ABRAHAM, Abram, wg Starego Testamentu patriarcha izraelski, założyciel pierwszej religii

monoteistycznej — judaistycznej
ABUSUS, teologiczne określenie nadużycia; pojęcie występ w sporze adiaforystycznym;
ADIAFORA, rzeczy naturalne, pod względem religijnym lub moralnym obojętne; czynności lub
rzeczy ani zakazane, ani też nakazane przez Boga; pojęcie wywodzące się z filozofii stoików, w
teologii protestanckiej odnoszone do niektórych elem liturgicznych, jak i do obrazów;
ANATHEMA, klątwa
ANFECHTUNGEN, luterańskie określenie pokus i wątpliwości trapiących wiernego;
ANIKONIZM, postawa odrzucająca prawomocność wszelkich wyobrażeń religijnych;
AMBIWALENCJA, dwoistość uczuć, stan psychiczny charakteryzujący się jednoczesnym
przeżywaniem przeciwstawnych uczuć (np. miłości i nienawiści, podziwu i pogardy) w stosunku do
tych samych osób, przedmiotów, sytuacji.
APOFATYZM, występ w teologii ortodoksyjnej tzw. negatywna teologia wypowiedzi o Bogu. O
Bogu można mówić tylko to, czym on jest, o samej Jego Istocie nie wiemy nic.
APOKALIPSA, utwór, którego tematem jest prorocza, zwykle pełna grozy wizja przyszłości,
zwłaszcza czasów przed „końcem świata”; jest to nieprzejrzysty obraz biegu świata;
APOKRYF, Apokryf – księgi biblijne, które nie weszły do kanonu ST i NT. Nie są „pismami
świętymi”, ale Żydzi i chrześc. traktuj je z szacunkiem. Niektóre apokryfy NT zostały odrzucone
przez kościół, ponieważ zawierają błędne nauki (herezje). Apokryfy ST zw. są pseudoepigrafami. W
NT są to „fałszywe ewangelie” (egipska, hebrajska, protoewangelicka, Jakuba).
ARCHANIOŁ wg wierzeń chrześcijańskich i żydowskich — anioł wyższego stopnia w hierarchii
aniołów.
MICHAŁ ARCHANIOŁ, księga Daniela, Objawienie św. Jana; Michał to archanioł otaczający
opieką Izrael i Kościół; wypędził z nieba szatana i demony (Apokalipsa). Jego mityczna walka ze
smokiem to symbol walki dobra ze złem;
AREOPAGITYZM, spirytualistyczna koncepcja hierarchicznej struktury świata Dionizego
Areopagity (Pseudo – Dionizosa), stanowiąca schrystianizowaną wersję neoplatońskiej teorii emanacji
i gradacji bytów;
ARIANIZM, kierunek w teologii chrześcijańskiej zapoczątkowany przez Ariusza w IV w., negujący
boskość Chrystusa i dogmat o Trójcy Świetej
BABTYŚCI, odłam protestantyzmu, powstał w XVII w. w Anglii; zasady: chrzest dorosłych, ważna
jest idea tolerancji i rozdzielność pomiędzy kościół a państwo;
BIBLIA, Pismo Święte, kanoniczny zbiór pism o różnorodnych formach literackich, uważanych za
księgi św. w judaizmie (Stary Testament, Biblia hebrajska) i chrześcijaństwie (Stary Testament i Nowy
Testament).
BIBLIA PAUPERUM, ikon. anonimowa księga dewocyjna, rozpowszechniona w średniowieczu;
BOGOMILIZM, ruch religijny występ od X w. na Bałkanach, nawiązywał do ujęć manichejskich,
odrzucał sakramenty, nakazywał ascezę;
CIERPIĄCY SŁUGA JAHWE – realizacja proroctwa – wypełnia się w postaci Jezusa; pieśni ST o
słudze Jahwe jako podstawy Chrystologii
CHRYSTOFANIE, wielokrotne ukazywanie się uczniom Chrystusa od trzeciego dnia po jego śmierci
krzyżowej; świadectwo zmartwychwstania Chrystusa;
CHRYSTOLOGIA dział teologii zajmujący się bosko-ludzką rzeczywistością i zbawczą
działalnością Jezusa Chrystusa
CORPUS DIONYSIACUM, pisma tzw. Pseudo-Dionizosa, chrześc. platończyka z V w., w których
omawia się m.in. piękno jako atrybut Boga;
DEUS ABSCONDITUS, Bóg nieznany, niedocieczony; pojecie występ przede wszystkim w teologii
Kalwina;
DEUTERONOMIUM, Powtórzonego Prawa Księga. ostatnia księga biblijna Pięcioksięgu
DEVOTIO MODERNA, osobiste przeżywanie męki pańskiej
DOKETYZM, kierunek we wczesnym chrześc. głoszący, iż Chrystus miał ciało pozorne lub
eteryczne; należał do szeroko rozumianych ruchów manichejskich;
DONATYZM, wczesnochrześcijański ruch religijny w północnej Afryce (IV–VII w.); doktryna
biskupa Donata (IV w.); zgodnie z nią chrztu może udzielić kapłan bezgrzeszny; kościół powinien
składać się z ludzi świętych i sprawiedliwych;
DORMITORIUM , dormitarz, wspólna sypialnia dla zakonników w klasztorze lub część klasztoru
(zwykle odrębny budynek) z indywidualnymi celami do spania.
DOULEIA (dulia), oddawanie Marii i świętym czci relatywnej; pojęcie odnoszone też do obrazów
religijnych jako przekaźnika sacrum;
EGZEGEZA, wyjaśnianie i komentowanie tekstów religijnych, zwłaszcza Biblii
EKLEZJOLOGIA, dział teologii fundamentalnej zajmujący się nauką o Kościele; jednocześnie jest
to polemika między starym ludem Bożym a nowym, który ma zastąpić stary
EKLEZJA, określenie Kościoła wzięte z jego gr. nazwy ekklēsia; w Nowym Testamencie
zgromadzenie pierwszych chrześcijan, Kościół. Także zgromadzenie z inicjatywy Bożej;
EPIFANIA, liturgiczna nazwa święta Trzech Króli, upamiętniającego objawienie światu narodzin
Jezusa Chrystusa przez Gwiazdę Betlejemska
EPIKLEZA, wezwanie Ducha Św. w ceremonii eucharystycznej po słowach konsekracji; występ w
liturgiach Kościoła wschodniego;
EWANGELIA, w chrześcijaństwie nazwa utworów historyczno-teologicznych z I w., zawierających
opis życia i nauk Jezusa; dobra nowina o zbawieniu. 4 ewangelie o życiu o nauce Chrystusa;
Ewangelia św. Marka – szczególnie podkreśla mękę Jezusa – uważana jest za najstarszą (70 r.); jako
ostatnia powstała ewangelia św. Jana (ok. 100 r.); ewangelie św. Marka, Łukasza i Mateusza =
synoptyczne -cechuje je zgodność;
FILIOQUE (i od Syna), dodatek (do końca VI w.)Kościoła zach. do niceańska –
konstantynopolitańskiego wyznania wiary, stwierdzający, iż Duch Św. wywodzi się z Ojca i Syna.
Jeden z gł. punktów spornych z Kościołem Wschodnim;
GNOZA, wiedza tajemna, dostępna tylko wybranym, mająca stanowić środek osiągnięcia zbawienia;
Gnoza wg Melanchtona - przedmiotem poznania jest Bóg jako stwórca świata i jego Zbawca. Celem
jest wytłumaczenie przeznaczenia człowieka; gdyby boskie dzieło stworzenia było dobre, to nie
mógłby karać wygnaniem człowieka; człowiek ma swoją siedzibę w kosmosie. Podział na dobro i zło.
HEREZJA, zakwestionowanie podstawowej prawdy danej religii lub wyznania przez jej
wyznawców; błędne interpretowanie doktryny uważanej za ortodoksyjną. Potępiano to na synodach i
soborach. Niebezpieczne herezje: gnoza, arianizm, manicheizm, donatyzm, pelagianizm;
HEZYCHAZM, ruch w łonie Kościoła bizantyńskiego, występ ze szczególnym nasileniem w XIV w.
(Grzegorz Palamas), propagujący ekstatyczne wizje boskiej ceremonii w tzw. świetle Taboru poprzez
specyficzne formy ćwiczeń kontemplacyjnych i rytualnych modłów;
HYPERDOULEIA (idolatria), bałwochwalczy kult obrazów;
IDOLATRIA, bałwochwalstwo, kult przedmiotów wyobrażających bóstwa; EXTERIOR – kult
obrazów, INTERIOR – idole, które każdy człowiek ma w sercu;
IKONODUALIZM, postawa aprobująca kult obrazów;
IKONOKLAZM, obrazoburstwo
INDEPENDENCI, kongregacjonaliści, jeden z gł. odłamów protestanckich nonkonformistów w
krajach anglosaskich, założony w XVI w. przez R. Browne’a
INTERCESSIO, wstawiennictwo; pojęcie teologiczne uzywane zwł. w stosunku do Marii i świętych;
JOSIFLJANIE, w Kościele prawosławnym zwolennicy wybitnego duchownego Józefa z
Wołokołamska (zm. 1515), oponenta Nila z Sorska w sporze o prawo klasztorów do posiadania
własności;
JUDAIZANCI, określenie dla przedst. wielu rozmaitych nurtów w obrębie chrześc., którzy domagali
się przestrzegania przepisów ceremonialnych i etycznych ST

KAZANIA POSTNE, Luter 1517, na I niedzielę postu (9 III), mają zasadnicze znaczenie dla
określenia sztuki religijnej. Wygłoszone w Witenberdze między 9 a 17 III, mówione jedno po drugim.
Podejmuje problem „o wolności chrześc.”, mają tytuły: o obrazach, o sakramencie, o spowiedzi, o
pożywieniu, krytyka obrazów i jednocześnie obrazoburców; obrazy nie są ani dobre, ani złe –
nadużycia powodowały jej ostateczne odrzucenie; krytyka intencji mecenasów i fundatorów –
sprzeczne z doktryną „Werkheiligkeit” ; fundacja obrazów, jak i ich niszczenie sprzeczne z doktryną
odrzucenia dobrych uczynków; społeczne koszty sztuki - pieniądze dla biednych czy dla podkreślenia
splendoru kościoła? przesunął sztukę religijną z obszaru wiecznych prawd religijnych do obszaru
„wolności”; „względy wobec słabych” – utrzymanie przedst. obrazowych w kościołach;
LATREIA (latria), adoracja Boga, absolutna cześć oddawana Boskiej Istocie; występ też jako pojęcie
polemiczne w bizantyńskim sporze o obrazy;
LITURGIA, zgromadzenie wiernych w celu oddania Bogu publicznej czci, także ściśle ustalony
porządek i sposób odprawiania nabożeństw i in. obrzędów religijnych.
LITURGIA GODZIN, godziny kanoniczne, modlitwa brewiarzowa, oficjalna modlitwa Kościoła,
którą odmawiają kapłani i zakonnicy w ustalonych porach dnia;
LITURGIA OFIARY, znoszenie i konsumowanie darów;
MANICHEIZM, synkretyczny (łączący mazdaizm, chrześcijaństwo, buddyzm i gnostycyzm) system
religijny, utworzony w Persji w III w. przez Maniego; twórcą był Mani. Ogłosił własną doktrynę
gnostyczną. Za swoje przekonania został powieszony w 276 r.
MASORA, zbiór uwag krytycznych i danych statystycznych do hebrajskiego tekstu Biblii,
początkowo przekazywanych ustnie, później spisanych między VI i X w. n.e.
MASORECI, uczeni żydowscy, którzy VI–X w. n.e. sformułowali zasady masory. Dodatkowo
ujednolicili pisownię tekstu świętego, ustalili wymowę poszczególnych wyrazów oraz wskazali jak
czytać Biblię, a także na końcu tekstu podali spis wyrazów komentowanych
MISSA KATECHUMENORUM, msza katechumenów; biorą w niej udział nawet ci, którzy nie są
włączeni do wspólnoy
MOJŻESZ, prawdopodobnie 1. połowa XIII w. p.n.e., wg Biblii wódz i prawodawca narodu
izraelskiego
MSZA,w Kościele katolickim i prawosławnym główny akt kultu, w którym uobecniana jest ofiara
Jezusa Chrystusa na krzyżu
NABOŻEŃSTWO, w katolicyzmie modlitwy i obrzędy religijne, np. różaniec, koronka do
Miłosierdzia Bożego, Droga Krzyżowa
NATCHNIENIE BIBLIJNE, ekstatyczne działanie Boga przekazujące treści nieznane innym
ludziom. Jest rodzajem współpracy Boga i człowieka („dzieło bożo – ludzkie”); można
NIKODEMIZM, istnienie ruchu lub postawy religijnej w formie utajonej
NIŁOWCY, w Cerkwi rosyjskiej zwolennicy wybitnego starca Nila z sorska, (zm.1508), przeciwnika
posiadania przez klasztory jakiekolwiek własności
NONJURORZY, grupa wyższych duchownych kościoła anglikańskiego, którzy po rewolucji w 1688
odmówili złożenia przysięgi na wierność nowemu królowi Wilhelmowi III. Po 1730 – 40 ruch ten
utracił znaczenie;
NOWY MOJŻESZ – sugeruje że życie Jezusa można porównać z życiem Mojżesza; Mojżesz z
Egiptu – Chrystus przed Herodem; Mojżesz daje prawo na G.Synaj – Jezus daje na górze
błogosławieństwo; Jezus stawia wyższe wymagania niż prawa Mojżesza; potwierdza je swoim
autorytetem;
NUMEN, boskość i świętość w swych przerażających i pociągających objawach (tremendium i
fascinosum);
OUSIA, istota, esencja
PARUZJA, powtórne przyjście
PELAGIANIZM, nurt w teologii chrześcijańskiej głoszący, że grzech pierworodny nie obciąża
ludzkości, akcentujący wolną wolę człowieka oraz pomniejszający znaczenie łaski Bożej; Pelagiusz
negował grzech pierworodny, podkreślał wolną wolę człowieka, ograniczał rolę łaski Bożej. Uważał,
że każdy człowiek może się zbawić własnymi siłami; został potępiony na soborze w Efezie w 431 r.
PERYKOPA fragment księgi biblijnej przeznaczony do odczytywania podczas liturgii
PIETYZM, nurt w luteranizmie przeciwstawiający się racjonalizmowi i deizmowi, propagujący
pogłębienie życia religijnego; w XVII w. nawoływał do osobistego przeżywania religii, zachęcał do
tworzenia wspólnot, aby czytać Biblię i czynić miłosierdzie.
PREDESTYNACJA, przekonanie, że tylko wola Boga decyduje o zbawieniu lub potępieniu,
niezależnie od czynów człowieka (doktryna kalwińska); w teologii chrześcijańskiej powołanie
człowieka przez Boga do zbawienia (św. Augustyn, J. Kalwin).
PROTOTYP, pierwotny, najwcześniejszy wzór czegoś, wg którego coś się tworzy (naśladuje);
PROZELITYZM, nawracanie, dążenie do pozyskania nowych wyznawców;
PROZELITA, nowo nawrócony, nowy wyznawca jakiejś wiary religijnej lub idei; prozelitami byli
początkowo chrześc. wśród pogan;
PSALM, religijna pieśń hebrajska ze Starego Testamentu (150 śpiewów pochwalnych, błagalnych
i innych, przypisywanych królowi Dawidowi); zbiór 150 pieśni i poematów biblijnych zawartych w
ks. Psalmów (Psałterz Dawida) ST, powstały w X / XI w.p.n.e.
RUCH PRZEBUDZENIOWY, lud – wyznawcy, żyjący nadzieją na powtórne przyjście Jezusa;
RUCH WITTENBERSKI, (Reformacja), zgromadzenie augustianów; do głosu dochodziły elem
coraz bardziej radykalne; ostre wystąpienia przeciw ofiarnemu charakterowi mszy; żądanie zniesienie
celibatu, ślubów zakonnych, spowiedzi ustnej; gł. przywódcy: Karlstdadt, Zwilling; w 1522 doszło do
rozruchów obrazoburczych w klasztorze augustianów w Wittenberdze, pod przewodnictwem
Zwillinga. Luter początkowo popierający Ruch, uznaje, że sprawy zaszły za daleko i przeciwstawia się
im. Przybywa do Witt, w czasie postu i rozpoczyna cykl kazań;
SKANDALON, zgorszenie, teologia zgorszenia: zarówno jako wyzwania prawdą Chrystusa (NT) jest
też i zgorszenia wywoływanego u bliźnich błędnym postępowaniem (aspekt moralny). Stanowiła
istotny składnik rozmaitych polemik w okresie reformacji;
SABATARIANIE, grupa sekciarska w XVI w. zbliżona do formacji judaizanckiej, (zwł. na
Morawach), domagająca się obchodzenia sabatu zamiast niedzieli;
SKRYPTURALIZM, biblicyzm, kierowanie się rygorystycznie pojmowanym sensem literalnym
Biblii;
STUNDYŚCI, protestantyzująca ludowa grupa sekciarska w łonie Kościoła prawosławnego;
występowali od 1862 w Rosji i na Ukranie, w XX w. w łączności z baptystami. Teologia ich jest
zblizona do pietyzmu;
SUPERSTITO, przesąd, pojęcie występ w okresie reformacji w polemikach dot religijności ludowej,
liturgii i kwestii obrazów;
SYMONIA, praktyka kupowania lub sprzedawania godności kościelnych i związanych z nimi dóbr
materialnych;
SYN BOŻY, w Nowym Testamencie jeden z tytułów Chrystusa; oznacza Bostwo Jezusa, a uzasadnia
przy pomocy ST; oznacza godność mesjańską; Jezus jest w jeden relacji do Boga, ma prawo do
wiedzy Ojca.
SZED, kraina zmarłych
TARGUMY, aram. przekłady Biblii hebrajskiej z komentarzem (dosłowne lub zawierające materiał
midraszowy) używane początkowo (od V-IV w. p.n.e.) w liturgii w formie przekazu ustnego
TRANSSUBSTANACJACJA, obowiązująca od XII w. doktryna eucharystyczna, zakładająca
całkowite przeistoczenie chleba i wina w ciało i krew Chrystusa. Przeistoczenie dot. tylko substancji
chleba i wina, które w zewnętrznym kształcie pozostaja niezmienione. Odrzucana przez wszystkie
odłamy reformacji;
TYP, metodol. jednostka o cechach gatunkowych lub rodzajowych, albo wzór, dzięki któremu określa
się gatunek lub rodzaj; log. kategoria, klasa logiczna lub wyróżniany jako wzorzec element danego
zbioru czy szeregu.
TYP IDEALNY, konstrukcja pojęciowa, wzorzec, który nie występuje w rzeczywistości.
TYP, lit., teatr, postać o cechach przede wszystkim ponadindywidualnych;
TYP, metodol. w naukach empirycznych obiekt lub konstrukcja pojęciowa o charakterze wzorca,
służące systematyzacji i opisowi naukowemu danej dziedziny rzeczywistości;
UNIA HIPOSTATYCZNA, temat poruszany na soborach w V w.; Chrystus jako pierwiastek boski i
ludzki, zespoliły się, podwójna natura; negował to bkp Nestioriusz przeciw niemu sobór w Efezie,
431)
UTRAKWIŚCI, umiarkowany odłam husytów domagający się komunii pod dwiema postaciami;
WERKHEILIGHEIT, Werkgerechtigkeit, oczekiwanie zbawieni jako następstwa czynienia
dobrych uczynków;
WIATYK, w liturgii katolickiej komunia św. udzielana umierającemu jako duchowy pokarm, czyli
umocnienie na drodze do życia wiecznego.
WNIEBOWSTĄPIENIE, odejście do nieba zmartwychwstałego Jezusa, którego świadkami wg
Ewangelii Marka i Ewangelii Łukasza oraz Dziejów Apostolskich byli apostołowie
ZESŁANIE DUCHA ŚWIĘTEGO, opisane w Dziejach Apostolskich i zapowiedziane przez
Chrystusa w Ewangelii zstąpienie Ducha Świętego na apostołów zebranych w wieczerniku w
Jerozolimie niedługo po śmierci Jezusa
ZWIASTOWANIE, wg Ewangelii Łukasza oznajmienie Marii przez anioła Gabriela, że w wyniku
cudownego poczęcia urodzi Jezusa, Mesjasza i Zbawiciela.
ŻYDOSTWUJUSZCZY, określenie dla dwóch grup heretyckich w obrębie Cerkwi rosyjskiej:
pierwszej – występ ok. 1490 przede wszystkim w Nowogrodzie, i drugiej – działającej w poł. XVI w.
w centralnej Rosji, której przywódcami byli Teolodzy Kosy i Matwiej Baszkir. Oblicze społ.-religjne
tych grup jest nadal przedmiotem badań;