45

Operator Obrabiarek
Sterowanych Numerycznie

skrypt szkoleniowy

Mgr in. Maria Tokarska

Dr in. Stanisaw Rabiasz

Krosno 2009 r.
 Materiay szkoleniowe opracowane dla uczestnikw projektu Rzetelnie
i profesjonalnie obsuguj nowoczesne maszyny - organizacja szkole z zakresu
programowania i obsugi obrabiarek sterowanych numerycznie z elementami
informatyki realizowany w ramach Priorytetu nr VIII Regionalne kadry gospodarki,
Dziaania 8.1 Rozwj pracownikw i przedsibiorstw w regionie, Poddziaania nr 8.1.1
Wspieranie rozwoju kwalifikacji zawodowych i doradztwa dla przedsibiorstw,
Programu Operacyjnego Kapita Ludzki. Podstaw realizacji Projektu jest umowa nr
UDA-POKL 08.01.01-18-312/09-00

Wydawnictwo bezpatne
 Szanowni Pastwo!

Pozycja przez nas opracowana ma suy przyszym operatorom obrabiarek

numerycznych CNC. Zawarto w niej podstawy informatyki i szeroki zakres tematyki
obrabiarek numerycznych CNC.
W pierwszej czci dotyczcej podstaw informatyki zostay poruszone tematy:
uytkowanie komputerw, podstawy korzystania z edytora tekstu MS Word, podstawy
korzystania z arkusza kalkulacyjnego, podstawy korzystania z Internetu.
W drugiej czci dotyczcej obrabiarek numerycznych zosta przedstawiony
oglny zarys budowy oraz sterowania obrabiarek CNC, historia powstawania
pierwszych maszyn CNC, odmiany konstrukcyjne obrabiarek CNC z podziaem na
tokarki, frezarki, i centra obrbcze, krtka charakterystyka poszczeglnych maszyn,
analiza budowy funkcji ukadu CNC na podstawie blokowego schematu sterowania
numerycznego, przedstawienie zagadnie zwizanych z oprogramowaniem CNC,
definicja ukadu wsprzdnych: kierunki, zwroty osi, charakterystyka punktw
obrabiarki, tryby pracy obrabiarek CNC i ich zastosowanie, zasady wprowadzania
programw NC do ukadu sterowania maszyny. W kolejnym etapie pracy zamieszczone
zostay obliczenia wytrzymaociowe wau oraz jego projekt. Nastpnie zosta
zamieszczony proces technologiczny tego detalu. Opis poszczeglnych operacji obrbki
z uwzgldnieniem maszyn i narzdzi potrzebnych do jego wykonania.

Autorzy
SPIS TRECI

I. PODSTAWY INFORMATYKI

1. Instrukcja BHP na stanowisku pracy wyposaonym w komputer

2. Uytkowanie komputerw
2.1. Budowa komputera
2.2. Noniki danych
2.3. Dziaanie komputera
2.4. Podstawowe informacje o systemie operacyjnym Windows
2.5. Tworzenie folderw. Wywietlanie zawartoci folderw
2.6. Tworzenie i zapisywanie plikw
2.7. Zaznaczanie folderw i plikw
2.8. Kopiowanie, przenoszenie, zmiana nazwy i usuwanie plikw
2.9. Wyszukiwanie plikw lub folderw
3. Podstawy korzystania z edytora tekstu MS Word
3.1. Zadania edytora tekstu
3.2. Oglny opis elementw programu Microsoft Word
3.3. Pisanie tekstu
3.4. Formatowanie dokumentw
3.5. Tworzenie tabel
3.6. Zapisywanie, odczytywanie i wydruk dokumentw
4. Podstawy korzystania z arkusza kalkulacyjnego
4.1. Zadania arkusza kalkulacyjnego
4.2. Wprowadzanie danych do arkusza i dokonywanie prostych oblicze
4.3. Tworzenie wykresw
4.4. Zapisywanie, odczytywanie i wydruk dokumentw
5. Podstawy korzystania z Internetu
5.1. Moliwoci wykorzystania sieci Internet
5.2. Uruchamianie przegldarki internetowej
5.3. Metody wyszukiwania informacji w Internecie
5.4. Uyteczne portale internetowe
5.5. Korzystanie z poczty elektronicznej
5.6. Zakadanie bezpatnego konta na portalu Wirtualna Polska
5.7. Wysyanie i odbir poczty elektronicznej za pomoc przegldarki
internetowej
5.8. Zagroenia w Internecie
5.9. Uzalenienie od Internetu
II. OBRABIARKI NUMERYCZNE

1. Wstp.
1.1. Historia obrabiarek numerycznych.
2. Odmiany konstrukcyjne obrabiarek sterowanych numerycznie.
2.1. Tokarki NC
2.2. Frezarki NC
2.3. Centra Obrbkowe.
3. Budowa i funkcje ukadu CNC.
4. Rodzaje ukadw sterowania CNC.
5. Analiza oprogramowania CNC.
5.1. Ukad wsprzdnych.
5.2. Tryb pracy maszyny.
5.3. Wprowadzanie programw NC (Numerical Control).
6. Obliczenia wau.
7. Proces technologiczny wau.

III. BIBLIOGRAFIA
8
Rozdzia I

PODSTAWY INFORMATYKI

9
1. Instrukcja BHP na stanowisku pracy wyposaonym w komputer
Na stanowisku pracy wyposaonym w komputer obowizuj nastpujce zakazy:
zakaz spoywania posikw;
zakaz przechowywania cieczy atwopalnych;
zakaz samowolnego naprawiania urzdze komputerowych i sprztu;
zakaz pracy osb nieupowanionych;
zakaz przechowywania magnesw, metali namagnesowanych oraz noszenia biuterii
magnetycznej;
zakaz instalowania oprogramowania bez wiedzy prowadzcego zajcia;
zakaz kopiowania i rozpowszechniania oprogramowania i danych udostpnionych na
stanowisku;
zakaz zakcania pracy sprztu, systemw operacyjnych i oprogramowania oraz dziaania
sieci komputerowej.
Kobietom w ciy zabrania si wykonywania prac przy obsudze monitorw ekranowych powyej
4 godzin na dob. (Dz. U. Nr 114, poz. 545 - z dn. 10.09.96).

Przed rozpoczciem pracy naley:

sprawdzi kompletno wyposaenia technicznego;
przygotowa komputer do pracy poprzez wczenie przyciskw zasilania monitora
i komputera;
dostosowanie ustawienie krzesa, klawiatury, myszki i monitora;
zaleca si takie usytuowanie monitora, aby jego grny brzeg znajdowa si poniej poziomu
oczu;
wyregulowanie jasnoci ekranu monitora w zalenoci od potrzeb i aktualnych warunkw
otoczenia;
przygotowa i uruchomi programy zgodnie z instrukcjami ich uytkowania.

Zadania wykonywane na stanowisku:

uytkowanie sprztu i oprogramowania komputera zgodnie z przeznaczeniem.

Po skoczonej pracy naley:

wyczy komputer, monitor i pozostay sprzt na stanowisku zasilany energi elektryczn;
schowa dokumenty i noniki informacji uywane podczas pracy;
wykona inne czynnoci porzdkowe.

Przerwy w pracy na stanowisku.

przy dugotrwaej pracy naley robi co najmniej 5 minutowe przerwy na odpoczynek po
kadej godzinie pracy przy obsudze monitora ekranowego;
zaleca si czste wietrzenie pomieszczenia w ktrym znajduje si komputer.

10
2. Uytkowanie komputerw

Komputerem obecnie nazywamy elektroniczna maszyn cyfrow tj. urzdzenie

elektroniczne suce do automatycznego przetwarzania informacji (danych) przedstawionych
cyfrowo (tzn. za pomoc odpowiednio zakodowanych liczb). Komputer od tradycyjnego
kalkulatora odrnia zdolno do wielokrotnego, automatycznego wykonywania powtarzania
oblicze, wg algorytmicznego schematu zwanego programu. Kalkulatory su tylko do oblicze
matematycznych, podczas gdy komputer jest urzdzeniem wielofunkcyjnym. Przetwarza nie tylko
dane liczbowe, ale take teksty, grafik i dwiki,
a poprzez sie lokaln (Intranet) lub globaln
(Internet) pozwala na komunikowanie si
z innymi uytkownikami komputerw. Obecnie
wic komputery su do wykonywania
rnorodnych oblicze, pozwalaj na zapisywanie
i redagowanie tekstw, tworzenie i przetwarzanie
obrazw, rejestracje i przetwarzanie muzyki,
komunikacje tekstow i sown, ogldanie
telewizji i suchanie radia, ogldanie filmw oraz
na rnorodne gry komputerowe. Zakres danego
komputera zaley od jego konfiguracji oraz
zainstalowanego oprogramowania.
Rys. 1. Komputer PC

2.1. Budowa komputera

Obecnie najczciej posugujemy si komputerami osobistymi w postaci zestawu tradycyjnego,

zoonego waciwego komputera i kilku podstawowych urzdze zewntrznych, bez ktrych kom-
puter nie moe funkcjonowa (np. monitor, klawiatura, mysz) lub komputera przenonego (note-
book, laptop), w ktrych te urz-
dzenia znajduj si w zwartej
obudowie.
W obudowie typowego
komputera znajduje si pyta
gwna, stanowica podstawowe
urzdzenie komputera, na ktrej
montowany jest procesor, pami
i urzdzenia kontrolujce wsp-
prac z urzdzeniami zewntrz-
nymi oraz karty graficzne, a take
modemy, karty sieciowe, karty
telewizyjne itp.

Rys. 2. Budowa komputera wntrze

jednostki centralnej

11
Rys. 3. Schemat budowy komputera

2.2 Noniki danych

Nonik danych - przedmiot (ciao fizyczne), na ktrym moliwe jest fizyczne zapisanie danego
rodzaju informacji, i z ktrego moliwe jest pniejsze odczytanie (odtworzenie) tej informacji. Pod
pojciem nonik danych najczciej rozumie si przedmioty cile zwizane z komputerami. Tabela
1 przedstawia list najczciej spotykanych nonikw danych.

Tabela 1. Lista najczciej spotykanych nonikw danych

Nazwa nonika
dyskietka magnetyczna 3,5" - DD, HD, 2HD
dyskietka magnetyczna typu ZIP
dysk magnetyczny 10 MB do kilku TB
dyski CD-Audio
dyski optyczne CD do 870 MB
dyski optyczne DVD - 4,7 GB - 18 GB
dyski optyczne Blu-ray (BD) - 25 GB - 200 GB czytnik BD
Karty pamici - 8 MB - 64 GB
Pendrive - 8 MB - 64 GB
Nazwa urzdzenia
stacja dyskietek FDD 1,44 MB, 2,88 MB, 720 kB do 2,88 MB
napd ZIP 100, 250 lub 750 MB
dysk twardy HDD
czytnik CD-ROM, urzdzenia audio, urzdzenia do zapisu CD-RW
czytnik CD-ROM, urzdzenia do zapisu CD-RW
czytnik DVD
czytnik kart
Komputer wyposaony w zcze USB (ew. przenony dysk OnTheGo)

Dyskietka FDD (Floppy Disk Drive) czyli stacja dyskietek suy do odczytu i zapisu
dyskietek przez komputer. Dyskietki s nonikami pamici trwaej - magnetycznej. Oznacza to, e
po wyczeniu zasilania informacje zapisane na dyskietkach nie zostan skasowane, mog one
rwnie by zmieniane. Jeeli komputer nie jest podczony do sieci komputerowej, to dziki
dyskietkom istnieje moliwo instalacji programw oraz wymiany dokumentw z innym
uytkownikiem. Obecnie dyskietki zastpowane s innymi nonikami informacji (CD, DVD, PEN

12
DRIVE), w zwizku z tym w niektrych nowszych zestawach komputerowych (zwaszcza
w przenonych) nie s instalowane.

Rys. 4. Dyskietka 3,5 Rys. 5. Stacja dyskietek

Dysk twardy - (HDD) suy do trwaego przechowywania danych. Na twardym dysku znajduje
si oprogramowanie decydujce o funkcjonalnoci komputera: system operacyjny i programy
uytkowe. Zasadnicz czci twardego dysku jest sztywny krek (talerz) wykonany najczciej ze
stopu aluminium, obustronnie pokryty warstw magnetycznego nonika o bardzo wysokiej jakoci.
Nonik jest czsto dodatkowo pokryty cieniutk warstewk ochronn.
Wanym kryterium wyboru jest pojemno wyraana
w gigabajtach (GB). Dyski obecnie dostpne s ju bardzo
pojemne i przekraczaj 200 GB. Spowodowane jest to coraz
wikszym zapotrzebowaniem programw takich jak gry czy
programy edukacyjne. Obecnie pojawiy si nowe typy dyskw
zewntrznych, ktre mona atwo odczy i przenie do
innego komputera. Uycie w nich cza typu USB bardzo
upraszcza t procedur.

Rys. 6. Dysk twardy po cigniciu budowy

Dyski optyczne (CD, DVD)

Pyta kompaktowa - CD (ang. Compact Disc, CD-ROM Compact Disc Read Only
Memory) poliwglanowy krek z zakodowan cyfrowo informacj do bezkontaktowego
odczytu wiatem lasera optycznego. Zaprojektowany w celu nagrywania i przechowywania
dwiku, przy uyciu kodowania PCM, ktry dzisiaj jest tylko jednym ze standardw cyfrowego
zapisu dwiku. Tak pyt nazywa si CD-Audio. Standardowa pyta kompaktowa mieci 74
minuty muzyki, zapisanej przy uyciu kodowania PCM, co odpowiada 650 MB danych. Powstay
rwnie noniki mieszczce: 700 MB (80 min.). Dziki duej pojemnoci, niezawodnoci i niskiej
cenie, dysk kompaktowy sta si najbardziej popularnym medium do zapisywania danych obecnie
najpopularniejsze w sprzeday.

Napd CD-ROM - umoliwia komputerowi odczytywanie pyt CD-ROM, CD, CD-R, CD-
RW. Podczas odczytu na dysk znajdujcy si w napdzie CD-ROM pada wiato lasera.
W zalenoci od tego, czy padnie na pit, wiato to zostanie odbite bd nie. Informacje o odbiciu
promienia lub o braku odbicia przekazywane s do komputera jako jedynki i zera, tworzce bity
danych. Prdko odczytu danych z CD-ROM-u okrela si jako wielokrotno prdkoci
pierwszego napdu tego typu (oznaczanej jako 1x) - 150 kB/s.

13
 Nagrywarka CD-R oprcz tego, i potrafi odczytywa pyty CD-ROM, CD, CD-R i CD-RW,
umoliwia take nagrywanie pyt CD-R. Czas nagrania pyty w nagrywarce zaley od iloci danych
do nagrania oraz od prdkoci zapisu. Przy
pojedynczej prdkoci zapisu 650 megabajtw
danych lub 74 minut muzyki nagrywa si w ok.
74 minuty (na szybszych nagrywarkach
odpowiednio mniej). Do odczytu pyt nagrywarka
CD-R uywa lasera o zblionej mocy jak
w zwykym napdzie CD-ROM. Podczas
wypalania pyt laser ten wieci ju jednak
z wiksz moc tak, aby mg utworzy pity na
pycie CD-R.
Rys. 7. Napd optyczny do odczytywania pyt
CD i DVD

DVD - (Digital Video Disc lub Digital Versatile

Disc standard zapisu danych na optycznym noniku
danych, podobnym do CD-ROM, lecz o wikszej
pojemnoci uzyskanej dziki zwikszeniu gstoci
zapisu.
Pyty DVD dziel si na przeznaczone tylko do
odczytu DVD-ROM oraz umoliwiajce zapis na pycie
DVD-R, DVD-R DL, DVD-RW, DVD+R, DVD+R DL,
DVD+RW, DVD-RAM.
Napd DVD ROM - urzdzenie umoliwiajce
odczytywanie pyt DVD i DYD-ROM, a take zwykych
pyt CD, CD-ROM, CD-R, CD-RW. Zasada dziaania
napdu jest taka sama jak napdu CD-ROM, rnica
polega na wykorzystaniu innego typu lasera.
Rys. 8. Dysk optyczny DVD

Blu-ray Disc (BD) konkurencyjny dla HD DVD

format zapisu optycznego, opracowany przez Blu-ray Disc
Association (BDA). Nastpca formatu DVD. Wyrnia si
wiksz pojemnoci od pyt DVD, co jest moliwe dziki
zastosowaniu niebieskiego lasera. Ten nowy typ nonika
pozwala na zapisanie 25 GB danych na pytach
jednowarstwowych. W uytku s rwnie pyty
dwuwarstwowe o pojemnoci 50 GB. Na krkach Blu-ray
filmy mona zapisywa w trzech formatach kompresji.
Tradycyjny MPEG-2 oferuje niski stopie kompresji, ale
zapewnia bardzo dobr jako obrazu. MPEG-4 AVC
gwarantuje porwnywaln jako obrazu przy dwukrotnie
wyszej kompresji

Rys. 9. Dysk Blu-ray

14
 Karta pamici (ang. memory card) pprzewodnikowy nonik danych. Suy on do
zapisywania i przenoszenia danych. Karty
pamici stosuje si w urzdzeniach takich jak:
aparaty cyfrowe,
palmtopy,
telefony komrkowe ,
odtwarzacze MP3,
kamery cyfrowe,
przenone odtwarzacze
multimedialne (PMP),
komputery.
Rys. 10. Karty pamici

Czytniki kart pamici - niezbdne dla posiadaczy

aparatw cyfrowych, odtwarzaczy MP3 i innych urzdze
skadujcych dane na kartach pamici. Po podczeniu do
komputera (MS Windows 98/Me/2000/XP, MacOS 8.6/9/X),
czytnik pojawia si jako kolejne dysk - kart mona uywa
jako pojemnej dyskietki, formatowa, kasowa, kopiowa, itp.

Rys. 11. Czytnik karty pamici

Pami USB (znana take pod nazwami: PenDrive, USB Flash Drive, Flash Disk, FlashDrive,
Finger Disk, Massive Storage Device, Flash Memory Stick Pen Drive, USB-Stick) - urzdzenie
przenone zawierajce pami nieulotn typu Flash
EEPROM, zaprojektowane do wsppracy z kadym
komputerem poprzez port USB i uywane do przenoszenia
danych (zapisywanych w plikach) midzy komputerami.
Jest urzdzeniem przenonym typu Plug&Play - do
komputera doczany jest najczciej bezporednio przez
zcze USB, wic nie wymaga dodatkowych akcesoriw jak
stacja dokujca czy dodatkowy napd komputerowy.
Szybko uzaleniona od wersji USB (1.1 lub 2.0) oraz od
szybkoci zastosowanej pamici Flash.
Rys. 12. Pami USB

USB (ang. Universal Serial Bus uniwersalna magistrala szeregowa) rodzaj

sprztowego portu komunikacyjnego komputerw, zastpujcego stare porty szeregowe i porty
rwnolege. Port USB jest uniwersalny w tym sensie, e mona go wykorzysta do podczenia do
komputera wielu rnych urzdze (np.: kamery wideo, aparatu fotograficznego, telefonu
komrkowego, modemu, skanera, klawiatury, przenonej pamici itp). Urzdzenia podczane
w ten sposb mog by automatycznie wykrywane i rozpoznawane przez system, przez co
instalacja sterownikw i konfiguracja odbywa si w duym stopniu automatycznie. Moliwe jest
take podczanie i odczanie urzdze bez koniecznoci wyczania czy ponownego uruchamiania
komputera.

15
2.3. Dziaanie komputera

Wszystkie programy wykonywane przez komputer przechowywane s na dysku twardym

w postaci zbioru znakw. W zbiorze tym wystpuje cig instrukcji, ktry po uruchomieniu
programu jest wczytywany do pamici operacyjnej komputera. Patrzc od strony komputera bd
wykonywane nastpujce czynnoci:
wczytanie z dysku twardego (lub innego dysku) programu (cigu instrukcji) do pamici
operacyjnej komputera,
pobranie z pamici operacyjnej do mikroprocesora pierwszej instrukcji, zinterpretowanie
i wykonanie jej,
pobranie drugiej instrukcji z pamici, zinterpretowanie i wykonanie jej,
pobranie trzeciej instrukcji z pamici, zinterpretowanie i wykonanie jej,
pobranie kolejnej instrukcji z pamici, zinterpretowanie i wykonanie jej,
po wykonaniu ostatniej instrukcji, zwolnienie (oprnienie) pamici operacyjnej zajtej
przez program i oczekiwanie na inne instrukcje.

2.4. Podstawowe informacje o systemie operacyjnym Windows

Aby komputer mg realizowa stawiane mu zadania oraz aby wszystkie urzdzenia wchodzce
w skad systemu komputerowego mogy dziaa poprawnie musi by wyposaony
w specjalny program, ktry nadzoruje (organizuje, zarzdza) jego prac. Za prac wszystkich
urzdze wchodzcych w skad systemu komputerowego odpowiedzialny jest specjalny program,
zwany systemem operacyjnym.
System operacyjny jest programem nadzorujcym prac wszystkich urzdze systemu
komputerowego: jednostki centralnej, pamici operacyjnej, pamici zewntrznych, klawiatury,
myszy, monitora i karty graficznej, drukarki i tworzy rodowisko, w ktrym pracuj inne programy,
np. edytor tekstu, arkusze kalkulacyjne, przegldarki internetowe, gry komputerowe.
Peni on nastpujce funkcje:
zapewnia obsug dialogu midzy uytkownikiem a komputerem,
nadzoruje wymian informacji midzy poszczeglnymi urzdzeniami systemu
komputerowego,
zarzdza pamici operacyjn,
uatwia tworzenie i uruchamianie innych programw,
organizuje zapis informacji (pikw) na dysku,
sygnalizuje bdy.

System operacyjny to dusza komputera. Od systemu zaley jak sprzt dziaa i jak
porozumiewa si z uytkownikiem. Bez systemu operacyjnego mamy do czynienia jedynie ze
zbiorem urzdze elektronicznych.
Istnieje wiele systemw operacyjnych. Najwczeniejszym systemem by DOS. Do najbardziej
znanych systemw operacyjnych instalowanych na komputerach osobistych naley DOS, Windows,
Linux.
Windows jest to system oparty na interfejsie graficznym z oknami, w ktrych uruchamiane s
programy uytkowe i znakami graficznymi (ikonami) przedstawiajcymi programy, dokumenty
i zbiory danych. System Windows jest programem wielozadaniowym, co oznacza, e pozwala na
rwnoczesne uruchomienie wiele programw, z ktrych kady pracuje we wasnym oknie.
Umoliwia to np. na wykonywanie pewnych oblicze w arkuszu kalkulacyjnym, ktrych wyniki
mog by przenoszone (wklejane) do dokumentu redagowanego w edytorze tekstu. Okno moe by
16
wywietlane na caym ekranie, w oknie o zmniejszonych rozmiarach lub w postaci informacji na
pasku narzdziowym najczciej u dou ekranu. Przykadowy wygld Windows i programw
uruchomionych pod Windows przedstawia rysunek poniej.

Rys. 13. Przykladowy widok uruchomionych programw w systemie Windows XP

Uruchamianie funkcji systemu lub programw uytkowych polega na najechaniu kursorem za

pomoc myszki na odpowiedni znak graficzny i pojedyncze lub podwjne nacinicie (kliknicie)
lewego przycisku myszki. Jeli na pulpicie ekranu nie ma ikony z nazw zainstalowanego na
komputerze programu to program mona te uruchomi wykorzystujc funkcj Start (w lewym
dolnym rogu pulpitu) wybierajc nastpnie opcj Programy i nazw uruchamianego programu
z listy programw zainstalowanych na komputerze.

Rys. 14. Mozliwo uruchomienia programow za pomoc funkcji Start

17
2.5. Tworzenie folderw. Wywietlanie zawartoci folderw

Foldery (katalogi) su do uporzdkowania plikw znajdujcych si na dysku.

Aby utworzy nowy folder na dysku naley:
wybra miejsce, w ktrym chcemy utworzy nowy folder,
z menu podrcznego (prawy przycisk myszy) wybra opcj Nowy a nastpnie Folder
zmieni domylna nazw folderu na wasn

Rys. 15. Sposb zakadania nowego Folderu

Aby wywietli zawarto np. folderu Windows na dysku C:\ naley wykona kolejno
nastpujce czynnoci:
otworzy aplikacj Mj komputer
klikn podwjnie na ikonie dysku C:\
klikn podwjnie na ikonie folderu Windows

Wwczas moemy otrzyma widok podobny do poniszego.

Rys. 16. Widok zawartoci folderu Windows.

18
S rne sposoby wywietlania zawartoci folderw. Do tego mog suy wybrane opcje podmenu
Widok

sposoby wywietlania zawartoci
rozmieszczenie ikon wedug

folderw nazwa
miniatury rozmiar
kafelki typ
ikony zmodyfikowany
lista
szczegy

Aby wyj z folderu Windows do folderu nadrzdnego (w tym przypadku folderu dysku C:\)
wystarczy klikn na pasku narzdzi okienka Windows w przycisk W gr

wiczenie 1
Utwrz w folderze Moje dokumenty folder o nazwie Twoje Imi i Nazwisko

wiczenie 2
W swoim folderze utwrz nastpujcy system folderw:

wiczenie 3 wiczenie 4
W swoim folderze utwrz nastpujcy system Wywietl zawarto folderu Krakw
folderw: Wybierz Widok Szczegy
Uporzdkuj foldery wedug czasu
utworzenia/modyfikacji

2.6. Tworzenie i zapisywanie plikw

Dokument lub plik jest to uporzdkowany zbir znakw przechowywanych na dysku.

Pliki zawieraj konkretn tre dokumentw.
Nazwa pliku najczciej skada si z dwch czonw nazwy gwnej i rozszerzenia.
Nazwa moe skada si z 256 znakw wczajc w to spacje oraz rne znaki specjalne
z wyjtkiem \ ? : * < > | i powinna rozpoczyna si od litery.
Plikom nie musimy nadawa rozszerze. Windows XP pamita przez jak aplikacj
dokument by stworzony i klikajc podwjnie na dokumencie uruchomimy od razu aplikacj
wraz z nim stworzon (np. klikajc na dokumencie Worda uruchomimy program Word wraz
z tym dokumentem).
Aby mona byo utworzy nowy plik naley wykona nastpujce kroki:
wybra miejsce w ktrym chcemy go utworzy,

19
 klikn prawym przyciskiem myszy (menu podrczne) wybra opcj Nowy,
a nastpnie nazw programu w ktrym dany plik ma by utworzony,
wpisa nazw pliku kojarzc si z przysza treci plik.

Rys. 17. Sposb zakadania nowego pliku

2.7. Zaznaczanie folderw i plikw

Aby zaznaczy ssiadujce pliki lub foldery, naley klikn pierwszy element, nacisn
i przytrzyma nacinity klawisz SHIFT, a nastpnie klikn ostatni element. Mona rwnie
zaznaczy kilka elementw ssiadujcych ze sob tylko za pomoc myszy. Trzymajc
wcinity lewy klawisz myszy przeciga wok wybranych elementw i puci.
Aby zaznaczy niessiadujce pliki lub foldery, naley nacisn i przytrzymywa
nacinity klawisz CTRL, a nastpnie klika poszczeglne elementy.

wiczenie 5
Otwrz folder Moje dokumenty i przewicz poznane sposoby zaznaczania folderw i plikw.

2.8. Kopiowanie, przenoszenie, zmiana nazwy i usuwanie plikw

Kliknicie mysz (ang. click) - nacinicie przycisku myszki (jako urzdzenia
sterujcego prac komputera).
jednokrotne lewego klawisza w wikszoci systemw operacyjnych oznacza
zaznaczenie obiektu,
jednokrotne prawego klawisza otwiera menu kontekstowe list opcji dostpnych
dla wybranego obiektu,
dwukrotne (dwuklik) wybranie obiektu (rwnowane z wciniciem klawisza Enter).
Wykonuje si w krtkim odstpie czasu wynoszcym okoo p sekundy. Zazwyczaj
jest to nacinicie lewego klawisza myszy komputerowej z uyciem palca
wskazujcego prawej rki. W wielu wspczesnych systemach operacyjnych istnieje
moliwo skonfigurowania zarwno interwau midzy klikniciami mysz
w dwukliku jak i okrelenie, ktry z przyciskw myszy odpowiada za dwuklik
(funkcja szczeglnie przydatna dla osb leworcznych).

20
 przecignij i upu (ang. drg and drop) to jedno z udogodnie oferowanych przez
menedery okien graficznych interfejsw uytkownika. Polega ono na umoliwieniu
uytkownikowi wykonywania okrelonych operacji na dwch rnych obiektach za
pomoc pojedynczego ruchu mysz komputerow.
W celu uycia tej techniki naley wykona nastpujce czynnoci:
ustawi kursor myszy nad obiektem na ekranie, wcisn lewy klawisz myszy;
trzymajc wcinity klawisz, przesun mysz kursor do miejsca docelowego;
puci przycisk myszy
Scroll Bali przycisk pozwalajcy przewija ekran

Kopiowanie plikw i folderw metod kopiuj wklej

Aby skopiowa plik lub folder naley:
przej do katalogu, w ktrym znajduj si pliki lub folder przeznaczone do
skopiowania,
klikn na plik lub folder przeznaczony do kopiowania prawym przyciskiem myszy,
z menu podrcznego wybra opcj Kopiuj",
przej do katalogu docelowego (miejsce, do ktrego chcemy skopiowa plik lub
folder),
klikn prawym przyciskiem myszy i z menu podrcznego wybra opcj Wklej".
Przenoszenie
Aby przenie plik lub folder metod Wytnij Wklej" naley postpowa jak
w przypadku kopiowania zastpujc opcj Kopiuj opcj Wytnij.
Przeniesienia folderw i plikw mona dokona rwnie przy uyciu klawiatury.
Najpierw naley zaznaczy folder lub plik przeznaczony do przeniesienia i nacisn
kombinacj klawiszy CTRL+X, nastpnie przej w miejsce, w ktrym dany folder lub plik
ma zosta wklejony i nacisn kombinacje klawiszy CTRL+C.

Zmiana nazwy pliku

Aby zmieni nazw pliku lub folderu:
kliknij go prawym przyciskiem myszy, a nastpnie klikajc polecenie Zmie nazw,
wpisz now nazw, a nastpnie nacinij klawisz ENTER.
Mona take zmieni nazw pliku lub folderu klikajc w dany element, ktrego nazw
chcesz zmieni, a nastpnie nacisn klawisz F2, wpisa now nazw i nacisn klawisz Enter
Nie mona zmienia nazw folderw systemowych, na przykad folderu Documents and
Settings, Windows lub System32. Jest to konieczne, aby system Windows dziaa poprawnie.

Usuwanie plikw lub folderw

Aby usun plik lub folder naley:
zaznaczy element przeznaczony do skasowania,
z menu podrcznego (prawy przycisk myszy) wybra opcj Usu" lub na klawiaturze
nacisn klawisz Delete",
potwierdzi ch skasowania elementu.

Usunite elementy przechowywane s w koszu, a do momentu jego oprnienia.

21
2.9. Wyszukiwanie plikw lub folderw.
Jeli zapomnimy gdzie znajduj si pliki albo jeli nie pamitamy jego dokadnej nazwy,
naley wtedy skorzysta z polecenia Wyszukaj Pliki lub foldery, ktre znajduje si w menu
Start. Aby otworzy okno Wyszukaj, kliknij przycisk Start, wska polecenie Wyszukaj,
a nastpnie kliknij polecenie Pliki lub foldery.

Rys. 18. Sposb otwierania okienka wyszukiwania plikw lub folderw

Postarajmy si zatem znale na dysku C:\ pliki Win.ini. W tym celu

z menu Start wybieramy polecenie Wyszukaj Pliku lub foldery,
w wywietlonym oknie wybieramy pliki i foldery,
w polu caa nazwa pliku lub jej cz wpisujemy Win.ini
w polu Szukaj w wybieramy dysk c:\
lewym przyciskiem myszy klikamy Wyszukaj.

Rys. 19. Okno polcenia Wyszukaj Pliku lub foldery

22
 Po wykonaniu tych czynnoci nastpi proces przeszukiwania dysku C:\, ktry zakoczy
si wywietleniem w okienku Wyniki wyszukiwania listy wynikw.

Szukajc plikw lub folderw jeeli nie znamy do koca caej nazwy pliku lub folderu
mona zastosowa symbole wieloznaczne * oraz ?
Gwiazda * zastpuje dowolny cig znakw, natomiast ? jeden dowolny znak, (np.
cal* wyszuka wszystkie pliki, ktrych nazwa zaczyna si na cal, a pozostae znaki bd
dowolne).

wiczenie 6
Odszukaj na dysku C:\ wszystkie pliki o rozszerzeniu *.txt i przekopiuj je do katalogu
utworzonego w wiczeniu 1 (do Twojego folderu w Moich dokumentach).

wiczenie 7
Odszukaj na dysku C:\ wszystkie pliki o rozszerzeniu *.jpg, wywietl je w widoku
szczegw, posortuj rosnca wg wielkoci i najwikszy przekopiuj do swojego folderu
w Moich dokumentach.

23
3. Podstawy korzystania z edytora tekstu MS Word
3.1. Zadania edytora tekstu
Materiay szkoleniowe zawieraj opis podstawowych moliwoci programu Microsoft
Word , nalecego do pakietu Office. Jest on przeznaczony dla systemu Windows.
Word 2003 jest programem bardzo rozbudowanym. Zawiera pen gam moliwoci
uatrakcyjniania tekstu - m.in. wstawiania: znakw symbolicznych, rysunkw, rwna
matematycznych jak rwnie obiektw utworzonych przy pomocy innych aplikacji.
W szczeglnoci osobom pocztkujcym uatwia opracowywanie poprawnie wygldajcych
dokumentw dziki wbudowanym narzdziom, atwo dostpnym, a ktrych obsuga wymaga
najczciej intuicyjnego ich wykorzystywania. Oprcz tego dysponuje rozbudowanymi
funkcjami edytorskimi, ktre umoliwiaj bardziej skomplikowany skad tekstw, pod
wieloma wzgldami dorwnujcymi programom DTP, sucym do profesjonalnego skadu
publikacji. Mona na przykad wpywa na o d s tp y p o mi d zy l i te ra mi w dowolnie
wybranym fragmencie tekstu, czy zmienia pooenie linii tekstu. Naley jednak wyranie
podkreli, e cen za to jest znaczne zwikszenie wymaga sprztowych.
Materia poniej zaprezentowany ma na celu jedynie pomc w postawieniu pierwszych
krokw z programem i umoliwi wykonanie ze zrozumieniem wicze w edytorze Word
2003. Znacznie bardziej obszerne informacje znajduj si w atwo dostpnej Pomocy
znajdujcej si w menu gwnym programu, oraz w bogatej literaturze z tego zakresu.

3.2. Oglny opis elementw programu Microsoft Word

Aby uruchomi program Microsoft Word, naley wybra lewym klawiszem myszy
polecenie , ktre powinno znajdowa si w grupie Programy
w menu Start. Gdyby odnalezienie polecenia we waciwym miejscu byo niemoliwe,
naley szuka skrtu do programu na Pulpicie lub Pasku szybkiego uruchamiania.
Przed przystpieniem do tworzenia pierwszego tekstu, naley zapozna si z elementami
okna programu, korzystajc z opisu, ktry przedstawiony jest na rysunku 20.

Polecenia do wykonania:

odszukaj na ekranie wszystkie elementy zaznaczone na rysunku; jeli s to elementy
przeznaczone do manipulacji, sprbuj je wykorzysta zgodnie z ich przeznaczeniem;

odpowiedz na pytanie: ktre elementy stanowi narzdzia programu Word, a ktre s
oglnie dostpnymi narzdziami zwizanymi z oknem systemu operacyjnego Windows?

Z oknem programu zwizane s nastpujce elementy:

pasek menu - zawierajcy menu sterowania dokumentu oraz nazwy menu
z podkrelonymi literami, ktre informuj o klawiszach skrtu,
paski narzdzi (Standardowy i Formatowanie),
obszar roboczy programu - znajduj si w nim okna dokumentw,
linijka, u gry kadego okna dokumentu,
obszar roboczy dokumentu (w tym obszarze wskanik myszy ma ksztat litery 1, co ozna-
cza, e mona wpisywa tekst),
pasek stanu, na ktrym s umieszczone informacje o numerze strony i sekcji, w ktrej
znajduje si punkt wstawiania, liczbie wszystkich stron, pooeniu punktu wstawiania na

24
 biecej stronie (odlego w centymetrach od grnego brzegu kartki, numer wiersza
i kolumny na stronie),

Zdarza si, e numer strony na pierwszej i trzeciej pozycji nie s identyczne. Wynika to z
faktu, e na pierwszej pozycji jest odliczany numer strony zgodny z naszymi ustawieniami,
np. w pliku zawierajcym trzeci rozdzia jakiego dokumentu strony mog zaczyna si od
numeru 114. Natomiast jest to fizycznie pierwsza strona tego pliku.

paski przewijania, pozwalajce na przesuwanie widocznego fragmentu dokumentu.

Z lewej strony poziomego paska przewijania znajduj si przyciski zmiany widoku,
a na dole pionowego paska przewijania - przyciski pozwalajce na szybkie przejcie do
poprzedniej lub nastpnej strony.
przyciski (Minimalizuj,
pasek tytuu pasek menu Przywr, Zamknij) dla
programu

przyciski (Minimalizuj,
Przywr, Zamknij) dla
przycisk zmiany dokumentu
pasek narzdzi
rodzaju tabulatora
suwak na pasku
linijka w oknie dokumentu przewijania

Obszar roboczy dokumentu

przycisk wyboru
obiektw
pasek stanu przewijania
przycisk zmiany
widoku

Rys. 20. Okno programu Microsoft Word.

Standardow nazw nadawan nowemu dokumentowi w programie Microsoft Word 2003

jest "Dokument n", np.: Dokument1. Oczywicie nazw tak wskazane jest jak najszybciej
zmieni na adekwatn do treci tworzonego dokumentu
Praca z programem Microsoft Word, jak z kadym innym edytorem tekstw, polega na
wpisywaniu treci w obszarze roboczym dokumentu, odpowiednim sformatowaniu, np.
poprzez wzbogacenie o elementy graficzne, dokonaniu ewentualnych poprawek i wreszcie
25
zapisaniu na odpowiedni dysk i wydrukowaniu. Do wykonywania wymienionych czynnoci
su funkcje programu udostpniane za pomoc jego przyciskw (znajdujcych si na
paskach narzdzi) i polece (tworzcych menu).

Elementy okien dialogowych

Po wybraniu z menu polecenia zakoczonego wielokropkiem lub klikniciu na wybranym
podobnie opisanym przycisku, jest wywietlane okno dialogowe, w ktrym mona
szczegowo poda wymagane parametry tego polecenia lub przycisku. Na pasku tytuu okna
dialogowego z lewej strony jest umieszczony jego tytu (zwykle jest to nazwa polecenia lub
przycisku, ktrego wybranie spowodowao otwarcie tego okna dialogowego). Z prawej strony
paska tytuu znajduj si dwa przyciski. Pierwszy - Pomoc suy do szybkiego uzyskania
opisu elementu okna dialogowego i jego funkcji. Po klikniciu na nim, wskanik myszy
przyjmuje ksztat strzaki z pytajnikiem. Po wskazaniu nim elementu okna dialogowego
i klikniciu mysz zostanie wywietlony jego krtki opis. Drugi przycisk suy do zamykania
okna.

Pole przewijania z podpowiedzi

Mocrosoft Word uatwia poruszanie si po wielostronicowych dokumentach w ten
sposb, e po klikniciu w polu przewijania pojawia si dymek, w ktrym jest wywietlony
numer strony oraz fragment charakterystycznego napisu (na przykad tytu rozdziau).
Trzymajc wcinity przycisk myszy mona przesuwa polem przewijania po pasku
przewijania pionowego i obserwowa, jak zmienia si wywietlany w dymku numer strony.

Menu podrczne
Prawy przycisk myszy "udostpnia" menu podrczne. Polecenia w nim zawarte zale od
miejsca i okolicznoci, w jakich zostao wywoane menu (i tu take przy niektrych
poleceniach znajduj si odpowiednie ikony).

Pisanie i poprawianie
Punkt wstawiania zawsze znajduje si midzy marginesami. Kliknicie poza prawym
marginesem lub po ostatnim znaku koca akapitu powoduje przesunicie punktu wstawiania
do tekstu najbliszego miejscu kliknicia. Kliknicie poza lewym marginesem powoduje
zaznaczenie wiersza.

Aby przenie punkt wstawiania przy uyciu myszy:

Posugujc si paskami przewijania, przejd do wybranego miejsca.
Kliknij miejsce, w ktrym chcesz umieci punkt wstawiania.

Aby przenie punkt wstawiania przy uyciu klawiatury:

Aby przesun do Nacinij

Poprzedniego znaku Koca wiersza END

Nastpnego znaku Pocztku wiersza HOME
Poprzedniego wiersza Koca dokumentu CTRL + END
Nastpnego wiersza Pocztku dokumentu CTRL + HOME

26
3.3. Pisanie tekstu
Podstawowym sposobem wprowadzania tekstu do edytora jest korzystanie z klawiatury.
Wpisywanie tekstu z klawiatury nie powinno sprawi wikszych trudnoci. Problemy mog
pojawi si gdy trzeba wpisa znak charakterystyczny dla jzyka polskiego np.: , , , itd.
Polskie znaki diakrytyczne wprowadzamy klawiszem ze znakiem podobnym np. a, e, o
przytrzymujc prawy klawisz [Alt]. Wprowadzenie znaku spoza alfabetu polskiego jest
moliwe po uyciu opcji - Wstaw - Symbol z menu Wstaw.

3.4. Formatowanie dokumentw

Tekst piszemy przewanie bez zwracania uwagi na formatowanie i ewentualne bdy. Po
wprowadzeniu fragmentu tekstu przystpimy do poprawiania bdw i formatowania.
Klawisza [Enter] uywamy na kocu kadego akapitu. Wyrazy, ktrych program nie znalaz
w sowniku i s prawdopodobnie bdnie zapisane, podkrelone zostan czerwon falujc
lini.
Formatowanie dokumentu, czyli nadanie mu ostatecznej formy graficznej polega m.in. na
zmianie kroju i atrybutw czcionki, zmianie sposobu rozmieszczenia tekstu midzy
marginesami, bd doczeniu dodatkowych elementw graficznych w postaci ta,
obramowania lub linii oddzielajcej pewne fragmenty. Poniewa modyfikacja dokumentu
wie si nierozerwalnie z uprzednim zaznaczeniem odpowiednich fragmentw to warto
pozna kilka sposobw zaznaczania tekstu.

Tabela 2. Sposoby zaznaczania tekstu w dokumencie MS Word

Dowolna ilo tekstu Kliknij miejsce, w ktrym chcesz zacz zaznaczenie, przytrzymaj nacinity lewy
przycisk myszy, a nastpnie przecignij wskanik nad tekstem, ktry chcesz
zaznaczy.
Wyraz Kliknij dwukrotnie wyraz.
Wiersz tekstu Przesu wskanik na lewo od wiersza w obszar, w ktrym przybiera on ksztat
strzaki wskazujcej w prawo, a nastpnie kliknij.
Zdanie Nacinij i przytrzymaj klawisz CTRL, a nastpnie kliknij gdziekolwiek w zdaniu.
Akapit Kliknij trzykrotnie w obrbie akapitu.
Kilka akapitw Umie wskanik z lewej strony pierwszego akapitu tak, aby przyj ksztat strzaki
skierowanej w prawo, a nastpnie nacinij i przytrzymaj lewy przycisk myszy
podczas przecigania wskanika w d lub w gr.
Duy fragment tekstu Kliknij w miejscu rozpoczcia zaznaczenia, przewi dokument do miejsca koca
zaznaczenia, a nastpnie nacinij i przytrzymaj klawisz SHIFT, klikajc w miejscu,
w ktrym chcesz zakoczy zaznaczenie.
Cay dokument Umie wskanik z lewej strony dowolnego tekstu tak, aby przyj ksztat strzaki
skierowanej w prawo, a nastpnie kliknij trzykrotnie lub uyj skrtu Ctrl+A

Wpisujc tekst do edytora, program sam zapewnia formatowanie linii tekstu, wci
akapitu, odstpw midzy wierszami tekstu (interlinie) i odstpw midzy akapitami. Sposb
formatowania zaley od ustawie programu i moe by dowolnie zmieniany. W praktyce na
pocztku piszemy fragment tekstu bez formatowania, a po napisaniu kilku akapitw
formatujemy je, a reszta tekstu bdzie formatowana wg zastosowanego wczeniej wzorca.

27
Podstawowe sposoby formatowania tekstu:
zmiana kroju czcionki, zmiana rozmiaru czcionki, zmiana koloru czcionki, wyrnienie
czcionki, pogrubienie, podkrelenie, pochylenie mona wykona poprzez wybranie
odpowiedniej ikony znajdujcej si na pasku formatowania.

Rys. 21. Pasek Formatowania

aby sformatowa tekst w sposb nietypowy tzn. np. przekreli tekst, uwypukli,
zacieniowa, wykona kontur itp. naley skorzysta z polecenia:
Format/Czcionka/zakadka Czcionka,
aby zwikszy lub zmniejszy odlego pomidzy wierszami albo podnie lub opuci
tekst naley skorzysta z polecenia: Format/Czcionka/zakadka Odstpy midzy
znakami.

Formatowanie akapitw

Akapit jest to zwarty fragment dokumentu, stanowicy tematyczn cao

i zakoczony znakiem akapitu. Zwykle akapit ma wicej ni jeden wiersz tekstu, jednak
w sporadycznych sytuacjach moe stanowi pojedynczy wiersz, ktry jest np. tytuem
dokumentu.

Formatowanie akapitu polega na:

zmianie sposobu rozmieszczenia tekstu midzy lewym i prawym marginesem,
zmianie wci pierwszego wiersza lub caego akapitu wzgldem marginesw,
zmianie odstpw midzy wierszami przed i po akapicie.

Zmian tych mona dokona przy uyciu paska narzdzi formatowanie lub wybierajc z menu
Format Akapit.

Rys. 22. Wygld okna Akapit

28
wiczenie 1

Otwrz dokument edytora tekstowego Word, a nastpnie przepisz zdania. Po wypisaniu,

kade sformatuj w podany niej sposb:

a) Soce porusza si z zachodu na wschd.

Zmie wielko czcionki na 16
Zmie krj czcionki na Tahoma
Pogrub
Wyrwnaj do prawej

b) Soce porusza si ruchem pozornym.

Zmie wielko czcionki na 21
Zmie krj czcionki na Arial Narrow
Pochyl
Wyrwnaj do rodka

c) Pozorny obrt sfery niebieskiej wywoany jest obrotem Ziemi wok osi
Zmie krj na Arial Black
Zmie rozmiar na 20
Wyrnij dowolnym kolorem z wyjtkiem biaego i czarnego
Wyrwnaj do lewej
Uwypuklij (Polecenie Format/Czcionka/Zakadka Czcionka/Efekty/Uwypuklenie)

Stosowanie wypunktowania i numerowania

Lista wypunktowana (wyliczana) to zbir akapitw, z ktrych kady jest poprzedzony

znakiem graficznym. List numerowan tworz akapity poprzedzone kolejnym numerem
w postaci liczby (arabskiej lub rzymskiej), bd litery (maej lub wielkiej). Przykad takich
list umieszczono poniej.

Zaczniki Zaczniki

metryka urodzenia, 1. metryka urodzenia,

yciorys 2. yciorys

odpis dyplomu wyszej uczelni 3. odpis dyplomu wyszej uczelni

dotychczasowy przebieg pracy 4. dotychczasowy przebieg pracy

wiadectwo ukoczenia szkole 5. wiadectwo ukoczenia szkole
zawodowych zawodowych

Listy tworzy si przede wszystkim po to, by nie trzeba byo wstawi i formatowa
powtarzajcych si pojedynczych powtarzajc si znakw graficznych (liczb, liter) we
wszystkich liniach oddzielnie, i aby mona byo szybko usuwa/dodawa nowe punkty
w dowolnym miejscu istniejcej listy, bez koniecznoci jej przenumerowania.
Aby zmieni akapity na podpunkty naley je podwietli i nacisn przycisk
wypunktowanie , natomiast chcc utworzy list numerowan naley nacisn przycisk
numerowania na pasku narzdzi Formatowanie.

29
 Jeli zastosowane znaki wypunktowania czy numerowania s nieodpowiednie, to mona
je zmieni wykorzystujc opcj Punktory i numeracja w menu Format. Przykad planszy
wywoanej w ten sposb przedstawia rysunek poniej.

Rys. 23. Plansza wyboru znakw wypunkyowania

wiczenie 2
Wypisz 5 nazw miast jedno pod drugim. Zaznacz je, nastpnie wykorzystujc polecenie
Punktory i numeracja (Format/Punktory i numeracja) ponumeruj uywajc do tego dowolnej
numeracji.
Skopiuj poniej list miast, skasuj numeracj, a nastpnie wypunktuj te miasta przy
uyciu znaku  w czerwonym kolorze.

wiczenie 3
Wypisz jeden pod drugim nazwy kontynentw, nastpnie pod kad nazw dopisz po
kilka nazw pastw, ktre si znajduj na tym kontynencie. Wykorzystujc polecenie
Punktory i numeracja (Format/Punktory i numeracja) ponumeruj te pastwa uywajc do
tego numeracji rzymskiej w kolorze niebieskim.

Poprawianie bdnie napisanych wyrazw

Aby poprawi bdnie zapisany wyraz naley najecha kursorem na podkrelony wyraz
i nacisn prawy przycisk myszki. Program wyszuka w sowniku zestaw wyrazw, ktrych
pisownia jest najblisza bdnie zapisanemu wyrazowi. Z listy propozycji naley wybra
poprawn wersj i nacisn lewy przycisk myszki. Program automatycznie poprawi pisowni.
W przypadku gdy liczba bdw w wyrazie jest zbyt dua, program nie jest w stanie znale
poprawnej pisowni i wwczas wyraz naley poprawi "rcznie".

30
Rys. 24. Poprawianie bdnie zapisanych wyrazw

3.5. Tworzenie tabel

Czsto w przygotowywanych dokumentach wystpuje konieczno przedstawienia
danych w tabelach. Edytor MS Word zapewnia
moliwo szybkiego tworzenia i formatowania
tabel. W tym celu na grnym pasku
narzdziowym, naley nacisn przycisk Wstaw
tabel i zaznaczy liczb wierszy i kolumn.
Program automatycznie wstawi w miejscu gdzie
sta kursor tabel z odpowiednia liczb wierszy
i kolumn.
Rys. 25. Przycisk Wstawia tabel
Tabela 3

Przykad schematu tabeli utworzonego za pomoc przycisku Wstaw tabel

Tak utworzony wzr tabeli mona dowolnie formatowa dostosowujc j do wasnych

potrzeb. Stajc np. kursorem na liniach pionowych i przytrzymujc lewy przycisk myszki,
mona lini uchwyci i przemieci j w dowolne miejsce. Wicej moliwoci formatowania
tabel zapewniaj opcje menu Tabela. Do tak przygotowanej tabeli mona wpisywa opisy
i dane.

Automatyczne tworzenie i formatowanie tabel

Jeli tabela jest prosta i typowa, mona korzysta z dostpnych w edytorze szablonw
autoformatowania.
z menu wybieramy: Tabela-Wstaw-Tabela
w oknie Wstaw tabel wybieramy: 5 kolumn, 5
wierszy, Staa szeroko kolumn-1 cm
przycisk Autoformatowanie: Styl tabeli: Tabela-
Wspczesny
przycisk Zastosuj

31
Pasek narzdzi Tabele i krawdzie

Wikszo niezbdnych narzdzi przydatnych do tworzenia i modyfikowania tabel

znajduje si na pasku narzdziowym Tabele i krawdzie. Prcz tego mona oczywicie
korzysta z menu Tabele, a take posugiwa si menu kontekstowym (po wciniciu
prawego przycisku myszy na tabeli).
z menu wybieramy: Widok-Paski narzdzi-Tabele i krawdzie.

Tabele mona tworzy rnymi metodami, np. uywajc owka lub za pomoc
siatki liczy si uzyskany wynik. Jeeli jednak tabela bdzie w dalszych etapach
modyfikowana, wklejana do innych programw, a w szczeglnoci do Internetu (na strony
WWW), bezpieczniej jest posugiwa si metodami jak najprostszymi (standardowymi).

wiczenie 4
Utwrz nastpujc tabel i dokonaj potrzebnego formatowania tekstu.

Oddziay BHP S.A. w Krakowie

Numer oddziau Adres Telefon
Centrala Na zjedzie 11 12-222-33-33
I Oddzia Jzefiska 18 12-867-61-00
IV Oddzia Pijarska 1 12-822-42-66
VI Oddzia Rynek Gwny 47 12-822-20-66

3.6. Zapisywanie, odczytywanie i wydruk dokumentw

Zapisywanie dokumentw.
Zakadajc, e tekst zosta wystarczajco dobrze sformatowany mona zapisa go na
dysku. W tym celu wybieramy opcj Zapisz jako z menu Plik . Alternatywnie mona te
nacisn przycisk Zapisz na pasku u gry ekranu. W wyniku tego na ekranie pojawi si
plansza pozwalajca wybra miejsce zapisu i okreli nazw zbioru.

Rys. 26. Sposb wybrania moliwoci zapisania pliku

32
Rys. 27. Plansza sterowania zapisem edytowanych zbiorw

Programu jako miejsce zapisu zbiory wskazuje katalog Moje dokumenty (lub
analogiczny). W przypadku duej liczby redagowanych tekstw warto w tym katalogu
zaoy podkatalogi. Wwczas naley wskaza podkatalog w ktrym ma by zapisany dany
zbir.
Informacja Zapisz w: oznacza wybrany podkatalog do zapisu. Poniej wyszczeglnione
s dokumenty zapisane ju w tym programie. W dolnej czci planszy program proponuje
nazw zbioru (pliku) oraz jego typ. Proponowana nazwa pliku tworzona jest na podstawie
pierwszych wyrazw wprowadzonego tekstu. Nazw t mona zmieni wpisujc w polu
Nazwa pliku: dowolny tekst, ktry kojarzy si z treci dokumentu.
Dokument mona zapisa jako Dokument programu Word (najlepiej) lub jeden
z typw tekstowych. Zapisujc jednak zbir jako tekst, traci si wikszo opcji
formatowania.
Zapis zbioru nastpuje po naciniciu przycisku Zapisz.

Otwieranie plikw
W przypadku gdy chcemy odczyta zbir, ktry chcemy uzupeni, postpujemy
podobnie jak przy zapisie. Wybieramy opcj Otwrz w menu Plik, odszukujemy w katalogu
odpowiedni nazw zbioru za
pomoc folderu podobnego jak
Okienko Zapisz jako, zaznaczamy
zbir do otwarcia i naciskamy przycisk
Otwrz. Po wczytaniu pliku, dokument
gotowy jest do uzupeniania.

Rys. 28. Moliwo otwarcia zapisanego pliku w MS Word

Drukowanie
Gotowy dokument mona wydrukowa w caoci, korzystajc z aktualnych ustawie
drukarki poprzez nacinicie przycisku Drukuj na grnym pasku. Wicej moliwoci

33
sterowania wydrukiem zapewnia wywoanie opcji Drukuj w menu Plik. Plansza sterujca
wydrukiem pozwala zmieni ustawienia drukarki, wybra strony do druku oraz okreli liczb
drukowanych egzemplarzy.

Rys. 29. Sposb wybrania opcji drukowania

Mona rwnie uy skrtu klawiaturowego CTRL+P. Aby wywietli okno dialogowe

Drukowanie. Skrt jak i sposb wybrania z menu plik dziaa tak samo we wszystkich
programach MS Office i kadym innym programie.

34
4.Podstawy korzystania z arkusza kalkulacyjnego
4.1. Zadania arkusza kalkulacyjnego
Arkusz kalkulacyjny jest programem do opracowywania i przechowywania danych
liczbowych, przechowywania ich, szybkiego uaktualniania i przedstawiania w postaci
wykresw. W szczeglnoci wykorzystywany jest w takich zadaniach, jak: ksigowo,
opracowywanie wynikw eksperymentw naukowych itp. Po edytorze tekstw jest
najpopularniejszym programem oglnego uytku. Arkusz kalkulacyjny jest komputerowym
odpowiednikiem kartki papieru podzielonej na kratki, w ktrym wykonujemy obliczenia
zastpujc owek, gumk i kalkulator.
Najwaniejszym narzdziem arkusza kalkulacyjnego s funkcje (matematyczne,
statystyczne, daty i czasu, finansowe, logiczne), za pomoc ktrych dane wprowadzone do
arkusza s automatycznie przetwarzane. Korzystajc z wzajemnie powizanych funkcji
moliwe jest ledzenie jak zmiana niektrych danych wpynie na wynik. Pozwala to
przeprowadza rnego rodzaju symulacje, np. polegajce na ocenie prawdopodobnych zmian
cen na opacalno produkcji.
Za pomoc arkusza kalkulacyjnego mona take przedstawia dane liczbowe
w postaci wykresw, ktre pozwalaj atwiej zorientowa si we wzajemnych zalenociach
i tendencjach.
Rozpoczcie pracy nastpuje za pomoc ikony , ktra powinna
znajdowa si w grupie Programy w menu Start, uruchom program Microsoft Excel.

Najwaniejsze elementy okna arkusza kalkulacyjnego:

pasek tytuu z przyciskami sterowania oknem
pasek menu operacji dotyczcych arkusza
pasek narzdzi i formatw
paski pionowego i poziomego przewijania zawartoci arkusza
pasek stanu arkusza

Rys. 30. Okno uytkownika arkusza Excel

Budowa arkusza. Arkusz skada si z komrek (prostoktne obszary), ktre powstaj na

przeciciu wierszy i kolumn. Wiersze oznaczane s kolejnymi liczbami naturalnymi
(1,2,3....) a kolumny - literami alfabetu (A,B,...,Z,AA,AB,...,AZ,BA,BB, ...itd. Oznaczenia te
znajduj si w nagwkach wierszy i kolumn (grny i lewy brzeg arkusza, szare komrki).
Umoliwia to atwe odwoywanie si do komrek (adresowanie), np. na rysunku zaznaczona
jest komrka A1, jest to rwnie jej adresem. Adres komrki okrela jej wsprzdne na

35
arkuszu. W dowolnym momencie pracy z arkuszem aktywna jest tylko jedna komrka (na
rysunku A1) - moemy do niej wpisywa informacje lub poprawia te, ktre si w niej
znajduj. Adres aktywnej komrki widoczny jest z lewej strony nad arkuszem. Kada
komrka moe zawiera pojedyncz informacj, tzn. Liczb, tekst (napis) lub wzr
arytmetyczny, ktry nazywamy formu. Informacje wprowadzamy lub poprawiamy
w pasku formuy (wprowadzania) (biae pole znajdujcym si nad arkuszem). Kada
komrka moe by te podobnie formatowana jak w edytorach tekstu (czcionka, wielko,
styl, kolor, ramka, wyrwnanie itp.)

Rys. 31. Siatka tabeli z paskiem edycji

Zaznaczanie obszarw. Pojedyncz komrk zaznaczamy poprzez kliknicie natomiast

obszar komrek moemy zaznaczy przez przeciganie myszk. Moemy rwnie posuy
si klawiszami nawigacyjnymi z nacinitym klawiszem Shift. Mona take wskaza obszar
komrki pocztkowej i przy nacinietym klawiszu Shift klikn w komrk kocow.
Aby zaznaczy pojedynczy wiersz lub kolumn klikamy w pasek numeru wiersza lub
kolumny, dla kilku wierszu lub kolumn bdzie to przeciganie w odpowiednim pasku. Cay
arkusz zaznaczymy klikajc w jego lewy grny rg lub wybierajc Ctrl+A.
Moemy rwnie zaznacza obszary niespjne, wwczas przy zaznaczaniu drugiego
i dalszych fragmentw naley dodatkowo trzyma wcinity klawisz Ctrl.
Zawarto komrek moemy wycina, kopiowa, usuwa lub przenosi zarwno
pomidzy arkuszami jak te skoroszytami. Posugujemy si w tym celu poleceniami: Kopiuj,
Wytnij, Wklej i Usu.

4.2. Wprowadzanie danych do arkusza i dokonywanie prostych oblicze

Do komrek mona wprowadza nastpujce informacje:
Liczby podstawowe obiekty na ktrych dziaa arkusz. Musi rozpoczyna si od cyfry
albo znakw plus, minus lub kropki dziesitnej (przecinka). Mona je przedstawia
w postaci dziesitnej (1, 2, 1,234, 0,00045), wykadniczej (5,7E+3) , procentowej
(23,5%), walutowej (2,50 z) i wielu innych. Liczby wyrwnywane s automatycznie do
prawej krawdzi komrki.
Teksty (napisy) su zwykle do wprowadzania opisw i komentarzy (nagwki tabel,
spisy nazwisk, informacje o wynikach). Napisy wyrwnywane s automatycznie do
lewej krawdzi komrki. Jeli dugo napisu jest wiksza ni szeroko komrki, to
napis zasania nastpne komrki jednak cao znajduje si dalej w jednej, wybranej
komrce!

36
 Wyraenie arytmetyczne
(Formuy) umoliwiaj
zapisanie w arkuszu operacji,
ktre maj by wykonane na
liczbach i tekstach. Mog to
by proste czynnoci typu
wstaw do komrki zawarto
innej, mona te tworzy
zoone posugujc si
wbudowanymi w arkusz
funkcjami. Mog to by
funkcje matematyczne (np.
sumowanie), logiczne (np.
sprawdzenie czy w komrce
jest liczba), statystyczne (np.
rednia) i inne. Nazw
funkcji mona wpisa rcznie
(jeli j znamy) lub te Rys. 32. Okienko wstawie funkcji
posuy si kreatorem
wywoywanym z menu WSTAW-FUNKCJE. Formu rozpoczynamy od znaku =
np. =SUMA(1+A1*3/(A4+5)). Po wciniciu klawisza ENTER wyliczana jest warto
wyraenia i wywietlana w komrce. W pasku formuy za pokazywana jest formua.
Wyraenie arytmetyczne oraz liczba, jako szczeglny przypadek wyraenia,
reprezentuj warto numeryczn.

Wprowadzenie informacji do komrki mona zakoczy naciskajc Enter, Tab, strzaki

i inne przyciski nawigacyjne, przycisk akceptacji w pasku edycji. Natomiast zaniecha tej
operacji mona naciskajc Esc lub przycisk rezygnacji w pasku edycji.

Wprowadzanie danych: *wybieramy komrk, *wpisujemy dane (pojawiaj si

w komrce i w pasku formuy), *zatwierdzamy dane klawiszem ENTER lub klawiszem TAB.
Po wciniciu klawisza ENTER zostanie wybrana komrka poniej, po wciniciu klawisza
TAB - komrka na prawo. Jeli wpisywana bya formua - komrka pokazuje wynik
dziaania.
Poprawianie danych: *wybieramy komrk (pasek wprowadzania pokazuje dane
wpisane do niej), *pukamy mysz na pasku formuy lub wciskamy klawisz F2 lub podwjnie
pukamy w komrk, pojawia si kursor, *poprawiamy dane, *zatwierdzamy zmiany
klawiszem ENTER.

wiczenie 1
Uruchom program MS Excel i wprowad do nowego arkusza nastpujce dane:

37
Formatowanie komrek

Po zaznaczeniu komrki lub zakresu komrek wybieramy na pasku narzdziowym

odpowiedni przycisk lub z menu Format
wybieramy polecenie Komrki. Dziki tym
operacjom wywietlane informacje maj
czyteln i zrozumia posta. Mona
formatowa podobnie jak w edytorach tekstu
pojedyncze komrki lub ich wiksze partie.
Mona: *poszerza, zwa, ukrywa
kolumny i wiersze, *zmienia sposb
wywietlania liczb i tekstw (np. 1,25 na
125% - zapis dziesitny na procentowy),
*wyrwnanie danych w komrkach (do
prawej, do lewej, do rodka, do gry, do
dou, justowanie), *zmienia czcionk,
kolor, wielko, styl tekstu (jak podczas
formatowania tekstu w edytorze),
*wprowadza ramki i desenie (to) i inne.
Rys. 33. Okienko Formatowania komrki

wiczenie 2
Sformatuj dane wprowadzone w wiczeniu 1 jak na poniszym rysunku.

Adresy komrek w formuach.

Wzory matematyczne zapisuje si w sposb zbliony do naturalnego. Zawarto komrek
oznacza si za pomoc adresw i traktuje si jak zmienne. Jeli we wzorze matematycznym
wystpuj np. x i y (np. z=x+2y), a ich wartoci zapisujemy w komrkach np. A4 i A5, to
piszc formu na arkuszu zastpujemy x przez A4 i y przez A5 (np. =A4+2*A5). Zmiana
zawartoci komrki powoduje automatyczne przeliczenie wszystkich formu, ktre korzystaj
z tej komrki (odwouj si do niej).

wiczenie 3
Korzystajc z adresw komrek w formuach oblicz Saldo wydatkw w poszczeglnych
miesicach oraz podsumuj wpywy i wydatki skorzystaj z danych z wiczenia 2.

38
4.3. Tworzenie wykresw
Wykresy. Arkusz kalkulacyjny prcz wykonywania na nim zoonych oblicze, moe
take suy do prezentowania ich w atrakcyjnej formie - w postaci wykresw, diagramw
i schematw. Podstawowymi elementami kadego wykresu s tytu, legenda (opis
poszczeglnych serii danych), o wartoci (Y), o klasyfikacji (X), etykiety osi (opisy
wartoci na osiach), wartoci elementw (opisy poszczeglnych punktw) i elementy danych
(punkt, supek, linia itp.). Istnieje kilka podstawowych typw wykresw. Jeli przedstawiamy
jedn seri danych - stosujemy wykresy paskie, jeli porwnujemy kilka serii - uywamy
wykresw trjwymiarowych. Wykresy supkowe su do porwnywania zbiorw danych
(np. rednie uczniw w klasie), wykresy paskowe - porwnywanie wartoci, gdzie miar jest
upywajcy czas (np. dugo ycia czowieka), wykres koowy - porwnanie proporcji
poszczeglnych czci w stosunku do caoci (np. podzia miejsc w sejmie na poszczeglne
ugrupowania), wykres liniowy - ledzenie zmian zachodzcych w czasie. Interesuj nas
bardziej zmiany jakociowe a nie ilociowe (np. zmiana redniej w trakcie roku szkolnego),
wykres punktowy - zachodzce zwizki pomidzy poszczeglnymi punktami. Wykresy
mona czy i ksztatowa
tworzc wiele odmian.
Aby utworzy wykres
naley najpierw przygotowa dane
na arkuszu, nastpnie naley
zaznaczy obszar danych, ktry ma
by pokazany na wykresie
i wybra kreatora wykresw, ktry
po kolei poprowadzi przez kolejne
etapy. Przygotowany tak wykres
mona dowolnie zmienia. Wan
waciwoci arkusza jest to, e
zmiana danych w arkuszu
powoduje automatyczne zmiany na
wykresie.

Rys. 34. Okienko kreatora wykresw

wiczenie 4
Wpisz ponisze dane do arkusza i na ich podstawie utwrz wykres kolumnowy.

39
4.4. Zapisywanie, odczytywanie i wydruk dokumentw
Procedura zapisywania i odczytywania dokumentw jest zbliona jak w programie MS
Word. Rwnie wydruk jest bardzo podobny. Jednak w przypadku wydruku arkusza, moe
zachodzi potrzeba wydruku tylko czci arkusza. W tym celu naley zaznaczy fragment
przeznaczony do druku i wybra z menu Plik\Drukuj i zaznaczy opcj Zaznaczenie. W ten
sposb drukowane bdzie tylko ta cz, ktra bya zaznaczona.

Rys. 35. Okienko drukowania w programie MS Excel

Innym problemem przy wydruku arkuszy jest kwestia rozmieszczania arkuszy na stronie.
Program automatycznie dzieli obszar roboczy na strony, co czsto powoduje, e na stronie
kartki papieru drukowany jest tylko niewielki fragment arkusza. Przed wydrukiem naley
wic wybra opcj Podgld wydruku i jeli ukad jest niezadowalajcy, naley
z menu Plik wybra Ustawienia strony i na planszy sterujcej zmieni np. ukad strony
(orientacje), Wpasuj w strony itd.
Aby wydrukowa wykres, naley stan kursorem na wykresie, nacisn lewy klawisz
myszki i klikn przycisk Drukuj lub przycisn klawisze Ctrl+P.
Wicej informacji dotyczcych zasad korzystania z arkuszy kalkulacyjnych mona
uzyska korzystajc z instrukcji pakietu Microsoft Office lub wykorzystujc opcj Pomoc
w menu programu.

40
5. Podstawy korzystania z Internetu
5.1. Moliwoci wykorzystania sieci Internet
Moliwoci wykorzystania sieci Internet s ogromne i cigle rosn. Dziki sieci Internet
mona np.:
przesya korespondencj do bardzo odlegych miejsc w bardzo krtkim czasie,
przesya nie tylko tekst, ale rwnie zdjcia, filmy, dwik,
korzysta z informacji znajdujcych si na innych komputerach, np. z serwisw
giedowych, z zasobw bibliotecznych itd.,
uczestniczy w dyskusjach na ywo z innymi uytkownikami sieci,
zamwi towary w specjalnych sklepach internetowych,
skorzysta z porad innych uytkownikw Internetu w ramach tak zwanych grup
dyskusyjnych,
sucha radia, oglda telewizj,
studiowa na odlego,
wykonywa prac na odlego,
czyta codzienn pras lub nowo wydane ksiki,
rezerwowa bilety do kina, teatru.

Rys. 36. Moliwo wykorzystania sieci Internet

Korzyci pynce z korzystania z tej sieci najatwiej omwi jest na podstawie wybranych
dostpnych w niej usug.

41
Poczta elektroniczna (e-mail)
Jest to jedna z najpopularniejszych usug sieciowych, pozwala na wymian listw
w postaci elektronicznej pomidzy dwoma uytkownikami sieci. Przesyane za jej
porednictwem informacje posiadaj charakter zwykego listu i nie jest wymagane aby
odbiorca by w danej chwili podczony do Internetu. Informacje przechowywane s na
serwerach pocztowych a do chwili ich odebrania. Prostota obsugi programw pocztowych
jak rwnie szybko ich przesyania spowodowaa, i korespondencja pomidzy wieloma
osobami prywatnymi jak rwnie firmami odbywa si czsto w ten sposb.

WWW (Word Wide Web)

WWW to usuga rwnie popularna jak poczta elektroniczna, jednake bardziej
widowiskowa ze wzgldu na swoj multimedialno. Pozwala ona interaktywne przegldanie
zasobw Internetu, ktre mona przyrwna do czytania gazety przy jednoczesnym
korzystaniu z dobrodziejstw jakie niesie telewizja. Dostpno sieci Internet pozwala
kademu uytkownikowi na stworzenie swojej strony WWW i umieszczenie jej w globalnej
pajczynie. Moliwoci wykorzystania tych stron ograniczone s jedynie ludzk inwencj.
W chwili obecnej adna encyklopedia nie zawiera tylu informacji ile mona uzyska za
porednictwem Internetu na stronach WWW.

Grupy dyskusyjne (news group)

Grupy dyskusyjne s dynamicznie rozwijajc si usug internetow. Pozwalaj one na
prowadzenie listownej dyskusji oraz wymian dowiadcze z du grup uytkownikw sieci
Internet. Korzystajc z grup dyskusyjnych czsto moemy szybko otrzyma wyjanienie
nurtujcych nas problemw.

FTP (File Transfer Protocol)

FTP, daje moliwoci przesyania rnego rodzaju plikw pomidzy komputerami.
Dziki tej usudze moemy z sieci Internet pobiera m.in. rnego rodzaju oprogramowanie,
pliki graficzne, muzyczne, uaktualnienia oprogramowania, nowe definicje wirusw dla
programw antywirusowych, itp.

IRC (Internet Relay Chat)

IRC jest narzdziem umoliwiajcym porozumiewanie si w czasie rzeczywistym wielu
uytkownikw Internetu poprzez przesyanie i otrzymywanie wiadomoci tekstowych. Jest
te tanim rodkiem komunikacji pomidzy ludmi na caym wiecie.

5.2. Uruchamianie przegldarki internetowej

Do przegldania zasobw WWW su rnego rodzaju przegldarki. Dziki nim
moemy wpisywa interesujce nas adresy stron internetowych i oglda je z pen grafik,
cznie z animacj i dwikiem. W chwili obecnej do wyboru s przegldarki: Microsoft
Internet Explorer (MSIE), Mozilla Firefox, Netscape Nawigator, Opera i wiele innych.
Podzieliy one midzy siebie rynek uytkownikw, cho kady producent twierdzi, e to
wanie jego przegldarka zyskaa wicej zwolennikw. Jedn z najpopularniejszych obecnie
przegldarek jest Internet Explorer.
Przegldark internetow uruchamiamy za porednictwem skrtu na pulpicie lub pasku
szybkiego uruchamiania, lub za porednictwem menu Start. Po uruchomieniu przegldarki
Internet Explorer w komputerze podczonym do Internetu standardowo wyszukiwana jest
strona gwna tzw. portalu.

42
 Na rysunku poniej pokazana jest przykadowa strona WWW wywietlana przez Internet
Explorer w polu adresu widzisz jej lokalizacj, a przyciski narzdziowe pozwalaj na atw
nawigacj po zasobach sieci.

Rys. 37. Okno przegldarki Internet Explorer 7

Najwaniejszym elementem kadej przegldarki jest pole adresu widoczne powyej

zasadniczej treci strony.
pole adresu

Rys. 38. Pasek adresu w przegldarce IE

W polu tym wpisujemy interesujcy nas adres i naciskamy klawisz Enter. Rozpoczyna si
proces czenia i pobierania danych z serwera. Zakoczenie pobierania sygnalizowane jest
pojawieniem si informacji Gotowe w pasku statusu (dolna cz okna).

Rys. 39. Pasek stanu w przegldarce IE

Po uruchomieniu przegldarki zobaczysz na ekranie monitora dokument hipertekstowy.

Bdzie to strona ustawiona w naszej przegldarce jako strona startowa. Niektre z wyrazw
lub zda bd wyrnione (kolorem, krojem czcionki lub podkreleniem). S to miejsca
aktywne na stronie. Te wyrnione fragmenty dokumentu to hipercza. Wskazuj one albo
na inny dokument w sieci, ktry moe by tekstem, obrazem, dwikiem lub sekwencj

43
wideo, albo na inn usug Internetu. Aktywne mog by take elementy graficzne na stronie
WWW. Jeli zdecydujesz, e chcesz przenie si w inne miejsce przestrzeni systemu WWW,
moesz dokona tego poprzez kliknicie mysz hipercza. Innymi sowy, jeli klikniesz
mysz taki wyrniony tekst lub obrazek na stronie WWW, wtedy przeniesiesz si do innego
dokumentu (na inn stron WWW). Jeli nie dysponujesz mysz, moesz wybra hipercze
za pomoc klawiszy kursora i zrealizowa poczenie przez nacinicie klawisza Enter.

5.3. Metody wyszukiwania informacji w Internecie

Jak szuka informacji w Internecie?

Wyszukiwanie informacji w Internecie jest cakiem proste, chocia na pierwszy rzut oka
moe wydawa si, e znalezienie tam czegokolwiek graniczy z cudem. Jak bowiem spord
milionw internetowych stron, dziesitkw tysicy grup dyskusyjnych oraz niezliczonej iloci
baz danych odszuka t jedn, jedyn informacj, ktra jest nam w danym momencie
niezbdna. To tak jak szuka igy w stogu siana.
Pomoc su nam tak zwane "wyszukiwarki". Jest to bardzo oglny termin zawierajcy
w sobie wszystkie serwisy suce do wyszukiwania informacji. I jakkolwiek cel jest wsplny
dla wszystkich serwisw, to zasady ich dziaania s rne, a wic i wynik naszych
poszukiwa moe si rni znaczco w zalenoci od tego, z ktrego serwisu skorzystamy.
Istniej zarwno wyszukiwarki polskie, jak i zagraniczne. Wszystkie daj moliwo
wyszukiwania w zasobach oglnowiatowych bd tylko polskich.
Poniej przedstawiona jest lista najpopularniejszych wyszukiwarek i portali zawierajcych
wyszukiwarki:

Polskie Zagraniczne
www.wp.pl www.altavista.com
www.onet.pl www.yahoo.com
www.interia.pl www.excite.com
www.google.pl www.google.com

Pasek moliwoci wpisania

poszukiwanego sowa

Rys. 40. Okno najpopularniejszej wyszukiwarki Gogle

wiczenie 1
Uruchom przegldark, wpisz adres znanej Ci wyszukiwarki i znajd informacje na temat
obrabiarek sterowanych numerycznie.

44
5.4. Uyteczne portale internetowe
Do uytecznych adresw dla osb pracujcych z obrabiarkami sterowanymi numerycznie
mona zaliczy m.in. nastpujce adresy
www.cnc.pl/
www.akcesoria.cnc.info.pl
wckp.lodz.pl/b_okup/12/04.pdf
www.ath.bielsko.pl/~gnikiel/publik/cnc.htm

wiczenie 2
Wpisz w pasek adresu przegldarki internetowej podane adresy i sprawd jakie informacje na
temat obrabiarek sterowanych numerycznie mona na nich znale.

5.5. Korzystanie z poczty elektronicznej

Dysponujc komputerem podczonym do Internetu mona take korzysta z poczty
elektronicznej. Zwykle dostawca Internetu zapewnia rwnie moliwo zaoenia konta
internetowego. W przypadku braku takiej oferty mona skorzysta z darmowych kont na
serwerach niektrych portali Internetowych. Przykadem takiego portalu jest Wirtualna
Polska, Onet, Interia i inne. Poczy si z tym portalem mona wpisujc w polu adresowym:
www.poczta.wp.pl. Po poczeniu pojawi si strona, na ktrej mona zaoy konto.

Rys. 41. Przykadowa strona do zakadania i korzystania z poczty elektronicznej

Naciskajc przycisk Za konto pojawi si nastpna strona z wyborem wariantu konta:

patnego lub bezpatnego. Wybierajc odpowiedni opcj pojawi si arkusz do wpisywania
danych o uytkowniku konta, adresie poczty oraz hase dostpu. Po wpisaniu
i zaakceptowaniu wszystkich informacji mona korzysta z poczty. Za jej porednictwem
mona przesya teksty, dokumenty, pliki graficzne (np. zdjcia), muzyczne i filmowe, pod
warunkiem, e wielko tych plikw nie przekracza wielkoci dopuszczalnej dla danego
konta.

45
5.6. Zakadanie bezpatnego konta na portalu Wirtualna Polska

1. Kliknij na ikon przegldarki, np. Internet Explorer na pulpicie,

2. W grnej czci okna znajd pasek adresowy i wpisz: www.wp.pl, nacinij klawisz Enter,

3. Po zaadowaniu powyszej strony kliknij symbol koperty w lewym grnym rogu strony
(Poczta),

4. Otworzy si strona logowania. Kliknij napis Za konto! ( ty przycisk w prawej

czci ekranu ),

5. W nowo otwartym oknie kliknij przycisk za konto w lewej kolumnie Poczta

bezpatna,

6. Na kolejnej stronie w czci Wybr loginu i hasa zaproponuj nazw swojego przyszego
konta (Login). Sprawd, czy taka nazwa nie jest zajta klikajc sprawd login. Jeli login
jest ju wykorzystywany przez inn osob - zaproponuj inn nazw, a do uzyskania
akceptacji,

7. Zaproponuj haso do Swojego konta. Klikajc na umieszczon obok ikonk ze znakiem

zapytania uzyskasz dodatkowe objanienia do sposobu utworzenia hasa (zapamitaj je lub
lepiej zapisz haso dostpu do twojego konta),

8. Po wypenieniu odpowiednich rubryk (opisane na czerwono musz zosta wypenione

koniecznie) przepisz widoczny w sekcji Weryfikacja zaoenia konta napis do
umieszczonej obok niego ramki,

9. Zapoznaj si z regulaminem poczty WP widocznym na kocu strony i zaznacz pole

Akceptuj powyszy Regulamin bezpatnej poczty elektronicznej Wirtualnej Polski,

10. Kliknij przycisk Za konto jeeli wszystkie pola zostay wypenione poprawnie
zostanie Ci przydzielone konto na serwerze Wirtualnej Polski,

11. Przepisz (zanotuj) dane o swoim koncie oraz o serwerach poczty przychodzcej
i wychodzcej - (dane s niezbdne do ewentualnego skonfigurowania programu
obsugujcego poczt elektroniczn, jak np. Outlook Express, Eudora, Sylaba Mail),

12. Odbierz nowe w skrzynce zapewne znajdziesz list powitalny.

46
5.7. Wysyanie i odbir poczty elektronicznej za pomoc przegldarki
internetowej

1. Po otwarciu skrzynki pocztowej kliknij w sekcji Foldery link Nowe,

Rys. 42. Przykadowy wygld okna Nowy list w poczcie wp.pl

2. W otwartym oknie kliknij ikonk Napisz pojawi si czysty formularz listu,

3. W polu Do: wpisz adres e-mailowy adresata, tj. osoby do ktrej chcesz wysa
wiadomo. Moesz wpisa jednoczenie kilka adresw. Moesz take po klikniciu Dodaj
Do wiadomoci , Ukryte do wiadomoci wpisa adresy osb, ktre chcesz powiadomi
o wysyanym e-mailu. W ramach pierwszej prby wylij jednak list na swj adres e-mailowy
(tj. do siebie),

4. W polu Temat opisz kilkoma sowami temat, ktrego list dotyczy list - przyjmij to jako
zasad,

5. W polu Tre wpisz tre listu,

6. W celu doczenia zacznika do listu: kliknij na klawisz dodaj zacznik znajdujcy si

obok okienka Zaczniki poniej pola Temat. Moesz jednoczenie wysa kilka zacznikw
wybierajc dodaj kilka zacznikw,

47
7. W nowym oknie, w linii Szukaj w: ustaw folder, w ktrym znajduje si plik do wysania
i wska ten plik klikniciem myszki, a nastpnie kliknij na Otwrz,

8. Przewi stron do koca i kliknij przycisk Wylij list zostanie wysany,

9. W celu sprawdzenia czy przyszy jakie nowe listy kliknij przycisk Odbierz,

10. Czytanie listw jest moliwe po klikniciu numeru listu w folderze Listy,

11. Po otwarciu listu z zacznikami (jak w pkcie 9), poprzez kliknicie na nazw
w wikszoci przypadkw moesz kolejno otwiera poszczeglne zaczniki, zaleca si
jednak najpierw zapisa je kolejno na twardym dysku (kadorazowo klawisz zapisz okienko
dialogowe Zapisz jako..),

12. Przewicz wysyanie i odbieranie zacznikw np. wysyajc listy na swj wasny adres
e-mailowy,

13. Zasady korzystania z ksiki adresowej, folderw Wysane i Kosz, obsuga innych kont
(rwnie tych zaoonych na innych serwerach ni WP) bezporednio ze strony www.wp.pl
patrz Pomoc (po lewej stronie ekranu po zalogowaniu ), przewicz,

14. Na kocu sesji kliknij klawisz Wyloguj (prawy, grny rg ekranu).

Zasada oglna: przed odejciem od komputera (pilny telefon) jak rwnie koczc prac
z poczt elektroniczn pamitaj zawsze o wylogowaniu si (patrz ikonka wyloguj)!
Przykady innych serwisw internetowych oferujcych bezpatne konta: poczta.wp.pl,
poczta.interia.pl, poczta.hoga.pl, www.gmail.com. Zasady zakadania kont i pracy podobne
s jak w powyszej instrukcji, w kadym przypadku patrz jednak regulamin i pomoc.

wiczenie 3
Uruchom przegldark internetow, wpisz adres internetowy znanego Ci portalu
internetowego, ktry oferuje darmow poczt e-mail i za swoja poczt e-mail.

48
5.8. Zagroenia w Internecie
Wszystkich zagroe zwizanych z Internetem nikt nie jest w stanie wymieni gdy
ograniczone s jedynie ludzk inwencj i wyobrani. Oto kilka z nich:

1. Rozpowszechnianie nielegalnych treci.

Internet jako doskonae medium komunikacyjne sta si niestety platform do
rozpowszechniania rnego rodzaju nielegalnych treci:
Pornografia dostpna jest w sieci praktycznie wszdzie i w momencie gdy znajduje si na
serwerze w kraju gdzie jest ona legalna nie ma moliwoci zlikwidowania tego typu stron,
rwnie brak jednoznacznej jej definicji w Polsce ogranicza moliwoci skutecznego
cigania,
Oferty sprzeday pirackiego oprogramowania komputerowego oraz nagra audio
i video,
Oferty sprzeday przedmiotw pochodzcych z kradziey lub przemytu,
Informacje propagujce uywanie narkotykw oraz wskazujce gdzie mona si w nie
zaopatrzy,
Propozycje wsppracy w przestpczej dziaalnoci.

2. Nielegalne uzyskiwanie danych.

Wiele osb przegldajcych witryny internetowe nie zdaje sobie sprawy, e przez wikszo
czasu ich pobytu w sieci, zbierane s o nich informacje, do celw marketingowych lub czsto
typowo przestpczych. Odwiedzajc niektre strony zupenie niewiadomie pozostawiamy na
nich informacje o uywanym przez nas sprzcie, o naszych danych personalnych,
zainstalowanym oprogramowaniu, o naszych zainteresowaniach.
Podobnie wyglda sytuacja z dokonywaniem wszelkiego rodzaju transakcji za porednictwem
Internetu przy uyciu kart kredytowych. Wtedy to naraeni jestemy na przechwycenie
naszego numeru karty kredytowej przez niepowoan osob lub na natrafienie na nieuczciw
firm co bdzie skutkowao w najlepszym wypadku nieotrzymaniem zamwionego produktu.

3. Wamania sieciowe.
Niewielu uytkownikw Internetu zdaje sobie spraw, i zaraz po wczeniu si do sieci, ich
komputery s skanowane przez komputerowych wamywaczy pod ktem znalezienia luk
w konfiguracji oprogramowania, uzyskania informacji o otwartych portach itp. Wszystkie te
dziaania maj na celu uzyskanie jak najwikszej iloci informacji w celu przejcia kontroli
nad komputerem ofiary.

4. Sekciarze, pedofile i inne osoby na kontakt z ktrymi moe by naraony uytkownik

Internetu.

49
5.9. Uzalenienie od Internetu
Niewielu ludzi zdaje sobie spraw z tego, e Internet moe uzaleni w taki sam
sposb jak alkohol, praca czy narkotyki. Uzalenienie pocztkowo jest niezauwaalne.
Praktycznie nieuchwytny jest stan przejciowy, gdy osoba nie jest jeszcze uzaleniona, ale
jest ju na prostej, szybkiej drodze do rozwinicia powanego problemu. Gdy uwiadamia
ona sobie, e ma problem, lub gdy otoczenie to w kocu dostrzee, moe by ju gboko
uzaleniona.

Test dr Kimberly Young pozwalajcy na wykrycie uzalenienia od Internetu:

1. Czujesz si zupenie pochonity Internetem, mylisz o nim przez cay czas, take, kiedy
z niego nie korzystasz.

2. Czujesz potrzeb uywania Internetu przez coraz dusze okresy czasu, aby osign
satysfakcj.

3. Odczuwasz niemono kontrolowania czasu korzystania z Internetu.

4. Kiedy usiujesz ograniczy korzystanie z Internetu lub cakiem z niego zrezygnowa,

odczuwasz niepokj i podenerwowanie.

5. Uywasz Internetu, aby uciec od problemw lub kiedy dokucza ci poczucie bezradnoci,
winy, lku albo przygnbienia.

6. Okamujesz czonkw rodziny, aby ukry swoje wzrastajce zaangaowanie w Internet.

7. Wystawiasz na szwank lub ryzykujesz utrat znaczcego zwizku, pracy, moliwoci nauki
lub karier z powodu Internetu.

8. Powracasz, nawet wtedy gdy rachunki za korzystanie z Internetu przekraczaj twoje

moliwoci finansowe.

9. Kiedy nie masz dostpu do sieci - wystpuj u ciebie objawy zespou abstynencyjnego (lk,
narastajce przygnbienie).

10. Korzystasz z sieci duej ni pocztkowo zamierzaa(e). Za uzalenion uwaa si

osob, ktra odpowie twierdzco na co najmniej pi pyta. Internet tak jak wszystko w yciu
ma swoje wady i zalety, natomiast jak zostanie
wykorzystany zaley w znacznym stopniu od nas.

50
51
52
Rozdzia II

OBRABIARKI
NUMERYCZNE

53
1. Wstp
1.1. Historia obrabiarek numerycznych

Historia obrabiarek ze sterowaniem numerycznym (NC, ang. Numerical Control)

przekroczya ju 50 lat . pierwsza powstaa w MIT w Bostonie w roku 1953. Przez p wieku
znacznie zmieniy si cechy zewntrzne obrabiarek NC, ich kinematyka i moliwoci
obrbkowe, jednak idea funkcjonowania pozostaa bez zmian. Jedyn. Istotn zmian byo
zastosowanie na pocztku lat 70-tych komputera jako jednostki wykonawczej (CNC, ang.
Computer Numerical Control), co znacznie zwikszyo funkcjonalno ukadw sterowania
i spowodowao ich upowszechnienie, nie tylko w sterowaniu obrabiarek. Dzisiaj coraz
czciej uywa si pojcia NC w stosunku do ukadw CNC, cho. Konstrukcyjnie rni si
one od ukadw NC starszych generacji, coraz rzadziej pracujcych w przemyle.

Ryc. 43.Pierwsza obrabiarka ze sterowaniem numerycznym (NC)

Z punktu widzenia automatyki sterowanie CNC jest ukadem automatycznej regulacji

programowej (std uywane w jzyku polskim pojcie .sterowanie nie jest w peni
poprawne), pracujcym w zamknitej ptli sprzenia zwrotnego. Warto zadana pooenia
elementw ruchomych obrabiarki (np. suportu) w danej osi sterowanej numerycznie jest
wyznaczana na podstawie programu. Nastpnie jest ona porwnywana z wartoci
rzeczywist pooenia, mierzona przez przetwornik pomiarowy. Na podstawie rnicy
pomidzy wartoci zadana a rzeczywist pooenia w osi SN ukad sterowania generuje
sygna sterujcy, kierowany do napdu osi, korygujc tym samym jej pooenie a do
uzyskania zerowej rnicy pomidzy wartoci zadan a rzeczywist pooenia osi.
Istot. funkcjonowania obrabiarek CNC jest zatem przyjcie zaoenia o istnieniu
pewnego ukadu wsprzdnych, w ktrym odbywa si sterowanie. Jest to najprostszy sposb
na okrelanie wzgldnych pooe narzdzia i przedmiotu obrabianego, wymaganych dla
przeprowadzenia obrbki i uzyskania odpowiednich jej rezultatw. Pojcie numeryczny
naley wic obecnie kojarzy. ze wsprzdnymi (o wartociach liczbowych, numerycznych).

54
 Naley jednak pamita, e rdem nazwy numeryczny bya posta programu
sterujcego, opisana w postaci kodw numerycznych (np. ASCII, ISO, EIA). Na podstawie
powyszych informacji mona poda dwie najwaniejsze cechy ukadw sterowania CNC: s
to ukady sterowania programowego - program opisuje zarwno parametry technologiczne
obrbki (posuwy, prdkoci skrawania, chodzenie, itp.), jak i geometryczne (pooenia
zespow ruchomych obrabiarki w trakcie obrbki); s to ukady o elastycznej postaci
programu sterujcego wymg sterowania programowego jest warunkiem koniecznym, ale
nie wystarczajcym. Warunkiem tym jest taka posta programu sterujcego, aby atwo
i szybko mona byo je zmodyfikowa (np. w celu usunicia bdw lub zmiany wymiarw
obrabianego przedmiotu). Warunek ten nie jest moliwy do spenienia w takich ukadach
sterowania programowego, jak np. sterowanie krzywkowe. Elastyczna posta programu
sterujcego predestynuje zatem obrabiarki CNC do produkcji o charakterze rednio
i maoseryjnym (cho nie wyklucza wielkoseryjnej i masowej), dominujcej
w dzisiejszym przemyle. Elastyczno. obrabiarek CNC to gwna przyczyna ich szerokiego
stosowania.
Przez program sterujcy w ukadach CNC rozumie si zatem plan zamierzonej pracy
obrabiarki, majcej na celu wykonanie przedmiotu o danych ksztatach, wymiarach
i chropowatoci powierzchni. Skada si z nastpujcych informacji, zapisanych w postaci
alfanumerycznej:
- geometrycznych, dotyczcych ksztatw i wymiarw, obejmujcych opis toru ruchu
narzdzi,
- technologicznych, dotyczcych warunkw obrbki: narzdzia, prdko skrawania
i posuw, pomocnicze.
Informacje technologiczne na og s konsekwencj planu procesu, ustalajcego
wykaz zabiegw, narzdzia w nich uczestniczce, warunki ich pracy itp. W duym stopniu
wynikaj one take z dowiadczenia programisty. Znacznie trudniejsze jest sprecyzowanie
czci geometrycznej programu sterujcego. Jest to w znacznym stopniu uwarunkowane
rodzajem obrbki jak i informacjami zawartymi w dokumentacji konstrukcyjnej przedmiotu
obrabianego. Duy wpyw maj take moliwoci samego ukadu sterowania . dostpne
sposoby wyraania wsprzdnych, dostpne cykle obrbkowe, kompensacja promienia
narzdzia itp. W przypadku prostej obrbki (np. toczenie) zapis programu sterujcego moe
w caoci odby si metod rczn lub w tylko niewielkim stopniu wspomagana
komputerowo, czsto ograniczajc si do symulacji programu. Dla obrbki powierzchni
swobodnych stosuje tylko automatyczne generowanie programu sterujcego przy pomocy
systemw CAM (bardzo obszerne programy wymagajce duego nakadu obliczeniowego).
Niezalenie od metody programowania znajomo struktury programu wydaje si by
niezbdny (np. do zdefiniowania postprocesorw w systemach CAM). Programowanie
polega wic przede wszystkim na zapisie ruchw wykonywanych przez obrabiark w trakcie
obrbki.
Ruchy te mog mie dwojaki charakter:
- sterowane w sposb cigy (cigy pomiar pooenia, cige sterowanie napdem), s one
oglnie nazywane osiami sterowanymi numerycznie (SN). S to ruchy zarwno liniowe
(oznaczane symbolami X, Y, Z,....) jak i obrotowe (oznaczane symbolami A, B, C,...).
Stanowi. one zasadnicz cz programu sterujcego a funkcje je obsugujce stanowi
standard jzyka ukadu sterowania, zaprojektowany przez producenta ukadu sterowania.
- sterowane w sposb dyskretny (typu wcz wycz, obroty w lewo obroty w prawo itp.).
Ich realizacja ma w programie sterujcym charakter pomocniczy (np. obsuga silnika pompki
chodziwa, zamykanie otwieranie podtrzymki, uruchamianie podajnika prta, wymiana palet

55
itp.) dlatego s obsugiwane przez specjaln grup funkcji, zwanych pomocniczymi. Cz
funkcji pomocniczych stanowi standard jzyka ukadu sterowania, wikszo jednak jest
implementowane przez producenta obrabiarki w zalenoci od fizycznych urzdze na niej
zainstalowanych .
Z osi sterowania numerycznie zwizany jest zawsze oddzielny napd (silnik,
siownik) jak i ukad pomiarowy. Te cechy odrniaj obrabiarki CNC od innych rodzajw
obrabiarek, gdzie napd najczciej jest scentralizowany.
Inne cechy, charakterystyczne dla obrabiarek CNC, to:
- bezstopniowa regulacja prdkoci obrotowej i posuww,
- napd przenoszony za pomoc. rub tocznych,
- eliminowanie prowadnic lizgowych na rzecz tocznych,
- eliminowanie przekadni zbatych,
- kompaktowa konstrukcja o zamknitej przestrzeni roboczej,
- konstrukcja moduowa o elastycznie dobieranej konfiguracji elementw skadowych,
- automatyczny nadzr i diagnostyka,
- dua moc (jako suma mocy poszczeglnych napdw),
- osiganie znacznych wartoci parametrw obrbki (np. due prdkoci obrotowe),
- obrbka rwnolega z wykorzystaniem wielu wrzecion i/lub suportw narzdziowych,
- zoona kinematyka pracy (uchylne gowice narzdziowe, stoy obrotowo-uchylne,
obrbka picioosiowa, obrabiarki o strukturze rwnolegej),
- magazyny narzdziowe z automatyczn wymiana narzdzi,
- systemy narzdziowe z narzdziami skadanymi,
- automatyczny pomiar narzdzi,
- kodowanie narzdzi,
- automatyczna wymiana przedmiotu obrabianego,
- automatyczny pomiar przedmiotu obrabianego,
- automatyczne usuwanie wirw.
Wystpowanie powyszych cech w konkretnej obrabiarce czsto zaley od tego, w jak duym
stopniu jest ona przystosowana do pracy autonomicznej (bez obsugi czowieka).

56
2. Odmiany konstrukcyjne obrabiarek sterowanych numerycznie

2.1. Tokarki NC
Tokarki stanowi grup obrabiarek skrawajcych, przeznaczona gwnie do obrbki
przedmiotw w ksztacie bry obrotowych (tocznie).
Po za toczeniem na tokarce mona wykorzystywa rwnie: wiercenie, rozwiercanie,
przecinanie, radekowanie, gwintowanie, a przy uyciu dodatkowych przyrzdw take
frezowanie i szlifowanie. Wrd tokarek moemy wyrni wiele odmian konstrukcyjnych:
- tokarki poziome i pionowe (karuzelowe) podzia ze wzgldu na pooenie osi
wrzeciona,
- tokarki prtowe, uchwytowe i kowe podzia ze wzgldu na rodzaj przedmiotu
obrabianego,
- tokarki jedno- i wielowrzecionowe,
- inne.
Nowoczesne rozwizania konstrukcyjne tokarek charakteryzuje zwarta budowa o raz
konstrukcja zapewniajca pene bezpieczestwo operatora podczas pracy.

57
2.2 Frezarki NC

Frezarki s to obrabiarki skrawajce suce do obrbki paszczyzn, powierzchni

ksztatowych, rowkw itp. Za pomoc freza (narzdzia do frezowania). Obrabiarki te
charakteryzuje wszech stronno technologiczna. Ze wzgldu na pooenie osi wrzeciona
rozrnia si:
- frezarki poziome
- frezarki pionowe
Rozwj w budowie tych obrabiarek zmierza w kierunku moliwoci obrbki
kompletnej przy jednym zamocowaniu po przez zwikszenie iloci osi sterowanych.
Zwikszenie wydajnoci moliwe jest poprzez zastosowanie kilku rwnolegle pracujcych
wrzecion. Obecnie produkowane frezarki oprcz zwartej budowy charakteryzuje moliwoci
obrbki z wysokimi prdkociami skrawania.

58
2.3. Centra Obrbkowe

Centrum obrbkowe jest obrabiark sterowan numerycznie zapewniajc, w zakresie

jej moliwoci technologicznych wykonywanie w jednym zamocowaniu przedmiotu duej
liczby zabiegw obrbkowych za pomoc ronych narzdzi w takim zakresie, aby po obrbce
uzyska przedmiot w peni lub w duej czci obrobiony. Dla wypenienia tych zada
centrum obrbkowe wyposaone jest w magazyn narzdzi z automatyczna ich wymian.
Wrd obrabiarek konwencjonalnych nie znajduje si odpowiednikw centrw
obrbkowych, chod centra swoj konstrukcj w penym stopniu przypominaj frezarki.
Centra obrbkowe mona podzieli na cztery grupy:
- do czci typu korpus (frezarskie, wytaczarko-frezarskie, szlifierskie).
- do czci obrotowo symetrycznych (tokarskie, szlifierskie)
- specjalne (o okrelonym przeznaczeniu technologicznym)
- inne (elektroerozyjne, laserowe)
Konstrukcja centrum obrbkowego charakteryzuje si duym magazynem narzdzi (nawet
ponad 100 sztuk) oraz dua liczb osi sterowanych.

59
3. Budowa i funkcje ukadu CNC
Schemat blokowy sterowania numerycznego wraz z zaznaczeniem przepywu
informacji przedstawiono na rys. 3.2. Schemat przedstawia najwaniejsze bloki funkcjonalne
oraz powizania midzy nimi.
Zapisany na noniku w postaci symbolicznej program obrbki wprowadzany jest do
sterownia numerycznego za porednictwem tzw. czytnika. W czytniku nastpuje
przeksztacenie programu z postaci alfanumerycznej na cig impulsw elektrycznych.
Czytniki mog by:
blokowe; wczytywanie informacji odbywa si blokami (blok zawiera wszystkie
informacje niezbdne do wykonania czynnoci czy zabiegu) i dlatego natychmiast po
wczytaniu sterowanie numeryczne moe rozpocz realizacje zaprogramowanej czynnoci,
szeregowe; wczytywanie informacji nastpuje wiersz po wierszu, wczytanie caego
bloku wymaga przechowywania w pamici wczytywanych wierszy, w zwizku z czym
wiersze te s zapamitywane przez pami poredni.
Nastpnie dekoder dekoduje informacje zawarte w programie do postaci zrozumiaej
przez sterowanie numeryczne. Sygna z dekodera jest wykorzystywany do sterowania
poszczeglnymi czynnociami.

Rys. 44 Schemat blokowy sterowania numerycznego.

W bloku pamici poredniej nastpuje rwnie podzia informacji na technologiczne,

ktre trafiaj do Ukadu Dopasujco-Sterujcego (USD), oraz informacje geometryczne, ktre

60
trafiaj do sumatora. W sumatorze nastpuje ewentualne poprawienie informacji
geometrycznej. Poprawki wprowadza operator za pomoc pulpitu sterujcego.
Wykorzystywane przez operatora przeczniki, potencjometry i inne, skadaj si na pami
trwa, suc do wprowadzania danych geometrycznych. Informacja wychodzca
z sumatora jest ostateczn informacj geometryczn realizowan przez obrabiark.
Najwaniejszy blok funkcjonalny sterowania numerycznego to interpolator, ktry
umoliwia sterowanie ruchem dwch lub wicej niezalenych mechanizmw posuwu w taki
sposb, aby ruch wypadkowy odbywa si pomidzy dwoma kolejnymi punktami po torze,
ktrego zarys uzaleniony jest od konstrukcji interpolatora (liniowy, koowy, paraboliczny,
mieszany). Interpolator wystpuje w sterowaniach majcych zapewni ruch zoony, czyli
w sterowaniach ksztatowych.

Rys. 45 Rodzaje interpolacji.

Informacja wyjciowa z interpolatora, czyli warto zadana przemieszczenia w postaci

jednego lub kilku sygnaw przekazywana jest do ukadw automatycznej regulacji
przemieszczenia zespow roboczych obrabiarki - serwomechanizmw posuwu.
Serwomechanizm posuwu zapewnia realizacj przemieszczenia zespou roboczego
z okrelon dokadnoci.
Istot funkcjonowania obrabiarek CNC jest zatem przyjcie zaoenia o istnieniu
pewnego ukadu wsprzdnych, w ktrym odbywa si sterowanie. Jest to najprostszy sposb
61
na okrelanie wzgldnych pooe narzdzia i przedmiotu obrabianego, wymaganych dla
przeprowadzenia obrbki i uzyskania odpowiednich jej rezultatw. Pojcie numeryczny
naley wic obecnie kojarzy ze wsprzdnymi (o wartociach liczbowych, numerycznych).
Naley jednak pamita, e rdem nazwy numeryczny bya posta programu sterujcego,
opisana w postaci kodw numerycznych (np. ASCII, ISO, EIA). Na podstawie powyszych
informacji mona poda dwie najwaniejsze cechy ukadw sterowania CNC:
s to ukady sterowania programowego - program opisuje zarwno parametry
technologiczne obrbki (posuwy, prdkoci skrawania, chodzenie, itp.) jak i geometryczne
(pooenia zespow ruchomych obrabiarki w trakcie obrbki),
s to ukady o elastycznej postaci programu sterujcego - wymg sterowania
programowego jest warunkiem koniecznym, ale nie wystarczajcym. Warunkiem tym jest
taka posta programu sterujcego, aby atwo i szybko mona byo j zmodyfikowa (np.
w celu usunicia bdw lub zmiany wymiarw obrabianego przedmiotu). Warunek ten nie
jest moliwy do spenienia w takich ukadach sterowania programowego, jak np. sterowanie
krzywkowe. Elastyczna posta programu sterujcego predestynuje zatem obrabiarki CNC do
produkcji o charakterze rednio i maoseryjnym (cho nie wyklucza wielkoseryjnej
i masowej), dominujcej w dzisiejszym przemyle. Elastyczno obrabiarek CNC to gwna
przyczyna ich szerokiego stosowania.
Przez program sterujcy w ukadach CNC rozumie si zatem plan zamierzonej pracy
obrabiarki, majcej na celu wykonanie przedmiotu o danych ksztatach, wymiarach
i chropowatoci powierzchni. Skada si z nastpujcych informacji, zapisanych w postaci
alfanumerycznej:
geometrycznych, dotyczcych ksztatw i wymiarw, obejmujcych opis toru ruchu
narzdzi,
technologicznych, dotyczcych warunkw obrbki: narzdzia, prdko skrawania
i posuw, pomocnicze.
Informacje technologiczne na og s konsekwencj planu procesu, ustalajcego wykaz
zabiegw, narzdzia w nich uczestniczce, warunki ich pracy itp. W duym stopniu wynikaj
one take z dowiadczenia programisty. Znacznie trudniejsze jest sprecyzowanie czci
geometrycznej programu sterujcego. Jest to w znacznym stopniu uwarunkowane rodzajem
obrbki jak i informacjami zawartymi w dokumentacji konstrukcyjnej przedmiotu
obrabianego. Duy wpyw maj take moliwoci samego ukadu sterowania - dostpne
sposoby wyraania wsprzdnych, dostpne cykle obrbkowe, kompensacja promienia
narzdzia itp. W przypadku prostej obrbki (np. toczenie) zapis programu sterujcego moe
w caoci odby si metod rczn lub w tylko niewielkim stopniu wspomagan
komputerowo, czsto ograniczajc si do symulacji programu. Dla obrbki powierzchni
swobodnych stosuje tylko automatyczne generowanie programu sterujcego przy pomocy
systemw CAM (bardzo obszerne programy wymagajce duego nakadu obliczeniowego).
Niezalenie od metody programowania znajomo struktury programu wydaje si by
niezbdny (np. do zdefiniowania postprocesorw w systemach CAM).
Programowanie polega wic przede wszystkim na zapisie ruchw wykonywanych
przez obrabiark w trakcie obrbki. Ruchy te mog mie dwojaki charakter:
sterowane w sposb cigy (cigy pomiar pooenia, cige sterowanie napdem), s
one oglnie nazywane osiami sterowanymi numerycznie (SN). S to ruchy zarwno liniowe
(oznaczane symbolami X, Y, Z,....) jak i obrotowe (oznaczane symbolami A, B, C,...).
Stanowi one zasadnicz cz programu sterujcego a funkcje je obsugujce stanowi
standard jzyka ukadu sterowania, zaprojektowany przez producenta ukadu sterowania,

62
 sterowane w sposb dyskretny (typu wcz - wycz, obroty w lewo - obroty
w prawo itp.). Ich realizacja ma w programie sterujcym charakter pomocniczy (np. obsuga
silnika pompki chodziwa, zamykanie - otwieranie podtrzymki, uruchamianie podajnika prta,
wymiana palet itp.) dlatego s obsugiwane przez specjaln grup funkcji, zwanych
pomocniczymi. Cz funkcji pomocniczych stanowi standard jzyka ukadu sterowania (opis
w dokumentacji jzyka), wikszo jednak jest implementowane przez producenta obrabiarki
w zalenoci od fizycznych urzdze na niej zainstalowanych (opis w dokumentacji
techniczno-ruchowej obrabiarki).

63
4. Rodzaje ukadw sterowania CNC

W zalenoci od sposobu realizacji ruchw posuwowych poszczeglnych osi

obrabiarki wyrnia si:
- Sterowanie punktowe
- Sterowanie odcinkowe
- Sterowanie ksztatowe

Sterowanie punktowe
Podstawowa funkcja sterowania punktowego jest pozycjonowanie narzdzia w cile
okrelonym punkcie wzgldem przedmiotu, przy czym nie ma znaczenia po jakim torze
porusza si narzdzie. Nie jest rwnie wane z jak prdkoci porusza si narzdzie od
jednego do drugiego punktu. Jednak ze wzgldu na skrcenie czasu operacji oraz atwo
przewidywania bezkolizyjnoci przemieszczenia narzdzia wskazane jest aeby ruch odbywa
si z maksymaln prdkoci i po linii prostej.

a) b)

Rys. 46 Przykad sterowania punktowego( pozycjonowania ). Przemieszczenie narzdzia (a) i obrbka (b)

Dla uzyskania dokadnego pooenia narzdzie powinno "najeda" na punkt zawsze

z tej samej strony. Z tego samego powodu ostatni odcinek drogi powinien odbywa si przy
zwolnionym posuwie. Ukad sterownia jest najprostszy i znajduje zastosowanie do sterowania
np. wiertarek, wytaczarek, przebijarek czyli maszyn gdzie istotne jest dokadne
pozycjonowanie narzdzia nad osi otworu.

Sterowanie odcinkowe
Sterowanie odcinkowe rni si od punktowego tym, e przemieszczenie narzdzia
odbywa si po okrelonym torze i z okrelon prdkoci. Odcinki toru narzdzia musz by
rwnolegle do osi ukadu wsprzdnych w okrelonej paszczynie. Z tego powodu kontury
przedmiotu obrabianego mog by rwnolege do osi sterowanych.
Sterowanie odcinkowe ma zastosowanie gwnie do dwch typw operacji:
- planowania i toczenia wzdunego w obrbce wakw wielostopniowych,
- frezowania zarysw prostoktnych i frezowania pasko-rwnolegego gowicami frezowymi
oraz frezowanie odsadze/wybra przelotowych frezami walcowo-czoowymi.
64
 Rys. 47 Przykady sterowania odcinkowego:

a) frezowanie pasko-rwnolege

b) obrbka pogbie

c) obrbka zarysw bocznych

Sterowanie ksztatowe
Sterowanie ksztatowe obejmuje wszystkie te przypadki obrbki, w ktrych droga
narzdzia wzgldem przedmiotu obrabianego musi przechodzi przez kolejno wyznaczone
punkty toru i jest ona lini skadajc si zarwno z prostoliniowych, jak i krzywoliniowych
odcinkw . Dowolny zarys uzyskuje si dziki wspdziaaniu dwch lub wicej silnikw
napdw ruchw posuwowych. W czasie ruchu narzdzia pomidzy dwoma punktami
porednimi na zdefiniowanym matematycznie torze ruchu stosuje si interpolacj.

65
 a) b)

Rys. 48 Typ obrbki ksztatowej: a) zarysw prostych, b) zarysw zoonych.

W zalenoci od liczby sterowanych osi wyrnia si sterownie ksztatowe:

- sterowanie ksztatowe 2D narzdzie moe wykonywa ruchy po uku okrgu i elipsy.
- sterowanie ksztatowe 2 1/2 D umoliwia ruchy narzdzia na rnych paszczyznach
wsprzdnych: X/Y, X/Z i Y/Z. w tym przypadku sterowane s wszystkie trzy osie, jednak
w danej paszczynie tylko dwie jednoczenie.
- sterowanie ksztatowe 3D umoliwia przestrzenne ruchy narzdzia (3C trzy ruchy
posuwowe s sterowane w sposb cigy, 4C trzy ruchy posuwowe i jeden obrotowy s
sterowane w sposb cigy, 5C trzy ruchy posuwowe i dwa ruchy obrotowe s sterowane
w sposb cigy).
W praktyce mog wystpowa ukady sterowania mieszanego, np. punktowo-odcinkowego
czy ksztatowo-odcinkowego.

66
5. Analiza obrabiarki CNC

5.1. Ukad wsprzdnych

Definicja ukadw wsprzdnych

Podstaw do programowania jest zdefiniowanie ukadu wsprzdnych, dziki
ktremu moliwe jest zadawanie wsprzdnych pooe elementw ruchomych obrabiarki
CNC. W rzeczywistoci na kadej obrabiarce istnieje wiele rnych ukadw wsprzdnych.
Przy definicji ukadw wsprzdnych (dotyczy to przede wszystkim ukadu
bazowego i przedmiotu) s stosowane pewne zasady, pozwalajce na ich unifikacj. Zasady te
s zawarte w normach. W Polsce jest to norma M-55251, oparta na normie DIN 66217 oraz
na normach midzynarodowych (ISO). Podstawowe zasady definiowania ukadw
wsprzdnych s nastpujce:
- Osie ukadu wsprzdnych s odniesione do przedmiotu obrabianego;
- Przyjmuje si przedmiot obrabiany za nieruchomy, porusza si tylko narzdzie (ukad
wsprzdnych moe si przemieszcza z przedmiotem obrabianym);
- Podstawowym ukadem jest prostoktny, prawoskrtny ukad wsprzdnych;
- Za podstawowe przyjmuje si nazwy osi liniowych X, Y i Z. W szczeglnych
przypadkach osie mog przyjmowa inne nazwy, np. U, V, W, P, Q, R;
- Sterowane numerycznie osie obrotowe przyjmuj nazwy A, B, C. S one zwizane
z osiami liniowymi (A obrt wok X, B wok Y, C wok Z). Zwroty dodatnie przyjmuje
si zgodnie z regu ruby prawoskrtnej;
- Jeeli osie zwizane s z ruchem przedmiotu obrabianego przyjmuj indeks (np. X)
i zwrot przeciwny do zwrotu danej osi sterowanej numerycznie (np. X).

Rys. 49 Ukad i oznaczenia osi prostoktnego prawoskrtnego ukadu wsprzdnych.

Definicja ukadu wsprzdnych obejmuje trzy fazy:

1. Kierunki osi:
W pierwszej kolejnoci definiuje si kierunek osi Z, ktry powinien by zgodny lub
pokrywa si z osi wrzeciona gwnego (przedmiotowego lub narzdziowego).
W drugiej kolejnoci definiuje si kierunek osi X. Jest on prostopady do kierunku osi Z
i na og ley w paszczynie rwnolegej do paszczyzny mocowania przedmiotu lub
prowadnic obrabiarki zwizanych ze stoem przedmiotowym.
W trzeciej kolejnoci wyznacza si kierunek osi Y korzystajc z waciwoci
prostopadoci osi ukadu wsprzdnych.

67
Zwroty osi:
Za zwrot dodatni osi uwaa si taki, z ktrym zwizany jest ruch od strony
przedmiotu obrabianego (ruch do materiau wg ujemnego zwrotu osi). Zwroty osi naley tak
ustali, aby speniay warunek prawoskrtnoci (regua ruby prawoskrtnej lub prawej doni).

Rys. 50 Definiowane kierunkw i zwrotw osi ukadu wsprzdnych na przykadzie tokarki.

Rys. 51 Zasada prawej doni przy wyznaczaniu zwrotw osi.

Punkty zerowe ukadu wsprzdnych i punkty, ktrych wsprzdne s kodowane

w danym ukadzie wsprzdnych: przyjmuje si pewne punkty charakterystyczne dla kadej
maszyny NC.
Punkty charakterystyczne obrabiarki
Kada obrabiarka posiada charakterystyczne punkty, odnoszce si do
zdefiniowanych ukadw wsprzdnych. Najwaniejsze z nich to [PN-ISO 3002]:
M punkt maszynowy (niem. Maschinen-Nullpunkt); punkt pocztku maszynowego
ukadu wsprzdnych MKS (rwnoczenie rwnie ukadu bazowego BKS). Jego pooenie
jest ustalane przez producenta obrabiarki, na og cile zwizane z jej konstrukcj. Do niego
odnoszone s pozostae punkty charakterystyczne.
W punkt zerowy przedmiotu (niem. Werkstck-Nullpunkt). Punkt pocztku ukadu
wsprzdnych przedmiotu WKS, ustalany w sposb dowolny przez programist. Warunkiem
poprawnej pracy obrabiarki jest wprowadzenie do ukadu sterowania informacji o pooeniu
tego punktu.

68
 R punkt referencyjny (niem. Referenzpunkt). Punkt o znanej odlegoci od punktu
maszynowego M, sucy do ustalenia pooenia punktu pocztku osi ukadu maszynowego
MKS (bazowego BKS). Jego pooenie ustala producent obrabiarki.
F punkt odniesienia zespou narzdziowego. Punkt kodowy, ktrego wsprzdne s
podawane w ukadzie wsprzdnych MKS (BKS). Pooenie tego punktu zwizane jest
z konstrukcj obrabiarki.
P punkt kodowy narzdzia. Punkt, ktrego wsprzdne s zadawane w programie
sterujcym. pooenie tego punktu przyjmuje programista obrabiarki w zalenoci od rodzaju
narzdzia i jego przeznaczenia. Warunkiem poprawnej pracy obrabiarki jest wprowadzenie do
ukadu sterowania informacji o pooeniu tego punktu.
Ww punkt wymiany narzdzia (niem. Werkzeug Wechselpunkt). W tym punkcie musi
znale si punkt kodowy F aby w sposb prawidowy i bezpieczny dokona wymiany
narzdzia (nie jest to wymagane dla wszystkich obrabiarek).

Rys. 52 Punkty charakterystyczne Tokarki CNC

Rys. 53 Punkty charakterystyczne frezarki pionowej CNC.

69
5.2. Tryb pracy maszyny

Wikszo obrabiarek pracuje w czterech podstawowych trybach:

EDIT - Tryb Edycji - w tym trybie piszemy, kopiujemy i poprawiamy programy NC.
MANUAL - Tryb rcznego sterowania maszyn - obrabiarka zachowuje si jak maszyna
konwencjonalna, tylko zamiast korb mamy przyciski.
AUTOMATIC - Tryb pracy automatycznej - w tym trybie maszyna wykonuje programy NC.
Dziaa samodzielnie, operator moe jednak modyfikowa szybkoci obrotw i posuwu.
EXE lub MDI - Maszyna wykonuje pojedycze rozkazy NC wydawane z klawiatury i zaraz
po ich wykonaniu zapimina je. Nie wykonuje adnego konkretnego programu, ale pojedyncze
polecenia operatora.

Ponadto niektre maszyny pracuj w dodatkowych trybach:

JOG lub REF - su do uruchamiania maszyny. W tych trybach wykonuje si najazd na
punkt referencyjny a wic synchronizuje ukady pomiarowe.
0,1 0,01 0,001 - dziaaj tak samo jak MANUAL ale pojedynczy krok posuwu wynosi 0,1
0,01 0,001 mm. Su do precyzyjnych najazdw rcznych np. przy pozycjonowaniu
narzdzi.

5.3. Wprowadzanie i wyprowadzanie programw CNC

Wikszoci ukadw CNC wyposaona jest w pami RAM umoliwiajc za rwno

zapis , jak i odczyt danych. Wprowadzenia danych do pamici ukadu mona dokona:
- bez porednio przy pomocy klawiatury alfanumerycznej na pulpicie sterowniczym
- porednio, najczciej przez zcze RS 232:
Z pamici komputera zewntrznego,
Z wszelkiego rodzaju przystawek pamiciowych.
Przy pomocy zcza RS 232 moliwa jest rwnie transmisja z ukadu CNC na urzdzenie
zewntrzne.
Do ukadu sterowania mona wprowadza miedzy innymi:
- programy obrbki,
- podprogramy,
- wartoci korekcyjne wymiarw narzdzia,
- dane okrelajce pooenie punktw charakterystycznych obrabiarki (wsprzdne
przesunicia pocztku ukadu wsprzdnych, wsprzdne punktw wymiany narzdzia itp.),
- parametry uytkownika,
- dane okrelajce parametry maszynowe osi,
- dane okrelajce parametry wrzeciona,
- dane okrelajce parametry interpolacji,
- programy interfejsowe,
- dane okrelajce parametry interfejsu ( PLC).
W zasadzie tylko pierwsze pi wymienionych rodzajw danych nale do
kompetencji operatora, pozostae dane wprowadza obsuga serwisowa obrabiarki. Dane
wprowadzane bez porednio (z klawiatury) wpisuje si w odpowiednie rejestry pamici
przeznaczone dla konkretnego typu danych. Dane wprowadzane porednio (przez zcze RS
70
232) wymagaj podania identyfikatora umoliwiajcego rozpoznanie typu danych przez ukad
sterowania (tabela).

Tab. 4. Typ danych ukadu sterowania.

Identyfikator typu danych
Oznaczenie Znaczenie
MPF Program sterujcy gwny
(Main Program File)
SPF Podprogram
(Sub Program File)
TOA Korekcja narzdzi
(Tool Offset Active)
ZOA Przesuniecie Punktu zerowego
(Zero Offset Active)
PNT Punkt wymiany narzdzia
(Point Neutral Tool)
TEA Dane maszynowe
(Testing Data Active)
PLC Program interfejsowy
(Programmable Logic Control)
RPA Parametr uytkownika
(R-Parameter Active)
CL Instrukcja kasowania
(Clear)

Programy do transmisji danych.

Programy do transmisji danych umoliwiaj wymian danych pomidzy komputerem
PC a ukadem CNC. Przed przystpieniem do transmisji danych niezbdne jest poczenie
przewodem komputera i ukadu CNC. Do tego celu su porty szeregowe COM1 lub COM2
w komputerze zcze RS 232 w ukadzie sterowania numerycznego

71
6. Obliczenia wau

Dane: D3=0,2 [m]

P1=10 [kN] a=0,025 [m]
P2=1,5 [kN] b=0,040 [m]
P3=1,9 [kN] c=0,1 [m]
D1=0,1 [m] d=0,035 [m]
D2=0,4 [m] L=60

a) Obliczenie reakcji podpr

P1x=P1*sinL=8660,3 N
P1y=P1*cosL=5000 N
Rozpatrujemy paszczyzn pionow (xz):

M ( A) xz = 0 P 1x a P2 b R Bx (b + c + d ) = 0
P = 0 P + R
ix 1x Ax + P2 + R Bx = 0
P1 x a P2 b
R Bx = = 1580 N
b+c+d
R Ax = P1 x P2 R Bx = 8740 ,3 N
Rozpatrujemy paszczyzn pionow (yz):

72
 M ( A) yz = 0 P 1y a + P3 (b + c ) R By (b + c + d ) = 0
P = 0 P + R
iy yx Ay P3 + R By = 0
P3 (b + c ) P1 y a
R By = = 805 ,71 N
b+c+d
R Ay = P1 y + P3 R By = 6094 ,3 N

b) Obliczenie momentw gncych

Rozpatrujemy paszczyzn pionow (xz):
0 z<a
Mg ( z ) = P1x z
Mg ( z =0 ) = 0 Nm
Mg ( z =a ) = 216,5 Nm
a z < a+b
Mg ( z ) = P1x z + R Ax ( z a )
Mg ( z =a ) = 216,5 Nm
Mg ( z =a +b ) = 213,3 Nm
a+b z < a+b+c
Mg ( z ) = P1x z + R Ax ( z a ) + P2 ( z (a + b)
Mg ( z =a +b ) = 213,3 Nm
Mg ( z =a +b+c ) = 55,3 Nm
a+b+c z < a+b+c+d
Mg ( z ) = P1x z + R Ax ( z a ) + P2 ( z (a + b)
Mg ( z =a +b+c ) = 55,3 Nm
Mg ( z =a +b+c + d ) = 0 Nm

73
 Mgx - Moment gncy osi X
0

-50

-100

-150

-200

-250
0 0,013 0,0282 0,073 0,1659333 0,1780667 0,1902

Rozpatrujemy paszczyzn pionow (yz):

0 z<a
Mg( z ) = P1 y z
Mg( z=0) = 0
Mg( z=a ) = 125Nm
a z < a+b
Mg( z ) = P1 y z + RAy ( z a)
Mg( z=a ) = 125Nm
Mg( z=a+b) = 81,2 Nm
a+b z < a+b+c
Mg( z ) = P1 y z + RAy ( z a)
Mg( z=a+b) = 81,2 Nm
Mg( z=a+b+c ) = 28,2 Nm
a+b+c z < a+b+c+d
Mg( z ) = P1 y z + RAy ( z a) P3 ( z (a + b + c)
Mg( z=a+b+c ) = 28,2 Nm
Mg( z=a+b+c+d ) = 0 Nm

Mgy - Moment gncy osi Y

50

-50

-100

-150
0 0,013 0,0282 0,073 0,1659 0,1781 0,1902

74
c) Obliczam wartoci wypadkowych momentw gncych.

M gC = M gC ( xz ) + M gC ( yz ) = 0 Nm
2 2

M gA = M gA ( xz ) + M gA ( yz ) = 250 Nm
2 2

M gD = M gD ( xz ) + M gD ( yz ) = 228 , 2 Nm
2 2

M gE = M gE ( xz ) + M gE ( yz ) = 62 ,1Nm
2 2

M gB = M gB ( xz ) + M gB ( yz ) = 0 Nm
2 2

Mg - Moment gncy
300

250

200

150

100

50

0
0 0,013 0,0282 0,073 0,1659333 0,1780667 0,1902

d) Wyznaczanie wartoci momentu skrcajcego.

D
M SC = P1 1 = 500 Nm
2
D
M S D = P2 2 = 300 Nm
2
D
M S E = P3 3 = 190 Nm
2
Ms - Moment skrcajcy
600

500

400

300

200

100

0
0 0,013 0,0282 0,073 0,1659333 0,1780667 0,1902

75
e) Obliczenie wartoci momentw zredukowanych.

k go = 50
k sj = 95
1 k go 1 50
= = = 0,26
2 k sj 2 95

M Z = M G + ( M S ) 2
2

M ZC = 0 2 + (0,26 500) 2 = 130 Nm

M ZA = 250 2 + (0,26 500) 2 = 281,7 Nm
M ZD = 228,2 2 + (0,26 300) 2 = 261,9 Nm
M ZE = 62,12 + (0,26 190) 2 = 79,4 Nm
M ZB = 0 2 + (0,26 0) 2 = 0 Nm

Mz - Moment zaspczy

300

250

200

150

100

50

0
0 0,013 0,0282 0,073 0,1659333 0,1780667 0,1902

f) Obliczenie rednicy wau.

k go = 50 MPa
10 Mz
d 3
k go
10 130
d 3 d 0,030
50 10 6
10 281,7
d 3 d 0,038
50 10 6
10 228,7
d 3 d 0,036
50 10 6
10 79,4
d 3 d 0,025
50 10 6
10 0
d 3 d 0
50 10 6
76
 D - rednica waka
0,045
0,04
0,035
0,03
0,025
0,02
0,015
0,01
0,005
0
0 0,013 0,0282 0,073 0,1659333 0,1780667 0,1902

g) Dobr wielowypustu.
Wielowypust pod koo 1

k d = 120 MPa
z=6
D = 34
d = 28
D+d
d r = = 31
2
2 Ms 2 500
P= = = 32258,1 N
d r 0,031
P 32258,1
l= = = 19,9 mm
0,75 ( D d ) k d z 1620

Przyjmuj wielowypust d-6x28x34 dugoci l=20

h) Dobr wpustw.
Wpusty dobieram wg PN 70 / M 85005
Jako materia na wpusty przyjmuj stal St7 dla ktrej pdop = 90 MPa.

rednice obliczeniowe zwikszam 10 15 % ze wzgldu na wystpowanie rowkw

wpustowych.

Wpust pod koo 2

Przyjmuj wpust 12 x 8 x l

77
 2 Ms 2 300
P= = = 1500 N
d 0,4
P 1500
lo = = = 4,1 mm
p dop s z 90 4 1

l = lo + b = 4,1 + 12 = 16,1 mm

Przyjmuj wpust 12 x 8 x 28

Wpust pod koo 3

Przyjmuj wpust 10 x 8 x l

2 Ms 2 190
P= = = 1900 N
d 0,2
P 1900
lo = = = 5,2 mm
p dop s z 90 4 1

l = lo + b = 5,2 + 10 = 15,2 mm
Przyjmuj wpust 10 x 8 x 25

i) Dobr oysk w podporach A i B.

Podpora A

d=40 mm
Dobieram oysko kulkowe zwyke uszczelnione wg katalogu SKF 6208-Z

Podpora B
d=25 mm
Dobieram oysko kulkowe zwyke uszczelnione wg katalogu SKF 6305-Z

78
7. Proces technologiczny wau.
a) Cicie
Maszyna Pia ramowa do cicia metali KASTOhbs 1/2

Ci prt 50 na dugo 250+0,5 mm

79
80
b) Planowanie pierwszej strony detalu.

Maszyna konwencjonalna tokarka typu Tuj 48

1. Planowanie materiau 50 na dugo 245+0,3 rys. 002

2. Nakiekowanie A3,15

81
82
c) Obrbka automatowa 1

Maszyna Tur 63 CNC

Narzdzia:
Oprawa noa PTJNL 25x25M22
Pytka Sandvik WNMG 060404-PF
Oprawa noa SVJBR 25x25M16
Pytka Sandvik VBMT 160404-UM
Mikrometr zewntrzny 25-50mm
Suwmiarka elektroniczna 150mm
Wysokociomierz 0-600mm

1. Zamocowanie materiau w uchwycie trjszczkowym wystawiajc materia

90mm.
2. Toczy w cyklu automatycznym zgodnie z rys. 003
3. Sprawdzi wedug planu kontroli.

Program nr1 N0001

BRBKA ZGRBNA

N10 G54 N190 G0 Z3 N310 G0 Z3

N20 G95 S1000 T1D1 M3 N200 X40 N320 X27
N30 G0 G40 X51 Z5 M8 N210 G1 Z-44 F0.5 N330 G1 Z-16 F0.5
N100 GO X46 Z3 N220 X45 N340 X35
N110 G1 Z-66 F0.5 N230 G0 Z3 N350 G0 Z3
N120 X48 N240 X35 N360 X23
N130 Z-76 N250 G1 Z-44 F0.5 N370 G1 Z-16 F0.5
N140 X51 N260 X45 N380 X35
N150 G0 Z3 N270 G0 Z3 N390 G0 Z3
N160 X44 N280 X31 N400 X20
N170 G1 Z-66 F0.5 N290 G1 Z-16 F0.5 N410 G1 Z-16 F0.5
N180 X49 N300 X36 N420 X35

83
N430 G0 Z3 N460 X35 N490 G0x100 z100
N440 X17 N470 G0 Z3
N450 G1 Z-16 F0.5 N480 G4 F1 M9 M5
OBRBKA WYKACZAJCA

N500 G54 N610 Z-45 RND=1

N510 G95 S1200 T2D1 M3 N620 X38
N520 G0 G40 X20 Z5 M8 N630 G1 X40 ANG=135 F0.08
N530 X17 Z-1 N640 Z-67 RND=1
N540 G1 G42 X-0,5 F0.1 N650 X45
N550 Z0 N660 Z-77 F0.1
N560 G0 X8.93 N670 X51
N570 G1 G42 X14.93 ANG=135 F0.1 N680 G0 Z2
N580 Z-17 RND=1 N690 G4 F1 M9 M5
N590 X32 N700 G0 x100 z100
N600 X34 ANG=135 N710 M30

84
45
 d) Obrbka automatowa 2.

Maszyna Tur 63 CNC

Narzdzia:
Oprawa noa PTJNL 25x25M22
Pytka Sandvik WNMG 060404-PF
Oprawa noa SVJBR 25x25M16
Pytka Sandvik VBMT 160404-UM
Nakieek A3.15
Mikrometr zewntrzny 25-50mm
Suwmiarka elektroniczna 150mm
Wysokociomierz 0-600mm

1. Zamocowanie materiau w uchwycie trjszczkowym wystawiajc materia

50mm.
2. Planowanie materiau na dugoci 240 mm, nakiekowanie materiau A3.15
3. Wystawienie materiau na dugoci 196mm (zastosowanie mikkich szczk)
podparcie pinol.
4. Toczy w cyklu automatycznym zgodnie z rys. 004.
5. Sprawdzi wedug planu kontroli.

Program nr2 N0002

PLANOWANIE I NAKIEKOWAMIE

N10 G54 N120 G0 X100 Z100

N20 G95 S1000 T1D1 M3
N30 G0 G40 X51 Z10 M8 N130 G54
N40 Z2 N140 G95 S2000 T3D1 M3
N50 G1 X-0.5 F0.1 N150 G0 X0 Z5 M8
N60 Z4 N160 G1 Z-6 F0.15
N70 G0 X51 N170 G4 F0.5
N80 Z0 N180 G1 Z1 F0.5 M9
N90 G1 X-0.5 F0.1 N190 G0 X100 Z100
N100 Z2 N200 M0
N110 G4 F1 M9 M5

PRZEMOCOWANIE MATERIAU
BRBKA ZGRBNA

N210 G54 N300 X44

N220 G95 S1000 T1D1 M3 N310 Z-165
N230 G0 G40 X51 Z5 M8 N320 X51
N240 GO X46 Z2 N330 G0 Z2
N250 G1 Z-165 F0.5 N340 X38
N260 X51 N350 G1 Z-123 F0.5
N270 G0 Z2 N360 X45
N280 X42 N370 G0 Z2
N290 G1 Z-123 F0.5 N380 X34

86
N390 G1 Z-69 F0.5 N460 X28
N400 X39 N470 G1 Z-19 F0.5
N410 G0 Z2 N480 X35
N420 X31 N490 G0 Z2
N430 G1 Z-19 F0.5 N500 G4 F1 M9 M5
N440 X35 N510 G0 X100 z100
N450 G0 Z2

OBRBKA WYKACZAJCA.

N520 G54 N620 X35 ANG=135

N530 G95 S3500 T2D1 M3 N630 Z-124 RND=1
N540 G0 G40 X23.6 Z5 M8 N640 X39
N550 Z1 N650 X40 ANG=135
N560 G1 X25 ANG=135 F0.2 N660 Z-166 RND=1
N570 Z-20 RND=1 N670 X46
N580 X29 N680 G0 Z2
N590 X30 ANG=135 N690 G4 F1 M9 M5
N600 Z-70 RND=1 N700 G0 x100 z100
N610 X34 N710 M30

87
88
e) Nacinanie gwintu.
Narzdzia:
Narzynka M12x1,25 6g
Oprawka do narzynek

f) Frezowanie wielowypustu i wpustw

Maszyna Frezarka konsolowa typ FN-2Vb, Uniwersalna podzielnica TA 125

1. Zamocowanie materiau w podzielnicy.

2. Frezowanie wielowypustu zgodnie z rys. 005.
3. Wiercenie otworu zabezpieczajcego 2,5 zgodnie z rys.006
4. Przymocowanie materiau.
5. Frezowanie wpustw zgodnie z rys. 007

Narzdzia.
Frez walcowy 8 mm
Wierto HSS-R 2,5 mm
Frez palcowy dwupirowy NFPg 12mm
Frez palcowy dwupirowy NFPg 10mm
Suwmiarka elektroniczna 150mm

89
90
91
92
93
94
8. Bibliografia

1. Dobrzaski T., Rysunek techniczny maszynowy, Wydawnictwo Naukowo

Techniczne, Warszawa 2001.
2. Habrat W., Obsuga i programowanie obrabiarek CNC Podrcznik operatora,
Wydawnictwo KaBe, Krosno 2007.
3. Kurmaz L., Kurmaz O., - Projektowanie Wzw i Czci Maszyn, Wydawnictwo
Politechniki witokrzyskiej, Kielce 2004.
4. Nikiel G., Programowanie obrabiarek CNC na przykadzie ukadu sterowania
Sinumerik 810D/840D, Wydawnictwo Akademia Techniczno-Humanistyczna,
Bielsko-Biaa 2004.
5. Nowakowski Z. Uytkowanie komputerw. Seria ECDL. Wydawnictwo Mikom,
Warszawa, 2006
6. Kopertowska M. Przetwarzanie tekstw. Seria ECDL. Wydawnictwo Mikom,
Warszawa, 2006
7. Kopertowska M. Arkusze kalkulacyjne. Seria ECDL. Wydawnictwo Mikom,
Warszawa, 2006
8. Wojciechowski A. Usugi w sieciach informatycznych , Seria ECDL. Wydawnictwo
Mikom, Warszawa, 2006
9. uszczyk E., Kopertowska M. Excel 2003. wiczenia. PWN Warszawa 2007
10. uszczyk E., Kopertowska M. Word 2003. wiczenia. PWN Warszawa 2007
11. ABC komputera wiczenia 2002. Wydawnictwo Edition 2000, Krakw 2002

Strony internetowe:
www.avia.com.pl.
www.cnc.pl.
www.masters.ckp.pl.

95
96
97