Aby rozpocz lektur,

kliknij na taki przycisk ,

ktry da ci peny dostp do spisu treci ksiki.

Jeli chcesz poczy si z Portem Wydawniczym

LITERATURA.NET.PL
kliknij na logo poniej.
 FRYDERYK ENGELS

ROZWJ SOCJALIZMU
OD UTOPII DO NAUKI

2
Tower Press 2000
Copyright by Tower Press, Gdask 2000

3
PRZEDMOWA DO PIERWSZEGO WYDANIA NIEMIECKIEGO

Ponisza publikacja powstaa z trzech rozdziaw mojej pracy pt. Pan Eugeniusz Dhr-
ing dokonuje przewrotu w nauce, Lipsk r. 1878. Zestawiem je dla mego przyjaciela Paula
Lafarguea w celu przetumaczenia na francuski i uzupenienia kilkoma dalszymi wywoda-
mi. Przekad francuski, przejrzany przeze mnie, ukaza si najpierw w Revue Socialiste,
nastpnie za w osobnym wydaniu pod tytuem: Socialisme utopique et socialisme scienti-
fique, Pary 1880. Przekad polski mojej broszury, dokonany wedug tumaczenia francu-
skiego, wyszed niedawno z druku w Genewie pod tytuem Socyjalizm utopijny a nauko-
wy, drukarnia Przedwitu, Genewa 1882.
Nadspodziewane powodzenie lafargowskiego przekadu w krajach, gdzie mwi po fran-
cusku, a zwaszcza w samej Francji, narzucio mi pytanie, czy nie byoby rwnie poytecz-
ne osobne wdanie tych trzech rozdziaw po niemiecku. W tym samym czasie zakomuniko-
wano mi z redakcji zuryskiego Socjaldemokraty1, e w niemieckiej partii socjaldemokra-
tycznej wysuwa si powszechne danie wydawania nowych broszur propagandowych, i
zapytano, czy nie zechciabym przeznaczy na ten cel owych trzech rozdziaw. Rozumie
si, e zgodziem si na to i oddaem moj prac do dyspozycji wydawnictwa.
Nie bya ona jednak bynajmniej pocztkowo napisana dla bezporedniej propagandy ma-
sowej. Jake moga nada si do tego praca posiadajca przede wszystkim charakter czysto
naukowy? Jakie zmiany w formie i treci byy potrzebne?
Jeli chodzi o form, to wtpliwoci budzi mogy tylko liczne wyrazy obce. Ale ju Las-
salle nie skpi zgoa sw obcych w swych mowach i pismach propagandowych, a nie
uskarano si na to, o ile mi wiadomo. Od tamtego czasu nasi robotnicy czytaj znacznie
regularniej, znacznie wicej gazet i oswoili si dziki temu w wikszym stopniu z wyrazami
obcymi. Ograniczyem si wic do usunicia wszystkich zbytecznych wyrazw obcych.
Przy niezbdnych wyrazach obcych zrezygnowaem z zaczenia tzw. tumacze wyjania-
jcych. Niezbdne wyrazy obce s to przewanie oglnie przyjte terminy nauko-
wotechniczne; mona byoby si bez nich obej, gdyby day si przetumaczy. Tuma-
czenie podobnych wyrazw wypacza zatem ich sens i zamiast wyjani, mci. Daleko lepiej
pomaga tu ustne wyjanienie.
Natomiast tre, miem twierdzi, sprawi robotnikom niemieckim mao trudnoci. Trud-
ny jest w ogle tylko rozdzia trzeci, a i to w znacznie mniejszym stopniu dla robotnikw,
jako ujcie w caoci ich oglnych warunkw yciowych, ni dla wyksztaconych bour-
geois. Jako w licznych wyjaniajcych dopiskach, ktre tu zaczyem, miaem na wzgl-
dzie nie tyle robotnikw, ile raczej czytelnikw wyksztaconych takich np., jak posa von
Eynern2, pana tajnego radc Henryka von Sybel i innych Treitschkw opanowanych niepo-
skromion dz popisywania si raz po raz w druku sw przeraliw ignorancj i kapital-
nym niezrozumieniem socjalizmu jako jej wynikiem. Jeli Don Kichot kruszy sw kopi w
walce z wiatrakami, to odpowiada to jego powoaniu i roli; ale Sancho Pansie nie moemy
na to pozwoli adn miar.
Tacy czytelnicy zdziwi si zapewne, gdy natkn si w szkicu historii rozwoju socjali-
zmu na kosmogoni KantaLaplacea, na nowoytne przyrodoznawstwo i Darwina, na kla-
syczn filozofi niemieck i Hegla. Ale socjalizm naukowy jest przecie w istotnych swych
czciach wytworem niemieckim i powsta mg tylko u narodu, ktrego klasyczna filozofia
1
Socjaldemokrat centralny organ socjaldemokracji niemieckiej, wydawany od roku 1879 do 1888 w
Szwajcarii, w Zurichu, ostatnie za dwa lata (18891890) w Londynie. W okresie dziaania prawa wyjtkowe-
go przeciw socjalistom w Niemczech (18781890) wydawnictwa socjaldemokratyczne byy zakazane.
2
Eynern E. fabrykant z Bremy, autor broszury przeciw socjaldemokracji.

4
przechowaa yw tradycj wiadomej dialektyki, tj. w Niemczech 3. Materialistyczne poj-
mowanie dziejw i jego specjalne zastosowanie do nowoczesnej walki klasowej midzy
proletariatem a buruazj stao si moliwe tylko za pomoc dialektyki. A gdy bakaarze
niemieckiej buruazji utopili tak gboko w bagnie jaowego eklektyzmu pami o wielkich
filozofach niemieckich, o stworzonej przez nich dialektyce e jestemy dzi zmuszeni po-
woywa nowoczesn nauk przyrodnicz na wiadka, i dialektyka znajduje potwierdzenie
w rzeczywistoci to my, socjalici niemieccy, dumni jestemy z tego, e pochodzimy nie
tylko od SaintSimona, Fouriera i Owena, lecz take od Kanta, Fichtego i Hegla.

FRYDERYK ENGELS
Londyn, 21 wrzenia 1882 r.

3
W Niemczech to bd drukarski. Powinno by u Niemcw. Albowiem jeeli, z jednej strony, dla powsta-
nia socjalizmu naukowego niezbdna bya dialektyka niemiecka, to rwnie niezbdne byy w tym wzgldzie
rozwinite ekonomiczne i polityczne stosunki Anglii i Francji. Niski stopie rozwoju ekonomicznego i poli-
tycznego Niemiec, niszy jeszcze znacznie na pocztku lat czterdziestych ni obecnie mg spodzi w naj-
lepszym razie karykatury socjalizmu (por. Manifest Komunistyczny, III, I C, niemiecki, czyli prawdziwy
socjalizm). Rzeczywisty rezultat mg by osignity dopiero wwczas, gdy stosunki ekonomiczne i politycz-
ne, wytworzone w Anglii i we Francji, poddane zostay niemieckiej krytyce dialektycznej. Z tego punktu wi-
dzenia socjalizm naukowy nie jest wic wytworem wycznie niemieckim, lecz w rwnej mierze midzynaro-
dowym. (Uwaga Engelsa.)

5
 PRZEDMOWA DO CZWARTEGO WYDANIA NIEMIECKIEGO

Moje przypuszczenie, e tre niniejszej publikacji nie sprawi wikszych trudnoci na-
szym robotnikom niemieckim, potwierdzio si. Przynajmniej do marca 1883 roku, gdy uka-
zao si pierwsze wydanie, wyprzedano 3 wydania w oglnym nakadzie 10 tysicy egzem-
plarzy i to pod obuchem dzi ju pogrzebanego prawa przeciw socjalistom. Oto zarazem
jeszcze jeden dowd, jak bezsilne s zakazy policyjne wobec takiego ruchu, jak ruch wsp-
czesnego proletariatu.
Od czasu pierwszego wydania wyszo jeszcze kilka przekadw w obcych jzykach, a
mianowicie: przekad woski Pasquala Martignetti: Il Socialismo Utopico ed ii Socialismo
Scientifico, Benevento 1883; rosyjski: Razwitije naucznowo socjalizma, Genewa 1884;
duski Socialismens Udyikling fraa Utopi til Videnskab, w Socialisk Bibliotek, I
Bind, Kjbenhaven 1885; hiszpaski: Socialismo utopico y Socialismo cientifico, Madrid
1886, i holenderski: De Ontwikkeling van het Socialisme van Utopie tot Wetenschap,
Haag 1886.
Wprowadziem do niniejszego wydania kilka drobnych zmian; waniejsze uzupenienia
poczyniem tylko w dwch miejscach: w pierwszym rozdziale, w ustpie o SaintSimonie,
ktry wypad nieco za krtko w porwnaniu z Fourierem i Owenem, oraz w kocu trzeciego
rozdziau, w ustpie o trustach, nowej formie produkcji, ktra tymczasem osigna wane
znaczenie.

FRYDERYK ENGELS
Londyn, 12 maja 1891 r.

6
 PRZEDMOWA DO WYDANIA ANGIELSKIEGO

Niniejsza broszura bya pierwotnie czci wikszej caoci. Okoo r. 1875 dr E. Dhring,
docent prywatny uniwersytetu berliskiego, ogosi nagle i do haaliwie swe nawrcenie
na socjalizm i zaprezentowa publicznoci niemieckiej nie tylko obszern teori socjalizmu,
ale nadto kompletny plan praktyczny przeobraenia spoeczestwa. Napad on, rozumie si,
na swych poprzednikw; przede wszystkim zaszczyci Marksa tym, e wyla na niego pen
czar swej zoci.
Stao si to w czasie, gdy oba odamy socjalistycznej partii Niemiec eisenachczycy i
lassalczycy tylko co zjednoczyy si i zdobyy dziki temu nie tylko olbrzymi przyrost si,
lecz co wicej, mono skierowania wszystkich swych si przeciwko wsplnemu wrogowi.
Socjalistyczna partia Niemiec miaa si szybko sta potg, ale pierwszym warunkiem, aby
uczyni z niej potg, byo nienaraenie na szwank osignitej niedawno jednoci. I oto dr
Dhring szykowa si otwarcie do utworzenia wok swej osoby sekty stanowicej jdro
przyszej odrbnej partii. Wypadao wic z musu podnie rzucon nam rkawic i stoczy
walk niezalenie od tego, czy to nam dogadzao, czy nie.
Byo to wszake najoczywiciej przedsiwzicie do przewleke, jakkolwiek i niezbyt
trudne. Wiadomo dobrze, e my, Niemcy, odznaczamy si przeraajco cik gruntowno-
ci, gruntown gbokoci czy gbok gruntownoci, jak si komu bardziej podoba j
nazwa. Ilekro ktokolwiek spord nas co wykada, co uwaa za now doktryn, musi on
to przede wszystkim uj w pewien wszechogarniajcy system. Musi on dowie, e zarw-
no pierwsze zasady logiki jak i podstawowe prawa wszechwiata istniay od wiekw w tym
wycznie celu, by doprowadzi koniec kocw do tej nowoodkrytej teorii jako korony
wszechrzeczy. A dr Dhring by pod tym wzgldem skrojony cakiem na mod swej naro-
dowoci. Ni mniej, ni wicej tylko kompletny Systemat filozofii, filozofia ducha, moral-
noci, przyrody i historii; kompletny Systemat ekonomii politycznej i socjalizmu i wresz-
cie Krytyczna historia ekonomii politycznej trzy wielkie tomy formatu semki, cikie
pod wzgldem rozmiaru i treci, trzy wojskowe korpusy argumentw, prowadzone w pole
przeciw wszystkim dotychczasowym. filozofom i ekonomistom w ogle i w szczeglnoci
przeciw Marksowi zaiste prba kompletnego przewrotu w nauce wszystko to musia-
em wzi na barki. Wypado mi omawia wszelkie moliwe przedmioty, od pogldu na
czas i przestrze do bimetalizmu; od wieczystoci materii ruchu do przemijajcego charakte-
ru idei moralnych; od darwinowskiego doboru naturalnego do wychowania modziey w
przyszym spoeczestwie. W kadym razie ta rozlega rozpito systematu mego oponenta
daa mi sposobno do rozwinicia w przeciwstawieniu do jego wywodw pogldw
Marksa i moich na te wielce rnorodne dziedziny, i to w formie bardziej systematycznej
ni dotychczas. To wanie byo gwn przyczyn, ktra mnie pobudzia do podjcia tego
skdind tak niewdzicznego zadania.
Odpowied moja zostaa ogoszona najpierw w szeregu artykuw w lipskim Vorwarts,
centralnym organie partii socjalistycznej, a nastpnie jako ksika Przewrt w nauce doko-
nany przez p. Eugeniusza Dhringa, ktrej drugie wydanie wyszo w r. 1886 w Zurychu.
Na naleganie mego przyjaciela Paula Lafarguea, obecnie posa z Lille do francuskiej
izby deputowanych, uoyem z trzech rozdziaw tej ksiki broszur, ktr Lafargue prze-
tumaczy i wyda w r. 1880 pod tytuem Socialisme utopique et socialisme scientifique.
Wedug tego tekstu francuskiego przygotowano wydanie polskie i hiszpaskie. W r. 1883
nasi przyjaciele niemieccy wydali t polemiczn broszur w jzyku oryginau. Nastpnie

7
ogoszono na podstawie tekstu niemieckiego przekady: woski, rosyjski, duski, holender-
ski i rumuski. cznie z niniejszym wydaniem angielskim zostaa wic ta broszura rozpo-
wszechniona w dziesiciu jzykach. Nie znam adnego innego utworu socjalistycznego, nie
wyczajc naszego Manifestu Komunistycznego z r. 1848 oraz Kapitau Marksa, ktry
by by tylekro tumaczony. W Niemczech broszura ukazaa si w czterech wydaniach osi-
gajc w cznym nakadzie okoo 20.000 egzemplarzy.
Dodatek pt. Marka4 napisany by w celu rozpowszechnienia wrd niemieckiej partii
socjalistycznej pewnych elementarnych wiadomoci o dziejach powstania i rozwoju wasno-
ci ziemskiej w Niemczech. Byo to wwczas tym bardziej konieczne, e zjednoczenie miej-
skich robotnikw niemieckich przez parti socjaldemokratyczn byo ju zapewnione i
przed parti stano zadanie pracy wrd robotnikw rolnych i chopw. Dodatek ten zosta
wczony do niniejszego wydania ze wzgldu na to, e pierwotne formy wadania ziemi
byy wsplne dla wszystkich plemion teutoskich i historia ich rozkadu jeszcze mniej znana
jest w Anglii ni w Niemczech. Pozostawiem tekst bez zmian nie omawiajc hipotezy, wy-
sunitej niedawno przez Maksyma Kowalewskiego, wedug ktrej podzia ziemi ornej i k
midzy czonkw marki poprzedzaa wsplna uprawa tej ziemi przez du rodzin pa-
triarchaln we wsplnocie, ktra ogarniaa kilka pokole (za przykad tego suy moe dzi
jeszcze istniejca poudniowo-sowiaska zadruga); pniej za, gdy wsplnota rozrosa si i
wsplne zarzdzanie gospodarstwem stao si zbyt utrudnione, nastpi podzia ziemi nale-
cej do wsplnoty. Kowalewski ma prawdopodobnie cakowit racj, jednak sprawa znaj-
duje si jeszcze sub iudice5.
Terminy ekonomiczne uywane w tej ksice odpowiadaj, o ile s nowe, terminom an-
gielskiego wydania Kapitau Marksa. Produkcj towarow nazywamy t faz rozwoju
ekonomicznego, w ktrej wytwarza si przedmioty nie tylko na uytek producentw, lecz
take w celu wymiany, tj. jako towary, nie za przedmioty uytku. Faza ta rozciga si od
pocztku produkcji dla wymiany a do naszych czasw wcznie; w peni osiga swj roz-
wj produkcja towarowa jedynie w warunkach produkcji kapitalistycznej, tj. w warunkach,
gdy kapitalista, waciciel rodkw produkcji, zatrudnia za pac robotnikw, tj. ludzi po-
zbawionych wszelkich rodkw produkcji prcz wasnej siy roboczej, i zagarnia rnic
midzy cen sprzedan produktw a ich kosztami. Histori produkcji przemysowej, po-
czwszy od wiekw rednich, dzielimy na trzy okresy: i) rzemioso, drobni majstrowie z
niewielk iloci czeladnikw i terminatorw, przy czym kady robotnik wyrabia cakowity
produkt; 2) manufaktura, w ktrej wiksza ilo robotnikw, zgrupowana w duym warszta-
cie, wyrabia cakowity produkt wedug zasad podziau pracy, przy czym kady robotnik
wykonywa tylko pewn czciow czynno, tak e produkt jest wykoczony dopiero ww-
czas, gdy przeszed po kolei przez wszystkie rce; 3) nowoytny przemys, w ktrym pro-
dukt wyrabiaj maszyny poruszane przez jakkolwiek si napdow, a praca robotnikw
sprowadza si do dozorowania i regulowania czynnoci i urzdze mechanizmu...6
20 kwietnia 1892 r.

4
Praca Engelsa Marka bya wydana w roku 1883 przez Engelsa w osobnej pod tytuem: Chop niemiecki.
Czym on by? Czym jest? Czym mgby by?. Engels opisuje tu dzieje chopstwa niemieckiego i w zako-
czeniu wskazuje w oglnych zarysach na marksistowskie rozwizanie kwestii chopskiej.
5
Sub iudice (ac.) w stadium omwienia, dyskusji.
6
Cig dalszy tej przedmowy do wydania angielskiego broszury Rozwj socjalizmu od utopii do nauki by
ogoszony przez Engelsa w czasopimie : Neue Zeit w latach 18921893 pod tytuem: O materializmie
historycznym. Przekad polski: Marks i Engels O materializmie historycznym, Ksika 1948, str. 35 i
dalsze.

8
 ROZWJ SOCJALIZMU OD UTOPII DO NAUKI

Nowoczesny socjalizm jest w treci swej przede wszystkim wytworem badania, z jednej
strony, panujcych w dzisiejszym spoeczestwie przeciwiestw klasowych midzy posia-
dajcymi a nie posiadajcymi, kapitalistami a robotnikami najemnymi, z drugiej za pa-
nujcej w produkcji anarchii. Ale w swej postaci teoretycznej wystpuje on pocztkowo
jako dalej posunite, jakby konsekwentniejsze rozwinicie zasad, wysunitych przez wiel-
kich francuskich mylicieli Owiecenia XVIII stulecia7. Podobnie jak kada nowa teoria,
musia on zrazu nawiza do istniejcego przed nim materiau mylowego, aczkolwiek jego
korzenie tkwiy gboko w materialnych faktach ekonomicznych.
Wielcy mowie, ktrzy we Francji owiecali umysy dla nadchodzcej rewolucji, wy-
stpowali sami na wskro rewolucyjnie. Nie uznawali adnego autorytetu zewntrznego bez
wzgldu na jego rodzaj. Religia, pojmowanie przyrody, spoeczestwo, ustrj pastwowy
wszystko to poddane zostao najbardziej nieubaganej krytyce, wszystko musiao albo
usprawiedliwi swj byt przed trybunaem rozumu, albo zrzec si istnienia. Mylcy rozum
sta si jedynym probierzem wszystkiego, co istnieje. By to czas, kiedy, wedug wyraenia
Hegla, wiat postawiono na gowie8 wpierw w tym znaczeniu, e gowa ludzka i twierdze-
nia, wykryte przez jej mylenie, rociy sobie prawo do tego, eby uchodzi za podstaw
wszelkich czynw ludzkich i stosunkw spoecznych; pniej i w tym szerszym znaczeniu,
e rzeczywisto, ktra przeczya tym twierdzeniom, zostaa istotnie wywrcona od gry do
dou. Wszystkie dotychczasowe formy spoeczne i pastwowe, wszystkie tradycyjne wy-
obraenia rzucono jako nierozumne do lamusa; wiat powodowa si dotychczas tylko prze-
sdami; caa przeszo zasugiwaa jedynie na politowanie i wzgard. Dopiero teraz zaja-
niao wiato dzienne, nastpio krlestwo rozumu; odtd zabobon, bezprawie, przywilej i
ucisk miay by wyparte przez wieczn prawd, wieczn sprawiedliwo, przez rwno
ugruntowan w samej naturze oraz przez nieodczne prawa czowieka.
Wiemy dzi, e owo krlestwo rozumu byo po prostu tylko wyidealizowanym krle-
stwem buruazji; e wieczna sprawiedliwo znalaza swe urzeczywistnienie w buruazyj-
nym sdownictwie; e rwno sprowadzia si do buruazyjnej rwnoci przed prawem; e
jako jedno z najistotniejszych praw czowieka proklamowano buruazyjn wasno; i e
pastwo rozumu, umowa spoeczna Rousseau 9 wesza w ycie i moga wej w ycie tyl-
7
Mowa o przedstawicielach francuskiej buruazji w filozofii i nauce w przededniu francuskiej buruazyjnej
rewolucji 17891794 r. Najwybitniejsi z nich: Voltaire, Rousseau, encyklopedyci z Diderotem na czele i inni.
8
Oto, co mwi Hegel o rewolucji francuskiej: Idea prawa, pojcie prawa utorowao sobie drog od jednego
razu i stara budowla bezprawia nie moga si oprze. Idea prawa staa si teraz podstaw konstytucji i na tym
gruncie miao si odtd wszystko opiera. Odkd soce wieci na firmanencie, a planety kr dokoa niego,
nie widziano jeszcze nigdy, aby czowiek stan na gowie, tj. na myli, i budowa wedug niej rzeczywisto.
Anaksagoras pierwszy powiedzia, e wiatem rzdzi Nus, rozum; teraz jednak dopiero doszed czowiek do
poznania, e myl powinna rzdzi rzeczywistoci duchow. By to wic wspaniay wschd soca. Wszystkie
istoty mylce wiciy radonie t epok. Wzniose wzruszenie panowao w owej dobie, cay wiat zosta prze-
niknity dreszczem entuzjazmu duchowego, jak gdyby dopiero teraz dokonao si pogodzenie boskoci ze
wiatem (Hegel, Filozofia historii 1840, str.535). Czy nie wielki ju czas wytoczy przeciw powszechnie
niebezpiecznym, wywrotowym teoriom witej pamici profesora Hegla antysocjalistyczne prawa wyjtkowe?
(Uwaga Engelsa).
9
W myl teorii Rousseau, spoeczestwo i pastwo utworzyy si pierwotnie drog wolnej umowy spoecz-
nej midzy wolnymi i niezalenymi od siebie ludmi, ale ustanowiony przez t umow porzdek spoeczny
uleg nastpnie wypaczeniu przez powstanie nierwnoci spoecznej. Poniewa ludzie z natury swej s wolni i

9
ko jako buruazyjna republika demokratyczna. Wielcy myliciele XVIII stulecia, podobnie
jak wszyscy ich poprzednicy, nie mogli wyj poza granice, ktre im zakrelia ich wasna
epoka.
Ale obok przeciwiestwa midzy feudaln szlacht a mieszczastwem, wystpujcym w
charakterze przedstawiciela caej reszty spoeczestwa, istniao oglne przeciwiestwo mi-
dzy wyzyskiwaczami a wyzyskiwanymi, bogatymi prniakami a pracujcymi biedakami.
Przecie ta wanie okoliczno pozwolia przedstawicielom buruazji podawa si za
przedstawicieli nie pewnej odrbnej klasy, lecz caej cierpicej ludzkoci. Co wicej, miesz-
czastwo od chwili swego powstania obarczone byo swym przeciwiestwem: kapitalici nie
mog istnie bez robotnikw najemnych i w tej samej mierze, w jakiej redniowieczny maj-
ster cechowy rozwija si w nowoczesnego bourgeois, czeladnik cechowy i niecechowy wy-
robnik rozwijali si w proletariuszy. I jakkolwiek na og mieszczastwo mogo roci sobie
prawo do tego, e w walce ze szlacht reprezentuje zarazem interesy rnych klas pracuj-
cych owego okresu, to jednak przy kadym wielkim ruchu buruazyjnym wybuchay samo-
dzielne poruszenia klasy, ktra bya mniej lub bardziej rozwinit poprzedniczk nowocze-
snego proletariatu. Tak wic w epoce Reformacji i wojny chopskiej w Niemczech10 widzi-
my anabaptystw i Tomasza Mnzera; w wielkiej rewolucji angielskiej11 lewellerw12; w
wielkiej rewolucji francuskiej Babeufa. Tym rewolucyjnym wystpieniom zbrojnym nie-
dojrzaej jeszcze klasy towarzyszyy odpowiednie wystpienia teoretyczne; w wieku XVI i
XVII utopijne13 obrazy idealnych ustrojw spoecznych, w XVIII za stuleciu ju wprost
komunistyczne teorie (Morelly i Mably). danie rwnoci nie ograniczao si ju do praw
politycznych, miao si ono rozciga i na pooenie spoeczne jednostek; dano zniesienia
nie tylko przywilejw klasowych, lecz i samych rnic klasowych. Pierwsz form, w ktrej
wystpia nowa nauka, by komunizm ascetyczny, potpiajcy wszelkie uciechy yciowe,
nawizujcy do Sparty. Potem przyszli trzej wielcy utopici: SaintSimon, u ktrego kieru-
nek buruazyjny zachowa si jeszcze w pewnej mierze obok proletariackiego, Fourier oraz
Owen, ktry w kraju najbardziej rozwinitej produkcji kapitalistycznej i pod wraeniem
zrodzonych przez ni przeciwiestw rozwija swe projekty zmierzajce do zniesienia r-
nic klasowych w formie systematu nawizujcego bezporednio do materializmu francu-
skiego. Wszyscy trzej maj t wspln cech, e nie wystpowali jako przedstawiciele inte-
resw powstaego historycznie ju w tym czasie proletariatu. Podobnie jak myliciele
Owiecenia chc oni wyzwoli od razu ca ludzko, a nie zaczyna od wyzwolenia pewnej
okrelonej klasy. Podobnie jak tamci chc oni ustanowi krlestwo rozumu i wiecznej spra-
wiedliwoci; ale ich krlestwo rni si o cae niebo od krlestwa rozumu, wymarzonego
przez mylicieli Owiecenia. wiat buruazyjny, urzdzony wedle zasad tych mylicieli, jest
rwnie nierozumny i niesprawiedliwy i winien powdrowa na mietnik historii tak samo
jak feudalizm i wszystkie wczeniejsze ustroje spoeczne. Jeeli w wiecie nie zapanowa
dotychczas prawdziwy rozum i prawdziwa sprawiedliwo, to jedynie dlatego, e nie byy

rwni, powinni wic posiada jednakowe prawa polityczne i we wszystkim winni by rwni przed prawem.
Wedug teorii Rousseau ludzie mog i powinni znowu przywrci t rwno na zasadzie wolnej umowy spo-
ecznej midzy sob.
10
Reformacja i wojny chopskie w Niemczech dokonyway si na pocztku XVI wieku. O Reformacji patrz F.
Engels, O materializmie historycznym. Przekad polski: Marks i Engels O materializmie historycznym,
Ksika 1948, str. 35 i dalsze.
11
Mowa o buruazyjnej rewolucji angielskiej (16401660) skierowanej przeciw absolutnej monarchii i pano-
waniu feudawobszarnikw (landlordw).
12
Lewellerowie (w tumaczeniu: wyrwnywacze) tak si nazywali przedstawiciele ruchu elementw plebej-
skich miast i wsi, ktrzy w czasie rewolucji 1648 roku w Anglii wysuwali najbardziej radykalne dania de-
mokratyczne.
13
Engels ma tu na myli dziea przedstawicieli komunizmu utopijnego: Tomasza Morusa (XVI wiek) i Cam-
panelli (XVII wiek).

10
one naleycie poznane. Brako po prostu owej genialnej jednostki, ktra teraz zjawia si i
poznaa prawd; to za, e zjawia si ona teraz, e prawda poznana zostaa teraz wanie,
nie jest nieuniknionym zdarzeniem, wynikajcym nieuchronnie ze zwizku wydarze w ich
rozwoju historycznym, lecz po prostu szczliwym przypadkiem. Jednostka ta mogaby
rwnie dobrze urodzi si o piset lat wczeniej, co zaoszczdzioby ludzkoci piciuset lat
bdw, walki i cierpie.
Widzielimy, e filozofowie francuscy XVIII stulecia, ktrzy przygotowywali rewolucj,
apelowali do rozumu jako do jedynego sdziego wyrokujcego o -wszystkim, co istnieje.
Miano zbudowa rozumne pastwo, rozumne spoeczestwo, miano bezlitonie usun
wszystko, co sprzeciwiao si wiecznemu rozumowi. Widzielimy rwnie, e ten wieczny
rozum nie by w rzeczywistoci niczym innym jak wyidealizowanym rozsdkiem redniego
mieszczanina, ktry wtedy wanie rozwija si w bourgeois. Tote gdy rewolucja francuska
urzeczywistnia owo rozumne spoeczestwo i rozumne pastwo, wwczas nowe instytucje,
aczkolwiek tak racjonalne w stosunku do poprzedniego ustroju, nie okazay si bynajmniej
absolutnie rozumne. Pastwo rozumu roztrzaskao si cakowicie. Umowa spoeczna Rous-
seau znalaza urzeczywistnienie w dobie panowania terroru 14, z ktrego mieszczastwo
zwtpiwszy o swym wasnym uzdolnieniu politycznym szukao ucieczki pocztkowo w
korupcji Dyrektoriatu15 i wreszcie pod skrzydami despotyzmu napoleoskiego. Zapowie-
dziany pokj wieczysty przeobrazi si w nie koczce si wojny zaborcze. Nielepiej po-
wiodo si rwnie racjonalnemu spoeczestwu. Przeciwiestwo midzy bogactwem a n-
dz, zamiast rozpyn si w dobrobycie powszechnym, zostao zaostrzone przez usunicie
cechowych oraz innych przywilejw, wyrwnujcych te przeciwiestwa, oraz przez zniesie-
nie agodzcych je kocielnych zakadw dobroczynnoci. Urzeczywistniona teraz wolno
wasnoci od wizw feudalnych okazaa si dla drobnomieszczanina i chopa wolnoci
sprzedawania swej drobnej wasnoci, przytoczonej przez przemon konkurencj wielkie-
go kapitau i wielkiej wasnoci ziemskiej, tym samym wanie wielkim panom prze-
ksztacia si wic dla drobnomieszczanina i chopa w wolno od wasnoci; rozkwit prze-
mysu na podstawach kapitalistycznych uczyni ndz i niedol mas pracujcych koniecz-
nym warunkiem istnienia spoeczestwa. Wedug sw Carlylea zapata gotwk stawaa
si w coraz wikszym stopniu jedyn wizi spoeczestwa. Ilo przestpstw wzrastaa z
roku-na rok. Jeeli wystpki feudalne, ktre dawniej panoszyy si otwarcie w biay, dzie,
zostay wprawdzie nie wykorzenione, lecz przynajmniej wyparte na razie na dalszy plan, to
tym bujniej rozkwity wystpki buruazyjne, uprawiane dotychczas tylko po cichu. Handel
przechodzi coraz bardziej w zdzierstwo, Rewolucyjne haso braterstwa urzeczywistnio
si w szykanach i w zawici walki konkurencyjnej. Brutalny ucisk ustpi miejsca korupcji,
zamiast szabli podstawow dwigni wadzy spoecznej sta si pienidz. Prawo pierwszej
nocy przeszo od panw feudalnych do fabrykantw buruazyjnych. Prostytucja szerzya
si w niesychanych dotychczas rozmiarach, samo za maestwo pozostao w dalszym
cigu uznan prawnie form, urzdowym paszczykiem prostytucji i znalazo ponadto uzu-
penienie w licznych wypadkach cudzostwa. Sowem, instytucje spoeczne i polityczne,
stworzone przez zwycistwo rozumu, okazay si w porwnaniu ze wspaniaymi zapo-
wiedziami mylicieli Owiecenia karykaturami, nioscymi gorzkie rozczarowania. Brako
tylko jeszcze ludzi, ktrzy by stwierdzili to rozczarowanie, i ludzie ci zjawili si na przeo-
mie nowego stulecia. W r. 1802 ukazay si Listy genewskie SaintSimona; w roku 1808
wyszo z druku pierwsze dzieo Fouriera, jakkolwiek podstawowe zasady jego teorii dato-
way si ju z r. 1799; 1 stycznia 1800 r. Robert Owen obj kierownictwo New Lanark.
14
W latach 179394 rewolucyjny rzd francuski, na ktrego czele stali jakobini (opierajcy si na rewolucyj-
nym drobnomieszczastwie i masach plebejskich), stosowa system terroru jako rodek walki z kontrrewolucj.
15
Dyrektoriatem nazywa si rzd francuski, ustanowiony przez buruazj po przewrocie kontrrewolucyjnym.
Dyrektoriat przetrwa od roku 1795 do 1799 i zosta obalony przez Napoleona Bonaparte.

11
 Jednake produkcja kapitalistyczna, a wraz z ni i przeciwiestwa midzy buruazj a
proletariatem byy jeszcze w tym okresie bardzo nierozwinite. Wielki przemys, ktry do-
piero co powsta w Anglii, by jeszcze nieznany we Francji. Ale dopiero wielki przemys
rozwija, z jednej strony, konflikty, ktre czyni nieodzown koniecznoci -przewrt w
systemie produkcji, usunicie jego charakteru kapitalistycznego, konflikty nie tylko midzy
zrodzonymi przez wielki przemys klasami, lecz i midzy samymi, stworzonymi przeze
siami wytwrczymi a formami wymiany; z drugiej strony, wielki przemys rozwija w po-
staci tych wanie olbrzymich si wytwrczych rwnie i rodki rozwizania wspomnianych
konfliktw. Jeeli wic okoo r. 1800 rodziy si dopiero konflikty wynikajce z nowego
ustroju spoecznego, to jeszcze w daleko mniejszym stopniu rozwinite byy. w tym czasie
rodki ich rozwizania. Jeeli nie posiadajce masy Parya zdobyy w dobie terroru chwilo-
wo wadz polityczn i mogy dziki temu doprowadzi do zwycistwa rewolucj buru-
azyjn wbrew samej buruazji, to dowiody jedynie w ten sposb, jakim niepodobiestwem
byo ich trwae panowanie w wczesnych stosunkach. Proletariat, ktry wyodrbni si do-
piero z tych mas nie posiadajcych jako trzon nowej klasy, niezdolny jeszcze zupenie do
samodzielnej akcji politycznej, przedstawia si jako stan uciniony, cierpicy, ktremu,
wobec jego niezdolnoci do okazania pomocy samemu sobie, moga by wywiadczona
pomoc w najlepszym razie z zewntrz, z gry.
Tote twrcy socjalizmu znajdowali si pod przemonym wpywem tej sytuacji histo-
rycznej. Niedojrzaoci produkcji kapitalistycznej, niedojrzaym stosunkom klasowym od-
powiaday niedojrzae teorie. Rozwizanie zada spoecznych, tkwice jeszcze w ukryciu w
nierozwinitych stosunkach gospodarczych, wypadao wysnu z gowy. Spoeczestwo
ujawnio tylko swe anomalie; zadaniem mylcego rozumu byo ich usunicie. Chodzio o
to, by wynale nowy, doskonalszy system ustroju spoecznego i narzuci go spoeczestwu
z zewntrz, za pomoc propagandy, a jeli si da, to i w drodze przykadu eksperymentw
wzorowych. Te nowe systemy spoeczne byy z gry skazane na utopijno; im bardziej za
opracowywano je w szczegach, tym wyraniej musiay przechodzi w dziedzin czystego
fantazjowania.
Po stwierdzeniu tego faktu nie mamy potrzeby zatrzymywania si ani chwili duej nad t
stron rzeczy, nalec ju dzi cakiem do przeszoci. Pozostawmy literackim kramika-
rzom uroczyste grzebanie si w tych fantazjach, wywoujcych dzi ju tylko umiech, po-
zwlmy im chepi si wyszoci swego wasnego trzewego sposobu mylenia nad po-
dobnymi szalestwami. Wolimy podziwia genialne idee i zarodki myli, przebijajce si
wszdzie spod fantastycznej powoki i niedostrzegalne dla tych lepych filistrw.
SaintSimon by synem wielkiej rewolucji francuskiej; w chwili jej wybuchu nie mia
jeszcze trzydziestu lat. Rewolucja bya zwycistwem stanu trzeciego, tj. gwnej masy naro-
du, pracujcej w produkcji i handlu, nad uprzywilejowanymi dotychczas stanami prnia-
czymi nad szlacht i duchowiestwem. Ale zwycistwo stanu trzeciego okazao si wkrt-
ce wycznym zwycistwem maej tylko czci tego stanu, zdobyciem wadzy politycznej
przez jego uprzywilejowan spoecznie warstw przez posiadajc buruazj. Buruazja ta
rozwina si szybko, mianowicie ju podczas rewolucji, dziki spekulowaniu skonfiskowa-
nymi, a nastpnie sprzedawanymi posiadociami ziemskimi szlachty i kocioa, a take
dziki oszukiwaniu narodu przez dostawcw wojskowych. Wanie panowanie tych oszu-
stw doprowadzio Francj i rewolucj pod rzdami Dyrektoriatu na brzeg przepaci i dao
w ten sposb Napoleonowi pretekst do zamachu stanu. Dlatego w gowie SaintSimona
przeciwiestwo pomidzy stanem trzecim a stanami uprzywilejowanymi przybrao form
przeciwiestwa midzy robotnikami a prniakami. Prniakami byli w tym wypadku
nie tylko dawni uprzywilejowani, ale i wszyscy, ktrzy yli z renty nie biorc udziau w
produkcji i w handlu. Robotnikami za byli nie tylko robotnicy najemni, lecz rwnie fa-
brykanci, kupcy, bankierzy. e prniacy stracili zdolno do kierownictwa duchowego i

12
panowania politycznego byo rzecz ustalon i ostatecznie przypiecztowan przez rewo-
lucj. e nie posiadajcy nie mieli tej zdolnoci wydawao si SaintSimonowi udowod-
nione przez dowiadczenia okresu terroru. Kt wic mia kierowa i panowa? Wedug
SaintSimona nauka i przemys, zwizane jak now wizi religijn, majc przywrci
rozbit od czasu Reformacji jedno pogldw religijnych i stworzy nowe chrzecija-
stwo, z natury rzeczy mistyczne i cile hierarchiczne. Ale nauka to byli uniwersyteccy
uczeni, a przemys to przede wszystkim czynni bourgeois, fabrykanci, kupcy, bankierzy.
Ci wanie mieszczanie mieli si przeobrazi w rodzaj urzdnikw publicznych, w mw
zaufania spoeczestwa, ale jednoczenie zachowa wobec robotnika stanowisko dominuj-
ce i rwnie ekonomicznie uprzywilejowane. W szczeglnoci bankierzy mieli by powoa-
ni do regulowania caej produkcji spoecznej przez regulowanie kredytu. To stanowisko
odpowiadao cakowicie okresowi, w ktrym powstawa dopiero wielki przemys we Fran-
cji, a wraz z nim wyaniao si dopiero przeciwiestwo midzy buruazj a proletariatem.
Ale SaintSimon podkrela ze szczegln moc, e idzie mu wszdzie i zawsze przede
wszystkim o losy klasy najliczniejszej i najuboszej (la classe la plus nombreuse et la plus
pauvre).
Ju w swych Listach genewskich wysuwa SaintSimon tez, e wszyscy ludzie powin-
ni pracowa. W tym samym dziele zdaje ju sobie dobrze spraw z tego, e panowanie ter-
roru byo panowaniem mas nie posiadajcych. Spjrzcie woa do tych mas co dziao si
we Francji wwczas, gdy panowali tam wasi wsptowarzysze: sprowadzili oni klsk go-
dow. Ujcie jednak rewolucji francuskiej jako walki klasowej i to nie tylko midzy
szlacht a buruazj, lecz take jako walki midzy szlacht i buruazj a nie posiadajcymi
klasami, byo jak na rok 1802 naprawd genialnym odkryciem. W roku 1816 Sa-
intSimon okrela polityk jako nauk o produkcji i przepowiada cakowite pochonicie
polityki przez ekonomi. Jakkolwiek zrozumienie tego, e pooenie ekonomiczne jest pod-
staw instytucji politycznych, wystpuje tu dopiero w zarodku, to jednak wypowiedziana ju
tu jest jasno myl o przemianie rzdw politycznych nad ludmi w zarzd rzeczami i kie-
rownictwo procesami produkcji, a wic myl o zniesieniu pastwa, o czym si w ostatnich
czasach tak szeroko i haaliwie rozprawia. Z t sam wyszoci nad swymi wspczesny-
mi proklamuje SaintSimon w roku 1814, bezporednio po wkroczeniu sprzymierzecw do
Parya, i nastpnie w r. 1815 (w czasie wojny stu dni) sojusz Francji z Angli, a w dalszej
perspektywie przymierze obu tych krajw z Niemcami, jako jedyn rkojmi pomylnego
rozwoju i pokoju Europy. Aby w roku 1815 gosi sojusz Francuzw ze zwycizcami spod
Waterloo, trzeba byo mie rzeczywicie tyle odwagi co przenikliwoci historycznej.
Jeeli u SaintSimona widzimy genialn dalekowzroczno, dziki ktrej niemal wszyst-
kie nie cile ekonomiczne idee pniejszych socjalistw znajduj si u niego w zarodku, to
u Fouriera spotykamy si z krytyk wczesnych stosunkw spoecznych, skrzc si icie
francuskim dowcipem, lecz mimo to sigajc niemniej gboko. Fourier chwyta za sowo
buruazj wraz z jej entuzjastycznymi prorokami sprzed rewolucji, tudzie z jej interesow-
nymi chwalcami po rewolucji. Obnaa bezlitonie materialn ndz wiata buruazyjnego,
przeciwstawia jej zarwno mamice obietnice dawnych mylicieli Owiecenia, obietnice
ziszczenia spoeczestwa, w ktrym panowa bdzie tylko rozum, obietnice nadejcia wsze-
chuszczliwiajcej cywilizacji, obietnice rozwinicia si bezgranicznej zdolnoci ludzkiej do
doskonalenia si, jako te frazesy wspczesnych mu ideologw buruazyjnych, zabarwiaj-
cych wiat na rowo; wykazuje, jak najszumniejszemu frazesowi odpowiada wszdzie naj-
ndzniejsza rzeczywisto, i zjadliwie wymiewa to beznadziejne fiasko frazesu. Fourier jest
nie tylko krytykiem; jego wiecznie pogodna natura czyni go satyrykiem i to jednym z naj-
wikszych satyrykw wszystkich czasw. Maluje on rwnie mistrzowsko jak uciesznie wy-
buja po upadku rewolucji szachrajsk spekulacj i powszechnego ducha kramikarstwa,

13
przenikajcego wczesny handel francuski. Jeszcze bardziej mistrzowska jest jego krytyka
buruazyjnego uksztatowania stosunkw midzy pciami, stanowiska kobiety w spoecze-
stwie buruazyjnym. On to pierwszy wypowiada zdanie, e stopie wyzwolenia kobiety jest
w kadym spoeczestwie naturaln miar wyzwolenia powszechnego. Jednak w caej swej
wspaniaoci ukazuje si Fourier dopiero w swym pojmowaniu historii spoeczestwa.
Dzieli on cay bieg dotychczasowej historii na cztery szczeble rozwoju: dziko, barbarzy-
stwo, patriarchat i cywilizacj, przy czym cywilizacja zbiega si z tak zwanym obecnie
spoeczestwem buruazyjnym, a wic z porzdkiem spoecznym zaprowadzanym od XVI
stulecia; Fourier wykazuje, e cywilizowane spoeczestwo podnosi kady wystpek, ktry
barbarzycy uprawiali z prostot, do skomplikowanego, dwulicowego, dwuznacznego, ob-
udnego -sposobu bytu, e cywilizacja obraca si w bdnym kole, w sprzecznociach,
ktre wci wytwarza na nowo nie mogc ich przezwyciy, wskutek czego osiga zawsze
skutek wprost przeciwny temu, ktry chce lub udaje, e chce osign. W ten sposb na
przykad w cywilizacji ndza wynika z samego nadmiaru bogactw. Jak widzimy, Fourier
wada dialektyk z niemniejszym mistrzostwem ni wspczesny mu Hegel. Rwnie dia-
lektycznie stwierdza Fourier w przeciwstawieniu do gadaniny o bezgranicznej zdolnoci
ludzkiej do doskonalenia si, e kada faza historyczna ma nie tylko swoj lini wznoszenia
si, ale i swoj lini schykow, i stosuje ten sposb zapatrywania si rwnie do przyszoci
caego rodzaju ludzkiego. Jak Kant wprowadza do wiedzy przyrodniczej myli o przyszej
zagadzie ziemi, tak Fourier wprowadza do pojmowania historii myl o przyszej zagadzie
ludzkoci.
Podczas gdy przez Francj przesza burza rewolucji, ktra oczycia kraj, w Anglii od-
bywa si mniej gony ale niemniej potny przewrt. Para i nowe, zmechanizowane na-
rzdzia przeobraziy manufaktur w nowoczesny wielki przemys i zrewolucjonizoway w
ten sposb ca podstaw spoeczestwa buruazyjnego. Ospay bieg rozwoju okresu manu-
faktury przeobrazi si w prawdziwy okres burzy i naporu w dziedzinie produkcji. Coraz
szybciej dokonywa si podzia spoeczestwa na wielkich kapitalistw i nie posiadajcych
proletariuszy, pomidzy ktrymi zamiast dawnego ustabilizowanego stanu redniego pdzia
niepewny ywot niestaa masa rzemielnikw i sklepikarzy, najpynniejsza cz ludnoci.
Nowy sposb produkcji przechodzi dopiero pocztek swego okresu wznoszenia si; by to
jeszcze sposb produkcji normalny, prawidowy, jedynie moliwy w danych warunkach.
Ale ju wtedy wytwarza on przeraliwe klski spoeczne: stoczenie bezdomnej ludnoci w
najndzniejszych norach wielkich miast; rozlunienie wszystkich tradycyjnych wizw po-
chodzenia, patriarchalnego posuszestwa, rodziny; przeraajco nadmierne przecienie
prac zwaszcza kobiet i dzieci; masowy rozkad obyczajw klasy pracujcej, przerzuconej
nagle w zupenie nowe warunki, ze wsi do miasta, z rolnictwa do przemysu, z ustalonych
warunkw yciowych w warunki niepewne i zmieniajce si co dzie. Wtedy to zjawi si w
charakterze reformatora 29letni fabrykant, czowiek o dziecicej niemal prostocie charakte-
ru, dochodzcej do wzniosoci, a zarazem urodzony przywdca wyjtkowej miary. Robert
Owen przyswoi sobie teori materialistw wieku Owiecenia, goszc, e charakter czo-
wieka jest wytworem, z jednej strony, wrodzonej jego organizacji, z drugiej warunkw
otaczajcych czowieka w cigu jego ycia, zwaszcza za w okresie jego rozwoju. Wik-
szo ludzi jego stanu widziaa w rewolucji przemysowej tylko zamieszanie i chaos, spo-
sobno owienia ryb w mtnej wodzie i szybkiego bogacenia si. On za widzia w niej
sposobno wcielenia w ycie swej umiowanej tezy i wprowadzenia przez to adu do cha-
osu. Ju w Manchesterze uczyni z powodzeniem t prb jako kierownik fabryki zatrud-
niajcej z gr 500 robotnikw, w latach za 18001829 kierowa jako dyrektor wielk
przdzalni w New Lanark w Szkocji, a bdc wsplnikiem w tym przedsibiorstwie dziaa
w tym samym duchu, tylko z wiksz swobod ruchw i z powodzeniem, ktre mu przynio-
so europejski rozgos. Majc do czynienia z ludnoci, wyros stopniowo do 2.500 osb,

14
zrekrutowan pocztkowo z najrnorodniejszych i przewanie bardzo zdemoralizowanych
ywiow, przeksztaci j we wzorow koloni, w ktrej nieznane stay si takie rzeczy jak
pijastwo, policja, sd karny, procesy, opieka nad ubogimi, potrzeba dobroczynnoci. Do-
szed za do tego po prostu w ten sposb, e przenis ludzi w bardziej ludzkie warunki, a
zwaszcza da staranne wychowanie dorastajcemu pokoleniu. On to pierwszy powzi myl
zakadania przedszkoli i on je tam pierwszy zaprowadzi. Od drugiego roku ycia dzieci
wstpoway do przedszkola, w ktrym bawiy si tak dobrze, e trudno byo je wycign z
powrotem do domu. Podczas gdy jego konkurenci zmuszali swych robotnikw do pracy po
1314 godzin dziennie, w New Lanark pracowano tylko 10 i p godziny. Gdy za kryzys w
przemyle bawenianym wywoa 4miesiczne unieruchomienie zakadu, niezatrudnieni
robotnicy otrzymywali nadal cakowit pac. Przy tym wszystkim fabryka podwoia z gr
sw warto i dawaa swym wacicielom a do koca wielkie zyski.
Wszystko to jednak nie zadowalao Owena. Byt, ktry stworzy swoim robotnikom, nie
wydawa mu si jeszcze bynajmniej bytem godnym czowieka. Ludzie ci byli moimi nie-
wolnikami mwi; wzgldnie pomylne warunki, w ktrych umieci ich Owen, nie po-
zwalay im jeszcze bynajmniej na wszechstronny, racjonalny rozwj charakteru i umysu,
nie mwic ju o swobodnym ujawnianiu si ycia aktywnego. A jednak pracujca cz
tych 2500 ludzi wytwarzaa tyle realnego bogactwa dla spoeczestwa, ile wytworzy go
moga 6ootysiczna ludno zaledwie przed p wiekiem. Zadawaem wic sobie pytanie:
co dzieje si z rnic pomidzy bogactwem, spoywanym przez 2500 osb, a tym, ktre
musiaoby pj na ywienie 600 tysicy ? Odpowied bya jasna. Rnica ta posza na to,
aby wacicielom przedsibiorstwa zapewni 5 procent od kapitau zakadowego, a nadto z
gr 300 tysicy funtw szterlingw (6 milionw marek) zysku. I to samo w daleko wik-
szym jeszcze stopniu ni New Lanark dotyczyo wszystkich innych fabryk w Anglii. Bez
tego nowego bogactwa, wytwarzanego przez maszyny, nie byoby moliwe prowadzenie
wojen celem obalenia Napoleona i utrzymania w mocy arystokratycznych zasad spoecz-
nych. A przecie ta nowa potga bya wytworem klasy pracujcej 16. Do niej te powinny
byty nalee owoce tego bogactwa. Nowe, potne siy wytwrcze, ktre suyy dotd tyl-
ko do bogacenia jednostek i ujarzmiania mas, stanowiy w oczach Owena podstaw przebu-
dowy spoecznej i miay by przeznaczone w charakterze wsplnej wasnoci tylko do su-
by na rzecz wsplnego dobrobytu powszechnego.
Na tej czysto rzeczowej podstawie powsta komunizm owenowski jako owoc e si tak
wyrazimy rachuby kupieckiej. Ten swj charakter praktyczny zachowa on a do koca.
Tak wic w roku 1823 Owen opracowa projekt utworzenia kolonii komunistycznych celem
usunicia ndzy irlandzkiej i przedstawi cakowity kosztorys wydatkw na urzdzenie ko-
lonii, wydatkw rocznych i przypuszczalnych dochodw. W ostatecznym jego planie przy-
szoci znajdujemy tak rzeczowe opracowanie techniczne szczegw, cznie z rozplano-
waniem, szkicem perspektywicznym i widokiem z lotu ptaka, e skoro si raz uznao owe-
nowsk metod przeobraania spoeczestwa, to nawet z fachowego punktu widzenia nie
mona by byo przeciwko szczegom podnie jakichkolwiek powaniejszych zarzutw.
Przejcie do komunizmu byo punktem zwrotnym w yciu Owena. Dopki wystpowa
jako zwyky filantrop, zyskiwa tylko bogactwo, poklask, zaszczyty i saw. By najpopular-
niejszym czowiekiem w Europie. Jego sowom przysuchiwali si z uznaniem nie tylko
czonkowie jego klasy, lecz take mowie stanu i monarchowie. Gdy wszake wystpi ze
swymi teoriami komunistycznymi, wszystko si zmienio. Trzy wielkie przeszkody zdaway
si przede wszystkim zagradza mu drog do przeobraenia spoeczestwa: wasno pry-
16
Z memoriau The Revolution in Mind and Practice (Rewolucja w umysach i w praktyce), zwrconego
do wszystkich czerwonych republikanw, komunistw i socjalistw Europy i przesanego nie tylko francu-
skiemu rzdowi tymczasowemu w 1848 roku, lecz rwnie, krlowej Wiktorii i jej odpowiedzialnym dorad-
com. (Uwaga Engelsa).

15
watna, religia i wspczesna forma maestwa. Owen wiedzia, co go czeka, skoro zaata-
kuje te przeszkody: powszechne wyklcie przez oficjalne spoeczestwo, cakowita utrata
stanowiska spoecznego. Nie wstrzymao go to jednak od bezwzgldnego ataku na nie i
stao si wanie to, co przewidzia. Wygnany z oficjalnego spoeczestwa, przemilczany
przez pras, zuboay wskutek nieudanych dowiadcze komunistycznych w Ameryce, na
ktre powici cay swj majtek, zwrci si wprost do klasy robotniczej i dziaa w jej
szeregach jeszcze przez lat 30. Wszystkie ruchy spoeczne, wszystkie rzeczywiste zdobycze,
osignite w Anglii w interesie klasy robotniczej, zwizane byy z imieniem Owena. Tak
wic np. w r. 1819, po picioletnich wysikach, dopi Owco uchwalenia pierwszej ustawy o
ograniczeniu pracy fabrycznej kobiet i dzieci. Przewodniczy na pierwszym kongresie, na
ktrym tradeuniony caej Anglii zjednoczyy si w jedno wielkie zrzeszenie zawodowe.
Wprowadzi w charakterze rodkw przejciowych do cakowicie komunistycznej organiza-
cji spoeczestwa, z jednej strony, stowarzyszenia spdzielcze (spoywcze i wytwrcze),
ktre od tego czasu dostarczyy przynajmniej tego praktycznego dowodu, e zarwno kupiec
jak i fabrykant s cakiem zbyteczni; z drugiej strony,. zorganizowa bazary pracy, tj. zaka-
dy, gdzie odbywaa si wymiana produktw pracy przy pomocy papierowego pienidza,
ktrego jednostk bya godzina pracy; zakady te si rzeczy musiay upa, wyprzedziy one
jednak cakowicie o wiele pniejszy, proudhonowski bank wymiany rnic si wszake
ode tym wanie, e nie wystpoway jako uniwersalny lek na wszelkie dolegliwoci spo-
eczne, lecz miay by tylko pierwszym krokiem do daleko radykalniejszego przeksztacenia
spoeczestwa.
Sposb mylenia utopistw panowa dugo nad wyobraeniami socjalistycznymi XIX
wieku i panuje nad nimi czciowo dzi jeszcze. Hodowali mu jeszcze do niedawna wszy-
scy socjalici francuscy i angielscy, a take wczeniejszy komunizm niemiecki wraz z We-
itlingiem. Socjalizm jest dla nich wszystkich wyrazem absolutnej prawdy, rozumu i spra-
wiedliwoci i do jest go odkry, aby zdoby on wiat wasn si; a poniewa prawda ab-
solutna niezalena jest od czasu, przestrzeni i ludzkiego rozwoju historycznego, przeto jest
rzecz czystego trafu, kiedy i gdzie zostanie odkryta. Przy tym jednak prawda absolutna,
rozum i sprawiedliwo s znowu odmienne u kadego zaoyciela szkoy; a poniewa u
kadego z nich szczeglny rodzaj absolutnej prawdy, rozumu i sprawiedliwoci zaley zno-
wu od jego subiektywnego rozsdku, od jego warunkw yciowych, miary jego wiedzy i
wyrobienia mylowego, to w tym zderzeniu prawd absolutnych moe by tylko jedno wyj-
cie: wzajemne cieranie sobie kantw. Skutek mg by tedy tylko ten, e powsta rodzaj
eklektycznego przecitnego socjalizmu, ktry te rzeczywicie panuje do dzi w umysach
wikszoci robotnikw socjalistycznych we Francji i w Anglii. Jest to pstra mieszanina
obejmujca najrnorodniejsze odcienie mieszanina stosunkowo mniej kwestionowanych
wypowiedze krytycznych, twierdze ekonomicznych i wyobrae o przyszoci spoecze-
stwa, pochodzcych od rozmaitych zaoycieli sekt mieszanina dajca si spreparowa
tym atwiej, im bardziej w potoku rozpraw cieraj si ostre, wyraziste kanty jej poszczegl-
nych skadnikw, podobnie jak szlifuj si w strumieniu okrge kamyki. Aby socjalizm
uczyni nauk, trzeba go byo wpierw postawi na gruncie realnym.

16
 II

Tymczasem obok francuskiej filozofii XVIII stulecia i zaraz po niej powstaa nowocze-
sna filozofia niemiecka i znalaza swj punkt szczytowy w Heglu. Jej najwiksz zasug
by powrt do dialektyki jako najwyszej formy mylenia. Staroytni filozofowie greccy
byli wszyscy urodzonymi, ywioowymi dialektykami, a Arystoteles, ktry wrd nich by
najuniwersalniejsz gow, zbada ju nawet najistotniejsze formy mylenia dialektycznego.
Natomiast filozofia nowoczesna, jakkolwiek liczya rwnie wietnych przedstawicieli dia-
lektyki (np. Descartesa i Spinoz), grzza, zwaszcza pod wpywem angielskim, coraz bar-
dziej w tzw. metafizycznej metodzie mylenia, ktra niemal wycznie opanowaa rwnie
Francuzw XVIII stulecia, przynajmniej w ich specjalnie filozoficznych pracach. Poza ob-
rbem waciwej filozofii potrafili i oni dostarczy arcydzie dialektyki, e przypomnimy
tylko Siostrzeca Rameau Diderota i rozpraw O pochodzeniu nierwnoci midzy
ludmi Rousseau.
Wyoymy poniej krtko istot obu metod mylenia. Jeeli przyrod albo histori ludz-
koci, albo nasz wasn dziaalno duchow poddamy badaniu mylowemu, to powstaje
przed nami zrazu obraz nieskoczonego splotu zwizkw i wzajemnych oddziaywa, w
ktrym nic nie pozostaje tym, czym byo, gdzie byo, i takim, jak byo, lecz wszystko si
porusza, zmienia, staje si i zanika. Widzimy wic najpierw obraz oglny, w ktrym szcze-
gy ustpuj mniej lub wicej na plan dalszy, zwracamy wicej uwagi na ruch, przejcia,
zwizki, ni na to, co mianowicie si porusza, przechodzi i wie. Ten pierwotny, naiwny,
ale w gruncie rzeczy suszny pogld na wiat, waciwy jest staroytnej filozofii greckiej i
zosta jasno wypowiedziany najpierw przez Heraklita: wszystko jest i zarazem nie jest, po-
niewa wszystko pynie, cigle si zmienia, jest cigle w procesie stawania si i zanikania.
Ale ten pogld, jakkolwiek susznie ujmuje oglny charakter caego obrazu zjawisk, nie
wystarcza jednak na wytumaczenie szczegw, z ktrych skada si ten obraz oglny; a
dopki nie znamy szczegw, nie jest te dla nas jasny obraz oglny. Dla poznania tych
szczegw musimy je wyrywa z ich zwizku naturalnego lub historycznego i zbada ka-
dy z nich osobno wedug jego waciwoci, jego szczeglnych przyczyn i skutkw itd. Jest
to przede wszystkim zadanie nauk przyrodniczych i historii, gazi bada, ktre ze zrozu-
miaych wzgldw gray podrzdn rol u Grekw epoki klasycznej, bo musieli oni naj-
pierw nagromadzi odpowiedni materia. Dopiero gdy nagromadzony jest w dostatecznym
stopniu materia przyrodniczy i historyczny, mona si zabra do jego krytycznej selekcji,
do porwnania lub do podziau na klasy, kategorie i rodzaje. Dlatego te pocztki cisego
badania przyrody rozwijaj si dopiero u Grekw okresu aleksandryjskiego17, a pniej w
wiekach rednich rozwija si dalej u Arabw; rzeczywista za nauka o przyrodzie datuje si
dopiero od drugiej poowy XV wieku i postpuje odtd naprzd z coraz wiksz szybkoci.
Rozoenie przyrody na jej poszczeglne czci, podzia jej rozmaitych procesw i przed-
miotw na okrelone klasy, badanie wewntrznej budowy cia organicznych w ich najroz-
maitszych formach anatomicznych wszystko to byo podstawowym warunkiem olbrzy-
mich postpw, ktre przyniosy nam ostatnie cztery stulecia w dziedzinie poznania przyro-

17
Okres aleksandryjski rozwoju nauki przypada na czas od III stulecia przed nasz er do VI stulecia naszej
ery, a nazywa si tak od miasta Aleksandrii w Egipcie (port nad Morzem rdziemnym), ktre w owym czasie
byo jednym z najwikszych orodkw midzynarodowych stosunkw gospodarczych. .W owym okresie roz-
winy si w duym stopniu nauki cise i przyrodnicze: matematyka (Euklides i Archimedes), geografia,
astronomia, anatomia, fizjologia i inne.

17
dy. Ale ta metoda pozostawia nam zarazem przyzwyczajenie do ujmowania przedmiotw i
procesw przyrody w ich odosobnieniu, poza ich wielk wizi ogln, a wic nie w ich
ruchu, lecz w spoczynku; nie jako zmienne w swej istocie, lecz jako stae realnoci; nie w
ich yciu, lecz w ich mierci. Ten sposb badania, przeniesiony przez Bacona i Lockea z
przyrodoznawstwa do filozofii, stworzy swoist ograniczono ostatnich stuleci, mianowi-
cie metafizyczny sposb mylenia.
Dla metafizyka rzeczy i ich odbicia mylowe, pojcia, s odosobnionymi, staymi, sztyw-
nymi przedmiotami badania, danymi raz na zawsze, wymagajcymi rozpatrzenia jeden po
drugim i jeden niezalenie od drugiego. Metafizyk myli zawsze samymi absolutnymi prze-
ciwiestwami, mowa jego jest: tak tak, nie nie, co ponadto, pochodzi od zego du-
cha. Dla niego rzecz albo istnieje, albo nie istnieje; podobnie adna rzecz nie moe by
sob i jednoczenie czym innym. Dodatnie i ujemne wycza si wzajem absolutnie; przy-
czyna i skutek znajduj si rwnie w zakrzepym przeciwiestwie. Ten sposb mylenia na
pierwszy rzut oka przemawia nam bardzo do przekonania, dlatego e jest sposobem myle-
nia tak zwanego zdrowego rozsdku. Ale zdrowy rozsdek, w wielce czcigodny, domoro-
sy doradca w obrbie swoich czterech cian dowiadcza wielu osobliwych przygd, skoro
odway si zapuci w szeroki wiat bada; podobnie metafizyczny sposb mylenia, jak-
kolwiek uprawniony i nawet nieodzowny w pewnych zalenie od natury przedmiotu
mniej lub wicej rozlegych dziedzinach bada, uderza jednak prdzej czy pniej za ka-
dym razem o granic, poza ktr staje si jednostronny, ciasny, abstrakcyjny i wika si w
nierozwizalnych sprzecznociach, poniewa poza poszczeglnymi rzeczami nie widzi ich
zwizku, poza ich istnieniem ich stawania si i zanikania, poza ich spoczynkiem ich
ruchu, poniewa poza drzewami nie widzi lasu. Na przykad w yciu codziennym wiemy i
moemy powiedzie z ca pewnoci, czy jakie zwierz istnieje, czy nie, ale przy dokad-
niejszym badaniu przekonamy si, e jest to niekiedy niezmiernie zawia kwestia, o czym
wiedz doskonale prawnicy, ktrzy daremnie biedzili si nad tym, by znale racjonaln
granic, od ktrej umiercenie dziecka w onie matki staje si morderstwem. Tak samo nie-
podobiestwem jest stwierdzi chwil mierci, skoro fizjologia dowodzi, e mier nie jest
jednorazowym, momentalnym aktem, lecz bardzo przewlekym procesem. Tak samo kada
istota organiczna jest w kadej chwili ta sama i nie ta sama; przerabia w kadej chwili
otrzymane z zewntrz substancje, a wydziela inne, w kadej chwili pewne komrki jej ciaa
obumieraj i tworz si nowe; w miar upywu pewnego duszego lub krtszego czasu
materia tego ciaa cakowicie si odnawia, zastpuj j inne atomy materii, tak e kada zor-
ganizowana istota jest cigle ta sama, a jednak inna. Tak samo przy gbszym zastanowieniu
si widzimy, e dwa bieguny jakiego przeciwiestwa, ujemny i dodatni s w takim sa-
mym stopniu nierozerwalne jak przeciwstawne i pomimo caej swej przeciwstawnoci wza-
jemnie si przenikaj. Przekonujemy si rwnie, e przyczyna i skutek s wyobraeniami
waciwymi tylko w zastosowaniu do pewnego poszczeglnego wypadku, e skoro jednak
rozpatrzymy w poszczeglny wypadek w jego oglnym zwizku z caoci wiata, przy-
czyna i skutek zlewaj si w jedno, roztapiaj si w pojciu powszechnego, wzajemnego
oddziaywania, w ktrym przyczyny i skutki cigle zamieniaj si miejscami; i to, co teraz
lub tutaj jest skutkiem, staje si tam lub wtedy przyczyn i odwrotnie.
Wszystkie te procesy i metody mylenia nie mieszcz si w ramach mylenia metafi-
zycznego. Natomiast dla dialektyki, ktra rzeczy i ich odbicia pojciowe ujmuje zasadniczo
w ich zwizku, ich zazbieniu, ich ruchu, ich powstawaniu i zanikaniu, procesy w rodzaju
opisanych s tylko potwierdzeniem jej wasnej metody. Przyroda jest kamieniem probier-
czym dialektyki i trzeba przyzna nowoczesnemu przyrodoznawstwu, e dostarczyo dla tej
prby nadzwyczaj obfity, co dzie rosncy materia i wykazao tym samym, e w przyrodzie
wszystko w ostatniej instancji dzieje si dialektycznie, a nie metafizycznie, e nie porusza
si ona w wiecznie tym samym, powtarzajcym si ustawicznie kole, lecz przechodzi rze-

18
czywist histori. Naley tu przede wszystkim wymieni Darwina, ktry zada najpotniej-
szy cios metafizycznemu pojmowaniu przyrody wykazujc, e caa dzisiejsza przyroda or-
ganiczna, roliny i zwierzta, a wraz z nimi i czowiek, s wytworem procesu rozwojowego,
cigncego si miliony lat. Poniewa jednak przyrodnikw, ktrzy nauczyli si myle dia-
lektycznie, mona do dzi dnia policzy na palcach, przeto bezgraniczny zamt, panujcy
obecnie w teoretycznym przyrodoznawstwie, wprawiajcy w rozpacz zarwno nauczycieli
jak i uczniw, zarwno autorw jak i czytelnikw, daje si wytumaczy jako skutek kon-
fliktu midzy odkrytymi rezultatami a tradycyjnym sposobem mylenia.
Tak wic cise przedstawienie wszechwiata, jego rozwoju i rozwoju ludzkoci, jako te
odbicia owego rozwoju w umysach ludzkich, moe by osignite tylko na drodze dialek-
tycznej, przy staym uwzgldnieniu powszechnego oddziaywania wzajemnego w procesie
stawania si i zanikania, zmian postpowych lub wstecznych. I w tym wanie duchu wyst-
pia od razu nowsza filozofia niemiecka. Kant rozpocz sw dziaalno od tego, e prze-
obrazi niezmienny newtonowski ukad soneczny, ktry po otrzymaniu osawionego pierw-
szego impulsu mia trwa wiecznie, w proces historyczny: w proces powstania soca i
wszystkich planet z wirujcej masy mgawicowej. Przy tym Kant wyprowadzi ju wwczas
wniosek, e takie powstanie ukadu sonecznego zakada rwnie nieuchronnie jego przysz
zagad. Pogld Kanta w p wieku pniej zosta uzasadniony matematycznie przez Lapla-
cea, a po upywie jeszcze potowy stulecia spektroskop wykaza istnienie w przestrzeni ko-
smicznej takich wanie rozarzonych mas gazowych w rnych stopniach zgszczenia.
Owa nowsza filozofia niemiecka dosza do swego szczytu w systemie Hegla, w ktrym
po raz pierwszy co wanie stanowi jego wielk zasug cay wiat przyrody, historii i
ducha przedstawiony zosta jako proces, tj. w cigym ruchu, zmianie, przeobraeniu i roz-
woju, i podjta zostaa prba wykazania zwizku wewntrznego w tym ruchu i rozwoju. Z
tego punktu widzenia historia ludzkoci przestaa wydawa si jedynie bezadnym kbowi-
skiem bezmylnych gwatw, ktre zasuguj bez wyjtku na potpienie przed trybunatem
dojrzaego dzi rozumu filozoficznego i ktre naleaoby najlepiej puci jak najszybciej w
niepami. Przeciwnie, historia wystpia jako proces rozwoju samej ludzkoci i zadaniem
myli stao si wyledzi stopniowe posuwanie si tego procesu poprzez wszystkie manow-
ce i wykaza jego wewntrzn prawidowo poprzez wszystkie pozorne przypadkowoci.
Mniejsza w tej chwili o to, e system heglowski nie rozwiza zadania, ktre sobie po-
stawi. Jego epokow zasug byo samo postawienie kwestii. Chodzi tu bowiem o zadanie,
ktrego rozwizaniu oddzielna jednostka nigdy nie podoa. Pomimo e Hegel by, obok Sa-
intSimona, najuniwersalniejszym umysem swego czasu, jednak i on nie mg wyj ani
poza ograniczony z koniecznoci obrb swojej wasnej wiedzy, ani wiedzy i pogldw epo-
ki, rwnie ograniczonych pod wzgldem zakresu i gbi. Do tych dwch okolicznoci do-
chodzi jeszcze i trzecia: Hegel by idealist. Znaczy to, e powstaych w gowie ludzkiej
myli nie uwaa za mniej lub wicej abstrakcyjne odbicia rzeczywistych przedmiotw i
procesw, lecz e przeciwnie rzeczy i ich rozwj wydaway mu si tylko urzeczywistnio-
nymi odbiciami idei, ktra istniaa w jaki sposb przed pocztkiem wiata. Tym samym
wszystko postawione zostao na gowie i rzeczywisty zwizek rzeczy w wiecie zosta od-
wrcony. Dlatego te, pomimo susznego i genialnego nawet ujcia niektrych poszczegl-
nych zwizkw przez Hegla, wiele musiao w jego przedstawieniu z podanych wyej
przyczyn wypa nawet w szczegach jako atanina, jako sztuczne i wypaczone konstruk-
cje. Systemat heglowski by jako systemat poronionym podem ale te ostatnim w swoim
rodzaju. Systemat w cierpia ponadto na nieuleczaln sprzeczno wewntrzn; z jednej
strony, opiera si zasadniczo na pojmowaniu historycznym, ujmujcym dzieje ludzkoci
jako proces rozwojowy, ktry z samej swej natury nie moe dobiec swego kresu intelektual-
nego przez odkrycie tzw. prawdy absolutnej, z drugiej strony jednak, systemat Hegla podaje
si za kwintesencj wanie prawdy absolutnej. Wszechogarniajcy, raz na zawsze za-

19
mknity systemat poznania przyrody i historii pozostaje w sprzecznoci z podstawowymi
prawami mylenia dialektycznego. Nie wycza to jednak bynajmniej, lecz, przeciwnie, za-
kada olbrzymie postpy, jakie czyni moe z pokolenia na pokolenie systematyczne pozna-
nie caego wiata zewntrznego.
Zrozumienie zupenej opacznoci dotychczasowego idealizmu niemieckiego prowadzio
z koniecznoci do materializmu, ale oczywicie nie do jedynie metafizycznego, wycznie
mechanistycznego materializmu XVIII wieku. W przeciwiestwie do naiwnie rewolucyjne-
go, prostego odrzucenia caej dotychczasowej historii, materializm nowoczesny widzi w niej
proces rozwoju ludzkoci i stawia sobie za zadanie odkrycie praw jego ruchu. Materializm
ten pozostaje w przeciwiestwie do pogldw francuskich mylicieli XVIII wieku jak i do
zapatrywa spotykanych jeszcze u Hegla, filozofowie ci bowiem wyobraali sobie przyrod
jako niezmienn cao, obracajc si w wskim krgu wraz z wiecznymi ciaami niebie-
skimi, jak naucza Newton, i wraz z niezmiennymi gatunkami istot organicznych, jak na-
ucza Linneusz; natomiast nowoczesny materializm uoglnia nowsze postpy nauk przyrod-
niczych, zbiegajce si w tym punkcie, e przyroda ma take swoj histori w czasie, e
ciaa niebieskie, rwnie jak gatunki organizmw zaludniajcych te ciaa w sprzyjajcych
warunkach, powstaj, zanikaj, a krgi ich obrotw, o ile w ogle dopuszczamy jeszcze ich
istnienie, przybieraj nieskoczenie wiksze rozmiary. W obu wypadkach materializm jest z
istoty swej dialektyczny i nie wymaga ju filozofii stojcej ponad innymi naukami. Z chwil
gdy da si od kadej poszczeglnej nauki, aby zdaa sobie spraw ze swego miejsca w
oglnym zwizku rzeczy i wiedzy o rzeczach wszelka odrbna nauka o zwizku wszech-
rzeczy staje si zbyteczna. Z caej dotychczasowej filozofii, pozostaje wtedy jako samo-
dzielna dziedzina tylko nauka o myleniu i jego prawach logika formalna i dialektyka.
Wszystko inne, rozpywa si w pozytywnej nauce o przyrodzie i historii.
Jeeli wszake przewrt w pogldach na przyrod mg dokonywa si tylko w miar te-
go, jak badania dostarczay odpowiedniego pozytywnego materiau poznawczego, to o wiele
wczeniej zaszy fakty historyczne, ktre wywoay decydujcy zwrot w pojmowaniu dzie-
jw. W roku 1831 doszo w Lyonie do pierwszego powstania robotnikw18; w r. 183842
pierwszy ruch robotniczy w skali narodowej, czartyzm angielski19, osign swj punkt
szczytowy. Walka klasowa midzy proletariatem a buruazj wystpowaa na czoo w histo-
rii najbardziej przodujcych krajw Europy w miar rozwoju, z jednej strony wielkiego
przemysu, z drugiej w miar umacniania si wieo zdobytego panowania politycznego
buruazji. Teoriom ekonomii buruazyjnej o tosamoci interesw kapitau i pracy, o po-
wszechnej harmonii i powszechnym dobrobycie ludu jako skutku wolnej konkurencji za-
daway coraz dobitniej kam fakty. Z wszystkimi tymi faktami nie mona ju byo nie liczy
si, podobnie jak z socjalizmem francuskim i angielskim, ktry by ich wyrazem teoretycz-
nym, jakkolwiek wysoce niedoskonaym. Ale dawne idealistyczne pojmowanie dziejw,
ktre nie byo jeszcze wyparte, nie znao adnych walk klasowych, opartych na interesach
materialnych, nie znao w ogle adnych interesw materialnych. Produkcj i wszelkimi
stosunkami ekonomicznymi zajmowao si ono tylko mimochodem jako podrzdnymi ele-
mentami historii kultury.

18
Powstanie lioskich robotnikwtkaczy w roku 1831 we Francji byo odpowiedzi na masakr demonstracji
robotniczej w czasie strajku o wprowadzenie minimum pacy roboczej. Robotnicypowstacy wznieli w
caym miecie barykady, przez kilka dni mieli w swym rku cae miasto i zostali pokonani dopiero przez re-
gularne wojsko, ktre rzd francuski przysa na pomoc buruazji lioskiej.
19
Ruch czartystw w Anglii obj ogromn wikszo angielskiej klasy robotniczej i by pierwszym samodzielnym ruchem
politycznym proletariatu. Nazwa ruchu (czartyci) pochodzi od podanej przez robotnikw w roku 1839 do parlamentu
petycji charter zawierajcej zasadnicze ich dania: 1) powszechnej prawo wyborcze, 2) coroczne wybory do parla-
mentu, 3) diety dla czonkw parlamentu, 4) tajne gosowanie przy wyborach do parlamentu, 5) rwne okrgi wyborcze, )
zniesienie cenzusu majtkowego dla posw. Klasa robotnicza Anglii w cigu szeregu lat prowadzia walk o te dania za
pomoc petycyj, strajkw, demonstracyj i zbrojnych star z policj.

20
 Nowe fakty zmuszay do poddania caej dotychczasowej historii ponownemu zbadaniu. I
ot okazao si, e cala dotychczasowa historia z wyjtkiem dziejw stosunkw pierwot-
nych bya histori walk klasowych i e zwalczajce si wzajem klasy spoeczne byty ka-
dorazowo wytworami stosunkw produkcji i wymiany, sowem stosunkw ekonomicznych
swojej epoki. Okazao si zatem, e kadorazowa struktura ekonomiczna spoeczestwa
stanowi realn podstaw, tumaczc w ostatniej instancji ca nadbudow instytucji praw-
nych i politycznych, a take wyobrae religijnych, filozoficznych i innych, waciwych
kademu okresowi historycznemu. Hegel uwolni pojmowanie historii od metafizyki, uczy-
ni histori dialektyczn ale jego pojmowanie historii byo z gruntu idealistyczne. Teraz
dopiero idealizm zosta wypdzony ze swego ostatniego schronienia z pojmowania histo-
rii; powstao materialistyczne pojmowanie dziejw i znalaza si droga do tumaczenia
wiadomoci ludzi ich bytem, a nie jak dotd bytu ludzi ich wiadomoci.
Socjalizm nie wystpowa ju w ten sposb jako przypadkowe odkrycie tego czy innego
genialnego umysu, lecz jako nieunikniony wytwr walki dwch historycznie powstaych
klas proletariatu i buruazji. Zadaniem jego nie byo ju opracowanie moliwie najdosko-
nalszego systemu spoeczestwa, lecz zbadanie historycznego procesu ekonomicznego, z
ktrego wyoniy si nieuchronnie te klasy oraz ich walka, i wykrycie w powstaej w ten
sposb sytuacji ekonomicznej rodkw rozwizania tego konfliktu. Ale i dotychczasowy
socjalizm by tak samo niezgodny z owym materialistycznym ujciem historii, jak pogld
francuskich materialistw na przyrod niezgodny by z dialektyk i nowsz wiedz przyrod-
nicz. Dotychczasowy socjalizm krytykowa wprawdzie istniejcy kapitalistyczny sposb
produkcji i jego nastpstwa, nie mg ich jednak wyjani, a wic i przezwyciy, mg je
tylko po prostu potpi jako ze. Im gwatowniej potpia nieodczny od tego sposobu pro-
dukcji wyzysk klasy robotniczej, tym mniej potrafi wyranie wskaza, na czym ten wyzysk
polega i skd si bierze. Chodzio wszake o to, aby przedstawi, z jednej strony, w jego
zwizku historycznym kapitalistyczny sposb wytwarzania i jego konieczno w pewnym
okrelonym okresie historycznym, a wic i konieczno jego upadku, z drugiej za, aby od-
soni jego charakter wewntrzny wci pozostajcy jeszcze w ukryciu. To wanie dokona-
ne zostao przez odkrycie wartoci dodatkowej. Wykazano, e form zasadnicz kapitali-
stycznego sposobu produkcji i dokonywanego za jego spraw wyzysku robotnika jest przy-
waszczanie nieopaconej pracy, e kapitalista nawet wtedy, gdy kupuje si robocz swego
robotnika w zamian za cakowit jej warto w charakterze towaru na rynku towarowym,
nawet wtedy uzyskuje za t si robocz wicej wartoci, ni za ni zapaci. Okazao si
wreszcie, e ta warto dodatkowa w ostatniej instancji stanowi sum wartoci, z ktrej two-
rzy si kapita gromadzcy si w coraz wikszych rozmiarach w rkach klas posiadajcych.
Wyjaniony zosta zarwno przebieg produkcji kapitalistycznej jak i produkcji kapitau.
Te dwa wielkie odkrycia materialistyczne pojmowanie dziejw i odsonicie tajemnicy
produkcji kapitalistycznej za porednictwem wartoci dodatkowej zawdziczamy Mark-
sowi. One to uczyniy socjalizm nauk, ktr naley teraz przede wszystkim rozwija dalej
we wszystkich jej szczegach i powizaniach.

21
 III

Materialistyczne pojmowanie dziejw wychodzi z zaoenia, e podstaw wszelkiego

ustroju spoecznego jest produkcja, a obok produkcji wymiana jej wytworw, e w ka-
dym spoeczestwie wystpujcym na widowni dziejow podzia produktw, a wraz z nim
zrniczkowanie spoeczne na klasy lub stany, zaley od tego, co i jak si produkuje, i jak
si wymienia produkty. Zatem ostatecznych przyczyn wszystkich zmian spoecznych i
przewrotw politycznych naley szuka nie w gowach ludzi, nie w ich coraz lepszym ro-
zumieniu wieczystej prawdy i sprawiedliwoci, lecz w zmianach sposobu produkcji i wy-
miany. Przyczyn tych szuka naley nie w filozofii, lecz w ekonomice danej epoki. Jeeli
budzi si wiadomo, e istniejce instytucje spoeczne s nierozumne i niesprawiedliwe,
e rozumne stao si niedorzeczne, a dobrodziejstwo plag, jest to tylko oznak faktu, e w
metodach produkcji i w formach wymiany zaszy niepostrzeenie zmiany, ktrym ju nie
odpowiada ustrj spoeczny, skrojony na miar dawnych warunkw ekonomicznych. Std
za wynika, e i rodki usunicia ujawnionego za musz by zawarte w mniej lub wicej
rozwinitej postaci w tych samych zmienionych stosunkach produkcji. rodkw tych nie
naley bynajmniej wynajdywa, bra ich z wasnej gowy, lecz za pomoc gowy odkrywa
w istniejcych materialnych faktach produkcji.
Jake to czyni nowoczesny socjalizm ?
Obecny ustrj spoeczny wedug bodaj ju powszechnego zdania stworzony zosta
przez panujc obecnie klas, mianowicie przez buruazj. Waciwy buruazji sposb pro-
dukcji, ktry od czasw Marksa nazywamy kapitalistycznym sposobem produkcji, nie dawa
si pogodzi z przywilejami lokalnymi i stanowymi, a take z wzajemnymi wzami osobi-
stymi, ktre charakteryzoway ustrj feudalny. Buruazja rozbia ustrj feudalny i zbudo-
waa na jego gruzach buruazyjny ustrj spoeczny, pastwo wolnej konkurencji, wolnoci
przenoszenia si, rwnouprawnienia posiadaczy towarw i tym podobnych wspaniaoci
buruazyjnych. Odtd kapitalistyczny sposb produkcji mg si swobodnie rozwija. Od
czasu jak para i nowoczesne zmechanizowane narzdzia przeksztaciy dawn manufaktur
w wielki przemys, siy wytwrcze, powstae pod kierownictwem buruazji, rozwijay si z
niesychan dotd szybkoci i w niesychanych dotychczas rozmiarach. Ale podobnie jak
swego czasu manufaktura i rozwinite pod jej oddziaywaniem rzemioso popady w kon-
flikt z feudalnymi ptami cechw, tak wielki przemys na wyszym stopniu swego rozwoju
popada w konflikt ze szrankami, w ktre go wcisn kapitalistyczny sposb produkcji. Nowe
siy wytwrcze przerosy znacznie buruazyjn form ich uytkowania. Ten za konflikt
midzy siami wytwrczymi a sposobem wytwarzania nie jest bynajmniej konfliktem zro-
dzonym w gowach ludzkich jak, przypumy, konflikt ludzkiego grzechu pierworodnego z
bosk sprawiedliwoci, lecz tkwi w samych faktach, obiektywnie poza nami, niezalenie od
woli lub postpowania nawet tych ludzi, ktrzy go wywoali. Nowoczesny socjalizm nie jest
niczym innym, jak tylko mylowym odbiciem tego faktycznego konfliktu, jego idealnym
odzwierciedleniem przede wszystkim w umysach klasy, ktra cierpi bezporednio wskutek
wspomnianego konfliktu, mianowicie klasy robotniczej.
Na czyme polega ten konflikt ?
Przed epok produkcji kapitalistycznej, a wic w redniowieczu, powszechn form
wytwarzania bya drobna produkcja, ktrej podstaw bya prywatna wasno pracownika na
rodki produkcji; na wsi panowaa gospodarka rolna drobnych chopw, wolnych lub pod-
danych, w miecie rzemioso. rodki pracy ziemia, narzdzia rolnicze, warsztat, narz-

22
dzia rzemielnicze, byy rodkami pracy jednostek, obliczonymi tylko na uytkowanie jed-
nostkowe, a wic z koniecznoci byy drobne, karowate, ograniczone. Ale wanie dlatego
byy one z reguy wasnoci wytwrcy. Skoncentrowanie i powikszenie tych rozproszo-
nych, ograniczonych rodkw produkcji, przemiana ich w potne nowoczesne dwignie
wytwarzania oto, na czym polegaa historyczna rola kapitalistycznego sposobu produkcji i
jego nosicielki buruazji. W czwartym rozdziale Kapitau Marks przedstawi szczeg-
owo, jak buruazja poczwszy od XV stulecia przeprowadzia historycznie to zadanie po-
przez trzy szczeble prost kooperacj, manufaktur i wielki przemys. Ale buruazja, jak
tame rwnie dowid Marks, moga te ograniczone rodki wytwarzania przeobrazi w
olbrzymie siy wytwrcze tylko w ten sposb, e z indywidualnych rodkw produkcji
zmienia je w spoeczne, ktrymi moe si tylko posugiwa zbiorowo ludzka. W miejsce
dawnego koowrotka, rcznych krosien, mota kowalskiego zjawia si mechaniczny warsztat
tkacki, krosna mechaniczne, mot parowy; zamiast jednostkowego warsztatu, fabryka wy-
magajca wspdziaania setek i tysicy. A i sama produkcja analogicznie do rodkw pro-
dukcji przemienia si z szeregu operacji indywidualnych w szereg czynnoci spoecznych,
produkty za z wytworw jednostek przeobraziy si w produkty spoeczne. Dostarczane
obecnie przez fabryk: przdza, tkaniny, wyroby metalowe, wszystko to byo wsplnym
wytworem wielu robotnikw, przez ktrych rce po kolei przechodzi musiao, zanim si
stao gotowym fabrykatem. adna jednostka nie moe o nich powiedzie: Ja to zrobiem,
to mj produkt.
Gdzie jednak podstawow form produkcji jest ywioowo, bezplanowo i stopniowo po-
wstay podzia pracy wewntrz spoeczestwa, tam nadaj on produktom form towarw,
ktrych wzajemna wymiana, kupno i sprzeda umoliwiaj poszczeglnym producentom
zaspokojenie ich rozmaitych potrzeb. Tak si miay rzeczy w wiekach rednich. Chop np.
sprzedawa produkty rolne rzemielnikowi, a za to kupowa od niego wyroby rzemielnicze.
I ot do tego spoeczestwa indywidualnych producentw, wytwrcw towarw, wtargn
nowy sposb produkcji. Do ywioowego, bezplanowego podziau pracy, panujcego w ca-
ym spoeczestwie, wnis on planowy podzia pracy, zorganizowany w kadej poszczegl-
nej fabryce, obok produkcji indywidualnej wystpia produkcja spoeczna. Wytwory obu
sprzedawano na tym samym rynku, a wic po jednakowych, przynajmniej w przyblieniu,
cenach. Ale organizacja planowa bya potniejsza od ywioowego podziau pracy; fabryki,
stosujce spoeczny podzia pracy, wytwarzay taniej ni indywidualni, drobni producenci.
Produkcja indywidualna ponosia klsk w jednej dziedzinie po drugiej, produkcja spoecz-
na zrewolucjonizowaa cay dotychczasowy sposb wytwarzania. Tak mao poznawano si
jednak na tym jej charakterze rewolucyjnym, e, przeciwnie, wprowadzano j jako rodek
podnoszenia i przypieszenia produkcji towarowej. Powstaa ona w bezporednim nawiza-
niu do okrelonych, istniejcych ju przed ni dwigni produkcji towarowej i wymiany to-
warw, do kapitau handlowego, rzemiosa, pracy najemnej. Poniewa sama ona wystpo-
waa jako nowa forma produkcji towarowej, zatem formy przywaszczania panujce w pro-
dukcji towarowej zachoway i dla niej sw cakowit moc.
W takiej produkcji towarowej, jaka rozwina si w wiekach rednich, nie mogo by
wcale kwestii, do kogo ma nalee wytwr pracy. Producent indywidualny wytwarza go
zazwyczaj z surowcw nalecych do niego i czsto przez niego samego wytworzonych
przy pomocy wasnych narzdzi i prac rk wasnych lub rk swej rodziny. Producent wcale
nie potrzebowa sobie przywaszcza wytworu, bo ten nalea do niego sam przez si. Tak
wic wasno produktw opieraa si na wasnej pracy producenta. Nawet tam gdzie posu-
giwano si obc pomoc, pozostawaa ona z reguy czynnikiem podrzdnym i pracownik
otrzymywa czsto poza pac inne jeszcze wynagrodzenie, terminator cechowy i czeladnik
pracowali nie tyle dla wiktu i dla pacy, jak po to, by wyksztaci si na majstrw. Ale oto
nastpia koncentracja rodkw produkcji w wielkich warsztatach i manufakturach, ich

23
przemiana w faktycznie spoeczne rodki produkcji. Te jednak spoeczne rodki produkcji i
produkty traktowano tak, jak gdyby byy po dawnemu rodkami produkcji i produktami
jednostek. Jeeli poprzednio waciciel narzdzi pracy przywaszcza sobie produkt dlatego,
e by on z reguy jego wasnym wytworem, obca za pomoc bya wyjtkiem, to teraz wa-
ciciel rodkw produkcji przywaszcza sobie produkt w dalszym cigu, chocia ten nie by
ju jego wytworem, lecz wycznie wytworem cudzej pracy. Tak wic produkty, wytwarza-
ne teraz spoecznie, przywaszczali sobie nie ci, ktrzy rzeczywicie posugiwali si rod-
kami produkcji i rzeczywicie wytwarzali produkty lecz kapitalici: rodki produkcji i sama
produkcja stay si w istocie swej spoeczne. Ale podlegaj one formie przywaszczenia,
ktra ma za przesank prywatn produkcj indywidualn, a wic posiadanie przez kadego
producenta wasnego wytworu i zbywania go przeze na rynku. Sposb produkcji podlega
dalej tej formie przywaszczania, mimo e usuwa jej przesank20. W tej sprzecznoci, ktra
nadaje nowemu sposobowi produkcji jego charakter kapitalistyczny, tkwi ju w zalku cala
kolizja obecnych czasw. Im bardziej dochodzi do panowania nowy sposb produkcji we
wszystkich rozstrzygajcych dziedzinach produkcji i we wszystkich decydujcych ekono-
micznie krajach, im bardziej wypiera produkcj indywidualn pozostawiajc tylko nie-
znaczne jej resztki, tym jaskrawiej musiaa si rwnie ujawnia niemono pogodzenia
produkcji spoecznej i przywaszczania kapitalistycznego.
Jak powiedzielimy, pierwsi kapitalici zastali ju form pracy najemnej. Ale praca na-
jemna istniaa wwczas jako wyjtek, jako zajcie poboczne, jako rodek pomocniczy, jako
stan przejciowy. Robotnik rolny, ktry chodzi na pewien czas na wyrobek, mia par mor-
gw swojego gruntu, z ktrego mg wyy od biedy. Ustawy cechowe dbay o to, by dzi-
siejszy czeladnik stawa si w przyszoci majstrem. Zmienio si to jednak od czasu, gdy
rodki produkcji stay si spoeczne i skoncentroway si w rkach kapitalistw. rodki pro-
dukcji drobnego, indywidualnego producenta staway si coraz bardziej bezwartociowe,
podobnie jak jego produkt, pozostawao mu tylko i do kapitalisty w charakterze robotnika
najemnego. Praca najemna, ktra dawniej bya wyjtkiem i rodkiem pomocniczym, staa
si regu i podstawow form caej produkcji; jeli dawniej bya zajciem pobocznym, to
teraz staa si wyczn czynnoci robotnika. Robotnik najmujcy si od czasu do czasu
przeobrazi si w doywotniego robotnika najemnego. Przy tym liczba doywotnich robot-
nikw najemnych olbrzymie wzrosa wskutek jednoczesnej ruiny ustroju feudalnego, roz-
proszenia si wity panw feudalnych, rugowania chopw z ich zagrd itd. Dokona si
rozam midzy rodkami produkcji, skoncentrowanymi na jednym kracu, w rkach kapita-
listw, a producentami na drugim kracu, nie posiadajcymi ju nic innego prcz swej siy
roboczej. Sprzeczno miedzy spoeczn produkcj a kapitalistycznym przywaszczaniem
wystpuje na jaw jako przeciwiestwo pomidzy proletariatem a buruazj.
Widzielimy, e kapitalistyczny sposb produkcji wtargn do spoeczestwa indywidu-
alnych producentw towarw, zwizanych ze sob spoecznie przez wymian swych pro-
duktw. Ale kade spoeczestwo oparte na produkcji towarowej ma t waciwo, e pro-
ducenci trac w nim panowanie nad swymi wasnymi stosunkami spoecznymi. Kady pro-
dukuje dla siebie przy pomocy swoich przypadkowych rodkw produkcji i dla swoich od-
rbnych potrzeb wymiennych. aden nie wie, ile wytworw tego samego rodzaju ukae si
na rynku i jaka ich ilo w ogle znajdzie sobie tam nabywcw. aden nie wie, czy jego
20
Nie potrzebujemy tu jednak szczegowo dowodzi, e chocia forma przywaszczania pozostaje bez zmia-
ny, sam charakter przywaszczania ulega przez opisany powyej proces zrewolucjonizowaniu w nie mniej-
szym stopniu ni produkcja. Przywaszczenie sobie wasnego produktu czy produktu cudzego s to natural-
nie dwa zupenie rne rodzaje przywaszczania. Mwic mimochodem, praca najemna, w ktrej tkwi ju w
zalku cay kapitalistyczny sposb produkcji, datuje si z dawnych czasw; poszczeglne i rozproszone jej
przykady widzimy w cigu stuleci obok niewolnictwa. Ale ten zalek mg si rozwin w kapitalistyczny
sposb produkcji dopiero wtedy, gdy wytworzyy si po temu niezbdne warunki historyczne. (Uwaga Engel-
sa).

24
produkty indywidualnej pracy trafi na realny popyt, czy bdzie mg zwrci sobie koszty,
a nawet w ogle co sprzeda. W produkcji spoecznej panuje anarchia. Ale produkcja towa-
rowa, jak kada inna forma produkcji, posiada swoje odrbne, jej waciwe i od niej nieod-
czne prawa i prawa te toruj sobie drog wbrew anarchii, wrd anarchii, poprzez anar-
chi. Ujawniaj si one w jedynej istniejcej nadal formie cznoci spoecznej, w wymia-
nie, i wystpuj wobec poszczeglnych producentw jako przymusowe prawo konkurencji.
Sami wic producenci nie znaj pocztkowo tych praw i musz je dopiero stopniowo od-
krywa przez dugie dowiadczenia. Prawa te toruj wic sobie drog bez woli producentw
i wbrew ich woli jako lepo dziaajce prawa ich formy produkcji. Wytwr panuje nad wy-
twrc.
W spoeczestwie redniowiecznym, zwaszcza w pierwszych-wiekach, produkcja miaa
gwnie na celu wasne spoycie. Zaspokajaa ona przewanie tylko potrzeby wytwrcy i
jego rodziny. Tam gdzie jak np. na wsi panoway stosunki zalenoci osobistej, tam
przyczyniaa si produkcja rwnie do zaspokajania potrzeb pana feudalnego. Nie byo wic
przy tym wymiany i produkty nie przybieray charakteru towarw. Rodzina chopa wytwa-
rzaa sama prawie wszystko, czego potrzebowaa nie tylko ywno, lecz take sprzt i
odzie. Dopiero wtedy gdy zacza wytwarza nadwyk ponad wasne potrzeby i ponad
daniny w naturze, nalene panu feudalnemu, zacza produkowa rwnie towary; ta nad-
wyka, rzucona na szal wymiany spoecznej, wystawiona na sprzeda, staa si towarem.
Wprawdzie rzemielnicy miejscy musieli ju od pocztku produkowa w celu wymiany
ale i oni wyrabiali sami wiksz cz potrzebnych im produktw, mieli ogrody i plka,
pali swe bydo w lesie gminnym, ktry im dostarcza prcz tego budulca i opau, kobiety
przdy len, wen itd. Produkcja dla wymiany, produkcja towarowa dopiero powstawaa.
Std pochodzi ograniczona wymiana, ograniczony rynek, niezmienny sposb produkcji,
lokalne odgrodzenie si na zewntrz, lokalne zjednoczenie wewntrz, marka21 na wsi, cechy
w miastach.
W miar jednak rozszerzania si produkcji towarowej i zwaszcza w miar wystpowania
kapitalistycznego sposobu produkcji zaczy coraz otwarciej i potniej ujawnia si drze-
mice dotychczas prawa produkcji towarowej. Dawne wizi spoeczne rozluniay si, daw-
ne odgradzajce szranki zostay przeamane, producenci zmieniali si coraz bardziej w nie-
zalenych, odosobnionych producentw towarowych. Ujawnia si i coraz bardziej za-
ostrzaa si anarchia produkcji spoecznej. Jednak gwne narzdzie, za pomoc ktrego
kapitalistyczny sposb produkcji wzmaga t anarchi produkcji spoecznej, byo wrcz
przeciwiestwem anarchii: narzdziem tym bya wzrastajca organizacja produkcji jako
produkcji spoecznej w kadym poszczeglnym zakadzie wytwrczym. Za pomoc tej
dwigni produkcja kapitalistyczna pooya kres dawnej pokojowej staoci stosunkw. Tam
gdzie wtargna do jakiej gazi przemysu, nie znosia obok siebie adnej dawniejszej
metody wytwarzania. Gdzie opanowaa produkcj rzemielnicz, tam niszczya dawne rze-
mioso. Pole pracy stao si placem boju. Wielkie odkrycia geograficzne22 i postpujca za
nimi kolonizacja uwielokrotniy rynki zbytu i przypieszyy przemian rzemiosa w manu-
faktur. Walka wybucha nie tylko pomidzy poszczeglnymi producentami miejscowymi:
walki lokalne rozrosy si z kolei w walki narodowe, w wojny handlowe XVII i XVIII wie-

21
Marka w staroytnoci i w wiekach rednich nazywano tak w Niemczech wsplnot wiejsk opart na
wsplnym wadaniu ziemi. Na pocztku w marce ziemia uprawiana bya wsplnie. W nastpstwie, gdy
wyodrbniy si samodzielne gospodarstwa indywidualne, co par lat odbywa si ponowny podzia wsplnej
ziemi odpowiednio do iloci czonkw rodziny. Ziemia jednak pozostawaa wasnoci wsplnoty, tzn. mar-
ki.
22
Najwaniejsze spord nich to odkrycie w roku 1492 Ameryki i odkrycie w roku 1498 drogi morskiej do
Indii.

25
ku23. Wreszcie wielki przemys i powstanie rynku wiatowego uczyniy walk t powszech-
n i naday jej jednoczenie niesychan dotd gwatowno. W walce pomidzy poszcze-
glnymi kapitalistami, jako te midzy caymi przemysami i caymi krajami rozstrzygaj o
ich istnieniu sprzyjajce naturalne czy te sztucznie wytworzone warunki produkcji.
Zwycionych usuwa si z ca bezwzgldnoci. Darwinowska walka o byt jednostek prze-
nosi si ze spotgowan zajadoci z przyrody do spoeczestwa. Przyrodzony stan zwie-
rzcia okazuje si szczytowym punktem rozwoju ludzkiego. Sprzeczno midzy produkcj
spoeczn a przywaszczaniem kapitalistycznym wystpuje tu ju jako przeciwiestwo mi-
dzy organizacj produkcji w poszczeglnej fabryce a anarchi produkcji w caym spoecze-
stwie.
Kapitalistyczny sposb produkcji porusza si w tych dwch formach, w ktrych przeja-
wia si wewntrzna sprzeczno waciwa mu wskutek jego pochodzenia, obraca si bez
wyjcia w owym bdnym kole, ktre odkry ju by w nim Fourier. Ale Fourier nie mg
jeszcze swego czasu dojrze, e koo to stopniowo si zacienia, e w ruch odbywa si ra-
czej po linii spiralnej i musi si skoczy tak samo jak ruch planet przez zderzenie z orod-
kiem. Sia napdowa spoecznej anarchii produkcji zamienia znaczn wikszo ludzi w
proletariuszy i z kolei proletariat pooy ostateczny kres anarchii produkcji. Sia napdowa
spoecznej anarchii produkcji zamienia nieskoczon zdolno udoskonalania maszyn wiel-
koprzemysowych w prawo zmuszajce kadego poszczeglnego kapitalistprzemysowca
do coraz wikszego udoskonalania swej maszynerii pod groz zagady. Ale doskonalenie
maszynerii czyni zbyteczn cz pracy ludzkiej. Jeeli wprowadzanie i rozpowszechnianie
maszynerii oznacza wypieranie milionw rkodzielnikw przez niewielk liczb robotnikw
pracujcych przy maszynach, to doskonalenie maszynerii oznacza wypieranie coraz to wik-
szej liczby tyche samych robotnikw. Powstaje ostatecznie w ten sposb do rozporzdzenia
kapitau masa robotnikw najemnych, przewyszajca sw liczebnoci przecitne zapo-
trzebowanie kapitau, prawdziwa przemysowa armia rezerwowa, jak j nazwaem ju w r.
184524. Armia ta, pozostajca do rozporzdzenia kapitau w czasie, gdy przemys pracuje
ca si pary, wyrzucana za na bruk w chwili nieuniknionego krachu, jest stale kul u nogi
klasy robotniczej w jej walce o byt z kapitaem i stanowi zarazem regulator utrzymujcy
pac robocz na niskim poziomie, odpowiednio do potrzeb kapitau. W ten sposb maszy-
na, e uyjemy sw Marksa, staje si najpotniejszym orem wojennym kapitau przeciw
klasie robotniczej, narzdzie pracy robotnika ustawicznie wytrca mu z rki rodki utrzyma-
nia: wasny produkt robotnika zamienia si w narzdzie jego ujarzmienia. W ten sposb
oszczdzanie rodkw pracy jest zarazem od samego pocztku rabunkowym obnianiem
normalnych warunkw pracy, w ten sposb maszyna, najpotniejszy rodek skrcenia cza-
su pracy robotnika, staje si niezawodnym rodkiem przemiany caego ycia robotnika i
jego rodziny w czas pracy celem powikszenia kapitau. W ten sposb nadmierna praca jed-
nych warunkuje bezrobocie drugich, a wielki przemys, gonicy po caej kuli ziemskiej w
poszukiwaniu nowych spoywcw, obnia u siebie w kraju spoycie mas do godowego
minimum i tym samym podkopuje wasny rynek wewntrzny. ... Prawo, ktre wci
utrzymuje rwnowag midzy wzgldnym nadmiarem ludnoci, czyli rezerwow armi
przemysu, a rozmiarami i energi akumulacji, przykuwa robotnika do kapitau mocniej ni
acuchy Wulkana przykuway Prometeusza do skay25. Wymaga ono akumulacji ndzy

23
Wojny handlowe XVII i XVIII stulecia prowadziy midzy sob Portugalia, Hiszpania, Holandia, Francja i
Anglia o opanowanie handlu z Indiami i Ameryk i przeksztacenie ich w kolonie. Z wojen tych zwycizc
wysza Anglia, w ktrej rkach znalaz si w kocu XVIII stulecia cay handel wiatowy.
24
Lage der arbeitenden Klasse in England, str. 109. [Pooenie klasy robotniczej w Anglii]. (Uwaga En-
gelsa).
25
Prometeusz bohater legendy starogreckiej, ukrad z Olimpu ogie dla ludzi. Wedug podania rozgniewani
bogowie kazali bogowi ognia, Hefajstosowi, przyku Prometeusza do skay.

26
odpowiadajcej akumulacji kapitau. Akumulacj bogactw na jednym biegunie jest wic
zarazem akumulacj ndzy, wyczerpujcej pracy, niewoli, ciemnoty, zdziczenia i otpienia
na przeciwnym biegunie, to jest po stronie klasy, ktra wytwarza swj wasny produkt jako
kapita. (Marks, Kapita, str. 671)26. Oczekiwa od kapitalistycznego sposobu produkcji
innego podziau produktw byoby tym samym, co wymaga, aby elektrody baterii nie roz-
kaday wody, pomimo e poczone s z bateri, i aby nie skupiay na biegunie dodatnim
tlenu, a na ujemnym wodoru.
Widzielimy, jak zdolno nowoczesnych maszyn do doskonalenia si, spotgowana do
najwyszego stopnia, zamienia si wskutek anarchii produkcji spoecznej w prawo zmusza-
jce poszczeglnego kapitalistprzemysowca do staego ulepszania swych maszyn, do
cigego zwikszania ich siy produkcyjnej. W takie prawo zamienia si dla kapitalistw
sama tylko faktyczna moliwo rozszerzenia rozmiarw produkcji. Olbrzymia zdolno
rozszerzania si wielkiego przemysu, wobec ktrej rozszerzalno gazw jest istn dziecin-
n igraszk, wystpuje teraz przed nami jako potrzeba rozszerzania si jakociowo i ilo-
ciowo, potrzeba urgajca wszelkiemu oporowi. Opr stawia jej spoycie, warunki zbytu,
rynki dla produktw wielkiego przemysu. Ale rozszerzalno rynkw czy to ekstensywn,
czy intensywn, okrelaj przede wszystkim cakiem inne prawa, dziaajce z o wiele mniej-
sz energi. Rozszerzanie si rynkw nie moe dotrzymywa kroku rozszerzaniu si pro-
dukcji. Starcie staje si nieuchronne, a poniewa nie moe ono da adnego rozwizania,
pki nie rozsadzi samego kapitalistycznego sposobu produkcji, przeto staje si periodyczne.
Produkcja kapitalistyczna wytwarza nowe bdne koo.
Istotnie, od roku 1825, w ktrym wybuch pierwszy powszechny kryzys, mniej wicej co
lat dziesi rozprzga si cay wiat przemysowy i handlowy, produkcja i wymiana wszyst-
kich krajw cywilizowanych i ich mniej lub bardziej barbarzyskich dodatkw terytorial-
nych. Handel jest zahamowany, rynki s przepenione, masy produktw le bez zbytu, go-
twka ulatnia si z obiegu, kredyt znika, fabryki staj. Masom pracujcym brak rodkw do
ycia dlatego, e wytworzyy zbyt wiele tych rodkw, bankructwo nastpuje za bankruc-
twem, licytacja za licytacj. Zastj trwa lata, nastpuje masowe trwonienie i niszczenie si
wytwrczych i wytworw, dopki nagromadzone masy towarw nie rozpyn si wreszcie
przy wikszym lub mniejszym spadku cen i dopki produkcja i wymiana znowu si stop-
niowo nie uruchomi. Wtedy przemys zaczyna stopniowo przypiesza kroku, przechodzi
w kus, kus przemysowy przechodzi w galop, ten za znowu potguje si do rozkieznane-
go cwaowania, do prawdziwego karkoomnego wycigu przemysowego, handlowego, kre-
dytowego i spekulacyjnego, aby wreszcie po najbardziej karkoomnych skokach znale si
znowu w rowie krachu. I tak wci od nowa. Od 1825 roku przeylimy ten proces ju cae
pi razy, a w obecnej chwili (1877) przeywamy go po raz szsty. Charakter za tych kry-
zysw zaznacza si tak dobitnie, e Fourier okreli je wszystkie, gdy nazwa pierwszy z
nich crise plthorique kryzys nadmiaru.
Sprzeczno midzy produkcj spoeczn a kapitalistycznym przywaszczaniem dochodzi
w kryzysach do gwatownego wybuchu. Obieg towarw ustaje w jednej chwili; rodek obie-
gu pienidz staje si zapor obiegu: wszystkie prawa produkcji towarowej i obiegu to-
warw staj do gry nogami. Kolizja ekonomiczna dosza do punktu szczytowego: sposb
produkcji buntuje si przeciw sposobowi wymiany.
Fakt, e spoeczna organizacja produkcji wewntrz fabryki rozwina si do punktu, w
ktrym nie daje si pogodzi z istniejc obok niej i ponad ni anarchi produkcji w spoe-
czestwie fakt ten odczuwaj sami kapitalici namacalnie wskutek gwatownej koncentra-
cji kapitaw, ktra w czasie kryzysw odbywa si poprzez ruin licznych wielkich kapitali-
stw i jeszcze wikszej liczby drobnych. Cay mechanizm kapitalistycznego sposobu pro-

26
Patrz Marks, Kapita, Warszawa 1933, t. I/3, str. 689.

27
dukcji przestaje dziaa pod cinieniem zrodzonych przez niego samego si wytwrczych.
Kapitalistyczny sposb produkcji nie moe ju zamieni caej tej masy rodkw produkcji w
kapita; le one odogiem i wanie dlatego musi by rwnie unieruchomiona przemyso-
wa armia rezerwowa. Istnieje nadmiar rodkw produkcji, rodkw utrzymania, wolnych
rk roboczych, wszystkich czynnikw produkcji i powszechnego bogactwa. Ale nadmiar
staje si rdem ndzy i niedostatku (Fourier), poniewa on wanie przeszkadza przemia-
nie rodkw produkcji i utrzymania w kapita. Albowiem w spoeczestwie kapitalistycz-
nym rodki produkcji nie mog by czynne, jeeli nie zamieniy si poprzednio w kapita, tj.
w rodek wyzysku ludzkiej siy roboczej. Pomidzy nimi a robotnikami stoi jak upir ko-
nieczno przemiany rodkw produkcji i utrzymania w kapita. Ona jedna nie pozwala na
wspdziaanie rzeczowych i osobowych dwigni produkcji, ona jedna nie pozwala rodkom
produkcji funkcjonowa, a robotnikom pracowa i y. Z jednej wic strony, kapitali-
styczny sposb produkcji okazuje si jawnie niezdolny do dalszego zarzdzania owymi si-
ami wytwrczymi, z drugiej strony, te siy wytwrcze pr same coraz potniej do zniesie-
nia sprzecznoci, do swego wyzwolenia, od samej waciwoci dziaania w charakterze ka-
pitau, do faktycznego uznania ich charakteru jako spoecznych si wytwrczych.
Wanie ta reakcja potnie wzrastajcych si wytwrczych przeciwko ich zastosowaniu
w charakterze kapitau, ten coraz silniejszy przymus uznania ich spoecznej natury zniewala
sam klas kapitalistw w coraz wikszym stopniu do traktowania ich jako spoecznych si
wytwrczych, o ile jest to w ogle moliwe w ramach stosunkw kapitalistycznych. Zarw-
no okres wysokiej koniunktury przemysowej ze swym bezgranicznie rozdtym kredytem,
jak sam krach, rujnujcy wielkie przedsibiorstwa kapitalistyczne, popychaj do tych form
uspoecznienia wikszych mas rodkw produkcji, jakie widzimy w rnego rodzaju towa-
rzystwach akcyjnych. Niektre z tych rodkw produkcji i komunikacji, jak np. koleje, s z
natury rzeczy tak kolosalne, e wykluczaj wszelk inn form eksploatacji kapitalistycznej.
Na pewnym szczeblu rozwoju nie wystarcza ju i ta forma. Wielcy producenci krajowi tej
samej gazi przemysu cz si wtedy w trust, zjednoczenie majce na celu regulowanie
produkcji, okrelaj ogln ilo towarw, ktre naley wytworzy, dziel j midzy siebie i
wymuszaj w ten sposb ustalon z gry cen sprzedan. Poniewa jednak takie trusty przy
pierwszym objawie zastoju interesw przewanie si rozpadaj, popychaj wic one wanie
wskutek tego do jeszcze bardziej skoncentrowanego uspoecznienia; caa ga produkcji
zmienia si wtedy w jedn wielk spk akcyjn, konkurencja krajowa ustpuje miejsca
monopolowi krajowemu tej jednej spki. Tak stao si ju w roku 1890 z angielsk produk-
cj soli alkalicznych, ktra obecnie, po zczeniu wszystkich 48 wielkich fabryk, skupiona
jest w rkach jednej, jednolicie kierowanej spki o kapitale 120 milionw marek.
W trustach wolna konkurencja przechodzi w monopol27, a bezplanowa produkcja spoe-
czestwa kapitalistycznego kapituluje przed planow produkcj nadcigajcego spoecze-
27
Monopole to podstawowa cecha charakterystyczna imperializmu, bdcego najwyszym stadium, kapitali-
zmu, jak wskaza Lenin rozwijajc nauk marksizmu. Imperializm wyrs jako rozwinicie i bezporednie
przeduenie podstawowych waciwoci kapitalizmu w ogle. Ale kapitalizm sta si imperializmem kapitali-
stycznym dopiero na okrelonym, bardzo wysokim stopniu swego rozwoju, kiedy pewne podstawowe waci-
woci kapitalizmu zaczy zamienia si w swe przeciwiestwo, kiedy na caej linii powstay i ujawniy si
cechy epoki przejciowej od kapitalizmu do wyszego ustroju spoeczno-ekonomicznego. Spraw podstawow
pod wzgldem ekonomicznym w tym procesie jest zastpienie kapitalistycznej wolnej konkurencji przez mo-
nopole kapitalistyczne. Wolna konkurencja jest podstawow waciwoci kapitalizmu i produkcji towarowej
w ogle; monopol stanowi cakowite przeciwiestwo wolnej konkurencji, ale ta ostatnia w naszych oczach
zacza si przemienia w monopol stwarzajc wielk produkcj, wypierajc drobn, zastpujc wielk przez
jeszcze wiksz, doprowadzajc koncentracj produkcji i kapitau do tego, e z niej wyrasta i wyrasta mono-
pol: a mianowicie kartele, syndykaty, trusty i zlewajcy si z nimi kapita jakich 10 bankw obracajcych
miliardami. A jednoczenie monopole wyrastajce z wolnej konkurencji nie usuwaj jej, lecz istniej nad ni i
obok niej stwarzajc przez to szereg szczeglnie ostrych i gbokich sprzecznoci, tar, konfliktw (Lenin,
wyd. pol. 1940 r. Dziea wybrane, t. I/2, str.364).

28
stwa socjalistycznego. Kapituluje zapewne jeszcze tymczasem na korzy i poytek kapitali-
stw. Tu jednak wyzysk staje si tak namacalny, e musi run. aden nard nie cierpiaby
produkcji, kierowanej przez trusty, tego niezamaskowanego wyzysku spoeczestwa przez
nie liczn band obcinaczy kuponw.
Tak czy owak, z trustami czy bez trustw, pastwo bdce oficjalnym reprezentantem
spoeczestwa kapitalistycznego musi28 w kocu obj kierownictwo nad produkcj. Ta
konieczno przemiany we wasno pastwow wystpuje najwczeniej w wielkich urz-
dzeniach komunikacyjnych, jak poczta, telegraf, koleje.
Jeli kryzysy odsoniy niezdolno buruazji do dalszego zarzdzania nowoczesnymi si-
ami wytwrczymi, to przemiana wielkich przedsibiorstw wytwrczych i komunikacyjnych
w spki akcyjne, trusty i we wasno pastwow dowodzi zbdnoci buruazji dla urze-
czywistnienia tego celu. Wszystkie funkcje spoeczne kapitalisty wykonuj odtd patni pra-
cownicy. Kapitalista nie spenia ju adnej funkcji spoecznej prcz zagarniania dochodw,
obcinania kuponw i gry na giedzie, na ktrej rozmaici kapitalici odbieraj sobie wzajem-
nie kapitay. Jeeli kapitalistyczny sposb produkcji rugowa przedtem robotnikw, to teraz
ruguje kapitalistw i odsya ich, zupenie tak samo jak robotnikw, do szeregw zbytecznej
ludnoci, chocia na razie jeszcze nie do armii rezerwowej przemysu.
Ale ani przemiana w spki akcyjne i trusty, ani upastwowienie nie usuwa kapitalistycz-
nego charakteru sit wytwrczych. Jest to zupenie jasne w zastosowaniu do spek akcyj-
nych i trustw. Rwnie pastwo nowoczesne jest znowu tylko organizacj, ktr stwarza
spoeczestwo buruazyjne celem uchronienia oglnych zewntrznych warunkw kapitali-
stycznego sposobu produkcji przed zamachem zarwno ze strony robotnikw jak i ze strony
poszczeglnych kapitalistw. Pastwo nowoczesne jest bez wzgldu na swoj form w isto-
cie swej machin kapitalistyczn, pastwem kapitalistw, idealnym kapitalist zbiorowym.
Im wicej si wytwrczych przejmuje ono na sw wasno, w tym wikszym stopniu staje
si rzeczywistym kapitalist zbiorowym, tym wicej obywateli wyzyskuje. Robotnicy pozo-
staj robotnikami najemnymi, proletariuszami. Stosunki kapitalistyczne nie zostaj zniesio-
ne, przeciwnie, zaostrzaj si do ostatecznych granic. Ale doszedszy do tych granic zmie-
niaj si w swe przeciwiestwo. Wasno pastwowa si wytwrczych nie rozwizuje kon-
fliktu, ale zawiera w sobie formalny rodek, moliwo jego rozwizania.
Rozwizanie to moe polega tylko na faktycznym uznaniu spoecznej natury nowocze-
snych si wytwrczych, a zatem aa uzgodnieniu sposobu produkcji, przywaszczania i wy-
miany ze spoecznym charakterem rodkw produkcji. To za moe si odby tylko w ten
sposb, e spoeczestwo otwarcie i bez ogrdek ujmuje w swe rce siy wytwrcze, przera-

28
Powiadam, e musi. Albowiem w tym tylko wypadku, gdy rodki produkcji lub komunikacji przerosy
rzeczywicie mono kierowania nimi przez spki akcyjne, gdy wic upastwowienie stao si ekonomicznie
nieuniknione, tylko w tym wypadku oznacza ono nawet wwczas gdy dokonywa go wspczesne pastwo
postp ekonomiczny, osignicie nowego, przedwstpnego szczebla do objcia w posiadanie wszystkich si
wytwrczych przez samo spoeczestwo. Ostatnio jednak od czasu gdy Bismarck rzuci si na upastwowie-
nie, powsta pewnego rodzaju faszywy socjalizm, wyradzajcy si niekiedy nawet w pewnego rodzaju lokaj-
stwo, a ogaszajcy wszelkie upastwowienie, nawet i bismarkowskie, po prostu za socjalistyczne. Zapewne,
gdyby pastwowy monopol tytoniowy by socjalizmem, wwczas Napoleona i Metternicha wypadoby zali-
czy do zaoycieli socjalizmu. Jeeli pastwo belgijskie z bardzo pospolitych pobudek politycznych i finan-
sowych zbudowao samo swe gwne linie kolejowe, jeeli Bismarck bez adnej koniecznoci ekonomicznej
upastwowi gwne linie kolejowe Prus tylko po to, aby mc je lepiej urzdzi i zuytkowa na wypadek
wojny, aby wychowa urzdnikw kolejowych na rzdowe bydo wyborcze, gwnie za po to, aby sobie;
zapewni nowe, niezalene od uchwa parlamentarnych rdo dochodw nie byy to bynajmniej kroki ku
socjalizmowi ani bezporednio, ani porednio, ani wiadomie, ani niewiadomie. Inaczej bowiem rwnie
krlewska spka handlu morskiego, krlewska manufaktura porcelany i nawet krawcy kompanijni w wojsku
byyby to instytucje socjalistyczne, a wypadaoby bodaj zaliczy do nich proponowane cakiem powanie
przez pewnego wyg za czasw Fryderyka Wilhelma III w latach trzydziestych upastwowienie... domw
publicznych! (Uwaga Engelsa).

29
stajce wszelki inny sposb kierowania nimi, poza kierownictwem spoecznym. Tym sa-
mym spoeczny charakter rodkw produkcji i produktw, ktry dzi zwraca si przeciwko
samym producentom, ktry periodycznie czyni wyomy w systemie produkcji i wymiany i
toruje sobie drog tylko poprzez przemoc i zniszczenie jak lepe prawo natury ten spo-
eczny charakter zrealizowany zostaje przez producentw z ca wiadomoci i ze rda
zaburze i periodycznych katastrof przeobraa si w najpotniejsz dwigni samej pro-
dukcji.
Siy dziaajce spoecznie dziaaj zupenie jak siy natury: lepo, gwatownie, niszczco
dopki si ich nie pozna i nie liczy si z nimi. Skoro jednak poznamy je i pojmiemy ich
dziaanie, ich kierunek, ich skutki, to od nas ju tylko zaley coraz silniejsze ich podporzd-
kowanie naszej woli oraz zuytkowanie ich dla osignicia naszych celw. Dotyczy to w
szczeglnym stopniu dzisiejszych potnych si wytwrczych. Dopki wzdragamy si upo-
rczywie przed zrozumieniem ich natury oraz ich charakteru a temu zrozumieniu opiera si
kapitalistyczny sposb produkcji i jego obrocy dopty siy te dziaaj wbrew nam, prze-
ciw nam, dopty panuj nad nami, jak to dokadnie przedstawiono powyej. Ale gdy tylko
poznamy ich natur, mog one w rkach zrzeszonych producentw zmieni si z demonicz-
nych wadcw w posuszne sugi. Zachodzi tu ta sama rnica, co pomidzy niszczc si
elektrycznoci, zawartej w piorunie, a ujarzmion elektrycznoci telegrafu albo uku
wietlnego, rnica midzy poarem a ogniem bdcym na usugach czowieka. Przy tym
traktowaniu wspczesnych si wytwrczych zgodnie z ich nareszcie poznan natur spo-
eczna anarchia produkcji ustpuje miejsca spoecznie planowanemu regulowaniu produkcji
wedug potrzeb ogu i kadej jednostki. Tym samym kapitalistyczny sposb przywaszcza-
nia, w ktrym produkt ujarzmia przede wszystkim producenta, a potem i przywaszczyciela,
zostaje zastpiony przez inny sposb przywaszczania produktw, ugruntowany w samej
naturze nowoczesnych rodkw produkcji.: z jednej strony, przez bezporednio spoeczne
przywaszczenie produktw, jako rodkw utrzymania i rozszerzania produkcji, z drugiej
przez bezporednio indywidualne przywaszczenie tyche produktw jako rodkw do ycia
i uycia.
Zmieniajc w coraz wikszej mierze ogromn wikszo ludnoci w proletariuszy kapi-
talistyczny sposb produkcji stwarza si, ktra musi pod grob zagady dokona tego
przewrotu. Zmuszajc coraz bardziej do przemiany wielkich uspoecznionych rodkw pro-
dukcji we wasno pastwow wskazuje sam kapitalistyczny. sposb produkcji drog do
dokonania przewrotu. Proletariat zagarnia wladz pastwow i zamienia rodki produkcji
przede wszystkim we wlasno pastwow. Tym samym jednak znosi on sam siebie jako
proletariat, tym samym znosi wszystkie rnice i przeciwiestwa klasowe, a zatem i pa-
stwo jako takie. Dotychczasowe spoeczestwo, poruszajce si w przeciwiestwach klaso-
wych, potrzebowao pastwa, tj. organizacji kadorazowej klasy wyzyskujcej, dla utrzy-
mania jej zewntrznych warunkw produkcji, a wic w szczeglnoci dla utrzymania prze-
moc klasy wyzyskiwanej w warunkach ucisku, okrelonych przez istniejcy sposb pro-
dukcji (niewolnictwo, poddastwo lub paszczyzna, praca najemna). Pastwo byo urzdo-
wym przedstawicielem caego spoeczestwa, jego skupieniem w postaci widocznego ciaa
zbiorowego, ale byo takim ciaem tylko o tyle, o ile byo pastwem tej klasy, ktra sama
reprezentowaa w swej epoce cae spoeczestwo. Takie byo w staroytnoci pastwo wa-
cicieli niewolnikw obywateli pastwowych, w wiekach rednich pastwo szlachty
feudalnej, za naszych czasw pastwo buruazji. Stajc si nareszcie faktycznie repre-
zentantem caego spoeczestwa samo pastwo czyni siebie zbytecznym.
Z chwil gdy nie bdzie ju adnej klasy spoecznej do uciskania, gdy nie bdzie pano-
wania jednej klasy nad drug i walki jednostek o byt, wypywajcej z dotychczasowej anar-
chii produkcji, gdy bd usunite wynikajce std gwaty i starcia z t chwil nie ma kogo
uciska i niepotrzebna si staje specjalna wadza uciskajca pastwo. Pierwszy akt, w kt-

30
rym pastwo wystpuje rzeczywicie jako przedstawiciel caego spoeczestwa prze-
ksztacenie rodkw produkcji w spoeczn wasno jest zarazem jego ostatnim samo-
dzielnym aktem jako pastwa. Wtrcanie si wadzy pastwowej do stosunkw spoecznych
staje si zbyteczne w jednej dziedzinie po drugiej i zamiera samo przez si. Zamiast rzdze-
nia osobami wystpuje zarzdzanie rzeczami i kierownictwo procesami produkcji. Pastwo
nie zostaje zniesione, lecz obumiera29. Daje to, nam miar wartoci frazesu o wolnym
pastwie ludowym, ktry nawet jeli by czasowo usprawiedliwiony z punktu widzenia agi-
tacyjnego naukowo jest cakiem bdny30. Daje to rwnie miar wartoci dania tzw.
anarchistw, ktrzy chc zniesienia pastwa za jednym zamachem 31.
Od czasu jak na scen historyczn wystpi kapitalistyczny sposb produkcji, marzyo si
czsto rnym jednostkom i caym sektom mniej lub wicej niejasno, jako idea przyszoci,
przejcie wszystkich rodkw produkcji przez spoeczestwo.
Ale to przejcie mogo si sta wtedy dopiero moliwe i historycznie konieczne, gdy
wytworzyy si faktyczne warunki jego realizacji. Jak kady postp spoeczny, tak i ten staje
si ziszczalny nie na skutek zrozumienia, e istnienie klas przeczy sprawiedliwoci, rwno-
ci itd., nie dziki prostej woli zniesienia tych klas, lecz w wyniku wytworzenia si pewnych

29
Stalin w referacie na XVIII zjedzie WKP(b) w 1939 roku przytacza to twierdzenie Engelsa i w nastpu-
jcych sowach rozwija dalej marksistowsk nauk o pastwie:
Czy suszne jest to twierdzenie Engelsa?.
Owszem, suszne, ale przy istnieniu jednego z dwch nastpujcych warunkw: a) jeeli si bada pastwo
socjalistyczne z punktu widzenia jedynie wewntrznego rozwoju kraju, z gry traktujc je w oderwaniu od
czynnika midzynarodowego, izolujc kraj i pastwo od sytuacji midzynarodowej w celu uatwienia sobie
studiw lub te: b) jeeli si wychodzi z zaoenia, e socjalizm zwyciy ju we wszystkich krajach albo w
wikszoci krajw, e zamiast otoczenia kapitalistycznego istnieje otoczenie socjalistyczne, e nie ma ju
niebezpieczestwa napadu z zewntrz i nie ma ju potrzeby wzmacniania armii i pastwa.
A jeli socjalizm zwyciy tylko w jednym, z osobna wzitym kraju, i wobec tego nie mona w aden
sposb rozpatrywa sprawy w oderwaniu od warunkw midzynarodowych to jak postpi w takim razie?
Na to pytanie formua Engelsa nie daje odpowiedzi. Engels waciwie nie stawia przed sob takiego zagadnie-
nia, a zatem nie mg da odpowiedzi na to pytanie. Engels bra za punkt wyjcia przesank, e socjalizm ju
zwyciy, mniej lub wicej jednoczenie we wszystkich krajach albo w wikszoci krajw. Engels bada tu
zatem nie to czy inne konkretne pastwo socjalistyczne w tym czy innym poszczeglnym kraju, lecz rozwj
pastwa socjalistycznego w ogle, biorc za przesank fakt zwycistwa socjalizmu w wikszoci krajw
wedug formuy; przypumy, e socjalizm zwyciy w wikszoci krajw, powstaje pytanie jakim zmia-
nom bdzie musiao ulec w tym wypadku pastwo proletariackie, socjalistyczne. Tylko tym oglnym i abs-
trakcyjnym charakterem zagadnienia mona objani fakt, e przy badaniu kwestii pastwa socjalistycznego
Engels zupenie pomija taki czynnik, jak warunki midzynarodowe, sytuacja midzynarodowa.
Stad jednake wynika, e nie mona rozcign oglnej formuy Engelsa o losie pastwa socjalistycznego
w ogle na poszczeglny i konkretny wypadek zwycistwa socjalizmu w jednym, z osobna wzitym kraju,
ktry ma wok siebie otoczenie kapitalistyczne, ktremu zagraa najazd zbrojny z zewntrz, ktry wobec tego
nie moe odrywa si od sytuacji midzynarodowej oraz musi mie do swego rozporzdzenia i dobrze wy-
szkolon armi, i dobrze zorganizowane organy karne, i mocny wywiad, a zatem musi posiada swe dostatecz-
nie silne pastwo aby mie mono obrony zdobyczy socjalizmu przed napaci z zewntrz.
Nie mona da od klasykw marksizmu, ktrych dzieli od naszych czasw okres 4555 lat, eby przewidzieli abso-
lutnie wszystkie moliwe zygzaki historii w kadym poszczeglnym kraju w dalekiej przyszoci. miesznie byoby da,
eby klasycy marksizmu opracowali dla nas gotowe rozwizanie wszystkich bez wyjtku zagadnie teoretycznych, ktre
wyoni si mog w kadym poszczeglnym kraju po upywie 50100 lat, po to bymy my, potomkowie klasykw marksi-
zmu, mieli mono spokojnie wylegiwa si za piecem i przeuwa gotowe rozwizanie (J. Stalin, Zagadnienia lenini-
zmu, str. 595596, przekad pol.).
30
O wolnym pastwie ludowym patrz K. Marks, Krytyka programu gotajskiego, w II tomie Dzie wybra-
nych, Ksika 1947, str.-415 i nastpne.
31
Anarchici neguj wszelkie pastwo (w tej liczbie i pastwo socjalistyczne) i daj jego zniesienia. Wyszydzajc ten
pogld Marks pisze: ... Jeeli walka polityczna klasy robotniczej przyobleka si w formy rewolucyjne, jeeli robotnicy na
miejsce dyktatury buruazji stawiaj swoj dyktatur rewolucyjn, to popeniaj straszne przestpstwo obrazy zasad, po-
niewa w celu zaspokojenia swoich ndznych poziomych potrzeb codziennych, w celu zamania oporu buruazji, robotnicy
nadaj pastwu rewolucyjn i przejciow form, zamiast tego, by zoy bro i znie pastwo. (Neue Zeit, 191314,
rocznik 32, t. I, str. 40).

31
nowych warunkw ekonomicznych. Podzia spoeczestwa na klas wyzyskujc i wyzy-
skiwan, na klas panujc i uciskan, by nieuchronnym wynikiem sabego dawniej roz-
woju produkcji. Dopki cao pracy spoecznej dostarcza produkcji tylko nieznacznie
przewyszajcej to, czego potrzeba dla utrzymania ogu na poziomie minimum egzystencji,
dopki wic praca zabiera ogromnej wikszoci czonkw spoeczestwa cay lub prawie
cay czas, dopty spoeczestwo musi si rozpada na klasy. Obok ogromnej wikszoci,
wprzgnitej wycznie do pracy, tworzy si klasa uwolniona od pracy bezporednio pro-
dukcyjnej, a zaatwiajca oglne sprawy spoeczestwa: kierownictwo prac, sprawy pa-
stwowe, sdownictwo, nauk, sztuk itd. U podstawy podziau na klasy ley zatem prawo
podziau pracy. Nie zmienia to jednak faktu, e ten podzia na klasy doszed do skutku przez
gwat i grabie, przez podstp i oszustwo i e klasa panujca z chwil zagarnicia wadzy
nie zaniedbywaa nigdy wzmacniania swego panowania kosztem klasy pracujcej i prze-
ksztacania kierownictwa spoeczestwem w spotgowany wyzysk mas.
Jeeli jednak podzia na klasy ma, jak wynika z powyszego, pewne usprawiedliwienie
historyczne, to tylko dla okrelonego okresu, dla danych warunkw spoecznych. Podzia ten
opiera si na niewystarczalnoci produkcji i zostanie zmieciony przez rozwinicie w caej
peni nowoczesnych si wytwrczych. I w rzeczy samej zniesienie klas spoecznych zakada
taki poziom rozwoju historycznego, na ktrym staje si anachronizmem, zabytkiem prze-
szoci, nie tylko istnienie tej czy owej okrelonej klasy panujcej, lecz istnienie klasy pa-
nujcej w ogle, a wic i samego podziau na klasy. Zakada ono zatem taki poziom rozwoju
produkcji, na ktrym przywaszczenie sobie rodkw produkcji i produktw, a co za tym
idzie i wadzy politycznej, monopolu wyksztacenia i kierownictwa duchowego przez od-
rbn klas spoeczn stao si nie tylko zbyteczne, lecz okazao si rwnie przeszkod w
rozwoju pod wzgldem ekonomicznym, politycznym i umysowym. Punkt ten jest obecnie
osignity. Jeeli bankructwo polityczne i umysowe buruazji nie jest ju bodaj tajemnic
nawet dla niej samej, to jej bankructwo ekonomiczne powtarza si regularnie co dziesi lat.
W kadym kryzysie spoeczestwo dusi si pod ciarem swych wasnych si wytwrczych i
produktw, ktrych nie moe zuytkowa, i staje bezradnie wobec niedorzecznej sprzeczno-
ci polegajcej na tym, e producenci nie maj co spoywa dlatego, e brak spoywcw.
Ekspansywna sia rodkw produkcji rozsadza wizy, ktre naoy na ni kapitalistyczny
sposb produkcji. Jej wyzwolenie z tych wizw, jest jedynym przedwstpnym warunkiem
nieprzerwanego, coraz szybszego rozwoju si wytwrczych, a tym samym praktycznie nie-
ograniczonego rozszerzania samej produkcji. Nie do tego. Przeksztacenie rodkw pro-
dukcji w spoeczn wasno usuwa nie tylko istniejce obecnie sztuczne hamowanie pro-
dukcji, lecz rwnie jawne trwonienie i niszczenie si wytwrczych i produktw, ktre nie-
uchronnie towarzyszy obecnie produkcji i dochodzi do szczytu podczas kryzysw. Wyzwala
ono nastpnie dla ogu mnstwo rodkw produkcji i produktw wskutek usunicia bez-
mylnego marnotrawienia ich na potrzeby zbytku przez panujce obecnie klasy i przez ich
przedstawicieli politycznych. Moliwo zapewnienia przez produkcj spoeczn wszystkim
czonkom spoeczestwa bytu nie tylko materialnie cakowicie wystarczajcego i z kadym
dniem dostatniejszego, ale. gwarantujcego im rwnie peni swobodnego rozwoju i zasto-
sowania ich zdolnoci fizycznych i duchowych moliwo ta zostaa obecnie osignita po
raz pierwszy i to istotnie osignita32.
32
Aby da przyblione wyobraenie o niezwykej sile ekspansywnej nowoczesnych rodkw produkcji, nawet
pod uciskiem kapitalizmu, wystarczy przytoczy kilka cyfr. Wedug oblicze Giffena, cakowite bogactwo
Wielkiej Brytanii i Irlandii wynosio w okrgych cyfrach:
w r. 1814 2200 mil. funtw szt. = 44 miliardw marek
w r. 1865 6100 mil. funtw szt. = 122 miliardw marek.
w r. 1875 8500 mil. funtw szt. = 170 miliardw marek.
Co si tyczy niszczenia rodkw produkcji i produktw w czasie kryzysw, to na drugim zjedzie przemysowcw
niemieckich (21 lutego 1878 r. w Berlinie) oglne straty samego tylko niemieckiego przemysu elaznego podczas ostatnie-

32
 Przejcie rodkw produkcji przez spoeczestwo znosi produkcj towarow i usuwa tym
samym panowanie produktu nad producentem. Anarchia w produkcji spoecznej ustpuje
miejsca planowej, wiadomej organizacji. Ustaje walka o byt jednostkowy. Teraz dopiero
czowiek, wychodzi ostatecznie, w pewnym sensie, ze wiata zwierzcego i od zwierzcych
warunkw bytu przechodzi do rzeczywicie ludzkich. Cay zesp warunkw yciowych,
otaczajcych ludzi, zesp, ktry panowa dotychczas nad nimi, poddany teraz zostaje pa-
nowaniu i kontroli ludzi, ktrzy po raz pierwszy staj si wiadomymi, rzeczywistymi pa-
nami przyrody z tej racji i w tej mierze, w jakiej staj si panami swego wasnego spoecz-
nego wspycia. Prawa ich wasnej dziaalnoci spoecznej, ktre dotychczas przeciwsta-
wiay si im jako obce i panujce nad nimi prawa natury, bd teraz stosowane z ca zna-
jomoci rzeczy przez ludzi, a tym samym bd przez nich opanowane. Byt spoeczny, ktry
przeciwstawia im si dotychczas jako co narzuconego przez przyrod i histori, staje si
odtd ich wolnym czynem. Obiektywne, obce potgi, ktre panoway dotd nad histori,
poddane zostaj kontroli samych ludzi. Odtd dopiero bd oni sami tworzyli z zupen
wiadomoci wasn histori, odtd dopiero uruchomiane przez nich przyczyny spoeczne
bd przewanie w coraz wikszej mierze powodowa skutki przez nich zamierzone. Jest to
skok ludzkoci z pastwa koniecznoci w pastwo wolnoci.
Stremy pokrtce w zakoczeniu wytknity przez nas przebieg rozwoju:
I. Spoeczestwo redniowieczne: Drobna produkcja indywidualna. rodki produkcji ob-
liczone na uytek jednostkowy, a wic prymitywne, niezdarne, drobne, o bardzo ograniczo-
nym dziaaniu. Produkcja dla bezporedniego spoycia czy to samego wytwrcy, czy jego
pana feudalnego. Tam tylko, gdzie istnieje pewien nadmiar produkcji, przekraczajcy
wspomniane spoycie, idzie on na sprzeda i podlega wymianie: tak wic produkcja towa-
rowa jest dopiero w stadium powstawania; ale ju w tym czasie zawiera ona w zarodku
anarchi produkcji spoecznej.
II. Rewolucja kapitalistyczna: Przewrt w przemyle wpierw przez wprowadzenie prostej
kooperacji i manufaktury. Koncentracja rozproszonych dotychczas rodkw produkcji w
wielkich warsztatach, tym samym ich przemiana ze rodkw produkcji indywidualnej w
spoeczne, przemiana, ktra nie dotyka na og formy wymiany. Dawne formy przywasz-
czenia pozostaj w mocy. Wystpuje kapitalista: w charakterze waciciela rodkw pro-
dukcji przywaszcza sobie rwnie produkty i czyni je towarami. Produkcja staje si aktem
spoecznym; wymiana za, a wraz z ni i przywaszczenie, pozostaj aktami indywidualny-
mi, aktami jednostek; produkt spoecznej pracy jest przywaszczany przez pojedynczego ka-
pitalist. Jest to sprzeczno podstawowa, rodzca wszystkie sprzecznoci, w ktrych obraca
si dzisiejsze spoeczestwo i ktre wielki przemys wyranie odsania.
a) Oddzielenie producenta od rodkw produkcji. Skazanie robotnika na doywotni pra-
c najemn. Przeciwiestwo miedzy proletariatem a buruazj.
b) Coraz silniejsze ujawnianie si i coraz bardziej rosncy wpyw praw panujcych nad
produkcj towarow. Nieokieznana walka konkurencyjna. Sprzeczno pomidzy organiza-
cj spoeczn w poszczeglnej fabryce a anarchi spoeczn w caoci produkcji.
c) Z jednej strony, udoskonalanie maszyn nakazywane przymusowo przez konkurencj
kademu poszczeglnemu fabrykantowi, rwnoznaczne z coraz wikszym rugowaniem ro-
botnikw z procesu produkcji: powstanie przemysowej armii rezerwowej. Z drugiej strony,
bezgraniczne rozszerzanie produkcji, bdce rwnie prawem narzucanym przez konkuren-
cj kademu fabrykantowi. W wyniku obu tych przyczyn niesychany rozwj si wytwr-
czych i przewaga poday nad popytem, nadprodukcja, przepenienie rynkw, co dziesi lat
kryzysy, bdne koo; tutaj nadmiar rodkw produkcji i produktw; tam nadmiar ro-
botnikw bez zajcia i bez rodkw do ycia. Ale obie te dwignie produkcji i dobrobytu
spoecznego nie mog si zjednoczy, bo kapitalistyczna forma produkcji nie pozwala siom
go krachu oceniano na 455 milionw marek. (Uwaga Engelsa).

33
wytwrczym dziaa, nie pozwala produktom kry, o ile nie zamieniy si poprzednio w
kapita, czemu wanie przeszkadza ich nadmiar. Ta sprzeczno wzmoga si do niedo-
rzecznoci: sposb produkcji buntuje si przeciw formie wymiany. Buruazja daje dowd
niezdolnoci do dalszego kierowania swymi wasnymi spoecznymi siami wytwrczymi.
d) Czciowe uznanie spoecznego charakteru si wytwrczych wymuszone na samych
kapitalistach. Przywaszczenie wielkich organizmw wytwrczych i komunikacyjnych naj-
pierw przez spki akcyjne, potem przez trusty, wreszcie przez pastwo. Buruazja okazuje
si klas zbyteczn; wszystkie jej funkcje spoeczne wykonuj odtd patni pracownicy.
III. Rewolucja proletariacka, rozwizanie sprzecznoci: proletariat zagarnia wadz po-
lityczn i moc tej wadzy zamienia spoeczne rodki produkcji, wymykajce si z rk kapi-
talistom, we wasno spoeczn. Tym aktem wyzwala siy wytwrcze od tego wszystkiego,
co byo im w charakterze kapitau waciwe, pozwala ich charakterowi spoecznemu ujawni
si z ca swobod. Odtd staje si moliwa produkcja spoeczna wedug z gry ustanowio-
nego planu. .Rozwj produkcji czyni dalsze istnienie rnych klas spoecznych anachroni-
zmem. W miar znikania anarchii produkcji spoecznej obumiera rwnie autorytet poli-
tyczny pastwa. Ludzie stajc si wreszcie panami swych wasnych form uspoecznienia
staj si zarazem panami przyrody, panami samych siebie staj si wolni.
Dokonanie tego czynu, wyzwalajcego wiat, jest misj historyczn nowoczesnego pro-
letariatu. Zgbienie historycznych warunkw tego czynu, przez to samo i natury tego prze-
wrotu, uwiadomienie w ten sposb klasie powoanej do dziaania, a dzi ucinionej, warun-
kw i natury jej wasnej akcji stanowi zadanie naukowego socjalizmu jako teoretycznego
wyrazu ruchu proletariackiego.

Napisane przez Engelsa w jzyku niemieckim. Po raz pierwszy ogoszono w postaci arty-
kuw w Vorwaerts, Lipsk 187778 r. Jako pierwsze oddzielne wydanie (w jzyku francu-
skim, przekad P. Lafarguea) ukazao si w roku 1880 w Paryu.

34
 SPIS NAZWISK

Anaksagoras (500428 przed n. e.) staroytny grecki filozofmaterialista, ktry uwaa

za podstaw wiata, nieskoczon ilo pierwiastkowych, jakociowo rnych, najdrobniej-
szych czci materii homoiomerii (jak nazywa je Arystoteles), z ktrych mechanicznie
skadaj si rzeczy.
Arkwright Richard (17321792) wynalazca maszyny do przdzenia, za modu cyrulik;
zosta wacicielem zaoonej przez siebie przdzalni.
Arystoteles (384322 przed n. e.) najwikszy filozof staroytnoci, wedug okrelenia
Marksa Hegel staroytnego wiata. Gosi swe nauki w Atenach, przez pewien czas by
nauczycielem Aleksandra Macedoskiego. Na schyku ycia zosta oskarony o ateizm i
zmuszony do ucieczki na wysp Eube, gdzie umar. Arystoteles usystematyzowa ca
wspczesn mu wiedz. W filozofii najwicej ma zasug w dziedzinie logiki, w ktrej jak
stwierdzi Engels, zbada niektre istotne formy mylenia dialektycznego. Filozofi
.Arystotelesa cechuj wahania midzy idealizmem a materializmem.
Babeuf Franfois Nol, przybra imi Gracchusa (17601797) francuski komunista uto-
pijny; wysuwa ide spoecznej rwnoci i usiowa urzeczywistni swoje idee drog spisku
(tzw. Spisek Rwnych) i powstania przeciw Dyrektoriatowi wczesnemu kontrrewolu-
cyjnemu rzdowi Francji
Bacon Francis (15611626) filozof; angielski, twrca podstaw materializmu angiel-
skiego i nauk dowiadczalnych czasw nowoytnych; dziaacz polityczny i historyk.
Bismarck Otto Edward (18151898) pierwszy kanclerz cesarstwa niemieckiego
(18711890), przedstawiciel junkrw pruskich; realizowa zjednoczenie Niemiec drog re-
akcyjn; wprowadzi ustaw wyjtkow przeciw socjalistom
Bhme Jakub (15751624) niemiecki filozofmistyk.
Bolingbroke Henry St. John (16781751) angielski m stanu, konserwatysta; w filozo-
fii materialistadeista. Gwna praca: Listy o badaniu i poytecznoci nauki historii
(1738).
Bonaparte Ludwik [Napoleon III] (18081873) cesarz francuski (18521870).
Bright John (18111889) angielski fabrykant baweny, zwolennik wolnego handlu; ra-
zem z Cobdenem sta na czele Ligi Walki z Ustawami Zboowymi; w latach 18681880
zajmowa szereg ministerialnych stanowisk.
Brentano Lujo (18441931) niemiecki profesor ekonomii politycznej, kathe-
dersocjalista; zawzicie atakowa Marksa w organie Zwizku Fabrykantw Niemiec-
kich.
Buckland William (17841856) geolog angielski, autor pracy O organicznych pozo-
staociach, ocalaych w pieczarach, a take o innych zjawiskach geologicznych, wiadcz-
cych o faktach wiatowego potopu.
Carlyle Tomasz (17951881) pisarz, historyk, przedstawiciel feudalnego socjalizmu
w Anglii.
Cartwright Edmund (17431823) angielski mechanik, wynalazca pierwszego mecha-
nicznego warsztatu tkackiego (1785).
Cezar Gaius Juliusz (10044 przed n. e.) znakomity rzymski m stanu, wdz i pisarz.

35
 Cobden Ryszard (18041865) fabrykant manczesterski, obroca wolnego handlu, zao-
yciel Ligi Walki z Ustawami Zboowymi.
Collins Antoni (16761729) wybitny przedstawiciel angielskiego deizmu i wolnomy-
licielstwa, materialistyczny zwolennik Lockea.
Coward William (16571725) angielski filozofmaterialista, zwolennik sensualizmu
Lockea, lekarz.
Cromwell Oliver (15991658) wdz angielskiej rewolucji buruazyjnej XVII wieku.
Od 1653 roku lordprotektor Anglii.
Darwin Karol (18091882) wielki angielski badacz natury, twrca wspczesnej nauki
o pochodzeniu i rozwoju gatunkw rolin i zwierzt (darwinizm).
Derrwkryt (ok. 460370 przed n. e.) wielki grecki filozofmaterialista, twrca teorii
atomw.
Descartes Ren [Kartezjusz] (15961650) wielki myliciel francuski, matematyk; w
filozofii dualista i metafizyk-racjonalista, w fizyce materialista mechanistyczny.
Diderot Denis (17131784) wybitny francuski przedstawiciel Owiecenia, materialista,
pisarz i poeta, zaoyciel i redaktor Encyklopedii, ideolog rewolucyjnej buruazji XVIII
wieku.
Disraeli Beniamin [lord Beaconsfield] (18041881) angielski m stanu, konserwaty-
sta, minister finansw i premier.
Dodwell Henry (um. 1784) angielski filozofdeista, materialistyczny zwolennik Loc-
kea.
Duns Scotus (1265 lub 12741308) mnich franciszkanin, wybitny filozof redniowie-
cza, nominalista, poprzednik angielskiego materializmu.
Dhring Eugeniusz (18331921) niemiecki wulgaryzujcy, metafizyczny materialista i
pozytywista; przedstawiciel reakcyjnego mieszczaskiego socjalizmu rwnociowego.
Fichte Johann Gottlieb (17621814) wybitny przedstawiciel niemieckiej filozofii kla-
sycznej, subiektywny idealista, dialektyk.
Forster William Edward (18181886) libera angielski, zawzity przeciwnik ho-
merule (autonomii Irlandii), o ktry powstaa walka w siedemdziesitych latach XIX wie-
ku.
Fryderyk Wilhelm III (17701840) krl pruski (17971840).
Fourier Karol (17721837) wielki francuski socjalista utopijny.
Giffen Robert (18371910) angielski ekonomista i statystyk, autor prac z dziedziny ob-
rotu pieninego.
Hartley Dawid (17051757) filozof angielski, lekarz, materialistyczny zwolennik Loc-
kea, deista.
Hegel Jerzy Fryderyk Wilhelm (17701831) wielki filozof niemiecki, dialektyk, twrca
systemu obiektywnego, absolutnego idealizmu.
Henryk VII Tudor (14571509) od 1485 roku krl angielski.
Henryk VIII Tudor (14911547) od 1509 r. krl angielski.
Heraklit (ok. 535475 przed n. e.) wielki filozof Staroytnej Grecji, przedstawiciel an-
tycznego materializmu i dialektyki, uczy, e wszystko pynie, wszystko zmienia si.
Hobbes Tomasz (15881679) wielki filozof angielski, materialista mechanistyczny,
ateista, idealista w pogldach na spoeczestwo. Rozpatrywa pastwo jako wynik wiado-
mej ugody midzy ludmi dla wyjcia z dzikiego, pierwotnego stanu, w ktrym, wedug
pogldu Hobbesa, czowiek czowiekowi wilkiem.
Kalwin Jan (15091564) ideolog Reformacji w Szwajcarii, twrca kalwinizmu od-
miany protestantyzmu.

36
 Kant Emanuel (17241804) prekursor klasycznej, idealistycznej niemieckiej filozofii.
Podstawow cech jego filozofii jest prba pogodzenia materializmu z idealizmem. Stwier-
dzajc istnienie rzeczy samych w sobie uwaa je za absolutnie niepoznawalne. Autor hi-
potezy o pochodzeniu systemu sonecznego z tzw. mgawicy pierwotnej.
Karol I (16001649) krl angielski (16251649) z dynastii Stuartw, stracony podczas
angielskiej rewolucji buruazyjnej (30 stycznia 1649 r.).
Karol Wielki (742814) krl Frankw od 768 r., cesarz od 800 r. Zaoy imperium,
ktre ogarno terytoria Niemiec, Francji i Woch.
Kowalewki Maksym (18511916) rosyjski socjolog demokratycznego kierunku, histo-
ryk i prawnik znany z bada pierwotnych stosunkw rodowych.
Lafargue Paul (18421911) socjalista francuski, jeden z twrcw francuskiej partii so-
cjalistycznej, czonek Rady Generalnej I Midzynarodwki, przyjaciel Marksa i Engelsa.
Laplace Pierre Simon (17491827) francuski matematyk i astronom, da fizykal-
nomatematyczne uzasadnienie hipotezy Kanta o pochodzeniu systemu sonecznego z pier-
wotnej mgawicy.
Lassalle Ferdynand (18251864) wybitny dziaacz niemieckiego ruchu robotniczego w
okresie 18621864 r. Stworzy pocztek prdu reformistycznego (lassalizmu), pozostawa w
zwizku z reakcyjnym rzdem Bismarcka.
Linneusz Karol (17071778) szwedzki przyrodnik, twrca klasyfikacji rolin i zwie-
rzt.
Locke John (16321704) wybitny angielski filozof, sensualista, wywar duy wpyw na
francuskich materialistw XVIII stulecia. Wystpowa take jako ekonomista.
Ludwik Filip (17731850) krl francuski (18301848).
Luter Marcin (14831546) ideolog protestantyzmu w Niemczech, zaoyciel kocioa
luteraskiego.
Mably Gabriel Bonnet (17091785) opat, francuski komunista utopijny; gosi ide
spoecznej rwnoci.
Manners John (18181906) angielski dziaacz polityczny, konserwatysta.
Mantell Gldeon (17901852) geolog angielski.
Marks Karol (18181883).
Maurer Georg Ludwik (17901872) historyk niemiecki, wybitny badacz ustroju spo-
ecznego staroytnych i redniowiecznych Niemiec.
Metternich Klemens Wenzel (17731859) najbardziej reakcyjny austriacki m stanu,
jeden z organizatorw witego przymierza przymierza wszystkich reakcyjnych si Eu-
ropy przeciw ruchowi rewolucyjnemu.
Morelly przedstawiciel utopijnego, rwnociowego komunizmu we Francji XVIII wie-
ku; autor Kodeksu praw przyrody, w ktrym traktuje wasno prywatn jako rdo
wszelkiego za i niedoli ludzkoci i uznaje za odpowiadajc naturze czowieka i praw-
dziwym prawom przyrody wycznie wasno spoeczn.
Mnzer Tomasz (14901525) niemiecki komunista utopijny z czasw Reformacji; wy-
bitny wdz wojny chopskiej w Niemczech w 1525 roku.
Napoleon I Bonaparte (17691821) cesarz Francji (18041814 i 1815). Podczas wybu-
chu rewolucji francuskiej 1789 r. oficer; w 1793 r zbliony do jakobinw; 18 brumairea
(9 listopada) 1799 r. opierajc si na buruazji i armii dokona przewrotu pastwowego i
zosta dyktatorem wojskowym republiki francuskiej.
Newton Isaac (16421727) wielki uczony angielski, matematyk i fizyk, twrca mecha-
niki klasycznej.

37
 Owen Robert (17711858) wybitny angielski komunista utopijny, twrca ruchu sp-
dzielczego.
Priestley Joseph (17331804) angielski badacz przyrody, filozofmaterialista, konty-
nuator sensualizmu Lockea.
Rousseau Jean Jacgues (17121778) wybitny francuski filozof Owiecenia, ideolog
rewolucyjnej drobno-mieszczaskiej demokracji; jego idea suwerennoci narodu i rwnoci,
krytyka absolutyzmu, teoria umowy spoecznej itd. odegray wielk rol w ideologicznym
przygotowaniu francuskiej rewolucji XVIII wieku; w filozofii idealista.
SaintSimon Henri (17601825) wielki francuski utopijny socjalista.
Shaftesbury Antoni (16711713) filozof angielski, zajmujcy wybitne miejsce w histo-
rii nauk etycznych; zwolennik Lockea, materialistadeista.
Sickingen Franz (14811523) rycerz niemiecki, zwolennik Reformacji, przywdca po-
wstania drobnej szlachty przeciwko wielkim ksitom w Niemczech.
Spinoza Benedykt (16321677) wielki holenderski filozof, materialista i ateista. Jed-
nake nauka jego, zawierajca w sobie elementy dialektyki, miaa jeszcze form teolo-
giczn.
Sybel Heinrich (18171895) niemiecki historyk, reakcjonista. Wystpowa przeciwko
marksizmowi i rewolucyjnemu ruchowi robotniczemu.
Stuartowie szkocka dynastia krlewska, panowali w Szkocji od roku 1370, w Anglii od
roku 1603.
Tacitus (Tacyt) Publius Cornelius (ok. 55 120 r. n. e.) historyk rzymski.
Treitschke Heinrich (18341896) niemiecki reakcyjny historyk, szowinista, antysemita.
Watt James (17361819) fizyk angielski, inynier, wynalazca, jeden z najbardziej wy-
bitnych twrcw wspczesnej maszyny parowej.
Weitling Wilhelm (18081871) wybitny niemiecki komunista utopijny, pozostawa pod
wpywem fourieryzmu; zwolennik idei zrwnania. Zerwa z Marksem i Engelsem uparcie
bronic swych pogldw utopijnych.

38