uwagi do problematyki rozwoju systemu trans
portowego. On sam zwraca uwag, i transport jest t czci infrastruktury pastwa,
ktra ma wielkie znaczenie geostrategiczne zarwno w rozumieniu socjokulturowym
- midzynarodowa komunikacja na drogach handlowych; ekonomicznym - wiatowy
rynek towarw; jak i wojenno-strategicznym - obszar i cel dziaa wojennych39.
Techniczne i organizacyjne parametry infrastruktury komunikacyjnej s dla Ke
feliego jednym z wyznacznikw siy pastwa i jednym z elementw bezpieczestwa
narodowego. Dlatego te konieczna jest analiza sytemu transportowego z punktu
widzenia realizacji interesw geopolitycznych pastwa. Geopolityka transportu jest
jednym z elementw geopolitycznego statusu pastwa. W przypadku Rosji jest to
o tyle wany aspekt jej geopolityki, i w odrnieniu od pastw europejskich stanowi
ona jednolity obszar pooony na eurazjatyckiej przestrzeni, ktra od wiekw suya
jako korytarz dla handlu i przepywu towarw pomidzy poszczeglnymi czciami
wiata. Dlatego te naley z uwag analizowa rosyjsk geopolityk transportu jako
wany element rosyjskiej geopolityki.
Kefeli podkrela, i na wspczesnej mapie wiata obszar Rosji i WNP znajduje si
w centrum transportowych interesw a trzech najbardziej rozwinitych regionw
wiata: Pnocnej Ameryki, Poudniowo-Wschodniej Azji oraz Europy. Stay si one
dla siebie wanymi rynkami towarw, surowcw i wymiany handlowej, ktra moli
wa jest tylko dziki rozwojowi sieci korytarzy transportowych. Rozwaania Kefeliego
ukazuj, i specyficzne eurazjatyckie kontynentalne pooenie Rosji jest uznawane za
cech charakterystyczn oraz za walor, ktry naley wykorzysta. Na obecnym etapie

38 S. Rogow, Ewrazijskaja strategija dla Rossii, M oskwa 1998, s. 26.

39 I. F. Kefeli, S u d ba Rossii..., s. 140; take por. M. Blinkin, A. Saryczew, Kuda wedut rossijskije
dorogi, Rossija w Globalnoj Politikie 2005, vol. 3, nr 2, s. 29-38.

272
rozwoju Rosji oraz stosunkw midzynarodowych podkrela si ekonomiczny aspekt
kontynentalnego pooenia w przestrzeni eurazjatyckiej i wskazuje si, i po rosyj
skim terytorium przechodz najkrtsze drogi transportowe wice Europ z regiona
mi Azji rodkowej oraz Azji i Pacyfiku. Rosja to nie tylko najszybsza droga transpor
towa, ale te droga o najwikszej przepustowoci, gdy praktycznie jest tu najmniej
barier w postaci granic pastwowych. Dla wielu pastw sprzeda usug transporto
wych stanowi wane rdo dochodu narodowego, a efektywna obsuga przewozu to
warw midzy wiatowymi centrami ekonomicznymi to wany element wspczesnej
gospodarki wiatowej. W miar postpw globalizacji wiatowej gospodarki integra
cja gospodarcza moe przyczyni si do zmiany geoekonomicznego pooenia Rosji.
W kontekcie tym Kefeli podkrela, i Rosja musi szuka racjonalnej strategii roz
woju infrastruktury komunikacyjnej z uwzgldnieniem interesw narodowych. Albo
Rosja bdzie rozwijaa sie korytarzy transportowych zgodnie z wasnym interesem
i dziki temu bdzie moga dyktowa warunki pozostaym aktorom geopolitycznym,
albo te zostanie uzaleniona od dyktatu innych pastw40. Wspczesna geopolityczna
konfiguracja gwnych aktorw w rodowisku midzynarodowym jest korzystna dla
Rosji. Wrd najwaniejszych podmiotw geopolitycznych wspczesnego wiata
(USA, UE, Chiny, Indie, Rosja, wiat islamu) a pi z nich pooonych jest w prze
strzeni eurazjatyckiej. Dlatego te Rosja posiada olbrzymi potencja geoekonomicz-
ny, ktry moe zosta wykorzystany wanie za pomoc racjonalnego rozplanowania
sieci transportowej tak, aby sta si krajem tranzytowym dla przepywu towarw41.
W rosyjskim dyskursie geopolitycznym, ksztatujcym wyobrani elit politycz
nych, analizujc szans na utrzymanie wanego miejsca w wiatowym systemie go
spodarczym wskazuje si, i Rosja jako jedyne, w penym tego sowa rozumieniu,
eurazjatyckie pastwo dysponuje walorami, ktre sprzyjaj przeorientowaniu swo
jej specjalizacji gospodarczej na wiatowym rynku. Potencja rosyjski zwizany jest
z pooeniem geograficznym, ktre powoduje, i Rosja moe sta si najbardziej kon
kurencyjnym tranzytowym pastwem dla przepywu towarw z Azji do Europy. Spe
cyficzne pooenie Rosji pozw alajej w miar elastycznie ksztatowa swoj polityk
gospodarcz w rodowisku midzynarodowym i nawizywanie kontaktw gospodar
czych z rnymi regionami wiata. Rosja stanowi bowiem w ocenie analitykw kory
tarz transportowy i element czcy trzy najwaniejsze obszary wspczesnego wia
ta: region Azji i Pacyfiku na wschodzie, Uni Europejsk na zachodzie i wiat islamu
na poudniu. Budowa drg transportowych wschd - zachd oraz pnoc - poudnie
pozwoliaby Rosji pozyskiwa rodki z tranzytu towarw i ograniczy ekstensywne
wykorzystywanie bogactw naturalnych kraju42.
Pooenie geograficzne Rosji stanowi wany atut w ksztatowaniu polityki gospo
darczej. W analizach dotyczcych sytuacji we wspczesnej Federacji Rosyjskiej wska
zuje si, e koniecznoci dla pastwa rosyjskiego jest rozwj sieci komunikacyjnej,
ktra zapewni zyski pochodzce z tranzytu towarw, a co take istotne zapewni inte
gracj wewntrznej przestrzeni kraju, aby nie dopuci do sytuacji, w ktrej poszcze
glne regiony stan si bliej zwizane z ssiednimi pastwami ni zreszt kraju.
Aby to osign, naley zmodernizowa transsyberyjsk magistral kolejow oraz

40 Ibidem, s. 145.
41 Ibidem, s 146-147.
42 A. G., Czemyszow, Rossija w poiskach geopoliliczeskoj strategiczeskoj iniciatiwy, (w:) Rossija: ten-
dencii iperspiektiw y razwila. Jeegodnik, wypusk 2, pod red. Ju. S. Piwowarowa, Moskwa 2007, s. 305.

273
ukoczy budow drogi Daleki W schd-Z achodnia Europa. Wybudowa drug lini
kolei transsyberyjskiej - pnocno-syberyjsk magistral, prowadzc do Jakucka.
Przywrci znaczenie pnocnej drogi morskiej, ktra stanowi najkrtsz tras
czc pnocne obszary Oceanu Atlantyckiego i Pacyfiku. Rozpocz budow linii
transportowych poprzez Cienin Beringa, co pozwoli ma na utworzenie magistrali
Pnocna A m eryka-A zja. Wszystkie te inwestycje miayby pozwoli na zbudowanie
transkontynentalnego systemu transportowego przechodzcego przez rosyjskie tery
torium, a zarazem przyczyniyby si do integracji przestrzennej pastwa i pozwoliy
by na bardziej zrwnowaony rozwj kraju, tak aby unikn dysproporcji pomidzy
poszczeglnymi regionami43.
Aby urzeczywistni plany zwizane z wykorzystaniem rosyjskich moliwoci
tranzytowych, w grudniu 2003 r. rosyjski rzd przyj projekt nowej strategii trans
portowej, ktra stanowi dla Rosji szans zmiany swojej specjalizacji w gospodarce
wiatowej. Kluczowym elementem tej strategii jest rozwj systemu midzynarodo
wych korytarzy transportowych przechodzcych przez terytorium Rosji, a w szcze
glnoci: 1) stworzenie transsyberyjskiego korytarza, ktry bdzie czy porty Da
lekiego Wschodu z pnocno-zachodnimi portami Rosji. Bdzie to alternatywa dla
tradycyjnej morskiej drogi dostawy towarw z Poudniowo-Wschodniej Azji wok
Indii i przez Kana Sueski do Europy. Do tego celu konieczna jest modernizacja i roz
wj istniejcych ju transsyberyjskich drg transportowych, modernizacja rosyjskich
portw na Dalekim Wschodzie i na pnocnym-zachodzie Rosji, a take zapewnienie
poczenia korytarza transsyberyjskiego z midzynarodowymi liniami komunikacyj
nymi; 2) stworzenie korytarza Pnoc - Poudnie, z przeznaczeniem dla komuni
kacji krajw Zatoki Perskiej, Indii, Pakistanu, poprzez region Morza Kaspijskiego
z krajami Europy rodkowowschodniej i Skandynawi; 3) ma powsta trasa pnoc
nej drogi morskiej, ktra przy wszystkich trudnociach technicznych zwizanych ze
specyficznymi warunkami geograficznymi obszarw Arktyki stanowi najkrtsz dro
g pomidzy Europ, Dalekim Wschodem i zachodni czci Ameryki Pnocnej44.
W kontekcie tych rosyjskich planw warto zwrci uwag, i Rosja liczc na
istotne zyski z transportu towarw przez swoje terytorium prbuje wszystkimi siami
nie dopuci do sytuacji, w ktrej powstayby alternatywne linie transportowe z po
miniciem terytorium Rosji, ktre zagroziyby interesom rosyjskim. Kluczow rol
odgrywa tutaj region Azji rodkowej i Kaukazu (kaspijsko-czarnomorski). Jego zna
czenie wynika z faktu, i region Morza Kaspijskiego uwaany jest obok Zatoki Per
skiej za drugi co do znaczenia obszar wydobycia surowcw energetycznych45, a przez
basen Morza Czarnego prowadz drogi transportu surowcw energetycznych z ba
senu Morza Kaspijskiego do wysoko rozwinitych krajw zachodnioeuropejskich.
Wszelkie dziaania innych pastw, konkurencyjne projekty transportowe, skierowane

43 I. F. Kefeli, S u d ba Rossii..., s. 67.

44 W. Miiow, Biznes w mieslo geopolitiki, Rossija w Globalnoj Politikie 2004, nr 2, s. 98.
45 Por. A. Ehteshami, Geopolitics o f hydrocarbons in Central and Western Asia, (vv:) The Caspian.
Politics, energy and security, ed. S. Akiner, Nowy Jork 2004, s. 63. Warto kontroli nad wydobyciem ropy
naftowej z Morza Kaspijskiego wynika z faktu, i po pierwsze moe ona zapewni bezpieczestwo energe
tyczne; po drugie wydobycie ropy, niezalenie od zwizanego z tym ryzyka dziaalnoci w krajach, ktrym
brak jest stabilizacji wewntrznej, jest niezwykle zyskowne dla firm wydobywczych; i po trzecie uznaje si,
i kontrola nad kaspijskimi zasobami surowcw energetycznych pozwala na dyktowanie regu gry i wpy
wanie na wydarzenia zachodzce w Europie rodkowowschodniej (heartland). Por. S. L. O Hara, Great
game or gubby game? The struggle fo r control o f the Caspian, Geopolitics 2004, vol. 9, nr I, s. 147.

274
 przeciwko rosyjskiej obecnoci politycznej i gospodarczej w tym regionie oraz rosyj
skiej strategii ekonomicznej s traktowane jako zagroenie dla rosyjskich interesw,
co spotyka si czsto z gwatownymi reakcjami i dziaaniami obronnymi na rzecz
utrzymania rosyjskich wpyww. Mikoaj Nartow pisa, i dla Rosji niezwykle wane
jest, aby ograniczy liczb konkurencyjnych korytarzy transportowych dla przesyu
ropy i gazu, a szczeglnie wane jest, aby transport ropy naftowej i gazu ziemnego
z regionu Morza Kaspijskiego przez basen Morza Czarnego by pod kontrol Rosji46.
Ponadto w rozwaaniach podejmowanych w rosyjskich publikacjach przyjmuje si,
i na obecnym etapie najbardziej racjonaln i jedyn realn koncepcj reintegracji
obszaru poradzieckiego jest model geoekonomiczny47. Zwraca si uwag, i czynni
kiem sprzyjajcym integracji jest komplementarno gospodarek, a dopiero w dru
giej kolejnoci wizi kulturowe, religijne i historyczne48. Moskwa dla byych repub
lik zwizkowych pozostaje wci najwaniejszym partnerem ekonomicznym. Sabe
gospodarki krajw s uzalenione od Rosji. Rosja jest gwnym dostawc gazu, ropy
i produktw naftowych oraz energii elektrycznej. Cech czc wszystkie republiki
jest uzalenienie ich gospodarek od wymiany z Rosj. Rosja w swoich dziaaniach
wykorzystuje jako narzdzie polityki zagranicznej tzw. polityk energetyczn. Stara
si kontrolowa najwaniejsze zasoby surowcw energetycznych i trasy ich przesyu,
a take sta si na wiatowym rynku ich gwnym dostawc. Bdce pod kontrol
wadz rosyjskie firmy z sektora energetyczno-paliwowego stay si, zgodnie z postu
latami Koczetowa, midzynarodowymi organizacjami gospodarczymi, za pomoc
ktrych Rosja moe realizowa swoje cele geoekonomiczne, a take geopolityczne.
Podejcie geoekonomiczne zdominowao w ostatnich latach dyskusje, zarwno te
akademickie, jak i te zwizane z praktyk polityczn, dotyczce rosyjskiej strategii
w rodowisku midzynarodowym. Rosyjski geoekonomizm unikajc silnie zideolo-
gizowanego podejcia do rzeczywistoci midzynarodowej sta si wanym elemen
tem dyskusji akademickich, a take praktyki politycznej, a ekonomizacja rosyjskiej
polityki zagranicznej to take wynik rosncego znaczenia geoekonomistw w rosyj
skim myleniu geopolitycznym.

Rozdzia II
G eoinform acjonizm

Wspczesna geopolityka, ktra stara si stworzy wielowymiarow analiz wiata,

nie ogranicza si do powielania tradycyjnych koncepcji badawczych i w coraz wik
szym stopniu wychodzi poza tradycyjne, geograficzno-przestrzenne wymiary analiz
geopolitycznych (morze, ld, powietrze, kosmos). We wspczesnym rozwoju geo

46 N. A. Nartow, Geopolitika, Moskwa 2004, s. 454.

47 K. Kosachev, From the logic o f,, Near A road to the community o f interest, International Affairs:
a Roussian Journal o f World Politics, Diplomacy & International Relations 2005, vol. 51, nr 3, s. 88-89;
J. Perovic, op. cit., s. 65.
48 Por. I. A. Wasilienko, Geopolitika sowriemiennowo mira, M oskwa 2006, s. 244.

275
 polityki zwraca si uwag, i dotychczasowe, tradycyjne czynniki geopolityczne, ta
kie jak np. terytorium, trac na swoim znaczeniu. Dlatego te geopolityka dokonujc
analizy wspczesnego rodowiska midzynarodowego musi wyj poza klasyczne
obszary bada i skoncentrowa si na innych czynnikach pojawiajcych si w prze
strzeni midzynarodowej. Adaptujc si do zmian zachodzcych we wspczesnej
humanistyce, polegajcych na odwrocie od tzw. tematyki twardej na rzecz tematyki
mikkiej: systemw wartoci, znacze, norm i regu, form dyskursu publicznego,
mentalnoci zbiorowej itp., coraz czciej zaczto zwraca uwag na czynniki kultu
rowe, a w analizach geopolitycznych coraz wiksz rol zacz odgrywa paradygmat
geoideologiczny, podkrelajcy szczegln rol ideologii jako swoistego zasobu
politycznego, ktrego rola we wspczesnym wiecie zdecydowanie wzrosa. Pod
staw paradygmatu ideologicznego jest szukanie zwizkw pomidzy geopolityk
a ideologi i analiza procesw ich wzajemnego przenikania si.
Dziaania polityczne zawsze zawieraj element ideologiczny, a ideologia moe
sta si wanym elementem ksztatowania si geopolitycznego obrazu wiata. Po dru
giej wojnie wiatowej bardzo szybko ujawniy si midzy dwoma supermocarstwami
- USA i ZSRR - rnice pod wzgldem interesw geopolitycznych, co doprowadzi
o do rywalizacji o strefy wpyww w wiecie. Wanym elementem zimnowojennej
konfrontacji byy take rnice ideologiczne, ktre przeciwstawiay sobie cakiem
odmienne wizje spoeczestwa i porzdku midzynarodowego. Midzy innymi dzi
ki wykorzystywaniu siy oddziaywania ideologicznego ZSRR stworzy sfer wpy
ww, ktra jako pierwsza w historii najnowszej zdoaa przeciwstawi si hegemonii
Zachodu. W okresie zimnej wojny Zwizek Radziecki by rywalem dla USA take
pod wzgldem tzw. soft-power i angaowa si w szerok kampani informacyjno-
-propagandow, aby przekona reszt wiata o atrakcyjnoci modelu radzieckiego
i ideologii komunistycznej. Zwizek Radziecki wydawa znaczce sumy na promocj
wasnej ideologii i rozpowszechnianie dezinformacji na temat Zachodu, kadc duy
nacisk na demonstrowanie wyszoci swojego systemu edukacji i kultury49.
Analiza ideologii jako elementu wspksztatujcego stosunki midzynarodowe
jest o tyle istotna, i czynniki ideologiczne we wspczesnym wiecie stanowi nie
zwykle silny element oddziaywania na rodowisko zewntrzne, stanowic o atrakcyj
noci i o sile danego pastwa. Atrakcyjno ideologiczna i kulturowa stanowi swoist
soft-power oznaczajc zdolno danego kraju do pozyskiwania sojusznikw dziki
atrakcyjnoci jego kultury, ideaw politycznych i polityki50. Wspczeni autorzy,
tacy jak np. Joseph Nye, analizujcy struktur midzynarodow zwracaj uwag, i
amerykaska pozimnowojenna hegemonia utrzymuje si bardziej dziki kulturowym
formom autorytetu ni siowej wadzy pastwa. Soft-power wyznacza wic, w sen
sie obiektywnym, si danego pastwa, gdy w duym stopniu wpywa na moliwo
ci oddziaywania danego podmiotu w sferze midzynarodowej. We wspczesnym
wiecie najistotniejszym elementem sucym urzeczywistnieniu wadzy, czyli pod
porzdkowania innych swoim decyzjom, jest opanowanie sfery symbolicznej, dziki
czemu mona wpywa na to, jak ludzie myl i czego daj. Kreowanie odpowied
niej wizji rzeczywistoci uatwia narzucanie dziaa i rozwiza zgodnych z was
nym interesem. W postzimnowojennym wiecie ideologiczna dominacja (soft-power)

49 S. J. Nye, Soft-power. Jak osign sukces w polityce wiatowej, W arszawa 2007, s. 107-109.
50 Ibidem , s. 25, 77-88.
w coraz wikszym stopniu zastpuje czynnik militarny (hard-power) jako gwny ele
ment dominacji w rodowisku midzynarodowym. Dlatego te geopolityka nie moe
pozosta obojtna na problemy ideologii i jej zwizkw z istniejcym porzdkiem
midzynarodowym.
W kontekcie rozwaa dotyczcych zdobywajcego sobie coraz wiksz popular
no paradygmatu geoideologicznego pojawia si pytanie o sposb wytwarzania ideo
logii i rodki jej narzucania. Dlatego te obok aspektu ideologicznego zaczto coraz
wiksz uwag zwraca na rol technik teleinformacyjnych i mass mediw we wsp
czesnym wiecie, uznajc, i informacja bardzo silnie wpywa na percepcj wiata,
a tym samym na podejmowane decyzje. Zaczto porusza problemy tzw. nowego im
perializmu, bdcego wynikiem dominacji kulturowej i narzuconych za pomoc mass
mediw dominujcych wartoci, sposobu bycia, a take postrzegania wiata.
Ju pod koniec lat szedziesitych pojawiy si prace analizujce zjawisko kul
turowej zalenoci krajw trzeciego wiata od rozwinitych krajw Zachodu. Jedn
z pierwszych prac podejmujcych problem imperializmu kulturowego bya ksika
Herberta Schillera Mass communication and the American Empire, ktra ukazaa si
w 1969 r. Schiller wskazywa na istnienie sieci wzajemnych powiza czcych te
lewizj amerykask, podwykonawcw w przemyle zbrojeniowym i rzd federalny.
Uwaa, i rodki masowego przekazu dostarczaj podpory ideologicznej kapitali
zmowi i wspomagaj tym samym dominacj Zachodu, a zwaszcza USA w wie
cie51. Gwatowny rozwj rodkw masowego przekazu oraz przepyw treci kultu
rowych z Zachodu na Wschd i Poudnie spowodowa, i coraz czciej wskazywano
na centraln rol przemysu filmowego, telewizji, radia, programw informacyjnych
w ustabilizowaniu i umocnieniu supremacji zachodnich norm i wyobrae nad trzecim
wiatem. Uznano, i wykorzystujc dominacj technologiczn i finansow poczon
z odpowiedni strategi finansow kraje Zachodu, a zwaszcza USA, zdominoway
dystrybucj i produkcj filmw i programw telewizyjnych. To kulturowe zjawisko
stanowi nowy imperializm i utrzymuje dominacj zachodnioeuropejskich krajw
w wiecie, osiganju nie za pomoc siy zbrojnej, ale za pomoc innych rodkw52.
Informacja zacza by coraz powszechniej uznawana za zasb, ktrego rola w ry
walizacji pomidzy pastwami o opanowanie geopolitycznej przestrzeni wiata co
raz bardziej ronie. Uznaje si, i w epoce globalizacji informacyjna wojna staje si
gwnym sposobem kontrolowania przestrzeni. W wyniku rewolucji technologiczno-
-informatycznej i dominacji rodkw masowego przekazu zwycistwo w rywalizacji
o kontrol nad wiatow przestrzeni geopolityczn przynosz nie jak dotychczas
rodki wojskowe, ale technologie kulturowo-informacyjne. W wyniku przemian cy
wilizacyjnych zachodzcych w wiecie, a zwaszcza w wyniku gwatownego rozwoju
nowych technik informacyjnych i teleinformacyjnych, geopolityka zostaa zmuszona
do uwzgldniania w swoich analizach faktu uksztatowania si oglnowiatowej sieci
informacyjnej i transportowej. Jak si wskazuje, technologie informacji rozpowszech
nianej w zasigu globalnym i czasie rzeczywistym wpyny na przyspieszenie czasu
kulturowego, politycznego, strategicznego i ekonomicznego. Informacja bardzo sil
nie wpywa na percepcj, a tym samym na decyzje, zmniejszajc ich racjonalno

51 Ch. Barker, Studia kulturowe, Krakw 2005, s. 194.

52 A. Smith, Geopolitics o f information. How western culture dom inates the world, Nowy Jork 1980,
s. 45.

277
pod wpywem presji mobilizowanej przez media opinii publicznej. Rewolucja infor
macyjna oddziauje na polityk i strategi, okrelajc realne moliwoci uycia siy53.
Problem informacji i wiedzy jako gwnego zasobu politycznego porusza m.in.
Alvin Toffler w pracy Zmiana wadzy, ktry pisa, i w czasach byskawicznie dzia
ajcych mediw i bombardowania rywalizujcymi obrazami, symbolami i faktami
gwn form konfliktw politycznych stan si wojny informacyjne, w ktrych
osignicie sukcesu bdzie uzalenione od odpowiedniej infotaktyki54. Istotn rol
dla wspczesnych analiz geopolitycznych odegraa take zaproponowana przez hi
szpaskiego socjologa Manuela Castellsa charakterystyka spoeczestwa Wieku In
formacji. Castells, ktry jest traktowany w Rosji jako jeden z wiodcych zachodnich
geopolitykw55, pisa, i w Wieku Informacji nastpio przejcie od galaktyki Gu
tenberga do galaktyki McLuhana i uksztatowaa si kultura mediw masowych, co
spowodowao, i cech spoeczestwa Wieku Informacji sta si informacjonizm
zwizany ze zmianami w sferze komunikacji i z globalnym przepywem informacji
za porednictwem mediw masowych. Poniewa informacja i komunikacja kry
gwnie przez zdywersyfikowany, a mimo to caociowy system mediw globalnych,
to polityka zaczyna by coraz czciej rozgrywana w przestrzeni mediw. Nie ozna
cza to co prawda, e cao polityki moe bu zredukowana do medialnych efektw
lub e wartoci i interesy s obojtne dla politycznych wynikw, ale kimkolwiek s
aktorzy polityczni i jakkolwiek maj orientacj, funkcjonuj w grze o wadz dziki
mediom i przez media, w caej zoonoci coraz bardziej zrnicowanego systemu
medialnego56. Mimo e oddziaywanie mass mediw na wybory polityczne jest wyso
ce zrnicowane, polityka i politycy, ktrych nie ma w telewizji, w spoeczestwach
zaawansowanych nie maj szans na uzyskanie poparcia, poniewa umysy ludzi s
zasadniczo informowane przez media. Jak pisa Castells, spoeczne oddziaywanie
telewizji nastpuje w trybie binarnym - by albo nie by. W momencie, gdy przekaz
znajdzie si mediach, mona go zmienia, przeksztaca albo nawet przeinaczy, ale
w spoeczestwie zorganizowanym wok mediw masowych istnienie przekazw
niepochodzcych z mediw jest ograniczone do sieci interpersonalnych, a tym sa
mym znikaj one ze wiadomoci zbiorowej57.
Uznaje si, i w epoce globalizacji informacyjna wojna w przestrzeni medialnej
staje si gwnym sposobem kontrolowania przestrzeni w jej aspekcie fizycznym.
W wyniku rewolucji technologiczno-informatycznej i dominacji rodkw masowe
go przekazu zwycistwo w rywalizacji o kontrol nad wiatow przestrzeni geopo
lityczn przynosz nie jak dotychczas rodki wojskowe, ale technologie kulturowo-
-informacyjne58.

53 C. Jean, op. cii., s. 134-135.

54 Por. A. Toffler, Zmiana wadzy, Pozna 2003, s. 363-364.
55 Por. B. A. Isajew, op. cii., s. 299-300.
56 M. Castells, Spoeczestwo sieci, Warszawa 2007, s. 473.
57 Ibidem, s. 343.
58 Por. S. Blank, Web War I: is Europe's fir st information war a new kind o f war, Comparative
Strategy 2008, vol. 27, nr 3, s. 227-247; D. J. Betz, The more you know the less you understand: the
problem with information warfare, The Journal o f Strategic Studies, vol. 29, nr 3, s. 505-533; M. Vla-
hos, Entering the infosphere, The Journal o f Strategic Studies, vol. 29, nr 3, s. 498-525; M. C. Libicki,
Information wars, information peace, Journal o f International Affairs 1998, vol. 51, nr 2, s. 411-428;
The battle f o r hearts and minds: using soft-power to undermine terrorist network, ed. A. T. J. Lennon,
Boston 2003, s. 392.
 Zdobywajcy sobie coraz wiksz popularno paradygmat informacyjny uznaje,
i we wspczesnym wysoko stechnicyzowanym spoeczestwie informacyjnym woj
na o przestrze rozgrywa si w przestrzeni informacyjnej, koncentruje swoj uwag
przede wszystkim na roli mass mediw jako gwnego zasobu, ktry poprzez manipu
lowanie informacj i kreowanie rzeczywistoci zgodnej ze swoimi interesami pozwala
na skuteczn realizacj wasnych celw geopolitycznych. W nowej przestrzeni wysoko
stechnicyzowanego spoeczestwa informacyjnego trac na znaczeniu dotychczasowe
atrybuty' potgi pastwowej, a na pierwszy plan wysuwaj si takie elementy, jak cha
rakter narodowy, atrakcyjno kulturowa, wartoci moralne i religijne i dlatego naley
postawi pytanie o rol symbolicznego kapitau kulturowego w przestrzeni informa
cyjnej, ktra obecnie ma nie tylko abstrakcyjno-teoretyczne znaczenie, lecz take stra
tegiczne. Pojawio si we wspczesnej geopolityce pojcie information power, ktre
zwraca szczegln uwag na rol technologii informatycznych w budowaniu efektyw
nych strategii geopolitycznych. Sia ldowa i morska musz by we wspczesnym
wiecie uzupenione przez podjcie prby opanowania sfery symbolicznej, ktra po
zwala na efektywniejsze operowanie tradycyjnymi rodkami potgi geopolitycznej.
Podejmujc problem information pow er zwraca si uwag na to, i operuje ona
w przestrzeni medialnej odmiennej ni przestrze fizyczna i przyjto, e naley uzu
peni dotychczasowe wymiary analizy geopolitycznej przez uwzgldnienie istnienia
infosfery, stanowicej pity wymiar geostrategii, obok takich tradycyjnych obszarw
rywalizacji i konfliktw geopolitycznych, jak ld, morze, powietrze, kosmos. Wrd
tych wszystkich obszarw konfliktowych infosfera zajmuje coraz wiksz rol i po
siada coraz wiksze znaczenie. Najlepszy sposb definiowania infosfery to opisywa
nie jej jako polimorficznej rzeczywistoci, w ktrej egzystuj i przepywaj informa
cje. Infosfera stanowi wiatow sie przepywu informacji59. Wspczesne konflikty
geopolityczne rozgrywaj si rwnie o kontrol nad infosfer. Kontrol nad info-
sfer definiuje si najczciej jako moliwo uycia infosfery dla wsparcia celw
strategicznych, i moliwo niedopuszczenia, aby przeciwnik mg uy infosfery
w ten sam sposb, natomiast poprzez pojcie information pow er rozumie si po pro
stu pewn form potgi strategicznej, ktra operuje poprzez infosfer60. Technologie
informacyjne zmieniaj polityczne, strategiczne i ekonomiczne znaczenie czynnikw
fizycznych, dlatego te obok czynnikw klasycznej geografii - ziemi, morza, powie
trza - we wspczesnej geopolityce trzeba bra pod uwag informacyjny charakter
nowoczesnego spoeczestwa. Zwraca si przy tym uwag, i z powodu tego, e ca-
stellowski Wiek Informacji jest jeszcze relatywnie miody, wszelkie analizy dotyczce
funkcjonowania infosfery i jej wpywu na geopolityczn hegemoni maj w duym
stopniu charakter spekulatywny.
Rosyjscy geopolitycy, nawizujc do wiatowych trendw rozwoju dyscypliny,
w swoich pracach powicaj coraz wicej miejsca problemom zwizanym z przestrze
ni informacyjn i obok aspektu ekonomicznego dokonujc analizy rozpadu ZSRR
i przemian zachodzcych we wspczesnym wiecie zaczynaj take mocno podkre
la aspekt informacyjny wspczesnej geopolityki. We wspczesnym rosyjskim dys
kursie geopolitycznym buduje si przekonanie, e walka o przyszo Rosji nie odby
wa si na zewntrz (gdy wrogowie Rosji zdali sobie spraw, i si nie da si Rosji

59 M. Vlahos. op. cit., s. 498.

60 D. J. Lonsdale, Information power: strategy, geopolitics and the fifth dimension, (w:) Geopolitics.
Geography andstrategy, ed. C. S. Gray, G. Sloan, Londyn 2003, s. 143, 144.
podporzdkowa), ale wewntrz kraju. Dlatego te Rosjanie musz przede wszystkim
odpowiedzie na pytanie,'kim s, przywrci godno i dostojestwo swojemu krajo
wi i narodowi oraz broni rosyjskich wartoci przed zewntrznymi wpywami61.
Rosyjski akademik Raszid Muchajew w wydanym w Moskwie w 2007 r. pod
rczniku do geopolityki zwraca uwag, i w epoce rewolucji informacyjnej zwyci
stwo w wojnie o prestrze w wikszym stopniu zaley od technologii kulturowo-
-informacyjnych ni od technologii militarnych. Odwoujc si do prac Alvina
Tofflera pisa, i w epoce globalizacji dominujc form konfliktu bdzie wojna in
formacyjna o ludzkie dusze i umysy, o to jak ludzie myl, jak postrzegaj wiat,
jakie podejmuj decyzje, jaki jest ich system wartoci. Dlatego te najwaniejszym
zasobem geopolitycznym stanie si informacja62. Muchajew pisa, i gwna geopo
lityczna zasada w epoce rewolucji informatycznej brzmi, i ten, kto kontroluje rd
a informacji na danym terytorium, ten kontroluje i samo to terytorium. Zgodnie z t
zasad symboliczny kapita kultury w geopolityce zajmuje miejsce podstawowego
ora: kto wada i kontroluje symboliczny kapita kultury, ten kontroluje przestrze
informacyjn, a tym samym jest w stanie kontrolowa geopolityczn przestrze
wiata i realizowa swoje cele63.
Muchajew analizujc problem nowoczesnych globalnych wojen informacyjnych
pisa, i wspczesne konflikty w globalnej przestrzeni polegaj przede wszystkim
na planowym i zamierzonym oddziaywaniu na infokulturalne systemy przeciwnika
i pastw neutralnych w celu opanowania sfery globalnej informacji, co stanowi wa
runek wstpny podjcia dziaa politycznych i geopolitycznych i pozwala zmaksy
malizowa kontrol nad przestrzeni. Zadaniem wojny informacyjnej wedug Mu-
chajewa jest takie uksztatowanie wartoci, celw i postrzegania wiata przez ludzi,
aby od wewntrz doprowadzi do rozbicia spoeczestwa przeciwnika64. Muchajew
w bardzo plastyczny sposb porwnuje wojn informacyjn do hipnozy, wskazujc,
i opiera si ona na podobnych zasadach. W przypadku hipnozy proces zahipnotyzo
wania czowieka wymaga spenienia kilku wanych warunkw: 1) hipnotyzowany
powinien znale si w stanie rozlunienia, czyli w praktyce osabienia i niemocy;
2) naley sucha gosu hipnotyzera, koncentrujc si na nim i nie zwraca uwagi
na innych i otoczenie; 3) nie naley analizowa sw hipnotyzera, naley je tylko
machinalnie powtarza; 4) naley myle nie o gosie hipnotyzera, ale raczej o do
wolnym neutralnym przedmiocie. Przy zachowaniu tych warunkw czowiek staje
si bezwolnym obiektem manipulacji ze strony hipnotyzera. Analogicznie do procesu
hipnozy wojna informacyjna przebiega przy zachowaniu nastpujcych elementw:
I) osabi (rozluni) spoeczestwo - przekona poprzez oddziaywanie medialne,
e w epoce globalnego koca historii wrogw zewntrznych wicej ju nie ma i nie
bdzie; 2) zmusi spoeczestwo do suchania wycznie przeciwnika, na przykad
za pomoc propagandy rozprzestrzenia swj obraz wiata, wykluczajc gos innych
pastw i narodw; 3) zmusi ludzi do tego, aby nie zastanawiali si nad tym, co mwi
przeciwnik, ukrywajc jego prawdziwe intencje i sowa za parawanem telewizyjnego
show; 4) skoncentrowa uwag ludzi na wybranym przedmiocie (np. wojna z terro
ryzmem) tak, aby uniemoliwi analiz napywajcych informacji; 5) przekonywa,

61 A .G. Czemyszow, Rossija w poiskach..., s. 305-306.

62 R. T. Muchajew, Geopolitika, M oskwa 2007, s. 365-366,
63 Ibidem, s. 366-367.
64 Ibidem, s. 367.

280
e spoeczestwo staje si coraz lepsze i lepsze, aby zniwelowa do minimum moli
wo pojawienia si gosw krytycznych65.
Analizy Muchajewa dotyczce roli mass mediw w wojnie o globaln domina
cj stanowi do specyficzne poczenie nowoczesnych analiz geopolitycznych
z silnym przekonaniem, i Rosja jest ofiar informacyjnej agresji ze strony ze
wntrznych podmiotw dcych do zniszczenia rosyjskiego spoeczestwa poprzez
narzucenie mu za pomoc mass mediw obcych wartoci i takiego obrazu wiata,
ktry mgby suy podporzdkowaniu sobie Rosji. Szczeglnie plastyczne s po
rwnania M uchajewa wojny informacyjnej z hipnoz, ktre maj stanowi ostrze
enie dla rosyjskich obywateli, aby nie dali si zwie obrazom rozprzestrzenianym
w globalnej przestrzeni informacyjnej przez zachodnie mass media, ktre s tylko
narzdziem w rkach osb pragncych zapanowa nad wiatem i ustanowi w nim
amerykask hegemoni.
Rozwaania Muchajewa wok wojny informacyjnej trudno uzna za akademickie
wprowadzenie do problemw ksztatowania si wieku informacji, zwizanej z nim
rosncej roli mass mediw i ich znaczenia dla geopolityki. Odzwierciedlaj one raczej
frustracj czci rosyjskich elit politycznych, a take czci spoeczestwa, zwizan
z dominacj w wiecie zachodnioeuropejskich wzorcw kulturowych upowszechnia
nych wanie za pomoc mass mediw. Muchajew wykorzystuje rosyjskie przekona
nie o wartoci, wyjtkowoci i odrbnoci rosyjskiej kultury oraz obawy zwizane
z jej przyszoci w zglobalizowanym wiecie, w ktrym coraz wiksz rol odgry
waj wytwory oraz wzorce amerykaskiej kultury masowej. Kultura rosyjska, ktra
decyduje o wspczesnej tosamoci obywateli Rosji, stanowi szczegln warto dla
spoeczestwa tego pastwa i dlatego podkrela jej odrbno i samoistno. Uznaje
si, i to wanie w sferze unikatowych rosyjskich wartoci kulturowych tkwi sia
i specyfika wieloetnicznego spoeczestwa rosyjskiego. W obliczu procesw globali
zacji i westernizacji wspczesnego wiata rodzima kultura jest przez Rosjan postrze
gana jako alternatywa dla wzorw cywilizacji zachodnioeuropejskiej i amerykaniza
cji wiata66. Kultura rosyjska stanowi nieodczny eiement ycia spoecznego Rosji.
Dla Rosjan ich kraj to osobny wiat, ajego historia to historia rozwoju unikatowej
kultury, innej ni kultura Zachodu67. Kultura narodowa nabraa szczeglnego znacze
nia dla Rosjan na przeomie XX i XXI w. w dobie kryzysu pastwa i spoeczestwa.
Staa si rdem poszukiwa tosamoci w szybko zmieniajcym si wiecie d
cym do ujednolicenia wzorw kulturowych w ramach jednej globalnej cywilizacji.
Wydaje si, i wrd wiatowych tendencji rozwojowych spoeczestwo rosyjskie
zachowa jeszcze przez dugi czas wiele zasadniczych cech, odrniajcych je zarw
no od wiata zachodniego (europejskiego i europochodnego), jak te azjatyckiego.
Kulturowa i obyczajowa tosamo Rosji jest zbyt odrbna, zbyt silna, by oczeki
wa w najbliszym czasie jej radykalnych upodobnie do rodowisk zewntrznych.
Z uwagi na znaczenie, jakie rodzimej kulturze przypisuj Rosjanie, wszelkie procesy
zagraajce jej swoistoci i odrbnoci s odbierane negatywnie, co w rzeczywistoci
politycznej przekada si na antyamerykanizm spoeczestwa rosyjskiego. Wsp
czesne rozprzestrzenianie si kultury amerykaskiej za pomoc wiatowych mediw

65 Ibidem, s. 368.
66 Por. Rossijskaja ciwilizacija, pod red. M. P. Mczedlowa. Moskwa 2003, s. 439-445.
67 Por. W. Pastuchw, Postkomunizm ja k o logiczna fa za rozwoju cywilizacji euroazjatyckiej, W i
1994, nr 5, s. 15.

281
oraz coraz wiksza jej popularno sprawia, e niektrzy badacze uwaaj, i powo
duje ona degradacj rodzimej kultury poprzez narzucenie za porednictwem rodkw
masowego przekazu obcych systemw, norm, instytucji i symboli68. Amerykanizacja,
czy te szerzej dominacja kultury zachodniej, jest w Rosji odbierana jako zagroenie
dla wasnej tosamoci i samoistnoci, co powoduje utrwalenie si postaw niecht
nych wobec nowego zachodniego imperializmu kulturowego.
W recepcji rosyjskiej amerykanizacja wyraajca si w powszechnej dominacji i na
rzucaniu wzorcw kultury krajw cywilizacji zachodniej postrzegana jest bardzo nega
tywnie jako denie Zachodu, a szczeglnie USA, do upodobnienia do siebie innych
krajw i przeksztacenia ich struktury, sfery socjalnej, systemu, wadzy, ideologii i men
talnoci. Uznaje si, i w ten sposb niszczony jest uwarunkowany przez histori wa
ciwy dla Rosji typ rozwoju69. Podkrelajc negatywne dla Rosji aspekty westernizacji
buduje si przekonanie, i dzi wojna o hegemoni rozgrywa si w wiecie wartoci
i idei. Dlatego te walka o przyszo Rosji nie odbywa si na zewntrz (gdy wrogo
wie Rosji zdali sobie spraw, i si nie da si Rosji podporzdkowa), ale wewntrz
kraju. Dlatego te Rosjanie musz przede wszystkim odpowiedzie na pytanie, kim s,
przywrci godno i dostojestwo swojemu krajowi i narodowi oraz broni rosyjskich
wartoci przed zewntrznymi wpywami70. Prace takie, jak podrcznik do geopolityki
Muchajewa buduj silnie zideologizowany obraz wiata, w ktrym zachodnie media s
przedstawiane jako grona bro geoinformacyjna, za pomoc ktrej zachodzi podpo
rzdkowanie sobie globalnej przestrzeni wiata. Uwidacznia si tu charakterystyczne
cechy rosyjskiego geoinformacjonizmu, w ramach ktrego zamiast prby zrozumienia
przemian zwizanych z rozwojem technik telekomunikacyjnych i rosncej roli mass
mediw podejmuje si gwnie problem Rosji jako ofiary wiatowej wojny informa
cyjnej i problemy ochrony rosyjskiego spoeczestwa przed faszywym obrazem wiata
kreowanym za pomoc rodkw masowego przekazu przez wrogw Rosji.
Kolejnym z rosyjskich geopolitykw podkrelajcym w swoich analizach aspekt
informacjonizmu jest Irina Wasilienko, autorka podrcznika pt. Geopolitika (Moskwa
2003). Autorka ta uwaa, i zmiany, ktre zaszy we wspczesnym wiecie, a zwasz
cza rozwj rodkw masowego przekazu, wymuszaj zmian podejcia do tradycyj
nie rozumianej geopolityki i zmian paradygmatw teje nauki. We wspczesnym
wysoko stechnicyzowanym spoeczestwie informacyjnym wojna o przestrze roz
grywa si w przestrzeni informacyjnej71. W nowej przestrzeni trac na znaczeniu
dotychczasowe atrybuty potgi pastwowej, a na pierwszy plan wysuwaj si takie
elementy, jak charakter narodowy, atrakcyjno kulturowa, wartoci moralne i reli
gijne, i dlatego naley postawi pytanie o rol symbolicznego kapitau kulturowego
w przestrzeni informacyjnej, ktra obecnie ma nie tylko abstrakcyjno-teoretyczne
znaczenie, lecz take i strategiczne72. Wasilienko podkrela m.in., i wielka medialna
ofensywa USA dotyczca wojny z terroryzmem w rzeczywistoci staa si informa
cyjn przykrywk dla przeprowadzenia operacji wojskowych i zwikszenia swoich

68 A. Chodubski, Ludzie III w ieku, ksztatujcy si nowy lad cywilizacji europejskiej, Cywilizacja
i Polityka 2006, nr 4, s. 157.
69 Por. L. Suchanek, Homo sovieticus, wietlana przyszo, gnijcy Zachd. Pisarstwo Andrzeja
Zinowiewa, Krakw 1999. s. 192.
70 A. G. Czemyszow, Rossija w poiskach..., s. 305-306.
71 I. A. Wasilienko, Geopolitika, Moskwa 2003, s. 5.
72 Ibidem , s. 8.

282
 wpyww w wiecie. Informacyjna operacja USA miaa za zadanie uksztatowanie
odpowiedniego obrazu wiata i usprawiedliwienie amerykaskich pretensji do utrzy
mania dominacji w wiecie73.
Wasilienko zwraca uwag, i we wspczesnym wiecie dziki midzynarodowym
przepywom informacji mamy do czynienia z kreniem idei. Rewolucja przemy
sowa umoliwia wykorzystanie elektrotechnicznych technik cznoci, teledetekcji
i teletransmisji do szybkiego przekazywania idei i danych. Dlatego te we wspczes
nym wiecie mamy do czynienia ze swoist wojn panidei o opanowanie przestrzeni
informacyjnej. Pan-Ameryka, pan-Europa, pan-Eurazja, pan-Chiny, panislamizm, to
niektre z najwaniejszych panidei wspczesnego wiata, wok ktrych koncentru
j si dziaania polityczne i ktre stanowi prb uporzdkowania przestrzeni wsp
czesnego wiata. Wszystkie te idee s zakorzenione w tradycji i historii poszczegl
nych regionw, gdy uksztatowane zostay na podou etyki wielkich wiatowych
religii. Wspzawodnictwo panidei w XXI w. zachodzi w przestrzeni komunikowania
masowego i kanaami komunikacyjnymi caego wiata, stanowic pole wirtualnej
wojny, ktra mimo i wydaje si by niewidoczna i bezkrwawa, to jednak jest okrutna
i bezwzgldna. Przykadem efektw takiej wojny jest choby pojawienie si na ma
pie wiata caych pastw i narodw wykluczonych ze wsplnoty midzynarodowej
w wyniku napitnowania za porednictwem mass mediw okreleniem o za74.
Gwn rol w wojnie panidei odgrywaj Stany Zjednoczone Ameryki, ktre wy
twarzaj dzisiaj prawie 75% wiatowej informacji, co daje im zdecydowan przewag
w tej rywalizacji. Panamerykaska idea we wspczesnym wiecie wystpuje jako
symbol globalizacji utosamianej z Ameryk i nowego porzdku wiatowego. Geo
polityczny scenariusz amerykaskiej panidei globalizacji zakada, i polityka wiato
wa bdzie obracaa si wok globalnej ekonomiki, a linie podziau w wiecie bd
przebiega nie midzy cywilizacjami, a tymi, ktrzy uczestnicz w wiatowej gospo
darce oraz tymi, ktrzy z rnych przyczyn znaleli si na jej marginesie. Amery
kaski scenariusz geopolityczny globalizacji dzieli wiat na dwie strefy: cywilizacja
- barbarzystwo. Wspczesnymi enklawami barbarzystwa s przede wszystkim
kraje zaliczane do tzw. osi za: Iran, Irak, Korea Pnocna, a take Kuba; kraje te mog
zosta przywrcone cywilizacji dziki ich demokratyzacji oraz amerykaskiej kon
cepcji uderzenia wyprzedzajcego w ramach wojny z terroryzmem. Konkurujcymi
z panamerykask ide globalizacji s przede wszystkim: geopolityczny scenariusz
panidei islamskiego terroryzmu, ktry jest skierowany przeciwko dominacji w wie
cie USA. Geopolityczny scenariusz eurazjatyckiej panidei kontynentalnego bloku (do
ktrego Wasilienko zalicza nie tylko Moskw, ale take Pary, Berlin, Delhi, Tokio),
ktry ma przeciwstawi si dominacji wiata anglosaskiego. Wasilienko uwaa, e
idea ta obecna w koncepcji Stanw Zjednoczonych Europy zbudowanych na wsp
pracy Francji i Niemiec oraz w rosyjskiej myli eurazjatyckiej moe doprowadzi do
zjednoczenia przestrzeni Eurazji, do czego, w obawie przed utrat przewag wiato
wych, nie chc dopuci USA. Kolejnym wanym elementem wspczesnoci jest
geopolityczny scenariusz pan-chiskiej idei, ktry zakada stworzenie Wielkich Chin
i wczenie do nich Hongkongu, Makao i Tajwanu75.

73 Ibidem, s. 136-137.
74 Ibidem, s. 181-185.
75 Ibidem, s. 185-192.

283
 Wasilienko podejmujc si rozwaa dotyczcych infosfery i roli, jak technolo
gie informacyjne odgrywaj we wspczesnej geopolityce, zwraca uwag, i w nowej
rzeczywistoci rewolucji informatycznej amerykascy geopolitycy pierwsi zaczli
dostrzega znaczenie efektywnego wykorzystania technologii informacyjnych do
zapewnienia sobie kontroli nad przestrzeni. Wasilienko pisze, i podstawow ide
amerykaskich strategw, wykorzystujcych nowoczesne technologie informatyczne,
jest stworzenie za pomoc manipulowania informacj i rozpowszechnianiem zafa
szowanych idei w informacyjnej przestrzeni wiata wraenia i atmosfery wiatowe
go chaosu, co stanie si podstaw dla usprawiedliwienia i legitymizacji aktywnoci
amerykaskiej w w ieciejako globalnego szeryfa zaprowadzajcego ad i porzdek76.
Wojskowi eksperci USA po operacji Pustynna Burza uznali bro psychologiczno-
-informacyjn za nowy rodzaj broni masowego raenia, ktra moe okaza si po
mocna w pokonaniu przeciwnika, ajej przewaga nad broni konwencjonaln polega
na tym, i jej uycie nie moe zosta zakwalifikowane przez prawo midzynarodowe
jako agresja. W Pentagonie lata dziewidziesite stay si poligonem dowiadczal
nym dla wyprbowania siy raenia nowej broni i wypracowania optymalnej strate
gii opanowania infosfery. Obecnie Pentagon wywouje poprzez wiatowe media prze
konanie o wiatowym chaosie i powszechnym zagroeniu za pomoc budowy obrazu
pastw bandyckich, istnienia osi za i hasa midzynarodowej wojny z terrory
zmem. Medialne haso wojny z terroryzmem jest sposobem na utrzymanie geopoli
tycznej dominacji w wiecie i zmuszenie swoich sojusznikw do podporzdkowania
si jednostronnym decyzjom podejmowanym przez USA77.
Wasilienko zwraca uwag, i wytworzenie atmosfery zagroenia jest elementem
zarwno strategii midzynarodowej, jak i wewntrznej USA. Urzeczywistnienie przez
elity polityczne USA swojej hegemonii w wiecie wymaga wykorzystywania zaso
bw kraju, utrzymywania licznej armii, wysokich wydatkw wojskowych, a take
usprawiedliwienia ponoszonych strat ludzkich. Plan amerykaskich elit politycznych
budowy wiatowego imperium moe zosta zdestabilizowany przez nastpujce we
wntrzne problemy: 1) imperialnym planom zawadza demokracja, gdy nigdy i ni
gdzie w historii kraje demokratyczne nie dyy do zdobycia hegemonii wiatowej.
Pogo za wadz absolutn jest niezgodna z duchem demokracji . Dlatego te zale
dwie 13% amerykaskich obywateli akceptuje ide, aby USA byy jedynym wiato
wym liderem decydujcym o caoci spraw midzynarodowych; 2) USA s krajem
wielokulturowym, w ktrym istnieje wiele rnorodnych grup interesw. Osignicie
konsensusu co do polityki zagranicznej wymaga, podobnie jak podczas drugiej wojny
wiatowej, przekonania o istnieniu miertelnego zagroenia dla kraju; 3) dominuj
ca w USA masowa kultura konsumpcjonizmu i hedonizmu nie sprzyja angaowaniu
si w wymagajce kosztw oraz ofiar niepotrzebne interwencje wojskowe. Podobnie
jak podczas wojny w Wietnamie amerykaska opinia publiczna mogaby zwrci si
przeciwko establishmentowi78.
Przezwycienie tych zagroe i mobilizacja opinii spoecznej stay si moliwe
dziki terroryzmowi. Terroryzm da podstawy do mobilizacji spoecznej wok geopo
litycznych celw elit politycznych. 11 wrzenia 2001 r., dzie ktry sta si symbolem
amerykaskiej wojny z terroryzmem, sta si take symbolem zjednoczenia narodu
76 I. A. W asilienko, Geopolitika sowriemiennowo mira, M oskwa 2006, s. 212.
77 Ibidem, s. 213.
78 Ibidem, s. 213-214.

284
w obronie przed zagroeniem swojego istnienia. Wasilienko podkrela, i 11 wrze
nia sta si jednoczenie pocztkiem wielkiej, globalnej ofensywy informacyjnej USA
w wojnie przeciwko terroryzmowi79. Dla Wasilienko informacyjny fantom pod na
zw midzynarodowa wojna z terroryzmem jest jednym z gwnych strategicz
nych mitw USA, z pomoc ktrego postpuje obecnie nowy podzia wiata. Wa
silienko uwaa, i prawo midzynarodowe powinno zacz uwzgldnia kategori
agresji informacyjnej.
Wasilienko uwaa, e aby zrozumie geopolityczne procesy zachodzce we wsp
czesnym wiecie, trzeba dokadnie przeanalizowa rol, jak odgrywa medialne haso
wojny z terroryzmem w budowaniu nowego porzdku geopolitycznego. Medialne
przedstawienie USA (wiatowe relacje na ywo z WTC) jako ofiary bestialskiego
ataku terrorystw na niewinnych cywilw wymusio midzynarodow solidarno
z USA, nawet tych krajw, ktre nigdy przedtem nie wspieray amerykaskiej polityki
(haso wszyscy jestemy Amerykanami). Pod retoryk koniecznoci wzmocnienia
narodowego bezpieczestwa USA spokojnie, bez jakiegokolwiek skandalu midzy
narodowego, jednostronnie wycofay si z marokasko-rosyjskiego traktatu o obro
nie przeciwrakietowej. Rozpoczto natychmiastow modernizacj amerykaskich si
zbrojnych, wydano olbrzymie rodki na zwikszenie potencjau militarnego USA za
kcajc rwnowag militarn w wiecie. Specjalici od public relations tak urobili
opini publiczn, i nie zwrcia ona uwagi na ograniczenie swobd obywatelskich,
a co wicej powitaa je z zadowoleniem80.
Medialny obraz wojny z terroryzmem sta si czci amerykaskiej geostrategii.
Opanowanie sfery symbolicznej ograniczyo moliwoci oporu wobec jednostronnych
amerykaskich posuni, a w rzeczywistoci pod hasem wojny z terrorem USA za
czy realizowa geostrategiczny cel utrzymania dominacji w wiecie i rozszerzenia
swoich sfer wpyww kosztem innych aktorw rodowiska midzynarodowego81.
Stanowisko, jakie prezentuje Wasilienko, nie jest odosobnione we wspczesnym dys
kursie geopolitycznym. Moe nie tak skrajne, ale podobne oceny geopolitycznej roli
hasa wojny z terroryzmem pojawiaj si take we wspczesnej literaturze anglo
jzycznej powiconej problemom geopolityki. Uznaje si, i wojna z terroryzmem
stanowi obecnie gwny kod geopolityczny, za porednictwem ktrego zostaa narzu
cona okrelona wizja wiata leca u podstaw aktywnoci politycznej. Szczeglnie
za w ramach tzw. geopolityki krytycznej prbuje si analizowa przyczyny i skutki
zdominowania mediw przez obraz globalnej wojny z terrorem82. Przy tym naley
zauway, i w odrnieniu od zachodnich geopolitykw krytycznych Wasilienko nie
tyle dokonuje obiektywnej analizy amerykaskiej wojny z terrorem jako dominu
jcego wspczenie kodu geopolitycznego, ile prezentuje swoje wasne stanowisko
wobec rzeczywistoci politycznej pocztku XXI w.
Prace Iriny Wasilienko s o tyle interesujce, i nastpuje w nich prba powizania
nowoczesnych analiz geopolitycznych powiconych roli i znaczeniu informacji we
wspczesnym wiecie z klasycznymi teoriami geopolitycznymi. Wasilienko, podobnie
jak neoeurazjaci, wykorzystuje dla swoich potrzeb przede wszystkim tradycje niemie

79 Ibidem, s. 217.
80 Ibidem, s. 271.
81 Ibidem, s. 218-219.
82 Por. K. Dodds, Geopolitics. A very short introduction, Oxford 2007, s. 71-75, 78-79; C. Flint,
Wstp do geopolityki, Warszawa 2008, s. 87-92.

285
ckiej geopolitik, a prezentowana przez ni wizja wiata nawizuje bezporednio do prac
generaa Karla Haushofera, ktry jako pierwszy geopolityk posugiwa si pojciem
panidei. Dla Haushofera panidee stanowiy ideologiczn podstaw, wok ktrej zor
ganizowane miay by wielkie bloki polityczno-gospodarcze bdce podstaw geopoli
tycznej struktury wiata. Dla Wasilienko panidee s nie tylko elementem, wok ktrego
budowane s wielkie bloki polityczne, ale take elementem wojny pomidzy centrami
wspczesnego wiata, takimi jak USA, UE, Rosja-Eurazja, Chiny i wiat muzumaski.
Silny antyamerykanizm, przejcie Haushoferowskiej wizji wiata i jego koncepcji
panidei, przekonanie o koniecznoci stworzenia kontynentalnego bloku, ktry prze
ciwstawi si dominacji anglosaskiego bloku mocarstw morskich, stanowi podstaw
koncepcji Iriny Wasilienko. Powoduje to, i rozwaania dotyczce roli informacji
we wspczesnym wiecie zostay podporzdkowane zideologizowanej i archaicznej
wizji wiata poczonej z wyranym antyamerykanizmem autorki. Caa praca Wasi-
lieko jest powicona przede wszystkim krytyce amerykaskiego imperializmu,
przy czym Wasilienko nie cofa si nawet przed stwierdzeniem, i ataki terrorystycz
ne z 11 wrzenia pozwoliy amerykaskim elitom politycznym zrealizowa swj plan
zdominowania caego wiata pod pretekstem wojny z terroryzmem. Brakuje w roz
waaniach Wasilienko w zasadzie tylko stwierdzenia, i to sam rzd amerykaski te
zamachy wywoa, aby urzeczywistni swoj cakowit dominacj nad wiatem. Dla
rosyjskiej geopolityki gwnym zagroeniem dla wiata jest dominacja amerykaskiej
panidei, wyraajca si w powszechnej dominacji i narzucaniu wzorcw i wartoci
kultury amerykaskiej, co ma suy upodobnieniu do siebie innych czci wiata,
przeksztaceniu ich struktury socjalnej, systemu wadzy, ideologii i mentalnoci, aby
dziki temu urzeczywistni geopolityczn dominacj nad wiatem. Rosyjska geopoli
tyka poruszajc niezwykle wane dla wspczesnej geopolityki problemy manipulo
wania informacj i obrazem wydarze w celu realizacji swoich interesw midzynaro
dowych buduje jednoczenie silnie zideologizowany obraz wiata, w ktrym Europa
i Rosja zjednoczone wspln eurazjatyck panide wsplnie przeciwstawi si anglo
saskiej cywilizacji morza. Problem wojen informacyjnych suy jej przede wszyst
kim do ukazania amerykaskiego wiatowego medialnego imperializmu bdcego
narzdziem narzucania swojej dominacji pozostaym podmiotom geopolitycznym.
W podobny sposb jak Irina Wasilienko geopolityk postrzega Igor Panarin,
ktry swoje badania skoncentrowa wok problemw wojen informacyjnych
toczonych we wspczesnej przestrzeni midzynarodowej. Jest on autorem takich
prac, jak: Informacjonnaja wojna i mir (Moskwa 2003), Technologia informacion-
noj wojny (Moskwa 2003), Informacjonnaja wojna i diplomatia (Moskwa 2004) oraz
Informacionnaja wojna i geopolitika (Moskwa 2006). W tej ostatniej pracy Pana
rin pisa, i dewiz XXI w. jest konkurencja intelektualna, a wojna informacyjna
jest obecnie podstawowym rodkiem wiatowej polityki i dominujcym sposobem
osignicia duchowej, politycznej i ekonomicznej wadzy. Wojna informacyjna jest
to sposb sterowania potokami informacji w celu organizacji noosfery i wiatowej
informacyjno-psychologicznej przestrzeni zgodnie ze swoimi interesami. Dlatego te
elity rosyjskie powinny aktywnie wczy si w rywalizacj o przestrze informacyj
n, bronic swoich narodowych interesw. Jest to podstawowe strategiczne zadanie
rosyjskich politykw w XXI w.83

83 I. Panarin, Informacionnaja wojna i geopolitika, Moskwa 2006, s. 6.

 Panarin uwaa, i wspczenie mamy do czynienia z pit wiatow wojn
informacyjno-intelektualn. Przebiega ona na nowych frontach: kulturowym, cywi
lizacyjnym, etnicznym, religijnym itp. Uznaje przy tym, i pastwo i nard rosyjski
mog i powinny wczy si aktywnie do tej niezwykle wanej rywalizacji, aby jej nie
przegra. Tylko dziki przeciwstawieniu si zagroeniom i walce o przestrze infor
macyjn Rosjanie i wszystkie narody Eurazji bd mogy y godnie i bogato zarw
no pod wzgldem materialnym, jak i duchowym84. Rosja moe wedug niego sta si
ogniwem czcym rnorodne elity narodowe Eurazji i reprezentowa je we wsp
czesnej informacyjnej przestrzeni intelektualnej, pozostajc duchowym centrum
i Jd rem przycigajcym kultury Zachodu i Wschodu, Pnocy i Poudnia, dziki
czemu moliwe stanie si stworzenie kontynentalnego uku Pary-Berlin-Moskwa-
-Pekin-Delhi-Teheran, ktry bdzie w stanie przeciwstawi si dominacji mocarstw
morskich USA, Wielkiej Brytanii i ich sojusznikw85.
Panarin w swoich koncepcjach geopolitycznych wykorzystuje nowoczesne spo
soby analiz geopolitycznych, odwoujc si do pojcia wojny informacyjnej, ale jed
noczenie jego koncepcje geopolityczne odwouj si do anachronicznej wizji wia
ta podzielonego na mocarstwa morskie i kontynentalne, co powoduje, i jego prace
maj w duym stopniu ograniczone znaczenie dla ksztatowania si wizji rosyjskiej
geostrategii. W pracach Panarina wane poznawczo rozwaania dotyczce znaczenia
informacji w wiecie nowoczesnym zostay uzupenione przez pseudonaukowy, ana
chroniczny sposb widzenia wiata, mesj ani styczne rozwaania o tym, i tylko poli
tyczna elita Rosji jest w stanie wyprowadzi wiat z kryzysu, w ktrym si znalaz.
Dla Igora Panarina polityczne elity Rosji s przedstawicielami si Dobra i Sprawied
liwoci, pisze on, e pita wojna informacyjna rozpocza si od zwycistwa Rosji,
kiedy to 9 maja 2005 r. ptora miliona mieszkacw Moskwy przyszo publicznie
uhonorowa bohaterw Wielkiej Wojny Ojczynianej86.
W pracach Iriny Wasilienko oraz Igora Panarina w duym stopniu uwidacznia si
gwny problem wspczesnej rosyjskiej geopolityki: z jednej strony rosyjscy badacze
poszukujc odpowiedzi na pytanie dotyczce roli i miejsca Rosji we wspczesnym
wiecie staraj si analizowa gwne trendy rozwoju rodowiska midzynarodowe
go z uwzgldnieniem nowoczesnych wymiarw analiz geopolitycznych, z drugiej
jednak s bardzo mocno zakorzenieni w subiektywnym, rosyjskim postrzeganiu rze
czywistoci midzynarodowej. Powoduje to silne przemieszanie analiz geopolitycz
nych z wartociowaniem zachodzcych wydarze, co ogranicza badawcz przydat
no prac rosyjskich geopolitykw, ktrzy s mocno zaangaowani ideologicznie.
Szczeglnie w przypadku prac Panarina analizy o charakterze geopolitycznym s
czsto przeplatane pseudointelektualnym i mesjanistycznym myleniem o Rosji jako
narodzie wybranym , majcym do spenienia misj w wiecie87. Racjonalna analiza
geopolityczna przeplata si z silnie nacechowanym ideologicznie rosyjskim mesja-
nizmem, co czyni prace rosyjskiego geopolityka bezuytecznymi z punktu widzenia
ksztatowania geostrategii pastwa. Panarin bdc zwolennikiem neoeurazjatyckiej
koncepcji Rosji wprowadza do rozwaa geopolitycznych problem znaczenia infor

84 Ibidem, s. 6-7.
85 Ibidem, s. 5.
86 Por. ibidem, s. 6.
87 Problem ten jest widoczny szczeglnie w przypadku rosyjskiego m ylenia wielkomocarstwowego,
charakterystycznego dla takich rosyjskich szkl geopolityki, ja k neoeurazjatyzm czy te neobizantyzm.

287
macji i mass mediw, pozostajc jednak w neoeurazjatyckim schemacie mylenia za
kadajcym odwieczne przeciwiestwo cywilizacji morza i ldu oraz postrzeganie
Rosji jako najwikszego przedstawiciela cywilizacji kontynentalnej, ktra musi bro
ni si przed ekspansj amerykaskiej cywilizacji morza. Prace Panarina odwouj
si do silnie zideologizowanej wizji wiata, a tym samym zamiast analiz dotyczcych
przemian cywilizacyjnych otrzymujemy rozwaania o rywalizacji si dobra z si
ami za i o budowie eurazjatyckiej Rusi. Rozwaania Panarina o gbokim kry
zysie USA i prorokowanie jego szybkiego upadku, a nawet rozpadu pastwa, trud
no uzna za prb podjcia przez rosyjskiego geopolityka analizy wspczesnego
rodowiska midzynarodowego. Jego prace stanowi raczej silnie antyamerykaski
manifest polityczny, w ktrym Panarin stara si budowa eurazjatyck ide patrio
tyzmu i integracji na podstawie patriotyzmu, duchowoci i dierawnosti. W pracy
Informacionnaja wojna i geopolitika Panarin zawar nawet harmonogram budowy
eurazjatyckiej Rusi, ktrej czci stopniowo stan si: Rosja, Biaoru, Kazach
stan, Armenia, Kirgizja, Tadykistan, Uzbekistan, Mongolia, Serbia, Czarnogra,
Macedonia, Gruzja, Azerbejdan, Albania, Ukraina, Modawia, Grecja, Sowenia,
Chorwacja, kraje nadbatyckie, Polska, Wgry, Czechy, Sowacja, Rumunia, Syria,
Libia, a nawet miasto Konstantynopol, Chiny, Korea Poudniowa, Turcja i Izrael88.
Wielkomocarstwowe fantazje rosyjskiego myliciela trudno uzna nawet za ele
ment teorii geopolitycznej. Panarin wykorzystuje niezwyk popularno w Rosji
mylenia geopolitycznego do budowania swoich pseudonaukowych spekulacji,
wykorzystujc przy tym interesujc teori wojen informacyjno-intelektualnych.
Jednake koncepcja ta zamiast sta si podstaw rozwaa dotyczcych charakte
ru wspczesnego rodowiska midzynarodowego, staje si dla Panarina podstaw
pseudogeopoitycznego fantazjowania niemajcego adnego oparcia w rzeczywi
stoci. Prace Panarina powoduj, e rosyjsk myl geopolityczn trudno niekiedy
rozpatrywa w kategoriach akademickiej nauki, gdy jest to raczej nacjonalistyczna
publicystyka polityczna, pena mitw, stereotypw, budowana na silnym antyame-
rykanizmie i archaicznej, manichejskiej wizji wiata.
Naley przy tym rozumie, skd bierze si we wspczesnej Rosji podatno na
do anachroniczne mylenie w kategoriach mesjanizmu narodowego i dziejowej
misji narodu rosyjskiego. Jest to uwarunkowane trudnociami zwizanymi z pro
cesami transformacji spoecznej. Transformacja ustrojowa wymaga spenienia przy
najmniej minimum warunkw psychologicznych, sprzyjajcych budowie nowego
ustroju, szczeglnie za stworzenia warunkw psychologicznych sprzyjajcych do
bremu samopoczuciu89 w czasach, ktre wywoujc gwatowan zmian, wywouj
take poczucie traumy spoecznej. Swoisty stan zagubienia psychologicznego czo
wieka transformacji, wicy si z kryzysem tosamoci i cigoci pokoleniowych
tradycji, wymaga take swoistych remediw psychicznych, co w rzeczywistoci ro
syjskiej oznacza m.in. nawrt do mylenia mesjanistycznego i podkrelania wyjtko
woci wasnego spoeczestwa. Ideologie te maj kompensowa frustracj zwizan
z utrat wikszoci przewag wiatowych oraz realne niepowodzenia w sferze reform
gospodarczo-spoecznych. Dlatego te koncepcje polityczne odwoujce si do wiel
koci narodu rosyjskiego, jego wiatowej misji i potgi, do mylenia wielkomocar

1. Panarin, Informacionnaja wojna i geopolitika..., s. 541.

89 T. Bodio, M idzy romantyzmem a pragm atyzm em , Warszawa 2001, s. 14.
 stwowego w skali caego globu, trafiaj na podatny grunt, nawet jeeli ich praktyczna
warto jest znikoma.
Rozwaania rosyjskich geopolitykw dotyczce wojny informacyjnej, mimo swo
jego silnie zideologizowanego charakteru, s o tyle wane, e ukazuj istotny problem,
przed ktrym stana wspczesna Rosja. Musi si ona obecnie zmierzy nie tylko
z wewntrznym kryzysem spoeczno-gospodarczym, ale take z zasobami soft-power
takich potg, jak USA i Unia Europejska. Szczeglnie zjednoczona Europa staa si
wielkim wyzwaniem dla Federacji Rosyjskiej. Z kocem zimnej wojny Unia Europej
ska staa si magnesem, ktry sprawi, e cay region Europy Wschodniej (dotychczas
pozostajcy w strefie wpyww rosyjskich) zorientowa si w kierunku Brukseli. Op
cj proeuropejsk przyjy kraje, ktre wchodziy w skad ZSRR, takie jak pastwa
nadbatyckie czy te Gruzja i Ukraina. Brak atrakcyjnoci ideologicznej i politycznej
spowodowa, i Rosjanie nie byli w stanie przeciwstawi si tym tendencjom nawet
w regionach uznawanych za obszar ich ywotnych interesw. Kolejnym zagroeniem
dla rosyjskiej dominacji na obszarze byego ZSRR stao si take rozprzestrzenianie
w muzumaskich regionach byego ZSRR radykalnej ideologii i organizacji islam
skich, ktre w obliczu kryzysu tosamoci i wartoci, ktry dotkn spoeczestwa
postradzieckie, oferoway atrakcyjne hasa i wypeniay pustk duchow pozostawio
n przez upadek ideologii komunistycznej.
Jeden z wybitnych przedstawicieli rosyjskiego mylenia geopolitycznego Alek
sander Panarin zwraca uwag, i status danego mocarstwa w okrelonym regionie
wiata zwizany jest z wartoci jego systemu kulturowego, ktry ono uosabia i pro
paguje w swoim otoczeniu. Z tego punktu widzenia geopolityka staje si nauk huma
nistyczn, a humanizacja geopolityki pojawia si wraz z uwiadomieniem sobie kul
turowych determinant ycia spoecznego. Panarin zwraca uwag, e za niepokojce
zjawisko geopolityczne naley uzna gwatown degradacj statusu Rosji jako trady
cyjnego przekanika europejskiego Owiecenia w Eurazji. Panin zwraca te uwag,
i podstawowym pytaniem geopolitycznym, na ktre Rosja musi znale odpowied,
jest pytanie: dlaczego Rosji komunistycznej udao si wypenienie roli orodka pro
pagujcego idee owieceniowe w Eurazji, a nie udaje si to Rosji postkomunistycznej
wystpujcej z hasami liberalnymi? Panarin uwaa, e Rosja zachowujc duchowo-
-ideologiczn zaleno od Zachodu nie zdoa powrci do roli orodka integracji na
obszarze postradzieckim, gdy konsumpcyjny zachodnioeuropejski liberalizm utraci
swoje zdolnoci do mobilizacji ludzi. Gwnym zadaniem geopolitycznym Rosji na
obecnym etapie rozwoju jest zatem wysunicie nowej idei, ktra bdzie zdolna prze
ciwstawi si nieodpowiedzialnemu, konsumpcyjnemu hedonizmowi narzucanemu
przez kultur Zachodu i dziki temu sta si ponownie orodkiem zjednoczenia lu
dw eurazjatyckich90.
Podnoszc problemy soft-power i wojny informacyjnej (wojny panidei) zwra
ca si take uwag na konieczno poszukiwania rosyjskiej idei, ktra staaby si
alternatyw dla amerykanizacji wiata podbudowanej przez ideologi liberaln. Prze
ciwstawiajc wspczesn Rosj Zachodowi i szukajc panidei, ktra byaby zdolna
konkurowa z dominujcymi wzorami neoliberalnymi, powraca si do tradycji w ro
syjskim myleniu o szczeglnym, duchowym znaczeniu Rosji w wiecie, przeciw

90 A. S. Panarin, Pooenie geopolityczne Rosji: alternatywne scenariusze u progu X X I wieku, (w:)

Historia i geopolityka. Rosja na progu X X I stulecia, pod red. S. Filipowicza, Warszawa 2000, s. 49-53.

289
stawiajc j liberalnemu, zindywidualizowanemu, skomercjonalizowanemu wiatu
Zachodu. Rosyjska idea miaaby sta si intelektualn, ideologiczn podbudow ro
syjskiej aktywnoci w wiecie zewntrznym, ide na tyle atrakcyjn, i byaby zdolna
konkurowa z panamerykask ide liberalnej globalizacji i zjednoczy wok Rosji
wszelkie siy, ktre sprzeciwiaj si przebudowie caego wiata na mod USA.
W literaturze rosyjskiej wskazuje si, i wspczesna Rosja powinna wypracowa
narodow (rosyjsk) ide, gdy bez niej, bez widocznej wizji i perspektywy rozwoju
pastwa, trudno bdzie chroni specyfik wasnej kultury i pastwowoci. Jest to o tyle
wane, poniewa polityka zagraniczna pastwa powstaje na podstawie narodowo-
-pastwowej ideologii, ktr naley pojmowa jako system koordynat i interpreta
cj modelu wiata01. Uznaje si, i dla wspczesnej Rosji jednym z najwaniejszych
zada jest wanie sformuowanie idei narodowej, bdcej podstaw dziaalnoci
pastwa i rozwoju spoecznego. Rosyjska idea suyaby okreleniu podstaw po
litycznej strategii pastwa i zawieraaby odpowiedzi na pytania o przyszo Rosji,
o to , czy Rosja ma do wypenienia jakkolwiek rol w wiecie, a jeeli tak, to jaka
ona ma by. Stworzenie nowej rosyjskiej idei stanowicej podstawy dla polityki
tego kraju w XXI w. zwizane jest z koniecznoci rozwizywania wielkich dylema
tw stojcych przez wspczesn Rosj.
We wspczesnej Rosji podkrela si znaczenie wadzy symbolicznej i wskazuje
si, i rywalizacja w XXI w. to przede wszystkim ideologiczna konkurencja midzy
pastwami, a konflikty we wspczesnym wiecie to przede wszystkim konflikty in
formacyjne majce na celu opanowanie sfery symbolicznej, dlatego te Rosjanie
musz sta si atrakcyjni ideologicznie, jeeli chc skutecznie rywalizowa o odzy
skanie pozycji w rodowisku midzynarodowym, a zwaszcza na obszarze uznanym
za stref ywotnych interesw. Przekonanie o istotnej roli soft-power wywodzi si
midzy innymi z faktu, i wspczesna Federacja Rosyjska jest wypychana ze swo
ich dotychczasowych sfer wpyww w regionie Europy rodkowej, Kaukazu i Azji
rodkowej wanie za pomoc instrumentw mikkiej siy : oddziaywania za pomo
c rodkw ekonomicznych, upowszechniania ideologii liberalnej, wspierania proza
chodnich ruchw spoecznych, polityki otwartych drzwi dla akcesji nowych pastw
do NATO i UE. Powoduje to, i takie pastwa, jak Ukraina, Modawia, Gruzja, Azer
bejdan zostaj wprowadzone w orbit wpyww europejskich oraz amerykaskich,
a pomidzy Rosj a USA i UE rozgrywa si swoista soft-war, w ktrej obie strony
d przede wszystkim do mobilizacji zasobw mikkiego oddziaywania, aby uzy
ska dominacj w strategicznych regionach92.
Jest to otye istotny element dla Rosji, gdy przez blisko siedemdziesit lat ist
nienia Zwizku Radzieckiego polityka tego pastwa bya wspierana przez ideologi
komunistyczn. Dziki wykorzystywaniu m.in. siy oddziaywania ideologicznego
kraj ten stworzy sfer wpyww, ktra jako pierwsza w historii najnowszej zdoaa
przeciwstawi si hegemonii Zachodu. Model radziecki by do pewnego momentu
zdolny konkurowa z wysoko rozwinitymi pastwami Zachodu i dla wielu rozwi
jajcych si spoeczestw sta si realn alternatyw rozwojow93. W okresie zimnej
wojny Zwizek Radziecki by rywalem dla USA take pod wzgldem soft-power i an

91 Wlast', politika, diptomatija. Duchowyje osnowy wnieszniej politiki Ross ii: materiay mieduna-
rodnoj naucznoj konferencii, Moskwa 1997, s. 125.
92 B. P. Jackson, The Soft Warf o r E uropes East, Policy Review 2006, nr 137, s. 6-14.
53 M. Dobroczyski, Midzy mocarstwami, Toru 1996, s. 56.
 gaowa si w szerok kampani informacyjno-propagandow, aby przekona reszt
wiata o atrakcyjnoci modelu radzieckiego i ideologii komunistycznej. Zwizek Ra
dziecki wydawa znaczce sumy na promocj wasnej ideologii i rozpowszechnianie
dezinformacji na temat Zachodu, kadziono duy nacisk na demonstrowanie wyszo
ci swojego systemu edukacji i kultury94.
Zmiany spoeczno-polityczne, do ktrych doszo na przeomie lat osiemdziesi
tych i dziewidziesitych XX w. w Europie rodkowej i Wschodniej, doprowadzi
y do znaczcego ograniczenia znaczenia ideologii komunizmu. Spowodowao to, i
Rosja utracia jeden z wanych elementw wykorzystywanych w rywalizacji mi
dzynarodowej, a problemem polityki zagranicznej odrodzonej Rosji staa si budowa
nowej przestrzeni ideologicznej, ktra byaby podstaw dla aktywnoci zewntrznej
i utrzymania pozycji hegemona, jeeli nie w dawnym bloku pastw socjalistycznych,
to przynajmniej na obszarze byego ZSRR. Rosjanie chc utrzyma kontrol nad
obszarem poradzieckim i odbudowa swoj stref wpyww. Dla sfery relacji mi
dzynarodowych oznacza to m.in. utrzymywanie jzyka rosyjskiego jako instrumen
tu wszechstronnych kontaktw, utrwalenie bd rekonstrukcj szerokiej wsppracy
kulturalnej, naukowej i edukacyjnej z waniejszymi orodkami Federacji Rosyjskiej,
akceptacj zasigu telewizji centralnej (moskiewskiej) itd. Byoby to zachowanie wie
lu wanych kanaw dominacji rosyjskiej cywilizacji na przewaajcej czci obszaru
byego ZSRR, przy wzmacnianiu wasnej pastwowoci i kultury, przy coraz wik
szym wspzawodniczcym napywie dorobku obcych kultur ze wiata zewntrznego
- z USA, Europy i niektrych pastw muzumaskiej Azji95.
Wspczesne rosyjskie wadze, take dziki rosyjskim akademikom podejmuj
cym problematyk soft-power i roli informacji w postzimnowojennym wiecie maj
wiadomo znaczenia, jakie ma odpowiednia strategia informacyjna w wiecie.
W lipcu 2004 r. prezydent Wadimir Putin postawi przed rosyjskimi dyplomatami
zadanie opracowania strategii budowy obrazu Rosji w wiecie, tak aby Rosja moga
si wczy do rywalizacji o serca i umysy. Jednym z elementw rosyjskiej strate
gii stao si tym samym zapewnienie obecnoci rosyjskich mediw w wiecie i upo
wszechnianie za ich porednictwem wykreowanego obrazu Rosji96.
Prace rosyjskich geopolitykw powicone aspektowi informacyjnemu wsp
czesnego rodowiska midzynarodowego nie stanowi akademickiej prby podj
cia dyskusji dotyczcej przemian cywilizacyjnych zachodzcych we wspczesnym
wiecie. W pracach takich geopolitykw, jak Irina Wasilienko czy te Igor Panarin
powielane s schematy mylowe zwizane z antyamerykanizmem czci rosyjskich
elit spoeczno-politycznych, budowana jest silnie zideologizowana, manichejska
wizja wiata, gdy w duym stopniu nawizuj one do prostego schematu: za,
tj. pozbawiona wartoci kultura amerykaska vs. dobra rodzima kultura rosyjska,
stanowica zapor przeciwko amerykaskiej hegemonii w wiecie. Gwnym moty
wem przewijajcym si w pracach zwolennikw podejcia geoinformacyjnego jest
konieczno wypracowania nowej rosyjskiej idei, ktra zdolna byaby przeciwsta
wi si westernizacji (amerykanizacji) wspczesnego wiata. Geoinformacjonizm co
prawda stara si wczy do rozwaa geopolitycznych nowe wymiary i rozszerzy

94 S. J. Nye, op. c/i., s. 107-109.

95 M. Dobraczyski, Stulecie przypiesze, Toru 1999, s. 136-137.
96 Por. W. Kononienko, S ozdat' obraz Rossii?, Rossiia w Globalnoj Politikie 2006, vol. 4, nr 2,
s. 192-201.

291
pole badawcze, ale w odrnieniu od geoekonomizmu nie wnosi wiele do rozwoju
dyscypliny i zrozumienia istoty wspczesnego rodowiska midzynarodowego. Jego
silne zideologizowanie powoduje, e wartociowe elementy teorii geopolitycznej
zwizanej z ksztatowaniem si wieku informacji zostaj zdominowane przez na
cjonalistyczne stereotypy i archaiczne mylenie.

Rozdzia III
G eopolityka krytyczna

W latach osiemdziesitych za spraw radykalnego i krytycznego podejcia do bada

geograficznych, zapocztkowanego przez grup francuskich geografw skupionych
wok pisma Herodote, nastpio poszukiwanie nowych drg rozwoju dyscypliny,
ktre doprowadziy do znacznego oywienia bada geopolitycznych. W rodowisku
anglojzycznych geografw, takich jak Richard Ashley, Simon Dalby, Klaus Dodds,
Peter Taylor, Gearoid O Tuathail, czy te John Angew zacza si stopniowo ksztato
wa koncepcja geopolityki krytycznej.
Powstanie geopolityki krytycznej zwizane byo z rosnc popularnoci teo
rii krytycznej i postmodernizmu w naukach spoecznych, a take z coraz wikszym
uwzgldnianiem wspczynnika humanistycznego, co dla geopolitykw oznaczao
odwoywanie si do geografii humanistycznej i spowodowao swoist humanizacj
bada geopolitycznych. Nawizujc do teorii krytycznej, postmodernizmu i geografii
humanistycznej zaczto wic podkrela fakt, i geopolityczne teorie nie s praw
d absolutn, ale s specyficznymi przedstawieniami zwizanymi z konkretn osob
i sytuacj. Chocia wiat i przestrze s dla wszystkich takie same, to odmienna jest
jego interpretacja i rne wyobraenia przestrzenne. Zaczto wic stawia pytanie
o to , jak ksztatuje si wyobrania geopolityczna i w jaki sposb ludzie nabywaj
i tworz swoje wyobraenia o otaczajcym ich wiecie.
Ponadto wane dla uksztatowania si koncepcji geopolityki krytycznej byo zwr
cenie uwagi na fakt, i uksztatowana wyobrania geopolityczna jest form wiedzy
porzdkujc przestrze, w ktrej si poruszamy, dostarczajc nam poj sucych
do opisu otoczenia oraz swoistej mapy wiata. Zaczto analizowa geopolityk
z punktu widzenia tradycji Michaela Foucaulta jako swoist wadz/wiedz narzuco
n czowiekowi z zewntrz przez dominujce instytucje spoeczne, ktre poprzez wy
tworzone przez siebie pojcia suce do opisu rzeczywistoci dostarczajjednostkom
wzorw dla ich wasnych opisw. Przyjto, i geografia nie jest wiedz naturaln,
ale wytworzon, a dominujce w danym spoeczestwie wyobraenia przestrzenne
daj przewag pewnym sposobom mylenia i ekspresji, a jednoczenie ograniczaj
wpyw innych. S one zatem elementem porzdku symbolicznego obowizujcego
w danym spoeczestwie. W sferze formalnych instytucji pastwowych dominujcy
sposb postrzegania wiata przejawia si poprzez dziaania pastwa, dyplomacj, po
lityczne wystpienia, i nastpuje jego instytucjonalizacja przede wszystkim poprzez

292
 tworzenie na jego podstawie strategii politycznych, doktryn politycznych, czy wresz
cie oficjalnych dokumentw urzdowych97.
Wychodzc z takich zaoe zwolennicy geopolityki krytycznej uznali, i geo
polityka jest zdecydowanie szerszym i bardziej kompleksowym zagadnieniem ni
w ortodoksyjnym rozumieniu tego pojcia. Irlandzki geograf Gearoid 0 Tuathail pi
sa, i klasyczna definicja geopolityki jako analizy wpywu geografii na praktyczn
polityk pastwa nie musi ogranicza geopolityki tylko do wskich problemw ba
dania struktury porzdku midzynarodowego, gdy samo pojecie geografia jest po
jciem zoonym, ktre moe by rozpatrywane w rnorodny sposb i posiada wie
le rnych znacze. Wszystkie pastwa posiadaj jakie terytorium i strategia oraz
praktyka polityki zagranicznej s uzalenione od geograficznej lokalizacji oraz od
geograficznego rozumienia wiata. Geografia nie jest niezmiennym podoem dzia
ania czowieka, jak niektrzy chcieliby j widzie, ale jest historyczn i spoeczn
form wiedzy dotyczc ziemi. Geografia nie jest natur, ale jest raczej koniecz
nym dziaaniem spoecznym i politycznym, jest opisywaniem ziemi, jest spoeczn
praktyk, ktr mona okreli jako geo-graphing. Jest to spoeczne i polityczne wy
obraenie wiata, a nie opisanie, jakim on jest. Podobnie wic geopolityka jest zatem
pisaniem o geograficznych wyobraeniach i polityce pastw98.
Pod koniec lat osiemdziesitych John Angew i Gearoid O Tuathail wysunli pro
pozycj, aby geopolityk pojmowa w bardziej szeroki i wszechstronny sposb. Po
stulowali, i naley krytycznie spojrze na geopolityk jako na praktyk dyskursu
spoecznego, za pomoc ktrej intelektualici i dyplomaci dokonuj opisania mi
dzynarodowej polityki w kategoriach przestrzennych, tworzc odpowiednie obrazy
i przedstawienia wiata oraz narzucajc tym samym dominujc wizj rzeczywisto
ci niekoniecznie zgodn z rzeczywistoci, ale odzwierciedlajc interesy wadzy.
W tym rozumieniu badanie geopolityczne zaproponowane przez geopolitykw kry
tycznych to analiza przestrzennego rozumienia polityki midzynarodowej tworzona
przez mocarstwa i pastwa majce status hegemona w regionie lub wiecie99.
Koncepcja geopolityki krytycznej postulowaa redefinicj dotychczasowej kon
cepcji tej dyscypliny badawczej i zakadaa, i geopolityka jest szerszym fenome
nem kulturowym ni j si do tej pory rozumiao. Dlatego te krytyczne podejcie
do geopolityki powinno by osadzone w analizie i konfrontowaniu geopolitycz
nych wyobrae, mitw i wiedzy o sobie i wiecie zewntrznym funkcjonujcych
w ramach pastwa. Wychodzc z zaoenia, i mylenie i koncepcje geopolityczne
nie stanowi analizy obiektywnie istniejcej rzeczywistoci midzynarodowej, ale
s interpretatywn praktyk spoeczn, geopolityka krytyczna nie jest badaniem rze
czywistoci midzynarodowej i przebiegu granic midzypastwowych, ale raczej ba
daniem, w jaki sposb nastpuje spoeczne konstruowanie granic, w jaki sposb po
wstaje rozrnienie wewntrz - zewntrz, tutaj - tam, miejscowe - za
graniczne. Jest badaniem, w jaki sposb tworz si nasze przestrzenne wyobraenia
i nasz sposb postrzegania wiata. Jak zwracano uwag, geopolityka krytyczna jest

97 Por. J. O Loughlin, G. O Tuathail, V. Kolossov, Russian geopolitical culture and public opinion:
the mask o f Proteus revisited, Transactions o f the Institute o f British Geographers 2005, vol. 30, nr 3,
s. 324.
98 G. O Tuathail, Understanding critical geopolitics: geopolitics and risk society, (w:) Geopolitics,
geography, and strategy, ed. C. S. Gray, G. Sloan, Londyn 2003, s. 109.
99 G. O Tuathail, Critical geopolitics the politics o f w riting global space, M innesota 1997, s. 59-60.

293
 raczej zainteresowana badaniem spoecznych mentalnych map wiata, a nie pro
st map pastw. Jest wic ona zainteresowana praktyk spoeczn, ktra prowadzi
do takiego lub innego uporzdkowania i ustalenia wiedzy o przestrzeni. Geopolityka
krytyczna do siatki pojciowej wprowadzia takie wartociowe poznawczo kategorie,
jak: geopolityczne wyobraenia, kultura geopolityczna, geopolityczne tradycje, dys
kurs geopolityczny, kody geopolityczne, ktre wyznaczaj gwne obszary zaintere
sowa badawczych geopolityki.
W rosyjskiej rzeczywistoci spoeczno-politycznej dominuje postrzeganie geopo
lityki jako nauki uksztatowanej przez tradycj kiellenowsko-ratzelowsk. Problemem
rosyjskich akademikw stao si wyjcie poza dotychczasowe uproszczone schematy
badawcze, co pozwolioby w sposb krytyczny podej do analizy takich tradycyjnych
nurtw w rosyjskim myleniu geopolitycznym, jak np. eurazjatyzm. Niestety w rosyj
skiej rzeczywistoci spoeczno-politycznej obiektywna i krytyczna analiza rosyjskich
wyobrae geopolitycznych bya trudna do urzeczywistnienia, co spowodowao, i
w odrnieniu od geopolityki zachodniej, gdzie w najwikszym stopniu rozwijaj si
nurty powizane z geopolityk krytyczn, w rosyjskiej geopolityce wci dominu
j schematy wprowadzone przez takich klasycznych badaczy zwizkw pomidzy
geografi a polityk, jak Mahan, Mackinder, Haushofer. Dua cz rosyjskich bada
czy operujc wci schematem przeciwstawienia mocarstw kontynentalnych mocar
stwom morskim skazuje rosyjsk geopolityk na epigonizm i marginalizacj.
W kontekcie rozwaa dotyczcych geopolityki krytycznej i jej recepcji w Ro
sji szczeglnie wartociowe wydaje si podejcie badawcze zaproponowane przez
Wadimira Koosowa i Dimitra Zamiatina, nawizujce do wiatowych trendw
rozwoju dyscypliny i wyrniajce si w rosyjskiej geopolityce swoj uniwersal
noci i oryginalnoci. Ci dwaj uczeni wyrniaj si wrd rosyjskich geopolity-
kw podejmowan tematyk badawcz. Gwny obiekt ich bada stanowi proble
my geograficznych obrazw dominujcych w spoeczestwie rosyjskim i problemy
nowego geopolitycznego postrzegania wiata. Ich prace, sigajce do problematyki
kulturowej, wykorzystujce na szerok skal badania opinii publicznej, wydaj si
by najciekawszym elementem wspczesnej rosyjskiej geopolityki, a ich poznanie
przynosi rzeczywist wiedz o rosyjskich wyobraeniach przestrzennych, co pozwa
la na rozumienie rosyjskich aspiracji i obaw wobec ksztatujcej si rzeczywistoci
geopolitycznej wiata pozimnowojennego.
Na szczegln uwag zasuguj prace Wadimira Koosowa, jednego z najcie
kawszych wspczesnych rosyjskich geopolitykw i geografw politycznych. Wrd
licznych publikacji powiconych problemom geopolitycznym w Rosji szczeglna
warto prac i bada Koosowa wynika z faktu, i jako jeden z nielicznych rosyjskich
uczonych w swoich badaniach nawiza do pojcia geopolityki krytycznej i do prac
irlandzkiego uczonego Gearoida O Tuathaila, koncentrujc si na wyobraeniach
przestrzennych dominujcych w rosyjskiej opinii publicznej, poruszajc problemy
postrzegania wiata przez Rosjan i uksztatowanych w spoeczestwie rosyjskim
geopolitycznych wizji i obrazw wiata. Tosamo kadego kraju zawiera w sobie
obrazy, wyobraenia geopolityczne i postrzeganie otoczenia zewntrznego, innych
krajw i spoecznoci, na podstawie ktrego ksztatuje si przeciwiestwo my -
oni. Przedstawienia i obrazy wiata zewntrznego nie s statyczne, ale zmieniaj
si w zalenoci od przemian zachodzcych zarwno w kraju, jak i w postrzeganych
podmiotach. Przedstawienia wiata zewntrznego, mity, stereotypy, obawy, frustracje
 s o tyle istotne w badanu danego spoeczestwa, i s do pewnego stopnia zwier
ciadem problemw danej zbiorowoci.
Koosow podkrela, e uksztatowane w ramach opinii publicznej wyobraenia
geopolityczne posiadaj istotny wpyw na prowadzon przez pastwo polityk za
graniczn. Opinia publiczna w swoich pogldach na sprawy publiczne kieruje si
stereotypami, mitami i obrazami wiata zakorzenionymi w zbiorowej wyobrani.
Aby zrozumie polityk zagraniczn Rosji, trzeba zrozumie, w jaki sposb Rosjanie
postrzegaj samych siebie i wiat zewntrzny, jaka jest geopolityczna mapa wiata
funkcjonujca w wyobraeniach rosyjskich elit i spoeczestwa, w jaki sposb kszta
tuje si rosyjska wyobrania geopolityczna. Najbardziej wartociowe prace Koo-
sowa powicone s analizie rosyjskiej opinii publicznej z perspektywy dominujcych
w niej obrazw geopolitycznych, ktre ksztatuj obraz wiata zewntrznego.
Jedn z pierwszych prac powiconych rosyjskim wyobraeniom geopolitycznym
jest praca pod redakcj Wadimira Koosowa, opracowana przez Instytut Geografii
Rosyjskiej Akademii Nauk, pt. Geopoliticzeskije pooenije Rossii: priedstawlienija
i realnost(Moskwa 2000). Praca ta poruszaa przede wszystkim problem rosyjskich
kodw kulturowo-geograficznych i zwizanych z nimi sposobw postrzegania wia
ta. Bya to jedna z pierwszych rosyjskich prac geopolitycznych, ktra zapocztkowa
a spoeczno-kulturowe podejcie do analiz geopolitycznych. Koosow i jego wsp
pracownicy dziki temu nowatorskiemu podejciu do geopolityki starali si ukaza
historyczno-kulturowe podstawy ksztatowania si rosyjskiego horyzontu geopoli
tycznego, a dziki temu zaprezentowa dynamik ksztatowania si dyskursu wok
rosyjskiego miejsca w wiecie po upadku ZSRR.
Efektem badan Koosowa byy take liczne artykuy powicone tematyce rosyj
skiej wyobrani geopolitycznej, publikowane nie tylko w Rosji, ale take w presti
owych periodykach midzynarodowych. Wrd wartociowych publikacji wyrnia
si artyku High" and Iow" geopolitics: image offoreign countries in the eyes o f
Russian citizens, (Geopolitics 2003, vol. 8, nr 1, s. 121-148), ktry zawiera zarw
no pewne uoglnienia teoretyczne, jak i przynosi wiedz o czynnikach ksztatuj
cych rosyjsk wyobrani geopolityczn.
W artykule tym Koosow na podstawie prowadzonych w Rosji w latach 2000-
-2001 bada opinii publicznej podj si prby rekonstrukcji gwnych wyobrae
geopolitycznych obywateli pastwa rosyjskiego. Koosow zwraca uwag, i w du
ych pastwach, takich jak Rosja czy te USA, opinia publiczna raczej koncentru
je si na problemach wewntrznych, nie przywizujc nadmiernej wagi do polityki
zagranicznej. Historia takich potg, jak USA, Niemcy, Japonia, Rosja ukazuje, jak
odlege s od siebie polityczne zachowania, teorie, fobie, mity decydentw politycz
nych i zwykych obywateli100. W zwizku z tym istnieje konieczno rozrnienia
high geopolitics image, czyli wyobrae geopolitycznych politycznych przywdcw,
ktrzy w ostatecznym rozrachunku podejmuj decyzje polityczne, i low geopolitics
image, czyli wyobrae przestrzennych wystpujcych na poziomie obywateli i opi
nii publicznej. Inaczej i w innych warunkach ksztatuj si wyobraenia elit poli
tycznych, a inaczej zwykych obywateli i dlatego te dwa obszary naley od siebie
odrni. Oczywicie w pastwach demokratycznych obydwie sfery tak czy inaczej

100 V. Kolossov, High " and to w geopolitics: image offo reig n countries in the eyes o f Russian
citizens, Geopolitics 2003, vol. 8, nr I, s. 122.

295
przenikaj si, gdy opinia publiczna ma znaczcy wpyw na podejmowane decyzje
polityczne, bo w krajach demokratycznych opinia publiczna jest si legitymizujc
dziaania podejmowane przez pastwo w rodowisku midzynarodowym101.
Niskie wyobraenia geopolityczne stanowi niezbdny element politycznej (pa
stwowej) i narodowej (etnicznej) tosamoci. Wiedza geopolityczna jest produktem
spoecznym, jest praktyk dyskursywn i produktem narodowej historii, kultury, syn
tez wizji upowszechnianych przez elit polityczn, akademickich ekspertw, inteli
gencj oraz opini publiczn. Geopolityczna wizja wiata powinna by rozumianajako
konfiguracja spoecznych reprezentacji relacji pomidzy rnorodnymi elementami
politycznej przestrzeni, narodowego bezpieczestwa i zagroe dla niego, zyskw
i strat wynikajcych z okrelonej strategii polityki zagranicznej. Wizja ta zawiera po
nadto wyobraenia o przestrzeni zamieszkiwanej przed dan spoeczno, wizj jej
granic, preferowany i akceptowany model systemu midzynarodowego, wyobraenia
0 swojej roli w wiecie, a take przekonania dotyczce si wewntrznych i zewntrz
nych sprzyjajcych lub nie realizacji geopolitycznej w izji102.
Koosow podkrelajc znaczenie bada nad rosyjsk opini publiczn wskazu
je, i po rozpadzie ZSRR w rzeczywistoci spoeczno-politycznej Rosji dokonaa si
istotna zmiana: o ile w okresie istnienia pastwa radzieckiego polityka zagraniczna
bya niezalena od pogldw obywateli, o tyle wspczesne wadze rosyjskie musz
ju bra pod uwag oczekiwania rnorodnych grup spoecznych. Co prawda wpyw
opinii publicznej na polityk pastwa i decyzje podejmowane przez rosyjskie elity
polityczne jest wci mniejszy ni ma to miejsce w ustabilizowanych demokracjach
1 mog wystpowa rnice pomidzy geopolitycznymi wyobraeniami obywateli
a geopolitycznymi wyobraeniami i decyzjami ekspertw i decydentw politycznych.
Niemniej jednak polityka zagraniczna pastwa jest ekstrapolacj za granic wewntrz
politycznych warunkw i obsesji, a w przypadku Rosji polityka zagraniczna, czy te
jej obraz medialny, kreowana jest z myl o odbiorcy wewntrznym103.
Wedug Koosowa gwna trudno w przypadku analizy geopolitycznych wyob
rae obywateli Federacji Rosyjskiej polega na tym, i postrzeganie wiata oraz sa
mych siebie przez obywateli danego pastwa stanowi produkt historii narodowej, kul
tury oraz wpywu ocen wytworzonych wrd elit politycznych. Wikszo populacji
danego spoeczestwa z reguy podziela oficjaln geopolityczn wizj wiata, jako
cz narodowej ideologii uksztatowanej w dugotrwaych procesach dziejowych, sta
nowicej cz tosamoci danego spoeczestwa. Dzisiejsza rosyjska tosamo znaj
duje si w okresie transformacji, co powoduje, i stanowi ona obecnie kompleks kon
trowersyjnych i czsto sprzecznych wyobrae, co utrudnia jej badania. Na przykad
cz obywateli tego kraju do dnia dzisiejszego postrzega siebie niejako cz wsp
czesnej Federacji Rosyjskiej, ale wci jako element nieistniejcego ZSRR. Gwa

101 Uwaa si, i we wspczesnych demokracjach zachodnioeuropejskich opinia publiczna przenika

cay proces rzdzenia. Wiedza o tym, co obywatele myl o aktualnych dziaaniach rzdw, parlamentw
i liderw politycznych, ja k oceniaj partie polityczne, jak zamierzaj gosowa w najbliszych wyborach,
pozwala rzdom oceni, w jakim stopniu podejm owane przez nie decyzje ciesz si poparciem obywateli,
jakich decyzji oczekuj ze strony wadzy, jakie za spotkayby si z nieprzychyln reakcj spoeczn.
Opinia publiczna stanowi wic istotn cz kontekstu, w jakim podejmowane s decyzje polityczne. Por.
A. W. Jaboski, Opina publiczna, (w:) Wprowadzenie do nauki o pastwie i polityce, pod red. B. Szmu-
lika i M. migrodzkiego, Lublin 2002, s. 480.
102 V. Kolossov, H igh" and Iow"..., s. 125.
103 Federacja Rosyjska 1991-2001, pod red. J. A damowskiego i A. Skrzypka, Warszawa 2002, s. 260.
towny rozwj regionalizmw i nacjonalizmw w Rosji powoduje take, i niektre
spoecznoci silniej identyfikuj si z wasn grup etniczn i wasnym regionem ni
z pastwem, co take wpywa na ich postrzeganie wiata104. Wystpuj take znaczce
rozbienoci pomidzy starszym pokoleniem, ktrego opinie s silne determinowane
przez pami o ZSRR, a pokoleniami urodzonymi po 1980 r., ktre nie odczuwaj tak
silnych resentymentw zwizanych z ZSRR.
Procesy identyfikacji spoecznej nastpuj w Rosji, podobnie jak i w innych kra
jach postkomunistycznych, w warunkach kryzysu ekonomicznego i niestabilnoci po
litycznej, rozchwiania dotychczasowych systemw wartoci i norm moralnych, bra
ku spjnoci zachowa, sprzecznoci w dziaaniach wadzy i obywateli. Na pocztku
lat dziewidziesitych zakwestionowano w Rosji przydatno wartoci spoeczno-
-politycznych wywodzcych si z ideologii komunistycznej. Zanegowanie wartoci
wywodzcych si z ideologii, na ktrej budowany by Zwizek Radziecki, spowodo
wao, i zamieszkujce go nacje podjy prby poszukiwania nowej tosamoci i no
wych form ycia spoecznego, politycznego oraz gospodarczego. Zderzenie dotych
czasowej mentalnoci z procesami reform gospodarczych i politycznych wpywa na
tworzenie si nowych postaw spoecznych i nowych wartoci, na zmiany w mentalno
ci i stylu ycia, a take na zmiany wyobrae geopolitycznych rosyjskich obywateli.
Jeeli chodzi o postrzeganie wiata przez obywateli rosyjskich, to naley pami
ta, i ich geopolityczna wyobrania w duej mierze uksztatowana zostaa jeszcze
w okresie radzieckim, kiedy to w procesie edukacji i w oficjalnej propagandzie bu
dowano obraz wrogiego obozu kapitalistycznego, przeciwstawiajc mu braterstwo
obozu socjalistycznego. Niezalenie od wyranie ideologicznego charakteru takich
dziaa miay one do pewnego stopnia wpyw na ksztatowanie si stosunku Rosjan
do wiata (gwnie w grupach osb starszych). Koosow zwraca przy tym uwag,
e ze wzgldu na dominacj w Rosji antyokcydentalstycznych elit politycznych nad
spoeczestwem czsto nie dostrzega si faktu, i rosyjska opinia publiczna moe by
bardziej skonna do kooperacji z Zachodem ni wielu ekspertw moe sdzi. Domi
nacja biurokratyczno-etatystycznej warstwy czynownikw, ktra posiada wasne cele
i wyobraenia o wiecie (w duym stopniu przejte jeszcze z okresu istnienia pastwa
radzieckiego), powoduje jednak, i niskie wyobraenia geopolityczne nie s brane
pod uwag w procesach podejmowania decyzji politycznych.
Bardzo wartociowa poznawczo jest praca napisana pod redakcj Koosowa pt.
Mir gazami Rossijan: mify i wniesznaja politika (Moskwa 2003), w ktrej zostay
podjte problemy nowej rosyjskiej tosamoci ksztatujcej si po upadku ZSRR
i zwizane z tym przeobraenia geopolitycznego widzenia wiata wrd obywateli
rosyjskich. Przedstawiono w niej analiz wynikw bada opinii publicznej, powi
conych uksztatowanemu obrazowi Rosji i krajw zagranicy wrd rosyjskich oby
wateli. Wan cz pracy stanowia take analiza geopolitycznych obrazw budowa
nych w rosyjskich mediach, gdy podkrela si, i w Rosji, podobnie jak i w innych
wspczesnych demokracjach, duy wpyw na ksztatowanie obrazu wiata i ste
reotypw dotyczcych rodowiska midzynarodowego posiadaj rodki masowego
przekazu, zwaszcza za telewizja, ktre w rzeczywistoci rosyjskiej s pod duym
wpywem rzdzcej oligarchii i elit politycznych105.

104 V. Kolossov, High " a n d ,, Iow s. 125.

105 Ibidem , s. 122.

297
 Praca ta ma wielk warto, gdy ukazujc podstawowe wyobraenia zakorzenio
ne w rosyjskiej opinii publicznej zwraca uwag na wielk rol, jak odgrywaj ukszta
towane mity, stereotypy i obrazy w budowaniu swoistej mapy wiata, bdcej ele
mentem rosyjskiej tosamoci kulturowej i podstaw dla aktywnoci politycznej
w rodowisku midzynarodowym. Znaczenie tej pracy wynika take z faktu, i ana
liza przekona, mitw i stereotypw wystpujcych w danej spoecznoci moe by
pomocna w rozumieniu decyzji podejmowanych przez osoby decydujce o kierun
kach polityki zagranicznej, gdy mog one take by odzwierciedleniem mentalnoci
grupowej. Nie bez przyczyny istnieje zbieno pomidzy wyobraeniami geopo
litycznymi Rosjan a koncepcjami polityki zagranicznej kraju. Na przykad badania
opinii publicznej wykazay, i w postrzeganiu wiata zewntrznego najwiksze zna
czenie przypisuje si obszarowi byego ZSRR, drugim co do znaczenia obszarem
dla Rosjan jest Europa, trzecim Ameryka, czwartym Azja106, natomiast w dokumencie
Koncepcja polityki zagranicznej Federacji Rosyjskiej z 2000 r. w czci powiconej
regionalnym priorytetom wymienia si w kolejnoci znaczenia regiony, ktre stano
wi dla Federacji Rosyjskiej obszar zainteresowa i aktywnoci politycznej. S to
po pierwsze kraje WNP, po drugie Unia Europejska, po trzecie USA i po czwarte
Azja (Chiny, Indie, Japonia, ASEAN). Analizujc badania opinii publicznej zwraca
si take uwag, i wspczeni Rosjanie podkrelaj, e typ ich kultury jest bar
dziej europejski ni wschodni, zwaszcza jeeli chodzi o cechy charakteru naro
dowego, ale jednoczenie zwracaj take uwag na fakt, i w ich kraju raczej nie ma
podstaw do rozwoju gospodarki opartej na wzorach zachodnioeuropejskiego libera
lizmu. Konkurencja, indywidualizm i brak interwencji pastwa w sfer ekonomii s
przeciwstawne podstawowym rosyjskim tradycjom 107. Postrzeganie Rosji jako wiata
sytuujcego si pomidzy Wchodem a Zachodem sprzyjao w iatach dziewidzie
sitych renesansowi ideologii eurazjatyckiej. Uznaje si, i eurazjatyzm wyraa si
w specyfice rosyjskiej kultury, w instytucjach spoecznych, takich jak np. gospodar
ka. Ze wzgldu na swoj specyfik wikszo badanych Rosjan (ok. 40%) okrela
o si jako eurazjaci. Powoduje to, i Rosjanie sami postrzegaj swj kraj jako kraj
europejsko-eurazjatycki. Std te rezerwa wobec przyjmowania wzorw zachodnich
i akceptacji dla politycznych koncepcji wsplnego europejskiego domu, wzmac
niana przez wiadomo, i w najbliszej przyszoci perspektywa poczenia Rosji
ze zjednoczon Europ jest niemoliwa do zrealizowania zarwno w politycznych,
jak i ekonomicznych sferach. Ide integracji Rosji z Europ popiera tylko znikomy
procent spoeczestwa rosyjskiego.
Koosow na podstawie bada opinii publicznej ustali, w jaki sposb w wyniku
zmian, ktre nastpiy w Rosji i na wiecie w latach dziewidziesitych, ulegy zna
czcym przemianom rosyjskie wyobraenia o wiecie zewntrznym. Poprawi si
w oczach Rosjan obraz takich krajw i regionw, jak Europa Zachodnia i Chiny, ale
pogorszy si wizerunek krajw Europy rodkowej i Wschodniej, ktre zerway swo
je dotychczasowe zwizki z Rosj orientujc si na UE, znacznie pogorszy si take
obraz wiata muzumaskiego. Wspczesne, postradzieckie, rosyjskie wyobraenia
o wiecie zewntrznym maj kilka charakterystycznych cech: 1 ) oglne pozytywne
nastawienie do wiata zewntrznego i oczekiwanie utrzymywania przyjacielskich

106 M ir gazami Rossijan: mijy i wniesznaja politika, pod red. W. A. Koosowa, M oskwa 2003, s. 67.
107 A. W. Siergiejewa, Rnsskije stereotypypowidenija, tradicii, mentalnost , Moskwa 2006, s. 261.
 stosunkw z innymi krajami; 2) konsumpcyjny westernizm oznaczajcy, i pozy
tywne postrzeganie Zachodu wynika z charakterystycznego dla Rosjan oceniania tych
krajw poprzez ich wysoki poziom ycia, rozwj ekonomiczno-techniczny. Wiodc
rol w ocenach odgrywaj nie problemy stosunkw midzynarodowych i nie proble
my ideologiczne, ale obraz Zachodu jako regionu bogatego, zasobnego, o wysokim
poziomie ycia. Zachd znany jest przede wszystkim dziki zachodnim towarom, rza
dziej dziki kulturze, a problemy polityczne czy te ideologiczne raczej nie wpywa
j na rosyjskie oceny; 3) pacyfizm - rosyjskie spoeczestwo, poprzez traumatycz
ne dowiadczenia konfliktw zbrojnych w Afganistanie i Czeczenii, nastrojone jest
przeciwko dziaaniom zbrojnym. Nie aprobuje ani akcji zbrojnych podejmowanych
przez inne pastwa, ani ewentualnego rosyjskiego zaangaowania poza granicami
kraju. Std te wynika demonizacja NATO, ktre po jego rozszerzeniu o kraje Europy
rodkowo-Wschodniej i akcjach w Kosowie i Jugosawii jest postrzegane jako rdo
zagroenia militarnego i agresor; 4) antyamerykanizm - praktycznie jedynym kra
jem, ktry jest oceniany przez zdecydowan wikszo Rosjan jako nieprzyjacielski,
s USA. Silny antyamerykaski kompleks odgrywa rol odreagowania i ujcia dla
emocji zwizanych z upadkiem ZSRR, znaczc utrat wpyww i prestiu w wiecie;
5) antyislamizm - to nowe zjawisko w rosyjskich nastrojach nie jest moe tak sil
nie rozpowszechnione, jak w krajach Europy Zachodniej i USA, ale liczne konflikty,
ktre objy bye muzumaskie republiki ZSRR (stwarzajc m.in. zagroenie dla y
cia mieszkajcych tam Rosjan), antykaukaskie nastroje, problemy zwizane z kon
fliktem w Afganistanie i dziaalnoci terrorystyczn stay si podstaw dla rozwoju
antymuzumaskich fobii. Muzumaski wiat jest postrzegany coraz czciej jako
obcy i wrogi; 6) pokcydentalizm - w odniesieniu do krajw Zachodu wystpu
je wyrane rozrnienie pomidzy zaprzyjanion dobr Europ, ktra jest bliska
Rosji oraz wrog, z i agresywn Ameryk; 7) peurazjatyzm - podobne zr
nicowanie wystpuje w przypadku postrzegania Wschodu i Azji. O ile stosunek do
muzumaskiego Wschodu stale si pogarsza, o tyle kraje poudniowej i wschodniej
Azji (Chiny, Indie, Wietnam) s postrzegane w kategoriach krajw zaprzyjanionych;
8) znaczce zrnicowanie opinii publicznej wystpuje take w postrzeganiu krajw
WNP. Pojawia si rozam pomidzy Wschodem a Zachodem. Obywatele rosyj
scy najchtniej widzieliby sojusz z najbliszymi im zachodnimi krajami WNP:
Biaorusi, Modawi i Ukrain, a z mniejszym entuzjazmem wypowiadaj si na
temat utrzymywania bliskich zwizkw z wschodnimi krajami WNP: kaukaskimi
i azjatyckimi108.
Elementy te wydaj si czciowo przynajmniej wspgra z ideami i koncepcja
mi politycznymi bdcymi bezporednim rdem decyzji dotyczcych polityki za
granicznej, co wiadczyoby, i u podstaw podejmowanych dziaa ley mentalno
zbiorowa spoeczestwa rosyjskiego, a badania opinii publicznej mog przyczyni
si do lepszego i peniejszego zrozumienia rosyjskich zachowa w sferze stosunkw
midzynarodowych. Przy czym Koosow podkrela, i Rosjanie stali si bardziej
pragmatyczni (szczeglnie modsze pokolenia), a mniej ideologiczni, oczekujc prze
de wszystkim skutecznego dziaania i odbudowy podstawowych wizi pastwowych
i spoecznych, a opinia publiczna w swoich reakcjach i ocenach wiata zewntrznego
wspiera si na trzech podstawowych kryteriach: 1) spoeczno-ekonomicznego powo

108 M ir gazami..., s. 257-258.

299
dzenia; kraje o wysokim poziomie ycia (zwaszcza za Europa Zachodnia) s trakto
wane jako wzr dla Rosji i rdo inwestycji koniecznych do rozwoju ekonomiki kra
ju; 2 ) bezpieczestwa; nieobecnoci lub obecnoci potencjalnych zagroe ze strony
innych pastw; oraz 3) na utrwalonych radzieckich stereotypach, propagandowych
kliszach zakorzenionych w opinii publicznej109.
Wadimir Koosw wsppracowa take z jednymi z najbardziej znanych wsp
czesnych geopolitykw - Gearoidem 0 Tuathailem i Johnem 0 Loughlinem przy
realizacji projektu badawczego Russian geopolitical culture in the wake o f 11/9,
majcym na celu analiz zmian, ktre zaszy w geopolitycznej wizji wiata Rosjan
po zamachach terrorystycznych na Nowy Jork w 2001 r. Efektem tej wsppracy byy
artykuy: A risky westward turn? P utins 11/9 script and ordinary Russians, Europe-
-Asia Studies 2004, vol. 56, nr 1, s. 3-34; Russian geopolitical storylines and public
opinion in wake o f 11/9: a critical geopolitical analysis and national survey, Com
munist and Post-Communist Studies 2004, vol. 37, nr 3, s. 281-318; Russian geo
political culture in the post 11/9 era: the mask o f Proteus revisited, Transactions,
Institute o f British Geographers 2005, nr 30, s. 322-335; The geopolitical orienta
tions o f ordinary Russians: the public opinion analysis, Eurasian Geography and
Economics 2006, nr 47, s. 158-181.
W artykuach tych podjto prb zrozumienia wpywu, jaki wywary ataki terrory
styczne w Nowym Jorku 11 wrzenia 2001 r. na geopolityczne wyobraenia Rosjan,
w jaki sposb ksztatowa si dyskurs publiczny wok tych wydarze oraz w jaki
sposb elity polityczne Rosji manipuloway obrazem atakw terrorystycznych w celu
wytworzenia, sprzyjajcych celom ich polityki wewntrznej, wyobrae geopolitycz
nych narzucanych opinii publicznej.
Zwrcono przede wszystkim uwag, e pierwsze wystpienie telewizyjne prezy
denta Putina 24 wrzenia 2001 r w ktrym zadeklarowa on poparcie dla USA oraz
przystpienie Rosji do koalicji antyterrorystycznej, stao w sprzecznoci z tradycyj
nymi wyobraeniami geopolitycznymi elit i spoeczestwa rosyjskiego Dla tych pier
wszych wojska amerykaskie w Azji rodkowej byy takim samym szokiem, jak dla
Amerykanw byyby rosyjskie bazy wojskowe w Meksyku, a ci drudzy w wikszoci
wychowani zostali w pastwie, dla ktrego USA byo gwnym wrogiem geopoli
tycznym i ideologicznym110. Aby uzasadni swj prozachodni zwrot w polityce za
granicznej, otoczenie prezydenta przez prawie sze miesicy po atakach na WTC
budowao obraz tych wydarze jako amerykaski odpowiednik wojny z fundamen-
talistycznymi bojownikami czeczeskimi. Dziki oddziaywaniu medialnemu i odpo
wiedniemu budowaniu wyobrae geopolitycznych osignito cel, jakim byo zarw
no usprawiedliwienie sojuszu z USA w polityce zewntrznej, jak i usprawiedliwienie
operacji w Czeczenii w polityce wewntrznej.
Analogia atakw 11/9 nie tylko do konfliktu w Czeczenii, ale take porwnanie
islamskiego fundamentalizmu do zagroenia nazistowskiego dla wolnego wiata
pozwolio zbudowa geopolityczny obraz Rosji jako czci wielkiej demokratycz
nej koalicji przeciwko nowemu barbarzystwu. Metafora 11/9 - Czeczenia okazaa
si niezwykle uytecznym skryptem geopolitycznym. Wadze rosyjskie uksztatowa
y wyobraenie, i 11/9 jest globaln wersj konfliktu w Czeczenii, a zbrodnie fun

109 Ibidem, s. 259.

110 J. O Loughlin, G. O Tuathail, V. Kolossov, A risky westward tu rn ? P u tin s 11/9 script and ordi
nary Russians, Europe-Asia Studies 2004, vol. 56, nr 1, s. 4.

300
 damentalistw islamskich s podobne do zbrodni nazistowskich111. Badajc reakcje
opinii publicznej na wydarzenia 11/9 oraz stosunek Rosjan do polityki zagranicznej
Wadimira Putina zwrcono uwag, i cieszy si ona zdecydowanym poparciem spo
eczestwa rosyjskiego, w tym nawet rosyjskich muzumanw, ktrzy bdc bardziej
krytyczni wobec USA aprobowali w wikszoci polityk Putina"2.
Podejmujc si analizy rosyjskich reakcji na wydarzenia 11/9 0 Loughlin, O T ua-
thail i W. Koosow podjli si take prby dugoterminowej analizy, jak ksztatowa
si obraz wydarze 11/9 w mediach i w dyskursie geopolitycznym w Rosji oraz jak
obraz wydarze 11/9 wpyn na wybr strategii midzynarodowej. W pocztkowym
okresie, bezporednio po atakach, podstawowa, oficjalna wersja wydarze brzmiaa,
i ataki na WTC byy bezprecedensowym aktem agresji i czci midzynarodo
wego terroryzmu dziaajcego ponad granicami pastw. Terroryzm ogoszono pla
g XXI w., a Rosj pierwsz ofiar tej plagi. Ataki uznano za szans zjednoczenia
demokratycznego wiata zachodniego, ktrego czci jest Rosja, wok wsplnego
wroga. Wizja ta bya upowszechniana przez mass media113.
Szybko jednak w dyskursie geopolitycznym pojawia si wizja sceptyczna, ktra
11/9 traktowaa jako pojedynczy akt terroru skierowany przeciwko USA, ktrego
znaczenia Rosja nie powinna przecenia. Zachd i Rosja stoj w obliczu zagroenia
terroryzmem, ale Rosjanie maj ponadto swoje wewntrzne problemy, na ktrych
powinni si koncentrowa. Pojawienie si Al-Kaidy jest odpowiedzi na ameryka
skie denie do hegemonii i polityk unilateralizmu. Sceptycy uwaali, i w swo
jej geopolitycznej strategii Rosja powinna wykorzysta moment uzyskania reduk
cji dugw, przyjcia do WTO, utrzymania wysokich cen ropy i zakoczenia wojny
w Czeczenii"4.
I wreszcie trzecie stanowisko, ktre uzupeniao dyskurs geopolityczny wok
wydarze 11/9, to stanowisko antyamerykaskie (powszechne zwaszcza w mediach
zwizanych z Komunistyczn Parti Federacji Rosyjskiej i nacjonalistami rosyjskimi),
w ktrym uznawano, i to amerykaski terroryzm pastwowy i imperializm spro
wokoway wydarzenia 11/9, a USA wykorzystuj ataki terrorystyczne jako pretekst
do rozszerzenia swojej supremacji w wiecie. Wojna w Afganistanie jest kolejn im
perialn wojn Ameryki i stwarza zagroenia dla rosyjskich sfer wpyww w Azji
rodkowej. Wrogami Rosji s zarwno islamscy fundamentalici, jak i ameryka
ski imperializm wystpujcy w geopolitycznych pismach Zbigniewa Brzeziskiego
i Henryego Kissingera. Geopolityczn strategi Rosji powinno sta si wykorzysta
nie problemw USA do utrzymania swojego samoistnego statusu m ocarstwowego"5.
Te trzy stanowiska stanowiy ramy geopolitycznego dyskursu wok wydarze
11/9 i ksztatoway gwne wyobraenia geopolityczne zwizane z atakami w Nowym
Jorku. Wraz ze zmian sytuacji midzynarodowej, a zwaszcza po inwazji wojsk USA
na Irak, z dyskursu publicznego stopniowo zacza znika pierwsza, oficjalna wersja,
ktra nie miaa ju wsparcia mass mediw i administracji pastwowej, a wyobrania

111 Ibidem , s. 7-8.

112 Ibidem, s. 22.
113 J. O Loughlin, G. O Tuathail, V. Kolossov, Russian geopolitical storylines and public opinion in
the wake o f 11/9: a critical geopolitical analysis and national survey, Comm unist and Post-Communist
Studies 2004, nr 37, s. 285-290.
114 Ibidem, s. 290-293.
115 Ibidem, s. 293-298.

301
geopolityczna elit i spoeczestwa zostaa zdominowana przez bardziej sceptyczne
nastawienie wobec amerykaskiej wojny z terrorem "6.
Prace Koosowa stanowi wany element rosyjskiej myli geopolitycznej. Ich war
to wynika z nawizywania do najnowszych, wiatowych nurtw w rozwoju dyscy
pliny oraz z faktu, i przynosz one wiedz dotyczc zmian w sferze aksjologii
i postrzegania otoczenia zewntrznego. Tosamo kadego kraju zawiera w sobie
obrazy, wyobraenia i postrzegania otoczenia zewntrznego, innych krajw i spo
ecznoci, na ktrych podstawie ksztatuje si przeciwiestwo my-oni. Przedstawie
nie i obrazy wiata zewntrznego, innych krajw i spoecznoci nie s statyczne, ale
zmieniaj si w zalenoci od przemian zachodzcych zarwno w kraju, jak i w po
strzeganych podmiotach. Staj si one istotne w badaniu danego spoeczestwa, po
niewa do pewnego stopnia s odzwierciedleniem problemw danej zbiorowoci.
Artykuy Kooowa przynosz dobrze udokumentowan wiedz dotyczc proble-
maw postrzegania wiata zewntrznego przez rosyjskich obywateli. Koncentracja na
badaniu geopolitycznych wyobrae Rosjan jest zgodna z dominujcymi trendami
w politologii, w ktrej coraz czciej jest rozwijana aksjologiczna analiza decyzyjna,
zakadajca, e wszystkie decyzje polityczne s przede wszystkim funkcj zaakcepto
wanego przez decydentw systemu wartoci ideologicznych, politycznych czy moral
nych, a cele dziaania politykw stanowi bezporedni funkcj sfery aksjologicznej.
Sposb, w jaki ludzie i grupy definiuj sytuacj, wpywa na ich wzajemne interakcje.
Sfera stosunkw midzynarodowych jest ksztatowana przez dziaajce podmioty, kt
re podejmujc dziaania zmierzajce do zaspokojenia swoich potrzeb i realizacji inte
resw, wchodz w interakcje z innymi, interpretujc na swj wasny sposb otoczenie
zewntrzne i dostosowujc do tego swoje dziaania. Swoiste dla kadego podmiotu
postrzeganie i interpretacja wiata zewntrznego stanowi podstaw wszelkiej ak
tywnoci i podejmowanych dziaa. Rozumienie i wyjanianie motyww zachowania
podmiotw w rodowisku midzynarodowym wymaga analizy specyficznego postrze
gania wiata przez badany podmiot i dokonywanych interpretacji wydarze. Publika
cje Koosowa dostarczaj wartociowej wiedzy o rosyjskich wyobraeniach o wiecie
zewntrznym. Jego analizy powicone rosyjskiej opinii publicznej i dominujcym
w niej wyobraeniom geopolitycznym sjednym z najbardziej wartociowych elemen
tw wspczesnej rosyjskiej myli geopolitycznej, a sam Koosow jednym z najlepiej
rozpoznawanych poza rosyjskimi granicami wspczesnych rosyjskich geopolitykw.
Wan rol w rosyjskiej krytycznej myli geopolitycznej odgrywa take Dymitr
Zamiatin, rosyjski geograf i autor takich prac, jak Modelirowanije geograficzeskich
obrazow: prostranstwo gumanitarnoj geografii (Moskwa 1999), W astprostranstwa
i prostranstwo wasti (Moskwa 2004) oraz redaktor wyboru tekstw Imperija pro
stranstwa. Chrestomatijapo geopolitikie i geokulturie Rossii (Moskwa 2003). Podob
nie jak w przypadku Koosowa prace Zamiatina wyrniaj si podejmowan tema
tyk i krytycznym podejciem do bada geopolitycznych, nawizujc do wiatowych
trendw rozwoju tej dyscypliny, koncentrujc si na wyobraeniach przestrzennych
dominujcych w rosyjskiej opinii publicznej. Zamiatin stara si skupi swoj uwag
na przedstawieniu obrazw geograficznych obecnych w rosyjskim spoeczestwie,
mitw zwizanych z rosyjsk przestrzeni i ich wpywu na postrzeganie wiata. Wy
chodzc z zaoenia, i otaczajca czowieka przestrze jest wytworem spoecznym

116 Ibidem, s. 315.

302
(spoecznie konstruowanym), gwnym polem jego zainteresowania jest ksztatowa
nie si obrazw geograficznych i ich wpyw na ycie spoeczne, a take na podejmo
wane decyzje polityczne.
Rosyjski badacz pisze, i system dominujcych w danym spoeczestwie obrazw
geograficznych kreuje specyficzn przestrze geograficznych wyobrae (przestrze
metageograficzna), ktra stanowi podstaw dla uformowania si geopolitycznych
i polityczno-geograficznych przekona danej grupy spoecznej. Zatem aby zrozumie
polityk zagraniczn Rosji, trzeba zrozumie, w jaki sposb Rosjanie postrzegaj sa
mych siebie i wiat zewntrzny, jaka jest geopolityczna mapa wiata funkcjonujca
w wyobraeniach rosyjskich elit i spoeczestwa, w jaki sposb ksztatuje si rosyj
ska wyobrania geopolityczna. Uznaje te, i przedstawienia wiata zewntrznego,
mity, stereotypy, obawy, frustracje s o tyle istotne w badaniu danego spoeczestwa,
i s do pewnego stopnia zwierciadem problemw danej zbiorowoci.
Zamiatin osi siatki badawczej swoich geopolitycznych analiz uczyni pojcie
geopolitycznych obrazw (GPO - geopoliticzeskij obraz). Geopolityczne obrazy
s czci geograficznych obrazw kraju. Geograficzny obraz stanowi spoeczne
wyobraenia i przekonania dotyczce jakiego terytorium, regionu, czy te pastwa.
Formuuj si one i s przedstawiane za pomoc rnorodnych geograficznych poj.
Na przykad geopolityczny obraz Rosji formuuje si za pomoc takich geograficz
nych poj, jak Zachd i Wschd, Europa i Azja, Eurazja, czy te Sybe
ria. W obrbie geograficznych przedstawie danego kraju mieszcz si take tzw.
parageograficzne obrazy, ktrych specyfika polega na tym, i budowane s one dziki
przenikaniu si poj geograficznych oraz pozageograficznych.
Jednym z takich parageograficznych obrazw s obrazy geopolityczne - GPO.
Pod pojciem GPO Zamiatin rozumie ukierunkowane i wyranie ustrukturyzowane
przedstawienia (wyobraenia) o geograficznej przestrzeni, zawierajce najbardziej
wyraziste i zachowane w pamici zbiorowej symbole, znaki, obrazy i charaktery
styczne cechy okrelonych terytoriw, krajw, regionw, znakujce je z polityczne
go punktu widzenia. GPO stanow swojego rodzaju polityczny metaobraz lecy
u podstaw dziaania politycznego. Zamiatin uzna, i najwaniejsz rol peni tzw.
kluczowe obrazy geopolityczne, ktre w najwikszym stopniu strukturyzuj wyob
rani przestrzenno-poltyczn. Obrazy geopolityczne jako kluczowa dla danego spo
eczestwa forma opisania i uporzdkowania przestrzeni za pomoc geopolityki s
przenoszone na realn polityczn map wiata, stajc si podstaw dla pojawienia si
specyficznych koncepcji geopolitycznych. Rosyjski geograf zwraca uwag, i system
dominujcych w danym spoeczestwie obrazw geograficznych kreuje specyficzn
przestrze geograficznych wyobrae (przestrze metageograficzna), ktre stanowi
podstaw do uformowania si geopolitycznych i polityczno-geograficznych przeko
na danej grupy spoecznej. Zatem aby zrozumie polityk zagraniczn Rosji, trzeba
zrozumie, w jaki sposb Rosjanie postrzegaj samych siebie i wiat zewntrzny, jaka
jest geopolityczna mapa wiata funkcjonujca w wyobraeniach rosyjskich elit i spo
eczestwa, w jaki sposb ksztatuje si rosyjska wyobrania geopolityczna. Uzna
je te, i przedstawienia wiata zewntrznego, mity, stereotypy, obawy, frustracje s
o tyle istotne w badaniu danego spoeczestwa, i s do pewnego stopnia zwierciad
em problemw danej zbiorowoci.
Bardzo wan prac Zamiatina jest ksika Imperijaprostranstwa. Chrestomatija
p o geopolitikie i geokulturie Rossii. Jest to autorski wybr rnorodnych publikacji

303
 powiconych problemowi rosyjskiej przestrzeni. Zamiatin wybra z bogatej spucizny
kulturowej Rosji te fragmenty prac, ktre wyday mu si najbardziej oddziaywajcymi
na rosyjskie wyobraenia przestrzenne, na obraz samej Rosji w oczach jej obywateli,
jak i obraz zagranicy. Mamy tu do czynienia z tekstami takich autorw, jak: mnich Fi-
loteusz, Aleksander Puszkin, Mikoaj Fiedotow, Mikoaj Gogol, Fiodor Tiutczew, Fio
dor Dostojewski, Aleksander Soenicyn, Micha Lermontow, Mikoaj Danielewski,
Aleksy Chomiakow, Konstanty Leontjew, Mikoaj Bierdiajew, Wadimir Nabokow,
Antoni Czechow, Wienamin Tien-Szaski, Wasyl Rozanow, Pawe Miliukow, Mikoaj
Turbiecki, Wadimir Soowiew i wielu innych. Celem Zamiatina byo opisanie i uka
zanie specyfiki i rnorodnoci rosyjskiego terytorium. Opis i charakterystyka ro
syjskiej przestrzeni s zawarte nie tylko w pracach o charakterze geograficznym, ale
przede wszystkim pisarzy, poetw, filozofw i historykw. To wanie ich prace miay
decydujcy wpyw na uksztatowanie si geograficznych i geopolitycznych obrazw
R osji"7. Ten przegld rosyjskiej kultury wraz z komentarzem Dymitra Zamiatina daje
moliwo zrozumienia, jakie elementy kulturowe, jakie tradycje wpyny na rosyj
skie postrzeganie wiata i w jaki sposb ksztatowa si i ewoluowa rosyjski obraz
samych siebie i swojego otoczenia. Odwoujc si do literatury oraz tradycji kulturo
wej Zamiatin ukazuje te elementy, ktre w najwikszym stopniu wyznaczaj horyzont
rosyjskiego mylenia geopolitycznego. Praca Zamiatina daje moliwo zrozumienia
rosyjskiego sposobu postrzegania wiata, ukazujc zawarte w kulturze narodowej
podstawowe wyobraenia przestrzenne. Przynosi ona wiedz o rosyjskich obawach i
aspiracjach wobec wiata zewntrznego i dostarcza wiedzy niezbdnej do zrozumie
nia rosyjskiego, czsto zmitologizowanego, pojmowania przestrzeni.
W sposb szczegowy tematyk geograficznych obrazw w Rosji Zamiatin podj
w pracy W astprostranstwa iprostranstwo wfasti. Rosyjski uczony podj si w niej
analizy waciwoci i prawidowoci ksztatowania si i funkcjonowania sieci obrazw
geograficznych na rnych poziomach spoecznej i politycznej aktywnoci czowieka.
Wychodzc z zaoenia, i tosamo kadego kraju zawiera w sobie obrazy, wyobrae
nia i postrzeganie otoczenia zewntrznego, innych krajw i spoecznoci, na podstawie
ktrego ksztatuje si przeciwiestwo my - o n i, podj si analizy rosyjskich obra
zw geograficznych. Podkrela przy tym, i przedstawienia i obrazy wiata zewntrz
nego nie s statyczne, ale zmieniaj si w zalenoci od przemian zachodzcych zarw
no w kraju, jak i w postrzeganych podmiotach. Analizowa dynamik geopolitycznych
obrazw we wspczesnej Rosji w latach 1991-2001, a wic w okresie kluczowym dla
uksztatowania si obecnej rosyjskiej tosamoci. Podkrela przy tym, i konceptuali-
zacja geopolitycznej przestrzeni Rosji zwizana jest przede wszystkim z charakterem
tych kluczowych obrazw geopolitycznych zakorzenionych w wiadomoci spoecznej.
Kluczowymi geopolitycznymi obrazami Rosji, ktre w najwikszym stopniu
ksztatuj wyobrani geopolityczn Rosjan, a tym samym porednio ich zachowania
w rodowisku midzynarodowym, s wedug Zamiatina:
1) wyobraenie Rosja-wyspa - obraz specyficzny, poniewa reprezentujcy izola-
cjonizm geopolityczny i ukierunkowanie na autarkiczny rozwj wewntrzny. We
dug Zamiatina wyobraenie o Rosji jako o osobnej wyspie szczegln rol zaczo
odgrywa podczas pierwszej kadencji Putina, a jego znaczenie wynikao z rozcza
rowania atlantyzmem i eurazjatyzmem;

117 Imperija prostranstwa. Chrestomatija..., s. 9-11.

304
2) Rosja-Eurazja - kolejny z kluczowych obrazw Rosji zakorzenionych w wia
domoci spoecznej, jego dominacja w sferze polityki bya szczeglnie widoczna
w okresie, kiedy funkcj ministra spraw zagranicznych obj Jewgienij Primakow;
3) Rosja i Europa, czyli Rosja jako Europa - obraz ten by dominujcy, a zarazem
kluczowy dla ksztatowania rosyjskiej tosamoci i polityki w pierwszym okresie
transformacji ustrojowej przeomu lat osiemdziesitych i dziewidziesitych;
4) Rosja jako Bizancjum - obraz Rosja-Bizancjum jest budowany na podstawie cywi
lizacyjnej i jego kluczowe znaczenie w wyobraeniach przestrzennych Rosji wyni
ka z faktu przynalenoci Rosji do bizantyskiego krgu kulturowego;
5) Rosja jako Europa Wschodnia - niezalenie od tego, i pojcie Europy Wschodniej
jest niejednoznaczne, to obraz ten silnie wpyn na postrzeganie Rosji jako kraju
przynalenego do tej czci wiata i dzielcego z nim wsplne dzieje i problemy118.
Zamiatin przyj zaoenie, i z uwagi na rol tych kluczowych GPO naley pod
j prb zrozumienia dynamiki ich powstawania, a geopolityka powinna by prb
krytycznej analizy przedstawie przestrzennych lecych u podstaw dziaa politycz
nych. Poczy on analiz dominujcych obrazw geopolitycznych z przeksztacenia
mi zachodzcymi w ramach polityki zagranicznej Rosji.
Prace Zamiatina stanowi szczeglnie wany dorobek wspczesnej rosyjskiej
geopolityki. Jako jednemu z niewielu rosyjskich akademikw podejmujcych proble
matyk geopolityczn udao mu si uciec od niebezpieczestwa ideologizacji i pseu-
dointelektualnych rozwaa dotyczcych rosyjskiej misji w wiecie. Jego dorobek
badawczy stanowi znakomite wprowadzenie do zrozumienia rosyjskich wyobrae
0 wiecie, a tym samym pozwala zrozumie rda rosyjskich zachowa w rodo
wisku midzynarodowym. W ujciu tym tradycyjny dla geopolityki sposb analizy
w kontekcie takich cech podmiotu, jak jego wielko, potencja, usytuowanie itp.
zosta uzupeniony o kontekst historyczno-kulturowy badanych zjawisk, pozwalajcy
zrozumie dynamik ksztatowania si rosyjskich kodw i wyobrae geopolitycz
nych, ktre w decydujcy sposb wpywaj na postrzeganie samego siebie i wiata
zewntrznego. Swoiste dla kadego podmiotu postrzeganie samego siebie i zwiza
na z tym interpretacja wiata zewntrznego stanowi podstaw wszelkiej aktywnoci
1podejmowanych dziaa.
Refleksja badawcza nad wiatem subiektywnych wyobrae ma na celu polepsze
nie jakoci bada nad rodowiskiem midzynarodowym i wiksze wyczulenie teorii
pod ktem rozumienia. Pozwala ona bowiem tumaczy zalenoci midzy struk
tur spoeczn a ustrojem politycznym, a take midzy warunkami geopolitycznymi
a polityk pastwa w sposb niejednowymiarowy. Ta sama struktura lub te same
warunki rodzi mog rne stosunki polityczne w zalenoci od tego, jaki jest typ
tosamoci danego podmiotu. Jak wskazuje si w literaturze przedmiotu, badacze
stosunkw midzynarodowych powinni unika skrajnych stanowisk, poszukujc
raczej umiarkowanej pozycji pomidzy obiektywizmem lub subiektywizmem, czy
stym wyjanianiem lub czystym rozumieniem. Za wzr moe suy definicja Maxa
Webera, ktry zdefiniowa socjologi jako nauk, ktra dziki interpretacji dy do
zrozumienia dziaania spoecznego, aby w ten sposb doj do wyjaniania jego prze
biegw i skutkw 119.

118 D. Zam iatin, W ast'prostranstwa..., s. 192-194.

119 M. Weber, Gospodarka i spoeczestwo, Warszawa 2002, s. 6.

305
 Wpyw geopolityki krytycznej na rosyjskich badaczy przyczyni si do powstania
wartociowych poznawczo prac z zakresu geopolityki, przynoszcych wiedz o ro
syjskich wyobraeniach geopolitycznych lecych u podstaw aktywnoci politycznej.
Zainteresowanie geopolityk krytyczn wiadczyo o znajomoci nowoczesnych nur
tw badawczych i o tym, i geopolityka w Rosji to nie tylko zideologizowane prby
analizy rosyjskiego pooenia geopolitycznego, nawizujce do koncepcji z dziewit
nastego i pocztkw dwudziestego wieku Mahana, Mackindera, czy te Haushofe-
ra. Bya to take reakcja na prace zachodnich geopolitykw analizujcych rosyjskie
wyobraenia geopolityczne120. Rosyjscy uczeni podejmujc si analizy dominujcych
w ich kraju wyobrae geopolitycznych wnieli istotny wkad do zrozumienia istoty
rosyjskiego mylenia geopolitycznego. Zwolennicy koncepcji geopolityki krytycz
nej wskazywali, i nie istnieje ,jedna rosyjska geopolityka, ale wystpuje mnogo
przedstawie i obrazw wewntrz spoeczestwa. Geopolityka to zarwno pogldy
i dziaalno elit politycznych, ale take przedstawienia przestrzenne funkcjonuj
ce w ramach opinii publicznej. Dziki swojej wielowymiarowej analizie geopolity
ka krytyczna stanowi, obok geoekonomizmu, chyba najciekawszy nurt w rosyjskiej
geopolityce i jest znaczc pomoc w krytycznej analizie rosyjskiej szkoy mylenia
geopolitycznego.
Rosyjskageopolitykakrytycznajest wanym poznawczo elementem rosyjskiej szko
y geopolityki. Jej znaczenie polega przede wszystkim na tym, i przynosi ona wie
dz o tym, jak Rosjanie postrzegaj wiat. Dzisiejsza rosyjska tosamo znajduje si
w okresie transformacji, co powoduje, e stanowi ona kompleks kontrowersyjnych
i czsto sprzecznych wyobrae, co utrudnia jej badania. Niemniej jednak podjty
przez rosyjsk geopolityk krytyczn problem sposobu postrzegania przez Rosjan sa
mych siebie i swojego miejsca w wiecie, a take problem archetypw kulturowych
i tzw. kluczowych obrazw geopolitycznych, pozwala zrozumie rda rosyjskich
idei geopolitycznych. Wydaje si, i bez znajomoci rosyjskiej geopolityki krytycznej
rozwaania dotyczce rnych nurtw rosyjskiej szkoy geopolitycznej s w duym
stopniu jaowe. Podejcie krytyczne pozwala natomiast zrozumie rda idei geopo
litycznych i powiza je z dominujcymi wrd Rosjan wyobraeniami wiata.
Krytyczna analiza rosyjskich wyobrae geopolitycznych pozwaa dokona pew
nych uoglnie dotyczcych rosyjskich wyobrae geopolitycznych. Na przeomie
XX i XXI w. czynnikami, ktre w decydujcym stopniu wpywaj na ksztatowa
nie si obrazu wiata zewntrznego i miejsca w nim Rosji, a tym samym wywieraj
wpyw na ksztatowanie si polityki zagranicznej Rosji, stay si: 1) dezintegracja
ZSRR; 2) kryzys spoeczno-ekonomiczny lat dziewidziesitych; 3) charakter przy
wdztwa politycznego (elity polityczne wspczesnej Rosji zostay uksztatowane
jeszcze w okresie istnienia ZSRR i wywodz si z nomenklatury partyjnej KPZR);
4) zmiany w ukadzie wiatowych si (dominujca rola USA jako wiatowego
lidera)121. W ramach tych wyzwa i bodcw zacz si ksztatowa nowy obraz
wspczesnego wiata i jego postrzegania (a take roli w nim Rosji). Na proces ten
swj wpyw wywiera ponadto kilka znaczcych elementw: 1) bolesna reakcja Ro
sjan na rozpad bipolarnego porzdku midzynarodowego i utrat przez Rosj statusu

120 Por. J. O Loughlin, Geopolitical fantasies, national strategies and the ordinary Russians in the
post-communist era, Geopolitics 2001, vol. 6, nr 3, s. 17-48; G. Smith, The post-soviet states: mapping
the politics o f transition, Londyn 1999.
121 A. Arbatov. Russia's foreign policy alternatives, International Security 1993, vol. 18,nr 2 , s. 6-8.

306
 supermocarstwa; 2) silny kryzys tosamoci i brak spjnych wyobrae o wiecie po
wodujcy, i rne grupy spoeczne, etniczne czy te regionalne inaczej widz rol
i miejsce Rosji w wiecie; 3) zoona sytuacja wewntrzna zwizana z kryzysem in
stytucji pastwa i koniecznoci modernizacji kraju122.
Rosyjska geopolityka krytyczna naley przede wszystkim do dyskursu akademi
ckiego i jest to bardzo specyficzny nurt w ramach rosyjskiej myli geopolitycznej.
Podejcie krytyczne koncentruje si przede wszystkim na prbach ukazania strate
gicznego znaczenia geograficznych wyobrae w aktywnoci midzynarodowej
i ksztatowaniu strategii polityki zagranicznej pastwa. Gwnym zadaniem geopo
lityki krytycznej jest ukazanie manipulatywnego charakteru wyobrae przestrzen
nych i ich demitologizacja. Rosyjscy zwolennicy koncepcji geopolityki krytycznej
podkrelaj, i nie istnieje jedna geopolityka, ale wystpuje mnogo przedstawie
i obrazw wewntrz rosyjskiego spoeczestwa. Dla krytycznej szkoy geopolityka
to zarwno pogldy i dziaalno elit politycznych, ale take przedstawienia prze
strzenne funkcjonujce w ramach opinii publicznej. Rosyjscy geopolitycy krytyczni
nie buduj klasycznych scenariuszy geopolitycznych i nie podejmuj rozwaa do
tyczcych miejsca i roli Rosji w wiecie. Zajmuj si przede wszystkim problemem
zmian w sferze aksjologii i postrzegania otoczenia zewntrznego, koncentrujc si
na analizie opinii publicznej jako autonomicznego, aktywnego i wpywowego pod
miotu procesw politycznych. Jest to wiedza akademicka, teoretyczna refleksja nad
podstawowymi obrazami geopolitycznymi ksztatujcymi wyobrani polityczn ro
syjskiego spoeczestwa i elit politycznych. Jest to wany element bada nad spoe
czestwem rosyjskim, gdy ukazuje dominujce stereotypy oraz mity wystpujce
w sposobie postrzegania przez Rosjan samych siebie oraz otoczenia zewntrznego.
Jest to wiedza wartociowa, wolna od zaangaowania ideologicznego, bdca cz
ci dyskursu akademickiego powiconego procesom identyfikacji spoecznej, ktra
w Rosji nastpuje w warunkach kryzysu ekonomicznego, niestabilnoci politycznej,
braku spjnoci zachowa, sprzecznoci w dziaaniach wadzy i obywateli. Z uwa
gi na swoj warto prace geografw takich jak Wadimir Koosow czy te Dymitr
Zamiatin zasuguj na zainteresowanie w znacznie wikszym stopniu ni publikacje
powstae w ramach pozostaych nurtw w rosyjskim myleniu geopolitycznym i wy
daje si, i budujc wiedz o wspczesnej Rosji nie sposb pomin prac rosyjskich
geopolitykw krytycznych.

122 Mir gazami..., s. 58.

'
 Z a k o c z e n ie

Geopolityk czsto rozumie si jako teori wyjaniania zjawisk politycznych czyn

nikami geograficznymi1 uznajc, i jest to interdyscyplinarna dyscyplina naukowa
zajmujca si relacjami czasoprzestrzennymi wystpujcymi midzy pastwami i ich
zgrupowaniami, czy te analiz zmiennych ukadw na niezmiennej przestrzeni2. We
wspczesnych dyskusjach powiconych geopolityce uznaje si, e jest ona take
czym wicej. Jest ona raczej form dyskursu spoecznego, jest to kulturowo i poli
tycznie rnorodna droga suca badaniu i pisaniu o geografii i stosunkach midzy
narodowych3. Geopolityka jako praktyka polityczna i kulturowa dostarcza ludziom
partykularnego sposobu widzenia wiata. Za porednictwem metafor i opisw geo
graficznych, takich jak Zachd, heartland, elazna kurtyna, trzeci wiat, czy
te Rosja-Eurazja dostarcza przewodnika po wiecie, porzdkujc jego przestrze.
Hipotezy geopolityczne nie s ani neutralne, ani obiektywne, ale s zalene od przy
jtych podstaw, ktre mona okreli jako metapolityczne, takich jak systemy war
toci, ktre wpywaj na ocen wasnych interesw, rodowiska, wasnego przezna
czenia i przyszoci systemu midzynarodowego4.
Badacze podejmujcy problem ksztatowania si koncepcji polityki zagranicznej
danego podmiotu midzynarodowego najczciej koncentruj si na warstwie czysto
politycznej, tzn. bezporednio zwizanej z praktycznymi dziaaniami polityczny
mi, czsto ignorujc moralno-kulturow stron rywalizacji o zdominowanie polityki
zagranicznej pastwa przez dan strategi polityczn. Jednake w geopolityce nauka,
ideologia i praktyka polityczna (strategia dziaania pastwa) mocno si przenikaj
i nie da si tych sfer od siebie jednoznacznie oddzieli, gdy geopolityka aspirujc
do miana nauki (twrca terminu geopolityka Rudolf Kjellen pisa, i geopolityka jest
to nauka o pastwie jako o organizmie geograficznym lub zjawisku przestrzennym)
i majc ambicj kreowania polityki zagranicznej pastwa (genera Karl Haushofer,
twrca niemieckiej szkoy geopolityki uznawa geopolityk za nauk o geograficznym
uwarunkowaniu procesw politycznych, ktra m.in. okrela zwizki wydarze poli
tycznych z ziemi i opierajc si na szerokiej bazie geograficznej, inspiruje polityczn
dziaalno pastwa) jest jednoczenie mocno zakorzeniona w subiektywnych (ideo
logicznych) wyobraeniach dotyczcych oceny wasnego miejsca w wiecie i zwi
zanych z nim interesw (francuski geograf Yves Lacoste uwaa, i geografia peni
rol ideologiczn, dostarczajc obywatelom wiedzy na temat ich pastwa, otoczenia
i wiata zewntrznego, budujc ich wiedz o wiecie oraz zwraca uwag na kluczo

1 Por. Leksykon politologii, pod red. A. Antoszewskiego i R. Herbuta, W rocaw 2002, s. 112.
2 Por. L. Moczulski, Geopolityka, W arszawa 1999, s. 30, 75.
3 G. O 'Tuathail, S. Dalby, P. Routlege, The geopolitics reader, Londyn 1998, s. 3.
4 C. Jean, Geopolityka, W rocaw 2003, s. 41.

309
 w rol ideologii w badaniach geopolitycznych, gdy poprzez analiz ideologii, czy
li przyjtych partykularnych wizji wiata, mona zrozumie, co determinuje wybr
okrelonej strategii). Wskazuje si, i w opracowaniu kadej hipotezy geopolitycznej
mona zawsze wyrni trzy momenty. Po pierwsze naley przeprowadzi moliwie
najbardziej obiektywn analiz wielkich tendencji rodowiskowych. Drugi moment
stanowi okrelenie, oczywicie subiektywne, interesw oraz weryfikacja obranych
celw i polityk. Po trzecie powinna odby si akcja informacyjna i propagandowa,
suca uzyskaniu poparciu wewntrznego niezbdnego do przeprowadzenia zamie
rzonego dziaania5.
Tworzenie hipotez geopolitycznych, scenariuszy moliwego jutra i alternatywnych
rozwiza jego ksztatowania ma wymiar zarwno ideologiczny, scjentystyczny, jak
i praktyczny. W ksztatowaniu si dyskursu geopolitycznego bior udzia elity spo
eczne, dziennikarze, mass media, akademicy, postacie wiata kultury, organizacje po
zarzdowe, inteligencja, osoby publiczne, a take elity polityczne, ktre dyskurs geo
polityczny przenosz do programw politycznych partii oraz debat parlamentarnych
i wreszcie samo pastwo, czy te najwaniejsze organizacje i agendy pastwowe,
ktre przemawiaj do wyobrani spoecznej za porednictwem oficjalnych doku
mentw, w ktrych okrelaj podstawowe priorytety i interesy narodowe. Wpyw na
jego ksztatowanie wywieraj zatem zarwno ideologowie, czy te osoby reprezentu
jce okrelone postawy ideowe, naukowcy i analitycy rodowiska midzynarodowe
go, a take praktycy polityczni prowadzcy polityk zagraniczn pastwa. Ksztatuj
oni geopolityczn map wiata funkcjonujc w opinii publicznej i uzasadniaj lub
krytykuj dziaania praktyczne prowadzone na arenie midzynarodowej. Nie istnieje
jedna geopolityka, ale wystpuje mnogo przedstawie i obrazw wewntrz spo
eczestwa. Geopolityka to zarwno pogldy i dziaalno elit politycznych, ale take
przedstawienia przestrzenne funkcjonujce w ramach opinii publicznej.
We wspczesnym wiecie wyranie widoczny jest renesans mylenia o rodo
wisku midzynarodowym w kategoriach geopolitycznych. Spowodowane jest to
wieloma czynnikami: kocem ideologii wiata dwubiegunowego; zastpieniem adu
jataskiego nieadem narodw; trudnociami we wprowadzeniu nowego adu wia
towego; rozbiciem blokw; wiksz autonomi rednich potg, spowodowan frag-
mentaryzacj systemu midzynarodowego; przeciwstawieniem si globalizmowi oraz
wspzalenoci pomidzy gospodark a spoeczestwem informacyjnym - tak
zwan bakanizacj wiata i nacjonalizmw etnicznych; wpywem na system mi
dzynarodowy tak nowych technologii wojskowych, jak i technologii wytwarzania
bogactw; pojawieniem si nowych aktorw midzynarodowych, jakimi s kraje Azji
Poudniowo-Wschodniej, fundamenta!izmy, religie, przedsibiorstwa ponadnarodo
we: zjednoczeniem Niemiec i jego reperkusjami dla rwnowagi europejskiej i wiato
wej; wreszcie modyfikacjami, ktrym podlegaj gwni aktorzy areny midzynarodo
wej, czyli pastwa narodowe - erodowane od gry przez instytucje ponadnarodowe,
od dou przez lokalizmy, regionalizmy i trybalizmy oraz, na flankach, przez potne
siy transnarodowe ekonomiczne, finansowe i informacyjne, ktrych poczone efek
ty dziaania zmieniaj zarwno istot, jak i samo pojcie suwerennoci6.

5 Ibidem , s. 42.
6 C. Jean, op. cit., s. 34-35.

310
 Nieokrelona wieloznaczno, jaka zdominowaa rodowisko midzynarodowe oraz
wielo niekontrolowanych zjawisk i procesw skaniay do refleksji i stawiania no
wych pyta. Pojawio si zapotrzebowanie na swoist wyobrani geopolityczn,
za pomoc ktrej mona byoby opisa dokonujce si zmiany i analizowa wyania
jcy si nowy ad polityczny. Problematyka geopolitycznych zmian zachodzcych
w wiecie szczeglne zainteresowanie budzia w dwch krajach, na ktre w najwik
szym stopniu oddziayway przemiany globalne. Byy to po pierwsze Stany Zjedno
czone, ktre w wyniku rozpadu ZSRR zostay jedynym supermocarstwem na arenie
wiatowej i musiay na nowo okreli swoj rol w rodowisku midzynarodowym,
a po drugie Federacja Rosyjska, ktra przeywajc gwatowny kryzys cywilizacyjny
bdcy skutkiem rozpadu ZSRR stana przed fundamentalnym pytaniem o rol odro
dzonej, demokratycznej Rosji w zglobalizowanym wiecie i musiaa dokona na no
wo interpretacji otoczenia zewntrznego.
Na tle wiatowego renesansu geopolityki rosyjska myl geopolityczna zdecydo
wanie wyrnia si swoj specyfik przede wszystkim ze wzgldu na wag, jak przy
wizuj Rosjanie do geopolityki, gdy mona spotka si w rosyjskich publikacjach
nawet ze stwierdzeniem, i geopolityka jest jedn z najwaniejszych nauk spoecz
nych XXI w.7 Nie mona jej pojmowa jedynie jako dziedziny bada naukowych
i stosowanych, ktrej zadaniem jest wypracowanie strategii bezpieczestwa kraju,
a tym samym przyczynienie si do formowania praktycznej polityki pastwa z punktu
widzenia elementw przestrzennych (geograficznych), gdy rosyjscy myliciele geo
polityczni nie ograniczaj si wycznie do prac nad teoretycznymi zagadnieniami
rosyjskiej polityki zagranicznej i organizacj systemu stosunkw midzynarodowych
po zimnej wojnie, ale podejmuj take problemy cywilizacyjnej tosamoci Rosji,
sensu rosyjskich dziejw, a take staraj si niekiedy budowa caociowe manifesty
polityczno-programowe, w ktrych geopolityka peni rol interpretacji otoczenia ze
wntrznego i problemw polityki zagranicznej pastwa. Dlatego te mona uzna, i
geopolityka w Rosji nie jest, a przynajmniej jest nie tylko, nauk w cisym tego so
wa znaczeniu, gdy stanowi ona raczej szeroki fenomen kulturowy, ktry zasuguje na
szczegln uwag, stanowic wany element sporw dotyczcych tosamoci i roli
poradzieckiej Rosji w wiecie. Zakwestionowanie na pocztku lat dziewidziesi
tych przydatnoci wartoci spoeczno-politycznych wywodzcych si z ideologii ko
munistycznej zapocztkowao w Rosji debat o rosyjskiej tosamoci. Stawiane py
tania dotyczyy rde rosyjskiej kultury, rozumienia pojcia rosyjskoci i patrioty
zmu, pastwowoci, narodowej symboliki, narodowych wartoci, stosunku do was
nej historii, a take cech charakteru narodowego. Elementem tej debaty staa si take
rosyjska myl geopolityczna, w ramach ktrej podejmowano przede wszystkim roz
waania dotyczce rosyjskiej tosamoci midzynarodowej, ale jednoczenie starano
si szuka odpowiedzi na wszystkie nurtujce Rosjan problemy zwizane z budow
nowej przestrzeni kulturowej. To spowodowao, i geopolityka w Rosji wykroczya
daleko poza tradycyjne ramy tej dyscypliny badawczej, czsto sigajc do rozwaa
filozoficznych czy te historiozoficznych, niejednokrotnie bdcych pseudogeopoli-
tycznymi spekulacjami i wyrazem wiatopogldu autora.
Geopolityczn myl w Rosji charakteryzuje rozpito pomidzy skrajnym, utopij
nym zideologizowaniem a usilnym poszukiwaniem pragmatycznej geostrategii mi

7 Por. N. A. Nartow, Geopolityka, Moskwa 2004, s. 7.

311
 dzynarodowej w sytuacji zaamania si mocarstwowej pozycji kraju i ograniczenia
moliwoci oddziaywania midzynarodowego. Trudno wyznaczy granice rosyjskie
go mylenia geopolitycznego, ktre stao si tak powszechne, i trudno wskaza,
czym jest rosyjska geopolityka - nauk, ideologi, doktryn polityczn, filozofi
dziejw, publicystyk czy strategi dziaania pastwa. Trudno w rozdzieleniu tych
sfer wynika z faktu, i rosyjska geopolityka jest czci fundamentalnego dla Rosji
dyskursu powiconego jej tosamoci cywilizacyjnej, ktry zdominowa rosyjskie
mylenie polityczne po rozpdzie ZSRR, kiedy to zakwestionowano dotychczasow
tosamo i wartoci, na ktrych byo budowane spoeczestwo radzieckie. Budo
wa nowej rosyjskiej tosamoci wymagaa podbudowy intelektualnej i ideologicznej,
gdy ideologia - stanowic zbir idei, pogldw i przekona opisujcych rzeczywi
sto oraz zawierajcych jej ocen i zasady postpowania grup, ruchw spoecznych,
partii politycznych - tworzy obraz wiata istniejcego i prezentuje wizje przyszoci.
Ideologia stanowi usystematyzowany caoksztat idei, pogldw na wiat i ycie spo
eczne, a take wartoci i celw, waciwy dla okrelonej czci spoeczestwa czy
grupy spoecznej, danego kierunku, prdu politycznego, ekonomicznego, a nawet ar
tystycznego. Tworzy uporzdkowany obraz wiata istniejcego i podanego w przy
szoci. Charakteryzuje si duym stopniem oglnoci w okrelaniu celw i sposo
bw dziaania8. Rosyjska myl geopolityczna, ktra nie ograniczaa si jedynie do
problemw wyboru geostrategii w wiecie pozimnowojennym, ale podejmowaa
przede wszystkim prb okrelenia rosyjskiego miejsca w wiecie i zwizanej z tym
misji, staa si intelektualn i ideologiczn podbudow dla rnorodnych koncepcji
rozwoju poradzieckiej Rosji.
Ksztatujcy si w latach dziewidziesitych geopolityczny dyskurs w Rosji by
silnie zideologizowany i stanowi on w duym stopniu spr nie tyle naukowy, ile
ideologiczny, powicony rosyjskiej tosamoci midzynarodowej w sytuacji odej
cia od dotychczasowej tosamoci i koniecznoci odpowiedzi na wyzwania moder
nizacyjne i westernizacj globalnej przestrzeni. Wynikao to po pierwsze z faktu, i
zanegowanie wartoci, na ktrych budowany by zwizek Radziecki, spowodowao,
i zamieszkujce go nacje zaczy poszukiwania nowej tosamoci i nowych form
ycia spoecznego, politycznego i gospodarczego. Wspczesne rosyjskie koncepcje
geopolityczne su obiektywizacji interesw narodowych, ale jest to w duym stop
niu wiedza wytworzona spoecznie w specyficznych warunkach danego momentu
historycznego i ukazujca jednoczenie niepokoje, interesy i pragnienia, ktre umo
tywoway takie jej okrelenie. Silna trauma spoeczna zwizana z procesami transfor
macji ustrojowej spowodowaa wysoki stopie ideologizacji dyskusji powiconych
odbudowie kraju, szukaniu drg wyjcia z kryzysu i odbudowaniu mocarstwowej
pozycji w rodowisku midzynarodowym. Po drugie globalizacja oraz rewolucja in
formatyczna i komunikacyjna zmieniy Rosj i wymusiy jej powrt do globalnego
rynku, ale na zasadach dyktowanych przez zwyciski w zimnej wojnie i dominuj
cy politycznie, gospodarczo i kulturowo wiat Zachodu. Procesy postkomunistycz
nej transformacji, zwizanej z koniecznoci modernizacji, zmieniy nie tylko eko
nomi, system polityczny, ale wymusiy take reorientacj postrzegania wasnego
miejsca w wiecie i zmieniy oczekiwania wysuwane przez Rosj wobec otoczenia

8 Encyklopedia wiedzy politycznej, pod red. M. Chmary, J. Marszaek-Kawy, W. Sokoa, Toru 2004,
s. 103.

312
zewntrznego. Po trzecie ideologizacja geopolitycznego dyskursu w Rosji wynika tak
e z charakterystycznego dla rosyjskiej kultury silnie zmitologizowanego pojmowania
przestrzeni w spoeczestwie rosyjskim, ktra dla rosyjskich obywateli jest wiade
ctwem historycznej wielkoci ich narodu, a take z faktu, i w wewntrzrosyjskich
dyskusjach powiconych nowej roli Rosji w wiecie wci dominuj postawy emo
cjonalne wynikajce z poczucia wasnej wielkoci skonfrontowanej z rzeczywisto
ci midzynarodow i ograniczonymi moliwociami dziaania. W takich warunkach
szczeglnie trudno byo zachowa neutralny charakter dyskusji powiconej geo-
strategii pastwa po upadku wiata bipolarnego. Dlatego te w ramach rosyjskiej
geopolityki szczeglnie mocno wida to, jak ideologia, nauka i praktyka polityczna
przenikaj si, wpywaj na siebie wzajemnie, wytwarzajc mocno zmitologizowan
wiedz geopolityczn Rosjan.
Aby zrozumie charakter wspczesnej rosyjskiej myli geopolitycznej, naley
rozpatrywa j w kontekcie sytuacji, w ktrej spoeczestwo rosyjskie znalazo si
w wyniku przemian przeomu lat osiemdziesitych i dziewidziesitych. Koniec tzw.
zimnej wojny i rozpad Zwizku R adzieckiego-w schodniego wielkiego mocarstwa
- spowodowa zaamanie si dotychczasowego adu wiatowego, ktry zimna wojna
spolaryzowaa wok konfliktu Wschd - Zachd. Wraz z upadkiem dotychczasowo
dwubiegunowego ukadu nastpiy istotne zmiany kierunkw rozwojowych na geo
politycznej mapie wiata. Rozpad pastwa radzieckiego wywoay procesy zwizane
z odradzaniem si pastw i uzyskiwaniem niepodlegoci przez kraje i narody znaj
dujce si dotychczas na jego terytorium. W zmienionej geopolitycznej przestrzeni
wiata pojawiy si nowe formalnie suwerenne pastwa, a wrd nich Federacja Ro
syjska. Narody zamieszkujce republiki zwizkowe byego ZSRR zaczy poszuki
wa nowych wartoci i nowej tosamoci. Problemem spoeczestw postradzieckich
w okresie transformacji stao si okrelenie wasnej tosamoci narodowej oraz budo
wa nowej przestrzeni spoecznej, gospodarczej, a take politycznej, ktre stayby si
podstaw dla przyszego rozwoju.
Federacj Rosyjsk, stanowic gwny skadnik mocarstwa, jakim by ZSRR, g
boko dotkny powszechne w poradzieckiej przestrzeni geopolitycznej zjawiska kry
zysowe zagraajce podstawom egzystencji pastwa i spoeczestwa. Rozpad ZSRR
oznacza dla Rosji przerwanie dotychczasowych linii rozwoju oraz gboki kryzys
ideologiczny, spoeczny i ekonomiczny. Odrzucenie dotychczasowego systemu war
toci, idei i zwyczajw, a take problemy zwizane z kryzysem wewntrznym spo
wodoway, i przed Rosj stan problem ,jak odbudowa pastwo?, jak stworzy
warunki dla rozwoju i modernizacji spoeczestwa postkomunistycznego?. Byy to
fundamentalne pytania dotyczce nie tylko problemu okrelenia na nowo narodowych
interesw w obliczu zmian w rodowisku midzynarodowym, ale przede wszystkim
problemw aksjologicznych: wartoci i podstaw, na ktrych budowana bdzie nowa
przestrze polityczna i kulturowa. Szukajc odpowiedzi na te pytania zaczto siga
do tradycji i narodowej kultury, aby z nich czerpa wzory potrzebne do przeamania
kryzysu spoecznego, ktry dotkn Rosj na pocztku lat dziewidziesitych. Rosja,
przeywajc skomplikowany proces transformacji, stana przed trudnymi historycz
nymi pytaniami o jej zakres terytorialny, ywotne interesy, przynaleno kulturow
i rol, jak powinna odgrywa we wspczesnym wiecie. Istotn rol w spoecznym
dyskursie dotyczcym przyszoci Rosji i jej usytuowania w wiecie zaja rosyjska
myl geopolityczna. Rosyjski wewntrzny dyskurs geopolityczny sta si odzwier

313
 ciedleniem jej interesw i obaw wobec wyzwa teraniejszoci, wrd ktrych wane
miejsce zajmuje bezpieczestwo i integralno terytorialna pastwa, a take potrzeba
rozwoju politycznego, spoeczno-gospodarczego i duchowego spoeczestwa.
Rozpad Zwizku Radzieckiego spowodowa odrodzenie si w dyskursie spoecz
nym tradycyjnych mitw i stereotypw nie majcych jednak czsto wiele wsplne
go z teraniejsz, realn sytuacj Rosji, co powoduje, i dua cz geopolitycznych
rozwaa, np. neobizantyzm, posiada ma przydatno praktyczn. Ideologizacja
dyskursu geopolitycznego wynika z faktu, i rozpad ZSRR postawi Rosj przed
fundamentalnymi pytaniami dotyczcymi istoty rosyjskoci. Warto prac rosyjskich
geopolitykw wynika nie tyle z faktu, i przyczyniaj si one do rozwoju geopolityki
jako dyscypliny badawczej (z nielicznymi wyjtkami), ale przede wszystkim z faktu,
e odzwierciedlaj one rosyjskie frustracje, aspiracje i obawy wobec rodowiska ze
wntrznego oraz ukazuj, w jaki sposb Rosjanie postrzegaj swoje miejsce w wie-
cie., czyli daj obraz rosyjskich wyobrae geopolitycznych lecych u podstaw dzia
a politycznych. Procesy postrzegania wiata maj zasadniczy wpyw na zachowania
podmiotu, gdy kady podmiot stosunkw midzynarodowych, podejmujc dziaanie,
kieruje si pewnymi wartociami, czy te specyficznym widzeniem otaczajcego go
rodowiska midzynarodowego. Wiele z dziaa rosyjskich elit politycznych, ktre
mog wyda si niezrozumiae czy te irracjonalne z punktu widzenia spoeczestw
zamieszkujcych wysoko rozwinite czy te rozwijajce si kraje o ustabilizowanej
demokracji i uksztatowanej gospodarce wolnorynkowej, moe by wyjanionych
dziki odwoaniu si do takich elementw, jak: systemy wartoci, znacze, norm i re
gu, geopolityczny obraz wiata, mentalno zbiorowa, kultura polityczna, dominuj
ce wyobraenia o wiecie, charakterystyczne dla danej zbiorowoci mity i stereotypy
zarwno o sobie, jak i o otoczeniu zewntrznym.
W rozwaaniach podejmowanych we wspczesnej rosyjskiej geopolityce na plan
pierwszy wysuwaj si dwa podstawowe wtki: po pierwsze pytanie o rol i miejsce
Rosji we wspczesnej przestrzeni midzynarodowej, i po drugie pytanie o stosunek
wobec wasnego dziedzictwa i zmian o charakterze modernizacyjnym. W pierwszym
wypadku to, co jest wsplne wszystkim rosyjskim geopolitykom niezalenie od tego,
do ktrej ze szk mona ich przypisa, to e wszyscy pragn znw widzie Rosj
jako wielkie mocarstwo. Rnice midzy poszczeglnymi nurtami w zasadzie doty
cz pytania o to, jak powinien wyglda midzynarodowy status Rosji jako wielkiego
mocarstwa i w jaki sposb powinien by realizowany w praktyce9. Jak si wskazuje,
najbardziej podanym celem o charakterze geopolitycznym jest dla wspczesnych
rosyjskich geopolitykw odzyskanie zdolnoci do odgrywania roli podmiotu utrzymu
jcego rwnowag pomidzy Wschodem i Zachodem, Pnoc a Poudniem10. W tym
drugim przypadku istniej ju znaczne rozbienoci pomidzy poszczeglnymi szko
ami mylenia geopolitycznego, poczwszy od akceptacji wzorw zachodnich (mo
dernizacji i westernizacji), a do cakowitego zakwestionowania ich przydatnoci dla
pastwa rosyjskiego.
Rosyjskie spory geopolityczne s wic nie tyle zwizane z czysto geopolitycznym
problemem konceptualizacji rosyjskich interesw narodowych w zmienionej prze

9 N. M. Sirota, Osnowy geopolitiki, Sankt-Petersburg 2001, s. 102.

10 A. Panarin, Pooenie geopolityczne Rosji: alternatywne scenariusze u progu X X I w., (w:) Historia
i geopolityka. Rosja u progu X X 1 stulecia, pod red. S. Filipowicza, Warszawa 2000, s. 40.

314
strzeni midzynarodowej, ile z kulturowym problemem reakcji na ekspansj Zacho
du, ktra utorowaa drog dla globalnej modernizacji, jak rwnie westernizacji nie-
zachodnich spoeczestw. W rosyjskiej rzeczywistoci spoeczno-politycznej ten spr
jest szczeglnie intensywny, gdy jak si uwaa, system Rosji Radzieckiej nie by
przygotowany do nadejcia ekonomii nowoczesnej cywilizacji trzeciej fali i upad
dlatego, e nie by w stanie rozwiza wspczesnych problemw cywilizacyjnych".
Niekiedy uwaa si, i jest to nowoczesna wersja odwiecznego rosyjskiego sporu
0 stosunek do cywilizacji zachodnioeuropejskiej, oraz e jest to reakcja na zacho
dzce we wspczesnym wiecie szybkie zmiany spoeczne zwizane z rewolucj
informatyczn, globalizacj, odrodzeniem si lokalizmw i nacjonalizmw, budow
globalnej cywilizacji, przejciem od spoeczestwa przemysowego do postindustrial-
nego, ksztatowaniem si spoeczestwa sieci.
S to jednak spory, ktre dotycz nie tylko Rosji, ale caego wspczesnego wiata
1wszystkich spoeczestw go zamieszkujcych. Reakcje rosyjskie s gboko osa
dzone we wasnej rodzimej kulturze i dlatego s czsto traktowane jako specyficz
nie rosyjskie, ale s one jedynie czci globalnego sporu dotyczcego tosamoci
czowieka i tworzonych przez niego spoecznoci w epoce globalizacji. Czy zwrot do
religijnoci, lokalizmu, nacjonalizmu, prby zamknicia si w sobie i obrony naro
dowych wartoci s tylko wyjtkowo rosyjskie? Czy odrzucenie bd te pena
akceptacja uniwersalizmu globalnych instytucji i globalnego systemu wartoci cha
rakteryzuj tylko politykw rosyjskich? Takie reakcje s obecne we wszystkich spoe
czestwach i nie ma w nich nic wyjtkowego. Jak zwracali uwag amerykascy futu
rologowie Alvin i Heidi Tofflerowie, gwn o konfliktu we wspczesnym wiecie
tworzy rywalizacja midzy adem industrialnym a rzeczywistoci postindustrialn,
chocia nie wyklucza si take udziau trzeciego podmiotu konfrontacji, tj. cywili
zacji agrarnej, ktra mimo i nie stanowi ju opcji dominujcej w skali globalnej, to
wci jest obecna w yciu wielu spoecznoci wiata, gwnie w Afryce, Azji, Oceanii
i Ameryce aciskiej. Konflikty zwizane ze zderzeniem fal cywilizacyjnych mog
przyj zarwno charakter konfliktu lokalnego, np. midzy grupami spoecznymi (za
wodowymi) w jednym pastwie, jak i globalnego, kiedy do konfrontacji stan pastwa
czy regiony wiata znajdujce si na rnym poziomie rozwoju cywilizacyjnego12.
Znaczenie analiz rosyjskiej myli geopolitycznej dla zrozumienia wspczesnej
Rosji wynika z dwch podstawowych faktw. Po pierwsze z tego, i poza rosyjsk
geopolityk nie ma chyba innego obszaru wspczesnej rosyjskiej myli politycznej,
w ktrym tak widoczne byyby rosyjskie dominujce wyobraenia o wiecie. Dlate
go te rosyjsk geopolityk traktowa naley niejako, albo przynajmniej nie tylko
jako akademick dyscyplin badawcz, czy te teori stosunkw midzynarodowych,
ale przede wszystkim jako swoist praktyk kulturow, dyskurs, w ramach ktrego
nastpuje uzgodnienie znacze i interesw oraz miejsca kraju w przestrzeni midzy
narodowej. W tym sensie rosyjska geopolityka jest elementem ideologii czy te wia
domoci danego podmiotu, ktry pozwala zrozumie i opisa wiat zewntrzny, do
starczajc jego swoistej mapy uatwiajcej budow kodu geopolitycznego zawiera
jcego wiedz o tym, kim s aktualni i potencjalni sojusznicy, a kim s wrogowie, jak
mona przeciwstawi si aktualnym wrogom i pojawiajcym si zagroeniom oraz

11 A. Tofller, Budowa nowej cywilizacji, Pozna 1996, s. 82, 83.

12 Ibidem, s. 242.

315
 zawierajcego sposoby umotywowania zaoe kodu geopolitycznego wobec we
wntrznej i midzynarodowej opinii publicznej. Analiza rosyjskiego dyskursu geo
politycznego w Rosji przynosi fundamentaln wiedz o istocie rosyjskoci i pozwala
odkry kulturowe podstawy podejmowanych dziaa, a przede wszystkim przynosi
wiedz o dominujcych w spoeczestwie rosyjskim obrazach geograficznych, ktre
stanowi podstaw dla budowy wspczesnej rosyjskiej mapy wiata i kodu geopo
litycznego Federacji Rosyjskiej.
Po drugie rosyjska geopolityka wykracza poza zwyke rozwaania dotyczce po
szukiwania geostrategii odpowiadajcej nowej rzeczywistoci midzynarodowej. Jest
to raczej poszukiwanie idei cywilizacyjnej i szukanie odpowiedzi na pytanie, jaka
jest/powinna by midzynarodowa tosamo Rosji? Geopolityka rzadko kiedy po
dejmuje tak fundamentalne dla danej spoecznoci pytania. Powszechnie przyjmuje
si, i stanowi ona raczej akademick analiz czynnikw geograficznych i ich wpywu
na stosunki midzynarodowe i interakcje pomidzy aktorami politycznymi13. W Rosji
natomiast geopolityka wykracza poza tak wyznaczone ramy, bdc nie tylko akade
mickim czy te praktycznym sporem dotyczcym wpywu i wykorzystania czynni
kw geograficznych, takich jak np. eurazjatyckie pooenie, w polityce midzyna
rodowej. Jest to raczej dyskurs ideologiczny dotyczcy pomysu na now Rosj,
czy te pomysu na now rosyjsk ide. Pojcie rosyjskiej idei naley obecnie do
jednych z najczciej uywanych kategorii rosyjskiej myli spoecznej i politycznej,
gdy w rzeczywistoci rosyjskiej uznaje si, e w przeomowych momentach histo
rycznych (jakiego jestemy obecnie wiadkami), aby dokona prawidowego wyboru
politycznego i cywilizacyjnego na przyszo, naley z dziejw i tradycji Rosji wy
doby najwaniejsz tendencj rozwoju spoecznego i pomc w jej urzeczywistnie
niu. Miaaby to wic by swoista myl przewodnia, ktr powinien kierowa si
nard rosyjski. Dyskusje o idei rosyjskiej, a wic take dyskusje wok geopolityki,
byyby wic w tym ujciu sporem o rosyjsk tosamo narodow i kulturow, sens
rosyjskich dziejw oraz miejsce Rosji w historii powszechnej. Zainteresowanie prob
lemem rosyjskiej idei widoczne byo zwaszcza w pierwszej poowie XX w. w ro
dowisku rosyjskiej emigracji, kiedy Rosja znalaza si w centrum wojny, rewolucji,
demograficznej katastrofy i poddana zostaa wadzy politycznego i ideologicznego
totalitaryzmu. Rozwaania i dyskusje wok problemw przyszoci narodu rosyj
skiego, rosyjskiej idei, duszy rosyjskiej rozwijali m.in. Mikoaj Bierdiajew, Ser
giusz Bugakow, Pawe Forenski, Siemion Frank, Iwan Iljin, Lew Karsawin, Mikoaj
Losski, Wasyl Rozanow. Renesans pojcia rosyjskiej idei nastpi we wspczesnej
Federacji Rosyjskiej. Wspczesne zainteresowanie wydaje si by pochodn kryzy
su ideologicznego i tosamociowego, w jakim znalaza si Rosja po upadku ZSRR,
odrzucenia dotychczasowej tosamoci i negatywnej oceny wzorw cywilizacji za
chodniej (liberalizm, wolny rynek). Odrzucenie dotychczasowej tosamoci i brak
zgody na przyjcie wartoci dominujcej cywilizacji zachodnioeuropejskiej powo
duje poszukiwanie swoistych wartoci i skadnikw struktury spoecznej i rozwoju
cywilizacyjnego. Stanowisko wspczesnych elit spoecznych poszukujcych rosyj
skiej idei oddaj pogldy Lwa Karsawina z opublikowanej w 1922 r. pracy Wschd,
Zachd i idea rosyjska, ktry pisa: Rosja przeywa drugi okres ostrej europeizacji
(...). Jednak pewne jest, e nie w europeizacji nasza przyszo. Jeli byoby inaczej,

13 Por. S. B. Cohen, Geopolitics o f the world system, Oxford 2003, s. 11.

316
 bylibymy narodem bez historii, nadajcym si wycznie na nawz dla europejskich
p l (...) i o adnej idei rosyjskiej nie warto byoby mwi. I nie w europejskich ten
dencjach rosyjskiej myli, spoecznoci i pastwowoci szuka naley tej idei'*. Wska
zuje si jednak, e w odbiorze spoecznym wspczesne dyskusje o rosyjskiej idei
staj si sporami o praktyczny pomys na Rosj (przede wszystkim o sposb integra
cji narodowej w wieloetnicznej Federacji), zastpujc spekulatywne, historiozoficzne
rozwaania na temat mesjanistycznego przeznaczenia Rosji15.
Problematyka poruszana przez geopolitykw rosyjskich do pewnego stopnia wy
musza zideologizowanie wewntrzrosyjskiego dyskursu geopolitycznego, gdy doty
czy on nie tyle geostrategii, ile fundamentalnych pyta o istot rosyjskoci, na ktre
nie da si odpowiedzie odwoujc si wycznie do kategorii naukowych. W rosyj
skiej rzeczywistoci geopolityka jest w duym stopniu dyskursem ideologicznym,
gdy jest sporem wok tosamoci w zmieniajcym si wiecie, a wic sfery doty
kajcej problemw aksjologicznych. Dlatego te aspirujc do miana nauki, ktra
wyznacza ma podstawy strategii dziaania pastwa, jest ona jednoczenie mocno
zakorzeniona w subiektywnych (ideologicznych) wyobraeniach dotyczcych was
nego miejsca w wiecie i stanowi odzwierciedlenie rosyjskich frustracji, obaw i aspi
racji. Specyfika rosyjskiej myli geopolitycznej wynika take ze sposobu prowadzenia
analiz przez rosyjskich geopolitykw, ktrzy, w wikszoci filozofowie i historycy,
przejawiaj tendencj do budowy rozwaa historiozoficznych, ktre prowadzone
w duchu Herdera nie sprzyjaj neutralnoci badawczej, a ponadto zawieraj wiele
zmitologizowanych poj dotyczcych rosyjskiej przestrzeni, rosyjskiej duszy,
rosyjskiego przeznaczenia, bdc czsto rozwaaniami dotyczcymi poszukiwania
sensu rosyjskiej historii i przeznaczenia narodu rosyjskiego. Tak wic ideologia,
nauka, praktyka polityczna przenikaj si wzajemnie, czynic z rosyjskiej geopolityki
szeroki fenomen kulturowy, ktrego analiza moe pomc w rozumieniu zachodz
cych w rosyjskim spoeczestwie przemian.
Z uwagi na znaczenie, jakie Rosjanie przywizuj do specyfiki geograficznej swo
jego kraju i jej wpywu na histori, kultur i mentalno, rosyjska szkoa geopolityki
stanowi interesujcy i bogaty zbir rnorodnych koncepcji geopolitycznych, a take
historiozoficznych. We wspczesnym dyskursie dotyczcym miejsca Rosji w wiecie
zaczto wic siga do prac rosyjskich historykw, filozofw, geografw, strategw,
takich jak: Sergiusz Soowiow, Wasyl Kluczewski, Mikoaj Danielewski, Konstan
ty Leontjew, Dymitr Milutin, Wienamin Siemionow Tien-Szaski, Aleksy Wandam,
Piotr Sawicki, Mikoaj Turbiecki, take do tradycji sowianofilstwa i okcydentalizmu.
Tradycje tych mylicieli powracaj dzi do dyskusji politycznych i s doskonale wi
doczne w geopolitycznym dyskursie dotyczcym nowej tosamoci midzynarodo
wej Rosji. Rosyjska szkoa geopolityki zawsze bya wielonurtowa, wieloaspektowa,
czc w sobie rnorodne sposoby widzenia i analizy wiata. Take i dzisiaj repre
zentuje ona szerokie spektrum rnorodnych pogldw i koncepcji, a nazwiska ta
kie, jak Kamaludin Gadijew, Dymitr Zamiatin, Wadim Cymburski, Irina Wasilienko,
Wadimir Koosow, Natalia Narocznickaja, Aleksy Arbatow, Aleksander Panarin, czy
te Aleksander Dugin s znane nie tylko w Rosji. Rosyjscy wspczeni geopolitycy
s autorami nie tylko analiz dotyczcych geopolitycznego pooenia Rosji w wiecie,

14 Niem arksistowska filozofia rosyjska, pod red. L. Kiejzik, cz. 1, d 2001, s. 177.
15 A. Walicki, W krgu konserwatywnej utopii, Warszawa 2002, s. 468.

317
 ale take prac teoretycznych, ktre wnosz istotny wkad w rozwj tej dyscypliny
badawczej. Rosyjscy uczeni publikuj w renomowanych czasopismach wiatowych
i wsppracuj z najbardziej znanymi wspczesnymi geopolitykami, takimi jak cho
ciaby jeden z twrcw tzw. geopolityki krytycznej Gearoid O Tuathail.
Mimo caej swojej rnorodnoci w narodowym dyskursie powiconym tosa
moci cywilizacyjnej Rosji, ktrego czci staa si rosyjska myl geopolityczna,
dostrzegalna jest dominacja trzech podstawowych szk mylenia: atlantyzmu, eura-
zjatyzmu oraz izolacjonizmu. Te trzy szkoy w duym stopniu odpowiadaj take
trzem podstawowym wspczesnym sposobom postrzegania rosyjskiej tosamoci
midzynarodowej (Rosja-Europa, Rosja-Eurazja, Rosja-wyspa) oraz trzem odpowie
dziom na kluczowe dla pozimnowojennego wiata wyzwania ze strony globalizacji
i westernizacji wiata: kemalizmowi, odrzuceniu oraz reformizmowi. Pierwsza z tych
szk argumentuje na rzecz naturalnego pokrewiestwa z Zachodem, bazujcego
na podzielaniu wsplnych wartoci, takich jak demokracja, wolny rynek, prawa
czowieka. Wizja integracji czy te partnerstwa z Zachodem zakadaa, i Rosja b
dzie rozwijaa budow instytucji demokratycznych oraz wolnorynkowych, tak aby
przeama dziedzictwo antyeuropejskiego ZSRR i doczy do wysoko rozwinitych
demokratyczno-liberalnych krajw. W opozycji wobec atlantyzmu pozostawa przede
wszystkim eurazjatyzm, ktry postrzega Rosj jako samodzieln cywilizacj posia
dajc silne zwizki z regionem byego ZSRR, Azj i krajami muzumaskimi. Eur
azjatyzm odrzuca ide integracji z Zachodem przede wszystkim dlatego, i odrzuca
postulat uniwersalizmu wartoci zachodnioeuropejskich. Eurazjaci uwaali, i nale
y odbudowa tradycyjn historyczn tosamo narodow opart na religii, silnym
pastwie oraz kolektywistycznej gospodarce. Atlantyci oraz eurazjaci reprezentowa
li dwie odmienne wizje rosyjskiej tosamoci cywilizacyjnej i odmienne podejcie
do problemu modernizacji i westernizacji kraju; o ile pierwsza z nich zakadaa przy
jcie zarwno modernizacji, jak i westernizacji, druga zakadaa ich odrzucenie. Te
dwie szkoy mylenia zdominoway rosyjsk strategi polityki zagranicznej w latach
dziewidziesitych, ale stopniowo zacza je wypiera wizja izolacjonistyczna, bu
dowana wok geopolitycznej metafory Rosja-wyspa, ktra w swojej umiarkowanej
wersji zakadaa zaadoptowanie wiatowych trendw cywilizacyjnych do wasnych
celw i potrzeb przy zachowaniu i ochronie swojej tosamoci, bdc swoicie rosyj
skim odpowiednikiem polityki tzw. reformizmu, polegajcej na prbie wprowadzenia
modernizacji i zachowania przy tym podstawowych wartoci, zwyczajw i instytucji
rodzimej kultury danego spoeczestwa.
Rosyjskie spory wok problemu szukania adekwatnej odpowiedzi na wsp
czesne wyzwania modernizacji i westernizacji s zakorzenione w przeszoci, gdy
w procesie ksztatowania si nowego adu polityczno-spoecznego wan rol od
grywa tradycja. Dlatego te geopolityczne dyskusje zwizane s z tradycyjnymi, czy
te, inaczej mwic, silnie zakorzenionymi w spoeczestwie geograficznymi wyob
raeniami. Tosamo kadego kraju zawiera w sobie obrazy, wyobraenia i postrze
ganie otoczenia zewntrznego, innych krajw i spoecznoci, na podstawie ktrych
ksztatuje si przeciwiestwo my-oni. Przedstawienia i obrazy wiata zewntrznego
nie s statyczne, ale zmieniaj si w zalenoci od przemian zachodzcych zarwno
wewntrz kraj u, jak i na zewntrz. W rosyjskiej rzeczywistoci spoeczno-politycznej
dynamika geopolitycznych obrazw (wyobrae) Rosji zwizana jest przede wszyst
kim z odwiecznym zagadnieniem rosyjskiej myli spoeczno-politycznej, czyli

318
 problemem E u ro p a-A zja i przynalenoci geograficzno-kulturowej do jednego z tych
dwch kontynentw. Modelowanie rosyjskich wyobrae geopolitycznych dokonujce
si w ramach dyskursu spoecznego zwizane jest zatem ze specyficznym pooeniem
geograficznym na dwch kontynentach oraz z rosyjsk histori. Istot wspczesnych
sporw jest problem przejcia od cywilizacji przemysowej do postindustrialnej (od
spoeczestwa nowoczesnego do ponowoczesnego) i w rzeczywistoci rosyjskiej jest
on rozpatrywany w kategoriach Zachd - Wschd, Europa - Azja. Uszczegawiajc
powysze twierdzenie wskazuje si, i wspczesny rosyjski dyskurs geopolityczny
jest strukturalizowany przez dominujce metaobrazy geograficzne, wrd ktrych
najwaniejsz rol zajmuj obrazy: Rosja-Europa, Rosja-Bizancjum, Rosja-Eurazja
oraz Rosja-wyspa16. Rosyjski geograf i geopolityk Dymitr Zamiatin zwraca uwag,
i s to tzw. kluczowe obrazy geopolityczne, ktrych rola i znaczenie polega na tym,
i wyznaczaj ramy geopolitycznych wyobrae spoeczestwa rosyjskiego. Dyskurs
wok nowej rosyjskiej tosamoci midzynarodowej i odpowiedzi na wyzwanie ze
strony Zachodu jest zamknity w ramach wyrnionych geograficznych metaobrazw.
Istniej zatem cztery dominujce sposoby definiowania miejsca pastwa rosyj
skiego w wiecie, ktre wyznaczaj charakter dyskursu geopolitycznego. Stanowi
one podstaw dla uksztatowania podstawowych szk mylenia geopolitycznego
w Rosji, takich jak: atlantyzm, neoeurazjatyzm, wraz z pokrewnym mu w sposobie
mylenia i postrzegania miejsca Rosji w wiecie neobizantyzmem, oraz izolacjonizm.
Take takie szkoy nowoczesnego geopolitycznego mylenia, jak geoekonomizm czy
informacjonizm s w duym stopniu ksztatowane przez te kluczowe obrazy geopo
lityczne wyznaczajce sposb postrzegania miejsca Rosji w wiecie, wnioskowania
o przyczynach osabienia pozycji midzynarodowej Rosji i szukania drg przywrce
nia Rosji statusu wielkiego mocarstwa. Obrazy te w najwikszym stopniu ksztatuj
rosyjskie wyobraenia dotyczce umiejscowienia ich kraju w przestrzeni geograficz
nej i ukierunkowuj geostrategi pastwa, decydujc o sposobie postrzegania miejsca
Rosji w wiecie (a tym samym reakcji na modernizacj i westernizacj). S to klu
czowe wyobraenia geopolityczne lokujce dane pastwo i zbiorowo w przestrzeni
globalnej, dziki ich znajomoci mona zrozumie sposoby identyfikacji narodowej,
tworzenia granic, znaczenie poj tu - tam, my - oni.
Jednym z podstawowych wyobrae geopolitycznych, wok ktrych budowany
by spr dotyczcy wizji rosyjskiej tosamoci cywilizacyjnej i geopolitycznej, by
obraz Rosja-Europa, znajdujcy swj wyraz w geopolitycznej teorii atlantyzmu, kt
ra charakteryzuje si pozytywnymi konotacjami wobec Zachodu i postrzega Rosj
jako integraln cz Europy, jako kraj europejski pod wzgldem geograficznym, kul
turowym i politycznym. Wizja ta bya produktem dugiej tradycji okcydentalistycz-
nych mylicieli, a wyobraenie Rosji jako Europy stanowio dla neookcydentalistw
przeomu lat osiemdziesitych i dziewidziesitych podbudow ich koncepcji po
litycznych i geostrategicznych. Wspczeni rosyjscy atlantyci uwaaj, i jedyn
racjonaln geostrategi dla pastwa rosyjskiego jest modernizacja na wzr zachod
nioeuropejski oraz westernizacja zwizana z przyjciem w Rosji wartoci cywilizacji
zachodnioeuropejskiej. Chcc unikn marginalizacji w wiecie Rosja ma tylko jedn
opcj - modernizacj, ktra wymaga take westernizacji. Rosja musi zdecydowa
si na odrzucenie swojej przeszoci (okcydentalici zawsze byli sceptycznie nasta

16 Por. D. N. Zam iatin, Wtctst'prostranstwct iprostranstw o wlasli, Moskwa 2004, s. 192-195.

319
 wieni do narodowej historii) i otworzy si na wiat, stajc si czci globalnego
spoeczestwa.
W polityce zagranicznej Rosji obraz Rosja-Europa by najsilniej eksponowany
w okresie rzdw Gorbaczowa-Szewardnadze-Jakowlewa oraz Jelcyna-Kozyriewa-
-Gajdara. Wwczas na przeomie lat osiemdziesitych i dziewidziesitych upo
wszechnia si w spoeczestwie rosyjskim coraz wiksza znajomo i akceptacja
wartoci cywilizacyjnych wiata zachodniego (w tym m.in. uznanie znaczenia praw
i wolnoci obywatelskich dla rozwoju kraju). Uksztatowa si take wspczesny
rosyjski neookcydentalizm/atlantyzm, ktry wspierajc si na wyobraeniu o Rosji
jako Europie (czy te Rosji w Europie) znalaz swj wyraz w takich fenomenach po
litycznych, jak gorbaczowowska idea wsplnego europejskiego domu oraz dok
tryna Kozyriewa. Szczeglnie silne nastroje prozachodnie dominoway wrd no
wych elit politycznych, ktre ksztatoway si po upadku ZSRR. Nowi przywdcy
rosyjscy postrzegali swj kraj jako organiczn cz cywilizacji zachodniej, w ktrej
naturalne zwizki ze wiatem Zachodu zostay przerwane przez bolszewikw i Zwi
zek Radziecki. Zgodnie z t perspektyw w okresie zimnej wojny wadze radzieckie
postpoway wbrew narodowej tosamoci i interesom rosyjskim. Dlatego te upadek
ZSRR otworzy wreszcie moliwo uczynienia z Rosji normalnego zachodnioeu
ropejskiego kraju i przywrcenia jej cywilizowanemu wiatu.
Atlantyci zdominowali elity polityczne Rosji zwaszcza po nieudanym puczu
w sierpniu 1991 r., ktry ostatecznie skompromitowa dotychczasowe elity ZSRR po
zostajce jeszcze u wadzy. Nowa liberalna koalicja przeniosa swoj cywilizacyjn
wizj Rosji na polityk zagraniczn, czego efektem byo uksztatowanie si atlanty-
zmu, ktry jako doktryna geopolityczna by elementem polityki otwarcia Rosji na
wiat i westernizacji kraju. Po raz pierwszy ide westernizacji jako elementu mi
dzynarodowej strategii kraju wysun Borys Jelcyn po fiasku moskiewskiego puczu
z sierpnia 1991 r. Idea ta zakadaa przeprowadzenie radykalnych reform gospodar
czych, uzyskanie statusu penoprawnego czonka w transatlantyckich instytucjach go
spodarczych, politycznych i militarnych (Unia Europejska, NATO, MFW, G-7) oraz
polityczne, ekonomiczne i kulturowe zdystansowanie si odrodzonej Rosji od by
ych republik radzieckich.
Atlantyzm najwikszy wpyw na strategi polityki zagranicznej wywiera w latach
1992-1993. Po tym okresie, z uwagi na brak sukcesw wewntrznych i midzynaro
dowych, stopniowo traci swoje wpywy wrd elit spoecznych i politycznych, bdc
zastpowany przez alternatywne wizje rosyjskiej tosamoci midzynarodowej. Nie
oznaczao to jednak, i atlantyzm cakowicie znikn z dyskursu o rosyjskiej tosa
moci, ale musia przyj mniej idealistyczne, a bardziej praktyczne oblicze, aby uka
za racjonalno strategii kemalizmu, czyli cakowitej akceptacji dla westernizacji
i modernizacji. Atlantyci zaczli podkrela, i Rosja, aby sprosta wyzwaniom mo
dernizacyjnym i procesowi globalizacji, a tym samym pozosta znaczcym podmio
tem midzynarodowym, musi aktywnie wczy si w midzynarodowe struktury i za
akceptowa Zachodnie wartoci jako element konieczny dla budowy nowej przestrzeni
kulturowej bdcej podstaw dla dalszego rozwoju jako wiatowego mocarstwa.
Geopolityczny dyskurs w Rosji koncentruje si gwnie wok obrazu Rosja-
-Europa, pozostae obrazy w mniejszym lub wikszym stopniu budowane s w opo
zycji do tego obrazu. Znaczenie atlantyzmu polega na tym, i w obliczu globalizacji
i przejcia od cywilizacji nowoczesnej do ponowoczesnej jest on nastawiony na jak

320
najszybsze wczenie si w proces wiatowych zmian, osabienia dotychczasowej
tosamoci pastwowej na rzecz budowy wizi lokalnych i globalnych oraz urzeczy
wistnienia wartoci wolnego rynku i demokracji partycypatywnej. Jako geopolitycz
na koncepcja zblienia do Zachodu i przyjcia jego wzorw rozwojowych atlantyzm
jest silnie zakorzeniony w kulturze rosyjskiej i jej wartociach, nawizujc do tradycji
rosyjskiego okcydentalizmu. Jest on ponadto praktyczn koncepcj polityki zagra
nicznej budowan na ocenie megatrendw cywilizacyjnych. Budzi on jednak bardzo
silne emocje przede wszystkim dlatego, i zakadajc konieczno westernizacji bar
dzo sceptycznie odnosi si do przeszoci i tradycji historycznych, ktre, jak uznaje,
w obliczu globalizacji s tylko przeszkod w integracji Rosji ze wiatem. W przy
padku Rosji narodowa kultura stanowi szczegln warto i uznaje si, e to wanie
w sferze unikatowych rosyjskich wartoci i tradycji kulturowych tkwi sia i specyfika
spoeczestwa rosyjskiego. Dlatego te atlantyci czsto traktowani byli jako elity
kompradorskie, oskarani byli o zdrad rosyjskiego narodu i suenie kosmopolitycz
nym elitom wbrew rzeczywistym interesom narodowym. Dlatego te dyskurs wok
atlantyzmu i propagowanej przez atlantystw polityki modernizacji poczonej z we-
stemizacj nacechowany by silnymi emocjami i w duym stopniu mia charakter ideo
logicznego sporu wok podstawowych wartoci, na ktrych budowana powinna by
cywilizacja rosyjska i oceny tradycji historycznej i kulturowej kraju.
Na pocztku lat dziewidziesitych rosyjskie wadze stany przed szans rady
kalnej reformy kraju. Poparcie spoeczne dla reformatorw, przekonanie o suszno
ci europejskiego wyboru Rosji dawao nadziej, i procesy zmian zakocz si
uksztatowaniem si demokratycznej Rosji bdcej czci Zachodu. Jeden z autorw
programu reform Andriej Kozyriew przestrzega ju wwczas, i du rol dla przy
szoci kraju i ustabilizowania jego proeuropejskiej tosamoci bdzie mia przede
wszystkim sukces reform gospodarczych. Negatywn konsekwencj reform realizo
wanych przez prozachodnich reformatorw stao si obnienie standardu ycia wik
szoci Rosjan, co stanowio gwn podstaw krytyki modelu europejskiego. Wrd
elit politycznych zacza si ksztatowa koalicja zrzeszajca przedstawicieli przemy
su zbrojeniowego, intelektualistw, przedstawicieli wojska, biurokracji pastwowej
oraz sub bezpieczestwa. Zaczto krytykowa reformy ekonomiczne, zwracajc
uwag na chiski model rozwojowy, w ktrym modernizacja i silny wzrost gospo
darczy nie oznaczay jednoczenie westernizacji i poczone zostay z autorytarn
wadz, utrzymaniem roli partii komunistycznej i biurokratycznych rzdw. Zwrco
no take uwag, i prozachodnia geostrategia w polityce zagranicznej spowodowaa
utrat tradycyjnej mocarstwowej pozycji i wypchnicie Rosji z jej dotychczasowych
stref wpyww przez kraje nalece do wrogiego bloku wojskowego NATO. Wrd
krytykw prozachodniej drogi Rosji byli zarwno nacjonalici, jak i komunici, gdy
potrzebowali oni pewnej wsplnej idei, ktra legitymizowaaby ich dziaania i stano
wiaby podstaw intelektualn. Tak ide sta si neoeurazjatyzm odrzucajcy uni
wersalizm wzorw zachodnioeuropejskich, ktry zdoby sobie silny wpyw na wy
obrani geopolityczn zarwno elit, jak i spoeczestwa rosyjskiego. Wsparty by
on przez geograficzne wyobraenie o Rosji jako Eurazji. W dyskursie powiconym
tosamoci midzynarodowej Rosji atlantyzm musia zmierzy si z odmienn kon
cepcj cywilizacyjnej identycznoci kraju i stopniowym narzucaniem opinii publicz
nej wyobraenia o Rosji jako Eurazji. Gwnym elementem wzmacniajcym niech
wobec westernizacji kraju i przyjcia wzorw globalnych stay si przede wszystkim

321
nie w peni udane procesy modernizacji i transformacji ustrojowej, stanowice pro
mowan przez atlantystw prb dostosowania si do wyzwa wiatowych poprzez
przyjcie obowizujcego w wiecie zachodnim liberalnego modelu politycznego
i gospodarczego.
Obraz Rosja-Eurazja jest wyranie ukierunkowany na wschd, ktry dla neoeura-
zjatyzmu stanowi zawsze szczegln warto decydujc o specyfice Rosji. W tym
wypadku Rosja postrzegana jest jako kraj z wasn specyfik kultury, polityki i go
spodarki. Pojawienie si i dominacja obrazu Rosja-Eurazja w rosyjskim dyskursie
geopolitycznym jest jednym z najciekawszych zjawisk spoeczno-politycznych, gdy
w kulturze rosyjskiej wschd czy si raczej z konotacjami negatywnymi, a eura-
zjatyzm, ktry zaadoptowa ten obraz w swojej koncepcji geopolitycznej, by nurtem
marginalnym na scenie politycznej rosyjskiej emigracji midzywojennej. Pojawie
nie si obrazu Rosja-Eurazja w mainstream rosyjskiego dyskursu geopolitycznego
zwizane byo z faktem, i brak realnych sukcesw opcji atlantyckiej spowodowa
podwaenie postrzegania Rosji jako czci europejskiej przestrzeni geograficzno-
-kulturowej. Przeciwnicy modelu atlantyckiego, rozczarowani brakiem sukcesw
w polityce wewntrznej i zagranicznej, zaczli krytykowa modernizacj kraju na
wzr zachodnioeuropejski, podkrela znaczenie zachowania wasnej tosamoci
kulturowej i konieczno znalezienia rwnowagi w kierunkach strategicznych od
dziaywa Rosji (rwnowaga midzy kierunkiem wschodnim a zachodnim). Powr
cono do idei mocarstwowoci i silnego pastwa, do znaczenia kulturowych wartoci
odrniajcych Rosj od Zachodu, takich jak religia, silne pastwo i pastwowa kon
trola nad procesami spoecznymi i gospodarczymi.
Nawizanie do teorii eurazjatyzmu okazao si niezwykle funkcjonalne dla anty-
zachodnich rosyjskich elit politycznych umoliwiajc im rywalizacj o wadz
w pastwie (wyborcze sukcesy KPFR i jej lidera Gienadija Ziuganowa) oraz legi
tymizowanie dziaa ukierunkowanych na zachowanie dominacji na obszarze pora-
dzieckim. Neoeurazjatyzm mg poczy w jednym obozie politycznym zarwno
nacjonalistw (notabene dua cz z nich bya w przeszoci czonkami partii ko
munistycznej) jak i komunistw. By on bowiem zakorzeniony w rosyjskiej trady
cyjnej filozofii, ktra uznawaa, i podstawowe wartoci, na ktrych budowane jest
spoeczestwo rosyjskie, s odmienne od tych, na ktrych budowana jest cywilizacja
zachodnia. Przeniesienie wartoci kultury zachodniej do Rosji oznaczaoby zakwe
stionowanie swojej tosamoci i upadek narodu rosyjskiego. Takie postrzeganie wia
ta datuje si od szesnastowiecznej koncepcji Moskwa-Trzeci Rzym i odwouje si
do dziewitnastowiecznego sowianofilstwa i panslawizmu. Ponadto neoeurazjatyzm
w swojej krytyce i odrzuceniu modernizacji i westernizacji wspiera si tradycj ro
syjskiej myli socjalistycznej krytykujcej Zachd za narzucanie wiatu swojej de
kadenckiej i zgniej kapitalistycznej cywilizacji.
Nowa eurazjatycka koalicja szybko urosa w si i bya w stanie rzuci wyzwanie
tym, ktrzy promowali zachodni image rosyjskiej tosamoci i zdominowa publicz
ny i akademicki dyskurs wok miejsca i roli Rosji w wiecie. W latach 1993-1995 neo-
eurazjaci zdobyli silne wsparcie spoeczne, a szczytem ich sukcesw sta si w 1995 r.
wyborczy sukces Komunistycznej Partii Federacji Rosyjskiej, ktrej liderem by Gie-
nadij Ziuganow, oraz mianowanie w 1996 r. na stanowisko ministra spraw zagranicz
nych Jewgienija Primakowa (zastpi on na stanowisku ministra spraw zagranicznych
Adrieja Kozyriewa), ktry otwarcie mwi o potrzebie przewartociowania rosyjskiej

322
geostrategii i zwrcenia wikszej uwagi na wektor wschodni polityki zagranicznej,
gdy Europa i Azja maj dla rosyjskiej geostrategii rwnorzdn rol. W okresie,
kiedy ministrem spraw zagranicznych, a nastpnie premierem by Jewgienij Prima
kow, w dyskusjach powiconych rosyjskiej strategii szczeglnie eksponowany by
geograficzny obraz Rosja-Eurazja. Stanowi on bowiem legitymizacj dla polityki
Primakowa, ktry uzna, i Rosja musi zwiza si sojuszem politycznym z krajami
Wschodu, zwaszcza Indiami i Chinami, a take utrzyma swoj dominujc rol
na poradzieckiej eurazjatyckiej przestrzeni.
Neoeurazjatyzm przez dugi okres czasu by podstawowym kierunkiem mylenia
geopolitycznego, przyczyniajc si do zmiany sposobu postrzegania miejsca Rosji
w w iecie, zanegowania przekonania o uniwersalistycznych wartociach cywilizacji
zachodnioeuropejskiej i odrzucenia wizji unipolarnego rodowiska midzynarodowe
go z dominacj pastw zachodnioeuropejskich. Mia on jednak do ograniczon rol
jako podstawa praktycznej geopolitycznej strategii pastwa przede wszystkim dlate
go, i neoeurazjatyzm pomidzy ideologi, nauk a praktyk polityczn by bliszy
myleniu ideologicznemu, bdc nie tylko pewn koncepcj geopolitycznego rozwo
ju pastwa, ale swoistego rodzaju filozofi polityczn obejmujc problemy organi
zacji pastwa i spoeczestwa. W swojej skrajnej formie, np. w pracach Aleksandra
Dugina, sta si on ide utopijn, charakteryzujc si myleniem yczeniowym
wynikajcym z przyjtego wiatopogldu, a nie realiami wspczesnego rodowiska
midzynarodowego. Sam Aleksander Dugin zwraca uwag, i geopolityka jest nie
tyle nauk, co przede wszystkim ideologi pozostajc na usugach elit politycznych
i wyraajc ich oczekiwania wobec rodowiska midzynarodowego. Pisa on, i
geopolityka to wiatopogld wadzy, nauka o wadzy i dla wadzy. Geopolityka jest
dyscyplin elit politycznych. We wspczesnym wiecie stanowi ona swoisty podr
cznik wadzy, ktry daje wiedz niezbdn do podejmowania decyzji politycznych.
Nawizujc do haushoferowskiej tradycji niemieckiej Geopolitik Dugin uzna, i geo
polityka to przede wszystkim nauka rzdzenia pastwem17.
Neoeurazjatyzm ksztatowa si przede wszystkim na fali oporu wobec negatyw
nych konsekwencji procesw modernizacji, dlatego te przyj oblicze antyokcyden-
talistyczne nastawiajc si na polityk odrzucenia zarwno modernizacji, jak i we-
sternizacji kraju. Bdc bardzo popularny wrd elit politycznych i czci wiata
akademickiego by on jednoczenie ideologi elitarn, a w skrajnych przypadkach
cakowicie niezrozumia dla przecitnego Rosjanina. Klasyczne rosyjskie ideologie,
takie jak wita Ru, Moskwa-Trzeci Rzym, zagadkowa dusza, czy wiatowa
misja narodu rosyjskiego jako obrocy przed wiatem atlantyckim, do ktrych czsto
odwoywali si eurazjaci, byy uwaane raczej za przejaw zacofania, utrudniajcy
integracj ze wiatowym systemem polityczno-gospodarczym. Odwoywania si do
pojcia mocarstwowoci i odbudowy rosyjskiego eurazjatyckiego imperium nie mia
y szansy realizacji w praktyce.
Z uwagi na ograniczenia koncepcji eurazjatyzmu w dyskursie geopolitycznym do
tyczcym rosyjskiej geostrategii neoeurazjatyzm stopniowo zastpowany jest przez
swojego rodzaju azjatyzm, ukierunkowujcy uwag rosyjskiej polityki zagranicz
nej na region Azji i Pacyfiku. Azjatyzm bdc zdecydowanie mniej zideologizowany
ni neoeurazjatyzm take odrzuca ide modernizacji na wzr zachodnioeuropejski

17 A. Dugin, Osnowy geopolitiki, Moskwa 2000, s. 13-14.

323
(westemizacja), opowiadajc si raczej za modernizacj na wzr azjatyckich tygry
sw (azjatyzacja). Punktem odniesieniajest tu przede wszystkim sukces gospodarczy
Chin, ktremu jak si uznaje, towarzyszy utrzymanie swoistoci wasnej kultury i sy
stemu spoeczno-politycznego. Azjatyzm jest intelektualn reakcj na podejmowane
przez wadze rosyjskie prby budowy strategicznego partnerstwa z Chinami i India
mi. Z uwagi na fakt, i w rosyjskiej kulturze dominuj negatywne konotacje zwizane
z Azj, ktra kojarzy si przede wszystkim z barbarzystwem i tatarsk niewol,
azjatyzm podejmuje prb zmiany tego obrazu, wprowadzajc do publicznego i aka
demickiego dyskursu przekonanie o wsplnocie wartoci cywilizacji prawosawnej
i konfucjasko-buddyjskiej, ktrym zagraa agresywna westemizacja wiata. Azja
tyzm jest raczej akademick prb legitymizowania rosyjskiej strategii politycznej
wobec Azji i stopniowego dystansowania si od krajw zachodnioeuropejskich, a jego
gwnym zadaniem jest zmiana postrzegania Azji w masowym odbiorze spoecznym.
Wspczesne wadze rosyjskie, przy pomocy mass mediw i akademikw, manipulu
j dyskursem geopolitycznym, budujc pozytywny obraz chiskiego modelu roz
woju, podkrelajc jednoczenie, i najwaniejszym regionem wiata jest obszar Azji
i Pacyfiku, co powoduje, i kluczowy obraz geopolityczny Rosja w Europie zostaje
stopniowo zastpowany przez nowy geopolityczny obraz Rosji w Azji.
Pokrewny wobec neoeurazjatyzmu jest neobizantyzm, ktry jest do marginaln
koncepcj w rosyjskiej myli geopolitycznej, ale odwoujc si do bardzo wanego
dla rosyjskiej kultury obrazu Rosji jako spadkobierczyni cesarstwa bizantyskiego.
Bazujc na geograficznym, ale take na historycznym i kulturowym metaobrazie
Rosja-Bizancjum, ukierunkowuje on rosyjskie wyobraenia przestrzenne w stron
poudnia, ku bizantyskiej wsplnocie i sojuszowi krajw prawosawnych. Obraz
ten ma swoje rda przede wszystkim w historycznych mitach i stereotypach zwiza
nych z wystpujcym w rosyjskiej historii przekonaniem, i Rosja jest spadkobierc
Cesarstwa Bizantyskiego, a take ze stanowiskiem cerkwi prawosawnej odwou
jcej si do wsplnoty spoecznoci prawosawnych. Na pocztku lat dziewidzie
sitych, kiedy to dyskurs geopolityczny w Rosji by zdominowany przez atlantyzm
i eurazjatyzm, bizantyzm znajdowa si w zamroeniu, ale konflikt w Kosowie
w 1999 r. i bombardowanie Jugosawii zwrciy szczegln uwag Rosjan na Baka
ny, na problemy wsplnoty narodw prawosawnych zagroonych atakiem ze strony
agresywnej cywilizacji Zachodu (amerykaski atak na Jugosawi odebrano jako atak
na cywilizacj prawosawn).
Obraz Rosja-Bizancjum sta si podstaw do uksztatowania si geopolitycznej
koncepcji neobizantyzmu, zwracajcej uwag na konieczno budowy sojuszu z kra
jami tworzcymi niegdy wsplnot bizantysk, a w polityce zagranicznej przejawia
si on w postaci idei sojuszu z tzw. krajami Poudnia, zwaszcza za muzumaskimi,
zagroonymi, podobnie jak i Rosja, przez ekspansj cywilizacji zachodnioeuropej
skiej. Neobizantyzm stanowi silnie zideologizowan wizj miejsca Rosji w wiecie.
bazujc na obronie tradycyjnych rosyjskich wartoci przed zagroeniem ze strony
uniwersalistycznych zapdw agresywnej cywilizacji Zachodu. Odrzucajc zarwno
modernizacj, jak i westernizacj neobizantyzm zwraca si w swojej geopolitycznej
koncepcji ku sojuszowi z krajami islamskimi, zwaszcza za z szyickim Iranem, jako
do regionu wiata, ktry stanowi naturaln geopolityczn przestrze rosyjskiej ak
tywnoci (tradycja bizantyska), a take podobnie jak i Rosja jest zagroony przez
zdominowanie miejscowej kultury przez wrogie wartoci wiata zachodniego.

324
 Do neoeurazjatyzmu i neobizantyzmu, jako dwch nurtw ekspansjonistycznego
i mocarstwowego mylenia geopolitycznego odrzucajcych zarwno modernizacj,
jak i western izacj, chyba w najwikszym stopniu pasuj zarzuty, ktre po drugiej
wojnie wiatowej amerykascy geografowie polityczni czynili niemieckiej myli geo
politycznej. Pisali oni, i geopolityka nie jest nauk, gdy opiera si na faszywych
zaoeniach, bdc w istocie doktryn polityczn, ktra staa si tylko uytecznym
narzdziem sucym do pseudonaukowego uzasadniania ambicji narodowych i agre
sywnej polityki. Jest to element propagandy, ideologii i strategii politycznej, ale nie
nauki18. Cay nurt neoimperialnego i ekspansjonistycznego mylenia w rosyjskiej geo
polityce charakteryzuje si duym poziomem ideologizacji, ale to wanie neoeura-
zjatyzm w duym stopniu wpyn na wyobraenia geopolityczne rosyjskich elit po
litycznych i spoeczestwa. Powszechnie obecny w dyskursie akademickim, w mass
mediach, w programach partii politycznych, w planowaniu polityki zagranicznej pa
stwa, doprowadzi do narzucenia przekonania o eurazjatyckoci Rosji i o eurazja-
tyckiej genezie kultury rosyjskiej. Jest to wizja, ktra miaa stanowi ideologiczn
podbudow dziaa podjtych w drugiej poowie lat dziewidziesitych na rzecz
odbudowy znaczcej pozycji Rosji w wiecie. W swojej zreformowanej wersji neo-
eurazjatyzm sta si take podbudow dla rosyjskiej polityki zagranicznej ukierun
kowanej na odzyskanie pozycji wielkiego i znaczcego mocarstwa poprzez budow
strategicznego trjkta Moskwa-Pekin-New Dehli.
Interesujcym elementem rosyjskiego mylenia geopolitycznego stao si stopnio
we upowszechnienie w dyskusjach powiconych midzynarodowej strategii obra
zu Rosji-wyspy, ktry stanowi oryginaln koncepcj tosamoci midzynarodowej
Rosji, w duym stopniu odbiegajc od tradycyjnych wyobrae geopolitycznych
zarwno rosyjskich elit politycznych, jak i spoeczestwa. Poraka strategii atlanty-
stw, a take ograniczone moliwoci realizacji neoimperialnej wizji neoeurazjatw
i neobizantystw spowodoway, i w dyskusjach powiconych rosyjskiej strategii
polityki zagranicznej zaczto poszukiwa trzeciej drogi, ktra pozwoliaby Ro
sji na prowadzenie wielowektorowej polityki zagranicznej, uzasadnionej potrzeb
modernizacji kraju, utrzymania jego roli w wiecie i zarazem obrony wasnych in
teresw regionalnych. Uznano konieczno wsppracy z rozwinitymi krajami Za
chodu, przy jednoczesnym silnym akcentowaniu koniecznoci obrony wasnej suwe
rennoci i specyfiki kulturowej (modernizacja bez zbytniej westernizacji kulturowej).
Podbudow takiej polityki staa si geopolityczna koncepcja Rosji-wyspy, ukszta
towana w ramach geocywilizacyjnego podejcia do problemw analizy rodowiska
midzynarodowego.
Geopolityczny obraz Rosja-wyspa zakada, i Rosja stanowi wiat sam w sobie,
autonomiczn cywilizacj oraz autonomiczn przestrze geopolityczn i w zwizku
z tym powinna ukierunkowa swoj strategi do wewntrz, na ochron wasnej, od
rbnej przestrzeni spoeczno-kulturowej. Sta si on podstaw dla uksztatowania si
geopolitycznej szkoy izolacjonizmu, ktra odwouje si do geopolitycznego myle
nia cywilizacyjnego, a take czciowo do rosyjskiego nacjonalizmu podkrelajcego
odrbno cywilizacyjn Rosji od reszty wiata. Zwraca ona uwag na konieczno
stworzenia z Rosji autonomicznej przestrzeni geopolitycznej i ukierunkowania geo-

18 Por. I. Bowman, Geography vs. geopolitics, Geographical Review 1942, vol. 32, nr 4, s. 654-656.

325
strategii pastwa nie tyle na ekspansj zewntrzn, ile na reformy wewntrzne i utrzy
manie istniejcego status quo. W realiach wspczesnego wiata poddanego procesom
globalizacji izolacjonizm rosyjski znalaz swoje odzwierciedlenie w podkrelaniu, i
Rosja nie posiada sojusznikw w wiecie zewntrznym, ktry jest generalnie wro
gi wobec niej. Dlatego te Rosja powinna chroni swoj specyfik kulturow i poli
tyczn, a najwaniejszym zadaniem jest przede wszystkim sanacja wewntrzna, re
zygnacja z ambicji mocarstwowych, aby po umocnieniu wadzy i przeprowadzeniu
niezbdnych reform powrci do rodowiska midzynarodowego jako jego wany pod
miot, ktrego stanowiska nie mona ignorowa. Izolacjonizm w rosyjskim myleniu
geopolitycznym nie oznacza denia do autarkii, ktra w realiach globalizujcego si
wiata nie byaby moliwa do urzeczywistnienia, ale stanowi raczej pragmatyczne
pogodzenie si z sytuacj zaistnia po rozpadzie ZSRR, ukierunkowanie wysiku
pastwa nie na ekspansj, ale na reformy wewntrzne konieczne dla przywrcenia
Rosji statusu mocarstwa i odzyskania wpyww w rodowisku midzynarodowym.
Dla umiarkowanych izolacjonistw, takich jak np. Wadim Cymburski, podkrelanie
wartoci oraz obrona wasnej narodowej kultury i tradycji stanowi jedn z istotnych
determinant dziaania rosyjskiej polityki, w tym take zagranicznej. We wspczes
nej rosyjskiej literaturze podkrela si konieczno modernizacji kraju i zwizania
go sojuszem z rozwinitymi krajami Zachodu, jednoczenie jednak podkrelajc, i
modernizacja kraju na wzr zachodnioeuropejski nie moe doprowadzi do sytua
cji, w ktrej Rosja stanie si pkolonialn peryferi wspczesnego wiata, do czego
moe doprowadzi globalizacja pod dyktatem pastw Zachodu. Rosja, aby do tego
nie dopuci, musi chroni swoj tosamo przede wszystkim w duchu wasnej kul
turowej tradycji. Niezalenie od koniecznoci modernizacji na wzr krajw Zachodu
naley zachowa priorytet kultury nad ekonomi i polityk, aby pozostawi wyszo
moralnych i duchowych wartoci nad materialnymil9.
Izolacjonizm sta si koncepcj geopolityczn, w ramach ktrej coraz mniejsz
rol przywizywano do jej ideologicznego uzasadnienia, koncentrujc si raczej na
ukazaniu praktycznej geostrategii uzasadnionej geograficzn i historyczn specyfik.
Izolacjonizm w duym stopniu zdystansowa si od ideologicznych sporw atlanty-
stw i neoeurazjatw powodujc, i geopolityczny dyskurs w Rosji stal si sporem
bardziej praktyczno-akademickim ni ideologicznym. Koncepcja Rosja-wyspa, mimo
i obecna w geopolitycznym dyskursie co najmniej od 1993 r., kiedy to Wadim Cym
burski opublikowa w czasopimie Polis artyku zatytuowany Wyspa Rosja, zacz
a zdobywa sobie coraz wiksz popularno, kiedy to po okresie ideologicznych
sporw pomidzy atlantystami i eurazjatami polityk zagraniczn Rosji zdominowali
pragmatycy, zakadajcy konieczno nieideologicznego i elastycznego podejcia do
problemw polityki midzynarodowej, jako jedynej rzeczywistej drogi do realiza
cji rosyjskich interesw. Uznano, i z jednej strony Zachd nie speni pokadanych
w nim przez reformatorw nadziei, a wrcz odwrci si od Rosji, co zadecydowao
o porace atlantyckiej geostrategii, a z drugiej strony z uwagi na obiektywny brak
rodkw, siy i moliwoci dziaania neoeurazjatycka strategia budowy Rosji jako
eurazjatyckiego imperium jest utopijna i skazuje Rosj na izolacj w rodowisku
midzynarodowym. Dlatego te naley podj przede wszystkim prb sanacji we
wntrznej i zrezygnowa, przynajmniej na pewien czas, z ambicji mocarstwowych,

19 Rossijskaja ciwilizacija, pod red. M. P. Mczedtowa, Moskwa 2003, s. 445.

326
 aby po reformach wewntrznych (modernizacji) powrci do rodowiska midzyna
rodowego jako jego wany podmiot. Bliskie rosyjskim elitom politycznym i spoecz
nym stao si stwierdzenie Cymburskiego, i Rosja jest krajem o europejskiej tosa
moci, ale jest jednoczenie odrbna od waciwej Europy, co prawda nie z przy
czyn kulturowo-cywilizacyjnych, ale przede wszystkim historyczno-geograficznych.
Mylenie w kategoriach umiarkowanie izolacjonistycznych przyczynio si do
uksztatowania si w okresie prezydentury Wadimira Putina pragmatycznej koncep
cji polityki zagranicznej Rosji, ktra zakada, i Rosja stanowi osobny wiat, a u pod
staw rosyjskiej polityki zagranicznej powinna lee nie okrelona ideologia (atlan-
tyzm, eurazjatyzm), ale zasada osigania praktycznych korzyci przy jej realizacji.
Po objciu urzdu przez Wadimira Putina zaczto realizowa elastyczn polityk
zblienia ze wiatem zachodnim, wysuwajc pod jego adresem ofert pogbionej
wsppracy na zasadach odpowiadajcych Rosji. Jednoczenie uznanie szczeglnej
dla Rosji wagi dwustronnych stosunkw z krajami Zachodu nie wykluczao lokal
nej rywalizacji w sytuacji zagroenia interesw pastwa czy sfery uznanej przez Ro
sj za sfer jej interesw. Geopolityczne koncepcje izolacjonistw i ich przekonanie
o swoistoci cywilizacji rosyjskiej stay si funkcjonalne dla wadz rosyjskich, ktre
podkrelajc, zarwno w dyskusjach wewntrznych, jak i zewntrznych, specyficz
ny charakter rosyjskiej pastwowoci mogy wprowadzi do dyskusji o przyszoci
Rosji przekonanie o tym, i Rosja jest krajem podzielajcym podstawowe wartoci
europejskie, takie jak wolno, prawa czowieka, sprawiedliwo i demokracja, ale
Rosja ma prawo sama definiowa, zgodnie z wasnymi tradycjami, tre tych poj,
a zatem ma prawo budowa swoj pastwowo na zasadach zgodnych z wasnym
kodem kulturowym.
Obok takich dominujcych szk geopolitycznego mylenia, jak atlantyzm, neo-
eurazjatyzm/neobizantyzm, czy te izolacjonizm w rozwoju rosyjskiej myli geopoli
tycznej zaczy pojawia si analizy, ktre podkrelajc znaczenie przemian zachodz
cych w globalnej przestrzeni zaczy zwraca uwag na takie aspekty wspczesnych
stosunkw midzynarodowych, jak ekonomia czy te informacja. Analizy geoekono-
miczne i geoinformacyjne niezalenie od wprowadzenia nowych elementw do ana
liz geopolitycznych take znajdoway si pod wpywem dominujcych metaobrazw,
takich jak Rosja-Europa, Rosja-Eurazja i Rosja-wyspa. Stanowi one wany element
uzupeniajcy wspczesne dyskusje wok geopolitycznej strategii Rosji, ale bar
dzo czsto zdarza si, i poruszajc istotne problemy, jak np. strategiczn sabo
Rosji wynikajc z braku soft-power, jednoczenie odwouj si do silnie zideolo-
gizowanych, nacechowanych emocjonalnie poj, takich jak heartland, mondalizm,
Eurazja, itp. Stopie zideologizowania nowoczesnych wymiarw analiz geopolitycz
nych jest rnorodny, poczwszy do Ernesta Koczetowa, ktry stara si stworzy
akademickie podstawy dla analiz geoekonomicznych wolnych od ideologicznych
wpyww, a po Igora Panarina, ktry swoje analizy powicone geoinformacyjnej
rywalizacji powiza z neoeurazjatyckimi koncepcjami osadzonymi w bardzo silnym
antyamerykanizmie oraz archaicznym modelu wielowiekowej rywalizacji mocarstw
ldowych i morskich. Osobn rol peni natomiast rosyjska geopolityka krytyczna,
ktra jako jedyny nurt wspczesnej rosyjskiej geopolityki nie podejmuje rozwaa
o dziejowej misji Rosji, ale problematyk ksztatowania si rosyjskich wyobrae
geopolitycznych, nawizujc tym samym do wiatowych nurtw rozwoju geopolity
ki jako dyscypliny badawczej. Nie stanowi ona zatem czci ideologicznego sporu

327
wok rosyjskiej tosamoci midzynarodowej, ale wany nurt akademickich bada
skoncentrowanych wok problemw ksztatowania si partykularnego sposobu wi
dzenia wiata i narzucania spoeczestwu swoistej mapy wiata, bdcej podstaw
do podejmowania przez elity polityczne okrelonych dziaa zarwno w polityce we
wntrznej, jak i zewntrznej.
Olbrzymia rnorodno, wielonurtowo i niezwyka popularno geopolityki
w Rosji skania do zadania pytania, czym jest wspczesna rosyjska geopolityka? Dys
kursem ideologicznym, nauk, czy praktyczn geostrategi pastwa? W przypadku
geopolityki trudno jest jednoznacznie oddzieli od siebie ideologi, nauk i praktyk.
Geografia jest nie tylko nauczana w szkolnych awach, ale jest take przekazywana
obywatelom za porednictwem publikacji akademickich, politycznych dyskusji, wy
stpie liderw politycznych, filmw, gazet, reklam, pocztwek, broszur turystycz
nych. Przekazy t mog by rnorodne, niemniej jednak s uzalenione od tego, co
istniejcy porzdek spoeczny chce uzna jako geograficzne przedstawienia20. Jak
wskazywa francuski geograf Yves Lacoste, geografia jest wiedz o charakterze poli
tycznym, a wic take ideologicznym. Ideologia odgrywa znaczc rol w tworzeniu
teorii geopolitycznych, a poprzez analiz ideologii, czyli przyjtych partykularnych
wizji wiata, mona zrozumie, co determinuje wybr okrelonej strategii21. Geopoli
tyka jest w istocie tworzonym przez podmioty geopolityczne przedstawieniem wsp
zalenoci z innymi podmiotami dziaajcymi na arenie midzynarodowej w funkcji
swych interesw. Nie istniej zatem obiektywne zasady ani te prawa geopolitycz
ne, gdy istniej one tylko w subiektywnie okrelonej, podmiotowej myli geopoli
tycznej i su do tworzenia hipotez, teorii, przedstawie i scenariuszy politycznych,
a te z kolei s zalene od interesw, posiadanej technologii oraz od systemu wartoci
kulturowych waciwych temu, kto je opracowuje. Nieustannie zmieniane koncepcje
geopolityczne odzwierciedlaj specyficzne warunki danego momentu historycznego,
a take niepokoje i interesy, ktre motywoway takie lub inne ich okrelenie, przy
czym przedstawienia geopolityczne wpywaj podobnie jak slogany na rozumowanie,
a tym samym na dokonywanie wyborw i zyskiwanie dla nich poparcia. Posiadaj
du warto propagandow, informacyjn i dezinformacyjn22.
Geograficzne obrazy wspczesnej Rosji powinny by interpretowane i analizo
wane w kontekcie geopolityki i geoideologii, gdy polityk zagraniczn Rosji mo
na przedstawi jako polityczne odzwierciedlenie wpywu geograficznych metaobra-
zw na postrzeganie wiata i swojego w nim miejsca. Z tego punktu widzenia analiza
rosyjskiego geopolitycznego dyskursu powinna by ukierunkowana na rozumienie,
tak aby doj do wyjaniania jego przebiegu i skutkw. W tym senesie analiza dys
kursu geopolitycznego powinna by swoistego rodzaju geohermeneutyk dc
do zrozumienia i interpretacji metaobrazw geograficznych, jako wytworw kultury
danej spoecznoci, wpywajcych na ksztatowanie si grupowej wiedzy o wiecie.
Obrazy geograficzne stanowi jeden z elementw tosamoci zbiorowej, towarzy
szcy procesom konstruowania tosamoci politycznej, a tym samym mog sta si
kluczem do zrozumienia rosyjskiej aktywnoci politycznej w rodowisku midzy
narodowym. Rozpoznanie wspczesnej rosyjskiej myli geopolitycznej ma istotne
znaczenie dla lepszego zrozumienia wspczesnej Rosji. Waga naukowego rozpozna

20 G. 0 Tuathail, Critical geopolitics..., s. 162.

21 Dictionare de gopolitique, ed Y. Lacoste, Pary 1993, s. 3-4.
22 Ibidem, s. 4 -5 ; C. Jean, np. cit., s. 39-40.

328
 nia rzeczywistoci rosyjskiej jest o tyle znaczca, i jest to pastwo dominujce pod
wzgldem politycznym i ekonomicznym na obszarze byego ZSRR, a ponadto wiele
z tego, co bdzie si dziao w najbliszym czasie - w tym take w Europie - zaley
w duej mierze od tego, jak uksztatuje si sytuacja w Rosji. Z tej perspektywy wa
nym problemem poznawczym wspczesnej polskiej politologii powinno by rozpo
znanie rosyjskich koncepcji geopolitycznych, gdy wyraaj one rosyjskie aspiracje
i obawy wobec ksztatujcego si adu globalnego, ukazuj sposb samoidentyfikacji
oraz postrzegania przez Rosjan otoczenia zewntrznego. Ich poznanie i analiza mog
zatem pomc w lepszym rozumieniu Rosji, a tym samym pomc w ksztatowaniu pol
skiej i europejskiej strategii wobec wschodniego ssiada.
W latach dziewidziesitych geopolityka zdobya sobie olbrzymi popularno
w Rosji, stajc si raczej fenomenem kulturowym ni dyscyplin badawcz poszu
kujc prawidowoci rozwoju rodowiska midzynarodowego. Nie bez przyczyny
wrd rosyjskich geopolitykw wida zdecydowan przewag filozofw, jak np. Sier
giej Kisieliew, Aleksander Panarin, Wadim Cymburski, Elgiz Pozdniakow, nad geo
grafami czy te politologami. Ukazuje to charakter rosyjskiej geopolityki jako przede
wszystkim sporu wok znaczenia rosyjskoci, sporu w duym stopniu naznaczonego
emocjami i silnie zideologizowanego. Na pocztku lat dziewidziesitych rosyjska
myl geopolityczna staa si w znacznej czci przede wszystkim sporem ideologicz
nym i historiozoficznym powiconym tosamoci midzynarodowej wspczesnej
Rosji - Federacji Rosyjskiej i jej roli we wspczesnym wiecie. Ideologizacja ta
wynikaa przede wszystkim z faktu, i po utracie wpyww w Europie rodkowo-
-Wschodniej i rozpadzie Zwizku Radzieckiego w Rosji rozpocza si oywiona de
bata na temat jej nowej tosamoci i miejsca w wiecie. Wan rol w tych dyskusjach
odgryway rosyjskie koncepcje geopolityczne, ktre nawizujc do tradycyjnych za
oe rosyjskiej szkoy geopolityki, stanowiy gwn podstaw do teraniejszego
okrelenia miejsca i roli pastwa rosyjskiego w wiecie i wywary najwikszy chyba
wpyw na geopolityczn wyobrani elit politycznych i spoeczestwa. Dziao si tak
z uwagi na fakt, i w rzeczywistoci rosyjskiej czynnik geograficzno-przyrodniczy
by uwaany za jedn z istotnych determinant ksztatujcych tosamo kraju i po
wszechnie uznaje si, i tworzy on histori tego pastwa i wpyn na jej ksztat,
ksztatowa take wiadomo i postawy ludnoci zamieszkujcej ten kraj.
Rozpoznanie rosyjskiej myli geopolitycznej ma istotne znaczenie dla zrozumie
nia wspczesnej Rosji, w ktrej mitologizacja przestrzeni odgrywaa istotn rol
w ksztatowaniu si adu politycznego, bowiem wielko historyczna Rosji bya prze
de wszystkim funkcj jej rozlegoci przestrzennej i ogromnych zasobw naturalnych.
Dlatego te Rosja jest jednym z tych krajw, w ktrych geopolityka odgrywaa istotn
rol w ksztatowaniu wyobrani politycznej elit wadzy, a take spoeczestwa. Nale
y przy tym podkreli, i rozpoznanie i ocena rosyjskich koncepcji geopolitycznych
powinny by prowadzone z umiarem i bez uprzedze, tak aby nie stay si one instru
mentem utrwalania w spoeczestwie polskim stereotypu Rosji jako pastwa, ktrego
gwnym deniem jest odbudowa rosyjskiego imperium i stworzenie nowego ZSRR.
Przy krytycznej analizie rosyjskich tradycji geopolitycznych nie naley nadmiernie
podkrela jej nacjonalistycznych, czy te imperialistycznych akcentw, wystpuj
cych chociaby w neoeurazjatyzmie w wersji Aleksandra Dugina, gdy jak pisa jeden
z najwybitniejszych polskich znawcw Rosji prof. Andrzej Walicki, wspczesne ro
syjskie ideologie narodowe nie s agresywne, a ich gwn funkcj jest kompensowa

329
nie w sferze idei realnej saboci narodu rosyjskiego i poczucia historycznej poraki.
S to ponadto ideologie elitarne, niezdolne do mobilizowania mas, a w swoich skraj
nych przypadkach zupenie niezrozumiae dla przecitnego Rosjanina23. Klasyczne
rosyjskie ideologie, takie jak: wita Ru, Trzeci Rzym, zagadkowa dusza, czy te
wiatowa misja narodu rosyjskiego, bdce take elementem rosyjskiej tradycji geo
politycznej, s obecnie uwaane za przejaw zacofania, utrudniajcy integracj z sy
stemem wiatowym i unowoczenienie kraju. Wspczesne spoeczestwo rosyjskie
stao si bardziej otwarte na wiat, bardziej pragmatyczne i od elit politycznych ocze
kuje nie nowych mesjanistycznych idei, ale przede wszystkim uznaje, i na obecnym
etapie rozwoju kraju najwaniejsz wartoci i podstawowym interesem narodowym
dla Rosji jest zapewnienie wzrostu poziomu ycia obywateli i zabezpieczenie godzi
wego ycia jednostki na podstawie ochrony praw i swobd obywatelskich i rozwoju
ekonomii pastwa. Tak wic celem jest nie ekspansja zewntrzna, jak to miao miej
sce w przeszoci, ale koncentracja do wewntrz, odbudowa poziomu ycia obywateli
i poprawa jakoci ycia. Jest to priorytet caej polityki rosyjskiej. Naley take rozu
mie, skd bierze si we wspczesnej Rosji podatno na do anachroniczne myle
nie w kategoriach mesjanizmu narodowego i dziejowej misji narodu rosyjskiego .
Jest to uwarunkowane trudnociami zwizanymi z procesami transformacji spoecz
nej. Transformacja ustrojowa wymaga spenienia przynajmniej minimum warunkw
psychologicznych, sprzyjajcych budowie nowego ustroju, szczeglnie za stworze
nia warunkw psychologicznych sprzyjajcych dobremu samopoczuciu24 w cza
sach, ktre wywoujc gwatowan zmian wywouj take poczucie traumy spoecz
nej. Swoisty stan zagubienia psychologicznego czowieka transformacji, wicy si
z kryzysem tosamoci i cigoci pokoleniowych tradycji, wymaga take swoistych
remediw psychicznych, co w rzeczywistoci rosyjskiej oznacza m.in. nawrt do
mylenia mesjanistycznego i podkrelania wyjtkowoci wasnego spoeczestwa.
Ideologie te maj kompensowa realne niepowodzenia w sferze reform. Dlatego te
koncepcje polityczne odwoujce si do wielkoci narodu rosyjskiego, jego wiatowej
misji i potgi, do mylenia wielkomocarstwowego w skali caego globu, trafiaj na
podatny grunt. W rzeczywistoci rosyjskiej nie maj one jednak charakteru agresyw
nego, ale raczej kompensujcy wewntrzne niepowodzenia, co nie zmienia jednake
faktu, i podstawowym celem dla wszystkich rosyjskich geopolitykw jest urzeczy
wistnienie wizji Rosji jako wielkiej wiatowej potgi, aktywnie uczestniczcej w pro
cesach ksztatowania si nowego globalnego adu.
Analizujc wspczesny dyskurs geopolityczny w Rosji naley pamita, i w pro
cesie ksztatowania strategii pastwa nastpuje: po pierwsze konfrontacja obrazu
wspczesnego wiata (jak ludzie sytuuj swoje pastwo i swoj tosamo w syste
mie midzynarodowym) z tradycj historyczn i polityczn, z utrwalonymi w wia
domoci spoecznej mitami, wyobraeniami, ktre s zwizane z przeszymi do
wiadczeniami utrwalonymi w zbiorowej pamici. Tradycja jest konfrontowana ze
wspczesnymi dowiadczeniami i szuka si w historii recept i podpowiedzi wyja
niajcych rzeczywisto dzisiejsz. Po drugie nastpuje artykulacja tak wytworzo
nych pogldw i przeniesienie ich do sfery publicznej w ramy dyskursu publicznego.
W procesie tym nastpuje uoglnienie roli pastwa w wiecie, sposobw postrzega

23 A. Walicki, Sm u ta czy tylko apatia, Polityka 1999, nr 22, s. 23.

24 T. Bodio, M idzy romantyzmem a pragm atyzm em , Warszawa 2001, s. 14.

330
 nia tosamoci, co narzuca nastpnie pewien oglny sposb mylenia o otoczeniu
zewntrznym. Trzecim etapem jest pojawienie si pewnego dominujcego sposobu
postrzegania wiata w mass mediach, upowszechnienie go i utrwalenie w wiadomo
ci spoecznej, w opinii publicznej, wrd elit politycznych, co powoduje, i staje si
on czci kultury danej spoecznoci25. W sferze formalnych instytucji pastwowych
dominujcy sposb postrzegania wiata przejawia si poprzez dziaania pastwa, dy
plomacj, polityczne wystpienia, a jego instytucjonalizacja nastpuje przede wszyst
kim poprzez tworzenie na jego podstawie strategii politycznych, doktryn politycz
nych, czy wreszcie oficjalnych dokumentw urzdowych26.
Naley zwrci take uwag, i geopolityczny dyskurs w Rosji przeszed stopnio
w przemian od silnej ideologizacji pocztku lat dziewidziesitych do poszukiwa
nia rwnowagi pomidzy ideologi, naukowoci, a praktycznym wykorzystaniem
prac rosyjskich geopolitykw. Pocztek lat dziewidziesitych charakteryzowa si
silnym zideologizowaniem rosyjskiej myli geopolitycznej, ktra zdominowana zo
staa przez spr pomidzy atlantystami oraz neoeurazjatami, bdcy do pewnego stop
nia kontynuacj wiatopogldowych sporw, jakie w dziewitnastym wieku toczyli
okcydentalici i sowianofile. Wraz ze zmian wadzy i objciem steru rzdw przez
Wadimira Putina nowe rosyjskie wadze zapowiedziay, e u podstaw rosyjskiej po
lityki zagranicznej powinna lee nie okrelona ideologia, ale jasno zdefiniowany
interes narodowy oraz zasada osigania praktycznych korzyci przy realizacji poli
tyki zagranicznej. Pragmatyczne podejcie nowych elit politycznych do problemw
rodowiska midzynarodowego wymusio take na rosyjskich geopolitykach bardziej
pragmatyczne podejcie do rozpatrywanych problemw, tym bardziej, i uzmyso
wiono sobie jaowo historiozoficznych sporw, ktre w adnym stopniu nie przy
czyniay si do rozwizania problemw stojcych przed Rosj. Wrd rnorodnych
szk mylenia geopolitycznego zaczli dominowa badacze akademiccy, dla ktrych
gwnym celem byo nie tyle pisanie manifestw ideologicznych, ile szukanie spo
sobw na przywrcenie Rosji znaczcej roli w wiecie. Stopniowe osabienie ideo
logicznego wymiaru rosyjskich koncepcji geopolitycznych stao si widoczne wraz
z przynajmniej czciowym odejciem od rozpatrywania pooenia Rosji w trady
cyjnych kategoriach, takich jak Wschd-Zachd, Europa-Eurazja, czy te heartland.
Midzy innymi coraz czciej zaczto zwraca uwag, i odwoywanie si do takich
poj powoduje, e rosyjska myl geopolityczna ma mae znaczenie praktyczne, a jest
jedynie sporem ideologicznym dotyczcym tosamoci kulturowo-cywilizacyjnej.
Geopolityka w coraz mniejszym stopniu stawaa si elementem dyskusji ideologicz

25 Na przykad uporczywe upowszechnianie przekonania o eurazjatyckoci Rosji spow odow a

o. i postrzeganie Rosji jak o kraju eurazjatyckiego stao si dom inujcym paradygm atem, niestety
upowszechnianym take przez autorw polskich ulegajcych sugestii rosyjskich publikacji, z ktrych
wikszo uznaje twierdzenie o wyjtkowoci i eurazjatyckoci Rosji za niepodw aalny fakt. W rze
czywistoci natom iast koncepcja eurazjatycka je st jedn z wielu rwnoprawnych m oliwych sposobw
postrzegania Rosji, a dom inacja dyskursu eurazjatyckiego jest tylko wynikiem sytuacji, w ktrej zna
laza si wspczesna Rosja. Wydaje si, i bardziej racjonalnym i waciwym sposobem postrzegania
Rosji jest uznanie jej za kraj eurazjatycki w rozumieniu geopolitycznym i europejski pod wzgldem
kulturowo-historycznym . Zob. W. ukin, Rossijskij most czeriez Atlantiku, ..Rossija w Globalnoj Politi-
kie 2002, vol. 1, nr 1, s. 101.
26 Por. J. O Loughlin, G. O Tuathail. V. Kolossov, Russian geopolitical culture and public opinion:
the mask o f Proteus revisited, Transactions o f the Institute o f British Geographers 2005, vol. 30, nr 3,
s. 324.

331
nych zwizanych z szukaniem pomysu na Rosj, a w coraz wikszym elementem
akademickich dyskusji zwizanych z prb odpowiedzi na pytanie, jak wykorzysta
geopolityczne pooenie Rosji.
Zmiana charakteru rosyjskiej myli geopolitycznej bya zwizana take ze zmia
n postaw rosyjskich elit politycznych wsptworzcych wewntrzrosyjski dyskurs
geopolityczny. O ile prezydent Borys Jelcyn ogasza konkurs na now rosyjsk
ide, o tyle jego nastpca Wadimir Putin zastrzega, i u podstaw rosyjskiej poli
tyki zagranicznej nie moe lee adna ideologia, ale przede wszystkim zasada uzy
skiwania praktycznych korzyci. Pragmatyczne podejcie do problemw polityki
zagranicznej, ktre zaczo dominowa wraz z dojciem do wadzy Wadimira Pu-
tina, wymusio take bardziej pragmatyczne podejcie do geopolityki, co spowodo
wao, i stopniowo geopolityka staa si bardziej dyskursem naukowo-akademickim,
w ktrym geopolityka a la Aleksander Dugin odgrywa coraz mniejsz rol, a coraz
wiksze znaczenie uzyskuj prace takich uczonych, jak Ernest Koczetow, Dymitr
Trenin, Wadim Cymburski, Dymitr Zamiatin, czy te Wadimir Koosow, ktrzy sta
raj si dokona krytycznej analizy rosyjskich wyobrae przestrzennych, odchodzc
od bardziej historiozoficznych ni geopolitycznych rozwaa wok rosyjskiej to
samoci. Szczeglnie mocno pragmatyczny wymiar wiedzy geopolitycznej zaczli
podkrela zwolennicy mylenia w kategoriach geoekonomicznych, ktrzy w duym
stopniu zrezygnowali z rozwaa dotyczcych rosyjskiej tosamoci cywilizacyjnej
i kulturowo-geograficznej na rzecz analiz procesu globalizacji ekonomicznej i jej
konsekwencji dla struktury wspczesnego adu midzynarodowego. wiadczyo to
0 istotnej zmianie, ktra zacza dokonywa si w ramach rosyjskiego mylenia geo
politycznego. Nastpio przynajmniej czciowe odejcie od silnie zideologizowanego
1 raczej historiozoficznego ni geopolitycznego dyskursu na temat rosyjskiej tosamo
ci midzynarodowej, na rzecz budowy szczegowych i bezstronnych analiz poszu
kujcych przyczyn zjawisk i procesw politycznych, aby dokona oceny konkretnej
sytuacji geopolitycznej i wskaza na konieczno podjcia okrelonych dziaa.
Wci jednak gwnym zarzutem wobec rosyjskiej myli geopolitycznej moe
by wskazanie, i jej rnorodne szkoy czy wspwystpowanie specjalistycznych
rozwaa ze zmitologizowanymi kategoriami, jak np. misja dziejowa Rosji, nowa
rosyjska idea, czy te przestrze duchowa Rosji. Szczeglnie ten problem jest wi
doczny w pracach odnoszcych si do problemw informacyjnego wymiaru wsp
czesnych relacji midzynarodowych i ksztatowania si tzw. wieku informacji.
W wiatowej geopolityce zdobywajcy sobie coraz wiksz popularno paradyg
mat informacyjny przyczyni si do powstania publikacji, w ktrych koncentrowano
uwag przede wszystkim na roli mass mediw jako gwnego zasobu, ktry poprzez
manipulowanie informacj i kreowanie rzeczywistoci zgodnej ze swoimi interesa
mi pozwala na skuteczn realizacj okrelonych celw geopolitycznych. Natomiast
w ramach rosyjskiego geoinformacjonizmu zamiast analiz wysoko stechnicyzowane
go spoeczestwa informacyjnego, w ktrym trac na znaczeniu dotychczasowe atry
buty potgi pastwowej, pojawiy si przede wszystkim publikacje odnoszce si do
amerykaskiego imperializmu medialnego, pisane w duchu Haushofera, Mackindera
oraz Leninowskiej teorii imperializmu.
Do dnia dzisiejszego denie do naukowoci i praktycznoci koliduje czsto z emo
cjonalnym i ideologicznym podejciem do rzeczywistoci midzynarodowej, zwiza
nym przede wszystkim z siln spoeczn traum wywoan rozpadem ZSRR i przemia

332
 nami gospodarczo-politycznymi lat dziewidziesitych. Geopolityk mona pojmowa
jako obszar bada majcych za zadanie analiz i wypracowanie strategicznych prognoz
dotyczcych dziaania podmiotu na arenie midzynarodowej w oparciu o czynniki geo
graficzne, ekonomiczne, demograficzne, polityczne itd. Wyrnikiem tak rozumianej
wspczesnej geopolityki jest szerokie spektrum podejmowanych problemw, co czy
ni z niej interdyscyplinarn i kompleksow analiz stosunkw midzynarodowych,
ktra ukazuje kategorie geograficzne (wielko, pooenie, topografi, bogactwa na
turalne, klimat) w ich powizaniu z przemysem, handlem, technologi, ludnoci,
struktur spoeczn, psychologi narodw, mediami itp. Przedmiotem takiej analizy
jest geopolityczna struktura wiata, a take analiza moliwoci dziaania danego pod
miotu, jego sojusznikw oraz oponentw w rodowisku midzynarodowym. Tak rozu
miana analiza geopolityczna powinna by, jak si uwaa, zobiektywizowana i odide-
ologizowana. W rzeczywistoci rosyjskiej prby wypracowania racjonalnej strategii
polityki zagranicznej wspartej przez analizy o charakterze geopolitycznym przepla
taj si jednak z archaicznym i silnie zmitologizowanym myleniem w kategoriach
mesjanizmu, przekonania o swojej wartoci, wyjtkowoci i odrbnoci. Twrcami
rosyjskiej myli geopolitycznej byli w duym stopniu zaangaowani politycznie pub
licyci (Ziuganow, Dugin), filozofowie (Cymburski, Pozdniakow, Aleksander Pana-
rin), historycy (Ustian, Gadijew), politolodzy (Ustian, Irina Wasilienko, Igor Pana-
rin), ktrzy poszukiwali nie tyle racjonalnej geostrategii, ile odpowiedzi na pytanie
0 istot rosyjskoci i sposobu na Rosj. Podatno rosyjskiej myli geopolitycznej
na do anachroniczne mylenie w kategoriach mesjanizmu narodowego i dziejowej
misji narodu rosyjskiego uwarunkowana bya trudnociami zwizanymi z procesa
mi transformacji spoecznej. Transformacja ustrojowa wymaga spenienia przynaj
mniej minimum warunkw psychologicznych sprzyjajcych budowie nowego ustroju,
szczeglnie za warunkw ksztatujcych dobre samopoczucie w czasach, ktre,
powodujc gwatown zmian, wywouj take poczucie traumy spoecznej27. Swoi
sty stan zagubienia psychologicznego czowieka w okresie transformacji ustrojowej
1gwatownych przemian spoecznych, wicy si z kryzysem tosamoci i cigoci
pokoleniowych tradycji, wymaga take swoistych remediw psychicznych, co w rze
czywistoci rosyjskiej oznaczao m.in. nawrt do mylenia mesjanistycznego i pod
krelania wyjtkowoci wasnego spoeczestwa, ktre miao kompensowa realne
niepowodzenia w sferze reform. Dlatego te koncepcje polityczne odwoujce si
do tradycji, prawosawia, do zmitologizowanego pojmowania przestrzeni, do wiel
koci narodu rosyjskiego, jego wiatowej misji i potgi, do mylenia wielkomocar
stwowego w skali caego globu, trafiy na podatny grunt. Dla ludzi borykajcych si
z kryzysem tosamoci licz si gwnie wizy krwi, przekonania, wiara, rodzina.
Rosyjska myl geopolityczna staa si w duym stopniu publicystyk odzwierciedla
jc rosyjskie frustracje, obawy i aspiracje wobec zmienionego rodowiska midzy
narodowego. Odpowiadajc na zapotrzebowanie spoeczne wywoane swoist pustk
ideologiczn, podejmowaa pytanie dotyczce rosyjskiej tosamoci i tym samym
w wikszym stopniu bya ona czci dyskursu ideologicznego, ni akademickiego
czy te praktycznego.
Rosyjska geopolityka ewoluuje. Zacza ona ksztatowa si w okresie transfor
macji spoecznej i gwatownych przemian, ktre obfituj w rnorodne teorie i kon

27 Por. T. Bodio, op. cii., Warszawa 2001, s. 14.

333
cepcje rozwizania pojawiajcych si problemw spoecznych. Wraz ze stopniowym
sabniciem traumy spoecnej zwizanej z rozpadem ZSRR i gospodarcz terapi
szokow postpuje te normalizacja dyskursu geopolitycznego, w ktrym coraz
czciej miejsce historiozoficznych rozwaa dotyczcych charakteru rosyjskiej cy
wilizacji zajmuj analizy dotyczce optymalizacji rosyjskiej geostrategii. Zamiast by
czci ideologicznych oraz partyjnych sporw, coraz czciej rosyjska myl geopo
lityczna przeksztaca si w akademick dyskusj wok najefektywniejszej strategii
polityki zagranicznej, zwizanej z wykorzystaniem pooenia na dwch kontynentach
i znaczcych zasobw surowcw naturalnych. Ponadto w rosyjskiej geopolityce miej
sce filozofw, historykw, czy te politykw coraz czciej zajmuj geografowie, tacy
jak Dymitr Zamiatin, czy te Wadimir Koosow, podejmujcy si krytycznej analizy
rosyjskich tradycji geopolitycznych i wspczesnego rosyjskiego dyskursu geopoli
tycznego zwizanego z dominujcymi w spoeczestwie wyobraeniami geopolitycz
nymi: Wraz z ich pracami rosyjska geopolityka odchodzi od silnego zideologizowa-
nia, charakterystycznego dla lat dziewidziesitych, na rzecz refleksji badawczej nad
wiatem subiektywnych wyobrae dominujcych w rosyjskim spoeczestwie.

B IB L I O T E K A
Wydziau Dziennikarstwa i Nauk Politycznych
Uniwersytetu W arszawskiego
ul. N ow y wiat 6 9 , 0 0 -9 2 7 W arszaw a
lei. 022 55-20-295, 022 55-20-296
 B iblio g rafia

Monografie i opracowania

A balkin L., K sa m o p o in a n iu Rossii, M oskw a 1995

A gnew J., Western geo p o litica l thought in the tw entieth century, N ow y Jork 1985
A gnew J., C orbridge S., M astering Space: hegem ony, territory a n d international p o litica l econom y,
N ow y Jork 1995
A gnew J M itchell K., Toal G., A com panion to p o litic a l geography, L ondyn 2003
A leksiejew a I. W., Z elieniew W. I., B akunin W. I., G eopolitika w Rossii. M iedu W ostokom a Z a p a
dom , S ankt-Petersburg 2001
A m b iva len t neighbours: the EU, N A TO a n d the p rice o f m em bership, ed. A. L ieven, D. Trenin,
W aszyngton 2002
A n unruly w orld? G lobalization, g overnance a n d geography, ed. A. H erod, G. O Tuathail, S. R ob
erts, L ondyn 1998
A n drianow aT . W., G eopoliticzeskije teorii X X weka, M oskw a 1996
A ndriejew A. L., P o litic ieskij spektr Rossii. Struktura, ideologii, osnow yje subiekty, M oskw a 1997
A ndrusiew icz A ., C yw ilizacja rosyjska, t, 1-2., W arszw a 2 0 0 4 -2 0 0 5
A ntonenko O., Pinnick K., R ussia a n d the E uropean Union, N ow y Jork 2004
A rbatow A. G., B e zo p a stn o strossijskij w ybor, M oskw a 1999
A rbatow A. G., E w ropejskaja R ossija: eres utopija, projekt?. M oskw a 2004
A rbatow A. G., R ossijskaja nacionalnaja idea i w niesznaja politika: (mi/ i r e a ln o st'), M oskw a 1998
A rin O. A., D w a d c a tp ie rw e j w ek: m ir bez Rossii, M oskw a 2001
A rin O. A., Strategiczeskije kontury W ostocznoj A zii w X X I weke. R ossija na szagu w pieriod, M os
kw a 2001
A rin O. A., S trategiczeskije p e rsp iektiw y R ossii w IVostocznoj A zii, M oskw a 1999
A szen k am p f N. N., Pogorelskaja S. W., Sow riem iennaja geopolitika, M oskw a 2005
A tkin M ., R ussia a n d Iran, 1780 -1 8 2 8 , M ineapolis 1980
B aburin S., R ossijskij p u t': stanow lenije rossijskoj geo p o litiki nakanune X X I w ieka, M oskw a 1995
B cker R.. M idzyw ojenny eurazjatyzm , L d 2000
B cker R., R osyjskie m ylenie p olityczn e za czasw p rezydenta P utina, Toru 2007
B aczinin W., N acjonalnaja idea dla R ossii, Sankt-Petersburg 2005
B aranovsky V., R ussia a n d Europe, O xford 1997
B arker Ch., S tudia kulturow e, K rakw 2005
B atalow E. J.. R ossija i Zapad: ew olucija rossijskogo obszczestw iennogo soznanija, M oskw a 2002
B atiuk W. 1.. R ossija i USA: p ro b lem y i p ersp ektyw y sotrudniczestw a. USA n a rubiee w ekw . M os
kw a 2000
B aum an Z., G lobalizacja, W arszaw a 2000
B azylow L., D zieje R osji 1801-1917, W arszaw a 1970

335
Bazy low L., H istoria now oytnej kultury rosyjskiej, W arszaw a 1986
B azylow L., H istoria R osji, t. 1-2, W arszaw a 1985
B aanow E. P., P riorytety R ossii w m ieniajuszczem sja m irie, M oskw a 2000
B eck U., S p oeczestw o ry zy ka , W arszaw a 2004
B erg L. S., Istorija russkich geograficzeskich otkrytij, M oskw a 1962
B iele S., Tosam o m idzynarodow a F ederacji R osyjskiej, W arszaw a 2006
B ierdiajew M ., A utobiografia filozoficzna, K ty 2002
B ierdiajew M ., G osz w olno, W arszaw a 1999
B ierdiajew M., N ow e redniow iecze, K om orw 1997
B ierdiajew M., R osyjska idea, W arszaw a 1999
B illington J. H., Ikona i topr. H istoria kultury rosyjskiej, K rakw 2008
B la J., M aps a n d history: constructing im ages o f the p ast. N ew H aven 1997
B lack J., M aps a n d p olitics, C hicago 1997
B lacksell M ., G eografia p olityczna, W arszaw a 2008
B lecher L., Ljubarskij G., G aw nyj russkij spor: ot zapadnikow i stow ianofilow do g lobalizm a i No-
w ow o Sredniew ikow ja, M oskw a 2003
Blij de H., W hy g e o g ra p h y m atters, N ow y Jork 2005
B lachow ska K., N arodziny im perium , W arszaw a 2001
B odio T., M idzy rom antyzm em a pragm atyzm em , W arszaw a 2001
B ohun M., F iodor D ostojew ski i idea upadku cyw ilizacji europejskiej, K atow ice 1996
B ohun M., K ontrrew olucja i pesym izm . F ilozofia spoeczna K onstantina Leontjew a, K rakw 2000
B oundaries, territory a n d postm odernity, ed. D. N ew m an, L ondyn 1999
B roda M ., N ajtrudniejsze z rosyjskich w yzw a. Z agadka Leontjew a i R osja, d 1995
B rzeziski Z., B ezad: p o lity ka w iatow a na pro g u X X I wieku, W arszaw a 1994
B rzeziski Z., P lan gry: IISA ZSR R , W arszaw a 1990
B rzeziski Z., W ielka szachow nica: gw ne cele p o lity k i a m erykaskiej, W arszaw a 1998
B rzeziski Z., Wybr: dom inacja czy p rzyw dztw o, K rakw 2004.
B uchanan P. J., D zie sdu, czyli j a k pycha, ideologia i chciw o niszcz A m eryk, W rocaw 2008
B uchanan P. J., P raw ica na m anow cach, W rocaw 2005
B uchanan P. J., m ier Z achodu. W rocaw 2005
B usygina I. M ., P oiticzeskaja regionaistyka, M oskw a 2006
C astells M ., S ia tosam oci, W arszaw a 2008
C astells M S p oeczestw o sieci. W arszaw a 2007
C esarz Z., S tadtm uller E., P roblem y polityczne w spczesnego w iata, W rocaw 2000
C heckel J. T., Ideas a n d international p o litica l change, N ew H aven 1997
C hodubski A., W stp do bada p olitologicznych, G dask 2004
C horew B. S., O czerki g eoglobaistiki i geopoitiki, M oskw a 1997
C hodienije za tri m oria A fanasija N ikitina 14 6 6 -1 4 7 2 , pod red. W. P. A drianow ej-P ieriets, M os
kw a 1958
C hrzecijastw o R usi K ijowskiej, Biaorusi, U krainy i R osji (X -X V II wiek), pod red. J. K ocz-
kow skiego, K rakw 1997
C ohen S. B, G eopolitics o f the w o rld system , O xford 2003
C ygankw A. P., C ygankw P. A., S o cioogija m iedunarodnych otnoszenij, M oskw a 2006
C ym burski W. L., O strw Rossija. G eopoliticzeskije i chronopoliticzekije raboty 1993-2006, M os
kw a 2007
C ym burski W. L., R ossija-ziem lja za W ielkom Lim itrofom : ciw ilizacija i je jo geopolitika, M oskw a
2000

336
C zajow ski A ., D em okratyzacja R osji w latach 1987-1999, W rocaw 2001
C zepelkin M ., D ia k o w aN ., Istorija Rossii, M oskw a 1995
C zernow P. W., N ow yj geopoliticzeskij p ierie d ie mira. C zto budiet s R ossijej?, M oskw a 2003
C zernow P. W., R ossija: etnogeopoliticzeskije osnow y g osudarstw iennosti, M oskw a 1999
C zernyszew ski M ., P ism a filozoficzne, t. 1, W arszaw a 1961
C ziom er E., Z yblikiew icz L. W., Zarys w spczesnych stosunkw m idzynarodow ych, W arszawa 2005
C zubaty J., Rosja i w iat, W arszaw a 1997
D anilew ski M. J., R ossija i E w ropa, M oskw a 1991
D ergaczew W. A., C iw ilizacionnaja g eopolitika, K ijw 2004
D ergaczew W. A., G eoekonom ika. Sow riem iennaja g eopolitika, K ijw 2002
D ergaczew W. A., G eopolitika, M oskw a 2004
D ialog europejski Z a c h d - W schd, pod red. A. Stpie-K uczyskiej i T. Jam ua, Toru 2006
D ictionare de geopolitique, ed Y. L acoste, Pary 1993
D ictionary o f geopolitics, ed. J. O Loughlin, L ondyn 1994
D ictionary o f hum an geography, ed. R. J. Johnston, D. G regory, D. M. Sm ith, N ow y Jork 1994
D ijkink G., N a tio n a l identity a n d geo p o litica l visions: m aps o fp rid e a n d p a in , L ondyn 1998
D obraczyski M., M idzy m ocarstw am i, Toru 1996
D obraczyski M ., Stulecie przypiesze, Toru 1999
D odds K G eopolitics. A very short introduction, O xford 2007
D odds K., G lobal geopolitics. A critical introduction, L ondyn 2005
D ugin A ., K onserw atiw naja riew olucija, M oskw a 1994
D ugin A., N a sz p u t , M oskw a 1999
D ugin A., O snow y ew razijstw a, M oskw a 2002
D ugin A., O snow y geopolitiki, M oskw a 2000
D ugin A. G., Jew razijskij p u t ' kak nacionalnaja ideja, M oskw a 2002
D ugin A. G, W w iedienije w geopolitiku. G eopoliticzeskoje buduszczie R ossii, M oskw a 1997
D uncan P. J. S., R ussian m esianism : Third Rome, revolution, com m unism a n d after, L ondyn 2000
D usinskij I. I., G eopolitika R ossii. M oskw a 2003
D usza p o lsk a i rosyjska. A ntologie, pod red A. de Lazari, W arszaw a 2004
E berhardt P., G eografia ludnoci Rosji, W arszaw a 2002
E konom ika, politika, bezo p a sn o st', M oskw a 1997
E w razja: ljudi i mify: sbornik statiej, sost. A. S. Panarin
Falk R. A., The d eclining w o rld order, N ow y Jork 2004
F ederacja R osyjska 1991-2001. pod red. J. A dam ow skiego i A. Skrzypka, W arszaw a 2002
F iedorow W. P., J e s t li druzja u Rossii, i n u n i li oni je j? , M oskw a 2005
F ilozofia rosyjska w obec p roblem w m odernizacyjnych, pod red. W. R ydzew skiego i M. B ohuna,
K rakw 1999
Flint C., W stp do g eopolityki. W arszaw a 2008
F ukuyam a F., B udow anie pastw a: w adza i a d m idzynarodow y w X X ! w ieku , Pozna 2005
F ukuyam a F., K oniec historii, Pozna 1996
F uller W., S trategy a n d p o w e r in Russia, 1600-1914, N ow y Jork 1992
G adijew K. S., G eopoliticzeskije gorizonty Rossii: kontury now ow o m iroporiadka, M oskw a 2007
G adijew K. S., G eopolitika, M oskw a 1997
G adijew K. S., G eopolitika K aw kaza, M oskw a 2001
G adijew K. S. W wiedienije w geopolitiku, M oskw a 2003
G ajdar Je. T., S oczinienija w 2 t t. 1, M oskw a 1997
G aganek A., Z m iana w globalnym system ie m idzynarodow ym , Pozna 1992

337
G aum ow E. A-., Im id protiw im ida, M oskw a 2005
G aum ow E. A., M iedunarodnyj im id Rossii: strategia form iro w a n ija , M oskw a 2003
G edicks A., The new resource wars, B oston 1993
G eopolitics, geo g ra p h y a n d strategy, ed. C. S. Gray, G. Sloan, L ondyn 2003
G eopolitics. G lobal p roblem s a n d regional concerns, ed. L. T chantouridze, W innipeg 2004
G eopoliticzeskije p o lo ie n ije R ossii; predstaw lenija i realnost , pod red. W. K otosow a, M oskw a 2000
G eopolitika, pod red. W. A. M ichajlow a, M oskw a 2007
G eopolitika. Antologija, w ybr A sze n k am p fN . N., Pogorelskaja S. W., M oskw a 2006
G eopolitika. C hrestom atija, w ybr B. A. Isajew, Sankt-Petersburg 2007
G eopolitiki i geostrategi: C hrestom atija, pod red. B. A. Isajew a, S ankt-Petersburg 2004
G eopolitics. G lobal problem s a n d regional concerns, ed. L. T chantouridze, W innipeg 2004
G lobalnoje soobszczestw o: now aja sistem a koordinant, pod red. A. I. N eklessy. Sankt-Petersburg
2000
G lobalnyje ugrozy i w yow y R ossii w X X I weke: m ateriay krugow o sto la " , pod red. E. P. Baa-
now a. M oskw a 1999
G orbaczow M. S., A rtykuy i przem w ienia, W arszaw a 1986
G orbaczow M. S.. P ieriestrojka i now e m ylenie, W arszaw a 1988
G orbaczow M. S.. U spiech pieriestrojki w rukach naroda, M oskw a 1988
G orodetsky G., R ussia betw een E ast a n d West: R ussian fo re ig n p o lic y on the threshold o f the Twenty-
-F irst century, Portland 2003
G ray C., The g eo p o litics o f superpow er, L exington 1988
G rekow 1. B, O czerki p o istorii m iedunarodnych otnoszenii W ostocznoj Jew ropy, M oskw a 1963
G um ilow L., D riew niaja R us i W ielikij Step, M oskw a 1993
G um ilow L., D zieje etosw W ielkiego Stepu, K rakw 1997
G um ilow L., O d R usi d o Rosji, W arszaw a 2004
G um ilow L., R itm y Jew razji. E pochi i ciw ilizacii, M oskw a 1993
G um ilow L., Sia d a m i cyw ilizacji W ielkiego Stepu, W arszaw a 1973
G usiejnow W. A., K aspijskaja neft: ekonom ika i geopolitika, M oskw a 2002
H effernan M ., The m eaning o f Europe: g eo g ra p h y a n d geopolitics, L ondyn 1998
H eller M., H istoria im perium rosyjskiego, W arszaw a 2000
H istoria i geopolityka. Rosja na pro g u X X I stulecia, pod red. S. Filipow icza, W arszaw a 2000
H untington S., Z derzenie cyw ilizacji. W arszaw a 2003
Idee w R osji, pod red. A. de Lazari, t. 1-3, L d 2000
Igricki J. I., R ossija w m ieniajuszczem sja m irie: g eopoliticzeskije posledstw ija sistem noj transfor-
macii, M oskw a 2000
Ilin W. W., A ch iezer A. S., R ossijskaja ciw ilizacija. Sodieranije, granicy, w ozm onoci, M oskw a
2000
Im perija prostranstw a. C hrestom atija p o g eopolitikie i geokulturie Rossii, pod red. D. N. Z am iatina
i A. N . Z am iatina, M oskw a 2003
Isajew B. A., G eopolitika, Sankt-Petersburg 2005
Isakova I., R ussian governance in the tw enty-first century. G eostrategy, geopolitics a n d governance,
L ondyn 2005
Iskander W., G eopoliticzeskaja sytuacja na postsow ieckom prostranstw ie (C entralnaja Azja, Za-
kaw kazie) i w niesznaja p o litika R ossii (1 9 9 1 -1 9 9 7 ), M oskw a 2000
Istorija Rossii. R ossija w m irow oj ciw ilizacii, ( r e d .) A. A. Radugin, M oskw a 1998
Ivanow I. S., R ussia new diplom acy, W ashington 2002
Iw aszow L. G., R ossija i m ir w now om tysjaczletii, M oskw a 2000

338
Iw aszow L. G., R ossija iii M oscow ia?: geopoliticzeskije izm ierienie n a cionalnoj bezopastnosti
Rossii, M oskw a 2002
Jakow iec W. Ju., G lobalizacija i w zaim odiejstw ije ciw ilizacij, M oskw a 2003
Jean C.. G eopolityka, W rocaw 2003
Jegorow W. L., Z oolaja O rda: m ify i re a ln o st, M oskw a 1990
Jdrzejczak D., W prow adzenie d o geografii hum anistycznej. W arszaw a 2001
K apuciski R., Im perium , W arszaw a 1997
K ara-M urza S., S ow ietskaja ciw ilizacija, t. 1-2, M oskw a 2001
K arpow W. W., G eopolitika. K onspekt lekcij, S ankt-Petersburg 2000
Kefeli 1. F., F ilozofia g eopolitiki, Sankt-Petersburg 2007
Kefeli I. F., S u d 'ba R ossii w g lo b a ln o jg e o p o litik ie, Sankt-Petersburg 2004
K ennedy P , M ocarstw a w iata. W arszaw a 1994
K in jap in a N . S., W niesznaja p o litika R ossii w p ie rw e j poo w in ie X IX w., M oskw a 1963
K isieliew S. G., O snow noj instinkt c iw ilizacij i geopoliticzeskije w yow y R ossii, M oskw a 2000
K lassika g eo p o litiki X I X wiek, sost. K. K oroliew , M oskw a 2003
K lassika g eo p o litiki X X wiek, sost. K. K oroliew , M oskw a 2003
K luczew ski W. O, Kurs russkoj istorii, M oskw a 1987
K luczew ski W. 0 Russkaja istorija. P olnyj kurs lekcij w 3 knigach, M oskw a 1993
K oczetow E. G., G lobalistika. Teoria, m etodologija, p raktika, M oskw a 2002
K okoszin A. A ., N acjonalnja b ezo p a stn o st' R ossii w usow ijach globalizacji, M oskw a 2001
K oakow ski L.. G w ne nurty m arksizm u, t. 1III, Pozna 2000
K oosow W. A. P oliticzeskaja geografia: p ro b liem y i m etody, M oskw a 1988
K oosow W. A., M ironienko N . S., G eopolitika i po liticzeska ja geografia, lic ze b n ik dla w uzow , M os
kw a 2002
K om pendium w iedzy o geografii p o lity czn ej i geopolityce, pod red. M. B aczw arow a i A. Sulibor
skiego, W arszaw a 2002
K oneczny F., C yw ilizacja bizantyska, K om orw 1997
K oneczny F., Dzieje R osji, K om orw 1997
K onflikty w sow riem iennom mirie, pod red. M. M. L ebiediew oj, M oskw a 2001
K orow icyna N ., 5 R ossijej i bez niej: w ostocznoew ropejskij p u t ' razw itia, M oskw a 2003
K ortunow A. W., D ezintegracja Sow ietskow o Sojuza i p o litika USA, M oskw a 1993
K ortunow S. W., Im perskije a m b icii i nacionalnyje interesy: now yje izm ienija w nieszniej p o litiki
R ossii, M oskw a 1998
K ortunow S. W., K ontrol za w ooruenijam i i interesy R ossii, M oskw a 1997
K ortunow S. W., Rossija: nacionalnaja id e n tic zn o st'n a rubiee w ekw , M oskw a 1997
K ow alikin W. S., R ossija w now ych g eopoliticzeskich realiach n a p ro g ie X X I w ieka, M oskw a 1996
K ozow ski A ., R osja w yparta z Europy, Toru 2000
K ozyriew A. W., D em okratyczna transform acja. W arszaw a 1995
K ukuka J., W stp do nauki o stosunkach m idzynarodow ych. W arszaw a 2003
K ulm anow K., P rioritety w nieszniej p o litiki R ossii i sow riem iennyje m iedunarodnyje otnoszenija,
M oskw a 2002
L acoste Y., D ictionnaire de gopolitique, Pary 1993
L acoste Y., G opolitique, Pary 2006
Lang D., The la s ty e a r s o f the G eorgian M onarchy, 1658-1832, N ow y Jork 1957
Lazari de A., C zy M oskw a bdzie Trzecim R zym em ? Studia o nacjonalizm ie rosyjskim , L d 1994
Lazari de A., C zy M oskw a bdzie Trzecim R zym em ? K atow ice 1996
Le D onne J. P., The R ussian E m pire a n d the w o rld 1 700-1917, O xford 1997

339
Le m onde: espaces et system as, ed. V. F. D urand, J. Levy, D, R etaile, Pary 1993
L ieven D., Empire: the R ussian E m pire a n d its rivals fr o m the 16th century to the p re se n t, L ondyn
2002 .
L ieven D., R ussia a n d the origins o f the F irst W orld War, N ow y Jork 1983
L ipatow A ., R osja dzisiejsza m idzy p rzeszo ci a teraniejszoci, Toru 2007
L ipatow A., R osja i P olska: konfrontacja i graw itacja, Toru 2003
L isiczkin W. A., Szelenin L. A., Trietja m irow aja inform acionno-psichologiczeskaja wojna, M os
kw a 1999
L isow ski A., K oncepcje przestrze n i w geografii czow ieka, W arszaw a 2003
am anskij W. I., Tri m ira A ziatsko-E w razijskow o m aterika, Sankt-Petersburg 1892
om onosow M ., P ism a filozoficzne, t. 2, W arszaw a 1956
osski M ., H istoria filo zo fii rosyjskiej, Kty 2000
o-N ow ak T., Sto su n ki m idzynarodow e. Teorie - system y - uczestnicy, W roclaw 2000
M adej Z., R osyjskie zm agania cyw ilizacyjne, W arszaw a 1993
M akarenko W. W., K to sojuzniki R ossii?: m e n ta ln o sti g eopolitika: p a ra d o k sy p o lity k i bezopastno-
sti R ossii, M oskw a 2000
M aler A., D uchow aja m isja Trietiewo Rim a, M oskw a 2005
M alozem off A., R ussian F a r E ast policy, 1881-1904, B erkeley 1958
M arciniak W., R ozgrabione im perium , K rakw 2004
M assaki L, E urazjatyzm . Z dziejw rosyjskiego m isjonizm u, W rocaw 2001
M iecznikw L., C iw ilizacija iw ie lik ije istoriczeskie rieki, Sankt-Petersburg 1898
M iecznikw L. I., C iw ilizacija i w ielikije rieki, M oskw a 1995
M iedw iedko L. I., Rossija, Zapad, Islam: stolknow ienije c iw iliza c ij?, M oskw a 2003
M idzy E urop a Azj. Idea R osji-E urazji, pod red. S. G rzybow skiego, T oru 1998
M idzy reform , a rewolucj. R osyjska m yl filozoficzna, po lityczn a i spo eczn a na przeo m ie X IX
i X X wieku, pod red. W. R ydzew skiego i A. O chotnickiej, K rakw 2004
M iedunarodnyje otnoszenija n a p o stso w ietsko m p ro stra n stw ie, pod red. I. D. Z w iagelskoj, N . A. Ko-
soapow a, M oskw a 2000
M ingst K., P odstaw y stosunkw m idzynarodow ych. W arszaw a 2006
M ir g a za m i Rossijan: m ify i w niesznaja p olitika, pod red. W. A. K oosow a, M oskw a 2003
M ir i R ossija na p ro g ie X X I wieka: w torije gorczakow skije cztenija, pod red. A. W. T orkunow a,
M oskw a 2001
M irow aja p o litika i m iedunarodnyje otnoszenija, pod red. S. A. ancow a i W. A. A czkasow a, M os
kw a 2006
M itrofanow A. W., S za g i n ow oj geopolitiki, M oskw a 1997
M oczulski L., G eopolityka: p o tg a w czasie i p rzestrzen i. W arszaw a 1999
M odelski G., L ong cycles in w o rld p olitics, Seattle 1987
M odestow S. A ., Inform acionnoje prostranstw o kak fa k to r geop o liticzesko j konkurencii, M oskw a
1999
M orley D., R obins K., Spaces o f identity, L ondyn 1995
M uchajew R. T., G eopolitika, M oskw a 2007
M ufti R. G ajnutdin, Islam w sow riem iennoj Rossii, M oskw a 2004
M u su l'm anie izm ieniajuszczejsia Rossii, pod red. Ju. M. K obiszczanow a i in., M oskw a 2002
N artow N . A., G eopolitika, M oskw a 2004
N artow N . A., G eopolitika. Liczebnik dla w uzow , M oskw a 2003
N artow N . A., N artow W. N ., G eopolitika, M oskw a 2007
N auka o p o lityce, pod red. A. Bodnara, W arszaw a 1984

340
N azarw M ., W odiu Tretiewo Rim a: k p o zn a n iu russkoj idei w apokalipticzeskije w rem ia, M oskw a
2005
N iem arksistow ska filo zo fia rosyjska, pod red. L. K iejzik, cz. 1-2, d 2 0 0 1 -2 0 0 2
Niemcy, Polska, Rosja, pod red. M. D obroczyskiego, W arszaw a 1996
N ow a tosam o N iem iec i R osji w stosunkach m idzynarodow ych, pod red. S. B ielenia i W. G ral
skiego, W arszaw a 1999
N o w ak A ., O d im perium do im perium . Spojrzenia na histori E uropy W schodniej, W arszaw a 2004
N ye S. J., Soft-power. Ja k osign sukces w p o lityce w iatow ej, W arszaw a 2007
O B rien, G lobal fin a n c ia l integration: the e n d o f geography, N ow y Jork 1992
O Tuathail G., C ritical geopolitics: the p o litics o f w ritin g g lo b a l space, M innesota 1997
O Tuathail G., D alby S., R outlege P., The g eopolitics reader, L ondyn 1998
O blicza W schodu, pod red. M. B rody i M. D ziekana, W arszaw a 2004
O row a I. B., E w razijskaja ciw ilizacija, M oskw a 1998
O szczepkow W. P., R ossija i K itaj w zerkalie regionalnoj geopolitiki, M oskw a 1998
Paine S., Im perial rivals: Russia, C hina a n d their d isp u ted frontier, 1858 -1 9 2 4 , N ow y Jork 1996
Paleczny T., Socjologia stosunkw m idzynarodow ych, K rakw 2004
Panarin A. S., G lobalnoje p oliticzeskoje prognozow anije, M oskw a 2002
Panarin A. S., Iskuszenije globalizm om , M oskw a 2002
Panarin A. S., P raw oslaw naja ciw ilizacija w globalnom m irie, M oskw a 2002
P anarin A. S., R ew ansz istorii: rossijskaja strategiczeskaja inicjatiw a w X X I w iekie, M oskw a 2005
Panarin A. S., R ossija w ciklach m irow oj istorii, M oskw a 1999
P anarin A. S., R ossijskaja inteligencija w m irow ych w ojnach i rew olucjach X X w eka, M oskw a 1998
Panarin A. S., Strategiczeskaja n ie sta b iln o stX X I w ieka, M oskw a 2003
Panarin A. S., R iabow A. W., A tlantizm i jew ra zijstw o : dw a scenario dla Rossii, M oskw a 1994
Panarin I. N ., Inform acionnja w ojna i geopolitika. M oskw a 2006
Panarin I. N ., Inform acionnja w ojna i m ir, M oskw a 2003
Panarin I. N., Inform acionnja w ojna i w last , M oskw a 2001
P anarin I. N ., Inform acionnja w ojna za buduszcze R ossii, M oskw a 2008
Panarin I. N ., Technologia inform acionnoj w ojny, M oskw a 2003
P astw o w transform acji w p erspektyw ie X X I w., pod red. W. M aterskiego, W arszaw a 2000
P aradoksy liberalizm u, pod red. D. K arnow skiej i A. M odrzejew skiego, T oru 2009
Paradow ski R., E urazjatyckie im perium Rosji. Studium idei, T oru 2001
Paradow ski R., Idea R osji-E urazji i naukow y nacjonalizm Lw a G um ilowa. P rba rekonstrukcji ide
ologii eurazjatyzm u. W arszaw a 1996
Parker G., The geo p o litics o f dom ination, L ondyn 1988
P arker G., Western g eo p o litica l thought in the tw entieeth century. N ew York 1985
Paszkiew icz H., P ocztki Rusi, K rakw 1996
Paszkiew icz H., Wzrost p o t g i M oskw y, K rakw 2000
P eet R., M odern g eo g ra p h ica l thought, O xford 1998
P etrow W. L., G eopolitika R ossii (w ozrodienije iii gibiel?), M oskw a 2003
Pipes R., R ew olucja rosyjska. W arszaw a 1994
Pipes R., R osja bolszew ikw , W arszaw a 2005
Pipes R., R osja carw , W arszaw a 2006
Pleszakow K., G eo-ideologiczeskaja p aradigm a (w zaim odejstw ie geopolitiki i ideologii na prim erie
otnoszenij m iedu SSSR, SszA, KNR, w kontinentalnoj w ostocznoj A zii 1949-1991, M oskw a 1994
Patonow Ju. P , N arody m ira w zerkalie geopolitiki, S ankt-Petersburg 2000
Patonow S. F., lic ze b n ik russkoj istorii, S ankt-Petersburg 1993

341
P ochlebkin W. W., W niesznaja p o litika Rusi, R ossii i SSSR, w 3 knigach, M oskw a 1995-1999
Pochlebkin W. W., W niesznaja p o litika Rusi, R ossii i S SSR za 000 Het w imienach, datach, fa k ta c h ,
M oskw a 1992
P olacy i Rosjanie. 100 kluczow ych p oj, pod red. A. M agdziak-M iszew skiej, M. Z uchniak, P. K o
w ala, W arszaw a 2002
P oliticzeskaja m ysi w R ossii, pod red. E. N. M oszczelkow a, M oskw a 2001
P oppe A ., P astw o i K oci na Rusi, W arszaw a 1968
P orzdek m idzynarodow y na pro g u X X I w ieku, pod red. R. K uniara, W arszaw a 2005
Potulski Idea i praktyka fed e ra lizm u w R osji, Toru 2004
Potulski J ., O d m orza d o m o rza " - rosyjski m odel g eo politycznej kontroli n a d p rzestrze n i W. S. Tien-
-Szaskiego, (w :) S tudia E uropejskie, t. XV, pod red. K. okucijew skiego i L. Starosty, G dask
2006
Potulski J., R ola i znaczenie tradycji w fu n kcjo n o w a n iu w spczesnych instytucji polityczn ych w Ro
sji, T oru 2005
Potulski J., R osyjska g eopolityka ja k o problem p o zn a w czy w spczesnej p o lito lo g ii w Polsce, (w:)
P roblem y badaw cze i m etodologiczne po lito lo g ii w Polsce, pod red. A. J. C hodubskiego i M. J. M a-
linow skiego, G dask 2006
Potulski J., Spoeczno-kulturow y kontekst aktyw noci m idzynarodow ej F ederacji R osyjskiej,
G dask 2008
Potulski J., System p a rty jn y Rosji. Tradycje i w spczesno, G dask 2007
P ozdniakow E. A., F io so fija p o lityki, t. 2, M oskw a 1994
Pozdniakow E. A., G eopolitika, M oskw a 1995
Pozdniakow E. A., Nacija. N acionaizm , N acjonalnyje interesy, M oskw a 1994
Prichodko O. W., Transatlanticzeskije otnoszenija w sferie bezopastnosti i ich w lijanije na w nieszno-
politiczeskije p o zic ii Rossii, M oskw a 2004
P rzestrze i p o lity ka w niem ieckiej m yli p o litycznej, pod red. A . W olff-Pow skiej i E. Schulza,
Pozna 2000
Puszkariew S. G., O bzor russkoj istorii, M oskw a 1991
Raj N a y ar B., The geop o litcs o f globalization, O xford 2005
R am onet I., G eopolitcs o f chaos, N ow y Jork 1998
R astorgujew S. 1., Filozofia inform acionnoj w ojny, M oskw a 2001
R a M ., E w olucja p o lity ki zag ra n iczn ej R osji w obec Stanw Z jednoczonych i E uropy Z achodniej
w latach 1991-2001, W arszaw a 2005
R aw iczandran K., G eopolitika Rossii. Sow riem iennost i istorija, M oskw a 1999
R azuw ajew W. W., G eopolitika postso w iecko g o prostranstw a, M oskw a 1999
R ethinking geo p o litics, ed. G. Toal, S. Dalby, L ondyn 1998
R obinson W. I., P rom oting polyarchy: globalization, U S intervention, a n d hegem ony, C am bridge
1996
R ogow S., E w razijskaja strategija dla Rossii. M oskw a 1998
R om anov B., R ussia in M anchuria (189 2 -1 9 0 6 ), N ow y Jork 1974
R osjoznaw stw o, pod red. L. Suchanka, K rakw 2004
R ossija i Ewropa. C hrestom atija p o rossijskoj geopolitikie, sost. L. Szyszelin, M oskw a 2007
R ossija w m iro w o jp o litikie , pod red. A. A. L itow czenko, M oskw a 2006
R ossija: tendencii ip e rsp e k tiw y razwitia. Jeegodnik, w ypusk 2, pod red. Ju. S. Piw ow arow a, M os
kw a 2007
R ossijskaja ciw ilizacija, pod red. M. P. M czedlow a, M oskw a 2003
R usskaja idea, M oskw a 1992

342
R usskij mir. G eopoliticzeskije za m ietki p o russkoj istorii, w ybr K. Korolew , pod red. E. K riw cow a,
M oskw a 2003
Sakow icz I M idzy autokracjq a rew olucj. G dask 1999
Saw icki P. N., K ontinent E w razja, M oskw a 1997
Schm itt C., D er neue N om os der Erde in Staat, G rossraum , N om os: A rbeiten aus den Jahren 1 9 1 6 -
1969, B erlin 1995
Shapiro M Violent cartographies; m apping cultures o f war, M inneapolis 1997
Siem anow S. N ., A. M. G orczakow - russkij diplom at X I X w., M oskw a 1962
Siem ionow T ien-Szaski W. P., O m oguszczestw iennom territorialnom w ladenii prim ienitalno
k R ossii: O czerk p o p o liticzesko j geografii, Piotrogrd 1915
Siem ionow T ien-Szaski W. P., Rajon i strana, M oskw a-L eningrad 1928
Siergiejew a A. W., R usskije: stereotypy pow iedenija, tradicii, m e n ta ln o s t, M oskw a 2006
Sirota N . M., G eopolitika, Sankt-Petersburg 2003
Sirota N . M O snow y geopolitiki, Sankt-Petersburg 2001
S krynnikow R. G., Trietij Rim , Sankt-Petersburg 1994
S ow nik socjo lo g ii i nauk spoecznych, pod red. G. M arshalla. W arszaw a 2005
Sm ith A., G eopolitics o f inform ation. H ow w estern culture dom inates the w orld. N ow y Jork 1980
Sm ith G., The p o st-so v iet states: m apping the p o litics o f transition, L ondyn 1999
Sm ith M. A., C ontem porary R ussian perceptions o f E uro-A tlanticism , Surrey 2002
Sm ith M. A ., P ax R ussica: R u ssia s M onroe D octrine, L ondyn 1993
Sm ith M. A., R ussia a n d the near abroad, Sandhurst 1997
Sm ith N., R ussia a n d N A TO since 1991, N ow y Jork 2005
S olow iew E. G., N acionalnyje interesy i o sn o w yjep o liticzeskiej siy sow riem iennoj R ossii, M oskw a
2005
S olow iow S. M ., sto rija R ossii s drew niejszych wremien, knigi 1-14, M oskw a 1993-1999
S olow iow S. M., Istorija R ossii s drew niejszych w rem ien, M oskw a 2001
S oenicyn A., J a k odbudow a R osj, K rakw 1991
S oenicyn A.. R osja w zapaci. W arszaw a 1999
Sorokin K. E., G eopolitika sow riem iennosti i geostrategia Rossii, M oskw a 1996
S tpie-K uczyska A., R osja ku Europie. Z p ro b lem a tyki stosunkw rosyjsko-unijnych, Toru 2007
S tosunki m idzynarodow e. Geneza, struktura, dynam ika, pod red. E. H aliaka i R. K uniara, War
szaw a 2004
S uchanek L., H om o sovieticus, w ietlana przyszo, g n ij cy Zachd. P isarstw o A n d rzeja Zinow ie-
wa, K rakw 1999
S zapow alow W. F., sto ki i sm ys rossijskoj ciw ilizacii, M oskw a 2003
Szczukin W., R usskoje zapadniczestw o, d 2001
Szw ec D. Ju Inform acionnaja b ezo p a stn o st' R ossii i sow riem iennoje m iedunarodnyje otnoszenija,
M oskw a 2001
w iat - E uropa - D olny lsk. W yzwania m ilenijne, pod red. T. L o-N ow ak i M. S. W olaskiego,
W roclaw 2002
T aylor P. J., G eography: world-econom y, nation-stale a n d locality, L ondyn 1993
Teologia i kultura duchow a starej Rusi, pod red. W. H ryniew icza i J. S. G ajka. L ublin 1993
The battle f o r hearts a n d m inds: using so ft-p o w er to underm ine terrorist netw ork, ed. A. T. J. Len-
non. B oston 2003
The C aspian. P olitics, energy a n d security, ed. S. A kiner, N ow y Jork 2004
The c h anging geo p o litics o f E astern Europe, ed. A. D aw son, R. Faw n, L ondyn 2002
The g eo p o litics reader, ed. G. O Tuathail, S. D albt, P. R outledge, L ondyn 1998
The new p o litica l g e o g ra p h y o f E astern E urope, ed. J. O Loughlin, H. van der W usten, L ondyn 1993
The p o litic a l e conom y o f im perializm : critical appraisals, pod red. R. H. C hilicote, Lanham 2000
The p o litic a l g eo g ra p h y o f the N ew W orld O rder, ed. C. H. W illiam s, L ondyn 1993
The p o w e r o f place: bringing together g e ographical a n d sociological im aginations, ed. J. Agnew,
J. D uncan, B oston 1989
Tichimorovv M., R osja redniow ieczna na szlakach m idzynarodow ych, W arszaw a 1976
T ichonraw ow Ju. W., G eopolitika, M oskw a 2000
T ichonraw ow Ju. W., G eopolitika. U czebnoje poso b ie, M oskw a 2008
Toal G., C ritical g eopolitics, L ondyn 1996
Toffler A., B udow a now ej cyw ilizacji, Pozna 1996
T offlr A., Z m iana w adzy, Pozna 2003
T oynbee A. J., C yw ilizacja w czasie p r b y. W arszaw a 1991
T oynbee A. J., Studium historii, W arszaw a 2000
T renin D., G etting R ussia right, W aszyngton 2007
T renin D., The e n d o f E urasia. R ussia on the order betw een geopolitics a n d globalization, M oskw a
2001
T rocki L., P erm anentna rew olucja, B erlin 1930
Troickij N . A., A leksa n d r / i N apoleon, M oskw a 1994
T rubiecki G. N., R ossija kak w ielikaja dzieraw a, Sankt-Petersburg 1910
T sygankov A. P., W hose w o rld order? R ussia p erception o f w estern ideas after the c o ld w ar, N otre
D am e 2004
Tuan Yi-Fu, P rzestrze i m iejsce, W arszaw a 1987
T urajew W. A., G lobalnyje w yow y czeow ieczestw u, M oskw a 2002
T urow ski R. F., P oliticzeskaja geografia, M oskw a 1999
U p o d to a g lob a ln ych zagroe, pod red. J. D aneckiego i M. D aneckiej, W arszaw a 2003
U stian A. R., N eobizantyzm kak ew razijskaja geopoliticzeskaja strategija razw itia R ossii w X X I wie-
kie, M oskw a 2002
U stian A. R., P oliticzeska ja filo so fija neobizantizm a, M oskw a 2005
U stian A. R., P oliticzeskaja koncepcija neobizantizm a, M oskw a 2003
U tkin A. I M irw oj p o r ia d o k X X I w eka, M oskw a 2001
U tkin A. I., R ossija i Z apad: istorija ciw ilizacij, M oskw a 2000
U tkin A. I., W taraja m irow aja w ojna, M oskw a 2003
U tkin A. L, Wyzow Zapada i otw iet R ossii, M oskw a 2003
V ernadsky G., M oscow a n d R ussia, N ew H aven 1953
W alicki A., R osyjska filo zo fia i m y l spoeczna o d o w iecenia do m arksizm u, W arszaw a 1973
W alicki A ., W krgu konserw atyw nej utopii. W arszaw a 2002
W alicki A., Zarys m yli rosyjskiej o d O w iecenia do R enesansu religijno-filozoficznego, K rakw 2005
W allerstein I., A lternatives: the U nited Sta tes confronts the w orld, L ondyn 2004
W allerstein I., A naliza system w -w iatw . W arszaw a 2007
W allerstein 1., K oniec w iata j a k i znam y. W arszaw a 2004
W allerstein L, The capitalist w orld-econom y, C am bridge 1979
W allis A., S ocjologia p rzestrzen i. W arszaw a 1990
W andam E. A ., G eopolitika i geostrategia, M oskw a 2002
W asilienko I. A., D ia lo g ciw ilizacij: sociokulturnyje p ro b liem y politiczesko w o partn erstw a , M os
kw a 1998
W asilienko I. A ., G eopolitika, M oskw a 2003
W asilienko I. A ., G eopolitika sow riem iennow o m ira, M oskw a 2006

344
W asilienko I. A., P oliticzeskaja filozofia, M oskw a 2004
W asilienko I. A., P oliticzekaja globalislyka, M oskw a 2003
W eber M G ospodarka i spoeczestw o. W arszaw a 2002
W ertN ., Istorija sow ietskow o gosudarstw a 1900-1991 gg., M oskw a 1994
W hite S., R ussia s new politics, C am bridge 2000
W iatr J. J.. S ocjologia stosunkw p olitycznych, W arszaw a 2004
W iernadskij G. W., M ongoty i Rus, Tw er 1997
W iernadskij G. W., N aczertanije russkoj istorii, M oskw a 2002
W iernadskij G. W., R usskaja istorija, M oskw a 1997
W a s tp o litik a , diplom atija. D uchow yje osnow y w nieszniej p o litik i Rossii: m ateriay m iedunarod-
n o j naucznoj konferencii, M oskw a 1997
W niesznaja p o litik a R ossijskoj F ederacii 1992-1999, pod red. A. W. T orkunow a, A. Ju., M elw ila,
M. M . N arinskiego, M oskw a 2000
Wok L eontjew a i B ierdiajew a, pod red. J. D obieszew skiego, W arszaw a 2001
W olff-Pow ska A., D oktryna g eo p o lityki w N iem czech, Pozna 1979
W prowadzenie do n auki o pastw ie i polityce, pod red. B. Szm ulika i M. m igrodzkiego, Lublin 2002
Zaga dnienia rosyjskie, pod red. M. B ohuna i J. G okow skiego, K rakw 2000
Z am iatin D. N ., W ast p rostranstw a i prostranstw o w asti, M oskw a 2004
Z enderow ski R., S to su n ki m idzynarodow e. Vademecum, W rocaw 2006
Z ielieniew a I. W., G eopolitika i g eostrategija R ossii X V III-pierw aja p o o w in a X IX w eka, M oskw a
2005
Z ieliski E., N auka o p a stw ie i polityce. W arszaw a 1999
Z ieliski E., W spczesna Rosja. Studium polityczno-ustrojow e, W arszaw a 1995
Z ien tara B., D aw na Rosja. D espotyzm i dem okracja, W arszaw a 1995
Z iuganow G., G eografijapobiedy. O snow y rossijskoj geopolitiki, M oskw a 1998
Z iuganow G., N a rubiee tysjaczeletii, M oskw a 2001
Z iuganow G., R ossija i so w riem iennyj m ir, M oskw a 1995
Z iuganow G ., Z a gorizontom , M oskw a 1995
Z ubkw A. I., G eopolitika ip ro b lie m y nacjonalnoj bezopastnosti R ossii, S ankt-P etersburg 2004
Z yrinow ski W. W., G eopolitika i russkij w opros, M oskw a 1998

A rtykuy w czasopism ach i publikacjach nieperiodycznych

A bkow icz J., R osja na w ielkiej szachow nicy, D zi 1999, nr 4

A frasiabi K., M aleki A., I r a n s fo re ig n p o lic y a fte r 11 Septem ber, T he B row n Journal o f W orld
A ffairs 2003, vol. 9, nr 2
A lbinow ski S., G lobalizacja - p r b a konfrontacji p ogl d w z rzeczyw istoci, P olska 2000 plus
2004, nr 2
A m brosio T The third side? The m ultipolar strategic triangle a n d the S ino - Indian rapprochem ent,
C om parative Strategy 2005, nr 24
A rbatow A. G R ussia s fo re ig n p o lic y alternatives, International Security 1993, vol. 18, nr 2
A shley R. K The g eopolitics o f geo p o litica l space: tow ard a critica l so c ia l theory o f international
po litics, A ltenratives 1987, vol. 12
A w erincew S. S., N ieskolko w ysiej o ew ra zijstw ie" N. S. Trubieckow o, N ow yj M ir 2003, nr 2

345
B altanova G., Islam a n d globalization: R ussian M uslim s p la ce in the con text, Journal o f M uslim s
M inority A ffairs 2002, vol. 2, n r 2
B alujew skij Ju., Strategiczeskaja stabilnost 'w epochu globalizaciji, R ossija w G lobalnoj Politikie
2003, vol. 1. nr 4
B aranovsky V., Russia: a p a rt o f Europe or a part fr o m E urope?, International A ffairs , vol. 76, nr 3
B askin D. I., R ussian nationalism a n d issues o f c ultu ral a n d civilizational identity, R ussian Politics
and L aw " 2008. vol. 46, nr 6
B assin M., G eographical determ inism in F in-de-siecle M arxism : G eorgii P lekhanov a n d the envi
ronm ental basis o f R ussian history, A nnals o f the A ssociation o f A m erican G eographers 1992,
vol. 82. nr 1
B assin M., R ussia betw een Europe a n d A sia: the ideological construction o f geo g ra p h ica l space,
Slavic R eview 1991, vol. 50, nr 1
B assin M ., A ksenov K. E., M ackinder a n d the hea rtla n d theory in p o st-so v iet g e o p o litic a l discour
se, G eopolitics 2006, vol. 11, nr 1
B iele S., R osyjskie strategie m idzynarodow e, P olityka W schodnia 1993, nr 1
B ienefeld M ., The new w o rld order: echoes o f a new im perialism , Third W orld Q uarterly 1994,
vol. 15. nr 1
B lank S., Web War I: is Europe's fir s t inform ation w ar a new kin d o f war, C om parative Strategy
2008, vol. 27, nr 3
B linkin M Saryczew A., K uda w iedut rossijskije dorogi, R ossija vv G lobalnoj Politikie 2005,
vol. 3, nr 2
B ordaczjow T. W M oszes A. L Rossija: koniec ew ropeizaciji?, R ossija w G lobalnoj Politikie
2004, vol. 2, nr 2
B ow m an I., G eography vs. geopolitics, G eographical R eview 1942, vol. 32, nr 4
B roda M R ussia a n d the West: the root o f the problem o f m utual understanding, S tudies in East
E uropean T hought 2002, nr 54,
B rum m er M., The S hanghai C ooperation O rganization a n d Iran: a p o w er-fu ll union, Journal o f
International A ffairs 2007, vol. 60, nr 2
B rzeziski Z A g eostrategy f o r Eurasia, Foreign A ffairs 1997, nr 5
B rzeziski Z Zybuczije p e sk i hegem onii, R ossija w G lobalnoj Politike 2004, nr 2
B usygina I. M The fa te o f geographic know ledge in p o litica l science a n d education, R ussia Poli
tics and L aw 2003, vol. 41, nr 6
C eran P., R osyjskie za so b y naturalne oraz infrastruktura g a zw o-naftow a w w ietle p olitycznych
aspiracji K rem la, G daskie Studia M idzynarodow e 2005, vol. 4, nr 1-2
C hilcote R. H G lobalization or im perializm ? L atin A m erican Perspectives 2002, vol. 29, nr 6
C hodubski A E lem enty identyfikacji kulturow ej R osji, Spraw y Polityczne 2001, nr 3
C hodubski A., Ludzie / / / w ieku ksztatujcy si now y la d cyw ilizacji europejskiej, C yw ilizacja
i P olityka 2006, nr 4
C lover Ch., D ream s o f the E urasian heartland, Foreign A ffairs 2004, vol. 78, nr 2
C ygankw A. P., S zto dla nas E w razija? P ia t stra teg ij rosijskow o osw ojenija p ro stra n stw a p o sle
razpada SSSR , W oprosy Filozofii 2003, nr 10
C ym burski W., G eopolitika kak m irow idienije i rod zaniatij, Polis. P olitiezeskije Issledow anija
1999, nr 4
C ym burski W., H alford M ackinder: trilogija hartlenda i prizw anije geopolitiki, K osm opolis. A l
m anach 2006/2007, nr 2
C ym burski W R usskije i g eoekonom ika, P ro et C ontra 2003, t. 8, nr 2
C ym burskij W. L G eopolitika dla ew razijskoj A tlantidy, Pro et C ontra 1999, t. 2, nr 3

346
C ym burskij W. L., N arody m iedu ciw ilizacijam i, Pro et C ontra 1999, t. 4, nr 4
C ym burskij W. L.. O strw R ossija, P olis 1993, nr 3 -5
D ergaczew W., G eopoliticzeskaja transform acija m iedunarodnych transportnych koridorow, W iest-
nik A nalitiki 2006, nr 3
D ergaczew W., T ransform acija technologii now iejszej geopolitiki, W iestnik A nalitiki 2007, nr 1
D ijkink G., G eopolitical codes a n d p o p u la r representations, G eoJournal 1998, vol. 46, nr 4
D ugin A., Ira k - SszA: koniec m ieczty o m nogopoljusnym m irie, R ossija i M usulm anskij M ir
2003, nr 1
D ugin A ., O si d ru b y i osi w rady, W iestnik A nalitiki 2006, nr 2
D ugin A., R o ssija p rira sta jet A ziej, R ossija i M usulm anskij M ir 2003, nr 3
D unaeva V., D em okracja suw erenna - now a ideologia K rem la, N ow e P astw o 2007, nr 1
E dw ards M ., The N ew Great G am e a n d the new g rea t gam ers: d isciples o f K ip lin g a n d M ackinder,
..Central A sian S urvey 2003, vol. 22, nr 1
E vans A., F o rced m iracles: the R ussian O rthodox C hurch a n d p o stso v iet international relations,
R eligion, State and Society 2002, vol. 30, nr 1
E w angelista M ., G eopolitika i buduszcze R ossijskoj F ederacii, P olis 2002, nr 2
Fiedotow G., R osja a w olno, Z nak 1990, nr 2 -3
Friedm ann H., W ayne J., D ephendency theory: a critique, C anadian Journal o f S ociology 1977,
vol. 2, nr 4
G adijew K. S., G eopolitika: istoria i sow riem iennoje sodieranije discipliny, P o lis 1996, nr 2
G ardocki S., R opa i g a z ja k o rodki strategii p o lity czn ej R osji p o 2000 r., S tudia E uropejskie
2006, t. XV
G him -L ian C hew P., Islands a n d national identity: the m etaphors o f Singapore, International Jour
nal o f the Sociology o f L anguage 2000, nr 143
G low eli G., G eopoliticzeskaja ekonom ia w R ossii, W oprosy E konom iki 2000, nr 11
G urevich A., W hy am / not a B yzantinist?, D um barton O aks Papers 1992, vol. 46
H ead I. L., South-north danger, Foreign A ffairs, vol. 68, nr 3
H olm strom N ., Sm ith R., The necessity o f gangsters capitalism : p rim itive accum ulation in R ussia
a n d C hina, M onthly R eview 2000, nr 51
H ym an A., R ussian m iniorities in the near abroad, C onflict S tudies 1997, nr 299
Ilin M. W., E tapy stanow lienija w n u trien n e jg eo p o litiki R ossii i U krainy, P olis 1998, nr 3
Ilin M . W., P robliem y fo rm iro w a n ija ostrow a R o ssii i kontury je w o w nutriennej geopolitiki,
W iestnik M oskow skow o U niw ersitieta 1995, vol. 12, nr 1
Ingram A., A lexa n d er D ugin: g eopolitics a n d neo-fascism in p o st-so v iet R ussia, Political G eogra
phy 2001, vol. 20
Ivanov I., The new R ussian identity: innovation a n d c o ntinuity in R ussia fo re ig n p o licy, W ashing
ton Q uarterly 2001. vol. 24, nr 3
Ivanow A ., R ussia's A sia n fa c e , International A ffairs: A R oussian Journal o f W orld Politics, D iplo
m acy & International R elations 2006, vol. 52, nr 2
Ivashov L., R ussia's geo p o litica l horizonts, International A ffairs: A R oussian Journal o f W orld
Politics, D iplom acy & International R elations 2007, vol. 53, nr 4
Iw aszow L., G eopoliticzeskije go rizo n ty R ossii, M iedunarodnaja izn 2007, nr 5
Jackson B. P.. The Soft W arf o r Europe's E ast, Policy R eview 2006. nr 137
Jain J. M ., India a n d R ussia: reassessing the tim e - tested ties, Pacyfic A ffairs 2003, vol. 76, nr 3
Jakunin W. I., G eopoliticzeskije stra teg ii krupnoj korporacii kak instrum ent gosu d a rstw ien n o j p o -
litiki R ossii (na prim ierie O A O R osijskije eleznyje D a ro g i) W iestnik M oskow skow o U ni-
w ersiteta. Politiczeskije N auki 2007, nr 3
Jalali A. A., The strategic partn ersh ip o f R ussia a n d Iran, Param eters: US A rm y W ar C ollege
2001/2002, vol. 31, nr 4
Jaw czuchow skaja R., G eopoliticzeskije ugrozy i w yow y nacionalnoj bezopastnosti R ossii, W ast
2004, nr 2
Jaw liski G., D ajcie R osji w dk, Polityka z dn. 7 sierpnia 1999, nr 32
Jegorow W. L., R u i j e j ju n y je so sied i w X - XI I I ww., O tczestw iennaja Istoria 1994, nr 6
K agarlicki B., G eopolitika kak religia, S w obodnaja M ysi - X X I 2005, nr 8
K agram anow Ju., Islam, R ossija i Z apad, N ow yj M ir 2001, nr 7
K aplun J., The w orld o f R ussian diaspora, International A ffairs: A R ussian Journal o f W orld Poli
tics, D iplom acy & International R elations 2006, vol. 52, nr 6
K araganow S., Sza n sy i ugrozy now ow o m ira, R ossija w G lobalnoj Politikie 2003, vol. 1, nr 2
K assianova A., R ussia: still open to the West? E volution o f the state identity in the fo re ig n p o lic y a n d
secu rity discourse, E urope-A sia Studies 2001, vol. 53, nr 6
K atz M. N R ussian-lranian relations in the P utin era, D em okratizatsyia 2002, vol. 10, nr 1
K err D., The new eurasianism : the rise o f g eopolitics in R ussia s fo re ig n p olicy, E urope-A sia Stu
dies 1995, vol. 47, nr 6,
K ipp J. W., A leksa n d r D ugin a n d the ideology o f n ational revival: geopolitics, eurasianism a n d the
co nservative revolution, E uropean Security 2002, vol. 11, nr 3
K okoshin A., W hat is Russia: a superpower, a great p o w e r or a regional po w er, International A f
fairs: A R oussian Journal o f W orld Politics, D iplom acy & International R elations 2002, vol.
48, nr 6
K okoszin A. A., R ossija-sw ierchdieraw a, w ielikaja iii regionalnaja dieraw a?, M iedunarodnaja
izn 2002, nr 9 -1 0
K olossov V., H igh a n d low " g e o p o litic s: im age o ffo r e ig n countries in the eyes o f R ussian citi
zens, G eopolitics 2003, vol. 8, nr 1
K olossov V., T urovsky R., R ussian g eopolitics at the fin -d e s ie d e , G eopolitics 2001, vol. 6, nr 1
K ologriw ow J., G eografia duszy rosyjskiej, W drodze 1988, nr 8
K olosow W., B order studies: changing p ersp ectives a n d theoretical approach, G eopolitics 2005,
vol. 10
K olosow W., G eopoliticzeskoje p ooenije R ossii, R ossija i M uzum aski M ir 2000, nr 9
K olosow W., Teoreticzeskaja lim ologija: teoreticzeskijepodchody, M iedunarodnyje Procesy 2003,
nr 3
K oosow W., Wriemie geo p o litiki w w zaim ow aspriati R ossii i stran P ribaltiki, M iedunarodnyje
P rocesy 2007, t. 5, nr 1
K oosow W. A., B orodulina H. A., W endina O. I G a lk in a T. A., Z ajc D. W., Jur E. S., G eopoliticze-
skaja kartina m ira w sriedstw ach m assow oj inform acii, P olis 2003, nr 3
K om liew a N ., G eopoliticzeskoje satie, M irow aja E konom ika i M iedunarodnyje O tnoszenija
2003, nr 2
K ononienko W., S o zd a t ' obraz R ossii?, R ossija w G lobalnoj Politikie 2006, vol. 4, nr 2
K oroliew S P ogtoszczenije prostranstw a. G eopoliticzeskaja utopia kak a r istoriczeskow o diej-
stw ija, D ruba N arodow 1997, nr 12
K ortunov S., R ussia s n ational identity: fo re ig n p o lic y dim ension, International A ffairs: A R oussian
Journal o f W orld Politics, D iplom acy & International R elations 2003, vol. 49, nr 4
K ortunow S., S tanow lienije now ow o m irow ow o poriadka, M iedunarodnaja izn 2002, nr 6
K osachev K., From the logic o f N ear A ro a d " to the com m unity o f interest, International A ffairs:
A R oussian Journal o f W orld Politics, D iplom acy & International R elations 2005, vol. 51, nr 3

348
K osoapow N . A., G eopolitika kak teoria i diagnoz (m etam orfozy geo p o litiki w Rossii), B iznes i
Politika" 1995, nr 5
K osoapow N. A O m iestie geo p o litiki w epochu g lo b a liza ciji, W ostok 2003, n r 3
K ozow a A., G eopoliticzeskije fa k to r y i w niesznaja energeticzeskaja p o litika R ossii, W ast 2005,
nr 8
K ozyriew A., N A TO is not our enem y, N ew sw eek z dn. 02.10.1997, nr 129
K ozyriew A., P artnership or c o ld peace?, F oreign P olicy 1995, nr 99
K ozyriew A ., Russia: a chance f o r survival, Foreign A ffairs 1992, vol. 71, nr 2
K ozyriew A., The lagging partnership, Foreign A ffairs 1994, vol. 73, nr 3
K rasuski J H istoriozoficzny sens zaam ania si kom unizm u, D zi 1992, nr 4
K ubicek P., R ussian fo re ig n p o lic y a n d the West, Political Science Q uarterly 1999-2000, vol. 114,
nr 4
K uczki W. A A leksander N ew ski - gosudarstw lennyj diejatiel i p o lo ko w o d ec srednow iekow oj Rusi,
O tezestw iennaja Istoria 1997, nr 5
L adis K The geo p o litica l im age o f F atherland: the case o f R ussia, The W estern Political Q uar
terly 1967, vol. 20, nr 4
L aruelle M., The tw o fa c e s o f contem porary eurasianism : an im perial version o f R ussian national
ism, N ationality Papers 2004, vol. 32, nr I
L azari de A ., C zy R osja bdzie Trzecim R zym em ? Z nak 1993, nr 2
L ebiediew G. S., S ka n d o b iza n tia " i S la w o tju rk ija " kak kulturo-geograficzeskoje fa k to r y sta-
now lienija R usi, R usskaja L iteratura 1995, nr 4
L ew iasz I. Ja., R ossija w X X I w iekie: m iedu rokom g eo p o litiki i im peratiw om globalizaciji, R ossi-
j a i S ow riem iennyj M ir 2005, nr 2
L ibicki M. C., Inform ation wars, inform ation p ea ce, Journal o f International A ffairs 1998, vol.
51, nr 2
L ichaczew W., R ossija i E w ropejskij Sojuz w stra te g ic ze sk o jp ersp ek tiw ie , M iedunarodnaja izn
2000. nr 1
L ieven D D ilem m as o f E m pire 18 5 0 -1918. Power, territory, identity, Journal o f C ontem porary
H istory 1999, vol. 34, nr 2
L ieven D., The R ussian E m pire a n d the Soviet U nion as im perial po lities, Journal o f C ontem porary
H istory 1995, vol. 30, nr 4
L ight M In search o f the identity: R ussian fo re ig n p o lic y a n d the e n d o f ideology, Journal o f C om
m unist Studies and Transition Politics 2003, vol. 19, nr 3
L ikhachev A., R ussia's econom ic interests in a U nited Europe, International A ffairs: A R oussian
Journal o f W orld Politics, D iplom acy & International R elations 2004, vol. 50, nr 5
L ikhachev V., R ussia a n d international law: the p a rlia m e n ta ry dim ension, International Affairs:
A R oussian Journal o f W orld Politics, D iplom acy & International R elations 2007, vol. 53, nr 1
L ikhachev V., R ussia a n d the European Union, International A ffairs: A R oussian Journal o f W orld
Politics, D iplom acy & International R elations 2006, vol. 52, nr 2
Lukin A., R u s s ia s im age o f China: a n d R ussian-C hinese relations, E ast A sia: A n International
Q uarterly 1999, vol. 17, nr 1
L uttw ak E. N From geopolitics to g eo-econom ics. Logic o f conflict, g ra m m a r o f com m erce, The
N ational Interest 1990, nr 20
Lynch A. C The evolution o f R ussian fo re ig n p o lic y in the 1990s, Journal o f C om m u n ist Studies
& T ransition Politics 2001, vol. 18, nr 1
Lynch A. C., The realism o f R ussia's fo re ig n policy, E urope-A sia Studies 2001, vol. 53, nr 1
L apkin W. W., Pantin W. I., G eoeko n o m iczeska ja p o litika : p rie d m iet i p o n ja tia , P olis 1999, nr 4

349
L ukin W., R ossijskij m ost czeriez A tlantiku, R ossija w G lobalnoj Politikie 2002, vol. 1, nr I
L ukjanow F., G lobalizm dla w siech i kazdaw o, R ossija vv G lobalnoj Politikie 2002, vol. 1. nr 1
M ackinder H., The g eographical p ivo t o f h istory, T he G eographical Journal 2004, vol. 170,
nr 4
M akinen S., O n the geo p o litica l discourse o f the R ussian Yabloko association, 1 9 9 3 -2 0 0 1 , G eo
politics 2003. vol. 8, nr 1
M einig D. W H eartland a n d R im land in R ussia history, T he W estern Political Q uarterly 1956,
vol. 9, nr 3
M icheew W Logika g lo b a liza cji i interesy R osji, Pro et C ontra 1999, nr 4
M ilow W B iznes w m iesto geopolitiki: tranzit kak sriedstw o w ozrozdienija rossijskoj ekonom iki,
R o ssija w G lobalnoj Politikie 2004, t. 2, nr 2
M irski G., Wozwrat w Srednow ekow ije? R ossija vv G lobalnoj Politikie 2006, nr 5
M itrofanow a E Russkij m ir" bez granic, R ossija w G lobalnoj Politikie 2004, vol. 2, nr 1
M olchanov M. A., R ussia a n d globalization, Perspectives on G lobal D evelopm ent and T echno
logy" 2005, vol. 4. nr 3 -4
M onaghan A., C alm y c r itic a l: evolving R ussian vievs o f U S hegem ony, T he Journal o f Strategy
S tudies 2006. vol. 29, nr 6
M uradov G., M o sc o w s fo re ig n p artners, International A ffairs: A R oussian Journal o f W orld Poli
tics, D iplom acy & International R elations 2006, vol. 52, nr 6
N arochnitskaia N R ussian in the new geo p o litica l context, International A ffairs" 2004, vol. 50,
nr 1
N e k lessaA . I., Paks E konom ikana: now oje geoekonom iczeskoje m iroustrojstw o, E konom iczeskije
Strategii 1999, nr I
N e k lessaA . I., P orazenije R ossii, R o s s ija - X X I 2005, nr 6
N eklessa A. I P ostsow riem iennyj m ir w n ow oj sistem ie koordinat, W ostok 1997, nr 2
N e k lessaA . I., U praw ljajem yj chaos: dw izenije k n iestandartnoj sistem ie m irow ych otnoszenij, ,,M i-
row aja E konom ika i M iezdunarodnyje O tnoszenija 2002, nr 9
O H ara S. L., G reat gam e or g u b b y gam e? The struggle f o r control o f the C aspian, G eopolitics
2004, vol. 9, nr 1
O L oughlin J., G eopolitical fa n ta sie s, n ational strategies a n d the ordinary R ussians in the p o st
com m unist era, G eopolitics 2001, vol. 6, nr 3
O L ouglin J., O Tuathail G., K olossov V., A risky w estw ard tu r n ? P u tin s II /9 sc rip t a n d ordinary
R ussians, E urope-A sia S tudies 2004, vol. 56, nr 1
O L oughlin J., O Tuathail G., K olossov V., R ussian geo p o litica l culture a n d p u b lic opinion: the
m ask o f P roteus revisited, T ransactions o f the Institute o f B ritish G eographers 2005, vol. 30,
nr 3
O L oughlin J., O Tuathail G., K olossov V., R ussian g e o p o litic a l storylines a n d p u b lic opinion in
the w ake o f 11/9: a critical g eopolitical analysis a n d n ational survey, C om m unist and Post-
-C om m unist S tudies 2004, nr 37
O T uathail G A t the e n d o f g eopolitics? Reflection on a p lu ra l p roblem atic at the century's end,
A lternatives 1997. nr 22
O T uathail G., A gnew J., G eopolitics a n d discourse: p ra c tic a l g eopolitical reasoning a n d A m erican
fo re ig n p o licy, Political G eography 1992, nr 11
O rlov A ., R ussia w ill never accept the role o f p o o r relation, International A ffairs: A R oussian Jou
rnal o f W orld Politics, D iplom acy & International R elations 2004, vol. 50, nr 4
O rlov W. A., V innikov A., The great g u essin g gam e: R ussia a n d the Iranian n uclear issue, The
W ashington Q uarterly 2005, vol. 28, nr 2

350
O stankov V. I., G eopolitical problem s a n d p o ssib le solutions in context o f R F security, M ilitary
T hought 2005, vol. 14, nr 1
Panarin A. S., R ossija na piereputie: rakofy zapadniczestw a i sin tezy ew razijstw a, R ossija i M usul
m anskij M ir 1995, nr 8
Panarin A. S., R ossija na rubiee tysiatletij, R ossija i M usulm anskij M ir 1997, nr 4
Panarin A. S., Slow iano-tiurskoje jed in stw o . N iesusczaja konstrukcja rossijskoj gosudarstw iennosti,
R ossija i M usulm anskij M ir 1996, nr 1
Paradow ski R., O braz w iata i u rzdzenie spoeczestw a. Lew K arsaw in i ideologia eurazjatyzm u,
K ultura i Spoeczestw o 1996, nr 2
Paradow ski R R osyjski fa szy zm , D zi 1996, nr 2
P astuchw W., P ostkom unizm ja k o logiczna fa z a rozw oju cyw ilizacji euroazjatyckiej, W i 1994,
nr 5
Perovic J., From disengagem ent to active econom ic com petition: R ussia's return to S outh C aucasus
a n d C entral A sia, D em okratizatsyia 2005, vol. 13, nr 1
Petukhov V. V., Federov V. V., The transform ation o f the ideological values a n d p o litic a l preferences
o f R ussians, Sociological R esearch 2006, vol. 45, nr 6
Pikajew A., P ieriem ieny na g eopoliticzeskom p ogranicze, M iedunarodnaja Z iz n 2001, nr 12
P irchner H Wit hor against the West: R ussia's debate continues, D em okratizatsiya 2003, vol.
11, nr 1
Pivovarov Ju., R ussia's p o litic a l h istory a n d fo re ig n policy, International A ffairs: A R oussian Jour
nal o f W orld Politics, D iplom acy & International R elations 2002, vol. 48, nr 4,
Platkovskii V. V Ten y ea rs o f R ussian reform s through the eyes o f Russians, S ociological R ese
arch 2004, vol. 43. nr 5
Pleszakow K., G eopolitika w sw ietie globalnych pieriem ien, M iedunarodnaja iz 1994, nr 10
Pliais A. A., R ussia a n d Europe: w hy we n e ed each other?, R ussia Social Science R eview 2002,
vol. 43, nr 6
Ponom ariew a I., G eopoliticzeskije fa k to ry w nieszniej p o litiki: sow rem iennoje w idenije, M irow aja
E konom ika i M iedunarodnyje O dnoszenija 1990, nr 1
Potulski J., N eobizantyzm ja k o g eopolityczna strategia dla w spczesnej Rosji, E uropeistyka
2006, nr 1
Potulski J., O statusie badaw czym w spczesnej g eopolityki, G daskie S tudia M idzynarodow e
2008, vol. 6, nr 1-2
Potulski J P iotr Saw icki - tw rca g eopolitycznej teorii eurazjatyzm u, S tudia G daskie 2006,
vol. 3
P ozdniakow E., R ossija - w ielikaja dieraw a, M iedunarodnaja iz 1993, nr 1
Pozdniakow E. A., G eopoliticzeskij kollaps i Rossija, M iedunarodnaja izn 1992, nr 8 -9
Prichodko S M oskw a - Pekin: m y nu n y d ru g drugu, R ossija w G lobalnoj Politike 2004, nr 2
P richodko S R ossija - K itaj: m y nuny d rug drugu, R ossija w G lobalnoj P o litikie 2004, vol. 2,
nr 2
P rim akov J., R ussian econom y a n d w o rld affairs, International A ffairs: A R oussian Journal o f
W orld Politics, D iplom acy & International R elations 2005, vol. 52, nr 3
P rim akow E R ossija i m iedunarodnyje otnoszenija w listow iach globalizacji, M iedunarodnaja
iz 2001, nr 3
Prim akow J. M M ir bez sw ierchdieraw , R ossija w G lobalnoj Politikie 2003, t. 1, nr 3
P roskurin S. A.. G eopoliticzeskij fa k to r w m iedunarodnych otnoszenijach, Socialno-G um anitar-
nyje Z nanija 2003, nr 2

351
Prozorov S., The narratives o f exclusion a n d self-exlusion in the R ussian conflict discourse on EU-
R ussian relations, Political G eography 2007, nr 26
Puszkw A. N R ossija w now om m irow om poriadku: rozam z Z apadom iii sa m a p o siebie?,
M iedunarodnaja izn 2000, nr 10
Q uester G. H E nergy d ependence a n d p o litic a l p o w er: som e paradoxes, D em okratizatsyia 2007.
vol. 15, nr 4
R ahm J. M Russia, China, India: A new strategic triangle f o r new c o ld war?, Param eters: US
A rm y W orld C ollege 2001/2002, vol. 31, n r 4
R angsim aporn P., Interpretations o f eurasianism : ju stify in g R ussia s role in E ast A sia, E urope-A sia
S tudies 2006, vol. 58. nr 3
R azuw ajew W., P rzyszo E uropy zw izana j e s t z Rosj, D zi 1992, nr 2
R om anow a T., Z aslaw ska N E U -R ussia: tow ards the fo u r spaces, B altic D efense R eview 2004,
vol. 2, nr 12
S alm in A. M Russia, E urope a n d the new w o rld order, R ussian Social Science R eview 2000,
vol. 41, nr 3
S chm idt M Is P utin p u rsu in g a p o lic y o f eurasianism ? D em okratizatsiya 2005, vol. 13, nr 1
Seidow SZ. G., G eopoliticzeskije aspekty inform atizacji obszczestw a, Praw o i P olitika 2007, nr 12
S em czenow A. S., G eopoliticzeskaja strategia Rossii: w ybr optym alnow o w arianta, W iestnik
M oskow skow o U niw ersiteta. Politiczeskije N auki 2005, nr 3
Senczagow W., E konom iczeskaja b e zo p a stn o st' kak osnow a obezpieczenija nacionalnoj bezopast-
nosti R ossii, W oprosy E konom iki 2001, nr 8
S hlapentokh D., A lexa n d er D ugin s view s on the M iddle East, S pace and Polity 2008, vol. 12, nr 2
Shlapentokh D The e n d o f R ussia state a n d its g e o p o litic a l im plications, International Journal o f
Politics, C ulture and Society 1994, vol. 7, nr 3
Sidorov D., P ost-im perial Third Rom es: resurrections o f R ussian O rthodox g e o p o litic a l m etaphor,
G eopolitics 2006, vol. 11, nr 2
Siljak A ., B etw een E ast a n d West: H egel a n d the origin o f R ussia dilem m a, Journal o f the H istory
o f Ideas 2001, vol. 61, nr 2
Sim onsen S. G., N ationalism a n d the R ussia p o litica l spectrum : locating a n d evalu a tin g the e x
trem es, Journal o f Political Ideologies 2001, vol. 6, nr 3
Sokolow D R ossija w m irow oj ekonom ikie - g eo politiczeskije perspektiw y, S w obodnaja M ysl -
X X I 2007, nr 12
Sokolow K., G lobalizacija i m irow aja wojna, D ialog 2002, nr 6
Solovyev E. G., G eopolitics in R ussia - science or vocation?, C om m unist and P ost-C om m unist
Studies 2004, nr 37
Solow iew E. G E schatologia bolszych prostranstw : o niekatorych osobiennostiach p raw oradikal-
noj geo p o liticzesko j refleksji (neoew razijstw o A. D ugina i E lem entw W iestnik M oskow
skow o U niw ersiteta. Sociologija i Politologija 2001, nr 2
Solow iew E. G ., G eopolitics in R ussia science or vocation? C om m unist and Post-C om m unist
S tudies 2004, vol. 37
Solow iew E. G., G eopoliticzeskij analiz m iedunarodnych p robliem sow riem iennosti: P ro e t C on
tra, P olis 2001, nr 6
Solow iew E. G G eopolitika kak profesija i kak naucznaja disciplina: p erspektiw y ew olucji w so-
w riem iennoj Rossii, W iestnik M oskow skow o Uniw ersiteta. Sociologija i Politologija 2003, nr 2
Sorokin K. E., G eopolitika sow riem iennogo m ira i R ossija, P olis 1995, nr 1
Sparke M From geopolitics to g eoeconom ics: transnational state effects in the borderland, G eo
politics 1998, vol. 3, nr 2
S plidsboel-H ansen F., Past n a d fu tu re meet: A leksander G orchakov a n d R ussian fo re ig n policy,
E urope-A sia S tudies 2002, vol. 54, nr 3
S utanw S., D uch je w ra zijstw a , N asz Sow riem iennik 1992, nr 7
Suslow D., Iranskij kliucz ku m irow oj stabilnosti, R ossija w G lobalnoj Politikie 2005, vol. 3, nr 1
Szrejder D., R usskaja kolonizacija i kitajskaja konkurencija, R ossija w G lobalnoj Politikie, listo-
pad-grudzien 2004, nr 6
T arock A ., Iran a n d R ussia in strategic alliance , T hird W orld Q uarterly 1997, vol. 18. nr 2
T hom pson W., Was G aidar really necessary, Problem s o f Post-C om m unism 2002, vol. 49, nr 4
T renin D., E w ro-tichookeanskaja dieraw a, R ossija w G lobalnoj Politikie 2003, vol. 1, nr 1
T renin D., Id e n ticzn o st' i integracja: R ossija i Z a p a d w X X I w eke, Pro et C ontra 2004, t. 8, nr 3
T renin D L ess is m ore, T he W ashington Q uarterly 2001, vol. 24, nr 3
T renin D., N ienadienaja strategia, Pro et C ontra 2001, t. 6, nr 1-2
T renin D., R ossija i koniec E w razji, Pro et C ontra 2005, t. 9, nr 1
T renin D., R ussia a n d the glo b a l security norm s, T he W ashington Q uarterly 2004, vol. 27, nr 2
T renin D.. R ussia leaves the West, Foreign A ffairs 2006, vol. 85, nr 4
T renin D R ussia redefines its e lf a n d its relations w ith the West, T he W ashington Q uarterly 2007,
vol. 30, nr 2
T renin D The so u th n er vector, International A ffairs: A R oussian Journal o f W orld Politics, D iplo
m acy & International R elations 2005, vol. 51, nr 4
T rietiakov V., P u tin s p ra g m a tic fo re ig n po licy, International A ffairs: A R ussian Journal o f W orld
Politics, D iplom acy & International R elations 2002, vol. 48, nr 3
T sygankov A. P., F inding a civilisational idea: W est, E u ra sia a n d E u ro -E a st in R ussia's
fo re ig n p o lic y , G eopolitics 2007, nr 12
T sygankov A. P., H ard-line eurasianism a n d R u s s ia s conten d in g g e o p o litic a l p ersp ectives, East
E uroopean Q uarterly 1998, vol. 32, n r 3
T sygankov A. P., M astering space in E urasia: R ussia s g e o p o litic a l thinking a fter the S o viet break
up, C om m unist and P ost-C om m unist Studies 2003, nr 36
T sygankov A. P., T sygankov P. A., New direction in R ussian international studies: pluralization,
w esternization, a n d isolationism , C om m unist and P ost-C om m unist Studies 2004, nr 37
T sygankov P. A., T sygankow A. P., D ilem m as a n d pro m ises o f R ussian liberalism , C om m unist and
P ost-C om m unist Studies 2004, nr 37
T urow ski R. F R usskaja g eopoliticzeskaja tradycja, W iestnik M oskow skow o G osudarstw ienno-
w o U niw ersiteta 1996, vol. 12, nr 5
U tkin A., B uduszcze Zapada, Sw obodnaja M ysi - X X I 2003, nr 2
U tkin A. I., A m erikie snow a p ro syp a jetsia im perskoje m yszlenije, M iedunarodnaja iz 2002, nr 7
W alicki A., S m uta czy tylko apatia, P olityka 1999, nr 22
W allander C. A., S ilk Road, great gam e or so ft underbelly? The N ew U S-R ussia relationships a n d
im plications f o r E urasia, Journal o f S outheast E uropean & B lack Sea studies 2003, vol. 3, n r 3
W asilienko I. A., G eopolitika w inform acionnom obszczestw ie: now yje w irtualnyje stra te g ii w bor-
bie za prostranstw o, W iestnik M oskow skow o U niw ersiteta. Politiczeskije N a u k i 2005, nr 6
W asilienko I. A., K onflikti niskoj intensiw nosti i barchatnyje re w o lu c ii kak technologii sow rie-
m iennoj g eopolitiki, W iestnik M oskow skow o U niw ersiteta. Politiczeskije N au k i 2006, nr 6
W asilienko I. A., N ow yje tendencii w m irow oj geopolitikie, W iestnik M oskow skow o U niw ersiteta.
Politiczeskije nauki 2007, nr 6
W eitz R A verting a N ew Great G am e in C entral Asia, The W ashington Q uarterly 2006, vol. 29, nr 3
W inrow G G eopolitics a n d energy security in the w ider B lack S e a region, S outheast E uropean and
B lack Sea S tudies 2007, vol. 7, nr 2

353
Y em elianova G. M R ussia a n d Islam: the history a n d p ro sp ect o f relationship, ..A sian A ffairs
1995. vol. XXVI
Z am iatin D. N G eograficzeskij fa k to r i ciw ilizacija , S w obodnaja M ysi - X X I 2008, nr 4
Z am iatin D. N ., G eopoliticzeskije obrazy sow riem iennow o m irow ow o razw itia, M irow aja E kono
m ika i M iedunarodnyje O tnoszenija 2001, nr 11
Z am iatin D. N G eopolitika obrazow i strukturiw anije m etaprostranstw a, P olis 2003, nr 1
Z am iatin D. N Geopolitika: osnow yje p robliem y i itogi razw itia w X X w iekie, P olis 2001, nr 6
Z am iatin D. N P rostranstw o rossijskow o fe d e ra lizm a , P olis 2000, nr 5
Z am iatin D. N., R ossija w prostranstw ie m etageopolitiki, SSzA -K anada: E konom ika, Politika,
K ultura 2000, nr 12
Z am iatin D. N R ossijskije p o litiki m irow ow o razw itia: obrazy i ich interpretacii, P o lis 2004, nr 4
Z yrinow ski W. W., R ossija w sistem ie sow riem iennych m iedunarodnych otnoszenij, W la st
2002, nr 9

Czasopism a i dzienniki

A lternatives
A nnals o f the A ssociation o f A m erican G eographers
A rcan a
A sian S urvey
A ssian A ffairs
A thenaeum
A zja-Pacyfik
C entral A sia Survey
C om m unist and P ost-C om m unist Studies
C om parative Strategy
C onflict S tudies
C yw ilizacja i Polityka
D em okratuzatsyia
D iplom aticzeskij Jeegodnik
D iplom aticzeskij W iestnik
D zi
E ast-E uropean Politics and Societies
E urasian S tudies
E urope-A sia Studies
E uropean Journal o f International R elations
Foreign A ffairs
F oreign P olicy
G daskie Studia M idzynarodow e
G eoJournal
G eopolitics
G eopolityka
H erodote
International A ffairs: A R ussian Journal o f W orld Politics, D iplom acy & International R elations

354
International Journal o f Politics, C ulture and Society
International Security
International Studies Q uarterly
International Studies R eview
Journal o f C om m unist Studies and T ransitions Politics
Journal o f C ontem porary H istory
Journal o f E ast A sian A ffairs
Journal o f International A ffairs
Journal o f M uslim s M inority A ffairs
K om entarze O S W
K osm opolis. A lm anach
K u ltu ra i Spoeczestw o
M iedunarodnaja iz"
M iedunarodnyje Procesy
M ilitary T hought
M irow aja E konom ika i M iedunarodnyje O tnoszenija
M onthly R eview
N asz Sow riem iennik"
N ationalism and E thnic Politics
N ationality Papers
N ew sw eek
N ow e P astw o
N ow yj M ir
O rbis
O tczestw iennaja Istoria
Pacyfic A ffairs
Policy R eview
Polis. Politiczeskije Issledow anija
Political G eography
Political Science Q uarterly
P olityka
P olityka W schodnia
Polski Przegld D yplom atyczny
P ost Soviet A ffairs"
P ost-S oviet G eography and E conom ics
P race O S W /C E S S tudies
P ro et C ontra
..Problem s o f P ost-C om m unism
P rzegld Polityczny
R eview o f International S tudies
R ossija i M usulm anskij M ir
R ossija i S ow riem iennyj M ir
R ossija w G lobalnoj Politikie
R ussia Politics and L ow
..R ussian Politics and L aw
Slavic R eview
Sociological R esearch
S pace and Polity
S praw y M idzynarodow e
S praw y W schodnie
S tudia P olitologiczne
S tudies in East E uropean T hought
The G eographical Journal
The Journal o f Strategy Studies
The N ational Interest
T he R ussia Journal
The W estern Political Q uarterly
Third W orld Q uarterly
W ashington Q uarterly
W iestnik M oskow skow o U niw ersitieta
W ast
W oprosy E konom iki
W oprosy Fiosofii
W oprosy Istorii
W ostok

BIBLIOTFKA
Wydziau Dziennikarstwa i Nauk Politycznych
ul N owW
ul. N y Twy!C,U
iat 69W w kicgo
>22 5 H 0 .2 9 j.ffi
iiZtSr
0 0 -9 9 7 W-.

356
 In d e k s o s b

A ksakow K onstanty 104, 165

A leksander I 47, 155, 2 0 8 ,2 1 0
A leksander II 24, 47, 2 1 1 ,2 1 4
A leksander III 161, 164, 166,211
A leksander N ew ski 100, 101, 167
A ngew John 292, 293
A rbatow A leksy 93, 317
A shley R ichard 292
A szen k am p f N ikoaj 35, 60, 63, 79, 206, 207, 237, 247
B acker R om an 34, 48. 63, 70, 71, 81, 115, 127, 196, 242
B arnett T hom as 189
B atu-chan 99
B estuew -R ium in K onstantin 16
B iele S tanisaw 29, 30, 32, 34, 47, 83, 248
B ieliski W issarion 54
B ierdiajew M ikoaj 12-14, 54, 97, 159, 164, 207, 228, 304, 316
Bin L aden O sam a 190
B ogaturow A leksy 261
B ogatyriew a Jelena 3 4 -3 6 , 59, 133
B ohun M icha 44, 46, 48, 162-164
B ow m an Isaiah 149, 325
B reniew L eonid 49, 213
B rzeziski Z bigniew 21, 87, 125, 126, 134,301
B ugakow S ergiusz 316
B ush jr. G eorge 71
C astells M anuel 278
C hom iakow A leksy 104, 165, 304
C hruszczw N ikita 20, 49
C ygankw Paw e 37, 38, 44. 114, 127, 206, 217, 218, 258
C ym burski W adim 2 3 0 -2 4 4 , 248, 249, 251, 252, 254, 317, 326, 327, 329, 332, 333
C zadajew Piotr 174, 175
C zernyszew ski M ikoaj 98, 99
C ziczerin B orys 54, 245
D alby Sim on 292, 309
D anielew ski M ikoaj 1 6 ,3 2 , 121, 159, 161, 162, 1 7 0 ,2 1 8 -2 2 0 , 3 0 4 ,3 1 7
D ijkin G ertjan 216
D odds K laus 11,285, 292
D ostojew ski F iodor 12, 44, 104, 159, 198, 304
D ugin A leksander 27, 120, 126-134, 138, 139, 145, 149, 152, 202, 203, 217, 225, 230, 240, 242,
2 6 4 ,3 1 7 ,3 2 3 , 329, 3 3 2 .3 3 3
D yngis-chan 110
E lbieta I 47
Fiedotow G eorgij 161, 184, 304
F iloteusz, m nich pskow ski 104, 156, 158, 201, 304
Florow ski G eorgij 104
F oucault M icliael 292
Frank Siem ion 316
F ukuyam a Francis 87, 129, 189
G adijew K am aludin 27, 34, 35, 85. 104, 136-139, 144-146, 149, 150, 152, 163, 186, 269, 317,
333
G ajdar Jegor 63, 6 5 -6 7 , 72. 81, 83, 225, 252, 320
G ogol M ikoaj 159, 304
G olow in Wasyl 16
G orbaczow M ichai 20, 49, 5 5 -5 9 , 71, 73, 78, 81, 83, 87, 89, 93, 94, 114-116, 122, 213, 241, 320
G orczakow A leksander 24. 2 11. 214, 230
G orki M aksym 99
G ranow ski T ym oteusz 54
G rzybow ski Stefan 34, 97, 207
G um ilow Lew 97, 100, 101, 111-114, 118, 132, 149, 175, 176, 2 0 3 ,2 3 7
H aushofer Karl 7, 8. 109, 120, 127-130, 238, 239, 252, 286, 294, 306, 309, 332
H eller M ichai 99, 101
H ercen A leksander 54, 206
H erodot z H alikarnasu 7, 128
H untington Sam uel 23. 3 1 ,4 6 , 48, 90, 91, 135, 136, 147, 156, 166, 178, 1 9 9 ,2 0 0 ,2 0 4 ,2 1 6 , 218.
222, 2 2 5 -2 2 8 . 232, 239, 253
Ilin Iwan 159. 175
Ilin M ichai 239
Ilow ajski D ym itr 16
Iwan III 157
Ja k o w le w A leksander 56, 320
Jarosaw , ks. w odzim ierski 100
Jaw liski G rigorij 71, 73
Jean C arlo 8, 9, 19, 36, 41, 53, 133, 256, 278, 309, 310, 328
Jelcyn B orys 20, 29, 61, 64, 67, 7 1, 78, 83, 93, 115, 122-124, 200, 213, 252, 270, 320, 332
Jonasz, m etropolita m oskiew ski 157
K apan R obert 188
K apuciski R yszard 209
K araganow Siergiej 94, 95
K aram zin M ikoaj 16, 100
K arsaw in L ew 316
K atarzyna II 47, 155
K aw elin K onstanty 54
K efeli Igor 23, 85, 123, 269, 2 7 2 -2 7 4
K ennan G eorge 86, 134
K irijew ski Iw an 104, 165

358
K isieliew Siergiej 2 2 2 -2 2 8 , 252, 329
K issinger H enry 86, 125, 301
K jellen R u d o lf 7, 309
K luczew ski W asyl 16, 100, 158, 317
K loczkow ski Jerzy 153-155, 157. 171
K oczetow E rnest 2 5 8 -2 6 3 , 267. 268, 270, 275, 327, 332
K oczubej W iktor 209
K olosow W adim ir 23, 26, 53, 89, 107, 2 9 4 -3 0 2 , 307, 317, 332, 334
K oneczny Feliks 46, 157, 218
K ozyriew A ndriej 6 3 -6 7 , 72, 79, 81, 83, 92, 124, 225, 230, 252, 3 2 0 -3 2 2
L acoste Yves 9, 1 0 ,4 1 , 309, 328
L enin W odzim ierz 63, 122, 123, 149, 269, 332
L eontjew K onstanty 16, 98. 104. 159, 161-167, 170, 171, 174, 175, 181, 184, 2 0 2 -2 0 4 , 245, 304,
317
L erm ontow M icha 304
List Friderich 238
L uttw ak E dw ard 257. 258
am aski W odzim ierz 16, 104-106
om onosow M icha! 15
osski M ikoaj 53. 1 6 5 .2 1 9 ,3 1 6
ukin W adim ir 7 2 -7 5 , 92, 230. 331
M ackinder H alford 7, 105, 109, 111, 120, 121, 125-129, 134, 149, 170. 234, 238, 239, 252, 294,
306, 332
M ahan A lfred 7, 16, 109, 120. 128. 170, 193, 252, 294. 306
M ao T se-tung 99
M assaki Iw ona 34
M cL uhan M arshal 278
M czedow M ichai 158, 1 9 1 ,2 0 1 ,2 1 1 ,2 2 0 , 2 2 1 ,2 8 1 ,3 2 6
M iecznikw L ew 16
M ikoaj I 155, 210, 211
M ilukow Paw e 245
M ilutin D ym itr 16. 170, 317
M itrofanow A leksy 192
M oczulski L eszek 7, 34, 309
M uchajew R aszid 53, 2 8 0 -2 8 2
N abokow W adim ir 304
N apoleon 210
N aro czn ick aja N atalia 317
N artow M ikoaj 131, 132, 193, 275
N azarw M ichai 197-199
N ek lessa A leksander 188, 2 6 1 -2 6 4 , 267
N estoriusz, p atriarcha K onstantynopola 176
N ye Joseph 276, 291
O L oughlin John 205. 293, 300, 301, 306, 311
O Tuathail G earoid 11. 36, 2 9 2 -2 9 4 , 300, 301, 309, 318, 328, 331
O boleski D ym itr 175. 176
P aleolog Z ofia 157

359
Panarin A leksander 34, 139-146, 152, 179, 187, 188. 1 9 1 ,2 6 2 , 2 8 9 ,3 1 4 ,3 1 7 ,3 2 9 ,3 3 3
Panarin Igor 101, 2 8 6 -2 8 8 , 291, 327, 333
Panin N ik ita 140, 141, 155, 209. 289
Pantin W ladim ir 261
Paradow ski R yszard 34, 103, 111-113, 115, 117, 127, 134
Piotr 1 15. 36, 4 6 -4 8 , 5 1 -5 4 , 62, 73, 77, 92, 95, 107, 165, 208, 235, 236
Piw ow arow M arina 261
Pogorelskaja w ietlana 35, 60, 63, 79, 206, 207, 237, 247
Pokrow ski M ichail 16
Polew oj M ikoaj 16
Pozdniakow EIgiz 27, 124-126, 132, 149, 150, 3 2 9 ,3 3 3
P rim akow Jew gienij 124, 135, 148, 152, 1 9 3 ,3 0 5 ,3 2 2 ,3 2 3
Puszkin A leksander 304
Putin W adim ir 72, 74, 87, 94, 135, 144, 192, 193, 2 4 3 -2 4 9 , 251, 253, 270, 291, 301, 304, 327,
3 3 1 ,3 3 2
R apoport D aw id 189
R atzel F ryderyk 127
R ogow Siergiej 272
R ozanow W asilij 161
R ozanow W asyl 304, 316
Sam arin Jurij 165
Saw icki Piotr 100, 104, 107-111, 112, 149, 159, 234, 317
Schiller H erbert 277
Schm itt Carl 121
Siem ionow T ien-Szaski W ienam in 16, 104, 105, 238, 317
Sirota N aum 22, 27, 36, 212, 314
Skabalanow icz M ikoaj 175
Sokoow Iwan 175
Sooniew icz Iwan 16
Soow iew W adim ir 161, 304
Soow iow Sergiusz 16, 163, 164, 317
Solenicyn A leksander 58, 215, 2 4 1 -2 4 3 , 251, 304
Sorokin K onstanty 2 6 4 -2 6 7
Spengler O sw ald 161,218
Spykem an N icolas 86, 124, 134, 193
Stalin J z e f 55, 212, 213
Stankiew icz M ikoaj 54
Struve Piotr 245
Suw czyski Piotr 104
S zew ardnadze E duard 56, 79, 83, 241, 320
T ay lo r P eter 292
T ichonraw ow Jurij 27
T im ur 110
T iutczew F iodor 159, 161, 304
Toffler A lvin 49, 278, 2 8 0 ,3 1 5
Toynbee A rnold 90, 156, 159, 184, 195, 199, 200, 218, 222, 223, 226
Trenin D ym itr 44. 48, 63, 6 8 -7 2 , 75, 92, 332

360
T rocki L ew 212
Trubiecki G rigorij 2 1 1 .2 1 2
T rubiecki Jew gienij 2 1 1 ,2 1 2
T ukidydes z A ten 7. 109, 128
T urbiecki M ikoaj 112, 3 0 4 ,3 1 7
U spienski F iodor 175, 176
U stian A rtur 163. 166, 171, 173-178, 180-183, 1 95,202, 2 0 3 ,2 2 5 ,3 3 3
U tkin A natolij 63, 73, 75-81
W alicki A ndrzej 54, 161, 162, 164-166, 174, 183, 1 9 8,218, 2 4 5 ,3 1 7 , 3 2 9 ,3 3 0
W allerstein Im m anuel 186, 187, 2 5 6 -2 5 8 , 262
W andam A leksy 16, 109. 166-170, 17 6 ,3 1 7
W asilienko Irina 34. 103, 108, 170, 190, 192-194, 2 2 6 -2 2 9 , 252, 275, 2 8 2 -2 8 7 , 291, 317, 333
W asyl III 157
W eber M ax 305
W iernadski G eorgij 12, 16, 100, 102, 112, 149
W oroncow A leksander 209
W oroncow Siem ion 209
Z am iatin D ym itr 38, 59, 84, 85. 94. 105, 106. 154, 1 7 2 ,2 3 1 ,2 3 8 , 243, 244, 2 6 1 ,2 9 4 , 3 0 2 -3 0 5 ,
3 0 7 ,3 1 7 ,3 1 9 , 3 3 2 ,3 3 4
Z iuganow G ienadij 120-124, 126. 132, 145, 149, 225, 230, 252, 322, 333

B IB L IO T E K A
Wydziau Dziennikarstwa i Nauk Politycznych
Uniwersytetu W arszawskiego
t 69' - 927 Warszawa
tel. 022 55-20-295, 022 55-20-296

361