communicare

hi stori 8 i Kultur3
seria pod redakcj n a u k o w A n d r z e j a M e n c w e l a

ukazay si:

M a r c i n N i e m o j e w s k i , Zwierciada i d r o g o w s k a z y . Litewskie a l m a n a c h y literackie

Anna Wierzbicka
w I poowie XX wieku"

J a c k G o o d y , Logika pisma a organizacja spoeczestwa", przekad i w s t p Grzegorz

Godlewski

E r i e A. H a v e l o c k , Muza uczy si pisa. Rozwaania o oralnoci i pimiennoci

w kulturze Z a c h o d u " , przekad i w s t p Pawe Majewski
Sowa klucze
A l e k s a n d e r G i e y s z t o r , Mitologia Sowian", w s t p Karol M o d z e l e w s k i , posowie Leszek
P. Supecki, o p r a c o w a n i e na podstawie rkopisu Aneta Pienidz - w y d a n i e z m i e n i o n e ,
rozszerzone Rne jzyki - rne kultury
A n d r z e j M e n c w e l , Wyobrania antropologiczna. Prby i studia"

Y v e s W i n k i n , Antropologia komunikacji. O d teorii d o bada terenowych", przekad

A g n i e s z k a Karpowicz, w s t p Wojciech J. Burszta
przekad
J a c q u e s Le G o f f , Historia i pami",
w s t p Pawe Rodak
przekad A n n a G r o n o w s k a i J o a n n a Stryjczyk,
Izabela Duraj-Nowosielska
A g n i e s z k a K a r p o w i c z , Kola. A w a n g a r d o w y gest kreacji. T h e m e r s o n , B u c z k o w s k i ,
Biaoszewski"

Giovanni Sartori, Homo videns. Telewizja i postmylenie", przekad i posowie Jerzy

Uszyski

E r i e A. H a v e l o c k , P r z e d m o w a do Platona", przekad i w s t p Pawe Majewski

uka si:

G r z e g o r z G o d l e w s k i , Literatura i <literatury>. Przestanki antropologii <sztuki sowa>"

P a w e R o d a k , Midzy histori, antropologi a literatur. Rozmowy"

4.

? f. * I \
wuw
Tytu oryginau Understanding Cultures through Their Key Words. English,
Russian, Polish, German, and Japanese
Spis treci
Recenzenci
Jerzy Bartmiski, Maciej Grochowski
Projekt okadki i strony tytuowej
Jakub Rakusa-Suszcze\\'ski
Ilustracja na okadce 4*'

Jan Tarasin Krgi" (1977)

Konsultacja japonistyczna
Henryk Lipszyc
Redaktor prowadzcy
Maria Romanow-Broniarek

Redaktor
Katarzyna Sobolewska Przedmowa do wydania polskiego 11
Redakcja techniczna Rozdzia I. Wprowadzenie 15
Pawe Siatkowski
1. Analiza kulturowa i semantyka lingwistyczna 15
Korekta
Elwira Wyszyska 2. Sowa i kultury 16
Skad i amanie
3. Rne sowa - rne sposoby mylenia? 22
Marcin Szczniak 4. Model kultury a sownictwo jzyka 32
5. Czstotliwo sw a kultura 35
Podrcznik akademicki dotowany przez Ministra Nauki
i Szkolnictwa Wyszego
6. Sowa klucze a podstawowe wartoci kultury 41
7. Czy kultura" to niebezpieczna idea? 44
Copyright by Anna Wierzbicka 1997
Understanding Cultures through Their Key Words was originally published 8. Uniwersalia jzykowe i pojciowe 53
in English in 1998. This translation is published 9. Jak si wydosta z wiey Babel: naturalny metajzyk
by arrangement with Oxford University Press
semantyczny 56
Understanding Cultures through Their Key Words zostaa
oryginalnie wydana w jzyku angielskim w 1998 roku. Niniejsze tumaczenie Elementarne jednostki semantyczne 59
wydano na podstawie umowy z Oxford University Press Uniwersalia leksykalne 60
Copyright by Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego 2007 Kategorie i czci mowy 61
ISBN 978-83-235-0246-3 Uniwersalna skadnia znacze 63
Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego
Polisemia 65
00-497 Warszawa, ul. Nowy wiat 4 Aloleksja 65
http://www.wuw.pl; e-mail: wuw@uw.edu.pl Opcje walencyjne" 67
Dzia Handlowy: tel. (0 48 22) 55 31 333
Metoda prb i bdw 67
e-mail: dz.handlowy@uw.edu.pl
Ksigarnia internetowa: http://www.wuw.pl/ksiegarnia 10. Podsumowanie 69
Nakad 1000 + 50 egz. Rozdzia II. Sownictwo jako klucz do etnosocjologii
Wydanie I. Ark. wyd. 25,75 Ark. druk. 34,75. i psychologii kultury. Wzorce przyjani"
Druk i oprawa Fabryka Druku w rnych kulturach 72

5
1. Czy przyja" jest uniwersalna? 72 Rozdzia III. Sownictwo jako klucz do etnofiozofii,
2. Zmiany znaczeniowe angielskiego sowa friend 78 historii i polityki. Wolno" w jzykach: aciskim,
Ilu mamy friends"? 78 angielskim, rosyjskim i polskim 239
Przyjaciel w potrzebie 86 1. Wolno" - pojcie kulturowo wzgldne 239
Friends od serca" a friends dla miego towarzystwa" 88 2. aciska Liberias" - 241
Grono friends" a wyczny charakter przyjani 89 3. Angielskie freedom" 245
Making friends 98 4. Angielskie liberty" 254
Prawdziwi friends" a bliscy friends" 102 5. Dawne znaczenie sowa freedom 261
Przyjaciele a wrogowie 106 6. Rosyjska svoboda" 265
Drodzy friends" a sympatyczni friends" 108 7. Rosyjska volja" 276
Podsumowanie i wnioski 111 8. Polska wolno" 282
3. Wzorce przyjani" w kulturze rosyjskiej 116 9. Podsumowanie 289
Rosyjskie odpowiedniki angielskiego sowa friend Dodatek: Zestawienie formu eksplikacyjnych 292
- przegld 120
Rozdzia IV. Sownictwo jako klucz do zrozumienia
Drug 123
Podruga 134 historii, narodu i spoeczestwa. Ojczyzna"
Prijael' 141 w jzykach: niemieckim, polskim i rosyjskim 295
Tovaris 144 1. Rne ojczyzny" - rne patriotyzmy" 295
Tovari\ 154 2. Niemiecki Heimat" 296
Rodny e 157 3. Niemiecki Vaterland" 304
4. Wzorce przyjani w kulturze polskiej 166 Vaterland" jako caostka nadrzdna 305
Koledzy i koleanki 169 Szacunek, mio i duma 306
Przyjaciel 179 Vaterland" i nard 309
Znajomi 183 Suba i obowizek 313
Rodzina 189 Vaterland" w Niemczech powojennych 322
Podsumowanie 194 Podsumowanie: pena eksplikacja sowa Vaterland. . . 325
5. Mat - klucz do kultury australijskiej 195 4. Polska ojczyzna" 326
Rne znaczenia sowa mat 201 Ojczyzna" - kraj urodzenia? 330
Mat;, etap przejciowy pomidzy mate[ a inate^l.... 204 Zbiorowa pami o mczestwie 334
Mates i mateship 206 Moralny wymiar ojczyzny" 340
Stosunek do mat" 213 Ojczyzna" jako kultura i tradycja 343
Prba zdyskredytowania mateship"? 227 Ojczyzna" - kraj naszych przodkw? 345
6. Podsumowanie 230 Podsumowanie: pena eksplikacja pojcia ojczyzny" 346
Dodatek: Zestawienie formu eksplikacyjnych. 234 5. Rosyjska rodina" 347
6. Podsumowanie 355
Dodatek: Zestawienie formu eksplikacyjnych 355

6 7
Rozdzia V. Australijskie sowa klucze a podstawowe Giri" jako ciar 493
wartoci australijskiej kultury 358 7. Seishin 495
1. Kultura australijska" 358 8. Omoiyari 502
2. Australijskie czasowniki aktw mowy 366 9. Podsumowanie 507
Chiack (chyack) 366 Dodatek: Zestawienie formu eksplikacyjnych 509
Yam 373
Bibliografa 512
Shout 379
Indeks 539
Dob in 384
Whinge 389
3. Australijskie sowa-na-i" (przeklestwa) 395
Bloody 397
Bastard 402
Bugger 410
Bullshit 418
4. Podsumowanie 426
Dodatek: Zestawienie formu eksplikacyjnych 427

Rozdzia VI. Japoskie sowa klucze a podstawowe

wartoci japoskiej kultury 431
1. Jak unikalna" jest kultura japoska? 431
2. Amae 437
3. Emy o 445
4. Wa 455
5. On 465
Wstpna analiza pojcia on" 465
On" i dobre uczucia" 467
Jakiego rodzaju dugi" wchodz w zakres on"? . . . . 471
On" i hierarchia spoeczna 474
Czy on" nadal istnieje w Japonii? 477
On" - kocowa ilustracja 478
6. Giri .... ...................................479
Co to jest giri"? Dyskusja wstpna 479
Czy giri" dotyczy relacji midzyludzkich? 481
Czy giri" jest relacj trwa? 484
Czy giri" jest form odpaty? 486
Moralny i spoeczny charakter giri" 490

8
Rozdzia V. Australijskie sowa klucze a podstawowe Giri" jako ciar 493
wartoci australijskiej kultury 358 7. Seishin 495
t. Kultura australijska" 358 8. Omoiyari 502
2. Australijskie czasowniki aktw mowy 366 9. Podsumowanie 507
Chinek (chyack) 366 Dodatek: Zestawienie formu eksplikacyjnych 509
Yam 373
Bibliografia 512
Shout 379
Indeks 539
Dob in 384
Whinge 389
3. Australijskie sowa-na-Z?" (przeklestwa) 395
Bloody 397
Bastard 402
Bugger 410
Bullshit 418
4. Podsumowanie 426
Dodatek: Zestawienie formu eksplikacyjnych 427

Rozdzia VI. Japoskie sowa klucze a podstawowe

wartoci japoskiej kultury 431
1. Jak unikalna" jest kultura japoska? 431
2. Amae 437
3. Emy o 445
4. Wa 455
5. On 465
Wstpna analiza pojcia on" 465
On" i dobre uczucia" 467
Jakiego rodzaju dugi" wchodz w zakres on"? . . . . 471
On" i hierarchia spoeczna 474
Czy on" nadal istnieje w Japonii? 477
On" - kocowa ilustracja 478
6. Giri ...................................479
Co to jest giri"? Dyskusja wstpna 479
Czy giri" dotyczy relacji midzyludzkich? 481
Czy giri" jest relacj trwa? 484
Czy giri" jest form odpaty? 486
Moralny i spoeczny charakter giri" 490

8
za wzicie na siebie bardzo trudnego zadania przeniesienia treci
oryginau na grunt polski, a take Henrykowi Lipszycowi za
konsultacj japonistyczn. Dzikuj Wydawnictwom Uniwersy
tetu Warszawskiego za podjcie tej inicjatywy i Redaktor Marii
Romanow-Broniarek za starann, yczliw i mdr opiek nad
realizacj projektu na wszystkich jego etapach.
Last but not least, dzikuj moim polskim przyjacioom,
ktrzy w swoich wasnych pracach od lat czyli i cz zainte
resowania jzykoznawcze z refleksj nad kultur i wartociami.
Mam tu na myli przede wszystkim Profesora Jerzego Bartmi-
skiego, Profesora Andrzeja Bogusawskiego i Profesor Jadwig
Puzynin, a take wielu innych mistrzw, przyjaci i kolegw.
Sowa klucze danego jzyka to czsto sowa wyraajce kluczo
we wartoci spoeczestwa, ktre tym jzykiem mwi. Mam
nadziej, e ksika ta wpisuje si jako w nurt polskiej tradycji
szeroko pojtych bada nad jzykiem. Dzikuj za rozmowy, za
spory, za inspiracje.
Chciaabym take zachci polskich czytelnikw (zwaszcza
studentw), eby sami obserwowali uwanie uycie polskich
sw kluczy" w kontekcie refleksji nad zmieniajcymi si spo
sobami mylenia i zmieniajcej si cigle (raz szybciej, raz wol
niej) polskiej rzeczywistoci.
Anna Wierzbicka
Canberra, Australia
sierpie 2007
Rozdzia I
Wprowadzenie
Jzyk [to] symboliczny przewodnik po kulturze.
S o w n i c t w o jest b a r d z o c z u y m w s k a n i k i e m
kultury. Lingwistyka jest nauk o strategicznym
znaczeniu dla metodologii nauk spoecznych.
Edward Sapir
1. Analiza kulturowa i semantyka lingwistyczna
We wprowadzeniu do ksiki Vocabularies of Public Life
(1992) [Sownictwo ycia publicznego] znany socjolog kultury,
Robert Wuthnow zauwaa: Teraz, by moe bardziej ni kiedy
kolwiek indziej w tym stuleciu, analiza kulturowa stanowi samo
jdro nauk humanistycznych"'. Zdaniem Wuthnowa, znamienn
cech pracy na tym polu jest jej interdyscyplinarny charakter:
Antropologia, krytyka literacka, filozofia polityki, religioznaw
stwo, historia kultury i psychologia poznawcza - s to wszystko
dziedziny, z ktrych bogactwa mona czerpa, by uzyska nowy
wgld w badaniach nad kultur" (s. 2).
Dyscyplin, ktrej w oczywisty sposb brakuje na tej licie,
jest jzykoznawstwo. Tym bardziej to dziwi, e Wuthnow czy
ywo i oryginalno myli, charakterystyczne dla obecnych
nauk spoecznych, [z] gbok uwag, jak powica si spra
wom jzyka" (s. 2). Ambicj tej ksiki jest pokazanie, e w ba
daniach kulturowych mona bardzo wiele osign, zwracajc
si ku lingwistyce - w szczeglnoci ku semantyce lingwistycz
nej - oraz e nie mona w nich sobie pozwoli na ignorowanie
semantycznego punktu widzenia. Semantyka jest wana dla ro
zumienia wszystkich dziedzin jzyka (poza fonetyk), ale praw-
' O ile nie zostao to inaczej zaznaczone, cytaty z dziel nietumaczonych
na jzyk polski podaj w moim przekadzie na podstawie cytowanego przez
autork oryginau bd tumaczenia angielskiego [przyp. tum.].
15
dopodobnie w adnej innej dziedzinie jej rola nie jest tak klu
czowa i tak oczywista jak w dziedzinie sownictwa. Dlatego te
ksika ta koncentruje si wanie na sownictwie.
Wnikliwe uwagi Edwarda Sapira - po ponad szedziesiciu
latach, ktre upyny od czasu, kiedy je formuowa - nie stra
ciy nic na wanoci i s dzi jak najbardziej aktualne: po pierw
sze, jzyk [to] symboliczny przewodnik po kulturze" (Sapir
1978: 89 [1949]); po drugie, sownictwo jest bardzo czuym
wskanikiem kultury" (s. 62); po trzecie wreszcie, lingwistyka
jest nauk o strategicznym znaczeniu dla metodologii nauk spo
ecznych" (s. 94) 2 .
2. Sowa i kultury
Istnieje cisa zaleno pomidzy yciem spoeczestwa ani w polskim nie istniej sowa odpowiadajce rosyjskiemu
a sownictwem jzyka, jakim to spoeczestwo mwi. Odnosi si
to w tym samym stopniu do zewntrznych przejaww ycia, jak
i do ycia wewntrznego, niedostrzegalnego goym okiem. Oczy
wistego przykadu z zakresu materialnej, widzialnej sfery ycia
dostarcza sownictwo zwizane zjedzeniem i piciem. Nie jest to
rzecz jasna przypadek, e w jzyku polskim istniej sowa takie
jak bigos, barszcz czy powida, niemajce swoich odpowiedni
kw w jzyku angielskim, albo e jzyk angielski ma na przykad
specjalne sowo na konfitur z pomaraczy czy innych cytrusw
(marmolad), a japoski - sowo na mocny napj alkoholowy
z ryu (sake). Oczywiste jest, e sowa tego rodzaju mog nam wie
le powiedzie o tradycjach kulinarnych poszczeglnych ludw.
To, e w kadym jzyku istniej jakie specyficzne sowa
wskazujce na jakie specyficzne rzeczy (widzialne i dotykalne,
takie jak jedzenie wanie), nie jest z reguy tajemnic nawet dla
zwykych uytkownikw jzyka znajcych tylko swj jzyk oj
czysty. Rwnie to, e kady nard (lud) ma swoje wasne oby
czaje i instytucje spoeczne, ktrych nazwy funkcjonuj w jego
2
Przel. B. Stanosz, R. Zimand [przyp. tum.].
16
jzyku, a nie funkcjonuj w innych jzykach, jest prawd po
wszechnie znan. Wemy na przykad niemieckie sowo Briider-
shaft [zapoyczone wprost do jzyka polskiego] 3 . Dosownie
znaczy ono 'braterstwo', i na przykad niemiecko-angielski
sownik Harrapa podaje takie objanienie .zwrotu Briidershaft
trinken: 'wypi z kim w dowd braterstwa (zwracajc si na
stpnie do siebie per Du)\ Poniewa wspczesny jzyk angiel
ski nie rozrnia ju bezporedniej, zayej formy rhon i bardziej
oficjalnej formy you, w objanieniu pojawia si niemieckie Du
- 'ty'. Oczywicie, nieobecno sowa bruderszaft w jzyku an
gielskim ma swoje rdo midzy innymi w tym wanie bra
ku". Drugi powd jest taki, e w spoeczestwach anglojzycz
nych nie jest po prostu w zwyczaju przyrzeka sobie przyja
przez swego rodzaju rytualne picie alkoholu.
Podobnie, nie jest przypadkiem, e ani w jzyku angielskim,
czasownikowi christosovat'sja [dos. chrystusowa si (nawza
jem)], ktry oznacza potrjny pocaunek - pozdrowienie wiel
kanocne, czy e nie maj one jednowyrazowych odpowiednikw
japoskiego miai, nazywajcego pierwsze oficjalne spotkanie
panny modej i jej rodziny z rodzin pana modego.
Co za najwaniejsze, to fakt, e wszystko to, co odnosi si
do kultury materialnej, zwyczajw oraz instytucji spoecznych,
odnosi si take do wartoci, jakim hoduj poszczeglne narody,
do ich ideaw, postaw, pogldw na wiat i ycie czowieka
w tym wiecie.
Dobrym przykadem bdzie tutaj nieprzetumaczalny rosyj
ski przymiotnik poslyj [w przyblieniu: poledni, pospolity, tan
detny] wraz ze swymi rzeczownikowymi derywatami poslost',
poljak i poljaka, ktrym rosyjski pisarz emigracyjny, Wadi
mir Nabokow (1961), powici wiele stron szczegowych roz
waa. Oto niektre z tych uwag:
3
Przykady podawane przez autork w miar moliwoci staram si od
nosi rwnie do jzyka polskiego. Dodatkowe uwagi niepochodzce od
autorki zaznaczam w tekcie nawiasami kwadratowymi [przyp. tum.].
17
 Jzyk rosyjski jest w stanie wyrazi za p o m o c j e d n e g o bezlitosne
go swka ca ide bycia dotknitym j a k i m rozlegym defektem,
dla ktrej to idei pozostae trzy jzyki europejskie, ktre znam, nie
maj adnej specjalnej nazwy (...).
Angielskie sowa wyraajce pewne, ale w adnym razie nie wszyst
kie, aspekty polosli (...) to na przykad: cheap [tani, tandetny],
sham [podrabiany], common [przecitny, prostacki], smutty [brudny,
sprony], pink-and-blue [kiczowaty, s z t a m p o w y ] , high falulin' [na
puszony] (s. 64).
Wedug Nabokowa jednake te angielskie sowa nie s
w peni adekwatne, bo, po pierwsze, w odrnieniu od rzeczow
nika poslost' i jego derywatw nie maj one na celu zdemasko
wania, wyeksponowania ani zdyskredytowania owej tandety"
wszelakiego rodzaju; po drugie za, nie maj takich totalnych"
implikacji, jakie ma poslost':
Wszystkie te sowa nasuwaj na myl jedynie jak faszyw war
to, do ktrej wykrycia nie potrzeba adnej specjalnej przebiego
ci. Dostarczaj one j e d y n i e pewnej oczywistej klasyfikacji wartoci
na danym etapie rozwoju dziejw. Tymczasem to, co Rosjanie okre
laj m i a n e m polosti, jest cudownie bezczasowe, a poza tym tak
sprytnie pokryte barwami ochronnymi, e o b e c n o
(w ksice, w duszy, w jakiej instytucji i w tysicu innych rzeczy)
nieraz u m y k a naszej u w a d z e (s. 64).
Mona wic powiedzie, e w sowie poslost' znalaza wy
raz ostra wiadomo istnienia faszywych wartoci w yciu
czowieka, a take potrzeba ich wymiania i zdyskredytowania.
eby jednak systematycznie ustali implikacje tego sowa, trze
ba zanalizowa jego znaczenie cilej, ni to zrobi Nabokow.
I tak, Oxford Russian-English dictionary' opatruje sowo po-
lyj dwoma znaczeniami: 1. vulgar [wulgarny], common [zwyk
y, prostacki]; 2. commonplace [przecitny], trivial [trywialny],
4
trite [oklepany], bana! [banalny]" , ale objanieniom tym daleko
do objanie podawanych w sownikach rosyjskich, na przykad:
4
Podobnie Wielki sownik rosyjsko-polski objania sowo polyj jako:
1. przyziemny, pospolity; 2. banalny, trywialny, paski; 3. wulgarny, niewy
bredny, niesmaczny; 4. ordynarny" [przyp. tum.].
18
nizkij v duchovnom, nravstvennom otnoenii, melkij, nitonyj,
zaurjadnyj", to znaczy mierny pod wzgldem duchowym i mo
ralnym, maoduszny, miaki, nijaki, prostacki, bezwartociowy"
(SRJ); albo: zaurjadnyj, nizkoprobnyj v duchovom, nravstven-
nom otnoenii, udyj vysich interesov i zaprosov", tj. prostac
ki, bezwartociowy, mierny w sensie ducrfowym i moralnym,
maoduszny, pobawiony wyszych zainteresowa i potrzeb".
Zakres znaczenia przymiotnika polyj sugerowany w glosach
angielskich jest zadziwiajco szeroki (od banalnego" do mo
ralnie bezwartociowego"), ale jeszcze bardziej rzuca si w oczy
rodzaj odrazy i potpiajcy ton zawarte w rosyjskich objanie
niach tego sowa. Do tego dochodzi cay ciar sowa poljak,
wraz z ktrym praktycznie skrela si ze wzgard dan osob
jako duchowe i moralne zero", bez wyszych zainteresowa
i potrzeb". (Objanienie, ktre znajdujemy w sowniku oksfordz-
kim - osoba wulgarna [vulgar], prostacka [common]" - wyda
je si implikowa pewien spoeczny przesd, podczas gdy w rze
czywistoci caa ta druzgocca krytyka, komunikowana przez
sowo poljak, ma podstawy moralne, duchowe i - by tak rzec
polosti - estetyczne).
Komu wychowanemu w anglosaskim krgu kulturowym
pojcie to moe si wydawa tak samo egzotyczne jak pojcie
kryjce si w sowie ucha (oznaczajcym rosyjsk zup rybn)
czy bor (rosyjski barszcz), ale dla Rosjanina jest to zwyczajowy
sposb wartociowania osb i rzeczy. Oddajmy ponownie gos
Nabokowowi: Odkd tylko Rosja zacza myle, wyksztaceni,
wraliwi i wolnomylni Rosjanie byli bolenie wiadomi
tego ukradkowego, lepkiego dotyku polosti, przynajmniej do
czasu, a ich umysy nie wyjaowiay cakiem pod naciskiem
niesychanego reimu, ktry kraj ten znosi od dwudziestu piciu
lat" (s. 64)\
5
W rzeczywistoci idea polosti" przetrwaa w czasach sowieckich,
bya nawet wykorzystywana przez oficjaln sowieck ideologi. Na przy
kad, Dowatow (1986: 125) wspomina (nie cakiem serio?), e piosenka Ja
pifielaju gub troich nektar [Pragn spija nektar twoich ust] bya zakazana
przez cenzur jako antysowiecka, a uzasadnienie brzmiao wanie: poslost'.
19
 W istocie to specyficznie rosyjskie pojcie, jakim jest
polost ', moe poshiy jako swego rodzaju wprowadzenie do
caego systemu postaw, odzwierciedlonych w innych nieprzetu
maczalnych sowach jzyka rosyjskiego, takich jak istina (wska
zujce, mwic oglnie, na wysz" prawd), dua (tj. dusza
jako duchowe, moralne i emocjonalne jdro osoby oraz we
wntrzny teatr, w ktrym rozgrywa si jej ycie moralne i emo
cjonalne), podlec (czyli kto nikczemny, godny pogardy), mer-
zavec (kto nikczemny, budzcy odraz), negodjaj (kto
nikczemny, wywoujcy swoim zachowaniem oburzenie; dysku
sj na ten temat zob. Wierzbicka 1992b) czy te osudat' (co
znaczy w przyblieniu: osdza, potpia kogo), uywane kon-
wersacyjnie w zdaniach typu:
Ja ego osudju [dosi. O s d z a m go].
eniny, kak provilo. Montsju osiadali. Muiny,
iivsivovali ej [Kobiety zasadniczo potpiay Marusi. Mczyni
byli raczej skonni jej w s p c z u ] .
(Dowatow 1986: 91)
Skonno do osudanija, osdzania ludzi w ramach potocz
nej rozmowy, do wydawania absolutnych sdw moralnych i ko
jarzenia tych sdw z emocjami znajduje swoje odbicie w wielu
rosyjskich sowach i wyraeniach, podobnie zreszt jak oglna
kulturowa tendencja do mylenia w kategoriach absolutw" i wy
szych wartoci" (por. Wierzbicka 1992b).
Ale chocia uoglnienia w rodzaju wartoci absolutnych",
pasji moralnej" czy skrajnych sdw wartociujcych" itp.
okazuj si nierzadko rzeczywicie trafne, to zarazem s one
mgliste i niejasne. Jednym z najwaniejszych celw tej ksiki
jest zastpienie mglistych i niejasnych uoglnie uwan, syste
matyczn analiz znacze konkretnych sw, jak rwnie zastpie
nie mglistych impresji dowodami opartymi na mocnych podsta
wach metodologicznych (czy ich doprecyzowanie na podstawie
takich dowodw).
Punkt wyjcia dla tych rozwaa jest jednake oczywisty ju
na pierwszy rzut oka. Jest nim stara, intuicyjnie wyczuwalna
20
prawda, e znaczenia poszczeglnych sw z rnych jzykw
nie przystaj do siebie (nawet jeeli s one sztucznie ze sob
zestawiane, faute de mieux, w sownikach), e odzwierciedlaj
i przekazuj okrelony sposb ycia i okrelony sposb mylenia
charakterystyczny dla danej spoecznoci (czy danej wsplnoty
jzykowej) oraz e s absolutnie bezcenne jako klucz do kultury
danego narodu dla tych, ktrzy pragnj zrozumie. Nikt nie wy
razi tej prawdy lepiej ni John Locke (1955/2: 54-56 [1690]):
Nawet przy ograniczonej znajomoci rnych j z y k w atwo si
przekona, e to, co powiedziaem, jest zgodne z prawd; rzuca si
bowiem w oczy, i kady jzyk ma bardzo wiele takich sw, ktrych
nie ma w innych. To wskazuje jasno, e ludzie j e d n e g o kraju, o swo
istych obyczajach i swoistym sposobie ycia, mieli sposobno two
rzy p e w n e idee zoone i nada im nazwy, podczas gdy inni nigdy
tego nie uczynili. Nie byoby tak, gdyby takie gatunki byy trwaym
v osnovnom. so- dzieleni natury, nie za j e d y n i e zestawieniami, jakie umys tworzy
drog abstrakcji, by wprowadzi nazw i uatwi porozumiewanie
si. Nasze terminy prawne, ktre nie s przecie pustymi dwikami,
nie znajd z a p e w n e odpowiednikw w j z y k u hiszpaskim lub w o
skim, cho nie s to jzyki ubogie; tym mniej, j a k myl, m o n a by
je przetumaczy na jzyk karaibski lub westoe". S o w o m versura
u Rzymian i korbon u y d w nie odpowiadaj 6 adne sowa w in
nych jzykach; dlaczego tak jest, j a s n o wida z tego, co j u powie
dziaem. Co wicej, jeli nieco bliej wejrzymy w t spraw i do
kadnie p o r w n a m y rne jzyki, to znajdziemy, e cho s w nich
sowa, ktre, j a k si przyjmuje w sownikach i przekadach, odpo
wiadaj sobie, to niemniej wrd nazw idei zoonych (...) znajdzie
si m o e j e d n o na dziesi reprezentujce cile t sam ide co
sowo, ktrym w sowniku przeoona jest ta nazwa. (...) D o w o d y
te zbyt s przekonywajce, by zostawiay miejsce wtpieniu; tym
bardziej przekonuj nas o tym nazwy idei bardziej oderwanych i zo
onych, takie j a k przewaajca cz idei, ktre spotykamy w roz
waaniach moralnych. A jeli ciekawo skoni ludzi do porwnania
' Tennin versura oznacza w prawie rzymskim uiszczenie nalenoci
pienidzmi poyczonymi od kogo innego. Przez korban rozumiao si
wrd ydw pewne przedmioty powicone, ktrych nie wolno byo
uywa do celw zwykych" [przyp. polskiego tumacza dziea Locke'a].
21
 tych n a z w z nazwami, na jakie si je przekada w innych jzykach,
to znajd, e tylko nieliczne z nich dokadnie odpowiadaj znaczeniu
nazw p r z e k a d a n y c h " 7 .
W dwudziestym wieku podobnie si na ten temat wypowia
da Edward Sapir (1978: 62 [1949]):
Jzyki rni si bardzo pod wzgldem swego sownictwa. Rozr
nienia, ktre wydaj si nam konieczne, mog by zupenie niezna
ne w j z y k u b d c y m odbiciem cakiem o d m i e n n e g o typu kultury,
p o d c z a s gdy w tym j z y k u istotne s rozrnienia dla nas zgoa
niezrozumiae.
R n i c e sownictwa dotycz nie tylko takich przedmiotw kul
turowych, j a k rodzaje broni. Wystpuj one rwnie w wiecie two
rw mentalnych"8.
3. Rne sowa - rne sposoby mylenia?
W pewnym sensie moe si wydawa oczywiste, e sowa
majce specjalne" znaczenia, specyficzne dla danej kultury, s
zwierciadem nie tylko stylu ycia charakterystycznego dla tej
spoecznoci, ale te typowego dla niej stylu mylenia. W Japo
nii na przykad, ludzie nie tylko mwi o miai" (uywajc
sowa miai) i uczestnicz w rytuale miai", ale i myl o miai"
(uywaj wtedy albo sowa miai, albo jakiego pojcia z nim
zwizanego). Bohater jednej z powieci Kazuo Ishigury (1986),
Masuji Ono, powica wiele uwagi miai" swojej modszej cr
ki Noriko, zarwno przed ceremoni jak i po niej, i zrozumiae
jest, e rozwaa to wszystko w perspektywie kategorii pojcio
wej kojarzonej z samym sowem miai (w kadym razie autor
zachowuje to japoskie sowo w swej anglojzycznej prozie).
Jasne jest wic, e sowo miai wyraa zarwno pewien spo
eczny rytua, jak i pewien sposb mylenia na temat wanych
wydarze w yciu czowieka.
7
Prze. B.J. Gawcki [przyp. tum.].
8
Prze. B. Stanosz, R. Zimand [przyp. tum.].
22
Analogicznie rzecz si ma ze sowem polost'. Naturalnie,
zjawiska zasugujce na to miano istniej rwnie w wiecie
spoza rosyjskiego krgu kulturowego - by wymieni chociaby
dziedzin literatury popularnej, na przykad gatunek harleui-
nw" - jednak okrelajc tego rodzaju wydawnictwa sowem
polost', patrzylibymy na nie z perspektywy kategorii pojcio
wej zapoyczonej z jzyka rosyjskiego.
Jeeli kto z takim dowiadczeniem jak Nabokow twierdzi,
e Rosjanie czsto myl o tego typu rzeczach w kategorii polo-
sti, nie mamy powodu mu nie wierzy - zwaywszy, e jzyk
rosyjski sam w sobie dostarcza obiektywnych na to dowodw
w postaci rodziny sw w rodzaju polyj, polost', poljak,
poljaka i poljatina.
Nieraz rozprawia si nad tym, czy sowa nazywajce zdeter
minowane kulturowo kategorie pojciowe, takie jak polost',
odbijaj", czy te w istocie ksztatuj" okrelony sposb my
lenia, ale pytanie to wydaje si w ogle le postawione: jest
oczywiste, e i odbijaj", i ksztatuj". Sowa typu miai czy
polost'nie tylko odzwierciedlaj pewien szczeglny punkt wi
dzenia, z ktrego ludzie obserwuj swoje dziaania i zwizane
z nimi wydarzenia, ale i w jaki sposb do przyjcia takiego
punktu widzenia skaniaj. S to swego rodzaju narzdzia poj
ciowe, w ktrych zakodowane jest przesze dowiadczenie spoe
czestwa, odnoszce si zarwno do sfeiy dziaania, jak i charakte
rystycznego dla niego sposobu mylenia. Narzdzia te su
take utrwalaniu tych dowiadcze. Jednak w miar, jak spoe
czestwo si zmienia, rwnie i one mog podlega stopniowym
zmianom, a w kocu mog si zupenie zdezaktualizowa.
W tym sensie nie mona powiedzie, by wiatopogld danej
spoecznoci by cakowicie zdeterminowany przez okrelony
zestaw narzdzi pojciowych, ktrymi ona dysponuje, ale z pew
noci pozostaje pod ich silnym wpywem.
Podobnie, wiatopogld czowieka nigdy nie jest cakowicie
zdeterminowany przez narzdzia pojciowe, ktrych mu do
starcza jego wasny jzyk ojczysty, czciowo dlatego, e za
wsze istniej rne alternatywne sposoby wyraania si. To
23
jednak nie zmienia faktu, e kategorie pojciowe jzyka ojczys
tego wpywaj w duym stopniu na to, z jakiej perspektywy
bdziemy patrze na wiat i nasze w nim ycie. Nie przez przy
padek przecie Nabokow rozwaa sprawy ycia i sztuki w ka
tegoriach polosti", a Ishiguro tego nie robi. Albo odwrotnie
- Ishiguro myli o yciu w perspektywie poj takich jak on"
(por. rozdz. VI, podrozdz. 5), co z kolei jest zupenie obce Na-
bokowowi.
Dla ludzi, ktrzy znaj dobrze dwa jzyki (lub wicej) i s
rwnie dobrze obeznani z kultur ich spoecznoci, z reguy jest
samo przez si zrozumiae, e jzyk i wzorce mylenia ludzi
mwicych tym jzykiem s ze sob cile powizane (por. Hunt
i Benaji 1988). Prbujc kwestionowa ten zwizek na podsta
wie rzekomego braku odpowiednich dowodw, wykazalibymy
cakowite niezrozumienie tego, jakiego rodzaju dowody nalea
oby uzna w tym wypadku za odpowiednie". Sam fakt, e
badania mzgu czy symulacje komputerowe nie s w stanie nam
niczego powiedzie na temat zwizkw pomidzy tym, jak m
wimy, a tym, jak mylimy, albo na temat tego, jak rny jest
sposb mylenia ludzi mwicych rnymi jzykami i ukszta
towanych w rnych kulturach, nie moe by dowodem na to,
e tego rodzaju zwizki i rnice nie istniej. A jednak, nieraz
z naciskiem si im zaprzecza, zarwno w pewnych obiegowych
opiniach osb jednojzycznych, jak i w opiniach niektrych ba
daczy z krgu cognitive science, tych, ktrzy niewiele uwagi
powicaj sprawom jzyka i kultury.
Szczeglnie uderzajcego przykadu tego rodzaju postawy
dostarcza ksika The language instimi (1994) [Instynkt jzyko
wy], autorstwa amerykaskiego psychologa z Massachusetts
Institute of Technology - Stevena Pinkera. Zostaa ona szybko
okrzyknita lingwistycznym bestsellerem jako wspaniaa",
zadziwiajca" i byskotliwa" (jak gosz recenzje na okadce).
Noam Chomsky chwali j (take na okadce) jako dzieo wy
jtkowo wartociowe, bardzo pouczajce i znakomicie napisa
ne". Pinker (1994: 58) zatem pisze tak:
24
Jak si p r z e k o n a m y w tym rozdziale, nie ma adnych naukowych
dowodw na to, eby j z y k w istotny sposb ksztatowa mylenie
posugujcych si nim ludzi. Idea, e j z y k wpywa na sposb my
lenia, zdawaa si wiarygodna w czasach, gdy uczeni mieli bardzo
sabe pojcie o tym, jakimi prawami rzdz si procesy mylowe,
czy nawet o tym, w jaki sposb naley te^procesy bada. Teraz,
kiedy - dziki rozwojowi cognitive science - wiemy, jak myle o my
leniu, j e s t e m y mniej naraeni na pokus zrwnywania mylenia
i jzyka tylko dlatego, e sowa s bardziej uchwytne ni myli.
Ksika Pinkera istotnie nie daje adnych dowodw na to, e
rnice jzykowe mog wpywa na rnice w myleniu, ale nie
pokazuje rwnie, e takich dowodw n i e m a. Przede wszyst
kim, Pinker w swoich rozwaaniach ani razu nie wychodzi poza
jzyk angielski. W ogle brak jakiegokolwiek zainteresowania
dla innych jzykw i kultur jest tym, co w ksice tej z miejsca
rzuca si w oczy - do powiedzie, e spord 517 prac cyto
wanych przez autora w bibliografii wszystkie s napisane po
angielsku.
W swoim ostrym osdzie teorii wzgldnoci jzykowej"
Pinker, trzeba powiedzie, nie przebiera w sowach. W pewnym
miejscu na przykad owiadcza: Jest bdna, cakowicie bdna"
(s. 57). Na tej samej stronie wyszydza myl, e fundamentalne
kategorie rzeczywistoci nie istniej w wiecie obiektywnie, lecz
s podyktowane dan kultur (a wic mog zosta zakwestiono
wane...)", i nawet nie prbuje rozway takiej moliwoci, e
pewne kategorie rzeczywicie mog by wrodzone, ale inne
mog by nabywane w okrelonych warunkach kulturowych.
Pinker odrzuca rwnie w caej rozcigoci idee, ktre prezen
towa Benjamin Whorf (1982: 18 [1956]) w wielokrotnie cyto
wanym fragmencie, zasugujcym na to, by go w tym miejscu
raz jeszcze przywoa:
D o k o n u j e m y segmentacji natury zgodnie z wytycznymi, j a k i e n a m
kreli nasz rodzimy jzyk. Wyodrbniamy p e w n e kategorie i typy
w wiecie zjawisk nie dlatego, e kademu obseiwatorowi rzucaj
si one w oczy; w r c z przeciwnie, rzeczywisto jawi si n a m j a k o
k a l e j d o s k o p o w y strumie wrae, struktur natomiast nadaj jej
25
 nasze u m y s y - to jest przede wszystkim tkwice w naszych umy
sach systemy j z y k o w e . Dzielimy wiat na czci, porzdkujemy
go za p o m o c poj, przypisujemy mu znaczenia w okrelony spo
sb, poniewa jestemy sygnatariuszami umowy, by czyni tak wa
nie, a nie inaczej; umowy, ktra obowizuje w caej naszej spoecz
noci j z y k o w e j i ktr skodyfikowano we w z o r c a c h n a s z e g o
jzyka. U m o w t zawarlimy implicite i nigdy nie zostaa ona spi
sana, ale jej warunki obowizuj bezwzgldnie - nie jestemy w sta
nie m w i bez zaakceptowania ustanowionych przez ni klasyfikacji
danych i ich u p o r z d k o w a n i a ' .
Nie ulega wtpliwoci, e w twierdzeniach tych kryje si
wiele przesady (do czego jeszcze pniej wrc). Jednak nikt,
kto ma autentyczne dowiadczenie midzykulturowe, nie zaprze
czy, e zawieraj one w sobie take du doz prawdy.
Zdaniem Pinkera, im gbiej si wniknie w argumenty
przedstawiane przez Whorfa, tym bardziej wydaj si one po
zbawione sensu" (s. 60). Tymczasem tak naprawd nie jest istot
ne, czy konkretne przykady Whorfa albo jego analityczne ko
mentarze s przekonywajce, czy nie (co do tego istnieje obecnie
zasadniczo zgoda, e n ie s one w peni wiarygodne, por.
w szczeglnoci Malotki (1983), ktry pokaza, e twierdzenia
Whorfa na temat jzyka Indian Hopi s w duej mierze nietraf
ne). Ale podstawowa idea goszona przez Whorfa - ta mianowi
cie, e dokonujemy segmentacji natury zgodnie z wytycznymi,
jakie nam kreli nasz rodzimy jzyk", oraz e kategoryzujemy
wiat w sposb skodyfikowany we wzorcach naszego jzyka"
- oddaje gbok prawd, co z pewnoci zauway kady, kto
w swym dowiadczeniu kulturowym wyszed poza ramy zakre
lone przez swj jzyk ojczysty.
Pinker nie tylko odrzuca mocn wersj" teorii Whorfa (i Sa
pka), mwic, e kategorie [pojciowe] jzyka ojczystego
warunkuj okrelony sposb mylenia", ale take jej sab wer
sj", ktra mwi, e rnice zachodzce pomidzy poszczegl
nymi jzykami przyczyniaj si do rnic w myleniu uytkow
nikw tych jzykw" (s. 57).
' Prze. T. Howka [przyp. tum.].
26
Kiedy kto twierdzi, e myl jest niezalena od jzyka,
w praktyce to przewanie oznacza, e absolutyzuje on sowa
swego rodzimego jzyka i traktuje je jako pewnego rodzaju ety
kietki odpowiadajce jakim domniemanym oglnoludzkim ka
tegoriom mylowym" (por. Lutz 1990). Tlig language instinct
nie jest tutaj wyjtkiem. Pinker (1994: 82*) pisze: Poniewa
ycie umysu toczy si niezalenie od jakiegokolwiek jzyka,
takie pojcia jak wolno czy rwno mog zosta pomylane,
nawet jeeli w danym jzyku brakuje dla nich nazw". Jednake,
jak postaram si pokaza w rozdziale III, idea wolnoci nie jest
bynajmniej niezalena od jzyka - polska wolno jest inna ni
angielskie freedom, ktre z kolei rni si od aciskiej libertas
czy rosyjskiej svobody. Idee te ksztatuje kultura i historia naro
du, s one czci dziedzictwa kulturowego ludzi mwicych
danym jzykiem. W istocie, to jest wanie przykad owej umo
wy zawartej implicite" pomidzy czonkami danej spoecznoci
jzykowej, o ktrej mwi Whorf we fragmencie tak stanowczo
odrzuconym przez Pinkera.
Whorf z pewnoci posun si za daleko, twierdzc, e rze
czywisto jawi si nam jako kalejdoskopowy strumie wrae"
- istnieje wiele dowodw (zwaszcza jzykowych) na to, e na
przykad rozrnienie pomidzy kim" a czym" jest uniwer
salne i nie zaley od tego, jak ludzie w tej czy innej kulturze t
rzeczywisto rozczonkowuj" (zob. Goddard i Wierzbicka
1994).
Prawdopodobnie jednak wyraenie kalejdoskopowy stru
mie wrae" nie byo Uttaj niczym wicej, jak tylko obrazowym
chwytem retorycznym, swoist hiperbol - w rzeczywistoci
Whorf (1956) nie twierdzi wcale, e w s z y s t k i e fundamen
talne kategorie rzeczywistoci" s zdeterminowane przez kul
tur". Przeciwnie - w co najmniej czci swoich prac opowiada
si za istnieniem powszechnie uznanego zbioru poj", ktry
miaby lee u podstaw wszystkich jzykw wiata:
Ju samo istnienie takiego powszechnie uznanego zbioru poj - by
m o e odznaczajcego si wasn, nie znan struktur - p o w i n n o
27
 wzbudzi zainteresowanie; w m o i m przekonaniu jest to niezbdny
element przekazywania myli za p o m o c jzyka, umoliwiajcy po
r o z u m i e w a n i e si i stanowicy w p e w n y m sensie jzyk uniwersalny,
do k t r e g o doczaj si wszelkie k o n k r e t n e j z y k i ( 1 9 8 2 ; 72
[1956]) 1 0 .
Whorf przejaskrawi by moe rnice pomidzy poszcze
glnymi jzykami, kulturami i zwizanymi z nimi uniwersami
pojciowymi", popad pewnie take w przesad mwic o tym,
do jakiego stopnia warunki umowy", ktra wie czonkw
danej spoecznoci jzykowej, s bezwzgldnie obowizujce".
Zawsze moemy przecie obej te warunki", stosujc odpo
wiednie parafrazy, omwienia takiego czy innego rodzaju. Ale
mona to zrobi jedynie okrelonym kosztem - uywajc du
szych, bardziej zoonych i mniej porcznych zwrotw ni te,
do ktrych si odwoujemy, polegajc na zwyczajowych sposo
bach wyraania si, takich, jakie daje nam do dyspozycji nasz
jzyk ojczysty. Co wicej, moemy prbowa omija jedynie te
konwencje jzykowe, ktrych jestemy wiadomi. W przewaa
jcej wikszoci wypadkw jednake nacisk jzyka ojczystego
na nasze nawyki mylowe jest tak silny, e nie jestemy bardziej
wiadomi konwencji jzykowych, pod ktrymi si podpisujemy,
ni powietrza, ktrym oddychamy. I kiedy kto prbuje nam
zwrci na nie uwag, nieraz wrcz bdziemy twierdzi z nie
zachwian pewnoci siebie, e konwencje te w istocie nie ist
niej. I tym razem najlepszym przykadem okazuje si dowiad
czenie ludzi, ktrzy z jakich powodw musieli przystosowa
si do ycia w innej kulturze i w innym obszarze jzykowym.
Naley do nich polsko-amerykaska pisarka Eva Hoffman, kt
rej wspomnienie semiotyczne" Lost in translation: A life in
a new language (1989) [polskie tumaczenie: Zagubione w prze
kadzie (1995)] powinno si poleci wszystkim, ktrzy deklaru
j zainteresowanie tym problemem:
Jeli nigdy nie j a d e prawdziwego pomidora, uznasz, e plastikowy
p o m i d o r jest p r a w d z i w y m produktem, a co wicej, cakowicie ci
111
Prze. T. Howka [przyp. tum.].
28
usatysfakcjonuje - tumacz m o i m przyjacioom. - Dopiero kiedy
sprbujesz smaku obu pomidorw, stwierdzisz, e istnieje rnica,
cho jej opisanie jest niemal niemoliwe. - Ten argument okazuje
si najbardziej przekonujcy ze wszystkich, jakimi dysponuj. Do
moich przyjaci przemawia przypowie o plastikowym pomidorze.
Ale kiedy prbuj zastosowa j, przez anapgi, do wewntrznej
rzeczywistoci, natrafiam na ich opr. Twierdz, e wewntrz na
szych gw i dusz istniej zjawiska bardziej uniwersalne, ocean tej
rzeczywistoci jest j e d y n y i niepodzielny. - N i e ! - krzycz podczas
wszystkich naszych sporw. - N i e ! Istnieje tam cay wiat, istniej
rne wiaty! S tam ksztaty wraliwoci nie pozostajce wobec
siebie w a d n y m p o r w n y w a l n y m stosunku, topografie dowiad
cze, ktrych czowiek nie m o e si domyli na podstawie swego
wasnego, ograniczonego dowiadczenia.
Przypuszczam, e moi przyjaciele czsto podejrzewaj m n i e
o perwersyjn o d m o w uznania ich regu gry, o niezrozumia ch
p r o w o k o w a n i a i zakcania ich w y g o d n e g o konsensusu. Ja podej
rzewam, e ten konsensus prbuje m n i e z d o m i n o w a , obrabowa
z mojego w a s n e g o ksztam i zapachu. M i m o to, musz si z nimi
jako pogodzi. Teraz, kiedy nie j e s t e m j u gociem z obcego kraju,
nie m o g w dalszym cigu ignorowa przyjtych tu kryteriw rze
czywistoci ani pozosta na marginesie i ograniczy si do obser
wacji dziwnych zwyczajw tubylcw. Musz nauczy si z nimi y,
znale wsplny grunt. I wanie obawa przed koniecznoci rezyg
nacji ze zbyt wielkiego obszaru wasnego terytorium napenia m n i e
tak szalecz energi i tak wciekym gniewem (s. 2 0 3 ) " .
Osobiste refleksje osb dwujzycznych i dwukulturowych,
takich jak Eva Hoffman, zadomowionych - by tak rzec - w oby
dwu kulturach i jzykach, zgadzaj si z analitycznymi komen
tarzami uczonych dysponujcych gruntown wiedz o rnych
kulturach i znajcych jzyki tych kultur. Nalea do nich Edward
Sapir, ktry pisa, e w kadej wikszej spoecznoci sposb
mylenia, charakterystyczny rodzaj relacji, w toku skompliko
wanego procesu rozwoju dziejowego sam ustanawia swoj ty-
powo, normalno" (1978: 176), oraz e od momentu, kiedy
te typowe sposoby mylenia ugruntowuj si w jzyku, filozof
" Prze. M. Ronikier [przyp. tum.].
29
musi rozumie jzyk choby po to, by broni si przed zwycza
jami swego wasnego jzyka" (s. 9 2 ) | : .
Mona wybaczy ludziom t skonno do przeceniania
jzyka" - pisze Pinker (1994: 67). Mona im te z pewnoci
wybaczy jego niedocenianie. Ale przekonanie, e mona zro
zumie pewne oglnoludzkie procesy poznawcze i psychiczne
na podstawie danych samego jzyka angielskiego, wydaje si co
najmniej krtkowzroczne, eby nie powiedzie - jaskrawo etno-
centryczne.
Sfera emocji znakomicie ilustruje puapki, jakie czyhaj na
nas, jelibymy chcieli wnioskowa o oglnoludzkich uniwersa-
liach wycznie na podstawie naszego wasnego jzyka ojczys
tego. Typowy scenariusz dyskusji pomidzy psychologiem a j
zykoznawc wygldaby zatem tak (P" oznacza psychologa, J"
-jzykoznawc):
P: Smutek i zo to emocje wsplne wszystkim ludziom.
J: Ale smutek i zo to przecie polskie sowa, ktre nie we wszyst
kich j z y k a c h wiata maj swoje ekwiwalenty. Dlaczego niby wa
nie te polskie sowa - a nie na przykad jakie inne sowa z j z y k a
x, dla ktrych z kolei nie ma o d p o w i e d n i k w w jzyku polskim -
miayby wyraa uniwersalne emocje?
P: To nie ma znaczenia, czy inne j z y k i maj sowa na s m u t e k
i zo, czy nie. Nie r b m y ze sw b o g w ! Ja m w i o emocjach,
nie o sowach.
J: To jasne, ale m w i c o tych emocjach uywasz sw jzyka pol
skiego, w a c i w y c h dla kultury, w ktrej yjesz, i w ten sposb
wprowadzasz do naszej dyskusji punkt widzenia twojego rodzimego
jzyka.
P: Nie sdz. Jestem pewien, e ludzie w innych kulturach rw
nie odczuwaj smutek i zo, nawet jeeli nie maj sw, by je
wyrazi.
J: By m o e rzeczywicie dowiadczaj podobnych emocji, lecz je
zupenie inaczej kategoryzuj. Dlaczego klasyfikacja zaczerpnita
z jzyka polskiego miaaby lepiej o d d a w a uniwersalia w sferze
emocji ni klasyfikacja jakiego innego jzyka?
P : Nie przesadzajmy, jzyk n i e jest a tak wany.
12
Prze. B. Stanosz, R. Zimand [przyp. tum.].
30
Dialog taki jest bardzo prawdopodobny, o czym moe wiad
czy chociaby opublikowana ostatnio odpowied wybitnego
psychologa, Richarda Lazarusa (1995), na zarzuty sformuowa-
ne midzy innymi przeze mnie:
Wierzbicka sugeruje, e nie doceniam wagjjzrnicowa kulturo
wych w pojciach nazywajcych emocje, a take problemu jzyka
(s. 225).
Sowa oczywicie maj pewn si oddziaywania, ale - co najlepiej
wida w hipotezie Whorfa - nie m o g mie pierwszestwa przed
tym, co sprawia, e ludzie zoszcz si lub smuc. Robi to do pew
nego stopnia niezalenie od jzyka (...). Sugeruj zatem, e wszyscy
ludzie dowiadczaj zoci, smutku itp., bez wzgldu na to, jak te
emocje bd nazywa (...). Sowa s wane, lecz nie m o e m y z nich
robi bogw (s. 259).
Tak si jednak niestety skada, e uczeni, ktrzy postanowi
li nie zwraca uwagi na sowa i rnice midzy nimi w rnych
jzykach, popadaj w kocu w to, czego tak usilnie starali si
unikn, tzn. zaczynaj ubstwia" sowa - sowa wasnego
jzyka ojczystego, a w konsekwencji reifikuj zwizane z nimi
pojcia. I tak, cakiem niewiadomie, staj si kolejn yw ilu
stracj tego, jak potny wpyw na nasze nawyki mylowe ma
jzyk, ktrym mwimy.
Zakada, e ludzie we wszystkich kulturach znaj pojcie
smutku", rwnie wtedy, gdy nie maj w swoim jzyku odpowia
dajcego temu uczuciu sowa, to tak jakby zaoy, e ludzie we
wszystkich kulturach musz posiada pojcie powide", a nawet
wicej - e pojcie powide" jest dla nich w jakim sensie wa
niejsze ni na przykad pojcie konfitury z owocw cytruso
wych", nawet jeeli maj oni specjalne sowo na tak konfitur
(marmolad w jzyku angielskim), a nie maj na powida.
W rzeczywistoci jest tak, e polskie pojcie zoci" nie jest
bardziej uniwersalne ni woskie pojcie rabbia" czy rosyjskie
pojcie gnev". (Szczegowe omwienie sowa rabbia zob.
Wierzbicka 1995, sowa gnev- Wierzbicka 1998). To nie znaczy,
e nie ma czego takiego jak oglnoludzkie uniwersalia - ow-
31
szem, takie uniwersalne pojcia istniej, ale daj si one okreli
jedynie z perspektywy porwnawczojzykowej.
4. Model kultury a sownictwo jzyka
Odkd B o a s po raz pierwszy w s p o m n i a o istnieniu czterech sw
na ' n i e g ' w j z y k u eskimoskim, antropologowie zwrcili si ku
strukturze sownictwa jako swego rodzaju czujnikowi wskazujcemu
na cechy charakterystyczne poszczeglnych kultur i rnice midzy
nimi ( H y m e s 1964: 167).
Wprawdzie od czasu, kiedy Hymes pisa te sowa, synny
przykad eskimoskich sw na oznaczenie niegu zdy ju zo
sta zakwestionowany (Pullum 1991), ale sformuowana przez
niego podstawowa zasada, okrelajca sownictwo jako swoisty
czujnik kulturowy" wydaje si nie do podwaenia. Niektre
egzemplifikacje tej zasady rzeczywicie nie wytrzymay prby
czasu, niemniej jednak nie musimy by przekonani do wszyst
kich danych, ktrymi ilustrowa swoje tezy na przykad Herder
(1987: 122-123 [1772]), ebymy mogli mimo to uzna jego
zasadnicz myl i podziwia jej wnikliwo:
...kady jzyk jest na swj sposb rozrzutny i ubogi, tylko kady
w swoim rodzaju. O ile Arabowie maj tyle sw na okrelenie ka
mienia, wielbda, miecza, wa (rzeczy, wrd ktrych yj), to jzyk
cejloski, zgodnie ze skonnociami narodu, jest bogaty w pochleb
stwa, tytuy i afektacj w m o w i e . Na sowo kobieta ma on wedug
jej stanu i rangi dwanacie okrele, kiedy my, nieuprzejmi Niemcy,
musimy na przykad tu zapoycza si u naszych ssiadw. Wedug
stanu i rangi t y " i w y " wyraa si na osiem sposobw, i to zarwno
przez wyrobnikw, j a k i przez dworzan; bezad jest form jzyka.
W Syjamie jest osiem form na wyraenie , j a " i m y " , w zalenoci
od tego, czy pan rozmawia ze sug, czy suga z p a n e m . (...) Kada
z tych synonimii wie si cile z obyczajem, charakterem i pochodze
niem narodu; wszdzie jednak cechuje j twrczy duch c z o w i e k a " .
13
Prze. B. Paczkowska [przyp. tum.].
32
Tymczasem nie tylko poszczeglne przykady, ale nawet sama
zasada mwica o zwizku pomidzy struktur sownictwa a mo
delem kultury stay si ostatnio obiektem atakw, chocia miej
scami odnosi si wraenie, e jej krytycy nie mog si zdecydo
wa, czy jest ona z gruntu faszywa, czy, te jest po prostu
nudnym banaem. *
Na przykad, Pinker (1994), powoujc si na Pulluma
(1991), pisze: Mwic o mitach antropologicznych, zauwamy,
e adna dyskusja nad jzykiem i myleniem nie moe si oby
bez Wielkiej Mistyfikacji Eskimoskiej. Wbrew powszechnemu
mniemaniu, Eskimosi wcale nie maj wicej sw na 'nieg' ni
ludzie mwicy jzykiem angielskim" (s. 64). Jednak sam Pul
lum, drwic z przypisywanej jzykom eskimoskim (jego zda
niem bezpodstawnie) wieloci sw oznaczajcych nieg, mwi
co cakiem innego: To zupenie nieinteresujce, nawet jeeli
prawdziwe. Jedynie ywy kontakt z tymi legendarnymi, egzo
tycznymi wielorybnikami mgby sprawi, bymy w banalny
przykad mogli powtarza jako godny refleksji fakt" (cyt. za:
Pinker 1994: 65).
To, co zdaje si przeocza Pullum, to fakt, e raz ustaliwszy
zasad zwizkw jzykowo-kulturowych na podstawie takich
banalnych" przykadw, moemy j potem stosowa do tych
dziedzin kultury, ktrych ustrukturowanie znacznie ju trudniej
dostrzec goym okiem. Jest to powd (a przynajmniej jeden z po
wodw), dla ktrego jzyk moe suy - jak to uj Sapir (1978:
88) - jako przewodnik po rzeczywistoci spoecznej", czy prze
wodnik po kulturze w szerokim sensie tego sowa (obejmujcym
typowy dla danej spoecznoci sposb ycia, mylenia i odczu
wania).
Jeeli kto uwaa za nieciekawy fakt, e w jzyku hanuno
na Filipinach istnieje dziewidziesit odrbnych sw oznacza
jcych ry (Conklin 1957), to trudno co na to poradzi. Dla
tych, ktrych porwnywanie kultur nie nudzi, zasada zalenoci
jzykowo-kulturowych bdzie miaa absolutnie kluczowe zna
czenie. Poniewa jest to sprawa wielkiej wagi w niniejszej ksi
ce (zwaszcza w rozdziale powiconym przyjani"), postaram
33
si zilustrowa sformuowan tu zasad kilkoma przykadami
zaczerpnitymi z ksiki R.M.W. Dixona The languages of Aus
tralia (1980) [Jzyki australijskie]:
Jak si m o n a spodziewa, jzyki australijskie maj bogate sownic
two na oznaczenie rzeczy, ktre w jaki sposb s kulturowo istotne.
(...) Tak w i c a u t o c h t o n i c z n i m i e s z k a c y Australii d y s p o n u j
n o r m a l n i e rnymi sowami nazywajcymi rne rodzaje piasku,
a wydaj si nie posiada sowa odpowiadajcego po prostu sowu
piasek. Czsto spotykamy te osobne terminy wskazujce na po
szczeglne czci ciaa u strusi e m u i wgorzy, obok terminw do
tyczcych innych zwierzt. S p o t y k a m y te specjalne nazwy odno
szce si do czterech czy piciu kolejnych stadiw ycia poczwarki,
od larwy po chrzszcza (s. 103-104).
Spord czasownikw, ktre nazywaj w a n e w tej kulturze czyn
noci, m o n a wymieni na przykad czasownik oznaczajcy rzucanie
dzid w w y b r a n y m kierunku przy uyciu specjalnie wyobionego
kija z w a n e g o wumera; dalej - inny czasownik oznaczajcy rzucanie
d z i d j e d y n i e przy uyciu rk, ale tylko wtedy, gdy cel znajduje si
w polu widzenia rzucajcego; jeszcze inny czasownik zastosuje si
na oznaczenie dgni na olep", na przykad wtedy, gdy kto za
uway j a k i ruch w wysokiej trawie i t a m mniej wicej skieruje
ciosy dzid (przy c z y m aden z tych czasownikw nie jest w jaki
kolwiek sposb powizany z rdzeniem rzeczownika nazywajcego
sam dzid, inaczej ni w j z y k u angielskim, gdzie spear znaczy
zarwno ' d z i d a ' , j a k i 'rzuca d z i d ' ) (s. 106).
Jednym z pl leksykalnych, w ktrych wyrnianiu jzyki australij
skie szczeglnie celuj, jest pole n a z w oznaczajcych rodzaje od
gosw. Dla przykadu, bez trudu u d a o mi si o d n o t o w a ponad
trzydzieci tego typu sw w jzyku yidiny; znalazy si wrd nich
takie sowa, j a k dalmba nazywajce odgos krojenia noem, mida
- odgos klskania j z y k i e m o podniebienie albo odgos wgorza
uderzajcego w w o d , maral - dwik w y d a w a n y przy klaskaniu,
dalej - nyurrugu - odgosy dalekiej rozmowy, kiedy suchajcy nie
jest w stanie rozrni poszczeglnych sw, yuyuruijgul - odgos
wa przelizgujcego si w trawie, czy te ganga - jaki dwik
zwiastujcy zblianie si kogo, np. odgos krokw w trawie lub na
liciach, albo nawet odgos laski stukajcej o ziemi (s. 105).
34
Nade wszystko jednak Dixon podkrela (powoujc si na
obserwacje K. Hale'a), jak wielk zoonoci odznacza si sow
nictwo jzykw australijskich dotyczce stosunkw pokrewie
stwa. Akcentuje on przy tym donioso kulturow tego faktu:
Hale zauwaa ponadto, e naturaln kolej rzeczy dopatrujemy si
bezporedniej zalenoci p o m i d z y m o d e l e m kulturowym funkcjo
nujcym na d a n y m obszarze j z y k o w y m a struktur sownictwa tego
jzyka. Tak wic na przykad wrd plemion Walpiri, gdzie zwizki
pokrewiestwa ukadaj si w swoist skomplikowan algebr (kt
rej rol w yciu u m y s o w y m tych plemion istotnie m o n a przyrw
na do roli, j a k w innych czciach wiata odgrywa matematyka),
odpowiadajce im n a z e w n i c t w o jest tak bogate, wybujae wrcz,
jego struktura tak zoona, e biegli w tej sztuce Walpiri s w stanie
formuowa doprawdy imponujce cigi regu waciwych temu sy
stemowi j a k o caoci. N a w i a s e m mwic, wszystkie te zawioci
wykraczaj daleko poza cile praktyczne potrzeby spoeczestwa
Walpiri, ujawniajc tym sposobem swoje prawdziwe oblicze: sfera
stosunkw pokrewiestwa jest dziedzin, w ktrej ci, ktrzy wicz
si w biegoci, formuujc coraz to bardziej skomplikowane reguy,
mog si po prostu w y k a z a intelektualnie. (...) To samo zreszt
dotyczy wielu innych plemion australijskich (s. 108).
Naprawd trudno uwierzy, e kto mgby uwaa podane
tu przykady za banalne i nieciekawe, jeli ju jednak kto taki
si znajdzie, nie ma chyba sensu dalej go przekonywa...
5. Czstotliwo sw a kultura
Struktura sownictwa jest niewtpliwe podstawowym wska
nikiem charakterystycznych cech kultury, ale nie jest oczywicie
jedynym. Innym - zwizanym z nim, lecz czsto przeoczanym
- czynnikiem jest czstotliwo uycia wyrae jzykowych. Na
przykad, mimo i jakie angielskie sowo mona uzna za ekwi
walent jakiego sowa rosyjskiego, to jednak jeli sowo angiel
skie bdzie bardzo czste, a rosyjskie - rzadko uywane (lub
odwrotnie), rnica ta bdzie wskazywaa, e w jednej z tych
kultur dane pojcie odgiywa doniolejsz rol ni w drugiej.
35
 Trudno dokadnie ustali, jak czsto okrelone sowo jest w korpusie C et al. sowo stupid [gupi] pojawia si 9 razy,
w danej spoecznoci uywane. W istocie cakowicie obiektyw a w K i F a 25 razy; idiot [idiota] w C et al. wystpuje 1 raz,
ny pomiar oglnej czstotliwoci wystpowania sw w danym w K i F - 4 razy, za frekwencja sowa fool [gupiec] w C et al.
jzyku to zadanie z gruntu niewykonalne, na wyniki takiego wynosi 21, a w K i F - 43. Wszystkie te rozbienoci mona
pomiaru zawsze bowiem bdzie miao wpyw to, jak duy korpus rzecz jasna pomin jako czysto przypadkpwe. Jednak kiedy
tekstowy wemie si pod uwag i jakiego rodzaju teksty bdzie porwnamy te dane z danymi jzyka rosyjtkiego, trudno nam
on obejmowa. ju bdzie przej obok odnotowanych rnic obojtnie:
Czy warto w takim razie w badaniach porwnawczokultu-
jzyk angielski (K i F / C et al.) jzyk rosyjski
rowych polega na danych z oglnodostpnych sownikw fre-
fool 43/21 durak 122 [gupiec]
kwencyjnych? Jeli na przykad w korpusach tekstowych opra
stupid 25 / 9 glupyj 99 [gupi]
cowanych dla amerykaskiego angielskiego, takich jak Kuera stupidly 21 0,4 ghipo 34 [gupio]
i Francis (1967) i Carroll et al. (1971) (dalej bd one oznacza idiot 4/ 1 idiot 29 [idiota]
ne jako K i F" i C et al."), swko //'[jeeli] pojawia si - od
Zestawienie to a si prosi o oglniejsze wnioski (obejmujce
powiednio - 2461 i 2199 razy na milion sw, a w korpusie j
ca rodzin podobnych sw), a wnioski te - jak si okazuje -
zyka rosyjskiego Zasoriny odpowiadajce mu swko esli
bd si w zupenoci zgadza z tym, co na temat jzyka rosyj
wystpuje tylko 1979 razy, to czy na tej podstawie moemy
skiego mona ustali na podstawie innego rodzaju bada, nieza
wysnuwa jakiekolwiek wnioski na temat stylu mylenia charak
lenych od danych liczbowych - tym mianowicie, e kultura
terystycznego dla tych kultur?
rosyjska preferuje bezporednie, ostre sdy wartociujce, bez
Moja odpowied na to pytanie (dla sw (fi esli) brzmi: nie
przysowiowego owijania w bawen, podczas gdy w kulturze
moemy. Byoby naiwnoci prbowa wyprowadza takie hi
anglosaskiej 14 takich sdw si zwykle unika. Zgadza si to rw
potetyczne wnioski, bo ta rnica moe by po prostu rzecz
nie z innymi danymi statystycznymi, na przykad danymi do
przypadku.
tyczcymi uycia hiperbolicznych przyswkw typu ros. ahso-
Z drugiej strony jednake, kiedy odkryjemy, e dla angiel
Ijutno i ang. absolutely [absolutnie] czy ros. soverenno, ang.
skiego sowa homeland [ojczyzna] podana czstotliwo wyno utterly/perfectly [cakowicie, zupenie]:
si (zarwno w K i F, jak i w C et al.) 5 (na milion sw), a cz
stotliwo rosyjskiego sowa rodina, tumaczonego na angielski jzyk angielski (K i F / C et al.) jzyk rosyjski

jako homeland wanie, wynosi 172, to w tym wypadku sytuacja absolutely 0 / 1 2 absoljutno 166 [absolutnie]
utterly 21/4 soverenno 365 [cakowicie]
jest ju oczywicie cakiem inna. Zignorowanie tej rnicy (pro
perfectly 31/27
porcja wynosi mniej wicej 1 : 30) byoby chyba jeszcze bardziej
nierozsdne ni przywizywanie wagi do rnicy dwudziesto- Kolejnym przykadem moe by uycie sw takich jak ter-
czy pidziesicioprocentowej. (Trzeba jednak zaznaczy, e rihly [okropnie] i awfully [strasznie] w jzyku angielskim, a z dru
przy maych czstotliwociach nawet znacznie wiksze rnice giej strony - uasno i strano w rosyjskim:
proporcji mog by cakiem przypadkowe).
14
Tak si zoyo, e dla sowa homeland dwa przywoane tu Chc od razu podkreli, e wyraenie kultura anglosaska (ktre nie
jedni uwaaj za niewaciwe) uywam w odniesieniu do swoistego jdra
angielskie sowniki frekwencyjne podaj te same liczby, ale przy
rnych kultur anglosaskich". Nie chc przez to powiedzie, e kultura ta
wielu innych sowach ich dane znacznie si rni. Dla przykadu, jest homogeniczna.

36 37
j z y k angielski (K i F / C et al.) jzyk rosyjski dy w jakim wyszym sensie, do prawdy absolutnej", ukrytej"
terribly 18/9 uasno 70 [okropnie]
(por. Mondry i Taylor 1992; Szmielew 1996), oraz e wystpuje
awfully 10/7 strano 159 [strasznie]
najczciej w poczeniu ze sowem iskat'[poszukiwa], tak jak
horribly 2 I 1
w pierwszym z poniszych przykadw:
Jeeli dodamy, e w rosyjskim istnieje rwnie hiperboliczny
Zolota nme ne mano, ja ia odnoj istiny [ J j zota nie potrzebuj,
rzeczownik uas (okropno], o wysokiej czstotliwoci wyno
szukam tylko prawdy (istiny)].
szcej 80, ktry nie ma adnego odpowiednika w jzyku angiel
(Puszkin, Sceny z czasw rycerskich)'*
skim, rozdwik pomidzy tymi dwiema kulturami, jeli chodzi
o stosunek do wyraania kracowych sdw, staje si jeszcze Ja po-preznemu verjti v dobro, v istinti [Po dawnemu ceni najwi
bardziej uderzajcy. cej dobro i p r a w d (istinti)].
Podobnie fakt, e jeden ze sownikw frekwencyjnych jzy (Turgieniew, Szlacheckie gniazdo)"'
ka angloamerykaskiego (K i F) odnotowuje 132 wystpienia
sowa truth [prawda], a inny (C et al.) tylko 37, pocztkowo Istina choroSa, da i pravda ne chuda [Istina jest dobra, ale i pravda
nie jest z a ] .
moe nas zmyli. Ale kiedy odkryjemy, e czstotliwo wyst
powania jego najbliszego rosyjskiego odpowiednika, tj. sowa ( D a l ' 1882)

pravda, wynosi 579, raczej trudno nam bdzie uzna t rnic
za dzieo przypadku.
Kady, kto pozna zarwno kultur anglosask (w ktrejkol
wiek z jej odmian), jak i kultur rosyjsk, intuicyjnie bdzie
wiedzia, e sowo rodina [ojczyzna] jest (czy moe byo do
niedawna) powszechnym sowem jzyka rosyjskiego i e poj
cie, ktre ono ze sob niesie, odgrywa w tej kulturze istotn rol
- znacznie istotniejsz ni pojcie kryjce si w angielskim so
wie homeland. Nie dziwi wic, e dane statystyczne, cho nie
zawsze miarodajne, te intuicje w peni potwierdzaj. Na tej sa
mej zasadzie nikogo obeznanego z obydwiema kulturami nie
O ile charakterystyczna dla kultury rosyjskiej idea istiny"
- prawdy absolutnej" - zajmuje w niej z pewnoci poczesne
miejsce, to jednak idea zwykej" prawdy [pravdy"] jest dla niej
jeszcze bardziej kluczowa. wiadcz o tym chociaby liczne
przysowia i powiedzenia, niektre rymowane (pierwszy przy
kad pochodzi ze sownika SRJ, pozostae - ze sownika Dalja,
1955 [1882]):
Pravda glaza kolei [Prawda w oczy kole].
Bez pravdy zyt' lege, da pomirat ' tjazelo [Bez prawdy yje si lek
ko, ale umiera ciko].

bdzie dziwio, e Rosjanie rozprawiaj o pravde" znacznie Vse minetsja, odna pravda ostanetsja [Wszystko przeminie, pozo
powszechniej ni Anglicy o swojej truth". Poza tym jzyk ro stanie tylko p r a w d a ] .
syjski posiada jeszcze jedno sowo na prawd", tj. istin, i cho Varvara inne tetka, a pravda sestra [Barbara jest moj ciotk,
cia jego czstotliwo nie jest - w odrnieniu od czstotliwo a prawda - siostr].
ci sowa pravda - specjalnie wysoka (79 na milion sw), to
Bez pravdy ne Ut 'e, a vyt 'e [Bez prawdy (to) nie ycie, a wycie].
mimo wszystko jest to jeszcze jeden dowd na to, e tematyka
prawdy" zajmuje w kulturze rosyjskiej bardzo szczeglne miej Pravda so dna ntorja vynosit [Prawda w y d o b y w a (czowieka) z dna
morza].
sce. Nie zamierzajc w tym miejscu podejmowa systematycznej
analizy ani znaczenia sowa pravda, ani istina, powiem jedynie, I?
Przet. M. Toporowski (Puszkin 1967: 209) [przyp. tum.].
e istina odnosi si nie tyle do prawdy" jako takiej, co do praw- 16
Prze. J. Jdrzejewicz (Turgieniew 1985: 101) [przyp. tum.].

38 39
 Pravclct iz vody, iz ognja spasaet [Prawda ratuje od w o d y i ognia].
Zapravdu ne sudis ': skin 'cipku da poklonis ' [Nie spieraj si (dos.
nie procesuj si) o prawd: czapka z gowy i poko si].
Zavali pravdu zalotom, zalopi ee v grjaz '- vse nariu vyjdet [Przy
walisz p r a w d zotem, zatopisz j w bocie - a i tak na wierzch
wyjdzie].
Chleb-sol ' kuaj, a pravdu sluaj! [Jedz chleb z sol, ale suchaj
prawdy!].
To tylko niewielki wybr. Sownik przysw Dalja (1955
[1882]) zawiera dziesitki przykadw ze sowem pravda11 i ko
lejne dziesitki z jego przeciwiestwami, takimi jak wat', Igat'
[kama, ga], przy czym w niektrych z nich - pomimo oglnej
gloryfikacji prawdy - usprawiedliwia si jednak kamstwo jako
pewnego rodzaju yciow konieczno:
Choroa svjataja pravda - da v Ijiidi ne goditsja [Dobra jest wita
prawda - ale nie dla ludzi].
Ne vsjaku pravdu iene skazyvaj [Nie m w onie caej p r a w d y ] .
Rwnie znaczce s typowe wyraenia ze sowem pravda,
przede wszystkim pravda-matka i pravda-matuska, czsto uy
wane w poczeniu z czasownikami govorit ' [mwi] i rezat '
[rn] (ten ostatni w sensie 'mwi', zob. Dal' 1955 [1882] i 1977
[1862]), np. pravdu-matku (matuku) govorit' [dos. prawd-
-matk (matul) mwi]. Istnieje te zwrot rezat'pravdu v glaza
[rn prawd w oczy].
Nasuwany w wyraeniu rezat'pravdu vglaza obraz rzucania
komu w twarz, z impetem, sw ostrej, bolesnej prawdy, w po
czeniu z ide, e wanie tylko caa prawda" zasuguje na to,
by j kocha, pielgnowa i szanowa (jak matk), pozostaje
17
Rwnie duy wybr przysw z polskim sowem prawda znajduje
si w Ksidze przysw, przypowieci i wyrae przysowiowych polskich
S. Adalberga (1894), wspczesnej sownikowi Dalja. Por. np. odpowiedniki
niektrych z powyszych przykadw: Chleb jedz, prawd rznij", Prawd
nad przyjaciela przedkadaj", Prawda, jak oliwa, na wierzch wypywa"
[przyp. tum.].
40
wyranej sprzecznoci z normami obowizujcymi w anglo
w
saskim krgu kulturowym, gdzie ceni si wartoci takie jak takt,
biae kamstwa", niewtrcanie si w cudze sprawy itp. Tymcza
sem, jak na to wskazuj przedstawione tu wiadectwa jzykowe,
takie pojcie prawdy jest nieodcznym elementem kultury ro
syjskiej. Zdanie: *
Ljubljii pravdu-matuku [Kocham prawd-matul],
cytowane w SRJ, odkrywa zatem przed nami zakorzenion w tra
dycji rosyjskiej postaw wobec prawdy i swoist trosk o ni.
Nie twierdz, e wartoci cenione w danym spoeczestwie
i jego preferencje kulturowe zawsze znajd wyraz w powszech
nie uywanych abstraktach typu pravda czy sud'ba [los]. Nie
rzadko s te one odzwierciedlane w swkach partykuowych,
w wykrzyknikach, utartych zwrotach czy innych utrwalonych
formach mwienia (por. np. Pawley i Syder 1983). Pewne sowa
mog by bardzo none kulturowo, nie majc szczeglnie wy
sokiej czstotliwoci.
Tak wic nie wystarczy poprzesta na danych frekwencyj-
nych, cho z pewnoci s one istotne i mog wiele pokaza.
Sowniki statystyczne jedynie oglnie wskazuj na profil kultu
rowy danej spoecznoci jzykowej i powinno si ich uywa
tylko jako jednego z wielu rde informacji na ten temat. Na
pewno jednak nie byoby rozsdne cakowite ich ignorowanie
- mwi one swoj cz prawdy. Ale eby w peni zrozumie
to, co nam przekazuj, i poprawnie ten przekaz zinterpretowa,
zawarte w nich dane trzeba rozpatrywa w kontekcie gbokiej
analizy znaczeniowej.
6. Sowa klucze a podstawowe wartoci kultury
Oprcz szczeglnego bogactwa sownictwa w pewnych
dziedzinach i jego zrnicowanej czstotliwoci, kolejn wan
zasad czc sownictwo jzyka i kultur jest zasada sw
kluczy" (por. Evans-Pritchard 1968 [1940]; Williams 1976;
41
Parkin 1982; Moeran 1989). W rzeczywistoci wszystkie te trzy
1992b) odpowiadajce mu frazeologizmy to: na due [na duszy],
zasady s ze sob powizane.
v due [w duszy], po due [przez dusz], dua v duit [dusza
Sowa kluczowe" danej kultury to sowa, ktre s dla niej
w dusz], izlit'duu [wyla dusz], otvesti duu [uly duszy],
w jaki szczeglny sposb wane i ktre mog o niej wiele po otkirt' duu [otworzy dusz], dua naraspaku [dusza szeroko
wiedzie. Na przykad, w mojej ksice Semantics, culture and otwarta, tj. osoba komunikatywna, szczera, gtwarta], razgovori-
cognition [Semantyka, kultura i poznanie] (Wierzbicka 1992b) vat'po duam [rozmawia z duszy do duszyftj. otwarcie, intym
staraam si pokaza, e rosyjskie sowa sud'ba [los], dua [du nie] itd. W kocu by moe uda si te pokaza, e dane sowo
sza] i toska [tsknota, melancholia] (wszystkie tumaczenia przy klucz wystpuje czsto w przysowiach, powiedzeniach, popu
blione) odgrywaj szczeglnie istotn rol w kulturze rosyjskiej larnych piosenkach, w tytuach ksiek itp.
i s nieocenione jako rdo informacji o niej. Problem polega jednake nie na tym, by udowodni", e
Nie istnieje co takiego jak skoczony zbir sw kluczy" dane sowo jest jednym ze sw kluczy danej kultury, albo e nie
danej kultury, nie ma te adnych obiektywnych procedur umoli nim jest, ale na tym, by na podstawie szczegowej analizy pew
wiajcych ich zidentyfikowanie. eby ustali, czy dane sowo jest nych wybranych sw mc powiedzie o tej kulturze co napraw
w danej kulturze szczeglnie wane, trzeba po prostu rozway d wanego i odkrywczego. Jeli le wybralimy, jeli nasz wy
rne za" i przeciw". Oczywicie, potrzebne s tutaj pewne br nie by w jaki sposb natchniony", zwyczajnie nie
dowody, ale dowody to jedna rzecz, a procedury identyfikacyjne bdziemy w stanie doj do adnych interesujcych wnioskw.
- druga. Na przykad, byoby niedorzecznoci krytykowa Ruth Poza tym badanie kultury przez pryzmat kluczowych dla niej
Benedict za to, e du wag przywizywaa do japoskich sw sw jest te naraone na zarzut podejcia atomistycznego",
girl i on, albo Michelle Rosaldo za wybr sowa liget w [filipi poledniejszego ni podejcie holistyczne", w ktrym bierze si
skim] jzyku ilongot, tylko dlatego, e adna z tych autorek nie pod uwag oglniejsze wzorce kulturowe, a nie przypadkowy
wyjania, co j skonio do zajcia si tymi wanie sowami, wybr pojedynczych sw". Tego rodzaju obiekcje istotnie mog
ani nie popara swojego wyboru adnymi obiektywnymi proce yby by uzasadnione, o ile badania leksykalne, do jakich by si
durami identyfikacyjnymi. To, co ma tak naprawd znaczenie, to one odnosiy, rzeczywicie uwzgldniayby jedynie przypadko
czy sowa te doprowadziy autorki do jakich istotnych wnio wy wybr pojedynczych sw", rozwaanych kade z osobna,
skw na temat interesujcych je kultur - wnioskw, pod ktrymi w izolacji od pozostaych.
mogliby si podpisa inni obeznani z tymi kulturami ludzie. A jednak, jak - mam nadziej - ksika ta pokae, badania
Jak zatem mona uzasadni hipotez, e dane sowo naley nad sowami kluczami rnych kultur bynajmniej nie musz by
do zbioru sw kluczy" danej kultury? Na pocztek mona spr prowadzone w przestarzaym, atomistycznym stylu. Przeciwnie
bowa ustali (z pomoc sownika frekwencyjnego lub bez), e - niektre sowa mona analizowa jako swoiste centra, wok
sowo to jest powszechnie uywane, e nie jest sowem margi ktrych organizuj si poszczeglne zjawiska kulturowe. Studiu
nalnym. Nastpnie mona by na przykad stwierdzi, e sowo jc takie centra, by moe zdoamy dotrze do jakiej oglniej
to (niezalenie od oglnej czstotliwoci wystpowania) jest bar szej zasady, ktra nadaje struktur i spjno okrelonej sferze
dzo czsto uywane w jakiej jednej okrelonej dziedzinie, takiej kultury jako pewnej caoci i ktra nierzadko zachowuje sw
jak sfera emocji czy dziedzina sdw moralnych. Dalej mona moc wyjaniajc take i w innych sferach.
pokaza, e sowo to stanowi centrum caego gniazda" frazeo Takie sowo klucz, jak na przykad rosyjskie dua czy sud'ba,
logicznego. Dla rosyjskiego rzeczownika dua (por. Wierzbicka to jakby jeden koniec zamotanego kbka weny, ktry udao

42
43
nam si uchwyci - pocigajc za ten koniec, by moe bdzie
my w stanie rozplata w kbek postaw, wartoci i oczekiwa,
utrwalonych nie tylko w pojedynczych sowach danego jzyka,
ale i w typowych kolokacjach, zwrotach, konstrukcjach grama
tycznych, przysowiach itp. I tak, sud'ba wiedzie nas ku innym
sowom kojarzonym z losem", takim jak sudeno [(co komu)
sdzone], smirenie [pokora], uast ' [dola, los], rebij [los (cig
n)] i rok [zy los, fatum], a take wyraeniom w rodzaju udaiy
sud'by [dos. ciosy losu], zwrotom takim jak niego ne podelae '
[nic nie poradzisz] czy konstrukcjom gramatycznym takim jak
niezwykle popularne, bezosobowe konstrukcje typu dativus cum
infinitivo, bardzo charakterystyczne dla rosyjskiej skadni, rw
nie licznym przysowiom itd. (szczegowe ich omwienie zob.
Wierzbicka 1992b).
Na podobnej zasadzie kluczowe sowa w kulturze japoskiej,
na przykad enryo [w przyblieniu: powcigliwo w stosun
kach midzyludzkich], on [w przyblieniu: dug wdzicznoci]
czy omoiyari [w przyblieniu: empatia, wychodzenie naprzeciw
czyim potrzebom i pragnieniom], prowadz nas do samego jdra
kompleksu wartoci i postaw kulturowych, wyraonych midzy
innymi w utrwalonych wzorcach (rutynach") konwersacyjnych
i ujawniajcych ca sie skryptw kulturowych charakterystycz
18
nych dla kultury japoskiej (por. Wierzbicka 1996b).
7. Czy kultura" to niebezpieczna idea?
Ide interpretowania kultury m.in. przez analiz kluczowych
dla niej sw mona zaatakowa w ten sposb, e albo podda si
w wtpliwo pojcie sw kluczy", albo pojcie samej kultu
ry". Teraz przez chwil zajmiemy si t drug kwesti.
W trwajcych obecnie dyskusjach na ten temat pojawio si
wiele gosw, w ktrych kwestionuje si kultur" jako ide
niebezpieczn, wrcz zgubn. Znany antropolog, Erie Wolf
18
Na temat podstawowych wartoci kultury" zob. Smolicz 1979.
44
(1994), powouje si w tym kontekcie na Franza Boasa jako na
tego, kto - wyprzedzajc swj czas - mwi o historycznie
zmiennym, wzajemnym powizaniu kultur" i o ich heteroge-
nicznoci", przez co - zdaniem Wolfa - by on w stanie spojrze
na kultur jako na problem, a nie dan": -
Tak jak Boas skrupulatnie usun z rozwaa nad kultur typologie
rasowe wraz z roztrzsaniami na temat oddzielnych (jakoby) ras, tak
te przeciwstawi si powszechnie przyjmowanemu zaoeniu, e
kada kulftira stanowi sama w sobie odrbn m o n a d i jest czym
wyjtkowym w s w o i m rodzaju. Skoro mona wykaza, e wszystkie
kultury s wzajemnie powizane i e nastpuje pomidzy nimi cig
a w y m i a n a materiau k u l t u r o w e g o " , nie m o n a powiedzie, by
jakakolwiek kultura bya dzieem j e d n e g o geniuszu n a r o d o w e g o "
( . . . ) . Poniewa kultury nieustannie si dziel i rnicuj, mwienie
o k u l t u r z e " w oglnoci nie jest specjalnie uyteczne; kultury na
ley bada w c a y m ich bogactwie i wieloci, uwzgldniajc ich
szczegln historyczno i wzajemne powizanie (s. 5).
Wolf nastpnie zarzuca antropologom, e nie docenili w pe
ni wagi tych idei ani ich konsekwencji:
Antropologowie (...) p o w a n i e potraktowali stwierdzenia Boasa na
temat kontrastw i sprzecznoci w kulturze, ale nie powicili wie
le uwagi temu, w jaki sposb te heterogeniczne, kolidujce ze sob
punkty widzenia i style dyskursu mog si krzyowa, w jaki sposb
rozbiene zainteresowania i orientacje mog si zbiega i j a k osiga
si ostatecznie ad w tym zrnicowaniu. W kontekcie tego zrni
cowania idea jednolitej struktury kulturowej przypomina troch ide
m a e g o k u l t u r o w e g o h o m u n k u l u s a " , ktry m i a b y n a m zosta
wszczepiony w procesie socjalizacji, albo ide d e m o n a M a x w e l l a "
zdolnego s e g r e g o w a sprzeczne informacje tak, by d o p r o w a d z i
w kocu do zmniejszenia entropii i ostatecznego adu (s. 6).
Najwyraniej zapominajc, e Boas sam by tym podstawo
wym ogniwem, ktre w tradycji historycznej poczyo Herdera
i Humboldta z Sapirem i Whorfem, Wolf przeciwstawia francu
sk, uniwersalistyczn" tradycj charakterystycznej dla myle
nia niemieckiego idei Volksgeistu", podkrelajcej rnice po
midzy kulturami:
45
 Bardzo si byo u p o w s z e c h n i o - szczeglnie wrd Niemcw, kt
rzy przeciwstawiali si uniwersalistycznemu racjonalizmowi fran
cuskiego O w i e c e n i a - m w i o wyjtkowoci k a d e g o narodu
i o j e g o Volksgeist - ' d u c h u n a r o d o w y m ' . Duch ten, j a k wierzono,
objawia si w sferze emocji, nie rozumu, znajdujc swj wyraz
w sztuce, folklorze i jzyku. Dla wyksztaconych N i e m c w bya to
idea bardzo atrakcyjna, chtnie wic przyjli taki jednolity, holi
styczny punkt widzenia na inne kultury. (...) G w n y nurt tradycji
intelektualnej N i e m i e c - od Wilhelma von Humboldta (...) po Ruth
Benedict - widzia podstawy kadej kultury w kategoriach holizmu
ideowego. Takiemu wanie podejciu przeciwstawia si Franz Boas
(s. 6).
Nie ulega wtpliwoci, e kultury nie stanowi odrbnych
monad, lecz s czym heterogenicznym, historycznie zmiennym,
wzajemnie powizanym oraz e nastpuje pomidzy nimi ciga
wymiana materiahi kulturowego))". To, e akcent, jaki niemiec
ka tradycja filozoficzna kada na ide Volksgeistu", mg mie
w jaki sposb wpyw na si i posta niemieckiego nacjonali
zmu w wieku XX (jak to sugeruje - pord innych autorw -
Wolf), nie powinien nas jednake prowadzi do automatycznego
potpienia caego gwnego nurtu tradycji intelektualnej Nie
miec - od Wilhelma von Humboldta (...) po Ruth Benedict"
(z chlubnym wyjtkiem w osobie Franza Boasa). Zrobi to ozna
czaoby po prostu wyla dziecko z kpiel.
Jest istotna rnica pomidzy odrzuceniem statycznych kul
turologii", jak to zrobia Regna Darnell (1994) w swoim komen
tarzu do artykuu Wolfa, a przyjciem pogldu, e kultury w og
le nie posiadaj adnej treci" i nie s niczym wicej, jak tylko
przecinajcymi si strumieniami tysicy wzajemnych wpyww,
co z kolei zdaje si sugerowa w zwizku z tym samym artyku
em Immanuel Wallerstein (1994). Zdaniem Wallersteina Wolf
jasno wykaza, e rasy, kultury i narody nie s adnymi odrb
nymi bytami. Nie maj adnych staych konturw. Nie zawieraj
w sobie adnych oczywistych treci. Tak wic wszyscy naleymy
do tysicy rnorakich grup - wzajemnie si krzyujcych,
nakadajcych si na siebie i wiecznie ewoluujcych" (s. 5).
46
Zgadzam si, e kultury nie s niezmiennymi bytami" i e
nie maj staych konturw". Zgadzam si rwnie, e treci",
jakie zawieraj, nie s oczywiste". Ale cakowicie zaprzecza
istnieniu tych treci i widzie w nas, jako istotach kulturowych,
jedynie czonkw tysicy rnorakich grap - wzajemnie si
krzyujcych, nakadajcych si na siebie i "wiecznie ewoluuj
cych", oznaczaoby zignorowa pewn podstawow rzeczywi
sto naszego ycia. Powtrzmy: nikt nie jest bardziej (i bole
niej) wiadomy tej rzeczywistoci ni osoba dwujzyczna,
yjca rwnoczenie w dwu kulturach i - by tak rzec - w dwu
jzykach. wiadectwa dwujzycznych i dwukulturowych pisarzy
s tutaj a nadto wymowne (por. np. Huston i Sebbar 1986; Hoff
man 1989; Nabokow 1961; Ishiguro 1986).
Sysz ju protesty sceptykw: Jaka dwujzyczno, jakie
dwa jzyki?!" Czyby jzyki byy niezmiennymi bytami"
o staych konturach"? Czy nie jest tak, e one take si krzy
uj, nakadaj si na siebie i nieustannie ewoluuj?
Owszem, tak si wanie dzieje. Mimo to, jeli na tej pod
stawie bdziemy twierdzi, e pojcie jednego jzyka" (na
przykad francuskiego, rosyjskiego czy japoskiego) jest nieuza
sadnione i prawdopodobnie reakcyjne, czy wrcz e jest zupen
fikcj posuniemy w teoretyczny ekstremizm do granic cako
witego absurdu.
Dla tych, ktrzy nie przyswajaj sobie jzyka przez swoi
ste w nim zanurzenie, lecz musz si go mudnie uczy, wia
domo, e nie ma czego takiego jak inny jzyk", moe by
do pocieszajca (oznaczaaby wszak koniec ich wysikw),
ale miaaby doprawdy nik warto praktyczn. Gdybymy
nie wierzyli w istnienie innych jzykw", to - poza tymi, ktrzy
s dwujzyczni od urodzenia lub stali si tacy w wyniku pew
nych okolicznoci - wszyscy moglibymy zna tylko jeden
jzyk.
W istocie, nawet Wallerstein (1994) zauwaa, e rne gm-
py etniczne w spoeczestwie wielokulturowym (na przykad
w Stanach Zjednoczonych) nie ucieszyyby si z wiadomoci, e
pojcie innego jzyka" jest absolutn fikcj (a wic koniec z do-
47
tacjami dla hiszpaskojzycznych szkl, skoro nie istnieje co
takiego jak J z y k hiszpaski"):
G r u p i z m " j e s t take w y r a z e m wolnoci demokratycznej, domaga
niem si r w n y c h praw w polis dla tych, ktrzy z p o w o d w geokul-
turowych zostali zaklasyfikowani j a k o gorsza rasa". Przejawia si
on m i d z y innymi w nawoywaniu do uznania wielokulturowoci"
Stanw Zjednoczonych i - odpowiednio - innych rejonw wiata.
U n i w e r s a l i s t y c z n a " reakcja na wielokulturowo - wezwanie do
zintegrowania" wszystkich obywateli" w jeden n a r d " - to oczy
wicie pogld gboko konserwatywny, dcy do stamszenia de
mokracji w imi liberalizmu (s. 5).
Trudno o lepszy przykad jzyka heterogenicznego i pozba
wionego staych konturw" ni jzyk angielski. Ale czy to rze
czywicie oznacza, e nie ma czego takiego jak , jzyk angiel
ski", a s tylko rne Jzyki angielskie"?
Istniej niezaprzeczalne rnice pomidzy australijskim an
gielskim, amerykaskim angielskim, indyjskim angielskim i roz
maitymi innymi odmianami jzyka angielskiego na wiecie"
(jak gosi tytu pewnej znanej serii wydawniczej, Varieties of
English Around the World), jednak gdyby wszystkie te jzyki
angielskie" nie byy postrzegane jako rne odmiany jzyka
angielskiego", to na jakiej podstawie mogyby w ogle zosta
zaliczone do jzykw angielskich"? Nawet jeeli ich domnie
mana cz wsplna nie ma staych konturw" i nie jest mo
liwe dokadne jej okrelenie w formie skoczonej listy wasno
ci, to czy to rzeczywicie miaoby oznacza, e pojcie Jzyka
angielskiego" jest cakiem pozbawione treci? By odwoa si
do znanego przykadu - zjawisko ysoci" rwnie nie posiada
staych konturw" (ludzie z 30 tys. wosw na gowie nie s
jeszcze ysi, ani ci posiadajcy 29999 wosw, ani posiadajcy
29998...), lecz bynajmniej nie wiadczy to o tym, e na wiecie
nie ma ysych ludzi, bo bycie ysym" nie zaley od liczby wo
sw na gowie, ale od oglnego wraenia, jakie czyja gowa
robi na innych ludziach.
Jzyki mog by heterogeniczne (w rnym stopniu) i mog
by pozbawione staych konturw", ale to nie znaczy, e kady
48
osobna jest cakowit fikcj. Swoj odrbno i tosamo
z
jzyk ujawnia wanie w zderzeniu z innym jzykiem.
Zacytujmy w tym miejscu jeszcze jednego dwujzycznego
autora, ktremu bliski jest problem wielokulturowoci i wielo
jzycznoci. Semiotyk Tzvetan Todorov, Bugar mieszkajcy na
stae w Paryu, komentuje rzecz tak:
Odkd zaczy istnie spoeczestwa ludzkie, zawsze utrzymyway
ze sob wzajemne stosunki. Tak jak nie mona sobie wyobrazi, by
ludzie najpierw yli w izolacji j e d e n od drugiego, a dopiero potem
stworzyli spoeczestwo, tak te nie mona sobie wyobrazi kultury,
ktra nie wchodziaby w adne relacje z innymi kulturami: tosa
mo rodzi si z (uwiadomionej) rnicy.
[Depuis que les socits humaines existent, elles entretiennent des
relations mutuelles. Pas plus q u ' o n ne peut imaginer les h o m m e s
vivant d'abord isolment et ensuite seulement formant une socit,
on ne peut concevoir une culture qui n'aurait aucune relation avec
les autres: l'identit nat de la (prise de conscience de la) diffrence
(1986: 20)].
Pochodzc z bakaskiego obszaru jzykowego i yjc w jed
nym z centrw jednoczcej si Europy, Todorov dobrze zdaje
sobie spraw z tego, jakim obcym wpywom podlegali w prze
szoci i nadal podlegaj zarwno Bugarzy, jak i Francuzi:
Ciga interakcja pomidzy kulturami prowadzi do powstania kultur
h y b r y d a l n y c h , z m e t y z o w a n y c h " , s k r e o l i z o w a n y c h " , i to na
wszystkich poziomach, od dwujzycznych pisarzy, poprzez kosmo
polityczne metropolie, a do wielokulturowych pastw.
[L'interaction constante des cultures aboutit la formation de cultu-
res hybrides, mtisses, crolises, et cela tous les chelons: depuis
les crivains bilingues, en passant par les mtropoles cosmopolites,
et j u s q ' a u x tats plusri-culturels (s. 20)].
Rwnoczenie jednak, sam bdc pisarzem dwujzycznym, zda
je on sobie doskonale spraw z tej tosamoci, [jaka] rodzi si
z uwiadomionej rnicy".
Z tego samego powodu, dla ktrego ludzie dwujzyczni le
piej mog zawiadczy o realnoci rnych jzykw ni ludzie
49
wadajcy tylko jednym jzykiem, ludzie dwukulturowi" znaj
duj si w lepszej sytuacji (w porwnaniu z osobami jednokul-
turowymi i jednojzycznymi), by stwierdzi, e rzeczywicie
istniej rne kultury, jakkolwiek heterogeniczne i pozbawione
staych konturw si one wydaj.
Nie odkryjemy tej specyficznej tosamoci wasnej kultury
(bez wzgldu na to, jak heterogeniczna ona bdzie), pki nie
staniemy przed wyzwaniem innej kultury, nie wejdziemy z ni
w na tyle bliski kontakt i nie poznamy jej na tyle dogbnie, a
zacznie si w nas rozwija jakie nowe, drugie ja". Oto, co na
ten temat pisze Maurice Merleau-Ponty, ktrego Todorov cytuje
w zakoczeniu swojego eseju o krzyowaniu si kultur [Les cro
isement des cultures):
Etnologia to nie jest dyscyplina zdefiniowana przez jeden szczegl
ny obiekt bada - spoeczestwa prymitywne"; to jest sposb my
lenia, ktiy sam si narzuca w momencie, kiedy w obiekt okazu
je si inny", i ktry wymaga od nas przeobraenia nas samych.
[L'ethnologie n'est pas une spcialit dfinie par un object particu
lier, les societies ..primitives"; c'est une manire de penser, celle qui
s'impose quand l'object est autre" et exige que nous nous transfor-
mions nous-mmes].
Oczywicie, rni autorzy stosuj sowo kultura w rnym
rozumieniu, i dlatego zanim powie si cokolwiek o kulturze",
dobrze jest ustali, w jakim sensie bdzie si tego terminu uy
wa. Jeli o mnie chodzi, za szczeglnie przydatn uwaam de
finicj zaproponowan przez Clifforda Geertza (1979: 89): Po
jcie kultury, ktrego si trzymam, wskazuje na przekazywany
historycznie wzorzec okrelonych sensw odzwierciedlonych
w symbolach, system odziedziczonych po przodkach poj i idei
wyraonych w formach symbolicznych, za pomoc ktrych lu
dzie utrwalaj, rozwijaj i przekazuj innym swoj wiedz o y
ciu i swoje postawy wobec niego".
Nie ma wcale potrzeby odwoywania si do maego kul-
turowego homunkulusa, ktry miaby nam zosta wszczepiony
w procesie socjalizacji" (Wolf 1994: 6), by przyj ide prze-
50
kazywanego historycznie wzorca okrelonych sensw odzwier
ciedlonych w symbolach, systemu odziedziczonych po przod
kach poj i idei wyraonych w formach symbolicznych, za
pomoc ktrych ludzie (...) rozwijaj i przekazuj innym (...)
swoje postawy wobec [ycia]".
I tak na przykad rosyjski rzeczownik stfd'ba wyraa tak
wanie historycznie przekazywan ide ycia: poprzez niego
Rosjanie rozwijaj swoje nastawienie wobec ycia i za jego po
moc komunikuj je innym. Sowo sud 'ba (z wysok czstotliwo
ci w mowie rosyjskiej) dostarcza zarwno dowodu na t odzie
dziczon po przodkach ide, jak i klucza do jej zrozumienia.
Jzyk - a zwaszcza jego sownictwo - jest najlepszym do
wodem na realno kultury", w sensie przekazywanego histo
rycznie systemu poj", idei" i postaw". To oczywiste, e
kultura z reguy jest czym zmiennym i heterogenicznym, ale
taki jest te jzyk.
W drugim rozdziale tej ksiki bd tropi rne wyobrae
nia na temat stosunkw midzyludzkich, ktre w wyniku okre
lonych procesw historycznych utrwaliy si w kilku rnych
kulturach (anglosaskiej, rosyjskiej, polskiej i angloaustralijskiej),
znalazszy swoje odzwierciedlenie w sowach kluczach tych kul
tur. Uwzgldniajc zarwno kultur anglosask w ogle, jak i kul
tur angloaustralijsk, stajemy twarz w twarz z problemem
jednoci, a zarazem heterogenicznoci kultury - kultura austra
lijska jest zwizana z jzykiem angielskim, tak samo jak kultura
anglosaska w Wielkiej Brytanii, Ameryce czy gdzie indziej. Za
rwno jedno, jak i zrnicowanie kultury anglosaskiej znajduje
swoje odbicie w sownictwie: jedno przejawia si w oglno-
angielskim sowie friend, zrnicowanie natomiast w australij-
sko-angielskim sowie mat (majcym wasny profil semantycz
ny i ogromne znaczenie kulturowe).
Poza tym, w sownictwie wyraa si take zmienno po
szczeglnych kultur: mimo e samo sowo friend przetrwao
w kulturze anglosaskiej kilka stuleci, jego znaczenie - jak poka
zuj w rozdziale II - ulego zmianie (wida to w zakresie jego
uycia, typowych kolokacjach i wasnociach skadniowych),
51
 wraz ze zmian wyobrae na temat stosunkw midzyludzkich,
nad rozmaitoci norm kulturowych i nad historycznie przeka
udokumentowan niezalenie od danych jzykowych. (Nie mam
zywanymi wzorcami (...) sensw".
tutaj na myli faktu powstania nowych sw boyfriend i girl-
To, jak bardzo rzeczywiste s normy kulturowe i jzykowe,
friend, ujawniajcych przemiany, jakie zaszy w stylu ycia,
staje si jasne w momencie, kiedy zostaj one przekroczone, co
oczekiwaniach ludzi wzgldem siebie i w ich postawach ycio
zdarza si czsto, kiedy spotykaj si udzisz rnych kultur.
wych, lecz daleko mniej oczywiste zmiany znaczeniowe samego
Zaprzecza istnieniu tych norm znaczy da pierwszestwo aka
sowa friend).
demickiemu piknoduchostwu przed samymi ludmi i grupami
Powiedzie, e kultura nie posiada treci, ktr mona by
spoecznymi (zwaszcza tymi na samym dole drabiny spoecz
opisa", to tak, jakby powiedzie, e kultury nie mona w ogle
nej), dla ktrych efektywna komunikacja midzykulturowa
u c z y . Na pewno jednak da si uczy jzykw (mimo e bra
jest yciow koniecznoci (por. np. Kataoka 1991; Darder
kuje im staych konturw), gdy maj one dajce si opisa jdro
1995;Harkins 1994; Wierzbicka 1991 a, rozdz. 2; Wierzbicka
w postaci podstawowego sownictwa i podstawowych regu gra
1996b).
matycznych. Stwierdzenie, e kultury nie maj treci, a zatem
rdem dowodw na realno norm kulturowych i na ist
nie mona ich uczy, zdawa si moe pogldem bardzo liberal
nienie okrelonego zespou wyobrae wsplnych ludziom jed
nym i owieconym, ale w rzeczywistoci zamyka ono drog do
nej kultury jest jzyk, a w szczeglnoci znaczenia sw. Seman
porozumienia midzy kulturami 19 .
tyka lingwistyczna dostarcza cisych podstaw metodologicznych
Postp w komunikacji midzykulturowej nie narodzi si ze pozwalajcych na zidentyfikowanie tych znacze, przez co umo
sloganw, ktre akcentuj jedynie heterogeniczno i zmienno liwia przedstawicielom innych kultur zrozumienie ukrytych za
kultur, a zaprzeczaj istnieniu rnych norm i wzorcw kulturo oe, jakie si z nimi wi.
wych (czy to pod sztandarami dekonstrukcji", czy le pojtego
uniwersalizmu, czy te jakimikolwiek innymi). Aby coraz lepiej
rozumie inne kultury, potrzeba dobrze ugruntowanych bada 8. Uniwersalia jzykowe i pojciowe

" Jeden z moich kolegw, ktry zajmuje si kulturami azjatyckimi i pro
wadzi na ich temat zajcia, komentuje t spraw tak: Kiedy mwi moim
australijskim studentom, e normy kulturowe dominujce w danym spoe
czestwie azjatyckim s inne ni normy australijskie, naraam si ze strony
politycznie poprawnych uczestnikw kursu na zarzut stereotypizowania
kultur. Jeli jednak przemilcz te rnice, konsekwencje mog by kata
strofalne dla tych, ktrzy do tego kraju pojad". Rozwizanie, jakie znalaz,
polega na tym, e prezenaije on snidentom wiele szczegowych przypad
kw i pomija jakiekolwiek uoglnienia, liczc na to, e studenci sami je
odtworz w swoich gowach (bo nie mona przecie o nich mwi gono).
Oczywicie, w ten sposb traci si mnstwo czasu, poza tym studenci nie
zawsze dochodz do trafnych wnioskw, ale przynajmniej ten wykadowca
jest teraz rzadko oskarany o stereotypizacj" i rasizm kulturowy" (w prze
ciwiestwie do innych, ktrzy nadal pozwalaj sobie na otwarte uogl
nienia).
52
Po to, ebymy mogli porwnywa znaczenia sw z rnych
jzykw (na przykad prawda, pravda i truth; dusza, dua i soul),
potrzebujemy jakiego tertiwn comparadonis, wsplnej dla nich
miary. Gdyby znaczenia wszystkich sw byy cile przypisane do
poszczeglnych kultur, w ogle nie bylibymy w stanie ustala
rnic pomidzy kulturami. Hipoteza wzgldnoci jzykowej"
ma sens jedynie w poczeniu z dobrze obmylon hipotez
uniwersalizmu jzykowego": tylko potwierdzone uniwersalia
jzykowe mog dostarczy odpowiednich podstaw do bada po
rwnawczych nad systemami pojciowymi rnych jzykw
i tylko opierajc si na uniwersaliach moemy podj si wydo
bywania znacze zakodowanych w pewnych jzykach (czy
w jednym jzyku), a nie zakodowanych w innych.
53
 Idea uniwersaliw pojciowych jako moliwej wsplnej
miary" przy porwnywaniu rnych systemw semantycznych
tkwi inherentnie, przynajmniej w formie zalkowej, w Leibni-
zowskiej koncepcji alfabetu myli ludzkich" (Leibniz 1961: 430
[1903]):
M i m o e liczba idei, ktre mona poj, jest nieskoczona, moliwe,
e liczba tych, ktre s pojmowanie same przez si, jest bardzo maa;
[jest tak] dlatego, e nieskoczona liczba czegokolwiek m o e by
wyraona przez kombinacj niewielkiej liczby elementw. (...) Al
fabet ludzkich myli to katalog poj, ktre s z r o z u m i a e same
przez si i ktrych kombinacje tworz wszystkie pozostae idee.
Wierzc mocno w psychiczn jedno ludzkoci" (majc
podstawy we wsplnym alfabecie myli"), Leibniz zachca do
bada porwnawczych nad rnymi jzykami wiata jako spo
sobu na odkrycie wewntrznej istoty czowieka", a przede
wszystkim sposobu na odkrycie uniwersalnych podstaw ludzkie
go poznania (Leibniz 1955 [1709]).
Tak jak Sapira i Whorfa nieraz krytykowano za akcentowanie
tego, jak ogromne s rnice pomidzy poszczeglnymi jzyka
mi i zwizanymi z nimi systemami pojciowymi, tak Leibniz by
krytykowany za podkrelanie lecej u ich podstaw jednoci.
Wybitny brytyjski antropolog, Rodney Needham (1972: 220),
tak na przykad komentuje propozycje Leibniza:
Ta miaa sugestia (...) opieraa si na ukrytym zaoeniu, e ludzkie
umysy s wszdzie takie same. (...) Metodologicznie zatem Leibniz
p r o p o n o w a tego rodzaju analiz komparatystyczn, j a k niemal
dokadnie dwa wieki pniej wprowadzi w ycie Levy-Bruhl, i na
wet tak sformuowan, e z miejsca mona by si z ni dzisiaj zgo
dzi. Ale to nie same zaoenia analizy, ani rodzaj zalecanych przez
niego bada, byy od tego czasu w i e l o k r o t n i e k w e s t i o n o w a n e .
U podstaw j e g o myli tkwi przekonanie, e natura ludzka jest jed
nolita i staa, i wanie t ide trudno dzi przyj, wziwszy pod
uwag bardziej wspczesne analizy pojciowe.
I tak, uczeni o orientacji Pinkerowskiej odrzucaj pogld, e
badania nad rnicami jzykowymi mogyby by ewentualnym
rdem wiedzy na temat wzorcw poznania obowizujcych
54
w danej spoecznoci, poniewa uwaaj, e prby tego rodzaju
oznaczayby zrwnanie ze sob myli i jzyka" (a ta idea jest
wedug nich absurdalna" [Pinker 1994: 57]). Z drugiej za stro
ny, uczeni o orientacji takiej, jak prezentuje Needham, odrzu
caj myl, e badania nad uniwersaliami jzykowymi mog ot
worzy drog do uniwersaliw pojciowych, poniewa ich
zdaniem co takiego jak uniwersalia pojciowe w ogle nie ist
nieje: uznajc moliwo ich istnienia, trzeba by zarazem przy
zna, e niektre aspekty natury ludzkiej" mog by stae i e
tak samo stae mog by pewne wzorce ludzkiego poznania.
To, czego - jak si wydaje - adna ze stron nie bierze pod
uwag, to ewentualno, e jzyki, a take sposoby mylenia
w nich odzwierciedlone, przejawiaj zarwno gbokie rnice,
jak i gbokie podobiestwa; e badanie rnic moe prowadzi
do odkrycia uniwersaliw; e p e w n e zaoenia co do uniwer
saliw s niezbdne, by bada rnice; oraz e hipotezy na temat
uniwersaliw pojciowych powinny by empirycznie sprawdza
ne i w miar potrzeby weryfikowane na podstawie systematycz
nych bada porwnawczojzykowych.
W rzeczywistoci nie ma adnego konfliktu pomidzy zain
teresowaniem uniwersaliami jzykowymi i pojciowymi z jednej
strony, a zainteresowaniem rnorodnoci systemw jzykowo-
-kulturowych z drugiej. Wrcz przeciwnie - aby osign wa
ciwe sobie cele, te dwa rodzaje poszukiwa musz si nawzajem
uzupenia.
Rozwamy dla przykadu tak oto kwesti: jak rne s
wzorce przyjani w rnych kulturach? Jedno standardowe po
dejcie do tego problemu zakada szeroko zakrojone badania
socjologiczne oparte na kwestionariuszach, w ktrych zadaje si
respondentom pytania w rodzaju: Ilu masz przyjaci? Ilu z nich
jest pci mskiej, ilu eskiej? Jak czsto przecitnie spotykasz
si ze swoimi przyjacimi? I tak dalej.
Caa procedura wydaje si prosta - z jednym maym wyjt
kiem: jakiego sowa uyjemy, zadajc to pytanie w jzyku rosyj
skim, a jakiego - zadajc je w jzyku japoskim? Zaoenie
lece u podstaw tego typu kwestionariuszy, a take u podstaw
55
opartych na nich bada porwnawczych, jest takie, e polskie,
rosyjskie, japoskie czy angielskie sowa oznaczajce 'przyja
ciela' znacz dokadnie to samo. Takie zaoenie jest - lingwi
stycznie rzecz biorc - naiwne, a wyniki odpowiednich bada
z koniecznoci bd prezentoway znieksztacony obraz rzeczy
wistoci (por. Wagatsuma 1977).
Jeszcze wiksz naiwnoci jest sdzi, e z poznawczego
punktu widzenia ten brak odpowiednioci nie ma znaczenia,
gdy rzekomo nie mona zrwnywa ze sob myli i jzyka" bowiem zdeterminowane przez wrodzony system pojciowy
(Pinker 1994: 57). Do myli jestemy w stanie dotrze jedynie
przez sowa (nikomu nie udao si jak dotd wynale na to
innej metody). Oto dlaczego, jeli chcemy powiedzie cokolwiek
o ludzkich mylach" w ogle, musimy ostronie way sowa,
starajc sieje zakotwiczy w jzykowych i pojciowych uniwer-
saliach.
9. Jak si wydosta z wiey Babel:
naturalny metajzyk semantyczny"
Pogld, e z jzyka nie ma wyjcia" (por. np. Appignanesi
i Garratt 1995: 76), nie jest wynalazkiem dwudziestowiecznym,
ale z pewnoci to wanie w ostatnich kilku dziesicioleciach
kadzie si na coraz to wikszy nacisk (jak rwnie daje si mu
coraz to inne interpretacje). W pewnym sensie stwierdzenie to jest
prawdziwe, o tyle, o ile wszystko, co mwimy, mwimy w ja
kim jzyku, tak e nawet gdy tumaczymy" nasze myli z jed
nego jzyka na drugi, pozostajemy w obrbie jzyka w ogle.
W innym sensie jednake stwierdzenie to prawdziwe nie jest,
gdy fakt, e istniej uniwersalia jzykowe i pojciowe, jest ju
swego rodzaju wyjciem. Ta konstatacja wymaga pewnego wy
janienia.
Jeeli przyjmiemy (przynajmniej w charakterze roboczej hi
potezy), e - po pierwsze - wszystkie jzyki maj jakie wspl
ne jdro (zarwno na poziomie leksykalnym, jak i gramatycz
nym), po drugie - e to wsplne jdro jest czym wrodzonym,
56
uksztatowanym przez swoist przedjzykow gotowo na
znaczenie" (por. Bruner 1990: 22), a po trzecie - e to wsplne
jdro moe zosta wykorzystane jako rodzaj minijzyka, w kt
rym da si powiedzie wszystko, co mamy do powiedzenia, wte
dy dostrzeemy, e drzwi prowadzce na zgwntrz jzyka" ju
si przed nami otwary. Jest tak dlatego, e"chocia to wsplne
jdro mona okreli i zrozumie jedynie przez jzyk, to jednak
w pewnym istotnym sensie jest ono od jzyka niezalene - jest
i jest niezalene od jakichkolwiek idiosynkratycznych cech po
szczeglnych jzykw.
Inaczej mwic, przez zidentyfikowanie wsplnego jdra
wszystkich jzykw moemy w obrbie kadego jzyka (na
przykad polskiego czy japoskiego) wyodrbni okrelony mi-
nijzyk" (rodzaj bazowego" minipolskiego czy minijaposkie-
go), ktry moe nam nastpnie posuy jako metajzyk w dys
kusji na temat rnych jzykw i kultur niejako poza nimi
wszystkimi. Skoro nasz minipolski" bdzie izomorficzny z mi-
nijaposkim" (czy z jakimkolwiek innym minijzykiem"), z teore
tycznego - cho rzecz jasna nie z praktycznego - punktu widze
nia nie bdzie miao znaczenia to, ktry z nich wybierzemy na
jzyk naszych formu eksplikacyjnych: kady taki minijzyk"
bdzie izomorficzny z kadym innym i wszystkie bd miay
bezporednie oparcie w przedjzykowym systemie konceptual
nym czowieka, przypuszczalnie wrodzonym i uniwersalnym.
Jeeli nie istnieje co takiego jak wyjcie z jzyka" w sensie
absolutnym, to istnieje w pewnym sensie wyjcie z wiey Babel
poszczeglnych jzykw (dziki pojciom uniwersalnym). Babel
rozumiem tutaj jako synonim wieloci jzykw i wynikajcego
z tego zamtu. Jednak, jak argumentowa Derrida (1982: 132-
-139; 1991), pomieszanie jzykw" to dopiero drugie znacze
nie sowa Babel. W swym pierwotnym sensie Babel" by wie
mocy, wie uniwersalnego systemu jzykowego. W tym wa
nie, oryginalnym sensie tego sowa naturalny metajzyk seman
tyczny" [natural semantic metalangtiage - NSM] otwiera przed
nami moliwo czciowego powrotu do wiey Babel (przez
57
pojcia uniwersalne). Oferuje on czciowe rozwizanie tego, co
Derrida okrela mianem podwjnych wizw" koniecznoci
tumaczenia i zarazem niemoliwoci tumaczenia, dajc nam
nadziej na uzyskanie (przez pojcia uniwersalne) zakazanej
przezroczystoci, niemoliwej jednoznacznoci" (wedug okre
lenia Derridy 1991: 253), a przynajmniej na znaczne przyblie
nie si do nich 2 0 .
To jest zatem owo fundamentalne zaoenie (czy robocza
hipoteza), na ktrym opieraj si analizy i porwnania znacze
zawarte w tej ksice. W przeciwiestwie do innych podej, nie
polega ono ani na ujmowaniu znacze za pomoc formu uku
tych ad hoc w normalnym, potocznym jzyku, ani te za pomo
c technicznych formu jakiego sztucznego metajzyka, ktry
sam wymaga dalszego objanienia, ale opiera si na parafrazach
sformuowanych w zrozumiaym samym przez si naturalnym
metajzyku semantycznym", bdcym wycinkiem dowolnego
jzyka naturalnego i niezalenym od jakiegokolwiek jzyka. Po
niewa bezporedni podstaw tego metajzyka semantycznego
jest jzyk naturalny, formuy podawane w tym jzyku mona
zasadniczo uzna za zrozumiae same w sobie (z pewnoci s
bardziej zrozumiae ni formuy rachunkw logicznych). Z dru
giej strony, poniewa nie odwouj si one do penych zasobw
jzykw naturalnych, a jedynie do ich minimalnego wycinka -
wsplnego im wszystkim jdra - podlegaj standaryzacji, s
porwnywalne z objanieniami sformuowanymi w innych jzy
kach i s wolne od wewntrznej cyrkularnoci - prawdziwej
2(1
Tyler (1987: 214) pisze o niemonoci tumaczenia" w taki sposb,
jak gdyby nie miao znaczenia to, czy w ogle bdziemy w stanie zrozumie
ludzi z innych kultur, czy te nie. Uwaa on za niedorzeczny pomys, e
mona oddawa znaczenia funkcjonujce wrd innych ludw za pomoc
poj, ktre funkcjonuj u n a s, tak jakby ci inni w ogle nie istnieli. Nie
jest nam dane pozna znacze, ktre oni znaj, o ile nie bd one ju wcze
niej znane i im, i nam, ale wtedy niepotrzebne jest tumaczenie, a jedynie
co w rodzaju przypomnienia". Na szczcie ta istotna prawda, e w r
nych jzykach odbijaj si rne systemy znaczeniowe, nie musi wcale pro
wadzi do takich nihilistycznych wnioskw - moemy zrozumie znacze
nia funkcjonujce wrd innych ludw" dziki uniwersaliom jzykowym.
58
plagi tych opisw semantycznych, ktre za swj metajzyk obie
k
raj jzy naturalny w caym jego bogactwie.
Pene objanienie metodologii opisu semantycznego w uj
ciu NSM i jego podbudow teoretyczn czytelnik znajdzie w in
nych opracowaniach na ten temat (por. w szczeglnoci Goddard
i Wierzbicka 1994; Wierzbicka 1996a). W tym miejscu nawiet
l jedynie kilka podstawowych punktw: ide semantycznych
jednostek elementarnych, uniwersaliw leksykalnych, problem
kategorii i czci mowy, uniwersalnej skadni znacze, polisemii,
aloleksji, opcji walencyjnych" oraz stosowan tu metod prb
i bdw.
Elementarne jednostki semantyczne
Ja i moi wsppracownicy od lat 70. XX w. prbujemy po
kaza, e klucz do cisego, a zarazem wnikliwego opisu zna
czenia tkwi w koncepcji semantycznych jednostek elementar
nych (prostych) - semantic primitives (primes). Nie sposb
zdefiniowa w s z y s t k i c h sw, bo sama idea definiowania
zakada nie tylko to, e istnieje co, c o ma by definiowane
(czyli definiendum), ale i co, c z y m si bdzie to co definio
wao (tj. definiens, czy raczej zbir definiensw). Te elementy,
ktre wykorzystuje si do definiowania znacze sw (albo in
nych znacze), same nie mog podlega definiowaniu, lecz mu
sz by uznane za indefinibilia" - tzn. podstawowe jednostki
semantyczne, za pomoc ktrych mona w sposb spjny obja
ni wszystkie znaczenia zoone.
Tak wic to jest jedno z gwnych zaoe teorii (i praktyki)
semantycznej prezentowanej w tej ksice: nie da si opisa
znaczenia, o ile nie dysponuje si zestawem elementarnych jed
nostek semantycznych. Mona oczywicie prbowa je opisy
wa, objaniajc nieznane przez nieznane (jak w przemiewczej
definicji Blaise'a Pascala: wiato to wietlany ruch wietla
nych cia"; 1954: 580 [1667]), ale tym sposobem niczego si nie
osignie. Semantyka ma warto wyjaniajc tylko pod warun-
59
kiem, e zdoa zdefiniowa" czy wyeksplikowa" zoone i nie
jasne znaczenia w terminach znacze prostych i samych przez
si zrozumiaych. Jeli jestemy w stanie rozumie jakie wypo
wiedzi (kogo innego bd te nasze wasne), to tylko dlatego,
e skadaj si one z prostych elementw, zrozumiaych samych
w sobie.
Ta podstawowa zasada, ktr wspczesna lingwistyka stra
cia z pola widzenia, bya wielokrotnie wypowiadana w powi
conych jzykowi tekstach wielkich siedemnastowiecznych my
licieli, takich jak Kartezjusz, Pascal, Arnauld i Leibniz. Na
przykad, Kartezjusz pisa (2002: 98 [1701]):
Ponadto istniej p e w n e rzeczy, ktre pragnc okreli, jeszcze bar
dziej zaciemniamy, p o n i e w a s one, m o i m zdaniem, tak bardzo
proste i bardzo jasne, i nie dadz si p o z n a ani poj lepiej, jak
tylko same przez si. Wszak do gwnych podobno bdw, jakie
mona popeni w naukach, naley zaliczy bd tych, ktrzy chc
okreli to, co da si j e d y n i e pomyle, i ktrzy nie s w stanie
odrni rzeczy j a s n y c h od ciemnych, tego, co, aby je pozna, do
maga si definicji i co na okrelenie zasuguje, od tego, co najlepiej
m o n a pozna s a m o przez si 2 1 .
Uniwersaiia leksykalne
W teorii, na ktrej oparta jest ta ksika, od samego poczt
ku przyjmuje si hipotez, e do poj elementarnych mona
doj drog gbokiej analizy dowolnego jzyka naturalnego, ale
przyjmuje si rwnie i to, e zestaw ustalonych tym sposobem
jednostek elementarnych w jednym jzyku bdzie si pokrywa
z analogicznym zestawem w kadym innym jzyku. Oznacza to,
e w rzeczywistoci kady taki zestaw jest po prostu jedn z kon
kretnych jzykowych manifestacji uniwersalnego systemu pod
stawowych ludzkich poj.
To z kolei opiera si na zaoeniu, e pewne podstawo
we pojcia s ludziom wrodzone, a skoro s wrodzone - to
2i
Prze. L. Chmaj [przyp. tum.].
60
nie ma powodu oczekiwa, e w rnych spoecznociach bd
one rne.
Przez pewien czas zaoenie to opierao si w gwnej mie
rze na rozwaaniach teoretycznych, a nie na empirycznych ba
daniach rnych jzykw wiata. Sytuacja^ta ulega zmianie
wraz z publikacj Semantic and lexical univtrsals [Uniwersaiia
leksykalne i semantyczne] (red. Goddard i Wierzbicka 1994, da
lej ULS) - tomu zbiorowego, w ktrym lista poj elementar
nych, zaproponowana pocztkowo na podstawie niewielkiej
liczby jzykw, zostaa poddana weryfikacji w szeregu systema
tycznych bada obejmujcych swym zasigiem wiele jzykw
z rnych rodzin jzykowych i z rnych kontynentw. Jzyki
analizowane w tym tomie to m.in.: jzyk ewe z rodziny niger-
-kongijskiej w zachodniej Afryce (F. Ameka), jzyk chiski
(H. Chappell), tajski (A. Diller), japoski (M. Onishi), australij
skie jzyki yankunytjatjara (C. Goddard), antnta [aranda] (J. Har-
kins i D. Wilkins) i kayardild (N. Evans), trzy jzyki misumalpa
[miskito-sumo-matagalpa] z Nikaragui (K. Hale), austronezyjskie
jzyki atjeh z Indonezji (M. Durie i inni), longgu z Wysp Salo
mona (D. Hill), samoaski (U. Mosel) i mangap-mbula z Papui-
-Nowej Gwinei (R. Bugenhagen), papuaski jzyk kalam (A. Pa-
wley), a w kocu - jedyny jzyk europejski poza angielskim
- francuski (B. Peeters).
Kategorie i czci mowy
Praca ostatnich trzydziestu lat, moja i moich wsppracow
nikw, doprowadzia do wyodrbnienia prawie szedziesiciu
sw - kandydatw na semantyczne jednostki proste i uniwer
salne. Zbieram je w poniszym zestawieniu:
Substantiva: JA, TY, KTO/OSOBA, CO/RZECZ, LUDZIE
CIAO
Determinatory: TEN, TEN SAM, INNY
Kwantyfikatory: JEDEN, DWA, TROCH, WSZYSTKO
DUO
61
 Cechy: DOBRY, ZY, DUY, MAY
Predykaty mentalne: MYLE, WIEDZIE, CHCIE, CZU,
WIDZIE, SYSZE
Mowa: MWI, SOWO, PRAWDZIWY
Czynnoci, zdarzenia i ruch: ROBI, DZIA SI, RUSZA
(SI)
Istnienie i wasno (zbywalna): JEST, MIEC
ycie i mier: Y/YWY, UMRZE
Pojcia logiczne: NIE, (BY) MOE, MC, PONIEWA,
JEELI... TO..., GDYBY...TOBY... (kontr-
faktywne)
Czas: KIEDY/CZAS, TERAZ, PO, PRZED, DUGO, KRT
KO, JAKI CZAS
Przestrze: GDZIE/MIEJSCE, TUTAJ, POD, NAD, DALEKO,
BLISKO, STRONA, WEWNTRZ
Intensyfikatory, augmentory: BARDZO, WICEJ
Taksonomia, partonomia: RODZAJ CZEGO, CZ CZEGO
Podobiestwo: TAKI (TAK) JAK
Jak sugeruje forma tego zestawienia, proponowany zestaw
jednostek elementarnych nie jest nieuporzdkowanym zbiorem,
lecz tworzy siatk kategorii, ktre mona by przyrwna (troch
metaforycznie) do czci mowy w tradycyjnej gramatyce. Naj
waniejsze w tym ukadzie jest to, e kategorie (wstpnie) tutaj
wyrnione maj zarwno charakter semantyczny, jak i struktu
ralny - uwzgldniaj one pewne naturalne klasy semantyczne,
na przykad czas i przestrze, a zarazem bior pod uwag was
noci czliwociowe wchodzcych w ich skad elementw.
Mimo e naszkicowana tu klasyfikacja jednostek semantycznych
w adnym razie nie jest jedyn moliw, to jednak nie jest te
ona arbitralna.
Z punktu widzenia tej ksiki najistotniejsze jest to, e eks-
plikacje semantyczne, ktre si w niej proponuje, s w wikszo
ci (cho nie wycznie) formuowane przy uyciu jednostek
elementarnych wyszczeglnionych w tabeli.
Od czasu do czasu jednak mona bdzie natrafi na odstpstwa
od tej oglnej zasady tam, gdzie bdzie to konieczne dla zachowania
czytelnoci formu eksplikacyjnych. Na przykad, w rozdziale II,
62
powiconym wzorcom przyjani, sowa takie jak ojciec, matka
i dziecko bd uywane tak, jakby byy semantycznie proste, a so
wo kraj bdzie podobnie uywane w rozdziaach III i IV.
Poza takimi wiadomie wprowadzonymi wyjtkami, zapro
ponowane tutaj jednostki elementarne bd si pojawiay w eks-
plikacjach w rnych formach - aloleksacli" [wariantach lek-
semw] i w rnych opcjach walencyjnych". Obydwa te
punkty, a take istotny problem polisemii, omwi poniej.
Przedtem jednak powic nieco uwagi gramatyce jednostek ele
mentarnych, ktra jest tak samo wana dla opisu znacze jak
same te jednostki.
Uniwersalna skadnia znacze
W tym wszystkim, co do tej pory zostao tu powiedziane,
punkt cikoci spoczywa na samych cegiekach" systemu -
pojciach elementarnych, sowach prostych, niedefiniowalnych.
Ale eby powiedzie co, co miaoby jaki sens, trzeba czego
wicej ni sw: potrzeba zda, w ktrych sowa te byyby sen
sownie ze sob poczone. I podobnie - eby myle, potrzebu
jemy czego wicej ni poj", a mianowicie sensownego ich
poczenia. Pomimo swych oczywistych ogranicze, stara Leib-
nizowska metafora alfabetu ludzkich myli" okazuje si w tym
kontekcie nadal przydatna: pojcia proste to elementy, ktre -
jeli chce si za ich pomoc wyrazi jakie znaczenie - naley
ze sob w okrelony sposb skombinowa.
Dla przykadu, niedefiniowalne sowo chcie ma sens tylko
wtedy, gdy wystpuje w jakiej ramie syntaktycznej, np. (Ja)
chc to zrobi. Postulujc, e elementy JA, CHCIE, TO, ROBI
s wrodzonymi i uniwersalnymi pojciami prostymi, postuluje
si tym samym istnienie pewnych wrodzonych i uniwersalnych
regu skadniowych - nie w sensie jakiej nieweryfikowalnej
intuicyjnie, formalnej skadni w rodzaju skadni Chomsky'ego,
ale w sensie intuicyjnie sprawdzalnych wzorcw okrelajcych
moliwe kombinacje poj elementarnych.
63
 Chcc objani znaczenie zdania (Ja) chc to zrobi komu,
kto nie jest rodzimym uytkownikiem jzyka polskiego, najlep
sze, co moemy uczyni, to pokaza odpowiadajce temu zdaniu
zdanie w jego wasnym jzyku. Rosjaninowi i Anglikowi mogli
bymy zatem zaproponowa nastpujce wyjanienia:
(Ja) chc to zrobi = Ja chou eto sdelat' = 1 want to do this,
gdzie rosyjskie ja I angielskie I odpowiada polskiemu ja, chou/
/want odpowiada chc, eto/this - to, a sdelat'Ito do - zrobi;
dalej - gdzie poczenie ja chou I I want odpowiada ja chc,
eto sdelat'I to do this - to zrobi, a w kocu - gdzie caa kom
binacja sw ja chou eto sdelat' 11 want to do this odpowiada
caej kombinacji ja chc to zrobi.
Tak wic uniwersalna skadnia znacze polega na uniwer
salnych kombinacjach uniwersalnych jednostek. Z formalnego
punktu widzenia zdania polskie i rosyjskie bardzo rni si pod
wzgldem gramatycznym od zdania angielskiego. Ale tego ro
dzaju formalne rnice w niczym nie umniejszaj zasadniczej
ekwiwalencji semantycznej wszystkich tych trzech zda, opie
rajcej si na ekwiwalencji samych jednostek elementarnych
i regu ich czenia.
Teoria, na ktrej opiera si ta ksika, zakada zatem nie
tylko istnienie wrodzonego i uniwersalnego leksykonu ludzkich
myli", lecz take istnienie wrodzonej i uniwersalnej skadni
ludzkich myli". Razem te dwie hipotezy skadaj si na postu
lat istnienia czego, co mona by okreli mianem , jzyka my
li" czy - jak to nazwaam w tytule jednej z moich ksiek
(1980) - lingua mentalis. To wanie uniwersalna lingua menta-
lis jest tym proponowanym tutaj - i cigle weryfikowanym -
praktycznym metajzykiem (NSM), za pomoc ktrego mona
objania znaczenia sw w rnych jzykach i porwnywa je
ze sob.
64
Polisemia
Polisemia jest zjawiskiem niezwykle rozpowszechnionym
w jzykach naturalnych, a ju szczeglnie dotyczy ona potocz
nych sw codziennego uytku", w tym wanie indefinibiliw.
Z tego te powodu nie mona identyfikowa Jednostek prostych
tylko przez wskazanie okrelonych niedefiniowalnych sw -
musz by one zawsze okrelane w odniesieniu do pewnych
przykadowych zda. Na przykad, polskie sowo poruszy ma
co najmniej dwa znaczenia:
A. Nie mogam si poruszy.
B. Jej sowa mnie poruszyy.
Z tych dwch znacze tylko A bdzie uznane za jednostk
prost.
Teoria NSM nie twierdzi, e kade pojcie elementarne b
dzie miao w kadym jzyku swj wykadnik w postaci odrb
nego sowa - zakada jednak, e nieobecno takiego sowa da
si wytumaczy (zgodnie z okrelonymi zasadami i w sposb
spjny) w kategoriach polisemii. Szczeglnie istotn rol bdzie
tutaj odgrywaa koncepcja rnych ram gramatycznych, w jakich
moe wystpowa dany wyraz.
Aloleksja
Termin aloleksja" odnosi si do fakm, e jedna jednostka
semantyczna moe by wyraana w jzyku na wiele rnych
sposobw. Tak jak jedno sowo (czy morfem) moe by powi
zane z dwoma (lub wicej) rnymi znaczeniami, tak te czsto
si zdarza, e jedno znaczenie wystpuje w dwch (lub wicej)
rnych formach leksykalnych. Przez analogi do [funkcjonuj
cych w terminologii jzykoznawczej] alomorfw" i alofonw",
w teorii NSM takie rne wykadniki jednej jednostki prostej
nazywane s aloleksami". Na przykad, w jzyku polskim for
my ja, mnie, mn s aloleksami tego samego pojcia elementar-
65
nego JA (ac. EGO, ang. I). Aloleksy jednej jednostki prostej
przewanie wystpuj w dystrybucji komplementarnej": n a
przykad polskie formy ten, ta, to i aciskie hic, haec, hoc s
aloleksami jednego pojcia elementarnego TEN i zale od ro
dzaju gramatycznego okrelanego przez siebie rzeczownika.
Nieraz te si zdarza, e poczenie z inn jednostk prost
wymusza okrelon form spord dopuszczalnych aloleksw.
Na przykad, w jzyku angielskim poczenie ALL (WSZYST
KO) i SOMEONE (KTO) daje everyone lub everybody, a ALL
(WSZYSTKO) i SOMETHING (CO) - everything. W tych kon
kretnych kontekstach zatem angielskie -one i -body mog zosta
uznane za aloleksy jednostki prostej SOMEONE (KTO), odpo
wiadajcej sowu someone, a -thing - za aloleks jednostki SO
METHING (CO), odpowiadajcej sowu something11.
Pojcie aloleksji odgrywa szczegln rol w ujciu kategorii
fleksyjnych w teorii NSM. Na przykad, formy robi, zrobiam
(zrobiem) i zrobi, uyte bez okrele temporalnych, przekazu
j rne znaczenia, ale w poczeniu z okolicznikami teraz,
wczeniej i pniej, jak w zdaniach A, B, C poniej, maj dys
trybucj komplementarn i mog zosta uznane za aloleksy jed
nej jednostki prostej ROBI:
A. Robi to teraz.
B. Zrobiam to wczeniej (przedtem).
C. Zrobi to pniej 24
(potem) .
Z tego te powodu o zdaniach sformuowanych w NSM
mona powiedzie, e w rnych jzykach odpowiadaj one sobie
pod wzgldem semantycznym, nawet jeeli kategorie fleksyjne
poszczeglnych jzykw bd si od siebie znacznie rniy.
22
To znaczy nie wystpuj w tych samych otoczeniach skadniowych
[przyp. tum.].
23
W jzyku polskim analogiczna kombinacja jednostek WSZYSTKO
i KTO jest realizowana jako wszyscy (ludzie, chopcy) bd wszystkie
(dziewczynki, dzieci), a kombinacja WSZYSTKO i CO - tylko jako wszyst
kie (stoy, lampy, okna) [przyp. tum.].
24
Za aloleksy jednej jednostki uwaane s te w teorii N S M czyste wa
rianty aspektowe leksemu, a wic robi - zrobi [przyp. tum.].
66
Opcje walencyjne"
Pojcie opcji walencyjnych" wskazuje na rne wzorce
lczliwoci skadniowej, jakie dopuszcza dana jednostka elemen
tarna. Na przykad, jednostka ROBI (ZROB]) moe wystpo
wa w nastpujcych kombinacjach:
A. X co zrobi.
B. X zrobi co osobie Y.
C. X zrobi co (razem) z osob Y.
Oczywicie, robienie czego komu" czy robienie czego
(razem) z kim" implikuj robienie czego". Mimo to jednak
zdania B i C nie mog by analizowane jako poczenie zdania
A i czego jeszcze". Trzeba wic uzna, e w kadym wypadku
rnica znaczenia wypywa ze zdania jako caoci, a nie z same
go predykatu, oraz e w tych trzech zdaniach wystpuje w isto
cie jeden predykat (ZROBI), chocia za kadym razem jest
w nich realizowana jaka inna jego opcja walencyjna".
Metoda prb i bdw
Projekt stworzenia naturalnego metajzyka semantyczne
go", z jednej strony opartego na jzykach naturalnych, a z dru
giej w pewnym sensie od nich niezalenego, moe sprawia
wraenie cakiem utopijnego. Trzeba wic z naciskiem podkre
li, e podwaliny takiego jzyka zostay ju pooone - s one
owocem kilkudziesicioletniej pracy mojej i moich wsppra
cownikw, od pocztku nastawionej na ten wanie cel. Przez
cay ten czas rozwijalimy i udoskonalalimy kolejne wersje
NSM, coraz bardziej efektywne i coraz blisze ideau", testujc
je na wielu jzykach, w tym tak rnorodnych jak chiski
(por. np. Chappell 1983, 1986a, 1986b), ewe (por. Ameka 1986,
1987, 1990, 1991), japoski (por. Travis 1992; Hasada 1994),
malajski (Goddard 1994b), austronezyjski jzyk mangap-mbula
(por. Bugenhagen 1990) czy australijskie jzyki yankunytjatjara
67
(por. Goddard 1990, 1992a, 1992b, 1996) i aranda (por. Wilkins
1986; Harkins 1992).
Budowanie takiego naturalnego metajzyka semantyczne
go" to proces dugi i stopniowy. W odrnieniu od bardziej spe- :
kulatywnych teorii semantycznych, teoria NSM nieustannie szu
ka potwierdzenia - bd falsyfikacji - w zakrojonych na szerok
skal projektach badawczych. Na przykad, w opracowanym
przeze mnie sowniku semantycznym English speech act verbs
[Angielskie czasowniki aktw mowy] (Wierzbicka 1987) podj
am prb przeanalizowania ponad dwustu czasownikw jzyka
angielskiego; pniej, w serii artykuw powiconych innej do
menie konceptualnej (por. np. Wierzbicka 1990b, 1992a, 1994)
w podobny sposb prbowaam opisa co najmniej sto sw
dotyczcych emocji (zob. te Ameka 1987, 1990; Goddard
1990, 1991, 1992, 1996; Harkins 1994; Hasada 1994; Kornacki
1995; i inni).
Wanie w takich projektach wychodz na jaw wady (ale i moc
ne strony) kolejnych wersji NSM, dziki czemu mona janiej
okreli kierunek rozwoju dalszych bada. Prawdopodobnie naj
istotniejsze zmiany [w stosunku do pierwotnych wersji NSM]
dotycz wzrastajcego uproszczenia i standaryzacji eksplikacji
na poziomie skadniowym, co ma bezporedni zwizek z poszu
kiwaniem uniwersaliw syntaktycznych.
Niniejsza ksika moe by uwaana za kolejny tego typu
sprawdzian, poniewa prbuje si w niej opisa - za pomoc
(ostatniej wersji) naturalnego metajzyka semantycznego - kilka
pl semantycznych kilku rnych jzykw. Tym razem jednak
akcent jest pooony na interpretacj kultur (przez NSM), a nie
na NSM jako taki. To oznacza, e sprawdza si tutaj NSM jako
narzdzie opisu semantycznego, a niejako abstrakcyjny system,
przy czym oczywicie te dwie metody weryfikacji pozostaj ze
sob w cisym zwizku.
68
10= Podsumowanie
Wuthnow et al. zauwaaj (1984: 6-7), e pomimo tych
wszystkich bada, do ktrych drog otworzyy rne techniki
eksperymentalne i analizy statystyczne, ostajecznie bardzo nie
wiele dowiedzielimy si na temat konkretnych wzorcw kulmro-
wych", po czym zadaj sobie pytanie, czy w ogle jest moliwa
I taka analiza kulturowa, ktra speniaaby funkcj podstawowego
narzdzia w dochodzeniu do weryfikowalnej wiedzy w dziedzi
nie nauk spoecznych, czy te badanie kultury z koniecznoci
pozostanie ju na zawsze w sferze spekulacji" (s. 257).
Ta ksika ma za zadanie pokaza, e wzorce kulturowe
m o n a bada w sposb weryfikowalny i bez spekulacji, o ile
badania te bd zakorzenione w semantyce lingwistycznej, od
woujcej si do - empirycznie ustalonych - uniwersaliw jzy
kowych i pojciowych. Ma rwnie za zadanie broni roli sw,
ktre zbyt czsto okrela si dzi jako oderwane", rozmyte"
czy statyczne", a w konsekwencji odrzuca sieje na rzecz tak
sonomii", codziennych praktyk", dyskursu", schematw",
prototypw" itp. Dla przykadu, Wassmann (1995: 173-174)
pisze:
Dziki antropologii kognitywnej zacza si w literaturze u p o
wszechnia n o w a terminologia: k a t e g o r i e " i cechy s e m a n t y c z n e "
s z a s t p o w a n e s c h e m a t a m i " , p r o t o t y p a m i " i p r o p o z y c j a m i " .
(...) Tak wic m i m o i jzyk nadal pozostaje - oprcz innych czynni
k w - w centrum zainteresowania, jest jednak traktowany odmiennie:
nie j a k o sownik, ale j a k o j z y k w p o w s z e d n i m uyciu, dyskurs",
na ktrego podstawie trzeba dopiero dochodzi przypuszczalnej in
tencji p r z e k a z u " .
Tymczasem nie ma wcale konfliktu pomidzy badaniem zna
czenia sw a badaniem powszedniego dyskursu" i powsze
dnich procesw poznawczych. Przeciwnie - jak chc pokaza
w tej ksice, sownictwo jest najlepszym przewodnikiem po
naszych codziennych procesach poznawczych i po wzorcach
codziennego dyskursu".
69