002 - Scenariusze Lekcji Klasa 2 2

SCENARIuSZE LEKCJI
KLASA 2, CZ 2
5 Scenariusz lekcji 1. Moda Polska pocztki

modernizmu
7 Scenariusz lekcji 2. Szczcie wielkiej energii Filozofia
modernizmu
10 Scenariusz lekcji 3. Jedna mier w zamian za sto
istnie... Credo rosyjskiego nihilisty
12 Scenariusz lekcji 4. Po prostu zabiem... Nowoczesna
literacka psychologia zbrodni
15 Scenariusz lekcji 5. Czyme byabym bez Boga? Sonia
Marmieadowa grzesznica i wita
17 Scenariusz lekcji 6. Potencjalna nieskoczono
dialogu Poetyka powieci polifonicznej
19 Scenariusz lekcji 7. Co zostao nam, co wszystko
wiemy... Dekadentyzm w poezji Modej Polski
21 Scenariusz lekcji 9. Lubi, kiedy kobieta omdlewa
w objciu... Poezja miosna wczoraj i dzi
23
Scenariusz lekcji 9. (wariant rozszerzony) Lubi, kiedy kobieta omdlewa
w objciu... Poezja miosna wczoraj i dzi
25
Scenariusz lekcji 10. Przejrzyste, zwiewne [] bkitne zadumanie Impresjonizm
wmalarstwie i w poezji
27
Scenariusz lekcji 11. Nade wszystko muzyki! Muzyczno i nastrojowo poezji
impresjonistycznej
29
Scenariusz lekcji 10. i 11. (wariant zaj dwugodzinnych) Malarze sowa i poeci
pdzla impresjonizm w literaturze i malarstwie
32
Scenariusz lekcji 12. Wynaturzone okazy gatunku ludzkiego Obraz ycia i pracy
ludzi wykluczonych
34
Scenariusz lekcji 13. Mie, wykwintne, przyjemne sale [] i mieszkanie [] puste
jak psiarnia. Idea domu i bezdomnoci
37
Scenariusz lekcji 14. Sowo tajemnicze zawierajce sens ycia Symbole
wyborw moralnych bohaterw powieci eromskiego
40
Scenariusz lekcji 15. Ten dug przeklty Sd nad Tomaszem Judymem
42
Scenariusz lekcji 16. Rachuj no si, zaski swej, ze sowami! Agresja iprzemoc
w jzyku
45
Scenariusz lekcji 17. (wariant) Modernistyczne -izmy impresjonizm i symbolizm
w poezji Jana Kasprowicza
47
Scenariusz lekcji 18. W ten letni tak pikny poranek... Brzydota w poezji i sztuce
49
Scenariusz lekcji 20. O szyby deszcz dzwoni... Sposoby tworzenia nastroju
w wierszu modopolskim i wspczesnym
51
Scenariusz lekcji 21. Chop potg jest i basta... Obraz wsi polskiej w Weselu
55
Scenariusz lekcji 22. Sen, muzyka, granie, bajka... Relacje midzy inteligencj
a ludem w Weselu
56
Scenariusz lekcji 21. i 22. (wariant zaj dwugodzinnych) Wycie sobie, a my sobie
relacje midzy chopami a inteligencj w Weselu Stanisawa Wyspiaskiego
57
Scenariusz lekcji 23. Co si komu w duszy gra... Wesele jako dramat symboliczny
59
Scenariusz lekcji 24. Gdzie pan znalaz tak doskonaego scenarzyst? Ekranizacja
Wesela
61 Scenariusz lekcji 25. Paskiego gniewu dzie. Ekspresjonizm w poezji i malarstwie
64
Scenariusz lekcji 26. W bolesnej cichoci ziemi... Midzy poetyckoci
a naturalizmem
66
Scenariusz lekcji 27. Te usta pene i tak czerwone... ycie erotyczne Lipiec
68
Scenariusz lekcji 28. Jak dwa psy wcieke... Zo w Chopach
70
Scenariusz lekcji 30. Kiej somsiad z somsiadem si zejdzie... Dialektyzacja
w literaturze
72
Scenariusz lekcji 31. Zza wiata sza noc, rozpacz imier Naturalizm
wutworach Stefana eromskiego
75
Scenariusz lekcji 32. Polski my nard Rne ujcia sprawy narodowej
w XIXi XXwieku
77
Scenariusz lekcji 33. Wdrwk ycie jest czowieka Homo viator
wnowoczesnej poezji
80
Scenariusz lekcji 33. (wariant) Homo viator analiza porwnawcza wiersza
Arthura Rimbauda Moja Bohema i Edwarda Stachury Wdrwk jedn ycie jest
czowieka
82
Scenariusz lekcji 34. Dola mojego pokolenia Cyganeria krakowska i jej inspiracje
84
Scenariusz lekcji 35. Myl o (...) powinowactwie z tym dzikim, namitnym
wrzaskiem. Joseph Conrad jako wiadek epoki kolonialnej
86
Scenariusz lekcji 38. I pomyle [], em przey swoj najwiksz mio dla
kobiety, ktra mi si nie podobaa Czytajc Prousta
88
Scenariusz lekcji 39. Moda Polska jako czas przeomu wdrwka przez symbole
i motywy
90
Scenariusz lekcji 41. Zmierzch Zachodu. Historiozofia kryzysu nowoczesnoci
92
Scenariusz lekcji 42. Kto odczaruje nas? Fascynacja miasteczkiem w twrczoci
Chagalla i Tuwima
95
Scenariusz lekcji 44. Krew pyna [] jako rzeka wieloramienna Rewolucja i jej
skutki
97
Scenariusz lekcji 45. Polsce trzeba na gwat wielkiej idei! Projekty odrodzonego
pastwa
100
Scenariusz lekcji 45. (wariant) Ktrdy do wolnoci? pytania o Polsk
w Przedwioniu Stefana eromskiego
102
Scenariusz lekcji 46. Wszystko tu byo na swoim miejscu eromski wobec
narodowych mitw
104
Scenariusz lekcji 47. Jeszcze nie widzia w swym yciu takiego zjawiska jak ten
entuzjazm Polakw... Powie eromskiego w ekranizacji Bajona
106
Scenariusz lekcji 48. (wariant) Drzewa nie maj witej ksigi. Poetyckie epifanie
i refleksje o piknie natury w lirykach Leopolda Staffa i Sergiusza Jesienina
109
Scenariusz lekcji 49. A wiosn niechaj wiosn, nie Polsk zobacz... Poeci
Skamandra wobec historii
112
Scenariusz lekcji 50. Trzeba kocha po majowemu... Kult ycia w poezji
skamandrytw
115
Scenariusz lekcji 51. Coraz mniej sukienek Przemiany spoeczne i obyczajowe
w dwudziestoleciu midzywojennym
117
Scenariusz lekcji 52. Jak paryska Nike zSamotraki Poetki dwudziestolecia
midzywojennego o mioci
120
Scenariusz lekcji 53. Jest si takim, jak miejsce, w ktrym si jest... Dyskusja
z determinizmem w Granicy
123
Scenariusz lekcji 54. Jaka granica, za ktr nie wolno przej... Problematyka
moralna Granicy
126
Scenariusz lekcji 55. Sufit, ktry dla innych by podog... Problematyka
spoeczna w Granicy
129 Scenariusz lekcji 56. Kadka przez ow przepa Staro i mier w literaturze
midzywojnia
132
Scenariusz lekcji 57. i 58. (wariant zaj dwugodzinnych) I czuj twe pocaunki
i coraz bardziej umieram... Mio i mier w wierszach Bolesawa Lemiana
135
Scenariusz lekcji 59. Zabstwio si cudacznie... Poetyckie (i nie tylko) sposoby
poszerzania jzyka
137
Scenariusz lekcji 60. wiat cay za mn zatrzanity na wieki!!! Czas akcji
i narracja w Cudzoziemce
140 Scenariusz lekcji 61. Znuona krlowa. Ksztat powieci psychologicznej
142 Scenariusz lekcji 62. Czy to zawsze tak z sercem?... Film psychologiczny
napodstawie psychologicznej powieci
144
Scenariusz lekcji 63. (wariant) Po co si komunikujemy
Scenariusze lekcji | Zrozumie tekst zrozumie czowieka Klasa 2, cz 2
Scenariusz lekcji 1.
Temat: Moda Polska pocztki modernizmu
Czas trwania zaj: 1 godzina lekcyjna.
Zakres: podstawowy.
Cele lekcji:
okrelenie czasu trwania epoki wPolsce iwEuropie;
objanienie trzech nazw epoki;
omwienie sytuacji spoeczno-politycznej wPolsce iwEuropie na przeomie XIX iXX w. oraz okrelenie jej wpywu
na rozwj kultury;
scharakteryzowanie Modej Polski jako epoki kryzysu wartoci.
Rozwizania metodyczne:
formy pracy: indywidualna, grupowa;
metody pracy: metoda problemowa (praca ztekstem rdowym).
Materiay dydaktyczne: podrcznik (lekcja 1.: Moda Polska pocztki modernizmu, s.1823); materiay dodatko-
we (karta pracy nr1).
Przebieg lekcji:
1. Wprowadzenie do problematyki zaj lekcyjnych. Uczniowie zapoznaj si zinformacjami zgromadzonymi wta-
blicy chronologicznej, prbuj okreli specyfik podoa historyczno-politycznego modernizmu wEuropie iwPol-
sce (podrcznik, s.1016).
Europa przeomu XIX iXX w.: Polska przeomu XIX iXX w.:
Np.: Np.:
proces kolonizacji terenw pozaeuropejskich (rozwj polityki zjawisko emigracji zarobkowej (masowe wyjazdy do Stanw
kolonialnej), Zjednoczonych iBrazylii),
czas wzgldnego pokoju (brak konfliktw zbrojnych na terenie rozwj ruchw socjalistycznych ichopskich,
Europy), rozwj organizacji nacjonalistycznych (kultywowanie tosamoci
ekspansja socjalizmu Rosji (dziaalno Lenina, powstanie bolsze- polskiej),
wikw itd.). rewolucja wKrlestwie Polskim (rozwj ruchw socjalistycznych
iproletariackich).
2. Omwienie znaczenia pojcia belle poque. Nauczyciel wprowadza pojcie belle poque, zwracajc uwag uczniw
na te cechy ostatnich dekad XIX w., ktre stanowi jej specyfik (tu: dugotrway pokj, pozytywne dla Europy
efekty polityki kolonialnej, oywienie gospodarki przemysowo-handlowej, bogacenie si buruazji, emancypacja
mieszczastwa, wzgldny dobrobyt, postp naukowy, rozwj sztuki masowej itd.).
3. Praca zpodrcznikiem gromadzenie informacji na temat kluczowych informacji zwizanych zeuropejskim mo-
dernizmem. Uczniowie, wykorzystujc treci zawarte wwykadzie wprowadzajcym do epoki modernizmu, wype-
niaj karty pracy nr1 sporzdzaj metryk epoki.
Copyright by WSiP sp. z o.o., Warszawa 2013 5

Przykadowy zapis:
Nazwy epoki Moda Polska modernizm neoromantyzm

wkrgu kultury europejskiej termin nazywajcy wszystkie termin ukazujcy zwizek
nazwa uksztatowaa si nowe zjawiska wsztuce sztuki przeomu XIX iXX w.
wlatach 30. XIX w., przeomu XIX iXX w., ztradycj romantyczn
Zakres znaczeniowy termin funkcjonujcy wroz- termin wszerszym ujciu (tu: podobiestwa wrozu-
nazw: maitych kulturach Europy, odnosi si do sztuki rozwi- mieniu tematu narodowego,
termin wPolsce popularny jajcej si do pocztku 2. koncepcji artysty).
dziki artykuom A.Grskie- poowy XX w. (por. moder-
go drukowanym wyciu. nizm postmodernizm)
Czas trwania:
pocztek: 1857r. (tu: G.Flaubert, Pani Bovary; Ch. Baudelaire, Kwiaty za)
Europa
koniec: bunty studentw w1968r.
pocztek: 1894r. (edycja II tomu Poezji K.Przerwy-Tetmajera)
Polska
koniec: 1918r. (odzyskanie niepodlegoci); lata 90. XX w. (upadek komunizmu)
To spoeczno-polityczne Europa: To spoeczno-polityczne Polska:
czas politycznej stabilizacji (czas pokoju), gwatowny rozwj miast,
rozwj gospodarki (wzgldny dobrobyt), industrializacja,
wieloaspektowy rozwj sztuki (por. zjawisko sztuki uytkowej, rozwj autonomii galicyjskiej,
pocztki kina, Wielka Reforma Teatru itd.), ograniczenie procesu rusyfikacji (szczeglnie po rewolucji
poszukiwanie europejskiej tosamoci, 1905r.),
rozwj masowej turystyki, rozwj szkolnictwa wzaborze pruskim (ograniczenie analfabe-
przeom XIX iXX w. jako belle poque. tyzmu).
Specyfika modernistycznego wiatopogldu w kontekcie zjawiska kryzysu kultury 2. poowy XIX w.:
Religia: Aksjologia: Estetyka: Antropologia:
kryzys tradycyjnej religijnoci wartoci etyczne s wzgld- kategorie estetyczne maj czowiek istot zoon,
opartej na autorytecie Ko- ne (relatywizm), charakter subiektywny, niejednoznaczn,
cioa, prawda jest wartoci su- pikno jest kategori su- czowiek jako jednostka
rozwj religijnoci indywi- biektywn, biektywn, aprzez to nie- autonomiczna wstosunku
dualnej (duchowo pozain- obiektywizm jest iluzj, uchwytn, do zbiorowoci (moderni-
stytucjonalna), kryzys tradycyjnej moralno- kategorie estetyczne s styczny indywidualizm),
fascynacja religiami Dale- ci mieszczaskiej. pochodn wraliwoci emo- fascynacja gbi osobowo-
kiego Wschodu (buddyzm, cjonalnej czowieka, ci czowieka (tym, co niera-
hinduizm), kryzys antycznej kalokagatii cjonalne).
ekspansja ateizmu. (np.: pikno jako pochodna
za).
4. Wnioski okrelenie specyfiki modernizmu wodniesieniu do poznanych wczeniej zjawisk zobszaru kultury euro-
pejskiej (podrcznik, s.1920).

Temat: Szczcie wielkiej energii... Filozofia modernizmu
Zakres: podstawowy.
Cele lekcji:
porwnanie filozofii pozytywizmu imodernizmu;
okrelenie pogldw najwaniejszych filozofw europejskiego modernizmu;
interpretacja tekstu filozoficznego.
Materiay dydaktyczne: podrcznik (lekcja 2.: Szczcie wielkiej energii... Filozofia modernizmu, s.2428); materia-
y dodatkowe (karta pracy nr 2).
Przebieg lekcji:
1. Przypomnienie podstawowych informacji na temat filozofii pozytywnej. Punktem wyjcia zaj lekcyjnych jest om-
wienie najwaniejszych aspektw filozofii 2. poowy XIX w., ktre stanowiy ojej specyfice (np.: tzw. filozofia po-
zytywna A.Comtea). Charakterystyka nurtw wiatopogldowych powinna sta si pretekstem do sformuowania
wnioskw na temat pozytywistycznej wizji wiata iczowieka.
Np.:
scjentyzm (np.: pozytywistyczny kult nauk cisych pozwalajcy na zobiektywizowane opisanie rzeczywistoci spoecznej),
empiryzm (np.: badanie rzeczywistoci spoecznej za pomoc weryfikowalnych metod naukowych),
ewolucjonizm (np.: postpowa wizja historii cywilizacji, kultury itd.),
agnostycyzm (np.: niepodejmowanie problemw religijnych jako niepoddajcych si naukowej weryfikacji).
Wniosek filozofia pozytywistyczna, dc do maksymalnie obiektywnego opisu rzeczywistoci za pomoc metod naukowych, przed-
stawiaa j jako statyczny zbir faktw izbir rzeczy owaciwociach, ktre dadz si stwierdzi iopisa wzmysowym dowiadczeniu bd
weksperymencie1. Czowiek wtym ujciu stawa si jednym zelementw zbioru faktw, ktry podlega tym samym procesom, co inne zjawiska
wiata natury (por. naturalistyczna koncepcja istoty ludzkiej).
2. Praca zpodrcznikiem (s. 2427) gromadzenie informacji na temat nurtw filozofii modernistycznej. Uczniowie,
pracujc wtrzech zespoach, zbieraj informacje pozwalajce na charakterystyk pogldw A.Schopenhauera,
F.Nietzschego oraz H.Bergsona (praca wgrupach).
3. Syntetyczne ujcie gwnych problemw podjtych przez filozofi przeomu XIX i XX w. zaprezentowanie notatek
(por. karta pracy nr2).
Przykadowy zapis:
A. Schopenhauer F. Nietzsche H. Bergson
a. najwaniejsze dziea:
wiat jako wola iwyobraenie (1819 / 1859) Tako rzecze Zaratustra (1883) Wstp do metafizyki. Intuicja twrcza
Poza dobrem izem (1886) (1903)
1
Z.Kuderowicz, Tendencje wiatopogldowe polskiego modernizmu, [w:] Muzyka polska amodernizm, Krakw 1981, s.23.

A. Schopenhauer F. Nietzsche H. Bergson
b. koncepcja wiata (rzeczywistoci):

wiat jest przedmiotem ludzkich pra- wiat jest bytem dynamicznie zmieniaj- natura wiata jest nieuchwytna, gdy jest
gnie, cym si, on bytem dynamicznie zmieniajcym si,
wiat jest zbiorem zjawisk, ktre s dla rzeczywisto jest zjawiskiem subiektyw- wiat jest zjawiskiem subiektywnym
ludzi nieosigalne, nym, (indywidualnym),
wiat jest nicoci, wiat znajduje si wfazie kryzysu (warto- wiatem rzdzi pd yciowy (franc. lan
wiatem rzdzi Wola. ci, poj religijnych). vital).
c. wizja czowieka:
czowiek jest znatury bytem nienasy idea nadczowieka (tu: istota wiadomie czowiek za pomoc rozumu (intelektu)
conym, dca do ambitnych celw wykraczaj- nie jest wstanie pozna iopisa rzeczy-
czowiekiem rzdz pragnienia (istota cych poza horyzont wyznaczony przez wistoci,
ludzka jest zniewolona przez dze, dotychczasowy system wartoci). czowiek moe pozna rzeczywisto
pragnienia, egoistyczne potrzeby), zapomoc intuicji.
ycie czowieka jest walk (polega na
nieustannej rywalizacji zinnymi ludmi),
sensem ludzkiego ycia jest dowiadcze-
nie nienasycenia icierpienia.
d. podstawowe pojcia:
filozoficzny pesymizm, nihilizm, witalizm (franc. lan vital),
egzystencjalizm, relatywizm, intuicjonizm.
absurd, wola mocy,
Wola. resentyment,
nadczowiek.
4. Prba okrelenia charakterystycznych cech filozofii modernistycznej wstosunku do filozofii doby pozytywizmu.
Uczniowie, odwoujc si do ustale zpocztku lekcji, okrelaj, na czym polega specyfika filozofii modernizmu.
Np.:
dynamiczna koncepcja rzeczywistoci,
eksponowanie subiektywizmu wpoznawaniu iopisywaniu rzeczywistoci (natura wiata nie ma charakteru obiektywnego),
interpretowanie zjawisk rzeczywistoci jako efektw dziaania procesw nieosigalnych dla ludzkiego poznania (por. kategoria Woli, lan vital).
negowanie wartoci wiata kultury icywilizacji (przekonanie oistniejcym kryzysie),
relatywizm moralny, poznawczy itd.
Specyfik filozofii modernistycznej uczniowie mog sprbowa okreli, przywoujc sformuowane na pocztku
zaj lekcyjnych cechy filozofii pozytywnej, np.:
Filozofia pozytywna: Filozofia modernistyczna:

Scjentyzm Krytyka naukowego podejcia do rzeczywistoci, ktrej natura jest
nieuchwytna.
Empiryzm Subiektywizm poznanie rzeczywistoci wyklucza obiektywizowa-

nie sdw na jej temat.
Ewolucjonizm Rzeczywisto dynamicznie si zmienia, cywilizacja europejska

osigna apogeum swojego rozwoju.

5. Interpretacja fragmentu tekstu F.Nietzschego. Uczniowie, odczytujc tekst (podrcznik, s.2728), gromadz in-
formacje na temat moralnoci panw imoralnoci niewolnikw. Punktem wyjcia jest rozpoznanie tezy sta-
wianej przez filozofa (np.: czowiek tworzy wartoci). Wkontekcie sformuowanej tezy uczniowie okrelaj, jak
cech przypisuje filozof wartociom (np.: wartoci maj charakter wzgldny). Nauczyciel wprowadza pojcie re-
latywizmu iomawia jego znaczenie, odwoujc si do informacji zgromadzonych przez uczniw wkontekcie
lektury tekstu, np.:
Moralno jako wytwr okrelonego typu spoeczestwa:
Spoeczestwo ludzi sabych, np.: Spoeczestwo panw, np.:

istoty pozbawione samowiadomoci, istoty wiadome wasnej wartoci, tosamoci,
istoty pozbawione wolnoci, istoty dysponujce moc, energi i si,
istoty znuone i cierpice istoty wartociotwrcze (kreatywne)
RELATYWIZM MORALNY
Cenione wartoci / postawy, np.: Cenione wartoci / postawy, np.:

altruizm, mio, lito, pokora, agodno, sprawiedli- godno, dzielno, stanowczo, konsekwencja w
wo, utylitaryzm itd. dziaaniu, aktywno, indywidualizm itd.

Temat: Jedna mier wzamian za sto istnie... Credo rosyjskiego nihilisty
Zakres: podstawowy.
Cele lekcji:
przedstawienie wiatopogldu Raskolnikowa;
porwnanie tez artykuu Raskolnikowa zrefleksj filozoficzn Nietzschego;
wskazanie przyczyn nihilizmu.
metody pracy: analiza interpretacyjna tekstu literackiego (metoda problemowa).
Materiay dydaktyczne: podrcznik (lekcja 3.: Jedna mier wzamian za sto istnie... Credo rosyjskiego nihilisty,
s.2934); materiay dodatkowe (karta pracy nr 3).
Przebieg lekcji:
1. Wprowadzenie: okrelenie genologiczne powieci Zbrodnia ikara. Uczniowie wrnych rdach sprawdzaj, ja-
kim rodzajem powieci ze wzgldu na temat ikonstrukcj wiata przedstawionego jest utwr Dostojewskiego.
Nauczyciel precyzuje wnioski idopowiada zastrzeenia. Ustalenia:
Powie kryminalno-sensacyjna (pierwowzorem biblijna historia Kaina iAbla, dominant fabularn jest sama zbrodnia ukazana jako problem
moralny ispoeczny; przed czytelnikiem zostaje postawione pytanie: dlaczego j popeniono; sprawca od pocztku jest znany, azdarzenia
przybieraj ukad: zbrodnia ledztwo ukaranie zbrodniarza).
Powie realistyczna (zastrzeenia krytykw budzia zbyt skomplikowana motywacja dziaa bohatera).
Powie psychologiczna (ale dyskusyjna, sabo umotywowana przemiana gwnego bohatera).
Powie polifoniczna (nowy typ powieci-dyskusji wiatopogldowej ten aspekt bdzie przedmiotem analizy na kolejnych lekcjach).
2. Portret Rodiona Raskolnikowa wwietle pierwszego rozdziau. Uczniowie wypeniaj kart pracy nr 3, przegldajc
pierwszy rozdzia (ok. sze stron tekstu), praca moe by wczeniej zlecona do domu lub przebiega na lekcji
zpodziaem na grupy.
Przykadowy zapis:
a) Przedstawienie postaci: student, psierota (zastawia zegarek po ojcu).
b) Wygld: modzieniec wysoki, przystojny, mia aparycja, subtelne rysy, wosy ciemnoblond, pikne, czarne oczy, ndzny ubir, achmany
(pikno zewntrzne znakiem gboko skrywanego dobra?).
c) Warunki ycia: mieszkanie to komrka pod dachem, podobna do szafy, prowadz do niej wskie schody, panuje pmrok, Rodion zalega
zkomornym, goduje.
d) Przestrze miasta: tok, ogromna liczba pijakw, rusztowania, cegy, wapno, kurz, spiekota iduchota, odraajca wo zknajp, wtraktier-
ni ciemne kty, zamiecone, lepkie od brudu stoliki, plugawy, pospny koloryt, widok budzi przygnbienie iobrzydzenie bohatera (negatyw-
ny wpyw miejsca na psychik).
e) Relacje zludmi: Rodion to czowiek zamknity wsobie, odseparowany od ludzi, zodraz patrzy na pijakw ilumpw, chorobliwie
wstydliwy, pochliwy, upokorzony koniecznoci tumaczenia si przed gospodyni.
f) Stan psychiczny: przygnbienie ubstwem, wewntrzne rozdranienie, napicie, wzgarda dla wiata, ale iodraza wobec siebie, czuje
osabienie fizyczne, stan choroby.
g) Plany: planuje mord, analizuje hipotetyczn sytuacj zbrodni, racjonalnie rozwaa moliwe przeszkody, toczy wojn zwasnymi mylami.
To ma ch pokonania tchrzostwa, biernoci, zrobienia nowego kroku, zrealizowania zuchwaego ikuszcego rojenia, nawet wbrew wasnej
woli; to jest przeraony ohyd czynu, okrela go jako niedorzeczny koszmar iefekt osabienia fizycznego, wraca mu trzewo umysu ipo-
stanowienie dobrych uczynkw.
Wnioski: bohater ukazany wkrytycznym momencie ycia, wstanie niepokoju, prowadzi wewntrzny dialog, ktrego tematem s aluzje do
niesprecyzowanego czynu, jakby Rodion sam nie chcia go gono nazwa. Subiektywny narrator ujawnia perspektyw bohatera, naturalistyczne
opisy przestrzeni pogbiaj opis negatywnych stanw emocjonalnych.

3. Analiza porwnawcza obu fragmentw powieci wpodrczniku zasyszanej przez Raskolnikowa rozmowy stu-
dentw iwykadu jego teorii. Po cichym przeczytaniu tekstw uczniowie wskazuj kryteria porwnania, np. podzia
ludzi na dwie kategorie, metody dziaania iich uzasadnienie.
Rozmowa studentw Wykad Raskolnikowa

Podzia ludzi na dwie grupy
1. Alona Iwanowna uosobieniem jednostek zbdnych wspoeczestwie, 1. K lasa ludzi niszych materia, ktrego zadaniem jest
jej ycie bezcelowe; pazerna, szkodliwa, erujca na krzywdzie innych, reprodukcja gatunku ludzkiego; ulegli, posuszni ipokor-
wykorzystujca biednych bez skrupuw, zoliwa sekutnica, bezwzgldna ni, konserwatywni, mylcy krtkowzrocznie.
egoistka, wopinii studentw to wesz, karaluch, przeklta baba, jdza.
2. Setki, tysice ludzi modych, wieych si wspoeczestwie, uratowanych 2. Jednostki wybitne (Kepler, Newton, Napoleon itd.),
dziki pienidzom lichwiarki, ocalonych od degeneracji, ndzy, upadku ludzie utalentowani, obdarzeni charyzm, indywiduali-
moralnego, pomoc im jest sub dla ludzkoci, dla dobra powszechnego. ci, burzyciele zastanego porzdku, odwani wrealizacji
nowatorskich pomysw sucych ludzkoci, mylcy
perspektywicznie.
Metody dziaania iich uzasadnienie
zabicie szkodliwej jednostki uzasadnione logik proporcji 1:100, 1:1000 rozlew krwi, mord, ofiara ycia jednostki, anawet grupy
ludzi wimi postpu ludzkoci
Uwarunkowania realizacji idei
konieczno naruszenia praw naturalnych (ochrona ycia jednostki) usank- amanie praw naturalnych, tradycyjnych, witych,
cjonowana wysz potrzeb ycia ogu, konieczno poprawiania natury powszechnych, tworzenie nowego prawa
przez czowieka
odejcie od wartoci moralnych ograniczajcych dziaania altruistyczne
Podobiestwa
obie koncepcje opieraj si na przeniesieniu praw biologicznych na spoeczestwo, usankcjonowaniu prawa silniejszego, kierowaniu si
instynktem przetrwania ludzkoci naturalizm etyczny
zakadaj naruszenie obowizujcych, powszechnych wartoci moralnych (sumienie), spoecznych (altruizm), religijnych (mio bliniego)
nihilizm
aprobuj tworzenie wasnego systemu wartoci wspierajcego realizacj celw, indywidualnej interpretacji wartoci amoralizm, relaty-
wizm moralny
Rnice
studenci rozwaaj hipotetyczn sytuacj (zaartowaem naturalnie) Raskolnikow tworzy ca teori, rozwija j wartykule,
wdyskusjach, jest gotowy wprowadzi j wczyn, roz-
mowa studentw upewnia go wpostanowieniach
4. Posumowanie: rozmowa na temat sytuacji inteligencji, ktrej przedstawicielem jest Raskolnikow, prowokowanej do
skrajnych reakcji zpowodu bardzo trudnych warunkw materialnych, ajednoczenie wraliwej spoecznie, moty-
wowanej chci zmieniania wiata.
Praca domowa:
Porwnaj tezy artykuu Raskolnikowa zrefleksj filozoficzn Friedricha Nietzschego.

Temat: Po prostu zabiem... Nowoczesna literacka psychologia zbrodni
Zakres: podstawowy (scenariusz zawiera te wariant dla zakresu rozszerzonego).
Cele lekcji:
nakrelenie portretu psychologicznego Raskolnikowa;
wskazanie rnorodnych motyww morderstwa;
przedstawienie wpywu dokonanej zbrodni na psychik bohatera;
zinterpretowanie tytuu powieci wkontekcie zaprezentowanej wniej koncepcji czowieka.
Materiay dydaktyczne: podrcznik (lekcja 4.: Po prostu zabiem... Nowoczesna literacka psychologia zbrodni,
Przebieg lekcji:
1. Wprowadzenie: przedstawienie znanych postaci zbrodniarzy wliteraturze nowoytnej pod ktem przyczyn mordu
irodzaju kary za popeniony czyn. Uczniowie przypominaj bohaterw utworw: Makbet, Hamlet, Balladyna, Lilie.
Powinni zwrci uwag, e romantycy nawizujc do wierze ludowych ukazywali ingerencj si wyszych wy-
mierzajcych kar temu, kto naruszy odwieczne niepisane prawa. Szekspir ukazywa chorob duszy (niekiedy
prowadzc do samobjstwa) jako metaforyczn kar. Uczniowie analizuj motywacj poszczeglnych postaci
iich czyny jako zbrodnie zpremedytacj (wykorzystanie poj zpodrcznika, s. 38).
2. Analiza postrzegania zbrodni przez bohaterw powieci Zbrodnia ikara. Uczniowie odczytuj zpodrcznika
akapity 1. i2. iformuuj tezy dotyczce zbrodni oraz ich uzasadnienia wwypowiedziach Marmieadowa oraz
Raskolnikowa. Przykadowy zapis:
Bohater Teza Uzasadnienie

Marmieadow Zbrodnia jest efektem ndzy. Ndza wyniszcza szlachetno, wrodzone dobre uczucia; jest rdem wyklucze-
nia spoecznego; prowadzi czsto do autodestrukcji czowieka, awefekcie do
zbrodni.
Raskolnikow Zbrodni towarzyszy stan podobny Zbrodniarz wchwili popeniania mordu ma zaburzone racjonalne postrzeganie,
do choroby. zatraca rozsdek, rozwag iprzezorno, atake ograniczon wiadomo dzia-
ania.
Wniosek: wpowieci toczy si dyskusja, czy warunki ekonomiczne prowadz do zbrodni, czy te jest ona wynikiem choroby, szalestwa.
3. Przedstawienie przez uczniw okolicznoci iefektw drastycznych czynw popenionych przez Raskolnikowa na
lichwiarce ijej siostrze.
4. Analiza wyzna Raskolnikowa na temat zbrodni wrozmowie zSoni. Uczniowie odczytuj akapit 4. zpodrcznika
idziel przyczyny zbrodni na pozorne iwaciwe. Dostrzegaj, e bohater sam odrzuca altruistyczn motywacj
czynu, aujawnia t, ktra wynikaa zwymylonej teorii. Przykadowo (od tego momentu uczniowie notuj na
karcie pracy nr 4):
Motywy pozorne:
ch wsparcia finansowego matki isiostry;
rola dobroczycy ludzkoci, pomoc materialna biedocie;
poprawienie wasnej sytuacji bytowej.

Motywy rzeczywiste:
pragnienie wadzy nad ludmi;
ch sprawdzenia siebie jako nadczowieka.
5. Konfrontacja przekonania Raskolnikowa dotyczcego mechanizmu psychologicznego projektowanego mordu
zprzeyciami po jego dokonaniu. Uczniowie na podstawie akapitw 2., 3. i4. uzupeniaj zdania logiczne opisu-
jce bohatera. Rozwaaj rol opisu przey wcharakterystyce bohatera bior pod uwag zarwno demaskacj
jego przekonania oswej przynalenoci do grupy ludzi waciwych, jak iujawnienie wraliwoci izdolnoci do
autorefleksji. Przykadowe zapisy:
Zbrodni towarzyszy choroba, ale Raskolnikow nie uznaje planowanego czynu za zbrodni, wic nie dowiadczy chorobowych zmian, czyli zaniku
rozwagi iwoli.
Jednostka wysza nie ma skrupuw wczynieniu za, ale Rodion po zbrodni traci pami irozsdek, wic nie naley do grupy ludzi wyjtkowych.
Zabjstwo zego czowieka nie jest zbrodni, ale Rodion przeywa kryzys umysowy ifizyczny, wic przeywa rozterki, przeczuwa niewaciwo
mordu jako drogi do poprawy wiata.
6. Interpretacja sw Raskolnikowa: Siebie zabiem, anie staruch wkontekcie fragmentw icaoci utworu. Uczniowie
dostrzegaj, e rozmowa Rodiona zSoni wskazuje na walk wewntrzn bohatera, dyskusj zsamym sob. Bohater
ma na myli raczej rozpad wyobraenia osobie ni wyrzuty sumienia jako dowd wiadomoci zabicia czowieka.
Jednak opisy jego stanw ducha porednio wskazuj na wraliwo moraln, atake zdolno do autorefleksji.
7. Podsumowanie: interpretacja tytuu na podstawie caoci utworu zuwzgldnieniem wnioskw zlekcji. Przykadowe
ustalenia:
Zbrodnia
sens dosowny: zabicie lichwiarki ijej siostry, przekroczenie norm prawnych
sens metaforyczny: zamanie praw naturalnych, zabicie wsobie czowieczestwa, zatracenie moralnoci, odejcie od zasad religii chrzecija-
skiej, wymylenie ideologii skierowanej przeciwko czowiekowi
Kara
sens dosowny: katorga na Syberii
sens metaforyczny: stan fizycznej choroby organizmu, pogbiajce si problemy wrelacjach midzyludzkich, straszne sny wskazujce na
chorob duszy, obd, psychoza, poczucie osaczenia, gos sumienia1
Praca domowa:
Porwnaj Raskolnikowa iSwidrygajowa jako ludzi wpuapce nihilizmu. Poszukaj przyczyn rnego finau losw tych
postaci wpowieci.
Wariant dla poziomu rozszerzonego

4. Analiza caej rozmowy Raskolnikowa zSoni. Uczniowie wypisuj wszystkie przyczyny zbrodni, wyodrbniaj te,
ktre dyskredytuje sam Rodion albo narrator. Potem uwzgldniaj dalsz cz ksiki (ewentualnie mog wrci
do tabeli przy nastpnej lekcji). Wskazuj gwne intencje bohatera.
Przyczyna zbrodni Cytat sucy argumentacji Demaskacja przyczyny

ch pomocy matce isiostrze, ...rzeczywicie chciaem dopomc matce ...cze- ale... to niezupenie jest tak... (Mwi tak,
odmiany ich losu mu mam [...] omatce zapomnie, akrzywd jakby dawa lekcj.)
pragnienie czynu, anie obojtnego siostry, powiedzmy grzeczniutko Zabiem nie po to, by wspiera matk to
przygldania si krzywdzie bliskich cierpie? nonsens.
bieda, gd Zreszt czemu mam cae ycie wszystkiego si Nie, Soniu, nie bka, odwracajc si, ze zwie-
wyrzeka, od wszystkiego odwraca [...] obar- szon gow nie byem znowu taki godny...
czy si nowymi on idziemi, aby je take Gdybym tylko zabi zgodu cign podkrela-
pozostawi pniej bez grosza ibez kawaka jc kady wyraz ipatrzc na ni zagadkowo,
chleba? lecz szczerze to bybym teraz... szczliwy!
1
Micha Bachtin, cytujc pogld A. Askoldowa, okreli zbrodni jako yciow prb problemu etyczno-religijnego, akar jako
form jego rozstrzygnicia. Por. M. Bachtin Problemy poetyki Dostojewskiego, tum. N. Modzelewska, PIW, Warszawa 1970, s. 19.

Przyczyna zbrodni Cytat sucy argumentacji Demaskacja przyczyny

planowanie kariery, osignicie nie- Studiowaem, ale zabrako mi rodkw ina Czy wiesz, e to moe nieprawda? Matka by mi
zalenoci yciowej dziki studiom jaki czas musiaem porzuci uniwersytet. przysaa na czesne, ana buty, ubranie, na chleb
prawniczym, brak pienidzy na ich ...eby ograbi! sam bym zarobi; na pewno! Nastrczay si
ukoczenie korepetycje/ Inie pienidze byy mi potrzebne
przede wszystkim, Soniu, kiedy zabiem, nie tyle
pienidze byy mi potrzebne, jak co innego...
ch wyeliminowania jednostki zabiem tylko wesz, Soniu, bezuyteczn, ...ja wiem, e to nie wesz odpar, dziwnie na
aspoecznej, niemoralnej, yjcej plugaw, szkodliw... ni patrzc.
zcudzej krzywdy Nie po to zabiem, aby posiadszy rodki
iwadz sta si dobroczyc ludzkoci.
dostosowanie si do systemu war- Iteraz wiem, Soniu, e kto mocny isilny ro- Sonia poja, e ten ponury katechizm sta
toci wspoeczestwie cenicym zumem iduchem, ten jest ich wadc. Kto na si jego wiar iprawem.
jednostki silne psychiczne, dce wiele si poway, ten dla nich ma suszno.
zdeterminacj do celu Kto na wicej rzeczy umie plu, ten jest ich
prawodawc, akto si omieli wicej ni wszy-
scy inni, ten te ma najwicej susznoci!
bunt przeciw wiatu, rzeczywistoci ...zeliem si inie zechciaem. Wanie zeliem
spoecznej uniemoliwiajcej roz- si (dobre to sowo!).
wj ambitnej jednostce
pesymistyczne nastroje, apatia wy- Aczy wiesz, Soniu, e niskie poway iciasne
woane ciasn, ciemn przestrzeni pokoje dawi dusz iumys? Och, jake niena-
mieszkania szafy, skrzynki, trumny widziem tego barogu!
wpyw za bdcego integraln ...mam serce ze, zapamitaj to sobie: to wiele
czci wiata, ingerencj si metafi- tumaczy. Dlatego wanie przyszedem, em zy.
zycznych jestem ambitny, zawistny, zy, pody imciwy...
to diabe mnie wlk.
szalestwo, dewiacja umysowa ...imoe na dobitk skonny do pomieszania
zmysw. (Niech ju bdzie wszystko naraz! Owa-
riactwie ju dawniej napomykali, pamitam!)
cakowite zaufanie do rozumu, Poszedem jak czowiek roztropny ito mnie
racjonalnego uzasadnienia zbrodni wanie zgubio!
pragnienie wadzy, naladowania ...chciaem zosta Napoleonem, dlatego te Tak jest, Soniu, najmieszniejsze to, e moe
wybitnych jednostek zabiem naprawd rzeczy wanie tak si miay...
ch sprawdzenia wpraktyce swojej ...zabiem... wzorujc si na autorytecie... Chciaem si tylko poway Soniu, oto jedy-
teorii, samopoznania musiaem si dowiedzie wtedy, dowiedzie ny powd!
czym prdzej, czy jestem wsz jak wszyscy, po prostu zabiem; zabiem dla siebie, dla
czy te czowiekiem? Czy potrafi przekroczy siebie tylko...
zasady moralne, czy te nie potrafi.
Wniosek: wypowiedzi Raskolnikowa to swoiste soliloquium, czyli monolog, majcy charakter rozmowy zsamym sob, wktrym podmiot m-
wicy stara si podda dokadnej analizie wasn postaw duchow1. Tej rozmowie wewntrznej towarzyszy dialog racji zSoni. Rola narratora
jest mocno ograniczona.
1
Dodatkowe komentarze iwiczenia mona znale weseju J. Gondowicza Zbrodniarz, niewolnik labiryntu (Fiodor Dostojewski),
[w:] D. Kamiski Maturalnie, e zdasz. Jzyk polski, WSiP, Warszawa 2004, s. 6877.

Temat: Czyme byabym bez Boga? Sonia Marmieadowa grzesznica iwita
Zakres: podstawowy.
Cele lekcji:
omwienie konfliktu wiatopogldowego przedstawionego wutworze;
scharakteryzowanie relacji czcych Soni iRaskolnikowa;
okrelenie zwizku ewangelicznej opowieci owskrzeszeniu azarza zlosami bohaterw powieci.
Materiay dydaktyczne: podrcznik (lekcja 5.: Czyme byabym bez Boga? Sonia Marmieadowa grzesznica iwi-
ta, s. 3943); materiay dodatkowe (karta pracy nr 5).
Przebieg lekcji:
1. Wprowadzenie: przypomnienie rozmowy Soni zRodionem (nawizanie do poprzedniej lekcji) ireakcji dziewczyny
na wyznanie mordercy. Uczniowie wyliczaj sformuowane przez ni nakazy wynikajce:
ze wiatopogldu chrzecijaskiego (przyjcie postawy pokory, publicznego wyznania win iakceptacji cierpienia wyciu);
zperspektywy ycia spoecznego (przyjcie katorgi jako kary zgodnie zprzepisami prawa stanowionego);
zperspektywy uniwersalnej (zamanie niepisanych praw naturalnych).
2. Nawizanie do tematu lekcji: dwoisto postaci Soni. Analiza akapitw 1.3. zpodrcznika jako materiau wfunk-
cji argumentacyjnej. Po rozmowie dydaktycznej uwzgldniajcej polecenia 1.4. ze s. 43 uczniowie zapisuj usta-
lenia potwierdzajce tez ztematu (od tego momentu notuj wkarcie pracy nr 5).
Sonia
Grzesznica wita
wejcie na drog prostytucji altruistyczna motywacja decyzji, empatia wobec bezradnej,
rezygnacja z udziau w obrzdkach kocielnych ze oszalaej zblu macochy i godujcego rodzestwa
wzgldu na potpienie i wykluczenie utosamianie si z ludmi cierpicymi
zadeklarowana, gorliwa chrzecijanka studiujca Bibli
jakoksig o yciu, zafascynowana religi
3. Lektura fragmentw opowiadajcych owsplnym czytaniu ewangelicznej opowieci oazarzu. Uczniowie zwra-
caj uwag na puent obraz mordercy ijawnogrzesznicy, ktrzy zjednoczyli si wczytaniu Wiecznej Ksigi.
Na podstawie fragmentw oraz caoci utworu wskazuj podobiestwa irnice midzy bohaterami, wypeniajc
kart pracy nr 5. Uwzgldniaj pochodzenie spoeczne, sytuacj rodzinn, los, osobowo ipostawy. Nastpnie
wycigaj wnioski zkonstrukcji obu postaci iokrelaj ich funkcj wutworze. Przykadowe zapisy:
Podobiestwa midzy Rodionem aSoni

bieda, gd troska orodzin
ycie wskrajnie trudnych warunkach doznawanie cierpienia
brak ojcw naznaczenie zem (prostytucja, zbrodnia)
brak perspektyw yciowych

Rnice midzy bohaterami

Rodion Sonia
ateista chrzecijanka
zaufanie do rozumu ufno wwierze
racjonalne mylenie naiwne, prostolinijne mylenie
spekulacje mylowe (arytmetyczne uzasadnianie zbrodni) powicenie
przedmiotowe traktowanie czowieka szacunek dla drugiego czowieka
poczucie wyjtkowoci, wysoka samoocena niskie mniemanie osobie
pycha pokora
bunt wobec wiata akceptacja cierpienia
osobowo introwertyczna osobowo ekstrawertyczna
chd emocjonalny silne emocje
relatywizm moralny moralno chrzecijaska
Wnioski:
Rodion iSonia to dwa oblicza ludzkiej natury1;
dramatyczna wizja czowieka jako istoty rozdartej midzy dobrem izem, zdolnej do powicenia, ale izbrodni;
system wartoci, anie warunki spoeczne czynnikiem determinujcym postawy czowieka (bieda nie musi rodzi za).
4. Okrelenie funkcji motyww biblijnych wutworze, zwaszcza opowieci ewangelicznej oazarzu inawizania do
postaci Marii Magdaleny. Nauczyciel dopowiada, e niemal we wszystkich utworach Dostojewskiego wsposb
dosowny lub metaforyczny pojawiaj si obrazy wite, czyli ikony. Jedn znich jest ikona wskrzeszenia azarza.
Natomiast posta Marii Magdaleny jest przywoana poprzez nazwanie Soni przez narratora jawnogrzesznic.
Uczniowie zastanawiaj si, jakie refleksje oczowieku zawar wpowieci Dostojewski poprzez skojarzenia biblijne.
Wskazuj na zdolno czowieka do podniesienia si zmoralnego upadku, zciemnoci grzechu, zapowiadaj zwy-
cistwo duchowego ycia idobra.
5. Interpretacja finau powieci. Uczniowie wyjaniaj zakoczenie utworu (akapit 7.), wykorzystujc pojcia kluczo-
we iwprowadzenie do lektury. Sugestie interpretacyjne:
Wskrzesia ich zmartwychwstanie obojga do nowego ycia
mio, serce kadego znich miao wsobie niewyczerpane
rdo ycia dla serca drugiego. mioagape, wsplnota zdrugim czowiekiem
Postanowili czeka cierpliwie. postawa pokory wyciu
Pozostawao im jeszcze siedem lat udrki przyjcie cierpienia
ityle bezgranicznego szczcia! mio sensem iradoci ycia
Ale zmartwychwsta iwiedzia otym, czu to wpeni
caym odnowionym jestestwem, odnalezienie wewntrznej harmonii
ona za ona przecie ya tylko jego yciem. braterstwo duchowe ipowicenie
Wkomentarzu naley zwrci uwag na uniwersalno zakoczenia wduchu modernistycznym gwny bohater nie
tylko rozpoznaje drog do Boga, odnajduje go wsobie, ale przede wszystkim osiga zgod zsamym sob izludmi.
6. Podsumowanie: okrelenie roli Soni wyciu Raskolnikowa. Uczniowie powinni j postrzega jako osob wspoma-
gajc emocjonalny imoralny rozwj Raskolnikowa. Przemiana mordercy jest skutkiem wpywu Soni, przykadu
dobrego czowieka, anie argumentacyjnego przekonywania do wasnych racji iracjonalnego ukazywania korzyci
wyciu zpostawy chrzecijaskiej (wyszo prawdy wiary nad prawd rozumu).
Praca domowa:
Zinterpretuj sowa Soni Marmieadow: Czyme byabym bez Boga?, odwoujc si do losw bohaterki. Porwnaj jej
postaw emocjonaln zwizj mioci znan ci zListu w. Pawa do Koryntian.
1
Paradoksy konstrukcji obojga bohaterw Ewa Pogonowska okrelia oksymoronami: prostytutka-wita, zbrodniarz-myliciel.
Por.E. Pogonowska Rozwaania opoetyce Zbrodni ikary Fiodora Dostojewskiego, Jzyk Polski wSzkole redniej, r.szk.1996/97,
z. 4, s. 44.

Temat: Potencjalna nieskoczono dialogu... Poetyka powieci polifonicznej
Zakres: rozszerzony.
Cele lekcji:
czytanie ze zrozumieniem wypowiedzi naukowej;
porwnanie powieci homofonicznej ipolifonicznej wedug podanych kryteriw;
sformuowanie argumentw na rzecz przedstawionej tezy;
wnioskowanie na podstawie zebranych informacji.
metody pracy: analiza interpretacyjna tekstu naukowego iliterackiego.
Materiay dydaktyczne: podrcznik (lekcja 6.: Potencjalna nieskoczono dialogu... Poetyka powieci polifonicznej,
s.4447); materiay dodatkowe (karta pracy nr6).
Przebieg lekcji:
1. Wprowadzenie: kim jest gwny bohater powieci Zbrodnia ikara? Uczniowie przyjmuj punkt widzenia rnych
postaci powieciowych iwjednym rozbudowanym zdaniu charakteryzuj Raskolnikowa zdanej perspektywy.
Przykadowe tezy:
Wedug Swidrygajowa: to wariat taki sam jak ja, czowiek ochorej duszy.
Wedug matki: to dobry, poczciwy syn, na pewno robi wszystko, eby zapewni spokojn przyszo matce isiostrze.
Wedug Porfirego: to sprytny morderca, niezy aktor, ktry usiuje mn manipulowa.
Nastpnie uczniowie formuuj wasne opinie obohaterze, uwzgldniajc jego wypowiedzi oraz wiedz wynikajc
zprzekazu narratora.
Przykadowe sdy:
Rodion to czowiek, ktry chce zareagowa czynem na niesprawiedliwy wiat.
To duchowy ekshibicjonista bez przerwy analizujcy swoje emocje imotywy.
Ma dosy wasnej biedy ibraku perspektywy awansu wzhierarchizowanym spoeczestwie.
Sprawia wraenie chorego, co wynika znadmiernej wraliwoci iwiadomoci swojej sytuacji.
Irytuje obojtnoci, wrcz oschoci wobec anielsko cierpliwej Soni.
Nauczyciel zadaje pytanie, jaki sposb prezentacji bohatera ipoprowadzenia narracji daje wefekcie tak rne jego
oceny. Uczniowie na pewno wska przyjt przez autora zasad narracyjn, czyli wprowadzenie subiektywnego
narratora, irezygnacj zliterackiego komentatora iwychowawcy czytelnika, jak to byo wtradycyjnej powieci re-
alistycznej (nawizanie do poprzednich lekcji). Dostrzeg take uwzgldnienie rnych racji ipunktw widzenia.
Wprowadzenie tematu lekcji.
2. Definicja icechy polifonizmu. Uczniowie zapoznaj si zpochodzeniem terminu izfragmentem tekstu krytyczne-
go M.Bachtina (podrcznik, s.4546). Efektem przedyskutowanych zagadnie wprowadzonych wzadaniach pod
tekstem jest wypenienie tabeli zawierajcej porwnanie powieci homofonicznej ipolifonicznej.
Elementy struktury Powie homofoniczna

Powie polifoniczna
powieci (realistyczna)
narrator odautorski, obdarzony moralnym autorytetem, subiektywny;
zprawem do komentarzy; gos narratora rwnoprawny zgosami bohaterw;
przewodnik czytelnika po wiecie powieci brak komentarzy narratora dotyczcych postpo-
wania bohatera

Elementy struktury Powie homofoniczna

Powie polifoniczna
powieci (realistyczna)
fabua podzia na wtki gwny i poboczne po- prezentacja rnych stanowisk zasad organizujc
czone zwizkiem przyczynowo-skutkowym; fabu;
zdarzenia prawdopodobne yciowo pozorny chaos zdarze, wtek pretekstem do dialogu;
dialogi samodzielnym elementem powieci, anie
czci fabuy
bohater typowy dla swojej grupy spoecznej czy zawo- indywidualno rozbita nawet na kilka gosw
dowej; wewntrznych;
psychologicznie wiarygodny czowiek zagadk dla samego siebie, odkrywan
wtoku akcji
obraz wiata zasada mimetyzmu, osabiana przez konwencj zasada psychologizmu, analiza wiata wewntrzne-
estetyzujc go czowieka;
umowne realia czasowe iprzestrzenne
jzyk przezroczysty jzyk narratora; jzyk synkretyczny, czcy rne style itonacje
zindywidualizowany jzyk postaci, uzaleniony stylistyczne, niezindywidualizowany albo respektu-
od ich pochodzenia spoecznego i wyksztace- jcy indywidualizacj;
nia obecno wykadu filozoficznego
3. Rne realizacje polifonizmu wpowieci (karta pracy nr6). Uczniowie wczterech grupach analizuj fragmenty
powieci iokrelaj, na czym polega wielogosowo. Pod kierunkiem nauczyciela od konkretnego przykadu prze-
chodz do uoglnienia, ktre zapisuj wformie notatki:
I. monologi wewntrzne s zdialogowane, tzn. tok mylenia bohatera jest sporem zinnymi racjami (tu: Raskolnikow przywouje najpierw mo-
tywacj Duni, ktra jest gotowa na niechciane maestwo, aby stworzy bratu szans ukoczenia studiw izrobienia kariery, potem zostaje
przywoany sposb mylenia matki, ktra jest gotowa powici crk dla ubstwianego syna; ironia wsowach Raskolnikowa jest odpowie-
dzi na zamiary obu kobiet).
II. bohater prowadzi te jawn polemik zsamym sob, tzw. mikrodialog (tu: Rodion analizuje rne powody morderstwa lichwiarki isam dema-
skuje niektre znich jako pozorne).
III. bohater toczy wewntrzn rozmow zsamym sob (mikrodialog), ujawnia dwie strony swojej osobowoci irne oceny swoich czynw, do
gosu dochodzi podwiadomo (tu: we nie ozabiciu kobyki Rodion ujawnia swoj wraliwo, zdolno do waciwej oceny morderstwa).
IV. bohaterowie przedstawiaj swoje pogldy poprzez wypowiedzi idziaania, jest to tzw. wielki dialog (tu: dwugos Soni iRaskolnikowa na temat
morderstwa jako rodka wiodcego do obranego celu).
4. Okrelenie celu nowej metody twrczej Dostojewskiego. Uczniowie dochodz do wniosku, e zamiarem byo uka-
zanie wielu czsto rwnoprawnych racji. Czytelnik ma do czynienia zwielk dyskusj wiatopogldow czowiek,
spierajc si zinnymi, poznaje siebie izblia si do prawdy (w ten sposb do prawdy dochodzi Sokrates).
5. Podsumowanie: wjaki sposb tzw. wielkie dialogi mog si odzwierciedla wmowie ciaa iwrelacjach przestrzen-
nych? Komentarz do obrazu Spotkanie rewolucjonistw I.Riepina (podrcznik, s.45).
Praca domowa:
Napisz monolog wewntrzny Porfirego, wktrym rozwaa kar dla Raskolnikowa za morderstwo, uwzgldniajc racje
czonkw jego rodziny.

Temat: Co zostao nam, co wszystko wiemy... Dekadentyzm wpoezji Modej Polski
Zakres: podstawowy.
Cele lekcji:
scharakteryzowanie kreacji podmiotu lirycznego iadresata wwierszach;
wskazanie postaw iprzekona odrzuconych przez podmiot liryczny wtekcie Tetmajera;
objanienie zakoczenia utworu Tetmajera wkontekcie odwoania si do idei dekadenckich.
formy pracy: indywidualna;
metody pracy: metoda problemowa.
Materiay dydaktyczne: podrcznik (lekcja 7.: Co zostao nam, co wszystko wiemy... Dekadentyzm wpoezji Modej
Polski, s. 4851); materiay dodatkowe (karta pracy nr 7).
Przebieg lekcji:
1. Wprowadzenie pojcia dekadentyzm. Uczniowie zapoznaj si zinformacjami na temat zjawiska dekadentyzmu
zawartymi wpodrcznik (s. 43), wyodrbniaj najbardziej specyficzne cechy pesymistycznego wiatopogldu, okre-
lajc ich genez wkontekcie pozytywistycznej wizji wiata.
2. Wprowadzenie kontekstu biograficznego. Nauczyciel, wykorzystujc informacje zawarte wpodrczniku (s. 50),
przedstawia sylwetk Kazimierza Przerwy-Tetmajera. Wyjania przejawy postawy dekadenckiej poety, charaktery-
zujc go jako dandysa (podrcznik, s. 49).
3. Przypomnienie informacji na temat manifestu literackiego oraz odczytanie wich kontekcie utworu Tetmajera. Po
zapoznaniu si zwierszem uczniowie okrelaj, na czym polega jego oryginalno (np. mog rozway, wjaki
sposb formua manifestu na opak oddaje sens utworu).
4. Uczniowie pod kierunkiem nauczyciela charakteryzuj ksztat poetycki utworu Tetmajera, zwracajc uwag na te
rodki, ktre podkrelaj jego pesymistyczny wydwik. Np.:
nagromadzenie pyta (rwnie pyta retorycznych), podkrelajcych zwtpienie wsens jakichkolwiek dziaa wobliczu absurdu egzystencji;
nagromadzenie spjnikw lecz, ale, ale; powtarzanie partykuy czy;
paralelizm skadniowy (powtarzanie pyta tworzy hiperboliczny obraz zwtpienia);
obrazowe porwnania (czowiek jako mrwka itd.).
5. Charakterystyka relacji midzy ja lirycznym aadresatem. Uczniowie wskazuj cz wiersza pozwalajc na
okrelenie, kim jest podmiot liryczny oraz adresat jego wypowiedzi. Istot odpowiedzi jest zauwaenie, e ja li-
ryczne utosamia si zzbiorowoci (Co zostao nam, co wszystko wiemy...), ktr mona okreli mianem dzieci
pozytywizmu. Adresatem wypowiedzi lirycznej jest jaka anonimowa osoba, czowiek koca wieku, kto, kto nie
potrafi udzieli odpowiedzi na postawione pytania.
6. Charakterystyka dekadenckiej wymowy utworu Tetmajera wkontekcie obrazu czowieka iwiata. Uczniowie wy-
odrbniaj ztekstu wiersza sformuowania odnoszce si do czowieka oraz wiata, na jakim przyszo mu y (np.
sformuowania odnoszce si do czowieka podkrelaj lini falist, ate okrelajce wiat lini cig). Wskazane
cytaty uczniowie interpretuj, odczytujc wten sposb pesymistyczn wizj ludzkiego ycia. Przykadowo:
sformuowania odnoszce si do czowieka: dziki (sens: czowiek prymitywny), gupiec, skorpion, mrwka, skazaniec (wniosek: sformuowania
te podkrelaj znikomo czowieka);
sformuowania odnoszce si do rzeczywistoci (wiata): bg skryty wprzestworze, ironia biegu najzwyklejszych rzeczy, ciar, ar, pocig nad-
chodzcy wpdzie, gilotyna, tajniki gwiazd (wniosek: sformuowania te podkrelaj niszczc sil tajemniczego wiata wstosunku do czowieka).
7. Opisanie wymiarw kryzysu wiatopogldowego wwierszu Tetmajera. Uczniowie przypominaj najbardziej cha-
rakterystyczne cechy kryzysu modernistycznego (por. podrcznik, s. 1920). Wykorzystujc sugestie zawarte

wkarcie pracy nr 7, wyjaniaj, na czym polega dekadencka perspektywa postrzegania rzeczywistoci, uzupeniajc
komentarzami icytatami graf interpretacyjny. Przykadowe ustalenia:
Tylko dziki, kiedy si skaleczy, Lecz niewielu tylko jeszcze mami Gwiazd tajniki kt zludzi oglda,
zorzeczy swemu bogu, skrytemu oko wtrjkt wprawione ina wiat kto zliczy zgase soca ikres wiatu
wprzestworze. patrzce. zgadnie?
bunt przeciw bogu sceptycyzm religijny wiat znatury
nie ma sensu powszechno ateizmu (agnostycyzmu) jest niepoznawalny, pozostanie
dla czowieka tajemnic
Kryzys naukowy
Kryzys religijny
(poznawczy)
Koniec wieku XIX
Kryzys egzystencjalny Kryzys filozoficzny

(kryzys czowieka) (kryzys prawdy)
Tylko gupiec gardzi tym Wic za przykadem trzeba Czy przez to mniej si Idee? [...] idee s zawsze
ciarem, ktrego na sabe i skorpiona, co si zabija, cierpie bdzie, gdy si tylko ideami.
nie zdoa wzi ramiona. kiedy otocz go arem? zpoddaniem schyli pod idee (pojcia), ktre tworzy
ycie jest ciarem wiat jest matni n gilotyny? czowiek, nie zmieniaj
(wizieniem) celem ludzkiego ycia rzeczywistoci, nie czyni
czowiek jest otoczony jest mier ludzkiego ycia lepszym.
przez zo icierpienie
8. Wnioski. Uczniowie podsumowuj interpretacj wiersza, przypominajc, jakie alternatywy dla dekadenckiej per-
spektywy widzenia wiata dostrzegali twrcy przeomu XIX iXX wieku (sztuczne raje, fascynacja sztuk, erotyka,
filozofia Dalekiego Wschodu, natura itd.). Tak sformuowane wnioski bd punktem wyjcia do kolejnych zaj
powiconych liryce modernistycznej.
Praca domowa:
Porwnaj dwie sytuacje rozmowy: wwierszu Tetmajera Koniec wieku XIX iKorab-Brzozowskiego O, przyjd.

Temat: Lubi, kiedy kobieta omdlewa wobjciu... Poezja miosna wczoraj i dzi
Zakres: podstawowy.
Cele lekcji:
scharakteryzowanie kreacji podmiotu lirycznego wwierszach;
opisanie relacji midzy kobiet amczyzn przedstawionych wutworach Tetmajera iwirszczyskiej;
porwnanie rl przypisywanych kobiecie imczynie wwierszach Tetmajera iwirszczyskiej.
formy pracy: zbiorowa, indywidualna;
metody pracy: wykad aktywizujcy, referat, analiza interpretacyjna tekstu literackiego (metoda problemowa).
Materiay dydaktyczne: podrcznik (lekcja 9.: Lubi, kiedy kobieta omdlewa wobjciu... Poezja miosna wczoraj i
dzi, s. 5862); materiay dodatkowe (karta pracy nr 8).
Przebieg lekcji:
1. Przypomnienie podstawowych informacji dotyczcych postawy dekadenckiej oraz sposobw jej manifestowania
(podrcznik, s. 4849). Uczniowie okrelaj, co wedug twrcw przeomu modernistycznego byo alternatyw
dla wiatopogldu dekadenckiego (sztuczne raje narkotyki / uywki, erotyka, sztuka, filozofia Dalekiego
Wschoduitp.).
2. Uczniowie definiuj pojcie kobiecoci imskoci, zwracajc uwag na to, ktre cechy s intuicyjnie (stereoty-
powo) przypisywane danej pci. Jeli istnieje taka moliwo, wiczenie to mona wykona zpodziaem klasy na
kilka grup (np. dwie grupy dziewczt idwie grupy chopcw), zktrych kada ma opisa cechy danej kategorii.
Zestawienie odpowiedzi pozwoli odkry, wjaki sposb myl osobie iinnych dziewczta / chopcy.
3. Wprowadzenie pojcia Inny wkontekcie wspczesnej myli feministycznej (dopowiedzenie, podrcznik, s. 52).
Uczniowie zapoznaj si zinformacjami dotyczcymi tez J. Lacana, odnoszcymi si do sytuacji kulturowej kobie-
ty wXX w. wyjaniaj sens sformuowania wcywilizacji tworzonej przez mczyzn kobieta nie istnieje. Wyko-
rzystujc informacje zawarte wpodrczniku, uczniowie charakteryzuj typowe role spoeczne przypisywane m-
czynie ikobiecie.
4. Lektura wierszy Tetmajera iwirszczyskiej. Po zapoznaniu si ztekstami wierszy uczniowie charakteryzuj pod-
mioty liryczne oraz okrelaj, kim jest Inny w monologach tych podmiotw.
5. Charakterystyka relacji midzy podmiotem lirycznym abohaterem (Innym). Uczniowie opisuj relacj midzy bo-
haterami utworw, zwracajc uwag na to, zczyjej perspektywy zostaa ukazana sytuacja liryczna.
Przykadowe ustalenia:
Kaziemierz Przerwa-Tetmajer Anna wirszczyska

[Lubi, kiedy kobieta...] Rozczarowana iszczliwa
podmiot liryczny
mczyzna: kochanek, na chodno relacjonujcy zachowania kobiety kobieta: wspczesna kobieta wiadoma swojej wartoci, zdobyw-
podczas aktu miosnego, zdystansowany, opanowany, hedonista czyni
Inny
kobieta: anonimowa, narzdzie zaspokojenia mczyzny, namitna, mczyzna: fascynujcy wygldem zewntrznym, tajemniczy,
niepotrafica zapanowa nad swoimi odczuciami podczas aktu niepoznawalny, twierdza, mczyzna jako Inny staje si projekcj
miosnego, wstydliwa / pruderyjna osobowoci kobiety

Kaziemierz Przerwa-Tetmajer Anna wirszczyska

[Lubi, kiedy kobieta...] Rozczarowana iszczliwa
charakterystyka relacji midzy podmiotem lirycznym aInnym
mczyzna uwanie obserwuje zachowania ireakcje kobiety kobieta jest zafascynowana mczyzn (mczyznami)
wczasie aktu miosnego uwanie ich obserwuje, koncentrujc si przede wszystkim na
jest zafascynowany tym, co dzieje si zkochank wygldzie zewntrznym
zwizek zkobiet jest dla niego sposobem na odkrycie nieziem- jest wiadoma tego, e mczyzna jest dla kobiety kim obcym
skiego wiata (kim, kogo nie mona do koca pozna)
relacja midzy mczyzn akobiet jest sprowadzona do aspektu bohaterka jest zaintrygowana tajemnic mskoci
fizycznego/cielesnego (akt miosny to hedonistyczne czerpanie zwizek zmczyzn jest dla niej rdem bezpieczestwa, roz-
przyjemnoci anie odkrywanie tosamoci duchowej kochankw) poznania (on to ja)
6. Wnioski interpretacyjne. Uczniowie odpowiadaj na pytanie: czym dla podmiotw lirycznych s zwizki?
Przykadowo:
Wutworze Tetmajera zwizek zkobiet zosta sprowadzony przede wszystkim do wymiaru cielesnego (miosnego), dla osoby mwicej wwier-
szu wirszczyskiej zwizek midzy kobiet amczyzn staje si okazj do (roz)poznania samej siebie wdrugiej osobie. Dla bohaterw wierszy
zwizki s form zdobywania (wprzypadku Tetmajera zdobywania kolejnej kochanki; awprzypadku wirszczyskiej rozpoznawania wm-
czynie samej siebie).
7. Na zakoczenie zaj lekcyjnych uczniowie zapoznaj si ze wspczesnymi interpretacjami wiersza Tetmajera (np.:
proponujemy przedstawienie uczniom wersji hip-hopowej zespou PIH oraz melorecytacji wwykonaniu Michaa
ebrowskiego iKatarzyny Nosowskiej). Po wysuchaniu utworw uczniowie dziel si swoimi refleksjami na temat
interpretacji, oceniajc, ktra znich bardziej im odpowiada.
8. Zapoznanie si uczniw zinformacjami na temat mitw mioci (podrcznik, s. 58). Wynotowanie wformie
grafu podstawowych informacji na temat uj tematu mioci wliteraturze polskiej przeomu XIX iXX wieku; np.:
Modernistyczne mity mioci
Mio jako sia niszczca Mio jako rdo rozkoszy Mio jako sposb na odnalezienie
wasnego / drugiego ja
Motyw femme fatale (np.: postaci Kaziemierz Przerwa-Tetmajer Lubi, Romantyczny mit androgyne (np.: IVcz.
diabolicznych kobiet z utworw ro- kiedy kobieta... Dziadw Adama Mickiewicza, Lalka
mantycznych; Salome) Bolesawa Prusa)
Praca domowa:
Okrel, na czym polega zmiana sytuacji kobiety wkulturze / cywilizacji wspczesnej. We pod uwag cele, jakie sta-
wiano przed spoeczestwem wXIX wieku wramach tzw. kwestii kobiecej, oraz rzeczywiste efekty emancypacji. Wwy-
powiedzi wykorzystaj te pojcia: feminizm, szowinizm oraz mizoginizm.

Scenariusz lekcji 9. (wariant rozszerzony)

Temat: Lubi, kiedy kobieta omdlewa wobjciu... poezja miosna wczoraj i dzi
Cele lekcji:
scharakteryzowanie kreacji podmiotu lirycznego wwierszach;
opisanie relacji midzy kobiet amczyzn przedstawionych w tekstach Tetmajera iZawistowskiej;
wskazanie rodkw stylistycznych sucych opisaniu miosnego aktu oraz okrelenie ich funkcji wutworach Tetma-
jera iZawistowskiej.
metody pracy: analiza problemowa tekstu literackiego (metoda problemowa).
Materiay dydaktyczne: podrcznik (lekcja 9.: Lubi, kiedy kobieta omdlewa wobjciu... Poezja miosna wczoraj i dzi,
s. 5862; tekst wiersza Kazimiery Zawistowskiej Herodiada); reprodukcje obrazw Gustava Klimta Judith I, JudithII
(CD-Extra Zrozumie tekst... kl. 2, Dodatkowe ilustracje Modernizm); materiay dodatkowe (karta pracy nr 9).
Przebieg lekcji:
1. Erotyka jako temat sztuki przeomu XIX iXX wieku. Uczniowie, wykorzystujc informacje zawarte wpodrczniku,
okrelaj sposoby podejcia do tematyki erotycznej wliteraturze tego czasu. Wyjaniaj, na czym polega oryginal-
no modernistycznego modelu erotyki wkontekcie tradycji literackiej.
2. Interpretacja obrazu Wadysawa Podkowiskiego wkontekcie teorii osobowoci Zygmunta Freuda. Nauczyciel
wprowadza podstawowe informacje na temat psychoanalizy, zwracajc uwag na wyodrbnione przez badacza
skadniki osobowoci czowieka (id, ego, superego). Odczytuje razem zuczniami ukryty sens obrazu, wykorzystu-
jc informacje wkomentarzu odautorskim (podrcznik, s. 61).
3. Wprowadzenie kontekstu interpretacyjnego, odnoszcego si do relacji damsko-mskich wkulturze przeomu XIX
iXX wieku. Nauczyciel wprowadza pojcia mizoginizmu oraz feminizmu, charakteryzujc relacje midzy mczy-
znami akobietami wkulturze modernistycznej.
Zobrazowanie specyfiki modernistycznych relacji midzy mczyznami akobietami moe uatwi kontekst malarski wpostaci dwch dzie
Gustava Klimta: Judith Ioraz Judith II (CD-Extra). Dziea austriackiego malarza obrazuj zjednej strony fascynacj okrelonym typem kobiety (jest
ni kobieta-wojowniczka, jedno zwciele modernistycznej femme fatale), zdrugiej za strony ukazuj wiat mczyzn sprowadzonych do roli
ofiary. Ikonografia epoki zdradza fascynacj kobietami silnymi, dominujcymi, budzcymi ambiwalentne uczucia umczyzn fascynacj, ale ilk
(fobi). Wedug krytyka sztuki Klimt wykreowa kobiet wtypie Grety Garbo czy Marleny Dietrich, na dugo zanim same stay si one sawne
(izanim jeszcze weszo do codziennego sownika okrelenie wamp)1. Warto doda, e dla wczesnej wiedeskiej krytyki Klimtowska Judith bya
tosama zpostaci Salome (obrazy czsto wkatalogach malarstwa maj podwjne tytuy).
4. Odczytanie wierszy Tetmajera iZawistowskiej. Po odczytaniu wierszy uczniowie pod kierunkiem nauczyciela okre-
laj podobiestwa midzy nimi, zwracajc uwag na zbienoci biograficzne oraz zastosowan przez autorw
form literack.
5. Interpretacja porwnawcza utworw Tetmajera iZawistowskiej. Uczniowie otrzymuj karty pracy nr 9 zawierajce
polecenia odnoszce si do kolejnych etapw analizy iinterpretacji wierszy. Po upywie wyznaczonego czasu grupy
prezentuj wnioski. Interpretacja porwnawcza tych utworw daje okazj do wykorzystania elementw metodolo-
gii feministycznej krytyki literackiej. Pomys na interpretacj polega na tym, e nauczyciel dzieli klas na dwa
zespoy, posugujc si kryterium pci (grupa 1 dziewczta; grupa 2 chopcy). Od nauczyciela zaley przydzia
tekstu dla danej grupy, cho wydaje si, e tekst Zawistowskiej bdzie atrakcyjniejszy dla dziewczt.
1
G. Nret Gustav Klimt 18621918, tum. E. Tomczyk, Taschen, Kln, Warszawa 2000, s. 35.

Kaziemierz Przerwa-Tetmajer Kaziemiera Zawistowska

[Lubi, kiedy kobieta...] Herodiada
podobiestwa midzy utworami
twrcy nale do tego samego pokolenia pisarzy Modej Polski
twrcy s reprezentantami rodowiska galicyjskiego
utwory jako przykad erotykw (miniatur literackich)
podobna koncepcja mioci (przedmiotowe traktowanie kochanka)
kreacja ja lirycznego
liryka bezporednia (ja liryczne to mczyzna, kochanek) liryka roli (ja liryczne tosame zHerodiad, ukazuje wiat prze-
y zjej perspektywy)
portret mczyzny kobiety
kobieta (anonimowa, jest narzdziem zaspokojenia mczyzny, kobieta (pewna siebie, wiadoma swojej wartoci, zmysowa,
namitna, niepotrafica zapanowa nad swoimi odczuciami pod- pragnie kontaktu fizycznego, dominujca, kusicielka, pragnienie
czas aktu miosnego, wstydliwa/pruderyjna) kontaktu zmczyzn czyni zniej morderczyni)
mczyzna (zdystansowany, opanowany, hedonista, skupiony na mczyzna (traktowany jako narzdzie do zaspokojenia pra-
opisie zachowa kobiety wczasie aktu miosnego) gnie kobiety, ulegy, saby)
koncepcja mioci
mio realizujca si wpaszczynie fizycznej (cielesnej) mio realizujca si wpaszczynie fizycznej (cielesnej)
mio jako sposb ukojenia blu egzystencjalnego mio jako narzdzie zniewolenia
mio jako zjawisko nieracjonalne pragnienie mioci tosame zpragnieniem zadania blu (mierci)
mio jako sposb poznania nieziemskiego wiata
poetyka
miniatura literacka miniatura literacka (sonet)
kompozycja utworu oparta na anaforze apostroficzno
hiperboliczno (powtarzanie czasownika lubi, poczenie od- epitety odnoszce si do fizycznych aspektw urody kobiety
dycha oddechem) zrnicowana skadnia monologu lirycznego (emocjonalno)
kontrast midzy zachowaniem mczyzny akobiety sownictwo zwizane ze sfer erotyki (rozkosz, w podania,
sownictwo zwizane ze sfer erotyki (rozkosz, dza, moc po- dza, pieszczoty)
dania) symboliczno (symbolika Erosa czy si zsymbolik Tanatosa)
metafory iepitety odnoszce si do zachowa kobiety wczasie
aktu miosnego
6. Wnioski. Uczniowie podsumowuj zajcia lekcyjne, zwracajc uwag na specyfik modernistycznej erotyki oraz
relacje midzy mczyzn akobiet wkontekcie zinterpretowanych wierszy oraz obrazw.
Praca domowa:
Winterpretacji wiersza Anny wirszczyskiej Rozczarowana iszczliwa przedstaw wspczesny model relacji msko-
-damskich. Opisz jzyk wiersza, zwracajc uwag na sposb kreowania erotyzmu.


Temat: Przejrzyste, zwiewne [...] bkitne zadumanie... Impresjonizm wmalarstwie
i wpoezji
Zakres: podstawowy.
Cele lekcji:
zaprezentowanie impresjonizmu jako kierunku artystycznego obecnego wrnych dziedzinach sztuki;
wskazanie wwierszu K.Przerwy-Tetmajera rodkw stylistycznych charakterystycznych dla impresjonizmu oraz
okrelenie ich funkcji;
porwnanie sposobw kreowania pejzau wdziele malarskim iwtekcie literackim;
scharakteryzowanie nastroju wutworze poetyckim.
metody pracy: analiza interpretacyjna tekstu literackiego.
Materiay dydaktyczne: podrcznik (lekcja 10.: Przejrzyste, zwiewne [...] bkitne zadumanie... Impresjonizm wma-
larstwie iwpoezji, s.6367); materiay dodatkowe (karta pracy nr10).
Przebieg lekcji:
1. Wprowadzenie: informacje przekazane przez nauczyciela lub ucznia zainteresowanego sztuk na temat rangi wy-
darzenia, jakim bya wystawa impresjonistw w1894r. Nauczyciel nawizuje do treci modopolskiego dramatu
A.Kisielewskiego Wsieci, w ktrym przymierajcy godem artysta marzy owyjedzie do legendarnego Parya,
mekki artystw. Krtki wykad aktywny oimpresjonizmie zwykorzystaniem materiaw ikomentarzy zCD-Extra
(fotografie dzie sztuki Modernizm Impresjonizm).
Szczegln uwag warto zwrci na nastpujce obrazy:
C. Monet, Stogi wkocu lata, poranek / wieczr, Kobieta zparasolk
A. Renoir, Hutawka, Rozmowa zogrodnikiem
2. Analiza dwch tekstw kultury, ktrych twrcy wykorzystali technik impresjonistyczn. Uczniowie uzupeniaj
kart pracy nr10: opisuj kryterialnie obraz, wykorzystujc informacje podane wpodrczniku wczci wykadowej. Na-
stpnie opisuj wykorzystanie techniki impresjonistycznej wpoezji na przykadzie wiersza Wlesie K.Przerwy-Tetmajera.
Bior pod uwag rodki stylistyczne, ktre posuyy do uzyskania efektu wraenia, chwilowego doznania.
...malowany pdzlem Impresjonistyczny ...malowany sowem

C.Monet Impresja. Wschd soca obraz... K.Przerwa-Tetmajer Wlesie
zatoka portowa, wdali dwigi, postacie wdkach, Tre dwie sfery, przestrzenie natury: las ika oraz niebo
dominacja przestrzeni nieba czcego si zmo-
rzem
czyste, nieco odrealnione barwy; Barwa barwy pastelowe (bkit, szmaragd, ziele);
dominacja bkitw, szaroci, fioletu morza zpo- wyeksponowanie efektu blasku poprzez kolor
maraczowo-koralowo-rowym akcentem zacho- srebrny izoty;
dzcego soca epitety kolorystyczne, take zoone (srebrne
ramy, opalowy strumie, zote plamy, zocistobia-
e chmurki);
przeamanie jasnych barw mocnym akcentem
kolorystycznym (jaskka czarna)

...malowany pdzlem Impresjonistyczny ...malowany sowem

C.Monet Impresja. Wschd soca obraz... K.Przerwa-Tetmajer Wlesie
wiat zamazany, zamglony, rozmyty, skpany wiato wiato soneczne przewitujce przez konary;
wsocu, lekko nieczytelny; przejrzyste powietrze;
brak szczegw; nagromadzenie wyrazw ztej samej rodziny se-
uchwycony wdanym momencie, wdanym owie- mantycznej (poysk, blask, byska, promienie)
tleniu, nasycony powietrzem
odzie iwiolarz zatrzymane wruchu; Ruch zmienno pejzau spowodowana ruchem wna-
falowanie wody turze (chodz chmurki, jaskka sunca przez
niebiosa, jaskka miga);
ulotne zjawiska, nage efekty wietlne (zasrebrzy
si jaskka, soce rzuca pk promieni)
zatarcie konturw, malowanie plam barwn (pu- Technika malarska obraz ki pokrytej wietlnymi plamami (zote
entylizm); plamy)
gra wiata icienia;
widoczna praca pdzla, krtkie pocignicia
indywidualne wraenie przekazane przez dobr Sposb uobecnia podmiot mwicy ujawnia si poprzez opis krajo-
barw, wygld przedmiotw wzalenoci od pory nia si podmiotu brazu;
dnia; patrzcego personifikacja kreuje nastrj niezwykoci (idzie
barwy ipynne linie odpowiednikiem wzrusze, nakrajobraz przejrzyste, zwiewne zadumanie);
nastrojw epitet metaforyczny wyraa melancholijny nastrj
(bkitne zadumanie);
nastrojowi wewntrznego spokoju odpowiada cisza
panujca wprzyrodzie, klimat spokoju, sennoci
(ka cicha)
Wypisz cytaty zwiersza bdce aluzjami do obrazu malarskiego:
jasne to, srebrne ramy, poysk aksamitu jak werniksu
Okrel funkcj krajobrazu opisanego wwierszu technik impresjonistyczn:
to obraz jak ze snu, zidyllicznych marze, zwyobrani kreujcej otwart przestrze jako symbol wolnoci, ilustrujcy niespenione pra-
gnienia czowieka przeywajcego melancholijne, dekadenckie nastroje.
3. Wczenie kontekstu filozoficznego do interpretacji wiersza. Uczniowie powinni dostrzec, e opis zpozoru konkret-
nego krajobrazu nabiera cech pejzau symbolicznego, wyeksponowanie jasnych barw iefektu lnienia kreuje sie-
lankow, ale nierzeczywist aur, dlatego ujt wramy namalowanego obrazu.
Po przypomnieniu filozofii A.Schopenhauera (podrcznik, s.2425) uczniowie szukaj nawiza do jego pogl-
dw. Dostrzegaj nie tylko klimat dekadenckiego smutku, ale ikontemplacj natury jako prb chwilowej ucieczki
od pesymizmu. Tak interpretowany krajobraz nabiera cech pejzau mentalnego, podobnie jak to miao miejsce
wepoce romantyzmu (sonety A.Mickiewicza).
4. Podsumowanie: wysuchanie Arabeski I C.Debussyego (CD-Extra Utwory muzyczne) jako przykadu impresjo-
nizmu wmuzyce. Uczniowie prbuj odpowiedzie na pytanie, na czym polega podobiestwo utworu muzycznego
do malarskich ipoetyckich realizacji impresjonizmu. Nauczyciel korzysta zopisu wmateriaach: Autor stosuje na-
brzmiewanie rozoonych akordw, pasay ifiguracji, uzyskujc niezwykle subtelne barwy harmoniczne. Wykorzystujc
drobne wartoci rytmiczne, poruszajce si wszybkim tempie, powoduje jakby zacieranie si granic dwikw, tworzy
plamy dwikowe urzekajce swym kolorytem iprostot.
Praca domowa:
Zinterpretuj metafor zawart wtemacie lekcji. Moesz j zilustrowa rysunkiem wykonanym dowoln technik
(wtym komputerow).


Temat: Nade wszystko muzyki! Muzyczno inastrojowo poezji impresjonistycznej
Cele lekcji:
opisanie pejzau tatrzaskiego przedstawionego wwierszu;
scharakteryzowanie kreacji podmiotu lirycznego;
wskazanie efektw muzycznych iakustycznych wwierszu oraz okrelenie ich funkcji;
zbadanie ksztatu wersyfikacyjnego utworu oraz okrelenie roli wersyfikacji wbudowaniu nastroju wiersza;
wskazanie wtekcie elementw obrazowania charakterystycznych dla techniki impresjonistycznej.
metody pracy: metoda problemowa (analiza interpretacyjna tekstu), wykad (prezentacja).
Materiay dydaktyczne: podrcznik (lekcja 11.: Nade wszystko muzyki! Muzyczno inastrojowo poezji impresjo-
nistycznej, s.6873); materiay dodatkowe (karta pracy nr 11)
Przebieg lekcji:
1. Wprowadzenie do zaj lekcyjnych omwienie przyczyn popularnoci tematu tatrzaskiego wliteraturze przeo-
mu XIX iXX w. Fenomen Tatr, Zakopanego ifolkloru gralskiego powinien stanowi wstpny kontekst interpreta-
cyjny zagadnienie to moe zosta opracowane przez uczniw wramach referatu / prezentacji multimedialnej.
2. Lektura utworu K.Przerwy-Tetmajera (podrcznik, s.6869). Pierwszy kontakt zwierszem daje okazj do sformu-
owania wstpnych refleksji uczniw na temat utworu iwykreowanego wnim wiata. Zgodnie zwymaganiami
nowej podstawy programowej punktem wyjcia analizy iinterpretacji powinna by prezentacja wasnych przey
wynikajcych zkontaktu zdzieem sztuki1.
Hipoteza interpretacyjna wiersza Tetmajera sformuowana przez uczniw powinna by dwuaspektowa: statyczny krajobraz grski zosta
przez poet zdynamizowany za pomoc obrazu zmieniajcych si mgie pod wpywem podmuchw wiatru oraz rnych rde wiata (tu:
ksiyc, gwiazdy). Podobny pomys zosta zastosowany wznanych cyklach malarskich, np.: C.Monet, Katedra wRouen. Pomys Tetmajera
polega na ukazaniu grskiego pejzau przez pryzmat tczy blaskw mgy (por. funkcja zastosowanej przez poet liryki roli ja liryczne
tosame zmg).
3. Analiza iinterpretacja utworu wkontekcie problemw wskazanych wkarcie pracy nr11:
a) wyodrbnienie skadnikw tatrzaskiego krajobrazu, np.:
okolice Czarnego Stawu Gsienicowego (przestrze konkretna realizm topograficzny oznaczony wpodtytule utworu);
typowe elementy grskiego krajobrazu: kotlina, grski potok, jezioro, las smrekowy, zbocza gr pokryte kwiatami, mga;
elementy nocnego pejzau: ksiyc igwiazdy;
zwierzta nocy: ma, sowy, nietoperz,
monumentalno grskiego krajobrazu (majestatyczno, wznioso gr),
statyczno formacji skalnych skontrastowana zdynamicznie zmieniajcymi si mgami,
mgy jako centralny element pejzau.
b) okrelenie nastroju obrazu, np.:
tajemniczo (enigmatyczno),
oniryczno (senno),
zmysowo (sensualno) itd.,
1
Por. Podstawa programowa przedmiotu: Jzyk Polski, IV etap edukacyjny, s.46.

c) okrelenie rodkw tworzcych specyficzny nastrj wutworze, np.:

sownictwo okrelajce gbi krajobrazu (przestworw gbina, gb bkitna),
sownictwo wprowadzajce motyw snu (pica woda, cicho, cicho, nie budmy...),
epitety okrelajce zmysowe cechy obiektw (np.: kwiaty dwiczne, barwne iwonne),
synestezje (np.: melodia mgie),
personifikacja elementw wiata natury (por. czasowniki charakteryzujce mgy przypisuj im nastpujce cechy: lekko, dynamiczno,
zwiewno itd., mgy zachowuj si jak bawice si dzieci, tancerki eteryczne baletnice itd.),
d) charakterystyka muzycznej strony wiersza, np.:
sylabotoniczno (14-zgoskowiec, sze zestrojw akcentowych),
muzyczno kompozycji (obecno refrenu),
paralelizmy skadniowe (anafory),
regularny ukad rymw (aabb, melodyjno rymw ptorazgoskowych / eskich),
instrumentacja goskowa (np.: cicho, cicho..., szmer, szumy powiewne, smrekowy szept boru),
sownictwo odnoszce si do sfery dwikw / muzyki (np.: szmer, szept, plsanie, plsy).
4. Okrelenie specyficznych cech impresjonizmu wtekcie literackim. Uczniowie, odwoujc si do tekstu Tetmajera,
charakteryzuj zjawisko impresjonizmu jako specyficzn konwencj literack przeomu XIX iXX w. (por. wiadomo-
ci na temat impresjonizmu podrcznik, s.63). Proponujemy odwoa si do tekstu P.Verlainea Sztuka poetycka
( podrcznik, s.7172). Wkontekcie lektury uczniowie okrelaj specyficzne cechy postulowanej przez francu-
skiego pisarza poetyki.
Np.:
plastyczno / malarsko opisu tatrzaskiej natury barwno widzenia (np.: nagromadzenie sw nazywajcych kolory, odcienie; impresjo-
nistyczna paleta barw),
specyficzna forma utworu muzyczno (np.: format wiersza, muzyczny ukad rymw, refren);
ukazanie rzeczywistoci przez pryzmat ja tosamego zmgami podmiotowo widzenia, zastosowanie liryki roli wfunkcji liryki poredniej
(opisowej) itd.
Praca domowa:
Na podstawie poznanych utworw Tetmajera omw jego fascynacj Tatrami.

Scenariusz lekcji 10. i 11.

(wariant zaj dwugodzinnych)
Temat: Malarze sowa i poeci pdzla impresjonizm w literaturze i malarstwie
Czas trwania zaj: 2 godziny lekcyjne.
Zakres: podstawowy / rozszerzony.
Cele lekcji:
zaprezentowanie impresjonizmu jako modernistycznego kierunku artystycznego obecnego w rnych dziedzinach
sztuki;
porwnanie rodkw wyrazu charakterystycznych dla poezji i malarstwa.
formy pracy: indywidualna, zbiorowa;
metody pracy: rozmowa, praca z tekstem, analiza dzie sztuki, przekad intersemiotyczny.
Materiay dydaktyczne: podrcznik (lekcja 10.: Przejrzyste, zwiewne [...] bkitne zadumanie... Impresjonizm wma-
larstwie iwpoezji, s.6367; lekcja 11.: Nade wszystko muzyki! Muzyczno inastrojowo poezji impresjonistycznej,
s.6873); reprodukcje obrazu J. Szermentowskiego Przed kocioem (CD-Extra Zrozumie tekst... kl. 2, Dodatkowe
ilustracje Pozytywizm), C. Debussy Arabeska I (CD-Extra Zrozumiec tekst... kl. 2, Utwory muzyczne).
Przebieg lekcji:
1. Nauczyciel rozpoczyna lekcj od stworzenia sytuacji problemowej prezentuje uczniom obraz Jzefa Szermentow-
skiego Przed kocioem (CD-Extra) oraz prosi o porwnanie sposobu przedstawienia podobnego tematu wdzieach
polskiego realisty oraz Claudea Moneta (Katedra w Rouen). Uczniowie najprawdopodobniej zwrc uwag na
nastpujce elementy:
obraz Jzefa Szermentowskiego: scenka rodzajowa (na pierwszym planie grupa ludzi ukazanych w rnych pozach), budowla przedstawiona
na tle pejzau, realizm szczegu (ubiory odzwierciedlenie faktury i zaama materiau, rekwizyty np. miska w rkach kocielnego ebraka,
wygld dworku szlacheckiego w oddali), wyraziste kontury, klasyczna kompozycja (pierwszy, drugi i trzeci plan),
obraz Claudea Moneta: jeden plan (brak ta), denie do uchwycenia efektw wietlnych, rozmyte kontury (trudno dostrzec szczegy budow-
li), zlewanie si z sob rnych odcieni tego samego koloru.
2. Nauczyciel podaje temat lekcji i okrela jej cel; akcentuje obecno impresjonizmu w rnych dziedzinach sztuki
modernistycznej (malarstwo, literatura, muzyka). Uczniowie zapoznaj si z informacjami dotyczcymi impresjo-
nizmu (podrcznik, s. 66), obrazem Claudea Moneta Impresja. Wschd soca (podrcznik, s. 64) oraz z wierszami
Kazimierza Przerwy-Tetmajera: W lesie (podrcznik, s. 66) oraz Melodia mgie nocnych (podrcznik, s. 68). Na
podstawie wykadu podrcznikowego oraz samodzielnej analizy wszystkich tekstw kultury (dwch wierszy Tetma-
jera i dwch obrazw Moneta) dokonuj porwnania techniki impresjonistycznej w rnych dziedzinach sztuki
wedug podanych kryteriw.
Impresjonizm w malarstwie Impresjonizm w literaturze

podmiotowo Wschd soca W lesie
widzenia obraz tego, co widzi malarz (szkicowo, podmiot mwicy si nie ujawnia, ale jego melancholijny nastrj
niewyrano drugiego planu) zostaje wyeksponowany poprzez uosobienie w ostatniej strofie
brak szczegw (postaci ludzkie, miasto (idzie zadumanie)
portowe) Melodia mgie nocnych
Katedra w Rouen wiat postrzegany przez mgy (w ruchu i z gry)
nietypowa perspektywa ogldu budynku
(fasada wityni wypenia cay obraz)

Impresjonizm w malarstwie Impresjonizm w literaturze

zapis wraenia Wschd soca W lesie
(ulotnej chwili) poranek w porcie Hawr (moment wschodu zmienno pejzau, spowodowana ruchem (chodz chmurki,
soca, mga) jaskka sunca przez niebiosa)
odzie zatrzymane w ruchu ulotne zjawiska, nage zmiany koloru i natenia wiata (zasrebrzy
falowanie wody i refleksw barwnych na si jaskka, soce rzuca pk promieni)
rzece Melodia mgie nocnych
Katedra w Rouen nagromadzenie czasownikw (plsajmy, wzlatujmy, lemy, cigaj-
rzeczywisto zmieniajca si zalenie od my) i innych czci mowy (plsy, skocznie) nazywajcych ruch
pr dnia i pr roku ulotne obiekty (gwiazda, co spada, puch mlecza, my bona
przezrocza, sw pierze puszyste)
efemeryczno, nieuchwytno bohaterek wiersza (mgie)
zmysowo Wschd soca W lesie

przedstawienia kontrast barwny midzy pomaraczowym nagromadzenie epitetw malarskich (srebrne ramy, opalowy
socem a szaroci wody strumie, zote plamy) oraz rzeczownikowych okrele barw (bkit,
zatarcie konturw, malowanie plam barwn szmaragd)
(puentylizm) charakterystyczne dla kierunku epitety zoone (zocistobiae
pastelowe kolory chmurki)
Katedra w Rouen epitety metaforyczne (bkitne zadumanie)
odmienno palety barwnej na obu obra- pastelowym barwom odpowiada cisza panujca w przyrodzie
zach (ka cicha)
kontrast barwny (srebro i czer przelatujcej jaskki)
Melodia mgie nocnych
synestezyjne poczenie wrae zmysowych (wchaniajmy poto-
kw szmer, pijmy kwiatw wo, kwiaty dwiczne)
wraenie ciszy, uzyskane m.in. dziki powtrzeniu epitetu metafo-
rycznego pica woda, porwnaniu (po cichu tak leci, jak my same),
powtrzeniu (cicho, cicho)
rola wiata Wschd soca W lesie

wiato wschodzcego soca wydobywa nagromadzenie wyrazw nalecych do jednego pola semantycz-
zarysy przedmiotw nego (poysk, blask, byska, promienie)
kontrast midzy wiatem a cieniem na wiato soneczne bd ksiycowe; gra wiate i cieni
rzece
Katedra w Rouen
zmienno owietlenia powoduje uzyskanie
odmiennego obiektu
3. Nauczyciel wskazuje na odmienno tworzywa artystycznego w malarstwie i poezji oraz zapowiada wysuchanie
Arabeski I Claudea Debussyego (CD-Extra) jako przykadu impresjonizmu w muzyce. Uczniowie w swobodnych
impresjach prbuj odpowiedzie na pytanie, na czym polega podobiestwo utworu do malarskich i poetyckich
realizacji impresjonizmu.
4. Nauczyciel podkrela, i muzyczno jest take konstytutywn cech impresjonizmu literackiego. Potwierdzenie
tego faktu uczniowie uzyskuj, rozwizujc wiczenia 4. oraz 5. ze s. 70, dotyczce efektw akustycznych i muzycz-
nych w wierszu Tetmajera Melodia mgie nocnych.
5. Na zakoczenie lekcji nauczyciel cytuje wypowiedzi Claudea Moneta, wskazujce na istot impresjonizmu jako
kierunku w sztukach plastycznych. Wzorujc si na wypowiedzi artysty, uczniowie formuuj wasne aforystyczne
definicje impresjonizmu literackiego.

Trzeba myle w ten sposb: tu widz kwadracik niebieskoci, tu pasmo ru i malowa dokadnie jak je pani widzi, zachowujc ich ksztat
ikolor, a doprowadzi to do powstania osobistej, naiwnej wizji sceny, na ktr si patrzy.
Musz znale to, czego szukam: ulotna przemijalno wiata pokrywajcego wszystko i wszdzie rozlanego.
Impresjonizm jest odczuciem chwili (...), to kwestia instynktu.
Uwagi do lekcji
Zajcia s przeznaczone dla klasy reprezentujcej co najmniej redni poziom i posiadajcej podstawow wiedz
zzakresu stylistyki. Trudno moe sprawi badanie struktury utworu poetyckiego oraz porwnywanie go z innym
dzieem sztuki. Tematyka ta jest jednak niezwykle istotna dla zakresu rozszerzonego.
W analogiczny sposb mona porwna ekspresjonizm w literaturze i malarstwie (lekcja 25.)
Ekspresjonizm w malarstwie Ekspresjonizm w literaturze

bohater jako jednostka
i przedstawiciel zbiorowoci
emocjonalno
kreowanie rzeczywistoci
(deformacja) zamiast mimetyzmu
wyrazisto przedstawienia
Praca domowa:
Dokonaj samodzielnej analizy i interpretacji Sztuki poetyckiej Paula Verlainea wedug polece do tekstu na s. 73.


Temat: Wynaturzone okazy gatunku ludzkiego... Obraz ycia ipracy ludzi
wykluczonych
Zakres: podstawowy.
Cele lekcji:
scharakteryzowanie warunkw ycia biedoty miejskiej iwiejskiej;
okrelenie podobiestw midzy literackim imalarskim przedstawieniem pejzau miejskiego;
odszukanie cech obrazowania naturalistycznego wopisie dzielnic biedoty;
okrelenie funkcji obrazowania naturalistycznego iekspresjonistycznego.
metody pracy: metoda problemowa (analiza interpretacyjna tekstu literackiego).
Materiay dydaktyczne: podrcznik (lekcja 12.: Wynaturzone okazy gatunku ludzkiego... Obraz ycia ipracy ludzi
wykluczonych, s.7478); materiay dodatkowe (karta pracy nr 12), reprodukcja obrazu M.Sironiego Pejza miejski
zkominami.
Przebieg lekcji:
1. Wprowadzenie do zaj lekcyjnych: omwienie negatywnych aspektw przemian spoeczno-cywilizacyjnych wdo-
bie pozytywizmu. Uczniowie przypominaj podstawowe cele izaoenia programu spoecznego tzw. pozytywizmu
warszawskiego, wskazujc na przejawy mylenia utopijnego (np.: idealistyczna koncepcja pastwa jako struktury
przypominajcej ywy organizm). Negatywne aspekty rozwoju cywilizacyjnego w2. poowie XIX w., np.: przelud-
nienie miast, wzrost bezrobocia, nasilone wystpowanie problemw spoecznych (np.: alkoholizm, prostytucja,
przestpczo), konflikt midzy pracownikami aposiadaczami itd.
2. Zapoznanie si zfragmentami powieci S.eromskiego Ludzie bezdomni (podrcznik, s.7577). Po przeczytaniu
fragmentw utworu uczniowie okrelaj zbienoci midzy nimi aplastyczn wizj miasta ukazan przez M.Siro-
niego (por. podrcznik, s.76).
Komentarz interpretacyjny:
monochromatyczno kompozycji eksponuje nastrj smutku, przygnbienia itd.,
specyficzny dobr barw (dominacja rozmaitych brudnych odcieni szaroci, brzu, czerni),
zgeometryzowane formy budynkw fabrycznych (monotonno krajobrazu fabrycznego),
brak postaci ludzi (dominacja form industrialnych nad elementem ludzkim),
dominacja form architektonicznych (brak elementw natury),
dzielnica fabryczna jako kamienna pustynia.
3. Interpretacja fragmentw powieci pod ktem problemw okrelonych wkarcie pracy. Uczniowie pracuj wtrzech
zespoach badawczych kady znich zajmuje si odmiennym aspektem rzeczywistoci robotniczej: grupa pierwsza
warunki ycia (pierwszy fragment); grupa druga warunki pracy wfabryce cygar (drugi fragment); grupa trzecia
warunki pracy wstalowni (trzeci fragment). Zapis wnioskw interpretacyjnych uatwia karta pracy nr12.
Przykadowe odpowiedzi:
a. grupa pierwsza warunki ycia (np.: nagromadzenie rozmaitych sklepw, straganw, sklepikw, przeludnienie, ze warunki sanitarne: ulica
jest rynsztokiem, cmentarny zapach; obecno mniejszoci ydowskiej, marazm / bierno mieszkacw, ludzie zachowuj si jak szalecy,
wariaci itd., nieludzkie warunki ycia niszcz psychik mieszkacw, wszechobecna bieda indza);
b. grupa druga warunki pracy wfabryce cygar (np.: ze warunki pracy: przeludniona sala, duchota, wszdzie unoszcy si py tytoniu; me-
chaniczna praca kobiet pracujcych przy zwijaniu cygar, praca ponad si iwytrzymao psychiczn kobiet, kobiety jako tania sia robocza);
c. grupa trzecia warunki pracy wstalowni (np.: huk / haas wydobywajcy si zmaszyn fabrycznych, praca wymagajca ogromnej siy
fizycznej przy obrbce metalu, praca jako walka zsiami natury / ywioem ognia, ar poncego elaza stalownia przypomina pieko).

R 4. Scharakteryzowanie poetyki opisw rodowisk proletariackich oraz okrelenie funkcji ich zastosowania. Zoono
problematyki zzakresu kreacji obrazu pracy wymaga poczenia trzech zespow uczniowie wsplnie okrelaj,
na czym polega poetyka naturalistyczna iekspresjonistyczna wzanalizowanych fragmentach, okrelaj funkcj
zastosowanych przez eromskiego konwencji.
Naturalizm Ekspresjonizm
Np.: Np.:
szczegowo opisu (np.: nagromadzenie wylicze rzeczownikw), sownictwo nacechowane pod wzgldem emocjonalnym (np.:
dokadno topograficzna, reportaowo (nazwy wasne), potga, cios, sia),
sownictwo nacechowane pod wzgldem emocjonalnym hiperbolizacja (np.: oguszajca potga),
(np.:rynsztok, fetor, wczy si), metaforyczno opisu (robotnik jako figura rycerza),
metaforyka animalistyczna (wskazujca analogie midzy ludmi kontrast (chudy robotnik dwign mot izacz uderza),
azwierztami, np.: mrowisko ydowskie), porwnania pracy do taca (np.: melodyjny ruch) itd.
czasowniki nazywajce czynnoci wykonywane przez robotnice,
skadnia wsprzdna (mechaniczno czynnoci) itd.
Funkcja: Funkcja:
ukazanie nieludzkich / skandalicznych warunkw ycia ipracy heroizacja wysiku pracownikw stalowni (por. motyw homo
warszawskiego proletariatu imniejszoci ydowskiej, faber),
poetyka protestu, wyraenie szacunku wstosunku do ludzi pracujcych,
eksponowanie brzydoty ycia miejskiego proletariatu. wskazanie na pikno pracy fizycznej wykonywanej przez czowieka.
Praca domowa:
Wska wpowieci S.eromskiego fragment, ktrego tematyka isposb przedstawienia koresponduje zobrazem
M.Sironiego. Okrel, na czym polega podobiestwo.


Temat: Mie, wykwintne, przyjemne sale [...] imieszkanie [...] puste jak psiarnia.
Idea domu ibezdomnoci
Zakres: podstawowy.
Cele lekcji:
opisanie mieszka idomw przedstawionych wpowieci oraz okrelenie ich funkcji wbudowaniu kreacji bohaterw;
wskazanie przyczyn bezdomnoci rnych bohaterw powieci.
metody pracy: wykad, metoda problemowa (analiza interpretacyjna tekstu literackiego).
Materiay dydaktyczne: podrcznik (lekcja 13. Mie, wykwintne, przyjemne sale [...] imieszkanie [...] puste jak psiarnia.
Idea domu ibezdomnoci); materiay dodatkowe (karta pracy nr13).
Przebieg lekcji:
1. Wprowadzenie do problematyki zaj lekcyjnych: omwienie zjawiska milieu jako jednego zelementw poetyki
realistycznej.
Np.:
technika milieu jako jeden zelementw poredniej charakterystyki postaci literackiej,
szczegowy opis przestrzeni jako wymg poetyki realistycznej 2. poowy XIX w.,
przypisanie przestrzeni znaczcych funkcji (odejcie od dekoracyjnej funkcji elementw przestrzeni),
technika milieu jako przejaw fascynacji socjologicznych epoki (miejsce charakteryzuje czowieka, ale ideterminuje to, kim jest itd.).
2. Interpretacja fragmentw powieci pod ktem zastosowania przez autora techniki milieu. Uczniowie, pracujc
wtrzech zespoach, charakteryzuj przestrzenie zamieszkiwane przez T.Judyma, in. Korzeckiego oraz opisuj
marzenia J.Podborskiej zwizane zposiadaniem wasnego domu.
Sugestie interpretacyjne:
Charakterystyka przestrzeni: Charakterystyka postaci:

Fragment 1: Np.:
cisowskie mieszkanie T.Judyma (apartamencik), fascynacja luksusem (uleganie pokusie komfortowego
dwie ogromne sale znajdujce si na parterze starego zamku (obszerne ycia),
mieszkanie), preferowanie wygodnego trybu ycia,
lady dawnego bogactwa widoczne wwyposaeniu wntrza (np.: ciany fascynacja zmysowym piknem ycia (wraliwo
wyoone makatami, pikne boazerie, zocone gzymsy itd.), napikno),
pikno elementw architektonicznych (np.: filigran krlewskiego stylu), somatyczno (zmysowa atmosfera gabinetu).
komfort (kominek, wygodne sprzty),
portrety kobiet (umiech widoczny na ich obliczach, odsonite ramiona).
Fragment 2: Np.:
mieszkanie Korzeckiego, skromno,
due, ale puste mieszkanie (jak psiarnia), funkcjonalno,
spartaskie wyposaenie (w mieszkaniu znajduj si tylko niezbdne ascetyczno (spartasko),
sprzty), tajemniczo (enigmatyczno),
ubogie wyposaenie apartamentu oferowanego Judymowi, pogarda dla dbr materialnych.
ograniczenie wyposaenia mieszkania do minimum,
wntrze bez tosamoci.

Charakterystyka przestrzeni: Charakterystyka postaci:

Fragment 3: Np.:
wymarzone mieszkanie Joanny, skromno,
odrzucenie elementw wiadczcych ozbytku, luksusie, wraliwo na pikno zwykych przedmiotw,
mieszkanie pene prostych sprztw, szacunek dla pracy ludzkich rk,
pikno prostoty wyposaenia mieszkania, mieszkanie jako ucielenienie marze okresie bez-
przedmioty stworzone zniepotrzebnej materii. domnoci
3. Opracowanie zakresu znaczeniowego pl wyrazowych poj bezdomno, dom (skojarzenia uczniw).

Przykadowy zapis na tablicy:
ALIENACJA BIEDA
ZAGUBIENIE BEZDOMNO SAMOTNO
MIER ODRZUCENIE SPOECZNE
4. Omwienie znaczenia aspektw przestrzennych wutworze S.eromskiego wkontekcie tytuu utworu. Uczniowie okre-
laj, do ilu bohaterw powieci mona odnie kategori bezdomnoci, wyjaniaj, na czym polega ten stan wich yciu.
Np.:
T. Judym konieczno opuszczenia ojca / wychowywanie przez znienawidzon ciotk, nieustanne wynajmowanie mieszka (Pary, Warsza-
wa, Cisy itd.), trudnoci wnawizywaniu kontaktw zwsppracownikami,
J. Podborska sieroctwo, konieczno opuszczenia rodzinnego domu, zamieszkiwanie na pensjach, nieustanne poszukiwanie pracy zarobko-
wej, podrowanie razem zpracodawcami;
bracia J.Podborskiej ycie poza krajem, zdala od siostry / rodziny, konieczno przebywania na zesaniu (Wacaw),
in. Korzecki dekadenckie poczucie bezsensownoci ludzkiego ycia,
rodzina W.Judyma bieda rodziny proletariackiej zmuszajca do opuszczenia rodzinnego miasta, emigracja zarobkowa,
mieszkacy warszawskiej dzielnicy biedy nieludzkie warunki ycia.
Uporzdkowanie informacji uwzgldniajcej dosowny imetaforyczny sens formuy bezdomnoci (karta pracy nr 13):
Oblicza bezdomnoci:
Sens dosowny aspekt przestrzenny: Sens metaforyczny aspekt emocjonalny, spoeczny, wiato-
pogldowy iin.:
Tomasz Judym
nieustanne zmienianie miejsca zamieszkania spowodowane przez Judym jako czowiek wykorzeniony;
zoon sytuacj wdziecistwie (przeprowadzka zrodzinnego bezdomno Judyma jako wynik awansu spoecznego (trudnoci wod-
domu do ciotki) oraz poszukiwanie staego miejsca pracy / utrat nalezieniu si wrodowisku inteligenckim oraz wsferach wyszych);
posad (Warszawa Cisy Dbrowa) bezdomno jako wiadomy wybr bohatera (zaoenie rodziny
jako zagroenie dla moliwoci realizacji planw zawodowych).
Wiktor Judym
opuszczenie kraju spowodowane przez bied indz ycia pro- samotno (poczucie odrzucenia przez brata, ktremu udao si
letariackiego (emigracja zarobkowa) oraz socjalistyczne pogldy zdoby wyksztacenie izawd przynoszcy presti spoeczny);
(utrata pracy)

Oblicza bezdomnoci:
Joanna Podborska
konieczno opuszczenia domu spowodowana trudn sytuacj sieroctwo, tsknota za brami;
rodzinn (zuboenie), samotno kobiety wspoeczestwie stanowionym przez wadz
specyfika pracy (posada prywatnej nauczycielki jako praca zmu- mczyzn;
szajca Joann do cigych podry). samotno Joanny jako wynik odrzucenia przez Tomasza.
Wacaw Podborski
konieczno opuszczenia kraju wwyniku dziaalnoci wopozycji tsknota za blisk rodzin,
politycznej (zesanie na Sybir) samotna mier na zesaniu zdala od ukochanej rodziny.
Les-Leszczykowski
konieczno opuszczenia kraju po wziciu udziau wpowstaniu samotno emigranta, ktry nie ma moliwoci powrotu do
styczniowym (ucieczka emigracja polityczna) ojczyzny zpowodw politycznych
in. Korzecki
czowiek bez biografii (nie wiadomo skd pochodzi, dokd samotno egzystencjalna bohatera jako przejaw jego nadwrali-
zmierza) woci emocjonalnej, postawy dekadenckiej (tajemnicze samobj-
stwo jako prba ucieczki od poczucia bezsensu)
5. Atrybuty bezdomnoci wpowieci S.eromskiego. Uczniowie okrelaj wykadniki bezdomnoci, biorc pod
uwag metaforyczne aspekty tytuowego sformuowania (np.: bezdomno manifestuje si za pomoc: biedy,
ndzy, nieludzkich warunkw egzystencji, bezrobocia, sieroctwa, samotnoci, niemonoci znalezienia dla siebie
miejsca wprzestrzeni spoecznej, zagubienia egzystencjalnego, poczucia tragizmu itd.).
6. Psychologiczne aspekty bezdomnoci wodniesieniu do gwnego bohatera. Uczniowie, odwoujc si do treci
powieci, gromadz informacje na temat domw Tomasza Judyma. Na podstawie zgromadzonych informacji
formuuj wnioski odnoszce si do gwnego bohatera.
Np.:
wspomnienie domu rodzinnego (np.: proletariacka kamienica przy ul. Ciepej, poczucie faszywego wstydu, rodzinna suterena znajdowaa si
wpiwnicach kamienicy kwany chd odepchn go stamtd, poddasze przypominajce trumn);
mieszkanie ciotki (np.: Do dzi pamitam ten dom, te schody kuchenne! Ile ja tam cierpie... por. sens sw Judyma wtrakcie rozmowy
zbratem);
mieszkanie paryskie (np.: Wowej chwili stao jego puste kawalerskie mieszkanie [...], gdzie od roku nocowa, imierzio go pustka tych cian,
banalnoci sprztw... por. sens refleksji bohatera wodniesieniu do mieszkania wynajmowanego we Francji);
warszawskie lokum Judyma (kamienica przy ul. Dugiej, mieszkanie zamienione na lecznic);
mieszkanie wCisach (por. fragment zamieszczony wpodrczniku luksusowy gabinet przypominajcy wytworny salon);
Wnioski:
dla Judyma pojcie domu zyskuje negatywne konotacje ze wzgldu na traumatyczne przeycia zdziecistwa, wkontekcie epizodu ci-
sowskiego dom staje si tosamy zskrywanymi hedonistycznymi pragnieniami bohatera, ktre uniemoliwiaj mu realizacj ambitnego
programu spoecznego);
odrzucenie domu jest wiadomym wyborem nowoytnego apostoa opierajcego si pokusom dostatniego ycia (scena finaowa utworu);
wybr bezdomnoci jest wiadomy, ale wynika rwnie zpodwiadomych lkw Judyma.
7. Uczniowie interpretuj sens tytuu powieci eromskiego wodniesieniu do jego problematyki, zwracajc uwag na
wieloaspektowo motywu bezdomnoci.
Praca domowa:
Opisz wygld salonu doktora Czernisza iwntrze willi dyrektora Kalinowicza. Wska, co czy te opisy iwacicieli
tych domw.


Temat: Sowo tajemnicze zawierajce sens ycia... Symbole wyborw moralnych
bohaterw powieci eromskiego
Zakres: podstawowy.
Cele lekcji:
opisanie dzie sztuki przedstawionych wpierwszym rozdziale powieci;
scharakteryzowanie postaw symbolizowanych przez Wenus zMilo irybaka;
zinterpretowanie symbolu rozdartej sosny wostatnim rozdziale powieci;
objanienie, wjaki sposb Wenus zMilo irybak wi si zproblematyk spoeczn imoraln poruszan wutworze.
metody pracy: wykad aktywizujcy, metoda problemowa (analiza interpretacyjna tekstu literackiego).
Materiay dydaktyczne: podrcznik (lekcja 14.: Sowo tajemnicze zawierajce sens ycia... Symbole wyborw moral-
nych bohaterw powieci eromskiego, s.8387); materiay dodatkowe (karta pracy nr 14).
Przebieg lekcji:
1. Wprowadzenie do problematyki zaj lekcyjnych. Omwienie podobiestw irnic midzy alegori asymbolem1.
Wskazanie na powie modernistyczn jako konstrukcj literack ocharakterze synkretycznym (tu: elementy poetyki
realistycznej, naturalistycznej wzbogacone orozwizania typowe dla konwencji poetyckich przeomu XIX iXXw.:
operowanie metafor, sugesti, niedomwieniem, symbolem itd.).
Alegoria Symbol
Np.: Np.:
znaczenie mona przeoy na opis narracyjny; znaczenie jest nieuchwytne;
znaczenie jest czytelne dla okrelonej zbiorowoci (por. konwen- sens symbolu kryje treci indywidualne;
cja / tradycja); niejednoznaczno ukrytego sensu;
jednoznaczno, precyzyjno znaczenia; znaczenie symbolu jest oparte na szeregu analogii, ukrytych
peni funkcj dydaktyczn (pedagogiczn). porwna;
symbol nazywa to, czego nie mona nazwa za pomoc elemen-
tw jzyka naturalnego.
2. Wstpny opis dzie sztuki przedstawionych wpowieci. Uczniowie opisuj antyczn rzeb Wenus oraz obraz
P.Puvis de Chavannesa Biedny rybak, wykorzystujc zamieszczone wpodrczniku reprodukcje. Refleksje uczniw
powinny stanowi punkt wyjcia do uchwycenia specyfiki modernistycznego sposobu opisywania dzie sztuki.
Modernistyczne przeywanie sztuki jest jedn ze specyficznych cech obyczajowoci artystycznej epoki. Twrcy przeomu XIX iXX w. traktuj
dziea sztuki jako pretekst do snucia refleksji prezentujcych subiektywny strumie wiadomoci poznajcego ja. Wtym sensie rni si on od
naukowego podejcia do opisu wytworw kultury, charakterystycznego dla estetyki 2. poowy XIX w. Modernistyczny opis dziea sztuki staje si
okazj do zaprezentowania tego, co kryje si wwiadomoci i/ lub podwiadomoci opisujcego ja.
3. Interpretacja fragmentw utworu. Okrelenie specyfiki patrzenia na dziea sztuki bohaterw powieci (np.: su-
biektywizacja, refleksyjno, odtwarzanie wygldu dziea sztuki zpamici / podwiadomoci, emocjonalno
itd.). Uczniowie, pracujc w dwch zespoach, charakteryzuj opisane przez eromskiego dziea sztuki
(karta pracy nr14).
1
Por. M.Podraza-Kwiatkowska, Symbolizm isymbolika wpoezji Modej Polski, Krakw 2001, s.1545.

Wenus zMilo Biedny rybak

Np.: Np.:
antyczna rzeba ukazujca bogini mioci, obraz francuskiego malarza z2. poowy XIX w. (sztuka wspcze-
posg wykonany zbiaego marmuru, sna),
rzeba owyjtkowej piknoci, specyficzna paleta barw (szczeglna rozwiewno barw),
realistyczno, szczegowo ukazania postaci Wenus, ascetyczno rodkw ekspresji (prostota),
mylca brya kamienia, centraln postaci ptna jest chudy czowiek, antropoid, wy-
szczegy twarzy Wenus: zmarszczone brwi, zmarszczone czoo, twr przedmie wielkiej stolicy,
przenikliwy wzrok, tajemniczy umiech, spite wosy itd.; bohater przypomina bezdomnego, zabiedzonego ndzarza,
filigranowo antycznej figury, bohater przeraajcym produktem ludzkoci,
brakujce rce defektem nieumniejszajcym pikna antycznej tajemniczo spojrzenia bohatera (tu: oczy jego [...] widz kade-
rzebie. go czowieka).
4. Odczytanie warstwy symbolicznej opisw dzie sztuki. Uczniowie okrelaj, jakie treci symboliczne zostay ukryte
wopisach rzeby Wenus zMilo iobrazu Biedny rybak. Dotarcie do sensw symbolicznych uatwia wiczenie polega-
jce na wyodrbnieniu zopisu rzeczownikw abstrakcyjnych (np.: nazywajcych wartoci etyczne, estetyczne itd.).
Wenus Rybak
Np.: Np.:
pikno krzywda
uwielbienie haba
mio wspczucie, ktrego nie ma
uczestnictwo wolnego ducha iwolnego ciaa
zachwyt
marzenia pierwszej mioci
westchnienie
pikno cielesne (pikno poznawane za pomoc zmysw); ndza, bieda;

wolna, beztroska mio; brzydota (fizyczna degradacja);
czerpanie rozkoszy ze zmysowego obcowania ze wiatem; niezawiniona krzywda;
wolno; obojtno na ludzkie cierpienie;
ycie zgodne zinstynktem (z natur); zo wspczesnego wiata (wyzysk)
wraliwo na pikno fizyczne.
AMOR CARITAS
5. Okrelenie funkcji dzie sztuki wkontekcie problematyki powieci S.eromskiego. Uczniowie wyjaniaj, na ile
fakt pojawienia si Wenus zMilo iBiednego rybaka wpierwszym rozdziale powieci jest istotny dla problematyki
utworu / losw gwnego bohatera.
Np.:
dziea sztuki zapowiadaj problematyk utworu (np.: poszukiwanie wartoci wkontekcie wyboru drogi ycia przez T.Judyma);
zarysowanie sytuacji wyboru (np.: konieczno dokonania wyboru midzy sfer Amor aposannictwem Caritas);
zobrazowanie tragizmu sytuacji gwnego bohatera (por. motyw rozdarcia wewntrznego Judyma);
opis dzie jako element charakterystyki bohatera (np.: wraliwo na uroki ycia, poczucie odpowiedzialnoci za zo wiata itd.).

6. Symbolika rozdartej sosny. Uczniowie okrelaj funkcj motywu rozdartej sosny wkontekcie symboli przywoanych
przez eromskiego wpierwszym rozdziale powieci (tu: klamra kompozycyjna); odczytuj warto symboliczn
obrazu drzewa1.
Np.:
drzewo wiszce nad kopalnianym wyrobiskiem krzy
karowato sosny brzydota
rozdarcie sosny przez rozpad osuwiska sytuacja tragiczna
pie przypominajcy istot ludzk wbit na pal cierpienie
powykrcane korzenie ikonary sosny cierpienie
pie pokryty krwawymi kroplami ywicy ofiara (Chrystusa / apostoa / Judyma)
zachowanie Judyma (rzuci si na wznak) lubowanie (wejcie na drog naladownictwa Chrystusa)
Praca domowa:
Odwoujc si do treci powieci S.eromskiego, przywoaj inne symbole, ktre koresponduj zrzeb Wenus zMilo
iobrazem Biedny rybak.
1
Por. M.Popiel, Oblicza wzniosoci. Estetyka powieci modopolskiej, Krakw 2003, s.105.


Temat: Ten dug przeklty... Sd nad Tomaszem Judymem
Zakres: podstawowy.
Cele lekcji:
omwienie konfliktu midzy Judymem awarszawskimi lekarzami (przywoanie argumentw obu stron);
wskazanie cech romantycznych ipozytywistycznych wkreacji bohatera;
prba okrelenia specyfiki bohatera eromskiego na tle wiatopogldu romantycznego ipozytywistycznego.
formy pracy: indywidualna, grupowa, zbiorowa;
metody pracy: rozmowa dydaktyczna, metoda problemowa (analiza interpretacyjna teksty literackiego).
Materiay dydaktyczne: podrcznik (lekcja 15.: Ten dug przeklty... Sd nad Tomaszem Judymem, s.8889); mate-
riay dodatkowe (karta pracy nr15).
Przebieg lekcji:
1. Wstpna rozmowa zuczniami na temat postawy yciowej gwnego bohatera Ludzi bezdomnych. Refleksje uczniw
powinny stanowi prb uchwycenia uniwersalnoci / anachronicznoci (?) przedstawionej przez eromskiego
problematyki (np.: dobrym rozwizaniem jest rozpoczcie rozmowy zuczniami od problemu etyki zawodowej le-
karzy, nauczycieli itd., interpretowania niektrych zawodw przez pryzmat posannictwa spoecznego itp.). Przy-
pomnienie pojcia etosu zawodowego.
2. Wstpne rozpoznanie fragmentu utworu. Uczniowie redaguj robocz wersj tzw. wstpnego rozpoznania wskaza-
nego przez nauczyciela fragmentu powieci eromskiego.
Np.:
fragment przedstawiajcy odczyt dr. Judyma ma miejsce po jego powrocie zParya;
Judym jako mody lekarz, znajdujcy si uprogu kariery, chce zaprezentowa swoje spostrzeenia na temat stanu higieny wstolicy Francji;
propozycja odczytu jest dla modego lekarza nobilitacj, wyrnieniem itp.;
odczyt sta si okazj do zaprezentowania radykalnego programu spoecznego (manifestu zawodowego);
fragment ma charakter narracyjny (perspektywa Judyma), dialog konfrontuje pogldy bohaterw (dynamizuje sytuacj itp.).
3. Interpretacja fragmentu. Uczniowie, pracujc wdwch zespoach, gromadz informacje na temat pogldw Judy-
ma zaprezentowanych wtrakcie odczytu udr. Czernisza (grupa pierwsza) oraz zarzutw stawianych bohaterowi
przez rodowisko warszawskich medykw (grupa druga). Praca uczniw polega na zgromadzeniu argumentw
stron konfliktu wkontekcie podanych tez (karta pracy nr15).
Przykadowe interpretacje:
Tomasz Judym Warszawscy lekarze

a. bieda jako zjawisko spoeczne:
Np.: Np.:
nieludzkie warunki ycia wparyskiej noclegowni oraz wdzielnicy biedy; zaangaowanie rzdu francuskiego wwalk zpatologiami
obojtno mieszkacw Parya wobec biedy ipatologii spoecznych; spoecznymi (np.: przekazywanie duych sum pieninych na
system pomocy spoecznej generuje patologie (np.: prostytucja, organizowanie pomocy spoecznej);
narkomania ialkoholizm wrd mieszkacw noclegowni); bieda indza istniej wkrajach zamoniejszych ni Polska.
ndza codziennego ycia warszawskiej biedoty oraz chopw miesz-
kajcych na prowincji.
Wniosek system pomocy spoecznej jest niefunkcjonalny Wniosek istnienie patologii jest wpisane wstruktur kade-
go spoeczestwa

Tomasz Judym Warszawscy lekarze

b. postawa lekarzy wobec patologii spoecznych:
Np.: Np.:
lekarze nie interesuj si losem ludzi biednych; leczenie nie polega na filantropii;
lekarze su mamonie; lekarze aktywnie uczestnicz worganizowanych przedsiwzi-
lekarze nie wykorzystuj caego potencjau intelektualnego wwalce ciach filantropijnych (np.: organizowanie wystaw higienicznych,
zpatologiami spoecznymi; urzdzanie przytukw, fundowanie kpieli dla ludu itd.);
lekarze nie walcz zprzyczynami chorb (ich dziaania s pozorne moliwoci lekarzy wwalce zpatologiami s ograniczone.
ibezsensowne).
Wniosek lekarze s obojtni na problemy istniejce wspoeczestwie Wniosek lekarze s zaangaowani wprac
c. etos zawodowy:
Np.: Np.:
bezkompromisowo dziaa; zawd lekarza sposobem na utrzymanie rodziny;
nieustpliwo wwalce ze zem spoecznym; sensem pracy lekarza jest leczenie chorych (a nie angaowanie
przekonanie owyjtkowoci zawodu; si wkonflikty midzy pracodawc apracownikiem).
traktowanie zawodu jako misji (apostoowania potrzebujcym);
radykalizm etyczny;
wiadome wykorzystanie wadzy wynikajcej zwyjtkowoci zawodu.
Wniosek zawd lekarza jest wyjtkowy, wzwizku ztym zobo- Wniosek zawd lekarza jest tak sam profesj jak kada
wizuje do posannictwa wobec najsabszych inna
4. Wnioski. Wramach podsumowania uczniowie okrelaj, na ile bohater eromskiego przypomina bohaterw ro-
mantycznych, ana ile pozytywistycznych. Sformuowanie wnioskw uatwia przywoanie stereotypowych cech
znanych bohaterw literatury XIX w.
Odczytywanie kreacji Judyma wodniesieniu do cech romantycznych ipozytywistycznych jest rozwizaniem wysoce konwencjonalnym
wpraktyce polonistycznej. We wspczesnych interpretacjach podejmuje si wtek oryginalnoci kreacji tego bohatera wstosunku do postaci
dzie A.Mickiewicza, J.Sowackiego czy B.Prusa. Dzisiejsze rozpoznania literackiej antropologii S.eromskiego eksponuj znaczenie elementw
socjalistycznych (np. I.Maciejewska wprost mwi oliterackich narodzinach nowego czowieka, wskazujc zwizki tez Judyma zradykalizmem
publicystyki socjalistycznej 2. poowy XIX w.) albo kategori tragizmu egzystencjalnego (np. M.Popiel rozpatruje losy bohatera wkategoriach
fatum, tragicznych wyborw, tragedii losu itd.)1.
Tomasz Judym jako romantyk: Tomasz Judym jako pozytywista:

Np.: Np.:
indywidualizm (poczucie wyjtkowoci, nieprzecitnoci wrela- typowo biografii (proletariackie dziecko zdobywajce wykszta-
cjach zinnymi np.: warszawskimi lekarzami); cenie dziki przypadkowi);
prometeizm (definiowanie zawodu lekarza jako apostoowania spoecznikostwo (rozumienie zawodu lekarza wkategoriach
biednym, potrzebujcym itd.); pozytywistycznego utylitaryzmu);
emocjonalno (podejmowanie decyzji pod wpywem gwatow- solidaryzm spoeczny (idea pracy upodstaw);
nych emocji por. motyw dajmonionu); pragmatyzm (referat jako prezentacja planu dziaania);
aktywizm / wola czynu (bezkompromisowa wola dziaania, nawet zwizek ztezami socjalistycznymi (np.: walka oreformy za pomo-
kosztem relacji zinnymi ludmi). c strajku, lekarz jako przywdca rebelii spoecznej).
Praca domowa:
Odwoujc si do treci powieci S.eromskiego, wska, na czym polegaj jej zwizki ztezami socjalistycznymi.
1
Por. S.eromski, Ludzie bezdomni, oprac. I.Maciejewska, Wrocaw 1991; M.Popiel, Oblicza wzniosoci. Estetyka powieci modo-
polskiej, Krakw 2003.


Temat: Rachuj no si, zaski swej, ze sowami! Agresja iprzemoc wjzyku
Zakres: podstawowy.
Cele lekcji:
okrelenie zakresu zainteresowa pragmatyki jzykowej;
zaprezentowanie przyczyn sporu midzy Judymem aadministratorem zakadu leczniczego wCisach;
okrelenie intencji wypowiedzi Judyma we fragmencie powieci;
wypisanie ztekstu obraliwych okrele rozmwcw uytych przez Judyma;
objanienie znaczenia frazeologizmu stanowicego tytu rozdziau powieci.
formy pracy: wykad aktywizujcy, metoda problemowa (analiza ksztatu jzykowego fragmentu tekstu metod ak-
tw mowy);
metody pracy: indywidualna, grupowa.
Materiay dydaktyczne: podrcznik (lekcja 16.: Rachuj no si, zaski swej, ze sowami! Agresja iprzemoc wjzyku,
Przebieg lekcji:
1. Wprowadzenie do problematyki zaj lekcyjnych. Nauczyciel omawia typologi aktw mowy, podajc przykady
konstatacji (twierdze) oraz performatywnych aktw mowy (performatyww, wypowiedzi sprawczych).
Np.:
akt mowy jako dziaanie ocharakterze werbalnym lub pozawerbalnym majce okrelony cel oraz zamierzone przez nadawc skutki;
konstatacje jako typ wypowiedzi podlegajcych kryterium prawdziwoci (np.: wieci soce, Warszawa jest stolic Francji);
performatywy jako akty mowy niepoddajce si ocenie ze wzgldu na kryterium prawdy faszu (np.: sowa ksidza wsakramencie chrztu).
2. Charakterystyka bezporednich iporednich aktw mowy. Nauczyciel, przywoujc konkretne przykady, omawia
zjawisko porednich aktw mowy.
Zasadniczo wobrbie aktw mowy mona wyodrbni dwie strategie komunikacyjne: jedna znich charakteryzuje si tym, e nadawca przeka-
zuje informacje (sensy, intencje itd.) wprost, za pomoc kodu jzykowego; druga strategia polega na przekazywaniu tych informacji wsposb
niekonwencjonalny, ukryty, zrozumienie komunikatu wymaga wtakim wypadku od odbiorcy odczytania wypowiedzi wszerszym kontekcie
sytuacyjnym. To proste rozrnienie pozwala na wyodrbnienie bezporednich aktw mowy (np.: Prosz Ci, przyjed do nas na wakacje) obok
aktw porednich (np.: Co robisz wwakacje?).
3. Omwienie kategorii skutecznoci (fortunnoci). Podajc konkretne przykady rozmaitych aktw mowy, nauczyciel wy-
jania istot skutecznoci (np.: Co robisz wwakacje? zainteresowanie rozmwcy, przyjcie zaproszenia na wakacje itd.).
Np.:
skuteczno aktu mowy przejawia si wdoprowadzeniu do osignicia przez nadawc zamierzonego celu za pomoc komunikatu werbalnego
/ niewerbalnego;
skuteczno aktu mowy wynika zszeregu skadnikw (np.: okolicznoci zewntrzne, osoba nadawcy, specyficzna procedura sowna itd.).
4. Analiza przykadowego aktu mowy. Propozycja grafu:
Intencja Zamierzony przez nadawc
Nadawca Dobr rodkw jzykowych Skutek
Cel Niezamierzony przez nadawc

Proponujemy zanalizowa mechanizm aktu mowy na przykadzie konkretnej wypowiedzi (np.: Czy zechciaby
Pan otworzy okno?; Jak tu parno igorco! jako sowa wypowiedziane wprzedziale kolejowym; Otwrz okno,
prosz! itd.).
5. Interpretacja fragmentu powieci S.eromskiego zwykorzystaniem metodologii aktw mowy. Uczniowie zapozna-
j si zfragmentem powieci (podrcznik s.9192). Redaguj wstpne rozpoznanie fragmentu, biorc pod uwag
tytu rozdziau, zktrego pochodzi wskazany fragment.
Np.:
znaczcy charakter tytuu rozdziau wkontekcie zachowania gwnego bohatera (por. szewska pasja gwatowna, niepohamowana zo;
wcieko; furia);
fragment przedstawia jeden zepizodw majcych miejsce wCisach (konflikt midzy Judymem adyrektorem zakadu leczniczego),
narracyjno-dialogowy charakter fragmentu (mowa pozornie zalena ukazujca perspektyw wzburzonego Judyma, dialog jako konfrontacja
bohaterw zobrazowanie ktni);
dramatyzm sceny osignity za pomoc wprowadzenia sownictwa nazywajcego gwatowne emocje, relacje midzy uczestnikami sporu
(np.:wszystko kipiao wnim, zapyta tonem zimnym izdradzajcym gniew, mwi dobitnie, zamia si szyderczo itd.).
W dalszej czci lekcji charakteryzuj strategi komunikacyjn zastosowan przez Judyma wkontekcie typolo-
gii aktw mowy (por. polecenia w podrczniku). Redaguj uporzdkowane odpowiedzi, wykorzystujc
kart pracy nr16.
Sugerowane odpowiedzi:
Intencja Cele rodki werbalne Skutki dziaania
Akapit 4.: pytanie (Co panowie robi tutaj?) uzyskanie odpowiedzi

zdemaskowanie zarzdcw powtrzenie (Tak, widz widz...)
uzdrowiska,
odkrycie prawdy odziaaniach
zarzdu
proba ozaprzestanie zatruwania wody wstawach
Akapit 5.: sownictwo negatywnie warto- negatywna reakcja emocjonalna

(szlachetne intencje lekarza spoecznika)
zwrcenie uwagi na absurdalno ciujce iopisujce (blaga, rekla- Wglichowskiego

dziaa zakadu leczniczego ma, gupota histeryczek)
Akapit 6.: sownictwo wyraajce nega- emocjonalna reakcja Krzywosda,

wyraenie oburzenia tywny stosunek nadawcy do ktry poczu si obraony
innej osoby (ac. argumentum
adpersonam), uywanie okrele
poniajcych, obraliwych, pogar-
dliwych (totumfacki)
Akapit 9.: ironia ukazujca absurdalno obojtno wobec sprzeciwu

zaprotestowanie wobec dziaa realiw uzdrowiska, ktre truje Judyma
dyrekcji uzdrowiska okolicznych mieszkacw (niech
pij mu znaszego stawu)
czasownik performatywny
(jakategorycznie protestuj!)

6. Wnioski. Uczniowie, formuujc wnioski podsumowujce zajcia lekcyjne, oceniaj sowne zachowania Judyma
wkontekcie teorii aktw mowy.
Np.:
szlachetne intencje bohatera zostay wypaczone przez sposb ich sformuowania (zwerbalizowania);
cele stawiane przez bohatera wwikszoci maj charakter emocjonalny (Judym skupia si na wyraeniu swojego wzburzenia, anie na racjonal-
nym argumentowaniu sprzeciwu);
rodki werbalne dobierane przez Judyma wyraaj wzburzenie, ironiczny stosunek do rozmwcy, s rdem nieporozumie konfliktu;
nieodpowiednie rodki jzykowe zastosowane przez Judyma wtrakcie sporu s rdem agresji jzykowej obu stron konfliktu, aostatecznie
groteskowego rozwizania siowego (wrzucenie Krzywosda do rowu ze szlamem);
konsekwencj konfliktu jest utrata pracy przez Judyma.
Praca domowa:
W wybranej publikacji medialnej (radiowej lub telewizyjnej) znajd przykad wypowiedzi agresywnej iokrel, wjaki
sposb wyraa si wniej przemoc.

Scenariusz lekcji 17. (wariant)

Temat: Modernistyczne -izmy impresjonizm i symbolizm w poezji Jana Kasprowicza
Cele lekcji:
powtrzenie wiadomoci na temat impresjonizmu;
wskazanie istoty symbolizmu jako prdu artystycznego Modej Polski.
metody pracy: praca z tekstem, analiza dziea sztuki, notatka nielinearna.
Materiay dydaktyczne: podrcznik (lekcja 17.: Zatopion w szum, krzak dzikiej ry... Symbolizm w poezji modopol-
skiej s. 9498); CD-Extra Zrozumie tekst... kl. 2 (Dodatkowe ilustracje Modernizm: C. Monet Stogi w kocu lata,
poranek; Stogi w kocu lata, wieczr); materiay dodatkowe (karty pracy nr 17, 18).
Przebieg lekcji:
1. Nauczyciel rozpoczyna lekcj od stworzenia sytuacji problemowej: prezentuje uczniom dwa obrazy Claudee Mo-
neta, przedstawiajce stogi siana w rnych porach dnia (CD-Extra), oraz odczytuje dwa sonety Jana Kasprowicza
z cyklu Krzak dzikiej ry drugi (podrcznik, s. 96) i czwarty (karta pracy nr 17). Prosi uczniw o okrelenie zamy-
su artystycznego, czcego dzieo malarskie i poetyckie (ukazanie tego samego pejzau w rnych porach dnia).
Nastpnie uczniowie porwnuj krajobraz przedstawiony na obrazach Moneta, wskazujc rnice w palecie barw-
nej oraz w ukadzie wiate i cieni.
2. Nauczyciel podaje temat lekcji oraz okrela jej cel, przypomina o wieloci kierunkw artystycznych w sztuce mo-
dernizmu. Rozdaje uczniom schemat mapy myli (karta pracy nr 18) i poleca jego uzupenienie o cytaty z dwch
sonetw Kasprowicza.
poczenie wrae zmysowych poczenie wrae zmysowych

wilgotna (wilgna) biel cichy powiew
dotyk
barwy wiewne fale, hal mikki such
niebieski kryszta, bladobkitne aksamit szumna siklawa, echowe
fale, pas srebrnolity, bkit, sycha grania, nie z tego
seledyn wiat dwiki
Jan Kasprowicz
Krzak dzikiej ry
nastrj gra wiate i cieni
id wzdychania, ale, soce lni, wiatoci stay si
rozalenia, tajemnicze, granity, w socu ponie, biel
wch
dziwne lki byszczy
zi zapachniay
wiee pki

3. Po wykonaniu wiczenia uczniowie charakteryzuj pejza opisany w wierszach:

technika impresjonistyczna,
zmienno pejzau, uzaleniona od natenia wiata sonecznego,
odmienne barwy i dwiki w rnych porach dnia (bkit seledyn; gono siklawy niemal niesyszalne, tajemnicze echa),
nastrj zadumy, nieokrelonego smutku i lku, nasilajcy si z nadejciem wieczoru (pejza mentalny),
dowiadczanie natury wszystkimi zmysami (poczenie wrae zmysowych).
4. Uczniowie czytaj wykad w podrczniku dotyczcy porwnania symbolu i alegorii (s. 9495) oraz podaj wasne
przykady obu figur. Nastpnie charakteryzuj sonety Kasprowicza jako utwory symboliczne na podstawie polece
do tekstu (wiczenia 3.7., s. 9798).
Praca domowa:
Praca domowa, s. 98 w podrczniku.
Uwagi do lekcji
W przeciwiestwie do poprzedniej, lekcja moe by przeprowadzona rwnie w sabszej klasie. W obecnym ksztacie
jest przeznaczona dla uczniw, ktrzy zdobyli ju podstawow wiedz na temat impresjonizmu jako kierunku arty-
stycznego. Gdyby jednak ze wzgldu na brak czasu, byy to jedyne zajcia powicone tej problematyce, mona roz-
pocz je od zapoznania uczniw z podrcznikowym wykadem na temat impresjonizmu (s. 6366) oraz nieco bar-
dziej szczegowej analizy dziea plastycznego.


Temat: Wten letni tak pikny poranek... Brzydota wpoezji isztuce
Cele lekcji:
odczytanie uniwersalnego sensu poetyckiej refleksji na temat pikna ibrzydoty;
zanalizowanie jzyka poetyckiego jako strategii prowokacji estetycznej;
opisanie specyfiki poetyki turpistycznej;
okrelenie funkcji opisu brzydoty wtekcie literackim.
formy pracy: grupowa;
metody pracy: wykad aktywizujcy, metoda problemowa (analiza interpretacyjna tekstu literackiego).
Materiay dydaktyczne: podrcznik (lekcja 18.: Wten letni tak pikny poranek... Brzydota wpoezji isztuce, s.99103);
materiay dodatkowe (karta pracy nr19).
Przebieg lekcji:
1. Wprowadzenie do zaj lekcyjnych. Przedstawienie postaci Ch. Baudelairea oraz omwienie przeomowego zna-
czenia jego twrczoci literackiej na tle europejskim.
Np.:
uwaany za prekursora poezji symbolicznej (ale iostatniego romantyka, patrona modernistw),
pokoleniowo naley do twrcw przeomu estetycznego (ten sam rocznik co C.Norwid, ale i G.Flaubert),
w latach 40. XIX w. zblia si do artystw, ktrzy przez krytyk uznawani s za prekursorw sztuki awangardowej (np.: G.Courbet, G.Flaubert iin.),
pote maudit poeta przeklty (kontrowersyjne zachowanie prowokujce opini publiczn, np.: konflikt zrodzin, rozpusta, narkotyki, alko-
holizm, prowokacyjno dzie literackich doprowadziy wkonsekwencji do procesw sdowych),
zbir Kwiaty za ksztatowa si wlatach 40. XIX w. (1. wydanie w1857r., 1. wydanie wPolsce 1894r.),
ostentacyjne zerwanie zromantycznym stylem pisania (obsesyjne tematy twrczoci Baudelairea to: spleen, mier, wino, rozmaite aspekty
mioci, obrazki paryskie),
Kwiaty za zostay uznane za bibli dekadentyzmu (Baudelaire jasno sformuowa program negacji postpu, wyrazi niewiar wsiebie, roman-
tyczne mal du sicle).
2. Poetyka Baudelaireowska wwietle zbioru Kwiaty za. Uczniowie interpretuj przewrotny sens tytuu zbioru oparty na
dysonansie estetyczno-etycznym (np.: tytu zderza ze sob dwie sprzecznoci: kwiaty ewokuj takie wartoci jak
pikno, delikatno, zo przywouje wartoci odmienne). Komentarz nauczyciela kontrast widoczny na poziomie
tytuu jest obecny wkonstrukcji caego zbioru, ktry czy utwory wierne estetyce klasycznego rozumienia pikna (np.:
Pikno, Idea, Muza) ztekstami ukazujcymi pospne oblicze pikna wstylu czarnego romantyzmu (np.: Padlina).
3. Odczytanie wiersza Ch. Baudelairea Padlina. Okrelenie problematyki podejmowanej przez autora wkontekcie
intuicyjnych refleksji uczniw. Wstpna hipoteza interpretacyjna moe przybra form zda ujmujcych kontrasty
tworzce refleksje poetyckie zawarte wwierszu.
Np.:
tematyka miosna / erotyk refleksja egzystencjalna nad marnoci ludzkiego losu;
pikno adresatki wiersza brzydota padliny;
mio / ycie / Amor mier / Thanatos;
styl poetycki styl naturalistyczny itd.
4. Zrekonstruowanie sytuacji lirycznej. Uczniowie okrelaj podstawowe elementy tworzce sytuacj liryczn.
Np.:
czas: upalny letni poranek,
przestrze: polna cieka,
sytuacja: spacer zakochanych, obserwacja rozkadajcego si ciaa kobiety.

5. Uczniowie, pracujc wdwch zespoach, gromadz cytaty charakteryzujce adresatk wiersza oraz opisujce to,
co si zni stanie wprzyszoci (karta pracy nr19). Zaproponowana przez uczniw interpretacja powinna stanowi
prb opisania specyfiki jzyka poetyckiego.
Kobieta jaka jest? Kobieta jaka bdzie?

Przykadowe cytaty: Przykadowe cytaty:
jedyna padlina
gwiazda oczu boto
soce ywota cierwo
pasja moja szkielet
mj anio plugawa padlina
krlowa wdzikw brzuch peen zgnilizny
smrd zgnilizny
Np.: Np.:
sownictwo podkrelajce wyjtkowo kobiety (por. epitet sownictwo zzakresu fizjologii / opisujce rne stadia rozpadu
jedyna), materii biologicznej,
nagromadzenie metafor idealizujcych kobiet (np.: gwiazda, sownictwo negatywnie nacechowane pod wzgldem emocjonal-
soce, anio, krlowa), nym,
ukazanie kobiety jako formy doskonaej pod wzgldem ciele- epitety negatywnie wartociujce,
snym (krlowa wdzikw) sownictwo ukazujce rozmaite aspekty rozkadu (smrd)
PIKNO BRZYDOTA
6. Scharakteryzowanie zjawiska pikna brzydoty. Nauczyciel wprowadza pojcie turpizmu. Omawiajc je, prosi
uczniw o wskazanie tych fragmentw wiersza, gdzie brzydota zostaje ukazana jako co fascynujcego od
strony estetycznej.
Np.:
cierwo = dzieo Natury ( padlina jako jedna zform istnienia dziea Natury)
szkielet przepysznej budowy ( fascynujce pikno architektury szkieletu trupa)
szkielet [...], co wkwiat rozkwita jaskrawy ( pikno gnijcego ciaa)
brzczaa na tym zgniym brzuchu much orkiestra ( ciao trupa jako scena)
wszystko si [...] jak fala wznosio ( rozkad ciaa ludzkiego jako co wzniosego)
7. Uczniowie, okrelajc funkcj kontrastu midzy piknem abrzydot, charakteryzuj sposb rozumienia / definio-
wania kategorii pikna przez Baudelairea.
Np.:
pikno jest zjawiskiem iluzorycznym, ulotnym, nietrwaym, tymczasowym;
pikno podlega procesowi degradacji / jest skazane na zagad;
pikno jest emanacj boskiej formy itreci (por. estetyka platoska);
pikno pod wpywem czasu ulega metamorfozie, rozpadowi;
pikno materii (np.: ludzkiego ciaa) jest wtajemniczy sposb powizane zbrzydot;
ulotne pikno zyskuje na wartoci przy wszechobecnej brzydocie.
8. Funkcje brzydoty. Uczniowie zastanawiaj si nad przyczynami fascynacji brzydot jako kategori estetyczn, usta-
laj, jakie byy przyczyny wprowadzenia tego tematu do utworu Ch. Baudelairea.
Np.:
poetyka skandalu (brzydota jako element prowokacji artystycznej wymierzonej wgusta mieszczaskiego odbiorcy);
brzydota jako jeden zelementw ludzkiej egzystencji;
fascynacja brzydot (tym, co zostao zmarginalizowane przez dotychczasow sztuk);
brzydota jako jeden zaspektw wraliwoci nowoczesnego czowieka.
9. Uoglnienie problemu. Na zakoczenie zaj lekcyjnych uczniowie okrelaj przejawy fascynacji brzydot ijej
funkcje wkulturze wspczesnej.


Temat: Oszyby deszcz dzwoni... Sposoby tworzenia nastroju
wwierszu modopolskim i wspczesnym
Zakres: podstawowy.
Cele lekcji:
scharakteryzowanie kreacji podmiotu lirycznego wwierszu;
opisanie obrazw poetyckich wykreowanych wutworze;
odszukanie wrefrenie synonimw ipowtrze oraz okrelenie ich funkcji;
odszukanie symboli wykorzystanych wutworze oraz odczytanie wyraanych przez nie treci egzystencjalnych;
wskazanie wwierszu elementw obrazowania impresjonistycznego;
wskazanie motywu powtarzajcego si we wszystkich strofach.
Materiay dydaktyczne: podrcznik (lekcja 20.: Oszyby deszcz dzwoni... Sposoby tworzenia nastroju wwierszu mo-
dopolskim, s. 111115); materiay dodatkowe (karta pracy nr 20).
Przebieg lekcji:
1. Synteza wiadomoci na temat Leopolda Staffa. Uczniowie zapoznaj si znot biograficzn powicon autorowi
(podrcznik, s. 112), zwracajc uwag na ewolucj twrczoci poety (dekadentyzm / nietzscheanizm / franciszka-
nizm klasycyzm nowatorstwo formalne wkontekcie uniwersalnych idei humanistycznych). Nauczyciel wy-
jania sformuowanie poeta czterech epok wodniesieniu do Staffa ijego twrczoci.
2. Wprowadzenie do problematyki zaj lekcyjnych. Nauczyciel przytacza sd H.F. Amiela dotyczcy specyfiki mo-
dernistycznego krajobrazu: Wszelki krajobraz jest stanem duszy. Prosi uczniw oodczytanie sensu tych sw
wkontekcie pojcia pejzau mentalnego (s. 70 oraz ponisze informacje dodatkowe).
Pejza mentalny stanowi jeden zzasadniczych sposobw mwienia ouczuciach wliteraturze modernistycznej. Opis krajobrazu staje si wutwo-
rze ekwiwalentem nastroju, emocji czy ukrytych wpodwiadomoci myli. Pisarze przeomu XIX iXX wieku ze szczeglnym upodobaniem posu-
giwali si obrazami lasu, parku, ki, pola czy rozmaitych typw zbiornikw wodnych, aby wyrazi uczucia. Pejza wujciu takim ma zasugerowa
aur nastrojow, ma by swoistym rwnowanikiem tego, co ukryte we wntrzu czowieka.
3. Odczytanie wiersza Staffa wkontekcie poetyki impresjonistycznej. Po zapoznaniu si ztekstem wiersza uczniowie
wyjaniaj, na czym polega jego zwizek zimpresjonizmem wrazie potrzeby wykorzystuj wykadowe czci
podrcznika (np. s. 66). Przykadowo:
barwno widzenia (nagromadzenie epitetw odnoszcych si do barw iodcieni, np.: szary, ciemny, mglisty, czarny);
podmiotowo (formua liryki bezporedniej pozwala na ukazanie subiektywnych uczu iemocji ja lirycznego);
muzyczno (sylabotoniczno, stroficzno, strofa tematyczna wfunkcji powtarzajcego si refrenu, regularny ukad rymw, rozmaite typy
instrumentacji goskowej itd.).
4. Interpretacja strofy inicjalnej. Uczniowie okrelaj funkcj pierwszej strofy wiersza, np.:
wprowadzenie wnastrj smutku, melancholii;
zarysowanie sytuacji lirycznej: refleksje ja lirycznego zwizane zobserwacj jesiennego krajobrazu;
okrelenie motywu przewodniego wiersza: wprowadzenie metafory utosamiajcej deszcz zpaczem, opartej na zasadzie analogii;
muzyczno wsptworzca nastrj refleksji;
oniryczno przejawiajca si wkreacji przestrzeni.
5. Odczytanie wizji wiata iludzkiego ycia. Uczniowie pracuj wtrzech zespoach badawczych kady znich zaj-
muje si kolejnymi strofami tematycznymi, okrelajc ich problematyk. Prac ztekstem wiersza Staffa moe
uatwi graf zkarty pracy nr 20; schemat zosta zaprojektowany wtaki sposb, aby podkreli struktur kompozy-
cyjn utworu cisy zwizek kolejnych strof.

Przykadowy zapis:
Deszcz = Pacz
WIAT MARZENIA
wiat ukazany za pomoc toposu ogrodu, sformuowanie mary snw jako personi-
ogrd zniszczony przez Szatana jako meta- fikacja marze czowieka, ktre nigdy nie
fora za rzdzcego wiatem, niszczcego Smutek doczekaj si spenienia, ludzkie plany
wszystko to, co wartociowe, bezkresno pozostaj wsferze niezrealizowanych ma-
wiata podkrelona sformuowaniem rze, czowiek skazany jest na rozczarowa-
kamienne pustkowie nie, schopenhauerowskie nienasycenie,
ycie czowieka nie ma sensu
CZOWIEK
czowiek jako istota skazana na samotno
wwymiarze egzystencjalnym, ycie czowieka
jako oczekiwanie na mier
6. Okrelenie zasady kompozycyjnej utworu. Uczniowie wyjaniaj, wjaki sposb Staff osign spjno kompozy-
cyjn wiersza oraz jak cz si zsob kolejne strofy. Istot odpowiedzi jest zauwaenie, e spjno zostaa osi-
gnita za pomoc stosowania techniki powtarzania gwnego motywu (np. czasownik paka zamyka kad kolejn
strof) oraz rozbudowanej synonimiki poetyckiej (deszcz krople ddu jk szklany pacz szklany zy
paka ka itd.). Kolejne strofy cz si zsob na zasadzie asocjacji (technika ta czsto stosowana bya przez
pisarzy przeomu XIX iXX wieku)1.
7. Wnioski. Uczniowie podsumowuj interpretacj wiersza Staffa, okrelajc jego wymow wkontekcie poznanych
dotychczas tekstw poety oraz innych pisarzy przeomu XIX iXX wieku (np. K. Przerwy-Tetmajera, S. Korab-
-Brzozowskiego).
Utwr Staffa wiadczy ozwizkach poety zdekadenckim nurtem literatury przeomu XIX iXX wieku (konwencjonalny wybr pory roku dla
zobrazowania pesymistycznego pogldu na wiat, typowe dla wyobrani dekadenckiej obrazy grobw, tajemniczych postaci spowitych mgami,
zniszczony dom, ogrd itd.). Dekadencki wymiar utworu zosta dodatkowo spotgowany za pomoc obrazu smutnego Szatana. Jednoczenie
naley zwrci uwag na fakt precyzyjnej budowy wiersza, ktra wiadczy ozwizkach Staffa zpoetyk klasycyzmu.
Praca domowa:
Temat wypracowania zTworzenia wasnego tekstu, s. 115.
1
Wicej na ten temat: M. Podraza-Kwiatkowska Symbolizm isymbolika wpoezji Modej Polski, UNIVERSITAS, Krakw 2001, s.195204.


Temat: Chop potg jest ibasta... Obraz wsi polskiej wWeselu
Zakres: podstawowy.
Cele lekcji:
nakrelenie zbiorowego portretu chopw jako grupy spoecznej wdramacie;
opisanie stosunku chopw do ludzi zmiasta;
dostrzeenie nawizywania do mitw iich burzenia;
wykorzystanie kontekstu historycznego do interpretacji utworu.
metody pracy: pokaz, analiza interpretacyjna tekstu literackiego (metoda problemowa).
Materiay dydaktyczne: podrcznik (lekcja 21.: Chop potg jest ibasta... Obraz wsi polskiej wWeselu, s. 118122);
CD-Extra Zrozumie tekst... cz. 2 (Dodatkowe ilustracje Modernizm); materiay dodatkowe (karta pracy nr 21).
Przebieg lekcji:
1. Wprowadzenie: przestawienie sylwetki twrcy Wesela. Nauczyciel moe zastosowa dwa warianty:
a) Odczytanie zpodrcznika noty biograficznej iwyrnienie dziedzin dziaalnoci artysty, pokaz zdj obrazw,
witray ipolichromii autorstwa Wyspiaskiego (CD-Extra);
b) Pokaz autoportretw artysty wzbogacony komentarzem (m.in. CD-Extra):
Autoportret szafirowy, 1894 okres paryski, impresjonistyczny.
Autoportret zmotywem rolinnym, 1902 to secesyjne ze zmodyfikowan kolorystyk, metafora miertelnej choroby.
Autoportret zon, 1904 zainteresowanie wsi, chopomania.
2. Geneza dramatu irodowd postaci wwietle miniprzewodnika zpodrcznika (s. 122).
3. Przedstawienie bohaterw chopskiego pochodzenia. Nauczyciel zwraca uwag uczniw na szczegln pozycj Go-
spodarza (inteligent-chop) iomawia jego pierwowzr. Mona obejrze obraz Wodzimierz Tetmajera Procesja wBro-
nowicach (podrcznik, s. 154), na ktrym autor utrwali ca swoj rodzin: crki, m.in. najstarsz Isi, Jadwig Ry-
dlow oraz braci Jadwigi Mikoajczykowej: Baeja, Macieja, Wojciecha iPiotra Czepcw, czyli bohaterw dramatu1.
4. Nakrelenie zbiorowego portretu chopw jako grupy spoecznej wdramacie. Na podstawie polece 4., 5. i6. ze
s.120 uczniowie analizuj tekst izapisuj obserwacje, grupujc je wtabeli. By usprawni prac, poddaj analizie
tylko akt Idramatu. Przykadowy zapis:
Autocharakterystyka chopw
posta scena wypowied cechy, postawy
Czepiec akt I, sc. 25 ino na wsi jesce dusa, krzepa, sia fizyczna, witalno
co si zfantazyj rusa / chopska godno, przekonanie owasnej wartoci
my som swoi, my som zdrowi / wzrost wiadomoci spoecznej, duma zudziau
akt I, sc. 1 panowie to nijak nie wiedz, chopw wwanych wydarzeniach politycznych
e chop chopskim rozumem trafi, zainteresowanie polityk, yciem publicznym, wiedza
choby byo idaleko. owiecie
Aimy tu cytomy gazety patriotyzm, gotowo do walki
isyko wiemy /
1
rdo: Materiay Muzeum Historii Polskiego Ruchu Ludowego, http://www.mhprl.pl/index.php/zbiorymuzeum/ikonograficzne/
malarstwo.html (dostp: 5.04.2011).

Autocharakterystyka chopw
Czepiec akt I, sc. 25 jakby przyszo co do czego,
wisz pon, to my tu gotowi...
Klimina akt I, sc. 4 Hej, jo sie bawia wprzdzi, bezporednio, yczliwo
teroz bym lo inszych chciaa.
Coraz wicej potrza ludzi.
eniabym, wydawaa!
Jasiek akt I, sc. 34 Zdobde se paski dwr, materializm, pazerno, chciwo
wywleke se zoty wr...
Chopi ointeligentach
Czepiec akt I, sc. 1 Aja myl, ze panowie marazm, bierno
Duza by ju mogli mie,
Tylko oni nie chc chcie/
Pon nos obmiwajom wduchu/ brak szczeroci, lekcewaenie chopw, odmienno
akt I, sc. 25 Ptak ptakowi niejednaki, [...] grup
Pan jest taki aja taki
Klimina akt I, sc. 4 Wycie sobie amy sobie, obco, dystans
Kaden sobie rzepk skrobie
Jasiek akt I, sc. 33 Tak one ino kpiom lekcewaenie ludzi ze wsi
5. Wykrycie stanowiska Wyspiaskiego wobec faktw imitw przywoanych wdramacie. Uczniowie wypeniaj
kart pracy nr 21 idostrzegaj potwierdzenie wdramacie prawdy oradykalnych iagresywnych zachowaniach cho-
pw oraz demaskacj mitw chopa kosyniera ichopa-Piasta1. Przykadowe zapisy:
Fakty Mity
Przywoane rabacja galicyjska 1846 roku pod wo- chop-Piast powstanie kociuszkowskie
postacie / dz Jakuba Szeli bitwa pod Racawicami
wydarzenia: Bartosz Gowacki
Osoba ijej Gospodarz: taki rok czterdziesty Gospodarz: Abo chop ima co Czepiec: ztakich jak my by
wypowied: szsty przecie to chop polski zPiasta... (I, 24) Gowacki (I, 1)
take... (I, 30) Poeta: poszukajcie krla Piasta...
Dziad: ato byy dawniej gniewy! (I, 25)
Nawet bya krew, rzezace... (I, 26)
Sens przywoania: prymitywizm odziedziczone po mitycznym nobilitacja chopa bohate-
awanturnictwo przodku: ra narodowego
porywczo pracowito patriotyzm
zapalczywo godno wiadomo narodowa
drastyczno zachowa religijno
rozwaga
roztropno
zaangaowanie chopw
1
Uproszczenia interpretacyjne wynikaj zograniczenia czasowego wplanie pracy nauczyciela. Mit kosyniera wybawcy ojczyzny
nie podlega jednoznacznej kompromitacji.

Fakty Mity
Potwierdzenie / Czepiec stawia si na wezwanie na Czepiec targuje si zydem odug, Gospodyni chowa podkow
zaprzeczenie czele chopw, ale gotowy jest skiero- upija si iawanturuje, wadzi si do skrzyni, Jasiek gubi zoty
wutworze: wa kosy przeciw panom zmuzykantami, grozi pici rg zaprzepaszczaj szans
narodow dla osobistych,
materialnych korzyci
6. Podsumowanie: wdramacie zostay uwidocznione zmiany wmentalnoci, wiadomoci spoecznej inarodowej

chopw uschyku XIX wieku, ale iobecne jest ostrzeenie przed ich idealizacj, demaskacja mitw uksztatowa-
nych przez literatur romantyczn (m.in. Sowackiego, Norwida, Lenartowicza).
Nauczyciel (lub ucze pasjonujcy si sztuk) wzbogaca wnioski zdramatu oczciow interpretacj obrazu Ko-
ciuszko pod Racawicami Jana Matejki, eksponowanego wbronowickiej chacie (didaskalia wprowadzajce wdra-
mat). Po obejrzeniu ekranizacji Wesela uczniowie dostrzeg, e wfilmie dodano scen, wktrej Gospodarz rozcina
noem ptno przedstawiajce panoram po bitwie racawickiej, awic obraz, zarwno wdramacie, jak iwfilmie,
buduje dramaturgi.
Kociuszko pod Racawicami Jana Matejki (1888)

Temat
utrwalenie bohaterskiej postawy chopw zpodkrakowskich wsi wzwyciskiej bitwie stoczonej na racawickich polach zwojskami rosyj-
skimi podczas insurekcji kociuszkowskiej w1794
wizja polskiej historii, synteza historyczno-filozoficzna
Tre obrazu
centralnym elementem jest posta Kociuszki ubranego we frak mundurowy, wktrym przyjmowa order zrk Jerzego Waszyngtona
iwktrym skada marcow przysig na krakowskim Rynku, anie wsukman (symbol wartoci demokratycznych, anie chopomaska
przebieranka), gest zwycistwa, sylwetka zwrcona wstron chopw budzcych si jako wolny nard
po prawej stronie obrazu wiwatujcy chopi, atmosfera triumfu, bohater bitwy racawickiej Bartosz Gowacki, przedstawiony zczapk
na zdobycznej armacie, sakralizowany, wskazywany przez barda chopskiego jako by moe przyszy przywdca narodu
poniej chopi ogronych twarzach, ocierajcy po sukmany krew zkosy, zbroni nastawion do boju
rodek obrazu: granat zzapalonym lontem
poniej umierajcy szlachcic przekazujcy kosynierowi szabl, rozdzielony znim sztandarem
Idea
pozorny triumf Polakw (powiewajcy sztandar), wrzeczywistoci dramat, alegoria gincej idei zgody narodowej
refleksja onikym prawdopodobiestwie sojuszu (radykalizm chopw bdcych materiaem wybuchowym)
rozprawa oniespenionych nadziejach, ozaprzepaszczonych szansach zjednoczenia narodu iuchronienia kraju przed klsk rozbiorw
(granat, ciemne ptaki, zachmurzone niebo)
Praca domowa:
Odwoujc si do sceny 25 zaktu I(lub innej), wyjanij, na czym polega naturalistyczny charakter portretowania
postaci. Wykorzystaj informacje zpodrcznika (s. 121122).


Temat: Sen, muzyka, granie, bajka... relacje midzy inteligencj a ludem w Weselu
Zakres: podstawowy.
Cele lekcji:
nakrelenie zbiorowego portretu inteligencji jako grupy spoecznej;
opisanie przyczyn niemonoci porozumienia si obu warstw spoecznych;
przedstawienie modopolskiej koncepcji sztuki iartysty.
Materiay dydaktyczne: podrcznik (lekcja 22.: Sen, muzyka, granie, bajka... Relacje midzy inteligencj a ludem w
Weselu, s. 123127); materiay dodatkowe (karta pracy nr 22).
Przebieg lekcji:
1. Wprowadzenie: wybrany wczeniej ucze odczytuje charakterystyki-zagadki przedstawicieli inteligencji wdramacie,
zadaniem pozostaych uczniw jest rozpoznanie portretowanych. Przykadowe zagadki:
Nad jego biurkiem wisia portret Staczyka.
Autor utworu Zaczarowane koo, syn zgadulstwa.
Autor utworu Zawisza Czarny, na krakowskim rynku czsto wpisywa si do pamitnikw egzaltowanych panien.
Autor wielu obrazw przedstawiajcych folklor wsi krakowskiej.
2. Inteligenci osobie. Trzy grupy uczniw wykonuj pol. 2. zpodrcznika (s. 124), analizujc autocharakterystyk
inteligentw wkontekcie pogldw na rol sztuki. Przykadowe ustalenia:
a) rola poezji:
Poeta
I, 10 poezja to sztuka dla sztuki, gra sw, narzdzie flirtu
I, 23, 24 poezja to rodek kreacji herosw, mczennikw, panteonu polskich witych
I, 36 poezja uniemoliwia realne spojrzenie na wiat, prowokuje do teatralizacji zachowa
III, 8 poezja prowadzi do poetyzowania, ewokuje nastroje dekadenckie
Pan Mody
I, 23 poezja to wyraz osobistych uczu, opis wrae zmysowych
III, 7 poezja przydaje jej twrcy aury wyjtkowoci, daje specjalne prawa wspoeczestwie
b) rola malarstwa (malarstwo wobec rzeczywistoci):
Poeta
I, 25 malarstwo dramatyzuje ihiperbolizuje rzeczywisto (jak na obrazach Jacoba van Ruisdaela)
I, 36 malarstwo oddaje mistyczn stron wiata (jak na obrazach Edwarda Burne-Jonesa)
III, 18 malarstwo prowadzi do postrzegania elementw wiata wkategorii tematu obrazu (na przykad kosy jako atrybut)
Pan Mody
III, 17 malarstwo idealizuje wie (jak na obrazach Jana Stanisawskiego)
c) postawa cyganerii artystycznej
Nos
II, 18 dekadent, pozer demonstracyjnie naduywajcy alkoholu jako formy ucieczki od rzeczywistoci, zwolennik wina ipiknych kobiet
Wniosek: powicenie si sztuce skutkuje oderwaniem si od rzeczywistoci, artyci patrz na wiat jak na przed-
miot twrczoci, zatracaj poczucie realnoci.

3. Inteligenci owsi. Wtym samym czasie, co grupy 13, pracuje pi grup realizujcych pol. 5. (s. 124). Czas pracy:
57 minut. Wwyniku ich sprawozdania uczniowie dostrzegaj idealizacj imitologizacj wsi widoczn wwypowie-
dziach Pana Modego, Poety, Dziennikarza iGospodarza, obejmujc rne aspekty. Przykadowo:
liczne zalety chopw,
pikno kobiet podkrelone przez barwny, odwitny strj,
szczero, spontaniczno uczu,
witalno, zdrowie,
urod wsi isielankow wizj ycia.
4. Pan Mody jako chopoman. Wczasie przedstawiania wnioskw zpracy poszczeglnych grup dwjka uczniw
wskazanych przez nauczyciela koncentruje uwag na cechach Pana Modego ibuduje jego charakterystyk (jako
syntez cech ludomaskich). Gwne ustalenia:
egzaltowany, ujawniajcy spontaniczne, naturalne uczucia;
zachwycony strojem ony jak zlalki zSukiennic ifolklorem (lud krasny, kolorowy);
pobudzony swojsk urod ony (wiatem gor lica);
ma stereotypowy obraz wsi (modrzewiowy dwr, brzzki, sad, pszczoy, zboe, soce);
ma uproszczone wyobraenie oyciu chopw (chodzenie boso, bez bielizny rdem zdrowia, witalnoci);
nie zna obyczajw;
traktuje wie jako temat twrczoci (kiedy wszystko to opisz).
Nastpnie uczniowie wypeniaj kart pracy nr 22 (lub wykres przeniesiony na tablic) ukazujcy komplikacj por-
tretu Pana Modego. Uwzgldniaj jego opini odrubach (...za gupi), autocharakterystyk ujawniajc wiado-
mo zakamywania historii (strzeg si tych bada, mymy wszystko zapomnieli) iprzebieranki chopomaskiej
(stroimy si wpawie pira), komentuj krytyczne opinie yda iCzepca obnaajce poz, szopk inteligenta.
Uczniowie analizuj warstw jzykow. Dostrzegaj poczenie jzyka literackiego zgwar wwypowiedziach Pana
Modego jako przejaw zblienia do wsi.
Komentarz do kadru filmowego uwzgldni rne kierunki spojrze nowoecw, zamylenie obydwojga by moe
nad przyszoci zwizku.
5. Gospodarz jako pomost midzy wsi imiastem, potencjalny przywdca powstania narodowego. Uczniowie przy-
wouj fakty biograficzne zycia pierwowzoru postaci literackiej, anastpnie sigajc po cytaty analizuj:
opini Gospodarza ochopach wspczesnych idawnych (akt I, sc. 24, 30),
opini Gospodarza ointeligentach (akt II, sc. 30),
refleksj oprzyczynach zblienia, sojuszu zchopami (akt I, sc. 30).
Wkomentarzach podkrelaj trzewo mylenia Gospodarza, wiar wlud idobr wol inteligentw dcych do
zgody spoecznej, ajednoczenie jego dystans wobec mitycznych iheroicznych potrzeb duchowych Polakw, wia-
domo zagroe wynikajcych zcech stanowych chopw. Opisuj okolicznoci powoania Gospodarza na reali-
zatora misji narodowej iprzejawy jego nieodpowiedzialnoci.
6. Podsumowanie: zebranie wnioskw ze scen realistycznych potwierdzajcych demaskacj mitu oprzywdczej roli
inteligencji wyciu spoeczestwa polskiego przeomu wiekw. Powizanie zustaleniami zpoprzedniej lekcji wcelu
wykazania, e sam nard polski jest sobie najwiksz przeszkod wdrodze ku wyzwoleniu.
Praca domowa:
Oto fragment zapowiedzi reportau owspczesnym wiejskim weselu. Do jakiej sceny zWesela jest to aluzja, jaki jest
jej sens? Jak funkcj moe peni wreportau ospoeczestwie polskim uprogu XXI wieku?
Reporter: Jak tam, gospodarzu, winie ju zabite, kiebasy si wdz?
Gospodarz: Nie, mamy catering zowicza1.
1
Gazeta Wyborcza, 9 czerwca 2003 r.

Scenariusz lekcji 21. i 22. (wariant zaj dwugodzinnych)

Temat: Wycie sobie, a my sobie relacje midzy chopami a inteligencj
w Weselu Stanisawa Wyspiaskiego
Zakres: podstawowy.
Cel lekcji:
nakrelenie zbiorowego portretu chopw oraz inteligencji jako grup spoecznych przedstawionych w dramacie
Wyspiaskiego oraz scharakteryzowanie relacji midzy nimi.
formy pracy: indywidualna, grupowa, zbiorowa;
metody pracy: praca z podrcznikiem, notatka nielinearna, praca z tekstem, metaplan.
Materiay dydaktyczne: podrcznik (lekcja 21.: Chop potg jest i basta Obraz wsi polskiej w Weselu s. 118122;
lekcja 22.: Sen, muzyka, granie, bajka... Relacje midzy inteligencj a ludem w Weselu, s. 123127); materiay dodatkowe
(karty pracy nr 23, 24).
Przebieg lekcji:
1. Nauczyciel rozpoczyna lekcj od poproszenia uczniw o podzielenie si wraeniami z lektury Wesela (najprawdo-
podobniej zwrc uwag na niejasno utworu i trudnoci w jego odbiorze). Nauczyciel poleca zatem zapoznanie
si z genez dramatu (podrcznik, s.118119), nastpnie rozdaje uczniom schematy stou weselnego (karta pracy
nr 23) do uzupenienia na podstawie dramatu i miniprzewodnika na s. 122 (naley wpisa najwaniejsze postaci z
grona inteligentw oraz uwzgldni bohaterw chopskich, np. Czepca, Klimin, Jaka; na przeciwlegych stronach
stou dwie mieszane pary maeskie). Pozioma linia oznacza podzia weselnikw na dwie grupy spoeczne
chopw i inteligentw (warto odwoa si do codziennego dowiadczenia uczniw i zapyta, jakie mog by
konsekwencje przypadkowego zetknicia si zupenie obcych sobie rodowisk).
2. Nauczyciel prosi o odnalezienie w scenie 4. fragmentu najlepiej obrazujcego relacje midzy chopami i inteligencj
(wypowied Radczyni: Wycie sobie a my sobie. / Kaden sobie rzepk skrobie). Zapisanie tematu lekcji i okrelenie jej celu.
3. Nauczyciel dzieli klas na pi grup i przydziela kadej z nich zadanie do wykonania (karta pracy nr 24). Uczniowie
zapisuj odpowiedzi, a nastpnie prezentuj efekty swojej pracy pozostaym zespoom, przywoujc w funkcji ar-
gumentacyjnej cytaty z dramatu.
4. Wsplne sformuowanie wnioskw w formie metaplanu:
Jak jest? Jak powinno by?

brak porozumienia midzy inteligencj a chopami nard zdolny do wspdziaania
pozorna zgoda i wzajemna akceptacja, ukryte animozje (nieauten-
tyczno relacji)
wady inteligencji (bierno, marazm, chopomania, poczucie
wyszoci, postrzeganie ycia przez pryzmat literackich wyobra-
e) oraz chopw (brak umiejtnoci panowania nad emocjami,
zapalczywo, skonno do agresji)
Dlaczego nie jest tak, jak powinno by? Co mona zrobi, aby zmieni ten stan rzeczy?
nieznajomo wiejskich realiw oraz lekcewaenie chopw zjednoczenie w imi wyszego celu (walki o niepodlego)
przez inteligentw wykorzystanie siy i zapau chopw oraz potencjau inteligen-
dekadentyzm inteligentw tw jako przywdcw powstania (zaprzepaszczona szansa
powierzchowno zainteresowania wsi, postrzeganie jej przez zapowied problematyki nastpnej lekcji)
pryzmat wiejskiego folkloru
wydarzenia z przeszoci (rabacja galicyjska)


Temat: Co si komu wduszy gra... Wesele jako dramat symboliczny
Cele lekcji:
odczytanie treci egzystencjalnych inarodowych wyraonych wscenach wizyjnych;
opisanie izinterpretowanie zachowania weselnikw wscenie chocholego taca;
zanalizowanie didaskaliw do Iaktu Wesela jako zapowiedzi problematyki utworu;
wskazanie wdramacie nawiza do obrazu Bdne koo Jacka Malczewskiego.
Materiay dydaktyczne: podrcznik (lekcja 23.: Co si komu wduszy gra... Wesele jako dramat symboliczny,
s.128132); CD-Extra Zrozumie tekst... kl. 2 (Dodatkowe ilustracje Modernizm); materiay dodatkowe (karty
pracy nr 25, 26).
Przebieg lekcji:
1. Wprowadzenie: indywidualne komentarze do obrazu Chochoy Stanisawa Wyspiaskiego jako preludium do dra-
matu. Nauczyciel zwraca uwag na dwa poziomy odbioru dziea realistyczny (nastrojowo tworzon przez
zote, ciepe wiato latar skontrastowane zciemnymi izimnymi barwami obrazu, ekspresyjne kuky somiane
przypominajce postacie ludzkie) isymboliczne (zimowy sen natury jako metafora niewoli narodu, czekanie na
wiosenne odrodzenie zgodnie zmitem agrarnym).
2. Analiza sposobu poczenia wdramacie scen realistycznych zwizyjnymi. Uczniowie wykonuj pol. 1. (s. 131),
zwracajc uwag na:
a) motywacj romantyczn przywoanie zjaw zzawiatw zgodnie ze wiatopogldem idealistycznym, duchw pokutnych zpieka rodem,
wlistopadow noc zgodnie ztradycj literack (Dziady cz II) ikulturow; zaproszenie istot fantastycznych ioywienie wiata natury zza
okien chaty dziki poetyckiej wyobrani Poety iRacheli;
b) motywacj psychologiczn osoby dramatu jako projekcja myli, pragnie, obsesji iwtpliwoci postaci, poczucia winy.
3. Interpretacja poszczeglnych dialogw postaci zosobami dramatu. Wybrani wczeniej uczniowie przedstawiaj
prezentacje przygotowane wedug podanych wskazwek (polecenia zkarty pracy nr 25). Nauczyciel koryguje ido-
penia ustalenia. Naley zwrci uwag, e oile spotkania zduchami postaci historycznych wydaj si silnym
wstrzsem psychicznym dla bohaterw, to jednak wdalszej perspektywie nie przynosz trwaych efektw, nie pro-
wadz do zmiany postaw.
4. Analiza sceny chocholego taca. Uczniowie przedstawiaj bohaterw, nawizuj do zadania, jakie mia wykona
Jasiek, komentuj rezultaty, wskazujc przyczyny nieskutecznoci misji. Szczegln uwag powicaj postaci Cho-
choa najbardziej wieloznacznej osoby dramatu (karta pracy nr 26). Przykadowe ustalenia:
Ra duch patriotyczny, ycie, nadzieja, wolna Polska, zjednoczone spoeczestwo.
Soma negatywne postawy (marazm, bierno, lk istrach przed odpowiedzialnoci wchwili waenia si losu narodu), antagonizmy spoeczne,
mity uniemoliwiajce realny ogld relacji midzy grupami imoliwoci wspdziaania, chopomania jako moda, mocarstwowa wizja wymarzonej
Polski, oczekiwanie na cud za spraw jednostki wyjtkowej.
Zalecenia przekazane Jakowi: odebra bro (kosy, szable, flinty) zrk weselnikw, schowa wkt za piecem ido piwnicy, na czoach narysowa
kka, lew nog zakreli krg wok siebie iodmwi pacierz wspak (czyli dokona rytuaw antychrysta), poczy biesiadnikw wpary iwpra-
wi wtaneczny trans.
Ich negatywny efekt: upienie narodu, odsunicie wnieokrelon przyszo walki owolno, utrwalenie marazmu ibezczynnoci, wprowadzenie
wbdne koo niemonoci, niezdolnoci do czynu.
Ich pozytywny efekt: zapobieenie kolejnej tragedii narodowej, uniknicie klski dziaa spoeczestwa niezdolnego do wspdziaania, owad-
nitego dekadencj imelancholi.

5. Obejrzenie sceny finaowej ekranizacji Wesela wreyserii Andrzeja Wajdy pod ktem analizy filmowych rodkw
oddajcych ide dramatu. Nauczyciel poleca obserwowanie rozmieszczenia poszczeglnych bohaterw wizbach
chaty (osobno rozmieszczeni s chopi iinteligenci) iruch kamery (zatacza koo, wzmacniajc wraenie bdnego
koa losu polskiego)1.
6. Interpretacja obrazu Melancholia Jacka Malczewskiego (CD-Extra, Dodatkowe ilustracje Modernizm) pod ktem
zbienoci zdramatem Wyspiaskiego. Nauczyciel dopowiada, e obraz malarza powsta kilka lat wczeniej
(1894r.), ma podtytu: Prolog widzenia / Wiek ostatni wPolsce i podobnie jak Bdne koo zpewnoci zain-
spirowa literata. Uczniowie wskazuj wsplne tematy obu dzie.
Przykadowe tezy:
1. Artysta isztuka (Jakie s zadania artysty?)
przedstawione wntrze pracowni (np. stojce pod cian obrazy)
temat artysty malarza
refleksja nad przeznaczeniem iwolnoci artysty oraz istot sztuki
2. Inteligencja (Jaka jest rola inteligencji?)
tum poza militariami wyposaony jest winne atrybuty: ksik, skrzypce, klepsydr, palet, pdzel (wszystko moe by broni wwalce
owyzwolenie, walka toczy si te wpracowni artysty)
3. Nard postawa, los (Jak oceniane s wysiki Polakw wwieku XIX?)
nastpujce po sobie pokolenia: od dzieci uzbrojonych wkosy iszable, poprzez modziecw idojrzaych mczyzn a po zakutych wkaj-
dany starcw
rnorodno przedstawienia postaci atakuj, walcz, modl si, pi, wida ich bierno, rezygnacj, poddaj si losowi, godz si zniewol
wiek naznaczony klskami kolejnych powsta
tragiczna, bo niespeniona walka oniepodlego
4. Czowiek ijego los (Jaka refleksja oludzkim losie wynika zobrazu?)
kolejne etapy ycia czowieka od narodzin do mierci
parabola ycia ludzkiego iprzemijania
wersja mitu agrarnego
na pierwszym planie mczyzna zklepsydr ichorgwi (bg czasu Saturn-Kronos) przygniatajcy dziecko niszczce dziaanie czasu
5. Tytu (Jak determinuje polski los melancholia?)
po prawej stronie ledwo otwarte okno przytrzymywane przez kobiet wczarnej szacie
za oknem soneczny ogrd itypowo polskie zabudowania
kontrast otwartej przestrzeni za oknem izamknitego pomieszczenia pracowni
wyrana granica midzy wntrzem itym, co na zewntrz
granica midzy doczesnoci iwiecznoci, zniewoleniem iwolnoci, rzeczywistoci akreacj artystyczn
Praca domowa:
1. Uwzgldniajc tre iproblematyk caego dramatu, wyjanij, dlaczego wbronowickiej chacie nie zabrzmia zoty
rg.
2. Zaproponuj interpretacj obrazu Bdne koo Jacka Malczewskiego wkontekcie dramatu Wesele.
1
B. Kosecka, K. Kubisiowska Lektury na ekranie, czyli may leksykon adaptacji filmowych, ZNAK, Krakw 1999, s. 176.


Temat: Gdzie pan znalaz tak doskonaego scenarzyst? Ekranizacja Wesela
Zakres: podstawowy.
Cele lekcji:
analiza przekadu dziea literackiego na jzyk filmu;
omwienie sposobu przedstawienia polskich elit wfilmie;
rozpoznanie nawiza do innych tekstw kultury;
porwnanie kreacji wybranych postaci wdramacie S.Wyspiaskiego iwfilmie A.Wajdy;
odczytanie znaczenia symbolicznych scen wfilmie;
projekt plakatu jako interpretacji filmu.
metody pracy: analiza interpretacyjna filmu.
Materiay dydaktyczne: podrcznik (lekcja 24.: Gdzie pan znalaz tak doskonaego scenarzyst? Ekranizacja Wesela,
Przebieg lekcji:
1. Wprowadzenie: dlaczego Wyspiaski zosta uznany za dobrego scenarzyst? swobodne wypowiedzi uczniw.
Nauczyciel wprowadza gwny cel lekcji, czyli analiz iinterpretacj adaptacji filmowej Wesela. Wzalenoci od
zainteresowa, profilu czy poziomu wiedzy uczniw wybiera zagadnienia do omwienia wklasie.
2. Analiza adaptacji filmowej: jakie zmiany poczyniono wfilmie wstosunku do dramatu literackiego?
Przykadowe wnioski:
- zmieniono kolejno scen,
- rozdzielono sceny na fragmenty dialogw tworzce relacj zwesela wpierwszej czci filmu,
- skrcono monologi widm,
- wyraniej poczono sceny widmowe zrealistycznymi, przenikanie si osb dramatu zwidmami pogbio ekspresj scen.
3. Analiza adaptacji filmowej: jakie sceny wczono do filmu iwjakim celu? Uczniowie przedstawiaj swoje obserwa-
cje, zapisuj na tablicy informacje dotyczce treci scen, anastpnie grupuj wujciu problemowym, np.
sceny opisujce kontekst macierzysty utworu literackiego
pocztkowa sekwencja zdj zrynku krakowskiego, reporta ze lubu wkociele Mariackim, panny proszce Poet Rydla oautograf jako
wiadectwo modopolskiego kultu poety,
przegld goci weselnych wdorokach iwozach drabiniastych,
wieczorny przyjazd Dziennikarza
sceny okrelajce sytuacj historyczn
patrole austriackie przejedajce noc przed chat bronowick,
supy graniczne zrosyjskimi iniemieckimi napisami, spotkanie patroli rosyjskich iaustriackich,
wojska zaborcze obozujce przy granicy, musztra, pokaz siy,
zwoywanie chopw do walki iucieczka Jaka przez las przed patrolami wojsk zaborczych,
go wmundurze legionisty z1914r. widziany woknie przez Gospodarza
sceny suce pogbieniu charakterystyki grup spoecznych
Pan Mody budzcy si po nocy polubnej, zaskoczony izdegustowany now sytuacj,
pracownia malarska, gdzie Gospodarz rozcina obraz przedstawiajcy panoram racawick,
scena odjazdu Wernyhory na biaym koniu, apotem mierci konia na oczach Pana Modego,
Pan Mody taczcy poloneza wbocie,
Poeta podpalajcy kartk, na ktrej napisa wiersz,
wyrzucenie pijanego chopa zizby,

kosynierzy przygotowujcy bro, apotem maszerujcy wrd chochow zmaryjnym sztandarem,

chaty guche na woanie Jaka
nowe symbole ocharakterze neoromantycznym
biay ko,
ponce ognisko jako metafora stosu ofiarnego,
szabla suca zniszczeniu obrazu kosynierw.
Wnioski:
rozszerzenie miejsca akcji poprzez wyjcie wplener,
pogbienie charakterystyki epoki (historii, kultury, obyczajowoci),
ukazanie negatywnych cech obu grup spoecznych, zakorzenionych wprzeszoci, uniemoliwiajcych porozumienie,
poszerzenie perspektywy historycznej owiedz czowieka zpniejszych epok, np. zwiastuny nadchodzcej wojny, sugestia postaci J.Pisud-
skiego jako wybawcy Polakw, spenionej przepowiedni romantykw omesjaszu narodowym.
4. Analiza adaptacji filmowej: wjaki sposb nawizano wfilmie do metaforyki chocholego taca?
scena lunatycznego taca wmartwym, zamglonym pejzau,
ruch obrotowy kamery zataczajcej koo,
typowy pejza (chata, ule, wierzby, ka) jako metafora Polski.
5. Film Wajdy amalarstwo epoki. Ucze przedstawia prezentacj multimedialn bdc zestawieniem kadrw filmo-
wych iobrazw S.Wyspiaskiego, A.Gierymskiego, J.Malczewskiego, J.Matejki, bd te utworw muzycznych
jako ta poczonego zakcj utworu. Ucze wykazuje, e film zosta zrealizowany zgodnie zide syntezy sztuk,
dodatkowo tradycj poczono znowoczesnoci (pie Chochoa).
Przykadowe cytaty malarskie wfilmie:
S.Wyspiaski Dziewczynka gaszca wiec, Dziewczynka zwazonem zkwiatami, picy Sta, Portret Elizy Pareskiej, Wiee kocioa Mariac-
kiego, Chochoy (Planty noc), Autoportret, Portret Lucjana Rydla
A.Gierymski Trumna chopska, Droga wBronowicach
J.Matejko Bitwa pod Grunwaldem, Rejtan na sejmie warszawskim, Staczyk, Hod pruski
J.Malczewski Melancholia, Autoportret
W.Tetmajer Obejcie wBronowicach
Cytaty muzyczne: utwory F.Chopina, M.K. Ogiskiego, muzyka ludowa, hejna zwiey mariackiej.
6. Interpretacja plakatu do inscenizacji Wesela wTeatrze lskim (podrcznik, s.135) zuwzgldnieniem ikonicznego,
symbolicznego komentarza do wspczesnoci.
7. Podsumowanie: geniusz Wyspiaskiego poczony zgeniuszem Wajdy da wefekcie arcydzieo filmowe.
Praca domowa:
Wykonajcie zadanie zkarty pracy nr27, ktre polega na interpretacji okadki do filmowej adaptacji Wesela, elementu
serii Lektury szkolne wydawanej wramach Biblioteki Gazety Wyborczej.


Temat: Paskiego gniewu dzie. Ekspresjonizm wpoezji imalarstwie
Cele lekcji:
scharakteryzowanie kreacji podmiotu lirycznego iadresata whymnie;
zaprezentowanie iporwnanie wizerunkw Boga-ojca isyna-Chrystusa wykreowanych whymnie;
scharakteryzowanie stosunku podmiotu lirycznego do Boga-ojca;
rozpoznanie najwaniejszych rodkw stylistycznych zastosowanych wutworze oraz okrelenie ich funkcji wkon-
tekcie estetyki ekspresjonistycznej;
zaprezentowanie wizerunku Ewy whymnie.
metody pracy: problemowa.
Materiay dydaktyczne: podrcznik (lekcja 25.: Paskiego gniewu dzie. Ekspresjonizm wpoezji imalarstwie, s.
136143); materiay dodatkowe (karta pracy nr 28).
Przebieg lekcji:
1. Charakterystyka zjawiska ekspresjonizmu. Uczniowie zapoznaj si zinformacjami na temat ekspresjonizmu za-
mieszczonymi wpodrczniku, ustalaj specyficzne cechy tego nurtu estetycznego, biorc pod uwag zbienoci
midzy ekspresjonizmem literackim amalarskim (podrcznik, s. 136, 141). Np.:
kierunek wsztuce europejskiej przeomu XIX i XX wieku;
dzieo sztuki jako projekcja psychiki iosobowoci artysty;
subiektywizm kreacji artystycznej;
nierealistyczno (wizyjno, deformacja, kreacjonizm);
emocjonalno (nastawienie dziea sztuki na wyraenie uczu artysty, tonacja krzyku);
monumentalizm wykreowanych obrazw;
stosowanie rodkw podkrelajcych skrajne, gwatowne emocje (kontrast, oksymoron, hiperbola, symbol).
2. Geneza hymnw Jana Kasprowicza. Nauczyciel wkrtkim wprowadzeniu do interpretacji przedstawia podstawowe
informacje na temat autora zbioru Gincemu wiatu, zwracajc uwag na rda jego katastroficznego wiatopo-
gldu.
Wyjtkowe znaczenie utworw zcyklu Gincemu wiatu po latach podkrelaa Maria Kasprowiczowa, przytaczajc wswoim Dzienniku opini
ma, ktry stwierdzi, i tylko [on] jeden rozumie ten utwr bdcy pieni zazdroci1. Utwory Kasprowicza przeomu XIX iXX wieku stano-
wi wypadkow jego zoonej sytuacji yciowej (rozpad pierwszego maestwa jako konsekwencja romansu Jadwigi ze Stanisawem Przybyszew-
skim) oraz powszechnych wrd intelektualistw nastrojw katastroficznych.
3. Odczytanie fragmentu hymnu Dies irae (podrcznik, s. 137138). Uczniowie dziel si swoimi spostrzeeniami
wynikajcymi zpierwszego kontaktu zutworem Kasprowicza. Nauczyciel wprowadza podstawowy dla interpretacji
utworu kontekst historyczno-literacki, Dies irae to pierwsze sowa hymnu napisanego wXIII wieku, od XIV wieku
piewanego wliturgii rzymskokatolickiej podczas mszy aobnej. Zsekwencji tej pochodzi przetumaczony dwu-
wiersz wykonywany do dzi podczas pogrzebw wPolsce: Dobry Jezu, anasz Panie, / daj mu wieczne zmiowa-
nie. Sowa aciskiego wiersza Dies irae spotkamy wwielu mszach aobnych komponowanych na przestrzeni
wiekw, chociaby wRequiem Wolfganga Amadeusza Mozarta, Requiem Giuseppe Verdiego czy Requiem dla mo-
jego przyjaciela Zbigniewa Preisnera.
1
A. Hutnikiewicz Hymny Jana Kasprowicza, WSiP, Warszawa 1973, s. 133.

4. Utwr Kasprowicza wkontekcie wzorca gatunkowego. Uczniowie przypominaj podstawowe cechy hymnu jako
gatunku literackiego oraz weryfikuj, na ile utwr Kasprowicza jest wierny temu wzorcowi (podrcznik, pol. 1.,
s.140). Przykadowo:
wyraa uczucia ipragnienia okrelonej spoecznoci podmiot liryczny hymnu Kasprowicza koncentruje si na swoich uczuciach, wypowiada
si wimieniu zbiorowoci jako jej reprezentant;
podniosy, uroczysty nastrj obok podniosoci wutworze Kasprowicza ujawnia si nastrj grozy;
apostroficzno (wyranie zaznaczona obecno osoby adresata lirycznego, stojcego wyej whierarchii) monolog liryczny bohatera jest
wyranie skierowany do adresata, ale relacja midzy ja lirycznym aty nie jest jednoznaczna (odbiega od relacji midzy podmiotem aadre-
satem wtypowym utworze ocharakterze hymnicznym).
5. Okrelenie zwizku hymnu Dies irae zhymnami redniowiecznymi. Nauczyciel przedstawia podstawowe informa-
cje na temat redniowiecznego hymnu, ktry stanowi inspiracj dla Kasprowicza (np. anonimowy utwr Dies irae
zXIII wieku naley do nurtu pobonego rozwaania sdu imierci, stanowi liryczn wariacj na temat Dnia
Gniewu; redniowieczny hymn przedstawia: wizj Sdu Ostatecznego oraz prob skierowan do Boga przez
wsplnot wiernych wierzcych wjego miosierdzie iaskawo1).
Wkontekcie tych informacji uczniowie okrelaj, na czym polega oryginalno utworu Kasprowicza (np.: utwr autora przeomu XIX iXX wieku,
wykorzystujc religijn scenografi, koncentruje si przede wszystkim na problematyce egzystencjalnej).
6. Ekspresjonistyczna wizja ludzkiego ycia wwietle fragmentu hymnu Dies irae. Uczniowie wyjaniaj, na czym
polega dualizm wizji ukazanej wutworze Kasprowicza, wykorzystujc pojcie manicheizmu (podrcznik, s. 141).
Nauczyciel dzieli klas na trzy zespoy interpretacyjne. Ich zadaniem jest opisanie trzech podstawowych aspektw
wizji Kasprowicza: obrazu dobra, za iczowieka (karta pracy nr 28). Na zakoczenie uczniowie charakteryzuj
stosunek ja lirycznego do dobra (Chrystusa, Boga-ojca) iza (Ewy, Szatana). Przykadowe ustalenia:
Ekspresjonistyczna wizja koca wiata wutworze Jana Kasprowicza Dies irae
Czowiek
Zo
Dobro Los ludzkoci ukazany
Przedstawione pod postaci
za pomoc sytuacji Adama:
Przedstawione pod postaci Szatana ijasnowosej Ewy:
Chrystusa oraz Boga-ojca: Adam
Ewa
reprezentant wszystkich ludzi
Chrystus pikna kochanka Szatana
jest niczym wobec potgi Boga (wia-
ukazany jako istota cierpica na krzy- nie zwraca uwagi na potg, majestat
domy swojej saboci)
u, odczuwajca ogrom blw iobecno Boga
wygnaniec (tuacz)
jego atrybutem jest korona cierniowa bezwstydna, rozpustna
istota skaona zem, naznaczona pit-
Bg Sdzia wdniu Sdu Ostatecznego ukazana
nem grzechu pierworodnego
jego atrybutem jest obuch (Bg jako wchwili ekstazy czerpie rozkosz
samotny skazaniec (niewolnik)
kat) zobcowania zSzatanem, oddaje si
istota potpiona, zagubiona, lkajca
istota pena potgi, mocy isiy rozpucie wlubienej orgii
si sdu Boga, ale iwiadomie si mu
bezlitosny iniewzruszony sdzia, jej pragnienia s nienasycone
przeciwstawiajca, bo uznajca siebie
obojtny na cierpienia ludzi Szatan
za niewinn
istota tajemnicza sucha niesyszcym ukazany pod postaci padalca
uchem, patrzy niewidzcym okiem lubieny kochanek Ewy
nie zwraca uwagi na Sd Boy (kpi
zniego)
Bg jako istota oskarona
ostworzenie za (Przyczyna
grzechu); jako Istota, ktra zdra- Zo jako sia budzca lk,
dzia czowieka (rdo zdrady). przeraenie, ale ifascynacj,
wynikajc zfizycznego
pikna Ewy.
1
Muza aciska. Antologia poezji wczesnochrzecijaskiej iredniowiecznej (IIIXIV/XV w.), oprac. ks. M. Starowieyski, Zakad Naro-
dowy im. Ossoliskich, Wrocaw 2007, s. L.

7. Wprowadzenie kontekstu interpretacyjnego. U czniowie przypominaj, wjaki sposb komponowano redniowiecz-

ne otarze (np. Hans Memling Sd Ostateczny), oraz okrelaj, na czym polega oryginalno modernistycznej wizji
Kasprowicza.
Istot odpowiedzi jest zauwaenie, e Kasprowicz odchodzi od teocentrycznej koncepcji wiekw rednich (wobliczu blunierczego monologu
Adama Bg zostaje sprowadzony do roli przeciwnika bohatera) oraz od symetrycznego podziau na stron lew (ukazujc zo, potpionych,
piekielne mki, diaby itd.) ipraw (przedstawiajc dobro, np. witych zmierzajcych do Nowego Jeruzalem).
8. Charakterystyka poetyki ekspresjonistycznej. Uczniowie wskazuj typowe dla tego nurtu estetycznego rozwizania
jzykowo-stylistyczne ikompozycyjne. To ogniwo lekcyjne powinno by funkcjonalnie powizane zprac wzespo-
ach interpretacyjnych: uczniowie, charakteryzujc obraz Boga, czowieka oraz Ewy iSzatana, zwracaj uwag na
sposb ich kreacji. Analiz hymnu Kasprowicza uatwiaj ustalenia dotyczce poetyki ekspresjonistycznej zpoczt-
ku zaj lekcyjnych. Przykadowo:
a) nierealistyczno:
deformacja (posta Jezusa Chrystusa ukazana wsposb fragmentaryczny za pomoc synekdochy Gowa, owinita cierniow koron);
b) emocjonalno:
wiersz wolny,
liczne wykrzyknienia (eksklamacje),
zrnicowana skadnia monologu lirycznego (wykrzyknienia, pytania, pytania retoryczne, zdania wtrcone itd.),
rozmaite typy powtrze,
sownictwo nacechowane pod wzgldem emocjonalnym (ogromy blw, zy, jki);
c) monumentalizm wykreowanych obrazw (operowanie wyran opozycj gra d wkreacji przestrzeni, obraz koca wiata);
d) stosowanie rodkw podkrelajcych skrajne, gwatowne emocje:
kontrast (Paskiego gniewu dzie spokojne soce; kontrast wkreacji postaci Ewy iSzatana wkontekcie zachowania Adama, przekltych
grzesznikw oraz obojtnego Boga),
oksymoron (suchasz niesyszcym uchem, patrzysz niewidzcym okiem),
hiperbola (pacze ijki, ogrom blw),
symbol (Ewa, padalec, ra, cierniowa korona, krzy, kajdany itd.).
9. Wnioski. Uczniowie podsumowuj zajcia lekcyjne, wyjaniaj, na czym polega prometeizm hymnu Kasprowicza.
Pomocny wtym moe by sd badacza: straszliwa wizja Sdu Ostatecznego staje si uKasprowicza apoteoz
potgi grzechu, triumfem za, ktre stworzy Bg1. Uczniowie interpretuj sens tytuu zbioru Kasprowicza wkon-
tekcie dotychczasowych wnioskw (np. tytu Gincemu wiatu jako wyraenie katastroficznego przewiadczenia
oostatecznym kocu wiata opuszczonego przez Boga).
Praca domowa:
Dokonaj analizy porwnawczej Dies irae iWielkiej improwizacji zIII cz. Dziadw. Uwzgldnij obrazowanie iproble-
matyk obu utworw.
1
K. Grski Jan Kasprowicz. Studia, PIW, Warszawa 1977, s. 10.


Temat: Wbolesnej cichoci ziemi... midzy poetyckoci a naturalizmem
Zakres: podstawowy / rozszerzony.
Cele lekcji:
omwienie sposobw kreacji wiata przedstawionego wpowieci Reymonta;
wskazanie ischarakteryzowanie przejaww mitycznej konstrukcji wiata;
rozpoznanie mityzacji wdziele malarskim.
Materiay dydaktyczne: podrcznik (lekcja 26.: Wbolesnej cichoci ziemi... Pomidzy poetyckoci anaturalizmem,
Przebieg lekcji:
1. Wprowadzenie: Przypomnienie pojcia mit. Uczniowie przywouj rne definicje, zwracajc uwag na poznawcz,
wiatopogldow isakraln funkcj mitu, np.:
opowieci obogach, potworach, bohaterach, opowstaniu wiata iczowieka, wyjaniajce zjawiska przyrody oraz egzystencj czowieka;
historie wyraajce wierzenia spoecznoci archaicznych iopisy rytualnych obrzdw;
fabuy przedstawiajce jzykiem symbolicznym imetaforycznym wane idee, archetypy postaw, sytuacje egzystencjalne dziki podwjnej
strukturze (fabua ijednoczenie odniesienie do tego, co byo, jest ibdzie).
Nauczyciel dopowiada, e wwietle fenomenologicznej koncepcji Mircei Eliadego spojrzenie na wiat poprzez mit
uobecnia sacrum wsferze profanum, pozwala pogodzi natur zkultur.
2. Zdefiniowanie pojcia mityzacja jako zabiegu literackiego polegajcego na nadawaniu wybranym elementom wia-
ta przedstawionego znacze uniwersalnych, upodobnianiu wykreowanej wutworze rzeczywistoci do obrazw
iwyobrae mitycznych, trwale wpisanych wludzk wiadomo. Wydarzenia zjednej strony s osadzone whisto-
ryczno-obyczajowej rzeczywistoci, ale zdrugiej s pozbawione konkretyzacji czasowej. Postacie maj wymiar
ponadczasowy ioglnoludzki, dlatego ich byt jest ukazany wwymiarze niemal witym.
3. Analiza mitycznoci wiata przedstawionego wChopach na podstawie tomu I. Uczniowie wykorzystuj znajomo
lektury oraz wykad zpodrcznika iwypeniaj kart pracy nr 29.
Przykadowe uzupenienie:
Czas: akcja wobrbie 12 miesicy, rok nieskonkretyzowany, bezczas historyczny.
Przestrze: Lipce jako axis mundi, rodek wiata, zamknity, jedyny wiat mieszkacw wsi jako wsplnoty pierwotnej; dystans wobec miasta
miejsca zepsucia moralnego, chaosu.
Dwupaszczyznowo wiata (sfera profanum isacrum): praca jako trud, moz, walka obyt, wydzieranie naturze jej owocw, ale irytua,
wito podkrelona obrazowaniem (zoty py ziarna) ialuzjami do Biblii (rolnik jako biblijny siewca); uznanie hierarchii wiejskiej za porzdek
nienaruszalny, zgodny zwol bo; porwnania zdziedziny kultu religijnego (np. jesiennych, bladych dni do Hostii) nawizujce do pogaskiego
ubstwiania soca jako rda ycia.
Dwa cykliczne porzdki regulujce ludzkie ycie:
Rytm wit katolickich (czas sakralny, obrzdowy): coniedzielne procesje, Zaduszki; nastrj przyrody przystosowany do charakteru wita.
Rytm natury warunkujcy ycie ludzi (czas biologiczny): typowe jesienne zajcia (kopanie kartofli, siew, zbir kapusty, kiszenie), przyroda dyktu-
jca zajcia inarzucajca swym oddziaywaniem stany psychiczne.

Symboliczno postaci:
upr, skpstwo, pracowito typowego gospodarza
Maciej Boryna
duma, godno, przywizanie do ziemi chopa-Piasta
wiejska pikno, naruszajca system wartoci tradycyjnej gospodyni
Jagna
wcielenie Matki-Natury, Kobieta-Ewa rzdzona przez ywioow biologiczno, mityczna
pikna Helena, redniowieczna Izolda
ebraczka lipecka
Agata
wcielenie jaskki odlatujcej jesieni, wiejskie wcielenie Kory
4. Analiza konstrukcji narratora inarracji. Uczniowie syntezuj wasne obserwacje iwiedz zkomentarzy do lektury,
nastpnie przypisuj cechy fragmentom utworu zpodrcznika.
Przykadowe zapisy:
a) modopolski stylizator opisy przyrody, liturgii kocielnej, mierci, duszy; emocjonalno stylu, walor estetyczny, metaforyczno, poetyc-
ko, nastrojowo, rytmizacja poprzez anafory, stylizacja dialektalna iarchaiczna; perspektywa komentatora (fragment rozdz. V, s. 145 pod-
rcznika);
b) wiejski gadua, gawdziarz opisy wydarze, obyczajw; kolokwializmy, gwaryzmy; perspektywa uczestnika wydarze;
c) rzeczowy realista relacjonowanie wydarze iokolicznoci; rzeczowo, obiektywizm, odzwierciedlenie chopskiej mentalnoci wjednost-
kach czasu (wjaki pacierz);
wpartiach dialogowych zblienie do gwary wcelu stworzenia kolorytu lokalnego, wwypowiedziach narratora nieliczne elementy gwarowe,
poza tym jzyk literacki; perspektywa obserwatora zytego ze rodowiskiem, ale zewntrznego wobec niego (fragment rozdz. XII, s. 147148
podrcznika).
5. Komentowanie obrazu Ziemia Ferdynada Ruszczyca (s. 147) pod ktem zwizkw zkoncepcj wiata przedstawio-
nego wChopach.
a) Tre:
natura: dwa ywioy (zywioem ziemi ciera si ywio powietrza):
wdolnej czci obrazu szmat ciemnej, ornej ziemi, wypukym stokiem odcinajcy si od wielkiej przestrzeni, obraz ziemi wyjaowionej, opusz-
czonej; statyczno;
nad ni kbi si gry spitrzonych obokw, ogromne skbione granatowe chmury zdaj si ka na poaci ziemi, przygniataj j swym
ciarem, wyej ku niebu przeobraaj si wlekkie biae oboki, gnane wiatrem; dynamika;
czowiek: pomidzy dwoma potgami natury sylwetka oracza, czarna, zczona zziemi, potraktowana szkicowo, czowiek cik prac musi
pokonywa opr ziemi, zblem iwpocie czoa oywia gleb, zmusza j do wydania plonw.
b) Kolor: zimna paleta barw, zoona zbieli, czerni, bkitu.
c) Kompozycja: scena ukazana zabiej perspektywy std wraenie sylwetki wznoszcej si pod oboki.
d) Idea: ywioy, ktre zgodnie zsymbolik wyraaj ludzkie stany emocjonalne, afirmacja konstrukcji wiata, wktrym czowiek stanowi czst-
k natury iyje zni wsymbiozie, metafora ludzkiego losu, ktrego istot jest trud iwalka zprzeciwnociami.
e) Tytu obrazu: dwuznaczny, gdy odnosi si nie tylko do poaci oranej przez rolnika ziemi, ale rwnie do Ziemi jako planety, na co wskazuje
zaokrglona linia horyzontu.
6. Podsumowanie: mityzacja wliteraturze imalarstwie suy ukazaniu uoglnionej refleksji oludzkim losie jako pe-
nym trudu, ale irytualnej witoci.
Praca domowa:
Wska przejawy dekadenckiej melancholii wwypowiedziach narratora iwkonstrukcji osobowoci Jagny.


Temat: Te usta pene itak czerwone... ycie erotyczne Lipiec
Zakres: podstawowy.
Cele lekcji:
okrelenie relacji rodzinnych wicych gwnych bohaterw utworu;
scharakteryzowanie relacji midzy mczyznami akobietami wspoecznoci chopskiej;
wskazanie prawa natury oraz narzuconych przez kultur ireligi zasad regulujcych ycie emocjonalne bohaterw;
sformuowanie zarzutw stawianych Jagnie przez gromad.
Materiay dydaktyczne: podrcznik (lekcja 27.: Te usta pene itak czerwone... ycie erotyczne Lipiec, s. 149153);
CD-Extra Zrozumie tekst... kl. 2 (Kartkwki zlektur Chopi); materiay dodatkowe (karta pracy nr 30).
Przebieg lekcji:
1. Wprowadzenie wproblematyk zaj. Uczniowie przypominaj, zjakich powodw tematyka erotyczna staa si
popularna wliteraturze przeomu XIX iXX wieku (np.: erotyka jako alternatywa dla nastrojw dekadenckich, ero-
tyka jako przejaw postawy hedonistycznej, tematyka erotyczna / seksualno czowieka jako jeden zelementw
darwinizmu / naturalizmu).
2. Charakterystyka relacji rodzinnych midzy bohaterami powieci. Uczniowie, wykorzystujc swoj wiedz zlektury,
opisuj relacje midzy czonkami rodziny Macieja Boryny oraz Dominikowej (zadanie to moe zosta wykonane
wformie rozrysowania drzew genealogicznych rodzin). Uczniowie przypominaj podstawowe wtki fabularne
Itomu powieci wkontekcie scharakteryzowanych relacji midzy bohaterami iich rodzinami. To ogniwo lekcyjne
moe te zosta wykonane zwykorzystaniem sprawdzianu ze znajomoci lektury (CD-Extra Zrozumie tekst...
kl. 2).
3. Interpretacja fragmentw powieci. Uczniowie zapoznaj si zdwoma fragmentami powieci zamieszczonymi
wpodrczniku (s. 151, s. 152153). Okrelaj, co je czy, jaka jest ich funkcja wkontekcie fabuy Itomu (np.:
fragment pierwszy przedstawia plotki lipieckich kobiet na temat rozwizego postpowania Jagny, fragment drugi,
dziki zastosowaniu mowy pozornie zalenej oraz elementw monologu wewntrznego, ukazuje perspektyw Ant-
ka, kochanka Jagny).
4. Praca wgrupach. Nauczyciel dzieli klas na dwa zespoy, ktrych zadaniem jest odczytanie relacji midzy jednost-
k agromad wkontekcie poj kultura inatura. Uczniowie intuicyjnie charakteryzuj wskazane przez nauczycie-
la pojcia, wyjaniajc, na czym polega kontrast midzy nimi. Nauczyciel tumaczy, wjaki sposb pojcia natury
ikultury wi si zkategoriami freudowskimi id isuperego (np.: id to cz osobowoci czowieka, ktra czy go
znatur rozumian jako sfera instynktu, popdw biologicznych; superego to system zasad, poj iidei stanowi-
cych dla jednostki zbir podstawowych norm kulturowych, organizujcych ycie spoeczne czowieka). Uczniowie,
pracujc wdwch zespoach, charakteryzuj sfer zwerbalizowanych przez wsplnot zasad oraz sfer ukrytych
pragnie mieszkacw Lipiec. Wnioski zinterpretacji fragmentw zapisuj, wykorzystujc map mentaln (karta
pracy nr 30).
a) Zasady ycia wspoecznoci lipieckiej, nakazy kulturowe (perspektywa gromady):
trzeba by pracowitym;
naley szanowa ziemi;
trzeba by uytecznym dla gromady;
naley y zgodnie zetyk chrzecijask;

trzeba y zgodnie zprawami stanowionymi przez gromad;

naley y skromnie;
naley szanowa rodzin;
naley szanowa starszych (wol ojca);
nie mona y wzwizku zwasn matk (grzech / kazirodztwo);
grzesznik zawsze zostaje ukarany przez Boga.
b) Ukryte pragnienia mieszkacw (perspektywa Antka):
ch utrzymywania bliskich kontaktw zJagn;
rozwizo (uleganie popdowi seksualnemu);
wolno (ycie zgodne zpragnieniami seksualnymi);
traktowanie ojca jako rywala (myl ozabiciu wasnego ojca).
5. Wnioski. Na zakoczenie interpretacji uczniowie pod kierunkiem nauczyciela stawiaj wnioski odnonie do zary-
sowanej sytuacji konfliktu midzy zasadami organizujcymi ycie wgromadzie aindywidualnymi pragnieniami
mieszkacw (Antka, Jagny). Uczniowie powinni wyjani istot tego konfliktu, wykorzystujc pojcie tragizmu,
ktre wtym przypadku zyskuje wymiar naturalistyczny.
Wprezentowanych wpodrczniku fragmentach powieci Reymonta tragizm jest widoczny przede wszystkim wkreacji Antka. Monolog we-
wntrzny bohatera ujawnia istniejcy wnim konflikt midzy zasadami organizujcymi ycie lipieckiej gromady (np. ojcowa ona, to iobca; co
powie stary, co ludzie, co wie) ajego pragnieniami (np. chciao mu si ojcu do oczu stan irzec: nie moecie si zJagn eni, bo ona moja!).
Dodatkowo, wewntrzny konflikt Antka zyskuje tragiczny wymiar dziki wiadomoci bohatera ijego przekonaniu, e zwizek zJagn byby
grzechem, ukaranym przez Boga.
6. Uczniowie charakteryzuj sposb, wjaki bohaterowie powieci mwi / myl oerotyce. Analizuj fragmenty
utworu, wyodrbniajc sformuowania odnoszce si do ycia seksualnego czowieka. Np.:
a) perspektywa gromady:
sformuowania odnoszce si do rozwizego ycia kobiety (puci pod pierzyn; cieka si on za Jagn kiej ten pies; jak za suk, tak cho-
paki za ni ganiaj);
b) perspektywa Antka:
fizyczne aspekty podania (rce mu dray, oczy rozbysy idreszcz go przechodzi mocny, ognisty, a si zatoczy by wgorczce);
emocje bohatera (budzio si znowu kochanie iwznosia swj eb kolczasty tskno bolesna);
charakteryzowanie mioci wkategoriach relacji zwierzcych (bo to jedn noc na deszczu ichodzie warowa jak ten pies przed jej chaup!);
pejza mentalny (Ale przyszy na wspomnienia, wypezy skdci, ztych pl nagich...).
Praca domowa:
Jakie moralne ipsychologiczne prawdy na temat ludzkiej mioci mona wyczyta zChopw Wadysawa S. Reymon-
ta? Skonstruuj wypowied na podstawie fragmentw zamieszczonych wpodrczniku iznajomoci caego Itomu
powieci.


Temat: Jak dwa psy wcieke... Zo wChopach
Zakres: podstawowy.
Cele lekcji:
omwienie konfliktu midzy bohaterami powieci, wskazanie przyczyn tych sporw;
okrelenie najwaniejszej wartoci wyciu chopw (ziemia) oraz wyjanienie jej wpywu na dziaania iemocje
bohaterw;
opisanie relacji midzy rodzicami adziemi;
scharakteryzowanie zasad etycznych, jakimi kieruj si mieszkacy Lipiec.
Materiay dydaktyczne: podrcznik (lekcja 28.: Jak dwa psy wcieke... Zo wChopach, s. 154159); materiay do-
datkowe (karta pracy nr 31).
Przebieg lekcji:
1. Koncepcja rodziny wChopach. Uczniowie, wykorzystujc fragmenty powieci Reymonta znajdujce si wpodrcz-
niku oraz wykad autorw (np. s. 154155), opisuj tradycyjny model rodziny chopskiej. Np.:
hierarchiczno (relacje wewntrz gromady irodziny s uporzdkowane, co jest widoczne np. podczas niedzielnej mszy wlipieckim
kociele);
patriarchalno (gow rodziny jest najstarszy mczyzna, penicy funkcj patriarchy rodu; wszyscy czonkowie rodziny podporzdkowuj
si jego decyzjom; sprzeciwienie si ojcu traktowane jest przez gromad jako grzech, np.: rady ksidza udzielane Antkowi, e zawsze powinien
zgadza si zwol ojca);
chrzecijaska sakralizacja zwizku (maestwo traktowane jako zwizek uwicony przez Boga, lub kocielny jako forma zalegali-
zowania zwizku midzy kobiet amczyzn, koci jako instytucja jednoczca gromad);
monogamiczno (wyciu gromady lipieckiej nie akceptowano zdrady, romansw itp.);
opresyjno (obojtno na los najstarszych czonkw rodziny, ktrzy nie pracuj aktrych trzeba utrzymywa przykad ojca Hanki;
przyzwolenie na stosowanie przemocy wobec kobiet);
ycie zgodne zrytmem natury, tradycj (dostosowanie prac rolnych do rytmu natury, ycie zgodne zkalendarzem liturgicznym).
2. Uczniowie, odwoujc si do znajomoci tomu I, charakteryzuj struktur wewntrzn Lipiec. Zwracaj uwag na
relacje rodzinne oraz hierarchi majtkow. Okrelaj, na czym polega konfliktowa wizja ycia wgromadzie,
uwzgldniaj znaczenie kocioa ikarczmy wyciu wsplnoty lipieckiej.
3. Interpretacja fragmentu powieci (s. 156158). Uczniowie charakteryzuj narracj, sposb konstrukcji dialogu
ijego funkcje oraz relacj midzy fragmentem afabu Itomu powieci. Przykadowo:
fragment ukazuje punkt kulminacyjny Itomu powieci;
bohaterami fragmentu s czonkowie rodziny Macieja Boryny (pokolenie dzieci: Antek, Hanka, Kowalowa; pokolenie ojcw: Maciej Boryna);
dominacja dialogu nad narracj (dramatyczno sceny konfliktu).
4. Charakterystyka bohaterw sceny wkontekcie przyczyn konfliktu. Uczniowie pracuj wdwch zespoach, skupia-
jc si na opisaniu jednej ze stron konfliktu: charakteryzuj zachowanie strony, gromadz zarzuty stawiane drugiej
stronie, okrelajc najwaniejsze wartoci dla gromady lipieckiej (karta pracy nr 31).

Charakterystyka konfliktu wrodzinie Macieja Boryny:
Zachowanie dzieci wczasie Zachowanie ojca wczasie

sporu: sporu:
Antek wypowiada si wimieniu Maciej Boryna jest wadczy, zawzicie
siostry iony, czuje strach; ulega broni swojej decyzji, podobnie jak
Przedmiot konfliktu:
emocjom (porywczo), obraa Jagn, syn jest porywczy izawzity (nie-
sugerujc, e jest rozwiza itd. zapis (ziemia jako najwiksza przejednany), nie wierzy woskarenia
warto dla gromady lipieckiej) dotyczce Jagny itd.
Racje dzieci wsporze zojcem: majtek rodziny Boryny
(spr dotyczcy prawnych Racje ojca wsporze zdziemi:
poczucie skrzywdzenia (oszukania)
podstaw dysponowania ma- lk przed wycugiem (na wycug do
przez ojca / tecia (jak te woy
jtkiem) waju nie pjd)
harowalim... ateraz co?; ma prawo,
Jagna (konflikt midzy Ant- s ilne poczucie wasnoci (mojem si
bo si oswoje upomina)
kiem aojcem) tu bdzie dzielia)
zarzucanie ojcu niesprawiedliwego
postpowania wobec wasnych p oczucie niezalenoci wobec
dzieci (sprawiedliwoci chcemy) dzieci (Aprzeciwcie si, duo oto
silne poczucie wasnoci (tu jest stoj!)
nasze)
Skutki konfliktu midzy ojcem adziemi:
zarzucanie ojcu nieetycznego post-
powania (Pan Bg was pokarze za rozpad rodziny Macieja Boryny
krzywd nasz!) wygnanie Antka zrodzin zdomu ojca
krytykowanie zwizku ojca zJagn
(lakudra jest, wk)
5. Uczniowie okrelaj motywacj dziaa bohaterw wkontekcie tez Konrada Lorenza (podrcznik, s. 158). Odczy-
tanie sporu wrodzinie Boryny za pomoc klucza etnologicznego pozwala ujrze wtym konflikcie wymiar uniwer-
salny (np. spr midzy ojcem asynem jest wistocie przykadem walki opoywienie isamic). Wformie wnioskw
uczniowie wyjaniaj, na czym polega naturalistyczny wymiar konfliktu midzy bohaterami. Przykadowo:
konflikt midzy czonkami rodziny jako jeden zprzejaww darwinowskiej walki obyt;
walka midzy Antkiem, Kowalow aojcem jako prba przejcia wadzy nad majtkiem przez najmodsze pokolenie;
spr midzy Antkiem aMaciejem Boryn jako walka samcw osamic.
6. Wnioski. Uczniowie, odwoujc si do treci powieci, okrelaj, wjaki sposb konflikt wrodzinie Boryny wpyn
na relacje midzy jej czonkami.
Praca domowa:
Porwnaj konflikt pokole wNad Niemnem Elizy Orzeszkowej iwChopach Wadysawa S. Reymonta.


Temat: Kiej somsiad zsomsiadem si zejdzie... Dialektyzacja wliteraturze
Zakres: podstawowy.
Cele lekcji:
wskazanie przykadw dialektyzmw wpowieci Reymonta na poziomie fonetycznym, fleksyjnym, sowotwrczym
ileksykalnym;
charakterystyka dialektw wspczesnej polszczyzny;
scharakteryzowanie chopskiej refleksji na temat ludzkiego losu ikondycji czowieka.
formy pracy: indywidualna (pod kierunkiem nauczyciela);
Materiay dydaktyczne: podrcznik (lekcja 30.: Kiej somsiad zsomsiadem si zejdzie... Dialektyzacja wliteraturze,
Przebieg lekcji:
1. Zdefiniowanie pojcia dialekt. Nauczyciel, wprowadzajc uczniw wproblematyk lekcji, charakteryzuje zjawisko
zrnicowania jzyka oglnonarodowego oraz podaje definicj dialektu.
Najbardziej szeroka definicja dialektu okrela go jako mow ludnoci wiejskiej pewnej dzielnicy kraju rnic si od jzyka oglnonarodowego
iinnych dialektw swoistymi cechami gwnie fonetycznymi ileksykalnymi, majcymi zwykle sw genez wodlegej przeszoci, sigajcej moe
nawet okresu plemiennego1.
2. Charakterystyka dialektw wspczesnej polszczyzny wkontekcie ich zasigw terytorialnych oraz specyficznych
cech jzykowych. Nauczyciel podaje podstawowe informacje na temat dialektw jzyka polskiego (uczniowie spo-
rzdzaj krtk notatk). Uczniowie, wykorzystujc map zamieszczon wpodrczniku, okrelaj pooenie geo-
graficzne swojej miejscowoci wkontekcie podziaw lingwistycznych (i oile to moliwe wskazuj na specy-
ficzne cechy jzyka mieszkacw okolicznych wsi). Biorc pod uwag fakt zoonoci problematyki, proponujemy
ograniczy t cz lekcji do dokadniejszej charakterystyki dialektu regionu zamieszkiwanego przez ucznia. Np.:
a) dialekt kaszubski (brak mazurzenia, ubezdwiczniajca fonetyka midzywyrazowa, dyftongizacja dawnych dugich a, o, stwardnienie szere-
gu spgosek , , , d);
b) dialekt wielkopolski (brak mazurzenia, udwiczniajca fonetyka midzywyrazowa, dyftongizacja samogosek, asynchroniczna wymowa sa-
mogosek nosowych);
c) dialekt lski (szeroka wymowa -),
d) dialekt maopolski (przejcie wygosowego -ch w-k, mazurzenie, udwiczniajca fonetyka midzywyrazowa);
e) dialekt mazowiecki (asynchroniczna wymowa spgosek mikkich wnagosie, mazurzenie, ubezdwiczniajca fonetyka midzywyrazowa,
zlanie si izy, twarde l przed i).
3. Okrelenie pooenia geograficznego Lipiec wkontekcie granic dialektalnych (praca zmapk zpodrcznika).
Lipce (dzi: Lipce Reymontowskie) to wie znajdujca si wPolsce centralnej, na terenie tzw. gwar owickich, zaliczanych do dialektu mazo-
wieckiego. Reymont przebywa wLipcach wlatach 18891893, pracujc jako dozorca plantowy przy Kolei Warszawsko-Wiedeskiej. Obserwacje
poczynione wtamtych latach stay si pniej inspiracj do napisania powieci oyciu polskich chopw.
4. Odczytanie tekstu powieci Reymonta zamieszczonego wpodrczniku. Wprowadzenie pojcia stylizacji rodowi-
skowej (podrcznik, s. 165166). Analiza tekstu, okrelenie jego specyficznych cech jzykowych wkontekcie od-
mian dialektalnych wspczesnej polszczyzny (notatka wformie tabelarycznej, podrcznik, s. 168).
1
M. Kucaa Dialekt, [w:] Encyklopedia jzyka polskiego, red. S. Urbaczyk, M. Kucaa, Zakad Narodowy im. Ossoliskich, Wrocaw
1999, s. 66.

Poziom
Przykady
jzyka
fonetyczny krzeciajnin, somsiad, la, gront, dufa
fleksyjny stajaa, ktren
sowotwrczy marnacja, biedowanie, winowaty, zamrze
leksykalny jeno, poredzi, juci, gadzina, spyci, kyni, ma, kiej, drzewiej, marnowa, pogorzel, chudziak, wypsn
5. Wnioski, np.:
dialektyzacja pojawia si na wszystkich poziomach organizacji jzykowej tekstu (przede wszystkim na poziomie leksykalnym);
jzyk bohaterw utworu Reymonta nie jest wiernym odzwierciedleniem cech dialektu mazowieckiego (brak mazurzenia);
efekt dialektyzacji zosta osignity przez wprowadzanie archaizmw (np. jeno, drzewiej);
cechy jzykowe, zbliajce jzyk utworu do mowy mieszkacw wsi, nie pozwalaj czy go zjakkolwiek gwar czy dialektem polszczyzny
pocztku XX wieku (metoda twrcza Reymonta polegaa na stworzeniu dziea uniwersalnego, ponadregionalnego1);
dialektyzacja jest jednym zelementw realistycznej kreacji wiata przedstawionego wpowieci.
6. Wprowadzenie pojcia jzykowy obraz wiata. Nauczyciel wyjania zakres bada antropologii kulturowej, wyko-
rzystujc informacje na temat dziaalnoci Bronisawa Malinowskiego (podrcznik, s. 150).
Jzykowy obraz wiata stanowi odzwierciedlenie postrzegania rzeczywistoci otaczajcej czowieka wjego jzyku naturalnym. Badania jzyko-
znawstwa kognitywnego d m.in. do ukazania zalenoci midzy warunkami ycia ikultur ajzykiem. Zaleno ta ujawnia si za pomoc
rozmaitych kategorii jzykowych (cech gramatycznych, derywacyjnych, frazeologizmw, pl wyrazowych itd.).2
Uczniowie odczytuj chopsk wizj wiata zawart wfragmencie powieci, wykorzystujc sugestie zkarty pracy
nr 32. Przykadowe ustalenia:
dualistyczna koncepcja rzeczywistoci (np. przewiadczenie, e wiat zbudowany jest zdwch wymiarw rzeczywistego, odnoszcego si
do codziennego ycia czowieka iponadnaturalnego, zwizanego zrzeczywistoci duchow, ksztatujcego ycie czowieka);
religijno (np. chrzecijaska religijno zwizana zkultem Jezusa Chrystusa iJego miosierdzia, podkrelenie wyjtkowoci niedzieli wstosun-
ku do innych dni tygodnia);
przejawy tabu jzykowego wodniesieniu do za (np. zy jako eufemistyczne okrelenie diaba);
kult ziemi (np. podkrelenie wartoci ziemi za pomoc epitetu wita, deifikacja ziemi);
definiowanie ludzkiego ycia wkontekcie wsplnoty (np. ycie we wsplnocie jako sposb na pokonanie trudw egzystencji, tylko ycie we
wsplnocie nabiera znaczenia).
Praca domowa:
Znajd wtekcie Itomu powieci Reymonta inne fragmenty, wktrych wyraa si wiatopogld XIX-wiecznej wsi.
Opisz zawarte tam przekonania oglne chopw. Porwnaj je ze znanymi ci pogldami mieszkacw dzisiejszej wsi.
1
F. Ziejka Jzyk istyl, [w:] W.S. Reymont Chopi, oprac. F. Ziejka, Zakad Narodowy im. Ossoliskich, Wrocaw 1999, s. XCII.
2
R. Grzegorczykowa Wprowadzenie do semantyki jzykoznawczej, PWN, Warszawa 2001, s. 163.


Temat: Zza wiata sza noc, rozpacz imier... Naturalizm wutworach Stefana
eromskiego
Cele lekcji:
przedstawienie losw Szymona Winrycha iomwienie kreacji bohatera;
porwnanie literackiego wizerunku powstaca zkreacj bohatera na obrazie Grottgera;
odczytanie metaforycznego znaczenia tytuu opowiadania;
sformuowanie refleksji oprzyczynach upadku powstania.
Materiay dydaktyczne: podrcznik (lekcja 31.: Zza wiata sza noc, rozpacz imier... Naturalizm wutworach Ste-
fana eromskiego, s.171175); materiay dodatkowe (karta pracy nr33).
Przebieg lekcji:
1. Wprowadzenie wproblematyk zaj. Uczniowie przypominaj teksty podejmujce tematyk powstania stycznio-
wego, zwracajc uwag na sposb ukazania zrywu powstaczego oraz ideow funkcj motywu insurekcji wlitera-
turze 2. poowy XIX w. (np.: motyw powstania wutworach, np. u E.Orzeszkowej Nad Niemnem, Gloria victis).
Np.:
historia zrywu powstaczego jako element narodowej mitologii Polakw;
denie do idealizacji (sakralizacji, heroizacji itd.) zrywu powstaczego;
stosowanie stylu wiziennego (poetyka niedomwie);
bohaterowie powstania jako herosi narodowego panteonu itd.
2. Wizja powstania styczniowego wwietle rycin A.Grottgera. Uczniowie wyjaniaj, wjaki sposb plastyczna wizja
artysty odpowiada romantyczno-pozytywistycznym sposobom ukazania zrywu powstaczego (reprodukcje pod-
rcznik, s.171 is. 173).
Komentarz interpretacyjny:
cykl obrazw powiconych: powstaniu na Litwie Lituania (18641866) (tu: Litwa ostoja polskoci na wschodzie), koszmarom wojny Woj-
na (18661867);
cykl Lituania uznany przez krytyk za cudny poemat, wiadczcy otym, e jego autor jest jedyn postaci poetyczn swojego pokolenia;
fabu cyklu artysta opiera na losach puszczaskiej rodziny, ktrej czonkowie staj do boju, walczc owolno (tu: gwnym bohaterem jest
litewski leniczy gincy tragiczn mierci wstarciu zRosjanami);
cykl Wojna powicony okruciestwu dziaa wojennych, nawizujcy do grafik F.Goi Okropnoci wojny (inne aspekty wojny przedstawione
przez artyst to: zniszczenia, gd, ndza rodzin ofiar, witokradztwo);
specyfika stylu Grottgera, np.: poetyka realizmu zderzona zromantycznym mistycyzmem, gotycyzmem, klasycznym patosem itd.; ekspresyj-
no obrazowania osignita za pomoc ascetycznych rodkw wynikajcych zzastosowanej techniki (tu: monochromatyczno, operowanie
kontrastami, teatralizacja gestw, aluzje do ikonografii Wielkiej Rewolucji Francuskiej).
3. Wstpna refleksja na temat utworu eromskiego Rozdzibi nas kruki, wrony.... Uczniowie, formuujc wstpne sdy
na temat opowiadania, okrelaj, na ile literacka wizja eromskiego jest oryginalna wstosunku do pozytywistycz-
nych uj tematu.
Np.:
eromski wiadomie demitologizuje temat powstania;
podejmujc temat powstania, otwarcie polemizuje ztradycj romantyczn ipozytywistycznym sposobem ujcia tematu;
tragiczne losy powstaca s dla eromskiego pretekstem do ukazania problematyki spoecznej (tu: konflikt szlachecko-chopski).

4. Analiza iinterpretacja utworu. Zadaniem uczniw jest opisanie mechanizmu demitologizacji na poziomie narracji
ijej stylu oraz kreacji podstawowych elementw wiata przedstawionego. Pracujc wzespoach badawczych, gro-
madz informacje izapisuj je wkartach pracy (karta pracy nr33).
a. narracja / styl narracji:
Proza pozytywistyczna: S. eromski
Np.: Np.:
tradycyjna narracja epicka (trzecioosobowy, wszystkowiedzcy narracja eksponujca punkt widzenia bohatera (ujawnienie jego
narrator) opisujca wydarzenia zduej perspektywy czasowej emocji lk, strach, poczucie osaczenia itd.),
(por. dystans epicki); narracja unaoczniajca (zniesienie dystansu epickiego),
poetycki styl narracji (operowanie metaforami, obrazowymi naturalistyczny styl narracji (szczegowo opisu, epatowanie brzydot),
porwnaniami, stylizacja biblijna itd.); styl narracji ostentacyjnie odrzucajcy poetycko,
uwzniolenie opisywanej historii za pomoc stylu wypowiedzi elementy rozmaitych poetyk (np.: naturalizm, symbolizm, ekspresjo-
narracyjnej. nizm).
b. czas fabularny:
Np.: Np.:
wskazywanie analogii midzy czasem wydarze historycznych kocowa faza powstania (jesie 1863r. ?),
aczasem sakralnym, agrarnym (czas mityczny), ponura jesie (pora roku oddajca poczucie bezsensu czynu zbroj-
mitologizacja czasu wydarze, nego, klski dziaa powstacw itd.).
nacechowanie semantyczne wybranych pr roku (np.: lato
czas niw czas ofiary powstaczej).
c. przestrze:
Np.: Np.:
miejsce bitwy / spoczynku bohaterw miejscem witym, obumare pola, kartofliska,
mogiy, kurhany, zbiorowe groby jako narodowe sanktuaria jesienny krajobraz prowincji Pojezierza Eckiego,
(sakralizacja elementw przestrzeni), bezkresno krajobrazu (przestrze wyraajca zagubienie osamot-
wyjtkowo przestrzeni spoczynku bohaterw podkrelona nionego powstaca),
przez specyficznie uksztatowan natur (lene sanktuarium). przestrze jako element pejzau mentalnego (nastrj grozy),
zwyko / przecitno miejsca kani imierci.

d. bohater:

Np.: Np.:
zbiorowo powstacw zrnicowana pod wzgldem pocho- samotny powstaniec (szlachcic A.Borycki, pseudonim Szymon
dzenia spoecznego, Winrych),
zbiorowo walczca wimi braterstwa, ponadstanowego zewntrzne oznaki ndzy powstaczego ycia (np.: zaronity, brudny,
patriotyzmu, zniszczone ubranie, wyglda jak dziad, obdartus, przypomina zwierz),
zbiorowo powstacw jako namiastka demokratycznej le znoszcy warunki powstaczego ycia (np.: godny, zzibnity,
wsplnoty narodowej. zmczony, osabiony),
zdeterminowany (samotnie zajmuje si przemytem broni),
osaczony przez rosyjski patrol,
bezbronny,
ofiara rosyjskiej egzekucji,
padlina dla wygodniaego ptactwa, okazja do wzbogacenia si
dla anonimowego chopa,
pozbawiony godnoci (np. zbezczeszczenie zwok).
5. Wnioski. Omwienie sposobu przedstawienia problemu chopskiego wkontekcie opowiadania S.eromskiego.

Wskazanie analogii midzy refleksj eromskiego aplastyczn wizj A.Grottgera. Sformuowanie refleksji oprzy-
czynach niepowodzenia powstania styczniowego wkontekcie sprawy chopskiej.
Praca domowa:
Idealizacja czy poetyka rozdrapywania ran? Rozwa, ktry model sztuki nadaje si do mwienia oprzeszoci
wczasach wspczesnych. Odwoaj si do wybranych utworw literackich.


Temat: Polski my nard... Rne ujcia sprawy narodowej wXIX iXX wieku
Zakres: podstawowy.
Cele lekcji:
porwnanie sposobu postrzegania stosunkw polsko-niemieckich wRocie iwOrdziu biskupw polskich...;
scharakteryzowanie kreacji podmiotu lirycznego wutworze Konopnickiej;
wykorzystanie kontekstu historycznego (germanizacja) do interpretacji utworw literackich;
opisanie Polakw iNiemcw przedstawionych wutworze, wskazanie na kontrast wwartociowaniu obu narodowoci;
zrekonstruowanie programu narodowego zawartego wRocie.
metody pracy: rozmowa dydaktyczna, metoda problemowa.
Materiay dydaktyczne: podrcznik (lekcja 32.: Polski my nard... Rne ujcia sprawy narodowej wXIX iXX wieku,
Przebieg lekcji:
1. Wprowadzanie do problematyki zaj lekcyjnych. Rozmowa zuczniami na temat wspczesnego rozumienia poj-
cia patriotyzmu wkontekcie zjawisk pozytywnie inegatywnie charakteryzujcych wspczesne sposoby manifesto-
wania postawy patriotycznej.
2. Kontekst literacki. Przywoanie utworw literackich penicych funkcj hymnu narodowego, prba rekonstrukcji
narodowej mitologii wkontekcie przywoanych utworw.
Np.:
Bogurodzica (tu: redniowieczna modlitwa penica funkcj hymnu dynastycznego Jagiellonw);
Hymn do mioci ojczyzny, I.Krasicki (tu: nowoczesny model patriotyzmu definiujcy wsplnot jako zbiorowo zamieszkujc okrelony
teren, posugujc si tym samym jzykiem; patriotyzm jako powicenie ycia dla ojczyzny);
A. Feliski, Boe, co Polsk (tu: pie utosamiajca kraj zwadc, wyraajca wiar wmonarchi jako si przywracajc dawn potg Rzecz-
pospolitej, przypisywanie roli opatrznoci wdziejach narodu);
J. Wybicki, Pie Legionw Polskich we Woszech (tu: onierska piosenka oficjalnie uznana za hymn w1926r., definiowanie polskoci jako
wartoci tosamej ze wsplnot ludzi czujcych si Polakami).
3. Ikonografia patriotyczna 2. poowy XIX w. wkontekcie wybranych dzie J.Matejki. Omwienie znaczenia malar-
stwa Matejki dla Polakw yjcych pod zaborami oraz Polakw yjcych wPolsce XXI w. Rozmowa jako pretekst
do rozwinicia problemu funkcjonujcych wwiadomoci narodowej sposobw rozumienia patriotyzmu (np.: pa-
triotyzm romantyczny, patriotyzm pracy itd.).
4. Interpretacja porwnawcza tekstw literackich (karta pracy nr34).
a. omwienie kontekstu interpretacyjnego wkontekcie informacji zawartych wpodrczniku:
Rota Ordzie biskupw polskich...

Np.: Np.:
czas zaborw (pocztek XX w.), po II wojnie wiatowej (czasy PRL-u),
powstanie patriotycznej pieni jako reakcja na nasilenie procesw tekst ordzia powsta jako reakcja na postulaty Soboru Waty-
germanizacyjnych (np.: sprawa polskiej szkoy we Wrzeni / strajk kaskiego II oraz element obchodw tysiclecia chrztu Polski
uczniw 19011902r.) w1966r.

b. rozumienie pojcia polskoci / atrybuty polskoci:
Np.: Np.:
atrybutami polskoci s: ziemia, mowa, tradycje (piastowskie), atrybutami polskoci s: wiara chrzecijaska (katolicyzm), sym-
religia, Polska jako nazwa etniczna; bioza religii ipastwa.
polsko manifestuje si przez: wierno tradycji przodkw
okrelajcej tosamo narodow Polakw, stawienie czoa
postpujcej germanizacji, traktowanie codziennego ycia jako
walki zwrogiem, gotowo do powicenia ycia wwalce, dum
narodow / rodow, nieustpliwo wwalce itd.
c. obraz Niemca:
Np.: Np.:
nawizanie do XIX-wiecznego stereotypu Niemca, przywoanie postaci w. Jadwigi jako polemika ze stereotypem
Niemiec jako wrg (przeciwnik wwalce), Niemca,
Niemiec jako obcy zagraajcy polskiej tradycji, historii itosa- w. Jadwiga jako ucielenienie cnt chrzecijaskich (tu: religij-
moci. no, cnotliwo),
dziaalno witej jako przejaw pokojowej koegzystencji dwch
rnych narodw obok siebie (np.: w. Jadwiga jako dobrodziejka
ludu polskiego),
wadanie polszczyzn przez wit pochodzc zNiemiec jako
argument ukazujcy szczere intencje ssiadw zza Odry,
w. Jadwiga jako pomost miedzy Polsk iNiemcami.
d. znaczenie religii wstosunkach polsko-niemieckich:
Np.: Np.:
Bg jako sia stojca po stronie Polakw wsporze zNiemcami. religia chrzecijaska jako element tradycji polsko-niemieckiej
(por. lub Niemki zpiastowskim wadc),
katolicyzm jako sia pozwalajca na pokonanie polsko-niemieckie-
go konfliktu na tle trudnej historii.
5. Wnioski. Podsumowaniem zaj lekcyjnych moe by krtka rozmowa na temat pokosia Roty iOrdzia biskupw
polskich... z1966r. (por. krytyczne sowa outworze Konopnickiej, reakcja komunistycznego rzdu na ordzie).
Praca domowa:
Bg Honor Ojczyzna jako hasa tradycyjnego modelu polskiego patriotyzmu. Przeled obecno symboliki reli-
gijnej wwybranych literackich przedstawieniach narodu polskiego.


Temat: Wdrwk ycie jest czowieka... Homo viator wnowoczesnej poezji
Cele lekcji:
porwnanie sposobu ujcia toposu homo viator wwierszach A.Rimbauda i E.Stachury;
wskazanie podobiestw irnic wwykorzystaniu motywu wdrwki przez obu poetw;
scharakteryzowanie kreacji podmiotu lirycznego wutworach;
rozpoznanie rodkw stylistycznych wobu wierszach oraz okrelenie ich funkcji;
porwnanie konstrukcji wersyfikacyjnej, rymowej istroficznej wierszy.
Materiay dydaktyczne: podrcznik (lekcja 33.: Wdrwk ycie jest czowieka... Homo viator wnowoczesnej poezji,
Przebieg lekcji:
1. Wprowadzenie: przypomnienie poj: cyganeria artystyczna, poeta przeklty oraz postaci twrcw modernistycz-
nych, ktrych ycie byo naznaczone sukcesem literackim, ale owiane aur skandalu (K. Przerwa-Tetmajer, P.Ver-
laine, Ch. Baudelaire).
Zebranie listy cech osobowoci ibiografii poety przekltego, np.:
czowiek nadwraliwy, neurotyczny,
skonfliktowany zotoczeniem, niezrozumiany, gardzcy etosem mieszczaskim,
zrywa wizi rodzinne, spoeczne,
kwestionuje zasady inormy regulujce relacje midzyludzkie,
radykalny nonkonformista, kwestionuje wszelkie autorytety,
optany mioci ierotyzmem, zaraony mierci,
ycie utosamia ze sztuk, tworzy wblu iekstazie, eksperymentuje na sobie,
myli wyobraone wiaty zrzeczywistoci, teatralizuje ycie,
tworzy wasny mit, czsto samobjcz mierci podsyca legend.
2. Komentarz do portretu paryskiej bohemy na obrazie Kcik przy stole H.Fantin-Latoura (podrcznik, s.183): jakie
cechy stroju, wygldu, otoczenia buduj wizerunek cygana?
Uczniowie zwrc uwag, e artyci traktowali swj ubir jako jeden zelementw wyrniania si, przekazywania wasnych pogldw na ycie
isztuk, przeciwstawiania si oficjalnie przyjtym normom obyczajowym. Na wizerunek modernistycznego czonka bohemy skaday si: czarna
peleryna lub surdut, kapelusz lub beret gboko nasunity na czoo lub zsunity na ty gowy, kokarda zawizana pod mikkim konierzykiem
koszuli, dugie wosy izarost na twarzy, papieros wdugiej lufce; mimika igesty miay wiele teatralnoci, cygan chtnie nosi na twarzy melancho-
lijn zadum lub szyderczy umiech. Kieliszek zwinem, absyntem, atrybuty sztuki (ksika, obraz) iestetyki (dekoracje kwiatowe) odzwierciedlay
potrzeby ciaa iducha.
3. Przedstawienie sylwetek dwch nonkonformistw wyciu iliteraturze: A.Rimbauda ikaskadera literatury E.Sta-
chury (na podstawie wiadomoci zpodrcznika oraz materiaw dodatkowych samodzielnie wyszukanych przez
uczniw). Efektem rozmowy bdzie m.in. wniosek, e przydatny do interpretacji wierszy jest kontekst biograficzny.
Wprzypadku obu autorw widoczny jest silny zwizek twrczoci zbiografi, obaj byli ludmi wdrodze: Rim-
baud napisa wiersz wczasie drugiej ucieczki zdomu, wburzliwym yciorysie Stachury mona znale informacje
ozmianach miejsca zamieszkania, ucieczkach zdomu zpowodu konfliktw zojcem, lenym yciu na Dolnym
lsku ilicznych podrach zagranicznych.

4. Analiza porwnawcza wierszy Moja Bohema A.Rimbauda iWdrwk ycie jest czowieka E.Stachury wedug po-
danych wpodrczniku kryteriw. Uczniowie dyskutuj wdwch grupach, wypeniaj kart pracy nr35, nastpnie
po etapie sprawozdania ustalaj cechy wsplne irne wzakresie analizy iinterpretacji wierszy.
Moliwe ustalenia:
Moja Bohema Arthura Rimbaud

tytu wasna wizja ycia, cygan zwyboru
konstrukcja podmiot pierwszoosobowy (liryka bezporednia)
i portret adresuje swj monolog do Muzy, patronki artystw (liryka zwrotu do adresata)
podmiotu zdeklarowany artysta, poeta (ukadaem wiersze), ma aspiracje wielkiego liryka (jak gdybym lir trca)
lirycznego idealista, tsknicy za mioci, oddany poezji
czowiek niedojrzay, wieczny marzyciel
materialne skontrastowanie zbogactwem duchowym
czowiek na pograniczu ycia imierci (bluza ju nieziemska)
sytuacja czowiek wdrodze, nocna wczga,
liryczna wdrwka dosowna (zdarty kamasz) iwyobraona (pod niebiosami)
dowiadczenia trampa rdem poezji
wiat kosmiczny wymiar wiata (Wielka Niedwiedzica)
przedstawiony irracjonalny charakter (tum fantastycznych cieni)
wiat kreowany przez natur
wasny wiat (powtarzanie zaimkw dzierawczych)
wyraane pogarda dla materializmu, lekcewaenie norm, abnegacja wyraona mow ciaa (wczyem si zrkami wkieszeniach)
uczucia emocjonalny zwizek ztwrczoci
zachwyt wiatem natury, odurzenie czarem nocy, odbieranie wrae suchowych, wzrokowych, dotykowych
poczucie jednoci zkosmosem (panteizm)
upojenie absolutn wolnoci
akceptacja swojego wiata iycia (dobre wieczory)
pragnienie uznania dla swojej twrczoci (rosy tumy)
stylistyka eksklamacje, wykrzyknienia
zderzenie poetyckoci zpotocznoci (jak gdybym lir trca, wycigaem gumy)
kompozycja sonet
wiersza 2x4+2x3
opis stylu ycia irefleksja wynikajca zopisu na temat wartoci hodowanych iodrzucanych
wersyfikacja 13 zgosek ze redniwk 7 + 6
abba cddc eef ggf, rym krzyowy, okalajcy, parzysty
rymy dokadne iniedokadne, eskie, asonanse, gramatyczne
Wdrwk ycie jest czowieka Edwarda Stachury

tytu teza na temat ycia zzaznaczon jego dominant (szyk przestawny)
konstrukcja podmiot pocztkowo nie ujawnia si, wfinale wyraa osobiste deklaracje
podmiotu formuuje refleksj uoglniajc na temat ycia
lirycznego podkrela jednokrotno ludzkiego istnienia
stawia filozoficzne pytania opocztek icel ycia
porwnuje ycie do snu
istot ycia jest nieustanna aktywno

Wdrwk ycie jest czowieka Edwarda Stachury

sytuacja przystanek wdrodze ycia poczony zrefleksj osobist ioglnoludzk
liryczna monolog wdrowca
wiat metafizyczny wymiar wiata (droga od pocztku ycia ku mierci)
przedstawiony wiat wyobraony jako przestrze wdrwki poprzez ycie
rzeczywisto kreowana przez natur (ruch chmur)
wyraane zdumienie krtkoci, przemijalnoci inieuchwytnoci ycia
uczucia zagubienie wswoich rozmylaniach (cigi pyta)
bunt przeciw ograniczeniom czowieka
desperacja wzmaganiach zlosem
akceptacja bdzenia jako nieuchronne dowiadczenie (idzie tam, idzie tu)
pogodzenie si znieuchronn mierci
przygotowanie na zmienno dowiadcze, pasmo sukcesw iporaek (pynie wzwy, pynie wni)
deklaracja wytrwaoci iaktywizmu
stylistyka ekspresywne cigi pyta iwykrzyknie
porwnania, metafory, epitety (zwiewny), eufonie (zjawa, zjawia si)
gradacja (bd szed, bd bieg, nie dam si)
powtrzenia gwnej tezy
znaki interpunkcji wfunkcji ukazania rnych przemyle, odczu
kompozycja osiem strof
wiersza pierwsza, druga, pita, szsta strofa stanowi zestawienie ycia ludzkiego zjakim zjawiskiem, zakoczone
krtkim pytaniem itak sam odpowiedzi zwykrzyknieniem (np. Brak mu tchu? Brak mu tchu!)
trzecia, czwarta, sidma isma strofa kada rozpoczyna si potrjnym wykrzyknieniem To nic! To nic! To nic!
wersyfikacja strofy szeciowersowe iczterowersowe
rymy mskie, niedokadne, konsonanse, gramatyczne
ukad rymw nieregularny
Cechy wsplne:
koncepcja czowieka wdrujcego ycie wruchu, nieustanne poznawanie, nowe doznania;
poczucie niestaoci, braku zakorzenienia, tak wsensie dosownym, jak imetafizycznym1;
optymistyczne wyznanie wiary wsi czowieka / artysty.
Rnice:
rne realizacje toposu homo viator: Stachura wymiar eschatologiczny wdrwki czowieka ku mierci, Rimbaud wymiar artystowski;
rne emocje: Stachura dominacja zadumy, rozpamitywania, Rimbaud dominacja uniesienia, nawet euforii;
rne rozumienie wdrwki: Stachura wdrwka jako konieczno, los; uniwersalny charakter, Rimbaud wdrwka jako wybr, osobiste
rozumienie bohemy jako stylu ycia wczgi, artysty-cygana czerpicego natchnienie znatury.
5. Podsumowanie: czy uczniowie znaj wspczesnego literata, ktry kreuje swj wizerunek outsidera literackiego
iwyrnia si ekscentrycznym wygldem istylem ycia?
Praca domowa:
Po wysuchaniu pieni zgatunku poezji piewanej pt. Rimbaud do wiersza W.Broniewskiego zmuzyk R.Koakow-
skiego (dostpna na Youtube) zinterpretuj tekst jako portret poety przekltego. Czy twoim zdaniem ma on charak-
ter indywidualny czy uniwersalny?
1
Por. Na Wielkiej Niedwiedzicy miaem sw ober (Moje Bohema) A.Rimbauda iWszyscy wniepewnej gospodzie mieszkamy (Pie IV)
J.Kochanowskiego.


Temat: Homo viator analiza porwnawcza wiersza Arthura Rimbauda
Moja Bohema i Edwarda Stachury Wdrwk ycie jest czowieka
Cele lekcji:
ksztacenie umiejtnoci analizy porwnawczej wierszy;
ucze analizuje i porwnuje budow wersyfikacyjn wierszy (ich metryczno, rymy i stroficzno);
ocenia i porwnuje tradycyjno / nowoczesno budowy wersyfikacyjnej wierszy;
okrela i porwnuje podmiot i sytuacj liryczn wierszy;
analizuje sensy poszczeglnych strof wierszy i porwnuje ich ogln wymow / sens.
Materiay dydaktyczne: podrcznik (lekcja 33.: Wdrwk ycie jest czowieka Homo viator w nowoczesnej poezji,
s. 183187); pierwsza cz podrcznika dla klasy pierwszej, lekcja 3.; materiay dodatkowe (karta pracy nr 36).
Przebieg lekcji:
1. Wprowadzenie do lekcji krtka informacja o autorach i tumaczu wiersza Rimbauda, czasie powstania wierszy
ikontekcie kulturowym (francuski modernizm, PRL).
2. Przypomnienie toposu homo viator (czowiek wdrowiec, czowiek w drodze) i jego historii w kulturze
zob. np. pierwsza cz podrcznika dla klasy pierwszej, s. 213 oraz lekcja 33. drugiej czci podrcznika dla
klasy drugiej.
3. Wprowadzenie do wiczenia I:
a) przypomnienie poj: wiersz, pauza wersyfikacyjna, wiersz metryczny, wolny (por. kl. 1, cz. 1: lekcja 3.), rymy;
b) wyjanienie pojcia tradycyjnoci wiersza (z wszystkimi zastrzeeniami) z uyciem kategorii: metrycznoci (metryczny tradycyjny / wol-
ny nowoczesny), rymw (dokadnie rymowany tradycyjny / swobodny w rymowaniu albo biay nowoczesny), stroficznoci (regularny
stroficznie tradycyjny / nieregularny stroficznie nowoczesny);
c) wyjanienie oceny tradycyjnoci wersyfikacyjnej wiersz tradycyjny odwouje do tradycji kultury i tradycyjnej poetyckoci (w tym stylistyki),
nowoczesno odpowiednio: zerwanie z tradycj kultury i poetyckoci.
4. wiczenie I porwnanie wersyfikacji obu wierszy dla okrelenia ich metrycznoci.
5. wiczenie II wskazanie rymw i okrelenie ich dokadnoci.
6. wiczenie III okrelenie budowy stroficznej wierszy.
7. Zebranie wnioskw w postaci tabeli.
8. wiczenie IV okrelenie podmiotu i sytuacji lirycznej.
9. wiczenie V okrelenie atrybutw wdrwki w obu wierszach, porwnanie wymowy wierszy.
10. Podsumowanie zebranie wnioskw.
wiczenia dla uczniw

wiczenie I
Przedstaw pierwsz strof tumaczenia wiersza Rimbauda i dwie pierwsze strofy wiersza Stachury w postaci graficznej, oznaczajc sylaby i akcenty.
Na tej podstawie okrel, czy wiersze s metryczne a jeli tak jakie elementy s regularnie liczbowo powtarzalne w wersach. Odpowiedz, czy
realizuj tradycyjne wzorce wierszowania.
wiczenie II
Oznacz rymy, okrel ich dokadno. Na tej podstawie okrel, czy wiersze s tradycyjnie czy nowoczenie rymowane.

wiczenie III
Opisz budow strof, okrelajc liczb wersw i sposoby rymowania. Na tej podstawie okrel regularno budowy stroficznej i stosunek do tradycji
wierszowej.
Uzupenij tabel, zaznaczajc znakiem + wystpowanie wymienionych zjawisk wersyfikacyjnych:
wiersz wiersz rymy rymy nie- rymy rymy regularna budowa

wiersz
metryczny wolny dokadne dokadne regularne nieregularne stroficzna
Moja Bohema
Wdrwk ycie...
wiczenie IV
Uzasadnij, e w obu wierszach podmiot moemy okreli jako homo viator. Okrel typ komunikatu / rodzaj wypowiedzi formuowanej przez pod-
miot i w zwizku z tym typ liryki. W przypadku wiersza Stachury odczytaj sens sowa czowiek o kim mwi podmiot? Zwr szczegln uwag
na formy gramatyczne wystpujce w refrenie.
wiczenie V
Wymie w punktach najwaniejsze atrybuty / elementy wdrwki przedstawione w kadej ze strof obu wierszy. Na tej podstawie porwnaj sensy
obu utworw, uznajc wdrwk za symbol ycia i uywajc kategorii: sens wdrwki, jej cel, optymizm / pesymizm wizji ludzkiej egzystencji.
Praca domowa:
Wymie rodki stylistyczne suce prostocie wypowiedzi poetyckiej w obu wierszach.
Projektowane odpowiedzi uczniw

wiczenia I, II, III:
Arthur Rimbaud Moja Bohema
_ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 13 a
_ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 13 b
_ _() _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 13 b
_ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 13 a
wiersz sylabiczny
rymy dokadne i niedokadne
regularna budowa stroficzna: sonet francuski (ccd eed) zob. druga cz podrcznika dla klasy pierwszej, s. 55
Edward Stachura Wdrwk ycie jest czowieka
_ _ __ _ _ _ _ _ _ _ 11 x
_ _ _ 3 a
_ _ _ 3 a
_ _ _ 3 b
_ _ _ 3 b
_ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 11 x
_ _() _ 3 a
_ _ _ 3 a
_ _ _ _ 4 b
_ _ _ _ 4 b
wiersz sylabotoniczny, trocheiczny [ewentualne wyjanienie nauczyciela: katalektyczny w 1. strofie, z anakruz w 1. wersach kadej strofy]
rymy dokadne i niedokadne
regularna budowa stroficzna: 4 strofy 5-wersowe i dwukrotnie powtrzony refren (2 strofy 4-wersowe z modyfikacj ostatniego wersu 2. strofy)
wiczenie IV: liryka wyznania; w wierszu Stachury transpozycja form osobowych: czowiek = ja.
wiczenie V: Rimbaud: strofy III: wczga poezja marzenia ubstwo pikno wiata; IIIII: szalestwo (pijastwo) fantastyka serce.
Stachura: strofa I: wdrwka w nieznane; II: sen ucieczka; III: trud (wysiek) niezomno w drodze (yciu); III: wdrwka zmczenie, IV: zwiew-
no (ulotno) mier.
W obu wierszach brak wyranego sensu i celu wdrwki, ale u Stachury na jej kocu mier. To odrnia pesymizm wymowy tego wiersza
od optymizmu tekstu Rimbauda.


Temat: Dola mojego pokolenia... Cyganeria krakowska ijej inspiracje
Zakres: podstawowy.
Cele lekcji:
odczytanie sensu zda iakapitw;
odszukanie informacji wtekcie;
okrelenie cech stylu publicystycznego.
metody pracy: indywidualna, grupowa;
formy pracy: metoda problemowa (analiza interpretacyjna tekstu).
Materiay dydaktyczne: podrcznik (lekcja 34.: Dola mojego pokolenia... Cyganeria krakowska ijej inspiracje, s.188
191); materiay dodatkowe (karta pracy nr37).
Przebieg lekcji:
1. Wprowadzenie do zaj lekcyjnych: przedstawienie postaci T.Boya-eleskiego wkontekcie informacji zawartych
wpodrczniku (por. notatka biograficzna, Wprowadzenie do lektury).
2. Lektura tekstu rdowego. Uczniowie, czytajc tekst T.Boya-eleskiego Baudelaire, poeta krakowski, okrelaj
zasadnicze problemy poruszone przez autora (tu: Pary XIX w. wtwrczoci Ch. Baudelairea, Krakw iWarszawa
przeomu XIX iXX w., dekadencki charakter twrczoci autora Kwiatw za itd.).
3. Uczniowie gromadz informacje na temat obrazu Parya ukazanego wtwrczoci Ch. Baudelairea. Okrelaj, na
czym polega specyfika tego obrazu. Zaczynaj wypenia kart pracy nr37.
Pary XIX w. wtwrczoci Ch. Baudelairea:

Np.:
ujcie Baudelairea odbiegajce od stereotypowego wizerunku Parya jako stolicy wiata,
widzenie stolicy Francji przez pryzmat ulicy ciemnej ilepkiej (tu: ndza paryskiego ycia),
Pary jako miasto ludzi yjcych na marginesie spoeczestwa mieszczaskiego (tu: rodowisko pijakw, prostytutek itd.),
fascynacja brzydot miejskiego krajobrazu (np.: rynsztok, zdechy pies gnijcy na rodku ulicy),
ukazywanie ycia Parya od strony ycia przecitnych mieszkacw (np.: starowinka kryjca sw drc ruin pod czarn mantylk...).
4. Pracujc wdwch grupach, uczniowie przedstawiaj specyfik ycia intelektualnego wWarszawie iKrakowie prze-
omu XIX iXX w.
Warszawa Krakw
Np.: Np.:
rodowisko pozytywizmu warszawskiego, prowincjonalno,
ycie zgodne zideami epoki (np.: kult pracy, praca spoeczna), poczucie bylejakoci ycia,
konspiracja, realizm polityczny (por. funkcjonowanie tez krakowskiej szkoy
fascynacja socjalizmem (Marks czytany potajemnie jak romans), historycznej),
ycie wdynamicznie rozwijajcym si miecie, bezideowo,
aktywna postawa inteligenckiej modziey. ycie karmione resztkami ideologii romantycznej,
bylejako Krakowa jego podobiestwem do Baudelaireowskiego
obrazu Parya.

5. Okrelenie pokoleniowego charakteru twrczoci Ch. Baudelairea wkontekcie refleksji T.Boya-eleskiego.
Ch. Baudelaire jako poeta pokolenia:

Np.:
wlatach 30. XX w. uznany za klasyka poezji francuskiej, w2. poowie XIX w. poeta yjcy na marginesie ycia kulturalnego,
fascynujcy wygld, odbiegajcy od wczesnej mody (np.: wygolona twarz, sardoniczny umiech, zbuntowany ksidz),
yjcy wlegendzie jako kontestator kultury mieszczaskiej,
ekscentryk (np.: farbowanie wosw na zielono, narkomania, zwizek zMurzynk),
kwintesencja dekadenta,
gos pokolenia (przyjaciel, powiernik, przewodnik),
posiada dar robienia poezji zniczego (nawet straszliwe boto krakowskie stawao si przeduchowione).
6. Charakterystyka zjawiska dekadentyzmu wwietle wypowiedzi T.Boya-eleskiego.
Dekadentyzm:
Np.:
zewntrzne aspekty dekadentyzmu (np.: zachowania ekscentryczne, prowokujce opini publiczn),
wewntrzne aspekty dekadentyzmu (np.: poczucie beznadziejnoci, nienawici do siebie ipogardy dla ludzi, bezradnoci, smutku...).
7. Znaczenie poezji Ch. Baudelairea dla pokolenia przeomu XIX iXX w.:
Znaczenie poezji Ch. Baudelairea:

Np.:
podniesienie do rangi poezji tematw odrzuconych (np.: bieda, ndza ycia modego artysty),
program maksimum poezji zminimum zdarze,
poezja jako antidotum na bylejako ycia (np.: Wszystko stawao si przez niego poezj, wszystko stawao si przeduchowione...),
poezja jako sposb wyraenia poczucia bezsensu egzystencji.
8. Publicystyczny charakter tekstu T.Boya-eleskiego. Przypomnienie pojcia stylu publicystycznego, wskazanie jego
typowych cech wkontekcie jzykowego ksztatu tekstu Boya-eleskiego.
Np.:
subiektywizm (eksponowanie osoby autora za pomoc jzykowych form ujawniajcych jego obecno, np.: czasowniki w1. os. lp, sownictwo
nacechowane pod wzgldem emocjonalnym / sownictwo oceniajce, wykrzyknienia);
niejednorodna leksyka (leksyka poetycka skontrastowana zleksyk stylu realistycznego);
urozmaicona skadnia (stosowanie rnorodnych rozwiza skadniowych, np.: krtkie zdania oywiajce styl wypowiedzi, rozbudowane zda-
nia ocharakterze refleksyjnym, paralelizmy skadniowe, wyliczenia itd.).
Praca domowa:
Okrel specyficzne, autorskie cechy stylu wypowiedzi T.Boya-eleskiego.


Temat: Myl o(...) powinowactwie ztym dzikim, namitnym wrzaskiem.
Joseph Conrad jako wiadek epoki kolonialnej
Czas trwania zaj: 1 godzina lekcyjna / 2 godziny lekcyjne.
Zakres: podstawowy.
Cel lekcji:
charakterystyka postawy Europejczyka wobec mieszkacw Afryki wujciu Conrada, dostrzeenie immoralizmu
Kurtza iocena postawy bohatera.
formy pracy: zbiorowa, praca wgrupach;
metody pracy: praca ztekstem, elementy metody problemowej, dyskusja.
Materiay dydaktyczne: podrcznik (lekcja 35. Myl o (...) powinowactwie z tym dzikim, namitnym wrzaskiem. Joseph
Conrad jako wiadek epoki kolonialnej, s. 192196); materiay dodatkowe (karty pracy nr 38, 39).
Przebieg lekcji:
1. Nauczyciel podaje temat lekcji iokrela jej cele.
2. Nauczyciel inicjuje rozmow zuczniami na temat najistotniejszej wich odczuciu problematyki Jdra ciemnoci.
Wypowiedzi uczniw maj charakter refleksji zlektury. Uczniowie zapisuj hasowo wskazane problemy, np.: wy-
prawa wgb Afryki, relacja Europejczycy dzicy, wyzysk kolonialny, posta Marlowa ijego stosunek do Kurtza.
3. Nauczyciel poleca przypomnienie poj: Inny iimmoralizm (podrcznik, pojcia kluczowe), uczniowie referuj
hasa zawarte wpodrczniku.
4. Nauczyciel dzieli klas na dwie grupy. Kadej zgrup rozdaje kart pracy nr 38 zzapisanym na nich poleceniem
(kady ucze otrzymuje swoj kart).
Na kartach pracy dla grupy Azapisano polecenie: Pracujc zfragmentem Jdra ciemnoci zpodrcznika (akapity 1.4.), opisz, jak widzi Innego
narrator Europejczyk ijakich uczu doznaje na widok Afryki. Wformuowaniu odpowiedzi pomog ci polecenia do tekstu 1.5. (s. 196).
Polecenie na kartach pracy dla grupy B brzmi: Pracujc zfragmentem Jdra ciemnoci zpodrcznika (akapit 5.), przedstaw rozumowanie
Kurtza jako immoralisty. Porwnaj je zpostaw Nietzscheaskiego nadczowieka (zob. lekcja 2. oraz Wprowadzenie do lektury wlekcji 35.).
Wformuowaniu odpowiedzi pomog ci polecenia do tekstu 6. (s. 196).
5. Nauczyciel upewnia si, czy uczniowie rozumiej polecenia. Jeli nie, udziela dodatkowych wyjanie. Obie grupy
czytaj wskazany wpoleceniach tekst iwypeniaj swoje karty (w obrbie grup uczniowie mog pracowa parami).
6. Po zakoczeniu pracy nauczyciel prosi przedstawicieli grup ozreferowanie podanych na kartach tematw. Pozo-
stali czonkowie grupy dopeniaj swoimi odpowiedziami wypowied referujcego.
7. Uczniowie formuuj wnioski wswoich grupach iprosz ca klas oich zapisanie. Nauczyciel, jeli to konieczne,
dopenia wnioski moe posugiwa si przykadowymi rozwizaniami zada:
Grupa A
odmienno afrykaskiej szok wzrokowy: z punktu widzenia Europejczyka za due drzewa, zbyt bujna rolinno
przyrody szok suchowy: cisza, brak odgosw natury (np. piewu ptakw), tajemniczy gos bbnw w nocy
szok psychologiczny: soce, ktre nie cieszy; rzeka-labirynt, na ktrej mona si zagubi uczowieczona
iniechtna czowiekowi przyroda (odwrcenie tradycyjnego toposu literatury europejskiej, szukajcej
raju utraconego w przestrzeni natury)

odmienno czowieka inne domy, zbudowane z materiaw niestosowanych w Europie (sitowia i trawy), o ksztatach take
Afryki nieeuropejskich (spiczaste dachy)
inny wygld: czarna skra, wyraziste biaka oczu
inne zachowanie ruchliwo, klaskanie i tupanie, mimika ktrego sensu nie mona zrozumie (moe
oznacza diametralnie rne odczucia, od mioci, yczliwoci, przyjani, uwielbienia po nienawi)
reakcja Europejczyka odwouje si do znanych mu realiw: on jest normalny, pozostali s pacjentami
szpitala dla obkanych
pokrewiestwo midzy rne stadia ycia homo sapiens, dystans czasowy midzy Europejczykiem a czowiekiem na prehisto-
europejczykiem a mieszka- rycznym etapie rozwoju
cem Afryki przeraenie odkrytym pokrewiestwem: Europejczyk wci nosi w sobie pierwotn dziko
potrzeba Innego Inny jest potrzebny, by lepiej zrozumie siebie
w Afryce Europejczyk docenia warto wasnego cywilizacyjnego porzdku, zrozumiaego, dajcego
poczucie bezpieczestwa
w Afryce jednak Europejczyk rozpoznaje take w sobie pierwotny instynkt czowieka dzikiej natury, ktra
nie zna norm moralnych, jest bezwzgldna dla saboci; zdobyta wiedza pomaga (czy pomaga powinna)
Europejczykowi w sposb racjonalny panowa nad pierwotnym instynktem
porzuciwszy etnocentryzm, Europejczyk powinien zrozumie Innego, bez uprzedze otworzy si na inn
kultur: wtedy zrozumiae bd obce gesty, mimika, sowa, gos bbnw. Europejczyk musi przygotowa
si na dojrzay dialog kulturowy
Grupa B
idea nadczowieka w filo- Nietzsche by twrc tzw. filozofii ycia, ktra oznacza postaw aktywnego zaangaowania czowieka
zofii Nietzschego (przypo- wwiat
mnienie) podstawow si kierujc aktywnoci czowieka jest wola mocy
najwartociowsz jednostk jest nadczowiek, ktrego nie obowizuj powszechne normy spoeczne
nadczowiek moe stan poza dobrem i zem, odrzucajc moralno niewolnikw
idea nadczowieka powinna by realizowana wycznie w sferze kultury, Nietzsche przestrzega przed
sprowadzeniem jej do polityki
uzasadnienie immoralizmu wyszo cywilizacyjna biaego czowieka daje mu nieograniczon wadz nad czarnymi mieszkacami
u Kurtza Afryki
w oczach Afrykaczykw biay czowiek staje si nadczowiekiem otoczonym niemal religijnym kultem
rzdy biaego czowieka w Afryce tylko z pozoru cechuje obecne w propagandzie wzniose miosierdzie,
ktre tak naprawd skrywa pogard dla ycia ludzkiego
dowiadczenie totalitarnej idei realizowanej w Afryce mona przeszczepi do Europy, zyskujc tam nie-
ograniczon wadz
sens ostatniego sowa odkrycie, i rdo za znajduje si w naturze, obecne w dzikiej przyrodzie i wntrzu czowieka
wypowiedzianego przez jako Europejczycy niczym nie rnimy si od rdzennych mieszkacw Afryki, wszyscy znajdujemy w sobie
Kurtza: Zgroza dzikie upodobanie do za
czowiek, ktry odrzuci przekonania moralne, stanie si ucielenieniem za, wolnym od strachu i litoci,
zyskujc nieograniczony posuch i mio poddanych
Praca domowa:
1. Oce postawy Kurtza iMarlowa. Wswoje rozwaania moesz wczy wiedz na temat postkolonializmu.
2. Porwnaj Jdro ciemnoci Josepha Conrada iCzas apokalipsy Francisa Forda Coppoli. Wska zmiany, jakich do-
kona reyser wstosunku do literackiego pierwowzoru. Jak wymow zyskao dzieo Conrada?


Temat: Ipomyle [...], em przey swoj najwiksz mio dla kobiety, ktra
mi si nie podobaa... Czytajc Prousta
Cele lekcji:
wskazanie roli motywu magdalenki wkonstrukcji portretu bohatera;
scharakteryzowanie emocji przeywanych przez bohaterw oraz relacji midzy nimi;
opis stylistyki prozy M.Prousta;
rozumienie znaczenia cyklu M.Prousta dla literatury europejskiej.
Materiay dydaktyczne: podrcznik (lekcja 38.: Ipomyle [...], em przey swoj najwiksz mio dla kobiety,
ktra mi si nie podobaa... Czytajc Prousta, s.205211); materiay dodatkowe (karta pracy nr39).
Przebieg lekcji:
1. Wprowadzenie: powie Prousta znalaza si na licie stu najwaniejszych ksiek wiata wrankingach publikowa-
nych na amach dziennikw Le Monde iNewsweek. Jednoczenie to powie, ktr zalicza si do ksiek
najbardziej nieprzeczytanych1. Dlaczego? Lekcja jest prb odpowiedzi na to pytanie.
2. Analiza reminiscencji Marcela. Uczniowie czytaj pierwszy fragment powieci Wstron Swanna iuzupeniaj
kart pracy nr39.
Pocztkowy stan psychiczny: apatia, pesymizm, brak nadziei na odmian monotonnego ycia (bohater przytoczony ponurym dniem iwidokami
smutnego jutra)
Obraz wiata (miasteczka): izolacja od wiata, brak zainteresowania yciem miasteczka (Od wielu lat zcaego Combray [...] nie istniao ju dla
mnie), skupienie si na wasnych, codziennych czynnociach
Bodziec: pobudzenie zmysw, doznania smakowe, zaskakujce wraenie nieznanej dotd rozkoszy (rozkoszna sodycz, odosobniona, nieumo-
tywowana)
Jego rda: ciasteczko zwane magdalenk zamoczone wherbacie
Stan psychiczny kocowy: dystans wobec ycia, pomniejszenie jego mankamentw, np. niepowodze, cierpienia, przemijania; odczuwanie eu-
forii, doznanie poczucia wyjtkowoci, wielkiej wartoci, niemal niemiertelnoci; jednoczesne doznanie teraniejszoci iprzeszoci, przeycie
podobne do silnej namitnoci czy stanu narkotycznego
Obraz wiata (miasteczka): materializacja, wizualizacja miasteczka wwyobrani Marcela, na nowo narodziny wiata (cae Combray, ijego okolice,
wszystko to, przybrawszy ksztat itrwao, wyszo [...] zmojej filianki herbaty...)
Przyczyna przemiany: wspomnienie wizyt ucioci Leonii
Stylistyka opisu reminiscencji: metaforyczno opisw, wieloprzymiotnikowo, zdania wielokrotnie zoone zlicznymi wtrceniami, epitety
metaforyczne
Jako irola wspomnie wyciu Marcela: mimowolne, niewiadome skojarzenie wydobywa zprzeszoci dobre wspomnienia, s one rdem
pozytywnych przey iwiary czowieka wsamego siebie, ratuj przed smutkiem codziennoci; stracony czas zostaje odzyskany, co prowadzi do
zakwestionowania przemijania; wspomnienia s esencj ycia.
1
J.Sobolewska, Arcydziea literackie, ktre omijalimy zdaleka. Ranking ksiek najbardziej nieprzeczytanych, http://www.polity-
ka.pl/kultura/aktualnoscikulturalne/1518376,1,arcydziela-literackie-ktore-omijalismy-z-daleka.read#ixzz2KVD9SRnF (dostp
26.03.2013)

Mona poda ciekawostki na temat magdalenki:

Magdalenka mae francuskie ciastko ocharakterystycznym muszelkowatym ksztacie, ktry uzyskuje si dziki pieczeniu wspecjalnych forem-
kach zwgbieniami. Ciasto przygotowuje si zmki, jajek, cukru, masa oraz kilku kropel soku zcytryny.
Historycy wsprawie magdalenki si rni. Niektrzy twierdz, e to kucharka Marii Leszczyskiej, maonki Ludwika XV, zwaa si Magdalenk
ito ona wymylia ten wypiek.
Komentarz nauczyciela: innowacyjno Prousta polegaa na ukazaniu subiektywizmu czasu, rnych sposobw jego odczuwania, prbie zakwe-
stionowania przemijania (ycie wraca inabiera barw we wspomnieniach) oraz wprowadzeniu motywu, ktry ewokuje cig wspomnie na zasadzie
lunego toku skojarze. Wtym upatruje si warto tej prozy.
3. Obraz malarski jako prba zatrzymania czasu. Nauczyciel informuje, e Proust by zafascynowany obrazem J.Ver-
meera: Odkd whaskim muzeum zobaczyem Widok Delft, wiem, e widziaem obraz najpikniejszy na wiecie. Gw-
ny bohater powieci Prousta jest koneserem sztuki, prowadzi studia nad obrazami Vermeera, wyraa przekonanie,
e dzieo sztuki moe by jedynym rodkiem uchwycenia przeszoci. OVermeerze krytyk W.Ligza powiedzia, e
posiad sekret zatrzymania czasu, a J.Biaostocki wyznaczy Vermeerowi wane miejsce wrd malarzy mistrzw
trwania, nie za mistrzw chwili1.
Uczniowie rozwizuj problem: wjaki sposb malarz zatrzyma czas na obrazie?
W wypowiedziach mog si odnie do
treci obrazu (weduta, bramy miejskie iwiee kociow, ycie miasta ukryte wgbi, statyczne sylwetki ludzi),
kompozycji (cztery rwnolege linie piaszczystego brzegu, wody, zabudowy inieba; analogie midzy ziemi iniebem, trwanie kamiennego
miasta wzestawieniu zprzemieszczajcymi si chmurami),
kolorystyki, operowania wiatem icieniem (wyodrbnienie wiatem ijasnymi barwami, gwnie ci, centralnej czci miasta, prawdo-
podobnie rynku zkocioem; due cienie odbijajce si wspokojnej wodzie, zatrzymanie chwili poprzez wyodrbnienie sfery owietlonej
izacienionej).
Nauczyciel komentuje, e obraz pomimo pozorw werystycznego realizmu jest bardziej wyobraeniem archetypu miasta, amalarz wykorzysta
elementy pniejszych technik symbolizmu iimpresjonizmu.
4. Portret psychologiczny Swanna, bohatera powieci Prousta.
Uczniowie gromadz cechy bohatera na podstawie fragmentw powieci wpodrczniku. Analizuj literackie ijzykowe sposoby konstrukcji
portretu. Wtoku dyskusji mog pa przykadowe wnioski:
wraliwo na barwy, ksztaty, materie,
teatralizacja zachowania, egzaltacja,
zmienno uczu, skonno do ich autoanalizy,
iluzja ideziluzja wmioci,
obsesja zamiast uczucia,
zmienno uczu odzwierciedlona wjzyku (od poetyzacji po kolokwializacj).
5. Podsumowanie: powie Prousta ksika tylko ceniona czy take chtnie czytana? Czy poznane fragmenty zach-
ciy uczniw do poznania caoci? Swobodne wypowiedzi.
Praca domowa:
Napisz wypowied polemiczn wobec tezy Prousta, e wspomnienia s najlepszym sposobem na odczucie radoci
ycia.
1
W.Ligza, Widok Delft: literatura itrwanie, http://www.dekadaliteracka.pl/index.php?id=1472 (dostp 26.03.2013)


Temat: Moda Polska jako czas przeomu wdrwka przez symbole imotywy
Zakres: podstawowy.
Cele lekcji:
synteza wiadomoci na temat literatury modernistycznej;
omwienie najwaniejszych prdw artystycznych wliteraturze isztuce modernizmu;
rozpoznanie ich realizacji wkonkretnych tekstach kultury;
scharakteryzowanie modernistycznych postaw wodwoaniu do dzie literackich epoki;
wskazanie nawiza do literatury romantycznej;
objanienie, na czym polegao nowatorstwo literatury modernistycznej.
Materiay dydaktyczne: podrcznik (lekcja 39.: Moda Polska jako czas przeomu wdrwka przez symbole imo-
tywy, s.214216); materiay dodatkowe (karta pracy nr40).
Przebieg lekcji:
1. Wprowadzenie: przypomnienie rnych nazw epoki przeomu wiekw iobjanienie ich.
2. Przypomnienie trzech podstawowych kierunkw wmalarstwie modopolskim. Nauczyciel prezentuje trzy fotografie
dzie sztuki zCD-Extra, auczniowie rozpoznaj konwencj artystyczn.
Przykadowe reprezentatywne dziea poczone wsplnym tematem artysty:
symbolizm J.Malczewski, Artysta iChimera,
ekspresjonizm V. van Gogh, Autoportret zobcitym uchem ifajk,
impresjonizm E.Degas, Foyer wOperze.
3. Powtrzenie wiadomoci na temat gwnych filozofw epoki iich pogldw. Uczniowie, korzystajc zpodrcznika,
rozpoznaj autorw pism filozoficznych, ktrych fragmenty odczytuje nauczyciel. Uczniowie zapisuj na kartce
kolejno trzy nazwiska, podnosz kartk zodpowiedziami inauczyciel szybko otrzymuje informacj zwrotn.
Nastpnie wysuchuje uzasadnienia wyboru polegajcego na sformuowaniu gwnych tez fragmentw.
Podane odpowiedzi:
F.Nietzsche postulat aktywizmu, odrzucania wszelkich zasad sprzecznych zinteresem rozwoju silnych jednostek, wolnoci dziaania dla nadludzi;
A.Schopenhauer pesymistyczna koncepcja ycia jako pasma cierpienia iblu stale wpisanych wludzki los;
H.Bergson zasada nieustannego rozwoju wiata, niepojtego na drodze intelektualnego poznania.
Walka jest wychowawczyni wolnoci. Gdy co to jest wolno? To pragnienie samo odpowiedzialnoci. To przestrzeganie dzielcych
nas oddale. To zobojtnienie na trudy, niedostatki, srogo, nawet na ycie. To gotowo powicenia swej sprawie innych isiebie. Wol-
no to znaczy, e instynkty tryumfalne, wojownicze, mskie zawadny innymi, na przykad instynktem szczcia. Czowiek wyzwolony,
tym bardziej duch wyzwolony, gardzi nikczemn bogoci, oktrej marz przekupnie, chrzecijanie, krowy, kobiety, Anglicy oraz inne
demokraty. Czowiek wolny jest wojownikiem1.
1
E.Paczoska, Moda Polska, Warszawa,1998, s.153.
2
B.Przyby, J.Swaniewicz, Edukacja filozoficzna. Mylenie krytyczne, Kielce 2002, s.142

Gdyby cierpienie nie byo najbliszym ibezporednim celem naszego ycia, egzystencja nasza byaby zupenie bezsensowna. Absurdem
jest bowiem zakada, e bl bezmierny, ktry wynika znieszczcia jako istotnej cechy ycia, bl, ktrego peno na wiecie, jest bezcelo-
wy iczysto przypadkowy. Wprawdzie kade nieszczcie zosobna wydaje si wyjtkiem, ale nieszczcie jako takie jest regu2.
Myl nasza, wswej czysto logicznej postaci, jest niezdolna do wyobraenia sobie prawdziwej istoty ycia, gbokiego znaczenia ruchu
ewolucyjnego. Stworzona przez ycie woznaczonych warunkach, aby dziaa na rzeczy oznaczone, jake by moga obj to ycie, kt-
rego jest tylko pewn emanacj lub pewn stron? [...] Umysowo jest tylko lokalnym skutkiem ewolucji, wiatekiem moe przypadko-
wym, owietlajcym ruch istot yjcych1.
3. Rozpoznanie kierunkw wnieznanych uczniom tekstach literackich. Przedmiotem obserwacji s fragmenty wierszy
Szara godzina M.Wolskiej, Na rozdrou M.Komornickiej, Sonet XIX zcyklu Zchaupy J.Kasprowicza. Zadaniem
uczniw podzielonych na trzy grupy jest rozpoznanie nawiza wwierszach do kierunkw literackich iartystycz-
nych Modej Polski (karta pracy nr40).
Uczniowie rozpoznaj wpierwszym tekcie elementy dekadentyzmu iimpresjonizmu, wdrugim ekspresjonizmu, awtrzecim naturalizmu. Zapi-
suj kilka wyrnikw jako komentarzy do podkrelonych cech.
4. Rozpoznanie nawiza do epoki romantyzmu. Uczniowie otrzymuj zagadk literack na ekranie / tablicy mul-
timedialnej nauczyciel wywietla fragment utworu, azadaniem uczniw jest rozpoznanie jego tytuu iautora oraz
postaci literackiej, ktra wypowiada te sowa. Nastpnie nauczyciel prosi owskazanie aluzji literackiej do konkret-
nego dramatu epoki romantyzmu oraz cech poetyki neoromantycznej.
Moliwe odpowiedzi:
aluzja do postaci Kordiana isytuacji pod sypialni cara, gdy Strach iImaginacja uniemoliwiaj realizacj czynu, ktry moe zadecydowa
odalszych losach ojczyzny,
Chocho jako personifikowana posta fantastyczna oludowym pochodzeniu,
poczenie sowa, taca imuzyki wsytuacji zainicjowanej przez t posta.
To ich Lk iStrach tak wzion,

Posyszeli Ducha gos:
Rozpion si nad nimi los.
Ja muzyk zaczn sam,
Tgo gram, tgo gram:
Bd taczy cay rok.
5. Podsumowanie: wypowiedzi uczniw na temat poznanych utworw literackich, np. ktre oddaj najlepiej ducha
epoki, aktre maj wymiar uniwersalny.
Praca domowa:
Dylematy Raskolnikowa, Kurtza, Judyma jako zapowied problemw czowieka wspczesnego. Zredaguj refleksj,
odwoujc si do wybranej postaci.
1
Sownik myli filozoficznej, WarszawaBielsko-Biaa 2008, s.340.


Temat: Zmierzch Zachodu. Historiozofia kryzysu nowoczesnoci
Poziom: podstawowy.
Cele lekcji:
wskazanie podobiestw wrefleksji historiozoficznej wtekcie O.Spenglera iwpogldach J.Ortegi y Gasseta;
sformuowanie oglnych praw rzdzcych rozwojem historii dostrzeonych przez filozofa;
okrelenie tematu omawianego fragmentu tekstu filozoficznego;
omwienie, na czym polega przeciwstawienie kultury icywilizacji wfilozofii O.Spenglera.
Materiay dydaktyczne: podrcznik (lekcja 41.: Zmierzch Zachodu. Historiozofia kryzysu nowoczesnoci, s.226229);
materiay dodatkowe (karta pracy nr 41).
Przebieg lekcji:
1. Wstp do problematyki zaj lekcyjnych. Przypomnienie pojcia historiozofia wkontekcie problematyki poznanych
tekstw literackich (np.: G.W. Hegel, Wykady zfilozofii dziejw; A.Mickiewicz, Dziady; J.Sowacki, Kordian; Z.Kra-
siski, Nie-Boska komedia itd.). Omwienie specyfiki historiozofii romantycznej na tle wspczesnego sposobu
pojmowania logiki procesu dziejowego.
2. Myl historiozoficzna XX w. wwietle tez O.Spenglera oraz J.Ortegi y Gasseta. Uczniowie zapoznaj si zwyka-
dow czci lekcji, okrelaj podstawowe podobiestwa irnice wopisywaniu procesu dziejowego przez filozo-
fw. Przykad notatki:
O. Spengler J. Ortega y Gasset

Podobiestwa:
przemiany dziejowe maj charakter cykliczny;
Europa znajduje si wstanie kryzysu;
pesymizm wizji.
Rnice:
Np.: Np.:
dzieje Europy stanowi dowd na postpujcy regres zapowiada- rzeczywisto jest ksztatowana przez masy nowych barbarzy-
jcy ostateczny zmierzch, kres; cw (ludzi niezakorzenionych wkulturze, tradycji itd.);
historia nie ma charakteru progresywnego (por. polemika masy jako zagroenie dla kultury Europy ijej cywilizacji;
zowieceniow ide postpu); przeom cywilizacyjny jako efekt buntu mas.
modernistyczna geneza pesymistycznego sposobu mylenia (por.
kryzys kultury wrefleksjach dekadenckich).
3. Praca ztekstem rdowym. Uczniowie odczytuj myl historiozoficzn zawart we fragmencie Zmierzchu Zacho-
du, wykorzystujc sugestie zawarte w karcie pracy nr 41. Wyjanienie zakresu poj kultury icywilizacji wujciu
O.Spenglera (np.: cywilizacja jako wytwr kultury wiadczcy ojej rozkadzie, rozpadzie, degeneracji itd.). Okre-
lenie sposobu opisywania procesu dziejowego ijego logiki (np.: zasada analogii podobiestw midzy Rzymia-
nami jako spadkobiercami kultury staroytnej aludmi XX w. jako potomkami twrcw kultury Europy XIX w.).
Wypenienie kart pracy.

Staroytno
Helleni Rzymianie
Np.: Np.:
egzystujcy wsferze wytworw kulturowych (np.: idei religijnych, barbarzycy,
filozoficznych itd.), dziaajcy bezrefleksyjnie,
mylcy abstrakcyjnie (por. idea pikna), niewytwarzajcy artefaktw (produktw ycia duchowego reli-
refleksyjni, gii, filozofii, sztuki),
dziaajcy pod wpywem intuicji, wykorzystujcy si fizyczn wsprawowaniu rzdw (rasistowscy),
agodni (pokojowi). nastawieni na sukces,
pragmatyczni,
racjonalni,
silni duchem, doskonale niemetafizyczni.
Wspczesno
Ludzie XIX w.: Ludzie XX w.:
Np.: Np.:
kontynuujcy tradycj, istoty niemetafizyczne (por. Rzymianie),
yjcy zgodnie ztradycyjnym modelem spoecznym (np.: szacu- yjcy wmetropoliach (a nie na prowincji),
nek dla Kocioa, szlachty, dynastii itd.), pasoytujcy na wytworach kultury (tradycji),
yjcy wsferze idei (humanizm). pozbawieni tosamoci przestrzennej (por. nowy nomada),
anonimowi (jeden zelementw wielkiej aglomeracji),
ludzie czynu (dziaanie nastawione na sukces ekonomiczny),
kierujcy si intelektem (por. chodna inteligencja),
somatyczni (kierujcy si instynktem),
kontestujcy osignicia kultury.
R 4. Wprowadzanie kontekstu filmowego. Elementem podsumowujcym zajcia lekcyjne moe by przedstawienie

uczniom kilku wybranych scen zfilmu F.Langa Metropolis (1927)1.
Film F.Langa posuguje si futurystyczn wizj wielkiego miasta (wizja dotyczy 2000r.), gdzie wyselekcjonowana grupa obywateli sprawuje wadz
nad pozostaymi mieszkacami (robotnikami). ycie sprawujcych wadz technokratw jest pozbawione problemw, komfortowe za spraw do-
skonale dziaajcego mechanizmu ogromnej metropolii miejskiej. Totalitarny obraz cywilizacji wyania si podczas wdrwki syna dyktatora przez
skryte pod ziemi piwnice, gdzie znajduje si napdzajca wszystko maszyneria, dziaajca dziki wysikowi anonimowych robotnikw. Fabua
filmu ukazuje prb przeprowadzenia rewolucji spoecznej, ktrej efektem jest ostateczna katastrofa cywilizacji Metropolis.
5. Refleksja nad wspczesnym obliczem kultury / cywilizacji postmodernistycznej. Ustalenie, na ile pesymistyczna
wizja O.Spenglera sprawdzia si wwietle wydarze XXXXI w.
1
Fragmenty filmu s dostpne wserwisie Youtube.com


Temat: Kto odczaruje nas? Fascynacja miasteczkiem wtwrczoci
Chagalla iTuwima
Zakres: podstawowy.
Cele lekcji:
porwnanie kreacji prowincji wliryce oraz wmalarstwie;
wskazanie podobiestwa nastroju obrazw Chagalla iliryku Tuwima;
rozpoznanie izinterpretowanie symboli wdzieach malarskich;
wykorzystanie kontekstw do interpretacji wiersza Sonimskiego.
Materiay dydaktyczne: podrcznik (lekcja 42.: Kto odczaruje nas? Fascynacja miasteczkiem w twrczoci
Chagalla iTuwima, s.230235); materiay dodatkowe (karta pracy nr42).
Przebieg lekcji:
1. Wprowadzenie: rozmowa na temat skojarze mentalnych iemocjonalnych ze sowem: prowincja. Jak zmienio si
nacechowanie wyrazu wostatnich latach? Co uczniowie sdz na temat popularnego osdu, e prowincja to nie
miejsce, ale sposb mylenia? Czy maomiasteczkowe pochodzenie stygmatyzuje modego czowieka? Dla po-
rwnania przytaczamy definicje sownikowe prowincji oraz definicj wpodrczniku (s. 232).
a) cz kraju oddalona od stolicy iwikszych orodkw kulturalnych; lekcew. obszary opnione wrozwoju cywilizacyjnym ikulturalnym; te:
mieszkacy takich obszarw (Sownik jzyka polskiego, PWN)
b) pewien obszar, niewielkie miasto lub wie lece zdala od stolicy, pooone na peryferiach; zapady kt (Sownik jzyka polskiego, Gazeta.pl)
2. Wprowadzenie ikomentowanie tematu lekcji przedmiotem uwagi bdzie klimat, specyfika maych miasteczek.
3. Kilka sw osylwetce imalarstwie Marca Chagalla biaoruskiego yda, przetwarzajcego wobrazach rodzinny
Witebsk. Nauczyciel inicjuje swobodne wraenia uczniw na temat obrazu Ja imiasteczko.
Rozmwcy wskazuj midzy innymi nastpujce cechy:
brak logicznych relacji midzy przedmiotami
odrzucenie prawa cienia
magia postaci
fantastyczna wizja
zielona twarz jako znak odrbnoci
wtle realia biaoruskiego miasteczka
poetyka snu
liryzm
poczenie prymitywizmu znadrealizmem
mocne nasycenie barw
4. Indywidualna konkretyzacja obrazu Chagalla. Uczniowie wykorzystujc polecenia do analizy zpodrcznika,
s.232 zapisuj swoje obserwacje na trzech planach kompozycyjnych (karta pracy nr42). Dostrzegaj gr trjktw
iokrgw, interpretuj sens wewntrznego krgu pieczci. Przykadowe zapisy:
Koo wewntrzne:
kontur twarzy mskiej na tle czerwieni = intensywno emocji
zarys pyska krowy zeksponowan biel = spokj
gazka zkwiatami ilimi = ycie, bujno, pikno

Drugi plan, piercie:

krzyyk zawieszony na szyi mczyzny
koraliki na zarysie szyi kobiecej
piercionek na palcu rki trzymajcej gazk
ziele twarzy mczyzny = oryginalno, odrbno, powtarzajcy si znak samego autora
biel ba krowy ioko = agodno
caa krowa zdojark na tle bkitu = sielanka wsi
Trzeci plan, gra obrazu:
barwne, baniowe domki zkocioem
dwa domy odwrcone = jawa isen, wiadomo ipodwiadomo
mczyzna zkos iodwrcona sylwetka kobiety podtrzymujcej narzdzie pracy mczyzny = wsppraca, jedno, zwizek uczuciowy
rka zpiercionkiem trzymajca kwiat, stanowica formalny odpowiednik dla pejzau wgbi obrazu = symbol zwizku emocjonalnego artysty
zprzeszoci, ludmi, zmiasteczkiem
Tytu pieczci: pami, wspomnienie, wiat wewntrzny
5. Indywidualna konkretyzacja wiersza Tuwima. Uczniowie graficznie zapisuj treci iskojarzenia (dalsza cz karty
pracy nr42), aby podkreli przestrze wwierszu ijej zmienno wczasie. Przykadowe zapisy:
Koo wewntrzne:
Tomaszw dawny, intymny
tam iwtedy
cisza, zoty zmierzch, pikny wrzesie
rozmowa przy okrgym stole
emocje mczyzny, obojtno kobiety, chodne poegnanie
Piercie:
martwy pokj
cudze meble
Tytu wewntrznego koa: wspomnienie, czas zatrzymany, pami
6. Porwnanie obu tekstw kultury. Uczniowie zwracaj uwag na podobiestwa (na przykad uwzgldnienie dwch
perspektyw czasowych, portret kobiety imczyzny, liryzm inastrojowo) irnice (harmonia, penia, magia,
dobre emocje uChagalla; bl, smutek, niemoc odczarowania przeszoci uTuwima).
7. Obraz prowincji uobu twrcw. Uczniowie uzupeniaj irozwijaj zdania:
Miasteczko Chagalla to miejsce....
Tomaszw Tuwima to miejsce...
8. Refleksja nad wierszem Elegia miasteczek ydowskich Antoniego Sonimskiego. Po lekturze uczniowie ustalaj kie-
runki pracy nad tekstem irozwijaj wypowiedzi, np.
a) wyznaczniki gatunku literackiego sygnalizowanego wtytule:
powana, refleksyjna tre utworu, smutne rozpamitywanie przemijania izamierania narodu ydowskiego
lamentacyjny ton uzyskany m.in. poprzez powtrzenia
b) znaki wiata odchodzcego wprzeszo:
znaki wiadczce oodrbnoci obyczajowo-religijnej ydw: zapalone wiece woknach, rytualne piewy wbnicy
c) portrety ydw:
zniknicie znaczcej czci lokalnych spoecznoci (wyliczenie miasteczek)
emocjonalny akcent uzyskany przez przywoanie obrazu biednego, bezradnego yda poddanego eksterminacji
ostatnia resztka (pleonazm) dowodem bezwzgldnego zniszczenia
portret poetycznych ydw opodwjnych obliczach: uyteczni czonkowie spoecznoci ibarwne osobowoci oywiajce maomiasteczko-
w nud, reprezentujce mdro yciow
d) wiadectwa Holocaustu, refleksje dotyczce antagonizmu polsko-ydowskiego:
zacieranie ladw krwawego mordu
obraz zasypywania piaskiem ydowskiej krwi, bielenia cian ukazany jako prba cakowitego usunicia dowodw obecnoci ydw wpolskim
spoeczestwie
sygna negatywnego stosunku Polakw zulg, anawet radoci pozbywajcych si problemu ydowskiego

e) konsekwencje Zagady dla kultury polskiej:

uboenie kultury polskiej, niegdy bogatej symbioz pierwiastkw sowiaskich iydowskich, religii chrzecijaskiej ijudajskiej
tosamo przey Polakw iydw opakujcych wprzeszoci utracone ojczyzny, dwu narodw skazanych przez histori na walk oprawo
do istnienia
przepa midzy dwoma narodami brami wcierpieniu (podwjny sens sowa: cie)
9. Posumowanie: Wysuchanie songu Anatewka zmusicalu Skrzypek na dachu wre. N.Jewisona (nostalgiczny klimat
pieni rozstanie zrodzinn wsi, wiadomo zmierzchu ydowskiego wiata, przeczucie zagady).
Praca domowa:
Znajd winternecie kompozycj Tomaszw wwykonaniu Ewy Demarczyk iopisz, jakimi rodkami muzycznymi zosta-
a oddana dramaturgia tekstu.


Temat: Krew pyna [...] jako rzeka wieloramienna... Rewolucja ijej skutki
Zakres: podstawowy.
Cele lekcji:
omwienie uniwersalnych mechanizmw rewolucji przedstawionych wpowieci S.eromskiego;
zaprezentowanie iporwnanie pogldw dotyczcych rewolucji oraz postawy wobec przewrotu wszystkich czon-
kw rodziny Barykw;
wykorzystanie kontekstu historycznego (I wojna wiatowa, rewolucja padziernikowa, konflikt ormiasko-tatarski)
do interpretacji utworu;
rozpoznanie cech poetyki naturalizmu wopisie rewolucji oraz stylu patetycznego wwypowiedzi Cezarego skiero-
wanej do matki;
okrelenie funkcji niejednorodnoci stylistycznej zastosowanej przez eromskiego.
metody pracy: analiza interpretacyjna tekstu literackiego, studium przypadku.
Materiay dydaktyczne: podrcznik (lekcja 44.: Krew pyna [...] jako rzeka wieloramienna... Rewolucja ijej skutki,
Przebieg lekcji:
1. Wprowadzenie: dowiadczenie rewolucji komunistycznej wliteraturze polskiej nauczyciel informuje uczniw, e
gwatowne wydarzenia na wschodzie Europy spotkay si zrnym komentarzem iujciem wutworach polskich
pisarzy. Rewolucja zostaa ukazana jako pieko wPoodze Z.Kossak-Szczuckiej, jako katastrofa metafizyczna
wSzewcach Witkacego, ale te epokowe wydarzenie, ktrego efektem byo uksztatowanie nowego ustroju politycz-
nego, umoliwiajcego popraw warunkw bytowych robotnikw, oraz umocnienie pokoju na wiecie wwierszu
Pokon Rewolucji Padziernikowej W.Broniewskiego.
Wskazanie gwnego celu lekcji ukazanie obrazu rewolucji, jej skutkw istanowiska autora wynikajcego zujcia przewrotu wpowieci e-
romskiego.
2. Analiza obrazu rewolucji na podstawie akapitw 1.3. wpodrczniku. Uczniowie we Wprowadzeniu do lektury
(podrcznik, s.242) odnajduj informacj, wczym upatruje si specyfik powieci eromskiego. Nastpnie samo-
dzielnie uzupeniaj tabel ina podstawie notatek przedstawiaj ustny reporta zulic Baku ogarnitego ywioem
rewolucji.
Skutki instytucjonalne Skutki spoeczne

(z punktu widzenia pastwa) (relacje midzy ludmi igrupami spoecznymi)
braki wzaopatrzeniu ludnoci ekspansja antagonizmw narodowociowych
zamknicie sklepw budzenie si najniszych instynktw
zamknicie bankw bezzasadne okruciestwo
brak pensji samowolne wyroki, tortury
eksmitowanie ludzi zmieszka egzekucje
rekwirowanie majtkw deprawacja gwnie modych ludzi
dyktatura tumu mordy, rzezie, masowa mier
chaos wyciu publicznym
brak wadzy
samowola ludzi

3. Porwnanie pogldw czonkw rodziny Barykw na rewolucj. Uczniowie wypeniaj kart pracy nr43. Przypisu-
j cytaty do poszczeglnych postaci, przypominaj, wjakich okolicznociach zostay wypowiedziane dane sowa.
Wskazuj na przyczyny rozbienoci midzy opini Cezarego irodzicw, np. wiek, pe matki (emocjonalne spoj-
rzenie kobiet), tradycja chrzecijaska. Nastpnie ustalaj, czyje pogldy ewoluuj ipod wpywem jakich czynnikw
Cezary zmienia swj sd (np. cierpienie imier matki, okaleczenie zwok igrabie obrczki, tragizm modej inie-
winnej Ormianki, grzebanie setek trupw). Wkomentarzu zwracaj uwag, e mody czowiek, na pocztku sym-
patyk rewolucji omamiony przez wiecowych manipulatorw, nabra dystansu do rewolucji gwnie wskutek osobi-
stych dowiadcze, takich jak gd, zwierzca wegetacja, samotno.
4. Powie jako studium przypadku na temat rewolucji spoecznej. Nauczyciel czyni zastrzeenie, e rol uczniw jest
spojrzenie na rewolucj komunistyczn opisan przez eromskiego jako autentyczny proces, anie na kreacj lite-
rack. Zadaniem uczniw jest najpierw ustalenie listy pyta, jakie wzwizku zprzewrotem spoecznym wRosji
zasugerowa czytelnikom autor powieci. Wfazie ich tworzenia naley wykorzysta wczeniejsze obserwacje
orazustalenia.
Przykadowe pytania:
Co si zdarzyo wBaku?
Jakie byy przyczyny tego zdarzenia?
Jaka motywacja przywiecaa rewolucjonistom?
Czy motywy byy wsplne dla wszystkich inicjatorw wypadkw?
Jaki problem pojawia si wzwizku ztym zdarzeniem?
Jakie konflikty ujawniy si wczasie rewolucji?
Jakie byy konsekwencje przewrotu dla funkcjonowania pastwa?
Jakie byy konsekwencje przewrotu dla relacji midzyludzkich wspoeczestwie?
Jakie oceny przewrotu formuoway osoby dowiadczajce jego skutkw?
Jakie przemiany pogldw stay si udziaem osb?
Jakie czynniki zainicjoway t ewolucj?
Uczniowie prezentuj rezultaty przeprowadzonej przez siebie analizy, przedstawiaj argumenty iwymieniaj opi-
nie. Formuuj kocowe wnioski dotyczce oceny rewolucji:
konieczno dziejowa wprzypadku przelania si szali ludzkich krzywd, suszna idea suca wprowadzeniu nowego ustroju opartego na rw-
noci ludzi, potencjalny sposb eliminacji niesprawiedliwoci spoecznej;
praktyka rewolucji wywoujca potpienie, ekspansja za wyciu publicznym, masowa mier niewinnych ludzi, brak pozytywnych rezultatw,
bdne koo zmian iszybka alienacja nowej wadzy.
5. Literacka wizja rewolucji wpowieci. Zadaniem uczniw jest skomentowanie opisu widoku miasta po rzezi Ormian.
Powinni dostrzec we fragmencie 5. (podrcznik, s.244) hiperbol, styl ekspresyjny, kontrasty czerwieni krwi iczy-
stych fal wd, naturalistyczny obraz trupw jako wyerki dla ryb, personifikacj isymbolik wody, ktra nie jest
wstanie przyj masowych ofiar jako wyraz zaburzenia rwnowagi midzy dobrem izem wwiecie.
6. Podsumowanie: lista pyta do studium przypadku wskazuje, e eromski dokadnie opisa rne aspekty rewolucji
spoecznej, aswoj ocen wzmocni rodkami literackimi.
Praca domowa:
Wyjanij, jaki zwizek dostrzegasz midzy fragmentem wspomnie irefleksji eromskiego bibliotekarza apowieci
Przedwionie. Wykorzystaj pojcie paraboli literackiej.


Temat: Polsce trzeba na gwat wielkiej idei! Projekty odrodzonego pastwa
Zakres: podstawowy.
Cele lekcji:
interpretacja dziea S.eromskiego jako powieci politycznej;
omwienie iskomentowanie trzech koncepcji spoeczno-politycznych ukazanych wutworze;
odczytanie metaforycznego sensu tytuu powieci wodniesieniu do zaprezentowanej wniej problematyki spoeczno-
-politycznej;
okrelenie funkcji kreacji C.Baryki (jako czowieka zzewntrz imodego idealisty) dla sposobu przedstawienia rze-
czywistoci powojennej Polski;
zabranie gosu wdyskusji nad uniwersalnoci utworu jako powieci politycznej.
metody pracy: analiza interpretacyjna tekstu literackiego, technika SWOT, dyskusja.
Materiay dydaktyczne: podrcznik (lekcja 45.: Polsce trzeba na gwat wielkiej idei! Projekty odrodzonego pastwa,
Przebieg lekcji:
1. Wprowadzenie: nauczyciel wprowadza kontekst spoeczno-polityczny dwudziestolecia midzywojennego, ucznio-
wie zapoznaj si zinformacjami wstpnymi wpodrczniku (s. 247) izgwnym celem lekcji, ktrym jest analiza
iocena koncepcji przemian wodrodzonym pastwie polskim.
Lekcja moe by zrealizowana metod burzy mzgw albo wformie prezentacji przygotowanej przez dwuosobo-
we grupy uczniw. Na podstawie wysuchanych gosw wdyskusji wszyscy wypeniaj kart pracy nr 44, ktra
bdzie efektem zastosowania techniki SWOT (w uproszczeniu) do diagnozy stanu pastwa polskiego wlatach
20.XX w.
Nauczyciel objania podstawowe pojcia techniki SWOT i ich odniesienie do analizowanego zjawiska.
Technika analityczna SWOT polega na posegregowaniu posiadanych informacji odanej sprawie na cztery grupy
(cztery kategorie czynnikw strategicznych):
S (Strengths) mocne strony: wszystko to co stanowi atut, przewag, zalet analizowanego obiektu,
W (Weaknesses) sabe strony: wszystko to co stanowi sabo, barier, wad analizowanego obiektu,
O (Opportunities) szanse: wszystko to co stwarza dla analizowanego obiektu szans korzystnej zmiany,
T (Threats) zagroenia: wszystko to co stwarza dla analizowanego obiektu niebezpieczestwo zmiany niekorzystnej.
2. Pierwszy problem: Czy wynalazek techniczny moe odmieni ycie ludzi izlikwidowa problemy wpastwie?
Nauczyciel prosi oprzypomnienie epok propagujcych scjentyzm ipostaci literackich dcych do realizacji tej idei
(np. Ochocki, Geist zLalki), aby wykaza, e utopijne wizje spoeczne s wyrazem odwiecznych marze ludzi
opowszechnym szczciu ilikwidacji wszelkich problemw spoecznych. Zadaniem uczniw jest analiza historii
opowiedzianej synowi przez Seweryna Baryk jako wieloaspektowej utopii.

UTOPIA
socjologiczna nowa cywilizacja wytworem jednego czowieka
techniczna amerykaska maszyna jako perpetuum mobile
ekonomiczna tania technologia, powszechno materiau do produkcji
spoeczna likwidacja bezrobocia, zminimalizowanie dystansu midzy bogatymi ibiednymi, midzy mia-
stem iwsi, egalitaryzm
ekologiczna brak zanieczyszcze iodpadkw, brak zniszcze wrodowisku naturalnym
zdrowotna likwidacja rde chorb, dobry stan zdrowia obywateli
estetyczna domy produktem estetycznym ikolorowym, pikno uyteczne
Mocne strony Sabe strony Szanse Zagroenia

Projekt
projektu projektu dlaPolski dla Polski
Rewolucja techniczna (szkla- rewolucja techniczna nierealno wizji wsy- skok cywilizacyjny,
ne domy) alternatyw wobec tuacji ekonomicznej likwidacja wszystkich
krwawego przewrotu wczesnej Polski, ideali- problemw spoecznych
spoecznego styczne zaoenia, wiara
wdobro natury ludzkiej
Pytanie nauczyciela: wjaki sposb projekt zosta przedstawiony ioceniony wpowieci?

Uczniowie powinni doj do wniosku, e mit szklanych domw zosta zdemaskowany co najmniej trzykrotnie:
przypisanie opowieci czowiekowi choremu, majaczcemu wgorczce;
fantastyczna historia sposobem przycignicia Cezarego do nieznanej ojczyzny;
rozczarowanie modego Baryki rzeczywistoci maego miasteczka przygranicznego (kontrast midzy mitem irealiami polskimi).
3. Drugi problem: Czy program reform wpastwie bdzie skutecznym sposobem eliminacji napi spoecznych
iproblemw ekonomicznych? Uczniowie uwzgldniaj kierunki analizy ioceny programu Gajowca sugerowane
wpodrczniku, czyli ekonomi ifinanse, problemy spoeczne, kwestie narodowe, polityk midzynarodow.

Projekt
projektu projektu dla Polski dlaPolski
Program reform logiczna kolejno reform, niekonkretno planu, bezkrwawe, ewolucyjne bunt ludzi biednych
wzmocnienie pastwa zbyt wolne tempo likwidowanie rnic zmiast iwsi wobliczu
ipoowiczno reform midzy dawnymi za- bezrobocia ibiedy
spoecznych, brak wizji borami
Pytanie nauczyciela: wjaki sposb projekt zosta przedstawiony ioceniony wpowieci?

Uczniowie powinni doj do wniosku, e pisarz ukazuje swj dystans poprzez:
ukazanie Gajowca jako urzdnika obmylajcego koncepcje zmian wzaciszu gabinetu, wrd ksiek ipapierw, bez konfrontacji zyciem
przecitnych obywateli;
kontrargumenty Cezarego oskarajcego wiceministra ominimalizm projektu ibrak wielkiej idei porywajcej spoeczestwo od dziaania.
Z drugiej strony posta Gajowca budzi sympati czytelnika, ktra przenosi si na goszone przez niego ogldy.

4. Trzeci problem: Czy rewolucja spoeczna propagowana przez komunistw bdzie optymalnym rozwizaniem
konfliktw klasowych? Uczniowie uwzgldniaj kierunki analizy ioceny programu Lulka sugerowane wpodrcz-
niku, czyli rol proletariatu irewolucji, okrelenie przeciwnikw politycznych, regulacj spraw narodowych.

Projekt
projektu projektu dlaPolski dlaPolski
Rewolucja komunistyczna w teorii wprowadzenie wadza wrekach ludzi niewy- aktywizacja poli- likwidacja pastwa
rwnoci ludzi ispra- ksztaconych, wyniszczonych tyczna rodowiska wprzypadku wspl-
wiedliwoci, likwidacja biologicznie izapnionych robotnikw nej Europy robot-
wyzysku wrozwoju kulturowym nikw,
konfrontacja grup
spoecznych
Pytanie nauczyciela: Wjaki sposb projekt zosta przedstawiony ioceniony wpowieci?

Uczniowie powinni doj do wniosku, e pomys rewolucji zosta zakwestionowany poprzez:
- negatywny portret Lulka jako antypatycznego fanatyka, doktrynera, ideologa nienawidzcego Polski, azafascynowanego eksperymentem rosyj-
skim (etymologia nazwiska: lulek rolina trujca);
- negatywny obraz komunistw oprymitywnym wygldzie, manipulatorw, zaciekych iagresywnych demagogw, niezdolnych do kompromisu;
- metaforyczny tytu: Wiatr od Wschodu podkrelajcy obco idei rewolucji komunistycznej, drastycznej metody przemiany rzeczywistoci
niezgodnej zpolskim charakterem narodowym.
Podsumowanie: powie jako uniwersalna dyskusja ometodach zmieniania rzeczywistoci, ozderzeniu marze
ludzkoci opowszechnym szczciu (utopijny kraj szklanych domw) zbrutaln prawd ospoeczestwie zdomi-
nowanym przez walk owadz iinteresy stanowe; obserwator zewntrzny, pozbawiony sentymentw komentato-
rem wyostrzajcym problemy pastwa ispoeczestwa polskiego.
Praca domowa (do wyboru):

1. W jaki sposb przedstawiciele rnych opcji politycznych zabiegaj opozyskanie Cezarego jako przedstawiciela
modego pokolenia? Dlaczego staje si on obiektem zainteresowania dziaaczy partyjnych?
2. Dlaczego publikacja Przedwionia spotkaa si zzaciek dyskusj iostr polemik? Jak dzi twoim zdaniem
wygldaby odbir spoeczny podobnej ksiki?


Temat: Ktrdy do wolnoci? pytania o Polsk w Przedwioniu Stefana eromskiego
Zakres: podstawowy.
Cel lekcji:
interpretacja dziea eromskiego jako powieci politycznej.
formy pracy: grupowa, zbiorowa;
metody pracy: heureza, praca z tekstem, elementy metody problemowej, tworzenie wasnego tekstu, elementy dramy.
Materiay dydaktyczne: podrcznik (lekcja 45. Polsce trzeba na gwat wielkiej idei! Projekty odrodzonego pastwa:
s.247251); materiay dodatkowe (karty pracy nr 45, 46).
Przebieg lekcji:
1. Nauczyciel prosi uczniw o zapoznanie si z wykadem w podrczniku na s. 247 oraz o wyjanienie metafory odzy-
skanego mietnika w odniesieniu do Polski porozbiorowej. W swobodnej rozmowie uczniowie przywouj przykady
z powieci (ndza chopw i robotnikw, prniaczy styl ycia arystokracji, niepokoje spoeczne itd.). Zapisanie
tematu lekcji i okrelenie jej celu.
2. Nauczyciel prosi o wymienienie trzech koncepcji spoeczno-politycznych przedstawionych w Przedwioniu (mit
szklanych domw, program rzdowy, rewolucja komunistyczna) oraz o ustalenie, dlaczego powojenn Polsk po-
znajemy oczami Cezarego Baryki (z jednej strony czowiek z zewntrz, wychowany w Baku, majcy dystans do
polskich problemw; z drugiej mody idealista, buntownik, negujcy wszystkie poznane przez siebie programy
spoeczno-polityczne, co umoliwia wyeksponowanie ich niedoskonaoci).
3. Nauczyciel dzieli uczniw na trzy grupy (jeli klasa jest dua, to samo zagadnienie mog opracowywa dwa zespo-
y), ktre dokonuj oceny poszczeglnych koncepcji spoeczno-politycznych ukazanych w powieci (zadanie 1.
z karty pracy nr 46). Uczniowie formuuj odpowiedzi, a nastpnie prezentuj efekty swojej pracy pozostaym
grupom; wszyscy zapisuj w zeszytach notatk wedug schematu:
Programy
Mocne strony Sabe strony
spoeczno-polityczne
szklane domy
program komunistw
program rzdowy
4. Wsplne sformuowanie wnioskw:

koncepcje spoeczno-polityczne autorstwa dwch pokole (Seweryn Baryka, Szymon Gajowiec Antoni Lulek),
brak jednoznacznego rozstrzygnicia sporu politycznego ukazanego w powieci,
ostrzeenie o zagroeniach dla modego pastwa polskiego (nieuchronno konfliktw spoecznych w przypadku braku zdecydowanych re-
form),
Przedwionie jako powie polityczna (aktualno problematyki, gos zabrany przez pisarza w debacie publicznej),
niemono uwolnienia literatury od sprawy polskiej mimo deklaracji pisarzy tu po odzyskaniu niepodlegoci.

5. Uczniowie ukadaj przemwienia, przekonujce do zaoe okrelonego programu (zadanie 2. z karty pracy
nr 45). Lekcj koczy wygoszenie mw przez wybranych uczniw (po przypomnieniu zasad dotyczcych wykorzy-
stania chwytw retorycznych sucych przekonywaniu i wyraaniu emocji oraz pozawerbalnych rodkw
ekspresji).
Praca domowa:
Karta pracy nr 46.
Uwagi do lekcji
Jeli klasa jest saba i mona przewidywa, e nie poradzi sobie z zadaniem domowym (odczytanie metaforycznego
znaczenia tytuu powieci), moe ono stanowi podsumowanie zaj.


Temat: Wszystko tu byo na swoim miejscu... eromski wobec narodowych mitw
Zakres: podstawowy.
Cele lekcji:
odczytanie powieci jako rozrachunku zpolsk mitologi narodow;
scharakteryzowanie trybu ycia ihierarchii wartoci prowincjonalnego ziemiastwa;
porwnanie stosunku Karusi iCezarego do mitu Kresw wkontekcie losw obojga bohaterw;
rozpoznanie wtekcie inazwanie rodkw stylistycznych sucych omieszeniu postaw nawockiej spoecznoci;
porwnanie obrazu tradycji szlacheckiej wPrzedwioniu iPanu Tadeuszu.
Materiay dydaktyczne: podrcznik (lekcja 46. Wszystko tu byo na swoim miejscu... eromski wobec narodowych
mitw, s.252256); materiay dodatkowe (karta pracy nr47).
Przebieg lekcji:
1. Wprowadzenie: zbadanie etymologii nazwy nawo. Uczniowie ju wczeniej na przykadzie sowa lulek dowie-
dzieli si, e eromski lubi posugiwa si nazwami rolin jako nonikami sensw ukrytych. Sprawdzaj iporw-
nuj wiadomoci zrnych rde, charakteryzuj rolin.
Ustalenia: Ronie na polanach, wzarolach iwidnych lasach, na miedzach, suchych kach iwrzosowiskach.
Rolina trujca, szkodliwa dla byda domowego. Rolina poyteczna dla pszcz, miododajna, do celw leczniczych
uywana zzachowaniem odpowiednich proporcji.
Wprowadzenie gwnego problemu: dlaczego eromski wybra t rolin jako metafor polskiego ziemiastwa?
Wjaki sposb ukaza wpowieci polski dwr lat 30. XX w.?
2. Konkretyzacja treci drugiej czci powieci. Uczniowie przedstawiaj rezultaty wczeniej zadanej pracy: zaprojek-
tujcie folder reklamowy, wktrym zachcicie do spdzenia weekendu wNawoci. Wzalenoci od pomysowoci
uczniw iich wnikliwoci podczas samodzielnej lektury nauczyciel moe pozostawi cakowit swobod wdoborze
atrakcji majtku Nawo, bd te wskaza kierunki obserwacji, np. rytm dnia, zajcia, imprezy, posiki, krajobrazy
wokolicy, atmosfera wdworze. Po prezentacji uczniowie komentuj obraz dworu jako miejsca sielankowego, krainy
szczliwoci (poziom rozszerzony literacki topos locus amoenus).
Mona te postawi pytanie, czy potencjalny go Nawoci chciaby zosta duej wtym miejscu, czy poprzestaby
na krtkich wakacjach. Wten sposb nauczyciel prowokuje refleksj nad mankamentami stylu ycia wziemiaskim
domu, co czy si zdwoistymi skojarzeniami zwizanymi zrolin wnazwie majtku.
3. Dyskusja na temat sposobu przedstawienia Nawoci wpowieci istosunku pisarza do mitu dworu ziemiaskiego.
Uczniowie wypeniaj kart pracy nr47 najpierw samodzielnie na podstawie fragmentw zpodrcznika, apotem
innych urywkw ksiki.
Przewidywane ustalenia:
Nawo jako enklawa tradycji staropolskiej
gocinno, atmosfera yczliwoci iwzajemnej serdecznoci;
oaza spokoju, bezpieczestwa ipomylnoci rodzinnej;
miejsce stabilne, pene adu;
celebrowanie posikw, obfito iestetyka stou;
kultywowanie tradycji dworskich (powitanie dziedzica, przywizanie sugi do pana);
tradycyjne zajcia irozrywki (spacery, przejadki, flirty, bale);

Nawo jako anachroniczny przeytek

sybarytyzm mieszkacw;
bezuyteczno, brak obywatelskiej postawy, brak zainteresowania polityk;
kontrast sielskiej Nawoci zndz Chodka;
niedostrzeganie problemw spoecznych, zagroenia ze strony radykalizujcych si niszych warstw wefekcie wiatru od wschodu;
pozory utylitaryzmu przykrywk dla niemoralnoci.
W komentarzu powinny si znale obserwacje, e zalety klimatu s wyeksponowane poprzez perspektyw Cezare-
go, przybysza zzewntrz, ktry dowiadczy traumatycznych przey utraty rodziny idomu, ana razie nie jest
zaangaowany wnarodowe problemy, dlatego bezkrytycznie korzysta zprzywilejw gocia ipanicza; co prawda
lituje si nad biedot idostrzega ostre kontrasty spoeczne, ale nie przeszkadza mu to wwygodnym yciu.
4. Wskazanie nawiza do Pana Tadeusza iokrelenie ich funkcji: czy su pozytywnemu wartociowaniu dworu, czy
krytyce stylu ycia jego mieszkacw?
Uczniowie wykrywaj analogiczne sceny iopisy na podstawie fragmentw wpodrczniku, na karcie pracy iwcaej
powieci. Nastpnie wycigaj wnioski, jakich scen charakteryzujcych szlacht soplicowsk zabrako wpowieci
eromskiego.
Przykadowe wskazania analogii:
powrt panicza do domu, dziewczyna wrd ptactwa, podgldanie zawstydzonej panny, wieczorny spacer koo staww istarego myna, idylliczny
nastrj biesiad ifamiliarne stosunki midzy pastwem isub
W toku dyskusji uczniowie powinni doj do wniosku, e wybr scen bdcych przedmiotem nawiza wpowieci eromskiego suy demaskacji
mitu ziemiaskiego, gdy ujawnia zanik ambicji politycznych potomkw dawnej szlachty izanik kulturotwrczej roli dworu.
We fragmencie powieci na karcie pracy jest widoczna degradacja budowli ijej otoczenia, klimat pesymizmu pogbia jesienna aura zamiast upal-
nego lata, jak wpoemacie romantycznym. Ironia, obrazowanie satyryczne ikarykaturalne oraz nagromadzenie zdrobnie kreuj obraz mieszny,
ale istraszny.
Podsumowanie: powrt do sensw ukrytych wnazwie roliny Nawo jako arkadia, kraina mlekiem imiodem
pynca, ale iskansen zatruwajcy polskie spoeczestwo, wyciszajcy ambicj, odpowiedzialno iaktywno po-
lityczn.
Praca domowa:
1. Wyjanij, na czym polega rnica wstosunku do miejsc utraconych Cezarego iKaroliny?
R 2. Porwnaj opis niezamierzonego spotkania Karusi z Cezarym z analogiczn scen w poemacie Mickiewicza.
Na czym polegaj rnice wprzedstawieniu postaci isytuacji? Jakie rodki pisarz wykorzysta dla wyeksponowania
rnic?


Temat: Jeszcze nie widzia wswym yciu takiego zjawiska jak ten entuzjazm Polakw...
Powie eromskiego wekranizacji Bajona
Zakres: podstawowy.
Cele lekcji:
analiza filmowego obrazu procesu dojrzewania Cezarego Baryki imotywacji jego decyzji;
interpretacja sceny finaowej;
odczytanie metaforycznego sensu tytuu filmu;
interpretacja filmu jako refleksji twrcw na temat mentalnoci Polakw imodelu polskiego patriotyzmu;
wyraanie opinii na temat praw iobowizkw realizatorw adaptacji filmowej znanych utworw literackich.
metody pracy: analiza interpretacyjna tekstu literackiego iobrazu filmowego, pokaz.
Materiay dydaktyczne: podrcznik (lekcja 47.: Jeszcze nie widzia wswym yciu takiego zjawiska jak ten entuzjazm
Polakw... Powie eromskiego wekranizacji Bajona, s.257260); materiay dodatkowe (karta pracy nr48).
Przebieg lekcji:
1. Wprowadzenie: dominanta powieci adominanta filmu. Przedwionie S.eromskiego jest najczciej okrelane
jako powie polityczna. Jak do literackiego pierwowzoru podeszli twrcy filmu? Swobodne wypowiedzi uczniw.
W efekcie wymiany opinii powinna wyoni si teza, e film jest bardziej histori Cezarego ni refleksj oproble-
mach odrodzonej Polski. Biografia bohatera zostaa przedstawiona wformie sekwencji scen zycia, dramatycznych
momentw, ktre ksztatuj stopniowo osobowo modego czowieka. Nauczyciel przytacza sowa reysera F.Ba-
jona: Znalazem wPrzedwioniu opowie ozbuntowanym modym czowieku, ktry bez przerwy si nie zgadza, pro-
ponuje swoj, bardzo idealistyczn wizj wiata, poszukuje prawdy, sprawiedliwoci, pikna. Jest mu wzastanym wiecie
niewygodnie1.
Wprowadzenie gwnego celu lekcji: powie eromskiego wekranizacji Bajona na przykadzie porwnania dwch
scen literackich ifilmowych. Porwnanie fragmentw powieci ze scenami filmowymi (karta pracy nr48). Po ana-
lizie zaczonych urywkw uczniowie wypisuj elementy wsplne, nastpnie opisuj specyfik wizji filmowej iokre-
laj cel zmiany.
2. Scena przekroczenia granicy radziecko-polskiej.
Elementy wsplne:
portret zbiorowy Polakw wracajcych do ojczyzny
ogromne emocje (miech, pacz), wsplne przeycie;
Polska domem dla starych, sabych, chorych;
powrt spenieniem marze itsknot (modlitwy, caowanie ziemi isupw granicznych);
odrodzona ojczyzna celem pielgrzymki (aluzje biblijne: motyw bramy ipieczci jak przy wejciu do raju, motyw przejcia przez morze do
ziemi obiecanej)
portret Cezarego
brak wzrusze towarzyszcych innym Polakom;
alienacja modego czowieka wzestawieniu ze starszymi ludmi pamitajcymi ojczyzn;
samotno, zagubienie, obco wnieznanym miejscu;
przejcie przez bram symbolem przekroczenia granicy midzy starym inowym wiatem, midzy rewolucyjnym piekem iobiecywanym
rajem.
1
http://www.filmpolski.pl/fp/index.php/128282 (dostp 28.03.2013)

Specyfika wizji filmowej:

ukazanie wdali szwadronu polskiej kawalerii;
monumentalna brama prowadzca do Polski, wyeksponowanie biao-czerwonych barw;
sceny witania si zonierzami na granicy;
sceneria piknego, sonecznego dnia, bkitnego nieba;
podniosa atmosfera podkrelona monumentaln muzyk M.Lorenca.
Cel zmian:
arkadyjska wizja wolnej Polski;
nawizanie do mitu onierza stranika iobrocy ojczyzny.
3. Finaowa scena manifestacji pod Belwederem.
Elementy wsplne:
bohaterowie: manifestujcy robotnicy, komunici awangarda Sowietw, wrd nich Baryka.
sytuacja:
manifestacja robotnicza przejawem radykalizacji nastrojw wpastwie;
komunici rosyjscy inicjatorami wystpie przeciw wadzy;
wyjcie Cezarego przed tum wyrazem indywidualizmu, manifestowania rozczarowania.
Specyfika wizji filmowej:
dyskusja ideowa Cezarego iGajowca na tle manifestacji;
pominicie bezporednich przyczyn rozruchw, czyli prby pokojowego przejcia przez robotnikw rodkw produkcji;
ubir Cezarego ijego znaczenie ( kurtka typowa dla komunistw zamiast onierskiego paszcza, wktry walczy zbolszewikami wczasie wojny
1920r.);
odrzucenie ksieczki zchlubn, bohatersk histori przodkw;
mier Cezarego pod Belwederem, zamknicie jego losw;
wspomnienie domu rodzinnego.
Cel zmian:
wysunicie na pierwszy plan osobistego dramatu Cezarego, anie sytuacji spoeczno-politycznej kraju;
wyeksponowanie idealizmu yciowego wpojonego przez rodzicw;
symboliczne odrzucenie przez modego czowieka przeszoci, wykazanie potrzeby budowania wizji przyszoci zamiast rozpamitywania
klsk iusprawiedliwiania nieudolnoci wadzy spadkiem po zaborach;
ukazanie dramatu modych ludzi, przypadkowoci iemocjonalnoci ich decyzji.
Wnioski dotyczce interpretacji powieci poprzez film:
film obuncie, oidealizmie, ktrego cen staje si mier;
refleksja otrudach dojrzewania, ozagubieniu;
metafora samotnoci czowieka wykorzenionego zojczyzny.
Uzasadnieniem wnioskw wynikajcych zfilmu mog by cytaty zpowieci:
Obcy jest wszdzie, sam. Jaki cudzoziemiec midzy rodakami, jaki zbkany pies bez domu, pana ipodwrza.
I jest znowu sam jeden, jak wBaku, odrbny od wszystkich, wszczerym polu czowiek.
Tote Baryka czu si szczeglnie samotnym, samotnym a do mierci. mier staa si dla obojtn iniemal podan.1
4. Podsumowanie: rne postawy reyserw wobec pierwowzorw literackich jedni s wierni oryginaowi izacho-
wuj tytu (Wesele, Pan Tadeusz, Chopi, Cudzoziemka), inni wybieraj sceny lub wtki, aranujc je wedug wasne-
go pomysu itworzc autonomiczne dzieo filmowe, co sygnalizuj wtytule (30 Door Key, Lawa).
Jakie s prawa, ajakie obowizki twrcw filmu, jeli bior na warsztat znane dzieo literackie? dyskusja.
Praca domowa:
Jak mona zinterpretowa tytu filmu wzwizku ze zminimalizowaniem przez twrcw wtku politycznego?
1
http://wolnelektury.pl/katalog/lektura/przedwiosnie/ (dostp 28.03.2013)

Scenariusz lekcji 48. (WARIANT)

Temat: Drzewa nie maj witej ksigi. Poetyckie epifanie irefleksje
opiknie natury wlirykach Leopolda Staffa iSergiusza Jesienina
Cel lekcji:
porwnanie rnych koncepcji natury wliryce dwudziestowiecznej.
formy pracy: zbiorowa, indywidualna;
metody pracy: praca ztekstem, przekad intersemiotyczny.
Materiay dydaktyczne: podrcznik (lekcja 48.: O, c jest pikniejszego ni wysokie drzewa... Estetyzm w poezji,
s.261265); dodatkowe materiay (karty pracy nr 49, 50).
Przebieg lekcji:
1. Nauczyciel prosi uczniw oprzypomnienie znanych im modernistycznych utworw Leopolda Staffa (Deszcz jesien-
ny, inne). Pyta okreacj podmiotu mwicego, nastrj, kreacj pejzau, odzwierciedlenie prdw modopolskich
wwierszu. Nastpnie zapowiada odmienno nastroju oraz techniki twrczej wwierszach zokresu dwudziestolecia
midzywojennego (patrz: wstp do lekcji). Poleca rwnie uczniom, by zapoznali si zsylwetk Sergiusza Jesienina.
2. Nauczyciel rozdaje uczniom karty pracy (karta pracy nr 49) dotyczce porwnania koncepcji natury wwierszach
Staffa iJesienina. Uczniowie pracuj samodzielnie, wykorzystujc pojcia kluczowe, apo zakoczeniu pracy pre-
zentuj wnioski.
3. Podsumowanie lekcji stanowi analiza obrazu Franza Marca Ko wpejzau. Nauczyciel prosi osformuowanie
krtkich wypowiedzi dotyczcych podobiestw midzy kreacjami natury w utworach literackich i w dziele
malarskim.

1. Polecenie 2. w podrczniku, s. 265.
2. Analiza porwnawcza utworw Leopolda Staffa iMarcina wietlickiego na kartach pracy nr 50 rozdanych przez
nauczyciela.
Przykadowe rozwizania:
Leopold Staff Wysokie drzewa Sergiusz Jesienin

[Porzuciem mj dom rodzinny]
typ liryki (kreacja podmiotu Liryka porednia (opisowa) Liryka bezporednia (wyznania)
lirycznego) Bezosobowo uksztatowany podmiot mwicy Podmiot indywidualny, okrelany w1 os. l. poj.
Obserwuje, kontempluje pejza, wraa wprost Homo viator, odszed zdomu rodzinnego.
zachwyt (wersy 1. i12. rama wypowiedzi).
opis wiata przedstawionego Kontemplacja odbywa si latem (wers 7.), Czas wspomnie: noc wRosji (wersy 3.4.); przeszo
(czas iprzestrze) stopniowo wczasie teraniejszym: od zachodu uobecniana wpamici. Przestrze wspomnienia: nocne
soca (wers 2.) do wieczoru. Przestrze tu niebo ibrzezina (wersy 3.5.), woda, klon; domylnie:
iteraz: samotne drzewa nad wod, sklepienie przestrze domu (matka, ojciec). Wielo barw.
niebieskie, wielo barw.

Leopold Staff Wysokie drzewa Sergiusz Jesienin

[Porzuciem mj dom rodzinny]
obrazowanie (rodki Metafory synestezyjne (np. wersy 2. i5.) su Wielo epitetw zwyczajnych (np. cicha woda, siwe
poetyckiego wyrazu ukazaniu wtopienia czowieka wprzyrod, wosy) poeta chce ukaza proste pikno. Dwukrotnie
iichfunkcja) odbierania jej wszystkimi zmysami. Epitety Bkitna Ru symbolizuje uduchowienie rodzinnych
poetyckie (np. pawie barwy, srebrne noyce) stron. Animizacje (w. 3-8 stanowi zesp autonomicz-
estetyzuj krajobraz. Personifikacje (wersy 6., 8., nych obrazw: wersy 3.4., 5.6., 7.8., ponadto 11.12.)
10.) ianimizacja (wers 11.) psychizuj krajobraz, nadaj obrazowo, ukazuj czno czowieka zprzy-
ukazuj przyrod jako dzieo muzyczne lub rod. Porwnanie wwersach 15.16. wyraa tsknot za
malarskie. Instrumentacja goskowa (wers 8., stronami rodzinnymi.
nadfrekwencja sz) oddaje odgosy przyrody.
wnioski: koncepcja natury, Wsplne s motywy drzew, wody, wieczoru. Przyroda postrzegana jest jako warto sama wsobie; czo-
relacje midzy czowiekiem wiek czuje si niszy wobec niej. Natura jest medium jego duchowoci.
anatur
Natura jest ukazywana jako pikne dzieo sztu- Pozorna zwyczajno natury, jej elementy nazwane s
ki: jej estetyzacja idno do uoglnienia (nie wprost: brzezina, jabo, klon. Natura czujca, wyraziciel-
znamy gatunku drzew). Widziana wmomencie ka uczu. Ukazane wronicie ludzi wpejza, ich zespo-
epifanii: wszystkie jej elementy objawiaj swj lenie zprzyrod. Topos homo viator ycie czowieka to
ad, harmoni. Sakralizacja natury: pozwala na wdrwka, lecz potrzebuje on staych punktw odnie-
wzlot duszy, jej wyzwolenie ku niebu. Emocjo- sienia: domu, maej ojczyzny (klon). Dyskretnie zazna-
nalny, wprost wyraony (wersy 1. i12.) stosunek czona jest emocjonalno (smutek, rado) iszacunek dla
do pikna przyrody, jej monumentalizacja. wartoci rodziny za pomoc odwoa do przyrody.
konwencje literackie (nurty, Klasycyzm XX wieku: dostrzeganie harmonii Imainizm: operowanie sekwencjami obrazw, konkre-
prdy) midzy wiatem przyrody aczowiekiem, tem przyrodniczym; pikno przyrody nie jest nazwane
kult pikna (estetyzm) czy si zwartociami wprost: ujcie wiata wartoci (dom, rodzinne strony)
moralnymi, uduchowieniem wiata kaloka- za pomoc metaforyki przyrodniczej.
gathia czyli tosamo pikna idobra.
Leopold Staff Wysokie drzewa Marcin wietlicki Prawda odrzewach

atrybuty drzew rodki wysokie epitet zwyczajny; pikniejsze epi- wers 3. animizacja; wers 5. porwnanie; wersy 8.9.
stylistyczne tet wyraony przymiotnikiem wstopniu wy- bezokoliczniki; obojtna czuo oksymoron
szym; wers 2. metafora synestezyjna (wzrok +
dotyk); odbite konary epitet zwyczajny; wers
10. personifikacja
relacje drzew ze sfer sacrum 1. wers 4. 1. wers 1.
(cytaty zawierajce pojcia 2. wersy 10.11. 2. wers 3.
zzakresu religii) 3. wersy 4.7.
4. wers 10.12. iwers 6.

relacje drzew ze sfer sacrum 1. Odbite wwodzie konary (por. wietlicki) 1. Brak podstaw (rda) teologii drzew.
(interpretacja cytatw) drzew ukazuj drugi wymiar rzeczywistoci: 2. Kierunek ku niebu symbolizuje pragnienie trans-
wskazuj na gr id. cendencji, ale jest ona uomna, nika (cienkie gazki
2. Sakralizacja natury: wysokie drzewa pozwa- drce).
laj rosn duszy, wskazuj kierunek de 3. Sfer sacrum wiata przyrody jest doczesno:
czowieka. zielona, potna, pachnca. Drzewa maj teologi
Wniosek: kontemplacja drzew pomaga wprze- naturaln: bez poczucia grzechu, winy, kary.
yciu dozna metafizycznych; czno wiata 4. Uczucia ludzi (samobjstwo, rozpacz) s im obce,
przyrody iczowieka. gdy nie maj odczu moralnych.
Wniosek: wiat ludzi idrzew to odrbne rzeczywisto-
ci; sakralizacja przyrody jest uud.
Dodatek 1.
Uzupenienia do pojcia estetyzm.
John Ruskin (18191900) jako estetyk. Koncepcje Ruskina dotary na ziemie polskie zopnieniem; inspiroway poetw nurtu klasycznego wlatach
ok. 19001930.
Najwaniejsze wnioski estetyki Ruskina:
1. Czowiek jest czci natury, zatem pytania do natury s pytaniami do czowieka. Istota ludzka ukierunkowana jest do bycia wpiknie, aprzeja-
wia si ono zwaszcza wprzyrodzie.
2. Pikno jest rezultatem wielu zoonych czynnikw, ktre oddziauj na umys zarwno na poziomie psychiki, jak rwnie wizualnie. Estetyka jest
nierozczna od etyki (nawizanie do greckiej klasycznej formuy kalokagathia pikno-i-dobro)
3. Wszyscy ludzie (take zklas niszych) maj wrodzon wraliwo na pikno oraz podanie jego posiadania. Estetyzm nie jest tylko cech snobw
czy piknoduchw.
4. Istnieje wiele niszych przejaww tego podania, wyraajcych si np. robieniem zdj czy kupowaniem pamitek.
5. Istnieje tylko jeden sposb na waciwe posiadanie pikna, tj. przez zrozumienie / uwiadomienie go. Podstaw jest realny ogld danej rzeczy
iuwiadomienie sobie faktu, e bardzo wiele elementw zewntrznych, stanowicych kontekst dziea skada si na jego pikno (Law of Help).
Ujrzenie nieoczekiwanego pikna danej rzeczy, pikna wynikajcego zharmonii rnych elementw bliskie jest pojciu epifanii.
6. Najbardziej efektywn metod uwiadomienia sobie / zrozumienia pikna jest nieustanne podejmowanie prb wyraenia go (np. poprzez wia-
dome kreowanie krajobrazu wswojej najbliszej okolicy).
Dodatek 2.
Franz Marc (18801916) malarz niemiecki. Inspirowa si twrczoci Paula Gauguina iHenriego Matissea. Tworzy
wMonachium (m.in. zWassilym Kandinskim) ina wsi wBawarii. Zgin wbitwie pod Verdun.
W malarstwie dy do ukazania czystoci, prawdy ipikna natury. wiat zwierzt uwaa za czysty iniezepsuty
(wprzeciwiestwie do ludzi). Pragn dotrze do absolutnej esencji sztuki dziki abstrakcyjnej stylizacji inowemu
poczuciu koloru, pojmowanego ekspresyjnie. Marc zrezygnowa znaturalistycznego stosowania koloru istworzy wa-
sn teori barw, wktrej nada im nowe znaczenia symboliczne ipsychologiczne. Kolor niebieski reprezentowa ele-
ment mski, tj. wedug twrcy: stao, surowo, inteligencj; ty cechy kobiece, awic agodno, rado, zmy-
sowo; czerwony elementy materialne: to, co cikie, brutalne, wojownicze.
Sawne obrazy Marca: Ko wpejzau (1910), Pola warzywne (1911), Los zwierzt (1913).


Temat: A wiosn Niechaj wiosn, nie Polsk zobacz... Poeci Skamandra
wobec historii
Zakres: podstawowy.
Cele lekcji:
wykorzystanie kontekstu historycznego (odzyskanie przez Polsk niepodlegoci) do analizy programu poetyckiego
skamandrytw;
scharakteryzowanie kreacji podmiotu lirycznego iadresata wwierszach;
wskazanie wutworze Tuwima elementw wspczesnoci oraz objanienie ich funkcji;
okrelenie stosunku skamandrytw do tradycji romantycznej imodopolskiej.
Materiay dydaktyczne: podrcznik (lekcja 49.: A wiosn niechaj wiosn, nie Polsk zobacz... Poeci Skamandra
wobec historii, s.266269); materiay dodatkowe (karta pracy nr51).
Przebieg lekcji:
1. Wprowadzenie kontekstu historycznego. Uczniowie charakteryzuj sytuacj, wjakiej znaleli si pisarze po odzy-
skaniu niepodlegoci przez Polsk; zwracaj uwag na wpyw odzyskania niepodlegoci na model kultury polskiej
uksztatowanej wXIX wieku (np. na sytuacj pisarza oraz literatury). Przypominaj romantyczn, pozytywistyczn
oraz modernistyczn koncepcj sztuki iartysty, wskazujc na ich specyfik wkontekcie sytuacji historyczno-
-spoecznej XIX stulecia.
Zagadnienie modelu kultury polskiej po odzyskaniu niepodlegoci pojawio si m.in. weseju Stefana eromskiego zatytuowanym Literatura
aycie polskie (1915). Wyjtkowo tego odczytu polega na tym, e autor Ludzi bezdomnych, traktujcy dziaalno literack jako jeden ze
sposobw realizacji obowizkw obywatelskich wstosunku do kraju, stwierdzi, i wzwizku zodzyskaniem wolnoci literatura bdzie zwol-
niona zespacania spoecznego dugu. eromski wskaza jednoczenie na te cechy literatury polskiej XIX ipocztku XX wieku, ktre stanowi
ojej saboci (dydaktyzm, polonocentryzm, traktowanie literatury jako instytucji ycia zbiorowego, jako spoiwa czcego rozerwane
czci narodu itd.).
2. Wprowadzenie kontekstu literackiego. Uczniowie zapoznaj si zinformacjami dotyczcymi poetw ipoezji grupy
Skamander, wynotowuj wformie punktw cechy poezji skamandryckiej (podrcznik, s.266, 270271).
Przykadowo:
Cechy poezji skamandryckiej:
poetyka codziennoci jako podstawowa strategia wyboru tematu (urbanizm);
zwyky czowiek jako bohater twrczoci modych poetw;
witalizm;
dystans wobec przeszoci itradycji (przede wszystkim modopolskiej iromantycznej);
poeta jako aktywny uczestnik ycia zbiorowoci;
poezja jako forma zabawy (ludyczny charakter poezji/sztuki);
drwina, humor iironia jako elementy stylu poetyckiego.
3. Po zapoznaniu si ztekstem wiersza Juliana Tuwima Do krytykw uczniowie wyjani, wjaki sposb wutworze tym
zosta zrealizowany model poezji skamandryckiej (karta pracy nr51). Przykadowe ustalenia:

Model poezji skamandryckiej Realizacja modelu wwierszu Juliana Tuwima Do krytykw

poeta jako aktywny uczestnik ycia zbioro- mody poeta (literat)
woci mieszkaniec wielkiego miasta (Warszawy)
czowiek zafascynowany yciem miasta, utosamiajcy si znim
poetyka codziennoci sytuacja liryczna wpisana we wspczesn przestrze miejsk (ulice, pdzcy tramwaj, gwar itd.)
witalizm rado ycia jako zasadniczy temat wypowiedzi lirycznej

miasto jako metafora dynamicznego, wspczesnego ycia
dystans wobec przeszoci itradycji dystans przejawia si wprzewrotnym stosunku bohatera lirycznego do krytykw (reprezen-
tantw starszego pokolenia), zamiast sporu literackiego Tuwim wyraa fascynacj yciem
wielkiego miasta
ludyczno tytu utworu sugeruje, e bdzie on form metaliterack, polemiczn wobec tez krytyki,
tymczasem bohater przekornie rezygnuje ztej polemiki, koncentrujc si na wyraeniu rado-
ci zycia
stylistyka poezji skamandryckiej prowokacyjno wypowiedzi literackiej modego poety wobec krytykw (drwina/ironia jako
element wypowiedzi lirycznej) osignity za pomoc nonszalanckiego stosunku do adresata
4. Charakterystyka formy poetyckiej wiersza Tuwima. Uczniowie szczegln uwag powinni zwrci na zastosowane
przez modego twrc rozwizania poetyckie. Przykadowo:
a) rodki suce osigniciu ekspresyjnoci wypowiedzi lirycznej:
nieregularna forma wersyfikacyjna
elementy stylu potocznego zderzone zelementami stylu wysokiego
skadnia podporzdkowana wyraaniu emocji wykrzyknienia, urwane zdanie zamykajce wiersz
sownictwo wyraajce emocje bohatera (np.: pdy, zapdy, ognie, ogniwa)
metaforyczno (np.: drzewa szalej, ulice na alarm dzwoni)
b) rodki tworzce dynamizm przedstawienia:
czasowniki wczasie teraniejszym (np.: miasto mnie przeszywa, zagarniam zachwytem ramienia, ulice na alarm dzwoni)
czasowniki nazywajce dynamiczne procesy (np.: drzewa szalej, pka pkowie)
nieregularna forma wersyfikacyjna
5. Uczniowie poznaj fragment utworu Jana Lechonia Herostrates, wyjaniaj, co jest wnim zasadniczym problemem
refleksji poetyckiej (np. stosunek do przeszoci / tradycji narodowej obywateli wolnego kraju).
6. Wyjanienie istoty kontrastu midzy Polsk awiosn. Uczniowie wykorzystuj fragment wiersza Lechonia oraz
utwr Tuwima do odczytania zasady kontrastowego zderzenia wartoci iidei zwizanych zPolsk itych odnosz-
cych si do wiosny. Wnioski mog zosta zapisane na tablicy wformie grafu, np.:
wolno powstanie listopadowe
rado azienki Krlewskie

Wiosna Polska
zachwyt yciem Jan Kiliski
szalestwo insurekcja kociuszkowska
wolno jednostki isztuki mitologia narodowa (tyrtejsko-martyrologiczna)

7. Wnioski. Uczniowie formuuj wnioski podsumowujce, zwracajc uwag na sposb ujcia tematu wiosny wwier-
szach skamandryckich wstosunku do zakorzenionej wPolsce tradycji literackiej stosunek ten mona przedstawi
za pomoc grafu, np.:
Motyw wiosny w literaturze polskiej
wiosna w mitologii romantycznej jako sym- wiosna w twrczoci skamandryckiej jako

boliczny czas odrodzenia Polski polatach pora roku, czas radoci (por. dionizyjsko)
niewoli (por. mit agrarny)
Praca domowa:
Omw rnice postaw wobec wiata wwybranym utworze programowym Kazimierza Przerwy-Tetmajera (np. Dzi,
Koniec wieku XIX) iwDo krytykw Juliana Tuwima.


Temat: Trzeba kocha po majowemu... Kult ycia wpoezji skamandrytw
Zakres: podstawowy.
Cele lekcji:
omwienie postawy podmiotu lirycznego wierszy Tuwima wobec ycia;
scharakteryzowanie sposobu postrzegania natury wpoezji Tuwima;
wskazanie rodkw stylistycznych sucych dynamizacji wypowiedzi;
objanienie, na czym polega dostrzegana przez poet warto codziennoci.
Materiay dydaktyczne: podrcznik (lekcja 50.: Trzeba kocha po majowemu... Kult ycia wpoezji skamandrytw,
Przebieg lekcji:
1. Wprowadzenie: artobliwa zagadka dla uczniw, kto bdzie autorem utworw analizowanych na lekcji.
Nietypowy globtroter, lubi podre wkadym wydaniu. Chtnie jedzi tramwajem, zwaszcza wmaju. Nie stroni od usug kolei pastwowych,
bo jazda lokomotyw, co rusza jak w ociale, wcale mu nie przeszkadza. Mona go spotka wTomaszowie, gdzie odwiedza komisy meblowe
wposzukiwaniu okrgego stou. Dla celw prywatnych, anie publicznych. Do czsto odczuwa wesoo iwczubie, iwpitach iwtedy lepiej
niech mu aden krytyk wdrog nie wchodzi. Kto to?1
Przypomnienie wierszy Juliana Tuwima czytanych na poprzednich lekcjach iwklasach programowo niszych.
2. Przedstawienie fragmentu antycznego dziea Owidiusza jako lektury obowizkowej poety bdcego znawc kla-
sycyzmu. Uczniowie suchaj tekstu lub widz go na tablicy multimedialnej (wcelu pniejszego porwnania
zwierszem Tuwima).
Owidiusz Metamorfozy
Ponad gste powietrze wznis si eter pynny. Iokrgu ziemskiego opasa brzeg cay.
Zbezadnego chaosu, gdy bg dobroczynny Da bagna niezbrodzone, stawy, zdroje ywe,
Wydzielone ywioy zgod spoi cis, Rzeki zgr spadajce wzi wkoryta krzywe;
Niebios sklepienie blaskiem sonecznym rozbyso Kaza rozla si morzom, wiatrom wzdyma way
Iobrao wprzestworzach siedlisko najwysze. Gdzie szeroko rozlane, pyn bez oyska.
Lotne powietrze miejsce ma niebu najblisze, Jedne znich gubi wziemi, inne wmorze ciska,
Agstsza ziemia, wasnym ciarem toczona, Natychmiast wposta koa zaokrgli ziemi.
Tsze cigna czci do gbin swych ona. Nad ziemi wznis powietrze, tak od ognia cisze,
Ziemi obla Ocean, zajwszy swe oe. Skalistym wznie si grom, lasom zazieleni. [...]
Gdy tak Twrca, ktokolwiek zbogw nim by moe, Kaza si doom zniy, polom rozprzestrzeni,
Urzdzi, gdy na czci rozdzieli to brzemi, Tam igrzmoty na postrach miertelnych osadzi,
Jak s od czstek wody czstki ziemi tsze. Tam grom wada, tam wichry grne mro kraje.
Tam oboki, tam ddyste chmury naprowadzi, (tum. Bruno Kiciski)
3. Analiza wiersza Przemiany nawizujcego wtytule do Metamorfoz Owidiusza. Uczniowie rozpoznaj dominan-
t utworu, czyli dynamiczny opis ycia wnaturze. Wypeniaj kart pracy nr 52, opisujc nastrj iintencje pod
miotumwicego, atake nazywajc rne rodki isposoby artystycznego wyrazu idei biologizmu (pojcie
kluczowe, s.274).
1
Na podstawie pomysu zksiki Stanisawa Bortnowskiego Scenariusze pwariackie, czyli poezja wspczesna wszkole, Stentor,
Warszawa 1997, s. 178179.

Postulat podmiotu mwicego: powikszenie ziemi, spotgowanie ycia na niej
Temat monologu: ycie, ruch, dynamiczne zmiany, odradzanie si irozwj natury na wiosn.
Nastrj: rado, entuzjazm, fascynacja.
Obraz ywiow: powietrze wrztek aru
ziemia wyskoczcie zgleby
woda szumne ulewy
ogie jarz si [...] smarowane wiatem
Sownictwo biologiczne: kos, rysko, ziarno, ywica, brzozy, podna sia
Sownictwo kulinarne: sodkie, tustoci, mleczny udj, strumienie mietany, smarowane omast, drode
Sownictwo potoczne: wcieka, nue, opie
rodki fonetyczne: eufonie dzwonami dzwoni,
instrumentacja goskowa deszcze, szumne
onomatopeje bulgot, tryskao, opie
rymy pene, dokadne, eskie
rodki skadniowe: apostrofy
powtrzenia
anafory
zdania wykrzyknikowe
rozkaniki
elipsa nue, ciepo gbokie, pene, pod zieleni
paralelizm skadniowy
nagromadzenie czasownikw
rodki stylistyczne: personifikacje kochanka zgrzana (ziemia), za kosem tsknic (ryska)
synestezje zielony bulgot, smarowane wiatem, zieleni jaskrawotrawiast
metafory ziarna, zwierztami wyskoczcie
epitety metaforyczne gste, olejne (niebo)
Kolorystyka: zielony, jaskarwotrawiasty, biaawy, mleczny, soce, ar
Obraz ruchu: wgr: eby gst ywic zgbi tryskao, eby pdziy do gry, eby drzewa jak sonie rosy
wd: napakowa jakich drody do twego wntrza, niech cieknie strumieniami mietana
Wnioski wynikajce zfunkcji rozpoznanych rodkw isposobw obrazowania (wzalenoci od jakoci obserwacji poczynionych przez uczniw):
apoteoza ycia widocznego wdynamicznych przemianach wnaturze;
hiperbolizacja si oywiajcych przyrod, zestawienie ich dziaania zmagi poprzez rodzaj zakl sugerowanych przez anafor (eby...);
mityzacja obrazu poprzez nawizania do mitu eleuzyskiego (ziarno kos rysko), pokazanie cyklicznego odradzania si ycia;
nawizanie do tradycji antycznej (tytu, apostroficzno typowa dla ody, ton podniosy, poetyckie metafory, epitet zoony, anafory);
odwrt od tradycji klasycznej (obrazowanie przyrodnicze zestawione zkulinarnym kuchnia natury, siy biologiczne anie bogowie rdem
metamorfoz, sownictwo kolokwialne iskadnia potoczna);
fascynacja naturalnym otoczeniem czowieka.
4. Wnioskowanie na temat wartoci codziennoci dla Tuwima wwietle wiersza Trudy majowe. Nauczyciel inicjuje
rozmow inspirowan poleceniami kierunkujcymi uwag uczniw. Notatka tym razem powinna ujmowa najwa-
niejsze ustalenia:
Warto codziennoci wedug Juliana Tuwima

Trudy majowe
analogia midzy wiosn wnaturze imodoci wyciu czowieka
codzienno to wiosna zkwitncymi krzewami, piewajcymi ptakami izabaw bzow (szukanie szczliwej pitki?)
wiosenna rado ycia, witalizm reakcj czowieka na wiat
prawo modego czowieka do naiwnej, szalonej mioci

5. Podsumowanie: skonstruowanie nowej notki biograficznej Tuwima na podstawie poznanych wierszy. Nauczyciel
sprawdza, czy wzabawie literackiej zostan uwzgldnione pojcia kluczowe.
Praca domowa:
1. Na podstawie wybranego liryku romantycznego iwiersza Juliana Tuwima porwnaj koncepcje mioci isposoby jej
opisania.
2. Na podstawie wiersza [Ty jest, jak dzie wiosenny...] Kazimierza Wierzyskiego opisz stosunek osoby mwicej
doycia i natury.


Temat: Coraz mniej sukienek... Przemiany spoeczne iobyczajowe wdwudziestoleciu
midzywojennym
Zakres: podstawowy.
Cele lekcji:
hierarchizowanie isyntetyzowanie informacji;
wskazanie oznak nowej obyczajowoci midzywojennej na obrazie T.empickiej;
sformuowanie tezy iargumentw na rzecz tezy;
zinterpretowanie tytuu tekstu P.Oski.
metody pracy: metoda problemowa (analiza interpretacyjna tekstu kultury), rozmowa dydaktyczna.
Materiay dydaktyczne: podrcznik (lekcja 51.: Coraz mniej sukienek... Przemiany spoeczne iobyczajowe wdwu-
dziestoleciu midzywojennym, s.277281); materiay dodatkowe (karta pracy nr 53).
Przebieg lekcji:
1. Wprowadzenie wproblematyk zaj lekcyjnych. Refleksje uczniw zwizane zreprodukcj obrazu T.empickiej,
Autoportret wzielonym bugatti (1925; podrcznik, s.225). Interpretacja obrazu wkontekcie zjawiska przemian
obyczajowych wkulturze midzywojennej.
autoportret artystki zosta wystylizowany zgodnie zestetyk art dco lat 20. XX w.,
bezporedni inspiracj dla malarki bya ikonografia plakatw filmowych oraz reklam zpopularnych magazynw modowych (obraz jest malar-
sk interpretacj tematu przedstawionego na okadce jednego znumerw Vogue z1927r.)
poza postaci przypomina wystudiowane pozy amerykaskich ikon filmu lat 20. XX w. (np.: G.Garbo),
motyw samochodu stanowi przewrotn gr zjednym ztematw kultury wspczesnej (tu: bugatti przez woskich futurystw zostao uznane
za najpikniejsze dzieo sztuki; samochd by ulubionym rekwizytem bogatych arystokratek; w1927r. podczas jazdy samochodem tej marki
zgina I.Duncan; bugatti wikonografii lat 20. staje si symbolem rwnouprawnienia iemancypacji),
nowoczesny portret kobiety, bogini ery automobilu (atrybuty nowoczesnoci: kobieta trzymajca kierownic, samochd, skrzane rka-
wiczki, enigmatyczne spojrzenie, charakterystyczna fryzura krtkie, ufarbowane na blond krcce si wosy wstylu fryzur gwiazd Hollywo-
od lat 20. XX w.).
2. Interpretacja tekstu rdowego. Po przeczytaniu tekstu uczniowie wyodrbniaj kluczowe problemy poruszone
przez P.Osk (np.: konfrontacja dwch modeli spoeczestwa, kierunki przemian obyczajowych, spory na amach
gazet dotyczce liberalnej obyczajowoci itd.). Okrelajc gwne problemu poruszone przez autora, uczniowie
gromadz przedstawione przez niego tezy iargumenty (karta pracy nr53). Rozmowa dydaktyczna zuczniami moe
sta si interesujcym pretekstem do dyskusji na temat wspczesnych sporw dotyczcych praw obywatelskich,
liberalnego modelu rodziny oraz znaczenia wpywu kultury obcej na polsk.

a. model spoeczestwa:
XIX w.: Dwudziestolecie midzywojenne:

Np.: Np.:
tradycyjny patriarchalny model rodziny, demokratyczny model rodziny,
dominujca rola mczyzn wrelacjach spoecznych, rwnorzdno kobiety wstosunku do mczyzny wrelacjach
ad spoeczny oparty na autorytecie Kocioa (opiniotwrcza rola spoecznych (rwnouprawnienie),
Kocioa), wiecki model pastwa,
definiowanie maestwa jako zwizku mczyzny ikobiety maestwo jako zwizek mczyzny ikobiety ocharakterze
stworzonego wcelach prokreacji, koleeskim (partnerskim),
traktowanie seksualnoci czowieka jako tabu kulturowego, seksualno jako integralna cz osobowoci czowieka (inter-
wierno zasadom wspycia spoecznego oparta na tradycyjnej pretowanie seksu wkategoriach przyjemnoci),
obyczajowoci, uleganie wzorom kulturowym pochodzcym zAmeryki Pnocnej
ograniczenie moliwoci edukacyjnych dla kobiet, iEuropy Zachodniej,
uznawanie domu jako podstawowej jednostki edukacyjnej. powszechna dostpno edukacji dla kobiet.
b. kierunki przemian:
Np.:
rozlunienie norm obyczajowych,
kontestacja XIX-wiecznego porzdku spoecznego,
laicyzacja spoeczestwa,
sekularyzacja prawa maeskiego,
demokratyzacja edukacji iszkolnictwa,
naukowe spojrzenie na seksualno czowieka,
emancypacja,
moda.
c. charakterystyka sporw ikonfliktw obyczajowych:
Spr wwietle argumentacji stron konfliktu:

rodowiska prawicowe: rodowiska postpowe:
Np.: Np.:
zmiany s przejawem wpywu wrogich Polsce si (ydzi, bolszewi- Polska jest krajem zacofanym,
cy itd.), dotychczasowy model spoeczny jest anachroniczny,
kultura masowa zagraa polskoci, Koci uniemoliwia przeprowadzenie niezbdnych reform
zmiany wobyczajowoci eksponuj wynaturzenia seksualne, obyczajowych,
hedonizm jako przejaw za, warunkiem stworzenia nowoczesnego pastwa s: rwno
nago jako co uwaczajcego ludzkiej godnoci, obywateli wobec prawa, wolno sowa oraz tolerancja,
prowokacyjne zachowanie kobiet znakiem moralnego zepsucia, pastwo nie powinno ingerowa wycie prywatne obywateli
antykoncepcja grzechem wymierzonym wrodzin, (por. edukacja, moda, seksualno).
koedukacja zagraa adowi spoecznemu,
warunkiem adu jest homogeniczno spoeczestwa.
Praca domowa:
Wykorzystujc teksty wspczesnej publicystyki, opisz argumentacj stosowan wsporach dotyczcych kwestii oby-
czajowych, spoecznych iin.


Temat: Jak paryska Nike zSamotraki... Poetki dwudziestolecia midzywojennego
omioci
Zakres: podstawowy.
Cele lekcji:
scharakteryzowanie modeli mioci wwierszach polskich poetek XX w.;
scharakteryzowanie rnych kreacji kobiety;
opis poetyki wierszy M.Pawlikowskiej-Jasnorzewskiej (cechy epigramatu, funkcja paradoksu);
wskazanie wutworach nawizania do poetyki skamandrytw;
rozpoznanie wtekstach nawiza kulturowych.
metody pracy: analiza interpretacyjna tekstu literackiego, mapa myli.
Materiay dydaktyczne: podrcznik (lekcja 52.: Jak paryska Nike zSamotraki... Poetki dwudziestolecia midzywo-
jennego omioci, s.282287); materiay dodatkowe (karta pracy nr54).
Przebieg lekcji:
1. Wprowadzenie: wyjanienie pojcia gender. Nauczyciel inicjuje krtk rozmow na temat pojmowania przez uczniw
pci jako roli spoeczno-kulturowej, okrelonego zespou oczekiwa iwyobrae. By moe niektrzy interesowali
si kwesti pozycji kobiety wrnych krgach kulturowych (np. judeochrzecijaskim, islamskim) czy choby od-
zwierciedleniem pci wjzyku (nazwy eskie, np. pani psycholoka, socjoloka, ministra).
2. Przedstawienie grupy poetek, ktre wdwudziestoleciu midzywojennym wniosy kobiecy punkt widzenia do litera-
tury, wodrnieniu od emancypantek pozytywistycznych zajy si sprawami osobistymi, prywatnymi, yciem
uczuciowym, anie spoecznym.
3. Krtka informacja o M.Pawlikowskiej-Jasnorzewskiej jako przedstawicielce artystycznej rodziny Kossakw iocha-
rakterze jej twrczoci (charakterystyczny tom Pocaunki). Zagadka literacka suca wykryciu sposobu budowania
sytuacji lirycznej ikompozycji utworw: uczniowie wysuchuj trzy wersy wiersza Portret, proponuj dokoczenie,
czyli czwarty wers.
Portret
Usta twoje: ocean rowy.
Spojrzenie: fala wzburzona.
A twoje szerokie ramiona:
....................................................
Na og uczniowie dopisuj czwarty wers jako logiczn kontynuacj poprzednich, stosuj konwencjonalne epitety,
poetyzmy. Po odczytaniu puenty przez nauczyciela s zaskoczeni wprowadzeniem konkretu, prozaicznego przed-
miotu oraz przeamaniem artem nastrojowoci, melancholii. Nauczyciel podkrela ten sposb konstruowania
wiersza jako metod twrcz poetki wcaym tomie Pocaunki. Natomiast myl sugerowana wutworze jest powana
poczucie bezpieczestwa ofiarowane przez mczyzn jest istotn wartoci dla kobiety.
4. Analiza iinterpretacja trzech wierszy: Mio, Nike, Listy. Uczniowie podzieleni na trzy grupy zbieraj obserwacje
wedug polece wpodrczniku, czyli:
ojakich przeyciach, emocjach jest mowa wliryku?
wjaki sposb podmiot liryczny je wyraa?
jakimi rodkami stylistycznymi si posuguje, aby odda swoje stany psychiczne?
jaka puenta wynika zwiersza?

5. Uoglnienie wnioskw analityczno-interpretacyjnych wodniesieniu do wszystkich utworw. Uczniowie wskazuj

cechy wsplne wzakresie:
a. tematu: niespenione, zawiedzione uczucia, rozczarowania miosne, silne emocje: rozpacz, gniew; rola mioci wyciu kobiety (zwizek zm-
czyzn, uczucie do niego sensem ycia),
b. sposobu jego ujcia: poredni sposb mwienia omioci, np. opis skutkw nieobecnoci mczyzny, wyliczenie mao znaczcych zmian
wstanie fizycznym kobiety (blado, senno, maomwno), awostatnim wersie metaforyczne wyraenie dramatu; listy czy intymny
pamitnik zamiast mczyzny adresatami alw,
c. formy wierszy: krtki monolog kobiety do konkretnych odbiorcw, powana tonacja wypowiedzi, lapidarno epigramatu, minimum sw,
maksimum sugestii, nieoczekiwana puenta (prozaizacja wzniosoci albo uwzniolenie prozaicznoci), rne formy paradoksu (oksymoron,
antyteza, antynomia), poczenie stylu poetyckiego zkolokwialnym,
d. aluzji kulturowych: reinterpretacja archetypu Nike (klska, anie zwycistwo wwalce ouczucie), reinterpretacja biblijnego frazeologizmu
(ogie, anie proch pozostaje po umarej mioci), antyczna rzeba symbolem porywajcego, ale okaleczonego uczucia.
6. Analiza portretu kobiety wwierszu La prcieuse (karta pracy nr54). Zadaniem uczniw jest interpretacja utworu
ukierunkowana wskazwkami:
kreacja podmiotu lirycznego, jego stosunek do bohatera lirycznego, sposb jego ujawnienia;
kreacja bohatera lirycznego, sposb jego przedstawienia (informacje podane iimplikowane);
sytuacja liryczna ijej uwarunkowania;
poetyka wypowiedzi.
Podmiot Sytuacja Bohaterka
liryczny liryczna liryczna
ujawnia si w1. os. kobieta stoi nad wykwintnisia tytu

Widz ci... ma kau
i zastanawia si
nad jej przekroczeniem,
obserwator waha si przedstawiona poprzez rekwizyty:
sceny parasol elegancja
ra pikno, estetyka
znak mioci?
ironia dar adoratora?
futro komfort
mikko
bezpieczestwo
chiski piesek pretensjonalno
osoba zamona, przejawiajca

upodobanie do zbytku, wygody
yciowej, otaczania si piknem
kobieta salonowa
bezradno kobiety wobec rzeczywistoci
bezbronno wobec najmniejszych przeciwnoci losu
niezdolno do radzenia sobie zproblemami
absurdalno rozterki yciowej kobiety, dla ktrej maa kaua urasta do bezmiaru wody, adrobiazg do rangi przeszkody nie do pokonania
nieporadno wobec rzeczywistoci
niezdolno do pojcia spraw metafizycznych
Wniosek: opis sceny, zachowania oraz atrybutw elegantki sposobem scharakteryzowania postawy yciowej kobiety sabej, bezradnej, ocze-
kujcej pomocy od mczyzny (postawa niewiadoma czy celowo przyjta wyciu?)

7. Podsumowanie: czy zdaniem uczniw wwierszach M.Pawlikowskiej-Jasnorzewskiej ujawnia si pe kulturo-

wa? Czy ta autorka moga by dobr polsk kandydatk do literackiej Nagrody Nobla?
Praca domowa:
1. Porwnaj sposb mwienia omioci M.Pawlikowskiej-Jasnorzewskiej i K.Iakowiczwny (Bkitna chwila) lub
H.Powiatowskiej (Manekiny). Wykorzystaj wskazwki podane w podrczniku.
2. Porwnaj wiersz K. Iakowiczwny Bkitna chwila z utworem B. Lemiana W malinowym chruniaku. Jakie elemen-
ty wiata przedstawionego buduj klimat intymnego spotkania?


Temat: Jest si takim, jak miejsce, wktrym si jest... dyskusja z determinizmem
w Granicy
Zakres: podstawowy.
Cele lekcji:
opisanie koncepcji czowieka wpisanej wpowie Nakowskiej;
wskazanie przykadw odtwarzania schematw postpowania rodzicw wzachowaniach dzieci;
scharakteryzowanie programu etycznego Zenona iporwnanie go zrzeczywistymi zachowaniami bohatera;
przedstawienie denia protagonistw do uwolnienia si spod wadzy uwarunkowa rodowiskowych oraz wskaza-
nie efektw tych usiowa.
Materiay dydaktyczne: podrcznik (lekcja 53.: Jest si takim, jak miejsce, wktrym si jest... Dyskusja zdetermini-
zmem w Granicy, s.288291); materiay dodatkowe (karta pracy nr55).
Przebieg lekcji:
1. Wprowadzenie: krtka informacja nauczyciela onowych tendencjach wprozie dwudziestolecia midzywojennego,
zwaszcza silnym nurcie psychologicznym ze wzgldu na pojawienie si psychologii gbi ibehawioryzmu oraz
spojrzenie na czowieka nie tyle jako indywidualno, ile jednostk spoeczn (reakcja na tendencje modopolskie).
Nauczyciel rozwija informacj zpodrcznika, by Granic odczytywa jako powie:
spoeczno-obyczajow (ukazujc przekrj spoeczestwa polskiego wkonkretnym momencie historycznym);
polityczn (przedstawiajc mechanizmy wadzy sanacyjnej);
psychologiczn (analizujc psychik bohaterw zoon ze wiadomych inieuwiadamianych reakcji);
filozoficzn (stawiajc pytania ogranice poznania wiata iczowieka).
2. Przywoanie pierwotnego projektowanego przez autork tytuu (Schematy). Wykorzystanie go wfunkcji wskazwki
interpretacyjnej.
3. Analiza odtwarzania schematw postpowania rodzicw wzachowaniach dzieci, denia protagonistw do uwol-
nienia si spod wadzy uwarunkowa rodowiskowych oraz wskazanie efektw tych usiowa. Uczniowie zostaj
podzieleni na trzy grupy (np. trzy rzdy wklasie) iprzygotowuj selektywn charakterystyk Zenona, Elbiety
iJustyny. Odwoujc si do fragmentw wpodrczniku oraz znajomoci caej powieci, wypeniaj odpowiedni
cz karty pracy nr55. Po czci sprawozdawczej wsplnie uzgadniaj wnioski dotyczce uwarunkowa ludzkiego
zachowania. Przykadowe zapisy:
Schematy wyciu bohaterw Granicy

Zenon Elbieta Justyna
zjakim zerotyzmem ojca, uleganiem zmysom zobcoci iobojtnoci matki, zjej zsyndromem dziecka
schematem ze skonnoci do romansw zdziew- brakiem matczynych uczu owocu zwizku pana zsu-
walczy? cztami zniszej sfery zprzewag kobiecoci nad macierzy- c, wychowanego bez
zzakamaniem, podwjn moralnoci stwem ojca
ze stylem ycia ipostaw ojca (polowa- ze stylem ycia matki (liczni kochanko- zwizerunkiem uwiedzionej
nia, uczty, pogarda dla chopw) wie) sucej pozostawionej bez
pomocy

Schematy wyciu bohaterw Granicy

Zenon Elbieta Justyna
co dowodzi deklaracje ouczciwoci na progu doro- ch pomocy Justynie wumoliwieniu prby samodzielnego
podjcia soci urodzenia dziecka (to dziecko musi utrzymania si wmiecie
walki? otwarta rozmowa zElbiet oskompli- y) dziki pracy
kowanym zwizku zJustyn zerwanie zarczyn po poznaniu praw-
dy okontynuowaniu romansu przez
ma
jaki jest podwjne ycie: ona ikochanka, wyjazd za granic, ucieczka od macie- uwikanie si wromans
efekt dziewczyna wiejska ipanna zmiesz- rzystwa zpaniczem
stara? czaskiej kamienicy oddanie maego Waleriana babce cia
uwikanie Elbiety wpomoc Justynie, samotno
zmuszenie ony do akceptacji kochanki
powielenie stylu ycia ojca: polowania,
rauty, picie, pogarda dla robotnikw
jako ajdakw
Wnioski czowiek jest zdeterminowany dziedziczeniem cech iskonnoci

odczuwa niech iodraz wobec rodzicw, ale bezwiednie powiela ich postawy
chwilami ma wiadomo ulegania schematom zachowa, podejmuje walk, ale ostatecznie ponosi wniej klsk
4. Analiza biologicznych uwarunkowa zachowania bohaterw na przykadzie Zenona iJustyny. Nauczyciel krtko
objania podstawowe zaoenia teorii Zygmunta Freuda opodwiadomoci determinujcej zachowanie czowieka,
kryjcej instynkt erotyczny. Uczniowie wyszukuj fragmenty opisu przey gwnych bohaterw powodowanych
zmysami, niewiadomymi siami, nad ktrymi nie potrafi zapanowa.
Wane cytaty:
Zenon wcale ju teraz nie myla, e uleg saboci, wic si zt kobiet bia, ciep iagodn. Tak sam saboci jest chodzenie po trawie,
kpanie si wrzece, tak sam saboci jest oddychanie. To doskonae przeniknicie si fizyczne zdrugim czowiekiem, cakowicie na sobie
poprzestajce wzruszenia takiej mioci, ostre, gbokie wstrzsy upojenia przekonay go sw jedyn logik. Nie trzeba tu byo legitymowa si
adnymi wzgldami duchowego porozumienia, adn psychiczn nadbudow. Wystarczya zgoda znatur, prosta rozkosz ulegania jej prawom1.
(rozdz. VII)
Czy mia udawa, e by zaskoczony tym, co si stao? Nie, musia przyzna, e by zaskoczony tylko samym sob. Wlustrze widzia sw twarz,
czerwon iordynarn, niechtn twarz nieznajomego czowieka, zktrym nie ma porozumienia. Sia doznanej emocji bya rzeczywicie niespo-
dziewana iponiekd nawet rewelacyjna. To byo wicej ni wtedy wBoleborzy, wicej ni wogle kiedykolwiek. co mi si stao? myla. Od
czego taka rzecz zaley? Nic nie wiadomo, co rzdzi waciwie t wczowieku gorc upion ciemnoci, ktrej przewrotnych praw nie zna wola
ani wiadomo2. (rozdz. X)
UJustyny zwyka czuo dziecinna przekrcaa si nagle ibez pamici wlepe, nieprzytomne uniesienie. Zamykaa oczy, zaciskaa twardo nagie
zby, pod brwiami cignitymi mczesko jej maa twarz bolesna caa kostniaa od ekstazy. Zzapartym tchem leciaa wten wiat, struchlaa
ipena grozy, jak do ciemnoci.
Zasuchana gboko wswoj rozkosz, umiaa jej dozna a po ostatnie, najcichsze targnicie. Zchwil jednak, gdy czas jej przemin, nie pragna
wcale rozumie tej sprawy ani jej wyjani. Otym oboje nie mieli sobie nigdy nic do powiedzenia! Ich pieszczota, krtka, surowa imilczca, od-
bywaa si bez zakl dzikczynie 3. (rozdz. XI)
1
Zofia Nakowska Granica, Czytelnik, Warszawa 1961, s.70.
2
Tame, s.107.
3
Tame, s.124.

5. Koncepcja czowieka wGranicy uoglnienie obserwacji.

Czowiek jako istota biologiczna: ulegajca pragnieniom wasnej natury ikompleksom zepchnitym wpodwiadomo (uZenona jest to
instynkt pciowy, uJustyny take niespenione macierzystwo).
Czowiek jako istota spoeczna:
uwarunkowana pochodzeniem spoecznym, ograniczona moliwociami (nierealno zwizku Zenona iJustyny ze wzgldu na rny status
materialny, towarzyski, umysowo, mentalno);1
naladujca wzory etyczno-obyczajowe wyniesione zwasnej rodziny;
obwarowana przymusem sprostania wymaganiom otoczenia, wktrym si znalaza, iosignitego stanowiska.
6. Podsumowanie: powie ukazuje bardzo skomplikowany wizerunek czowieka bdcego jednoczenie produktem
swojej rodziny, grupy spoecznej, zktrej si wywodzi, irodowiska, wktrym funkcjonuje, atake organizmem
biologicznym poddanym wewntrznym napiciom. Czowiek czuje si wyjtkiem, ale jednoczenie bezwiednie po-
wiela schematy.
Praca domowa:
1. Na przykadzie wybranego bohatera powieci Granica wyka, e determinacja spoeczna przejawia si wsposobie
mylenia, stylu ycia, ksztacie biografii, anawet wjzyku.
2. Wyjanij metaforyczny sens opisw dwch psw, Fitka iLulu, wodniesieniu do bohaterw zbiorowych ijednost-
kowych powieci. Analizujc reakcje kobiet wobec losu Fitka ijzyk ich wypowiedzi, przedstaw schematy wpostrze-
ganiu wiata.
1
Mona przywoa inne przykady powieci znanych uczniom zekranizacji na dowd nieprzekraczalnoci granic spoecznych, np.
Karier Nikodema Dyzmy (maestwo Niny zDyzm oszustwo zjego strony ujte wkonwencj humoru isatyry), Znachora
(finaowe cudowne rozpoznanie statusu spoecznego Marysi odpowiedniego do polubienia hrabiego Czyskiego) czy Trdowat
(tragiczny fina niestosownego mariau).


Temat: Jaka granica, za ktr nie wolno przej... Problematyka moralna
granicy
Zakres: podstawowy.
Cele lekcji:
chronologiczne uporzdkowanie wydarze zycia Zenona Ziembiewicza;
wskazanie rnic midzy samoocen Zenona ainterpretacj jego zachowa ipostaw przez innych;
sformuowanie zarzutw stawianych Zenonowi przez Elbiet wscenie ich ostatniej rozmowy;
wyjanienie istoty problematyki moralnej powieci Nakowskiej.
Materiay dydaktyczne: podrcznik (lekcja 54.: Jaka granica, za ktr nie wolno przej... Problematyka moralna
Granicy, s. 292295); materiay dodatkowe (karta pracy nr 56).
Przebieg lekcji:
1. Portret gwnego bohatera wwietle pierwszego iostatniego rozdziau powieci. Uczniowie gromadz informacje
na temat postaci Zenona Ziembiewicza, wykorzystujc dwa fragmenty zamieszczone wpodrczniku. Istot zadania
jest zestawienie informacji isdw na temat bohatera uwzgldniajce dwie perspektywy: zewntrzn (tosam
zsdami opinii publicznej) iwewntrzn (tosam zwiedz bohatera).
Zenon Ziembiewicz wwietle pierwszego iostatniego rozdziau powieci (sdy, opinie)

perspektywa zewntrzna (od strony ulicy) perspektywa wewntrzna (od strony siebie)
czowiek powszechnie znany wmiecie (prezydent miasta) czowiek posiadajcy zasady, racje imotywy postpowania
zrnicowana ocena wygldu zewntrznego (mczyzna otwarzy zwizek zpospolit dziewczyn jako co, co da si wytuma-
przyjemnej irasowej albo jezuickiej inienawistnej) czy
wzr ma (mczyzna prowadzcy spokojne ycie idobrze zorga-
nizowane, ktry nie zdawa si poszukiwa przygd)
czowiek przyzwoity, onowoczesnych pogldach, socjalista (per-
spektywa k towarzyskich/elity miasta)
mczyzna uwikany wromans zprotegowan wasnej ony (po-
czucie zaenowania iniesmaku)
ofiara napaci niezrwnowaonej psychicznie kobiety (wspczucie
opinii publicznej)
2. Wnioski. Na podstawie zgromadzonych informacji uczniowie formuuj wnioski, ktre stanowi punkt wyjcia do
dalszych interpretacji losw gwnego bohatera oraz pozwalaj okreli specyfik kompozycyjn utworu Nakow-
skiej. Przykadowo:
struktura utworu oparta jest na klamrze kompozycyjnej;
kompozycja powieci jest achronologiczna (pojcie kluczowe, s. 295);
mowa pozornie zalena jako podstawowa technika narracyjna (zasada konfrontowania sdw iopinii na temat bohatera ijego zachowania);
posta gwnego bohatera jest niejednoznaczna (budzi sprzeczne sdy iopinie);
niejednoznaczna motywacja zachowa Ziembiewicza zperspektywy zewntrznej (romans czowieka uznanego za wzorowego ma);
tragiczny fina losw Ziembiewicza jako przykad niszczcego wpywu ycia intymnego na ycie zawodowe (oficjalne);
zderzenie perspektywy zewntrznej zwewntrzn sposobem na ukazanie problematycznoci, wzgldnoci prawdy oczowieku;
trudno wuchwyceniu obiektywnej prawdy oczowieku.

3. Powieciowe losy Zenona Ziembiewicza. Po sformuowaniu wnioskw nauczyciel dzieli klas na dwie grupy, kt-
rych zadaniem jest rekonstrukcja losw gwnego bohatera powieci. Uczniowie powinni spojrze na posta Ziem-
biewicza zdwch perspektyw, ktre wyoniy si wanalizie pierwszego iostatniego rozdziau utworu. Praca zespo-
w moe zosta przeprowadzona zwykorzystaniem karty pracy nr 56, ktra uatwi wynotowanie wnioskw.
Biorc pod uwag zoono problematyki powieci Nakowskiej, proponujemy, aby nauczyciel przygotowa
uczniw do tych zaj, wczeniej polecajc im odszukanie odpowiednich cytatw.
Losy Zenona Ziembiewicza

Perspektywa zewntrzna Perspektywa wewntrzna
Dziecistwo, lata nauki wgimnazjum miejskim
syn zarzdcy majtku Tczewskich wBoleborzy (syn zuboae- dziecica fascynacja szlacheckim rodowodem ojca
go szlachcica) nauka jako sposb na wyrwanie si zBoleborzy
wzorowy ucze gimnazjum (zarabia na utrzymanie, udzielajc modziecze marzenia okarierze naukowej (wyrobienie wsobie
korepetycji) krytycznego spojrzenia na rodowisko rodzinne, feudalne realia
wyrniajcy si student nauk spoecznych na studiach wPa- boleborzaskiego folwarku)
ryu
Praca wredakcji dziennika Niwa
mody dziennikarz wpimie Niwa modziecze marzenia zwizane zprac wredakcji prowincjonalne-
wyrniajcy si publicysta (autor artykuw ukazujcych go dziennika
ycie we Francji) pisanie artykuw na zamwienie jako moliwo uzyskania sty-
redaktor naczelny Niwy (byskotliwa kariera modego dzien- pendium umoliwiajcego kontynuacj studiw
nikarza) wiadomo oszukiwania samego siebie iopinii publicznej wartyku-
ach cenzurowanych dla potrzeb Czechliskiego
plany zwizane zotrzymaniem posady redaktora naczelnego
rozczarowanie prac wredakcji Niwy (traktowanie pracy jako
sposobu na spacenie dugu zacignitego uCzechliskiego)
Ziembiewicz jako prezydent miasta
mody, energiczny prezydent miasta ambitne aspiracje modego prezydenta (marzenia oprzeprowadze-
ambitny prezydent prbujcy przeprowadzi szereg reform niu reform takich jak na Zachodzie)
(przebudowa niezagospodarowanej czci miasta, program traktowanie wadzy jako sposobu na rozwianie problemw spoecz-
doywiania biednych dzieci) nych
odpowiedzialny za kryzys ekonomiczny wmiecie brak siy wprzeciwstawieniu si koterii towarzyskiej miejscowych
odpowiedzialny za wydanie rozkazu pozwalajcego na siowe bogaczy
rozwizanie problemu niezadowolenia robotnikw ucieczka przed robotnikami jako wyraz upadku modzieczych
ofiara zamachu niepoczytalnej kobiety aspiracji imarze
samobjca
4. Wnioski. Na podstawie zgromadzonych informacji uczniowie formuuj wnioski dotyczce gwnego bohatera
powieci Nakowskiej. Przykadowo:
a) Losy Ziembiewicza zperspektywy zewntrznej:
losy bohatera przykadem trudnego awansu spoecznego (byskotliwa kariera syna zuboaego szlachcica);
jako prezydent miasta nie zrealizowa swojego ambitnego programu spoecznego;
jako mczyzna nie potrafi uporzdkowa swojego ycia intymnego (romans zkobiet z niszych sfer zniszczy jego karier zawodow).
b) Losy Ziembiewicza zperspektywy wewntrznej:
decyzje podejmowane przez bohatera wiadcz otym, e jest konformist (atwo ulega wpywom ludzi);
nie potrafi sprosta celom, ktre sobie postawi;
nieustannie oszukiwa samego siebie, usprawiedliwiajc swoje decyzje;
podporzdkowa swoje ycie karierze, co doprowadzio do jego ostatecznej katastrofy.

5. Problematyka moralna wkontekcie losw ipostawy Zenona Ziembiewicza. Uczniowie, wykorzystujc fragmenty
utworu zawarte wpodrczniku, wyjaniaj, na czym polega odmienny stosunek Zenona iElbiety do zagadnie
etycznych (s. 292293: akapity 1. i2. wodniesieniu do Zenona, akapit 5. Elbiety). Nastpnie, przywoujc frag-
menty powieci, uczniowie okrelaj, wjaki sposb postpowanie maonkw odzwierciedla ich sposb pojmowa-
nia moralnoci (wtym celu mona wykorzysta akapity 3. i4., s. 293294). Przykadowe ustalenia:
Pogldy bohaterw Granicy na temat moralnoci

Zenon Ziembiewicz Elbieta Biecka
kryteria oceny moralnej postpowania czowieka s czym wzgld- kryteria oceny moralnej postpowania czowieka s niezmienne
nym zasady etyczne maj charakter bezwzgldny
moralno jest wytworem okrelonego spoeczestwa zasady etyczne powinny stanowi fundament ycia ipostpo-
pojcia moralne su do oszukiwania siebie izwaszcza innych wania czowieka
wrodzony instynkt moralny nie jest tosamy zpowszechnie przyj- wierno zasadom to miernik prawdziwej wartoci czowieka
tymi prawami etycznymi
Potwierdzenie tez bohaterw na temat moralnoci wkontekcie utworu
pozostawienie umierajcej Adeli wParyu jako konieczno wynika- wspczucie dla mieszkacw piwnic kamienicy Kolichowskiej
jca zniekorzystnej sytuacji politycznej (wojna) prby pomocy najbiedniejszym mieszkacom (np.: F.Borboc-
letni romans zJustyn jako niezobowizujca forma rozrywki znu- kiemu)
dzonego Ziembiewicza uczciwo wobec Zenona (narzeczonego, ma)
usprawiedliwienie siebie wsytuacji podjcia nieetycznej wsppracy szlachetne postpowanie wobec Justyny (prba uratowania
zwacicielem Niwy zwizku Ziembiewicza zJustyn)
ukrywanie wasnego zdania wartykuach pisanych dla redakcji krytyczny stosunek Elbiety do zwizkw matki
zrzucenie odpowiedzialnoci za ci na Justyn niechtny stosunek Elbiety do elit rzdzcych wmiecie
prby wyjaniania romansw Zenona przed Elbiet krytyczny stosunek do ma-prezydenta, ktry jest odpowie-
rezygnacja zwasnych ideaw iprzekona jako konieczny element dzialny za sytuacj wmiecie
awansu spoecznego (kariery)
Praca domowa:
Wyjanij symboliczny sens ostatniej sceny rozdziau XXVI. Uwzgldnij kontekst spoeczny oraz wczeniejsze plany
Ziembiewicza jako prezydenta miasta. (pol. 1., s. 295)


Temat: Sufit, ktry dla innych by podog... Problematyka spoeczna wGranicy
Zakres: podstawowy.
Cele lekcji:
omwienie problematyki spoecznej powieci Z.Nakowskiej;
charakterystyka przestrzeni zamieszkiwanej przez bohaterw;
opisanie podziaw spoecznych;
charakterystyka bohaterw iich losw.
formy pracy: wykad aktywizujcy, metoda problemowa;
metody pracy: indywidualna, grupowa.
Materiay dydaktyczne: podrcznik (lekcja 55: Sufit, ktry dla innych by podog... Problematyka spoeczna wGra-
nicy, s.296299); materiay dodatkowe (karta pracy nr57).
Przebieg lekcji:
1. Wprowadzenie do problematyki zaj lekcyjnych. Tematem bdcym wstpem do lekcji jest problematyka spoecz-
na wpowieciach XIX ipocztku XX w. uczniowie przywouj teksty literackie, ktre stanowi przykady tzw.
powieci spoecznych (por. definicja gatunkowa powieci spoecznej podrcznik, s.296). Przykady stanowi
ilustracj podstawowego dla lekcji kontekstu literackiego.
Np.:
B. Prus, Lalka (powie realizmu krytycznego ukazujca rozkad spoeczestwa polskiego wlatach 80. XIX w.);
E. Orzeszkowa, Nad Niemnem (realistyczny portret rodowiska szlacheckiego zamieszkujcego na Kresach wczasach popowstaniowych represji);
S. eromski, Ludzie bezdomni (naturalistyczny portret warunkw ycia proletariatu imniejszoci ydowskiej wWarszawie przeomu XIX iXX w.).
2. Program literacki grupy Przedmiecie. Nauczyciel wprowadza podstawowe informacje na temat rodowiska lite-
rackiego, zktrym bya zwizana Nakowska wlatach 30., wtrakcie pracy nad Granic.
Np.:
grupa Przedmiecie jako rodowisko skupiajce pisarzy olewicowych pogldach;
radykalizm spoeczny literatw (model literatury zaangaowanej spoecznie);
teksty literackie zpogranicza literatury ireportau (dokument literacki);
operowanie technik realistyczn inaturalistyczn jako sposb opisania realiw ycia warszawskiego proletariatu;
Przytoczenie sw Nakowskiej jako autorskiego komentarza okrelajcego genez Granicy Wszdzie ndza ibez-
robocie, kady spotkany na drodze czowiek, czsto przybyy zdalekich stron, szuka pracy ibierze jamun.
WWarszawie zostawiam ten wiat, gdzie parstet ludzi zszczytu yje po magnacku, robi spieszne fortuny. [...]
Ubstwo reguluje cae istnienie nasze [...]1.
3. Interpretacja fragmentu (opis kamienicy pani Kolichowskiej podrcznik, s.296297). Uczniowie charakteryzuj
technik narracyjn zastosowan we fragmencie oraz okrelaj jej funkcje.
Np.:
mowa pozornie zalena jako sposb prezentacji sposobu postrzegania rzeczywistoci przez Kolichowsk (subiektywizacja narracji);
zastosowana technika narracyjna porednim sposobem charakterystyki bohaterki (prezentacja mentalnoci mieszczaskiej);
narracja ukazuje specyficzny sposb kategoryzacji przestrzeni kamienicy przez jej wacicielk (wartociujca opozycja gra d);
prezentacja mentalnoci mieszczaskiej jako sposb jej krytyki (omieszenia).
1
Cytat za: H.Kirchner, Posowie, [w:] Z.Nakowska, Granica, Warszawa 1986, s.259260.

Charakterystyka narracji stanowi punkt wyjcia do odczytania obrazu spoeczestwa zawartego wopisie kamienicy.
Uczniowie odczytuj autorski zamys sportretowania kamienicy wpowieci Nakowskiej (np.: przekrj kamienicy
jako zobrazowanie struktury spoeczestwa polskiego lat 30. XX w.). Wykorzystujc wskazane fragmenty utworu,
gromadz informacje na temat lokatorw domu Kolichowskiej, zwracaj uwag na kategoryzacj przestrzeni domu
(praca wtrzech grupach karta pracy nr 57).
Strych:
pastwo Gobscy pastwo Posztrascy
Np.: Np.:
mieszkanie: dwa mae lokale (pokj iciemna kuchnia), ucja Posztraska jest dawn przyjacik Kolichowskiej (wykorzy-
Gobscy otrzymali meldunek, oszukujc wacicielk kamienicy, stujc dawn przyja, nie paci komornego);
J.Gobska to bezrobotna, moda kobieta, szwaczka pracujca Posztraska to kobieta zrujnowana zupenie;
na czarno, Maurycy, m Posztraskiej, jest alkoholikiem, nie moe znale
m Gobskiej to urzdnik niskiego szczebla (kaleka, jest wetera- pracy zpowodu naogu, pienidze przegrywa, grajc wkarty.
nem wojny polsko-bolszewickiej).
Pitra / parter:
pastwo Gieraccy pani Kolichowska
Np.: Np.:
wynajmuj drug cz salonu wacicielki kamienicy (obszerne salon zkoca XIX w. (wygodne mieszkanie wacicielki posesji);
mieszkanie od frontu); mieszkanie przypomina rupieciarni, muzeum; przestrze miesz-
m pani Gierackiej jest wysoko postawionym urzdnikiem (ma kania zawalona meblami zepoki dawnej wietnoci, nadmiar
kochank, chce rozwodu ze swoj on); wyposaenia sprawia, e miejsce jest tandetne (mieszkanie wiad-
pani Gieracka (wacicielka psa Lulu), toleruje romans ma, gdy czy obraku gustu wacicielki);
zwizek znim jest jedynym sposobem utrzymania wysokiego wygld mieszkania bogactwem na pokaz , ma wiadczy opre-
statusu ycia. stiu mieszkacw;
nagromadzenie fotografii ibibelotw zprzeszoci prb zatrzy-
mania upywajcego czasu.
Piwnice
Chba
Np.:
piwnice zamienione na skromne mieszkania zamieszkiwane przez ywio miejskiej ndzy;
nieludzkie warunki ycia (mieszkania bez okien, may metra dua liczba mieszkacw, wielodzietne, wielopokoleniowe rodziny, skrom-
ne wyposaenie);
wpiwnicach zamieszkuje wicej ludzi ni wcaej kamienicy;
np.: rodzina Chby (nie paci komornego, wmieszkaniu maj miejsce nieustannie jakie pijatyki, rozruby iburdy), rodzina marginesu
spoecznego.
4. Losy mieszkacw kamienicy Kolichowskiej. Uczniowie, odwoujc si do utworu Nakowskiej, charakteryzuj losy
przedstawionych lokatorw, zwracajc uwag na metaforyczny sens przemieszczania si wprzestrzeni kamienicy.
Np.:
Gobscy (tu: zostaj wyeksmitowani do piwnic za niepacenie czynszu, m Joasi opuszcza j, ginie wniewyjanionych okolicznociach
wzwizku zrobotniczymi rozruchami wmiecie; kolejni czonkowie rodziny Joanny umieraj zpowodu ndzy ycia wnieludzkich warunkach;
przez jaki czas lokum zamieszkiwane jest przez jej brata F.Barbockiego, ofiar robotniczych rozruchw itd.);
M. Chba (tu: zwolniony zfabryki Hettnera za dziaalno polityczn, aresztowany przez policj wczasie rozruchw itd.);
C. Kolichowska (tu: umiera awraz zni mieszczaski sposb mylenia orzeczywistoci).

5. Interpretacja rozmowy Elbiety zZenonem wkontekcie problematyki spoecznej (podrcznik, s.297298). Ucznio-
wie charakteryzuj zaprezentowany przez bohaterk sposb kategoryzowania przestrzeni ijej interpretacj.
Salon na pitrze:
Np.:
wygodny iluksusowy salon Kolichowskiej;
komfortowe ycie mieszkacw (np.: wygodna kanapa, radio, miejsce beztroskiej rozrywki).
Granica PODOGA SUFIT
Sutereny:
Np.:
miejsce zamieszkiwane przez ludzi-szczury;
piwnice zamienione na mieszkania (dziaalno filantropijna);
ograniczona powierzchnia ycia (maa, klaustrofobiczna przestrze);
mieszkanie zamieszkiwane przez dzieci, kobiet chor na raka oraz matk chor na grulic;
mieszkanie fenomen wedug Elbiety.
6. Uczniowie wyjaniaj mechanizm determinizmu spoecznego wodniesieniu do sportretowanych przez Nakowsk

ludzi zamieszkujcych sutereny, zwracajc uwag na zastosowane przez ni motywy zwierzce (por. szczury, psy
Fitek, Lulu).
Praca domowa:
Odwoujc si do caego utworu, scharakteryzuj Granic jako powie spoeczn.


Temat: Kadka przez ow przepa... Staro imier wliteraturze midzywojnia
Zakres: podstawowy.
Cele lekcji:
omwienie problematyki egzystencjalnej wpowieciach Z.Nakowskiej i M.Dbrowskiej;
okrelenie podobiestw midzy bohaterkami obu powieci;
wskazanie rnic wsposobie odchodzenia obu kobiet oraz objanienie ich przyczyn;
porwnanie sposobu postrzegania staroci wrnych tekstach literackich.
Materiay dydaktyczne: podrcznik (lekcja 56.: Kadka przez ow przepa... Staro imier wliteraturze midzy-
wojnia, s.300305); materiay dodatkowe (karta pracy nr58).
Przebieg lekcji:
1. Wprowadzenie: modo istaro jako tematy literackie ktre byy popularniejsze wtekstach? Uczniowie zwrc
uwag na kult modoci uromantykw, dominacji rnych problemw modego pokolenia wutworach literackich
kolejnych epok. Wdwudziestoleciu midzywojennym uczniowie koncentrowali si m.in. na procesie dojrzewania
emocjonalnego, politycznego, narodowego Cezarego Baryki czy wyborach moralnych Zenona Ziembiewicza wkra-
czajcego wdorose ycie.
Z drugiej strony wXX w. ludzkie ycie wydua si na tyle, e nie tylko modo, ale istaro staje si dowiadcze-
niem powszechnym. Najpopularniejsze literatki (M. Dbrowska, Z.Nakowska, M.Kuncewiczowa) portretuj
wswych powieciach bohaterki, ktre bolenie dowiadczaj przemijania. Uczniowie przypominaj postacie zGra-
nicy ilustrujce to zagadnienie: pani Kolichowska, wacicielka kamienicy, do ktrej prowadzi ulica Emerytalna
(sic!), matka Ziembiewicza, panie zprowincjonalnego towarzystwa pojawiajce si na przyjciach imieninowych
upani Kolichowskiej, oktrych narrator odautorski mwi: zlot widm, parada wiedm, kongres czarownic.
2. Porwnanie dwch bohaterek literackich przeywajcych staro. Zadaniem uczniw jest przeczytanie fragmentw
powieci Noce idnie oraz Granica iustalenie wstpnego rozpoznania, czyli zasady zestawienia tekstw. Wobu
powinni dostrzec problematyk egzystencjaln, czyli refleksje na temat ycia (pojcie zdefiniowane wpodrczniku),
kobiety dokonujce podsumowania dowiadcze, bilansu oczekiwa od ycia izyskw wobliczu mierci.
3. Analiza porwnawcza wedug kryteriw. Nauczyciel podaje szczegowy temat (karta pracy nr58) oraz przydziela
zadania dla kadej zomiu grup wcelu ukierunkowanego odczytania tekstw. Po 10 minutach kolejne grupy przed-
stawiaj ustalenia, awszyscy uczniowie uzupeniaj kart pracy. Wten sposb rozwijaj umiejtno redagowania
planu wypracowania maturalnego.
Temat: Na podstawie fragmentw powieci Granica Z.Nakowskiej iNoce idnie M.Dbrowskiej scharakteryzuj
bohaterki, biorc pod uwag ich stosunek do ycia oraz przeywanie staroci. Jaka refleksja egzystencjalna wynika
zprzemyle kadej znich?
Moliwe ustalenia:
Stosunek bohaterek do ycia
Kolichowska
stale czekaa na nowe dowiadczenia wyciu, ya nadziej;
pragna zmiany definitywnie odmieniajcej los;
stale ya projektami izamiarami;
szukaa sensu ycia, uzasadnienia dla wszystkich dziaa;
przeywa rozpad zudze, rozczarowanie;
nie godzi si na los.

Ostrzeska
zawsze pragna intensywnego ycia, nawet za cen przykrych przey;
wolaa cierpienie irozpacz ni bierno imarazm;
chciaa odegra wan rol wyciu;
nie potrafia zrozumie logiki losu;
cay czas bya skcona ze wiatem iyciem.
Przeywanie staroci
Kolichowska
nie akceptuje staroci, jest ni zaskoczona;
wypieraa j zawsze zwasnej wiadomoci;
postrzegaa j jako dowiadczenie innych ludzi;
kojarzya jako okres sprzeczny zyciem;
przeywa j jako czas klski;
pomimo przemian fizycznych wspojrzeniu zachowaa modo.
Ostrzeska
tskni za przeszoci;
nie jest pogodzona ze staroci;
kurczowo trzyma si ycia;
odczuwa sabo ciaa;
wraca do pocztku;
czuje lk przed mierci.
Relacje zinnymi ludmi
Kolichowska
pragnie czyjej obecnoci, oywia si na widok syna;
jest po chwili zniechcona, znuona jego obecnoci;
przeywa wzruszenie pod wpywem wspomnie;
niezdolna do prawdziwej matczynej mioci.
Ostrzeska
bya rdem cierpienia innych za modu;
czuje si obiektem litoci na staro;
brak jej kogo do pogodzenia si ze wiatem;
odczuwa samotno.
Refleksja egzystencjalna
Kolichowska
czowiek cae ycie szuka jego sensu;
toczy walk zlosem, czeka na niezwyke wydarzenia, wyjtkowe chwile;
odczuwa dysonans midzy nieustann modoci ducha astarzejcym si ciaem;
nie moe pogodzi si zprzemijaniem;
ukresu ycia przeywa gorycz niespenienia;
Ostrzeska
ycie mona przey wrny sposb, aktywnie bd pasywnie;
niepowodzenia mog wynika zfaszywego pojmowania swej roli wwiecie;
czowiek musi sam znale swj przepis na ycie, poj sztuk ycia;
te poszukiwania mog mu towarzyszy do mierci;
zawsze jest samotny wzmaganiach zlosem.
We wnioskach uczniowie powinni dostrzec pyncy zfragmentu powieci Nakowskiej pesymizm (bohaterka ukresu
swych dni odczuwa wycznie bl rozczarowania yciem), ktry jest czciowo zagodzony wpowieci Dbrowskiej
(bohaterka nawet na staro mogaby pogodzi si zlosem, gdyby kto pomg jej dowartociowa swoje ycie).
4. Rozmowa na temat wiersza zy Anny wirszczyskiej ukierunkowana zadaniami wpodrczniku. Uczniowie pre-
zentuj wasne interpretacje iuzasadniaj je, wskazuj sformuowania nacechowane pesymistycznie i optymistycz-
nie, aby ukaza niejednoznaczno motywu paczu / ez: rozpacz, ale i ukojenie.

5. Podsumowanie: na czym moe polega kadka przez ow przepa, o ktrej pisze Dbrowska? Jak postaw przyj
w obliczu staroci i nadchodzcej mierci bliskich?
Praca domowa:
Porwnaj wiersz T. Rewicza z opisem refleksji pani Kolichowskiej. Jaka refleksja egzystencjalna jest wsplna dla obu
tekstw?
***
Pamici Konstantego Puzyny
Czas na mnie
czas nagli
co ze sob zabra
na tamten brzeg
nic
wic to ju
wszystko
mamo
tak synku
to ju wszystko
a wic to tylko tyle
tylko tyle
wic to jest cae ycie
tak cae ycie
1989

Scenariusz lekcji 57. i 58.

(wariant zaj dwugodzinnych)
Temat: Iczuj twe pocaunki icoraz bardziej umieram... Mio imier
wwierszach Bolesawa Lemiana
Zakres: podstawowy.
Cele lekcji:
scharakteryzowanie kreacji natury wpoezji Lemiana;
opisanie relacji midzy kochankami werotykach Lemiana;
wskazanie cech gatunkowych ballady wwierszu Dwoje ludziekw;
scharakteryzowanie Lemianowskiej opozycji midzy sfer Erosa aTanatosa.
Materiay dydaktyczne: podrcznik (lekcja 57.: I stay si maliny narzdziem pieszczoty... Mio w wierszach Lemia-
na, s. 306310; lekcja 58.: Iczuj twe pocaunki icoraz bardziej umieram... Smier wpoezji Lemiana, s. 311313);
materiay dodatkowe (karty pracy nr 59, 60).
Przebieg lekcji:
1. Kontekst biograficzny. Uczniowie zapoznaj si znotatk biograficzn powicon Bolesawowi Lemianowi, wy-
szukuj informacje, ktre pozwalaj okreli, na czym polega wyjtkowa pozycja poety wliteraturze polskiej
XX wieku. Ustalenia zapisuj wzeszycie. Przykadowo:
poeta przeomu XIX iXX wieku (poeta kilku epok: debiutowa w1895 r., wpierwszej dekadzie XX wieku zwiza si ze rodowiskiem Chimery
Zenona Przesmyckiego, pierwszy zbir wierszy pt. Sad rozstajny ukaza si tu przed wybuchem wojny w1912 r.; najwaniejsze wiersze poety
ukazay si wdwudziestoleciu midzywojennym);
poeta niedoceniony za ycia (nigdy nie zwiza si zadn zgrup poetyckich, przez krytyk dwudziestolecia midzywojennego uznawany by
za pogrobowca iepigona modernizmu);
poeta prowincji (Lemian prawie przez cae ycie mieszka na prowincji na Kresach, Zamojszczynie, przez historykw literatury bywa okre-
lany mianem ostatniego poety szkoy ukraiskiej);
poeta pogranicza kulturowego (pochodzi ze spolonizowanej rodziny ydowskiej, ojciec poety przeszed na katolicyzm w1887 r., gdy Bole-
saw mia dziewi lat).
2. Kontekst literacki. Uczniowie przypominaj literackie realizacje tematu mioci ierotyki wliteraturze polskiej, okrela-
j ich specyfik. Powtrzenie informacji na ten temat uatwi przypomnienie tez Wojciecha Gutowskiego, ktry wyr-
ni trzy sposoby ujcia tematu mioci wliteraturze przeomu XIX iXX wieku. Na przykad:
mio jako sia niszczca czowieka (romantyczny mit mioci prowadzcej do samobjstwa);
mio jako rdo rozkoszy (Kazimierz Przerwa-Tetmajer Lubi, kiedy kobieta...);
mio jako sposb na odnalezienie wasnego drugiego ja (romantyczny mit mioci wIV czci Dziadw Adama Mickiewicza).
3. Jeli istnieje taka moliwo, uczniowie wysuchuj wspczesnej wersji polskiej ballady z okolic Zamocia
pt. Zwysokiego pola (Orkiestra w. Mikoaja Czas do domu, 1996).
Utwr jest przykadem ludowej recepcji tematu miosnego, dodatkowo za forma muzyczna itekstowa pozwol uczniom pozna urok prostych
piosenek ludowych, ktre czsto stanowiy inspiracj dla Lemiana (wiersz Dwoje ludziekw zosta zainspirowany przez anonimow piosenk
ludow zaczynajc si od sw: Zakochali si, zakochali si / dwoje ludziekw wsobie...).
4. Lektura wierszy Lemiana. Uczniowie zapoznaj si zdwoma utworami poety pierwsza cz scenariusza stano-
wi przykad interpretacji porwnawczej [Wmalinowym chruniaku...] oraz Dwoje ludziekw (obydwa teksty pocho-
dz ze zbioru ka z1920 r.). Uczniowie okrelaj podobiestwa midzy utworami, zwracajc uwag na tematyk
oraz sposb jej ujcia.

Przykadowo:
zbieno tematyczna (motyw mioci);
osadzenie historii bohaterw wpodobnej sytuacji (historia mioci dwojga ludzi ukazana na tle przyrody);
podobna przestrze (ogrd / natura).
5. Interpretacja porwnawcza wierszy Lemiana. Nauczyciel dzieli klas na dwie grupy, ktre analizuj wskazany
przez niego wiersz. Zgromadzenie wnioskw interpretacyjnych uatwia wykorzystanie kart pracy nr 59 i 60. Ucznio-
wie po upywie wyznaczonego czasu prezentuj wnioski interpretacyjne, pokazujc zasadnicze rnice midzy ze-
stawionymi tekstami. Przykadowe ustalenia:
[Wmalinowym chruniaku...] Dwoje ludziekw

sposb ukazania historii zakochanych
perspektywa bohatera (zakochanego mczyzny) perspektywa narratora (zewntrzna)
erotyk jako forma literacka ballada jako forma literacka (utwr inspirowany twrczoci
ludow)
charakterystyka natury (przestrzeni spotkania kochankw)

ogrd (malinowy chruniak) ogrd jako miejsce pierwszego wyznania mioci przez bohaterw,
miejsce ukryte (odosobnione, ustronne) ich schadzki
natura jako przestrze chronica kochankw przed ciekawych natura jako to historii dwojga ludziekw
wzrokiem typowo / sielankowo przestrzeni (jawor jako jeden ztypo-
rnorodno form natury (bujno flory ifauny) wych elementw polskiej poezji ludowej)
brzydota natury (ogrd kochankw jako przykad toposu raju
naopak)
maliny jako narzdzie pieszczoty kochankw
przestrze natury jako miejsce ttnice yciem
natura ogrodu jako ywio wieczny (istniejcy niezalenie od
kochankw)
charakterystyka bohaterw
kochankowie para anonimowych ludzi (ludzieki)
ukrywaj si przed wiatem zakochani, ktrzy nie mog by razem (rozczeni)
smakuj mio (oddaj si rozkoszy) zakochani cierpicy zpowodu niemonoci zaznania mioci
odnajduj rado wmiosnym uniesieniu zakochani, ktrzy nie mog przey rozkoszy mioci
koncepcja mioci
mio jako rdo rozkoszy iradoci mio jako rdo cierpienia isamotnoci
zmysowy wymiar aktu miosnego (znaczenie sensualnych niemono zrealizowania mioci zarwno wwiecie doczesnym,
sformuowa odnoszcych si do smaku, barw, dwikw, doty- jak ipo mierci (mio niespeniona)
ku itd.) mio duchowa (bezgrzeszna)
pragnienie zaznania mioci pozwala przekroczy granic ycia
imierci
mio jest czym nietrwaym (nie jest wieczna jak natura)

ulotno rozkoszy przeciwstawiona zostaa wiecznoci wiata zewntrznego
dowiadczenie mioci jest cech doczesnego wymiaru ycia czowieka
mio jest rdem rozkoszy, ale icierpienia, samotnoci czowieka

6. Dwoje ludziekw jako przykad ballady. Uczniowie okrelaj wkontekcie poznanych utworw wczeniejszych
epok specyficzne cechy ballady jako gatunku literackiego. Charakteryzuj realizacj modelu gatunkowego wwier-
szu Lemiana.
Na przykad:
a) synkretyczno gatunkowa (epicki charakter historii dwojga ludziekw, refleksyjny charakter trzech ostatnich strof);
b) fabua oparta na ukazaniu wydarze niezwykych, sensacyjnych, cudownych (fabua przedstawia dzieje bohaterw, ktrzy umieraj ztsk-
noty, nie zaznawszy rozkoszy mioci);
c) wyraziste, stypizowane postaci (typizacja iparaboliczno jako sposoby kreacji anonimowych bohaterw);
d) narrator stylizowany na gawdziarza (narrator wyranie ujawnia si wewstpie utworu, ujawnia swj emocjonalny stosunek do bohaterw);
e) ludowe inspiracje (fabua utworu inspirowana przez ludow piosenk);
f) elementy stylizacji na poezj ludow (wiersz stroficzny, rymowany parzycie, liczne powtrzenia, prosta budowa skadniowa oparta na spj-
niku i, zasada trychotomii widoczna wzamkniciu utworu).
7. Uczniowie okrelaj, na czym polega oryginalno wiersza Lemiana wkontekcie przywoanego wzorca gatunko-
wego. Np.:
prosta historia mioci tytuowych bohaterw staje si dla Lemiana pretekstem do rozwaa filozoficznych, odnoszcych si do daremnoci
wszelkich ludzkich pragnie:
pragnienie mioci samotno/rozka;
pragnienie zaznania rozkoszy miertelna choroba;
pragnienie modlitwy nieobecno Boga;
pragnienie powrotu na ziemi nieistnienie wiata.
8. Charakterystyka opozycji midzy sfer Erosa iTanatosa wpoezji Lemiana. Uczniowie odczytuj dwa kolejne
wiersze Lemiana Rok nieistnienia oraz [Po ciemku, po ciemku kasz...]. Nauczyciel wprowadza sugesti interpre-
tacyjn, przywoujc sd badacza poezji autora Sadu rozstajnego, twierdzcego, i Lemian podejmuje motyw
[mioci do ciaa jako mioci do trupa przyp. autora] wtakim nateniu, e mona mwi oswoistej filozoficz-
nej nekrofilii tych przedstawie1. Interpretacj wierszy mona przeprowadzi, dzielc klas na trzy grupy kada
znich, wykorzystujc teksty dwch utworw, podkrela sformuowania odnoszce si do sfery mioci, ciaa
oraz mierci. Na podstawie zgromadzonych sformuowa uczniowie charakteryzuj istot opozycji midzy tymi
pojciami. Wnioski zanalizy porwnawczej tekstw mona przedstawi za pomoc wykresu, np.:
Ciao Nieistnienie
Rozkosz Samotno
Mio mier
9. Okrelenie oryginalnoci wierszy miosnych Lemiana. Uczniowie przypominaj, wjaki sposb tematyka erotyczna
moe by przedstawiana wliteraturze. Bior pod uwag form erotyku oraz zakres tematyczny erotyki wliteratu-
rze (podrcznik, s. 60). Wkontekcie informacji zgromadzonych wpodrczniku okrelaj, na czym polega specy-
fika Lemianowskiej erotyki.
Praca domowa:
Dokonaj zestawienia wybranego wiersza miosnego Adama Mickiewicza zdowolnym utworem Bolesawa Lemiana,
zwracajc uwag na koncepcj mioci oraz sposb mwienia oniej.
1
J. Trznadel Wstp, [w:] B. Lemian Poezje wybrane, Zakad Narodowy im. Ossoliskich, Wrocaw 1974, s. XLIII.


Temat: Zabstwio si cudacznie... Poetyckie (inie tylko) sposoby
poszerzania jzyka
Czas trwania zaj: jedna godzina lekcyjna.
Zakres: podstawowy.
Cele lekcji:
omwienie zasad tworzenia neologizmw;
wypisanie neologizmw zwierszy Lemiana;
objanienie budowy sowotwrczej neologizmw (lemianizmw);
okrelenie funkcji nowych formacji sowotwrczych wpoezji Lemiana.
metody pracy: rozmowa, wykad, metoda problemowa.
Materiay dydaktyczne: podrcznik (lekcja 59.: Zabstwio si cudacznie... Poetyckie (inie tylko) sposoby poszerza-
nia jzyka, s. 314318); materiay dodatkowe (karta pracy nr 61).
Przebieg lekcji:
1. Rozmowa wprowadzajca wproblematyk zaj. Przedmiotem rozmowy jest refleksja uczniw na temat przyczyn
powstawania nowych sw wjzyku naturalnym (np. uczniowie okrelaj sytuacje, wjakich pojawia si potrzeba
utworzenia nowego sowa).
Powstawanie nowych wyrazw jest uwarunkowane przez dwie przyczyny: zewntrzn (wzwizku zrozwojem cywilizacji ikultury materialnej
czowieka zachodzi konieczno nazywania nowych przedmiotw, poj) iwewntrzn (czowiek czsto tworzy nowe sowa, aby wyrazi nimi swj
stosunek do danego przedmiotu). Nauczyciel powinien zaznaczy, e powstawanie nowych sw jest jednym zelementw dziaania funkcji po-
znawczej jzyka naturalnego (powstawanie nowych wyrazw jako przejaw pasji poznawczej czowieka, ktry za pomoc sw poznaje rzeczywisto).
2. Wykad wprowadzajcy wproblematyk sposobw wzbogacania leksyki jzyka naturalnego. Nauczyciel przypomi-
na uczniom definicj jzyka naturalnego oraz struktur systemu gramatycznego i wyjania, na czym polega zjawisko
wzbogacania leksyki jzyka. Wykorzystujc informacje zawarte wpodrczniku (s. 314315), przedstawia uczniom
mechanizmy tworzenia neologizmw.
3. Analiza sowotwrcza wybranych wyrazw. Nauczyciel wyjania podstawowe zasady analizy sowotwrczej wyra-
zw, przypominajc uczniom podstawowe terminy zzakresu sowotwrstwa (wyraz podstawowy, wyraz pochodny,
parafraza sowotwrcza, podstawa sowotwrcza, formant, typy formantw iich funkcje), np.:
kawiarnia
parafraza sowotwrcza: miejsce, wktrym pije si kaw
wyraz podstawowy: kawa
formant: -arnia (formant przyrostkowy)
funkcja formantu: nazwanie miejsca
leny
parafraza sowotwrcza: zwizany zlasem
wyraz podstawowy: las
formant: -ny (formant przyrostkowy)
funkcja formantu: okrelenie cechy
farbowa
parafraza sowotwrcza: wykonywa czynno zwizan zfarb
wyraz podstawowy: farba
formant: -owa (formant przyrostkowy)
funkcja formantu: nazwanie czynnoci
4. Uczniowie wykonuj wiczenia 1.3. ze s. 315 podrcznika, charakteryzujc motywacj sowotwrcz midzy wy-
razami pochodnymi apodstawowymi.

5. Lektura wierszy Bolesawa Lemiana. Uczniowie zapoznaj si ztekstami, zwracajc uwag na zastosowane przez
autora specyficzne rozwizania jzykowe. Uczniowie podkrelaj wtekstach wierszy sowa, ktre mona uzna za
neologizmy. Okrelaj, do jakiego wymiaru rzeczywistoci odnosz si wskazane wyrazy. Notatki mog zosta
zapisane wformie konspektu wkarcie pracy nr 61.
Zracji faktu, i wiczenia stricte gramatyczne stanowi margines zaj wszkole ponadgimnazjalnej, analiza tekstw Lemiana od strony lingwi-
stycznej moe stanowi due wyzwanie dla uczniw. Problematyczne moe by okrelenie, na ile dane sowo jest wistocie neologizmem (anie
np. archaizmem, prowincjonalizmem, regionalizmem czy dialektyzmem). Zagadnienie to czsto pojawia si wkrytycznych wydaniach poezji
Lemiana (por. wzorcowe wydanie BN ze wstpem Jacka Trznadla). Poniej prezentujemy przykadow analiz sowotwrcz sw, ktre wydaj
si kluczowe dla tych zaj lekcyjnych.
1. Sownictwo odnoszce si do wiata natury, np.:
bezpiecze szmaragdowe (rzeczownik bezpiecze pochodzi od przymiotnika bezpieczny, neologizm oznacza tyle, co miejsce bezpieczne);
gwodziki [...] wykrapiay si winiato (czasownik wykrapia si pochodzi od czasownika kropi, sens czasownika mona odda za pomoc
parafrazy istnie za pomoc czynnoci kropienia; przyswek winiato jest motywowany przez przymiotnik winiowy / rzeczownik winia,
formant -aty jest typowy dla polskich dialektw, przyswek okrela sposb istnienia rolin);
zabstwio si cudacznie (czasownik zabstwi si pochodzi od rzeczownika bstwo, oznacza tyle, co zaistnie jako bstwo/pod postaci
bstwa);
2. Sownictwo odnoszce si do wiata fantastycznego:
a) sownictwo charakteryzujce istoty wiata fantastycznego, np.:
wszechleny powiew (przymiotnik wszechleny motywowany jest przez przymiotnik leny oraz przedrostek wszech, neologizm pod-
krela wszechobecno lenego powiewu demona...);
nieustanne rozkwity (rzeczownik rozkwit pochodzi od czasownika rozkwita, oznacza efekt procesu oznaczanego przez wyraz podstawowy);
ust bezmiech (rzeczownik bezmiech motywowany jest przez wyraenie syntaktyczne bez miechu iprbuje nazwa jeden zaspektw
zachowania demona zieleni);
wonne niedowcielenia (rzeczownik niedowcielenie pochodzi od czasownika niedowcieli, ktry sam wsobie jest neologizmem i ozna-
cza tyle, co istnie wniepeny sposb);
b) sownictwo charakteryzujce wiat fantastyczny, np.:
zamrocz paproci (rzeczownik zamrocz pochodzi od wyraenia syntaktycznego za mrokiem, oznacza co wicej ni mrok; sens neolo-
gizmu mona rwnie wytumaczy przywoujc czasownik zamroczy);
bezwiat zaroli (rzeczownik bezwiat motywowany jest przez rzeczownik wiat zaprzeczony przez prefiks bez-, ktry za pomoc
negacji prbuje nazwa inny wymiar wiata);
bezbrzask guchy (rzeczownik bezbrzask pochodzi od rzeczownika brzask oraz prefiksu bez-, okrelajcego jedn zcech innego wymia-
ru wiata);
sto wiosen bezdeni (rzeczownik bezde motywowany jest przez rzeczownik dno oraz prefiks bez-, okrela on nieskoczony wymiar
innego wiata).
6. Wnioski. Uczniowie okrelaj funkcj neologizmw wpoezji Lemiana. Punktem wyjcia do sformuowania wnios
kw lekcyjnych mona uczyni przywoanie refleksji badacza poezji Lemiana Jacka Trznadla, ktry zauway, e
poezja (literatura) zasadniczo moe peni dwie funkcje: odtwarzajc (mimetyczn) wstosunku do rzeczywistoci
oraz poznawcz (poezja staje si narzdziem poznawania wiata)1. Tworzenie nowych sw przez Lemiana jest
przede wszystkim prb odkrycia (opisania?) innego wymiaru rzeczywistoci. Przykadowe ustalenia:
neologizmy okrelaj zjawiska nalece do wiata metafizycznego (pozazmysowego);
sowa tworzone przez Lemiana charakteryzuj inny wymiar wiata;
neologizmy jako jeden zelementw literackiej kreacji Lemiana (kreacji narracji / narratora, elementw wiata przedstawionego itd.) wsp-
tworz baniowy (fantastyczny) nastrj;
neologizmy odnoszce si do wiata natury odkrywaj jego dynamiczn izmienn istot (np. nagromadzenie czasownikw okrelajcych
dynamiczne procesy wodniesieniu do wiata natury jako odzwierciedlenie filozoficznych pogldw Lemiana, por. podrcznik, s. 311);
za pomoc neologizmw Lemian powouje do istnienia zjawiska, ktre nie istniej wwymiarze realistycznym (kreacyjna funkcja jzyka naturalnego);
neologizmy staj si dla Lemiana narzdziem poznania rzeczywistoci pozazmysowej (funkcja poznawcza jzyka naturalnego).
Praca domowa:
Omw utwory Topielec Bolesawa Lemiana iwite Adama Mickiewicza jako poetyckie traktaty epistemologiczne
(dotyczce teorii poznania).
1
J. Trznadel Wstp, [w:] B. Lemian Poezje wybrane, Zakaad Narodowy im. Ossoliskich, Wrocaw 1974, s. XLIVXLVII.


Temat: wiat cay za mn zatrzanity na wieki!!! Czas akcji inarracja wCudzoziemce
Cele lekcji:
scharakteryzowanie rozwiza kompozycyjnych inarracyjnych zastosowanych wpowieci;
okrelenie czasu akcji, przedakcji inarracji powieci;
wskazanie zdarze nalecych do dwch paszczyzn czasowych (akcji iprzedakcji);
omwienie zalenoci midzy oboma planami czasowymi;
wskazanie przykadw rnych typw narracji zastosowanych wpowieci (odautorska, personalna) oraz okrelenie
funkcji kadej znich.
Materiay dydaktyczne: podrcznik (lekcja 60.: wiat cay za mn zatrzanity na wieki!!! Czas akcji inarracja wCu-
dzoziemce, s.319321); materiay dodatkowe (karta pracy nr62).
Przebieg lekcji:
1. Wprowadzenie: refleksja na temat czasu zainspirowana obrazem Uporczywo pamici S.Dali (Subiektywizm cza-
su? Trwao zapamitanych przey na przekr przemijaniu? Cakowita podlego sfery fizycznej ipsychicznej
wobec przemijania?).
Szukanie zwizku midzy obrazem apowieci M.Kuncewiczowej bdc przedmiotem refleksji na lekcji. Po wy-
powiedziach uczniw nauczyciel sygnalizuje gwny cel zaj, ktrym bdzie analiza konstrukcji czasu wpowieci
ijej wpyw na narracj oraz konstrukcj postaci.
2. Analiza fabuy powieci pod ktem nie chronologicznego, ale psychologicznego uporzdkowania zdarze. Najpierw
uczniowie przypominaj iwyjaniaj pojcia kluczowe suce analizie powieci: akcja, przedakcja, retrospekcja
(podrcznik, s.321). Wcelu dostrzeenia oryginalnoci rozwiza kompozycyjnych przedstawiaj schematycznie
ukad zdarze izalenoci midzy nimi wdwch paszczyznach czasowych (karta pracy nr62). Najpierw wypisuj
kolejne sytuacje wobrbie akcji, np. wizyta Ry abczyskiej wdomu crki, awantura zwnukiem imem, obiad
rodzinny, pojednanie zmem, intymna rozmowa zcrk, majaczenia imier bohaterki.
Nastpnie dopisuj wspominane sytuacje, np. wyjazd zTaganrogu koczcy szczliwe dziecistwo, nauka gry na
skrzypcach iprzerwane studia, mio do Michaa izdrada, maestwo zAdamem, kariera dzieci izaoenie rodzin.
Wanym krokiem jest dobr faktw literackich iwskazanie zwizku midzy aktualnym wydarzeniem aretrospekcj
oraz okrelenie roli przedmiotu jako pretekstu do wspomnie.
Przykadowy zapis:
wizyta Ry
Akcja abczyskiej
wdomu crki
Przedmiot: szal babki Zwardeckiej
losy przodkw,
Przedakcja
emigracja w Rosji

Wnioski:
akcja powieci dzieje si na dwch paszczyznach czasowych, czas teraniejszy jest czasem narratora inarracji, obejmuje jeden dzie zycia bo-
haterki; czas przeszy przywoywany jest wobrazach isytuacjach ewokowanych przez przedmiot lub skojarzenie. Narrator pomaga czytelnikowi
zorientowa si wnastpstwie zdarze iokrela je wczasie.
3. Analiza sposobu zastosowania retardacji ijej funkcji wpowieci. Najpierw uczniowie przypominaj pojcie iewen-
tualnie jego realizacj weposach Homera, Mickiewicza. Nastpnie porwnuj zakoczenie rozdziau 10. wpowie-
ci (Na progu stana Marta) ipocztek rozdziau 12. (Marta staa wprogu), okrelaj temat rozdziau 11. (okolicz-
noci poczcia Marty). Wskazuj retardacj iokrelaj jej cel, np. wyjanienie przyczyn niechci Ry do crki.
4. Analiza konstrukcji istylu narracji na przykadzie rozdziau 11. Uczniowie samodzielnie pracuj ztekstem iwyszu-
kuj przykady rnych typw narracji.
Przykady:
narracja trzecioosobowa,
To byo wdziesit rocznic mierci Kazia. Po poudniu Ra zAdamem chodzili na cmentarz ioboje pakali pod brzozowym krzyem.
narracja trzecioosobowa subiektywna, zzastosowaniem mowy pozornie zalenej:
W dziesit rocznic zgonu Kazia, powrciwszy zcmentarza do domu, gdzie pierworodny syn, jedyna bliska istota, marzy otym, by matk
porzuci, szczeglnie mocno uczua wyzwalajcy ucisk krzywdy. Zabierano jej przecie jedno po drugim wszystko, co j przywizywao do ziemi.
Najpierw Luiza odebraa Taganrog szumne, dostatnie dziecistwo, bezbolesn ojczyzn; pniej kursistka moskiewska Michaa, mistrz January
odebra wielko, Adam szczcie, wreszcie mier odebraa Kazia, aycie odbiera Wadysia. C miaa pocz zt ndz, zt pustk?
Podniecona widokiem grobu, dugo pakaa narkotyzujc si wspomnieniami.
narracja pierwszoosobowa, monolog wewntrzny
Teraz dopiero mi dobrze. Jestem wolna. Wezm rewolwer iztyu strzel wsyna. Siedzi nad matematyk: guchy, lepy, nie zauwaa matki.
Wejd istrzel moe mier swoj zauway. Albo poo si zAdamem, wyjm n spod poduszki, zarn cnotliwego katolika, jagni
Chrystusowe. Aty co? [mowa oBogu] Jeeli policjant nie zaprowadzi do wizienia, ty wosa zgowy mojej nie strcisz. Wizienie mnie nie
straszne! tak samo mona tam bem wali oposadzk. Jestem wolna. Czowiek pody wszdzie, zawsze jest wolny.
5. Zestawienie technik literackich sucych zbudowaniu portretu psychologicznego bohaterki. Uczniowie grupuj
obserwacje iwnioski zlekcji.
Przykadowa notatka:
Techniki literackie suce zbudowaniu portretu psychologicznego bohaterki

W zakresie wiata
W zakresie kompozycji W zakresie narracji
przedstawionego
akcja ograniczona do jednego dnia, rozbudowa- postacie drugoplanowe jako element dwa czasy narracji: teraniejszy iprzeszy
ne retrospekcje; charakterystyki tytuowej bohaterki; dominacja narracji zsubiektywizowanej,
brak chronologii izasady przyczynowo-skutkowej; wiat powoywany do istnienia miejscami narrator wszechwiedzcy;
motyw spowiedzi jako sposb przywoania poprzez wspomnienia mowa pozornie zalena;
przeszoci; monolog wewntrzny;
technika asocjacji, swobodnego kojarzenia; dialogi;
brak cigoci inieodwracalnoci czasu; skrty czasowe dotyczce biografii:
kompozycja podporzdkowana prawom utwo- cz opowiedziana przez narratora,
ru muzycznego (fuga) acz obrazami
6. Podsumowanie: powie jest skonstruowana inapisana wtaki sposb, aby czytelnik stopniowo poznawa skompli-
kowan osobowo bohaterki, odkrywa zoon motywacj zachowania ido koca nie uzyska odpowiedzi na
pytanie, kim jest Ra abczyska.
Praca domowa:
1. Zaproponuj tre kilku fotografii do albumu Ry utrwalajcych najwaniejsze momenty wbiografii bohaterki.
Uporzdkuj je nie chronologicznie, ale wedug wagi wydarzenia.
2. Zanalizuj stylistyk opisu dwch koncertw iprzey Ry grajcej utwr Brahmsa (rozdzia 11.). Wjaki sposb
iwjakim celu zostaa zastosowana zasada kontrastu?


Temat: Znuona krlowa. Ksztat powieci psychologicznej
Cele lekcji:
omwienie sposobw przedstawiania portretu psychologicznego postaci literackiej;
opis relacji bohaterki zczonkami rodziny;
rozpoznanie motyww dziaania Ry;
odczytanie metaforycznych znacze tytuu powieci;
wskazanie powinowactw portretu psychologicznego Ry zdwudziestowiecznymi koncepcjami psychologicznymi.
metody pracy: analiza interpretacyjna tekstu literackiego, dyskusja.
Materiay dydaktyczne: podrcznik (lekcja 61.: Znuona krlowa. Ksztat powieci psychologicznej, s.322326);
materiay dodatkowe (karta pracy nr63).
Przebieg lekcji:
1. Wprowadzenie: nawizanie do poprzedniej lekcji iokrelenie roli ostatniego dnia wyciu Ry jako wiwisekcji,
wdrwki wgb duszy ipoprzez meandry ycia. Okrelenie przez nauczyciela celu lekcji: zbadanie portretu psy-
chologicznego Ry iwskazanie jego rde.
2. Okrelenie dominanty psychologicznej portretu gwnej bohaterki na podstawie analizy pierwszego fragmentu
wpodrczniku (opis zachowania Ry wmieszkaniu crki). Uczniowie wkomentarzach do opisu zwracaj uwag
na zmienno wygldu, reakcji iemocji kobiety, charakteryzuj j poprzez opozycje, np. ywotno staro, obo-
jtno silne emocje, rezygnacja bunt, apatia aktywno.
Dostrzegaj teatralizacj zachowania na uytek otoczenia (tu: sucej), ale nawet dla samej siebie. Wyszukuj we
fragmencie cytat, ktry opisuje przyczyn zmiennoci Ry: zbudzio si co naglcego, bolenie ywego, napastliwego,
zczym nie mona zaznawa spokoju. Nauczyciel zwraca uwag na konstrukcj postaci literackiej oosobowoci na-
znaczonej tajemnic, ktr sama bohaterka ma odkry, aza ni czytelnik.
3. Analiza zoonoci wizerunku gwnej bohaterki. Wkrtkiej dyskusji uczniowie pod kierunkiem nauczyciela wska-
zuj wielo portretw bohaterki wyznaczonych przez imiona (Ewelina, Ra, Elcia), wiek (nastolatka, kobieta
dojrzaa istara), sytuacje zawodowe (artystka) iyciowe (panna, ona, matka, babka, synowa, teciowa). Wcelu
pogbienia obserwacji odwouj si do fragmentw zpodrcznika icaej powieci, wyszukuj fakty literackie ilu-
strujce pozytywne (+) inegatywne (-) zachowania Ry (karta pracy nr63).
Wycigaj wnioski dotyczce osobowoci kobiety, rnych sposobw reagowania na otoczenie, zmiennoci portre-
tu bohaterki wczasie. Po wypenieniu tabeli wskazuj na dominacj zachowa histerycznych, agresywnych, moty-
wowanych chci zemsty, wynikajcych zegocentrycznego spojrzenia na wiat. Ustalaj, e odruchy dobra, ciepa,
empatii zdarzyy jej si niemal wycznie wostatnim dniu ycia.
Praca moe przebiega wszeciu grupach wcelu zwikszenia efektywnoci lekcji. Wnioski ustalone wposzczegl-
nych grupach s weryfikowane iuzupeniane przez caa klas.

Pozytywne reakcje Negatywne reakcje

artystka potrafi przekaza crce recept na odnale- odczuwa rozczarowanie, poczucie wasnej nie-
zienie pikna wsztuce, przeywa uniesienie doskonaoci, oskara siebie ozniszczenie pikna
ispenienie artystyczne wczasie nocnego muzyki natury
koncertu
ona: okazuje gest troskliwoci (gamasze), wintym- ignoruje ma, upokarza go,
nej, szczerej rozmowie prosi oprzebaczenie manifestuje obrzydzenie fizyczne, drczy go przy-
za sw postaw wobec ma przez lata ma- pominaniem Michaa, deprecjonuje woczach dzieci
estwa jako ojca
matka Marty: akceptuje crk jako artystk, poprawia jej odczuwa niech zpowodu fizycznego podobie-
wizerunek sceniczny, eby zapomnie oce- stwa do ojca idramatycznych okolicznoci pocz-
chach wygldu cia, crka jest najpierw wrogiem, potem narzdziem
spenienia artystycznych niespenionych marze
matki
matka Wadzia: wyraa ciepe, szczere uczucia, patrzy prosto daa lku oni, prowokowaa do sztucznego
woczy, dzikuje za jego pomoc iopiek zachowania, traktowaa go instrumentalnie jako
narzdzie zemsty na kobietach, zmusia do po-
rzucenia pierwszej narzeczonej, szukaa mu ony
pomocnej wkarierze, zniszczya atmosfer na
lubie syna
babka: deklaruje pobaliwo wobec Zbyszka, prze- terroryzuje wnuki wczasie wizyt usyna, nie lubi
prasza wnuka za brutalne sowa Zbyszka za podobiestwo do antypatycznego
zicia, obraa dziecko wyzwiskami (krtacz, zbj,
ydziak)
teciowa: chwali synow za edukowanie dzieci, okazuje obraa Jadwig na weselu, stwarza pozory przyjani,
jej serdeczno; krytykuje za sposb prowadzenia domu iwychowa-
akceptuje Pawa jako zicia nia dzieci; oscha wobec Pawa, lekceway go jako
czonka rodziny
4. Analiza portretu Ry wkontekcie dwudziestowiecznych koncepcji psychologicznych.

Nauczyciel podkrela, e mimo zbienoci wczasie fabua ksiki nie jest literackim opracowaniem tez Z.Freuda
ijego wsppracownikw, zkoncepcj Freuda Kuncewiczowa zetkna si ju po napisaniu Cudzoziemki.
Charakter Ry jest wpowieci przedmiotem analizy psychoanalitycznej, co nie oznacza, e psychoanaliza inspi-
rowaa pisark.
Uczniowie zapoznaj si zminiprzewodnikiem po koncepcjach psychologicznych (podrcznik, s.326) iwyjanie-
niami, dopowiedzeniami nauczyciela, po czym komentuj osobowo Ry.
Psychoanaliza Zygmunta Freuda: dowiadczenia dziecistwa mog mie wpyw na psychik dorosego czowieka, niezaspokojenie popdw
wywouje stan frustracji, awszczeglnych przypadkach prowadzi do rnego rodzaju zaburze inerwic.
Teoria kompleksw Alfreda Adlera, ucznia Freuda: denie do mocy, do ekspansywnej, dominujcej osobowoci moe by form kompensacji
kompleksu niszoci, ktry powstaje wdziecistwie iprowadzi do zaburze wduszy, zniewiadomych kompleksw czowiek niewiadomie
projektuje plan ycia.
Gestaltyzm, czyli psychologia postaci: spojrzenie na osobowo iycie psychiczne czowieka jako cao bdc czym bogatszym, gbszym ni
suma wrae, reakcji, relacji czowieka zotoczeniem isob samym.

Uczniowie dojd do wniosku, e ycie psychiczne Ry jest motywowane przez:

zawiedzion mio do Michaa istumiony popd seksualny (w efekcie spotka zukochanym moda kobieta odkrywa swoje ciao);
kompleks porzuconej kobiety iniespenionej artystki.
Prb niewiadomego przezwycienia kompleksw jest narzucenie sobie silnej indywidualnoci. Wostatnim dniu ycia bohaterka przyznaje, e
bycie czowiekiem nietuzinkowym moe by rdem nieszcz (Przecie nie samotno jest przeznaczeniem czowieka! Czeg wic koniecz-
nie wydziera si ztuzina?).
Kluczem do podwiadomoci (podobnie jak wteorii Freuda) okazuj si sowa wypowiedziane przez Michaa, potem przez doktora Gerharda,
majce charakter kltwy, ale iremedium.
5. Interpretacja tytuu powieci. R jako dosowna imetaforyczna cudzoziemka wsensie etnicznym, politycznym,
egzystencjalnym.
obca wRosji (Polaczka), obca wPolsce (akcent)
obcienie patriotycznymi tradycjami rodu, identyfikowanie Polski zmiejscem swojej klski, zmiejscem wygnania ze szczliwego, dostatniego
dziecistwa
brak zakorzenienia wwiecie, ycie wwyobrani, we nie, wmarzeniach; konflikt zotoczeniem istot ycia, wygaszanie konfliktu skutkuje
wygasaniem ycia wRy
6. Podsumowanie: wedug M.Kuncewiczowej powie psychologiczna powinna by teatrem duszy, ukazaniem caej
irracjonalnoci historii czowieka, odkryciem gbi bez dna ludzkiej, zwaszcza kobiecej osobowoci.
Jeden rok zycia Ry, traumatyczne przeycie szesnastolatki, zdeterminoway dalsze losy bohaterki. ya wspomnieniem nieustannie tkwicym
wpodwiadomoci, wyidealizowany Micha iniezagrany perfekcyjnie koncert Brahmsa stay si przyczyn jej konfliktu ze wiatem.
Do jakich refleksji skonia uczniw historia bohaterki?

1. Indywidualno nie jest cenna sama wsobie, lecz tylko otyle, oile wyania zsiebie warto. Sowa K.Irzykowskiego
uczy punktem wyjcia do refleksji nad postaci Ry abczyskiej.
2. Na podstawie obejrzanych filmw porwnaj postacie Ry abczyskiej iBarbary Niechcicowej. Samodzielnie
wyznacz obszary porwnania.


Temat: Czy to zawsze tak zsercem?... Film psychologiczny na podstawie
psychologicznej powieci
Cele lekcji:
analiza adaptacji powieci M.Kuncewiczowej jako filmu psychologicznego;
odczytanie metaforycznego finau filmu;
wskazanie iomwienie filmowych rodkw kreacji postaci;
interpretacja jednej zklamer kompozycyjnych filmu.
metody pracy: pokaz, analiza interpretacyjna tekstu kultury, dyskusja.
Materiay dydaktyczne: podrcznik (lekcja 62.: Czy to zawsze tak zsercem?... Film psychologiczny na podstawie
psychologicznej powieci, s.327329); materiay dodatkowe (karta pracy nr64).
Przebieg lekcji:
1. Wprowadzenie: oczym jest film wedug uczniw czy gwnie oarchetypie kobiecoci, czy take ouniwersalnej
prawdzie oczowieku? Wprowadzenie gwnego celu lekcji, czyli analizy rodkw filmowych typowych dla filmu
psychologicznego jako sposobw przedstawienia sytuacji czowieka wwiecie.
2. Komentarze na temat scenariusza filmu. Nauczyciel zwraca uwag uczniw, e autork scenariusza bya sama
M.Kuncewiczowa, ktra po pidziesiciu latach wrcia do swojej powieci idokonaa istotnych skrtw (maszy-
nopis liczy czterdzieci trzy strony wobec standardowych dziewidziesiciu stron na film penometraowy)1.
Uczniowie porwnuj fabu powieci ifilmu, przekazuj swoje obserwacje irefleksje na temat ujcia losw gwnej
bohaterki.
Moliwe wnioski:
ograniczenie scen zycia Ry iskondensowanie dialogw wcelu ukazania zmiennoci charakteru bohaterki,
uwypuklenie relacji matka-crka, apomniejszenie wagi roli Wadysia wyciu matki.
3. Analiza kompozycji filmu zrealizowanej zgodnie zzasad swobodnego toku wspomnie inspirowanych kolejnymi
skojarzeniami, wspomnieniami, powrotami do przeszoci. Uczniowie wskazuj kolejne cigi retrospekcji ewoko-
wane przedmiotami, np. stolik wsaloniku Marty teraz miejsce dla kota, niegdy wana pamitka po pradziadku
przywieziona przez R zRosji (nawizanie do poprzednich lekcji).
4. Analiza klamry kompozycyjnej tworzonej przez dwie lekcje pierwsz dosown, drug metaforyczn. Obie s
poczone tym samym motywem. Uczniowie przegldaj kart pracy nr64 wcelu ukierunkowania obserwacji, ana-
stpnie ogldaj dwie kilkuminutowe sekwencje filmowe zpocztku ikoca. Indywidualnie lub wsplnie uzupe-
niaj tabel.
1
A.Marzec, Kameralne studium psychologiczne kobiety. Cudzoziemka Marii Kuncewiczowej, [w]: Ze sowa na obraz. Lektury szkol-
ne na ekranie, Krakw 1996, s.2536.

Przykadowe notatki:
Lekcja muzyki Lekcja ycia

Kto komu daje lekcje? Kto komu daje lekcje?
Profesor Bdski, nauczyciel muzyki, modej Ry 1. Profesor Gerhard, lekarz ipsychoanalityk, Ry cierpicej
nachoroby serca.
2. Ra swojej crce Marcie
Jak? Jak?
Sztuka koncertowania to nie tyle technika gry, co zaangaowa- Profesor diagnozuje poziom zadowolenia zycia bohaterki. Nakazu-
nie, pasja, gra aktorska (gesty, mowa ciaa), ale przede wszystkim je odrzuci mylenie oprzeszoci, skupianie si na yciowych stra-
umiech na zakoczenie wystpu. tach iniezrealizowanych marzeniach, radzi y tym, co mie. Gwna
rada: umiech to ycie.
Ra uznaje porad lekarza za przeom wswoim yciu iprzekazuje
Marcie obserwacj, e nie technika, apustka wsercu jest powodem
niespenienia wsztuce, dlatego piew Marty krytycy okrelaj jako
kulturalny, ale nie porywajcy, zachwycajcy.
Wniosek zobu lekcji: Umiech jest niezbdny do ycia ido sztuki, rdem cudw wkadej dziedzinie jest serce ludzkie.
Filmowe rodki kreacji postaci isytuacji

Jak kompozycj kadru wykorzystano? Jak kompozycj kadru wykorzystano?
ciepe wiato wiec tworzce atmosfer; wiato soneczne wydobywajce twarze isylwetki wczasie
pzblienie sylwetek okrelajce relacje uczennicy imistrza; wizyty ulekarza;
zblienie skrzypiec idoni podkrelajce sztuk iartyst jako pochylone sylwetki, zblienia twarzy wczasie rozmowy matki
tematy sceny; icrki, zmienno nastrojw podkrelona wyrazem ust ioczu;
zmienne emocje Ry (niepokj, rado) odzwierciedlone wtwa- mikkie kotary iramy pluszowych foteli czciowo zasaniajce
rzy, zwaszcza woczach twarze
Jakie to dwikowe? Jakie to dwikowe?
koncert jako motyw podkrelajcy szczliwe chwile cisza podkrelajca wag sowa
Jakie elementy gry aktorskiej? Jakie elementy gry aktorskiej?
gest, ruch sceniczny, mimika mimika
5. Analiza metaforycznoci finaowej sceny mierci Ry: wyjazd wostatni podr, zderzenie realizmu (szukanie
walizki) zmetafizyk (krzyyk ofiarowany niegdy Michaowi). Uczniowie mog odszuka wpowieci iwfilmie
fragmenty wypowiedzi bohaterki, ktre wwietle finau nabieraj metaforycznego znaczenia, np. Przed podr
czowiek zawsze robi mimo woli rachunki jakie robi zprzeszoci.
6. Podsumowanie: Ra umiera pogodzona zBogiem, zludmi, ze sztuk (umie si umiechn, szczerze zaarto-
wa, umie zagra koncert, przekazaa crce cenne rady dotyczce sztuki ycia). Jak interpretuj takie zakoczenie
uczniowie szczliwe spenienie czy ironia losu? Nauczyciel podkrela, e powie nie jest tylko portretem psy-
chologicznym kobiety, ale uniwersaln refleksj oludzkiej egzystencji.

1. R jako sprawczyni iofiara swego losu. Wyjanij, na czym polega tragiczny rys biografii iosobowoci bohaterki.
2. Cudzoziemka jako powie oroli wybaczania wyciu. Jak lekcj twoim zdaniem przedstawia czytelnikowi
Kuncewiczowa?


Temat: Po co si komunikujemy?
Zakres: podstawowy.
Cel lekcji:
interpretacja wypowiedzi jzykowych jako sposobu dziaania sowami.
metody pracy: praca zpodrcznikiem, wiczenia jzykowe iredakcyjne.
Materiay dydaktyczne: podrcznik (lekcja 63.: Ani sowa, ani jednego ludzkiego sowa... Intencja i etykieta jzykowa
s. 330333); dodatkowe materiay (karty pracy nr 65, 66).
Przebieg lekcji:
1. Nauczyciel zadaje pytanie kluczowe (Po co si komunikujemy?), ktre stanowi jednoczenie temat zaj. Swobodne
wypowiedzi uczniw prowadz do sformuowania definicji intencji komunikacyjnej (poprawno uczniowskiej in-
tuicji potwierdz informacje wpodrczniku na s.291, wprowadzajce pojcie illokucji).
2. Uczniowie zapoznaj si zwykadem wpodrczniku na s.330331 izapisuj wzeszycie klasyfikacj aktw mowy
wedug Johna Searlea. Nastpnie kady podaje po jednym przykadzie wypowiedzi nalecej do asertyww, dyrek-
tyww, komisyww, ekspresyww ideklaratyww (mona to zrobi wformie minigry dydaktycznej jeden ucze
odczytuje wasny przykad, anastpnie prosi koleg opodanie kolejnego, wyraajcego okrelon illokucj; caa
klasa kontroluje poprawno udzielanych odpowiedzi).
3. Nauczyciel rozdaje uczniom zadania jzykowe iredakcyjne (karta pracy nr 65); uczniowie samodzielnie wykonuj
wiczenia (po kadym znich nastpuje sprawdzenie rozwiza). Nauczyciel wyjania pojawiajce si wtpliwoci
irozstrzyga kwestie sporne. Zwraca midzy innymi uwag na nastpujce problemy:
czynniki wpywajce na sposb wyraania intencji komunikacyjnej wprost lub nie wprost (relacje midzy nadawc aodbiorc, respektowanie
regu etykiety jzykowej);
odczytywanie intencji zamierzonej przez nadawc (znajomo kontekstu, czyli okolicznoci wypowiedzi, wiedza na temat nadawcy, rodki
pozawerbalne: intonacja, ton gosu, mimika).
Przykladowe rozwizania:
1. We wszystkich wypowiedziach zostay zastosowane leksemy wyraajce okrelone intencje komunikacyjne (bagam, przepraszam, gratuluj,
przysigam). W aktach mowy zgromadzonych w lewej kolumnie uyto ich zgodnie z pierwotnym znaczeniem. Prawa kolumna zawiera wypo-
wiedzi, w ktrych mona zaobserwowa sprzeczno midzy czasownikiem performatywnym a dalsz czci komunikatu.
2. Pierwsze zdanie zawiera wykadnik illokucji (prosz) oraz czasownik w trybie rozkazujcym, kolejne jest pytaniem z czasownikiem modalnym w
trybie przypuszczajcym (jest to w polszczynie konstrukcja bardzo czsto suca wyraaniu proby). Waciwa interpretacja trzech ostatnich
zda wymaga od odbiorcy wykorzystania kontekstu pragmatycznego (w ostatniej nadawca nawet nie wspomina o pracy, do ktrej chciaby
zosta podwieziony przez adresata proby).
Prosz, przyjed jutro po mnie.
Czy mgby jutro po mnie przyjecha?
Na ktr jedziesz jutro do pracy?
Wiesz, bdziemy jutro jecha do pracy na t sam godzin.
I znowu bd musiaa marzn jutro na przystanku...

3. a) Znakomity pomys: wyraenie uznania, pochway; negatywna ocena czyjego projektu (wypowied ironiczna).
b) Spotkamy si jutro: informacja (z intonacj wznoszc), pytanie (z intonacj wznoszco-opadajc), groba (z intonacj opadajc).
c) Zapomnij o tym: proba, przeprosiny (w zalenoci od tonu gosu).
4.
Wyraenie komunikatu
Pozorna Zamierzona
Sytuacja w sposb maksymalnie
intencja nadawcy intencja nadawcy
bezporedni
Pnoc. Gospodarz spoglda w Chc spa (jestem zmczony); poinformowanie o zgaszeniu zasugerowanie gociowi, e
okno i mwi do gocia, ktry si u chc, eby ju wyszed. wiata przez ssiadw zbyt dugo si zasiedzia
niego zasiedzia: U ssiadw wa-
nie zgasili wiato.
Odwiedzajc koleg, chopak widzi Poycz mi t ksik. pytanie o potrzeby odbiorcy proba o poyczenie ksiki
na pce ksik, ktr chcia od
dawna przeczyta: Czy potrzebu-
jesz tej ksiki?
Matka do crki wychodzcej z Ubierz si cieplej, eby znowu poinformowanie o stanie wpynicie na decyzj crki;
domu w lekkiej sukience: Jest zim- nie zachorowaa. pogody, wspomnienie zdarze troska o crk
no. Niedawno bya przezibiona. z niedalekiej przeszoci
Uczniowie tu przed sprawdzianem: Prosz przeoy sprawdzian. skomplementowanie wygldu proba o przesunicie terminu
Ale pani dzi piknie wyglda! nauczycielki sprawdzianu
4. Lekcj koczy wiczenie dotyczce etykiety jzykowej. Uczniowie losuj zadanie zredagowanie okrelonego aktu
mowy wedug zasad komunikacji oficjalnej lub nieoficjalnej (karta pracy nr 66). Poszczeglne osoby odczytuj
swoje przykady (bezporednio po sobie nastpuj akty mowy realizujce t sam illokucj), ktre pozwol klasie
na sformuowanie wnioskw na temat rnic midzy oboma rodzajami komunikacji (odmienne formuy grzeczno-
ciowe, hierarchiczno / dystans / rwnorzdno wrelacji nadawca odbiorca).
Praca domowa:
Polecenie 1., s.333 w podrczniku.

002 - Scenariusze Lekcji Klasa 2 2

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

002 - Scenariusze Lekcji Klasa 2 2

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

SCENARIuSZE LEKCJI

5 Scenariusz lekcji 1. Moda Polska pocztki

Copyright by WSiP sp. z o.o., Warszawa 2013 5

Nazwy epoki Moda Polska modernizm neoromantyzm

Copyright by WSiP sp. z o.o., Warszawa 2013 6

Czas trwania zaj: 1 godzina lekcyjna.

A. Schopenhauer F. Nietzsche H. Bergson

Copyright by WSiP sp. z o.o., Warszawa 2013 7

A. Schopenhauer F. Nietzsche H. Bergson

b. koncepcja wiata (rzeczywistoci):

Filozofia pozytywna: Filozofia modernistyczna:

Empiryzm Subiektywizm poznanie rzeczywistoci wyklucza obiektywizowa-

Ewolucjonizm Rzeczywisto dynamicznie si zmienia, cywilizacja europejska

Copyright by WSiP sp. z o.o., Warszawa 2013 8

Moralno jako wytwr okrelonego typu spoeczestwa:

Spoeczestwo ludzi sabych, np.: Spoeczestwo panw, np.:

Cenione wartoci / postawy, np.: Cenione wartoci / postawy, np.:

Copyright by WSiP sp. z o.o., Warszawa 2013 9

Copyright by WSiP sp. z o.o., Warszawa 2013 10

Rozmowa studentw Wykad Raskolnikowa

Copyright by WSiP sp. z o.o., Warszawa 2013 11

Zakres: podstawowy (scenariusz zawiera te wariant dla zakresu rozszerzonego).

Bohater Teza Uzasadnienie

Copyright by WSiP sp. z o.o., Warszawa 2013 12

Wariant dla poziomu rozszerzonego

Przyczyna zbrodni Cytat sucy argumentacji Demaskacja przyczyny

Copyright by WSiP sp. z o.o., Warszawa 2013 13

Przyczyna zbrodni Cytat sucy argumentacji Demaskacja przyczyny

Copyright by WSiP sp. z o.o., Warszawa 2013 14

Podobiestwa midzy Rodionem aSoni

Copyright by WSiP sp. z o.o., Warszawa 2013 15

Rnice midzy bohaterami

Copyright by WSiP sp. z o.o., Warszawa 2013 16

Elementy struktury Powie homofoniczna

Copyright by WSiP sp. z o.o., Warszawa 2013 17

Elementy struktury Powie homofoniczna

Copyright by WSiP sp. z o.o., Warszawa 2013 18

Copyright by WSiP sp. z o.o., Warszawa 2013 19

Koniec wieku XIX

Kryzys egzystencjalny Kryzys filozoficzny

Copyright by WSiP sp. z o.o., Warszawa 2013 20

Kaziemierz Przerwa-Tetmajer Anna wirszczyska

Copyright by WSiP sp. z o.o., Warszawa 2013 21

Kaziemierz Przerwa-Tetmajer Anna wirszczyska

Modernistyczne mity mioci

Copyright by WSiP sp. z o.o., Warszawa 2013 22

Scenariusz lekcji 9. (wariant rozszerzony)

Copyright by WSiP sp. z o.o., Warszawa 2013 23

Kaziemierz Przerwa-Tetmajer Kaziemiera Zawistowska

Copyright by WSiP sp. z o.o., Warszawa 2013 24

Scenariusz lekcji 10.

...malowany pdzlem Impresjonistyczny ...malowany sowem

Copyright by WSiP sp. z o.o., Warszawa 2013 25

...malowany pdzlem Impresjonistyczny ...malowany sowem

Copyright by WSiP sp. z o.o., Warszawa 2013 26

Scenariusz lekcji 11.

Czas trwania zaj: 1 godzina lekcyjna.

Copyright by WSiP sp. z o.o., Warszawa 2013 27

c) okrelenie rodkw tworzcych specyficzny nastrj wutworze, np.:

Copyright by WSiP sp. z o.o., Warszawa 2013 28

Scenariusz lekcji 10. i 11.

Zakres: podstawowy / rozszerzony.

Impresjonizm w malarstwie Impresjonizm w literaturze

Copyright by WSiP sp. z o.o., Warszawa 2013 5

Copyright by WSiP sp. z o.o., Warszawa 2013 6

Copyright by WSiP sp. z o.o., Warszawa 2013 7

Copyright by WSiP sp. z o.o., Warszawa 2013 8

Copyright by WSiP sp. z o.o., Warszawa 2013 9

Copyright by WSiP sp. z o.o., Warszawa 2013 10

Copyright by WSiP sp. z o.o., Warszawa 2013 11

Copyright by WSiP sp. z o.o., Warszawa 2013 12

Copyright by WSiP sp. z o.o., Warszawa 2013 13

Copyright by WSiP sp. z o.o., Warszawa 2013 14

Copyright by WSiP sp. z o.o., Warszawa 2013 15

Copyright by WSiP sp. z o.o., Warszawa 2013 16

Copyright by WSiP sp. z o.o., Warszawa 2013 17

Copyright by WSiP sp. z o.o., Warszawa 2013 18

Copyright by WSiP sp. z o.o., Warszawa 2013 19

Copyright by WSiP sp. z o.o., Warszawa 2013 20

Copyright by WSiP sp. z o.o., Warszawa 2013 21

Copyright by WSiP sp. z o.o., Warszawa 2013 22

Copyright by WSiP sp. z o.o., Warszawa 2013 23

Copyright by WSiP sp. z o.o., Warszawa 2013 24

Copyright by WSiP sp. z o.o., Warszawa 2013 25

Copyright by WSiP sp. z o.o., Warszawa 2013 26

Copyright by WSiP sp. z o.o., Warszawa 2013 27

Copyright by WSiP sp. z o.o., Warszawa 2013 28

Copyright by WSiP sp. z o.o., Warszawa 2013 29

Copyright by WSiP sp. z o.o., Warszawa 2013 30

Copyright by WSiP sp. z o.o., Warszawa 2013 31

Copyright by WSiP sp. z o.o., Warszawa 2013 32

Copyright by WSiP sp. z o.o., Warszawa 2013 33

Copyright by WSiP sp. z o.o., Warszawa 2013 34

Copyright by WSiP sp. z o.o., Warszawa 2013 35

Copyright by WSiP sp. z o.o., Warszawa 2013 36

Copyright by WSiP sp. z o.o., Warszawa 2013 37

Copyright by WSiP sp. z o.o., Warszawa 2013 38

Copyright by WSiP sp. z o.o., Warszawa 2013 39

Copyright by WSiP sp. z o.o., Warszawa 2013 40

Copyright by WSiP sp. z o.o., Warszawa 2013 41

Copyright by WSiP sp. z o.o., Warszawa 2013 42

Copyright by WSiP sp. z o.o., Warszawa 2013 43

Copyright by WSiP sp. z o.o., Warszawa 2013 44

Copyright by WSiP sp. z o.o., Warszawa 2013 45

Copyright by WSiP sp. z o.o., Warszawa 2013 46

Copyright by WSiP sp. z o.o., Warszawa 2013 47

Copyright by WSiP sp. z o.o., Warszawa 2013 48

Copyright by WSiP sp. z o.o., Warszawa 2013 49

Copyright by WSiP sp. z o.o., Warszawa 2013 50

Copyright by WSiP sp. z o.o., Warszawa 2013 51

Copyright by WSiP sp. z o.o., Warszawa 2013 52

Copyright by WSiP sp. z o.o., Warszawa 2013 53

Copyright by WSiP sp. z o.o., Warszawa 2013 54

Copyright by WSiP sp. z o.o., Warszawa 2013 55

Copyright by WSiP sp. z o.o., Warszawa 2013 56