You are on page 1of 55

Educacin secundaria

para persoas adultas

mbito de comunicacin
Educacin a distancia semipresencial

Mdulo 1
Unidade didctica 4
Educacin literaria
ndice
1. Introducin ..............................................................................................................................3
1.1 Descricin da unidade didctica ......................................................................................3
1.2 Coecementos previos ....................................................................................................3
1.3 Suxestins para a motivacin e o estudo ........................................................................3
1.4 Orientacins para a programacin temporal ...................................................................4
2. Secuencia de contidos e actividades ...................................................................................6
2.1 Introducin aos xneros literarios ...................................................................................6
2.2 A lrica .............................................................................................................................7
2.2.1 O poema: a mtrica e a rima. As estrofas .......................................................................................................... 8
2.2.2 Principales recursos literarios .......................................................................................................................... 10
2.2.3 Principais subxneros lricos ............................................................................................................................ 13
2.3 Introduccin a los textos narrativos ...............................................................................16
2.3.1 Principales subgneros narrativos ................................................................................................................... 17
2.3.2 A narrativa breve .............................................................................................................................................. 20
2.4 O xnero teatral. O espectculo teatral .........................................................................25
2.4.1 Caractersticas dos textos dramticos ............................................................................................................. 26
2.4.2 A representacin .............................................................................................................................................. 28
2.4.3 Breve evolucin da escena ao longo da historia .............................................................................................. 29
3. Actividades propostas .........................................................................................................31
3.1 Actividades en lingua galega .........................................................................................31
3.2 Actividades en lengua castellana ..................................................................................35
4. Solucionario ..........................................................................................................................44
4.1 Solucins das actividades propostas en galego............................................................44
4.2 Soluciones de las actividades propuestas en castellano ..............................................47
5. Glosario .................................................................................................................................52
6. Bibliografa e recursos .........................................................................................................53
7. Anexo. Licenza de recursos ................................................................................................55

Pgina 2 de 55
1. Introducin
1.1 Descricin da unidade didctica
Esta a ltima unidade do mdulo 1 e corresponde ao bloque de "educacin literaria"
O obxectivo desta unidade facer do alumnado persoas lectoras cultas e
competentes, implicadas nun proceso de formacin lectora que contine ao longo de
toda a vida. Altrnanse a lectura, a comprensin e a interpretacin de obras literarias
prximas aos seus gustos persoais e sa madureza cognitiva coas de textos
literarios e obras completas representativas da literatura en galego e en casteln.

Anda que a introducin de contidos de historia literaria comeza nos mdulos 3 e 4,


nesta unidade presentaranse os principais xneros literarios e as sas
caractersticas, buscando o desenvolvemento progresivo da autonoma lectora e da
consideracin da lectura como fonte de coecemento do mundo e da persoa, as
como a sa valoracin como fonte de pracer.

1.2 Coecementos previos


Non s na lectura, senn en calquera proceso de aprendizaxe humana, unicamente
podemos darlle sentido ao mundo a partir do que xa coecemos. Aquilo que non
podemos relacionar coa nosa teora do mundo non ten sentido e, polo tanto, non
percibimos a necesidade de aprendelo.

Ler significa comprender; a literatura, os textos, estn feitos con palabras; as que,
canto maiores sexan os nosos coecementos previos sobre linguaxe (ortografa,
lxico, sintaxe...), maior ser a nosa capacidade para interpretar o que o autor, a
travs da sa obra, quere comunicarnos.

Pense na literatura coma nun camio de coecemento a travs do tempo: o mesmo


que outros pensaron, sentiron, viviron ou soaron son os soos de calquera persoa
en calquera parte do mundo. Lea e goce.

1.3 Suxestins para a motivacin e o estudo


A aprendizaxe das habilidades lingsticas e comunicativas garanten o manexo
efectivo da comunicacin no plano persoal, acadmico, social e profesional. O
obxectivo ltimo a comprensin e a expresin oral e escrita de diferentes tipos de
textos de acordo coa intencin e o contexto comunicativos.

Pgina 3 de 55
Os exercicios aparecen todos ao final dos contidos tericos; se vostede considera que
mellor para reforzar a sa aprendizaxe, pode facelos cando remate cada apartado.
Lembre que ten as sas solucins no solucionario final.

1.4 Orientacins para a programacin temporal


Este apartado ofrece unha recomendacin para a organizacin do tempo de estudo
que cmpre dedicar a cada unidade didctica do mdulo. O nmero da unidade
resaltado en letra grosa ser o que se corresponde coa unidade didctica que est
vostede a ler.

Unidade 1. Comunicacin oral

Trtase dunha unidade introdutoria ao mbito de comunicacin que presenta uns


conceptos iniciais bsicos da materia. Recomndase repartir o traballo de estudo e
elaboracin das actividades propostas e complementarias ao longo de das semanas.

Unha primeira semana estara destinada a desenvolver os apartados 2.1 e 2.2,


nunhas seis horas de estudo. O apartado 2.3 precisara dunhas catro horas de estudo
noutra semana.

Unidade 2. Gramtica da lingua

Nesta unidade vai estudar conceptos bsicos de fontica, ortografa, sintaxe e


semntica. Os contidos que aqu asimile seranlle tiles para mellorar a sa
competencia comunicativa oral e escrita e, asemade, para asimilar os coecementos
que aparecen nas outras unidades deste mdulo. Recomndase repartir o estudo dos
materiais tericos e a realizacin das actividades propostas e complementarias ao
longo de cinco semanas.

A primeira semana estara destinada a desenvolver o apartado 2.1; na segunda e


terceira ocuparase do apartado 2.2; na cuarta e quinta, do apartado 2.3.
Recomendamos que dedique un mnimo de seis horas semanais ao traballo con esta
unidade.

Unidade 3. Comunicacin escrita

Nesta unidade vai estudar tres tipos de conceptos: tcnicas de estudo, introducin
tipoloxa textual e, por ltimo, tcnicas de redaccin de textos. Os contidos que aqu
asimile seranlle tiles para mellorar a sa competencia comunicativa escrita.

Pgina 4 de 55
Recomndase repartir o estudo dos materiais tericos e a realizacin das actividades
propostas ao longo de catro semanas.

Unha primeira semana estara destinada a desenvolver o apartado 2.1, nunhas catro
horas de estudo. O apartado 2.2 precisara dunhas seis horas de estudo ao longo de
das semanas. Por ltimo, na cuarta semana verase o apartado 2.3.

Unidade 4. Educacin literaria

Dedicaremos unha media de tres sesins lectivas a esta unidade 4; na primeira


semana desenvolveranse os apartados 2.1 e 2.2; na segunda, o 2.3 e na ltima o 2.4
cos seus respectivos subapartados.

Asemade, vostede deber dedicar un mnimo de tres horas semanais ao seu estudo
na casa, levando a cabo as lecturas e os exercicios propostos nela.

Lembre que ao final da unidade dispn das correccins de todos os exercicios e


actividades para autoxestionar mis eficazmente a sa aprendizaxe.

Pgina 5 de 55
2. Secuencia de contidos e actividades
2.1 Introducin aos xneros literarios
Tras miles de anos de producin literaria, son incontables os textos que apareceron
ao longo do tempo. Atendendo a cuestins de forma e contido, as obras literarias
distribense en distintas categoras chamadas xneros literarios. Existen tres
xneros literarios fundamentais: a lrica, a narrativa e o teatro.

Cada un deles ten unhas caractersticas propias que podemos resumir deste xeito:

O xnero lrico ou poesa est formado polo conxunto de obras poticas en que o
autor expresa os seus sentimentos, reflicte o seu estado de nimo e flanos das
sas inquedanzas mis ntimas.

O xnero narrativo est formado polo conxunto de obras nas que un narrador
relata unha historia que se desenvolve a travs do tempo, arredor duns personaxes
e ambientada en certos lugares.

O xnero dramtico est formado polo conxunto de obras que se escribiron para
seren representadas ante un pblico. Caracterzase polo predominio do dilogo
sobre outras formas de expresin. A diferenza da novela, non precisa dun
narrador, xa que son os personaxes os que fan avanzar a accin cos seus
dilogos.

Pgina 6 de 55
2.2 A lrica
Etimoloxicamente a palabra poesa vn do latn poiesis, e esta sa vez do vocbulo
grego , que significa facer nun sentido tcnico, dicir, o poeta moldeaba as
palabras para facer poesa como outros artesns moldeaban o barro para facer
vasillas.

A poesa lrica nace en Grecia no sculo VII a. C. e


debe o seu nome a que na sa orixe non era un
xnero literario destinado a ser lido, senn a
ser recitado ou cantado ao son dunha lira.

parte do acompaamento musical, a lrica grega


caracterizbase por utilizar diferentes tipos de
versos -polimetra- e ocuparse do mundo interior do
poeta -sentimentos e estado de nimo, pero tamn
pensamentos, gustos e crenzas-. As pois, a sa Muller tocando unha lira

temtica moi diversa: relacins amorosas, amizades, afeccins, reflexins sobre a


vida e a morte, cuestins polticas...

Antigamente, a poesa escribase unicamente en verso, rexndose por un conxunto


de normas sobre a composicin denominada mtrica. Segundo a mtrica, os versos
formbanse por un nmero fixo de slabas (tetraslabo, hexaslabo, alexandrino etc.),
unha determinada distribucin dos acentos e unha rima, que daran como resultado
un ritmo e un tipo de composicin particular: copla, seguidilla, redondilla, cuarteto etc.

A lrica moderna caracterzase polo predominio do verso libre, onde o autor ten
liberdade total para dispor e organizar os versos no texto e buscar o seu propio ritmo,
sen verse suxeito pola rima ou pola mtrica.

XXI
Qu es poesa?, dices mientras clavas
en mi pupila tu pupila azul.
Qu es poesa? Y t me lo preguntas?
Poesa... eres t.

GUSTAVO ADOLFO BCQUER, Rimas.

Se quere coecer un concepto moi particular da poesa, consulte o seguinte enlace no


que se reproduce unha secuencia inesquecible da pelcula O Club dos poetas mortos:

http://www.krece.es/entender-la-poesia/

Pgina 7 de 55
2.2.1 O poema: a mtrica e a rima. As estrofas

A mtrica ocpase da medida ou estrutura dos versos, das sas clases e das
distintas combinacins estrficas que se poden formar con eles.

O verso e o cmputo silbico

O verso unha palabra ou conxunto de palabras suxeitas a un esquema rtmico e a


unha medida determinados que ocupa unha lia dun texto potico.

Ao medir as slabas dun verso hai que ter en conta dous factores: o nmero
de slabas reais (slabas fonolxicas) e o nmero de slabas mtricas (condicionado
por unha serie de licenzas mtricas).

Se tomamos como referencia o ltimo acento, hai que ter en conta que:

Se o verso termina en palabra grave, non se lle engade nin se lle resta ningunha
slaba.

Can-do-pen-so-que-te-fu-ches 8

Se o verso remata en palabra aguda, contarase unha slaba mis:

Non-can-ta-na-Ch-nin-gun 7+1

Se remata en palabra esdrxula, rstaselle unha slaba ao verso:

Nena que nesa fontia 8

Que-res-en-cher-a ta-cn-ta-ra 9-1

Ademais, deben terse en conta os fenmenos mtricos que afectan ao cmputo


silbico: a sinalefa, a direse e a sinrese.

A sinalefa consiste na unin nunha slaba mtrica da slaba final dunha palabra
que remata en vogal e a primeira slaba da seguinte que comeza tamn por
vogal:

...que eu lle daba meu amor...


...queeu-lle-da-ba-meu-a-mor 7 + 1

A direse prodcese cando das vogais dunha mesma palabra que forman
ditongo se parten en das slabas mtricas:

Campanas de Bastavales 8

Can-do-vos-o-io-to-car 7+1

M-rro-me-de-so-i-da-des 8

Pgina 8 de 55
A sinrese dse cando, nunha palabra do verso, das vogais que forman hiato
se unen nunha soa slaba mtrica:

...no longo das tas pestanas...

...no-lon-go-das-tas-pes-ta-nas... 8

Clasificacin dos versos segundo o nmero de slabas

Os versos poden ser de arte menor (mximo = 8 slabas) ou de arte maior (9 slabas
ou mis). Os mis comns son:

tetraslabos (catro slabas).


pentaslabos (cinco slabas).
hexaslabos (seis slabas).
heptaslabos (sete slabas).
octoslabos (oito slabas).
eneaslabos (nove slabas).
decaslabos (dez slabas).
hendecaslabos (once slabas).
alexandrinos (catorce slabas).

A rima

A rima a repeticin dos sons finais do verso, dende a ltima vogal tnica at o final.
Pode ser de dous tipos:
Consonante: reptense todos os sons, as vogais e as consoantes, dende a
derradeira vogal tnica at o final. Exemplo:

Adis, adis ,que me vou


Anoche cuando dorma
herbias do camposanto
so, bendita ilusin,
donde meu pai se enterrou
que una fontana flua
herbias que biquei tanto,
dentro de mi corazn.
terria que nos criou.
ANTONIO MACHADO
ROSALA DE CASTRO

Asonante: s se repiten as vogais, dende a derradeira vogal tnica at o final.


Exemplo:

Antonio Torres Heredia, Adis ,ros; adis, fontes;


camborio de dura crin, adis regatos pequenos;
moreno de verde luna, adis vista dos meus ollos:
voz de clavel varonil non sei cando nos veremos.
Quin te ha quitado la vida
cerca del Guadalquivir? ROSALA DE CASTRO
FEDERICO GARCA LORCA

Pgina 9 de 55
A estrofa e o poema

Os versos pdense agrupar nunha unidade superior chamada estrofa. Segundo o


nmero de versos que a compoen, podemos diferenciar varias clases de estrofas:

NMERO
NMERO DE COMBINACIN DE
ESTROFAS RIMAS DE
VERSOS VERSOS E RIMAS
SLABAS

2 Pareado AA /aa consonante e asonante 11/8

3 Terceto ABA consonante 11

3 Terceto encadeado ABA, BCB, CDC... consonante 11

4 Cuarteto ABBA consonante 11

4 Sirvents ABAB consonante 11

4 Redondilla abba consonante 8

4 Cuarteta abab consonante 8

5 Lira 7a11B7a7b11B consonante 7/11

6 Copla de p quebrado 8a8b4c8a8b4c consonante 4/8

8 Oitava real ABABABCC consonante 11

A unidade mtrica mxima o poema, que pode ser estrfico, se est formado por
estrofas, ou non estrfico.

Os poemas estrficos mis frecuentes son:

Soneto. Composicin formada por dous cuartetos e dous tercetos. Versos


hendecaslabos e rima consonante.

Romance. Serie ilimitada de versos octoslabos na que riman os pares e os


impares quedan soltos. A rima asonante.

Pode ver este tema moito mis ampliado no seguinte enderezo en Internet:
http://elvelerodigital.com/apuntes/lyl/metrica.htm
Para que poida repasar todo o que vimos acerca da mtrica, aqu ten uns cantos enlaces a exercicios interactivos.
http://teresadientedeleon.blogspot.com.es/2014/04/metrica-interactiva.html

2.2.2 Principales recursos literarios

Tradicionalmente se designa con el nombre de figuras retricas al conjunto de


recursos expresivos del lenguaje literario. A pesar de que no son exclusivas de los
textos lricos, son sobre todo los poetas quienes las utilizan ms frecuentemente para
llegar a la sensibilidad de los lectores.

Pgina 10 de 55
Recursos fonticos

Relacionados con el sonido de las palabras.

Aliteracin. Es la repeticin de uno o varios sonidos iguales o similares en un


verso o estrofa:

En el silencio slo se escuchaba


un susurro de abejas que sonaba.
Garcilaso de la Vega.

Paronomasia. Coincide en un verso la semejanza fontica de palabras o grupos


de palabras:

Ciego que apuntas y atinas,


caduco dios y rapaz,
vendado que me has vendido...
Luis de Gngora.

Similicadencia. Consiste en colocar seguidas o muy prximas varias palabras


semejantes; pueden ser nombres con el mismo gnero y nmero o verbos con las
mismas desinencias.

Con asombro de mirarte,


con admiracin de oirte,
no s que pueda decirte,
ni que pueda preguntarte.
Caldern de la Barca.

Recursos morfosintcticos

Relacionados con la forma o estructura de las palabras o las oraciones.

Anfora. Consiste en la reiteracin de una palabra o grupo de palabras al


comienzo de dos o ms versos o unidades sintcticas:

Temprano levant la muerte el vuelo,


temprano madrug la madrugada,
temprano ests rodando por el suelo.
Miguel Hernndez.

Asndeton. Omisin de nexos sintcticos entre oraciones o sintagmas:

Acude, corre, vuela,


traspasa la alta sierra, ocupa el llano.
Fray Luis de Len.

Pgina 11 de 55
Concatenacin. Repeticin en serie que pone de relieve la continuidad;
generalmente la ltima palabra de una frase o verso es la primera en la frase o
verso siguiente:

Todo pasa y todo queda,


pero lo nuestro es pasar,
pasar haciendo caminos,
caminos sobre la mar.
Antonio Machado.
Hiprbaton. Alteracin del orden sintctico de la oracin con respecto al "orden
normal":

Del saln en el ngulo oscuro.

Gustavo Adolfo Bcquer.

Paralelismo. Es la idntica disposicin sintctica de dos o ms unidades


diferentes:

Tus descuidos me maltratan,


tus desdenes me fatigan
tus sinrazones me matan.
Lope de Vega.

Polisndeton. Repeticin del mismo nexo sintctico (conjuncin o preposicin):

Y all fuerte se reconoce, y crece y se lanza,


y avanza y levanta espumas, y salta y confa,
y hiende y late en las aguas vivas, y canta.

Vicente Aleixandre.

Recursos semnticos

Relacionados con el significado que las palabras adquieren en el texto.

Anttesis. Se da con la oposicin de dos ideas, pensamientos, expresiones o


palabras contrarias.
Ej.: Blanco/ negro Alto/ bajo.
Comparacin. Comparacin de dos trminos, uno real y otro imaginario. Los dos
trminos se encuentran presentes y entre ellos se coloca un nexo comparativo.

Ej.: Tus dientes son como perlas.


Hiprbole. Se trata de exagerar desmesuradamente, aumentando o disminuyendo,
acciones, cualidades, hechos, etc. Es una exageracin desmedida.
Ej.: Te lo he dicho ms de mil veces; tengo un hambre que me muero; me duele hasta el alma;
mi sed es tal, que me bebera el mar.

Pgina 12 de 55
Metfora. Juego de significado a causa de una relacin de analoga o semejanza.
Se nombra un trmino real, pero se alude a otro imaginario, expreso o no:
Las perlas de tu boca (dientes blancos).
Tus ojos son dos luceros (ojos brillantes).
Tus cabellos son de oro (cabello rubio).
Metonimia. Consiste en designar algo con el nombre de otra cosa tomando el
efecto por la causa o viceversa, el autor por sus obras, el signo por la cosa
significada.

Ej.: La mejor pluma de la literatura universal (sustituye al escritor por el objeto empleado para
escribir).
Compr un Picasso (se sobreentiende que es un cuadro de Pablo Picasso).

Personificacin. Atribucin de cualidades humanas a animales o seres


inanimados.
El viento de la noche gira en el cielo y canta...;
... y el agua se desliza presurosa y alegre por las piedras;
el viento me habla de ti.

2.2.3 Principais subxneros lricos


As principais formas da lrica son as seguintes:

Cantiga. Composicin de tema amoroso ou satrico cultivada na Idade Media,


composta para ser cantada. No sculo XX volveuse cultivar, pero sen
acompaamento musical.

Ondas do mar de Vigo Cantiga nova que se chama riveira

Ondas do mar de Vigo; No nio novo do vento

se vistes meu amigo! hai unha pomba dourada,

e ai Deus se verra cedo! meu amigo!

Ondas do mar levado, Qun poidera namorala!

se vistes meu amado! Canta ao luar e ao mencer

e ai Deus se verra cedo! en frauta de verde olivo.

Se vistes meu amigo, Qun poidera namorala,

o por que eu sospiro! meu amigo!

e ai Deus se verra cedo! Ten ers de frol recente

Se vistes meu amado, cousas de recn casada,

por que ei gran coidado! meu amigo!

e ai Deus se verra cedo! Qun poidera namorala!


Tamn ten sombra de sombra
e andar primeiro de ro.
Qun poidera namorala,
MARTN CODAX (sculo XIII)
meu amigo!

LVARO CUNQUEIRO

Pgina 13 de 55
Oda. unha composicin na que a voz potica expresa en linguaxe elevada
sentimentos de exaltacin ante diversos temas de ndole amorosa, patritica,
relixiosa Pablo Neruda escribiu un libro titulado Odas elementales, dedicadas aos
libros, maz, alegra, s papas fritas

ODA A LA TRISTEZA

TRISTEZA, escarabajo No puedes.


de siete patas rotas, Aqu no entras.
huevo de telaraa, Sacude
rata descalabrada, tus alas de murcilago,
esqueleto de perra: yo pisar las plumas
Aqu no entras. que caen de tu manto,
No pasas. yo barrer los trozos
ndate. de tu cadver hacia
Vuelve las cuatro puntas del viento,
al Sur con tu paraguas, yo te torcer el cuello,
vuelve te coser los ojos,
al Norte con tus dientes de cortar tu mortaja
culebra. y enterrar tus huesos
Aqu vive un poeta. roedores
La tristeza no puede bajo la primavera de un
entrar por estas puertas. manzano.
Por las ventanas
entra el aire del mundo,
las rojas rosas nuevas,
las banderas bordadas
del pueblo y sus victorias.

PABLO NERUDA, Odas elementales.

gloga. Composicin na que a voz potica expresa sentimentos de amor postos en


boca de pastores no marco dunha natureza idlica (locus amoenus). Na literatura
castel destacou no emprego destas composicins o poeta Garcilaso de la Vega,
prototipo de cortesn, home que o mesmo colla a espada e loitaba nunha batalla
que colla a pluma e escriba versos. Vela un fragmento da sa gloga I, composta
entre 1531 e 1536.

GLOGA I (fragmento)

Salicio:
Vergenza he que me vea
Oh ms dura que mrmol a mis quejas, ninguno en tal estado,
y al encendido fuego en que me quemo de ti desamparado,
ms helada que nieve, Galatea!, y de m mismo yo me corro agora.
estoy muriendo, y an la vida temo; De un alma te desdeas ser seora,
tmola con razn, pues t me dejas, donde siempre moraste, no pudiendo
que no hay, sin ti, el vivir para qu sea. de ella salir un hora?
Salid sin duelo, lgrimas, corriendo.

GARCILASO DE LA VEGA, Poesas castellanas completas.

Pgina 14 de 55
Elexa. Composicin lrica na que a voz potica expresa a dor pola morte dun ser
querido ou outra desgraza. Na literatura medieval chambanse prantos.

ELEGIA A RAMN SIJ (fragmento)

(En Orihuela, su pueblo y el mo, se me ha


muerto como del rayo Ramn Sij, con
quien tanto quera.)

Yo quiero ser llorando el hortelano


de la tierra que ocupas y estercolas,
compaero del alma, tan temprano.

Alimentando lluvias, caracolas


y rganos mi dolor sin instrumento,
a las desalentadas amapolas

dar tu corazn por alimento.


Tanto dolor se agrupa en mi costado,
que por doler me duele hasta el aliento.

MIGUEL HERNNDEZ, Antologa potica.

Stira. unha composicin que ten como finalidade a crtica e a burla que poa de
relevo os vicios ou defectos individuais ou colectivos. As cantigas de escarnio e
maldicir facan o propio na literatura da Idade Media.

Epigrama. Composicin moi breve e incisiva de carcter festivo, normalmente


burlesca, anda que s veces tamn pode gabar un personaxe.

A la abeja semejante,
para que cause placer,
el epigrama ha de ser:
pequeo, dulce y punzante.

JUAN DE IRIARTE

Himno. unha composicin solemne que expresa os sentimentos ou ideais


patriticos ou relixiosos dun pobo ou dunha colectividade. O Himno galego foi
composto polo escritor Eduardo Pondal.

OS PINOS
Qu din os rumorosos Os bos e xenerosos
na costa verdecente a nosa voz entenden
ao raio transparente e con arroubo atenden
do prcido luar? o noso ronco son,
Qu din as altas copas mais so os iorantes
de escuro arume arpado e fridos e duros,
co seu ben compasado imbciles e escuros
montono fungar? non nos entenden, non.
Do teu verdor cinguido Os tempos son chegados
e de benignos astros dos bardos das edades
confn dos verdes castros que as vosas vaguedades
e valeroso chan, cumprido fin tern;
non des a esquecemento pois, donde quer, xigante
da inxuria o rudo encono; a nosa voz pregoa
desperta do teu sono a redenzn da boa
fogar de Breogn. nazn de Breogn.
EDUARDO PONDAL, Queixumes dos pinos.

Pgina 15 de 55
2.3 Introduccin a los textos narrativos
Narrar es contar hechos reales o ficticios que suceden a unos personajes en un
tiempo y en un lugar determinados. Se trata de una actividad tan antigua como el
hombre. Desde siempre, desde antes de la aparicin de la escritura, el ser humano ha
sentido la necesidad de contar hechos reales o creados por su imaginacin.

Para saber cmo y cundo surgi la narracin debemos remontarnos a las


circunstancias en que apareci: los hombres de aquellos tiempos llevaban un modo
de vida rudimentario en el que se desconoca incluso la agricultura y se dedicaban
principalmente a la recoleccin de frutos y a la caza. Tambin, por supuesto,
desconocan la escritura. En ese contexto la conservacin y transmisin de los
conocimientos y experiencias de inters comn solo podan hacerse por va oral.

En esta situacin de oralidad primitiva, los mensajes verbales que se queran


conservar tenan muchas dificultades para perdurar; pero era imprescindible que
determinados mensajes no se perdiesen, porque de ellos dependa la propia
supervivencia del grupo, ya que contenan los datos esenciales para su identificacin
y cohesin: sus creencias, su concepto de la naturaleza y la existencia, la historia de
los antepasados... Para afrontar esta ineludible necesidad solo contaban con un
instrumento: la memoria, un soporte muy frgil e inseguro y adems con una
capacidad de almacenaje muy limitada; por ello idearon un mecanismo verbal para
que esas informaciones vitales pudiesen conservarse y transmitirse; una frmula que
tuviera unas cualidades mnemotcnicas especiales: la narracin.

As pues, la invencin del relato se puede considerar como la forma ms antigua de


conocimiento, directamente relacionada con la manera de pensar del hombre
primitivo. La narracin es un recurso fundamental para ordenar, memorizar y
transmitir la informacin. Pero para que esta se pueda guardar en la memoria con
facilidad tiene que construirse de acuerdo con un modelo determinado, de manera
que su estructura sea inmediatamente reconocible por quien la escucha y, en
consecuencia, su contenido procesado con facilidad.

La narrativa oral era necesaria en la antigedad para recordar las hazaas de los
hroes y la historia de los pueblos, para transmitir a las generaciones posteriores los
descubrimientos, las enseanzas y las normas, y para entretener.

Son muy variadas las formas literarias que puede adoptar el texto narrativo. Segn
estn escritos en prosa o en verso diferenciaremos dos subgneros dentro de este
tipo de textos:

Pgina 16 de 55
2.3.1 Principales subgneros narrativos

Subgneros narrativos en verso

Estos subgneros se integran dentro del llamado gnero pico, que se caracteriza
por narrar en verso las hazaas de un hroe. Fue un gnero muy cultivado en la
Antigedad aunque actualmente no se cultiva. Entre los subgneros de la pica
destacan:

Epopeya: es un poema extenso en que se narran en tono elogioso los hechos


trascendentales para la historia de un pueblo. Obras como la Ilada o la Odisea del
poeta griego Homero, o como la Eneida, del poeta latino Virgilio, son ejemplos de
este subgnero.

Cantar de gesta: Es un canto de las hazaas de un hroe histrico o legendario.


Por ejemplo el Cantar de Mo Cid, que narra las hazaas de Rodrigo Daz de Vivar,
El Cid.

Romance: Es un poema breve que surge a partir del cantar de gesta y pone de
relieve un episodio concreto de este. Escrito en octoslabos con rima asonante (solo
riman las vocales) en los versos pares.

ROMANCE DE ROSA FRESCA

Rosa fresca, rosa fresca,


tan garrida y con amor,
cuando yo os tuve en mis brazos,
non vos supe servir, non:
y agora que vos serva
non vos puedo yo haber, non!
- Vuestra fue la culpa, amigo,
vuestra fue que ma non
envisteme una carta
con un vuestro servidor,
y, en lugar de recaudar
l dijera otra razn:
que rades casado amigo,
all en tierras de Len;
que tenis mujer hermosa
e hijos como una flor.
- Quien vos lo dijo, seora,
non vos dijo verdad, non;
que yo nunca entr en Castilla
ni all en tierras de Len,
sino cuando era pequeo,
que non saba de amor.
Romancero viejo

Pgina 17 de 55
Subgneros narrativos en prosa

Novela: es una narracin extensa de unos hechos, reales o ficticios, que les
suceden a unos personajes en un espacio y tiempo determinados, contados por la
voz de un narrador. As, por ejemplo, en la novela La Colmena de Camilo Jos
Cela podemos observar que los personajes se encuentran descritos
minuciosamente, podemos ver cmo son interiormente y cmo evolucionan a lo
largo de la obra.

No perdamos la perspectiva, yo ya estoy harta de decirlo, es lo nico importante.


Doa Rosa va y viene por entre las mesas del caf, tropezando a los clientes con su tremendo trasero. Doa Rosa
dice con frecuencia lee y nos ha merengao. Para doa Rosa el mundo es su caf, y alrededor de su caf, todo lo
dems. Hay quien dice que a doa Rosa le brillan los ojillos cuando viene la primavera y las muchachas empiezan a andar
de manga corta. Yo creo que todo eso son habladuras: doa Rosa no hubiera soltado jams un buen amadeo de plata
por nada de este mundo. Ni con primavera ni sin ella. A doa Rosa lo que le gusta es arrastrar sus arrobas, sin ms ni
ms, por entre las mesas. Fuma tabaco de noventa cuando est a solas, y bebe ojn, buenas copas de ojn, desde que
se levanta hasta que se acuesta. Despus tose y sonre. Cuando est de buenas, se sienta en la cocina, en una banqueta
baja, y lee novelas y folletines, cuanto ms sangrientos, mejor: todo alimenta. Entonces le gasta bromas a la gente y les
cuenta el crimen de la calle de Bordadores o el del expreso de Andaluca.

CAMILO JOS CELA. La colmena

Cuento: Narracin breve, oral o escrita, en la que se narra una historia de ficcin
con un reducido nmero de personajes, una intriga poco desarrollada y un clmax
y desenlace final rpidos.

En cuanto a su modo de composicin y autora, podemos distinguir dos clases de


cuentos, fundamentalmente:

Cuento tradicional y popular: es una


narracin tradicional breve de hechos
imaginarios que se presenta en mltiples
versiones, que coinciden en la estructura pero
difieren en los detalles. Se remonta a pocas y
pueblos primitivos y, posteriormente, se divulg
en formas de recopilaciones sistemticas: las
de Perrault (s. XVII) o las de los Hermanos
Grimm (s. XIX).

Presenta tres subtipos principales:

Cuento literario: es el cuento concebido y transmitido mediante la escritura. El


autor suele ser conocido. El texto, fijado por escrito, se presenta generalmente
en una sola versin, sin el juego de variantes caracterstico del cuento popular.

Pgina 18 de 55
Caractersticas de los cuentos tradicionales

Lo caracterstico de los cuentos es su comienzo; la mayora lo hacen con frases como


esta: Haba una vez o rase una vez en un lejano lugar.

Los cuentos estn concebidos de acuerdo con unas reglas fijas:


Los elementos integrantes de la accin son muy pocos.
El orden en que figuran estos elementos es (con ligeras variaciones) siempre el
mismo.

El nmero de personajes es fijo y limitado y su comportamiento y actuacin es


previsible.

Emplean un lenguaje sencillo.


Posee gran importancia la numerologa, con predileccin por los nmeros 3 y 7:
los tres cerditos, tres hijas (no es casualidad que en castellano contar sea, por
una parte, numerar, pero tambin referir algn caso o acontecimiento o
relatar). Los cuentos y las cuentas vienen de una misma raz lxica.

Estructura de los cuentos

El cuento tradicional se estructura en secuencias. Las ms caractersticas son:

La situacin inicial: los cuentos empiezan con indicaciones de tiempo y de lugar.


(Erase una vez, Haba, en un lejano pas

Las pruebas: el personaje principal debe superar una serie de obstculos.

Las ayudas: el personaje principal recibe la ayuda real o mgica de otros


personajes con la que, finalmente, supera las pruebas impuestas.

El desenlace: el protagonista logra su objetivo que suele ser cerrado y feliz. Se


produce a menudo un cambio de categora social: el mendigo se convierte en rico,
la criada en seora

Pgina 19 de 55
Actividad propuesta

Lea el texto de Juan el oso y realice las actividades que se indican en la pgina (todas ellas con correcciones) para
profundizar en el anlisis del cuento.
https://cuentolandia.wordpress.com/2008/10/14/cuentojuan-el-oso/

2.3.2 A narrativa breve

Xneros afns ao conto son:

As lendas

As lendas son relatos nos que se narra como real un suceso extraordinario e que
xorden para explicar o inexplicable ou a orixe dun personaxe. Para darlles ese ton de
realidade, estes relatos sitanse en lugares e tempos precisos.

Galicia rica en lendas, ritos e crenzas. As lendas diferncianse dos contos en que
sempre teen unha localizacin concreta no tempo e no espazo. Pertencen ao acervo
literario popular, transmitido oralmente de xeracin en xeracin, sufrindo
invariablemente alteracins nos matices, mais non na propia esencia da historia que
se conta. Ademais, a lenda ten certos visos de realidade, unha intencionalidade de
facer crer ao ouvinte que aquilo que se est a contar sucedeu realmente, a pesar dos
elementos sobrenaturais que sempre atopamos.

A cultura popular galega conta cun bo nmero de seres sobrenaturais que non teen
que ver coa ortodoxia cristi, e que ademais foron combatidos por esta. O mis
popular a meiga, que ten un carcter dual, xa que tanto pode actuar como
mediadora, para curar as doenzas, ou como aliada do demo para botar o temido mal
de ollo. Hai meigas nas que a maldade intrnseca, como a meiga chuchona, que se
dedica a chupar o sangue dos nenos. Porn, en moitas ocasins o meigallo
prodcese por non atender a un favor que a meiga solicita, como acontece coa meiga
lavandeira, que pide axuda para lavar a sa roupa. As meigas son omnipresentes nos
ditos populares en Galicia: cousa de meigas, botronlle un meigallo, Meigas
fra!...

Lea agora unha vella historia de bruxera:

Pgina 20 de 55
Pasou na Terra Ch, pola parte de Vilalba. Vivan na mesma casa o matrimonio vello, a filla e o seu home, casados de
haba pouco. Os sogros, a sogra, sobre todo, que tia sona de bruxa na comarca, non lle quera moi ben ao xenro e
sempre andaba cismando para amolalo. Ata tal punto chegaron as malas relacins que a filla espiaba o que falaban seu
pai e sa mai por se preparaban algunha maldade contra o seu home. E nunha desas, unha noite que achegou a orella
alcoba onde durman os pais, escoitou que dica a sa mai:
- Ma a filla e mais o xenro van ir arar ao vilar. Hai que procurar que chame as vacas o xenro; eu heime disfrazar
de abelln e hei picar nas vacas ata que adoenten e pasen por riba del. A ver se o matan xa dunha vez.
A filla non lle comentou nada ao home do que pretenda a sa mai, mais ao da seguinte pola ma cando viu a sa
mai sar pola cheminea da casa preparouse. Colleu un ramallo de loureiro bendicido o Domingo de Ramos e levouno
canda ela. E cando chegaron ao vilar dxolle ao home:
- Hoxe chamo eu as vacas.
- Pero muller, sempre as chamo eu.
- Hoxe non; leva ti o arado e eu chamo as vacas.
Puxronse a labrar; ela chamando e o home agarrado ao temn do arado. Deseguidia viron andar un abelln
arredor das vacas, dando reviravoltas por enriba do lombo. Saba onde aplicar o ferrete, sempre lonxe de onde poda
chegar o rabo ou os cornos dos animais. As vacas xa non andaban ao rego; dbanlle ao rabo, meneaban os cornos,
erguan as patas para liberarse do abelln, mais non conseguan desfacerse del. Mentres, a filla trataba de darlles co
loureiro.
- Terma, muller, terma das vacas protestaba o home.
Dunha vez cazou o abelln co loureiro e matouno, e al o deixaron defuntado no medio do rego. Seguiron labrando xa
tranquilos, coma se nada, mis aos poucos vieron uns vecios a avisar que atoparan morta na cama sa mai. E dixo a
filla:
- Se morreu que a trague o demo.
E dxolle o home.
- Pero, muller, como dis esas cousas! Morreu a ta mai e ti dis que a trague o demo!
-Si, si, que a trague o demo no inferno!
E entn contoulle todo o que pasara; que a sa nai era bruxa, e como lles escoitara a noite anterior que o queran
matar a el con aquela estratexia de transformarse en abelln.

XOS MIRANDA e ANTONIO REIGOSA: Arrepos e outros medos. Historias galegas de fantasmas e terror.

Actividades propostas

En el siguiente enlace puede leer las Leyendas escritas por Gustavo Adolfo Bcquer y publicadas entre 1858 y 1864.
Estas narraciones tienen un carcter ntimo que evoca el pasado histrico y se caracterizan por una accin verosmil con
una introduccin de elementos fantsticos o inslitos.
http://www.vicentellop.com/TEXTOS/becquer-leyendas/leyendasbecquer.htm

Os mitos

Os mitos, moi relacionados coas lendas, son un tipo de


relato que trata de explicar misterios relativos orixe do
mundo, dos seres humanos, da natureza ou do
inexplicable. Para iso, cada pobo ou cultura elabora as
sas propias historias. O conxunto de mitos forman a
mitoloxa de cada cultura. O mito e o conto tradicional

Pgina 21 de 55
comparten trazos compositivos. Non obstante, o conto pretende entreter e o mito
explicar algo ou establecer unhas pautas sociais de comportamento entre os
membros dunha comunidade.

En el siguiente enlace puede consultar los principales mitos griegos.


http://mitosyleyendascr.com/mitologia-griega/
Nestoutro, mitos, lendas, ritos, contos, romances e aventuras do imaxinario galego
http://www.galiciaencantada.com/categorias.asp

Exemplos e aplogos

Exemplos e aplogos son relatos alegricos dos que se desprende unha ensinanza
ou consello. Recollen a influencia de obras da literatura oriental, como o Calila e
Dimna, coleccin de contos da literatura india que fora traducido por Afonso X o
Sabio, quen desenvolveu un importante labor cientfico e literario. Este tipo de
narracins tivo moito xito en toda Europa.

Outros exemplos son O Decamern, de Boccaccio, na literatura italiana, os Contos de


Canterbury, de Geoffrey Chaucer, na inglesa e na literatura castel do sculo XIV a
obra de don Juan Manuel, El Conde Lucanor.

Propomoslle como exemplo a lectura do prlogo que don Juan Manuel escribiu
para esta obra:

[...] Por eso yo, don Juan, hijo del infante don Manuel, adelantado mayor del Reino de Murcia, escrib este libro con las
ms bellas palabras que encontr, entre las cuales puse algunos cuentecillos con que ensear a quienes los oyeren.
Hice as, al modo de los mdicos que, cuando quieren preparar una medicina para el hgado, como al hgado agrada lo
dulce, ponen en la medicina un poco de azcar o miel, u otra cosa que resulte dulce, pues por el gusto que siente el
hgado a lo dulce, lo atrae para s, y con ello a la medicina que tanto le beneficiar. Lo mismo hacen con cualquier
miembro u rgano que necesite una medicina, que siempre la mezclan con alguna cosa que resulte agradable a aquel
rgano, para que se aproveche bien de ella. Siguiendo este ejemplo, har este libro, que resultar til para quienes lo
lean, si por su voluntad encuentran agradables las enseanzas que en l se contienen; pero incluso los que no lo
entiendan bien, no podrn evitar que sus historias y agradable estilo los lleven a leer las enseanzas que tiene
entremezclados, por lo que, aunque no lo deseen, sacarn provecho de ellas, al igual que el hgado y los dems
rganos se benefician y mejoran con las medicinas en las que se ponen agradables sustancias. Dios, que es perfecto y
fuente de toda perfeccin, quiera, por su bondad y misericordia, que todos los que lean este libro saquen el provecho
debido de su lectura, para mayor gloria de Dios, salvacin de su alma y provecho para su cuerpo, como l sabe muy
bien que yo, don Juan, pretendo. Quienes encuentren en el libro alguna incorreccin, que no la imputen a mi voluntad,
sino a mi falta de entendimiento; sin embargo, cuando encuentren algn ejemplo provechoso y bien escrito, debern
agradecerlo a Dios, pues l es por quien todo lo perfecto y hermoso se dice y se hace.

Pgina 22 de 55
Actividade proposta

Sera interesante que lese tamn algn dos Enxiemplos de El conde Lucanor:

http://www.cervantesvirtual.com/obra-visor/el-conde-lucanor--0/html/

Neste grupo inclense tamn as fbulas, narracins xeralmente en verso, nas que os
personaxes son animais que falan e se comportan como persoas. A maiora das
fbulas presentan un modelo comn. Comezan cunha presentacin breve que expn
o conflito entre dous ou tres personaxes, comunmente animais, anda que tamn
aparecen plantas, homes e deuses. O conflito desenvlvese de forma moi breve e
reslvese de xeito que presenta algunha ensinanza. Unha vez terminada a fbula,
esta ensinanza ou significado moral adoita recollerse de maneira explcita mediante
un texto breve que a resume a modo de conclusin.

LA RANA Y EL RENACUAJO

Qu despreciable es la poesa de mucha hojarasca!

En la orilla del Tajo


hablaba con la rana el renacuajo
alabando las hojas, la espesura
de un gran caaveral y su verdura.
Mas luego que del viento
el mpetu violento
una caa abati, que cay al ro,
en tono de leccin dijo la rana:
Ven a verla, hijo mo;
por de fuera muy tersa, muy lozana;
por dentro toda fofa, toda vana.

Si la rana entendiera poesa,


tambin de muchos versos lo dira.

TOMS DE IRIARTE, Fbulas

Actividade propuesta

Lea o escuche ms fbulas en el siguiente enlace:


http://albalearning.com/audiolibros/iriarte/

Microrrelato

O microrrelato un texto breve en prosa, de carcter narrativo e ficcional, que


usando unha linguaxe precisa e concisa se serve da elipse para contar unha historia
sorprendente a un lector activo.

Pgina 23 de 55
Ten as sas races na tradicin oral, en forma de fbulas e aplogos, e vai tomando
corpo na Idade Media a travs da literatura didctica (adivias e parbolas). Hai quen
considera o microrrelato como a versin en prosa do haiku oriental e hai quen pensa
que deriva da literatura lapidaria, dicir, dos epitafios escritos sobre as tumbas.

Pero na poca moderna, co nacemento do conto como xnero literario, cando o


microrrelato se populariza na literatura en espaol e en galego grazas concorrencia
de dous fenmenos de distinta ndole: a explosin das vangardas coa sa renovacin
expresiva e a proliferacin de revistas que esixan textos breves ilustrados para
encher as sas pxinas culturais.

Na segunda metade do sculo XX o microrrelato chega sa madurez. Xa non se


trata dun exercicio de estilo, dunha pirueta de agudeza ou dun retallo mis ou menos
misterioso de prosa potica. O microrrelato presntase como unha autntica proposta
literaria, como o xnero idneo para definir, parodiar ou volver do revs a rapidez dos
novos tempos e a esttica posmoderna.

Para diferencialos dos aforismos, as frases lapidarias ou os miniensaios, deben


cumprir os principios bsicos da narratividade, anda que dun xeito moi concentrado.
Son, case sempre, exercicios de reescritura, ou minsculo laboratorio de
experimentacin da linguaxe, ou ambiciosa pretensin de encerrar nunhas las unha
visin transcendente do mundo.

Entre as sas caractersticas principais, pois, destacaremos as seguintes:

breve.
Ten inicio, desenvolvemento e desenlace.
Transcorre moi pouco tempo entre o principio e o final da historia.
Presntanse moi poucos personaxes.
As accins suceden nun s lugar.
Non usa descricin nin do espazo nin dos personaxes.
O ttulo breve e forma parte do relato.

VOLVENDO CASA
Contan as lendas antigas que, unha noite de inverno, un neno e o seu pai volvan do monte despois de observar os regatos
conxelados. De camio casa, na metade da senda, unha luz branca no escuro camio abraiounos. Era a Santa Compaa,
encabezada por un vecio morto recentemente. Resultaba que o home non descansara en paz pola eternidade ata levar con
el ao seu asasino.O rapaz, sen saber como, volveu el s, sen o seu pai.

DANIEL MUIZ RESA

Pgina 24 de 55
Un dos mis representativos pola sa brevidade o de Augusto Monterroso titulado
El dinosaurio. Unha soa lia basta para sorprender o lector e deixalo imaxinando que
pasar despois (e que ocorreu antes). Niso consiste precisamente a maxia deste tipo
de literatura.

Cuando despert, el dinosaurio todava estaba all.

2.4 O xnero teatral. O espectculo teatral


O mis caracterstico deste xnero literario que ten unha dobre natureza: un texto
literario, pero a sa finalidade a de se converter nun espectculo. Isto quere dicir
que no xnero dramtico atopamos unha parte verbal (o texto) e outra non verbal
(escenografa, vestiario, msica, iluminacin, xestualidade...).

O teatro , pois, unha manifestacin artstica complexa, suma de texto literario e


elementos escnicos. As, anda que a obra poida ser lida, o nico lugar onde o
drama existe plenamente no escenario teatral. A parte literaria adoita designarse co
termo dramaturxia e os elementos relativos posta en escena (vestiario, iluminacin,
msica, decorados...) englbanse baixo o concepto de escenificacin.

Imos ler un fragmento dunha obra teatral:

ALEX.Ei, Vasme dicir que non liches Cien aos de Soledad?


ACTEA.Non a lin.
ALEX.Oh!, pois a peor novela que se escribiu ata agora.
ACTEA.Si?
ALEX.Claro, como se lle pode ocorrer a algun chamar seu fillo Mauricio Babilonia ou Aureliano? Eu non... (ACTEA
baixara a ollada) Tes algo? (Ela denega) Queres... non sei, tomar algo? (Estoupa un lstrego. ALEX ponse de p) Todo
isto un pouco... absurdo, pero se che apetece estar soa, podo baixar cocia.
ACTEA.(Ergue a ollada) Por que? Pensas que tes algunha obriga?
ALEX.... Non.
ACTEA.Entn queda. De tdolos xeitos eu marcharei... (...) (ACTEA achgase fiestra) Viche-lo arce que hai no xardn?
Al haba antes unha macieira. Can dela unha vez cando era cativa; non me deixaban subir a ela, e por iso eu suba...
Logo puxeron ese arce; a rbore mis triste que nunca vin. Leva morta mis de cincuenta anos, mais ela pode sentir a
chuvia... (Vrase) Seica procuras algunha explicacin.
ALEX....Non. Creo que se o fixese, esvaeraste. Supoo que non quero que marches...
ACTEA.(Volve fita-lo xardn) O tempo tamn pasa polo xardn. curioso como preocupa xente o paso do tempo, non
si? Cren que canto mis tempo pasa, mis preto se est da morte... Unha vez lin que os homes nacan un instante para
estar a morrer sempre. (Estoupa un lstrego). Mais sen o tempo non habera nada, (vrase) nin sequera ns... (Volve fita-lo
xardn) Que absurdo resulta estilizar toda esta mediocridade!

ROBERTO SALGUEIRO GONZLEZ, O arce do xardn.

Pgina 25 de 55
2.4.1 Caractersticas dos textos dramticos

Os elementos principais da dramaturxia son:

A articulacin do texto dramtico

As como os textos narrativos se articulan normalmente en captulos, os textos


teatrais tamn se estruturan en partes mis pequenas. As divisins mis
representativas son os actos e as escenas.

O acto unha unidade de lugar, tempo e accin. Remata cando saen todos os
personaxes que intervieron nel e prodcese un cambio na continuidade
espazo-temporal. Adoita haber tamn un cambio de decorado.

A escena unha unidade mis curta, pode haber varias en cada acto.
Xeralmente estn marcadas polas entradas ou sadas de personaxes, que van
facendo evolucionar a accin dramtica.

A palabra

No teatro, toda a accin verbal do drama dialogada. Existen varias formas de


organizar e presentar a palabra na escena:
O dilogo entre dous personaxes (que o modo habitual). Polo xeral, un
dilogo de intervencins breves e encadeadas suscitar no espectador maior
sensacin de dinamismo, mentres que as intervencins mis extensas adoitan
desacelerar a escena e son mis reflexivas.

Pgina 26 de 55
O monlogo ou parlamento que un personaxe pronuncia para si mesmo, sen
mis testemuas que o pblico. Resulta un modo eficaz de presentar os
pensamentos e sentimentos dun personaxe concreto.

O aparte, dicir, as palabras que un personaxe di para o pblico aparentando


que outros personaxes que estn na escena non as escoitan.

As notacins, isto , as indicacins que escribe o autor sobre o modo en que


debera levarse a obra s tboas. Estas indicacins informan sobre a entrada e
sada de personaxes, indumentaria, accins que realizan etc.

Habitacin de un hotel de segundo orden en una capital de provincia. En la lateral izquierda, primer tmino,

NOTACIN puerta cerrada de una sola hoja, que comunica con otra habitacin. Otra puerta al foro que da a un pasillo. La
cama. El armario de luna. El biombo. Un sof. Sobre la mesilla de noche, en la pared,un telfono. Junto al
armario, una mesita.

DON ROSARIO. Pase usted, don Dionisio. Aqu, en esta habitacin, le hemos puesto el equipaje.
DIONISIO. Pues es una habitacin muy mona, don Rosario.
DILOGO DON ROSARIO. Es la mejor habitacin, don Dionisio. Y la ms sana. El balcn da al mar. Y la vista es
hermosa. (Yendo hacia el balcn.) Acrquese. Ahora no se ve bien porque es de noche. Pero, sin embargo,
mire usted all las lucecitas de las farolas del puerto. Hace un efecto muy lindo. Todo el mundo lo dice.
DIONISIO. No. No, seor. Hace un fro enorme. Djelo.

MIGUEL MIHURA, Tres sombreros de copa.

O tempo e o espazo

Nos textos teatrais o tempo transcorre sempre en presente, anda que os personaxes
poden referirse a cousas que sucederon no pasado.

Falamos de tempo lineal mentres os personaxes dialogan: o tempo real coincide co


tempo do discurso. Pero pode haber tamn saltos no tempo, adiante ou atrs,
indicados nas notacins iniciais da obra ou das escenas. Tamn pode vir dado polo
dilogo dos personaxes.
O espazo o lugar onde se desenvolve a accin. A sa descricin adoita vir nas
notacins. Pode ser o mesmo durante toda a obra ou variar.

O tempo, o espazo e a accin conforman as tres unidades clsicas do teatro.


Aristteles consideraba que os feitos presentados no drama s podan desenvolverse
ao longo dun da (unidade de tempo), nun mesmo espazo (unidade de lugar) e non
podan disgregarse en episodios secundarios (unidade de accin). Pero a comedia do
Sculo de Ouro non tivo inconveniente en transgredir os preceptos dramticos para
alcanzar maior xito de pblico. Os autores neoclsicos, en cambio, respectaron
escrupulosamente as tres unidades, mentras que o Romanticismo relegou de novo as
regras clsicas. O sculo XX foi testemua de todo tipo de actitudes.

Pgina 27 de 55
Os personaxes

Son os seres reais ou ficticios que realizan a accin dramtica. Segundo a sa


importancia, os personaxes clasifcanse en principais e secundarios.

A condensacin caracterstica do teatro impide profundar na psicoloxa de todos os


personaxes. Os secundarios do drama non adoitan ter gran densidade, pois apenas
hai tempo para caracterizalos. s veces, incluso os protagonistas son meros
representantes dun modelo de comportamento humano. Son prototipos: o celoso, o
gracioso, o galn, a dama, o pai...

Para que a construcin dos personaxes sexa verosmil preciso que exista o decoro,
de xeito que a condicin social dos personaxes, a sa linguaxe e o seu carcter
resulten acordes e coherentes.

2.4.2 A representacin
O espectculo comeza cando a nmina teatral (autor, obra, director escnico, actores,
accesorios escnicos) se poen en contacto cun pblico, nun momento concreto e
nun espazo teatral determinado.

O proceso que hai dende a creacin da obra teatral at a sa representacin o


seguinte:

O autor escribe un texto dialogado, que levado a un espazo escnico por un


director ou escengrafo. Na posta en escena, interveen elementos non verbais,
tales como o movemento do corpo, as modulacins da voz, os xestos que
acompaan a representacin.

O director e os actores seguen os dilogos, monlogos, apartes e as notacins.

As notacins achegan ao lector, ao actor e ao director de escena informacin sobre


o que sucede, o que ten que interpretarse mentres, antes ou despois de que se
pronuncien os parlamentos. Por outra parte, dan unha dimensin total ao dilogo,
sosteen os eixes espazo-temporais e engaden precisins ao contexto.

Pgina 28 de 55
O vestiario dos personaxes, os decorados, as luces, a msica e gran multiplicidade
de signos visuais e auditivos smanse representacin e sitan o texto nun
momento e nun lugar, imprescindibles para a comprensin global do espectculo.

O pblico un elemento mis da escena, anda que estea sentado nas sas
butacas participa co seu silencio e os seus aplausos; s veces, a representacin
require a sa participacin activa e interacta cos actores.

2.4.3 Breve evolucin da escena ao longo da historia

Xa na poca medieval e na renacentista, o espectculo e a execucin escnica


rebasaban a importancia do texto literario, anda que nestes momentos as
representacins son moi sinxelas, primeiro ligadas igrexa, na celebracin dalgunha
data sinalada, e corte mis tarde.

Adoitaban celebrarse dentro dun marco festivo mis amplo: tras os torneos ou xustas
que tian lugar durante o da, organizbase un momo despois da cea na sala do
pazo. Os elementos do momo eran a msica, a danza, disfraces e atavos
extraordinarios. Neles recitbase algn texto potico en forma dialogada.

Na Espaa do sculo XVII aparecen os corrales de comedias construdos


especificamente para as representacins e que inicialmente eran patios interiores de
casas, nos que se levantaba un taboado (ou escenario) e cuxos espazos se
aproveitaban para aloxar a un pblico variado. As representaciones facanse de da. A
sala careca de teito e s un toldo protexa do sol. A escenografa era inicialmente moi
simple, reducida a teares de fondo pintados, para pasar a unha gran complicacin
escnica en tempos de Caldern de la Barca (sculo XVII).

Pgina 29 de 55
Co tempo, construronse locais pechados, seguindo o modelo dos teatros italianos
renacentistas (escenario, foso para a orquestra, platea e pisos en forma de
ferradura). Esta forma, anda que xa se estendera durante o sculo XVI, non se
impn at o sculo XIX, e a que se conserva hoxe.

O edificio pechado supn unha total independencia do clima e da luz natural e a


incorporacin de novos elementos s representacins teatrais.

A partir do sculo XIX a arte escnica experimenta un enorme avance en varios


aspectos; na primeira metade do sculo XX convivirn os efectos mis espectaculares
na escenografa, mediante complicados dispositivos mecnicos, coa sinxeleza mis
espida e depurada, tendendo ao uso de escenarios case abstractos, de formas
xeomtricas, sobre todo no teatro moderno e experimental e, curiosamente, en moitas
adaptacins dos clsicos. imposible encontrar un denominador comn para toda a
producin teatral do noso tempo. As escenificacins son tan variadas, tan
contraditorias, tan individuais como son as mesmas obras dos dramaturgos.

Pgina 30 de 55
3. Actividades propostas

3.1 Actividades en lingua galega

S1. Identifique a que xnero literario pertence cada unha das seguintes afirmacins:

Desenvlvese unha historia, pero ningun a conta: o lector e o espectador obsrvana nas
palabras e actos dos personaxes.

Non se desenvolve unha historia. Anda que pode que a haxa, non o importante no texto.

Desenvlvese unha historia que algun conta. Ese algun o narrador.

Busca a beleza, a arte coas palabras; xeralmente pose musicalidade e expresa sentimentos,
anda que, sobre todo, intenta provocar emocins e pensamentos no lector.

fundamental a narracin, pero adoita ter ademais descricins de persoas e lugares e dilogos
entre personaxes.

Fundamntase sobre todo no dilogo entre personaxes, anda que sempre un deles pode
contar unha breve historia aos outros.

S2. Realice a anlise mtrica das seguintes estrofas:

MEDIDA ESQUEMA CLASE DE NOME DA


ESTROFA
DOS VERSOS DA RIMA RIMA ESTROFA
En el corazn tena 8 a
la espina de una pasin; 8 (7+1) b
8 a consonante cuarteta
logr arrancrmela un da:
8 (7+1) b
ya no siento el corazn
Y antes que poeta, mi deseo primero
hubiera sido ser un buen banderillero
Oh campo, oh monte, oh ro!
Oh secreto seguro deleitoso!
Roto casi el navo,
a vuestro almo reposo
huyo de aqueste mar tempestuoso.
Cerca del Tajo, en soledad amena,
de verdes sauces hay una espesura
toda de hiedra revestida y llena
que por el tronco va hasta el altura
y as la teje arriba y encadena
que el sol no halla paso a la verdura;
el agua baa el prado con sonido,
alegrando la vista y el odo.
El dueo fui de mi jardn de sueo
lleno de rosas y de cisnes vagos;
el dueo de las trtolas, el dueo
de gndolas y liras en los lagos.

Pgina 31 de 55
Xornaleiro que aforrache
mis que toda a freguesa,
traballando que de teu a ter chegache
unha terra reganta, carro e gando.
Mas se todo se termina, que sentido
ten produzir produto que termine
que vento nos arrastra no prudo
de cobrir um camio que non fine?
Polo correo do vento
mndoche a mia cancin,
nun sobre de sentimento
que asinei co corazn.

S3. Relacione as definicins con cada un dos subxneros estudados:

unha composicin solemne que expresa os sentimentos ou ideais


gloga
patriticos ou relixiosos dun pobo ou dunha colectividade.

Composicin potica na que a voz potica expresa a dor pola morte dun
Stira
ser querido ou outra desgraza.

Composicin de tema amoroso ou satrico cultivada na Idade Media,


Oda
composta para ser cantada.

unha composicin na que a voz potica expresa en linguaxe elevada


Himno
sentimentos de exaltacin ante diversos temas.

Composicin na que a voz potica expresa sentimentos de amor postos en


Epigrama
boca de pastores no marco dunha natureza idlica.

Composicin breve e incisiva de carcter festivo, normalmente burlesca


Cantiga
anda que s veces pode enxalzar ou loar tamn un personaxe.

unha composicin que ten como finalidade a crtica e a burla que poa
Elexa
en evidencia os vicios ou defectos individuais ou colectivos.

S4. Relacione as definicins con cada un dos subxneros estudados:

Lenda Relato breve no que se contan os feitos duns personaxes de forma sinxela.

Cantar de
Poema breve que xorde a partir dun cantar de xesta.
xesta

Novela Narracin de ficcin xurdida dun feito histrico e onde destaca o marabilloso.

Conto Canto das fazaas dun heroe histrico ou lendario.

Relato longo en prosa onde se contan as accins duns personaxes referidos en


Cancin
profundidade.

Romance Texto no que a voz potica expresa sentimentos de amor, dor, soidade

Epopea Poema longo onde se eloxian os feitos dun pobo.

Pgina 32 de 55
S5. Lea o seguinte texto e clasfiqueo nun dos subgrupos que acabamos de estudar
anotando cales son as sas caractersticas.

O xastre comelln
Era unha vez un xastre que foi coser casa dunha familia e ao chegar dronlle o almorzo.
Cando acabou de comelo, dixo:
Xa me podan dar a comida e cando acabe terei mis enerxas para coser.
A familia deulle o xantar e cando rematou de comelo dixo:
Xa que estamos, podanme dar a cea e logo pasarei a noite cosendo.
Cando rematou a cea, dixo:
Unha vez que se cea xa non se traballa! Vou para a casa! Deica ma!

CONTO POPULAR [achegado por Ins Martnez Deus (outubro de 2007)]

S6. Lea o monlogo de Manolitus da obra teatral O achado do castro de Manuel


Nez Singala e responda logo as cuestins:

MANOLITUS: Oh, mia amada! Mia adorada Carmiae! Adoezo por verte! Por collerte nos meus brazos!
Devzome por terte sempre ao meu p, anda que sempre, sempre, tamn sera un asco. Morro por bicar os teus
beizos! Adorada Carmiae!, que chegas tarde cita. Qurote mis que aos cartos. Como tarda esta muller, pero
claro, anda non temos reloxios dixitais; pero eu ao meu: Ah, Carmiae! Flor entre flores! Beleza sen igual! Es
unha brasa que me abrasa! Es unha teima que me queima!

Aysss... por que se opoen as nosas nais ao noso amor? Por que nos temos que ver sempre s agachadas no
monte, coma cabras, e expostos a que nos descubran os soldados da ta nai? Por certo, que anda non nos
pillaron nunca; eu cheiro os soldados a mil cbados de distancia; anda non naceu o soldado que se acerque a
min sen eu decatarme.

MANUEL NEZ SINGALA O achado do Castro (Adaptacin)

Cal o ton que emprega o personaxe? Cal o tema do seu monlogo? A quen
dirixe as sas palabras? Comente algn elemento que reforce o tema
humorstico.

Propomoslle tamn a visualizacin da representacin desta obra feita polo alumnado do IES Snchez Cantn
de Pontevedra no ano 2015 no seguinte enlace: https://youtu.be/oCsDyIZyr3c

S7. Localice o recurso (figura literaria) que aparece nas seguintes mensaxes:

O raaceos acariciaba as nubes baixas.


En bus ves por onde vas.
A tarde caa como unha laxe gris.
As vents abran as sas plpebras aurora.
Nacer empezar a morrer.

Pgina 33 de 55
Un lstrego subliou o ronco ruxido da tormenta.
Semellaban os lamos leves batidos de mil paxaros brancos.
O sol era un pan de ouro entre as palmeiras.
Abriron os seus ollos os luceiros e pechouse a alma dos nenos.
As follas murmuraban un silencioso non sei que.
O folio murmranos mil imaxes.
A aurora deixou na sebe perlas matinais.
mote mis canto mis me odias.
A xirafa un cabalo alongado pola curiosidade.
Un libro un pozo de letras ordenadas.
A eiruga o ferrocarril mis pequeno.
As paredes da casa brranme a ta ausencia.
Onde dixen digo, digo Diego.

Pgina 34 de 55
3.2 Actividades en lengua castellana
Lea atentamente los siguientes textos:

TEXTO A

Barbarita estaba loca con su hijo; mas era tan discreta y delicada, que no se atreva a elogiarle delante de sus amigas,
sospechando que todas las dems seoras haban de tener celos de ella. Si esta pasin de madre daba a Barbarita
inefables alegras, tambin era causa de zozobras y cavilaciones. Tema que Dios la castigase por su orgullo; tema que el
adorado hijo enfermara de la noche a la maana y se muriera como tantos otros de menos mrito fsico y moral. Porque
no haba que pensar que el mrito fuera una inmunidad. Al contrario, los ms brutos, los ms feos y los perversos son los
que se hartan de vivir, y parece que la misma muerte no quiere nada con ellos. Del tormento que estas ideas daban a su
alma se defenda Barbarita con su ardiente fe religiosa. Mientras oraba, una voz interior, susurro dulcsimo como chismes
trados por el ngel de la Guarda, le deca que su hijo no morira antes que ella. Los cuidados que al chico prodigaba eran
esmeradsimos; pero no tena aquella buena seora las tonteras dengosas de algunas madres, que hacen de su cario
una mana insoportable para los que la presencian, y corruptora para las criaturas que son objeto de l. No trataba a su
hijo con mimo. Su ternura saba ser inteligente y revestirse a veces de severidad dulce.

BENITO PREZ GALDS, Fortunata y Jacinta.

TEXTO B TEXTO C

Caminante, son tus huellas FALN : Puedo migar sopas en la leche?

el camino y nada ms; ANDRS: Y yo puedo traer el gato a comer conmigo en la

caminante, no hay camino, mesa?

se hace camino al andar. DORINA : El sitio del gato es la cocina. Siempre tiene las patas

Al andar se hace el camino, sucias de ceniza.

y al volver la vista atrs ANDRS: Y a ti quin te mete? El gato es mo.

se ve la senda que nunca DORINA : Pero el mantel lo lavo yo.

se ha de volver a pisar. ABUELO : Hazle caso a tu hermana.

Caminante no hay camino ANDRS : Por qu? Soy mayor que ella.

sino estelas en la mar. ABUELO : Pero ella es mujer.


ANDRS : Siempre igual! Al gato le gusta comer en la mesa y
ANTONIO MACHADO, Proverbios y cantares no le dejan; a m me gusta comer en el suelo, y
tampoco.
TELVA : Cuando seas mayor mandars en tu casa, galn.
ANDRS : S, s; todos los aos dices lo mismo.
FALN : Cundo somos mayores, abuelo?
ABUELO : Pronto. Cuando sepis leer y escribir.
ANDRS: Pero si no nos mandan a la escuela no
aprenderemos nunca.
ABUELO (A la Madre) : Los nios tienen razn. Son ya crecidos.
Deben ir a la escuela.

ALEJANDRO CASONA, La dama del alba

Pgina 35 de 55
S8. Clasifique estas caractersticas segn puedan atribuirse a los textos A, B o C.
Tenga en cuenta que alguna de ellas puede referirse a ms de un texto.

- Un narrador relata los hechos.


- Se emplea el dilogo entre los personajes.
- Est escrito en verso.
- Se expresan sentimientos y emociones.
- Predomina la funcin potica del lenguaje.
- Se narran hechos protagonizados por unos personajes.
- Los sentimientos se expresan de forma subjetiva.
- Se emplea la prosa.
- La accin se sita en un espacio y en un tiempo.

S9. Indique a qu gnero literario pertenece cada uno de los textos anteriores.

S10. Transforme el texto C en un texto narrativo indicando qu cambios ha tenido


que realizar para pasar de un gnero literario a otro.

S11. Clasifique los siguientes tipos de textos en lricos y no lricos segn el tema;
justifique su respuesta:

Una novela policaca.

Una cancin de amor.

Un poema sobre la libertad.

Una noticia de un peridico.

S12. Localice las principales figuras literarias que encuentre en los siguientes versos:

ESTROFA RECURSO

Mientras por competir con tu cabello


oro bruido el sol relumbra en vano.
Tanto dolor se agrupa en mi costado que
por doler me duele hasta el aliento.

Eres como la rosa de Alejandra


que se abre de noche
y se cierra de da

Volveran las oscuras golondrinas


en tu balcn sus nidos a colgar
Por una mirada, un mundo;
por una sonrisa, un cielo;
por un beso...
Yo no s
qu te diera por un beso!

Pgina 36 de 55
Soy un fue y un ser y un es cansado.
En el hoy y maana y ayer junto
paales y mortaja y he quedado
presentes sucesiones de difunto
Tanto manto de loito
tanto pranto
tanta noite cegada
mortes sen cadaleito
nun tempo de borralla
sen saba
sen responso
sen mortalla...
Canta o cuco cala e canta
dos castieiros do val.
Pasa o tempo e non di nada
e volta o cuco a cantar.
A campa escurecida
chora tremendo co fro,
a probia quedou orfa
que o da afogou no ro.
Ollos azuis como o ceo claro
dun abrente limpsimo de Abril.

S13. Lea el siguiente texto de Gustavo Adolfo Bcquer y despus conteste a las
cuestiones que se le formulan:

LIII

Volvern las oscuras golondrinas


en tu balcn sus nidos a colgar,
y otra vez con el ala a sus cristales
jugando llamarn.
Pero aquellas que el vuelo refrenaban
tu hermosura y mi dicha a contemplar,
aquellas que aprendieron nuestros
nombres...
sas... no volvern!
Volvern las tupidas madreselvas
de tu jardn las tapias a escalar,
y otra vez a la tarde an ms hermosas
sus flores se abrirn.
Pero aquellas cuajadas de roco
cuyas gotas mirbamos temblar
y caer como lgrimas del da...
sas... no volvern!
Volvern del amor en tus odos
las palabras ardientes a sonar;
tu corazn de su profundo sueo
tal vez despertar.
Pero mudo y absorto y de rodillas,
como se adora a Dios ante su altar,
como yo te he querido..., desengate,
as no te querrn!

GUSTAVO ADOLFO BCQUER (1836-1870). Rimas.

Relea el poema y subraye las palabras cuyo significado desconozca. Luego


bsquelas en el diccionario de la Real Academia Espaola.

Pgina 37 de 55
Conteste:

- De qu tipo de composicin se trata?


- Explique de qu trata el poema justificando su respuesta.
- A quin se dirige el poeta?
- Qu relacin cree que hay entre ellos?
- Cmo cree que se siente el poeta?

Busque una personificacin en las dos primeras estrofas del poema y cpiela.

S14. Lea la narracin de El ratn transformado en nia, del Panchatantra


(recopilacin de fbulas y cuentos hindes recogidos de la tradicin oral india y
escritos originalmente en snscrito, primitiva lengua de la India, alrededor del
siglo III a. C.). y conteste a las siguientes cuestiones:

Cite los personajes que aparecen en el cuento.


Cmo se llama el recurso literario que hace hablar a personajes inanimados?
Qu enseanza o moraleja se extrae de la lectura?

El ratn transformado en nia

Un brahmn se paseaba en cierta ocasin por los alrededores de una fuente y vio caer junto a sus pies un ratn
desprendido del pico de un cuervo. Lo cogi y lo llev a su casa; despus suplic a los dioses que lo
transformaran en una nia, gracia que le fue concedida. Algunos aos despus, viendo que la nia haba llegado
a la edad apropiada para casarla, dijo a la joven:
Elige de toda la naturaleza el ser que ms te guste; prometo casarte con l.
Quierodijo la joven un marido que sea tan fuerte que nunca pueda ser vencido.
Entonces, es el Sol lo que quieresdijo el brahmn.
Y al da siguiente le dijo al Sol:
Mi hija desea un esposo que sea invencible; querras casarte con ella?
Pero el Sol le respondi:
El nublado destruye mi fuerza; dirigos a l.
El brahmn hizo la misma pregunta al nublado.
El vientodijo esteme hace ir a donde mejor le parece.
El anciano no se desanim y rog al viento que se casara con su hija; pero como el viento le hizo saber que su
fuerza era detenida por el monte, se dirigi al monte.
El ratn es ms fuerte que yo, puesto que me agujerea por todas partes y penetra en mis entraas.
El anciano fue, pues, en busca del ratn, que consinti en casarse con su hija, diciendo que haca tiempo que
bucaba esposa.
El brahmn, cuando entr en su casa, pregunt a su hija si quera casarse con el ratn y ella acept, puesto que
el ratn venca al monte, el cual detena al viento, dueo del nublado que oculta al Sol. El buen hombre se dijo
entonces:
Para llegar a este fin, qu falta haca haber cambiado ratn en nia?
Y rog a los dioses que la joven volviera a su primitivo estado de ratn, gracia que obtuvo.

PANCHATANTRA.

Pgina 38 de 55
S15. Cuentista, que eres un cuentista... Le resulta familiar esta expresin?
Lapalabra cuento est presente en muchas expresiones de la lengua
castellana. Comprubelo en el siguiente enlace:

http://www.materialesdelengua.org/WEB/hotpotatoes/cuento/cuentomatch.htm

S16. Lea el siguiente cuento de Emilia Pardo Bazn y conteste a las preguntas que
se formulan a continuacin:

Resuma brevemente el argumento del cuento.


Site la accin.
Localice las dos frases que presagian un desenlace trgico.
Con qu metfora finaliza el cuento? Explquela.

EL FONDO DEL ALMA


(cuento)
Emilia Pardo Bazn (Espaa, 1852-1921)
El da era radiante. Sobre las mrgenes del ro flotaba desde el amanecer una bruma sutil, argntea, pronto
bebida por el sol.
Y como el luminar iba picando ms de lo justo, los expedicionarios tendieron los manteles bajo unos olmos, en
cuyas ramas hicieron toldo con los abrigos de las seoras. Abrironse las cestas, salieron a luz las provisiones, y
se almorz, ya bastante tarde, con el apetito alegre e indulgente que despiertan el aire libre, el ejercicio y el buen
humor. Se hizo gasto del vinillo del pas, de sidra achampanada, de licores, servidos con el caf que un remero
calentaba en la hornilla.
La jira se haba arreglado en la tertulia de la registradora, entre exclamaciones de gozo de las seoritas y
seoritos, que disfrutaban con el juego de la lotera y otras igualmente inocentes inclinaciones del corazn no
menos lcitas. Cada parejita de trtolos vio en el proyecto de la excelente seora el agradable porvenir de un rato
de expansin, paseo por el ro, encantadores martes entre las espesuras floridas de Penamoura. El ms contento
fue Cesreo, el hijo del mayorazgo de Sann, perdidamente enamorado de Candelita, la graciosa, la seductora
sobrina del arcipreste.
Aquel era un amor, o no los hay en el mundo. No correspondido al principio, Cesreo hizo mil extremos, al punto
de enfermar seriamente: desarreglos nerviosos y gstricos, prdida total del apetito y sueo, pasin de nimo con
vistas al suicidio. Al fin se abland Candelita y las relaciones se establecieron, sobre la base de que el rico
mayorazgo dejaba de oponerse y consenta en la boda a plazo corto, cuando Cesreo se licenciase en Derecho.
La muchacha no tena un cntimo, pero ya que el muchacho se empeaba! Y con un empeo tan terco, tan
insensato!
La felicidad del noviazgo la sabore Cesreo desatadamente. Loco estaba antes de rabia, y loco estaba ahora de
jbilo; las contadas horas que no pasaba al lado de su novia las dedicaba a escribirle cartas o a componer versos
de un lirismo exaltado. En el pueblo no se recordaba caso igual: son all los amoros plcidos, serenos, con algo
de anticipada prosa casera entre las poesas del idilio. Envidiaron a Candelita las nias casaderas, encubriendo
con bromas el despecho de no ser amadas as; y cuando, al preguntarle chanceras qu hubiese sucedido si
Candelita no le corresponde, contestaba Cesreo rotundamente: me morira, las muchachas se mordan el labio
inferior. Qu tena la tal Candelita ms que las otras, vamos a ver!
En la jira a Penamoura estuvo hasta imprudente, hasta descorts, el hijo del mayorazgo: de su proceder se
murmuraba en los grupos. Todo tiene lmite; era demasiada cesta. Aquellos ojos que se coman a Candelita;
aquellos odos pendientes del eco de su voz; aquellos gestos de adoracin a cada movimiento suyo,
francamente, no se podan aguantar. Mientras la parejita se aislaba adelantndose castaar arriba, a pretexto de
coger moras, el sayo se cort bien cumplido; slo el viejo capitn retirado, don Vidal, que diriga la excursin,
opin con bondad babosa que eran cosas naturales, y que si l se volviese a sus veinticinco, atrs se dejara en
rendimiento y transporte a Cesreo
Haban decidido emprender el regreso a buena hora, porque, en otoo, sin avisar se echa encima la noche; pero

Pgina 39 de 55
estaba tan hermoso el pradito orlado de espadaas! Si casi pareca que acababan de comer! Si no haban
tenido tiempo de disfrutar la hermosura del campo! Daba lstima irse Adems, tenan luna para la navegacin.
Fue oscureciendo insensiblemente, y con la puesta del sol coincidi una niebla, suave y ligera al pronto, como la
matinal, pero que no tard en cerrarse, ya densa y pegajosa, impidiendo ver a dos pasos los objetos. Don Vidal
refunfu entre dientes:
-Mal pleito para embarcarse. Vararemos. -Y ello es que no haba otro recurso sino regresar a la villa.
Al acercarse a la barca los expedicionarios, no parecan ni patrn ni remeros. La registradora empez a renegar:
Dadles vino a esos znganos! Bien empleado nos est si nos amanece aqu!. Por fin, al cabo de media hora
de gritos y bsqueda, se presentaron sofocados y tartajosos los remerillos. Del patrn no saban nada. Se
convino en que era intil aguardar al muy borrachn: estara hecho un cepo en alguna cueva del monte; y el
remero ms mozo, en voz baja, se lo confes a don Vidal: -Tiene para la noche toda. No da a pie ni a pierna.
-Sabis vosotros patronear? -pregunt Cesreo, algo alarmado-. Con la ayuda de Dios, saber sabemos -
afirmaron humildemente. Se conformaron los expedicionarios, y momentos despus la embarcacin, a golpe de
remo, se deslizaba lentamente por el ro. Asa don Vidal la caa del timn y guiaba, obedeciendo las indicaciones
de los prcticos.
Haca fro, un fro sutil, pegajoso; la gente joven empez a cantar tangos y couplets de zarzuela. El boticario, para
lucir su voz engolada, enton despus el Spirto. Las seoras se arropaban estrechamente en sus chales y
manteletas, porque la hmeda niebla calaba los huesos. Cesreo, extendiendo su ancho impermeable, cobijaba a
Candelita, y, confundiendo las manos a favor de la oscuridad y del espeso tul gris que los aislaba, los novios iban
en perfecto embeleso.
-Nadie ha querido como yo en el mundo -susurraba el hijo del mayorazgo al odo de su amada-. Esto no es
cario, es delirio, es enfermedad. Soy tan feliz! Ojal no lleguemos nunca!
-Ciar, ciar, pateta! -grit, despertndole de su xtasis, la voz vinosa de un remero-. Que vamos cara a las peas!
Ciar!
Don Vidal quiso obedecer Ya no era tiempo. La barca trepid, cruji pavorosamente; cuantos en ella estaban
fueron lanzados unos contra otros. La frente de Cesreo choc con la de Candelita. En el mismo instante empez
a sepultarse la barca. El agua entraba a borbollones y a torrentes por el roto y desfondado suelo. Ayes agnicos,
deprecaciones a santos y vrgenes, se perdan entre el resuello del abismo que traga su presa. Era el ro all
hondo y traidor, de impetuosa corriente. Ningn expedicionario saba nadar, y se colaban apelotados en los
abrigos y chales que los protegan contra la penetrante niebla, yndose a pique rectos como pedruscos.
Aturdido por el primer sorbo helado, Cesreo se rehzo, brace instintivamente, sali a la superficie, se
desembaraz a duras penas del impermeable y exclam con suprema angustia:
-Candela! Candelita!
Del abismo negro del agua vio confusamente surgir una cara desencajada de horror, unos brazos rgidos que se
agarraron a su cuello.
-No tengas miedo, hermosa! Te salvo!
Y empez a nadar con torpeza, a la desesperada. Senta la corriente, rpida y furiosa, que le arrastraba, que
poda ms.
-Suelta No te agarres chame slo un brazo al cuello Que nos vamos al fondo
La respuesta fue la del miedo ciego, el movimiento del animal que se ahoga. Candelita apret doble los brazos,
paralizando todo esfuerzo, y por la mente de Cesreo cruz la idea: Moriremos juntos.
El peso de su amada le hunda, efectivamente; el abrazo era mortal. Se dej ir; el agua le envolvi. Su espinilla
tropez con una piedra picuda, cubierta de finas algas fluviales. El dolor del choque determin una reaccin del
instinto; ciegamente, sin saber cmo, rechaz aquel cuerpo adherido al suyo, desanud los brazos inertes; de una
patada enrgica volvi a salir a flote, y en pocas brazadas y pernadas de sobrehumana energa arrib a la orilla
fangosa, donde se afianz, agarrndose a las ramas espesas de los salces Mir alrededor; no comprenda. Chill,
desvariando: Candelita! Candela!. La sobrina del arcipreste no poda responder: iba ro abajo, hacia el gran mar
del olvido.

Del fondo del alma. Del terruo (1907), en Obras Completas, 10, ed. Daro Villanueva y Jos Manuel Gonzlez
Herrn, Madrid, Fundacin Jos Antonio de Castro, 2005, pgs. 5-8.
Ver tambin Las medias rojas http://narrativabreve.com/2013/11/cuento-breve-pardo-bazan-medias-rojas.html

Pgina 40 de 55
S17. Cul es la estructura de esta fbula? Qu moraleja podemos extraer de la
lectura de la fbula de Iriarte? Mida los diez primeros versos de la fbula (tenga
en cuenta las licencias mtricas).
NADIE CREA SABER TANTO QUE NO TENGA
MS QUE APRENDER

Siguiendo el son del organillo un da,


tomaba el ruiseor leccin de canto,
y a la jaula llegndose entretanto
el gorrin parlero, as deca:
Cunto me maravillo
de ver que de ese modo
un pjaro tan diestro
a un discpulo tiene por maestro!
Porque, al fin, lo que sabe el organillo
a ti lo debe todo.
A pesar de eso -el ruiseor replica-,
si l aprendi de m, yo de l aprendo.
A imitar mis caprichos l se aplica;
yo los voy corrigiendo
con arreglarme al arte que l ensea;
y as pronto vers lo que adelanta
un ruiseor que con escuela canta.
De aprender se desdea
el literato grave?
Pues ms debe estudiar el que ms sabe.

TOMS DE IRIARTE, Fbulas

S18. Sera interesante que leyese tambin alguno de los Enxiemplos de El conde
Lucanor, de don Juan Manuel. Tras la lectura, establezca la estructura de uno
de los cuentos.

http://www.cervantesvirtual.com/obra-visor/el-conde-lucanor--0/html/

S19. Lea los siguientes microrrelatos y conteste luego a las cuestiones planteadas.

Anuncios por palabras (I)


Traficante de rganos busca mujer con buen corazn.
Anuncios por palabras (II)
Canbal en prcticas busca mujer tierna para invitarla a cenar.
Anuncios por palabras (III)
Terrorista suicida busca relacin a prueba de bombas.
Anuncios por palabras (IV)
Pirmano busca mujer fogosa para relacin ardiente.
Anuncios por palabras (V)
Hombre del tiempo busca relacin tormentosa.

Enumere los rasgos caractersticos del microrrelato presentes en los ejemplos


anteriores.

Pgina 41 de 55
S20. Lea el siguiente fragmento de una obra dramtica del escritor gallego Valle-
Incln y despus responda a las preguntas:

Tres prncipes donceles juegan a la pelota en el patio de armas de un castillo muy torreado, como aquellos de
las aventuras de Orlando: puede ser de diamante, de bronce o de niebla. Es un castillo de fantasa, como lo
saben soar los nios. Tiene grandes muros cubiertos de hiedra, y todava no ha sido restaurado por los
arquitectos del Rey. Alabemos a Dios!

EL PRNCIPE AJONJOL. Habis advertido, hermanos, cmo esta pelota bota y rebota? Cuando la envo a una
parte, se tuerce a la contraria.
EL PRNCIPE VERDEMAR. Parece que llevase dentro a un diablo enredador!
EL PRNCIPE POMPN. Parece haberse vuelto loca!
EL PRNCIPE VERDEMAR. Antes sera preciso que esa bola llena de aire fuese capaz de tener juicio alguna
vez!
EL PRNCIPE POMPN. Por qu lo dudas? Porque est llena de aire? El aire, el humo y el vaco son los tres
elementos en que viven ms a gusto los sabios.
EL PRNCIPE AJONJOL. Bien dice el Prncipe Pompn! No vemos al Primer Ministro del Rey nuestro padre?
Unos dicen que tiene la cabeza llena de humo! Otros, que de aire! Y otros, que vaca!
EL PRNCIPE POMPN. Y, sin embargo, todas las gacetas ponderan sus discursos y pregonan que es un
sabio, Prncipe Ajonjol! El Rey nuestro padre le confa el gobierno de sus Estados.
EL PRNCIPE VERDEMAR. Pero ya sabis lo que dice la Reina nuestra madre, cuando le repela las barbas al
Rey nuestro padre: Una casa no se gobierna como un reino! Una casa requiere mucha cabeza! Y el Rey
nuestro padre le da la razn.
EL PRNCIPE AJONJOL. Porque es un bragazas. Pero el Primer Ministro no se la da, y dice que todas las
mujeres, reinas o verduleras, son anarquistas.
EL PRNCIPE VERDEMAR. Vamos a terminar el partido.
EL PRNCIPE POMPN. No se puede con esta pelota. Est de remate. Mirad qu tumbos!
EL PRNCIPE AJONJOL. T eres quien est de remate. La has metido por la ventana del torren.
EL PRNCIPE VERDEMAR. Voy a buscarla.
EL PRNCIPE AJONJOL. Est cerrada la puerta, Prncipe Verdemar.
EL PRNCIPE VERDEMAR. Dnde est la llave, Prncipe Ajonjol?
EL PRNCIPE AJONJOL. La Reina la lleva colgada de la cintura.

RAMN MARA DEL VALLE-INCLN, Farsa infantil de la cabeza del dragn

Qu predomina en el texto: la narracin, la descripcin o el dilogo?

Carece de acotaciones, de narrador o de dilogo?

Al inicio de la obra el dramaturgo establece cmo son los personajes, cul es


el argumento o cmo es el escenario?

Pgina 42 de 55
S21. Lea la acotacin inicial de La fundacin de Antonio Buero Vallejo y conteste:

Qu elementos destacara de la siguiente acotacin?

(Suave msica en el ambiente: la Pastoral de la Obertura de Guillermo Tell, de Rossini, fragmento que, no
obstante su brevedad, recomienza sin interrupcin hasta que la accin lo corta. Acostado en el lecho, bajo limpias
sbanas floreadas y rica colcha, un HOMBRE inmvil, de cara a la pared. Con una flamante escoba, TOMS est
barriendo basurillas que lleva hacia la puerta. Es un mozo de unos veinticinco aos, de alegre semblante, que usa
pantaln oscuro y camisa gris. Sobre el pecho, un pequeo rectngulo negro donde descuella, en blanco, la
inscripcin C-72. Calzado blando. La escoba se mueve flojamente; TOMS silba quedo algo de la msica que oye
y se detiene, acompandola con un leve cabeceo.)

ANTONIO BUERO VALLEJO, La fundacin

S22. Lea estos fragmentos y diga a que subgnero teatral pertenecen. Justifique su
respuesta:

MADRE: (Entre dientes y buscndola) La navaja, la navaja Malditas sean todas y el bribn que las invent.
NOVIO: Vamos a otro asunto.
MADRE: Y las escopetas, y las pistolas, y el cuchillo ms pequeo, y hasta las azadas y los bieldos de la era.
NOVIO: Bueno.
MADRE: Todo lo que puede cortar el cuerpo de un hombre. Un hombre hermoso, con su flor en la boca, que sale a
las vias o va a sus olivos propios, porque son de l, heredados
NOVIO: (Bajando la cabeza) Calle usted.

FEDERICO GARCA LORCA, Bodas de sangre.

CREONTE. Qu quieres, desterrarme?


EDIPO. Oh, no, tu muerte quiero, no el destierro!
CREONTE. Te equivocas, lo veo claramente.
EDIPO. Creo en m.
CREONTE. Podras creer en m.
EDIPO- Eres un infame.
CREONTE. Y si te equivocas?.
EDIPO. De todos modos has de obedecer.
CREONTE. A un mal gobernante? Jams.

SFOCLES, Edipo rey (adaptacin)

PAULA- Entonces, todos, en su familia han sido artistas de circo?


DIONISIO- S. Todos. Menos la abuelita. Como estaba tan vieja, no serva. Se caa siempre del caballo... Y todo el
da se pasaban los dos discutiendo...
PAULA- El caballo y la abuelita?
DIONISIO- S. Los dos tenan un genio terrible... Pero el caballo deca muchas ms picardas.

MIGUEL MIHURA, Tres sombreros de copa

S23. Lea el cuento El gigante egosta de Oscar Wilde y seale las partes de su
estructura segn lo que acaba de leer en la teora.

https://narrativabreve.com/2013/10/cuento-oscar-wilde-gigante-egoista.html

Pgina 43 de 55
4. Solucionario
4.1 Solucins das actividades propostas en galego
S1. Identifique a que xnero literario pertence cada unha das seguintes afirmacins:

Desenvlvese unha historia, pero ningun a conta: o lector e o espectador obsrvana Xnero dramtico
nas palabras e actos dos personaxes.

Non se desenvolve unha historia. Anda que pode que a haxa, non o importante no Xnero lrico
texto.

Desenvlvese unha historia que algun conta. Ese algun o narrador. Xnero narrativo

Busca a beleza, a arte coas palabras; xeralmente pose musicalidade e expresa Xnero lrico
sentimentos, anda que sobre todo intenta provocar emocins e pensamentos no
lector.

fundamental a narracin, pero adoita ter ademais descricins de persoas e lugares Xnero narrativo
e dilogos entre personaxes.

Fundamntase sobre todo no dilogo entre personaxes, anda que sempre un deles Xnero dramtico
pode contar unha breve historia aos outros.

S2. Realice a anlise mtrica das seguintes estrofas:

ESQUEMA
MEDIDA NOME DA
ESTROFA DA CLASE DE RIMA
DOS VERSOS ESTROFA
RIMA
En el corazn tena 8 a
la espina de una pasin; 8 (7+1) b
8 a consonante cuarteta
logr arrancrmela un da:
ya no siento el corazn 8 (7+1) b

Y antes que poeta, mi deseo primero 13 A consonante pareado


hubiera sido ser un buen banderillero 13 A

7 a
Oh campo, oh monte, oh ro!
Oh secreto seguro deleitoso! 11 B
Roto casi el navo, 7 a consonante lira
a vuestro almo reposo 7 b
huyo de aqueste mar tempestuoso.
11 B

Cerca del Tajo , en soledad amena, 11 A


de verdes sauces hay una espesura 11 B
toda de hiedra revestida y llena 11 B
que por el tronco va hasta el altura 11 B consonante oitava real
y as la teje arriba y encadena 11 B
que el sol no halla paso a la verdura; 11 B
el agua baa el prado con sonido, 11 C
alegrando la vista y el odo. 11 C

El dueo fui de mi jardn de sueo 11 A


lleno de rosas y de cisnes vagos; 11 B
el dueo de las trtolas, el dueo 11 A consonante sirvents
de gndolas y liras en los lagos. 11 B

Xornaleiro que aforrache 8 a


mis que toda a freguesa, 8 b

Pgina 44 de 55
traballando; 4 c
que de teu a ter chegache 8 a consonante Copla de p
unha terra reganta, 8 b
carro e gando. 4 c quebrado

Mas se todo se termina, que sentido 11 A


ten produzir produto que termine 11 B
11 A consonante sirvents
que vento nos arrastra no prudo
de cobrir um camino que non fine? 11 B

Polo correo do vento 8 a


mndoche a mia cancin, 8 b
8 a consonante cuarteta
nun sobre de sentimento
que asinei co corazn 8 b

S3. Relacione as definicins con cada un dos subxneros estudados.

unha composicin solemne que expresa os sentimentos ou ideais patriticos ou


Himno relixiosos dun pobo ou dunha colectividade.

Composicin lrica na que a voz potica expresa a dor pola morte dun ser querido
Elexa
ou outra desgraza.

Composicin de tema amoroso ou satrico cultivada na Idade Media, composta


Cantiga
para ser cantada.

unha composicin na que a voz potica expresa en linguaxe elevada


Oda
sentimentos de exaltacin ante diversos temas.

Composicin na que a voz potica expresa sentimentos de amor postos en boca


gloga
de pastores no marco dunha natureza idlica.

Composicin breve e incisiva de carcter festivo, normalmente burlesca anda que


Epigrama
s veces pode enxalzar ou louvar tamn un personaxe.

unha composicin que ten como finalidade a crtica e a burla que poa en
Stira
evidencia os vicios ou defectos individuais ou colectivos.

S4. Relacione as definicins con cada un dos subgneros estudados:

Conto Relato breve no que se contan os feitos duns personaxes de forma sinxela.

Romance Poema breve que xorde a partir dun cantar de xesta.

Lenda Narracin de ficcin xurdida dun feito histrico e onde destaca o marabilloso.

Cantar de xesta Canto das fazaas dun heroe histrico ou lendario.

Novela Relato longo en prosa onde se contan as accins duns personaxes referidos en
profundidade.

Cancin Texto no que a voz potica expresa sentimentos de amor, dor, soidade

S5. Lea o seguinte texto e clasfiqueo nun dos subgrupos que acabamos de estudar
anotando cales son as sas caractersticas.

O xastre comelln un conto popular de transmisin oral. O conto e a lenda son as principais formas do relato
popular en galego.O conto un relato en prosa que adoita ser breve, de carcter ficticio e cunha certa
inconcrecin na caracterizacin dos personaxes, do espazo e do tempo.

Pgina 45 de 55
S6. O achado do castro. Cal o ton que emprega o personaxe? Cal o tema do seu
monlogo? A quen dirixe as sas palabras? Comente algn elemento que refor-
ce o tema humorstico.

O personaxe emprega no seu monlogo un ton solemne. No contraste entre ese ton solemne e o contido do
monlogo reside o aspecto humorstico do texto.

O monlogo xira arredor dos pensamentos de Manolitus mentres agarda pola sa amada Carmiae.

As palabras do protagonista estn dirixidas a Carmiae.

Ademais do xa comentado na primeira resposta, o humor vn tamn reforzado polos nomes dos
personaxes, inspirados no latn. Tamn a mencin aos reloxos dixitais que anda non foran inventados.
Poderiamos tamn falar dos xogos de palabras que buscan a comicidade brasa que me abrasa, teima que
me queima. O que fai, en resumidas contas, unha parodia dos dramas clsicos.

S7. Localice o recurso que aparece nas seguintes mensaxes

O raaceos acariciaba as nubes baixas. Personificacin

En bus ves por onde vas. Paronomasia

A tarde caa como unha laxe gris. Comparacin.

As vents abran as sas plpebras aurora. Personificacin.

Nacer empezar a morrer. Paradoxo.

Un lstrego subliou o ronco ruxido da tormenta. Aliteracin do son r.

Semellaban os lamos leves batidos de mil paxaros brancos. Comparacin.

O sol era un pan de ouro entre as palmeiras. Metfora.

Abriron os seus ollos os luceiros e pechouse a alma dos nenos. Anttese.

As follas murmuraban un silencioso non sei que. Aliteracin do son s.

O folio murmranos mil imaxes. Personificacin.

A aurora deixou na sebe perlas matinais. Metfora.

mote mis canto mis me odias. Paradoxo.

A xirafa un cabalo alongado pola curiosidade. Metfora.

Un libro un pozo de letras ordenadas. Metfora.

A eiruga o ferrocarril mis pequeno. Metfora.

As paredes da casa brranme a ta ausencia. Personificacin.

Onde dixen digo, digo Diego. Paronomasia.

Pgina 46 de 55
4.2 Soluciones de las actividades propuestas en
castellano
S8. Clasifique estas caractersticas segn puedan atribuirse a los textos A, B o C.
Tenga en cuenta que alguna de ellas puede referirse a ms de un texto.

Un narrador relata los hechos. TEXTO A

Se emplea el dilogo entre los personajes. TEXTO C

Est escrito en verso. TEXTO B

Se expresan sentimientos y emociones.TEXTO B

Predomina la funcin potica del lenguaje. TEXTO B

Se narran hechos protagonizados por unos personajes. TEXTO A

Los sentimientos se expresan de forma subjetiva. TEXTO B

Se emplea la prosa. TEXTOS A y C

La accin se sita en un espacio y en un tiempo. TEXTOS A y C

S9. Indique a qu gnero literario pertenecen los textos anteriores.

Texto A: gnero narrativo (novela).

Texto B: gnero lrico (poesa).

Texto C: gnero dramtico (teatro).

S10. Transforme el Texto C en un texto narrativo indicando qu cambios ha tenido


que realizar para pasar de un gnero literario a otro.

Faln pregunt si poda migar sopas en la leche y Andrs, a su vez, si l poda tambin traer el gato a comer en
la mesa; Dorina contest que el sitio del gato era la cocina porque siempre tena las patas sucias de ceniza.
Andrs le replic que quin la meta (en la conversacin), que el gato era suyo; a lo que respondi que el mantel
lo lavaba ella...
Lo fundamental en la transformacin es convertir el estilo directo en estilo indirecto, para lo que desaparecen
las comillas y los dos puntos introductorios de los parlamentos de los personajes; adems, los verbos cambian de
tiempo.

S11. Clasifique los siguientes tipos de textos en lricos y no lricos segn el tema; jus-
tifique su respuesta:

Una novela policaca: es narrativo, escrito en prosa; no se centra en los sentimientos.


Una cancin de amor: texto lrico, escrito en verso; s se centra en los sentimientos.
Un poema que hable de la libertad: texto lrico, escrito en verso; s se centra en los sentimientos.
Una noticia de un peridico: no es lrico; est escrito en prosa; se centra en hechos.

Pgina 47 de 55
S12. Localice las principales figuras literarias que encuentre en los siguientes versos:

ESTROFA RECURSO

Mientras por competir con tu cabello metfora


oro bruido el sol relumbra en vano.
Tanto dolor se agrupa en mi costado que
hiprbole
por doler me duele hasta el aliento.

Eres como la rosa de Alejandra


que se abre de noche comparacin
y se cierra de da

Volveran las oscuras golondrinas hiprbaton


en tu balcn sus nidos a colgar
Por una mirada, un mundo;
por una sonrisa, un cielo;
por un beso...
elipsis
Yo no s
qu te diera por un beso!"
Soy un fue y un ser y un es cansado.
En el hoy y maana y ayer junto
paales y mortaja y he quedado polisndeton
presentes sucesiones de difunto
Tanto manto de loito
tanto pranto
tanta noite cegada
mortes sen cadaleito anfora
nun tempo de borralla
sen saba
sen responso
sen mortalla...
Canta o cuco cala e canta
dos castieiros do val. aliteracin
Pasa o tempo e non di nada
e volta o cuco a cantar.
A campa escurecida
chora tremendo co fro, personificacin
a probia quedou orfa
que o da afogou no ro.
Ollos azuis como o ceo claro comparacin
dun abrente limpsimo de Abril.

S13. Poema de Bcquer.

Se trata de una poesa lrica de contenido amoroso, compuesta por seis estrofas.

Evocacin de momentos vividos por el poeta y su amada para recordarle que nadie la querr como l.

A la mujer que amaba.

Se quisieron; eran pareja.

El protagonista querra que su amada se diese cuenta de que el amor que les uni es lo mejor que les puede
ocurrir a ambos y que ser una prdida importante tambin para ella.

Pero aquellas que el vuelo refrenaban / tu hermosura y mi dicha a contemplar.... ( la actitud de contemplar es
slo atribuible a los seres humanos ).

Pgina 48 de 55
S14. Lea el cuento del Panchatantra y conteste

Los personajes son : el brahmn, el ratn que se convierte en nia, un cuervo, el Sol, el Nublado y el
Viento.

Se llama personificacin a la figura retrica de pensamiento que consiste en atribuir a los seres
inanimados caractersticas y cualidades propias de los seres animados, o a los seres irracionales, actitudes
propias de los seres racionales o en hacer hablar a personas fingidas muertas o ausentes. Se llama
tambin prosopopeya.

La moraleja que podemos extraer de esta lectura es que no sirve de nada cambiar...

S15. Cuentista, que eres un cuentista... Le resulta familiar esta expresin? La pa-
labra cuento est presente en muchas expresiones de la lengua castellana.
Comprubelo en el siguiente enlace:

Un cuento chino. Un embuste o mentira.


Tener ms cuento que calleja. Poner excusas y falsear la realidad.
Vivir del cuento. Vivir a costa de los dems sin trabajar.
Ser un cuentista. Ser un mentiroso.
No venir a cuento. No venir al caso.
El cuento de nunca acabar. Un asunto interminable.
Un cuento de viejas. Una noticia que se cree falsa.
Dejarse de cuentos. Dejarse de rodeos e ir al grano.
Cuento largo. Asunto del que hay mucho que hablar.
Estar en el cuento. Estar bien informado.

S16. Cuento de Emilia Pardo Bazn [...]

Este cuento narra la historia de amor entre dos jvenes, Cesreo y Candelita, movido por los resortes tpicos
de la novela romntica: enfermedad por desamor, tendencias suicidas, cartas y poemas entre enamorados...
con un final trgico en el que se pone de manifiesto lo delgada que es la lnea que separa el amor del olvido;
es decir, lo rpido que podemos olvidar a quien fue lo ms importante de nuestras vidas.

La accin se sita, concretamente, en un da de otoo. Los jvenes, en compaa de otras parejas amigas,
emprenden una jira campestre. All celebran un banquete regado por vinos y licores que calientan los
espritus.

Pero, en otoo, anochece temprano y en un ambiente tan distendido nadie quiere retirarse a su casa. De
este modo, a pesar de la oscuridad, la niebla y el fro, los campistas deciden seguir con su aventura con un
paseo en barco, aunque el patrn, borracho, no da seales de vida y los remeros tampoco estn en perfectas
condiciones.
Son dos las premoniciones de un trgico desenlace: una en boca de Don Vidal, capitn retirado que se
haba erigido en el director de la expedicin (Mal pleito para embarcarse. Vararemos), la otra en boca de la
enamorada (Soy tan feliz! Ojal no lleguemos nunca!).

El texto finaliza con una metfora que resume el mensaje de este cuento: La sobrina del arcipreste no
poda responder: iba ro abajo, hacia el gran mar del olvido.

Pgina 49 de 55
S17. Fbula de Iriarte

La mayora de las fbulas presentan un modelo comn. Se inician con un planteamiento breve que presenta
el conflicto entre dos o tres personajes, comnmente animales, aunque tambin aparecen plantas,
hombres y dioses. El conflicto se desarrolla de forma muy breve y se resuelve de manera que presenta
alguna enseanza. Una vez terminada la fbula, esta enseanza o moraleja suele recogerse de manera
explcita mediante un texto breve que la resume a modo de conclusin.

Pues ms debe estudiar el que ms sabe.

S18. Estructura de los cuentos de El conde Lucanor

Don Juan Manuel escribi esta obra en el siglo XIV, en plena Edad Media. Est formada por 51 Ejemplos o
cuentos en los que el autor nos presenta a un joven noble que recibe consejos de su ayo, una especie de
profesor particular. Todos los captulos tienen la misma estructura: el joven conde Lucanor plantea un problema
y su ayo, Patronio, le explica la solucin con un ejemplo, a modo de cuento, y una moraleja en dos versos que
contiene el resumen del consejo.

S19. Microrrelato

Son breves.

No se describe ni el espacio, ni a los personajes.

Sorprenden el tono humorstico provocado por los juegos de palabras.

S20. Lea el siguiente fragmento de una obra dramtica del escritor gallego Valle-
Incln y despus responda a las preguntas

Predomina el dilogo.

Carece de Narrador.

Al principio dice como es el escenario.

S21. Lea la acotacin inicial de La fundacin de Antonio Buero Vallejo y conteste

La Fundacin cuenta con mltiples ACOTACIONES, largas y pormenorizadas, que poseen gran relevancia, pues
la presencia y posterior ausencia de elementos explican el paso desde la supuesta fundacin hasta la crcel real
y son fundamentales para entender el desarrollo de la obra.
Suministran poco a poco datos sobre la psicologa de los personajes, son imprescindibles para expresar los
efectos de inmersin y las mutaciones que se van produciendo en los objetos y en el escenario.
En esta que nos ocupa tiene especial importancia el recurso de la msica, ya que la obra comienza y acaba con
Guillermo Tell de Rossini. Esta msica, al comienzo, crea el ambiente adecuado para la presentacin de una
alucinacin; mientras que al final, un final abierto, esboza el camino a la esperanza y a la aparicin de nuevas
situaciones que afectan al espectador.

Pgina 50 de 55
S22. Lea estes fragmentos e diga a que subxnero teatral pertencen. Xustifique a sa
resposta

Bodas de sangre es una tragedia escrita en verso y en prosa del escritor espaol Federico Garca Lorca
escrita en el ao 1931. El tema principal tratado en este drama es la vida y la muerte. Pero de un modo
misterioso y antiguo, en la que figuran mitos, leyenda y paisajes que introducen al lector en un mundo de
sombras pasiones que derivan en los celos, la persecucin y en el trgico final: la muerte. El amor se destaca
como la nica fuerza que puede vencerla.
La obra recoge unas costumbres de la tierra del autor, que an perduran. Todo ello a partir de objetos
simblicos que anuncian la tragedia. Es constante en la obra de Lorca la obsesin por el pual, el cuchillo y la
navaja, que en Bodas de sangre atraen la fascinacin y, a la vez, presagian la muerte.
Los acontecimientos trgicos y reales en los que podra basarse la obra de Lorca se produjeron el 22 de julio
de 1928 en el Cortijo del Fraile, Njar, Almera.

Edipo Rey es una tragedia griega de Sfocles. La obra nos presenta a Edipo en su momento de mayor
esplendor, como rey de Tebas y esposo de Yocasta. Para salvar a la ciudad comienza a investigar la muerte
del rey anterior, Layo. Poco a poco se descubre la verdad: Edipo es el asesino que busca. Layo era su padre.
Y su esposa, Yocasta, es al mismo tiempo su madre. Yocasta se suicida y Edipo, tras cegarse, pide a su
cuado Creonte que le deje partir al destierro y se quede con sus dos hijas, ya que sus dos hijos son hombres
y sabrn cmo actuar.

Tres sombreros de copa es una comedia del escritor, periodista y dramaturgo espaol Miguel Mihura. Es
su primera comedia, escrita en 1932 aunque estrenada veinte aos despus, en 1952. Comedia que figura
entre las ms destacadas del teatro espaol del siglo XX y que supona una renovacin del gnero,
incorporando elementos que ms adelante se encuentran en el teatro del absurdo. Principalmente por ella, a
su autor se le ha considerado uno de los mejores comedigrafos del teatro espaol del siglo XX. En Tres
sombreros de copa, Mihura contrapone, mediante una feliz convivencia de lo potico y sentimental con lo
humorstico y satrico, dos mundos: el burgus, hipcrita, rgido y limitado por una aparente y estricta moral y
otro, despojado de la rutina y los convencionalismos del primero, libre y vital, pero igualmente engaoso. Dos
mundos a los que solo salva la humanidad de Dionisio y Paula, sus protagonistas.

S23. Lea el cuento El gigante egosta de Oscar Wilde y seale las partes de su es-
tructura segn lo que acaba de leer en la teora.

Planteamiento: Cada tarde, a la salida de la escuela . cantaban con tanta dulzura que los nios dejaban de
jugar para escuchar sus trinos.

Nudo: Pero un da el Gigante regres. De esta manera, el jardn del Gigante qued para siempre sumido
en el invierno, y el Viento del Norte y el Granizo y la Escarcha y la Nieve bailoteaban lgubremente entre los
rboles.

Desenlace: Ante sus ojos haba un espectculo maravilloso y tomando un hacha enorme, ech abajo el
muro.

Pgina 51 de 55
5. Glosario
Lxico teatral

A Acto Cada unha das partes principais en que se divide unha obra de teatro.

Cada unha das pezas que constiten a decoracin superior dun escenario teatral e
Bambolina
que consiste en teas ou papeis pintados.
B
Cada unha das pezas que constiten a decoracin lateral dun escenario teatral e
Bastidores
que consisten en teas ou papeis pintados colocados nunha armazn de madeira.

Momento culminante ou de maior intensidade nun proceso ou no desenvolvemento


Clmax
dunha accin.

C Cadro
Cada unha das partes en que se dividen algunhas obras de teatro, mis pequenas
ca o acto, nas que se cambia de escenario.

Conflito Problema central da obra que se resolve no desenlace.

Parte final dunha obra de teatro, de cine, de literatura ou dun asunto ou dificultade
D Desenlace
calquera, en que remata o seu desenvolvemento.

Conxunto de actores que integran unha compaa ou que participan nun espec-
Elenco
tculo teatral, cinematogrfico etc.

Cada unha das partes en que se dividen os actos dunha obra de teatro e nas que
Escena
E actan os mesmos personaxes.

Escenario Parte do teatro onde se fan as representacins.

Arte ou tcnica de proxectar e desear o decorado do interior do teatro, especial-


Escenografa
mente do escenario, para a representacin teatral.

F Foro Fondo do escenario.

M Mutis Sada do escenario.

Obra dramtica Obra literaria escrita protagonizada por unos personajes y destinada a los lectores.
O
Obra teatral Espectculo artstico representado por uns actores ante un pblico.

Pano Cortina que nun teatro separa o escenario dos espectadores.

Patio de butacas Parte baixa fronte ao escenario, onde estn as butacas, nun teatro ou cine.

P Platea Palco dun teatro situado altura do patio de butacas.

Parlamento Intervencin oral longa e continuada dun actor.

Proscenio Parte do escenario mis prxima ao pblico.

R Ribalta Lia de luces colocadas no proscenio do teatro.

T Tremoia Mecanismo que se utiliza no teatro para producir certos efectos especiais.

Conxunto de pezas de vestir usadas por unha persoa ou grupo de persoas, en


V Vestiario
especial os artistas

Pgina 52 de 55
6. Bibliografa e recursos
Bibliografa

GARCA BERRIO, A., Los gneros literarios, sistema e historia (una introduccin).
Ctedra, Madrid, 1992.

OLIVA, Csar y TORRES MONREAL, F., Historia bsica del arte escnico,
Ctedra, Madrid, 2014.

QUILIS, A., Mtrica espaola, Aula Magna, Madrid, 1978.

Sinfona Atlntica. Antologa general de la poesa gallega. Ed. Eneida, Madrid


2012.

Ligazns de Internet

Dicionarios

Real Academia Espaola

http://www.rae.es/
Real Academia Galega
http://academia.gal/dicionario
Panhispnico de dudas

http://www.rae.es/recursos/diccionarios/dpd

Wordreference
http://www.wordreference.com/es/
De sinnimos

http://www.wordreference.com/sinonimos/

Recursos de lengua

Fundacin del espaol urgente

http://www.fundeu.es/

Centro virtual Cervantes

http://cvc.cervantes.es/
Portal del idioma espaol

http://www.elcastellano.org/

Pgina 53 de 55
Proyecto Ciceros

http://recursostic.educacion.es/humanidades/ciceros/web/

Lenguactiva.edu

http://www.xtec.cat/~jgenover/entrada.htm

Recursos especficos para a unidade

http://www.krece.es/entender-la-poesia/

http://elvelerodigital.com/apuntes/lyl/metrica.htm

http://teresadientedeleon.blogspot.com.es/2014/04/metrica-interactiva.html

http://www.cervantesvirtual.com/obra-visor/rimas-y-leyendas--0/html/00053dfc-
82b2-11df-acc7-002185ce6064_2.html#I_2

http://www.materialesdelengua.org/WEB/hotpotatoes/cuento/cuentomatch.htm

http://www.vicentellop.com/TEXTOS/becquer-leyendas/leyendasbecquer.htm

https://cuentolandia.wordpress.com/2008/10/14/cuentojuan-el-oso/

http://www.cervantesvirtual.com/portales/pardo_bazan/autora_biografia/

http://narrativabreve.com/2013/11/cuento-breve-pardo-bazan-medias-rojas.html

http://mitosyleyendascr.com/mitologia-griega/

http://www.galiciaencantada.com/categorias.asp

http://albalearning.com/audiolibros/iriarte/

http://www.cervantesvirtual.com/obra-visor/el-conde-lucanor--0/html

https://www.youtube.com/watch?v=oCsDyIZyr3c&feature=youtu.be

http://www.himnogallego.com/espanol.htm

http://www.ite.educacion.es/index.php

http://www.elmundo.es/elmundolibro/microrrelatos/

http://leer.es/

http://www.educa.jccm.es/educajccm/cm/recursos/tkContent?idContent=16289&loc
a l=es_ES&textOnly=false

http://www.grimmstories.com/es/grimm_cuentos/list

Pgina 54 de 55
7. Anexo. Licenza de recursos
Licenzas de recursos utilizadas nesta unidade didctica

RECURSO (1) DATOS DO RECURSO (1) RECURSO (2) DATOS DO RECURSO (2)

Procedencia:
http://grupoorion.unex.es:8001/rid= Procedencia:
1MXL917HR- https://www.educima.com/dibujo-para-
GCZK6T2Y0V/generos%20literarios colorear-lira-i13266.html
%20(Noelia).cmap
RECURSO 1 RECURSO 2

Procedencia:
https://www.google.es/search?q=roman Procedencia:
cero&espv=2&source=lnms&tbm=isch& http://expreso.co.cr/alicia/aventuras-de-
sa=X&ved=0ahUKEwisqPfM7aHTAhWD pinocho/
zRQKHenXDVEQ_AUIBigB&biw=1366&
bih=638#imgrc=HndT_IEVDETB2M:
RECURSO 3 RECURSO 4
Procedencia:
https://www.google.es/search?q=caperu Procedencia:
cita+roja&espv=2&site=webhp&tbm=isc https://www.google.es/search?q=mitos&sourc
h&source=lnms&sa=X&ved=0ahUKEwi e=lnms&tbm=isch&sa=X&ved=0ahUKEwia7N
OqcTC7qHTAhVMOhQKHZ05DBYQ_A ihqs_TAhVTkRQKHW1PBlQQ_AUICCgB&bi
UIBygC&biw=1366&bih=589#tbm=isch& w=1366&bih=638#imgrc=T8VhuNXcayaRhM:
q=caperucita+roja+gravados+antiguos&i
RECURSO 5 mgrc=7iQIrJPl-02PIM: RECURSO 6

Procedencia:
Procedencia:
https://www.google.es/search?q=teatro+
https://www.google.es/search?q=personajes+
nacional+praga&espv=2&source=lnms&
de+la+comedia+del+arte&espv=2&source=ln
tbm=isch&sa=X&ved=0ahUKEwiW2qO
ms&tbm=isch&sa=X&ved=0ahUKEwjxp-
wzeLSAhWLbxQKHWWoDY0Q_AUIByg
qz8KHTAhUHshQKHe9bBxgQ_AUIBigB&biw
C&biw=1366&bih=638#imgrc=IkE9O4G
RECURSO 7 Cf7DgSM RECURSO 8
=1366&bih=589#imgrc=dAD9aOpoWnA4cM:

Procedencia:
https://www.google.es/search?q=
partes+de+un+teatro&espv=2&sit
e=webhp&source=lnms&tbm=isc Procedencia:
h&sa=X&sqi=2&ved=0ahUKEwiY http://blogliteratura-pilar-
gqne67zTAhVMWRQKHZbTBvw espinosa.blogspot.com.es/2016/03/los-
Q_AUIBigB&biw=1366&bih=638# corrales-de-comedias.html
tbm=isch&q=partes+de+un+teatr
RECURSO 9 o+1+eso&imgrc=LU5FJKna5zQn RECURSO 10
hM:

Procedencia:
https://www.google.es/search?q=teatro+
herradura&espv=2&source=lnms&tbm=i Procedencia:
sch&sa=X&ved=0ahUKEwj_8am2zb_TA
http://www.biografiasyvidas.com/biografia/b/bec
hVGXRoKHYGzCA4Q_AUIBygC&biw=1
quer.htm
366&bih=638#tbm=isch&q=teatro+con+f
orma+de+herradura&imgrc=6HaIAZdg6
RECURSO 11 YUfkM:
RECURSO 12

Pgina 55 de 55

You might also like