1

1
 Co mwi
stare rkopisy
Wydawca: Wydzia Filologiczny Uniwersytetu Jagielloskiego w Krakowie, 2012

Recenzent: Prof. dr hab. Zdzisaw Pietrzyk

Projekt i skad: Marcin Klag

wydanie drugie poszerzone i poprawione

wydanie pierwsze: Krakw 2010

ISBN 978-83-62705-07-8

Copyright by Roman Sosnowski, Piotr Tylus, Wydzia Filologiczny UJ

Wydzia Filologiczny Uniwersytetu Jagielloskiego w Krakowie

ul. Gobia 24, 31-007 Krakw, Poland
info.filg.uj.edu.pl/fibula
 Co mwi
stare rkopisy
Roman Sosnowski, Piotr Tylus

seria e-Fibula
kierowana przez
R. Sosnowskiego
Spis treci

Sowo wstpne 7
1. Podzia rkopisw 16
1.1 Rkopisy religijne 17
1.2 Rkopisy literackie 18
1.3 Dziea historyczne 20
1.4 Dziea dydaktyczne 21
1.5 Dziea naukowe 21
1.6 Zbiory praw iobyczajw 22
2. Co mwi wygld rkopisu? 48
2.1 Materiay rkopimienne 48
2.2 Oprawy 51
3. Co mwi pismo rkopisw? 72
3.1 Datowanie ilokalizowanie na podstawie pisma 74
3.2 Dziedzictwo ksiki redniowiecznej we wspczesnej typografii 74
3.3 Skrty stosowane wrkopimiennictwie 75
4. Co mwi ilustracje iinne zdobienia? 88
4.1 Elementy dekoracyjne kodeksu redniowiecznego
jako elementy strukturalne 88
4.2 Elementy dekoracji 89
5. Etapy wdrowania 114
5.1 Powstanie rkopisu 114
5.2 Dalsze wdrwki 116
6. Paratekst 152
6.1 Kolofony 152
6.2 Wierszyki kopistw 153
6.3 Rubryki 153
6.4 ywa pagina 154
6.5 Rczki 154
6.6 Ekslibrisy 155
6.7 Komentarze 155
Podsumowanie i wicej 174
Kilka wskazwek bibliograficznych: 186
Notki o rkopisach 188
 Sowo wstpne

Co mwi stare rkopisy zamierzeniem autorw jest ukazanie sposobw

badania starych ksig rkopimiennych, przedstawienie rnych przypad-
kw, kiedy rkopis redniowieczny do nas przemawia, bo stare rkopisy
mwi wsposb specyficzny, specjalnym jzykiem. Ten kod mona zrozu-
mie, jego odczytywanie oraz interpretacja to przygoda naukowa, intelek-
tualna, dajca satysfakcj, przyjemna. Mamy nadziej, e bdzie to przygoda
take dla tych, ktrzy do naszej ksiki sign, by moe nasi studenci lub
koledzy filologowie, cho zwracamy si do wszystkich zainteresowanych
jzykiem, jakim mwi stare ksigi, do amatorw starych ksiek wogle.
Nasze opracowanie zostao pomylane jako ksika na jeden wieczr (std
jej niewielkie rozmiary), ktr bdzie mona ogarn wcaoci, ipo ktrej
zostanie jakie wspomnienie, jaki smak, jaki klimatniecodzienny.
Ukazane tutaj rkopisy nale do grupy romaskich: francuskie iwoskie
(ze wzgldu na specyfik pola badawczego obydwu autorw), zkolekcji ber-
liskiej, tzw. Berlinki przechowywanej obecnie wBibliotece Jagielloskiej.
W jaki sposb kolekcja berliska znalaza si w Krakowie? Ot
poczwszy od roku 1941, w wyniku bombardowa Berlina przez siy
alianckie, 41 konwojw ciarwek wyjechao z tego miasta, wywoc
najcenniejsze zbiory z Preussische Staatsbibliothek, w celu zdeponowa-

7
nia ich wzamkach, klasztorach igrotach, odpowiednio przygotowanych.
By moe wystarczyaby wwczas jedna bomba, eby skarby bezcenne dla
kulturowego dziedzictwa Europy zostay bezpowrotnie utracone. Cz
ztych zbiorw trafia do miejscowoci Frstenstein (dzisiaj Ksi), apo-
tem do miejscowoci Grssau (dzisiaj Krzeszw). Byy to miasta nalece
wwczas do III Rzeszy, ktre stay si miastami polskimi po zmianie gra-
nic wroku 1945. Wwyniku II wojny wiatowej iporozumie zawartych
wPoczdamie, tereny pooone na zachd ipnoc od granicy Polski z1939
r. stay si integraln czci pastwa polskiego. Byy to tzw. Ziemie Odzy-
skane. Zarzdzeniem Ministra Owiaty zgrudnia 1945, wsprawie zabez-
pieczenia ksigozbiorw opuszczonych i porzuconych, powoano urzd
Delegata Ministerstwa Owiaty dla zabezpieczenia takich wanie zbio-
rw na Ziemiach Odzyskanych, w tym m. in. na terenie Dolnego lska.
Ksigozbiory odnalezione izabezpieczone (ocalone by moe przed znisz-
czeniem), wtym zbiory zBerlina, znajdujce si po wojnie na terenie Dol-
nego lska, przewoono do Gmachu Biblioteki Jagielloskiej wKrakowie,
wktrej miecia si siedziba Delegata. Po likwidacji Delegatury wroku
1951, Ministerstwo Owiaty przekazao Bibliotece Jagielloskiej, jako de-
pozyt Skarbu Pastwa, zbiory pochodzce zPreussische Staatsbibliothek
w Berlinie. Poniewa dobra te nie zostay skonfiskowane, lecz znalezio-
ne (ju na terenie Polski), wzwizku ztym nie maj tutaj zastosowania
postanowienia konwencji haskiej. Zgodnie z prawem, zbiory te s obec-
nie wasnoci Skarbu Pastwa Polskiego, aBiblioteka Jagielloska ich
depozytariuszem. Rol naukowca nie jest ustosunkowywanie si do kwe-
stii dyplomatycznych. Wobecnej sytuacji, najlepszym rozwizaniem jest
prowadzenie bada nad t kolekcj, wcelu podzielenia si wiedz oniej
z polsk i midzynarodow spoecznoci uczonych, a take z wszystki-
mi mionikami starych ksiek, zainteresowanych t tematyk. Wracajc
jeszcze do losw wojennych tej kolekcji, na uwag zasuguje fakt, e by
moe opatrznociowo Niemcy przewieli t kolekcj zKsia do Krze-
szowa, poniewa zamek wKsiu, wiosn 1945 zosta spalony przez Ar-
mi Czerwon, idzisiaj tego ksigozbioru by nie byo.
Co zawiera Berlinka krakowska? Przede wszystkim druki: inkunabuy
(czyli druki z XV wieku), post-inkunabuy (druki z XVI wieku), starodruki
(pniejsze do roku 1830). Znaczn cz stanowi rkopisy. Jeli chodzi
o rkopisy oprawne, jest tutaj: 91 sztambuchw, 15 rkopisw ameryka-

8
skich, 235 rkopisw francuskich, 1 okcytaski, 106 hiszpaskich, 3 portugal-
skie, 133 woskich, 140 greckich, 67 aciskich (wdwch cigach: rkopisw
aciskich irkopisw teologicznych aciskich), 78 niemieckich, 44 arabskie,
1 armeski, 24 chiskie, 11 syryjskich, ok. 80 retoromaskich, ponad 90 so-
wiaskich, ponad 190 tomw zbiorw genealogicznych, oraz 35 innych r-
kopisw (m. in. zbiory zKrlewskiej Akademii Sztuki zBerlina). Najstarsze
rkopisy pochodz zVIII-IX wieku, co na ziemiach polskich jest wyjtkowe,
najmodsze zXX wieku. Oprcz tego, Berlinka zawiera lune materiay r-
kopimienne wpudach: zbir autografw (ok. 200 pude zbir fragmen-
tw zcaej Europy, od redniowiecza do XX wieku); zbir Karola Varnhagena
(rwnie autografy, z XVIII-XIX wieku, cenne dla bada nad romantyzmem
niemieckim, ok. 300 pude); sze spucizn (materiaw archiwalnych do y-
cia idziaalnoci okrelonej osoby) po nastpujcych osobach: Jacob Micha-
el Reinhold Lenz, Wilhelm von Humboldt, Alexander von Humboldt, Georg
Schweinfurth, Gustaw Freytag, Hoffmann von Fallersleben.1
Wtym wszystkim, bardzo bogata irnorodna jest kolekcja rkopisw
francuskich iwoskich, zarwno redniowiecznych jak inowoytnych. Wrd
francuskich rkopisw nowoytnych znajdujemy, midzy innymi, traktaty
filozoficzne, dziea Voltaira, DAlemberta, unikatowe dzienniki z kampanii
napoleoskich, opracowania historiograficzne, bardzo interesujce dla Po-
lakw opisy dworu krla polskiego oraz Sejmu zokresu przedrozbiorowe-
go, atake dziea, ktre nie weszy do kanonu literatury francuskiej. Bar-
dzo wane s rwnie dzienniki zpodry do krajw egzotycznych, dziea
moralizatorskie, dydaktyczne, dajce obraz mentalnoci minionych epok
oraz jej rozwoju., itd. Z kolei woskie rkopisy nowoytne zawieraj wie-
le relacji dyplomatycznych zdworw europejskich, sprawozdania zdworu
papieskiego iopisy poszczeglnych konklawe, dziea historiograficzne, po-
lityczne (wtym szereg satyr politycznych) ifilozoficzne, midzy innymi au-
torstwa Sarpiego iCampanelli, zbiory poezji, ktre czciowo tylko ukazay
si wwczas drukiem, traktaty naukowe, dzienniki podry i inne teksty
rzucajce wiato na kultur europejsk tamtego okresu.
W niniejszej ksice chcemy skupi si na rkopisach redniowiecz-
nych. Ot francuskie i woskie rkopisy redniowieczne w Berlince

1 Na podstawie zestawienia przygotowanego przez Pani dr Monik Jaglarz, kie-

rownika Oddziau Rkopisw Biblioteki Jagielloskiej.

9
krakowskiej zawieraj zarwno skarby artystyczne jak ifilologiczne. Oto
kilka przykadw:
rkopis gall. fol. 211
Wykonany po roku 1486, we Flandrii burgundzkiej. Wyjtkowy ze
wzgldu na opraw oraz na tekst jaki zawiera. Jest to oprawa wenecka
typu cuoi doro, czyli zote skry, przez deformacj poetyck zwane
take cuori doro (zote serca) tylko trzy inne oprawy tego typu s
znane na wiecie. Wyjtkowy take pod wzgldem tekstologicznym. Jest
to jedyny zachowany dzisiaj egzemplarz francuskiego tumaczenia, wy-
konanego przez Jeana LOrfvrea (sug ksicia burgundzkiego, Filipa
Dobrego) aciskiego dziea autorstwa Antonia Beccadellego (znanego
take jako Panormitanus): De dictis et factis Alphonsi regis (Osowach
iczynach krla Alfonsa), zkomentarzem Eneasza Sylwiusza Piccolomi-
niego, przyszego Piusa II.2
rkopis gall. fol. 205
Wykonany wParyu, wlatach 1470-1480, zawierajcy anonimowe fran-
cuskie tumaczenie Somnium Viridarii (Sen osadzie). Cenny ze wzgl-
du na miniatury wykonane przez jednego z uczniw bardzo znanego
Mistrza Franciszka.
rkopis gall. fol. 130
Jedyny zachowany dzisiaj egzemplarz Histoire de la reine Berthe et du
roy Pepin (Historia okrlowej Bercie ikrlu Pepinie) pitnastowiecz-
nej przerbki na jzyk prozy wczeniejszej chanson de geste, znanej jako
Berte as grans pis (Berta wielkostopa, wdziewitnastowiecznym pol-
skim tumaczeniu: Berta zwielkiemi nogami).3
rkopis gall. fol. 217
Niewielki fragment pochodzcy zjednej znajstarszych kopii Estoire del
saint Graal (Historia witego Graala), pierwszej czci ogromnego
korpusu Lancelot-Graal, powstaego wlatach 1215-1235.4

2 Zob. Piotr Tylus, Le manuscrit unique dun texte du XVe sicle: Les fais et dits dAl-
phonce, roy dArragon et de Naples, in Romanica Cracoviensia 2004/4, s.154-159.
3 Zob. Histoire de la Reine Berthe et du Roy Pepin, mise en prose dune chanson de
geste, dition critique par Piotr Tylus, Textes Littraires Franais 536, Droz, Ge-
nve 2001.
4 Zob. Piotr Tylus, Fragment de Cracovie de lEstoire del saint Graal, in Cultura
Neolatina, anno LXIII (2003), fasc. 1-2, s.73-81.

10
 rkopis gall. fol. 178a
Niewielki fragment pochodzcy zjednej znajstarszych kopii Prophecies
de Merlin (Przepowiednie Merlina), powieci powstaej okoo roku
1276.5
rkopis gall. fol. 178b
Fragment bardzo niegdy popularnej Powieci oRy, pochodzcy zpo-
cztku XV wieku.
rkopis gall. fol. 188
Trzynastowieczny fragment znanej powieci Tristan en prose (Tristan
proz), nalecy take do Folie Lancelot (Szalestwo Lancelota).6
rkopis gall. fol. 182
Kompilacja tekstw religijnych idydaktycznych (trzecia wier XIV wie-
ku). Z tekstw bardziej znanych naley wymieni fragmenty Livre du
Tresor (Skarbnica wiedzy) Brunetto Latiniego, Quatre ges de lHomme
(Cztery okresy ycia czowieka) Philippeade Novare, Zotej Legendy
Jakuba de Voragine.7
rkopis ital. fol. 149
Spisana wroku 1381 kopia tumaczenia Stratagemata Frontinusa. Jzyk
posiada wyrane cechy weneckie, cho kopista pochodzi zBolonii. Ale,
oprcz jzyka, wana jest niepowtarzalno tego tekstu nie jest znane
inne tumaczenie tego dziea na jzyk wernakularny Pwyspu Apeni-
skiego.
rkopis ital. fol. 174
Najstarsze znane woskie tumaczenie komentarza do Boecjusza. Tu-
maczenie (volgarizzamento) musiao zosta sporzdzone niewiele po
tym, jak powsta aciski orygina autorstwa Mikoaja Triveta.
rkopis ital. quart. 33
Szesnacie kart zawierajcych fragmenty powieci oAleksandrze nale-
cej do popularnego redniowiecznego cyklu, ktry kry w tuma-

5 Zob. Piotr Tylus, Fragment de Cracovie des Prophcies de Merlin, in Romanica

Cracoviensia 2002/2, s.201-206.
6 Zob. Piotr Tylus, Fragment de Cracovie dun roman arthurien, in Jeux de la va-
riante dans lart et la littrature du Moyen Age (Mlanges Anna Drzewicka), Viri-
dis, Krakw 1997, s.103-114.
7 Zob. Piotr Tylus, Fragment dune compilation de textes religieux et didactiques,
in Romanica Cracoviensia 2006/6, s.115-135.

11
 czeniach na wiele jzykw. Rkopis woski, najstarsza kopia tej wersji
powieci (znanej jako Historia de preliis), jest bardzo bogato zdobiony,
zawiera 42 miniatury, ilustrujce przygody krla.
rkopis ital. quart. 72
Kronika padewskiego rodu da Carrara napisana przez Gatarich. Ten rko-
pis przez dugi czas znajdowa si wbibliotekach klasztorw kameduw,
najpierw wWenecji, apotem wRzymie. Swego czasu by bardzo poszuki-
wany przez wspczesnych wydawcw kroniki, ktrzy sdzili, e znajduje
si wnim wersja napisana przez Bartomieja Gatariego. Jak dowodz naj-
nowsze badania8, kopia zawiera tekst zredagowany przez Andrzeja, mod-
szego brata Bartomieja, cho we wstpie mwi si wanie oBartomieju.
rkopis ital. quart. 48
Jedwabna, oryginalna oprawa medycejska to prawdziwy rarytas. Rwnie
wany jest tekst, ktry zosta zapisany wrkopisie: Giuochi matematici
(Zabawy matematyczne), zbir zagadek izabaw matematycznych ze-
brany przez Piera Filicaj specjalnie dla Juliana Medyceusza9, mionika
litaratury inauk cisych oraz mecenasa sztuki.
rkopis ital. quart. 78
Vita di Cristo (ywot Chrystusa). Powstay wXV wieku, niewydany, nie-
zwykle ciekawy zpunktu widzenia jzyka, jakim zosta napisany. Ma wy-
rane cechy tzw. area mediana, obszaru obejmujcego Umbri, Marche,
cz Lacjum iKampanii.
Obecna Staatsbibliothek zu Berlin Preussischer Kulturbesitz zostaa za-
oona w1661 roku przez Fryderyka Wilhelma von Brandenburg jako Bi-
blioteka ksico-elektorska w Colln nad Sprew. W roku 1701 Fryderyk
I Pruski przemianowa j na Krlewsk Bibliotek w Berlinie. Likwidacja
monarchii w Niemczech po zakoczeniu I Wojny wiatowej uczynia ko-
nieczn kolejn zmian nazwy i tak nazwa zostaa zmieniona na Preussi-
sche Staatsbibliothek, czyli Prusk Bibliotek Pastwow, wktrej znajdo-
way si rkopisy bdce przedmiotem tej ksiki, przechowywane obecnie
wBibliotece Jagielloskiej wKrakowie.

8 Zob. Roman Sosnowski, A recovered copy of Cronaca Carrarese, in Fibula

3/2009, s. 39-50.
9 Chodzi oJuliana Modszego, ksicia Nemours (1479-1516), ktrego sarkofag wko-
ciele w. Wawrzyca we Florencji wyrzebi Micha Anio.

12
 Od samego pocztku istnienia tej biblioteki by tam zbir rkopisw
francuskich: Manuscripta gallica, to wszystkie te, ktre nosz wsygnaturze
przedrostek Gall. Fryderyk Wilhelm posiada dwa rkopisy redniowieczne
otym przedrostku, obydwa znajduj si wKrakowie. Jeden jest bogato ilu-
minowany: rkopis gall. fol. 131 (opis pogrzebu Anny zBretanii sporzdzo-
ny przez Piotra Choque; umara wBlois w1514; ona Karola VIII iLudwika
XII krlw Francji, awczeniej Maksymiliana I, dziki czemu bya przez
pewien czas nie tylko krlow Francji, lecz take arcyksin austriack).
Drugi rkopis, ktry stanowi podstaw kolekcji francuskich rkopisw re-
dniowiecznych wtym ksigozbiorze to gall. oct. 1. Jest to Abrg des Chro-
niques de France (Skrt kronik francuskich) Nola de Fribois, ukoczo-
nych w1459 (od rzekomego pochodzenia trojaskiego Francuzw do roku
1383)10. Ksi-elektor posiada rwnie rkopisy francuskie nowoytne,
do duo, wszystkie sygnatury gall. fol. od 1 do 120, ale aden znich nie
znajduje si wKrakowie, poniewa sygnatury krakowskie zaczynaj si od
gall. fol. 121. Naley doda, e w Krakowie jest dzisiaj wicej francuskich
rkopisw nowoytnych ni wBerlinie. Rwnie rkopisy woskie, wlicz-
bie co prawda znacznie skromniejszej, znajduj si wzbiorach berliskich
niemal od pocztku. Przy czym, jako pierwsze przybyy do Berlina rkopi-
sy nowoytne, te redniowieczne s rezultatem przemylanych zakupw,
wwikszoci ju wXIX wieku. Wroku 1827, kiedy to Fryderyk Wilken prze-
prowadzi reorganizacj biblioteki polegajc m.in. na wydzieleniu poszcze-
glnych grup jzykowych manuskryptw iich konsekwentnym katalogowa-
niu, w zbiorach biblioteki pozostaway w sumie 63 rkopisy woskie (55
wformacie in folio, 7 wformacie in quarto i1 wformacie in octavo)11.
Zwaszcza od XIX wieku, kolekcja francuskich iwoskich rkopisw re-
dniowiecznych tworzya si wedug kryteriw filologicznych, poczwszy od
epoki romantyzmu, kiedy pojawio si ogromne zainteresowanie rednio-
wieczem, take, amoe przede wszystkim, bardzo bogatym redniowieczem
francuskim, ktre znaczco wpyno na rozwj kultury zachodnioeuropej-
skiej wtamtych czasach. Pamitajmy rwnie, e filologia romaska naro-

10 Por. Jean Lemaire de Belges, Les Illustrations de Gaule et Singularits de Troie;

take Niemcy wierzyli wswoje trojaskie pochodzenie.
11 Zob. Friedrich Wilken, Geschichte der Bibliothek zu Berlin, Duncker und Hum-
blot, Berlin 1828, s. 166.

13
dzia si wXIX wieku wNiemczech, iwogle filologia pojmowana jako tek-
stologia iedytorstwo naukowe tekstw (np. Karl Lachmann, Georg Heinrich
Pertz, Valentin Rose, itd.). Kryteria filologiczne byy widoczne przy nabywa-
niu rkopisw zwaszcza wlatach 1870-1918, ale te do II wojny wiatowej.
Lecz nie byy one jedyne. Drugim kryterium wyboru byo kryterium ikono-
graficzne; pamitajmy, e to, co stanowi ocenie rkopisu redniowiecznego,
z punktu widzenia antykwarycznego czy aukcyjnego, to jest poziom arty-
styczny oprawy (jeli jest oryginalna) oraz ilo miniatur iprzez kogo zo-
stay wykonane. W1882 roku, Biblioteka Krlewska wBerlinie kupuje ca
kolekcj ksicia Hamiltona (katalog tej sprzeday jest dzisiaj prawdziwym
unikatem); a w 1887 cz kolekcji Thomasa Phillippsa, wrd ktrych
znajdowao si wiele cennych egzemplarzy redniowiecznych rkopisw
francuskich iwoskich. Jednak zpowodw finansowych biblioteka odsprze-
daje najbardziej iluminowane rkopisy zkolekcji Hamiltona. Rkopisy ztych
kolekcji to Manuscripta Hamiltoniana iManuscripta Phillippsiana, ktrych
sygnatury nosz przedrostki Ham. iPhill.
W jaki sposb tworzya si kolekcja berliska rkopisw francuskich
iwoskich? Oprcz podstawy nalecej do ksicia-elektora Brandenburgii,
rkopisy pochodz z kolekcji prywatnych (np. od rodziny hrabiw Star-
hembergw w Eferding), oraz przede wszystkim z zakupw od rnych
antykwariuszy ina aukcjach. Wzwizku ztym naley przyzna, e wdu-
ej mierze nie jest to kolekcja jednolita, albo inaczej mwic: nie skada si
zelementw jednolitych, jak to bywa winnych europejskich odpowiedni-
kach dawnej Pruskiej Biblioteki Pastwowej, np. wBibliothque Nationale
de France, gdzie znajdujemy setki rkopisw nalecych niegdy do ksit
burgundzkich, czy do kardynaa de Richelieu, czy do kardynaa Mazarin, itd.,
posiadajcych wspln histori, ale tam ksiki wdroway w nieco od-
mienny sposb.
Fakt, e dzisiaj wBerlince krakowskiej znajduje si ponad 350 rkopi-
sw francuskich iwoskich (redniowiecznych inowoytnych) nie wiadczy,
e taka jest liczba tekstw. Czasem s to prawdziwe korpusy, zawierajce
kilka, kilkanacie lub nawet kilkadziesit tekstw. Czsto znajduj si tu-
taj prawdziwe unikaty, tzn. jedyne znane na wiecie rkopisy przekazujce
dany tekst, np. wspomniane tumaczenie De dictis et factis Alphonsi regis,
czy Historia okrlowej Bercie ikrlu Pepinie.

14
 Zjakiego okresu s te zabytki? Najstarsze rkopisy francuskie iwoskie
pochodz zXIII wieku (siedem rkopisw francuskich oraz jeden woski).
Na szczegln uwag zasuguj te wanie rkopisy, poniewa wprawdzie
w wieku XIII literatura francuska bya ju w peni rozkwitu, i powsta-
o wwczas bardzo duo utworw w tym jzyku, ale dotary one do nas
gwnie dziki pniejszym kopiom; natomiast kopie trzynastowieczne s
rzadkoci nawet we Francji. Tym bardziej powysze uwagi dotycz Woch,
gdzie rozkwit literatury nastpi nieco pniej, wXIV wieku. Rkopisy trzy-
nastowieczne ite zpocztku XIV wieku s bardzo cenne take dla badaczy
historii jzyka.
Jaka jest warto ikonograficzna tych rkopisw? Ot cz przechowy-
wanych wKrakowie egzemplarzy zawiera miniatury. Wniektrych zapla-
nowano miniatury (pozostawiono wolne miejsce na ich wykonanie), ale te
rkopisy nigdy nie zostay wykoczone. Pewna cz nie posiada miniatur,
ale s wnich np. staranne inicjay iinne zdobienia, co sprawia, e take s to
kodeksy, cho wmniejszym stopniu, luksusowe. Naley podkreli, e rko-
pisy przechowywane wKrakowie tworz kolekcj bibliofilsk, wodrnie-
niu od kolekcji typowo uniwersyteckich.
Dziki prowadzonemu w ostatnich latach przez grup Fibula projektowi
powstay naukowe katalogi caej kolekcji rkopisw romaskich (francu-
skich, woskich, hiszpaskich, kataloskich, portugalskich) opublikowane
w bazie danych na stronie internetowej http://info.filg.uj.edu.pl/fibula oraz
ogoszone drukiem w Collectio Fibul w latach 2010-2012. Te dziaania
przyniosy efekt w postaci zwikszonego zainteresowania rkopisami z ko-
lekcji berliskiej ze strony badaczy gwnie z Francji i Woch. Dodatkowo
powstaj edycje krytyczne najciekawszych tekstw romaskich z kolekcji.
W serii e-fibula, zgodnie z zamierzeniami jej twrcw, bd wydawane
monografie powicone rkopisom i starym tekstom, powszechnie i bez-
patnie dostpne jako e-booki. Jako pierwsz pozycj w serii proponujemy
poszerzone i poprawione wydanie ksiki ukazujcej metody pracy badaw-
czej nad rkopisami, ktra po raz pierwszy ukazaa si w 2010 roku.

15
1. Podzia rkopisw

Proponujemy rozpocz przygod ze starymi ksikami od typw rko-

pisw, atym samym od typw tekstw redniowiecznych, poniewa cechy
danego rodzaju rkopisw zale od rodzaju tekstw, jakie przekazuj, itak
np. inny jest charakter ilustracji wrkopisach literackich ainny wrkopi-
sach medycznych, podobnie inny charakter ilustracji spotykamy w rko-
pisach przekazujcych teksty encyklopedyczne, gdzie obraz peni funkcj
komplementarn dla sowa (podobnie jest wdzisiejszych encyklopediach),
ainny wrkopisach literackich, wktrych obraz stanowi interpretacj so-
wa. Nie sposb usysze jak mwi rkopisy ie mwi na wiele spo-
sobw, jeli wczeniej nie uwiadomimy sobie bogactwa i rnorodnoci
pimiennictwa tej odlegej epoki. redniowiecze nie byo ciemne to ju
niemodny przesd, ktrego nie warto odwiea, nie byo ciemne wspo-
sb dosowny popatrzmy choby na bogactwo kolorw, kiedy malarstwo
gocio wksikach; nie byo ciemne na poziomie intelektualnym przy-
pomnijmy, e to wanie wtedy powstaj pierwsze uniwersytety, te z kt-
rych jestemy tak bardzo dumni dzisiaj, powstaj wtedy, poniewa wanie
wtedy jest obecna bardzo silna potrzeba poznania, wiedzy. redniowiecze
byo owiecone iwiadczy otym take ogromna rnorodno tekstw,
ktre wanie wtedy rodziy si w ludzkich gowach i sercach, by nabra
ksztatu na pergaminowych kartach rkopisu. Ukazujc rnorodno tej

16
produkcji, posuymy si przykadami zkolekcji berliskiej, zarwno tej
przechowywanej obecnie wKrakowie jak itej, ktra pozostaa wBerlinie
pierwotnie by to jeden iten sam ksigozbir. Nastpnie zostan przed-
stawione reprodukcje zrkopisw Berlinki krakowskiej wraz zkrtkim
komentarzem. Pragniemy zaznaczy, e ponisza prezentacja nie ukazuje
pimiennictwa redniowiecznego wcaej jego okazaoci, lecz ogranicza si
do typw tekstw irkopisw we wspomnianej kolekcji.

1.1 Rkopisy religijne

1.1.1 Biblia
Bardzo liczn grup stanowi rkopisy otematyce religijnej. Oczywicie eg-
zemplarze Biblii, tej aciskiej, czyli Wulgaty (obecnie najliczniejsze rednio-
wieczne rkopisy to wanie rkopisy Biblii), ale te obecne s tumaczenia
czy raczej adaptacje na jzyki wernakularne (narodowe). Naley tutaj nad-
mieni, e wczesne wadze kocielne nie obawiay si tumacze Biblii na
jzyki narodowe itakie tumaczenia (przynajmniej czciowe) s obecne na
dugo przed Reformacj1. Wystarczy tutaj przytoczy La Grand Bible de No-
stre Dame (Wielka Biblia Najwitszej Maryi Panny) wrkopisie Ham. 191
(348 zachowanych aleksandrynw), czy Bible historiale completee wrkopi-
sie Phill. 1906 tumaczenie ksig historycznych Biblii, ktrego autorem by
Guiard Desmoulins, lub des Moulins (przeom XIII iXIV wieku).

1.1.2 Hagiografia
Bardzo liczne s utwory hagiograficzne, czyli ywoty witych. Dzisiaj wie-
lu to mieszy, ale wwczas suyo zbudowaniu duchowemu imoralnemu.
Nurt szeroko reprezentowany wliteraturze redniowiecznej; pamitajmy,
e najstarszy zachowany literacki zabytek jzyka francuskiego posiada taki
wanie charakter: Cantilne de sainte Eulalie (Kantylena o witej Eula-
lii), powstaa okoo roku 880. Poczwszy od XIII wieku, wraz znastaniem
zakonw ebraczych (Zakon Kaznodziejski, powszechnie znany jako do-

1 Koci obawia si natomiast tumacze traktatw teologicznych, poniewa

mogy rodzi herezje.

17
minikanie, oraz Bracia Mniejsi, czyli franciszkanie), teksty hagiograficzne
organizuj si w obszerne zbiory (mona tutaj mwi o wrcz opasych
rkopisach), i poszczeglne utwory przybieraj form krtk, w wyniku
cakowicie wwczas nowej mody, tzw. legenda nova (podstawowym celem
owej formy krtkiej bya uyteczno na potrzeby kaznodziejskie). Przyka-
dem takiego zbioru jest rkopis gall. fol. 156 (ponad czterysta kart), zawie-
rajcy jedn zkilkunastu redniofrancuskich wersji Zotej Legendy Jakuba
de Voragine bardzo popularnej do XVI wieku.

1.1.3 Kazania
Zachowao si te wiele kaza z tamtego okresu. Przypomnijmy, e jeden
znajstarszych zabytkw jzyka francuskiego to Sermon sur Jonas (Kazanie
oJonaszu), zIpoowy X wieku. Opracowywano wwczas zbiory tzw. kaza
modelowych, na ktrych wzorowali si duchowni, przygotowujc swoje wa-
sne kazania (praktyka do dzisiaj stosowana przez duchowiestwo). Pniej
staj si modne take zbiory przeznaczone dla wieckich, mona powiedzie
do poczytania. Czste s rwnie ksigi zawierajce kazania sawnych ka-
znodziejw. Przykadem jest tutaj rkopis Phill. 1925, przekazujcy tumacze-
nie na francuski Sermones per annum (Kazania na cay rok) witego Ber-
narda zClairvaux, wielkiego iznanego francuskiego cystersa zXII wieku.

1.1.4 Godzinki
Nie sposb nie wspomnie tutaj otzw. livres dheures, bardzo czsto bogato
zdobionych. Popularnie nazywane Godzinkami, byy to modlitewniki gw-
nie dla wieckich, zawieray modlitwy do Najwitszej Maryi Panny oraz do
witych. Przygotowywane czsto w jzykach wernakularnych, czasem te
ostatnie przeplatay si zacin. Doskonaym przykadem jest tutaj rkopis
theol. lat. quart. 7, pikny, bogato zdobiony egzemplarz bibliofilski, godny
nawet kolekcji ksicej.

18
 1.2 Rkopisy literackie

1.2.1 Pieni oczynach

Wspomniane teksty hagiograficzne w duym stopniu nale do grupy li-
terackich: fikcja przeplata si w nich z prawd historyczn, a nad wszyst-
kim dominuje prawda ponadczasowa2. Natomiast bardzo licznie, oglnie
wredniowieczu oraz wtej kolekcji, s reprezentowane teksty literackie jako
takie. Jeli chodzi ochansons de geste (pieni oczynach epopeje rycerskie),
wsamej Francji zachowao si okoo stu takich utworw (wcaoci lub we
fragmentach), klasyczny przykad stanowi Pie oRolandzie. Wnaszej ko-
lekcji wystpuje inna znana pie pt. Aspremont, opowiadajca oekspedy-
cji Karola Wielkiego przeciwko poganom wItalii (rkopis gall. quart. 48),
czy Fierabras, przedstawiajca przygody pewnego wielkoluda pogaskiego
otym wanie imieniu (rkopis gall. oct. 41). Pieni oczynach pisano wier-
szem: pocztkowo dziesicio-, pniej dwunastozgoskowcem, podzielone
na tzw. lessy (jednostki liryczno-narracyjne), dla kadej lessy wsplny by
asonans rodzaj rymu, zastpiony pniej przez rym waciwy. Jako pieni
byy one przeznaczone do piewania, wykonywali je onglerzy, wmiastach,
miasteczkach, na zamkach, ktrzy nie tylko piewali, ale take pluli ogniem,
robili rne akrobacje ioczywicie onglowali.

1.2.2 Powieci iinne gatunki narracyjne

Powieci take stanowi liczn grup, tak wredniowieczu jak iwtej ko-
lekcji. Pocztkowo byy pisane wierszem: omiozgoskowiec orymach pa-
rzystych, poczwszy od przeomu XII iXIII wieku wiersz zastpuje proza,
chocia tradycja wierszowana nie koczy si cakowicie wraz znastaniem
prozy. Womawianej kolekcji znajdujemy wiele rekopisw powieciowych,
np.: Roman de la Rose (Powie oRy rkopisy gall. fol. 209, gall. fol.
178b, gall. quart. 80, Ham. 577), starofrancuskie tumaczenie-adaptacja His-
-toria regum Britanniae (Historia krlw Brytanii rkopis gall. fol. 176),

2 Elementy literackie i religijne przeplataj si np. w Pianto della Vergine Maria

(Lament Dziewicy Marii) wierszowanej skardze-opowieci o mce Jezusa,
napisanej przez Enselmina da Montebelluna rkopis ital. quart. 76.

19
Estoire del saint Graal (Historia witego Graala rkopis gall. fol. 217),
Lancelot du Lac (Lancelot zJeziora rkopisy gall. fol. 189 iHam. 49),
czy powie oAleksandrze (Historia de preliis wrkopisie ital. quart. 33).
Ponadto przerbki na jzyk prozy (mises en prose) wczeniejszych pieni
oczynach czy powieci (pisanych wierszem), np. Histoire de la reine Ber-
the et du roy Pepin (Historia okrlowej Bercie ikrlu Pepinie rkopis
gall. fol. 130), czy proza Roman de Troie (Powie oTroi rkopis Ham.
340). Nie sposb tutaj nie wspomnie oinnych tekstach narracyjnych, tzw.
fabliaux (dos. bajeczki, opowiastki), zawsze mieszne, czasem komiczne
(redniowiecze lubio miech, wbrew temu co obecnie czasem jeszcze si
uwaa), niekiedy obsceniczne, formalnie posiadajce cechy powieci pisa-
nej wierszem. Przywoajmy tutaj zbir fabliaux zkoca XIII wieku, prze-
kazanych wrkopisie Ham. 257. Wrd rkopisw woskich przechowy-
wanych wKrakowie mamy utwory Boccaccia (wrkopisach ital. quart. 16
iital. quart. 47), awBerlinie znajduje si synny autograf3 Dekameronu,
rkopis Ham. 90.

1.3 Dziea historyczne

1.3.1 Na pograniczu literackich ihistorycznych

Najpierw teksty na pograniczu literackich i historycznych: byy to czsto
opowieci wykorzystujce elementy legendarne, czy wrcz baniowe, np.
Miroir du Monde (Zwierciado wiata) historia powszechna od stworze-
nia wiata do narodzin Chrystusa, bdca kompilacj rnych rde, prze-
chowywana wrkopisie gall. fol. 129, czy Chronique dite de Baudouin dAves-
nes (Kronika zwana kronik Baldwina zAvesnes), znana take jako Tresor
de sapience (Skarbiec wiedzy) iTresor des Histoires (Skarbiec Historii).
Mona te tutaj przywoa Histoire ancienne jusqu Cesar (Historia staro-
ytna do czasw Cezara): kompilacja powstaa na pocztku XIII wieku, by
moe autorstwa Wauchiera de Denain, ktra przedstawia dzieje ludzkoci
od jej powstania, histori narodu wybranego, staroytnego Orientu, Grecji
iRzymu, do Juliusza Cezara (wrkopisie Ham. 341).

3 Autograf to rkopis spisany przez autora lub pod jego nadzorem.

20
 1.3.2 Typowo historyczne
Ale redniowiecze miao take prawdziwie historiograficzne ambicje,
chocia nie posugiwano si wwczas wspczesnymi metodami bada
nad histori. Przytoczmy tutaj przykad Grandes chroniques de France
(Wielkie kroniki Francji), wrkopisach Ham. 150 iPhill. 1917 olbrzy-
mia kompilacja dzie historycznych, wykonana wieloetapowo midzy XIII
aXV wiekiem, wogromnej czci wopactwie Saint-Denis iwedug mo-
deli aciskich: przedstawia histori krlw francuskich do roku 1461.
Inne przykady historyczno-kronikarskie to bardziej znana Nuova Croni-
ca (Nowa kronika) napisana przez Villaniego, wrkopisie ital. fol. 154,
oraz mniej znana, cho rwnie ciekawa Cronaca Carrarese (Kronika rodu
da Carrara), w rkopisie ital. quart. 72. Jednake nie tylko kroniki, ale
nowoczesne dziea historyczne maj swoje miejsce wrd woskich rko-
pisw Berlinki: wrkopisie ital. quart. 77 jest tumaczenie De bello pu-
nico (Wojna punicka) Leonarda Bruniego jednego znajwybitniejszych
przedstawicieli humanizmu (kierunku, ktry m.in. rozwin krytyczne
spojrzenie na histori).

1.4 Dziea dydaktyczne

Dziea dydaktyczne stanowi odrbn grup. Klasycznym przykadem jest
Somme le Roi (Summa dla krla), wrkopisie gall. oct. 35, jej autorem by
dominikanin, brat Laurent z Orleanu. Zachowana dzisiaj w wielu rkopi-
sach, okoo stu, co wiadczy oogromnej popularnoci tego tekstu w re-
dniowieczu; rkopis berliski naley do grupy najstarszych itym samym
jest jednym znajwaniejszych dla tradycji tego tekstu, bardzo istotnym dla
ustalenia jego edycji krytycznej. Jako inny przykad mona przytoczy fran-
cuskie tumaczenie De regimine principum, podrcznik sucy do formacji
ksit, przechowywany wrkopisie Ham. 672. Do tego samego gatunku
naley dzieo Bornia da Sala, wrkopisie ital. oct. 11, dedykowane ksiciu
Borso dEste, zawierajce liczne porady dla wadcy, okraszone przykadami
iodwoaniami do staroytnoci.

21
1.5 Dziea naukowe
Bardzo ciekawym przypadkiem s dziea ocharakterze encyklopedycznym
redniowiecze przejawiao wyran skonno do systematyzowania wie-
dzy. Zotym wiekiem encyklopedyzmu by wiek XIII: klasycznym aciskim
przykadem jest tutaj Speculum maius dominikanina Wincentego zBeauvais.
Jeli natomiast chodzi okolekcj berlisk, przywoajmy wierszowan en-
cycklopedi (trudno sobie wyobrazi przygotowanie encyklopedii wtakiej
formie dzisiaj!), pisan omizgoskowcem orymach parzystych (dokadnie
tak form posiaday pierwsze, dwunastowieczne francuskie powieci),
znan jako Limage du monde (Obraz wiata), powsta wXIII wieku, kt-
rej autorem by Gossuin de Metz, przechowywan np. wrkopisach Ham.
575 i 577, oraz Tesoretto (Skarbczyk fragment): poemat dydaktyczny
Brunetta Latiniego (rkopis ital. fol. 150). Pewnym przejawem literatury
encyklopedycznej byy take lapidaria (katalogi wartoci medycznych ima-
gicznych kamieni): tutaj przykad stanowi Lapidaire du roi Philippe (Lapi-
darium krla Filipa) zXV wieku, wrkopisie Ham. 391. Wnurt naukowy
doskonale wpisuj si take rkopisy filozoficzne (np. rkopis ital. fol. 156;
ital. fol. 174) imedyczne (rkopis Ham. 407). Niezwykle interesujce oka-
zuj si tutaj woskie rkopisy medyczne iweterynaryjne. Niekoniecznie s
to rkopisy przeznaczone cile dla specjalistw, poniewa posiadaj czsto
charakter popularyzatorski (np. Tesoro dei poveri, czyli Skarbiec biedakw,
wrkopisach ital. fol. 158 iital. quart. 52). By moe do tej grupy naleaoby
wczy rkopisy militarne, opisujce reguy isposoby prowadzenia bitew,
np. dzieko La Nef des batailles (dos. Okrt bitew), seneszala Roberta de
Balsac (okoo roku 1500), przechowywane wrkopisie Ham. 470.

1.6 Zbiory praw iobyczajw

Odrbn grup stanowi zbiory praw iobyczajw redniowiecznych. Wiel-
kim uproszczeniem jest opinia, e prawodawstwo tamtej epoki ograniczao
si jedynie do prby wody, sdu boego, czy przysigi oczyszczajcej. Wko-
lekcji berliskiej znajdujemy przykady bdce odbiciem wczesnego bo-
gatego prawodawstwa. Wystarczy przytoczy tzw. Pavillar przechowywany
wrkopisie gall. quart. 104 (trzydzieci rnych tekstw). Pavillar to termin
typowy dla dialektu Lige: suy wanie do oznaczenia ksigi, zawierajcej

22
opisy praw i obyczajw oraz kopie dokumentw, ktre je ustanowiy, itd.
Zbiory onazwie Pavillar s zatem produktem typowym dla Lige4. Innym
przypadkiem wtej kategorii s reguy zakonw rycerskich. Itak Regua za-
konu Pksiyca (fr. lOrdre du Croissant), zaoonego przez Ren dAnjou,
okoo roku 1450 (rkopis gall. quart. 101), czy Regua zakonu Zotego Runa
(fr. lOrdre de la Toison dOr) rkopis gall. oct. 99. Zbiory praw iobyczajw
wi si zyciem typowo religijnym redniowiecza; wrkopisie ital. oct.
10 znajdujemy Capitoli di la fraternita dil buon Iesu de Pezaro (Przepisy
bractwa Dobrego Jezusa zPesaro), awital. oct. 14 regu zakonu serwi-
tek (Suebnice Najwitszej Maryi Panny).
Przejdmy teraz do konkretnych przykadw: reprodukcje pochodz
wycznie zkolekcji berliskiej przechowywanej wKrakowie.

4 Miasto w Walonii (dzisiejsza Belgia), niegdy ksistwo, ktrego rozkwit przy-

pada na wiek XIII, centrum kulturalne, intelektualne iekonomiczne, dzisiaj bez
szczeglnego znaczenia.

23
24
 Przykady ilustracje
Wrd rkopisw ocharakterze
religijnym, wjzykach wernakular-
nych, najliczniejsz grup stano-
wi Godzinki. Wodrnieniu od
innych rkopisw rednowiecznych
Godzinki byy waciwie produ-
kowane scriptoria przygotowy-
way serie egzemplarzy, niewiele
rnicych si od siebie, nieprzez-
naczonych dla konkretnych osb.
Najczciej nie byy to luksusowe
egzemplarze, poniewa ich przyszy
waciciel na etapie tworzenia rko-
pisu pozostawa anonimowy. Tutaj
przykad nalecy do rzadkich wtej
grupie: egzemplarz bogato zdobio-
ny, wykonany dla modej kobiety,
ktrej podobizna znajduje si na
przezentowanej miniaturze (powt-
rzona take na innych miniaturach
rkopisu).

25
26
ywoty witych cieszyy si
ogromn popularnoci, peni-
y funkcj zarwno religijn jak
idydaktyczn. Ju wwieku XIII
zaczy powstawa obszerne
zbiory takich legend, pisanych po
acinie, atake wjzykach werna-
kularnych zprzeznaczeniem dla
osb wieckich. Tutaj reprodukacja
zrkopisu gall. fol. 156, zawieraj-
cego jedn ze redniofrancuskich
wersji Zotej Legendy Jakuba de Vo-
ragine orygina powsta wdrugiej
poowie XIII wieku we Woszech,
aprezentowane tutaj tumaczenie
pochodzi zwieku XIV, zpnocnej
Francji. Zota Legenda bya najwa-
niejszym tekstem wredniowie-
czu za wyjtkiem Biblii. wiadczy
otym ponad tysic zachowanych
do dzisiaj rkopisw aciskich
oraz niezwykle liczne tumaczenia
na wiele jzykw wernakularnych:
woski, hiszpaski, kataloski, cze-
ski, itd. Wersji staro- iredniofran-
cuskich jest przynajmniej kilkana-
cie. Wrodowisku dominikanw
polskich dokonano take prawdo-
podobnie kompletnego tumaczenia
tego dziea, zktrego zachowa si
jedynie fragment. Znamiennym jest
fakt, e Zota Legenda bya take
wykorzystywana wksztaceniu
uniwersyteckim.
Nastpna reprodukcja pocho-
dzi zrkopisu o sygnaturze ital.
quart.27, zawierajcego fragment
dziea hagiograficznego, niezwykle
rozpowszechnionego we woskim
redniowieczu: Vite dei Santi Padri.
27
28
29
30
Bardzo czstym zjawiskiem s rw-
nie zbiory tekstw lub ich fragmen-
tw, ocharakterze dydaktycznym
ireligijnym, sporzdzane wjzykach
wernakularnych, zprzeznaczeniem
dla osb wieckich. Mogy zawiera
ywoty witych, poematy ocha-
rakterze moralizatorskim, opisy
Mki Paskiej, modlitwy, kalendarze
liturgiczne, tumaczenia-adaptacje
Biblii, itd. Tutaj przykad rkopisu
gall. fol. 182, wykonanego wtrzeciej
wierci XIV wieku, wLotaryngii, by
moe wsamym Metzu, zawierajce-
go fragmenty tekstw rnorakiego
pochodzenia: Brunetto Latini (Skar-
biec wiedzy), Zota Legenda, traktat
oPrzenajwitszym Sakramencie,
traktat antyheretycki (wymierzony
przeciwko katarom, tzw. albigen-
som).
Czasami czci rkopisw dydak-
tyczno-religijnych (zawsze wprzy-
padku Godzinek) s kalendarze
przygotowywane wcelach liturgicz-
nych, tzn. aby oznaczy izapisa
poszczeglne wita wdanym roku.
Kalendarze zwykle pozwalaj na
do dokadne datowanie rko-
pisu na podstawie dni, wktrych
przypadaj wita ruchome, aczsto
te umoliwiaj bardzo dokadn
lokalizacj wykonania ksiki, dziki
zwyczajowi umieszczania witych
lokalnych, ktrych kult ogranicza
si do stosunkowo niewielkiego
obszaru (theol. lat. quart. 7 i ital.
quart. 81).
31
32
33
34
Charakterystyczne dla redniowie-
cza s sagi powieciowe (wierszem
iproz), wktrych wystpuj wtki
fantastyczne: powieci arturiaskie,
dzieje Tristana iIzoldy, historie
zaczerpnite ze staroytnoci (zdo-
bycie Troi, dzieje Eneasza). Wtej
ostatniej grupie najpopularniejsze
stay si przygody Aleksandra Wiel-
kiego, ktre wkraczaj do literatury
europejskiej wwieku XII. Cieka-
wostk jest fakt, e wjednej zwersji
starofrancuskich zastosowano po
raz pierwszy wiersz dwunastozgos-
kowy std nazwa aleksandryn,
wywodzca si od tytuu utworu.
Tutaj najstarsza zachowana wos-
ka wersja historii Aleksandra,
pochodzca ztrzynastego wieku
(fragmenty). Przywoany rkopis
(ital. quart. 33) stanowi przypadek
szczeglny, ze wzgldu na bogactwo
ilustracji: 42 miniatury na zaledwie
16 zachowanych kartach, ilustrujce
przygody opisane wtekcie. Karta
3vo, ktr tutaj widzimy, przedsta-
wia diaba napadajcego na jednego
zonierzy Aleksandra oraz tego
ostatniego wyjedajcego konno na
wysok gr.

35
 Inny przypadek stanowi rkopis
gall. fol. 209, ktrego pierwsz
stron wida na reprodukcji,
zawierajcy bardzo popularn
wredniowieczu Powie oRy
(dodzisiaj zachowao si ponad
300 rkopisw, rozsianych po
caym wiecie). Utwr powsta
wwieku XIII. Cz pierwsza jest
autorstwa Wilhelma de Lorris,
adrug napisa Jan de Meung, wie-
le lat po mierci tego pierwszego.
Waciwie jest topowie jedynie
znazwy (czyli tocosi opowiada
wjzyku romaskim ce quon
raconte en roman: fr. roman zna-
czy jzyk romaski oraz powie),
poniewa mamy tutaj do czynienia
zpoematem alegorycznym.

36
37
38
Podzia rkopisw kroniki 39
Historiografia redniowieczna nie
posugiwaa si naukowymi me-
todami bada historycznych. Std
czsto wkronikach, mwicych
odawnych czasach, zestawiano na
rwni fakty historyczne iwydarzenia
legendarne. Tutaj przykad rkopisu
gall. fol. 129, zawierajcego Miroir
du monde (Zwierciado wiata
aciskie speculum). Dzieo tradycyj-
nie przedstawia histori wiata od
momentu stworzenia: na reprodukcji
poszczeglne etapy stworzenia
wiata, awprawym grnym rogu,
wrd zwierzt widoczny legendarny
jednoroec.
40
Kroniki dotyczyy take czasw
wspczesnych autorom iopisyway
wydarzenia, wktrych osobicie
brali udzia. Na reprodukcji pierw-
sza strona kroniki rodu da Carrara,
ktry rzdzi Padw wXIV iXV wie-
ku (1318-1405); jego czonkowie
(Francesco Novello wraz zsynami)
zostali zgadzeni przez politycznych
konkurentw. Autorami kroniki s
ojciec: Galeazzo idwaj synowie:
Bartomiej iAndrzej Gatari (wrko-
pisie ital. quart. 72 wersja An-
drzeja). Wydarzenia bezporednio
dotyczce Padwy (obejmujce okres
ponad 100 lat) s przedstawione
wsposb drobiazgowy ibarwny na
tle historii Europy, wtym Polski:
m.in. to zkroniki Gatarich dowia-
dujemy si oplanach matrymonial-
nych Wilhelma Habsburga iJadwigi
Andegaweskiej.
Pierwsza karta rkopisu ital. fol.
156, bdcego przykadem tekstu
filozoficznego (nurt rozpowszech-
niony wredniowieczu zwaszcza
wrodowiskach uniwersyteckich
ikocielnych). Tekst gwny, kopio-
wany przez Gaugella Gaugellego
(Gaugello Gaugelli), czyli cz
pisana wierszem (woskie tuma-
czenie De consolatione philosophiae
Boecjusza), otoczony jest komen-
tarzem historycznym dotyczcym
autora ijego czasw. Komentarz
sporzdzony drobnym pismem,
peni rwnie funkcj dekoracyjn,
ukadajc si wrodzaj ramki oka-
lajcej tekst gwny (zabieg bardzo
czsty wrkopisach wymagajcych
drobiazgowych komentarzy, np.
wrkopisach Biblii).
Interesujce s rkopisy zawieraj-
ce same komentarze. Tutaj przykad
komentarza do De consolatione
(ital. fol. 174). Ale komentarze
mogy te dotyczy innych typw
dzie: tekstw literackich (rkopis
ital. fol. 151 zawiera komentarz
do Raju Dantego) oraz oczywicie
tekstw teologicznych. Na ilustracji
widoczne fragmenty tekstu wik-
szym moduem pisma: s to cytaty
zaczerpnite zBoecjusza istanowi-
ce przedmiot komentarza.
41
42
43
44
Tutaj przykad dziea dydaktycz-
nego: la Somme le Roi (Summa dla
Krla), autorstwa brata Laurent
(Wawrzyca), dominikanina z Orle-
anu. Dzieo zawiera porady dla wad-
cy (rkopis gall. oct. 35). Podobny
podrcznik znajdujemy w rkopisie
ital. oct. 11.

45
 Spora cz rkopisw wernaku-
larnych to traktaty ocharakterze
naukowym, najczciej bdce
tumaczeniami tekstw aciskich.
Tumaczenia byy wykonywane
zzamiarem popularyzacji wiedzy
wrd osb niekoniecznie biegych
wacinie. Znaczc grup tworz
traktaty medyczne iweterynaryj-
ne. Tutaj przykad rkopisu (ital.
fol. 158) zawierajcego Tesoro dei
poveri (Skarbiec ubogich) Piotra
Hiszpana (przyszego papiea zna-
nego jako Jan XXI) oraz kompilacj
rnych innych rde. Rkopis po-
wsta wWenecji izosta przepisany
przez autora kompilacji, Reginalda
(Rainaldo). Na reprodukcji widzimy
ampuk znapisem Sangue (krew)
jako ilustracj do tzw. teorii humo-
rw (pynw ustrojowych organi-
zmu wpywajcych na usposobienie
czowieka).

46
47
2. Co mwi wygld
rkopisu?

2.1 Materiay rkopimienne

2.1.1 Jak przepisywano ksigi?

Generalnie, przepisywano na zamwienie, ale niektre ksigi, szczeglnie
poszukiwane, na przykad tzw. Godzinki, byy prawdopodobnie sprzeda-
wane rwnie jako gotowe bd na wp gotowe, gdzie pozostawao tylko
wykoczenie (iluminacja) zalene od yczenia i zasobnoci sakiewki za-
mawiajcego. Wprzypadku podrcznikw uniwersyteckich, od XIII wieku,
stosowano tzw. system peciae, ktry bardzo dobrze funkcjonowa w re-
dniowiecznym Paryu iBolonii, awic wnajwaniejszych miastach uniwer-
syteckich. Polegao to na tym, e uniwersytet oficjalnie zatwierdza tekst
ideponowano go uksigarza (stationarius), ktry wypoycza kopistom lub
studentom niezalene numerowane kawaki tekstu (tzw. peciae, zwykle od-
powiadajce skadkom). Oni nastpnie kopiowali tak pecj, oddawali ipo-
yczali now. Wten sposb powielanie tekstu nabrao przyspieszenia, tzn.
oile pojedyncza operacja kopiowania wci trwaa tyle samo, otyle zjedne-
go egzemplarza rwnoczenie dao si wykona wicej kopii.

48
 2.1.2 Na czym pisano?
Podstawowym materiaem pisarskim ksigi redniowiecznej by per-
gamin wyrabiany ze skr zwierzt, zwykle modych. Do jego produkcji
uywano skr owiec, kz, cielt iinnych. Skry nie byy garbowane, za to
poddawano je rnym procesom, ktre miay za zadanie zmikczenie iwy-
bielenie. Wkocowej fazie byy gadzone pumeksem ikredowane, dajc
ostatecznie bardzo dobrej jakoci materia pisarski, ktry sprawdza si
nie tylko jako nonik pisma, ale by te dobrym materiaem do tworzenia
dekoracji inicjaw, bordiur iminiatur. Na tle bieli pergaminu udawao
si uzyska ywe kolory, afarby nie rozleway si tak, jak to zdarzao si
na papirusie. Pergamin jednake zawsze zachowuje nieco odmienn fak-
tur wzalenoci od tego, czy skra jest od strony sierci zwierzcia czy
od strony misnej. Po tej drugiej stronie jest nieco mikszy igadszy. Zt
waciwoci pergaminu jest zwizana tzw. regua Gregoryego (fr. Chair
sur chair, poil sur poil). Ot, po rozoeniu rkopisu, karty znajdujce si
obok siebie s tego samego rodzaju, to znaczy obie od strony sierci lub
obie od strony misnej. Kolejne dwie karty musz by od innej strony, po-
tem powrt iwten sposb mamy do czynienia znaprzemiennym wyst-
powaniem kart od strony sierci iod strony misnej. Ewentualne zaama-
nie tej reguy wrkopisie wskazuje na ubytki materialne: usunicie jakiej
karty.
Pniej, wEuropie pojawi si papier, ktry ze wzgldu na nisz cen,
zacz stopniowo wypiera pergamin. Szczeglnie widoczne zjawisko to
stao si wXIV iXV wieku. Wynalazek druku ostatecznie przypiecztowa
zwycistwo papieru1. Odtd pergamin zarezerwowany by ju wycznie na
specjalne okazje, eby podkreli wag, cen iuroczysty charakter przepi-
sywanego dziea2.
Wprzypadku rkopisw papierowych, sposobem sprawdzania ubytkw
materialnych jest kontrolowanie rozoenia znakw wodnych na kartach
poszczeglnych skadek. Zaburzenia ich obecnoci mog wiadczy obra-
kujcych kartach wrkopisie.

1 Zdarzaj si jednak bibliofilskie edycje drukowane na pergaminie.

2 Mielimy do czynienia zpergaminowanymi rkopisami powstaymi wXVII iXVIII
wieku.

49
2.1. 3 Co moe nam powiedzie pergamin ipapier?
Wredniowiecznej Europie byy dwa gwne sposoby przygotowywania per-
gaminu: poudniowy (zwany charta italica) ipnocny (zwany charta teutoni-
ca). Przyjrzenie si pergaminowi moe wic zdradzi, gdzie zosta wyprodu-
kowany. Pergamin poudniowy generalnie jest delikatniejszy, cieszy, asposb
jego przygotowania sprawia, e rnica midzy stron sierciast astron
misn jest do wyrana; od strony sierci pergamin mocniej knie. Ten
pnocny jest grubszy, aobie strony przygotowywano jednakowo, nasczajc
obficie substancjami wybielajcymi, std rnice midzy jedn adrug stron
membrany (ac. membrana, czyli pergamin) s niewielkie.
Z kolei obserwujc dokadnie papier moemy dowiedzie si jeszcze
wicej. Papier powstawa zmasy wykonanej ze zmiadonych szmat, ktr
nakadano na ram zsitem anastpnie przykrywano filcem, eby odsczy
wod. Nastpnie trafia pod pras, ktra skutecznie wyciskaa wod zarku-
sza. Sito, nacignite na ram, skadao si zpoziomych ipionowych druci-
kw, ktre odciskay si warkuszu. Oprcz tego, kade tak przygotowane
sito miao zrobiony ztakich samych drucikw znaczek, ktry rwnie od-
ciska si wstrukturze arkusza papieru. Dokadnie jak to si dzieje wsp-
czenie przy produkcji papieru czerpanego. Tak wic papiery produkowane
przy uyciu tej konkretnej ramy miay identyczny znak wodny, czyli filigran.
Ksztaty filigranw byy najrniejsze: gowa wou, gra, litery (najczciej
P oraz Y), narzdzia, ciaa niebieskie, postacie ludzkie iwiele, wiele innych.
Gdy papier mia posuy do pisania ksigi, zginano go icito wodpo-
wiedni sposb. Przy formacie in folio arkusz po prostu zginano na p ifili-
gran znajdowa si wtedy na rodku jednej zkart. Wtakiej sytuacji wskadce
rkopisu powinny si przeplata karty zfiligranem oraz karty bez filigranu.
eby mc porwna filigran zodpowiednikami wrepertoriach (patrz po-
niej), naley go albo odrysowa albo sfotografowa specjalnym aparatem.
Coraz czciej uywana jest ta druga technika, jako nieinwazyjna iowik-
szym stopniu dokadnoci.

2.1.4 Filigrany iich repertoria

Filigranw uywa si do datowania iokrelania miejsca wykonania rko-
pisu. Ocenia si, e, jeli filigran jest identyczny ze znalezionym wreperto-

50
rium3, dokadno datowania wynosi okoo 10-15 lat. Taki margines wynika
std, e papier mg przez jaki czas przelee iby uyty wpniejszym
okresie. Jest to metoda znacznie dokadniejsza ni datowanie na podstawie
pisma, gdzie margines bdu bywa znacznie wikszy. W praktyce zawsze
datuje si rkopis, zwracajc uwag na wszystkie elementy, to znaczy na fili-
grany, wygld pisma, daty zapisane wtekcie. Aczasem bywa tak, e kopista
na kocu kopiowanego dziea zapisa wkolofonie dat ukoczenia iwtedy
mamy wszelkie dane, eby postpi odwrotnie: datowa pismo ifiligran na
podstawie daty zawartej wtekcie.
Dla redniowiecza istniej dwa gwne repertoria filigranw, ktrych
uywa si do datowania badanych rkopisw: Briquet4 iPiccard5. Wprzy-
padku tego ostatniego jest te cigle aktualizowana, wietna wersja on-line,
dostpna pod adresem: http://www.piccard-online.de.

2.2 Oprawy
Forma rkopisu znana jako kodeks, czyli przypominajca wspczesn
ksik papierow, pojawia si ju wRzymie wII wieku p.n.e., ale popular-
no zacza zdobywa znacznie pniej6. Okoo V wieku n.e. wypiera wcze-
niejsze zwoje papirusowe. Jednym z powodw stopniowego zwycistwa,
oprcz coraz mniejszej dostpnoci papirusu i ulepszeniom w produkcji
pergaminu, bya wygoda uytkowania. Trudniej byo przeszukiwa zwoje,
bo dotarcie do konkretnego miejsca wtekcie wymagao przewinicia cae-
go zwoju, zkolei wkodeksie dostp do kadej karty by niezaleny inatych-
miastowy. Pojawienie si kodeksu wymusza te zmian sposobu przecho-
wywania ichronienia rkopisu; oile zwoje przechowywano wtubach lub
skrzynkach, dla kart wynaleziono oprawy sporzdzone zdesek iobcigni-

3 Repertoria filigranw zawieraj datowane znaki wodne wraz z okreleniem

miejsca ich stosowania.
4 Charles-Mose Briquet, Les filigranes. Dictionnaire historique des marques du pa-
pier, ds leur apparition vers 1282 jusquen 1600, Alphonse Picard et fils, Genve-
Paris 1907.
5 Gerhard Piccard, Die Wasserzeichenkartei Piccard im Hauptstaatsarchiv Stutt-
gart, Kohlhammer, Stuttgart 1961-1997.
6 Najwczeniejsze rzymskie kodeksy nie zachoway si, a najstarsze zachowane
kodeksy pergaminowe pochodz zIII iIV wieku n.e.

51
te skr, ktre stanowiy zarwno ochron przed zabrudzeniami i znisz-
czeniami jak i sposb uporzdkowania poszczeglnych arkuszy rkopisu.
Te ostatnie byy uporzdkowane w tzw. skadki (zeszyty), skadajce si
z trzech (ternion), czterech (kwaternion), piciu (kwinternion) lub wik-
szej liczby zoonych arkuszy. Wternionie byo wic 6 kart (3 zoone arku-
sze), wkwaternionie wsumie osiem kart (4 zoone arkusze), awkwin-
ternionie dziesi (5 zoonych arkuszy). Poszczeglne skadki zszywano
w jednolity blok, mocujc je na zwizach (fr. nerfs, w. nervi). Te ostatnie
zkolei byy mocowane do desek oprawy. Jako okadziny uywano wanie
drewnianych desek (zwykle dbowych lub bukowych) powlekanych najcz-
ciej odpowiednio przygotowan izdobion skr. Stopniowo, poczwszy
od poowy XV wieku, deski zaczto zastpowa tektur, ktry bya lejsza
iatwiejsza wobrbce. Ta zmiana technologii niejednokrotnie pozwala na
datowanie oprawy iokrelenie, czy, wprzypadku starego, redniowieczne-
go rkopisu, powstaa ona wspczenie z nim, czy te zostaa wykonana
znacznie pniej7. Naley pamita, e zawsze najpierw powstawa rkopis,
pniej dekoracja, aoprawa na samym kocu. Wyjtkiem od tej reguy byy
ksigi, wktrych prowadzono zapiski, np. ksigi rachunkowe wtedy naj-
pierw oprawiano puste karty ije numerowano, anastpnie stopniowo za-
pisywano poszczeglne operacje. Wracajc do techniki wykonania oprawy,
warto przypomnie, e dodatkow ochron ijednoczenie element dekora-
cyjny stanowiy nabijane na skr guzy, metalowe zapinki (fibulae8), su-
ce do zapinania, czyli zamykania ksigi, oraz acuchy, ktrymi mona byo
przymocowa j do pulpitu. Ponadto, zdarzao si, szczeglnie wprzypadku
psaterzy lub modlitewnikw, e gdy wacicielem by albo bogaty koci
albo bogata osoba wiecka, ozdabiano opraw drogocennymi kamieniami,
zotem czy srebrem. Zreguy zdobienie oprawy byo cile zwizane zoso-
b zamawiajcego, to znaczy zawierao elementy, pozwalajce go zidenty-
fikowa: specyficzne symbole religijne w przypadku zakonw oraz herby
osb wieckich. Zwyczaj zdobienia opraw herbami utrzyma si zreszt
przez bardzo dugi czas, waciwie a do czasw nowoytnych.

7 Czasem i w pniejszych (nawet siedemnasto- i osiemnastowiecznych) opra-

wach moemy natrafi na desk.
8 Od aciskiej nazwy klamry uywanej woprawach pochodzi nazwa naszej grupy
badawczej Fibula, ktra ma sta si klamr waspekcie kulturowym.

52
 Oprawy mona podzieli ze wzgldu na materia, zjakiego zostay wy-
konane, ize wzgldu na ich przeznaczenie lub ksztat. Zazwyczaj stosowane
klasyfikacje maj charakter mieszany. Itak, biorc pod uwag materia, mo-
na wyrni najczciej uywane oprawy skrzane, nieco rzadziej stosowane
oprawy atasowe, aksamitne, oprawy srebrne izote, oprawy pergaminowe.
Oprawy skrzane mogy by pokryte skr wcaoci lub tylko czciowo.
Gdy mamy do czynienia tylko zczciowym pokryciem skr (wjednej trzeciej
lub wpoowie tak zwany pskrek) iskromnymi zdobieniami, taka oprawa
nosi nazw monastycznej (mnisiej). Jest to nazwa wgruncie rzeczy niesuszna,
bo oprawa tego rodzaju bya uywana do oprawiania rwnie wieckich ksig.
Jest to prosta itania forma, bardzo rozpowszechniona wredniowieczu (skra
maksymalnie dochodzia do poowy szerokoci oprawy, zdobienia skry byy
bardzo skromne lub nie byo ich wcale).
Oprawa otarzowa, bogato zdobiona (czsto z uyciem szlachetnych
metali iszlachetnych kamieni) bya wykorzystywana wprzypadku ksig li-
turgicznych, na przykad psaterzy ichoraw. Wromaskiej czci kolekcji
berliskiej przechowywanej wKrakowie nie ma tego typu opraw.
Tzw. oprawa kopertowa to taki rodzaj, wktrym dodatkowy wycity pat
skry (lub pergaminu) zachodzi na przedni cz oprawy. Wkolekcji ber-
liskiej tak opraw, pochodzc zpoowy XV wieku, posiada rkopis ital.
fol. 155, bdcy rejestrem przychodw (zofiar, darowizn, czynszw) klaszto-
ru w. Franciszka wSienie. Jest to zatem ksiga ocharakterze rachunkowym,
praktycznym itakie te ksigi najczciej zyskiway oprawy tego typu.
Oprawa sakwowa stanowia rodzaj oprawy typowo podrny. Wystajcy
ugry pat skry umoliwia zawizanie ksigi, tak jak si zamykao sakiewk.
atwo zatem byo tak ksik przewozi. Innym rodzajem oprawy podrnej
byy ksiki wysokie iwskie (niejako format in folio przecity na p wpionie),
rozpowszechnione we Woszech, majce prost opraw ze skry cielcej (nie-
usztywnian). Tak ksig atwo byo umieci wbagau iwrazie potrzeby wy-
doby izniej korzysta. wietnie sprawdzay si ksigi wtym formacie rwnie
wwarsztatach, sklepach ibankach, std by to rodzaj oprawy czsto uywany
przez kupcw ibankierw, ktrzy prowadzili swoje zapiski rachunkowe.
Ju w redniowieczu uywano opraw pergaminowych pozbawionych
zdobie i jakichkolwiek wzmocnie. W XVI wieku takie oprawy staj si
bardzo czste wanie ze wzgldu na niskie koszty wykonania. Naley pa-
mita, e jeszcze wpierwszych wiekach druku, ksiki nie byy sprzeda-

53
wane razem zopraw, ale wycznie jako zadrukowane zeszyty (skadki).
Std waciwie, mimo e mamy do czynienia zdrukiem, jeszcze wXVI wieku
(anawet ipniej) nie istniej dwa identyczne egzemplarze ksiki, bo r-
ni si one opraw; niektre maj herbowe, bogato zdobione oprawy, ainne
(najczciej) te wspomniane skromne oprawy pergaminowe.
Introligatorzy redniowieczni i pniejsi znali wiele rodzajw skry,
ktrych mona byo uywa do oprawiania ksig. wietnie nadaway si
do tego skry kole, mikkie i przez to atwe w obrbce, a rwnoczenie
bardzo odporne na zniszczenia idajce si barwi. Ze wzgldu na eleganc-
k faktur kolej skry dobrze prezentuj si na niej rozmaite zocenia.
Szczegln odmian kolej skry by safian (fr. maroquin, w. marocchino),
ktry mia charakterystyczny, czerwonawy kolor inalea do najdroszych
skr oprawnych. Stosowano go do ksig szczeglnie wanych icennych. Ale
oprawy wykonywano te ze skr baranich, wiskich (najczciej wNiem-
czech ina pnocy Europy) icielcych.
Osobn kwesti jest zdobienie opraw. Pierwsze oprawy pnego re-
dniowiecza, z ktrymi mamy do czynienia w kolekcji rkopisw roma-
skich, s skromne, ze zdobieniami polegajcymi na odbiciu pojedynczych
metalowych stempli (fr. estampages, w. punzoni) lub filet (fr. filets, w. fi-
letti) na skrze, bez jakichkolwiek zoce. Wmiar upywu czasu stemple
ifilety przybieraj coraz wymylniejsze ksztaty iukadaj si wcoraz cie-
kawsze wzory. Obok czstego tzw. lepego wycisku, czyli toczenia wzorw
wskrze bez jej kolorowania, pojawiaj si zote zdobienia.
Wrd interesujcych opraw rkopisw romaskich znajduje si oprawa
wstylu mudejar (ital. fol. 174), wywodzcym si ze sztuki, ktrej twrcami
byli hiszpascy Arabowie. Jeli chodzi ooprawy ksikowe, styl ten rozpo-
wszechni si najpierw wHiszpanii (XIII-XV wiek), awdrugiej poowie XV
wieku wystpuje rwnie we Woszech iwe Francji. Dla opraw mudejar cha-
rakterystyczne jest bogactwo dekoracji zoonych zfiligranowej plecionki.
Wprzypadku stosowania tkanin do pokrycia okadzin, introligator mu-
sia by bardzo uwany istaranny, poniewa zjednej strony istniao ryzyko
zabrudzenia tkaniny, a z drugiej trudno byo j przymocowa tak, eby
klej nie by widoczny. Stan zachowania opraw wykonanych z tkanin zwy-
kle jest daleki od doskonaoci, poniewa czas obchodzi si znimi okrutnie,
znacznie gorzej ni zoprawami skrzanymi. Czsto tkanina si pruje iciera
wmiejscu zagi iprzez to odrywa si wkocu od deski.

54
 2.2.1 Co mwi oprawa?
Trzeba zatem pamita, e oprawa speniajc funkcje ochronne, sama jest
naraona na zniszczenie. Wikszo rkopisw redniowiecznych posiada
oprawy ze znacznie pniejszego okresu, amianowicie zXVII-XIX wieku. Po
kilku stuleciach uytkowania, oryginalna oprawa ulegaa zniszczeniu ina-
leao j wymieni. Poza tym, kolekcjonerzy wXVII iXVIII wieku niejedno-
krotnie starali si ujednolici swoje kolekcje poprzez ponown opraw po-
siadanych dzie wwczas wszystkie ksigi zkolekcji otrzymyway ten sam
typ oprawy. Sztuka oprawiania ksig, wszczeglnoci we Francji, wzniosa
si wtedy na wyyny iniektre oprawy ztego okresu nale do bardzo ad-
nych icennych. Pierwsz rzecz, gdy mamy do czynienia zrkopisem, jest
ustalenie, czy oprawa jest oryginalna czy pniejsza. Nastpnie naley usta-
li, zjakiego okresu pochodzi ijak gboko zaingerowano wstruktur ksigi.
Ponowna oprawa zawsze jest procesem inwazyjnym; czasem dokonywao
si przycicia kart, prawie zawsze ponownego zszycia bloku, usuwano lub
dodawano karty ochronne. Wszystkie te czynnoci mog znacznie zaburzy
pierwotny wygld rkopisu. Std, jeli to moliwe, naley dotrze do kata-
logw, ktre zawieraj opis ksigi przed ponown opraw, aby przekona
si, co zostao usunite. Wrkopisie ital. fol. 149 (woskie tumaczenie Stra-
tagemata Frontinusa) usunito przy ponownej oprawie karty ochronne, na
ktrych znajdowaa si wana informacja, dotyczca jednego zposiadaczy
ksigi. Ot, na karcie ochronnej byo zapisane, e ksiga stanowia dar
Krzysztofa degli Orzi dla Franciszka Barbara (Francesco Barbaro), znanego
weneckiego pisarza ihumanisty. Gdyby nie katalog Jana Baptysty Mittarel-
lego z1779 roku, ktry widzia ksig przed ponown opraw, nie byoby
moliwe odtworzenie tej istotnej dla historii kultury informacji.
Ustalenie przyblionej daty wykonania ponownej oprawy moe by
do proste, jeli uyto papierw marmurkowych, jak to czsto bywao od
XVII do XIX wieku. Istniej specjalne narzdzia9, ktre gromadz zdjcia
papierw marmurkowych zrnych okresw irnych obszarw. Poniewa

9 Do najwaniejszych nale: Richard J. Wolfe, Marbled Paper: Its History, Tech-

niques, and Patterns, University of Pennsylvania Press, Philadelphia 1990; oraz
dzieo ooprawach: Roger Devauchelle, La reliure en France, de ses origines a nos
jours, Rousseau-Girard, Paris 1959-1961.

55
owe papiery byy wyrobami rzemielniczymi iprzez to niepowtarzalnymi,
porwnanie papieru zrkopisu ze zbiorami papierw, zwykle pozwala na
przyblione ustalenie daty i miejsca wykonania oprawy. Ponadto, naley
poszuka wskazwek, ktre niejednokrotnie zostawia introligator. Moe
to by piecz lub etykieta znazw zakadu, ale moe to te by odrczna
notatka, dotyczca kwestii technicznych.10
Gdy ju ustalimy, kiedy wykonano opraw (ktra zreszt moe by rw-
nie cenna albo nawet cenniejsza od rkopisu), moemy si zabra za szuka-
nie na niej ladw wskazujcych na dawnych posiadaczy. Przy tym naley
pamita, e oprawa to nie tylko sama okadka. Do oprawy nale te kar-
ty ochronne, ktre przy numerowaniu kart rkopisu zaznaczane s cyframi
rzymskimi (w odrnieniu od cyfr arabskich sucych do numerowania
kart rkopisu). To na nich dawni waciciele mogli zaznaczy lady swojej
obecnoci. lady te mog by dwojakiego rodzaju: albo wiadomie zapla-
nowane elementy dekoracyjne, na przykad herb na oprawie lub ekslibris
na karcie ochronnej czy wyklejce, albo przypadkowe notatki czy te rcz-
nie nanoszone sygnatury. Ajeli karty ochronne s zczerpanego papieru,
to mona sprbowa odrysowa lub sfotografowa filigrany iposzuka ich
wrepertoriach tyche, aby okreli dat imiejsce wykonania oprawy.

10 Np. wrkopisie ital. fol. 151, na karcie 100ro czytamy: 1735 a17 Genaro / Questa
carta di fare forme per li ffoli (tum. dos. 17 stycznia 1735 roku. To jest karta do
robienia form dla arkuszy, czyli innymi sowy: to jest karta, ktra ma suy
jako wzorcowa dla potrzeb oprawy).

56
57
Przykad dwch filigranw (zna-
kw wodnych), pozwalajcych
datowa rkopis, ktre zostay odry-
sowane z rkopisu ital. fol. 155.
58
Po przewiezieniu kolekcji berli-
skiej do Biblioteki Jagielloskiej
wKrakowie, zachowanie zbiorw
wpierwotnym stanie iniedopusz-
czenie do jakichkolwiek uszko-
dze stanowio priorytet Dyrekcji
ikustoszy. Rkopisy berliskie byy
generalnie wnienajlepszym stanie.
Jeszcze dzisiaj czsto widoczne s
liczne lady zawilgocenia i, wich
konsekwencji, grzybw. WKrako-
wie rkopisy zostay poddane sta-
rannemu procesowi odgrzybiania.
Wniektrych przypadkach okazay
si niezbdne bardziej skompliko-
wane interwencje konserwatorskie.
Przykadem udanej renowacji,
koniecznej zpowodu znacznych
ubytkw papieru, jest rkopis ital.
fol. 158. Zniszczone karty uzupe-
niono mas papierow, tym samym
ratujc rkopis. Na reprodukcji wi-
da poprzedni, nieregularny ksztat
zniszczonych kart, odcinajcy si
na tle masy papierowej stanowicej
uzupenienie.
59
 Rkopis gall. fol. 211, bogaty wkur-
dybanow opraw (wykonan zto-
czonej izoconej skry). T drog
technik stosowano przy zdobieniu
tapicerowanych siedzisk lub zamko-
wych komnat iwprzypadku opraw
ksikowych naleaa do rzadkoci.
Artysta nakada na skr cienkie
listki zota igrawerowa specjalnym
narzdziem rne ornamenty. Tutaj
wida wyranie motywy rolinne
uzyskane t technik. Do naszych
czasw zachoway si na wiecie
jedynie cztery oprawy tego typu.
Jest to prawdziwy bibliofilski ra-
rytas, najcenniejsza oprawa wrd
rkopisw romaskich wkolekcji
berliskiej.

60
61
62
Jedwabna oprawa rkopisu ital.
quart. 48, na ktrej widoczny jest
herb rodziny Medyceuszy (charak-
terystyczne kule: pi czerwonych
ijedna niebieska). Rkopis zosta
ofiarowany przez Autora Julianowi
Medyceuszowi (1479-1516). Jest to
oryginalna oprawa zpocztku XVI
wieku. Poniewa jedwab jest ma-
teriaem nietrwaym, tego rodzaju
opraw zachowao si stosunkowo
niewiele.
Rkopis ital. quart. 83 posiada
srebrn, bogat, osiemnastowieczn
opraw. Na jej przedniej zewntrz-
nej czci widnieje personifikacja
Sprawiedliwoci, jako e rkopis
zawiera zbir praw weneckich na
uytek Hieronima Bolaniego po-
desty Padwy ofiarowany mu przez
Do weneckiego, Karola Ruziniego.
Oprawie towarzyszy piecz Doy,
znapisem: CAROLUS RUZINI DEI
GRA[TIA] DUX VENETIAR[UM] ETC.
63
64
65
redniowieczne oryginalne oprawy
nale dzisiaj do rzadkoci. Wprzy-
padku rkopisw ztego okresu,
zazwyczaj mamy do czynienia
zoprawami powstaymi wczasach
nowoytnych (najczciej XVII-XIX
wiek). Tutaj przypadek osiemnasto-
wiecznej oprawy rkopisu ital. fol.
156, wykonanego wroku 1461. Jest
66
to pergaminowa zocona oprawa, na
ktrej widnieje herb Piusa VI (Gio-
vanni Angelo Braschi). Czas pon-
tyfikatu tego papiea (1775-1799)
pozwala datowa opraw wanie
na ten okres.
Rkopisy redniowieczne, podob- wspczesnych wwyniku dziaa
nie jak ksiki winnych okresach, konserwatorskich. Tutaj przypadek
wwyniku czstego uytkowania sta- pergaminowej karty, pochodzcej
way si tzw. makulatur. Wikszo ztrzynastowiecznego rkopisu (gall.
takich kart bezpowrotnie zagina. fol. 217), ktra kiedy stanowia
Niektre natomiast zostay zasto- opraw. Jak wida, karta zostaa
sowane jako oprawy pniejszych przycita do rozmiarw oprawionej
ksig. Wiele znich to cenne teksty, ksiki, ktrej odbity grzbiet oraz
ktre odzyskuje si wczasach sygnatura s wci widoczne.

67
68
Wprzypadku opraw pniejszych
moliwe jest ich datowanie na pod-
stawie wyklejek i kart ochronnych
wykonanych zpapieru marmurko-
wego (fr.papier marbr, w. carta
marmorizzata), stosowanego ju
pod koniec wieku XVI, bardzo roz-
powszechnionego pniej. Wzale-
noci od epoki wmodzie byy rne
wzory, ktre dzisiaj pozwalaj okre-
li wprzyblieniu czas wykonania
oprawy. Na reprodukcji (rkopis
ital. oct. 9) widoczny typ papieru
marmurkowego zwany peigne an-
glais (uywany wpierwszej poowie
XVIII wieku).

69
 Podczas wykonywania oprawy
introligator przycina karty, czasem
zuszczerbkiem dla rkopisu. Nare-
produkcji pochodzcej zrkopisu
ital. quart. 64 przycity ozdobny
inicja F windeksie znajdujcym si
na pocztku dziea.

70
71
3. Co mwi pismo
rkopisw?

Okres od XIII do XV wieku, zktrego pochodz najciekawsze rkopisy ro-

maskie zkolekcji berliskiej przechowywane wKrakowie, to okres p-
nego redniowiecza, a wprzypadku Woch, XV wiek jest ju okresem hu-
manizmu. Jeli chodzi opismo, wprzypadku produkcji ksiek wEuropie,
krlowao wtedy pismo gotyckie wnajrozmaitszych odmianach. Te odmia-
ny zaleay gwnie od obszaru geograficznego. Pismo byo bardziej strze-
liste ipene ostrych zakocze wodmianach pnocnych, abardziej okr-
ge wodmianach poudniowych (istd gotyckie pismo we Woszech czsto
nazywane jest rotunda). Wgruncie rzeczy, jak podkrela autor najnowszej
syntezy dziejw pisma w Europie pnoredniowiecznej, Albert Derolez1,
nazwa pismo gotyckie jest bardzo szeroka i,waciwie, powstaa, aby odr-
ni bardzo rne style pisma od spopularyzowanej przez humanistw wo-
skich, na pocztku XV wieku, Littera humanistica, ktra jest naladowaniem
minuskuy karoliskiej, a wic pisma z czasw Karola Wielkiego. Nazwa

1 Albert Derolez, The Paleography of Gothic Manuscript Books, Cambridge Univer-

sity Press, Cambridge 2003, s. 10.

72
pismo gotyckie jest zatem terminem umownym, ktry kryje wsobie do
znaczco rnice si odmiany. W poszczeglnych krajach rne tradycje
paleograficzne prowadz do odmiennych klasyfikacji pisma. Pomijajc Prae-
gothica (zwane te pismem karolisko-gotyckim) dwunastowieczne pi-
smo przejciowe, najszerszy inajbardziej neutralny podzia wyrnia pisma
typu textualis (czyli stricte ksikowe, nazywane te teksturami) oraz pisma
kursywne (rwnie stosowane wprzepisywaniu ksig). Wramach pism typu
textualis wyrnia si pisma pnocy ipoudnia Europy (wklasyfikacji Dero-
leza Pnocna Textualis oraz Poudniowa Textualis iSemitextualis; ta ostatnia
zwyczajowo nazywana gotico-antiqua). Wreszcie istnieje szereg porednich
pism tzw. Hybrida lub Semi-hybrida, ktre s mniej lub bardziej wiadomym
poczeniem cech Littera textualis iLittera cursiva. Wtradycyjnej klasyfika-
cji takie rodzaje pisma bywaj okrelane mianem bastardy2.
Sporo woskich rkopisw zXV wieku napisanych jest pismem huma-
nistycznym, ktre zostao opracowane przez Poggia Braccioliniego. Littera
humanistica to do wierne naladownictwo minuskuy karoliskiej, awic
pisma o500 lat starszego. Tak wic jak wsferze filologicznej iideologicz-
nej w czasach humanizmu nastpi powrt do starorzymskich rde, tak
iwdziedzinie pisma staa si rzecz podobna tyle, e powrcono do czasw
renesansu karoliskiego.

3.1 Datowanie ilokalizowanie na podstawie pisma

Datowanie ilokalizowanie rkopisu na podstawie pisma nie jest zadaniem
atwym. Trzeba zawsze pamita, e jeli nawet uda si bardzo precyzyjnie
rozpozna typ pisma iprzyporzdkowa je epoce imiejscu, s to dane bar-
dzo przyblione. redniowieczny kopista, gdy wmodoci nauczy si jakie-
go rodzaju pisma, potem zwykle stosowa je zniewielkimi tylko zmianami
do koca ycia. A wic, gdy przepisywa tekst jako siedemdziesiciolatek,
wjego pimie bd obecne mocniej cechy pisma sprzed pidziesiciu lat,
ni pisma mu wspczesnego. To samo dotyczy miejsca powstania rkopisu;
kopista, ktry pochodzi zpoudnia Francji, po przenosinach do Parya nie
traci (aprzynajmniej nie od razu) cech pisma, ktrego nauczy si wswoich
rodzinnych stronach.

2 Zob. Wadysaw Semkowicz, Paleografia aciska, Universitas, Krakw 2002, s. 325.

73
3.2 Dziedzictwo ksiki redniowiecznej we wspcze-
snej typografii

3.2.1 Znak akapitu () iinne symbole

Znak akapitu () wywodzi si bezporednio ztzw. pied-de-mouche (dos.
stpka muszki), czyli znaku, ktrym redniowieczny kopista posugiwa
si, aby wyodrbni porcje tekstu odpowiadajce mniej wicej paragra-
fom. Podobiestwo jest tak uderzajce ioczywiste, e nie wymaga specjal-
nego udowadniania. Ale to nie jedyny znak, ktry dotrwa do dzisiaj, prze-
chodzc zksigi rkopimiennej najpierw do ksig drukowanych, apotem
na klawisze wspczesnych klawiatur. Itak tylda (~) to znak diakrytyczny
(nazwa pochodzi zhiszpaskiego tilde, od tildar, ato zkolei zaciskie-
go titulre), ktry, pisany nad samogoskami, w redniowieczu suy
jako skrt dla liter m in. Itak su naleao czytasuam,nesjako omnes,
sni jako somnium. Zczasem, whiszpaskim, tylda wyspecjalizowaa si
woznaczaniu palatalnego , co rwnie bierze swj pocztek ze rednio-
wiecznego zapisu. Rwnie znaczek oznaczajcy funt szterling () ado
niedawna rwnie woskie liry to nic innego jak aciska libra3, araczej
redniowieczny skrt uywany na jej oznaczenie. Tak popularny obecnie
znak @ wywodzi si z symbolu uywanego przez kupcw na oznacze-
nie jednostki miary wina amfory. Szczeglnie czsto mona go spotka
wkupieckich dokumentach weneckich z XVI wieku4. Wpniejszym okre-
sie symbol uzyska znaczenie, wwiecie anglosaskim, at aprice of czyli
wcenie . Wtym znaczeniu sta si popularny wXIX wieku iwystpowa
wklawiaturach maszyn do pisania. Znak @ sta si potem czci adresw
internetowych dziki Rayowi Tomlinsonowi, amerykaskiemu inyniero-
wi, ktry jest jednym zojcw Internetu. W1972 roku Tomlinson wyna-
laz program do poczty elektronicznej wArpanecie (poprzednik interne-
tu) i, aby oddzieli adres uytkownika od adresu serwera, uy znaczka @.
Stao si to, jak sam twierdzi, bez adnego specjalnego powodu, po prostu
znalaz go na klawiaturze.

3 Po francusku iwosku funt szterling to odpowiednio: livre sterling ilira sterlina.

4 Ustali to Giorgio Stabile, profesor historii nauki na Uniwersytecie La Sapienza
wRzymie.

74
 3.2.3 Powstanie litery v
Zhistori pisma zwizana jest ciekawa historia powstania literki v, awa-
ciwie rozrnienia wpimie dwch liter: uiv. Oglnie rzecz ujmujc, od
staroytnoci po redniowiecze zarwno dla v jak iuuywano tej samej
litery lub ewentualnie dwch liter, ale zgodnie zinnymi ni obecne zasa-
dami. Wspczesne rozrnienie na spgosk v ina samogosk uprzy-
chodzi dopiero dugo po redniowieczu. V, jako wariant litery u, najpierw
pojawia si komplementarnie, ale jeszcze nie wkonfiguracji, jak mamy
obecnie. Po prostu, na pocztku wyrazu zamiast uywa u zaczto uy-
wa formy litery wywodzcej si zkursywnego pisma gotyckiego, amia-
nowicie v. To zreszt interesujcy przypadek, kiedy to liter zasadniczo
kursywn zaczto uywa w pimie znacznie bardziej oficjalnym. Dero-
lez5 podkrela, e uywanie v na pocztku wyrazu nie stao si nigdy ci-
le przestrzegan regu; wielu kopistw uywao wycznie u, aczasem
wymiennie uywano obu liter rwnie wrodku wyrazw. Wbardziej sta-
rannych odmianach pisma preferowano u, uycie v jest wyranie czstsze
wkodeksach pisanych wjzykach wernakularnych. Poniewa na pocztku
wyrazu litera v czsto odpowiadaa spgosce, denie do precyzji ich
rozrnienia pomidzy samogoskowym u a spgoskowym v spowo-
doway, e naturalnym stao si zastosowanie tej ostatniej jako znaku na
oznaczenie spgoski.

3.3 Skrty stosowane wrkopimiennictwie

Obecnie pojawia si wiele prac wskazujcych na oryginalno wsp-
czesnej komunikacji elektronicznej, czyli tej zchatw, smsw, itp. Czsto
zwraca si uwag na wszechobecno skrtw jako na co niezwykego,
cho nie jest to wcale element pojawiajcy si po raz pierwszy whistorii.
Ktokolwiek ma do czynienia zrkopisami czy redniowiecznymi czy te
nowoytnymi zdaje sobie spraw, e wszelkiego rodzaju skrcenia s nie-
odcznym elementem procesu pisania to druk, eliminujc skrty, jest

5 Albert Derolez, The Paleography, op. cit., s. 94.

75
pod tym wzgldem wyjtkowy6. Przyjrzyjmy si poniszemu zapisowi
(zrkopisu ital. quart. 34, fol. 278ro):

= 11. 7bre = 11 Settembre (sette to siedem po wosku)

To wymowny przykad tendencji do stosowania skrtw, w tym przy-

padku wrkopisie jeszcze zXVIII wieku. Czy nie przypomina to wspcze-
snych 3maj si?
Jak mona si spodziewa, w rkopisach redniowiecznych skrty
byy jeszcze czstsze ibardziej skodyfikowane; wiele znich pochodzio
ze staroytnych not tyroskich7. Dwa chyba najczstsze skrty to skrt
przypominajcy 9 zamiast cum (awe francuskim iwoskim zamiast con/
com) oraz nota tyroska przypominajca 7, ktra zastpowaa et (wa-
cinie ifrancuskim; we woskim e). Ale rozmaitych skrtw byo bardzo
wiele, a czasem sam kopista stosowa swoje wasne znaki skracania.
Bez wdawania si w podziay8, przedstawiamy kilka znakw stosowa-
nych w rkopisach (w tym konkretnym przypadku jest to rkopis ital.
fol. 174):

per; -pro; pri; et; ser

Doda warto, e zwykle wrkopisach wjzykach wernakularnych sys-

tem skrtw bywa mniej rozbudowany ni wrkopisach aciskich.
Skrty s na tyle skomplikowane ina tyle jest ich wiele, e nieocenion
pomoc przy czytaniu rkopisw mog by ich specjalne listy. Do najpopu-
larniejszych naley Lexicon Abbreviaturarum (Dizionario di abbreviature

6 Skrty byy zawsze skadnikiem pisma na prywatny uytek: notatek, licikw

do przyjaci, zapiskw, itp. Jednake dopiero gwatowne zwikszenie trwaoci
zapisu oraz ekspansja ilociowa tych ulotnych form komunikacji, za ktre odpo-
wiada internet, przycigny zainteresowanie badaczy.
7 Nazwa pochodzi od imienia wyzwoleca Cycerona: Marka Tulliusza Tirona (Mar-
cus Tullius Tiro) jego sekretarza, ktry wymyli pewien rodzaj stenografii
(system przejty przez redniowiecze), wcelu sprawniejszego zapisywania mw
swego pryncypaa.
8 Zwykle skrty, czyli abrewiacje redniowieczne dzieli si na: suspensje, kontrak-
cje iznaki specjalne.

76
latine ed italiane) Adriana Cappellego, ktry ma wiele wyda ijest te do-
stpny winternecie: http://inkunabeln.ub.uni-koeln.de/vdibDevelop/han-
dapparat/nachs_w/cappelli/cappelli.html.
Pojawia si te nowa, bardzo obszerna, baza skrtw aciskich opra-
cowana przez Uniwersytet w Bochum: Abbreviationes TM Online - Medieval
Abbreviations on the Web: http://www.ruhr-uni-bochum.de/philosophy/
projects/abbreviationes/index.html

77
78
Jak wspomniano, pismo jest
elementem, ktre moe w miar
dokadnie wskazywa na pochodze-
nie rkopisu. Na rnych obszarach
geograficznych odmiennie krelono
niektre litery oraz inaczej prowa-
dzono rk przy pisaniu (odmien-
ny tzw. dukt pisma ac. ductus).
Rnice dotycz oglnie poudnia
i pnocy Europy, ale niekiedy
widoczne s dla obszarw znacznie
mniejszych. W rkopisie ital. fol. 174
(Komentarz do De consolatione phi-
losophiae) wida wyranie pismo,
ktre stylem przypomina scriptoria
boloskie (pismo bardziej strzeliste
ni to stosowane w scriptoriach
rzymskich czy toskaskich). I cho
rkopis jzykowo ma cechy wy-
bitnie toskaskie, to jednak pismo
wskazuje na pochodzenie boloskie.
Dodatkowym elementem potwier-
dzajcym hipotez wic rkopis
ital. fol. 174 z Boloni s zdobienia
(bordiury i inicjay), ktrych styl
przypomina wytwory boloskich
artystw z I poowy XIV wieku.

79
Skrty szczeglnie czsto wystpo- Skrtami s zamiast ser,
way wtekstach pisanych po acinie.
Mona sobie zada pytanie, dlacze- zamiast con/com (wtekcie
go wanie wtekstach aciskich aciskim czytaoby si jako cum),
bardziej ni wtekstach pisanych
wjzykach wernakularnych. Ot
rkopisy aciskie zazwyczaj byy zamiast pre,
adresowane do bardzo wykszta-
conej iobytej ze zwyczajami pisma
grupy spoeczestwa, dobrze oswo- zamiast Iesu/Ges (Jesus),
jonej zrozbudowanym systemem
skrtw. Natomiast, rkopisy wj-
zykach wernakularnych powstaway zamiast Cristo (Christus)
zprzeznaczeniem dla szerszych kr-
gw, wtym czsto dla osb nierozu- ioczywicie znaczki umiesz-
miejcych lub sabo rozumiejcych czone nad literami, oznaczajce m/n
po acinie, imoe to tumaczy fakt,
i wtej drugiej grupie rkopisw w (wwyrazie quanto).
system jest uboszy.

Tutaj przykad tekstu w jzyku Tumaczenie: ...przez mio-

wernakularnym (rkopis ital.oct.15 siernego Jezusa Chrystusa, Amen.
rodzaj redniowiecznej ksieczki Popierwsze przedstawimy dwana-
do spowiedzi), stanowicego pe- cie regu prawdziwej spowiedzi.
wien wyjtek, jako e zawiera wie- Pierwsza regua dotyczy jej przy-
le rnych skrtw (oddane w na- gotowania: po pierwsze, od jakiego
wiasach): ...dal mi(ser)icordioxo ihu czasu [penitent] nie spowiada si?
(Iesu) xpo (Cristo) Ame(n) Inprima Po drugie, czy odprawi zadan mu
daremo xij regule necessarie ala vera pokut? Po trzecie, ile grzechw
(con)fessione. La prima regula qua(n) popeni po....
to ad la soa p(re)paratio(n)e: Primo
quanto te(m)po no(n) fu (con)fesso.
Secundo sel fe la penite(n)tia che gli
fo data. Tertio qua(n)ti peccati. ha
(com)misso poi....

80
81
82
Pierwszy przykad to pismo
zterenw dzisiejszej Francji (gall.
oct.35), drugi za to tekst powstay
na terenach dzisiejszych pnoc-
nych Woch (ital. quart. 33). S to
przykady pisma gotyckiego. Mimo
e pochodz mniej wicej z tego
samego okresu (koniec XIII wieku),
da si zauway wyran rnic
wsposobie krelenia poszczegl-
nych liter. Z kolei trzeci przykad to
pismo humanistyczne (rkopis ital.
oct. 11) z poowy XV wieku to ju
zupenie nowy krj pisma w stosun-
ku do pisma gotyckiego.

83
84
Kopista przygotowujc si do pisania, wyznacza wstpnie obszar, ktry za-
mierza wypeni tekstem. Uzyskiwa to poprzez krelenie linii na poszcze-
glnych kartach (tzw. liniowanie; fr. rglure, w. rigatura), stosujc specjalne
narzdzie miao mu to rwnie umoliwi zachowanie poziomu irwnych
odstpw midzy zapisanymi linijkami. Przypomina to dzisiejsze zeszyty
wlini. Techniki krelenia linii byy rne. Trzy najwaniejsze to krelenie
rozcieczonym atramentem (czerwonym lub czarnym),
oowianym rysikiem (bardzo praktyczne, gdy umoliwiao wytarcie
ladw po liniowaniu, dziki czemu uzyskiwano podany efekt este-
tyczny), oraz
krelenie ostrym narzdziem na sucho (fr. la pointe sche).

Przykady: w rkopisie gall. fol. 205 widoczne liniowanie czerwonym

rozcieczonym atramentem; wrkopisie ital. quart. 62 zostosowano tech-
nik oowianego rysika; zkolei, wrkopisie ital. oct. 6 kopista posuy si
trzeci technik: widoczne wyrane zagbienia wmateriale.

85
86
87
4. Co mwi ilustracje
iinne zdobienia?

4.1 Elementy dekoracyjne kodeksu redniowiecznego

jako elementy strukturalne
Kodeks redniowieczny rozwija form poszczeglnych elementw
strukturalnych, niezbdnych lub pomocnych w sprawnym posugiwa-
niu si ksik, nadajc im charakter dekoracyjny. Innymi sowy, wa-
no poszczeglnych elementw przekada si na bogactwo dekoracji.
Itak pierwszy inicja wksice redniowiecznej jest najbardziej ozdob-
ny, poniewa to on otwiera dzieo. Poszczeglne elementy s wyrnia-
ne dekoracj ze wzgldu na ich znaczenie dla ksiki itekstu. Czyli im
waniejszy tekst tym wikszy bdzie inicja pocztkowy itym bogatsze
zdobienia bdzie miaa jego pierwsza strona1. Inna sprawa, e deko-
racje z czasem uniezaleniaj si od pierwotnej funkcji podkrelenia
wanych elementw iuatwienia korzystania z tekstu, stajc si celem
samym wsobie.

1 Pod warunkiem, e tekst (rkopis) mia otrzyma iluminacje, poniewa czsto

teksty oogromnej wadze nie posiadaj jakichkolwiek zdobie.

88
 Wtak pojmowanym ilustrowaniu tekstu to pierwsza strona staje si
gwnym przedmiotem dziaa iluminatora. Oprcz zwykle wikszych
i mocniej zdobionych inicjaw, wanie na pocztku czciej pojawiaj
si bordiury, czyli ozdobne ramki okalajce zapisan stron, oraz minia-
tury czyli kompozycje malarskie, rwnie te wbudowane w inicja czy
bordiur.
Najczciej wdekorowaniu karty rkopisu stosowano motywy rolinne
izwierzce, ale popularne byo te stosowanie tzw. drlerie (miesznost-
ki), czyli rysunkw omotywach fantastycznych, na przykad ze stworami,
ktre byy na wp ludmi na wp zwierztami, lub zrolinami (czste
szczeglnie od XIII do XV wieku). Te wszystkie motywy ukaday si wbor-
diur. Poniewa rkopis powstawa na konkretne zamwienie, czsto wpla-
tano tam motywy informujce owacicielu: herb, dewiz, elementy rolin-
ne izwierzce kojarzce si zzamawiajcym.

4.2 Elementy dekoracji

a) inicjay
Inicjay mona podzieli na inicjay pisane pirem; do takich nale ini-
cjay proste i filigranowe (krelone zwykle naprzemiennie dwoma kolora-
mi: niebieskim iczerwonym), oraz na inicjay iluminowane, czyli zdobione
malarsko. Wrd tych ostatnich wyrnia si inicjay figuralne iornamen-
talne. Dla Woch wXV wieku charakterystyczne s inicjay zbiaymi p-
dami winnej latoroli, czsto wystpujce w kodeksach pisanych littera
humanistica. Winna latorol bywaa te motywem zdobniczym bordiur
okalajcych tekst.

b) bordiury
Typowa bordiura otacza tekst lub obrazek izajmuje marginesy oraz prze-
strze midzy kolumnami. Bordiura moe by pena, gdy otacza tekst ze
wszystkich stron, lub niepena (semibordiura), gdy otacza go czciowo.
Podobnie jak inicjay, bordiura moe by te figuratywna. Przewaay jed-
nak bordiury rolinne, zrolinami onaturalnym wygldzie, zpozacanymi
limi. Wprzypadku bordiur francuskich najczstsze s licie akantu.

89
c) miniatury
Sowo miniatura ma dwa znaczenia; wszerszym znaczeniu to wszelka kom-
pozycja malarska, gdzie pojawiaj si postacie. Wtakim znaczeniu miniatu-
ra moe by czci inicjau czy bordiury. Wprzypadku, gdy inicja rozpo-
czynajcy tekst zawiera malarsk kompozycj ludzkich postaci, mwi si
czsto ominiaturze inicjalnej. Natomiast miniatura wwszym znaczeniu
to samodzielny obrazek ilustrujcy histori opowiedzian wtekcie. Sama
nazwa pochodzi od aciskiego minire malowa przy uyciu minium, czy-
li czerwon farb. Ze wzgldu na malarsk technik wykonania, miniatura
ma wiele cech wsplnych z malarstwem redniowiecznym sztalugowym
iciennym; oglnie rzecz ujmujc, stylistyka miniatur jest podobna do sty-
listyki innych rodzajw malarstwa. Wprawny historyk sztuki potrafi rozpo-
zna szko malarsk, zktrej wysza miniatura, awic ustali pochodzenie
rkopisu. Dla mniej wprawnych nieocenion pomoc s albumy zreproduk-
cjami miniatur.
Zwaszcza wrkopisach nieukoczonych, gdzie wci s obecne puste
miejsca na wykonanie miniatur, czsto mona dostrzec wskazwki doty-
czce treci obrazkw. Owe wskazwki byy obecne take w rkopisach
ukoczonych, ale dzisiaj kryj si pod warstw miniatury. Dzieje si tak,
poniewa iluminator dziaa od kopisty zupenie niezalenie itene umiesz-
cza wskazwki dla wykonawcy miniatur na marginesie (albo miay zosta
wytarte albo obcite przy oprawie) lub w miejscu miniatur (wtedy miay
zosta zamalowane przez artyst).

d) rubryki iywa pagina

Rubryki iywa pagina to rwnie elementy dekoracyjne rkopisu, std je
tu wymieniamy, ale poniewa s przede wszystkim elementami paratekstu,
zostan bliej opisane wrozdziale szstym.

Opisane kategorie nie wyczerpuj wszystkich elementw dekora-

cyjnych, ktre mogy znale si wrkopisie, ale s najczciej spo-
tykane iprzez to najwaniejsze. Przygldajc si im, nie mona traci
zoczu caoci iluminacja rkopisu redniowiecznego zwykle opie-
raa si na pewnym harmonijnym zamyle. I, co oczywiste, istniej

90
znaczne rnice w jakoci wykonania iluminacji w poszczeglnych
rkopisach, ale nawet wtych gorszych, ubogo zdobionych, mona
dostrzec kunszt dawnych rzemielnikw.

91
92
Miniatura stanowi element typowy
dla rkopisw redniowiecznych:
mwimy tutaj oczasach, kiedy
malarstwo gocio wksikach.
Nazwa wywodzi si od techniki wy-
konywania ilustracji (rodzaj farby
onazwie minium), anie ma zwizku
etymologicznego zniewielkimi mi-
niaturowymi rozmiarami obrazw.
Miniatura stanowia interpretacj
tekstu, nie zawsze poprawn iwier-
n, poniewa wykonawc ilustracji
bya zupenie inna osoba ni kopista
czy Autor. Ich obecno iczstotli-
wo wystpowania wtekcie byy
uzalenione nie tyle od wagi tekstu
co od zamonoci osoby, dla ktrej
ksik wykonywano. Specjalny
rodzaj miniatury stanowi tzw.
frontispice miniatura pocztkowa
znacznie wikszych rozmiarw ni
inne, podzielona zazwyczaj na kilka
obrazw. Tutaj frontispice zrko-
pisu gall. fol. 129, wykonany wXV
wieku we Flandrii, przedstawiajcy
rne etapy stworzenia wiata, jako
e tekst zaczyna si od opowieci
ostworzeniu. Charakterystyczne
jest przedstawienie Boga-Ojca
ztwarz modego mczyzny.

93
Miniatury powstaway na eta-
pie pniejszym ni kopia tekstu,
zwykle na podstawie wskazwek,
ktrych kopista udziela miniaturzy-
cie. Im bogatsze zdobienia ilepszej
jakoci ilustracje tym wicej pa-
cono za rkopis. Cena tego rodza-
ju zdobie bya bardzo wysoka,
oczywicie uzaleniona od kunsztu
irenomy artysty. Niejednokrotnie
zdarzao si, e praca miniaturzysty
pozostawaa niedokoczona, po-
niewa zabrako pienidzy na jego
opacenie.
Artyci czsto s anonimowi,
znani pod pseudonimami, ktre
wziy si albo od nazwisk ich wiel-
kich protektorw albo od miniatur,
dziki ktrym zasynli: itak np.
Mistrz Magorzaty zYorku (ony
wielkiego ksicia Burgundii Karola
Zuchwaego) pracowa gwnie
dla niej, czy Mistrz Wniebowzicia
Najwitszej Maryi Panny, ktry sta
si sawny dziki miniaturze przed-
94
stawiajcej wanie Wniebowzicie
wjednym zfrancuskich rkopisw.
Czasem s to po prostu imiona: np.
Mistrz Franciszek.
Rkopis ital. quart. 33 (frag-
menty powieci o Aleksandrze we
woskim tumaczeniu) jest bardzo
bogato ilustrowany. Poszczeglne
miniatury przedstawiaj sceny
opisane wutworze. Jest ich bardzo
wiele, tutaj na jednej stronie wyst-
puj jednoczenie a trzy: ugry
Kandake przyjmuje goci (krla
Kandaulesa, jego on iAleksandra
Wielkiego) na schodach paacu;
poniej przedstawieni s Kandake
iAleksander wchodzcy do paacu;
udou strony widzimy Kandake,
ktra pokazuje Aleksandrowi zote
oe.
Rkopis, jako jeden znielicznych
zkolekcji woskiej, doczeka si opra-
cowania iwydania ju przed II wojn
wiatow (przez wybitnego niemiec-
kiego filologa Alfonsa Hilk).
95
96
Dwie miniatury zrkopisu
wykonanego wParyu wlatach
siedemdziesitych XV w., s dzie-
em jednego zuczniw bardzo
znanego icenionego, wspomnia-
nego Mistrza Franciszka. Rkopis
zawiera Sen osadzie (fr. Songe
du vergier przekad aciskiego
Somnium viridarii) wszystko
odbywa si wkonwencji snu,
podobnie jak wPowieci oRy:
Autor ni, e budzi si wsadzie
iprzysuchuje si rozmowie
klerka irycerza, dyskutujcych na
temat prymatu wadzy wieckiej
czy duchownej. Na pierwszej
ilustracji widoczny klerk irycerz
rozmawiajcy ze sob, poniej Au-
tor pogrony wlekturze. Druga
miniatura przedstawia papiea
wtowarzystwie kardynaw
iarcybiskupa, naprzeciwko cesarz
wtowarzystwie krla dyskutujcy
zpapieem; poniej ludzie krla
icesarza walczcy zzakonnikami;
udou klerk irycerz kontynuujcy
dyskusj. Gr bior argumenty
wieckie, std ksika znalaza si
na indeksie.

97
Inicja figuralny (fr. lettre historie, w. iniziale figurata/ istoriata) zwykle
w jaki sposb odnosi si do tekstu i nie jest tylko abstrakcyjnym moty-
wem zdobniczym. Czasem przedstawia autora (kopist) lub postacie z
tekstu, czy te zawiera element narracji.

Dominikanin piszcy tekst

wksidze. Dobrze widoczny
charakterystyczny habit domini-
kaski nie pozostawia co do tego
wtpliwoci. Blisze przyjrzenie
si tekstowi umieszczonemu na
miniaturze pozwala dostrzec litery
dobbien, stanowice pocztek
dziea zawartego wrkopisie (ital.
fol. 174) tumaczenie aciskiego
komentarza MikoajaTriveta do De
consolatione philosophiae. Tuma-
czenie zostao sporzdzone przez
anonimowego dominikanina.

Rkopis ital. oct.14 to regua zako-

nu serwitek (Serve di Santa Maria),
awic pocztkowy inicja przedsta-
wia Najwitsz Mari Pann, ktrej
powicony jest zakon, oraz jego
witych (Filip Benizi iPellegrino
Laziosi), tutaj wystpujcych jesz-
cze jako bogosawieni (wici byli
przedstawiani zaureol, abogosa-
wieni zpromieniami wok go-
wy). Wwielu przypadkach sposb
przedstawienia danej postaci suy
porednio do datowania rkopi-
su mona stwierdzi, czy rkopis
powsta po lub przed kanonizacj
danej postaci.

98
Mnich pogrony wlekturze. Ksi-
ga, ktr czyta, rozoona jest na
pulpicie. Inicja zwizany zcharak-
terem tekstw zawartych wrko-
pisie (ital. oct. 9), ktre nale do
grupy utworw religijnych, wrd
nich: Liber de arte et scientia bene
moriendi (Ksiga osztuce iumiejt-
noci dobrego umierania bardzo
czste wpnym redniowieczu),
czy Trattato delle trenta stoltizie
(Traktat otrzydziestu bdach).
Jzykowo rkopis ma charakter
mieszany, tzn. s wnim teksty aci-
skie iwoskie. Nie jest to sytuacja
niezwyka wrkopisach bdcych
kompilacjami, poniewa czytelnik
zwykle wada oboma jzykami
(czasem wrnym stopniu) nauka
czytania ipisania wredniowieczu
bya cile powizana znauk gra-
matyki, czyli aciny.

Ilustracja wkomponowana w inicja

przedstawia w. Klemensa, pierw-
szego biskupa Metzu, ktremu to po-
wicony jest tekst legenda o w.
Klemensie (rkopis gall. fol. 182).

99
100
Typem inicjaw owysokich wa-
lorach estetycznych s tzw. lettres
champies, posiadajce zawsze
specyficzny ksztat iczsto wyko-
nane przy uyciu duej iloci zota:
kolorowe litery na zotym tle lub
litery zote na tle kolorowym, tak
jak wprezentowanych tutaj przy-
kadych (theol. lat. quart. 7 igall.
fol. 129).

101
102
Bardzo interesujcym przypad-
kiem s tzw. litery filigranowe
(fr. lettres filigranes, w. iniziali
filigranate), wystpujce nie tylko
na pocztku tekstu lub poszcze-
glnych rozdziaw, lecz take
wewntrz tekstu (wwczas posia-
daj znacznie mniejsze rozmiary).
Zawsze towarzysz im wsy
(fr.spirales). W zalenoci od stylu
wykonania owych wsw mona
w przyblieniu okreli czas
powstania rkopisu: tutaj rkopis
gall. fol. 176 wykonany w wieku
XIII (wsy bardzo proste),

i gall. fol. 211 wykonany pod

koniec wieku XV (elementy orna-
mentalne znacznie bogatsze).

Ciekawym przykadem jest rko-

pis ital. quart. 63: inicja na pierw-
szej karcie posiada jednoczenie
cechy charakterystyczne dla ini-
cjau filigranowego i dla tzw. lettre
manche (w. iniziale intarsiata),
ktrej dwukolorowe elementy za-
chodz na siebie.

103
 Inicja zpdami winnej latoroli
jest charakterystyczny dla woskich
rkopisw zXV wieku. Najczciej
spotykany wrkopisach Woch
rodkowych ipnocnych, powsta-
ych okoo poowy wieku, zwykle pi-
sanych Littera humanistica (pismem
humanistycznym). Wrkopisie ital.
oct. 11 zocony inicja S umiesz-
czony na tle splotw winoroli,
owielkoci ponad poowy strony.
Czsto tego rodzaju litera inicjalna
bya obudowywana motywami
zdobniczymi tworzcymi bordiur,
okalajc ca stron lub jej cz.

por. rkopis ital. quart. 47

104
105
Czstym przypadkim s inicjay
proste (fr. lettre nue, w. lettere
semplici), wykonane czerwonym lub
niebieskim atramentem (kolor czar-
ny by zarezerwowany dla tekstu),
wikszym moduem ni sam tekst.
Spotykane zazwyczaj w rkopisach
ubogo zdobionych, cho dopusz-
czalny by zabieg czenia inicjaw
prostych z innymi elementami deko-
racyjnymi.

106
107
 Elementem iluminacji rkopisu
s take bordiury (od fr. bordure
bord, czyli brzeg, skraj). Bordiury
okalaj tekst na karcie, caociowo,
tak jak wprezentowanym przyka-
dzie (ital. fol. 174), lub czciowo.
Posiadaj warto dekoracyjn lub
take informacyjn (mog zawiera,
herby, emblematy, dewizy osb, dla
ktrych rkopis by wykonywany).
Czasem wbordiur wplecione s
wizerunki stworw fantastycznych
(smok, jednoroec, pczowiek-
pzwierz, itd.). Wystpuj jedynie
wrkopisach bogato zdobionych,
oduej wartoci bibliofilskiej.

108
109
 Rysunek drzewa filozoficznego
wrkopisie powiconym alchemii.
Apokryficzne teksty, przypisywane
Krzysztofowi zParya (Christo-
phorus Parisiensis), powicone
alchemii iposzukiwaniu kamienia
filozoficznego byy bardzo popu-
larne we Woszech na przeomie
XV iXVI wieku. Wduej mierze
wykorzystyway ipopularyzoway
dorobek takich autorw tekstw al-
chemicznych jak Arnald zVillanovy,
Hortulanus iPseudo-Ramon Llull.
Rkopis ital. oct. 8, powstay naj-
prawdopodobniej na pocztku XVI
wieku, napisany starannym pismem
humanistycznym, stanowi wanie
zbir takich tekstw.

110
111
Zdarzaj si przypadki, kiedy rko- wiecznej historii Francji) oraz ital.
pis nie zosta ukoczony zrnych fol. 55 (kronika wenecka) kopici
wzgldw, gwnie finansowych. pozostawili puste miejsca oraz
Wrkopisie gall. fol. 128 (zawiera wskazwki dla artysty, jakie inicjay
teksty ocharakterze religijno-dy- naley umieci: litery oczekujce
daktycznym) widoczne puste miej- na wykonanie (fr. lettre dattente, w.
sce zarezerwowane przez kopist lettera guida), ktre wrkopisach
na wykonanie miniatury. Wrko- ukoczonych zwykle s ukryte pod
pisach gall. oct. 1 (skrt rednio- warstw iluminacji.

112
113
5. Etapy wdrowania

Wiemy ju, czego moemy dowiedzie si opowstaniu rkopisu, biorc pod uwag
jego wygld, pismo, ilustracje oraz inne elementy. Teraz zastanwmy si, co jeszcze
moe powiedzie nam rkopis o sobie, jeli w sposb umiejtny go zapytamy.
Tutaj owiele bardziej istotne od podbudowy teoretycznej staje si omwienie kon-
kretnych przypadkw, dlatego nastpi poniej jedynie krtkie wprowadzenie, po
ktrym dokonamy analizy przykadw zBerlinki krakowskiej.

5.1 Powstanie rkopisu

Dla historii rkopisu niekoniecznie pierwszorzdne jest ustalenie imienia inazwis-
ka osoby, do ktrej nalea, chyba e chodzi oznan osobisto: krla, ksicia, czy
inn posta, ktra zasyna ze swych zamiowa bibliofilskich w przeciwnym
razie imi inazwisko nic nam nie powie. Wodkrywaniu przynalenoci rkopisu
na rnych etapach jego wdrowania, waciwie chodzi oustalenie jego historii
intelektualnej, tzn. sprowadza si to do odpowiedzi na pytanie, jaka bya recepcja
tekstw zawartych wdanym rkopisie, jaka bya recepcja takiego czy innego typu
literatury, kto tak lub inn literatur si interesowa, kto j czyta, dlaczego. Jest
to bardzo istotne dla redniowiecza, poniewa historia intelektualna tej odlegej
epoki czsto moliwa jest do odczytania jedynie porednio. Dlatego nie tyle imiona
inazwiska konkretnych wacicieli s istotne (chyba, e byli oni bardzo znani), co

114
ich przynaleno spoeczna, urzdy, ktre piastowali, wiek, kraj czy region,
ktry zamieszkiwali, itd. Ale tutaj naley zwrci uwag na jeszcze jeden
wany aspekt, ktry wiele nam mwi: stan zachowania kodeksu. Ot
nie zawsze kto zamawia rkopis, poniewa istotna dla niego bya jego za-
warto, czy to zamawia dla siebie, czy dla kogo innego1. Rkopis wre-
dniowieczu czsto by wyrazem przepychu, luksusu, sposobem pokazania
innym swojego bogactwa, zasobnoci sakiewki czy sakwy. Warto uwanie
przyjrze si owym pergaminowym lub papierowym kartom, czy nosz la-
dy zabrudzenia, wosku ze wiecy, przy ktrej czytano, czy maj notatki na
marginesach (naniesione inn rk ni rka kopisty), itd. Wwczas dowie-
my si, czy kto te ksiki czyta, czy te dany rkopis by jedynie martwym
przedmiotem, ktrym pozosta do dzisiaj na pce biblioteki, pod czujnym
izazdrosnym okiem kustoszy.
Pierwsza strona rkopisu wykonywanego na zamwienie czsto posia-
daa zdobienia zwizane zzamawiajcym. Herb by tutaj typowym elemen-
tem umieszczanym zazwyczaj wdolnej czci zdobionej ramki (bordiury),
okalajcej tekst najczciej wraz z miniatur pocztkow (fr. frontispice).
Innym razem jest to emblemat idewiza pierwszego waciciela umieszczo-
na na bordiurze, albo sama dewiza, potem powtrzona gdzie indziej. Ta-
kie elementy, ktre natrtnie powracaj, powinny zawsze przyku uwa-
g badacza. Czasem informacje o pierwszym wacicielu zawarte zostay
w kolofonach, jeli kopista mia jeszcze wolne miejsce na ostatniej karcie
pod tekstem, ijeli wogle chcia powiedzie co wicej, czasem s to noty
proweniencyjne umieszczane przez bibliotekarzy danej kolekcji lub przez
samych wacicieli. Takie informacje wyraone explicite s bezcenne, ponie-
wa nie pozostawiaj wtpliwoci, a miejsce na interpretacj i snucie hi-
potez jest jedynie wtedy, kiedy s niekompletne, nieprecyzyjne. Bywa itak,
e wrkopisie znajdujemy podobizn pierwszego waciciela. Czsto zda-
rza si to np. wprzypadku miniatur wrkopisach zawierajcych Godzinki:
wrd postaci witych, ktrych podobizny zaopatrzone s waureol, nagle
widzimy posta, ktra aureoli nie posiada; wdodatku ta sama posta poja-
wia si jeszcze na kilku innych miniaturach rkopisu, kobieta lub mczy-

1 Np. dworzanin dla swojego ksicia, po to eby si przypodoba, cieszy si jego

ask, przychylnoci jako zewntrzny wyraz owej przychylnoci otrzymywa
piercie lub inny klejnot.

115
zna, albo para maeska, jeli taki rkopis zosta ofiarowany np. zokazji
lubu. Innym razem opierwszym wacicielu wnioskujemy na przykad na
podstawie formy imiesoww wmodlitwach: czy s wrodzaju mskim czy
eskim, itym samym dowiadujemy si, czy osob, dla ktrej rkopis zo-
sta wykonany by mczyzna, czy bya ni kobieta. Czasem wrd modlitw
pojawiaj si nagle specjalnie dobrane modlitwy oposiadanie potomstwa
iszczliwy pord, awic rkopis by przygotowany dla modej matki
itd., itd.

5.2 Dalsze wdrwki

Rozliczne lady pozostawione w rkopisach pozwalaj z du dokadno-
ci odtworzy ich wdrwk: ekslibrisy, stare sygnatury, dawne notatki
biblioteczne. Zdarza si te, e rkopisy posiadaj noty proweniencyjne na-
niesione przez antykwariuszy, ktrzy rkopisami handlowali ihandluj: to
zich zasobw pochodzi wiele kodeksw nalecych do Berlinki.
Wtrakcie badania historii rkopisu, tzn. ustalenia okolicznoci jego po-
wstania oraz tego, co dziao si z nim pniej, co byo dalej, istotna jest
umiejtno wyrnienia jego poszczeglnych warstw wczasie: tej pierw-
szej oraz tych naniesionych pniej. Nie naley myli tego, co ma zwizek
zpowstaniem ksiki, ztym, co dziao si zni dalej.
Moe si wydawa mao istotne, kto, gdzie ikiedy by wposiadaniu da-
nej ksiki, lecz podkrelamy, e s to jednak informacje wane, poniewa
wiadcz orecepcji danego typu tekstw wtakim lub innym rodowisku,
w takim lub innym okresie, na takim czy innym obszarze geograficznym,
a zatem informuje nas to o historii ksiki oraz o historii intelektualnej
wogle.

Posuchajmy zatem rkopisw, opierajc si na konkretnych przypad-

kach, co takiego powiedz nam oswoim wdrowaniu, ktre by moe jesz-
cze si nie skoczyo

116
117
Reprodukowana strona z ital.
quart. 48 to karta otwierajca rko-
pis dedykowany Julianowi Medyce-
uszowi (1479-1516), ksiciu Nemo-
urs. Ozdobna dekoracja bordiury na
wiele sposobw nawizuje do osoby
ksicia; najwaniejszy jest oczywi-
cie herb Medyceuszy udou strony,
ale wkilku miejscach wystpuje
te motto rodowe: SENPER VIVA,
augry dywiza Juliana: GLOVIS
(tajemnicze sowo, czytane od tyu
brzmi si volg(e) czyli odwraca si,
mowa oczywicie olosie, ktry mia
sta si askawszy dla Juliana). Do
osigni rodu nawizuje te posta si wredniowieczu, wrkopisie
wtiarze papieskiej wokresie
powstania rkopisu na tronie pa-
pieskim zasiada brat Juliana, znany
jako Leon X.
118
Rkopis ital. quart. 64 wzamyle
autora kompilacji by rodzajem
podrcznego zbioru recept iporad
lekarskich. Powsta na zamwie-
nie jakiego pitnastowiecznego
lekarza (by moe to jego podobizna
jest uwieczniona winicjale otwiera-
jcym tekst). Otakim przeznaczeniu
wiadczy indeks analityczny na
pocztku rkopisu; przy poszcze-
glnych literach (kada litera na
osobnej karcie) zapisano tytuy
inumery kart, na ktrych znajduj
si recepty rozpoczynajce si od
danych liter. Jak to czsto zdarzao
kopista przepisa zarwno teksty
aciskie jak iwoskie (zregionu Ve-
neto), apniejsi waciciele robili
rozmaite zapiski na marginesach.
119
Wprzypadku rkopisu gall. fol.
156 mona ustali pierwszego
waciciela. Ot przednia karta III. Zwaywszy na dat 1473 iuycie
ochronna zawiera tarcz herbow
pewnej rodziny, wraz zpodpisem:
Com(es) jong grave zu Manderscheit,
grave zu (etiam) Blanckenheim, etc.
1473 (Hrabia mody graf Mander-
scheid, graf take Blankenheim
1473). Ta sama data 1473 jest
widoczna rwnie wgrnej czci powstaje okoo roku 1440, nie mg
tarczy herbowej (nie przypomina
to dzisiejszego sposobu zapisu cyfr
arabskich, lecz taki by wanie
ich wygld wtamtym okresie).
Bardzo bogaty niemiecki herbarz,
zawierajcy herby okoo 200000
rodzin, znany pod nazw herbarza
Siebmachera, pozwala potwierdzi,
e jest to rzeczywicie herb rodziny
Manderscheid-Blankenheim. Zie-
120
mie Manderscheid iBlankenheim
zostay poczone przez Dietricha
sformuowania jong grave (mody
graf), rkopis nalea do jednego
zjego trzech synw, zpewnoci do
Johanna I, hrabiego Manderscheid,
rezydujcego wBlankenheim. Jed-
nak zwaywszy na fakt, e Johann
rodzi si wroku 1446, arkopis
by wykonany dla niego. Pierwszym
wacicielem by prawdopodobnie
jego ojciec Dietrich (umiera wroku
1498), atarcza herbowa ze wskaza-
niem na modego grafa, zatem jego
syna, zostay dodane w roku 1473.
121
Czasem informacje opierwszym
wacicielu bywaj zawarte wr-
kopisach wsposb subtelny. Itak
rkopis gall. fol. 205 zawiera dwie
oryginalne miniatury (trzecia,
wystpujca wnim waciwie jako
pierwsza, zostaa wycita izastpio-
na przez nieudany szesnastowiecz-
ny falsyfikat). Obydwie miniatury
s otoczone bogato zdobionymi
bordiurami: licie akantu, inne
motywy rolinne, drolerie, wszystko
na zotym tle. Dodatkowo, zarwno
wprzypadku pierwszej jak idrugiej
bordiury (tutaj pierwsza zzacho-
wanych miniatur), wgrnej idolnej
czci, widzimy enet (zwierztko
futerkowe, may drapienik spo-
krewniony zmangust), ktrej
towarzyszy szarfa znapisem: Je le
feray (zrobi to; sprostam temu
zadaniu; dokonam tego) szcze-
g, mogoby si wydawa, bez zna-
czenia ale znaczenie ma czsto-
tliwo jego wystpowania. eneta
to emblemat, anapis na szarfie
to dewiza pierwszego waciciela
rkopisu, tego, dla ktrego by wy-
konany, by moe zamwiony przez
niego lub pomylany przez kogo
jako prezent dla niego obydwa
elementy s wplecione wpierwsz
warstw rkopisu. Wtym wypadku
chodzi ohrabiego de Nevers.

122
123
Bywa itak, e notatka prowe-
niencyjna zostaa naniesiona rk
pierwszego waciciela ksiki, tak
jak wprzypadku rkopisu gall. fol.
211. Na ostatniej karcie, tu pod tek-
stem, widzimy taki dopisek (wydaje
si by wielce prawdopodobnym,
e naniesiony zaraz po powstaniu
kopii), wyranie odrniajcy si od
samego tekstu: inny odcie atra-
mentu, inny charakter pisma, cho
jest to pismo charakterystyczne dla
okresu powstania rkopisu: Cest le
livre des dis du roy Alphonce lequel
est mons(eigneur) Charles de Croy,
prince de Chimay (Jest to ksiga
osowach krla Alfonsa [wzasadzie
oczynach isowach autor notat-
ki zachowa jedynie cz tytuu],
ktra naley do Pana Karola de Croy,
ksicia Chimay], podpisane: Char-
les. Ot Charles de Croy to znany
124
wczesny bibliofil. Istotne tutaj jest
doprecyzowanie: prince de Chimay
(ksi Chimay). Ot hrabstwo
Chimay zostaje przeksztacone
wksistwo za ycia Karola de Croy,
ion sam, wczeniej hrabia Chimay,
staje si ksiciem Chimay 9 kwiet-
nia 1486, azatem notatka zostaa
naniesiona po tej dacie. Zwaywszy
na czas powstania tekstu przeka-
zanego wrkopisie, atake biorc
pod uwag typ liter filigranowych
oraz stron paleograficzn, mona
stwierdzi, e rkopis zosta wyko-
nany pod koniec XV wieku, nato-
miast cytowana powyej notatka
pozwala ustali, e zca pewnoci
powsta po dacie 9 kwietnia 1486.
125
Pierwszym wacicielem rkopisu
ital. quart. 65 by Gerard Gambacor-
ta zPizy, jak mona wyczyta wko-
lofonie: Iste liber Est mey Gerardi de
Gambacurtis de Pisis quem feci fieri
in Civitate Pistorij per Prudentem et
discretum virum Ser Anthonium de
Pistorio. In anno Incarnationis do-
mini nostri yhesu christi Mccccxv de
mense Januarij (Ta ksiga naley
do mnie, Gerarda Gambacorty
zPizy. Zleciem jej wykonanie
wPizie roztropnemu iskromnemu
mowi, Panu Antoniemu zPistoi
wroku Paskim 1415, wmiesicu
styczniu). Gambacorta to bogata
ipotna rodzina, ktra wXIV iXV
wieku rzdzia wPizie. Wspomniany
tu Gerard rzdzi miastem od 1406
roku, nastpnie wdrugiej poowie
XV wieku przenis si do Neapolu.
Rkopis stanowi wic przykad
ksigi wykonanej na zamwienie
monowadcy, ktry niekoniecz-
nie musia zna acin. Tematyka
rkopisu to sztuka weterynarii oraz,
czciowo, jedziectwa, awic te-
maty bliskie zamonym warstwom
arystokratycznym.

126
127
Wrkopisie gall. fol. 129 znajdu-
jemy inny przykad umieszczenia
informacji opierwszym wacicie-
lu. Ot tutaj, na pierwszej karcie,
widzimy frontispice miniatur
inicjaln, otoczon bordiur, za-
wierajc rne motywy rolinne,
wtym dwa licie akantu ukadajce
si wksztat liter JE. Mamy tutaj
do czynienia zpierwsz warstw
rkopisu izpewnoci s to inicjay
osoby, dla ktrej zosta wykonany.
Jednak same inicjay, bez dodat-
kowych przesanek, nie pozwalaj
ustali jej tosamoci.

128
129
Wprzypadku rkopisu
gall.fol.182, ktrego jedna strona
jest tutaj prezentowana, udaje si
ustali wiek oraz pe pierwszego
waciciela, atake region, ktry
zamieszkiwa, chocia nie sposb
pozna jego imienia inazwiska.
Rkopis zawiera rne typy tekstw.
Do dzisiaj zachoway si zniego je-
dynie cztery pergaminowe karty, ale
pierwotnie by to bardzo obszerny
rkopis: posiada oryginaln nume-
racj kolumn, anumer ostatniej
zachowanej kolumny to 515. Teksty,
ktre si zachoway s zgatunku
religijnych, dydaktycznych imo-
ralizatorskich mona zatem
susznie przypuszcza, e taki by
charakter caego zbioru. Dla kogo
owa antologia zostaa wykonana?
Mamy tutaj do czynienia zluksuso-
wym rkopisem: zawiera inicjay
figuralne, drolerie, litery filigranowe
iinne zdobienia. Poza tym, wszyst-
kie teksty wystpuj wjzyku
francuskim. Azatem rkopis zosta
zamwiony przez osob wieck
(duchowni czytali po acinie), lub
zamwiony dla niej, wdodatku bya
to osoba bardzo zamona wtaki
sposb wykonana ksika zapewne
moga osign wysok cen. Wrd
zachowanych tekstw znajduje si
fragment traktatu moralizatorsko-
dydaktycznego Filipa de Novarre,
pt. Les quatre ges de lhomme
130
(Cztery okresy ycia czowieka).
Ksika Filipa bya przeznaczona
dla wieckich. Autor podzieli j na
cztery czci: 1) porady dla osb do
dwudziestego roku ycia; 2) midzy
dwudziestym aczterdziestym ro-
kiem ycia; 3) midzy czterdziestym
aszedziesitym; 4) midzy sze-
dziesitym aosiemdziesitym od-
dzielnie dla mczyzn ioddzielnie
dla kobiet. Wspomniany fragment
wrkopisie gall. fol. 182 zawiera po-
rady dla mczyzny, midzy czter-
dziestym aszedziesitym rokiem
ycia, dotyczce sposobu spdzania
dnia. Inicja figuralny znajdujcy
si na pocztku owego fragmentu
przedstawia wanie mczyzn,
ktry budzi si wswoim ku.
Azatem rkopis zosta wykonany
dla osoby wieckiej, majtnej, by to
mczyzna midzy czterdziestym
aszedziesitym rokiem ycia,
yjcy wLotaryngii, jako e rkopis
posiada wyjtkowo wyrane inie
pozostawiajce wtpliwoci cechy
dialektu lotaryskiego. Inne teksty
obecne wzbiorze take zostay
wybrane dla niego.
131
Herb rodziny dellErede, na ktrej
zamwienie powsta rkopis ital.
quart. 47 (napisany starannym
pismem humanistycznym, zawiera
dziea Giovanniego Boccaccia). Herb
mona zidentyfikowa porwnu-
jc go zrozmaitymi repertoriami
heraldycznymi, takimi jak Rietstap
(Armorial Gnral, istnieje rwnie
wwersji on-line), czy zopracowa-
niami specjalnie dla rodzin wo-
skich, np. Crollalanza (Dizionario
storico-blasonico delle famiglie
nobili e notabili italiane). Obok her-
bu pniejszy waciciel umieci
not proweniencyjn: di Alessandro
delle Rede da Fiorenza. Takie noty to
rwnie charakterystyczny element
wielu rkopisw, ktre zmieniay
wacicieli. Wpniejszym okresie
kto bdnie zinterpretowa herb
jako nalecy do duo bardziej
znanej rodziny Bischeri, opierajc
si na opisie Crollalanzy. Jednake
repertoria lokalne (Raccolta Cera-
melli Papiani) wskazuj, e chodzi
orodzin dellErede (nazywan
Salvini delle Rede), zamieszkujc
tzw. gonfalone Drago rkopis od
powstania przez dugi czas nalea
do tej samej rodziny.

132
133
Wrkopisie ital. fol. 149 herb, kt- skradziony zklasztoru witego
ry pozwala identyfikowa pierw- Grzegorza waciwie powinien
szego posiadacza rkopisu, zosta by trafi do Biblioteki Narodowej
wyskrobany przez pniejszych wRzymie. Podobny los spotka wie-
wacicieli. Trudno wsposb pewny le innych rkopisw ztej kolekcji.
okreli powody, dla ktrych tak si Pniej odnalazy si na rynku an-
stao: czy chodzio ozatarcie ladw tykwarycznym izostay zakupione
czy te kolejny waciciel mia za- przez rozmaite instytucje ikolekcjo-
miar umieci tam swj herb? nerw...rkopisy zprzemytu.
Udao si natomiast zrekonstru-
owa pniejsz, niezwykle sensa-
cyjn histori tej ksiki. Wroku
1779 rkopis znajdowa si wklasz-
torze kameduw witgo Michaa,
na wyspie Murano wWenecji. Zosta
wwczas opisany przez Mittarelle-
go, ajego wygld nieco rni si od
obecnej postaci. Przede wszystkim,
posiada wtedy kart ochronn,
ktra zawieraa informacje owa-
cicielu zXV wieku: Iste Frontinus
est Francisci Barbari, quo astrenuo
Christophoro de Urceis donatus
est (Ten Frontinus jest wasno-
ci Franciszka Barbaro, ktremu
zosta podarowany przez dzielnego
Krzysztofa degli Orzi). Wpniej-
szym okresie, prawdopodobnie
podczas wykonywania oprawy,
karta ochronna zostaa usunita. Ale
to nie koniec przygd rkopisu.
Najpierw zWenecji trafi do Rzymu,
do innego klasztoru kameduw, a
wreszcie po roku 1866 (po dekrecie
sekularyzacyjnym wydanym przez
rzd woski) zagin, tzn. zosta

134
135
Oprcz incjaw wksztacie lici ksiek, nabywa rkopisy wsposb
akantu, pierwsza karta rkopisu cakowicie legalny izawsze nakazy-
gall. fol. 129 zawiera take pewne wa usunicie starej, czsto orygi-
lady wiadczce ojego pniej- nalnej, oprawy, wraz zktr znikay
szej historii. Ot wdolnej czci take informacje dotyczce powsta-
bordiury widzimy tarcz herbow. nia rkopisu ijego wdrowania.
Wyranie odcina si ona od reszty, Rkopisy zjego kolekcji posiadaj
otoczona wyrazist czarn grub opraw zczerwonego safianu wraz
kresk. Jest to element dodany zwytoczonym zoconym herbem
pniej, warstwa pniejsza znak Kardynaa, ktry wsposb wiado-
kolejnego waciciela ksiki. Tarcza my nakazywa swoim biblioteka-
jest podzielona na cztery wiartki: rzom usuwanie take innych ladw
wpierwszej iczwartej znajduje si przynalenoci nabywanych przez
identyczny motyw, podobnie jak siebie rkopisw.
wdrugiej itrzeciej. Ot motyw
zpierwszej iczwartej wiartki
to herb ojca, azdrugiej itrzeciej
herb matki. Naleaoby ustali,
kiedy mczyzna noszcy taki herb
zawar zwizek maeski zkobiet
otakim herbie, ijakie dzieci uro-
dziy si ztego zwizku: to wanie
do ich potomka nalea w rkopis.
Byoby to moliwe, cho trudne
(wymagaoby konsultacji wielu spe-
cjalistycznych rde heraldycznych
wbibliotekach francuskich), gdyby
nie fakt, e kolejny waciciel wy-
skroba czciowo t tarcz herbo-
w, prbujc wten sposb zatrze
wspomnienie po poprzednim. Pro-
ceder bardzo czsty iniekoniecznie
wiadczcy otym, e rkopis zosta
skradziony. Synny kardyna de
Richelieu, mniej znany wPolsce jako
bibliofil iwielki mionik starych

136
137
Wkocowej czci rkopisu gall.
oct. 35 znajdujemy rne pniejsze
dopiski, lecz wci jeszcze re-
dniowieczne: pismo wskazuje na
wiek XV. S to pocztki modlitw, co
stanowi informacj bardzo ogl-
n. Natomiast wostatniej linijce
czytamy: Jhesus maria fra(n)cisc(us)
clara. Oile wspomnienie samego
Franciszka zAsyu, witego bardzo
popularnego tak wredniowieczu
jak idzisiaj, wci stanowi informa-
cj ogln, otyle zestawienie jego
imienia ze wit Klar zAsyu,
wyranie sugeruje, i wtamtym
okresie rkopis by przechowywany
wrodowisku franciszkaskim.

138
139
Reprodukowany rkopis, ital. oct. dinis cartusiensis prope ferraria),
11, stanowi dar autora dla ksicia apotem do biblioteki markiza
Borsa dEste. Po mierci ksicia Costabili. Ztamtego okresu (kon-
trafi do klasztoru w. Krzysztofa kretnie zroku 1836) pochodz
wFerrarze (stamtd nota prowe- notatki na umieszczonych ztyu
niencyjna na pierwszej stronie: Iste kartach ochronnych napisane
liber est domus sancti cristofori or- rk bibliotekarza, Hieronima

140
Negriniego, dotyczce autora dziea
oraz samego tekstu. Jeszcze p-
niej (wroku 1858) rkopis trafi
na aukcj izosta zakupiony przez
Wilhelma Libriego (1802-1869),
woskiego matematyka ibibliofila,
ktrego losy byyby wietn kanw
dla powieci przygodowej bd
kryminalnej. Wreszcie, wroku
1915, rkopis trafi do Biblioteki
Krlewskiej wBerlinie za pored-
nictwem antykwariusza, Marcina
Breslauera.
141
Wgrnym marginesie pocztko- postaci atw do zidentyfikowania,
wej karty rkopisu gall. fol. 211, iwBerlince znajdujemy wiele
widzimy wyranie odrniajcy si rkopisw, pochodzcych zkolekcji
poniejszy, wtym przypadku sie- tej rodziny, zzamku wEferding,
demnastowieczny, dopisek: Ex libris natomiast wcytowanym ekslibrisie
Ill(ustrissimi) et Excell(entissimi) istotny jest element informujcy nas
D(omini) D(omini) Henrici Guilielmi otym, e by to hrabia witego Ce-
S(acri) R(omani) I(mperii) Comitis sarstwa Rzymskiego. Ot Henryk
a(d) Staremberg (tum. Zksig Wilhelm von Starhemberg otrzy-
Najjaniejszego iNajznakomitszego muje ten zaszczytny tytu wroku
Pana Henryka Wilhelma, hrabiego 1643, azatem po tej dacie rkopis
witego Cesarstwa Rzymskiego znalaz si wjego posiadaniu. Eks-
wStarhembergu). Informacja librisy Starhemberga znajdujemy
dotyczy jednego zkolejnych wa- te wrkopisach: gall. oct. 29, gall.
cicieli rkopisu. Henryk Wilhelm quart. 56, gall. quart. 113, ital. quart.
von Starhemberg (1593-1675) jest 53, hisp. oct. 2.

142
EX LIBRIS Dr. Georg Freund: lad po ekslibris wystpuje wkilku innych
jednym zpniejszych wacicieli francuskich rkopisach kulinar-
rkopisu gall. quart. 145 ten sam nych tej kolekcji.

143
 Na reprodukcji wyklejki zrkopi-
su ital. quart. 62 (zbir traktatw
medycznych zXIV wieku) widnieje
ekslibris-etykieta zbiblioteki mar-
kizw Terzi, wraz ze wskazaniem
fizycznego miejsca, gdzie ksiga
bya przechowywana wXVIII ina
pocztku XIX wieku. Powyej lady
przynalenoci rkopisu (wXIX
wieku) do kolekcji znanego bibliofi-
la, hrabiego Jakuba Manzoniego. Po
mierci tego ostatniego, jego bogate
zbiory zostay skatalogowane iwy-
stawione na aukcj wroku 1894,
kiedy to cz znich zostaa zaku-
piona przez Bibliotek Krlewsk
wBerlinie (nad etykiet znajduje si
numer akcesji: acc. 1894, 35).

144
Stara sygnatura na oprawie rkopisu
gall. fol. 156 zapewne zkolekcji
rodziny Manderscheid-Blankenheim,
do ktrej rkopis nalea od momen-
tu swojego powstania (XV wiek) do
czasw rewolucji francuskiej. Patrz
take notatka biblioteczna, pocho-
dzca zXVII wieku, na karcie 2ro:
Bibliotheca Blanquenheimiensis.

System starych sygnatur bywa

rnorodny, wzalenoci od kolek-
cji, inie zawsze zawiera numer: np.
wpewnym rkopisie zXV wieku, znaj-
dujcym si obecnie wBibliothque
nationale de France, wykonanym dla
Ludwika zBrugii iprzejtym pniej
przez krla Francji, ktry przecho-
wywa go wswojej kolekcji na zamku
wBlois, zachowaa si nastpujca
sygnatura (wanie zzamku wBlois):
pulpito secundo la chemine (tum.
na drugiej pce, obok kominka),
cowskazywao rzecz jasna na miejsce
ksiki wbibliotece.

145
Jak czytamy wkolofonie kopisty, Przynajmniej do XVIII wie-
rkopis ital. quart. 77 zosta wyko- ku, rkopis pozostawa wrkach
nany wRzymie wroku 1455. Jed- rodziny Gazzettich, ktra miesz-
nake do wczenie (jeszcze wXV kaa we Florencji, na ulicy Maggio,
wieku) musia si znale wposia- naprzeciw paacu Ridolfich taki
daniu florenckiej rodziny Gazzettich, adres podany jest wnocie na kocu
jak wskazuje nota jednego zpierw- ksigi. Stamtd, wjaki sposb,
szych wacicieli: Antonii Nicolai rkopis dotar do Wielkiej Bryta-
Gazzetti, quis invenit hunc reddat nii, gdzie wykonano now opraw
propter amorem, deinde apud me igdzie zosta sprzedany na aukcji
erit bonus socius et utar diligentia. (dowodem jest dziewitnastowiecz-
VALE ([ksiga] Antoniego Mikoaja na etykieta aukcyjna). Wreszcie, na
Gazzettiego, kto [j] znajdzie niech pocztku XX wieku (1907), zosta
zmioci odda, bdzie potem moim zakupiony przez Bibliotek Krlew-
serdecznym druhem iotocz [go] sk wBerlinie.
[serdeczn] trosk. BD ZDRW).

146
Historia rkopisu gall. fol. 156
przez kilka stuleci bya bardzo spo-
kojna, kiedy przebywa wkolekcji
rodziny Manderscheid-Blanken-
heim. Natomiast wczasie wielkiej
rewolucji francuskiej przeszed
trudne chwile. Ot wiadcz otym
piecztki, na dwch jego kartach,
znapisem: BIBLIOTHEQUE NATIO-
NALE. Chodzi rzecz jasna oBiblio-
tek Narodow wParyu. Piecztka
wtej formie wystpowaa wlatach
1792-1802, oczym dowiadujemy
si ze specjalnego repertorium do-
stpnego wBibliothque nationale
de France, zawierajcego wszystkie
typy piecztek stosowanych wtej
bibliotece, zpodaniem daty ich
uywania: dla ustalenia historii
rkopisu istotna jest nie tylko tre
piecztki, ale take jej ksztat. Aza-
tem wtym wanie okresie, rkopis
znalaz si wzbiorach Biblioteki Na-
rodowej. Wjaki sposb? Ot armia
rewolucyjna, pniej napoleoska,
dokonay wielu rabunkw wko-
lekcjach prywatnych wNiemczech,
czy wdzisiejszej Belgii, atake
wsamej Francji. Ksiki zostay
zdeponowane wBibliotece Narodo-
wej wParyu, cho nie tylko, take
np. wBibliothque Mazarine, ktra
wtaki wanie sposb powstaa
(zkolei ksiki kardynaa Mazarin
trafiy do Biblioteki Narodowej
bardzo skomplikowana historia,
podobnie jak tamte czasy). Konkret-
nie ten rkopis zosta wywieziony
przez armi rewolucyjn zbiblioteki
Blankenheimw wdepartamencie
Saary, po roku 1794. Wiele rkopi-
sw wczeniej zrabowanych zostao
zwrconych wwyniku postanowie
Kongresu Wiedeskiego (tak stao
si zrkopisem gall. fol. 156), wiele
pozostaje we Francji do dzisiaj
izapewne nie zmieni si ten stan
rzeczy a do kolejnych zawirowa
historycznych, poniewa na og
taki obecnie jest zwyczaj midzy-
narodowy. Ciekawostk jest fakt, e
wBibliothque nationale de France
do dzisiaj znajduje si jeden rednio-
wieczny rkopis francuski pocho-
dzcy zPreussische Staatsbibliothek
wBerlinie, ktry znalaz si tam
wwyniku II wojny wiatowej, inikt
nie zgasza do niego pretensji.
147
W 1893 roku cz rkopisw
z Biblioteki Uniwersyteckiej w
Berlinie przeniesiono do Biblioteki
Krlewskiej. Jednym z nich by
reprodukowany tutaj ital. oct. 6:
receptariusz medyczny z pocztku
XVI wieku. Na pierwszej zapisanej
karcie widniej: piecz Bibliote-
ki Uniwersyteckiej (Ex Biblioth.
Universitatis Frider. Guil. Berolin.)
oraz specjalna, kwadratowa pie-
cz potwierdzajca przeniesienie
stamtd zbiorw (Abgegeben von
der BERLINER UNIVERSITTSBI-
BLIOTHEK).

148
Tutaj przykad noty proweniencyj-
nej naniesionej przez antykwariu-
sza, wrkopisie gall. fol. 209, za-
wierajcym starofrancusk Powie
oRy: ce manuscrit at achet par najstarsz, oksfordzk wersj Pieni
moi, le 25 Juin 1855, de Mr. Franci-
sque Michel qui madit quil provena-
it de la bibliothque de Mr. Pankouka
(rkopis ten zosta kupiony przeze
mnie, 25 czerwca 1855, od Pana
Franciszka Michela, ktry powie-
dzia mi, e pochodzi zbiblioteki
Pana Pankouki). Dla romanisty jest
to wyjtkowa informacja: Franci-
sque Michel by jednym zpierw-
szych mediewistw, odkrywajcych
tajemnice literatury starofrancu-
skiej, prawdziwy pionier, to wanie
on, jako mody czowiek, odnalaz
oRolandzie.
Wprzypadku rkopisu gall.
quart. 101, przekazujcego frag-
ment Statutw rycerskiego Zakonu
Pksiyca (lOrdre du Croissant)
zaoonego przez krla Ren
dAnjou (1448), widzimy notatk
proweniencyjn naniesion przez
bibliotekarza: aus Dorrow Nachla
(ze spucizny Dorrowa).
149
Reprodukowana karta rkopisu po soborze trydenckim). Rkopis
ital. quart. 66 zawiera tekst skre- ital. quart. 66, wykonany na poczt-
lony, araczej dokadnie zamazany ku XVwieku, mia na przestrzeni
pniejsz rk. Usunite passusy to stuleci wielu wacicieli. Jednym
zaklcia iformuy magiczne kocz- znich by hrabia Donat Silva, ktre-
ce traktat weterynaryjny Mojesza go piecz znajduje si wrkopisie,
zPalermo. Nie do koca jasne s ainnym Jakub Manzoni, dziewitna-
powody tych dziaa (identyczne stowieczny woski bibliofil ikolek-
skrelenia znajduj si wrkopisie cjoner zLugo.
ital. quart. 65). Mona si tylko
domyla, e skrelenia byy wyko-
nane zpobudek religijnych (formu-
y magiczne wyranie kciy si
zdoktryn chrzecijask, szczegl-
nie watmosferze kontrreformacji

150
151
6. Paratekst

W rkopisie czsto obecne s elementy, ktre moemy okreli mianem

paratekstu, tzn. chodzi o takie elementy, ktre tekst zawarty w rkopisie
pozwalaj zrozumie, cho same do niego nie nale. Funkcj paratekstu
peni miniatury, oktrych bya mowa wczeniej, lecz nie tylko one nale
do tej wanie komplementarnej warstwy rkopisu.

6.1 Kolofony
Kolofon jest notatk sporzdzon przez kopist zazwyczaj na kocu rko-
pisu, pod tekstem, po ukoczeniu kopii, jeli zostao wolne miejsce. Tre
kolofonu oczywicie nie bya znormalizowana, nikt nie narzuca kopicie
obowizku umieszczania takich notatek; dodawali je kiedy i gdzie chcieli,
ijeli wogle mieli na to ochot. Tre kolofonu bya rna, wzalenoci
od indywidualnego przypadku: kopista zazwyczaj si przedstawia, nieko-
niecznie znazwiska, mg poda pseudonim, dostarcza informacji na temat
miejsca powstania kopii, czasem wymieniajc nawet adres ulicy (ktra dzi-
siaj moe ju nie istnie!), wyjawia dla kogo sporzdzi kopi. Albo pisa
(rzeczywicie jest taki przypadek), e kopiowanie ksiek to niezbyt lukra-
tywne zajcie, aon ma on idzieci, ktre musi utrzyma, wzwizku ztym
to ju ostatnia jego ksika, musi zmieni zajcie, bo ma tego dosy. Czsto

152
kopici prosz omodlitw tych, ktrzy ksik przeczytali, zazwyczaj jest to
proba oRequiescat in pace (Wieczne odpoczywanie), niekiedy zdarzaj
si cae zestawy modlitw, o ktre prosz pewien badacz rkopisw, Al-
phonse Dain, wielki znawca, wyzna w jednej ze swych ksiek, e nigdy
nie uchyla si od tych prb to taki bliski kontakt zkopist iksik. Nie
zawsze jednak kopici zachowywali si jak powani ludzie itre kolofonw
bywa frywolna1.

6.2 Wierszyki kopistw

Zamiast kolofonw kopici czasem umieszczali wierszyki mona powie-
dzie ich znak firmowy, poniewa dany wierszyk by typowy dla danego
kopisty, ktry przepisywa go wwielu sporzdzonych przez siebie rkopi-
sach. Dzisiaj dostpne s repertoria takich wierszykw itym samym mona
ustali, jakie inne ksiki dany kopista przepisa. Jeli wktrym zinnych
rkopisw wprowadzi dodatkowe informacje na swj temat, wwczas
mona ustali czas imiejsce powstania rkopisu, ktry badamy.

6.3 Rubryki
Rubryka to fragment zapisany czerwonym atramentem std te wywodzi
si jej nazwa: ac. rubrca (od rubrum czerwony atrament; ruber czer-
wony). Kolorem zarezerwowanym dla tekstu by kolor czarny, nie tak jak
dzisiaj niebieski; tene by kolorem ozdobnym, i zwaywszy na fakt, e
rubryka peni jednoczenie funkcj dekoracyjn, na przekr etymologii, do
jej wykonania, uywano czasem take niebieskiego atramentu, zazwyczaj
wkombinacji zczerwonym: rubryki naprzemiennie czerwone iniebieskie
zabieg widoczny jedynie wrkopisach bardzo starannie wykonanych, luk-
susowych. Rubryka opisuje tekst i do niego wprowadza. Spotykamy j na
pocztku dziea lub na pocztku rozdziau czy podrozdziau, a nawet pa-
ragrafu. Jej zawarto nie jest znormalizowana. W rubrykach znajdujemy
informacje na temat autora idziea, tytu dziea, tytuy rozdziaw lub ich
streszczenia. Rubryka zatem opowiada o tekcie. Natomiast w utworach

1 Wjednym zkolofonw kopista wyznaje, e przepisywa zkoleg, adla rozrywki

itowarzystwa zaprosili sobie pewn pani.

153
dramatycznych wformie rubryk s wymieniane nazwiska postaci wystpu-
jcych kolejno na scenie. Pocztkowo niewielkich rozmiarw, pniej rubry-
ki dochodz nawet do omiu, dziewiciu lub dziesiciu linijek. Dziki ich
obecnoci moliwa bya szybka orientacja wtekcie.

6.4 ywa pagina

Nazwa ywa pagina niewiele mwi ogowi odbiorcw, moe nawet wyda-
wa si zabawna. Sami bylimy ni rozbawieni, kiedy zetknlimy si zni
po raz pierwszy. Jest to jednak termin fachowy inie zamierzamy go zmienia.
W jzyku francuskim odpowiednikiem ywej paginy jest titre courant (w.
titolo corrente), czyli dosownie biegncy tytu, ito mwi ju znacznie wicej.
Pomimo hermetycznoci swojej nazwy ywa pagina nie wymaga specjalnego
komentarza, poniewa wystpuje czasem rwnie wedytorstwie wspcze-
snym, awywodzi si wanie ztradycji redniowiecznej. Jest to zapis wgr-
nych marginesach poszczeglnych kart, najczciej czerwonym atramentem,
informujcy ozawartoci partii tekstu, wystpujcej na danej karcie. Najcz-
ciej, ywe paginy zawieraj tytuy rozdziaw, ksig, uatwiajc wten spo-
sb czytelnikowi szybkie odnajdywanie interesujcych go passusw. ywa
pagina wystpujca wkronikach zawieraa najczciej rok, wktrym miay
miejsce opisywane na danej karcie wydarzenia. Wten sposb czytelnik mg
atwo odnale interesujc go dat iposugiwa si kronik niekoniecznie
jako tekstem narracji cigej. Ztych samych powodw, to znaczy, poniewa
pewnych tekstw nie czyta si od pocztku do koca, ale siga si do konkret-
nych fragmentw, ywa pagina pojawia si wzbiorach tekstw, np. wzbio-
rach receptur. Jest zatem elementem, ktry pozwala atwiej orientowa si
wtekcie irwnoczenie staje si eleganckim motywem zdobniczym.

6.5 Rczki
Swoistym przypadkiem paratekstu s tzw. rczki (ac. maniculae) ry-
sunki wykonane przez kopist lub naniesione pniej przez kolejnych wa-
cicieli rkopisw, suce wskazaniu wanych, wich mniemaniu, passusw
tekstu. Odpowiednikiem rczki jest Nota (bene), zapisywane na marginesie,
na rne sposoby, np. wformie skrtu n dzisiejsze NB wywodzi si ztra-
dycji redniowiecznej.

154
 6.6 Ekslibrisy
Ex libris, czyli z ksig, oznacza kolekcj, do ktrej ksika naleaa. W r-
kopisach redniowiecznych ekslibrisy wystpuj czsto. Pocztkowo by to
zwyky napis, zaczynajcy si od sw ex libris bd iste liber est, wp-
niejszym okresie ekslibrisy przybieraj form bardziej ozdobn, stajc si
maymi dzieami sztuki, czsto wformie drzeworytw: zawieraj herb, em-
blemat czy dewiz waciciela. Wpowszechnym rozumieniu dzisiaj, eksli-
bris to graficzna kompozycja zimieniem, nazwiskiem, nazw instytucji czy
herbem, umieszczona na kartce przyklejonej zazwyczaj na wewntrznej
przedniej czci okadki. Jednak ta forma jest stosunkowo pn zdobycz.

6.7 Komentarze
Wredniowieczu oraz pniej ksiki czytano aktywnie. Pomimo ich wy-
sokiej ceny, waciciele nie wahali si dopisywa na marginesach komenta-
rzy, notatek, uwag, itd. oczywicie atramentem, anie oowianym rysikiem2
(tak eby mc to atwo w razie czego wytrze). S to zatem trwae lady.
Czsto komentarze nale do pierwszej warstwy rkopisu, bdc dzieem
kopisty. Przybieray rn form ipeniy rne funkcje: czasem wydoby-
cie istotnych informacji ztekstu, dosowne przepisanie ich, wyrzucenie na
margines; niekiedy streszczenie dziea lub jego czci; innym razem komen-
tarz waciwy, dopisywany wsposb dowolny na wszystkich czterech mar-
ginesach karty, odpowiadajcy dzisiejszym przypisom wdolnym margine-
sie. Znaszej perspektywy owe stare komentarze s bardzo cenne, informuj
nas osposobach rozumienia danego dziea, omentalnoci minionych epok,
pozwalaj nam zbliy si do tamtych ludzi. Dziki nim dowiadujemy si
take, ktre passusy przykuway uwag wczesnych czytelnikw, co byo
dla nich wane to take informacja oodbiorcach zprzeszoci.

Ateraz zilustrujmy to, oczym powyej, na przykadach.

2 Wredniowieczu nie byo owka wdzisiejszej postaci, ajego odpowiednik sta-

nowi oowiany rysik.

155
Tutaj dwa kolofony. Pierwszy
zrkopisw, ital. fol. 158, zawiera
nastpujcy kolofon: Questo libro
fo scrito e compiedo per man de
Rainaldo barbiero in la venerabel
cita de venexia nel tempo de 1460 adi
15 del mexe de otubrio (Ta ksika
zostaa napisana iukoczona rk
Reginalda, balwierza wczcigodnym
miecie Wenecja, wroku 1460, dnia
15 miesica padziernika). Drugi
przypadek (rkopis gall. fol. 130):
Pactractus agrant haste le vendredi
devant Pasques (Ukoczony wwiel-
kim popiechu wpitek przed
Wielkanoc), Pour noble damoiselle
Jehanne Berruyere, femme de noble
homme Estienne Benard, escuier,
maistre dostel du Roy, seigneurs
dEscueill, dAvon et de Taffoneau,
est ce livre escript, par les mains de
Jehan alias je ne say comment (Dla
szlachetnej Pani Joanny Berruyre,
ony Stefana Benarda, krlewskiego
giermka imarszaka dworu, Pana
na Escueill, Avon, Taffoneau, jest ta
ksika napisana rk Jana, rka ta
nieznana alias je ne say comment
jest trudno przetumaczaln gr
sw).

156
157
Tutaj przykady wierszykw, zna-
kw firmowych kopistw.
W rkopisie gall. quart. 141
czytamy: Ne scribam vanum, duc
pia Virgo manum / Omnia membra
mea conservet Virgo Maria (Niech
nie pisz na prno, prowad m
rk [Najwitsza] Dziewico / Niech
cae me ciao zachowa [w zdrowiu]
Dziewica Maria).
158
W rkopisie ital. fol. 149 kopista
napisa: Laus tibi sit Criste, hic liber
explicit iste (Chwaa Ci Chryste, tu
koczy si ta ksika).
Z kolei, wrkopisie ital. quart. 65,
kopista, oprcz kolofonu, w ktrym
wymienia waciciela, swoje imi
oraz dat zakoczenia, zawar taki
oto wierszyk: In questa parte al libro
fine dato / Cristo ne sia lodato / E llo
scriptore vuol essere pagato (Tutaj
ksika ma swj koniec / Niech b-
dzie za to pochwalony Jezus Chrystus
/ A pisarz chce zapaty).
159
Tutaj dwa przykady rubryk.
Wrkopisie ital. fol. 151 czytamy:
Incipit expositio super tertiam
partem Dantis, quae paradisus
dicitur. Cantus primus in quo ponitur
prohemium. Rubrica. (Zaczyna si
komentarz do trzeciej czci Dan-
tego, ktra nazywa si Rajem. Pie
pierwsza, wktrej umieszczony
jest wstp. Rubryka). Natomiast,
dziki rubryce pocztkowej rko-
pisu gall. fol. 211: Les fais et dits de
Alphone roy dArragon et de Naples,
etc., dignes de memoire, pozna-
jemy tytu dziea, imi inazwisko
autora oryginau aciskiego, oraz
imi inazwisko tumacza na jzyk
francuski (rkopis zawiera to wa-
nie tumaczenie), atake penione
przez niego funkcje owym tu-
maczem by Jan LOrfvre, doradca
wielkiego ksicia burgundzkiego
(Filipa Dobrego): Les fais et dits de
Alphonce roy dArragon et de Naples,
etc., dignes de memoire, compilez par
160
Anthonne Pannormitain, orateur et
poete tresexcellent, avec les addi-
cions y servans, translatez de latin en
franois, par maistre Jehan lOrfevre,
conseillier, maistre des requestes
de lostel de monseigneur le duc
de Bourgogne, et president de son
conseil ordonn en Brabant (Czy-
ny isowa Alfonsa, krla Aragonii
iNeapolu, etc., godne pamici, spisa-
ne przez Antoniego Panormitana,
mwc ipoet wielce sawnego,
wraz zpoytecznymi dodatkami,
przetumaczone zaciny na francu-
ski przez mistrza Jana LOrfvre, do-
radc na dworze wielmonego Pana,
ksicia Burgundii, stojcego na czele
jego Rady wBrabancie).
161
Dwa przykady ywej paginy.
Wpierwszym, zaczerpnitym zr-
kopisu gall. fol. 182, nad pierwsz
kolumn czytamy: Ordonance de la
journee (Porzdek dnia) nie jest
to tytu tekstu, lecz streszczenie za-
wartoci kolumny; anad drug ko-
lumn: Argumens de Nostre Signour,
co stanowi, zkolei, pocztek tytuu
rozpoczynajcego si tutaj nowego
162
tekstu: Argumenty Naszego Pana
przeciwko niewiernym heretykom.
Wrkopisie ital. quart. 72, za-
wierajcym kronik padewsk rodu
da Carrara, znajdujemy ywe paginy
wpostaci daty (tutaj opis odnosi si
do wydarze zroku 1371).
163
Tutaj widzimy przykady tzw.
rczek (ac. maniculae), sucych
do zaznaczania wanych passusw
tekstu: rkopisy ital. quart. 52 oraz
ital. quart. 65.

164
165
Tutaj przykady trzech ekslibrisw, 211): Ex libris Illustrissimi et Excel-
odzwierciedlajce ewolucj ich lentissimi Domini Domini Henrici
formy na przestrzeni stuleci: Guilielmi S[acri] R[omani] I[mperii]
a) ekslibris redniowieczny Comitis a[d] Staremberg (Z ksig
(rkopis ital. oct. 11): Iste liber Najjaniejszego i Najznakomitszego
est domus Sancti Cristofori ordinis Pana Henryka Wilhelma, hrabiego
cartusiensis prope Ferraria (Ta witego Cesarstwa Rzymskiego
ksika naley do klasztoru wi- wStarhembergu);
tego Krzysztofa, zakonu Kartuzw, c) ekslibris dziewitnastowiecz-
w pobliu Ferrary); ny (rkopis ital. oct. 14), w formie
b) ekslibris siedemnastowiecz- drzeworytu, z napisem: EX LIBRIS
ny; podobnie jak poprzedni, dodany R. de Forrer odpowiada dzisiej-
odrcznie, w formie zwykego szemu powszechnemu rozumieniu
napisu (pniejszy waciciel re- ekslibrisu.
dniowiecznego rkopisu gall. fol.
168
Ciekawy przykad ekslibrisu wska-
zujcego na dwch poprzednich
wacicieli: rkopis gall. oct. 19,
ktry by darem krla pruskiego
Fryderyka Wilhelma IV dla Bibliote-
ki Krlewskiej w Berlinie, a wcze-
niej nalea do hrabiego Stefana
Mjan.

169
Przykady trzech typw komen- Natomiast, na pierwszej karcie
tarzy wszystkie zapisane atra- rkopisu gall. fol. 130 znajduje si
mentem. Pierwszy prezentowany siedemnastowieczne streszczenie
tutaj rkopis (ital. oct. 11) zawiera, zawartoci dziea. Dopiski w re-
na marginesach, wyszczeglnienie dniowiecznych rkopisach peniy
(czerwonym atramentem), praw- te funkcj wczesnych przypisw,
dopodobnie rk kopisty, nazw jak w rkopisie ital. fol. 174 (naley
wasnych wystpujcych w tekcie. zwrci uwag na ich miejsce).

170
171
172
Podsumowanie iwicej
174
Wochy iFrancja wredniowieczu to terytoria, na ktrych prnie rozwi-
jao si pimiennictwo wjzykach wernakularnych (narodowych). Oczywi-
cie, ilociowo przewaay wwczas rkopisy wjzyku aciskim, ale to tek-
sty w jzykach lokalnych spotykay si z szerokim odbiorem czytelnikw,
wtym dworskich iarystokratycznych. To sprawiao, e rkopisy wernaku-
larne posiaday czsto charakter bibliofilski byy luksusowymi dobrami
o ogromnej wartoci artystycznej i materialnej. W jakim stopniu wiad-
cz otym przykady rkopisw reprodukowanych iomawianych wnaszej
ksice. Chcc przybliy proces powstawania dzie rkopimiennych,
a przede wszystkim moliwoci interpretacji poszczeglnych ich elemen-
tw, nie ograniczylimy si jedynie do ksig iluminowanych, lecz wykorzy-
stalimy take przykady ksig codziennego uytku, ktre niekoniecznie po-
siaday atrakcyjny wygld. Wkocu, pamitajmy, e podstawow przyczyn
narodzin kadej ksigi jest tekst. Cho nie zajmowalimy si tutaj szeroko
aspektem filologicznym (tekstologicznym), to zrozumienie okolicznoci
materialnych powstania iwdrowania danego rkopisu prowadzi do gb-
szego zrozumienia tekstu. w kontekst dostarcza informacji oodbiorcach,
ich zainteresowaniach,ich sposobie odczytywania tekstu, czyli ojego recep-
cji zarwno wmomencie powstania jak ipniej, wcigu wiekw. Adla nas,
filologw, tekst jest najwaniejszy.
Cho nasza ksika opiera si na przykadach rkopisw francuskich
iwoskich, wikszo prezentowanych metod ma zastosowanie do badania
starych ksig woglnoci. Naley podkreli, e to przede wszystkim Fran-
cja iWochy nadaway ton wczesnej kulturze ksiki, awinnych krajach
niejednokrotnie wzorowano si na rozwizaniach francuskich i woskich
kopistw oraz artystw.
Wrozdziaach ksiki, poszczeglne aspekty byy omwione wsposb
szczegowy, ale osobno, woderwaniu od innych aspektw pod wzgl-
dem dydaktycznym byo to konieczne. Oczywicie, nikt wten sposb rko-
pisw nie bada, poniewa bierze si pod uwag rkopis jako cao, apo-
szczeglne elementy jako skadniki tej caoci. Aby pokaza czytelnikowi
prbk takiego caociowego ogldu, na kolejnych stronach prezentujemy
ilustrowany schemat bada nad ksik rkopimienn, ktry bierze pod
uwag jednoczenie wiele aspektw i stanowi swego rodzaju podsumo-
wanie caoci, uzupeniajc te, w razie potrzeby, informacje z poprzed-
nich rozdziaw.

175
 legenda:

tekst Litera
zielony filigranowa
opisuje jeden zrodzajw
poszczeglne inicjaw.
elementy
rkopisw

tekst Rkopis o symbolu

GRANaTOWY inwentarzowym
wyjania Gall. Fol. 176.
trudne spe- Starofrancuska
cjalistyczne adaptacja dziea
terminy pt. Historia Regum
Britanni (Historia
krlw Brytanii).
Znaleziona jako
element oprawy
jednej ze starszych
ksig. Widoczny
grzbiet i zagicie
brzegu oprawy ze
skrzydekiem

tekst Dziki analizie

czerwony stylu zdobienia
zwraca uwag liter filigrano-
na elementy, wych moliwe
dziki ktrym jest datowanie
badacze rkopisw.
ksig mog
dowiedzie
si o nich
ciekawych
faktw.
 Fibula klamra
zamykajca cenne
rkopisy.

Nazwa fibula wywodzi

si z aciny. Nazywano
tak zarwno klamry
na oprawach ksig
jak i te uywane
dozapinania paszczy
rzymskich onierzy
czy szkockich kiltw.

Rkopis oprawiony
w kurdybanow
opraw (wykonan
ztoczonej i zoconej
skry). T drog
technik stosowano
przy zdobieniu
tapicerowanych
siedzisk lub
zamkowych
komnat. Donaszych
czasw na wiecie
zachoway si
jedynie cztery
oprawy ksikowe
tego typu.

ZWIZY oprawy Rkopis o symbolu

elementy do ktrych inwentarzowym
przymocowane byy Gall. Fol. 211.
poszczeglne arku-
 inne przykady papieru marmurkowego

Wyklejki zpapieru
marmurkowego
papier marmurkowy
wykonywany by
rcznie isuy
do wyklejania
wewntrznych czci
oprawy rkopisu

Rodzaj wzoru na
papierze wyklejki
suy doskonale do
datowania wykonania
prac introligatorskich.
Papier marmurkowy
zaczto stosowa pod
koniec XVI w.

Ekslibris krla
Niemiec Fryderyka
Wilhelma III

EKSLIBRIS znak
waciciela ksiki
czsto wpostaci maej
karteczki wklejany na
jednej zpierwszych
stron ksiki.

Sowo ekslibris pochodzi

od aciskiego wyrae-
nia ex libris -zksigo-
zbioru, z ksig.

Rkopis Inny przykad

Gall.Quart.73 ekslibrisu. Ekslibris dr.
Georga Freunda.
 FRONTISPICE rubrYkA, rubrum
specjalny typ miniatury wyrniony przez
(ilustracji) wystpujcy uycie czerwonego
na pocztku rkopisw. atramentu
(zwanego rwniez
rubrum) fragment
tekstu. Komentarz
wprowadzajcy
czytelnika wtematyk
utworu lub jego czci
iprzedstawiajcy jego
autora.

Sowo rubrum
pochodzi od aci-
skiego sowa ruber
czerwony.

Inicjay pierwszego
waciciela (JE)
wformie lici akantu
wkomponowane
wbordiur.

Bordiura
(fr.bordure; bord
- brzeg) ozdobne
obramowanie tekstu
na stronie.

Ozdobne inicjay. Sowo inicja Herb kolejnego waci- Rkopis osymbolu

Inne typy inicjaw oznacza pocztko- ciela ksigi, domalowa- inwentarzowym
na kolejnych w liter ksigi lub ny pniej. Wida prby Gall. Fol. 129.
stronach. akapitu. jego wytarcia wp-
 DRLERIE

ywa pagina tytu

rozdziau ksiki
znajdujcy si
wgrnym marginesie;
pozwala zorientowa si
wktrym miejscu dziea
znajduje si czytelnik.

miniatura
inicjalna
ozdobiona scen
pierwsza litera (L)
rozdziau lub tekstu.
Wprzeciwiestwie
do filigranu jest
tomotyw figuralny.

Ozdobne
wypenienie
przestrzeni
pomidzy
kolumnami tekstu
zwane odyk.

Sowo drlerie pochodzi

od francuskiego sowa
drle mieszne,
ioznacza miesznostk,
co zabawnego.

DRLERIE

reklamant inskrypcja oznaczajca

Rkopis osymbolu koniec skadki jednego zzeszytw
inwentarzowym tworzcych ksig. Wspczenie
Gall. Fol. 182. podobne znaki pojawiaj si na kocu
poszczeglnych arkuszy drukarskich.
Emblemat (znak)
idewiza (haso)
pierwszego
waciciela. Wtym
przypadku jest
to eneta (may
zwinny drapienik
spokrewniony
zmangust) oraz
szarfa ztekstem
Je le feray (zrobi
to; sprostam temu
zadaniu).

rubrYkA

DRLERIE
drobne scenki
figuralne izwierzce
ocharakterze
humorystycznym.
Wystpoway
wrkopisach,
atake wrzebie
isnycerstwie, pniej
rwnie wmalarstwie
sztalugowym.

Bordiura

Rkopis osymbolu
inwentarzowym
Gall. Fol. 205.
 Ozdobne
wypeenienie
marginesw
Horror vacui (zac.;
lk przed pustk)
sposb tworzenia
dekoracji tak,
by zapeni ca
powierzchni dziea,
bez pozostawiania
pustego ta. Spotykane
wsztuce wielu kultur,
np.uCeltw, Indian
czy wsztuce Islamu.

Ozdobne
wypenienie pustych
miejsc na kocu linii
koczcej paragraf,
majce na celu
wypenienie pustej
przestrzeni

Rkopis osymbolu
inwentarzowym
Theol. Lat. Quart. 7.
rubrYkA, rubrum

Ekslibris
pniejszego
waciciela ksiki,
von Starhemberga,
hrabiego witego
Cesarstwa
Rzymskiego
(od1643 r.).

Styl wykonania
inicjau
filigranowego
pozwala dosy
precyzyjnie datowa
powstanie rkopisu.

Atrament
(zaciny: atramentum
czernido) pyn
sucy do pisania.
Wredniowiecznej
Europie atrament,
nazywany inkaustem,
albo czernidem
pisarskim, gotowano
zsoku kapusty,
gazek tarniny, wina,
octu igumy arabskiej.
Produkcj atramentu
zajmowali si
pocztkowo lekarze,
aptekarze imnisi.
Czerwony atrament
nazywano RUBRUM.

Rkopis osymbolu
inwentarzowym
Gall. Fol. 211.
 Glosa (zjz. GLOSA komentarz Znak akapitu
greckiego , waciciela ksiki pozwala atwo
glssa, dos. jzyk) do tekstu. wychwyci miejsca,
oznacza przypis wktrych zmienia
odnoszcy si do si wtek opowieci.
poszczeglnych sw
lub fragmentw tekstu,
wprowadzany przez
kopist manuskryptu
lub czytelnika na
marginesach stron
ksiki. Czsto bya
to naukowa analiza
gwnego tekstu
umieszczona na
marginesie.
Na przykad
komentarze do tekstu
Biblii. Por. wyraenie:
Na marginesie dodam,
e...

Znak akapitu
wspczesny jego
wygld niewiele si
zmieni.
Po lewej znak
koca akapitu
zkomputerowego
edytora tekstw

Akapit (od ac.

acapite, dos.
od gowy, czyli
od pocztku)
podstawowy sposb
dzielenia tekstu na
mniejsze fragmenty
wcelu zwikszenia
jego czytelnoci
izaznaczenia miejsca
pojawienia si nowej
myli wwypowiedzi.

Rkopis osymbolu
inwentarzowym
Gall. Fol. 205.
 Oznaczenie
poczynione przez
badacza napocztku
XXIwieku wcelu
poprawnego
opisu dokumentu,
opartego na
precyzyjnej
numeracji kart.

explicit rubrum
na zakoczenie
tekstu ksiki

NOTA
PROWENIENCYJNA
tekst oznaczajcy
waciciela manu-
skryptu. Tu pierw-
szym wacicielem
jest ksi Chimay.
Wiedzc, kiedy
powstao ksistwo
Chimay, znamy rok
po ktrym powstaa
ksiga. Zwaszcza,
e typ liter filigra-
nowych wskazuje
na podobny czas
powstania rkopisu
inoty.

Tu znajduje si wiersz Rkopis osymbolu

najprawdopodobniej inwentarzowym
pira samego ksicia Gall. Fol. 211.
Chimay.
Kilka wskazwek
bibliograficznych:

Charles-Mose Briquet, Les filigranes. Dictionnaire historique des marques

du papier, ds leur apparition vers 1282 jusquen 1600, Alphonse Picard
et fils, Genve-Paris 1907.
Michelle P. Brown, Understanding Illuminated Manuscripts. AGuide to Tech-
nical Terms, The J. Paul Getty Museum, Los Angeles 1994.
Adriano Cappelli, Lexicon abbreviaturarum: dizionario di abbreviature lati-
ne ed italiane, Hoepli, Milano 1961.
Svend Dahl, Dzieje ksiki (tum. E. Garbacik iin.), Ossolineum, Wrocaw 1965.
Alphonse Dain, Les manuscrits, Les Belles Lettres, Paris 1950.
Albert Derolez, The Paleography of Gothic Manuscript Books, Cambridge
University Press, Cambridge 2003.
Roger Devauchelle, La reliure en France, de ses origines a nos jours, Rousseau-
-Girard, Paris 1959-1961.
Karol Gombiowski, Helena Szwejkowska, Ksika rkopimienna ibiblio-
teka wstaroytnoci iredniowieczu, PWN, Warszawa 1971.
Federico Macchi, Livio Macchi, Dizionario illustrato della legatura, Sylve-
stre Bonnard, Milano 2002.

186
Rosanna Miriello, Legature riccardiane, Polistampa, Firenze 2008.
Gerhard Piccard, Die Wasserzeichenkartei Piccard im Hauptstaatsarchiv
Stuttgart, Kohlhammer, Stuttgart 1961-1997.
Zdzisaw Pietrzyk, Zbiory z byej Pruskiej Biblioteki Pastwowej w Biblio-
tece Jagielloskiej, in Alma Mater 100 (luty 2008), str. 15-19.
Leighton D. Reynolds, Nigel G. Wilson, Scribes and Scholars. A Guide to the
Transmission of Greek and Latin Literature, Clarendon Press, Oxford 1968.
Wadysaw Semkowicz, Paleografia aciska, Universitas, Krakw 2002.
Richard Wolfe, Marbled Paper: Its History, Techniques, and Patterns, Univer-
sity of Pennsylvania Press, Philadelphia 1990.

187
Notki orkopisach

Rkopis gall. fol. 128, powstay pod koniec XIV wieku lub wpierwszej
wierci XV, by moe wregionie Ile-de-France, wykonany na pergaminie, za-
wiera krtki tekst powicony biblijnym prorokom oraz Mlancolies (Me-
lancholie) Jana Dupin, tzw. Roman de Mandevie. Przedstawia pewn war-
to ikonograficzn (liczne zdobienia), chocia miniatury nigdy nie zostay
wykonane pozostawiono puste miejsca (rkopis niedokoczony).

Rkopis gall. fol. 129, wykonany we Flandrii, wtrzeciej wierci XV wieku,

egzemplarz pergaminowy, zpikn miniatur na karcie pocztkowej (tzw.
frontispice zawierajcy sze obrazkw rne etapy Stworzenia wiata),
przekazuje Miroir du Monde histori wiata od momentu Stworzenia do
narodzin Jezusa Chrystusa, tekst przechowywany wczterech innych rkopi-
sach oraz wpitnastowiecznej edycji.

Rkopis gall. fol. 130, wykonany wtrzeciej wierci XV wieku, wToura-

ine, dla Joanny Berruyre, ony marszaka dworu krla Francji, zwyky pa-
pierowy egzemplarz, lecz bezcenny pod wzgldem tekstologicznym: jedyny
zachowany na wiecie rkopis zawierajcy Histoire de la reine Berthe et du
roy Pepin literack histori rodzicw Karola Wielkiego.

188
Rkopis gall. fol. 156, wykonany okoo 1440 roku, wPikardii lub wArde-
nach, egzemplarz papierowy, bardzo skromny, jednak owysokiej wartoci
tekstologicznej: jeden ztrzech zachowanych dzisiaj rkopisw, przekazuj-
cych jedno zkilkunastu redniofrancuskich tumacze-adaptacji Zotej Le-
gendy Jakuba de Voragine wersja niepublikowana do dzisiaj.

Rkopis gall. fol. 176, wykonany pod koniec XIII wieku, na pnocnym-
wschodzie Francji, jedyna zachowana pergaminowa karta, pochodzca zr-
kopisu zawierajcego jedno ze starofrancuskich tumacze-adaptacji Histo-
ria regum Britanniae (Historia krlw Brytanii); nie istniej inne rkopisy
przekazujce t wanie wersj, std unikatowy charakter karty.

Rkopis gall. fol. 182, cztery pergaminowe karty pochodzce zksigi wy-
konanej wregionie Metzu, wtrzeciej wierci XIV wieku; zawiera kompilacj
tekstw o charakterze religijnym i dydaktycznym, bardzo wyrane cechy
dialektu lotaryskiego, cenny pod wzgldem ikonograficznym.

Rkopis gall. fol. 205, powstay w Paryu w latach 1470-1480, zawie-

ra francuskie tumaczenie Somnium viridarii (Sen o sadzie), cenny pod
wzgldem ikonograficznym: miniatury s dzieem jednego zuczniw bar-
dzo znanego Mistrza Franciszka; egzemplarz wykonany bardzo starannie,
zwielkim kunsztem, owysokiej wartoci bibliofilskiej.

Rkopis gall. fol. 209, wykonany by moe w regionie Ile-de-France,

w trzeciej wierci XV wieku, z pniejszymi dodatkami (dwa poematy)
zkoca wieku, zawiera bardzo popularn wredniowieczu Powie oRy,
ktrej autorami byli Wilhelm de Lorris iJan de Meung.

Rkopis gall. fol. 211, powstay we Flandrii burgundzkiej, po roku 1486,

egzemplarz papierowy cho bardzo starannie wykonany, jedyna zachowana
kopia francuskiego tumaczenia De dictis et factis Alphonsi regis (Osowach
iczynach krla Alfonsa); autorem oryginau aciskiego by Antonio Becca-
delli, znany jako Panormitanus, komentarz do dziea napisa wielki humanista
Eneasz Sylwiusz Piccolomini (przyszy papie Pius II); autor tumaczenia: Jan
LOrfvre, suga ksicia burgundzkiego Filipa Dobrego; pierwszym wacicie-
lem rkopisu by znany bibliofil Karol de Croy, hrabia, potem ksi Chimay.

189
Rkopis gall. fol. 217, wykonany na pnocy lub pnocnym-wschodzie
Francji, wdrugiej wierci XIII wieku, jedyna zachowana pergaminowa karta
pochodzca z rkopisu zawierajcego popularn w redniowieczu powie
(45 zachowanych kopii): LEstoire del saint Graal (Historia witego Graala).

Rkopis gall. quart. 101, papierowy prosty egzemplarz, powstay by

moe wAnjou, okoo roku 1450, zawiera kopi fragmentu Statutw rycer-
skiego Zakonu Pksiyca (LOrdre du Croissant), spisanych przez krla
Ren dAnjou, zaoyciela zakonu wroku 1448.

Rkopis gall. quart. 141, wykonany wPikardii, wtrzeciej wierci XV wieku,

zawiera redniofrancusk adaptacj, bardziej ni tumaczenie, aciskiego dzie-
a dominikanina Henryka Suzona: Horologium sapientiae (Zegar mdroci).

Rkopis gall. quart. 145, wykonany wLyonie, okoo poowy XVII wieku,
zawiera kopi Lart de trancher la viande et touttes sortes de fruicts la mode
italienne et nouvellement la franoise (Sztuka cicia misa i wszelkiego
rodzaju owocw, na sposb woski iod niedawna francuski), autorstwa Ja-
kuba Vontet, wraz znotatkami Autora: przygotowanie tej kopii oraz innych
odbyo si pod jego okiem.

Rkopis gall. oct. 1, wykonany by moe wregionie Ile-de-France, po roku

1461, prosty pergaminowy egzemplarz, zawierajcy kopi Abrg des chro-
niques de France (Skrt kronik francuskich) Nola de Fribois, ukoczonych
w1459 (od rzekomego pochodzenia trojaskiego Francuzw do roku 1383).

Rkopis gall. oct. 35, wykonany w listopadzie 1289, na pnocnym-

wschodzie Francji, by moe wLotaryngii, prosty pergaminowy egzamplarz
zawierajcy jedn znajstarszych kopii Somme le Roi (Summa dla krla),
autorstwa brata Laurent, dominikanina zOrleanu.

Rkopis theol. lat. quart. 7, wykonany wParyu, wpierwszej wierci XV wie-

ku, zawiera Godzinki, bardzo bogato zdobione, wrd iluminacji znajdujemy 19
miniatur, zktrych cz jest przypisywana tzw. Mistrzowi jasnych Kobiet (Ma-
-tre des Cleres femmes), inne Mistrzowi de Luon; rkopis wykonany dla modej
kobiety, ktrej podobizna zostaa umieszczona na niektrych miniaturach.

190
Rkopis ital. fol. 55 pochodzi zkoca XV wieku. Jest to anonimowa kroni-
ka wenecka, opisujca wydarzenia od 715 do 1410 roku. Do wczenie, bo
ju w1459 roku, rkopis znalaz si wNorymberdze.

Rkopis ital. fol. 149 powsta wBolonii w1381 roku. Zosta sporzdzony
przez kopist, ktry okrela si jako Gallus de Gallis de Bononia. Wrko-
pisie jest weneckie tumaczenie aciskiego traktatu wojskowego: Stratage-
mata autorstwa Frontinusa. Co ciekawe, wszystko wskazuje na to, e jest to
jedyne zachowane tumaczenie tego traktatu na jzyk wernakularny Pwy-
spu Apeniskiego.

Rkopis ital. fol. 151 powsta najprawdopodobniej na przeomie XIV iXV

wieku. Zawiera aciski komentarz do Raju Dantego napisany przez Benve-
nuta zImoli, ktry jest uznawany za jednego znajlepszych komentatorw
Boskiej komedii w redniowieczu. Udao si ustali, e ten rkopis kiedy
nalea do Biblioteki Triwulcjaskiej.

Rkopis ital. fol. 155 to pitnastowieczna ksiga przychodw klasztoru

franciszkanw ze Sieny. Wodrnieniu od innych rkopisw, ta ksiga naj-
pierw zostaa oprawiona, adopiero potem zapisana (po uprzednim ponu-
merowaniu kart). To zwyka praktyka w przypadku ksig rachunkowych,
ktre zapeniano stopniowo.

Rkopis ital. fol. 156 powsta wroku 1461 wUrbino. Kopist by nie byle
kto, bo Gaugello Gaugelli nadworny poeta Fryderyka zMontefeltro, ksicia
Urbino. Zgodnie ze swoimi poetyckimi zainteresowaniami, zdziea Boecju-
sza De consolatione philosophiae przepisa tylko czci pisane metrum. Pod
koniec XVIII wieku rkopis nalea do Piusa VI, na co wskazuje adna opra-
wa zherbem papiea.

Rkopis ital. fol. 158 powsta wroku 1460 wWenecji. Kopist iprawdo-
podobnie autorem wyboru tekstw by lekarz zWenecji oimieniu Rainaldo.
Ten sam balwierz (bo tak naley intepretowa podpis barbiero po imieniu
Rainaldo Reginald) jest te kopist rkopisu przechowywanego w Ra-
wennie, osygnaturze Classense 139, wktrym znajduje si tumaczenie, na
woski, dziea Chirurgia parva Lanfranka zMediolanu. Zkolei nasz rkopis

191
zawiera Thesaurus pauperum wwersji weneckiej oraz wybr traktatw me-
dycznych we fragmentach.

Rkopis ital. fol. 174 powsta wBolonii, wpierwszej poowie XIV wie-
ku. Nie mona ustali pierwszego waciciela wsposb cakowicie pewny,
ale wiele wskazuje na zwizki ze rodowiskiem dominikaskim. Zawiera
toskaskie tumaczenie komentarza Mikoaja Triveta do dziea Boecjusza
De consolatione philosophiae. Bogato zdobiony, ze star, pitnastowieczn
opraw, jest jednym znajciekawszych woskich rkopisw wtej kolekcji.

Rkopis ital. quart. 33 pochodzi z koca XIII wieku. Zawiera fragmen-

ty Historia de preliis, popularnego od staroytnoci po redniowiecze cyklu
przygd Aleksandra Wielkiego. czy wydarzenia historyczne zlegendar-
nymi. Wsumie, na 16 kartach, widoczne s tutaj 42 miniatury.

Rkopis ital. quart. 47 powsta wToskanii, wdrugiej poowie XV wieku.

Zawiera powie Boccaccia Fiammetta.

Rkopis ital. quart. 48 powsta we Florencji, w latach 1511-1513. Jest

egzemplarzem specjalnie przygotowanym przez autora jako dar dla Juliana
Medyceusza. Zawiera traktat Giuochi matematici napisany przez Piotra Fili-
cai: zbir rozmaitych zagadek izabaw matematycznych, czsto zilustruj-
cymi je rysunkami. Ciekawostk jest, e rkopis oprawiony zosta wjedwab
zwyhaftowanym herbem Medyceuszy.

Rkopis ital. quart. 62 powsta w XIV wieku, wregionie Veneto. Jzyk r-

kopisu nie pozostawia co do tego wtpliwoci. Wrkopisie znajduj si roz-
maite teksty ocharakterze medycznym, stanowice spjn kompilacj przy-
gotowan wjzyku wernakularnym przez mistrza Franciszka. Co ciekawe,
udao si znale inn, niemal identyczn kompilacj zawart wrkopisie
znajdujcym si wBibliotece Narodowej wNeapolu (rkopis VIII.G.67).

Rkopis ital. quart. 63 powsta najprawdopodobniej w Umbrii, w XIV

wieku. Wskazuj na to charaketrystyczne formy jego jzyka. Zawiera tu-
maczenie, na jzyk wernakularny, traktatu weterynaryjno-jedzieckiego,
czyli tzw. mascalcia. Autorem aciskiego oryginau by Giordano Ruffo. Co

192
ciekawe, prolog dziea jest zapoyczony zinnego traktatu, amianowicie z
mascalci Pseudo-Arystotelesa.

Rkopis ital. quart. 64 powsta wXV wieku (pierwsza poowa), wp-

nocnych Woszech. Na uwag zasuguje jzyk rkopisu, wktrym niejedno-
krotnie mieszaj si formy aciskie iwernakularne.

Rkopis ital. quart. 65 powsta wToskanii, akonkretnie wPistoi, wroku

1415. Napisany na zamwienie wczesnego wadcy Pistoi, Gerarda Gamba-
corty, moe zosta zaliczony do rkopisw tzw. dworskich. Zawiera zbir
tekstw weterynaryjnych wjzyku woskim (traktat Wegecjusza oraz dwa
traktaty Mojesza zPalermo).

Rkopis ital. quart. 66, podobnie jak ital. quart. 65, powsta wToska-
nii, na pocztku XV wieku iprawdopodobnie przeznaczony by rwnie dla
dworskiego rodowiska. Zawiera zbir tych samych tekstw weterynaryj-
nych wjzyku woskim.

Rkopis ital. quart. 72 powsta wXV wieku, wregionie Veneto, by moe

w Padwie. Zawiera kronik opowiadajc o dojciu do wadzy w Padwie
iupadku rodu da Carrara. Autorami tej kroniki, awaciwie rnych jej wer-
sji, byli ojciec Galeazzo oraz dwaj synowie: Bartomiej iAndrzej.

Rkopis ital. quart. 78 pochodzi zXV wieku. Zawiera opowie oyciu

Chrystusa napisan woparciu oEwangelie iopisma Ojcw Kocioa. Cieka-
wy jest jzyk rkopisu, ktry wykazuje cechy typowe dla tzw. area mediana,
acilej dla Umbrii (Foligno lub okolice), zktrej pochodzi kodeks.

Rkopis ital. quart. 83 powsta wXVIII wieku. Przepisany na zamwie-

nie doy weneckiego dla Hieronima Bolaniego, zawiera zbir praw we-
neckich oraz zalecenia dotyczce sprawowania wadzy wPadwie. Takie
zbiory praw byy zwyczajowo wrczane przez do urzdnikom, ktrzy
udawali si do rnych miast rzdzonych przez Republik Weneck. Pik-
na srebrna oprawa zostaa wykonana na zamwienie Bolaniego.

193
Rkopis ital. oct. 6 powsta wregionie Veneto, wXVI wieku, jak wskazuj
filigrany (znaki wodne). Jest to zbir tekstw zdziedziny medycyny, rodzaj
receptariusza, wktrym zgromadzono szereg praktycznych porad, dotycz-
cych leczenia.

Rkopis ital. oct. 8 powsta wVeneto, na przeomie XV iXVI wieku. Zawie-

ra traktaty alchemiczne przypisywane Krzysztofowi z Parya, stanowice
rodzaj popularnych tekstw ezoterycznych. Pochodzi zkolekcji Karola Mor-
bia, woskiego historyka ikolekcjonera, ktrego ksiki zostay sprzedane
na aukcji w1889 roku, po jego mierci. Cz znich zakupia Biblioteka Kr-
lewska wBerlinie.

Rkopis ital. oct. 9 to przykad rkopisu zXV wieku, ktry zawiera wiele
rnych tekstw, niektre po acinie aniektre po wosku. Takie czenie
jzykw byo dosy czste, szczeglnie wkompilacjach ocharakterze reli-
gijnym, aztak mamy do czynienia wrkopisie.

Rkopis ital. oct. 11 powsta w XV wieku (trzecia wier), prawdopo-

dobnie wBolonii, ijest dedykowany ksiciu Borso dEste, wadcy Ferrary.
Zawiera porady dotyczce waciwego rzdzenia. Autor tekstu, Bornio de
Sala, by profesorem uniwersytetu wBolonii. Dzieo zostao przepisane na
pergaminie adnym pismem humanistycznym.

Rkopis ital. oct. 14, pergaminowy egzemplarz, powsta we Woszech,

wXV wieku (pierwsza poowa). Tre rkopisu to regua zakonu serwitek.

Rkopis ital. oct. 15 powsta wXIV wieku (druga poowa), we Woszech.

Jest to rodzaj ksieczki do spowiedzi wformacie kieszonkowym. Przypo-
mniane s zasady dobrej spowiedzi, siedem grzechw gwnych, przykaza-
nia, zmysy izwizane znimi grzechy, oraz artykuy wiary.

194
ISBN 978-83-62705-07-8