You are on page 1of 64

Spis treci

Wstp ........................................................................................................................... 5-6


Rozdzia 1. Ukad dominujcy-podlegy i okruciestwo ............................................. 7
1.1.Andrzej i Chopiec z Noa w wodzie ................................................................. 7-10
1.2.George i Dickie z Matni................................................................................... 10-12
1.3.Oscar i Mimi z Gorzkich godw ...................................................................... 12-14
1.4.Trelkovsky kontra reszta wiata w Lokatorze.................................................. 14-16
1.5.Paulina Escobar i doktor Roberto Miranda ze mierci i dziewczyny ............... 16-18
1.6.Makbet z Tragedii Makbeta ............................................................................. 18-19
1.7.Kapitan Red i aba z Piratw.......................................................................... 19-21
Rozdzia 2. Choroby psychiczne .................................................................................. 21
2.1.Carol Ledoux ze Wstrtu ................................................................................. 20-25
2.2.Trelkovsky z Lokatora ..................................................................................... 25-31
2.3.Rosemary z Dziecka Rosemary........................................................................ 32-33
2.4.Makbet i lady Makbet z Tragedii Makbeta...................................................... 33-34
Rozdzia 3. Diaby i groza ............................................................................................ 34
3.1.Diaby............................................................................................................... 34-39
3.2.Groza ................................................................................................................ 39-47
Rozdzia 4. Kobiety ....................................................................................................... 47
4.1.Kobiety-dziewczynki ....................................................................................... 47-48
4.1.1.Gupie, naiwne i infantylne .................................................................. 48-50
4.1.2.Wykorzystane i uprzedmiotowione ...................................................... 50-52
4.1.3.licznotki .............................................................................................. 52-53
4.1.4.Niepoczytalne ............................................................................................ 53
4.2.Kobiety dojrzae ............................................................................................... 53-54
4.2.1.Dominujce........................................................................................... 54-55
4.2.2.Okrutne ................................................................................................. 55-56
4.2.3.Wyrachowane, niewierne i zakamane ................................................. 56-58
Rozdzia 5. N, krew i woda....................................................................................... 58
5.1.N ................................................................................................................... 59-61
5.2.Krew................................................................................................................. 61-64
5.3.Woda ................................................................................................................ 64-66
Zakoczenie .................................................................................................................. 67
Bibliografia .............................................................................................................. 68-69

1
Wstp

Gwnym wtkiem pracy jest wykazanie na podstawie analizy pitnastu filmw


penometraowych z lat 1962 1999, e w twrczoci Romana Polaskiego wystpuje
szereg powtarzajcych si motyww, ktre okrelaj styl reysera. Zaznajamiajc si
czysto rozrywkowo z dzieami artysty zauwayam w nich pewne podobiestwa i
powracajce fascynacje. Pocztkowo sdziam, e jest to dzieo przypadku, lecz kolejne
obejrzane tytuy uwiadomiy mi, e nie moe by o nim mowy. Zagadnienie wydao mi
si interesujcym tematem badawczym, ktry moe zainteresowa nie tylko entuzjastw
twrczoci reysera, ale i wszystkich kinomanw.
Barwny, acz tragiczny yciorys Polaskiego odcisn na jego twrczoci
niezwyke pitno, dlatego przygotowujc si do napisania niniejszej pracy przeczytaam
autobiografi artysty Roman, a take biografie: Polaski autorstwa Johna Parkera i
Polaski. Biografia pira Paula Wernera. Lektura tych ekscytujcych pozycji
uwiadomia mi, jakie wydarzenia w yciu reysera poprzedzay nakrcenie danego
filmu, jakie sukcesy i rozczarowania towarzyszyy przy ich powstawaniu. To dao
podwaliny pod gruntowne zrozumienie tematu.
Szukajc literatury pomocniczej natknam si na pozycje Polaski od A do Z
oraz Roman Polaski i jego filmy autorstwa Grayny Stachwny. To jedyna polska
filmoznawczyni zajmujca si szeroko twrczoci artysty. Obie ksiki byy
nieocenione przy pracy nad wasn analiz. Przydatnym tytuem okaza si take
Labirynt Polaskiego Marioli Jankun-Dopartowej. Dodatkow pomoc byy te artykuy
z pism filmoznawczych.
Kluczowe w tworzeniu niniejszej pracy byo obejrzenie i rzetelne
przeanalizowanie pitnastu dzie reysera z lat 1962 1999. Porwnanie filmw
pozwolio mi wyoni osiem najbardziej charakterystycznych i najczciej
powtarzajcych si motyww, ktre przestawiam i opisuj. Nale do nich: ukad
dominujcy-podlegy, okruciestwo, choroby psychiczne, a w szczeglnoci
schizofrenia, diabe, groza, mizoginiczny wizerunek kobiet oraz symbole takie, jak n,
krew i woda. Motywy pogrupowaam w piciu rozdziaach zawierajcych podrozdziay.
Pierwszy, Ukad dominujcy-podlegy i okruciestwo przyblia ulubiony model relacji
midzyludzkich reysera, za pomoc ktrego przekazuje on pewne prawdy o naturze

2
czowieka. Konsekwencj interakcji bohaterw jest szeroko rozumiane okruciestwo,
dlatego zdecydowaam si poczy te dwa motywy. Rozdzia drugi Choroby
psychiczne dotyczy problematyki schizofrenii, z ktr niejednokrotnie borykaj si
postaci wykreowane przez Polaskiego. W nastpnym rozdziale Diaby i groza mierz
si z symbolik okultystyczn i fascynacj demonami. Ten motyw nierozerwalnie czy
si z motywem grozy, towarzyszcej widzom przy ogldaniu filmw artysty. Dlatego i
tu zdecydowaam si na poczenie obu tematw. Rozdzia czwarty Kobiety to analiza
charakterologiczna bohaterek. Zwracam w nim take uwag na problem mizoginii w
twrczoci Polaskiego. Natomiast w ostatnim rozdziale N, krew i woda podkrelam
chroniczne pojawianie si tych trzech symboli oraz wyjaniam, jak naley je odczytywa
w kontekcie filmw reysera.
Metody badawcze, ktre zastosowaam w niniejszej pracy to przede wszystkim
analiza ikonograficzna czsto stosowana w badaniach kulturoznawczych, jak rwnie
metoda pragmatyczna.

3
Rozdzia 1
UKAD DOMINUJCY-PODLEGY I OKRUCIESTWO

Bohaterw filmw Polaskiego najczciej czy ukad dominujcy-podlegy,


ktrego istot jest ciga walka o przywdztwo. Celem jest upokorzenie przegranego,
podporzdkowanie go sobie. Wszystkie chwyty s wtedy dozwolone, a im bardziej
dominujcy zawadnie swoj ofiar, im bardziej j udrczy, skrzywdzi i zdyskredytuje,
tym smak zwycistwa bdzie sodszy. Role kata i ofiary czsto odwracaj si w trakcie
rozwoju fabuy, pokazujc przewrotno losu i to, e adna wygrana nie jest dana raz na
zawsze. O utrzymanie pozycji trzeba walczy wszelkimi moliwymi sposobami.
Taki model relacji najpeniej wida w Nou w wodzie1, Matni2, Gorzkich godach3
i mierci i dziewczynie4. W tych dzieach jest on najwaniejszym wtkiem opowieci.
Jednak w Balu wampirw5, Lokatorze6, Chinatown7, Tess8 i Piratach9 take si pojawia,
ale w agodniej zarysowanej formie.

1.1. Andrzej i Chopiec z Noa w wodzie

Od pierwszego spotkania Andrzej manifestuje swoj wyszo nad przygodnie


poznanym Chopcem. Jego przewaga zdaje si oczywista: elegancki wygld wiadczcy
o wysokiej pozycji spoecznej, luksusowy samochd i ogada charakterystyczna dla ludzi
dowiadczonych i dojrzaych. Pocztkowo jest niemal panem ycia i mierci
autostopowicza, wszak gdyby zatrzyma si chwil pniej, byby trup10.
Przejechabym szczeniaka, a odpowiada za czowieka11 - konstatuje zgryliwie
dziennikarz. Od sowa do sowa Chopiec zostaje wcignity w psychologiczn gr.
Andrzej chtnie popisuje si przed nim wiedz eglarsk, bo wie, e modzieniec jest w

1
R. Polaski (re.), N w wodzie, Polska 1962.
2
R. Polaski (re.), Matnia, Wielka Brytania 1966.
3
R. Polaski (re.), Gorzkie gody, Francja USA 1992.
4
R. Polaski (re.), mier i dziewczyna, Francja 1994.
5
R. Polaski (re.), Bal wampirw, USA Wielka Brytania 1967.
6
R. Polaski (re.), Lokator, Francja 1976.
7
R. Polaski (re.), Chinatown, USA 1974.
8
R. Polaski (re), Tess, Francja Wielka Brytania 1979.
9
R. Polaski (re), Piraci, USA 1986.
10
R. Polaski, N..., op. cit.
11
Ibidem.

4
tej dziedzinie laikiem. Udzielane informacje s wic zagrywk, majc na celu obnaenie
braku obycia Chopca i dodanie sobie animuszu. Pozornie niezobowizujce dialogi s
sown szermierk, ktrej zamysem jest wyonienie samca alfa. Zwycizca moe by
tylko jeden. Chopiec szybko orientuje si w zamiarach konkurenta i kilka razy chce
zrezygnowa z pojedynku. Jednak brany pod wos ulega i kontynuuje rejs, dajc si
wcign w dalsz rozgrywk: Wiedziaem, e mnie pan zawoa. Chce pan gra dalej12
- zauwaa autostopowicz. Pan nie jest dla mnie partnerem13 - odpowiada mu
dziennikarz.
Andrzej pogra Chopca powierzajc mu na chwil ster. Kiedy amator zupenie
sobie z nim nie radzi, namiewa si z niego, napawajc si jego upokorzeniem. Sprytny
zabieg mia okreli miejsce w szeregu modego mczyzny. To nie tu trzeba mie
mwi Andrzej wskazujc na minie tylko tu14 dodaje, znaczco stukajc si w
gow.
Pierwsze odwrcenie rl nastpio, kiedy Chopiec precyzyjnie okreli godzin
nie patrzc na zegarek (odnis si do pooenia Soca), a take kiedy dziki swojej
zwinnoci wspi si na maszt jachtu. Dziennikarz nie spodziewa si po nieznajomym
takiej samowoli, ale i sprawnoci fizycznej. Chopak jednoczenie zaimponowa mu i
rozgniewa go swobodnym zachowaniem. Po tych dwch zwycistwach autostopowicz
pozwala sobie na coraz wicej. Drwi z pretensjonalnych manier maestwa, przesadnej,
niedopasowanej do sytuacji elegancji ich gestw, sposobu zwracania si do siebie.
Obserwujc, jak para nakrywa stolik do posiku, drwico dopytuje: Miseczka do
pukania rk bdzie?15 i przemiewczo zawizuje sobie serwetk pod szyj.
Wzajemne popisywanie si enuje widza, przywodzc na myl walk dwch
kogutw, ale zarazem staje si niebezpieczne. Kiedy Chopiec wykpi sposb Andrzeja
na przytrzymywanie gorcego garnka, ten nakaza mu trzymanie naczynia bez ochronnej
rczki. Autostopowicz podejmuje wyzwanie i chwyta rondel goymi domi, cho
oczywistym jest, e go parzy. Obd przerywa Krystyna wytrcajc mu go z rk. To
pani wylaa zup!16 wykrzykuje dumny modzieniec, bo i w tym starciu nie da za
wygran.

12
Ibidem.
13
Ibidem.
14
Ibidem.
15
Ibidem.
16
Ibidem.

5
Chopiec pokazuje sztuczk z noem wymagajc duej zwinnoci i precyzji. Na
uwag Andrzeja, e pokaleczy mu ostrzem pokad odpowiada, e robi to z czuciem.
Tym samym daje mu do zrozumienia, e s dziedziny, w ktrych jest biegy, jest
wirtuozem, a o ktrych nie ma pojcia Andrzej. Potwierdza si to, kiedy dziennikarz
prbuje powtrzy trik, ale nie idzie mu on za dobrze. Wyranie dominujca pozycja
Andrzeja coraz bardziej zaciera si i nastpuje odwrcenie rl. Teraz to autostopowicz
zdobywa przewag.
Kiedy Chopiec pozostawiony sam sobie na pokadzie zdoa opanowa ster
mimo nagego wiatru, Andrzej nabra wobec niego troch szacunku. Przesta traktowa
go jak uczniaka, a dostrzeg w nim partnera. Zachca modzieca, aby pokaza swoje
umiejtnoci i podpowiada, do czego su poszczeglne elementy jachtu. Zdaje si, e
to jedyny moment, w ktrym wszyscy bohaterowie filmu czuli si dobrze i swobodnie.
Pragncy uchodzi za nieomylnego Andrzej zacz popenia coraz wicej
bdw, co oczywicie z satysfakcj odnotowa jego konkurent. Wpynicie na mielizn
to kolejna sytuacja, ktra podkopaa jego lidersk pozycj. Kiedy Chopiec
zaproponowa Andrzejowi ciganie si przy dmuchaniu materaca, ten przysta na to, ale
nie gra fair - stara si go przechytrzy, wykorzystujc w tym celu pompk. Mimo
oczywistej przewagi, t konkurencj te przegra.
Gdy autostopowicz rzuci noem do celu, Andrzej nie byby sob, gdyby nie
chcia poprawi jego wyniku. Udao mu si to - trafi w dziesitk pokonujc rywala.
Jednak skupiony na dziecinnej rywalizacji nie zorientowa si, e jzyk ciaa Chopca i
Krystyny mwi jasno - ci dwoje stali si sobie bliscy. By moe Andrzej jest lepszy w
celowaniu, jednak nie dostrzeg, e Chopiec przenis rywalizacj na wyszy poziom.
Tam stawk jest najcenniejsze trofeum, czyli kobieta.
Zauwaywszy w kocu, co si wici dziennikarz chcia ostatecznie upokorzy
Chopca. Poleci mu umycie pokadu. Jakby tego byo mao, da mu do zrozumienia, e
nie radzi sobie z tak prostym zadaniem.
Dosta pan szko, przyda si panu17 - kiedy Andrzej kieruje te sowa do
Chopca, jeszcze nie wie, e to raczej on powinien by ich adresatem. Midzy
mczyznami dochodzi do bjki, w wyniku ktrej Andrzej znw jest gr. Rozkoszuje
si wygran i drwi z lku przed wod niepotraficego pywa Chopca. Ten si na nim
mci udajc, e uton. Jest duo sprytniejszy, ni przypuszcza Andrzej. Okama go w

17
Ibidem.

6
kwestii pywania i zastosowa fortel, dziki ktremu odnis spektakularne zwycistwo:
zostawi Andrzeja z myl, e przez swoj prno ma na sumieniu ycie niewinnego
czowieka i uwid jego on.

1.2. George i Dickie z Matni

W Matni ukad dominujcy-podlegy take wida w penej krasie. Zniewieciay


George ulega nie tylko swojej onie, ale przede wszystkim gangsterowi Dickiemu, ktry
nachodzi posiado bohatera. George nie potrafi mu si przeciwstawi i broni swojej
wasnoci, wida, e miertelnie si go boi. Dickie czuje nad nim przewag od
pierwszego spotkania, kiedy - jak na zo - George pokaza si w kobiecej nocnej koszuli
i makijau. Wygld mczyzny by oczywicie skutkiem wczeniejszych artw z on,
jednak tego Dickie nie mg wiedzie i wyrobi sobie o nim niepochlebne pierwsze
wraenie. R. Marszaek uwaa, e spotkanie tych dwch mczyzn to najwaniejsza
scena w filmie18. Wtruje mu G. Stachwna: To pierwsze spotkanie raz na zawsze
okrela ich wzajemne stosunki, narzuca ocen przeciwnika i zarazem mniemanie o sobie.
Z jednej strony przebrany za kokot George, poniajcy si przed on, z drugiej - ranny
gangster szukajcy schronienia dla siebie i umierajcego przyjaciela. Jestemy takimi,
jakimi nas widz inni - zdaje si mwi Polaski. George w tym przebraniu nie jest sob
i - w oczach Dickiego - nigdy ju nie bdzie, mimo e przez cay film usilnie o to
zabiega. Dickie, ktry zblia si do zamku ostronie i z pewn obaw, na widok
Georgea natychmiast zmienia zachowanie, w sposb zupenie naturalny zajmuje
pozycj dominujc. Mska godno Georgea rozsypaa si w py, Dickiego
ugruntowaa na beton. Nie musi ju nawet specjalnie macha rewolwerem, aby wymc
na Georgeu posuszestwo19.
Przewag gangstera wida te porwnujc wygld fizyczny obu mczyzn:
Dickie jest wyszy, tszy, ma pobrudon twarz, szorstki sposb bycia, a rka na
temblaku nie przeszkadza mu w manifestowaniu siy. George natomiast jest niski, wty,
sabego zdrowia, ma agodne, zniewieciae ruchy i brakuje mu krzepy.
Dickie panoszy si na terytorium Georga, zachowuje si tak, jakby to on by
gospodarzem. Czuje si jak u siebie w domu: odbiera telefon, wykonuje kolejny, miao

18
R. Marszaek, Polaski: samotno, sabo i niewola, Dialog 1967, nr 9, s. 136-140.
19
G. Stachwna, Roman Polaski i jego filmy, Warszawad 1994, s. 186-187.

7
zaglda do lodwki i bez krpacji czstuje si jedzeniem, zwraca si do waciciela per
rusako i tarmosi go za ucho jak uczniaka. Gangster kpi z wystroju zamku, pluje na
podog, penetruje wntrza. Kiedy George stara si ukrci jego samowol i zagradza
mu przejcie do sypialni, robi to zbyt nieudolnie. Staje na palcach, wyciga gow, aby
wydawa si wyszym, jednak efekt nie wyglda gronie, lecz karykaturalnie i
miesznie. Dickie odpycha go jedn rk i wchodzi do sypialni jak do wasnego pokoju.
Tym samym przekracza kolejn granic i pokonuje nieporadnego Georgea. Zaglda do
szafy, toaletki i innych prywatnych zakamarkw, drwi z zawartoci szuflad penych
kobiecej garderoby sugerujc, e naley do Georgea: liczne sukienki, wytworna
bielizna20. Wychodzc z alkowy, zamyka j na klucz, by wizi maestwo. Gdyby nie
wycofana postawa Georgea nigdy by do tego nie doszo. W kocu Dickie jest starszy, a
wic ma gorsz kondycj, dodatkowo jest osabiony i ma niesprawn rk, a mimo tych
niedogodnoci radzi sobie z Georgem jak z dzieckiem. Ma pene gacie strachu 21 -
konstatuje gangster. George biern postaw daje bandycie przyzwolenie na niszczenie
swojego dobytku.
Warto zauway, e Teresa robi Dickiemu przytyki, wyzywa od goryli i brutali,
ale on na to nie reaguje. Jednak kiedy tylko George omiela si mu wytkn, e nie jest
Anglosasem, gangster wcieka si: Podskakujesz?! Traktuj was grzecznie, a ty mi
szurasz?!22. Postawa uzurpatora jest swobodna i nonszalancka, podczas gdy George we
wasnym domu siedzi zazwyczaj skulony, spity.
Dickie ma o Georgeu fataln opini, czego kolejnym dowodem jest scena, w
ktrej bandyta przyapuje Teres na ucieczce. Myla, e m wspiera j w dezercji,
dlatego rozwcieczony nieposuszestwem rozkazuje mu: Wya ysa pao! I rczki w
grze albo j rbn!23, na co ona odpowiada: On by tego nie zrobi24. Ta krtka
wypowied przekonuje Dickiego, ktry pomimo furii rozumie, e ona nie kamie -
George nie miaby tyle odwagi, aby zbuntowa si razem z ni.
Gangster nie ma do Georgea nawet odrobiny szacunku. Dajcie mu koc 25 -
rozkazuje maestwu, po czym wskazujc na Georga precyzuje - Nie ty26 - jakby nie

20
R. Polaski (re.), Matnia..., op.cit.
21
Ibidem.
22
Ibidem.
23
Ibidem.
24
Ibidem.
25
Ibidem.
26
Ibidem.

8
dostrzegajc w nim partnera do pomocy, a nawet czowieka. Bohater staje si dla bandyty
popychadem. Kiedy dygocze z zimna, Dickie wci z niego kpi, zwracajc si do
Teresy: Przynie mu jego norki27.
Bandyta chce si napi z Georgem, lecz on odmawia. Mwi, e nie znosi
alkoholu, bo bierze go po nim na wymioty. Wstrzemiliwo i delikatno bohatera
wzbudzaj u gangstera absolutn pogard. Dickie zmusza Georgea do pijastwa wbrew
jego woli. Czepia si go bez powodu, np. o to, e nieumylnie podepta okulary jego
martwego kompana. Gangster targa go karcco za ucho mwic: Mam naprawd ochot
porachowa ci koci. A si o to prosisz od pewnego czasu. Potrzebujesz nauczki. (...)
No prosz, nasz may George zaczyna odszczekiwa28. George jest upokorzony do
ywego. Nie do, e kto postpuje z nim w ten sposb, to na dodatek jego wasna ona
bierze stron bandyty, ktrego poznaa dob temu. Waciciel zamku chce za wszelk
cen im zaimponowa, dlatego m. in. na pokaz pije znacznie wicej wdki, ni jego
organizm jest w stanie przyswoi. Rozpaczliwie woa o to, by traktowa go z godnoci.
W kocu jednak poddaje si wiedzc, e nie oszuka swojej spolegliwej natury. Penie
za Dickiem na kolanach, w kocu wstaje, wiesza si na nim jak dziecko i aonie
zapewnia: Jestem grzeczny29.
Pamitajmy, e George ma zacicie artystyczne - maluje obrazy. Jest wraliwym
mczyzn z romantyczn dusz, dlatego zainwestowa w zamek z XI wieku, na ktrym
tworzy sir Walter Scott. Z dum opowiada, e posiada piro artysty i listy, ktre literat
pisa do swojej przyjaciki. Dla Dickiego to nic nie znaczce bzdury, a sam zamek
okrela mianem kupy kamieni. Pijany George rozkleja si, pacze, klczc przed
Dickiem i w pijackim uniesieniu opowiada mu o tym, jak bardzo uwielbia Teres. Dla
gangstera takie zachowanie odbiera Georgowi prawo do nazywania si mczyzn.
Cho w trakcie opowieci George by popychadem bandyty, koniec kocw to
on go zabi, z ofiary stajc si jego katem.

1.3. Oscar i Mimi z Gorzkich godw

Cho zalenoci dominujcy-podlegy w Gorzkich godach jest kilka,


najwaniejsz jest relacja Mimi i Oscara. Na pocztku ich zwizku dziewczyna

27
Ibidem.
28
Ibidem.
29
Ibidem.

9
pozostawaa pod cakowitym wpywem dowiadczonego i starszego o kilkadziesit lat
partnera. Bya mu oddana ciaem i dusz, kad woln chwil spdzaa z nim, na jego
terytorium: u Oscara spaa, jada, mieszkaa. Tak intensywne wspycie spowodowao
jej absolutne uzalenienie od ukochanego oraz wyczenie mechanizmw obronnych.
Mimi zatracia siebie, poczucie odrbnoci i indywidualizmu na rzecz wspegzystencji
z Oscarem. Zakochana bez pamici dziewczyna cakowicie si przed nim odsonia,
zdja pancerz ochronny, zaufaa mu bezgranicznie i dostaa cios, ktrego zupenie si
nie spodziewaa.
Zblazowany bohater poinformowa partnerk, e ich uczucie osigno ju
szczyt, dlatego powinni si rozsta. Upadlajc ciebie upadlam siebie (...) Rozstamy si
dopki mamy strzpki godnoci30 - mwi Oscar. Mimi jednak nie widzi takiej
moliwoci i depcze swoj dum, bagajc go na kolanach: Mog mieszka z tob na
kadych warunkach, jakichkolwiek. Znios wszystko tak dugo, jak bd z tob. Moesz
na mnie krzycze. Moesz mnie bi. Moesz mie inne kobiety31. Tymi sowami
dziewczyna podpisaa na siebie wyrok i de facto wtedy zacz si waciwy spektakl kata
i ofiary, wyniszczajca, toksyczna relacja, w ktrej Mimi bya cigle gnbiona przez
pisarza.
Oscar sam przyzna, e ma yk sadysty: Nic nie jest lepsze od wiadomoci,
e masz kogo z litoci. Jeli naprawd chce mieszka w ywym piekle, podgrzej je tak,
e bdzie miaa do32. Mimi upokarza si przed nim, nie tylko psychicznie, ale i
fizycznie, cakowicie si zaniedbujc. Z piknej, pontnej dziewczyny zmienia si w
odpychajc kur domow. Pisarz wykorzystuje kady sposb, aby zada jej bl. Ponia
j przy swoich kochankach szydzc z jej fryzury. Porwnuje jej nowy wizerunek do psa
ssiada. Sugeruje, e wyglda jak przebrana na Halloween. Odrzuca te jej starania,
kiedy przygotowaa specjalnie dla niego danie z okazji wita Dzikczynienia (Oscar
jest Amerykaninem, wic gest ukochanej by podwjnie miy). W trakcie beznamitnych
zblie, celowo myli jej imi, aby Mimi zrani. To on decyduje o przebiegu jej ciy i
cho dziewczyna chciaaby urodzi dziecko i stworzy z Oscarem rodzin, ten
przekonuje j do aborcji. ycie Mimi jest w rkach sadysty, a on igra z nim
nieprzyzwoicie. Kiedy oszukana, osamotniona i upokorzona bohaterka odlatuje bez
ukochanego na Martynik, na ekranie wida wrcz, jak pka jej serce. Sekretna ucieczka

30
R. Polaski (re.), Gorzkie ..., op. cit.
31
Ibidem.
32
Ibidem.

10
z pokadu bya najpodlejsz rzecz, jak zrobi jej ukochany. Ju wtedy byam
martwa33 - wspomina po latach.
Role odwracaj si, kiedy po wielu miesicach Mimi wraca do poturbowanego w
wypadku samochodowym Oscara. Pod pozorem uprzejmej wizyty w szpitalu bohaterka
zrzuca go z ka, co pociga za sob tragiczne konsekwencje.
- Mam z i dobr wiadomo. Jeste cakowicie sparaliowany od pasa w d.
- OK. A jaka jest dobra wiadomo?
- To bya dobra wiadomo. Za wiadomo jest taka, e od tej pory ja bd si
tob opiekowa34 - mwi Mimi i zgodnie z zapowiedzi to ona o wszystkim decyduje.
Niesamodzielny Oscar jest zdany na jej ask i nieask. A dawna kochanka nie obchodzi
si z nim delikatnie. Odbiera mu poczucie godnoci i czowieczestwa przy kadej
moliwej okazji. Zostawia go w trakcie kpieli w zimnej wodzie, izoluje od innych ludzi,
wychodzi na noc nie przejmujc si potrzebami fizjologicznymi bohatera i strofuje go
jak maego chopca, kiedy powrocie zauwaa, e nie wytrzyma, a nawet kocha si z
innym mczyzn na jego oczach. Zaprzepaszcza te szans na wymarzon przez niego
karier, uniemoliwiajc mu kontakt z wydawczyni. Odpaca mu piknym za nadobne,
stajc si jego oprawc. Oscar baga j, aby go zabia, jednak w jego sytuacji mier
byaby przywilejem, nagrod, a na t wedug Mimi ani troch nie zasuy. Wyniszcza
go, przez ni pisarz staje si wrakiem czowieka. Mimi jest potworem, ktrego uczyni z
niej przed laty wybranek serca.

1.4. Trelkovsky kontra reszta wiata w Lokatorze

Tutaj mamy do czynienia z growaniem nie jednej czy dwch, ale szeregu osb
nad ofiar, czyli Trelkovskym. Ju w pierwszej scenie bohater jest zdany na ask i
uprzejmo gburowatej dozorczyni. Prosi j o pokazanie mieszkania, ale kobieta jest
temu niechtna i niespecjalnie to ukrywa. A przecie pracuje po to, aby suy
mieszkacom i wynajmujcym. Podczas spotkania z bohaterem to ona rozdaje karty,
dlatego imigrant wielokrotnie j przeprasza za kopot, kaja si przed ni i paszczy.
Stamszony mczyzna zawsze jest krok za kim, stoi w drugim szeregu, czeka
na inicjatyw z zewntrz. Zna swoje miejsce i nie potrafi przebi si naprzd. Zawsze

33
Ibidem.
34
Ibidem.

11
idzie par krokw za kobiet: poda za konsjerk, drobi za Stell. Nad bohaterem
gruje pan Zy, ktry ma wadz i moe w dowolnej chwili wypowiedzie mu mieszkanie,
obcesowi koledzy z pracy traktuj go protekcjonalnie, waciciel kawiarni nie stosuje
wobec niego zasady klient nasz pan35, a Mirza, zoliwy pies dozorczyni chce go
ugry. Nawet zblienie w kinie inicjuje Stella; dotyka Trelkovskyego i okazuje mu
erotyczne zainteresowanie. Wida, e bohater jest spity, ale nie chcc si zbani
odwzajemnia jej pieszczoty. Para zaczyna si caowa, lecz ktem oka Trelkovsky
dostrzega piorunujcy wzrok widza z tylnego rzdu i przerywa pocaunek. Bohater ulega
nawet nic nieznaczcej, przypadkowej osobie. Kademu chce si przypodoba, przeraa
go myl, e kto mgby mie do niego o cokolwiek pretensje. Nawet kloszard umie
owin sobie Trelkovskyego wok palca i wyudzi od niego pienidze. Historia
mczyzny to nieustanna konfrontacja midzy jednostk wraliw i dobr, a wrogim i
agresywnym spoeczestwem.
Warto zauway, e w Balu wampirw, Chinatown36 i Tess37 take pojawia si
wtek dominacji i podporzdkowania, jednak nie jest on eksponowany z tak
premedytacj, a uciemieni bohaterowie godz si na wyznaczon im pozycj.
Alfred podlega profesorowi Abronsiusowi. Jest jego uczniem, pomocnikiem, nie
prbuje mu si przeciwstawia, nawet jeli czasem nie zgadza si z pomysami
ekscentryka. Midzy gwnymi bohaterami Balu wampirw zawizaa si widoczna
relacja mistrz - ucze, ktra obojgu odpowiada. To, jak protekcjonalnie Abronsius
traktuje swego podopiecznego wida szczeglnie wyranie w scenie przy trumnach
hrabiego von Krolocka i jego syna Herberta. Zaklinowany profesor nakania Alfreda, by
ten wbi w serca wampirw osikowe koki, jednak z natury lkliwy chopak nie jest w
stanie wykona tego zadania. Profesor zachca go jednak sowami: Bunt, co? Odmow
uwaam za bunt. Dalej, skarbie Wal! Grzeczny chopczyk38. Alfred ufa starcowi jak
ojcu, czuje si przy nim bezpiecznie i nie lubi si od niego oddala. Kiedy zagraa mu
Herbert, przestraszony ucze wskakuje do ka profesora i chce z nim spa, dokadnie
jak may chopiec, ktry z obawy przed sennymi koszmarami wlizguje si do sypialni
rodzicw.

35
Obsuga konsekwentnie realizuje inne zamwienie: zamiast kawy Trelkovsky wci dostaje gorc
czekolad, a w miejsce Gauloises przynosz mu Marlboro. Nie chcc sprawia kopotu bohater nie
zgasza pomyek.
36
R. Polaski (re.), Chinatown, USA 1976.
37
R. Polaski (re), Tess, Francja Wielka Brytania 1979.
38
R. Polaski (re.), Bal, op.cit.

12
Chinatown i Tess s filmami bardzo podobnymi do siebie pod wzgldem pozycji
dominatora i jego wpywu na ofiary. W obu dzieach wrogami s mczyni - w
przypadku Chinatown Noah Cross, ojciec gwnej bohaterki, natomiast w Tess jej
faszywy kuzyn Alec - ktrzy niszcz kobiety i gruj nad nimi, jednak one nie staj ze
swoimi oprawcami do walki, wybierajc ucieczk.

***

Efektem ubocznym walki o dominacj jest okruciestwo, ktre reyser chtnie


eksponuje. G. Stachwna uwaa, e: Z ukadem dominujcy-podlegy czy si nie tylko
przywdztwo i posuszestwo, ale take sia, okruciestwo, uzalenienie i wykorzystanie
oraz sabo, bezradno, cierpienie i choroba. Staje si on sugestywnym, atwym do
interpretacji przestawieniem zwizkw midzyludzkich czcych kata z ofiar39.
Polaski pokazuje nie tylko wyrafinowane okruciestwo psychiczne, ale i fizyczne,
posiadajce nieraz znamiona sadyzmu czy masochizmu. Narrator napawa si
upokorzonymi i cierpicymi bohaterami, nie stroni od pokazywania bestialstwa, krwi 40 i
mierci.

1.5. Paulina Escobar i doktor Roberto Miranda ze mierci i dziewczyny

Filmem, ktry najlepiej ukazuje przeplatajcy si wtek walki o dominacj i


okruciestwa jest mier i dziewczyna. Paajca dz zemsty na dawnym oprawcy
Paulina przetrzymuje go i torturuje. W modoci to ona cierpiaa z rk doktora-sadysty.
Bya ofiar reimu, ktr wiziono i torturowano, aby wycign zeznania. Reyser nie
szczdzi drastycznych opisw. Bohaterka wspomina, jak j wizano, bito, przypalano
cygarami piersi, poddawano elektrowstrzsom, zanurzano gow we wasnych fekaliach
czy gwacono metalowym prtem. Najwikszym zwyrodnialcem by doktor Roberto
Miranda, ktrego cho nigdy nie widziaa, to poznaa go teraz po gosie. Mczyzna
rozkoszowa si bezradnoci dziewczyny i jej cierpieniem. Gwaci j, aby zaspokaja
swoje sadystyczne pragnienia. Znca si wczajc utwr mier i dziewczyna Franza
Schuberta, ktry mia by form muzykoterapii, a kojarzy si jej jedynie z odzieraniem

39
G. Stachwna, Polaski od A do Z, Krakw 2002, s. 37.
40
Krew jest jednym z najczciej powtarzajcych si motyww w filmach reysera. Pisz o tym w
rozdziale pitym.

13
z godnoci, krzywd i blem. Wadza odebraa Mirandzie zdrowy rozsdek i umoliwia
ujawnienie gboko skrywanych dz, ktre w innych okolicznociach pozostayby
upione. Umyem ci, gdy zrobia pod siebie. Powiedziaa, e jeste brudna. A oni
kpili sobie ze mnie: Nie wemiesz sobie dupy za friko. Nie byem sob. Ale zaczo
mi si to podoba. Kadli ludzi na stoach. Zupenie nagich. W jasnych pokojach. Ale ty
tego nie wiesz. Byli zupenie bezbronni. Nie musiaem by miy, ani nikogo uwodzi.
Wiedziaem, e nie musz o nich dba. Byli na mojej asce. Mogem zama kadego.
Robili wszystko, co chciaem. To mnie wcigno. Drczya mnie chorobliwa ciekawo.
Ile wytrzyma? Czy po elektrowstrzsach jej wagina bdzie nadal wilgotna? A moe
dostanie orgazmu? Lubiem si obnaa. Rozbieraem si powoli. Zdejmowaem spodnie
tak, eby wiedziaa, co robi. To mnie podniecao. Byem nagi, ale ty tego nie widziaa.
Naleaa do mnie. Wszystkie byycie moje. To mi si spodobao. Mogem ci zrani i
przelecie. A ty nie moga odmwi. Musiaa by tylko wdziczna. Uwielbiaem to.
Szkoda, e to ju mino. Naprawd auj41 - wspomina zwyrodnialec.
Po latach role si odwrciy. Protagonistka jest wobec doktora Mirandy brutalna
i bezlitosna. Kobieta kopie go i ogusza uderzeniem w gow. Krpuje kablem
zakrwawionego mczyzn, knebluje mu usta swoj bielizn, cay czas trzymajc go na
muszce. Policzkuje go i wyzywa od sukinsynw. Protekcjonalnie siada mu na kolanach
i wspomina kulisy ich dawnej znajomoci. Mczyzna cay dry ze strachu i stara si
unika kontaktu wzrokowego, odwraca gow od bohaterki, jednak ona nie zwaa na jego
przeraenie. Popatrz na mnie42 - rozkazuje mu, wydaje polecenia, kiedy ten sprzeciwia
si jej. Schwytany w puapk wie, e nie czeka go nic dobrego. Paulina cytuje go,
przytacza najbardziej wulgarne sowa, jakie niegdy do niej kierowa. Przesuchuje
Mirand, chce, aby przyzna si do popenionych zbrodni. Przed laty ich role byy
odwrotne. To on wypytywa, a ona odpowiadaa. Ona si go baa. Teraz to Paulina
dyktuje warunki, zastrasza i ma nad nim absolutn wadz. Wyra si janiej. Miny
czasy, kiedy moglicie grozi. Moe jeszcze dziaacie w ukryciu, ale tutaj ja decyduj o
wszystkim. Jasne?43. Przystawia mu pistolet pod brod, zadrcza nagraniem mierci i
dziewczyny, napawa si jego strachem, to ona jest gr, i to dosownie, bo reyser dla
wzmocnienia efektu czsto pokazuje j z perspektywy abiej.

41
R. Polaski (re.), mier..., op. cit.
42
Ibidem.
43
Ibidem.

14
Zdeterminowan kobiet kieruje dza zemsty, jakkolwiek irracjonalna by ona
nie bya. Najpierw chciaam go zgwaci, eby wiedzia jak to jest. (...) Wiem, e to
mieszne. adna zemsta mnie nie nasyci. Im chodzi o wadz i kontrol nad ludmi44 -
wyznaje mowi. Upokarza doktora, ale ma jednoczenie wiadomo, e aden odwet
nie przyniesie jej ulgi i wytchnienia w dawnych krzywdach. To doprowadza j do szau.
Cho Paulina dziaa impulsywnie, jest wymienitym katem, a jej potencjalna
zbrodnia (kobieta rozwaa morderstwo mczyzny) mogaby by doskona. Widzi, e
Miranda panicznie si jej boi, a ona karmi si tym strachem jak drapienik, ktry wyczu
krew.
W przedstawionej historii okrutne jest wszystko: zachowanie doktora przed laty,
ogrom cierpienia, jakie wyrzdzono modziutkiej, stojcej u progu ycia i przede
wszystkim niewinnej dziewczynie, brutalno, z jak bohaterka mci si po latach oraz
postawa tchrzliwego Gerarda, ktry zarwno w modoci, jak i wspczenie wykazuje
si kompletn indolencj.

1.6. Makbet z Tragedii Makbeta45

Pierwszym filmem nakrconym po masakrze w Bel Air bya Tragedia Makbeta.


Gro recenzentw potraktowao wybr tematu jako rodzaj katharsis po osobistej tragedii:
Film jest peen odwoa do tego, co zdarzyo si w Hollywood. (...) Widzi si
mordercw Mansona w tym filmie, poniewa reyser ich w nim umieci46.
Obraz obfituje w bestialskie sceny, moe si wydawa, e powsta po to, aby
szokowa co wraliwszych odbiorcw pokazujc morderstwo za morderstwem. Peno w
nim krwi i przemocy, ale w kocu jest to wiat nieustraszonych mczyzn i dzielnych
wojownikw. Ni si nie powitali, ni nie poegnali, a go rozpru od ppka po samo
gardo47 - tak jeden z bohaterw opowiada, jak Makbet potraktowa swojego wroga. To
wyznanie suchacze przyjmuj gromkim miechem. Wok rozpociera si pobitewny
krajobraz; na polu usanym trupami wida, jak jeden z rycerzy dobija yjcego
przeciwnika. Ci, ktrzy dostali si w niewol s wieszani na stryczkach. Reyser
koncentruje uwag na jednym ze zdrajcw, ktry idzie na stracenie. Ma na ciele lady

44
Ibidem.
45
R. Polaski (re.), Tragedia Makbeta, Wielka Brytania 1971.
46
P. Kael, Deeper Into Movies, An Atlantic Monthly Press Book 1973, s. 399.
47
R. Polaski (re.), Tragedia..., op.cit.

15
tortur i blizny. W kocu skacze i zawisa na elaznej ptli z acucha, co jest
makabrycznym widokiem. Par godzin pniej przechodzcy koo niego Makbet
spoglda na denata i niewzruszony idzie dalej. Widok mierci i cierpienia jest dla niego
i jego towarzyszy chlebem powszednim.
Najokrutniejsz scen w filmie jest zabjstwo Duncana. Sposb, w jaki oszalay
Makbet morduje krla i zarazem swego kuzyna, jest potworny. Raz po raz zadaje mu
niezliczone ciosy, Duncan broczy krwi. Makbet dobija go, wbijajc mu sztylet w szyj.
Krew tryska na wszystkie strony. Kiedy poddani id zobaczy martwego wadc, po
drodze mijaj zmasakrowane, rozczonkowane i zakrwawione ciaa stranikw, ktrych
Makbet zamordowa w rzekomym odwecie. Reyser specjalnie eksponuje t makabr,
pozwala widzowi przyjrze si jej dokadnie, nasyci okruciestwem i barbarzystwem.
Jakby tego byo mao, Polaski pokazuje napa wysannikw Makbeta na zamek
Makdufa. Zoczycy morduj bezbronne dzieci, gwac kobiety, zabijaj maego syna
Makdufa na oczach jego matki. Kobieta widzi przed mierci pomordowane, skpane we
krwi potomstwo oraz poncy dobytek.
Za lata tyranii Makbeta czeka straszliwy koniec. Makduf przebija uzurpatora
mieczem. Ranny czoga si jeszcze po schodach, jednak mciciel bierze kolejny zamach
i dekapituje bohatera. Krew spywa po cianie, gowa toczy si po podwrzu, a trucho
samozwaca spada. Gowa Makbeta zatknita na pik zostaje wyszydzona i
zbezczeszczona przez wiwatujce wojska.

1.7. Kapitan Red i aba z Piratw

Piraci to film, w ktrym pojawio si nieprzystajce do gatunku filmu


korsarskiego okruciestwo: silniejszy znca si nad sabszym, ludzie s upokarzani i
wykorzystywani, brak jest zasad moralnych - dominuje chciwo i wasna korzy, za
duo jest za, krwi, bicia, godu i ponienia. Red nie ma w sobie ani szczypty romantyzmu
waciwego kapitanom korsarskich filmw (...), a aba wyglda i zachowuje si jak
pgwek. Jego niewolnicza wprost zaleno od Reda realizuje typowy dla filmw
Polaskiego wariant ukadu czcego dwjk bohaterw na zasadzie dominujcy-
podlegy48.

48
G. Stachwna, Polaski..., op. cit., s. 133-135.

16
Warto zauway, e w relacji Red - aba role s jasno okrelone i zdominowany
aba nie prbuje tego zmienia. Chopak jest pogodzony ze swoim losem, cho widza
zadziwia jego irracjonalne przywizanie do kapitana.
Piraci - jak na nich przystao - s brutalni, nieokrzesani i awanturniccy.
Wygldem przypominaj dzikie bestie. Red, aba i reszta niewolnikw na hiszpaskim
galeonie jest brudna, nieogolona. Ale nie tylko wizerunek maj nieludzki, zwierzce jest
te ich zachowanie. Rzdz nimi podstawowe pierwotne instynkty: gd, pragnienie,
podanie. Jak pij, to apczywie, wkadajc ca gow do wiadra z wod. Kapitan Red
jest gotowy posun si do kanibalizmu i pore swojego towarzysza: Takie jest prawo
natury. Silniejszy zjada sabszego49. Raptowni mczyni nie panuj nad chuci i nie
uznaj adnych witoci. Kiedy dochodzi do buntu, brutale chc zgwaci nie tylko
krewn krla, ale nawet zakonnic.
Niewolnicy pyncy na Neptunie s wykorzystywani, upokarzani i bici, a za
wiksze przewinienia mog nawet straci ycie. aba po wtargniciu na statek widzi
biczowanego mczyzn. I o tym te jest ten film: ten kto ma akurat przewag, musi j
wykorzysta, najlepiej gnbic albo zabijajc przeciwnika. To brutalny mski wiat, w
ktrym nie ma miejsca na sentymenty. Mczyni na statku s jak stado dzikusw,
wystarczy nawet najmniejszy drobiazg, eby zaczli atakowa. Bjki i szarpaniny to
codzienno, krewcy panowie strzelaj do siebie, dgaj si noem, wbijaj siekiery w
plecy.
Po stumieniu wywoanego przez Reda buntu, kapitan w odwecie kae mu i abie
zje szczura: Do ostatniego ksa, jeli aska50. Nie wzrusza go wymalowana na ich
twarzach odraza, ani odruchy wymiotne. Z pomoc bohaterom przychodzi Dolores: Na
mio bosk, Don Alfonso! Ju pokazae swoj przewag nad nimi. Zrozumielimy.
Do. Prosz przerwa t okrutn zabaw51.
Ordynarnych i wulgarnych bohaterw cechuje niewybredny jzyk i maniery.
Polaski celowo obrzydza widzw pokazujc, jak kapitan Red zaatwia potrzeb na
biurko swojego wierzyciela albo beka w trakcie jedzenia. Piraci szydz ze autorytetw
organizujc barbarzyskie zawody jedca i wierzchowca, przy czym
wierzchowcami s odpowiednio duchowny i lekarz, a take poniaj kobiety: Chod

49
R. Polaski (re), Piraci..., op. cit.
50
Ibidem.
51
Ibidem.

17
do nas, albo we j w krzaki52. Podsumowujc: Tratwa to obraz wiata, w ktrym
jedyn aktywnoci jest walka o przeycie ofiary i jej kata53.

Rozdzia 2
CHOROBY PSYCHICZNE

Cho wiele filmw Polaskiego dotyka problematyki szalestwa i psychozy, dwa


spord nich robi to w sposb dosowny i bezporedni. Mowa o Wstrcie54 i Lokatorze.
W obu dzieach reyser przedstawi kliniczne wrcz studium schizofrenii. Mimo, e
rodzaje i objawy tej choroby s rozliczne, autor decyduje si na pokazanie takich, ktre
tworz jej wyrany i jasny obraz.
W Dziecku Rosemary55 obd bohaterki nie jest wcale oczywisty, ale mona
przyj go jako jeden z dwch kluczy tumaczcych to, co j spotkao. Tragedia Makbeta
natomiast pokazuje szalestwo spowodowane wyrzutami sumienia z powodu
popenionej zbrodni.

2.1. Carol Ledoux ze Wstrtu

Jak pisze G. Stachwna: Wstrt jest opowieci o narastajcej w bohaterce


chorobie psychicznej, pokazywanej w swym subtelnym rozwoju od objawu do objawu,
rejestrujc rozpad ludzkiej osobowoci z poraajc dokadnoci i konsekwencj.
Wykreowany na ekranie fikcyjny przypadek chorobowy staje si niemal klinicznym
obrazem schizofrenii i budzi przeraenie sw dosownoci56. Protagonistk Carol
poznajemy, kiedy wpatruje si pprzymknitymi, nieruchomymi oczami w dal. Trzyma
za rk przypominajc mumi kobiet, ktrej twarz pokrywa uszczca si warstwa
glinki. Cho wyglda to jak scena ze szpitala czy domu spokojnej staroci, tak naprawd
rozgrywa si w salonie kosmetycznym. Kiedy widz pozna dolegliwo Carol, moe
zaryzykowa stwierdzenie, e duch i ciao bohaterki s niczym oblicze lecej bez ruchu
klientki poddawanej zabiegom - skamieniae, pozbawione wiadomoci i si witalnych.

52
Ibidem.
53
M. Sineux, Pirates. Le galien sur lherbes, Positif 1986, nr 305-306, s. 95.
54
R. Polaski (re.), Wstrt, Wielka Brytania 1965.
55
R. Polaski (re.), Dziecko Rosemary, USA 1968.
56
G. Stachwna, Roman..., op. cit., s. 134.

18
Dziewczyna jest wyranie zamylona, pogrona w zadumie, wrcz nieobecna.
Zasna?57 - pyta zniecierpliwiona klientka. Jej nieruchoma twarz nie pokazuje
adnych stanw emocjonalnych. Po chwili do pokoju przychodzi koleanka bohaterki,
ktra od wejcia ywo zwraca si do Carol, jednak nie dostaje od niej adnej odpowiedzi.
Skupiona mina kobiety sugeruje, e jest ona mylami naprawd bardzo daleko. Takie
zachowanie mwi widzowi wiele o kondycji psychicznej Ledoux, jednak trudno jeszcze
posdza j o chorob. By moe co j trapi, ma jakie zmartwienie, a moe w jej
zachowaniu daje o sobie zna flegmatyczna natura. Jednak wraz z rozwojem fabuy
zastyg w bezruchu Carol da si zaobserwowa coraz czciej. Wpatruje si z pasj w
sufit, podog, pknicie na chodniku, a nawet w swoje znieksztacone odbicie w
czajniku. Skupia uwag na c z y m i wiat przestaje dla niej istnie, zapomina o
codziennych, przyziemnych sprawach, np. szukajc buta, znajduje go pod szaf,
nieruchomieje w niewygodnej pozycji i trzymajc znalezisko patrzy przed siebie. W ten
stan wpada te w pracy, ignorujc cice na niej subowe obowizki. Wsppracownice
kompletnie nie maj z ni kontaktu.
Taki sposb bycia charakteryzujcy si zastyganiem bez ruchu poczonym z
milczcym wpatrywaniem si w wybrany punkt psychiatria nazywa katatoni
(zaburzeniem napdu psychoruchowego). Rwnolegym objawem jest hipomimia
(osabienie ekspresji mimicznej), perseweracja bdca kompulsywnym powtarzaniem
tych samych gestw, mutyzm (milczenie), a take bezsenno i awersja do jedzenia58.
Wszystkie wymienione symptomy pojawiaj si u bohaterki. Carol ma tiki nerwowe:
porusza ustami, strzepuje z siebie wyimaginowane paprochy, bawi si wosami, drapie
si, pociera palcem nos i obgryza paznokcie. Kompulsje nasilaj si w trakcie spotka z
mczyznami, a zwaszcza po kontakcie z kochankiem siostry.
Bohaterka jest te maomwna. Podczas randek ze swoim adoratorem nie odzywa
si, sowa zastpuje gestami, np. przeczco kiwa gow. Kontakt z ni jest mocno
utrudniony i atwo straci do niej cierpliwo. Carol unika zblie, nie pozwala si obj
czy zapa za rk. Kiedy Colin chce j pocaowa, dziewczyna pocztkowo odwraca
twarz, lecz w kocu mu ulega. Jest przy tym bierna, ma otwarte oczy i nie angauje si
w czuoci. W kocu ucieka od adoratora, nerwowo przeciera usta doni, stara si je

57
R. Polaski (re.), Wstrt... , op.cit.
58
G. Stachwna, Roman..., op. cit., s. 138.

19
wyczyci, usun z nich lady mczyzny. Po przyjciu do domu starannie myje zby.
Zblienie napawa j ewidentn odraz.
Kobieta niewiele je i sypia. W barze bardzo dugo wpatruje si w zamwione
danie, jednak w ogle go nie prbuje. Doskwiera jej bezsenno. Godzinami ley
nieruchomo w ku, nie mogc zmruy oka.
Konsekwencj postpujcej depersonalizacji jest pogbiajce si denie do
samotnoci. Bohaterka pragnie cakowicie odizolowa si od ludzi. Jej nietuzinkowa
uroda powoduje, e mczyni zagaduj do niej na ulicy, jednak ona w ogle nie reaguje
na zaczepki i nie ma ochoty zawiera nowych znajomoci. Unika nawizywania kontaktu
wzrokowego. Gdy idzie ulic, patrzy przed siebie (w ogle wtedy nie mruga) lub pod
nogi. Staje si aspoeczna: stroni od Colina, nie chodzi do pracy, odcza telefon.
Wyjtek stanowi jej starsza siostra, przy ktrej czuje si stosunkowo bezpiecznie.
Ten i tak ju nieciekawy stan Carol dopeniaj halucynacje wzrokowe, omamy
suchowe i urojenia. Bohaterka syszy trzaski i zauwaa szczeliny w mieszkaniu, tak
jakby miao si ono rozpa. Trzeba co zrobi z tym pkniciem59 - zwraca si do
siostry obserwujc sufit. To przywidzenie powtarza si. Przeraona Carol ucieka na
widok pkajcej ciany, boi si, e ona runie. Aby ocale przed walcymi si gruzami,
odruchowo tuli si do innej. Kiedy odsuwa si od ciany, okazuje si, e na jej
powierzchni zostao odbicie doni, jakby tynk by z plasteliny. Kobieta czuje si coraz
bardziej osaczona.
Carol drczy te urojony gwaciciel. Chocia jest sama w domu, syszy wyranie
kroki i widzi przez szpar pod drzwiami cie jakiej postaci. Nieistniejcy mczyzna
wdziera si do jej pokoju mimo zamknitych na klucz drzwi i rzuca si na przeraon
bohaterk. Zdziera z niej kodr, zaczyna dotyka, pieci, gry, szarpa za wosy,
popycha na ko, zadziera koszul nocn i gwaci. Jest brutalny, odraajcy. Koszmar
powtarza si trzykrotnie.
Im bardziej Carol pogra si w szalestwie, tym korytarz w mieszkaniu staje si
ciemniejszy, coraz sabiej owietlony, jest alegori jej stan umysu. Z popkanych cian
wystaj donie, ktre j obapuj, chwytaj za piersi. Wydaje jej si te, e dom si rusza,
czego dowodem jest np. chwiejca si jak przy trzsieniu ziemi lampa. Carol ma
zaburzon percepcj przestrzeni. Odnosi wraenie, e jej pokj si kurczy, a sufit napiera
na ni. Z kolei w jej odbiorze salon rozrasta si do niebotycznych rozmiarw.

59
R. Polaski (re.), Wstrt... , op. cit.

20
Dodatkowo kobiet przeladuj niepokojce dwiki. Codzienne odgosy, ktre
mzg zdrowego czowieka podwiadomie wygusza, Carol syszy w wyostrzony sposb:
tykanie zegara, kapanie wody z kranu, bicie kocielnego dzwonu. Niektre z nich s
wyjtkowo przykre i mcz bohaterk: jki szczytujcej za cian siostry czy dzwonicy
telefon.
Warto zauway, e Carol yje w wiecie ciszy poprzetykanej tymi odgosami.
To, co istotne - rozmowy, muzyka - jest dla niej niesyszalne. Umys koncentruje si na
nieistotnych lub, co gorsza, wyimaginowanych dwikach. Nale do nich m.in. kroki w
pustym mieszkaniu czy huk tpncej ciany.
Tytuowy wstrt mona interpretowa jako patologiczn odraz chorej kobiety
do mczyzn. Niech objawia si pocztkowo unikaniem ich. Pniej Carol pozbywa
si mskich ladw ze swojego otoczenia. Wyrzuca przybory toaletowe kochanka
siostry, a gdy znajduje w azience podkoszulek Michaela, z obrzydzeniem podnosi go i
chce wrzuci do kosza z brudn bielizn. Jednak w poowie tej czynnoci zastyga
nieruchomo i w kocu decyduje si, aby go powcha. Zapach mskiego potu przyprawia
j o mdoci i bohaterka biegnie zwymiotowa.
Morderstwa s ukoronowaniem psychozy, skutkiem skrajnego lku przed
wiatem zewntrznym, ktrego reprezentantami s mczyni. Brutalnie wdarli si do
jej twierdzy, dlatego zostali unicestwieni w wyniku przeraajcego katatonicznego
szau dziewczyny, bdcego gwatownym pobudzeniem ruchowym w hiperkinetycznej
postaci schizofrenii katatonicznej60.
O tym, e Carol ostatecznie utracia kontakt z rzeczywistoci, wiadcz te
czynnoci, ktrym oddaje si po zbrodniach. Bohaterka wtedy szyje, z zapamitaniem
pisze co palcem po szybie albo prasuje podkoszulek elazkiem, ktrego nawet nie
podczya do prdu. Z otpieniem krci si w kko i snuje si korytarzem, z ktrego
wyaniaj si mskie donie, jednak tym razem ignoruj Carol i nie dotykaj jej.
Czas si dla niej zatrzyma, widz nie jest w stanie okreli, jak dugo trwa
szalestwo bohaterki, jedyn podpowiedzi s pdy na pozostawionych w kuchni
ziemniakach, kilkudniowa nieobecno w pracy czy wreszcie krlik rozkadajcy si na
talerzu w salonie. Jego stan wizualny i fakt, e przyciga muchy sugeruje, e ley tak od
wielu dni. Gnijce miso powoduje obrzydliwy fetor, czego latem nikt o zdrowych
zmysach nie mgby znie. Cho Carol czsto siedzi obok padliny, to zapach jej nie

60
G. Stachwna, Roman..., op. cit., s. 141.

21
przeszkadza. Bohaterka nie rejestruje tak oczywistych i uciliwych dla kadego
zdrowego czowieka procesw, co wiadczy o zaawansowanym stadium jej zaburze.
Odstrcza j to, co de facto nie istnieje (np. gwaciciele), a nie to, co naprawd powinno.

2.2. Trelkovsky z Lokatora

Chocia moemy przyglda si rozwojowi choroby Carol, reyser nie daje


odpowiedzi, co byo jej przyczyn. Inaczej jest w przypadku Lokatora, gdzie widz moe
wskaza winnego zaburze Trelkovskyego. Protagonist jest niezwykle spokojny,
niemiay i nieco wycofany imigrant z Polski. Samotny mczyzna ma problem z
nawizywaniem stosunkw interpersonalnych. Cho jest dla wszystkich serdeczny i
uprzejmy, w jego kontaktach z ludmi nie ma sprzenia zwrotnego, otoczenie nie
odwzajemnia jego wysikw dcych do wyksztacenia i utrzymania dobrych relacji.
Ssiedzi bez wyranego powodu s do niego wrogo nastawieni, wsppracownicy
traktuj go z gry, a obsuga kawiarni ignoruje jego zamwienia. Ludzie wyczuwaj jego
agodno, a ta wyzwala w nich agresj, lekcewaenie, a nawet pogard. Mimo to
Trelkovsky stawia wiatu czoa, cho z kadym dniem coraz silniej odczuwa jego
niech i zaczyna mu ona doskwiera. Konfrontujc si codziennie ze wiatem
zewntrznym czuje si obserwowany, analizowany i krytykowany. Zdumiewa go to, bo
cho jest peen dobrej woli, jego zachowania s interpretowane w sposb negatywny.
Trelkovsky czuje si bezsilny wobec takiego odbioru. Widzi, e jest traktowany na
specjalnych zasadach i to w nim pogbia nienawi do otoczenia, a take niech do
siebie samego. G. Stachwna pisze za jednym z czoowych polskich psychiatrw,
Antonim Kpiskim: Przez wikszo ludzi przestrze wsplna odbierana jest jako
grona i wroga, gdy ocena spoeczna bardzo czsto bywa okrutna, potpiajca i
niesprawiedliwa. Wychodzenie w t przestrze budzi wic usprawiedliwiony lk przed
potpieniem spoecznym i wykluczeniem z grupy. Zagroenie utraty wizi spoecznej -
pisze Kpiski - jest rwnoznaczne z zagroeniem mierci biologiczn61.
Wprowadziwszy si do mieszkania po samobjczyni Simone Choule, Trelkovsky
zaczyna interesowa si ni. Ciekawo podsyca fakt, e wrd lokatorw fatalnej
kamienicy skok Simone z okna jest nieustannym tematem rozmw. Ssiedzi dopytuj
Trelkovskyego, czy zna kobiet, liczc na to, e mczyzna uchyli rbka tajemnicy jej
szalestwa. Sam bohater te jest zafascynowany poprzedni lokatork. Odwiedzi j w

61
Eadem, s. 146.

22
szpitalu, spotyka si z jej przyjacik, z namaszczeniem oglda ubrania, ktre Simone
zostawia w swoim starym mieszkaniu. Chocia jej nie zna, czuje z ni jak wi.
Zadomowiszy si w nowym lokum, Trelkovsky dostrzega, e niech otoczenia
wzgldem niego przekada si na dwa konkretne dziaania: cige pretensje ssiadw o
to, e haasuje (w haas mona potraktowa jako przejaw jakichkolwiek funkcji
yciowych bohatera; ergo maj do niego pretensje o to, e yje, istnieje wrd nich) oraz
zawizany przeciwko niemu spisek dcy do przemienienia go w Simone Choule
(przeobraenie miaoby zakoczy si mierci nowej Simone, tak wic jest to
rwnoznaczne z zamachem na Trelkovskyego).
Zarzuty te s jednak wynikiem manii przeladowczej bohatera i skutkiem
pogbiajcej si choroby. Przewraliwiony mczyzna nadinterpretuje zachowania
ssiadw, wymyla zdarzenia, ktre nigdy nie miay miejsca i ma przywidzenia. Oto
kilka przykadw. Kiedy bohater wynosi mieci, cz z nich - ku jego przeraeniu -
wypada z przepenionych workw na wsplne schody. Bohater chce jak najszybciej
wrci i pozbiera je, jednak okazuje si, e kto go uprzedzi. To utwierdza go w
przekonaniu, e jest nieustannie ledzony i oceniany, a nawet najmniejszy faszywy ruch
moe pozbawi go mieszkania (czyli azylu), resztek szacunku otoczenia i upragnionej
przez niego akceptacji.
Mczyzna stara si te nie wydawa w lokum adnych zbdnych dwikw.
Kiedy musi przestawi meble, dokonuje nadludzkiego wysiku, aby zrobi to
bezszelestnie. Cho nie wygenerowa adnego odgosu, to i tak dostrzeg wpatrujc si
w niego posta w oknie naprzeciwko, ktra prawdopodobnie znajdzie powd, aby
potpi jego zachowanie i rozpuci plotki.
Poprzednia lokatorka zawsze nosia kapcie po 22:00. Tak byo wygodniej dla
niej i dla ssiadw62 - syszy od pana Zy. Cho bohater zastosowa si do rady, i tak kto
zoy na niego skarg. Kto? Za co? Moe pan wini tylko siebie 63 - mwi mu
dozorczyni, a Trelkovsky w swojej beznadziei coraz bardziej przypomina kafkowskiego
Jzefa K. Czego oni chc ode mnie, ebym pad trupem?64 - zadaje sobie pytanie. Noc
nie moe spa, jest zlany potem. Podobnie jak we Wstrcie, cisz przeamuje tylko
tykanie zegara.

62
R. Polaski (re.), Lokator..., op. cit.
63
Ibidem.
64
Ibidem.

23
Te ataki s oczywicie przywidzeniami, podszeptami jego chorego umysu.
Trelkovsky ma halucynacje. Widuje nieistniejcych ludzi, ktrzy rzekomo stoj
nieruchomo we wsplnej toalecie. Syszy pukanie, jednak kiedy otwiera drzwi, okazuje
si, e nikogo tam nie ma. Bohater jest przekonany, e kto stroi sobie z niego arty i
jeszcze bardziej nakrca si przeciwko ssiadom.
Pogarszajcy si stan mczyzny dobrze ukazuje scena na klatce schodowej
kamienicy Stelli. Bohater przestraszy si bezdomnej, ktrej tam si nie spodziewa.
Widz ma szans zobaczy t scen oczami bezstronnego obserwatora i Trelkovskyego.
Obserwator widzi, e bohater apie si za szyj, jakby chcc powstrzyma duszenie,
szamoczc si pada na podog, walczy sam ze sob. Natomiast w wizji Trelkovskyego
to bezdomna, w ktrej widzi pani Dioz, kobiet nakaniajc go do podpisania petycji
przeciwko innej ssiadce, dusi go, a on prbuje odeprze atak.
Szukajc genezy paranoi bohatera warto zauway, e ma on gboko
zakorzenione poczucie winy, co wyranie wida w trakcie mszy aobnej w intencji
Simone. Trelkovsky przysuchuje si sowom duchownego, ktry grzmi niczym
Baudelaire w swoich wierszach: Tak, umieranie. Nagrobki zimne jak ld. Na powrt
stajesz si prochem, z ktrego powstae i tylko twoje koci pozostaj. Robaki bd je
twoje oczy, twoje wargi, usta. Wejd do twych uszu, do nozdrzy. Twoje ciao bdzie si
rozkada w najgbszych zaktkach i bdzie wydzielao niezdrowy smrd. Tak,
Chrystus panuje w niebie i zasila zastpy aniow na wysokociach, ale to nie miejsce
dla takich padalcw, jak ty, penych najnikczemniejszych naogw, tsknicych jedynie
za cielesnym zaspokojeniem. Jak miesz mnie niepokoi i kpi ze mnie w ywe oczy. Co
za bezczelno! Co robisz w mojej wityni? Twoje miejsce jest na cmentarzu. Bdziesz
mierdzie. Bdziesz cuchn jak rozkadajce si zwoki lece wkoo przy drodze.
Zaiste powiadam Nigdy nie wejdziesz do mego Krlestwa65. Ewidentnie jest to gos
w gowie Trelkovskyego, mczyzna syszy swoje lki, zahamowania i wyrzuty
sumienia. Jeszcze raz wychodzi z niego to, jak bardzo jest stamszony w obcym kraju.
Pragnie nie robi nikomu kopotu, krzywdy, dy do przezroczystoci, wida jednak,
czym to jest okupione i jak bardzo niszczy jego psychik.
Zachowanie otoczenia to take poraka wypracowanej przez niego persony.
Persona Trelkovskyego, czowieka sabego psychicznie, emigranta zaknionego
akceptacji otoczenia, zostaa przez niego uksztatowana w sposb, jego zdaniem,

65
Ibidem.

24
zapewniajcy mu sympati spoeczn: jest ucielenieniem poprawnej przecitnoci,
dobrze wychowanym, kulturalnym, grzecznym i yczliwym. Jednak otoczenie jego
wygld i sposb bycia odczytuje jako obce, sabe i atwe do podporzdkowania, nie tylko
wic odmawia mu sympatii, ale wyranie lekceway go i potpia. Podstawowy konflikt
Lokatora sprowadza si wic do bdw w skonstruowaniu obronnej persony przez
bohatera filmu: Trelkovsky wychodzi we wspln przestrze w skrze agodnego
baranka, podczas gdy powodzenie zapewniaby mu raczej skra krwioerczego wilka66.
Skutkiem wyimaginowanych przeladowa jest rozpad osobowoci bohatera.
Powiedzmy, e odcinasz mi rami. Powiem: ja i moje rami. Odcinasz mi drugie rami.
Powiem: ja i moje ramiona. Oddzielasz mj brzuch, moje nerki, zakadajc, e to
moliwe. Powiem: ja i moje wntrznoci. Ale jeli obetniesz mi gow Czy powiem:
ja i moja gowa, czy: ja i moje ciao? Jakie prawo ma gowa do tego, by nazwa si
mn?67 - zastanawia si bohater. Ch wtopienia si w tum, scalenia ze spoeczestwem
skutkuje koniecznoci przywdziania maski. Trelkovsky jedyne wyjcie widzi w
depersonalizacji i ukryciu wasnego ja68. Wypiera jednak ze wiadomoci fakt, e tak
dziaa jego mechanizm obronny i dlatego jest przekonany, e to nie jego psychika, lecz
tajemniczy oni - jego wrogowie - chc zrobi z niego Simone. W rzeczywistoci to on
sam si w ni zmienia, aby dziki nowemu ja stworzy nowe, satysfakcjonujce relacje
z otoczeniem.
Transformacji Trelkovskyego wci towarzysz urojenia: bdc w toalecie
widzi siebie w swoim mieszkaniu podgldajcego si przez lornetk. W ten sposb sta
si jedn z nieruchomych zjaw, ktre do tej pory go obserwoway i ktre sam ledzi. Po
tej wizji z trudem wraca do domu, podpiera si cian, wida, e jego stan bardzo si
pogorszy. Stajc w oknie swego apartamentu dostrzega odwijajc si z banday mumi
Simone. Zjawa pojawia si w toalecie, w ktrej sam przed chwil by. To wana scena,
poniewa pokazuje moment, w ktrym nastpia inkorporacja Trelkovskyego w
kobiet69.
Od chwili transformacji Trelkovsky nie tylko czuje si kobiet, ale te przebiera
si za ni. Kupuje peruk i buty na obcasie, ubiera si w sukienk Simone, robi makija,
maluje paznokcie, udaje, e mwi damskim gosem. Robi to, aby walczy z wrogami i

66
G. Stachwna, Roman..., op. cit., s. 148.
67
R. Polaski (re.), Lokator..., op. cit.
68
G. Stachwna, Roman..., op. cit., s. 148.
69
Eadem, s. 154.

25
ich pokona, to jego jedyna bro: Chc sprawi, ebym popeni samobjstwo. Dobra.
Ja im poka70.
wiat rzeczywisty i urojony zacieraj si Trelkovskyemu. Mczyzna wariuje
noc, rano na chwil przytomnieje. Ma przebyski wiadomoci, w ktrych zdaje si, e
sam sobie zadaje pytanie: Co ja robiem? Co si stao?. Kiedy w amoku wybija sobie
zb, nazajutrz nie pamita, jak do tego doszo. Dlatego win obarcza ssiadw: Potwory,
nigdy nie zmieni mnie w Simone Choule71.
Choroba bohatera pogbia si, a halucynacje zagraaj jego yciu. Trelkovsky
widzi za oknem swoj odbijan niczym pik gow, a take sd, jakiego lokatorzy
dokonuj na wypdzonej z kamienicy matce z dzieckiem. Dziewczynce woono mask
przedstawiajc twarz Trelkovskyego, przebrano j za bazna. Bohater wpada w panik,
czuje zbliajce si niebezpieczestwo, dlatego barykaduje si w mieszkaniu. Bd
walczy do samego koca72 - zarzeka si. Za oknem widzi czyj do, ktr z
zapamitaniem dga noem.
W odrnieniu od Carol, ktra najbezpieczniej czua si we wasnym mieszkaniu,
Trelkovsky nienawidzi go i stara si go unika. Ostateczn prb ucieczki bya
przeprowadzka do Stelli, ta jednak zakoczya si spektakularn porak. Bohater zaufa
kobiecie, opowiedzia o swoim zmartwieniu: Oni prbowali zmieni mnie w Simone
Choule. Dopracowali wszystko, kady szczeg. Wszystko jest gotowe73, a nawet
wyzna jej mio. Lecz gdy tylko zosta sam w jej domu, znw mia omamy: usysza
pukanie do drzwi i wizjerze ujrza twarz pana Zy (w rzeczywistoci by to tylko jaki
akwizytor). To zdarzenie uwiadomio Trelkovskyemu, e jest ofiar szeroko
zakrojonego spisku, w ktrym bierze udzia take jedyna osoba, ktrej zawierzy - Stella.
Brudna suka! Wszyscy w tym siedz razem74 - ubolewa bohater i za kar demoluje jej
mieszkanie i kradnie pienidze, aby ukry si w hotelu. W drodze do niego podruje
rnymi rodkami transportu, aby w ten sposb zmyli trop rzekomych ledzcych go
wrogw.
W ostatniej fazie choroby Trelkovsky buntuje si przed ssiadami w sposb
otwarty. Przestaje si kry, staje do walki wrcz. Nie jest ju wobec nich miy i ulegy,
tylko daje im do zrozumienia, e zna ich plany, wie, e go nienawidz, a on nienawidzi

70
R. Polaski (re.), Lokator..., op. cit.
71
Ibidem.
72
Ibidem.
73
Ibidem.
74
Ibidem.

26
ich. Wczeniej opracowywa strategi obrony w domowym zaciszu, a przed obcymi
udawa, e nie wie o ich niechci i by wobec nich faszywie uprzejmy. Teraz to si
zmienio, np. w kawiarni domaga si zamiast dotychczas podawanej mu czekolady i
Marlboro, kawy i Gauloises. Otwarcie posdza kelnera o uczestnictwo w spisku
przeciwko jego yciu. Jego zachowanie przypomina z gry skazan na niepowodzenie
walk rannej zwierzyny.
Osaczony i zaszczuty Trelkovsky uwalnia tumione emocje atakujc
bezbronnego chopca w parku. Wyzywa go od brudnych gnojkw i bije, bo tylko
dziecko jest sabsze od niego i bohater czuje nad nim przewag. Jest cakowicie
rozgorczkowany, chce kupi bro, ale nawet to mu si nie udaje. Sdzi, e ssiedzi
zaangaowali do intrygi wszystkich mieszkacw Parya.
Trelkovsky wariuje ostatecznie tu po odzyskaniu przytomnoci po wypadku
samochodowym. Jest pewien, e to by zamach na jego ycie. W otaczajcej go grupce
gapiw rozpoznaje mieszkacw swojej kamienicy. Mordercy 75, krzyczy do nich. W
twarzy zatroskanej starszej kobiety, ktra bya sprawczyni kolizji, znw widzi oblicze
znienawidzonej pani Dioz i zaczyna j dusi. Bohater cakowicie postrada zmysy. Na
komendzie zeznaje: Prbowali mnie zabi. Grali w pik ludzk gow76.
Kiedy lekarz chce mu zaaplikowa zastrzyk uspokajajcy, Trelkovsky wzbrania
si ze wszystkich si przekonany, e to kolejny atak na niego. Czuje si zwyciony. Wie,
e jego starania przepady, a on jest pod cakowitym panowaniem swoich wrogw i
rozumie, e musi podzieli los Simone. Wida to w finaowej scenie filmu. Umalowany
i przebrany za kobiet Trelkovsky jest spokojny. Pogodzony ze swoim przeznaczeniem
spoglda na podwrze. W jego wizji wyglda ono jak sala teatralna. Elegancko ubrani w
suknie i smokingi ssiedzi patrz na niego z okien, siedz na dachach, stoj na balkonach.
S jak czekajca na wystp widownia. Wytykaj go palcami, pokazuj sobie nawzajem,
bij mu brawo. Wrd zgromadzonych nie brak oczywicie pana Zy, pani Dioz czy Stelli;
wszystkie osoby, ktre bohater posdza o spisek s obecne, lecz oprcz nich jest take
wiele anonimowych twarzy. Gremialny aplauz zachca Trelkovskyego do odegrania
swojej roli. Przebrany za Simone bohater staje w oknie i rzuca si z niego.
Reyser w kocu pokazuje prawdziw twarz jego ssiadw, ktrzy s dobrotliwi
i szczerze zmartwieni wypadkiem bohatera. Jednak on widzi ich w krzywym zwierciadle.

75
Ibidem.
76
Ibidem.

27
Syszy, jak plotkuj na jego temat: Spjrzcie na jego ubranie. To szaleniec. Jak tylko go
zobaczyam, wiedziaam, e co jest z nim nie tak77, Dopiero skoczylimy naprawia
dach78 - wtruje jej inna, bardziej troszczc si o wygld kamienicy, ni o los rannego
czowieka. Nawet, gdy dopili swego, pastwi si nad lecym pokonanym lokatorem.
Jednak postrzeganie Trelkovskyego i widza diametralnie si rni. Widz
dostrzega zatroskanych starszych ludzi, niemajcych nic wsplnego z demonicznymi
wyobraeniami chorego, tymczasem bohater widzi, e ssiedzi poluj na niego,
zmierzajc w jego stron z siatk, wycigaj ku niemu rce niczym szpony. Jedna kobieta
wysuwa nawet jzyk i syczy jak jadowity w. Trudno o bardziej dosown projekcj
zagroenia.

***

Porwnujc przypadek Carol i Trelkovskyego mona zauway kilka


podobiestw. Zaczynajc od tych pierwszych: zarwno bohaterka Wstrtu, jak i
protagonista Lokatora s imigrantami. Ona jest Belgijk mieszkajc w Wielkiej
Brytanii, za on Polakiem osiadym we Francji. Problemy z aklimatyzacj w obcym
spoeczestwie z pewnoci doprowadziy do obdu Trelkovskyego, ale obce
rodowisko mogo by te przyczyn problemw Carol.
Chorzy duo czasu spdzali w swoich mieszkaniach, ktre byy naocznym
wiadkiem ich choroby. W obu filmach apartamenty oywaj, s wrogie i
nieprzyjazne. Jednak mimo to, Carol ostatecznie woli pozosta w domu, natomiast
Trelkovsky bezpieczniej czuje si z dala od wynajmowanej kwatery.
W finaowych scenach obu dzie tragedia bohaterw zostaje wystawiona na
widok publiczny. Ssiedzi schodz si, eby zobaczy, co si stao, s ciekawscy, a
nieszczcie jednostki stanowi dla nich rdo rozrywki i plotek.
Najwaniejsz rnic w zachowaniu bohaterw jest to, e pogbiajca si
psychoza Carol skaniaa j do zabijania innych osb, natomiast Trelkovsky dy do
autodestrukcji.

2.3. Rosemary z Dziecka Rosemary

77
Ibidem.
78
Ibidem.

28
Wszystko, co przytrafia si Rosemary ma drugie dno. Fabu filmu mona
odbiera dosownie, jako perypetie matki spodziewajcej si przyjcia na wiat dziecka
szatana, lecz mona te j zracjonalizowa, tumaczc obdem, w ktry popada ciarna
kobieta. adna z tych interpretacji nie jest lepsza czy gorsza; wszystko zaley od widza,
a Polaski celowo tak skonstruowa narracj, aby odbiorca mg zdecydowa sam.
Przyjmujc wersj o chorobie bohaterki naley zauway, e to pobona, pena
zahamowa osoba. Boi si pieka, lka zych mocy i wierzy w banialuki o czarach.
Pamitajmy, e Rosemary pochodzi z konserwatywnej katolickiej rodziny z Omaha. Od
lubu nie rozmawiaa z rodzicami, ktrzy nie zaakceptowali tego, e wzia tylko
cywilny, na dodatek z niekatolikiem. Wyrzuty sumienia poczone z nieprzecitn
wraliwoci, a take stres spowodowany pocztkiem nowego ycia (wieo wynajte
mieszkanie, starania o dziecko) prawdopodobnie doprowadziy j do szalestwa79.
Scen, w ktrej gwaci j diabe mona potraktowa jako zwyk mar nocn.
Sny s odzwierciedleniem myli, wydarze, ktre miay miejsce w cigu dnia. Przez to,
e bohaterka ya ostatnio historyjkami o czarownikach i wyolbrzymiaa ich rzekome
dziaania, przyni jej si koszmar zwizany z t tematyk.
Pniejsze sceny to ju tylko konsekwentne podciganie przez reysera wydarze
pod spaczon wizj wiata kobiety. Patrzc trzewym okiem na wszystkie znaki
zapytania Rosemary: pastwo Castevet nie s czarownikami, tylko ekscentrycznym,
nieco wcibskim maestwem o specyficznych zainteresowaniach. Opinie krce o
Bradfordzie to zwyke urban legends, ktre pojawiaj si w kadym miecie.
Kamienica jest modna, wic plotki na jej temat s efektem popularnoci. mier Hutcha
te nie jest nad wyraz zaskakujca - przyjaciel Woodhousew nie by modzieniaszkiem,
by moe cierpia na jakie przewleke choroby. Wreszcie tragiczny fina, w ktrym
Rosemary traci dziecko - ta wiadomo, cho smutna, nie jest wybitnie zadziwiajca.
Bohaterka bardzo le znosia ci, duo si denerwowaa. Poronienia po prostu si
zdarzaj.
Warto zwrci uwag na to, e kobieta dostaje tabletki - prawdopodobnie
psychotropowe, uspokajajce - ktrych jednak nie zaywa. Wszystkie lduj w szczelinie
ramy ka. Przez to, e si nie leczy, jej stan nie ulega poprawie, dlatego w finaowej
scenie, kiedy koysze swoje szataskie dziecko na oczach czonkw sekty, mona mie
pewno, e to kolejne urojenie bohaterki.

79
P. Werner, Polaski. Biografia, Pozna 2014, s. 88.

29
2.4. Makbet i lady Makbet z Tragedii Makbeta

Szalestwo, w jakim pogryo si dne wadzy maestwo zdaje si by


adekwatn kar do popenionych przez nie zbrodni. Zimnokrwista i okrutna lady Makbet
podburza ma do krlobjstwa. Jest zdeterminowana i pragmatyczna. Precyzyjnie
planuje morderstwo, traktujc je jako zadanie czy wrcz obowizek do wykonania. Jej
postpowanie przeraa widza nie tylko dlatego, e chce zabi wadc, ale i dlatego, e
wysuguje si mem. W przeciwiestwie do niego nie ma adnych wtpliwoci.
Wydawaoby si, e tak zdeterminowana posta po zrealizowaniu planu bdzie
zadowolona i speniona. Rzeczywicie tak jest, ale na krtko. Lady Makbet chwilowo
jest opok dla ma, ktrego zaczynaj przeladowa wizje zabitych przez niego ludzi.
- Czemu robisz takie miny? Przecie na puste krzeso patrzysz.
- Spjrz tam! Patrz! Patrz! Co na to powiesz? Precz, zejd mi z oczu! Koci bez
szpiku, twa krew zimna jest. (...) Precz, wstrtny cieniu! Precz, nieprawdziwe
szyderstwo!
- Obd ogooci ci z mstwa.(...) Rado zmcie, popsue uczt wpadajc w
zamt przedziwny80.
W kocu pozbawiona jakiejkolwiek wraliwoci heroina niespodziewanie si
amie. Kobieta nie radzi sobie z wyrzutami sumienia. Ma paranoje: wci widzi na
swoich doniach krew, ktra nie chce si zmy. Obsesyjnie, lecz bezskutecznie szoruje
rce, jednak to nie przynosi jej ukojenia: Jest tu plama. Precz, przeklta plamo. Precz,
mwi! Czy te donie nigdy nie bd czyste? Nadal wo krwi czuj. Wszelkie perfumy
Arabii nie osodz ju tej doni81. Bka si nieprzytomnie po komnacie i lunatykuje, a
w kocu odbiera sobie ycie skaczc z okna.
Makbet take pogra si w odmtach szalestwa. Ma halucynacje, w ktrych
widzi swoje ofiary, szczeglnie przyjaciela Banka. Nie potrafi zazna spokoju. Zawsze
jest czujny, podejrzliwy, optany myl, e wszyscy spiskuj przeciwko niemu. Nie
sypia, gorczkuje. w malignie widuje rne zjawy.
Polaski przedstawia szeroki wachlarz osb chorych psychicznie,
niezrwnowaonych lub neurotycznych. Cho wydaje si, e rozumie ich problemy, to
jednak nie darzy ich wspczuciem. Szalestwo i wszelkie psychozy traktuje jako

80
R. Polaski (re.), Tragedia..., op. cit.
81
Ibidem.

30
gwn, niezwykle atrakcyjn osnow widowiska, suc wzbudzaniu napicia i lku u
widzw kinowych82.

Rozdzia 3
DIABY I GROZA

3.1. Diaby

Diabe pojawia si osobicie w dwch filmach Polaskiego: Dziecku Rosemary i


Dziewitych wrotach. W obu szatan jest osi, wok ktrej konstruowana jest fabua..
Przyjrzyjmy si najpierw starszemu dzieu artysty.
Mode maestwo wprowadza si do kamienicy, o ktrej kr niepokojce
legendy. Pono przed laty zamieszkiway j m. in. siostry Trench, wiktoriaskie damy,
ktre gotoway i jady mae dzieci, wcznie z wasn siostrzenic83. Mieszka tam te
czarownik Adrian Mercato, ktry pono wyczarowa ywego diaba84. W trakcie II
wojny wiatowej dom przezwano Czarny Bramford, dziay si w nim rzeczy straszne
i dziwne, a w 1959 roku w piwnicy znaleziono martwe niemowl zawinite w gazety.
Trzeba przyzna, e taka rekomendacja nie jest zbyt budujca i nawet najwikszy sceptyk
pomyli, e co jest na rzeczy. Tym bardziej, e wypadki nie ustaj - Woodhouseowie
s wiadkami samobjstwa modej mieszkanki kamienicy. Warto odnotowa, e ssiadka
bohaterw jest zielark i wierzy w magiczn moc rolin. Podchody narratora prowadz
do spotkania z diabem.
Ten pojawia si w koszmarze Rosemary. Bohaterce ni si, e ley na katafalku
w wityni Sykstyskiej, widzi biblijne freski, a po chwili gow bawoa. Nadzy ludzie
otaczaj j, odprawiajc nad ni mody. Mona przypuszcza, e zostaa zoona w
ofierze podczas satanistycznego obrzdku. Mistrz ceremonii znaczy jej ciao krwi.
Wok pon ognie. Po chwili pieci j nagi m, lecz jego donie przeobraaj si w apy
bestii, s pokryte sierci. Rosemary kocha si z nim i spogldajc na niego dostrzega
te, wiecce oczy i czerwone, nieludzkie oblicze. W tej onirycznej scenie dociera do

82
G. Stachwna, Polaski..., op. cit., s. 156.
83
R. Polaski (re.), Dziecko..., op.cit.
84
Ibidem.

31
niej, e gwaci j szatan. To nie jest sen, to dzieje si naprawd!85 krzyczy przeraona
Rosemary, lecz wtedy zostaje przykryta czarnym caunem. W jej rojeniu pojawia si
take papie, ktry troszczy si o jej zdrowie i patrzy na ni, gdy odbywa stosunek z
szatanem. Czy moje winy s odpuszczone?86 pyta duchownego, a ten jej przytakuje i
podstawia piercie do ucaowania. Wizja ustaje. Bohaterka nazajutrz wspomina: nio
mi si, e kto mnie gwaci. Kto nieludzki. W Dziecku Rosemary szatan przyjmuje
posta Ksicia Ciemnoci znan z ludowych wierze87.
Po tym niesamowitym zblieniu okazuje si, e kobieta jest w ciy. Wniosek
moe by tylko jeden: zostanie matk Antychrysta. Gdy bohaterka uzmysawia sobie, e
jej dziecko bdzie synem diaba, jednoczenie dociera do niej, e otaczajcy j ludzie:
pastwo Castevet, doktor Sapirstein, a nawet jej m s czarownikami, ktrzy potrzebuj
jej malestwa do swoich diabolicznych praktyk. To dlatego troszcz si o ni w
specyficzny sposb: pojc zioowymi magicznymi napojami o tajemniczym skadzie czy
zalecajc noszenie przy sobie korzenia tannisu, ktry ma j chroni i przynosi szczcie.
Bohaterka jest przekonana, e takie rytuay maj na celu wyhodowanie w jej onie istoty
o nadprzyrodzonych mocach. Niepokoi j te to, e cigle odczuwa ble brzucha i le
znosi ci. To dla niej sygna, e najblisi porednio odpowiadaj za ten stan.
Polaski zadba, aby Rosemary, a za ni widz czu, e szatan jest blisko.
Zauwamy, e kobieta ma urodzi w czerwcu, czyli w szstym miesicu 1966 roku.
Trudno o bardziej dosowne odwoanie do satanistycznej symboliki. Take okadka
tygodnika Time, ktry bohaterka wertuje w poczekalni zdaje si potwierdza obawy Ro.
Jej tytu brzmi: Is God dead?88.
Naley odnotowa, e odkd Woodhouseowie wprowadzili si do Bramford, ich
znajomych spotykaj potworne wypadki. Kolega z pracy Guya nagle traci wzrok, Hutch
zapada w piczk i umiera. Zanim aktor olep, zamieni si z Guyem krawatem, a
kopoty zdrowotne Hutcha zaczy si, kiedy zgubi w domu bohaterw rkawiczk. Ro
przypuszcza, e nieszczcia nie s przypadkowe, lecz wywoane czarami, do ktrych
okultyci potrzebowali osobistych przedmiotw ofiar. Dobiegajce zza ciany szepty i
piewy, brak obrazw na cianach mieszkania pastwa Castevetw, a wreszcie odkrycie,
e ssiad Roman jest synem potnego czarownika Adriana Mercato uwiadamiaj

85
Ibidem.
86
Ibidem.
87
G. Stachwna, Polaski, op.cit., s. 32.
88
R. Polaski (re.), Dziecko..., op.cit.

32
bohaterce, e wciga j sekta i jest w skrajnym niebezpieczestwie. O swoim mu
mwi: Pomogli mu osign sukces, a on obieca im nasze dziecko do ich rytuaw. (...)
Moe to jeden wielki zbieg okolicznoci, ale jedno jest pewne, ci ludzie chc moje
dziecko89.
Finaowa scena te obfituje w szataskie symbole. W salonie Castevetw nad
kominkiem widnieje portret ich guru, Adriana Mercato. Centralny punkt zajmuje koyska
zasonita czarnym baldachimem, nad ktr wisi odwrcony krzy. Widok noworodka
szokuje Rosemary: Co z nim zrobilicie? Co zrobilicie z jego oczami? 90. Roman z
powag informuje bohaterk, e szatan zstpi z piekie by pocz syna ze mierteln
kobiet, dlatego dziecko ma oczy swego ojca91. Sekciarze oddaj mu cze: Chwaa
szatanowi! Wybra ciebie. Ze wszystkich kobiet na wiecie. Chcia, aby bya matk jego
jedynego syna. Jego moc jest niezrwnana! Jego panowanie nieskoczone! Chwaa
szatanowi! (...) Spjrz na jego rce. I nogi. Bg umar! szatan yje! To pierwszy rok jego
panowania! Pierwszy rok bez Boga! Rok numer jeden! Chwaa tobie, Adrianie! Chwaa
tobie, szatanie!92. Oszoomiona kobieta syszc pacz dziecka przeamuje wstrt i strach,
tuli je i otacza matczyn mioci, nie baczc na jego natur. Pragnie dziecka,
jakiekolwiek by ono nie byo.
W nakrconych trzydzieci lat pniej Dziewitych wrotach Polaski zrywa z
tradycyjnym wizerunkiem szatana. W rol diaba wciela si adna, nonszalancko ubrana
dziewczyna. Zielonooka towarzyszy Deanowi Corso w podry i pomaga mu
zrealizowa niecodzienne zlecenie. Staje si jego przewrotnym anioem strem. W
chwilach niepewnoci, zwtpienia radzi mu, co ma robi i nigdy si nie myli. Jest
suflerem, drogowskazem, a przy tym jest nad wyraz tajemnicza.. Nie tumaczy si, nie
odpowiada na pytania, mimo to jej skuteczno powoduje, e Corso cho niechtnie, ale
musi jej zaufa. Ma szsty zmys i zawsze jest o krok przed nim.
Gdy zwizani z ksig ludzie zaczynaj gin, Corso, obawia si, e moe
podzieli ich los. Nie pod moj opiek93 - zapewnia go Zielonooka. I faktycznie, jest
niepokonana, zna sztuki walki i perfekcyjnie nimi wada. Ratuje bohatera pod will
Fargasa, przychodzi mu z odsiecz nad rzek i powstrzymuje przed zamordowaniem
Liany Telfer. Potrafi lata, a jej oczy czasem staj si arzce i jaskrawe, co sugeruje jej

89
Ibidem.
90
Ibidem.
91
Ibidem.
92
Ibidem.
93
R. Polaski (re.), Dziewite wrota, USA 1999.

33
nadludzk natur. Warto pamita te o scenie, w ktrej Zielonooka naznacza go swoj
krwi, zawierajc w ten sposb przymierze. W scenie miosnej dominuje nad bohaterem,
a jej twarz przybiera szaleczy wyraz. W obliczu fabuy mona przypuszcza, e
doprowadzia do zblienia, bo potrzebuje Corsa jako ojca swojego dziecka - Antychrysta.
Podczas stosunku jej tczwki wiec bardziej ni kiedykolwiek. Bohaterowie kochaj
si na tle poncego zamku. Scena ta okraszona patetyczn muzyk sygnalizuje, e na
oczach widzw dzieje si co niewypowiedzianego; w metafizycznym akcie piekielne
moce czc si ze miertelnikiem.
Podobnie jak w Dziecku Rosemary film obfituje w szereg okultystycznych
skojarze i rekwizytw. Bohater trudnicy si wyszukiwaniem biaych krukw sprawdza
autentyczno najcenniejszej ksigi swojego najlepszego klienta Balkana zatytuowanej
Dziewi Wrt Krlestwa Cieni. Dzieo ma na skrzanej okadce wytoczony pentagram,
a wydano je w Wenecji w 1666 roku. Podobno powstao w oparciu o napisany przez
samego szatana Delomelanicon. Jego autor Aristide Torchia zosta za to spalony na stosie
razem ze swoimi ksikami. Ocale miay tylko trzy egzemplarze. Ryciny zawarte w
ksigach tworz szatask amigwk, a jej odpowiednia interpretacja ma by kluczem
do przyzwania Ksicia Ciemnoci94. Ilustracji jest dziewi, przypominaj karty tarota95
i wszystkie s sygnowane LCF, czyli Lucyfer.
Warto nadmieni, e posta Borisa Balkana take jest specyficzna. Corso spotyka
go na wykadzie Demony w literaturze redniowiecza. Bibliofil pokazuje bohaterowi
swoje ksigarskie zbiory mwic: Moje cymelia czy jedna posta: diabe (...) Ars
Diavoli. Nigdzie nie spotka pan tylu ksiek na ten temat96. Mczyzna ewidentnie
interesuje si okultyzmem, fascynuj go demony i wszystko, co zwizane z czarami.
Wierzy w nadprzyrodzone moce i jest owadnity dz wywoania diaba. Cho Corso
pocztkowo uwaa to za bzdur, stopniowo sam ulega pragnieniu spotkania z Lucyferem.
Waciciel tumaczy, e brakowao mu tylko jednego woluminu, aby jego
bezcenny, jedyny na wiecie zbir by kompletny. T szczegln ksig jest oczywicie
Dziewi Wrt Krlestwa Cieni. Obsesja pasjonata na jej punkcie sprawia, e koniecznie
chce potwierdzi jej autentyczno.
Podejmujc si zlecenia, Corso ciga na siebie miertelne niebezpieczestwo.
Poprzednia wacicielka ksigi, Liana Telfer pragnie odzyska j za wszelk cen.

94
Ibidem, Dziewite..., op.cit.
95
M. Dopartowa, Labirynt Polaskiego, Krakw 2003, s. 95.
96
R. Polaski (re.), Dziewite..., op.cit.

34
Uwodzi bohatera, a kiedy to nie zdaje egzaminu, rzuca si na niego, gryzie i usiuje go
zabi. Reyser stylizuje j na wiedm97.
Corso dostaje makabryczne ostrzeenie: znajduje zamordowanego przyjaciela -
kto powiesi go tak, jak przedstawia jedna z rycin zamieszczonych w Dziewiciorgu
Wrotach Krlestwa Cieni. Od tego zdarzenia nie ma wtpliwoci, e znalaz si w
opaach.
Take w Europie kto stale czyha na jego ycie. Powoli mona odnie wraenie,
e Corso - podobnie jak Rosemary - zosta wcignity w rodek jakiej niebezpiecznej
demonicznej intrygi. Po wyjciu z antykwariatu mija rusztowania, ktre niespodziewanie
si zapadaj. Bohater ucieka i cudem uchodzi z yciem. Pniej czarnoskry wsplnik
Liany kilka razy prbuje go zlikwidowa. Take w apartamencie baronowej Kessler kto
chce si go pozby - bohater zostaje oguszony i traci przytomno. Corso uwiadamia
sobie, e jest tylko pionkiem w jakiej wikszej, niepojtej dla niego intrydze: Kto
prowadzi ze mn gr98. Oczywicie. Jeste jej czci. I zaczyna Ci to wciga99 -
odpowiada mu Zielonooka.
Zwizani z ksig ludzie umieraj w tragicznych okolicznociach, najczciej
padajc ofiar brutalnego morderstwa. Dla Corso to jasny sygna: on te jest zwizany
Dziewiciorgiem Wrt, a wic moe podzieli los nieszcznikw. Ksigi bywaj
grone. Nie wolno ich bezkarnie otwiera100 - ostrzega bohatera Fargas, zanim
utopiono go w stawie. Baronow Kessler, ktra przez lata zgbiaa tajniki feralnego
dziea uduszono. Liana Telfer zgina z rk Balkana, ktry udusi j wisiorem z
pentagramem. Z kolei Balkana morduje Corso.
Nie tylko osoby, z jakimi si spotyka, ale i miejsca, do ktrych trafia s upiorne,
sprawiaj wraenie optanych. Willa Fargasa ley w lesie, na uboczu. Wyglda na
nawiedzon, na posesji zalegaj poke licie, w tle kracz wrony.
W Dziewitych wrotach czsto pojawia si ogie, ktry nasuwa skojarzenia z
piekem. Ponce mieszkanie baronowej, posiado Liany Telfer zaaranowana na
wityni szatana, wypeniona po brzegi jego czcicielami w czarnych kapturach,
czekajcych na sabat, rwnie wyglda mrocznie: na zewntrz i w rodku jest mnstwo

97
Warto zauway, e Liana Telfer ma na poladku tatua symbolizujcy przynaleno do Zakonu
Srebrnego Wa, czyli sekty, ktra przed laty utworzya si wok fanatykw Torchii i tajemnic jego
ksigi.
98
R. Polaski (re.), Dziewite..., op.cit.
99
Ibidem.
100
Ibidem.

35
pochodni. Podobnie jak opuszczony zamek. Na tle czerwonego, gorejcego nieba
wyglda przeraajco, jakby rzeczywicie skrywa jak arcymroczn tajemnic. To w
nim Balkan przywouje szatana. Oblewa benzyn drewnian podog, robi okrg i
podpala go: lubuj ci wierno, mistrzu. Zawierzam ci dusz i ciao. Nie lkam si
stryczka, ognia, jadu. Wykrel mnie z Ksigi ycia, wpisz do Czarnej Ksigi mierci,
dopu mnie do Dziewitych Wrt. Niech si stanie. Niech si stanie teraz!101. Wkada
donie do ognia, a kiedy nie parzy go, zuchwale si podpala. Jest przekonany, e posiad
nadprzyrodzon moc.
Jak pisze G. Stachwna: W obu tych filmach diabe odnosi zwycistwo:
Rosemary zgadza si z tkliw macierzysk mioci zaopiekowa spodzonym przez
niego dzieckiem; Corso, ulegajc ciekawoci i podaniu, decyduje si przekroczy
Dziewite Wrota, ktre wyznaczaj drog do pieka102.
M. Jankun-Dopartowa zauwaa: Za spraw Dziewitych wrt, pytanie o
motyw diaba w kinie Polaskiego stao si jednym z najczciej zadawanych przez
krytykw i publiczno w czasie spotka z reyserem. Sam twrca nie tylko odcina si
zdecydowanie od wszelkich rozmw na ten temat, ale jakby bagatelizuje problem,
stwierdza, e krytyka przyczepia si do czego, co pojawio si tylko w Dziecku
Rosemary. (...) Dla Polaskiego zarwno diabe, samo szeroko rozumiane kuszenie (po
raz pierwszy ju w Nou w wodzie), jak i kolejne krgi ludzkiego inferna, obecne
niemal we wszystkich jego filmach, s najwyraniej niezwykle pojemnymi obrazowymi
symbolami, poprzez ktre do odbiorcy mog dotrze rozmaite - i wane, i mniej wane
- treci egzystencjalne103.
Naley zwrci uwag na to, e w innych dzieach reysera wystpuj
bohaterowie, ktrzy podlegaj diabelskim wpywom i podszeptom. Jeli przyjmiemy, e
diabe jest synonimem za, to ulegaj mu psychopaci (Carol i Trelkovsky), mordercy
(Makbet), bandyci (Dickie z Matni, gangsterzy z Frantica), gwaciciele (Alec z Tess czy
doktor Miranda) i femme fatale (Evelyn Mulwray z Chinatown).

3.2. Groza

101
Ibidem.
102
G. Stachwna, Polaski, op.cit., s. 32.
103
M. Dopartowa, Labirynt..., op. cit., s. 166-167.

36
Naturaln konsekwencj pokazywania na ekranie mrocznych postaci i
nadprzyrodzonych historii jest towarzyszce widzowi uczucie grozy. To staa cecha
filmowego wiata Polaskiego. Reyser przedstawia bezpieczn codzienno, pod ktrej
mask ukrywa si co niepokojcego, co stopniowo wywouje dyskomfort odbiorcw.
G. Stachwna tumaczy to nastpujco: Otoczka cywilizacyjna wzmacnia w nas
poczucie uniezalenienia od wszelkich si ciemnoci. Zostaj one zepchnite w sfer
podwiadomoci i wydaj si czym obcym i nieistotnym, ale nie zostaj unicestwione.
Tworz balast pierwotnych, animistycznych wzorcw mylowych, ktre, mimo e
gboko ukryte, s stale obecne i od czasu do czasu zaczynaj si aktywizowa. I
wystarczy, e przydarzy si co, co wydaje si potwierdza suszno dawnego
rozumienia otaczajcych czowieka zjawisk, by pojawiy si one natychmiast i
uruchomiy prastare motywacje i przekonania. Rodzi si wtedy niepokj, wraenie
zagubienia i utraty bezpieczestwa, obawa przed czym niewiadomym, tajemniczym i
gronym. Uczucie n i e s a m o w i t o c i 104, funkcjonujce w kulturze te jako Das
Unheimliche.
Polaski buduje groz powoli i konsekwentnie, posugujc si takimi rodkami
jak ciasne apartamenty lub statki pogbiajce poczucie alienacji, tajemnicze przedmioty,
tajemne moce, elementy religijne, symbole zwizane z wierzeniami i mierci,
morderstwa, samobjstwa. Chtnie pokazuje postaci z natury niebezpieczne, ktre w
naszej kulturze zawsze kojarz si z czym zym lub niewytumaczalnym (piraci,
wiedmy i wampiry) oraz przedstawia ludzi obkanych, ogarnitych jak mani,
odmiecw (wicej o tym pisaam w poprzednim rozdziale). Potguje napicie
umiejtnie uywajc muzyki i ciszy, wplata w ni efekty akustyczne. Wykorzystuje take
klasyczne motywy zwiastujce jak tragedi, burzce uczucie komfortu m.in. noe,
krew105, a nawet zjawiska pogodowe - deszcz i burz. Konfrontuje widzw z ich
najczstszymi, nawet najbardziej irracjonalnymi lkami (np. wspomniany w poprzednim
podrozdziale strach przed diabem) w sposb realistyczny i nieomieszajcy problemu.
Pi z analizowanych w niniejszej pracy filmw mona uzna za thrillery. Nale
do nich Wstrt i Frantic106, a take Dziecko Rosemary, Dziewite wrota i Lokator (przy
czym trzy ostatnie ocieraj si o estetyk horroru). Ju sama struktura tego gatunku ma

104
G. Stachwna, Roman..., op. cit., s. 163.
105
Pisz o tym wicej w rozdziale pitym.
106
R. Polaski (re), Frantic, USA 1988.

37
na celu wywoywanie u widza niepokoju. Postaram si jednak rozoy na czynniki
pierwsze wybrane dziea, aby wskaza, co tak dokadnie przeraa w nich odbiorcw.
We Wstrcie widza niepokoi bohaterka snujca si samotnie po penym
zakamarkw mieszkaniu. Nieprzyjazne pomieszczenia sprawiaj wraenie, jakby w
ktrym momencie co miao wyskoczy zza ciany i j zaatakowa. I tak si
rzeczywicie dzieje: widzimy cienie, gwacicieli, donie wysuwajce si ze cian
korytarza.
Pozornie nic nieznaczce wycinanie skrek, czyli element pracy kadej
kosmetyczki Polaski potrafi zaaranowa tak, e budzi ono niepokj. Bohaterka
posuguje si ckami uwanie i precyzyjnie. Nic nie zapowiada nieszczcia. Nagle
Carol nieruchomieje i patrzy swoim zwyczajem w dal. Kamera przenosi si na woskow
twarz klientki, ktra niespodziewanie nabiera ekspresji. Cisz przeszywa dramatyczny
krzyk kobiety, ktr Carol zacia do krwi.
Groz potguje te odkrycie jej koleanki, ktra nakrya bohaterk na noszeniu
w torebce gnijcej gowy krlika. Te symptomy daj widzowi jednoznaczny sygna:
dziewczyna jest obkana i na pewno sta j na wicej.
Przeraajce jest zapamitanie, w jakim Carol zadaje ciosy bezbronnemu
Colinowi, a take to, co robi z jego ciaem. Trup mczyzny lecy w wannie penej
wody to doprawdy makabryczny widok. Pamitajmy, e dziewczyna mieszka z martwym
mczyzn a do powrotu siostry.
Ogromne znaczenie w odbiorze dziea maj oczywicie efekty dwikowe. Warto
zauway, e tem filmu czsto jest cisza, np. kiedy Carol jest gwacona, widzimy, e
krzyczy, jednak tego krzyku nie sycha. Gdyby dziao si to naprawd, syszelibymy
rozpaczliwe woanie. Cisza poczona z miarowym tykaniem zegara czy biciem
dzwonw paraliuje ogldajcych i wprowadza do jej rzeczywistoci. Z drugiej strony,
zgrzytajca muzyka jazzowa podkrela nierytmiczny, zaburzony obraz wiata bohaterki.
Kluczowe sceny, takie jak jej halucynacje albo morderstwa akcentuje miarowe brzmienie
instrumentw perkusyjnych, np. werbli czy talerzy.
Ponadto, potg Wstrtu jest fakt, e cudzy obd staje si dla nas, widzw,
zrozumiay. Przez cay czas seansu uruchamiamy (...) rne mechanizmy obronne, aby
nie identyfikowa si z sugestywnie przedstawionymi przeyciami gwnej bohaterki.

38
Ale rwnoczenie (...) zaczynamy rozumie peni cudzego obdu i wtedy rodzi si
lk, egzystencjalny lk o nas samych107.
We Franticu napicie towarzyszy widzowi ju od sceny pod prysznicem, w ktrej
niczego niewiadomy bohater spokojnie oddaje si prozaicznej czynnoci. Nie ma
pojcia, e tu za plecami znika jego ona. To zdarzenie rodzi wiele znakw zapytania,
na ktre razem z Walkerem widz szuka odpowiedzi: wysza sama? moe prowadzi
podwjne ycie? miaa wypadek? czy kto j porwa? Kiedy staje si jasne, e tylko
ostatnie pytanie jest zasadne, pojawia si strach o ycie Sondry.
Zderzenie Walkera - czowieka na poziomie, reprezentanta wyszej klasy
spoecznej, wiodcego spokojne i poukadane ycie - z ludmi z pwiatka take
powoduje dyskomfort. Poczucie zagroenia rodzi odkrycie martwego Dede, spotkanie z
dilerem w klubie o wtpliwej reputacji czy znaleziona na ulicy bransoletka - lad po
Sondrze. Widza deprymuje bezradno bohatera wobec systemu: cho policjanci wiedz,
e onie lekarza grozi miertelne niebezpieczestwo, nic sobie z tego nie robi.
Pracownicy konsulatu sugeruj, e kobieta znikna, bo prawdopodobnie ma kochanka.
Szczytem moliwoci obu sub jest podawanie Walkerowi formularzy do wypenienia.
Kiedy bohater szaleje z bezradnoci, patrz na niego jak na wariata, nie majc dla niego
zrozumienia.
Film jest tak skonstruowany, e widz traci poczucie czasu; dzie zaciera si z
noc, trudno jednoznacznie okreli, jak dugo trwa dramat mczyzny. Jednak mimo
braku precyzyjnych ram czasowych, ogldajcym towarzyszy przewiadczenie, e trzeba
dziaa szybciej, a odrobina zwoki moe zakoczy si tragicznie. Dodatkowo
wiadomo, e nieszczcie Walkerw mogo przytrafi si kademu z nas (w kocu
zamiana bagau w samolocie czasem si zdarza) potguje uczucie grozy przed
przeznaczeniem, wobec ktrego jestemy bezradni.
Na uwag zasuguje te scena na parkingu, w ktrej miao doj do wymiany
podanego przez porywaczy przedmiotu za Sondr. Walker widzi, jak bandyta trzyma
n przy gardle jego zapakanej ony. Kiedy - mimo tragizmu sytuacji - szczliwy fina
jest ju blisko, wkracza Michelle. Nierozwanym daniem wcieka gangsterw, ktrzy
odjedaj z zakadniczk. Jakiekolwiek negocjacje (tym bardziej tak miae) z
bandytami mog skoczy si tragicznie. Wie to nie tylko bohater, ale i widz, dlatego
ogldajc ten przeomowy moment odczuwa duy niepokj.

107
G. Stachwna, Roman..., op. cit., s. 145.

39
W filmie nie brak trzymajcych w napiciu scen, charakterystycznych dla
modelowego thrillera. Nale do nich zmagania Walkera na dachu, kiedy balansuje na
jego krawdzi prawie z niego spadajc, rozpaczliwa szarpanina z walizk, Michelle
sigajca po zawieszon kilkanacie metrw nad ziemi statuetk z Krytronem czy
mordercza gonitwa ulicami miasta z trupem za kierownic.
Zarwno Dziecko Rosemary jak i Lokator s ekranizacjami ksiek; filmy
powstay w oparciu o powie Dziecko Rosemary Iry Levina oraz Chimeryczny Lokator
Rolanda Topora. Jak pisze Stachwna: Oba te utwory nale przecie do tego samego
rodzaju sztuki panicznej, ktrej podstaw s subtelne przesunicia codziennoci w
niecodzienno. Wicej nawet, lad Toporowej sztuki panicznej mona ledzi we
wszystkich filmach Polaskiego - nie tylko w horrorach - gdy w kadym z nich pod
mask bezpiecznej codziennoci w mniejszym lub wikszym stopniu ukrywa si co
nieznanego, ciemnego i gronego, co zawsze budzi niepokj i lk widzw108.
Wydarzenia w Dziecku Rosemary rozgrywaj si we wspczesnym wiecie w
sercu zachodniej cywilizacji. Bohaterka niczym si nie wyrnia, jest kobiet, jakich
tysice. Dlatego ogldajc jej histori boimy si, e mogaby dotyczy te nas czy
naszych bliskich.
Niepokj budz te niewyjanialne drobiazgi. Przesunita, zasaniajca szaf
komoda, dziwny zapisek w notatniku: Nie mog by duej zwizana..., aciskie
piewy za cian, ogrdek Minnie z nieznanymi zioami, amulet z korzeniem tannisu,
pozdejmowane obrazy w domu Castevetw roztaczaj aur niepokoju i tajemnicy.
Pojawia si te kilka nieprzyjaznych miejsc, np. pralnia w podziemiach, o ktrej
podopieczna Castevetw mwi: Nienawidz tej sutereny, przyprawia mnie o gsi
skrk109 czy cmentarz, na ktry przyjeda bohaterka, aby wzi udzia w pogrzebie
Hutcha. Prawdopodobnie gdyby reyser ograniczy si do jednego czy dwch takich
straszakw, nikt by si nie przerazi. Jednak Polaski bombarduje nimi widzw i
dlatego w trakcie seansu odczuwaj nieprzyjemn atmosfer grozy i niesamowitoci.
Koysanka nucona przez Mi Farrow (odtwrczyni roli Rosemary) to jeden z
najlepiej rozpoznawanych motyww muzycznych w kinematografii. Skomponowany
przez Krzysztofa Komed utwr jest rzewny i pikny, lecz pitno, jakie odcisn na nim
jego adresat powoduje, e kojarzy si jednoznacznie i niepokojco.

108
Eadem, s. 159-160.
109
R. Polaski (re.), Dziecko, op. cit.

40
G. Stachwna uwaa, e boimy si Dziecka Rosemary, bo: (...) Polaski odwoa
si do jeszcze jednego starego, zbiorowego i stumionego lku kulturowego, jakim jest
lk przed kocem wiata i nastaniem Antychrysta110.
W Lokatorze niepokoi ju sam fakt, e gwny bohater wprowadzi si do
mieszkania samobjczyni. Ludzie unikaj takich miejsc sdzc, e s przeklte, a fatum
poprzednich lokatorw przejdzie na nowych mieszkacw.
Reyser nie daje zapomnie o desperatce i pokazuje j w szpitalu na krtko przed
mierci. Simone zabandaowana od stp do gw, nie przypomina zupenie czowieka,
tylko mumi. Rzadko si zdarzaj pacjenci tak opatrzeni, eby nie mona byo dostrzec
nawet ich twarzy. Na widok goci z ust kobiety wydobywa si potworny krzyk. Nie
wiadomo, czy poruszenie pacjentki spowodowa widok jej przyjaciki Stelli,
Trelkovskyego, a moe to po prostu przebysk wiadomoci. Jego geneza pozostaje
zagadk.
W mieszkaniu wszystko jest nieprzyjazne: szafa skrzypi, niezliczone lustra zdaj
si nieustannie ledzi bohatera niczym kamery, w kadym kcie peno jest rzeczy
Simone, nawet dziur w daszku naprawiono nieprdko po jej skoku. Przez to ciko
zapomnie o zmarej, a jej duch jest stale obecny w przestrzeni Trelkovskyego.
Warto zauway, e Polaski tak prowadzi narracj, aby nie byo do koca
wiadomo, czy ssiedzi faktycznie uwzili si na bohatera czy te mczyzna oszala. W
obliczu tej niepewnoci widza niepokoj m.in. ludzie stojcy nieruchomo w oknach z
uporem wpatrujcy si w bohatera. Wygldaj nienaturalnie, w ramach okiennych
przypominaj postaci z obrazw, wygldaj jak portrety. Ich obecno powoduje
przytoczone wczeniej poczucie niesamowitoci.
Przywidzenia Trelkovskyego s jeszcze bardziej niepokojce ni Carol. Kiedy u
niej omamy ograniczay si do pkni, doni i gwacicieli, bohater Lokatora stale widzi
twarze znienawidzonych ssiadw w obliczach przypadkowych ludzi albo swoj gow,
ktr kto gra w pik. Scena, w ktrej Trelkovsky dostrzega siebie w oddali przeraa,
bo dowodzi, e wiat bohatera peen jest nadprzyrodzonych zdarze.
Nie sposb zignorowa wszechobecnych odwoa do staroytnego Egiptu, m.in.
mumii, hieroglifw na cianie wsplnej toalety czy popiersia Nefretete w mieszkaniu po
Simone. Zdaniem M. Dopartowej reyser: poprzez liczne motywy staroegipskie i

110
G. Stachwna, Roman..., op.cit., s. 145.

41
dziwne fetysze, przypomina opowie o optaniu kolejnych mieszkacw tego samego
mieszkania111.
Polaski pokazuje wrogw bohatera w owietleniu, ktre podkrela ich rysy
twarzy, powoduje, e wygldaj demonicznie. Dodatkowo stosuje perspektyw abi,
przez ktr wydaje si, e otoczenie gruje nad sabym Trelkovskym.
Dziewite wrota niepokoj od pierwszej sceny, kiedy to starszy mczyzna pisze
list poegnalny, a przed nim wisi ptla. Wiadomo, co wydarzy si za chwil: chwila
konwulsji i ten czowiek umrze. Na jego pkach a roi si od ksiek, jednak jedno
miejsce jest puste i to pozwala sdzi, e z t pustk zwizana jest jaka tragiczna i
niesamowita historia. Wejciwka rozwija to poczucie i dobrze oddaje klimat grozy:
wida jak Corso przechodzi przez dziewi rnych drzwi, nasuwajc skojarzenia z
dziewicioma krgami pieka z Boskiej komedii Dantego. Reyser subtelnie naprowadza
na spotkanie z diabem.
Du rol w filmie odgrywa wiato, bo za jego pomoc budowane jest napicie.
Bohaterowie czsto pojawiaj si w pmroku, owietleni tak, by byo wida tylko zarys
postaci. rdem wiata jest czsto ogie, kojarzcy si w naszej kulturze z infernem.
Na uwag zasuguje klimatyczna scenografia: w filmie a roi si od tajemniczych
zamkw, niszczejcych domw na uboczu, pokoi po brzegi wypenionych
okultystycznymi, starymi ksigami. Polaski nie szczdzi te przykrych czy
drastycznych widokw: chtnie pokazuje wisielca, topielca Fargasa, a take upiorn
baronow Kessler, ktrej na skutek uduszenia oczy i jzyk wyszy na wierzch.
Upiornego caoksztatu dopenia niezwyka Zielonooka. Bohaterka nie schodzi
po schodach, a sfruwa, ma nieludzkie oczy, jest wszechwiedzca i przychodzi bohaterowi
z odsiecz w sytuacji, kiedy ksiga jest skrajnie zagroona. Dziewczyna nieprzypadkowo
jest ubrana w zwyczajn do blu park, jeansy i trampki. Wyglda jak everyman, a jest
wcieleniem za.
Misja Corsa to szukanie prawdy, grzebanie w tym, co powinno zosta tajemnic
na wieki. Z uwagi na wrodzon ciekawo czowiek ma skonno do interesowania si
wszelkimi sekretami, spiskami i niesamowitociami. Nieprzypadkowo Polaski kreuje
bohatera na cynicznego racjonalist bez uczu, ktrego jedyn motywacj w pracy i
yciu s pienidze. Okazuje si, e nawet taki czowiek potrafi ulec pokusie i zu.

111
M. Dopartowa, Labirynt..., op. cit., s. 167.

42
Optany mani bohater siga po zakazany owoc, dowodzc niezmiennoci ludzkiej
natury: od biblijnego kuszenia w raju jestemy sabi i ulegamy pragnieniom.
Piszc o grozie w twrczoci Polaskiego nie mona oczywicie pomin Balu
wampirw. W horrorze z komediowymi elementami pojawia si mnstwo wtkw, ktre
maj przeraa, a miech suy jedynie rozadowaniu napicia i nie umniejsza atmosfery
grozy. Sam reyser mwi: Nie kpi z horroru, bawi si tematem. Chciaem zrobi
histori troch romantyczn, troch mieszn i wywoujc strach112.
W filmie obecne s wszystkie archetypy klasycznej grozy: Transylwania,
nietoperze, wampiry i anitdota na nie (krucyfiksy, osinowe koki i czosnek), nawiedzone
zamczysko, wilki wyjce do ksiyca, krew, mier i wice si z ni trumny, groby i
wstawanie z martwych.
Znalazszy si na zamku na odludziu bohaterowie stale musz walczy o ycie.
Abronsius i jego ucze zapoznaj si z przywdc wampirw, hrabi von Krolockiem,
ktry demoniczn natur kryje pod mask czarujcego szarmanta. Mniej ogady ma jego
syn. Herbert nie potrafi oprze si urokowi Alberta. W trakcie niewinnej rozmowy nagle
odsania ky i chce si w niego wgry. Gonitwa mczyzn do ostatniej chwili trzyma w
napiciu, bo oszalay wampir nie zamierza zrezygnowa ze swojego niecnego pomysu.
Jednak ostatecznie Albertowi udaje si uciec.
Upiorn scen jest te widok hrabiego i jego syna, kiedy o wicie schodz do
krypty i ukadaj si w trumnach, a przecie jeszcze niedawno bohaterowie z nimi
rozmawiali. Deprymuje take widok pokracznego garbusa Krukola. Odmieniec
przygotowuje jak trumn i mona si domyla, e jest ona dla Abronsiusa albo jego
ucznia.
Lk budzi te fakt, e wampiry nie maj swojego odbicia w lustrze. W trakcie
rozmowy z Albertem Herberta nie wida w lusterku, mimo e obaj siedz naprzeciwko
niego. Spektakularna scena powtarza si w trakcie balu: cho sal wypenia tum
wampirw, w lustrze nie wida ani jednego z nich.
Wspomniany bal odbywa si oczywicie o pnocy. Bohaterowie widz, jak jego
uczestnicy wychodz z grobw i masowo opuszczaj cmentarz. Ukoronowaniem fiesty
ma by wysysanie krwi z goci. W przemwieniu von Krolocka pojawia si wzmianka o
diable: Dokadnie rok temu zgromadzilimy si w tej samej sali, ja, wasz pasterz i wy,
moje ukochane owieczki. Z nadziej w sercu oznajmiem wam wtedy, e z pomoc

112
G. Stachwna, Roman..., op.cit., s. 170.

43
Lucyfera doczekamy lepszych czasw. Wrcie wspomnieniami do tej chwili
Zebralimy si wtedy w zwtpieniu i beznadziei nad jednym, mizernym drwalem. Rok
przemin i coraz rzadziej podrni zapuszczaj si w te okolice. Mimo tego mam dla
was wielk i cudown niespodziank! Dla was, drodzy bracia i siostry! Zblicie si. To
nie wszystko! To nie wszystko, bo szykuje si wanie kolejna istota ludzka, a dwie
kolejne s w naszych rkach!113. Mwic to hrabia von Krolock pokazuje gest mano
cornuta114. Planem wampirw jest pozyskiwanie ludzi w swoje okolice i zaraanie ich
wampiryzmem, aby rozprzestrzeni si po caym wiecie.
Struktur thrillera Polaski przemyca nawet do swoich filmw
psychologicznych, tj. Noa w wodzie, Gorzkich godw oraz mierci i dziewczyny. W tych
filmach take wyczuwalna jest aura niesamowitoci i zagroenia, ktra budzi u widza
narastajce poczucie lku.

Rozdzia 4
KOBIETY

Polaski w swojej twrczoci pokazuje kobiety w sposb negatywny. Zdaniem


G. Stachwny: Widzi je w sposb bardzo tradycyjny, jako obiekty erotyczne i rdo
zagroenia dla mczyzn, a co za tym idzie, take i rdo lku. S liczne, budz
podanie, ale rwnoczenie s ze, albo atwo przycigaj zo i musz by za to
ukarane115. Analizujc filmy reysera odnosz wraenie, e bohaterki mona podzieli
na dwa typy: dziecinne kobiety-dziewczynki oraz niebezpieczne kobiety dojrzae.

4.1. Kobiety-dziewczynki

Ulubionym przez artyst rodzajem bohaterek s kobiety-dziewczynki; pozornie


dorose, jednak posiadajce cechy dziecka. Polaski chtnie pokazuje urod tych
kobietek, zmysowo, urok dziewczcej bezradnoci, naiwn ufno i wdzik.
Prezentuje je z mskiego punktu widzenia, jest ich podgldaczem. W ten sposb je

113
R. Polaski (re.), Bal, op. cit.
114
W naszej kulturze odwouje si do szatana.
115
G. Stachwna, Roman..., op. cit., s. 110.

44
uprzedmiotawia, czynic z nich kobiety-spektakle116, ktre nie maj zbyt wiele do
zaoferowania poza atrakcyjn urod echczc mskie zmysy.

4.1.1. Gupie, naiwne i infantylne

Sztandarow cech osobowoci bohaterek-dziewczynek jest infantylizm.


Ujawnia si w ich wizerunku, sposobie mwienia, w gestach czy reakcjach. Pierwszy raz
taka posta kobieca pojawia si we Wstrcie. Carol ma zaledwie osiemnacie lat i trudno
powiedzie, czy jeszcze jest dzieckiem czy prawdziw kobiet. Jej wygld fizyczny
ewidentnie uksztatowa si wczeniej ni psychika. Natura obdarzya bohaterk
wszelkimi atrybutami kobiecoci, jednak ona nie potrafi ich wykorzystywa. Jest bardzo
niemiaa, introwertyczna i skromna. Mimo wieku pozostaje pod silnym wpywem
siostry, ktra jest namiastk matki. Bez niej czuje si niebezpiecznie.
Pokj Carol przystrajaj figurki-zabawki. Bohaterka najczciej pokazuje si w
zdobionej falbankami koszuli nocnej, ktra przypomina przedszkolny fartuszek lub w
ugrzecznionych, aseksualnych sukienkach z konierzykiem. Kiedy si denerwuje,
obgryza paznokcie. Czsto siada jak skruszone dziewcztko ze spuszczon gow i
domi wcinitymi midzy zczone nogi. Inicjacja seksualna budzi w niej lk nie do
opanowania, dlatego nienawidzi mczyzn czyhajcych na jej niewinno.
Sarah z Balu wampirw te zachowuje si nader dziecinnie. Nie zauwaa zalotw
Alfreda, a jedyne, czym si interesuje, to niekoczce si kpiele w spienionej wodzie.
Prne hobby wcieka jej ojca, dlatego si z nim kryje. Przyapana na nieposuszestwie
dostaje za kar lanie.
Cho Rosemary jest on, a niebawem zostanie te matk, nie ma w niej ani krzty
dojrzaoci. Zarwno jej wygld, jak i zachowanie nie zdradzaj jej roli spoecznej.
Blondynka o delikatnej urodzie podkrela j figlarnymi kucykami, sukienkami o
pensjonarskim kroju i biaymi rajstopami. Nie panuje nad emocjami i jest nazbyt
prostolinijna. Kiedy razem z mem oglda mieszkanie, nie potrafi ukry swojego
zachwytu. Wykrzykuje do Guy'a: Prosz, Guy wemy je, prosz! 117, nie zdajc sobie
sprawy z tego, e w ten sposb podbia za nie stawk. Urzdzanie apartamentu bardzo j
absorbuje, jednak jest to zaangaowanie porwnywalne z zapaem dziecka, ktre dobrze

116 Eadem, Roman..., op. cit., s. 112.


117
R. Polaski, Dziecko..., op. cit.

45
wykonao zadanie i czeka na pochwa od rodzica. Tak samo jest w przypadku bohaterki,
ktra entuzjastycznie chwali si postpami przed mem, czekajc na quasi-ojcowsk
aprobat. Z nie mniejsz ekscytacj wita go w domu woajc: Juhuu!118 i rzucajc mu
si na szyj, jak crka, ktrej tata wrci wanie z pracy. Dowiedziawszy si o ciy,
bohaterka z radoci podryguje na palcach, jak dziecko, ktre wanie dostao wymarzony
prezent. Rosemary mwi czsto tak, jakby recytowaa wierszyk, ma zaaferowany ton
gosu. Profesja ma napawa j dum, chtnie nim si chwali i nabonie deklamuje tytuy
produkcji, w ktrych wystpowa. Gdy czuje bl, zaklina go: Blu odejd, nie chc ci
wicej zna119. Takie sowa w ustach dorosej kobiety wydaj si co najmniej
nieprawdopodobne. G. Stachwna trafnie podsumowaa stan ciarnej Rosemary:
Krucha i infantylna, zachodzi w niej jaki niezwyky proces, zamiast dorole wraz z
rosnc ci, staje si tym bardziej dziecica i bezbronna120.
Bohaterka Co?121, Nancy, to amerykaska autostopowiczka tuajca si bez celu
po wiecie. Przytrafiajce si jej w podry przygody wcale nie s jakie nadzwyczajne,
a mimo to skrztnie notuje je w pamitniku. Ufna jak dziecko dziewczyna
bezrefleksyjnie zadomawia si w willi penej ekscentrykw i maniakw seksualnych.
Kuszca Nancy nie odmawia spotkania adnemu mczynie, jednoczenie nie
domylajc si, jakie maj wobec niej zamiary. Jest niewiadoma tego, jak dziaa na pe
przeciwn, o czym wiadczy jej niefrasobliwe podejcie do ubioru. Najczciej pojawia
si pnaga lub naga, co wprawia widza w kompletne osupienie, bo na tak beztrosk
moe co najwyej pozwoli sobie maa dziewczynka nad morzem, ktrej nago nie
krpuje, bo nie jest obiektem podania. Przy okazji jest bezdennie gupia i atwowierna.
P. Werner konstatuje: Ze swymi wielkimi niebieskimi oczami, dugimi nogami,
jdrnymi piersiami i poladkami wydawaa mu si niemal perfekcyjnym ucielenieniem
ju nie tak niewinnej naiwnoci, jak wymarzy sobie dla tej roli122.
Ju pocztek filmu nie pozostawia co do Nancy zudze jaka kobieta wsiadaby
noc do samochodu trzech podejrzanych typkw? Bohaterka rozmawia z oprychami w
najlepsze, nie dostrzegajc ich podania i fizycznej przewagi. Nancy nie myli o
konsekwencjach swoich dziaa, nie zdaje sobie sprawy z obecnoci za na wiecie i
rozlicznych zagroe. Taka bezgraniczna ufno to jedna z cech charakteryzujcych

118
Ibidem.
119
Ibidem.
120
G. Stachwna, Roman..., op. cit., s. 112.
121
R. Polaski (re), Co?, Francja Wochy Niemcy 1972.
122
P. Werner, Polaski, op. cit., s. 121.

46
dzieci. Pozostaje tylko przytakn G. Stachwnie piszcej tak: Wszystkie przeycia
spywaj po niej jak woda po gumowej lalce, pozostawiajc j rozkosznie wie i
niezmienn: infantyln, naiwn i gupi123.
Celne spostrzeenie o dojrzaoci Tessy poczynia M. Jankun-Dopartowa: Tessa
nie jest dzieckiem, jak jej rozbawione i rozchichotane koleanki, ale przecie nie jest te
i nigdy nie stanie si kobiet. Pozostanie zawieszona midzy tymi dwoma obszarami
wiadomoci, nie mogc sta si do koca ani niewinn, ani wystpn. () Nawet mier
dziecka zaowocuje dziecinnym obraeniem na Pana Boga, a zbrodnia zostanie
popeniona w rwnie dziecinnym zapamitaniu124.
Michelle z Frantica125 te jest rozdarta midzy dziecistwem a dorosoci. Na
zewntrz to rozerotyzowana seksbomba, a w rodku wystraszona dziewczynka126. Jej
mieszkanie wyglda jak mini Disneyland peno w nim pluszakw, nawet telefon ma
ksztat Garfielda z bajki. Bohaterka jedzi autem przyozdobionym naklejkami w
ksztacie kwiatkw i serduszek. Jest nieodpowiedzialna i lekkomylna: ryzykuje ycie
Sondry dsajc si do porywaczy, a take zaywa kokain jednoczenie prowadzc
samochd. Ostentacyjnie uje gum i robi z niej balony, a take obgryza paznokcie.
Walker jest dla niej namiastk ojca.

4.1.2. Wykorzystane i uprzedmiotowione

Kreujc swoje wiaty Polaski wyznacza kobietom odlege miejsce w szeregu.


Reyser z luboci pokazuje relacj dominujcy-podlegy (o tym wicej pisaam w
rozdziale pierwszym) i w przypadku kobiet-dziewczynek zawsze przypada im ta druga
rola. Artysta czsto eksponuje wykorzystywanie fizyczne i gwat, ktry dla kobiety jest
najwiksz zniewag. A upokarzanie pa w filmach to jego specjalno.
Kiedy waciciel mieszkania widzi samotn Carol, nie potrafi si opanowa.
Najpierw uwodzi j sowami, ale kiedy nic to nie daje, przystpuje do czynu. Proponuje
bohaterce, aby zostaa jego utrzymank w zamian za seks nie bdzie musiaa paci
czynszu. W kocu zirytowany jej uporem i niedostpnoci ucieka si do przemocy.

123
G. Stachwna, Polaski..., op. cit., s. 25.
124
M. Dopartowa, Labirynt Polaskiego, Krakw 2003, s. 95.
125
R. Polaski (re), Frantic, op. cit.
126
M. Dopartowa, op. cit., s. 118.

47
W mskim wiecie bohaterka Co? jest erotyczn zabawk. Nikt nie traktuje jej
inaczej ni jako obiekt seksualny. Gdyby nie ut szczcia Nancy padaby ofiar
zbiorowego gwatu. Pniej upokorzono kobiet kradnc jej ubrania i publicznie czytajc
jej pamitnik. Nawet ukochany okaza si szuj: zwiza j, wychosta i zostawi na
pastw losu na play. Finaowa scena, w ktrej Nancy ucieka nago na pace wrd wi
jest a nazbyt sugestywnym okreleniem miejsca kobiet w spoeczestwie.
Bezbronna Dolores z Piratw nie jest dla zaogi statku niczym wicej, jak yw
lalk. O seksie z ni marzy kady mczyzna, dlatego kiedy na pokadzie wybucha bunt,
piraci chc go wykorzysta, aby zgwaci bezbronn kobiet. Nie liczy si dla nich jej
szlachetne pochodzenie, ani to, e oprcz licznej buzi ma inne zalety, np. piknie piewa
i gra na vihueli. Podanie zalepia brutali i nie widz w niej czowieka. Na szczcie
przez gwatem ratuje j zakochany aba, jednak marna to pociecha. Tym gestem
pokazuje, e jej los cakowicie zaley od mczyzn. Heroina jest niesamodzielna i zdana
wycznie na szlachetne maniery i dobre serce, a to duet wrcz niespotykany w wiecie
mskich prymitywnych instynktw.
Gdy Kapitan Red i aba przejmuj galeon, bohaterka przechodzi z rk do rk.
Jest wasnoci zwycizcy, trofeum, a jej wola nic nie znaczy. Nawet jej wuj nie martwi
si tym, e piraci traktuj j jak kart przetargow waniejszy od cnoty dziewczyny
jest dla niego wity spokj. Dlatego kiedy zoczycy szantauj go: aztecki tron albo
haba kuzynki, dostojnik pozostaje niewzruszony. To komunikat, e cierpienie Dolores
znaczy dla niego mniej ni zote insygnium wadzy. Uciekajc si do fortelu aba
ponownie ratuje dziewczyn, dostajc w zamian jej mio i wdziczno. Niestety,
chocia bohaterka go kocha i chce z nim by, jej wybr nie ma adnego znaczenia; musi
odej z Don Alfonsem. W Piratach poddaczy obraz kobiety wida w penej krasie.
Najgorzej potraktowano Rosemary i Tess. Im nie udao si obroni, nikt nie
przyszed im z pomoc. Obie zostay zgwacone, a z nieprawego czynu poczo si
dziecko. Jakby tego byo mao, otoczenie odbiera im prawo do decydowania o sobie, np.
ci Rosemary z rekomendacji Castevetw prowadzi doktor Sapirstein. Cho kobieta
wolaaby innego poonika, jej m si na to nie zgadza. Z natury potulna kobieta nie
umie postawi na swoim, ani przegoni natrtnych ssiadw.
Smutny paradoks Tessy polega na tym, e przyczyn jej wszystkich nieszcz
s mczyni, a ona jest od nich cakowicie uzaleniona. Wbrew woli zamieszkaa u
Aleca, zostaa jego kochank, ojciec nie pozwoli ochrzci jej umierajcego dziecka, a
pastor odmwi pochowania malestwa na cmentarzu, chocia widzia, jak bohaterce na

48
tym zaley. W kocu porzuca j nawet ukochany m, mimo e w ogle na to nie
zasuya. eby ratowa rodzin musi ponownie zwiza si ze swoim gwacicielem,
ktrego szczerze nienawidzi: Prosz uderzy, nie bd krzycze. Ofiara pozostanie
ofiar, takie jest prawo127 - gorzko konstatuje dziewczyna. Alec nie pozostawia jej
zudze: Byem kiedy twoim panem i bd nim znw128.
Tessa jest: () heroin olniewajc i wszystkim bardzo si podoba z powodu
swej urody i determinacji w znoszeniu cierpie. Gwnym jednak powodem jej
akceptacji przez widzw obojga pci, najczciej nieuwiadomionym, jest jej agodno,
bierno i pokorne poddanie patriarchalnym prawom. Tessa jest bowiem modelowym
przykadem tradycyjnie rozumianej roli kobiety. Funkcjonuje w filmie przede wszystkim
jako obiekt do ogldania oczywicie gwnie dla mskich oczu jej ciao, jej kobieca
uroda staj si spektaklem, ulegaj wrcz fetyszystycznemu uprzedmiotowieniu w jej
zwizkach z filmowymi partnerami, w spojrzeniu autora i wreszcie w odbiorze widzw-
mczyzn129. Reyser z satysfakcj obserwuje udrk bohaterki, jej bezradno wobec
losu. Zachwyca si ni, bo Tessa przestrzega wiktoriaskiego, patriarchalnego kodeksu
moralnego. Gdyby si zbuntowaa, autor potpiby j. Mwic wprost - bohaterka robi
to, czego chc od niej mczyni i dlatego jest akceptowana.

4.1.3. licznotki

Wszystkie bohaterki filmw Polaskiego s bardzo pikne. Carol, Rosemary i


Nancy to eteryczne blondynki o subtelnej urodzie. Sarah jest jedynym spord
wszystkich pa rudzielcem, a Michelle magnetyczn brunetk. Ich pikne twarze i
zgrabne sylwetki wprost zachcaj do ogldania, przez nie nie mona oderwa oczu od
ekranu. Wdziki dwch kobiet reyser eksponuje w sposb szczeglny. Pierwsza z nich
to Tessa, ktr Polaski przedstawia z prawdziwym zachwytem. Ani natura ani sztuka
nie stworzyy pikniejszej istoty od ciebie, kuzynko Tess130 - syszy od Aleca, a jego
opinia nie jest odosobniona. Koleanki, rodzice, m powtarzaj, e jest liczna, jak
gdyby tylko to wystarczao kobiecie, aby speni swoj rol. Reyser wrcz
fetyszystycznie podziwia jej ogromne oczy i pene, czerwone wargi: Scena w ktrej

127
R. Polaski (re), Tess, op. cit.
128
Ibidem.
129
G. Stachwna, Roman..., op. cit., s. 121-122.
130
R. Polaski (re), Tess, op. cit.

49
Tessa zjada soczyst truskawk wprost z rki Aleca, zostaa okrzyknita jedn z
najbardziej erotycznych w dziejach kina131.
Ozdabianie statku to rola, do jakiej sprowadza si obecno Dolores w Piratach.
Dziewczyna ma za zadanie zachwycajco wyglda, umila czas piewem i agodzi
obyczaje prostakw.

4.1.4. Niepoczytalne

Choroby psychiczne bohaterek szeroko opisuj w rozdziale drugim, jednak w


kontekcie kobiet-dziewczynek pozwol sobie tu na ma wzmiank. Warto zauway,
e we Wstrcie widza przeraa kontrast piknej, przypominajcej laleczk Carol z jej
mrocznym, chorym umysem. To przez tzw. efekt aureoli, czyli naturaln skonno do
czenia pozytywnych cech fizycznych z osobowoci danej osoby. Oznacza to, e
podwiadomie nie spodziewamy si niczego zego po blondyneczce o anielskiej urodzie.
Tymczasem okazuje si, e ta subtelna dziewczyna jest jednoczenie gron wariatk.
liczn buzi przyciga niewiadomych niebezpieczestwa adoratorw. Paraliujcy
Carol lk przed kontaktem z mczyznami popycha j do zbrodni. Przez swoj awersj
unika ich towarzystwa, nie wspominajc nawet o zblieniach fizycznych. Dowiadcza
jednak halucynacji o tej tematyce. A. Kpiski tumaczy to nastpujco: Najczciej
spotyka si je u kobiet o stumionych w cigu ycia pragnieniach seksualnych.
Nawiedzaj je w nocy mczyni () pieszcz je i maltretuj, zmuszaj do
stosunkw132. Te przywidzenia s jednoczenie rdem przyjemnoci i cierpienia, a
take dowodem postpujcego szalestwa spowodowanego odrzucaniem
seksualizmu133.
Reyser napitnowa szalestwem take Rosemary. A ciko sobie wyobrazi,
e ta krucha istota, wcielenie wdziku i sodyczy, mogaby by matk szatana. Polaski
konsekwentnie pokazuje: im bardziej niepozorna, tym bardziej niebezpieczna.

4.2. Kobiety dojrzae

131
G. Stachwna, Polaski..., op. cit., s. 171.
132
A. Kpiski, Schizofrenia, Warszawa 1972, s. 36.
133 ah, Odraza Romana Polaskiego, Kino 1966, nr 6, s. 62.

50
Polaski pokazuje kobiety dojrzae jako wyrachowane uwodzicielki z rozmysem
kokietujce mczyzn. Bohaterki manipuluj nimi, nie s wobec nich lojalne ani wierne.
To przebiege lisice chtnie upokarzajce partnerw. Z prawd im nie po drodze, dbaj
tylko o wasny interes, s beznadziejnymi egoistkami. Reyser jest nimi zafascynowany,
ale jednoczenie wiadomy ich podych charakterw. Przedstawia jest z dystansem i
narastajc niechci.

4.2.1. Dominujce

W odrnieniu od kobiet-dziewczynek, ktre podporzdkowuj si otoczeniu,


dojrzae bohaterki to kobiety dominujce, ktre z satysfakcj zaznaczaj swoj przewag
nad mczyznami.
ywioowa Teresa z Matni jest cakowitym przeciwiestwem swojego ma. To
kobieta odwana, bezporednia i chtnie przejmujca inicjatyw. Msko charakteru
manifestuje za pomoc ubioru nosi spodnie i obszerny sweter. Jej wizerunek to
przeciwiestwo patriarchalnego postrzegania kobiecoci jako wiernoci, czuoci i
oddania. Bohaterka z satysfakcj upokarza George'a i nie przepuszcza adnej okazji, aby
z niego drwi. Dobrze pokazuje to scena, w ktrej Teresa robi mowi makija i wkada
mu halk. Kiedy gangster czstuje maestwo wdk, George odmawia ze wzgldu na
zdrowie, za to Teresa bez mrugnicia okiem chwyta za kieliszek.
Bohaterka jest zadziorn prowokatork, nie liczy si ze zdaniem ma, lubi
obserwowa jego upokorzenie i podejmowa za nich dwoje decyzje. Ogldanie
spanikowanego George'a sprawia jej sadystyczn przyjemno. Teresa to samica alfa.
Evelyn gruje nad Gittesem, bo w przeciwiestwie do niego, ona umie
kontrolowa uczucie. Dla niej mio to synonim saboci, dlatego nie moe zakocha
si w detektywie. Brak zaangaowania w zwizek gwarantuje jej lidersk pozycj.
Chocia Gittes na kanwie swoich yciowych dowiadcze wiedzia, e mio do Evelyn
go zgubi, nie potrafi nad ni zapanowa. Polaski obala stereotyp, wedug ktrego to
kobiety szybciej ulegaj emocjom, s impulsywne i kochliwe.
W zwizku Pauliny i Gerarda to ona nosi spodnie. To kobieta gotowa na
wszystko, odwana, zdecydowana, szorstka. Jej wizerunek mocno kontrastuje z mikkim
i tchrzliwym mem. Bohaterka ma krtko cite wosy, dobrze prowadzi auto, pali
papierosy i potrafi przyoy mczynie. Tortury, ktrych dowiadczya w modoci
zahartoway j, ale i na zawsze odebray subtelno i wraliwo. Paulina wie, czego

51
chce i zrobi wszystko, aby to zdoby. Gerardo cho zajmuje wysok pozycj spoeczn,
w domu jest spolegliwy i wyglda jak przestraszony piesek krccy si niepewnie przy
boku swej pani.
Polaski chtnie pokazuje kobiec dominacj take w sytuacjach intymnych. W
Lokatorze pierwszy krok robi Stella, ktra inicjuje pieszczoty w kinie. Przejmuje
inicjatyw take pniej: wadczo cignie Trelkovskyego za krawat do sypialni i
rozbiera pasywnego mczyzn.
Reyser robi z Mimi rasow domin. Bohaterka ubrana w skrzany paszcz,
wprawnie posuguje si pejczem i z niewzruszon min smaga nim zakneblowanego i
zwizanego kochanka. Inne sceny pokazuj wicej perwersji, np. gdy w sytuacji intymnej
kobieta ponia przebranego za wini Oscara.
Podobnie Zielonooka z Dziewitych wrt nie do, e zawsze jest o krok przed
Corso, a bez jej pomocy mgby nawet zgin ostatecznie pokazuje mu, gdzie jego
miejsce podczas zblienia. Kobieta zajmuje dominujc pozycj, jest wyuzdana i czerpie
z aktu wielk przyjemno. Jej miae, energiczne ruchy chwilami przeraaj mczyzn
i moe sformuowanie, e bohaterka go gwaci byoby duym naduyciem, to jednak nie
ulega wtpliwoci, e Zielonooka potraktowaa go jak zabawk seksualn.

4.2.2. Okrutne

W panteonie filmowych bohaterek Polaskiego jedn z najokrutniejszych dam


jest lady Makbet. dna wadzy kobieta namawia ma do krlobjstwa. Jest odwana i
zdeterminowana, w przeciwiestwie do ma, ona nie ma adnych wtpliwoci co do
susznoci tego czynu. Planujc intryg mwi: Przybdcie duchy wspomagajce
mordercze myli. Pe mi odbierzcie. Wypenijcie mnie okruciestwem od stp do gw.
Krew gst uczycie. Nie zezwlcie litoci, by niewiecia natura wzbudzia we mnie
miosierdzie wstrzsajce niecnym umysem134. Manipuluje Makbetem i uderza w jego
msko, byleby tylko zrealizowa plan. Jednoczenie jest bardzo przebiega, a m jest
jedynie wykonawc, czowiekiem od czarnej roboty. Kieruje si niskimi pobudkami:
rzdz wadzy i przyjemnoci pync z piastowania wysokiej godnoci. Dziaa z
premedytacj aby oddali od siebie i Makbeta podejrzenia, po zabjstwie podkada
noe straom.

134
R. Polaski (re.), Tragedia..., op.cit.

52
Mimi niszczy Oscara psychicznie i fizycznie. Godna zemsty uzalenia go od
siebie przykuwajc mczyzn do wzka. Zostawia go na wiele godzin bez dostpu do
toalety, a pniej karci za to, e fizjologia wygraa z godnoci: O, biedny tygrys. Lepiej
zmieni ci pieluszk. Boe, ty mierdzisz135. Przyrzdza mu niesmaczne dania, zostawia
samego w wannie z zimn wod, drwi z jego impotencji i aby jeszcze bardziej go
upokorzy, uprawia seks z kochankiem na oczach bohatera. Izoluje go od spoeczestwa,
a na urodziny daje mu pistolet, tym samym sugerujc, co powinien zrobi ze swoim
yciem.
Bohaterka mierci i dziewczyny wizi i torturuje dawnego oprawc, bije go,
kopie, krpuje i drczy. Jest brutalna i wulgarna, karmi si jego strachem i cierpieniem.
Ignoruje jego bagania o uwolnienie, grozi mu mierci. Mierzy do niego z broni, w
kocu zostawia upokorzonego i wycieczonego Mirand na pastw losu na odludziu.

4.2.3. Wyrachowane, niewierne i zakamane

Dojrzae bohaterki w relacjach z mczyznami nie stroni od kamstwa i zdrady.


Maj mczyzn za nic i nie s wobec nich uczciwe. Zdradzaj bez mrugnicia okiem,
depczc zasad wiernoci maeskiej.
Zmczona kabotyskim zachowaniem ma Krystyna chce utrze mu nosa.
Oszukuje Andrzeja wtedy, kiedy powinna go wspiera i upokarza zdradzajc go z
Chopcem. Przeraony dziennikarz jest przekonany, e ich towarzysz utopi si, i to na
dodatek z jego winy. Cho Krystyna zna prawd, nie kwapi si, aby j wyzna i uly
cierpieniu ma. Napawa si jego strachem:
- () Mylisz, e si boj milicji idiotko? Rzyga mi si chce.
- Boisz si? Boisz si.
- Nie! Mwi ci, e si nie boj!
- Nie boisz si?
- Boj.
- Zawracamy. Nie jed na milicj, wystarczy, e si boisz136.
Tym samym mu udowadnia, e jego dominujca pozycja w zwizku jest fikcj, a on
zwykym tchrzem schowanym pod mask dzielnego czowieka sukcesu. Krystyna

135
Ibidem, Gorzkie..., op.cit.
136
R. Polaski (re.), N..., op. cit.

53
rozegraa to w sposb mistrzowski: Andrzej musi przyj, e chopak przey i uwid
mu on albo zaoy, e uton i y z wyrzutami sumienia.
Teresa z Matni zdradza z bardziej prozaicznej przyczyny; szuka przyjemnoci w
ramionach innych mczyzn, bo jej George jest impotentem. Jest nie tylko rozwiza, ale
i nielojalna wobec ma. Gdy na ich zamek przybywa bandyta, zawizuje z nim sojusz
przeciwko Georgeowi.
Z perspektywy Teresy pojawienie si w Rob Royu gangstera to okazja do
rozrywki, wybawienie od monotonnej codziennoci. Kobieta w ogle si boi, tylko
jeszcze bardziej rozjusza oprycha, eby w kocu co si dziao. Zaczepia Dickiego,
igra z nim np. wkadajc picemu bandycie podpalone kartki midzy palce. Szczuje
Georga przeciwko gangsterowi sugerujc, e chcia j zgwaci. Gdybym bya
mczyzn nie uszoby to panu na sucho!137, majc na nadziej, e gniew i zazdro w
kocu zmotywuje ma do dziaania.
Dickie dobrze zna ten typ pa, szybko j przejrza i podsumowa: Podjudzasz,
chcesz krwi. Wy, kobiety! () Wszystkie baby to dziwki!138. Gdy osiga swj cel
(George zabija gangstera), nawet nie myli o tym, aby go wesprze. Zostawia
zdruzgotanego ma i ucieka z przypadkowym mczyzn. To, e nie kocha ma jest
rzecz pewn, jednak kobiecie brakuje nawet zwykej ludzkiej przyzwoitoci. Reyser
sugeruje, e Teresa przed poznaniem Georgea bya prostytutk, jednak ten zakocha si
w niej i zabra j z ulicy.
Take Mimi nie stroni od skokw w bok. W przypadku jej maestwa maj
nie tylko zaspokoi chu kobiety, ktrej nie moe sprosta sparaliowany m. Celem
rozlicznych zdrad bohaterki jest to, by rani i upokarza ukochanego.
Kobiety dojrzae uywaj mczyzn jako pionkw do swoich gierek. Manipuluj
nimi, zwodz, a gdy ju dostan to, czego chciay, wyrzucaj jak zuyt zabawk.
Wyrachowana lady Makbet w najdrobniejszych szczegach zaplanowaa
krlobjstwo. Cho sama wpada na ten pomys, wykonanie zostawia mowi, a
zakochany w niej mczyzna prdko si zgodzi. Pena obudy bohaterka okazywaa
Duncanowi zainteresowanie i szacunek, rwnolegle knujc przeciwko niemu. Jej atencja
nie pyna z serca, lecz z chci odsunicia od siebie podejrze po dokonaniu morderstwa.

137
R. Polaski (re.), Matnia..., op. cit.
138
Ibidem.

54
Evelyn jest typow femme fatale - zmysowa, zagadkowa i niebezpieczna.
Bohaterka to kobieta niedostpna i chodna, skrywa przeraajc tajemnic i nie pozwoli,
aby ktokolwiek j odkry. Omotana w sie swoich intryg wpltuje w nie Gittesa, ktry
odway si docieka prawdy. Jej mowa ciaa jest wystudiowana, mimice i gestom brak
spontanicznoci, przejawu jakichkolwiek uczu. Pani Mulwray budzi w mczyznach
sprzeczne emocje: z jednej strony fascynuje ich i pociga, z drugiej boj si jej. ycie
nauczyo Evelyn, e powinna opiera si uczuciom, wyeliminowa je, jeli chce by
niezalena i silna. Musi mie zimne serce, aby nie wkrada si do niego adna sabo.
Zielonooka, anio str Corsa nie wspiera go bezinteresownie. Chroni bohatera,
bo jest jej potrzebny. Cho narracja prowadzona jest tak, by widz sdzi, e dziewczyna
pomaga jemu, tak naprawd to Corso je narzdziem w rkach kobiety-diaba, ktra
wykorzystuje go do metafizycznego celu. Traktuje go instrumentalnie, a biedak nawet o
tym nie wie.
***
Podsumowujc, artysta odznacza si szowinistycznym, mizoginicznym
stosunkiem do kobiet. Jego pierwsza ona, Barbara Kwiatkowska uwaa, e to wynik
urazy, ktrej nabra po jej zdradzie i odejciu. Co na te zarzuty sam reyser? Nie wierz,
abym by mizoginist, ale mwi otwarcie, e towarzystwo mczyzn jest dla mnie
bardziej interesujce, stymulujce oczywicie nie jestem te pederast. Nie, nie jestem
mizoginist... ale trzeba przyzna, e one bywaj strasznymi zdzirami139 - konstatuje
Polaski.

Rozdzia 5
N, KREW I WODA

Te trzy motywy s nierozerwalnie ze sob poczone; n czsto rani, powoduje


uraz fizyczny, ktrego konsekwencj jest sczca si krew, a t moe zmy woda.
Porwnujc pitnacie filmw artysty wywnioskowaam, e te rekwizyty pojawiaj si
wedug pewnego wzorca, a kady z nich jest nie tylko fetyszem Polaskiego, ale ma te
cile przypisane znaczenie. Umieszczenie ich w odpowiednim momencie filmu
zazwyczaj zwiastuje jakie nieszczcie.

139
G. Stachwna, Polaski..., op. cit., s. 81, cyt. za: M. Ciment, M. Perez, R. Tailleur, Entretien avec
Roman Polanski, Positif 1969, nr 102, s. 15.

55
5.1. N

Jednym z najczciej dostrzeganych rekwizytw w filmach Polaskiego jest n.


Reyser bezspornie fascynuje si tym przedmiotem i umieszcza go w wikszoci swoich
dzie pod rnymi postaciami. Obok klasycznego noa pojawiaj si te brzytwy, miecze,
sztylety i szable. Z reguy obecno noa na ekranie nie wykracza ponad jego
podstawowe przeznaczenie, jakim jest obrona przed wrogiem, jednak zdarzaj si
odstpstwa od tej reguy.
Najwiksze znaczenie symboliczne artysta przypisa noowi w swoim pierwszym
filmie penometraowym. Cho rekwizyt ten pocztkowo nalea do Chopca, pniej co
rusz zmienia waciciela. W trakcie walki o dominacj midzy dwoma mczyznami
ten, ktry aktualnie by w posiadaniu noa, zyskiwa umown przewag nad
przeciwnikiem.
- Gdzie mj n? Co si stao z moim noem?
- Spokojnie, na moim jachcie nic nie ginie.
- Ja nie mwi, e zgin, tylko pytam, gdzie jest.
- W mojej kieszeni.
- Dlaczego pan go schowa? Niech pan odda n!
- We go sobie140 - mwi Andrzej i drani si z rozsierdzonym Chopcem
unoszc n wysoko do gry. W kocu przedmiot wpada do wody, a
doprowadzony do ostatecznoci autostopowicz kae mczynie wskoczy za
nim do jeziora.
Mona zatem stwierdzi, e n to pocztkowo symbol Chopca, jego cech i
ideaw: modoci, wolnoci i niezalenoci. Jak mwi autostopowicz: Taki n jest w
yciu potrzebny141. Natomiast n wniesiony na jacht jest alegori wadzy, dominacji i
mskoci. Wyrzucenie noa do wody to podeptanie wartoci Chopca, iluzoryczny,
zdobyty si triumf dojrzaoci i dowiadczenia.
Paulina ze mierci i dziewczyny uywa noa dwa razy. Najpierw energicznie kroi
nim upieczonego kurczaka, pniej suy on do manifestowania przewagi i
terroryzowania doktora Mirandy. Wedug W. Kopaliskiego n symbolizuje m.in.

140
R. Polaski (re.), N..., op. cit.
141
Ibidem.

56
zasad msk, jako narzdzie pracy n wyobraa msk aktywno przy obrbce
materiau biernego, eskiego; n krajcy miso - fallus w akcie seksualnym142. W
obliczu fabuy, w ktrej skrzywdzona kobieta rozlicza si z dawnym gwacicielem taki
akcent znajduje swoje uzasadnienie.
We Wstrcie i Tess n suy kobietom do zabijania. Nienawidzca mczyzn
Carol buntuje si przeciwko temu, by chopak jej siostry zostawia przybory toaletowe w
ich mieszkaniu. Wrd nich jest brzytwa, ktra pocztkowo napawa j odraz, bo kojarzy
si z usuwaniem zarostu czynnoci przypisan pci przeciwnej. Czy on musi
zostawia swoje rzeczy w azience?143 - pyta z wyrzutem siostr. Polaski pokazuje
brzytw jeszcze kilka razy (kiedy Michael si goli oraz gdy Carol przecina ni kabel od
telefonu), jakby w ten sposb chcia podkreli wag tego rekwizytu i da do
zrozumienia, e pniej posuy do czego gorszego. I tak wanie si dzieje: brzytwa
staje si narzdziem zbrodni.
W ekranizacji powieci Thomasa Hardyego n pojawia si tylko raz, jakby
mimochodem, kiedy Alec kroi nim szynk. Chwil pniej mczyzna jest martwy.
Polaski tym razem nie pokaza momentu zabjstwa, pozostawi to wyobrani widza.
Mona si tylko domyla, jak Tessa zadgaa swojego kata.
Bohaterowie Tragedii Makbeta to rycerze, posiadaj miecze i sztylety, aby broni
si nimi przed wrogami. W morzu przedstawionej broni biaej jest jeden sztylet,
najwaniejszy w caym filmie. To ten, ktrym Makbet zabija krla. Warto zauway, e
nabiera on dodatkowego znaczenia. Jest take drogowskazem, projekcj umczonego
umysu mordercy. Sztylet, niczym strzaka wskazuje bohaterowi drog do komnaty
Duncana. Tdy, id, zrb to, nie ocigaj si - zdaje si mu pokazywa.
S filmy, w ktrych n pojawia si, ale nie ma istotnego znaczenia dla rozwoju
fabuy, a jego ekspozycja na ekranie to efekt chorobliwej fascynacji reysera tym
rekwizytem.
W Matni scena z Georgem golcym brzytw bandyt mogaby w zasadzie zosta
wycita. Co prawda, to jedyny moment, kiedy sterroryzowany przez Dickiego
mczyzna zyskuje nad nim absolutn przewag - moe mu przecie podern gardo i
pozby si gangstera - jednak nie wpada nawet na taki pomys. Widza wcale nie dziwi ta

142
W. Kopaliski, Sownik symboli, Warszawa 1990, s. 260.
143
R. Polaski (re.), Wstrt, op. cit.

57
indolencja, bo tchrzostwo Georgea reyser pokaza wiele razy, dlatego ta sytuacja jest
tylko kolejnym na nie dowodem.
W Dziecku Rosemary drobna bohaterka idzie z nieproporcjonalnie wrcz wielkim
noem po swoje dziecko do jaskini za. Ro trzyma go ostrzem skierowanym przed
siebie. Gdyby ktokolwiek wszed jej w drog, zostaby ranny, a nawet mgby zgin.
Podobnie zachowuje si obkany Trelkovsky, ktry noem dga nieistniejc rk
wroga. Obu tym bohaterom n suy do obrony wasnej albo kogo bliskiego.
W Gorzkich godach n zastpuje brzytwa, ktr goli si Oscar. Pisarz wada ni
umiejtnie. Nietypowy, archaiczny sposb usuwania zarostu intryguje Mimi. Czy to nie
jest niebezpieczne?144 - pyta go, na co mczyzna odpowiada: Nie, jeli wiesz co
robisz145. I faktycznie, kiedy tylko ostrze trafia w jej rce, pozbawiona wprawy
dziewczyna zacina kochanka. Brzytwa jest tu symbolem pomiennego uczucia, ktre
satysfakcjonuje, jeli czowiek si w nim nie zatraci. Mio, zwizki nie s dla amatorw
- zdaje si sugerowa zblazowany Oscar. Warto zauway, e kolejny raz brzytwa znw
jest w rkach Mimi i suy jej do perwersyjnej miosnej gry, w ktrej jako domina
zniewala Oscara. Znamienne jest to, e bohaterka tym razem posuguje si ni zrcznie.
Tym samym reyser daje do zrozumienia, e dziewczyna coraz lepiej panuje nie tylko
ostrzem, ale i uczuciami. Mio, podobnie jak uywanie brzytwy, to prna zabawa dla
zaawansowanych - biegym sprawia przyjemno, a niedowiadczonych niszczy.
W Piratach, podobnie jak we wspomnianej Tragedii Makbeta, jest zatrzsienie
wszelkiego rodzaju broni biaej. W odrnieniu od arcykrwawej adaptacji
szekspirowskiej tragedii, Piraci mieli by rozrywkowym filmem korsarskim, wic szable
i mizerykordie s przede wszystkim zabawkami w rkach duych chopcw i
jednoczenie nieodzownym atrybutem mskoci i wadzy.
Reyser jest wiadomy, e interpretatorzy przywizuj due znaczenie do noy
w jego filmach, dlatego w Chinatown umieci wdziczny easter egg146. Osobicie zagra
gangstera z wielkim sprynowcem, ktrym rozci nos gwnemu bohaterowi.

5.2. Krew

144
R. Polaski (re.), Gorzkie..., op. cit.
145
Ibidem.
146
Smaczek, niespodzianka dla odbiorw, ktr autor umieszcza w swoim dziele.

58
Krew pojawia si w kadym za wyjtkiem Noa w wodzie i Co? filmie
Polaskiego i peni funkcj ostrzegawcz przed jakim nieszczciem, najczciej
morderstwem lub samobjstwem. Jest te namacalnym dowodem cierpienia bohaterw,
albo suy do wykonywania magicznych rytuaw.
W trakcie postpujcej choroby, Carol zacia ckami klientk salonu
kosmetycznego. Par kropli krwi upado na podog, jednak byo to dopiero preludium
przed rzezi. Kiedy bohaterka uderza Colina wiecznikiem, krew tryska na drzwi
wejciowe, a pniej wycieka jeszcze z rany w jego gowie. Wrzuciwszy ciao adoratora
do wanny penej wody, pyny wymieszay si ze sob.
Polaski nie szczdzi przykrego widoku take w dalszej czci filmu. Gdy
dziewczyna morduje waciciela mieszkania, krew pojawia si wszdzie: najpierw na
jego szyi, pniej na ubraniach, kanapie, a take na nieskazitelnie czystej i biaej koszuli
nocnej bohaterki, na jej wosach i ciele.
Podobnie w Chinatown, gangsterzy w ramach ostrzeenia przecili detektywowi
nos, a z powstaej rany trysna krew147. Byo to ostrzeenie, eby bohater nie wpycha
go w nie swoje sprawy. Strasznie jeste ciekawski. Wiesz co si dzieje z ciekawskimi?
Nie? Zgadnij. (...) Trac swoje wszce nosy. A nastpnym razem stracisz wszystko.
Obetn go i nakarmi nim moj zot rybk. Jasne?148. To by czytelny sygna, aby
Gittesowi przesta interesowa si ustawionym przetargiem. Pniej krew pojawia si
raz jeszcze - broczy z przestrzelonej gowy Evelyn.
Trelkovsky podczas jednej ze swoich halucynacji wybija sobie zb. Nazajutrz
budzi si ubrudzony krwi, ktra spywa po jego szyi i doniach. Kolejny raz widzimy
zakrwawionego bohatera po prbie samobjczej.
Na gowie Aleca z Tess pojawia si krew, kiedy bohaterka odpycha go od siebie
i mczyzna spada z konia. Chwil po tym zdarzeniu, bohater robi co, co bdzie
przyczyn jej wszystkich nieszcz yciowych - gwaci niewinn dziewczyn. Kilka lat
po tym zdarzeniu krew pojawia si na biaym suficie, zaburzajc jego nieskaziteln biel.
Okazuje si, e chwil wczeniej Tessa zadgaa swojego kochanka. Reyser sugeruje,
e mord musia by brutalny, skoro krew przecieka przez strop.

147
Co ciekawe, Polaski pisze w autobiografii: Telewizja amerykaska i brytyjska wycia zreszt ten
moment pod zarzutem, e jest zbyt okrutny i krwawy. (...) W czasie przedpremierowych projekcji rozdano
widzom ankiety: oglnie bardzo wysoko ocenili Chinatown, ale skaryli si na krwawe okruciestwo
filmu. W rzeczywistoci, oprcz nosa Jacka i krtkiej sceny mierci w kocu, w filmie nie ma kropli krwi
; R. Polaski, Roman, Wydawnictwo Polonia, Warszawa 1989, s. 292.
148
R. Polaski (re.), Chinatown, op. cit.

59
Kiedy Mimi niewprawnie goli Oscara, zacina go, a na jego skrze pojawia si
krew. Dziewczyna zlizuje j, przenoszc krew na swoje wargi. Majc na wzgldzie
symbolik tej sceny, ktr podaam w poprzednim podrozdziale, widok krwi sygnalizuje
widzom nadcigajc tragedi. I faktycznie, krew pojawia si te w finale historii, kiedy
Oscar zabija Mimi. Na biaej kodrze, ktr bya owinita dziewczyna wida szkaratne
plamy po postrzale. Po chwili pisarz zabija siebie, a ekran wypenia si rozbryzgan
krwi mczyzny.
Scena z goleniem brzytw pojawia si take na pocztku kariery filmowej
Polaskiego, w Matni. Usuwajc zarost gangsterowi George nieumylnie go zaci.
Pniej krew brudzi koszul Dickiego po tym, jak George go postrzeli.
Krew we Franticu zawsze ma zwizek ze mierci ktrego z pionkw w
morderczej grze i nieuchronnie prowadzi do tej najwaniejszej - mierci krlowej
Michelle. Walker znajduje zakrwawione zwoki dilera Dede i takswkarza, w kocu jest
wiadkiem zabjstwa jednego z porywaczy jego ony. W finale przypadkowo
postrzelona Michelle umiera mu na rkach.
W Dziecku Rosemary i Dziewitych wrotach krew ma wyjtkowe znaczenie
symboliczne, poniewa jest czci rytuau. Podczas okultystycznej ceremonii Rosemary
zostaje zoona w ofierze szatanowi. Jej nagie ciao kapani znacz krwi. To niezbdny
element obrzdku, ktry ma doprowadzi do poczcia Antychrysta.
W Dziewitych wrotach Zielonooka zostaje uderzona w nos w trakcie bjki,
kiedy broni Corso nad rzek. Krwawi, lecz nie wyciera si od razu. Bohater zabiera
dziewczyn do pokoju hotelowego, by tam j opatrzy. Zielonooka wyglda wrcz
irracjonalnie z czerwonym ala wsikiem nad wargami. Ale u niej wszystko ma swj cel.
Wcielona diablica nabiera krew na do i znaczy ni twarz Corso. Scena ma
nadprzyrodzony wydwik - w trakcie tego gestu oczy dziewczyny staj si jeszcze
zielesze i iskrzce, zaczynaj wieci - zarwno Corso, jak i widz ma poczucie, e ten
gest by czym w rodzaju przymierza, a ona znaczc twarz mczyzny zawadna jego
dusz i przecigna na swoj stron.
Bywa, e krew nie ma wikszego znaczenia symbolicznego, jest po prostu
manifestacj siy i skutkiem okruciestwa. Tak jest w Piratach, gdzie silniejszy biczuje
sabszego, tworzc na plecach ofiary krwawe rany, a take w mierci i dziewczynie.
Doktor Miranda krwawi, bo Paulina go maltretuje.
Specyficzn rol Polaski przypisa krwi w Balu wampirw oraz Tragedii
Makbeta. W Balu uczyni z niej motyw przewodni, wszak to ten yciodajny pyn

60
przyciga grasujce w Transylwanii wampiry, ktre wysysaj j z bezsilnych
mieszkacw. Jest to rwnoznaczne ze mierci ich ofiar. Co ciekawe, cho film jest o
krwi, na ekranie nigdy si ona nie pojawia.
wiat Makbeta to opowie o okrutnych mordach, dlatego nie dziwi, e jest on
przesiknity krwi zabitych. Widzimy j na polu bitwy, w trakcie zabjstwa Banka;
splamieni krwi s take stranicy, rodzina Makdufa (w tym jego may syn) i pokonany
Makbet. Jednak prawdziw krwaw fontann Polaski funduje widzom w scenie
krlobjstwa. Owadnity mordercz gorczk uzurpator zadaje Duncanowi ciosy na
olep, raz za razem, a wreszcie przebija ttnic szyjn. Krew dosownie leje si
strumieniami, co powoduje, e film jest wyjtkowo okrutny i moe sprawia kopoty w
odbiorze u wraliwszych widzw. Sugestie dotyczce nadmiernej iloci krwi w tym
dziele Polaski skwitowa nastpujco: Nie widziae mojego domu w Kalifornii
minionego lata. (...) O krwawieniu to ja co wiem149.
Warto zauway, e krew staje si jednym z powodw obsesji Lady Makbet,
ktra drczona wyrzutami sumienia widzi j cigle na swoich doniach.

5.3. Woda

Woda w twrczoci Polaskiego jest zazwyczaj niewzruszonym wiadkiem


ludzkich dramatw i tragedii. Zachowanie ywiou bywa integralne z nastrojami ludzi;
kiedy cierpi, woda w ich otoczeniu jest wzburzona, np. na morzu szaleje sztorm czy za
oknem ulewa. Wedug Kopaliskiego woda to symbol m.in. chaosu, niestaoci,
zmiennoci, przeobraenia, bezmiaru moliwoci, niebezpieczestwa, mierci150.
Znajduje to odbicie w filmach reysera.
W Chinatown woda jest motywem przewodnim opowieci. Intryga fabularna
wie si z budow zapory regulujcej jej przepyw. Cho Los Angeles ley nad
oceanem, w miecie panuje susza. Jeden z gwnych bohaterw, Hollis Mulwray to szef
wydziau wodocigw w spce Wodocigi i energetyka, ktry wprost uwielbia wod.
Wczoraj odwiedzi trzy zbiorniki (...) Facet ma obsesj na punkcie wody151 - tak o nim
mwi. Widzimy, jak pywa dk po malowniczym stawie czy godzinami przesiaduje
nad oceanem, wsuchujc si w jego szum.

149
G. Stachwna, Polaski..., op. cit., s. 91.
150
W. Kopaliski, Sownik..., op.cit., s. 435.
151
Polaski (re.), Chinatown, op.cit.

61
Gittes przyglda si, ogrodnikowi pielgnujcemu trzciny i lilie w przydomowym
oczku inyniera. Pniej detektyw odkryje, e w tym piknym, idyllicznym akwenie
bohater zosta utopiony. Hollis kocha wod caym sercem, jednak przez ni porednio
(upr w kwestii budowy zapory przysporzy mu wrogw) i bezporednio straci ycie.
Ilo scen, w ktrych reyser pokazuje wod - spokojn, rwc, spienion, w
zbiornikach naturalnych i sztucznych - jest niezliczona. Gwny bohater take nie raz i
nie dwa pojawia si na ekranie ochlapany czy wrcz przemoczony, jakby ywio chcia
go ostrzec: nie mieszaj si w t spraw.
W pozostaych filmach woda najczciej symbolizuje alienacj bohaterw,
ktrzy zgromadzeni na jachcie, promie czy galeonie musz si wzajemnie znosi i
pogbia toksyczne interakcje. W Nou w wodzie lwia cz akcji rozgrywa si na
dryfujcym po jeziorze jachcie. W Piratach i Gorzkich godach bohaterowie pyn na
statku, i cho nie chc, s na siebie skazani, nie maj moliwoci ucieczki. W Matni
przypyw oceanu regularnie odcina od wiata mieszkacw zamku Rob Roy. Take akcja
Co? oraz mierci i dziewczyny rozgrywa si nad morzem, utrudniajc bohaterom
opuszczenie miejsca kani. W Balu wampirw woda pojawia si w formie niegu, ktry
przykrywajc bezkresne pola Transylwanii izoluje wampirw od wiata.
W Dziecku Rosemary morze pojawia si w trakcie koszmaru sennego bohaterki.
Dziewczyna wchodzi na pokad i zrelaksowana dryfuje po tafli wody. Wypoczynkowy
charakter wyprawy jest jednak uud, a chwil pniej okazuje si, e obecno
Rosemary na jachcie jest potrzebna tylko do spodzenia dziecka szatana. To kolejne
dzieo, w ktrym woda jest rwnoznaczna ze zniewoleniem jednostki.
Jak wspomniaam, ywio jest take wiadkiem ludzkich nieszcz. We Wstrcie
pograjca si w obdzie bohaterka niejednokrotnie wsuchuje si w kapic wod, a
take wrzuca ciao Colina do penej wanny. Lady Makbet z zapamitaniem zmywa wod
krew ze swoich rk, a Trelkovsky przesiaduje nad stawem w parku i spaceruje nad
Sekwan. Ta sama rzeka pojawia si w perypetiach Walkerw. Jej spokojna to silnie
kontrastuje z dramatycznymi wydarzeniami rozgrywajcymi si nad brzegiem, m.in.
strzelanin, w ktrej ginie modziutka Michelle. Przyczyna caego zamieszania
detonator, o ktry mudnie walczyy dwa wywiady w kocu lduje w Sekwanie.
Polaski do ilustrowania fatalnej kondycji psychicznej bohaterw chtnie uywa
deszczu. Tak si dzieje w Tragedii Makbeta: przed lub w trakcie morderstw zazwyczaj
leje jak z cebra. Kiedy Tessa postanawia opuci dom Aleca, za oknem szaleje burza.

62
Deszcz pada, gdy ojciec bohaterki zabrania jej ochrzci dziecko 152, a take kiedy
niemowl umiera. Leje, gdy Angel podejmuje decyzj o ucieczce od ony do Brazylii
oraz kiedy Tessa zrozpaczona pisze do niego list, bagajc, by wrci i ocali j od zguby.
Woda potrafi te przestrzega bohaterw, jak np. we Franticu, kiedy w trakcie
kpieli Walkera porwano jego on. Szum leccych z prysznica strug odci go od sw
ony. By moe gdyby wtedy nawiza z ni kontakt, nie doszoby do tragedii. W
Dziewitych wrotach bohatera ostrzega deszcz: kiedy Corso przyjmuje zlecenie od
Balkana, wraca do domu przemoczony do suchej nitki. Jak si pniej okae, wyprawa
do Europy bezpowrotnie zmieni jego ycie.
Wreszcie woda bywa symbolicznym grobem: warto przypomnie Colina
spoczywajcego w napenionej ni wannie i - analogicznie - Fargasa w oczku wodnym
do zudzenia przypominajcego nieszcznika ze Wstrtu. W rwcym potoku wyldowa
take trup Banka, a w oceanie - Hollis Mulwray i ofiary Kapitana Reda z Piratw.
Zdaniem G. Stachwny: Polaski lubi wod na ekranie w duych i maych ilociach,
fascynuje go jej przejrzysta gbia, blask wiata na jej powierzchni, huk wielkich fal i
szmer padajcych kropli, a take szerokie konotacje znaczeniowe, jakie woda wywouje
u odbiorcw. Gdy tylko spraw widzw pozostaje nadanie wodnemu motywowi
odpowiedniego znaczenia, wynikajcego z fabuy, ideologii i przesania poszczeglnych
filmw153.

152
Chrzest to obrzd od pocztku do koca zwizany z wod: Trzymaam moje dziecko nad miednic,
o tak. Pokropiam mu gwk wod i powiedziaam: ja ciebie chrzcz w imi Ojca i Syna i Ducha
witego; R. Polaski (re.), Tess, op.cit.
153
G. Stachwna, Polaski..., op. cit., s. 181.

63
Zakoczenie

W niniejszej pracy chciaam udowodni, e filmy Polaskiego, cho s


zrnicowane gatunkowo, czy szereg powtarzajcych si motyww, ktre w czystej
postaci (albo nieco zawoalowanej) pojawiaj si w omawianych tytuach. Skadaj si
one na niepowtarzalny styl artysty, wyrniajcy go wrd innych twrcw. Filmy
reysera, nawet te z zaoenia czysto komediowe czy przygodowe (jak Bal wampirw,
Co? czy Piraci) wywouj lk, niepokj i obnaaj mroczn ludzk natur. Postaci
pozytywne pojawiaj si rzadko (np. maestwo Walkerw z Frantica czy Nigel i Fiona
z Gorzkich godw) i nie s obiektem fascynacji artysty. Pozostali bohaterowie s li, co
przejawia si w rnych cechach ich charakteru: prnoci, egoizmie, wyrachowaniu,
sadystycznych zapdach, podoci czy gupocie. Bohaterowie cierpi, s poniani, stale
walcz o godno oraz niczym zwierzta w dungli o przetrwanie. Nie zawsze to si
udaje, dlatego musz oswoi si ze mierci i strat. S samotni i nierozumiani przez
otoczenie, co prowadzi ich do obdu i innych nieszcz.
wiat przedstawiany w filmach reysera jest wrogi i nieprzyjazny, nawet sama
natura zdaje si potgowa rozpacz jednostek. Krtkotrwae szczcie czy poczucie
satysfakcji najczciej jest budowane na krzywdzie sabszych.
Na dojmujc wizj ludzkiej egzystencji skada si te fascynacja Polaskiego
ciemnymi mocami oraz szalestwem i obdem. Reyser pokazuje to, co tajemnicze i
nieznane, aby zasia w widzach lk. Swoj cegiek do tego mrocznego obrazu
rzeczywistoci dokadaj take kobiety, ktrych artysta nie traktuje na rwni i zupenie
z tym si nie kryje. Czci z nich gardzi, a pozostaych si boi, co znajduje odbicie w
jego dzieach.
Z filmw Polaskiego wyania si fatalistyczna koncepcja wiata. Bohaterowie
s bezradni wobec losu i przeznaczenia, a ich dziaania przypominaj bezadn
szamotanin przed obliczem nieprzebaganej Fortuny. Reyser przyglda si tym
desperackim poczynaniom z boku, nie opowiada si po adnej stronie, nie pomaga swoim
bohaterom, po prostu opowiada pewn histori. Artysta za pomoc ulubionych motyww
zdaje si pokazywa, e w kadym czowieku czai si zo i potrzeba tylko okrelonych
okolicznoci, aby je wyzwoli.

64

You might also like