PODPORZDKOWANI JUTRA.

CHORWACKA PROZA DYSTOPIJNA

WUJCIU POSTKOLONIALNYM
Aleksandra Wojtaszek1
(Uniwersytet Jagielloski, Krakw)

Sowa kluczowe: dystopia, perspektywa postkolonialna, literatura

chorwacka, wykluczenie, podporzdkowanie
Key words: dystopia, postcolonial perspective, Croatian literature,
exclusion, subordination

Abstrakt: Aleksandra Wojtaszek, PODPORZDKOWANI JUTRA.CHORWACKA PROZA DY-

STOPIJNA W UJCIU POSTKOLONIALNYM. PORWNANIA 19, 2016. T. XIX. S. 150162.
ISSN 1733165X. W literaturze chorwackiej, ktra od czasu rozpadu Jugosawii zdominowana
bya gwnie przez tendencje neorealistyczne, na przestrzeni kilku ostatnich lat zaobserwowa
mona gwatowny rozkwit popularnoci dotychczas prawie nieobecnej dystopii. Zakres rodkw,
ktrymi posuguje si fantastyka, umoliwia prezentacj negatywnych tendencji wspczesnoci
na poziomie systemowym, bez koniecznoci przedstawienia jej poszczeglnych epifenomenw.
Narzdzi metodologicznych do analizy zaprezentowanych wniniejszym artykule utworw do-
starcza refleksja postkolonialna, za kluczowymi narzdziami operacyjnymi wproponowanej in-
terpretacji chorwackiej prozy dystopijnej s kategorie wykluczenia, podporzdkowania iwadzy,
zaczerpnite przede wszystkim zfilozofii Michela Foucaulta oraz zprac kontynuatora jego my-
li Giorgio Agambena, atake kwestie relacji igbokich podziaw pomidzy centrum apery-
feriami, przemocy epistemicznej oraz dyskursu postkolonialnego.

Abstract: Aleksandra Wojtaszek, THE SUBORDINATED OF TOMORROW. CROATIAN

DYSTOPIAN PROSE IN THE POSTCOLONIAL APPROACH. PORWNANIA 19, 2016.
Vol. XIX. P. 150162. ISSN 1733165X. In the Croatian literature, which since the collapse of
Yugoslavia has been dominated mainly by neo-realistic trends, over the past few years the rap-
idgrowth of popularity of dystopia agenre which until now almost did not occur can be ob-
served. The means used in the work of fiction allow for representation of the present-day negative
trends at the system level, without the need to present individual epiphenomena. Methodological
tools, used for the analysis of the literature presented in this article, are provided by the postcolo-
nial reflection, and the key operational tools used in the proposed interpretation of the Croatian

1 E-mail: aleksandrawojtaszek@onet.eu

150
 PORWNANIA XIX, 2016

dystopian fiction are categories of exclusion, subordination and authority, derived directly from
the philosophy of Michel Foucault and the works of his continuator Giorgio Agamben, as well
asthe issues connected to the relations and deep divisions between the center and the peripheries,
theepistemic violence and the post-colonial discourse.

Utwory dystopijne dostarczaj wielu argumentw potwierdzajcych tez,

esztafa rodkw wyrazu przysugujcych fantastyce umoliwia twrcom owiele
bardziej wyrazist prezentacj problemw wspczesnoci iwyzwa stojcych przed
ni ni ma to miejsce wprzypadku literatury mimetycznej, zgodnie zmyl Frederi-
ca Jamesona: waciwe dla science-fiction narzdzia przedstawiania [] przekazuj
bardziej wiarygodn informacj owspczesnym wiecie ni wyjaowionyrealizm
(Jameson 2011: 251). Potencja epistemiczny fantastyki podkrela take Jerzy Jarzb-
ski w tekcie Realizm podszyty fantastyk powiconym najnowszej polskiej prozie:
Do fantastyki odwoujemy si po to, aby zrozumie ksztat naszego wasnego ycia
irzdzcy nim system wartoci (Jarzbski 51). Chocia zastosowanie metodologii
postkolonialnej do interpretacji tekstw opisujcych fikcyjne, futurologiczne wizje
systemw i spoeczestw moe budzi pewne wtpliwoci, to jednak okazuje si,
e problematyka relacji midzy centrum aperyferiami, wpywu wadzy na kszta-
towanie kultur i dyskursw, a take zagadnienie dominacji i podporzdkowania,
mechanizmw wadzy ioporu wobec niej s niezwykle przydatne wanalizie iin-
terpretacji dystopii utworw, ktre wedug Lymana Towera Sargenta prezentuj
nieistniejce spoeczestwo, opisane ze znaczc dbaoci o szczegy i zwykle
osadzone gdzie wczasie iprzestrzeni, ktre autor stara si ukaza wspczesnemu
mu czytelnikowi jako znacznie gorsze ni spoeczestwo, wjakim ten czytelnik y-
je2 (Sargent 9).
Dystopia, co szczeglnie dobrze widoczne na przedstawionych wniniejszym tek-
cie przykadach zliteratury chorwackiej, wydobywa problem przejaww nowych,
neokolonialnych form podporzdkowania, wywoanych ekspansj kapitalizmu ipro-
cesami globalizacji, oraz opisuje wspczesne wcielenia neoimperialnych form wa-
dzy. Ewa Domaska, nawizujc do definicji stworzonej przez Vijaya Mishr iBoba
Hodgeawtekcie What is Post(-)Colonialism?, pisze operspektywie postkolonialnej,
odnajdujcej zastosowanie wszdzie tam, gdzie istniej stosunki podporzdkowania
idominacji narzucane przez imperialne struktury wadzy (Domaska 158), azatem
niezwykle uytecznej do analizy systemw ispoeczestw opisanych wdystopiach.
Zgodnie zklasyfikacj Andrzeja Zgorzelskiego, ktry opar si na rozwaaniach
Darka Suvina kanadyjskiego badacza pochodzenia chorwackiego dystopia zali-
cza si, obok science-fiction czy fantasy, do literatury egzomimetycznej, ktra

2 [] Anon-existent society described in considerable detail and normally located in time and space
that the author intended acontemporaneous reader to view as considerably worse than the society
in which that reader lived.
Tu ipniej, jeli nie podano inaczej, tum. A. Wojtaszek.

151
 Aleksandra Wojtaszek, PODPORZDKOWANI JUTRA

zakadajc jzykow kompetencj odbiorcy okrelajc jego wiedz oporzdku empi-

rii presuponuje spekulatywne rozwaania nad innymi moliwymi modelami rzeczy-
wistoci, tworzc je albo poprzez operowanie wizj imarzeniami, lub te przez racjonal-
n ekstrapolacj ianalogi (Zgorzelski 96).

W przypadku dystopii ten alternatywny model pozostaje jednak w cisym

zwizku zempiryczn rzeczywistoci dowiadczan przez autora iczytelnikw,
co wyranie wida wdefinicji zaprezentowanej przez Sargenta wutworach dysto-
pijnych pojawiaj si czste odwoania do rzeczywistoci, aprezentowane wnich
wizje czerpi ztendencji wywiedzionych zteraniejszoci. Antyutopia zkoleiwy-
prowadza negatywne wizje przyszej egzystencji czowieka z przesanek utopij-
nych,parodiuje utopie, przejaskrawia je ipolemizuje zzawartymi wnich koncep-
cjami, za dystopia staje si kompromitacj rzeczywistoci w imi jakiego nie
ujawnionego bezporednio ideau (Szacki 203). Kluczow funkcj utworw dysto-
pijnych jest zatem unaocznienie niebezpiecznych tendencji wystpujcych wspoe-
czestwie, czsto jeszcze nieobecnych wwiadomoci czytelnikw, oraz skonienie
do refleksji nad osigniciami cywilizacji inad drogami, ktrymi ona poda.
Wdwudziestowiecznej literaturze chorwackiej zaledwie kilka powieci spenia
wymogi gatunkowe dystopii3, za pocztek XXI wieku przynis rozkwit prozy
utrzymanej wtym, dotychczas marginalnym, nurcie: w2003 roku ukazaa si po-
wie uznanego dramaturga, Iva Breana, pod tytuem Drava Boja 2053., bdca,
jak zadeklarowa sam autor, reakcj na rosncy wpyw Kocioa katolickiego napo-
lityk Chorwacji (Brean 2013). Cztery lata pniej Danilo Brozovi, autor kilku
opowiada dystopijnych, wyda powie Bojno polje Istra (2007) tematyzujc roz-
grywajc si wprzyszoci wojn oniepodlego Istrii. Prawdziwy boom nastpi
jednak po 2010 roku na rynku wydawniczym pojawiy si m.in. intermedialnapo-
wie ozombie atakujcych Zagrzeb autorstwa Marka Mihalinca iVelimira Grgicia
(Kriza. Hrvatski horor, 2010), atake Irbis Aleksandra iljaka (2012), Planet Friedman
Josipa Mlakicia (2012), Lomljenje vjetra (2011) iMjeseev meridijan (2015) Eda Popo-
vicia, 2084. Kua velikog jada (2012) i Vladmir se vraa kui (2014) Ivo Balenovicia,
Rat za peti okus (2015) iEliksir istine (2016) Veljka Barbieriego oraz zbir opowiada
Nova Drava Hrvatija 2033. (2014) autorstwa grupy pisarzy z Rijeki, ukazujcych
Chorwacj przyszoci wszponach klerofaszystowskiej prawicy. Niewtpliwie zja-
wisko to nie pozostaje bez zwizku ztendencjami globalnymi Jamesonowskie im-
pulsy dystopijne zdaj si coraz powszechniej przenika rozmaite dyskursy kultu-
rypopularnej, czego przykady widoczne s chociaby wkinematografii ostatnich
lat czy niezwykej popularnoci gatunku young adult dystopia.

3 Na tej krtkiej licie znajduj si takie utwory jak Na Pacifiku godine 2255. Milana ufflaya (1922),
Pronalazak Athanatika Vladana Desnicy (1957), Trojanski konj (1980) i Epitaf carskog gurmana (1983)
Veljka Barbieri oraz Utov dnevnik Branka Belana (1982) zzastrzeeniem, e wprzypadku pierwsze-
go utworu mowa raczej omieszaniu elementw utopijnych, antyutopijnych idystopijnych.

152
 PORWNANIA XIX, 2016

W przypadku Chorwacji fenomen ten zasuguje jednak na szczegln uwag

nie tylko ze wzgldu na wspomnian nieobecno tradycji dystopijnej, ale tak-
e w kontekcie zmiany opartego na wzorcach neorealistycznych modelu literac-
kiego, ktry dominowa wtamtejszej literaturze od 1991 roku. Nurt ten doczeka si
rozmaitych nazw, jednak do tej pory najbardziej upowszechniy si stvarnosna pro-
za (proza rzeczywistociowa) (Poganik 2006) ikritiki mimetizam (mimetyzm kry-
tyczny) (Bagi2007), przy czym zauway naley, e terminami tymi obejmowano
utwory oduym zrnicowaniu zarwno tematycznym, jak iformalnym. Jak pisze
Kreimir Bagi, pojcie rzeczywistoci stao si dla chorwackich krytykw swo-
istym wytrychem zazwyczaj uywanym bez doprecyzowania, czy miaoby si
odnosi do warstwy stylistycznej, struktury iretoryki tekstu, czy te do specyficznej
tematyki lub polityki literackiej (Bagi 2016). Gwnych czynnikw odpowiedzial-
nych za dominacj neorealizmu jako stereotypowo najbardziej wiarygodnej techniki
przekazu brutalnej yciowej prawdy upatrywa naley wuwarunkowaniach po-
zaliterackich szczeglnie wlatach dziewidziesitych wrd autorw ikrytykw
rozpowszechnione byo przekonanie, e poetyki odbiegajce od reprezentacji mi-
metycznych zdradzaj tendencje eskapistyczne inie s adekwatnym narzdziem do
przedstawiania dokonujcych si przemian, zwizanych przede wszystkimzwoj-
n irozpadem Jugosawii oraz transformacj ustrojow ispoeczn, co najbardziej
eksplicytnie wyrazi wswoim eseju Jurica Pavii:

Literatura traktujca o literaturze i szukajca rozrywki w gabinecie luster literackich

kodw i intertekstw, staje si nagle potwornie niesympatyczna dla czytelnika, ktry
okada dom workami zpiaskiem, aokna zakleja brzow tam klejc []. Wdelirycz-
nej rzeczywistoci nikt, ani zlewej, ani prawej strony, nie mia ju ochoty na wymylone,
fikcjonalne przestrzenie. Sumatry iJawy [metonimia literatury postmodernistycznej lat
osiemdziesitych przyp. A.W.] zdnia na dzie otrzymay wiz wyjazdow zodmtw
gustu literackiego (Pavii 2004).

Nie znaczy to, e literatura fantastyczna, rwnie ta utrzymana w konwencji

egzomimetycznej, azatem tradycyjnie czona ztakimi gatunkami jak science-fiction
czy fantasy, nie powstawaa od lat dziewidziesitych XX wieku (przykadem niech
bdzie chociaby nieprzerwana od ponad czterdziestu lat dziaalno zagrzebskiego
Towarzystwa Fantastyki Naukowej SFera, corocznie wydajcego antologie), jednak
zajmowaa ona miejsce na obrzeach sceny literackiej, nie budzc szczeglnego zain-
teresowania krytykw i docierajc gwnie do wskiej grupy czytelnikw: spora-
dyczne almanachy izbiory opowiada SF wychodzce spod pira miejscowych entu-
zjastw tego gatunku pozostaj na subkulturowym marginesie inie s uznawane za
relewantn skadow korpusu literatury narodowej, ani do niego wczane (Gajin 44).
Wyczerpujca analiza przyczyn nagego wzrostu popularnoci dystopii prze-
kracza moliwoci niniejszego szkicu, naley jednak zauway, e nie jest on na-

153
 Aleksandra Wojtaszek, PODPORZDKOWANI JUTRA

stpstwem rewolucji, zmiany pokoleniowej czy cakowitej reorientacji dotych-

czasowego paradygmatu literackiego, ale raczej wynika zewolucji obowizujcego
modelu. Ju w2004 roku Jagna Poganik wsymptomatycznie zatytuowanym tek-
cie Gdje je nestala utopija? (Gdzie znikna utopia?) zauwaya, e literatur utopij-
n czy zwczesn chorwack produkcj prozatorsk krytyka istniejcych stosun-
kw spoecznych ipragnienie ich zmiany. Autorka postrzegaa przy tym utopijno
wliteraturze jako krok naprzd po oczyszczeniu terenu, trafnie przewidujc nad-
chodzcy wzrost zainteresowania tak form wypowiedzi o rzeczywistoci i (ju
nie tak trafnie) czc go przede wszystkim ze zmian pokoleniow na chorwackiej
scenie literackiej (Poganik 2004).
W niniejszym tekcie nie jest moliwe wyczerpujce zdiagnozowanie przy-
czyn nagego wzrostu popularnoci dystopii, naley jednak zauway, e nie jest
onnastpstwem rewolucji, zmiany pokoleniowej czy cakowitej reorientacji dotych-
czasowego paradygmatu literackiego, ale raczej ewolucji obowizujcego modelu.
Wewskazanych przeze mnie powieciach dystopijnych iwchorwackiej prozie neo-
realistycznej uwidacznia si krytyczne podejcie do obserwowanej rzeczywistoci
ich autorzy sonduj podobne aberracje spoeczne i wyraaj wobec nich swoj
dezaprobat, jednak jak zauwaa Boris Postnikov, dystopia, w odrnieniu od
krytycznego mimetyzmu, skupionego na wiernym i szczegowym odtwarzaniu
rzeczywistoci empirycznej, umoliwia konceptualizacj systemowych uwarunko-
wa poszczeglnych bolczek chorwackiego ycia spoecznego, ewoluuje zatem od
krytyki pojedynczych zjawisk wstron krytyki postrzeganego caociowo systemu
(Postnikov 2013).
Igor Gajin zauwaa zkolei zbieno tematyczn utworw dystopijnych, kt-
re koncentruj si wok zjawisk wywoanych dominacj neoliberalnego kapitali-
zmu iglobalizacj. Badacz podkrela przy tym, e wodrnieniu od dominuj-
cej wlatach siedemdziesitych na chorwackiej scenie literackiej generacji twrcw
okrelanych mianem fantastiari lub borhesovci autorw najnowszych dzie nie in-
teresuj typowe dla postmodernistycznych poetyk kwestie, takie jak relacja rzeczy-
wistoci ifikcji, problem autonomicznoci tekstu czy dekonstruowanie jego zudnej
autentycznoci, ale poprzez swoje wizje przyszoci d oni do penej, holistycz-
nejinterpretacji wspczesnoci, problematyzuj rnorodne alternatywy dla bie-
cych problemw, posugujc si przy tym hiperbolizacj, parabol, hipotetyczn
radykalizacj ikarykatur (Gajin 4244).
Wbrew przewidywaniom Poganik twrcami najnowszych powieci dystopij-
nych nie s pisarze modszego pokolenia, ale autorzy o ugruntowanej pozycji,
przynalecy do gwnego nurtu chorwackiego ycia literackiego, jak chociaby
urodzony w1964 roku Chorwat zBoni, Josip Mlaki, czy Edo Popovi (urodzo-
nyw1957roku), obecny na chorwackiej scenie literackiej od lat osiemdziesitych
(jego debiutancki zbir opowiada Pononi Boogie jest w Chorwacji uwaany za
kultowy), ktrzy dotychczasow twrczoci wpisywali si wdominujcy, neore-
154
 PORWNANIA XIX, 2016

alistyczny model prezentowania negatywnych skutkw wojny czy transformacji

ustrojowej. Jedynie Aleksandar iljak na stae zwizany jest zchorwack scen fan-
tastyczn, za swoj twrczo otrzyma dwukrotnie nagrod SFERA przyznawan
przez zagrzebskie Towarzystwo Fantastyki Naukowej, zredagowa take wsplnie
zTomislavem akiciem antologi chorwackiej fantastyki naukowej zlat 19762006
(pod tytuem Ad Astra).
Charakterystyczna dla dystopii jako gatunku jest potrzeba szczegowej pre-
zentacji stworzonego w utworze systemu fabua, nieco bardziej rozbudowana
ni wutopiach pozytywnych, ma jednak drugorzdne znaczenie. Zarwno wuto-
piach pozytywnych, jak i w negatywnych widoczne s pewne niezmienne ele-
menty budowy wiata przedstawionego jednym znich jest szcztkowa fabua,
zredukowana na rzecz maksymalnie unaoczniajcej prezentacji obrazu wiata
(Juszczyk 23). Konstrukcja fabuy wdystopii oparta jest na schemacie przypomi-
najcym zasady rzdzce melodramatem staym elementem jest na przykad
motyw spotkania przez bohatera osoby pozostajcej znim wrelacji miosnej lub
przyjacielskiej, dziki ktrej uwiadamia on sobie dystopijno otaczajcego go
wiata (Juszczyk 103). Najbardziej wyrazicie w ten schemat wpisuje si Planet
Friedman przynalecy do elity lekarz Gerhard przechodzi przemian ze wzgl-
du na relacj zpacjentk, niepokorn sportsmenk Paul, ktra dziki swoim osi-
gniciom moe wie dostatnie ycie, jednak wychowana wrd wykluczonych
ekonomicznie i spoecznie, nie potrafi wyzby si wyrzutw sumienia i niechci
do zamieszkiwanegoprzez siebie wiata zudnego luksusu. Bohater dystopii do-
wiadcza, zazwyczaj pierwszego, spotkania zInnym: blisk osob, ktra jednak,
wystpujczradykalnie odmiennych pozycji ideologicznych, odkrywa przed nim
niedostatki iwady systemu, wktrym do tej pory y, niewiadomy sprawowa-
nej nad nim dyskursywnej przemocy. Dystopia niejako apriori prezentuje subiek-
tywne spojrzenie podporzdkowanego, skolonizowanego podmiotu.
Aby czytelnik mg odczyta wykreowany wutworze system jako dystopijny,
zazwyczaj niezbdny jest bohater orwnie negatywnym nastawieniu, znajdujcy
si wpozycji zdominowanego podmiotu, ktry jednak poprzez uwiadomienie so-
bie swojego pooenia dokonuje pierwszego aktu symbolicznego oporu wobec wa-
dzy isystemu subaltern, jako podporzdkowany Inny, wdystopii zyskuje gos
i poniekd zmusza czytelnika do wysuchania swoich racji. Utopia jednych staje
si dystopi innych radykalnie negatywny porzdek spoeczny jest w dystopii
przedstawiony zpunktu widzenia oraz wramach systemu wartoci niezadowo-
lonej klasy spoecznej lub zbioru klas, tak jak reprodukuje je pisarz4 (Suvin 188).
Fundamentalny dla istnienia itrwania opisanego wanalizowanych powieciach
dystopijnego porzdku jest podzia przedstawionego w nich wiata na wyranie

4 From the point of view and within the value-system of a discontented social class or congeries
ofclasses, as refracted through the writer.

155
 Aleksandra Wojtaszek, PODPORZDKOWANI JUTRA

oddzielne przestrzenie, wktrych yj zjednej strony uprzywilejowani, zdrugiej

za wykluczeni. UMlakicia caa planeta podzielona jest na strefy: podczas gdy oby-
watele mieszkajcy wzonie Ayj wdostatku iwzgldnej szczliwoci, mieszka-
cy strefy B umieraj z godu i ndzy, wyniszczani atwo uleczalnymi chorobami,
zona Cjest za zapomnianym pustkowiem, na ktrym przetrwali nieliczni. Popovi
dzieli Chorwacj na cz pozostajc wewntrz tzw. Holdingu, czyli najwikszych
miast otoczonych murem, gdzie yj posiadacze dbr, oraz na pozostae tereny,
wyrzucone poza obrb kontroli miejsce ycia dla wyrzutkw i odpady kapitali-
stycznego systemu nazywane Zona. iljak za wok miast buduje ogromne wiee,
wktrych najbogatsi schronili si przed wadajc wok entropi iprzemoc, zie-
mi niczyj, gdzie wadz przejy organizacje mafijne iterrorystyczne. Imperialne
orodki mocy i wadzy take geograficznie odizolowane s od peryferiw dziki
murom, wieom czy laserowym skanerom.
Opisywany niegdy wdystopiach wiat cakowitego nadzoru zosta zastpio-
ny przez uniwersum gbokiego podziau wadza rezygnuje zpokusy cakowitej
kontroli iwycofuje si ze stref zamieszkanych przez odrzuconych, wiadomie ogra-
nicza moc swojego prawa tylko do najbardziej interesujcej j czci globu, apozo-
stae pozostawia praktycznie bez kontroli. Giorgio Agamben twierdzi, e tym, co
prawdziwie umacnia ikonstytuuje wadz, jest jej moc stwarzania wyjtkw, we-
wntrz ktrych prawo nie obowizuje stanw wyjtkowych. Dziki temu proce-
sowi wczajcego wyczenia norma moe wpeni funkcjonowa (Agamben30).
Jeli wic wyjtek umacnia norm, aprawo konstytuuje ustanowienie miejsc, wkt-
rych ono nie obowizuje, tym, co prawdziwie podkrela porzdek stworzonych
dystopii, s ich przeciwiestwa, strefy pozornego nieadu, w rzeczywistoci za
obszary, skd wiadomie wycofuje si prawo, skolonizowane ibrutalnie eksploato-
wane, cho pozornie pozostawione bez kontroli. Analizujc dokadnie przebieg for-
mowania stref wpowieci Mlakicia, budowania muru wdziele Popovicia czy wiey
u iljaka, mona doj do wniosku, e u podstaw tych dziaa nie ley potrzeba
ochrony potencjau i dbr uprzywilejowanych, ale ch wyrzucenia poza system
tych elementw, ktre do niego nie pasuj.
Mieszkacy spoza uprzywilejowanej strefy staj si ucielenieniem figury
homo sacer ich ycie jest czyst biologi, statystyk, mog wkadej chwili zosta
zabici, jeli tylko zajdzie taka potrzeba, na przykad ekonomiczna. Woski filozof
przypomina oryzyku zwizanym zprzejciem przez wadz zainteresowania bio-
logicznym, nagim yciem obywateli ikompetencji decydowania oustanawianiu
stanw wyjtkowych, azatem oyciu lub mierci wszystkim nam wkadej chwili
grozi moliwo bycia pozbawionym bytu politycznego (bios) ipowrotu do stanu
nagiego, dysponowalnego ycia (zoe). Najlepiej wiedz otym bohaterowie dysto-
pii, yjcy wobawie, czy bdne posunicie nie bdzie skutkowao wygnaniem do
tej drugiej przestrzeni, wktrej ich ycie utraci polityczn warto na planecie
Friedman, aby zosta wyrzutkiem, wystarczy spa poniej tzw. progu wypacal-
156
 PORWNANIA XIX, 2016

noci, w Holdingu za zama jeden z niezliczonych zakazw, chociaby spania

wmiejscu publicznym czy rekreacji na wolnym powietrzu. Po zewntrznej stronie
murw wada za bezprawie, prawo silniejszego iprzemoc, ktra sankcjonuje wa-
dz zdoln dokona takiego rozdziau.
Podzia na centra iperyferie (czy te metropolie isatelity) spowodowany jest
przede wszystkim nierwnomiernym rozwojem kapitalizmu, ktry sprawia, e sa-
telity staj si uzalenione od metropolii, te za czerpi z wyzysku skolonizowa-
nych, narzucajc im przy tym swj dyskurs ipozbawiajc ich rodkw niezbdnych
do wytworzenia wasnych kategorii, awic take do uzyskania okrelonego pozio-
mu wiadomoci, pozwalajcego na wyrwanie si zokoww przemocy epistemicz-
nej. Wpowieci Irbis gwny bohater wprost stwierdza, e centra mocy znajdujce
si wwieach celowo utrzymuj pozosta cz wiata wstanie entropii, dezinfor-
macji ibrutalnej przemocy, gdy sprzyja to klasie panujcej, maej grupie uprzywi-
lejowanych, bogaccych si izyskujcych dziki temu wadz. Jedynym sposobem,
aby zmieni zastany porzdek, jest zatem cakowite zniszczenie takich miejsc.
Wbrew postawionej na pocztku tekstu tezie definiujcej dystopi jako gatu-
nek zzaoenia oddajcy gos podporzdkowanym, naley zwrci uwag, e owi
podporzdkowani nale do specyficznej grupy jednostek, ktre uzyskay okre-
lony poziom wiadomoci pozwalajcy im uzna zastany wiat za dystopijny
i wyrazi swoj niezgod na rzeczywisto. Zbuntowani przeciwko takiemu po-
rzdkowi wywodz si zwykle z grup, czy naleaoby raczej powiedzie: z klas,
uprzywilejowanych uwiadamiaj sobie wasne zniewolenie, ktremu poddane
s wopisanych systemach prawie wszystkie jednostki, ale tym, co sprawia, e za-
czynaj postrzega porzdek swojego wiata jako radykalnie zy, jest kontakt zdra-
matycznymi nierwnociami spoecznymi, bied iprzemoc wstrefach wyklucA,
wktrej do tej pory wid wmiar bezpieczny ywot, iodbywa podr przez zony
BiC(Mlaki wyranie nawizuje do podziau na Pierwszy, Drugi iTrzeci wiat),
odkrywajc szokujc prawd o rzeczywistoci, w ktrej wczeniej funkcjonowa
bez szczeglnych rozterek moralnych. Podobnie bohaterowie Popovicia: Fraktalna,
Vrtlar iVana samoistnie decyduj si opuci Holding idoczy do ruchu oporu
dziaajcego pod nazw Nejestivi (Niejadalni) kady znich jest siln osobowoci
inapoziomie symbolicznym prezentuje jedn zalternatywnych metod funkcjono-
wania wopisanym przez autora wiecie: eskapizm, przemoc oraz wiadom wsp-
prac zsystemem. Take narrator igwny bohater Irbisa, byyonierz, dziki mo-
dyfikacjom genetycznym umieszczony wciele nienej pantery,nie jest typowym
biernym, podporzdkowanym podmiotem przy pomocy kw ipazurw usiuje
wywalczy sobie przetrwanie w wiecie penym chaosu, przemocy i niesprawie-
dliwoci. ledzc perspektywy tych bohaterw, otrzymujemy relacj na temat me-
chanizmw funkcjonowania dystopijnego wiata jednak ludzie wykluczeni, po-
dwjnie podporzdkowani, niewiadomi rzdzcych nimi si i hegemonicznych
dyskursw, po raz kolejny pozostaj niemi: Dla (pciowo nieokrelonej) grupy
157
 Aleksandra Wojtaszek, PODPORZDKOWANI JUTRA

prawdziwych podporzdkowanych innych, ktrych tosamoci jest rnica, nie

istnieje nieprzedstawialny podmiot podporzdkowanych innych, ktry moe zna
siebiesamego imwi wswoim imieniu (Spivak 213).
Obywatele stref uprzywilejowanych, poddani manipulacjom wadzy, dziki
procesom dyskursywnego ubezwasnowolnienia Innego ijego dehumanizacji trak-
tuj mieszkacw innych stref jako jednostki niszego rzdu, ktrych ycie nie za-
suguje na ochron, bowiem nie posiada obiektywnej wartoci, mimo e podzia
na uprzywilejowanych i wykluczonych jest czysto arbitralny i zwizany jedynie
zczynnikami ekonomicznymi czy te zprzynalenoci do okrelonej klasy spo-
ecznej. Dominant dystopijnego wiata staje si podzia na te dwie grupy, ktry
niweluje dotychczasowe rnice wyznaczane przez pe, ras czy narodowo
wyranie wida to u Popovicia w scenie, w ktrej Serb i Chorwat, weterani wo-
jenni, niedawno stojcy po przeciwnych stronach frontu, zostaj poczeni wspl-
nym dowiadczeniem wykluczenia. iljak za na wp ironicznie sugeruje nawet
zniesienie rnic midzygatunkowych, wfinale powieci czc wdo specyficz-
n, niepozbawion podtekstu seksualnego relacj tytuowego irbisa idwie kobiety.
Taki binarny podzia zpewnoci nie pozostaje bez zwizku zopisywan wczeniej
schematycznoci dystopii, jego celem staje si uwypuklenie prezentowanego ob-
razu, w ktrym nierwnoci ekonomiczne przekadaj si na cay szereg praktyk
pozwalajcych uzasadni istniejcy porzdek spoeczny. Wutworach pojawiaj si
liczne sceny opisujce na przykad czyszczenie wybranych miejsc planety wcelu
zdobycia terenw pod upraw, zabjstwa niewinnych dla rozrywki lub zysku, ma-
sowe mierci zpowodu chorb, ktre atwo mogyby zosta uleczone, czy ekspe-
rymentw przeprowadzanych na bezwartociowych jednostkach. Nie budz one
jednak emocji wrd obywateli klasy uprzywilejowanej, owadnitych (prowadz-
cym do skrajnych usprawiedliwie moralnych) dyskursem kolonialnym, ktry Bo-
gusaw Bakua definiuje jako:

nurt jzykowych, potocznych oraz instytucjonalnych (literackich, naukowych, poli-

tycznych) przekona wskazujcych na uzasadnione, we wasnym dyskursie, poczucie
wyszoci oraz prawa do panowania nad innym strefami poczone zodmawianiem
kolonizowanym zdolnoci do samoistnego bytu (niedojrzao spoeczno-politycz-
na, tzw. niehistoryczno, niski poziom cywilizacyjny), co w powieciach prowadzi
w kracowym efekcie do dehumanizacji (jak insekty, zwierzta). Dyskurs kolonial-
ny cechuje paternalizm, przekonanie o niepodwaalnej dominacji wasnego wiata,
dopuszczenie do gosu tzw. multikulturalizmu, czyli sterowanej wielokulturowoci
(Bakua 2006: 17).

Jednoczenie wikszo uprzywilejowanych nie jest wiadoma wasnego pod-

porzdkowania i zniewolenia posiadaj oni podwjn tosamo, staj si jed-
noczenie kolonizujcymi i skolonizowanymi, przeladujcymi (w stosunku do

158
 PORWNANIA XIX, 2016

autochtonw) iuciskajcymi (wodniesieniu do centralnej kultury kolonizujcej)5

(Griffiths175). Michel Foucault wyraa opini, e wspczesnym pastwom Zachodu
wniespotykanej dotd mierze udao si doprowadzi do perfekcji ipoczy wjedno
techniki polityczne oraz indywidualne: pisze opolitycznym podwjnym szachu,
ktry polega na rwnoczesnej indywidualizacji itotalizacji nowoczesnych struktur
wadzy (Foucault 1998: 182). Techniki zewntrznego nadzoru wopisanych powie-
ciach nie wydaj si przesadnie rozbudowane ani wymylne systemy kamer, kt-
re kontroluj przestrze publiczn, wszechobecne zakazy czy te mury igranice od-
dzielajce od siebie pastwa, kontynenty lub nawet osiedla, wszystko to uzasadnione
chci ochrony obywateli iich dbr, praktycznie wszechobecne jest rwnie wna-
szym wiecie. Jeli zatem szuka odpowiedzi na pytanie, co wrwnie duym, jeli
nie wwikszym stopniu umoliwia zachowanie porzdku opisanego wdystopiach,
trzeba zwrci uwag na wspomniane ju techniki indywidualizacji lub autotechni-
ki (Foucault nazywa je technikami siebie) mechanizmy, dziki ktrym czowiek
zniewala si poprzez przyjcie okrelonej tosamoci, przy okazji narzucajc sobie
normy, aco za tym idzie take ograniczenia zewntrznej kontroli (Foucault 2009: 25).
Jednym z charakterystycznych przykadw ilustrujcych te mechanizmy jest
tzw. ewolucja antyemocjonalna opisana w powieci Planet Friedman. Mieszkacy
uprzywilejowanej strefy uwaaj, e emocje s nie tylko cakowicie niepotrzebne,
ale rwnie niebezpieczne nikt jednak nie sprawuje szczegowej kontroli nad
tym, czy zasada opowstrzymywaniu si od nich jest faktycznie przestrzegana, jej
zamanie przewanie nie podlega te karze tym niemniej dla mieszkajcych wzo-
nie A jest ona oczywista i niezbdna do normalnego funkcjonowania. Odpowie-
dzialne s za to przede wszystkim techniki, ktre Foucault opisuje jako uywanedo
ograniczania irepresjonowania seksualnoci. Nie chodzi zatem osame ogranicze-
nia albo te o skazywanie na zapomnienie poprzez zakaz mwienia o zjawisku.
Istotne jest opltanie emocji szeregiem dyskursw, nieustanne przywoywanie
iporuszanie pozornie zakazanych tematw, zawsze jednak wzgodzie znarzucon
ideologi: dyskursy nie mno si jednak poza wadz albo przeciwko niej, lecz
wzasigu teje wadzy ijako metoda jej sprawowania (Foucault 2010: 31). Emocje
obserwuje si ianalizuje, mwi si onich naukowo, tumaczy si nimi problemy
wadaptacji, uzasadnia popenianie wikszoci przestpstw. Wten sposb, przy po-
mocy dyskursu naukowego, medialnego przekazu iod dziecistwa wpajanej czon-
kom spoecznoci wiedzy o ryzyku i problemach zwizanych z emocjami, udaje
si wyhodowa ludzi, ktrzy samodzielnie i bez przymusu wyrzekaj si swoich
najbardziej naturalnych odczu dzieci wychowywane s wizolacji od rodzicw,
maestwo przypomina kontrakt, wpowszechnym uyciu jest take piguka Psy-
choR,reklamowana jako wasz zaufany zabjca emocji (Mlaki 47).

5 Oppressor (with respect to the indigene) and oppressed (with respect to the metropolitan coloni-
zing culture).

159
 Aleksandra Wojtaszek, PODPORZDKOWANI JUTRA

W tekstach wyrana jest tsknota za charakterystycznym dla wspczesnych

bada postkolonialnych mocnym, sprawczym podmiotem podmiotem perfor-
matywnym, ktry mgby przeciwstawi si represyjnym mechanizmom wadzy.
Jednoczenie jednak dominuje niewiara wistnienie jakiejkolwiek alternatywy, pisa-
rzezdaj si przekuwa wliterack praktyk po wielekro przywoywane stwier-
dzenie o kocu wiata atwiejszym do wyobraenia ni koniec kapitalizmu6. Ten
problem zauwaa Gajin, ktry twierdzi, e autorom chorwackich dystopii nie udaje
si unikn puapki percypowania kapitalizmu jako jedynego moliwego do pomy-
lenia systemu (Gajin 56). Podobnie Postnikov uwaa, e krytycyzm powieci jest
poowiczny, gdy pomimo prezentacji spoecznych antagonizmw w duchu roz-
waa oliteraturze utopijnej spod znaku Suvina iJamesona pozostaje on osadzony
wewntrz systemu, ledzi zaprogramowany ideologicznie konflikt jednostki zsys-
temem inie daje adnej alternatywy dla kapitalizmu, ajedynie wizj jego reformy
(Postnikov 2013).
Autorzy nieustannie podaj wwtpliwo tezy Franza Fanona ooczyszczajcej
iuzdrawiajcej sile przemocy, ktra prowadzi do wyzwolenia iuczowieczenia
podporzdkowanego, skolonizowanego podmiotu (Fanon 1985) Popovi kwe-
stionuje terrorystyczne dziaania Vrtlara, polegajce na porwaniach, nierzadko
torturach imorderstwach czoowych reprezentantw wiata mocy ipienidza, za
Mlaki wprost ukazuje, jak rewolucja, ktrej przewodzi okrutny imciwy Black
tooth, zmienia dotychczasow hierarchi kapitau wpiramid strachu, nie doko-
nujc przemian wzakresie metod dziaania czy pooenia podporzdkowanych
mas, ajedynie wprowadzajc jeszcze wikszy chaos oraz terror. Postnikov uwaa
to za sabo obu powieci, twierdzc, e ich potencja wduym stopniu wyczer-
puje si wmoralnych dylematach dotyczcych uzasadnienia uycia przemocy do
zburzenia niesprawiedliwego porzdku spoecznego (Postnikov 2013). Problem
ten zostaje poruszony take wIrbisie, jednak tu przemoc ostatecznie okazuje si
usprawiedliwiona potrzeb zmiany istniejcego stanu, tym niemniej (dosowne)
zburzenie starego wiata wpieczoowicie zaplanowanym akcie terrorystycznym
prowadzi do ironicznego finau, wktrym odwrceniu ulega marzenie outopii:
do dyktatury pozbawionych poczucia humoru gigantycznych islamskich anio-
w, ktre wietlistymi mieczami wprowadzaj dugo wyczekiwany pokj ispra-
wiedliwo.
Wizje zaprezentowane wwikszoci chorwackich dystopii powstaych wostat-
nim dziesicioleciu odznaczaj si duym podobiestwem tworz konsekwentny
ispjny wizerunek wadzy oraz ukadu si rzdzcych wspczesnoci. Rozwaa-
nia iniepokoje twrcw s wwielu miejscach zbiene zrefleksjami nad kondycj
wspczesnoci i problematyk biowadzy, ktr podejmowali w swoich pracach

6 Cytuje je m.in. Frederick Jameson, nie podajc jednak dokadnego rda: Someone once said that
it is easier to imagine the end of the world than to imagine the end of capitalism (Jameson 2003: 76).

160
 PORWNANIA XIX, 2016

Foucault iAgamben. Chorwackie dystopie prezentuj cywilizacje radykalnego neo-

liberalizmu, absolutnej dominacji wolnego rynku iglobalnego bd lokalnegoka-
pitalizmu, jednoczenie jednak staj si uniwersalnymi opowieciami opodporzd-
kowaniu.

BIBLIOGRAFIA

Agamben, Giorgio. Homo sacer. Suwerenna wadza inagie ycie. Prze. Mateusz Salwa. Warszawa: Pr-
szyski iS-ka, 2008.
Bagi, Kreimir. Od kritikog mimetizma do interdiskurzivnosti. Sarajevske sveske 14 (2007). S.176198.
Bagi, Kreimir. Uvod usuvremenu hrvatsku knjievnost 19702010. Zagreb: kolska knjiga, 2016.
Bakua, Bogusaw. Kolonialne i postkolonialne aspekty polskiego dyskursu kresoznawczego (zarys
problematyki). Teksty Drugie 6 (2006). S.1133.
Brean, Ivo. Ako je masturbacija glavni problem, onda k vragu i cijela zemlja. Novosti 686 (2013).
Web.09.09.2016. <http://www.novossti.com/2013/02/ako-je-masturbacijaglavni-problem-onda-
-k-vragu-i-cijela-zemlja/>
Domaska, Ewa. Badania postkolonialne. Gandhi, Leela. Teoria postkolonialna: wprowadzenie krytyczne.
Prze. Jacek Serwaski. Pozna: Wydawnictwo Poznaskie, 2008. S.157164.
Fanon, Frantz. Wyklty lud ziemi. Prze. Hanna Tygielska. Warszawa: Pastwowy Instytut Wydawniczy,
1985.
Foucault, Michel. Nadzorowa ikara. Narodziny wizienia. Prze. Tadeusz Komendant. Warszawa: Wy-
dawnictwo Aletheia, 2009.
Foucault, Michel. Podmiot iwadza. Prze. Jacek Zychowicz. Lew Nog 9 (1998). S.174178.
Foucault, Michel. Wola wiedzy. Prze. Bogdan Banasiak, Krzysztof Matuszewski. Historia seksualnoci.
Gdask: sowo/obraz terytoria, 2010.
Gajin, Igor. Trend distopijskog usuvremenoj hrvatskoj prozi. Anafora 1 (2015). S.4158.
Griffiths, Gareth. The Post-colonial Project: Critical Approaches and Problems. New National and Post-
colonial Literatures: An Introduction. Red. B.King. Oxford: Clarendon Press, 1996. S.164177.
Jameson, Frederick. Archeologie przyszoci. Pragnienie zwane utopi iinne fantazje naukowe. Prze. Maciej
Paza, Magorzata Frankiewicz, Andrzej Miszk. Krakw: Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiello-
skiego, 2011.
Jameson, Frederick, Future City. New Left Review 21 (2003). S.6579.
Jarzbski, Jerzy. Realizm podszyty fantastyk. Teksty Drugie 6 (2008). S.4453.
Juszczyk, Andrzej. Stary wspaniay wiat. Outopiach pozytywnych inegatywnych. Krakw: Wydawnictwo
Uniwersytetu Jagielloskiego, 2014.
Mlaki, Josip. Planet Friedman. Zagreb: Fraktura, 2012.
Pavii, Jurica. Prolo je vrijeme Sumatra iJavi. Sarajevske sveske 5 (2004). S. 125136.
Poganik, Jagna. Novi hrvatski roman. Sarajevske sveske 13 (2006). S. 7596.
Poganik, Jagna. Gdje je nestala utopija?. Kolo 4 (2004). S.179188.
Popovi, Edo. Lomljenje vjetra. Zagreb: OceanMore, 2011.

161
 Aleksandra Wojtaszek, PODPORZDKOWANI JUTRA

Postnikov, Boris. Imaginiranje sutranjice bez budunosti. Le Monde diplomatique XI (2013).

Web.10.10.2016. <http://lemondediplomatique.hr/imaginiranje-sutrasnjice-bez-buducnosti/>
Sargent, Lyman Tower. The Three Faces of Utopianism Revisited. Utopian Studies 5 (1994). S. 137.
Szacki, Jerzy. Spotkania zutopi. Warszawa: Sic!, 2000.
Spivak, Gayatri Chakravorty. Czy podporzdkowani Inni mog przemwi?. Prze. Ewa Majewska.
Krytyka Polityczna 2425 (2011). S.196239.
Suvin, Darko. Theses on dystopia 2001. Dark Horizons: Science Fiction and the Dystopian Imagination.
Red. R.Baccolini, T.Moylan. New York and London: Routledge, 2003. S.187201.
Zgorzelski, Andrzej. SF jako pojcie systemu historycznoliterackiego. System ifunkcja. Ustalenia meto-
dologiczne ipropozycje teoretycznoliterackie. Gdask: Wydawnictwo Gdaskie, 1999. S.89108.
iljak, Aleksandar. Irbis. Zagreb: Zagrebaka naklada, 2012.