ebooki.nomos.

pl

kup pen wersj ebooka na naszej stronie internetowej

Joachim Wach

Typy dowiadczenia
religijnego
Buddyzm, islam, chrzecijastwo
 C l a s s i c a
R e l i g i o l o g i c a

Joachim Wach

Typy dowiadczenia
religijnego
Buddyzm, islam, chrzecijastwo
Przeoy
Bogusz Pawiski

NOMOS
Tytu oryginau: Types of Religious Experience. Christian and Non-Christian
Licensed by The University of Chicago Press, Chicago, Illinois, U.S.A.

1951 by The University of Chicago. All rights reserved

2013 Copyright for the Polish edition by Zakad Wydawniczy NOMOS

Wszelkie prawa zastrzeone. Ksika ani adna jej cz nie moe by przedrukowywana, ani
w jakikolwiek inny sposb reprodukowana czy powielana mechanicznie, fotooptycznie, zapi-
sywana elektronicznie lub magnetycznie, ani odczytywana w rodkach publicznego przekazu
bez pisemnej zgody wydawcy.

Recenzje: dr hab. Andrzej Szyjewski, prof. UJ

prof. dr hab. Wodzimierz Pawluczuk

Redakcja wydawnicza: Kasper wierzowski

Redakcja techniczna: Jacek Pawowicz
II korekta: Jadwiga Nagy
Projekt okadki: Kompania Graficzna Joanna i Wojciech Jedliscy

ISBN 978-83-7688-119-5

KRAKW 2013

Zakad Wydawniczy NOMOS

31-208 Krakw, ul. Kluczborska 25/3u; tel./fax: (12) 626 19 21
e-mail: biuro@nomos.pl; www.nomos.pl
 SPIS TRECI

ukasz Trzciski, Joachim Wach uchwycenie nieuchwytnego,

czyli typy dowiadczenia religijnego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . VII

Wstp . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5

CZ METODOLOGICZNA
Rozdzia I: Miejsce religioznawstwa w studiach
teologicznych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 13
Rozdzia II: Uniwersalia religijne. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 43
Rozdzia III: Pojcie klasycznoci w badaniu religii . . . . . . . . . 65

RELIGIE POZACHRZECIJASKIE
Rozdzia IV: Idea czowieka w religiach Bliskiego Wschodu. . . . 77
Rozdzia V: Duchowe nauki islamu, zeszczeglnym
uwzgldnieniem al-Hudwiriego. . . . . . . . . . . . . . . 95
Rozdzia VI: Studium buddyzmu mahajana . . . . . . . . . . . . . . . . . 121

RELIGIA CHRZECIJASKA
Rozdzia VII: Kaspar Schwenkfeld: Ucze i nauczyciel w szkole
Chrystusa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 159
Rozdzia VIII: Rola religii w filozofii spoecznej Alexisa
deTocquevillea. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 205
Rozdzia IX: Koci, wyznanie i sekta . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 223
Rozdzia X: Rudolf Otto i idea witoci . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 245
Wnioski . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 261
Bibliografia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 265
Indeks nazwisk. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 281
Indeks rzeczowy. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 289
ukasz Trzciski
Wydzia Humanistyczny
Akademia Grniczo-Hutnicza w Krakowie

JOACHIM WACH UCHWYCENIE

NIEUCHWYTNEGO, CZYLI TYPY
DOWIADCZENIA RELIGIJNEGO

Joachim Wach urodzi si 25 stycznia 1895 r. w Chemnitz w rodzinie

oustalonych tradycjach naukowych i artystycznych. Zarwno ze strony
ojca, jak i matki rodzina Wachw posiadaa znaczcych antenatw. Dzia-
dek Joachima oeni si z Lili Mendelssohn Bartholdy, crk synnego
kompozytora Feliksa Mendelssohna, za jego matka w swej linii gene-
alogicznej moga poszczyci si wielkim filozofem ydowskim Moje-
szem Mendelhssonem. Atmosfera domowa sprzyjaa badaniom nauko-
wym oraz rozwijaniu zdolnoci artystycznych, dlatego Joachim ju od
modoci rozwija swe wszechstronne zainteresowania, ktre zczasem
zogniskoway si wok podstawowych zagadnie humanistyki. Studia
filozoficzne i filologiczne odby pod patronatem wybitnych uczonych
swego czasu. W Monachium zdobywa wiedz pod kierunkiem religio-
znawcy Friedricha Heilera, w Berlinie za uczszcza na wykady znaw-
cy chrzecijastwa Adolfa von Harnacka oraz wybitnego socjologa reli-
gii Ernesta Troelscha. Natomiast w Lipsku, pod wpywem Hansa Haasa,
zainteresowa si religiami Wschodu, czego owocem byy midzy inny-
mi badania nad buddyzmem mahajany. Po uzyskaniu w 1922 r. stopnia
doktora kariera akademicka Joachima Wacha ukadaa si wymienicie.
Od 1924 r. pracowa jako Privatdozent na wydziale filozoficznym Uni-
wersytetu w Lipsku, za od 1929 r. piastowa stanowisko profesora nad-
VIII ukasz Trzciski

zwyczajnego tego Uniwersytetu. W 1935 r. w Niemczech sytuacja osb

pochodzenia ydowskiego jednak gwatownie si pogorszya. Mimo i
jego rodzina ju od czterech pokole bya wyznania protestanckiego,
wadze hitlerowskie zabroniy mu wykadania na uczelni i wtedy, dzi-
ki swym znajomym, wyjecha do Stanw Zjednoczonych, gdzie Brown
University zaoferowa mu prac i gdzie przebywa a do 1945 r. Po woj-
nie przenis si do Chicago posiadajcego silne tradycje studiw reli-
gioznawczych i tam przebywa do mierci, ktra nastpia w 1955 r.
Podczas drugiej wojny wiatowej Wach wszed w kontakt z ca
rzesz wybitnych uczonych, z ktrych cz w wyniku hitlerowskich
przeladowa przybya do Stanw Zjednoczonych. Niektrzy z tych
wielkich mylicieli brali udzia w zajciach prowadzonych przez Wacha,
wzbudzajc podziw jego studentw. Byli to, midzy innymi, synny reli-
gioznawca, jeden z twrcw szkoy fenomenologii religii Gerardus van
der Leeuw, a take Deisetsu Teitaro Suzuki, ktrego ksiki pozwoliy na
zapoznanie si ludzi Zachodu z nowymi, nieznanymi dotd wymiarami
buddyzmu, zwaszcza z buddyzmem zen. Podczas tych spotka pojawia
si synny pisarz i myliciel Martin Buber, a take Gershom Scholem,
jeden z najwybitniejszych znawcw ydowskiej Kabay. Wach nawiza
wwczas znajomo ze synnym mylicielem indyjskim Swamim Vive-
kanand, propagujcym na wiecie nauki swego mistrza Ramakrishny,
uznanego przez Hindusw za witego (dziwan mukt), goszcego rw-
nowarto wszystkich religii.
Jak zauway Francis Kitagawa, podczas swego pobytu w Uniwersy-
tecie w Chicago Joachim Wach musia skonfrontowa swe pogldy zco
najmniej trzema sposobami podejcia do rnych religii. Wpywowy
wyciu akademickim znawca Babilonii i Asyrii George S. Goodspeed,
bdcy twrc Katedry Religioznawstwa Porwnawczego (Department
of Comparative Religion) w ramach Wydziau Humanistycznego Uni-
wersytetu, wyraa bardzo dobitnie pogld, i wszystkie religie domaga-
j si chrystianizacji, co nie byo i nie jest, nawet dzisiaj, odosobnio-
nym pogldem konfesyjnych religioznawcw, niegodzcych si z my-
leniem, ktre ostatecznie zaowocowao w pluralistycznych koncepcjach
relacji midzy religiami, takimi jak na przykad wspczesna koncepcja
Johna Hicka. Goodspeed by przekonany, e dopiero chrzecijastwo
moe nada sens religijnym zmaganiom rnych epok i spoecznoci;
optymistycznie sdzi przy tym, e taki proces rozpocznie si w murach
Uniwersytetu Chicagowskiego. Drugie podejcie, reprezentowane przez
Joachim Wach uchwycenie nieuchwytnego IX

Georgea Burnama Fostera i oparte na opracowanej przez niego metodo-

logii, polegao na rozpatrywaniu problemw religioznawczych w trzech
stadiach. Pierwsze zasadzao si na podejciu w sposb archiwistyczny
do minimalnie zinterpretowanych danych. Dane te jednak nie stanowi-
y chaotycznego zbioru, lecz komponowane byy zgodnie z zasadami
porzdkowania przywiecajcego szkole ewolucjonizmu, kierunku wy-
wierajcego olbrzymi wpyw na wielu wspczesnych Fosterowi antro-
pologw. Drugie stadium badawcze polegao na wiadomej klasyfikacji
danych, natomiast trzecie miao charakter filozoficzny, refleksyjny i taka
filozoficzna refleksja oparta na naukowych danych miaa gwarantowa
zasadno i rzetelno prowadzenia studiw religioznawczych.
Joachim Wach nie utosami swych naukowych de z adnym
zdominujcych w Chicago kierunkw bada, chocia najbliszy mu by
nurt trzeci, reprezentowany w Uniwersytecie przez Alberta Eustachego
Haydona, ktry twierdzi, e religioznawstwo porwnawcze powinno
opiera si na szczegowym studiowaniu rnych tradycji religijnych,
bez przypisywania ktrej z nich wyjtkowego, paradygmatycznego zna-
czenia. Tym samym nie uwaa, co prawda jedynie w pierwszym okre-
sie swej dziaalnoci, by jedna z religii posiadaa wyczno w kwestii
zbawienia. Zwraca te szczegln uwag na etyczny wymiar religii, nie
uciekajc od opinii, i wanie etyka jest w religii tym, co najwaniejsze.
Z takim nastawieniem zorganizowa w 1933 r. midzyreligijn konferen-
cj World Fellowship of Faiths, w ktrej uczestniczyli wyznawcy chrze-
cijastwa, judaizmu, hinduizmu, buddyzmu oraz konfucjanizmu. Miaa
ona midzy innymi wypracowa religijn i religioznawcz odpowied na
procesy modernizacyjne w wiecie. Uczestnicy konferencji zaintereso-
wani byli raczej przyszoci religii ni ich przeszoci, co wyznaczyo
now sfer zainteresowa, w ktrej pojawi si midzy innymi problem
rozwijajcej si dynamicznie nauki oferujcej inny ni dany wtradycyj-
nych religiach obraz wiata. Wyzwanie tradycyjnym podejciom religij-
nym rzuciy szczeglnie nauki cise, przedstawiajce cakowicie rne
od tradycyjnych modele wszechwiata, za czym pody niebyway po-
stp technologiczny. Z drugiej strony metody pozwalajce na krytyczn
analiz tekstw pokazay, i z naukowego punktu widzenia czsto teksty
uznane za wite i, jak chciaaby tradycja, przekazane wjednorazowym
objawieniu tworzone byy przez wieki.
Joachim Wach postanowi nada religioznawstwu now form, niena-
wizujc bezporednio do kultywowanych w Uniwersytecie Chicagow-
X ukasz Trzciski

skim wyej wspomnianych postaw. Jego zasadnicz ide stao si oddzie-

lenie w ramach religioznawstwa dwch aspektw badawczych historii
religii oraz systematycznego wykadu doktryn. Chodzio mu przede wszyst-
kim o wyodrbnienie ksztatujcej si nowej dyscypliny religioznawczej od
teologii i filozofii, za z drugiej strony od socjologii i psychologii. Wychodzi
z zaoenia, e religioznawstwo posiada sw wasn specyfik i powinno
posiada te wasn metodologi, nieograniczon zakresem do wspomnia-
nych wyej dyscyplin. Autonomiczny przedmiot religioznawstwa powinien,
wedug niego, by rozpatrywany w dwch dziaach religioznawstwa, a mia-
nowicie po pierwsze, w dziedzinie zajmujcej si normami konstytuujcy-
mi systemy religijne (teologia i filozofia religii; ta ostatnia rozumiana jako
ga religioznawstwa, nieutosamiana z nim na zasadzie synonimicznej),
co okrelane jest nieraz jako systematyka religii, oraz po drugie, w empi-
rycznych badaniach nad religiami, zwizanych z histori religii (Religions-
wissenschaft), co nazywane byo wtedy histori religii. Jak twierdzi, pod-
stawowym zadaniem religioznawstwa jest zbadanie wszystkich religii, ktre
istniay we wszystkich czasach i miejscach, przy zastosowaniu podejcia
zarwno systematycznego, jak i historycznego.
Wszyscy badacze religii byli zgodni co do tego, e tak jak kada
nauka, religioznawstwo powinno dy do maksymalnej obiektywizacji
swych bada i stwierdze. Prba obiektywnego podejcia do bada nad
zjawiskami religijnymi wie si u Joachima Wacha z pojciem klasycz-
noci, czemu powicony jest jeden z rozdziaw Typw dowiadczenia
religijnego. Klasyczno wedug niego to przede wszystkim moliwo
ujcia zjawisk we wsplne im typy. Podstaw kwalifikacji stanowi co,
co dzisiaj mona nazwa podobiestwem rodzinnym pomidzy r-
norodnoci przedmiotw dowiadczenia. Rozpoczcie poszukiwania
klasycznoci od stworzenia typologii miao w jego rozumieniu gbszy
sens, poniewa przyjte przez niego pojcie klasycznoci byo zwizane
z prb zobiektywizowania sdw wydawanych o rnych religiach. Jak
zauway, badajc zjawiska religijne mona uchwyci narzucajc si
szczegln cech, zwan klasycznoci. Na przykad, gdy studiujemy
pisma wielkich mistykw z rnych tradycji religijnych powstaje w nas
intuicja i idce za ni przekonanie (co stanowi odwoanie si do specy-
ficznych zjawisk psychologicznych), e istnieje cile okrelona jako
opisywanych przez nich dowiadcze, pomimo rnic ujawniajca co
wsplnego, charakterystycznego tylko dla nich. To z kolei pociga za
sob zrozumienie, i dane osoby naley umieci w sferze klasycznoci.
Joachim Wach uchwycenie nieuchwytnego XI

Tak wic intuicja, przekonanie i zrozumienie odgrywaj w tym proce-

sie uznawania czego za klasyczne zasadnicz rol. Z drugiej strony, bez
tej trudnej nieraz do zdefiniowania cechy dany przedmiot nie da si do
klasycznych zakwalifikowa. Na przykad do klasycznych przedstawicieli
mistycyzmu naley wedug Wacha zarwno ankara, jak i mistrz Eckhart,
czego nie mona powiedzie o wielu innych mistykach niestanowicych
wzorca mistycyzmu. To samo dotyczy wydarze, zjawisk czy ruchw
religijnych. Cz z nich stanowi rodzaj wzorca, z ktrym porwnujemy
inne przedmioty wstpnie zakwalifikowane do tej kategorii. W tym mo-
mencie Wach przywouje niezwykle istotne zaoenie, amianowicie twier-
dzi, e powysza kwalifikacja jest moliwa, bowiem w badanym zjawisku
przejawia si nie tylko to, co poddaje si fenomenologicznemu opisowi,
ale take jaka okrelona norma i to gwnie ona stanowi kryterium kwali-
fikacji do okrelonego typu. W jego rozumieniu, w swym normatywnym
wymiarze religia peni funkcj wzorca postpowania pokazujcego na-
wet, w jaki sposb aktualnie sami powinnimy prowadzi ycie religijne.
Ten postulat wyranie zaznacza si wTypach dowiadczenia religijnego,
gdy na przykad pisze: Pierwszy list Jana jest tekstem, ktry poprzez y-
cie i prac Kaspara Schwenkfelda von Ossig kaznodziei, nauczyciela,
mczennika odnosi si do nas (s.203). Takie podejcie do norm zawar-
tych w tym, co klasyczne zwizane jest z przewiadczeniem, i normy te
chroni wartoci, ktre posiadaj charakter uniwersalny. Mona zaznaczy
na marginesie, e dziki tak postawionej kwestii idce za tym uprawianie
religioznawstwa nie wydaje si neutralne wiatopogldowo, co oczywi-
cie moe pociga za sob gosy krytyczne. Denie do obiektywizacji
twierdze o trudnych do uchwycenia zjawiskach, charakterystyczne dla
naukowej postawy badawczej, niejednokrotnie wzbudza zastrzeenia me-
todologiczne, co nie powinno jednak powstrzymywa uczonego przed
deniem do prawdy. Koncepcja Wacha nastawiona na wychwytywanie
obiektywnych cech zjawisk religijnych sytuuje si pod tym wzgldem
blisko przemyle Gerardusa van der Leeuwa i Mircei Eliadego, po-
szukujcych wramach bada fenomenologicznych istoty tych zjawisk.
Dla tych dwch badaczy istota fenomenu religijnego zwizana bya
z objawieniem si mocy, ktra zawsze, wedug ich analiz, przynaley
do witoci: jak wiemy jednak, nie jest to moc, ktr mona by opisa
wfizykalny sposb. Pogodzenie obiektywizmu z odkrywanymi wreligii
normami i wartociami jest, jak pokazay lata bada, trudne; nie mona
jednak zaprzeczy, e Joachim Wach dy do tego nieustannie.
XII ukasz Trzciski

Prby uzyskania wspomnianej obiektywizacji pozwalay, zdaniem

Wacha, na uprawianie religioznawstwa jako nauki. Jak czytamy w Ty-
pach dowiadczenia religijnego, obiektywizm waciwy nauce polega
midzy innymi na odrnieniu opisu faktw od oceny, w wikszym lub
mniejszym stopniu ukrytej w rnych sformuowaniach. Na przykad
stwierdzenie, e Mahomet by zaoycielem islamu naley do sfery fak-
tw, natomiast nazwanie go pieczci prorokw stanowi ocen. Opie-
ranie si na ocenach lub zamazywanie rnic midzy nimi prowadzi do
subiektywizmu, a wic wchodzi w sfer mniema, lecz nie teorii. Jak
wspomnielimy, problemem jest zawsze utrzymanie si w sferze obiek-
tywnej nauki, zwaszcza e w badaniach religioznawczych Wach widzi
dwa ujcia badawcze jedno polega na interpretowaniu jakiej okrelo-
nej religii od rodka, bez wychodzenia poza waciwe dla niej samej
kategorie poznawcze, drugie, z zewntrz, polega na bezstronnym d-
eniu do naukowej prawdy. To pierwsze czsto jest po prostu apologety-
k. Jak uzmysawia sobie jednak ten wybitny religioznawca, to ostatnie
nastawienie zacienia, niejako po Kantowsku, sfer badanych zjawisk do
ich fenomenalistycznego opisu, co stanowi problem w przypadku przy-
kadania przez niego tak wielkiej wagi do religijnego dowiadczenia.
Stanowi to i dzisiaj powany problem.
W tej zaznaczonej wyej trudnej sytuacji Wach widzia wyjcie
wsigniciu do hermeneutyki. Na jego rozumienie hermeneutyki wpyw
mia niewtpliwie sam Wilhelm Dilthey, ale take Georg Simmel i Wil-
helm von Humboldt. Niewtpliwie, stwierdzenie Diltheya, i hermeneu-
ta wicej rozumie ni autor tekstu, ma zastosowanie do sytuacji, wktrej
interpretacje tekstu daleko przekraczaj dosowny przekaz, co jest cha-
rakterystyczn cech tekstw religijnych. Hermeneutyka Wacha nasta-
wiona bya przede wszystkim na zrozumienie tego, co stanowi wedug
niego istot religijnych fenomenw, czyli dowiadczenia religijnego.
Jak uwaa, to jego istnienie ostatecznie powoduje, e religioznawstwu
naley si status odrbnej dyscypliny naukowej. Wedug niego specy-
fika dowiadczenia religijnego jest taka, e nie mona zredukowa go
do adnych innych zjawisk. Na koncepcj Wacha w tym wzgldzie naj-
wikszy wpyw wywar Rudolf Otto, ktremu powici osobny, mona
powiedzie, e stonowany, ale jednak entuzjastyczny rozdzia w Typach
dowiadczenia religijnego.
Dowiadczenie religijne jest dla przedstawianego tu wybitnego my-
liciela cakowit odpowiedzi caoci ludzkiego bytu na obecno
Joachim Wach uchwycenie nieuchwytnego XIII

Ostatecznej Rzeczywistoci, czyli na sacrum. O ile Rudolf Otto wwi-

toci opisuje szczegowo psychologiczn i egzystencjaln stron tej
odpowiedzi, wskazujc na towarzyszce jej uczucia misterium tremens
i misterium fascinans, Wach rozwaa j w kontekcie niejako metodo-
logicznym, wskazujc na konsekwencje tego dowiadczenia. Pierwsza
dotyczy osobistego wymiaru czowieka, co zwizane jest zfaktem, e
jeeli w jakikolwiek sposb ma ono sta si podstaw ycia religijne-
go, musi te wyj poza czysto osobiste dowiadczenie i wyrazi si
wjakiej intersubiektywnej formie. Musi wic zosta przede wszyst-
kim pomylane. Jeeli tak si nie stanie, wwczas dowiadczenia nie
mona nazwa religijnym w penym tego sowa znaczeniu, mimo jego
pewnych religijnych, a nawet mistycznych cech. Mylenie to, bd-
ce w gruncie rzeczy hermeneutyk, musi by bowiem intersubiektyw-
ne, co przybiera, jak stwierdza Wach, dwie formy. Pierwsza odnosi si
do tego wszystkiego, co wie si z systematycznym opracowaniem
przeytego dowiadczenia i idei, jakie s z nim powizane, za myle-
nie takie owocuje w postaci systemw teologicznych, filozoficznych
i etycznych. Drug za form s wszelkie przejawy mylenia mitolo-
gicznego, bazujce na tak okrelonym dowiadczeniu. Przejawy te nie
wchodz, co prawda, we waciwy korpus witych pism okrelajcych
ostatecznie granice ortodoksji, ale aspiruj jednak do mwienia o tym,
co wite (resp. rzeczywiste). Takie opowieci mog si sta take kry-
terium szeroko rozumianej ortodoksji, jak to ma miejsce na przykad
w przypadku islamskich hadisw czy talmudycznych haggad. Biorc
pod uwag rol mitologii w odkryciu natury badanego przez siebie do-
wiadczenia, Wach ubolewa, e w zakresie religioznawstwa jego cza-
sw nie byo waciwie religioznawczych studiw dotyczcych mitw
i mitologii spoecznoci pierwotnych. Jak sdzi, studia takie mogyby
wiele wnie do wiedzy o szeroko pojtym yciu badanych spoeczno-
ci, awprzekonaniu wielkiego religioznawcy, tylko najszersze zmo-
liwych podejcie do dowiadczenia religijnego moe co istotnego
o tym dowiadczeniu kompetentnie powiedzie. By przekonany, e
caociowa, totalna odpowied na Ostateczn Rzeczywisto wymaga
bada nad religijnym dowiadczeniem w kontekcie zarwno histo-
rycznym, jak i psychologicznym. Konieczne jest spojrzenie na nie od
strony socjologii, polityki, ekonomii czy geografii.
Jak nastpnie zauwaa, religia nie jest czym indywidualnym, ale
ma charakter spoeczny. Dlatego konieczne jest rozpatrzenie, w jaki
XIV ukasz Trzciski

sposb dokonuje si ekspresja dowiadczenia witoci we wzajemnych

relacjach i dziaaniach ludzkich. Wedug tego wielkiego prekursora
i przedstawiciela socjologii religii poszczeglne spoecznoci wyzna-
niowe wyraaj w odmienny sposb swj stosunek do sacrum, formu-
ujc rne zasady etyczne oraz podejmujc rnorodne dziaania rytu-
alne. Suszne jest wic pytanie, czy zasady etyczne, jakie znajdujemy
wrnych religiach, mona odnie do jednej, homogenicznej i uniwer-
salnej treci, czy te rozpatrujc je w caociowych kontekstach bada-
nych systemw widzimy, e s one jednak w wikszym lub mniejszym
stopniu zalene od kulturowego kontekstu, tak i o jakim wsplnym
mianowniku trudno mwi. Nawet w przypadku tak oglnych sformu-
owa, jak Dziesicioro Przykaza, ewangeliczne Przykazania Mioci,
czy buddyjskie Wskazania, trudno ten ostateczny i niekwestionowany
mianownik znale, bowiem pojcia w nich uyte nie zawsze znacz
to samo. Zdarza si take, e zasady etyczne obowizywa maj jedy-
nie w stosunku do czonkw danej spoecznoci, ale ju nie obcych,
podobnie jak w spoeczestwach pierwotnych miano czowieka
przysugiwao jedynie wspplemiecom. Joachim Wach, o ile mona
sdzi na podstawie prezentowanych przez niego pogldw, rozwaa
jednak moliwo odkrycia wsplnego rda religijnych wierze, cho
widzia bardzo powane, moe nawet nieprzezwycialne, trudnoci
w ewentualnym ujednoliceniu zasad etycznych w obrbie jakiej po-
wszechnej religii wiatowej. Zjednej strony akceptowa bowiem jako
pewn moliwo tendencje widoczne podczas zorganizowanej w Chi-
cago w 1933 r. konferencji World Fellowship of Faiths, podczas ktrej
uznano generalnie prymat etyki w stosunku do rnych religii, z drugiej
strony skania si do przekonania, e kontekst kulturowy i historia maj
ogromne, nieraz nieprzezwycialne znaczenie. Pomimo to, jak wspo-
mniano, wydaje si, e mia nadziej na odkrycie, a ta nadzieja nie bya
obca take Rudolfowi Otto, wyraajce si w stwierdzeniu, e za party-
kularnie wyraanymi treciami dowiadcze w rnych czasach imiej-
scach ley ukryte oglnoludzkie dowiadczenie religijne witoci. Je-
eli kierujemy si tak nadziej, to powstaje problem, w jaki sposb
bada zjawiska religijne, szanujc kulturowy kontekst i subiektywno
nieodczn od ludzkiego subiektywnego dowiadczenia, utrzymujc
si zarazem wsferze obiektywnoci.
Ponadto, badanie zjawisk religijnych powinno, wedug Wacha, kon-
centrowa si przede wszystkim na badaniu rytuaw. Mona stwierdzi,
Joachim Wach uchwycenie nieuchwytnego XV

e z punktu widzenia antropologa natura rytuaw jest dwoista, bowiem

zjednej strony s one czym skodyfikowanym, w zaoeniu niezmiennym,
ustalonym w kontekcie spoecznych dziaa i hierarchii. Z drugiej jednak
strony to one wanie stanowi form, poprzez ktr manifestowa si ma
sacrum, dane pierwotnie w religijnym dowiadczeniu. Ze wzgldu na sac-
rum, one same nasycaj si witoci s jakby naczyniem zarwno ob-
jawiajcym, jak i chronicym wito, udostpniaj j, ale take ukrywaj
i chroni. Badanie rytuaw jest wic, przy umiejtnym podejciu, rozpo-
znawaniem istoty sacrum. Wach widzia ogrom pracy potrzebnej do od-
krycia i zrozumienia znaczenia rytualnych zachowa, ktre zawsze wyst-
puj w bogatym kontekcie rnorodnych innych dziaa ludzkich zwi-
zanych, na przykad, z narodzinami, mierci, rytuaami dojrzewania oraz
maestwem i tym podobnymi instytucjami, w ktrych dostrzec mona
komponent rytualnego odniesienia do sacrum. Szczeglny przedmiot sta-
nowi oczywicie rytuay cile religijne, takie jak np. msza w Kociele
katolickim, witowanie szabatu w judaizmie czy modlitwa w meczecie.
Badania rytuaw wyznaczone s wedug niego, generalnie rzecz biorc,
przez dwa wymiary ycia spoecznego: komunikacj (communication)
oraz wsplnotowo (community). Rozpoznawanie sposobw komunika-
cji wymaga koncentracji badacza przede wszystkim na jzyku i jego struk-
turach, natomiast badanie wsplnoty wymaga zastosowania wszelkich
uzasadnionych metod socjologicznych. Tym za, co wie te paszczyzny
to przede wszystkim wspomniana ju hermeneutyka, czyli dochodzenie do
jawicego si na kocu prb zrozumienia sensu.
Dowiadczenie religijne objawia si zawsze w ekspresji jakiej spo-
ecznoci. Gromadzca si wok niego spoeczno jest spoecznoci
religijn na przykad chrzecijaskim Kocioem, buddyjsk sangh,
hindusk grup wyznawcw poczon osob guru itd. Te spoecznoci
funkcjonuj w tle i w kontekcie wikszych grup, spoeczestw, naro-
dw i pastw, za relacje midzy tymi strukturami stanowi zawikan
siatk pocze, do tego zmieniajc si dynamicznie. W badaniach tych
relacji wan rzecz jest sama pami o genezie tych relacji, a wic ni-
gdy nie mona utraci z oczu samego dowiadczenia religijnego.
Mona wyrazi przekonanie, e prezentowana ksika spenia przed-
stawione wyej postulaty religioznawstwa dcego z jednej strony,
poprzez swoicie rozumian hermeneutyk, do obiektywnej wiedzy re-
ligioznawczej, z drugiej za nie traci, take dzisiaj, swej wieoci spoj-
rzenia na zjawiska religijne, dlatego e ywe dowiadczenie religijne
XVI ukasz Trzciski

stanowi centrum wszelkich docieka. Swe rozwaania w ksice autor

rozpoczyna od rozdziaw powiconych metodologii religioznawstwa.
Zajmuje si najpierw miejscem religioznawstwa w studiach teologicz-
nych, formuujc zasady, jakimi powinien posugiwa si teolog, bada-
jc rne religie, zwaszcza niechrzecijaskie. Wach radzi, aby stara
si zrozumie inne koncepcje bez poczucia wyszoci. Zastanawiajc
si dalej nad kwesti religijnych uniwersaliw, stwierdza, i takie ist-
niej, awidzimy je wwczas, kiedy badamy stosunek czowieka w r-
nych czasach i kulturach do ostatecznej rzeczywistoci. One s za dane
wrnorodnych dowiadczeniach religijnych, wyraanych teoretycznie,
praktycznie i socjologicznie. Trzeci rozdzia ksiki powici prekursor
socjologii religii kluczowemu dla prezentowanych w tym dziele treci
pojciu klasycznoci. Jak ju wzmiankowano, klasyczno wedug Wa-
cha mona odnale w rnych zjawiskach niezalenie od spoeczno-
ci i epoki. Wdalszej czci ksiki Wach rozwaa zagadnienia zwizane
zreligiami niechrzecijaskimi, przedstawiajc skomplikowany problem
okrelenia natury ludzkiej w doktrynie religii Bliskiego Wschodu, judai-
zmu i islamu, po czym powica cay rozdzia mistyce sufich, co zgodne
jest ze ledzeniem przez autora ladw dowiadczenia religijnego, ktre
w tej mistyce doczekao si bardzo szczegowych przedstawie i analiz.
Studium buddyzmu mahajany, zajmujce kolejny z rozdziaw, prowadzi
Wacha do sceptycznej konkluzji dotyczcej dialogu buddyjsko-chrze-
cijaskiego, niemniej trzeba podkreli obiektywizm autora i jego dobr
wol w rozpatrywaniu podobiestw i rnic midzy tymi religiami.
Nastpna cz ksiki powicona jest religiom chrzecijaskim.
Rozpoczyna j rozdzia opisujcy ycie i twrczo Kaspara Schwenk-
felda von Ossig, jednej z najznamienitszych postaci reformacji. Oprcz
doskonaej znajomoci wszystkiego, co wie si z tym protestanckim
teologiem, Wach niewtpliwie ukazuje w tekcie swe emocjonalne za-
angaowanie w propagowaniu myli Schwenkfelda, ktry jest dla niego
autorytetem i wzorem. Nastpny rozdzia wie si z filozofi spoeczn
Alexisa de Tocquevillea, przy czym Wach zwraca szczegln uwag
na zwizki religii z instytucjami politycznymi. W kolejnym rozdziale
dowiadujemy si o relacjach pomidzy Kocioem, wyznaniem i sekt,
natomiast rozwaania wieczce cao ksiki powicone s Rudolfo-
wi Otto. Wach widzi realizm autora witoci w tym, i wskaza on na
dowiadczenie religijne jako na to, co wci skania kolejne pokolenia
do poszukiwa prawdziwej rzeczywistoci.