Aby rozpocz lektur,

kliknij na taki przycisk ,

ktry da ci peny dostp do spisu treci ksiki.

Jeli chcesz poczy si z Portem Wydawniczym

LITERATURA.NET.PL
kliknij na logo poniej.
 W. I. LENIN

IMPERIALIZM
JAKO NAJWYSZE STADIUM
KAPITALIZMU
SZKIC POPULARNY

2
Tower Press 2000

Copyright by Tower Press, Gdask 2000

3
 PRZEDMOWA

Broszur, ktr przedstawiam uwadze czytelnika, napisaem wiosn r. 1916 w Zurychu. W

tamtejszych warunkach pracy odczuwaem, rzecz naturalna, pewien brak literatury francuskiej
i angielskiej i wielki brak literatury rosyjskiej. Jednake gwn prac angielsk o impe-
rializmie, ksik J. A. Hobsona, wykorzystaem z ca uwag, na jak praca ta, wedug mego
przekonania, zasuguje.
Broszur pisaem majc na wzgldzie carsk cenzur. Dlatego te nie tylko musiaem jak
najsurowiej ograniczy si do analizy wycznie teoretycznej zwaszcza ekonomicznej
ale i formuowa niezbdne nieliczne uwagi, dotyczce polityki, z najwiksz ostronoci, za
pomoc aluzyj, tym ezopowym przekltym ezopowym jzykiem, do ktrego stosowania
carat zmusza wszystkich rewolucjonistw, kiedy brali do rki piro w celu napisania pracy
legalnej.
Ciko jest teraz, w dni wolnoci, odczytywa te znieksztacone przez myl o carskiej cen-
zurze, zdawione, wcinite w elazne kleszcze ustpy broszury. O tym, e imperializm to
przeddzie rewolucji socjalistycznej, o tym, e socjalszowinizm (socjalizm w sowach, szo-
winizm w praktyce) to cakowita zdrada socjalizmu, cakowite przejcie na stron buru-
azji, e ten rozam w ruchu robotniczym znajduje si w zwizku z obiektywnymi warunkami
imperializmu itp. o tym wszystkim musiaem mwi jzykiem niewolnikw, zmuszony
wic jestem odesa czytelnika, interesujcego si t kwesti, do majcego si wkrtce ukaza
nowego wydania moich artykuw, pisanych za granic w latach 19141917. Szczeglnie
warto zwrci uwag na jeden ustp na str. 119120: eby wyjani czytelnikowi w formie
cenzuralnej, jak bezwstydnie kami w sprawie aneksyj kapitalici i socjalszowinici, ktrzy
przeszli na ich stron (socjalszowinci, z ktrymi tak niekonsekwentnie walczy Kautsky), jak
bezwstydnie osaniaj oni aneksje swoich kapitalistw, zmuszony byem wzi jako przy-
kad... Japoni! Uwany czytelnik z atwoci podstawi zamiast Japonii Rosj, a zamiast
Korei Finlandi, Polsk, Kurlandi, Ukrain, Chiw, Buchar, Estoni i inne ziemie, za-
mieszkae przez nie-Wielkorusw.
ywi nadziej, e moja broszura dopomoe do zorientowania si w podstawowym zagad-
nieniu ekonomicznym, bez ktrego przestudiowania nic nie mona zrozumie w ocenie obec-
nej wojny i obecnej polityki, mianowicie: w zagadnieniu ekonomicznej istoty imperializmu.
AUTOR
Piotrogrd,
26 kwietnia, r. 1917.

4
 PRZEDMOWA DO FRANCUSKIEGO I NIEMIECKIEGO
WYDANIA

Ksika niniejsza napisana bya, jak to wskazano w przedmowie do wydania rosyjskiego,

w r. 1916 z uwzgldnieniem cenzury carskiej. Nie mam monoci przerobienia teraz caego
tekstu i byoby to bodaj niecelowe, gdy zasadniczym zadaniem ksiki byo i jest: wykaza
na podstawie sumarycznych danych bezspornej statystyki buruazyjnej i wiadectwa uczo-
nych buruazyjnych wszystkich krajw, jaki by caoksztat obrazu wiatowej gospodarki
kapitalistycznej w jej wzajemnych stosunkach midzynarodowych na pocztku wieku XX, w
przeddzie pierwszej wiatowej wojny imperialistycznej.
Poniekd bdzie nawet nie bez poytku dla wielu komunistw w przodujcych krajach ka-
pitalistycznych, kiedy przekonaj si na przykadzie tej legalnej z punktu widzenia cenzury
carskiej ksiki o moliwoci i koniecznoci wyzyskania nawet tych sabych resztek
legalnoci, ktre pozostaj jeszcze komunistom we wspczesnej, powiedzmy, Ameryce czy
Francji po niedawnym, prawie cakowitym wyaresztowaniu komunistw, dla wyjanienia
caej kamliwoci socjalpacyfistycznych pogldw i nadziei na wiatow demokracj. Naj-
niezbdniejsze za uzupenienia do tej cenzurowanej ksiki postaram si da w niniejszej
przedmowie.

II

W ksice udowodnione zostao, e wojna lat 19141918 bya z obu stron wojn impe-
rialistyczn (tj. zaborcz, grabiecz, zbjeck), wojn o podzia wiata, o rozbir i podzia na
nowo kolonij, sfer wpyww kapitau finansowego itd.
Albowiem dowd tego, jaki jest prawdziwy spoeczny albo raczej prawdziwy klasowy cha-
rakter wojny, tkwi, rozumie si, nie w dyplomatycznej historii wojny, lecz w analizie obiek-
tywnego pooenia klas panujcych we wszystkich mocarstwach biorcych udzia w wojnie.
Dla zobrazowania tego obiektywnego pooenia naley bra nie przykady i nie poszczeglne
dane (wobec olbrzymiego skomplikowania zjawisk ycia spoecznego zawsze mona dobra
dowoln liczb przykadw albo poszczeglnych danych dla udowodnienia dowolnego twier-
dzenia), ale koniecznie caoksztat danych o podstawach ycia, gospodarczego wszystkich
mocarstw wojujcych i caego wiata.
Wanie takie sumaryczne dane, ktre nie mog by obalone, przytoczyem w obrazie po-
dziau wiata w latach 1876 i 1914 (w VI) i podziau kolei caego wiata w latach 1890 i
1913 (w VII). Koleje to podsumowanie najgwniejszych gazi przemysu kapitali-
stycznego, przemysu wglowego i metalowego, podsumowanie i najbardziej pogldowe
wskaniki rozwoju handlu wiatowego i cywilizacji buruazyjno-demokratycznej. Jak dalece
zwizane s koleje z wielk produkcj, z monopolami, z syndykatami, kartelami, trustami,
bankami, z oligarchi finansow, wykazaem w poprzednich rozdziaach ksiki. Rozmiesz-
czenie sieci kolejowej, nierwnomierno jej rozmieszczenia, nierwnomierno jej rozwoju
to wyniki wspczesnego, monopolistycznego kapitalizmu w skali oglnowiatowej. I wy-

5
niki te wskazuj, e na takiej podstawie gospodarczej wojny imperialistyczne s absolutnie
nieuniknione, dopki istnieje wasno prywatna rodkw produkcji.
Budowa kolei wydaje si przedsiwziciem prostym, naturalnym, demokratycznym, kultu-
ralnym, cywilizatorskim: taka jest ona w oczach buruazyjnych profesorw, ktrym paci si
za upikszanie niewolnictwa kapitalistycznego, taka jest w oczach drobnomieszczaskich
filistrw. W rzeczywistoci nici kapitalistyczne, tysicem sieci wice te przedsiwzicia z
prywatn wasnoci rodkw produkcji w ogle, przeobraziy to budownictwo w narzdzie
ucisku miliarda ludzi (kolonie plus pkolonie), czyli przeszo poowy ludnoci kuli ziemskiej
w krajach zalenych, oraz najemnych niewolnikw kapitau w krajach cywilizowanych.
Wasno prywatna, oparta na pracy drobnego waciciela, wolna konkurencja, demokracja
wszystkie te hasa, ktrymi oszukuj robotnikw i chopw kapitalici i ich prasa, pozo-
stay daleko poza nami. Kapitalizm przers w wiatowy system ucisku kolonialnego i da-
wienia finansowego olbrzymiej wikszoci ludnoci wiata przez garstk krajw przoduj-
cych. I podzia tego upu odbywa si pomidzy dwoma trzema najpotniejszymi w
wiecie, uzbrojonymi od stp do gw drapienikami (Ameryka, Anglia, Japonia), ktrzy
wcigaj do swojej wojny o podzia swego upu cay wiat.

III

Pokj brzeski1, podyktowany przez monarchistyczne Niemcy, a nastpnie o wiele bardziej

bestialski i pody pokj wersalski, podyktowany przez republiki demokratyczne, Ameryk i
Francj, a take przez woln Angli, wywiadczyy nader poyteczn przysug ludzkoci,
poniewa zdemaskoway zarwno najemnych kulisw dziennikarskich imperializmu jak i
reakcyjnych mieszczan chociaby nawet nazywali siebie pacyfistami i socjalistami kt-
rzy opiewali wilsonizm, dowodzili moliwoci pokoju i reform w dobie imperializmu.
Dziesitki milionw trupw i kalek, ktre pozostawia po sobie wojna, wojna o to, czy an-
gielska, czy te niemiecka grupa rozbjnikw finansowych ma dosta wicej upu, a nastp-
nie te dwa traktaty pokojowe z niebywa przedtem szybkoci otwieraj oczy milionom
i dziesitkom milionw ludzi zahukanych, zgnbionych, oszukanych, otumanionych przez
buruazj. Na gruncie wywoanej przez wojn ruiny caego wiata ronie w ten sposb wia-
towy kryzys rewolucyjny, ktry, bez wzgldu na to, jak dugie i cikie perypetie bdzie jesz-
cze przechodzi, nie moe zakoczy si inaczej ni rewolucj proletariack i jej zwyci-
stwem.
Manifest Bazylejski II Midzynarodwki, ktry w r. 1912 da ocen tej wanie wojny,
ktra wybucha w r. 1914, a nie wojny w ogle (wojny bywaj rne, bywaj te wojny re-
wolucyjne), manifest ten pozosta jako pomnik demaskujcy cay haniebny krach, cae od-
szczepiestwo bohaterw II Midzynarodwki.
Dlatego te przedrukowuj ten manifest w zaczniku do wydania niniejszego i zwracam
uwag czytelnika jeszcze i jeszcze raz na to, e bohaterowie II Midzynarodwki tak samo
starannie omijaj te miejsca manifestu, gdzie mwi si cile, jasno, otwarcie o zwizku tej
wanie nadchodzcej wojny z rewolucj proletariack omijaj tak samo starannie, jak zo-
dziej omija miejsce, gdzie popeni kradzie.

1
Pokj brzeski grabieczy pokj, narzucony w r. 1918 (podpisany zosta 3 marca 1918 r.) modej, jesz-
cze nieokrzepej Rosji Radzieckiej przez imperialistyczne Niemcy i ich sojusznikw Austro-Wgry, Turcj i
Bugari. Zosta anulowany przez Rzd Radziecki po obaleniu w Niemczech rzdw kaizerowskich w listopa-
dzie r. 1918.

6
 IV

Szczegln uwag powicilimy w tej ksice krytyce kautskizmu, midzynarodowego

kierunku ideowego, reprezentowanego we wszystkich krajach wiata przez najwybitniej-
szych teoretykw, przywdcw II Midzynarodwki (w Austrii Otto Bauer i Ska, w An-
glii Ramsay Macdonald i in., we Francji Albert Thomas itp., itd.) i przez mnstwo so-
cjalistw, reformistw, pacyfistw, buruazyjnych demokratw, klechw.
Ten kierunek ideowy to, z jednej strony, produkt rozkadu, gnicia II Midzynarodwki,
z drugiej za nieunikniony pd ideologii drobnych bourgeois, ktrych caoksztat warun-
kw yciowych trzyma w niewoli przesdw buruazyjnych i demokratycznych.
U Kautskyego i jemu podobnych pogldy takie to cakowite wyparcie si tych wanie
rewolucyjnych podstaw marksizmu, ktrych pisarz ten broni w cigu dziesitkw lat, spe-
cjalnie, midzy innymi, w walce z oportunizmem socjalistycznym (Bernsteina, Milleranda,
Hyndmana, Gompersa itp.). Nie jest wic przypadkiem, e na caym wiecie kautskici
zjednoczyli si teraz pod wzgldem praktyczno-politycznym z kracowymi oportunistaml
(poprzez II albo t Midzynarodwk) i z rzdami buruazyjnymi (poprzez koalicyjne rz-
dy buruazyjne z udziaem socjalistw).
Rosncy na caym wiecie proletariacki ruch rewolucyjny w ogle, komunistyczny w
szczeglnoci, nie moe si obej bez analizy i zdemaskowania teoretycznych bdw kaut-
skizmu. I to tym bardziej, e pacyfizm i demokratyzm w ogle, ktre ani troch nie pre-
tenduj do marksizmu, ale zupenie tak samo jak Kautsky i Ska tuszuj gbi sprzecznoci
imperializmu i nieuchronno zrodzonego przeze kryzysu rewolucyjnego e te kierunki
s jeszcze bardzo mocno rozpowszechnione na caym wiecie. I walka z tymi kierunkami jest
obowizkiem partii proletariatu, ktra musi wyrwa spod wpywu buruazji otumanionych
przez ni drobnych posiadaczy i milionowe rzesze ludu pracujcego, znajdujcego si w
mniej lub bardziej drobnomieszczaskich warunkach yciowych.

Spartakusowcy czonkowie zwizku Spartak rewolucyjnej organizacji robotniczej,

ktra powstaa w Niemczech na pocztku pierwszej wojny wiatowej (19141918) z lewi-
cowych opozycyjnych elementw niemieckiej socjaldemokracji. Gwnymi przywdcami
spartakusowcw byli Ra Luksemburg, Karol Liebknecht, Klara Zetkin i inni. Na zjedzie
zwizku w grudniu 1918 roku zostaa utworzona Komunistyczna Partia Niemiec. Red.
4. Wersalczycy stronnicy reakcyjnego rzdu buruazyjnego Francji, rzdu, ktry po
zwycistwie Komuny Paryskiej uciek z rewolucyjnego Parya do Wersalu (marzec 1871).
Red.
5. Komunardzi uczestnicy Komuny Paryskiej 1871 r. pierwszego w historii rzdu
klasy robotniczej (Marks), ktry doszed do wadzy w rezultacie zwyciskiego powstania ro-
botnikw paryskich w marcu 1871 roku. Wersalczycy z pomoc pruskiej armii okupacyjnej
zatopili Komun Parysk we krwi. Red.

Naley powiedzie kilka sw o rozdziale VIII: Pasoytnictwo i gnicie kapitalizmu. Jak

to ju zaznaczylimy w tekcie ksiki, Hilferding, byy marksista, dzisiaj towarzysz broni
Kautskyego i jeden z gwnych przedstawicieli buruazyjnej, reformistycznej polityki w
Niezalenej Socjaldemokratycznej Partii Niemiec, zrobi w tej kwestii krok wstecz w po-
rwnaniu z otwartym pacyfist i reformist Anglikiem Hobsonem. Midzynarodowy rozam
w caym ruchu robotniczym ujawni si ju teraz cakowicie (II i III Midzynarodwka).

7
Ujawni si take fakt zbrojnej walki i wojny domowej pomidzy obu kierunkami: popieranie
Koczaka i Denikina w Rosji przez mienszewikw i socjalistw-rewolucjonistw przeciw
bolszewikom, scheidemanowcy i Noske i Ska w Niemczech razem z buruazj przeciw spar-
takusowcom2, to samo w Finlandii, Polsce, na Wgrzech itd. Na czym wic polega ekono-
miczna podstawa tego historycznego zjawiska o znaczeniu wiatowym?
Wanie na pasoytnictwie i gniciu kapitalizmu, ktre s waciwe jego najwyszemu sta-
dium historycznemu, czyli imperializmowi. Jak zostao dowiedzione w ksice niniejszej,
kapitalizm wyoni teraz garstk (mniej ni jedn dziesit ludnoci kuli ziemskiej, przy naj-
bardziej szczodrym i przesadzonym liczeniu mniej ni jedn pit) szczeglnie bogatych
i potnych pastw, ktre za pomoc prostego obcinania kuponw grabi cay wiat. Wy-
wz kapitau daje 810 miliardw frankw rocznego dochodu, wedug cen przedwojennych
i przedwojennej statystyki buruazyjnej. Teraz oczywicie o wiele wicej.
Rzecz zrozumiaa, e z takich olbrzymich zyskw nadzwyczajnych (poniewa kapitalici
otrzymuj je ponad zysk, wyciskany z robotnikw wasnego kraju) mona przekupywa
przywdcw robotniczych i grn warstw arystokracji robotniczej. Przekupuj j te kapita-
lici krajw przodujcych przekupuj tysicami sposobw, bezporednich i porednich,
jawnych i ukrytych.
Ta warstwa zburuazyjniaych robotnikw, czyli arystokracji robotniczej, zupenie
mieszczaskiej z trybu ycia, z wysokoci zarobkw, z caego wiatopogldu to gwna
podpora II Midzynarodwki, a w naszych czasach gwna spoeczna (nie militarna) pod-
pora buruazji. Albowiem s to prawdziwi agenci buruazji w ruchu robotniczym, robotnicze
pachoki klasy kapitalistw (labour lieutenants of the capitalist class), prawdziwe przewodniki
reformizmu i szowinizmu. W wojnie domowej proletariatu z buruazj staj oni si rzeczy w
niemaej liczbie po stronie buruazji, po stronie wersalczykw3 przeciw komunardom4.
Bez zrozumienia ekonomicznych korzeni tego zjawiska, bez oceny jego znaczenia poli-
tycznego i spoecznego, nie mona zrobi ani kroku w dziedzinie rozwizania praktycznych
zada ruchu komunistycznego i nadchodzcej rewolucji socjalnej.
Imperializm to przeddzie socjalnej rewolucji proletariatu. Znalazo to od r. 1917 po-
twierdzenie w skali wiatowej.

6 lipca 1920 r.

2
Spartakusowcy czonkowie zwizku Spartak rewolucyjnej organizacji robotniczej, ktra powstaa
w Niemczech na pocztku pierwszej wojny wiatowej (19141918) z lewicowych opozycyjnych elementw
niemieckiej socjaldemokracji. Gwnymi przywdcami spartakusowcw byli Ra Luksemburg, Karol
Liebknecht, Klara Zetkin i inni. Na zjedzie zwizku w grudniu 1918 roku zostaa utworzona Komunistyczna
Partia Niemiec.
3
Wersalczycy stronnicy reakcyjnego rzdu buruazyjnego Francji, rzdu, ktry po zwycistwie Komu-
ny Paryskiej uciek z rewolucyjnego Parya do Wersalu (marzec 1871).
4
Komunardzi uczestnicy Komuny Paryskiej 1871 r. pierwszego w historii rzdu klasy robotniczej
(Marks), ktry doszed do wadzy w rezultacie zwyciskiego powstania robotnikw paryskich w marcu 1871
roku. Wersalczycy z pomoc pruskiej armii okupacyjnej zatopili Komun Parysk we krwi.

8
 IMPERIALIZM JAKO NAJWYSZE STADIUM
KAPITALIZMU

W cigu ostatnich lat 1520, zwaszcza po wojnie hiszpasko-amerykaskiej (1898) i an-

gielsko-burskiej (18991902), ekonomiczna a take polityczna literatura starego i nowego
wiata coraz to czciej zatrzymuje si na pojciu imperializm dla scharakteryzowania
przeywanej przez nas epoki. W r. 1902 w Londynie i New Yorku ukazaa si praca ekonomi-
sty angielskiego, J. A. Hobsona: Imperializm. Autor, stojcy na stanowisku buruazyjnego
socjalreformizmu i pacyfizmu na stanowisku jednorodnym, w istocie rzeczy, z obecnym
stanowiskiem byego marksisty K. Kautskyego da bardzo dobry i dokadny opis podsta-
wowych ekonomicznych i politycznych cech szczeglnych imperializmu. W r. 1910 w Wied-
niu ukazaa si praca austriackiego marksisty Rudolfa Hilferdinga: Kapita finansowy
(przekad rosyjski: Moskwa r. 1912). Pomimo bdu autora w kwestii teorii pienidza i po-
mimo pewnej skonnoci do pogodzenia marksizmu z oportunizmem praca ta stanowi w naj-
wyszym stopniu cenn analiz teoretyczn najnowszej fazy w rozwoju kapitalizmu tak
brzmi podtytu ksiki Hilferdinga. W gruncie rzeczy to, co si mwio w cigu ostatnich lat o
imperializmie zwaszcza w mnstwie artykuw na ten temat w czasopismach i gazetach, a
take w rezolucjach, np. kongresw w Chemnitz i Bazylei, ktre odbyy si na jesieni r. 1912
bodaj czy wykraczao poza krg pogldw, wyoonych albo raczej podsumowanych przez
obu wymienionych autorw...
Postaramy si niej wyoy pokrtce, w formie moliwie najpopularniejszej, zwizek i
wzajemny stosunek pomidzy podstawowymi specyficznymi cechami ekonomicznymi impe-
rializmu. Nad nieekonomiczn stron kwestii nie bdziemy mogli zatrzyma si tak, jakby na
to zasugiwaa. Wykaz literatury i inne uwagi, ktre mog interesowa nie wszystkich czytel-
nikw, przeniesiemy na koniec broszury.

9
 I. KONCENTRACJA PRODUKCJI I MONOPOLE

Ogromny wzrost przemysu i uderzajco szybki proces skupiania produkcji w coraz to

wikszych przedsibiorstwach jest jedn z najbardziej charakterystycznych waciwoci ka-
pitalizmu. Najzupeniejsze i najdokadniejsze dane o tym procesie daj wspczesne spisy
przemysowe.
W Niemczech np. na kady tysic przedsibiorstw przemysowych byo wielkich, czyli
zatrudniajcych ponad 50 najemnych robotnikw, w 1882 r. 3; w 1895 r. 6 i w 1907 r.
9. Z kadych stu robotnikw przypadao na te przedsibiorstwa: 22, 30 i 37. Ale koncentra-
cja produkcji jest o wiele wiksza ni koncentracja robotnikw, poniewa praca w wielkich
zakadach jest o wiele wydajniejsza. wiadcz o tym dane o maszynach parowych i o moto-
rach elektrycznych. Jeeli wemiemy to, co w Niemczech nazywaj przemysem w szerokim
znaczeniu wyrazu, czyli cznie z handlem, komunikacj itp., to otrzymamy nastpujcy ob-
raz. Wielkich zakadw jest 30.588 na 3.265.623, czyli zaledwie 0,9%. Robotnikw w nich
5,7 mln na 14,4 mln, czyli 39,4%; koni parowych 6,6 mln na 8,8 czyli 75,3%; siy elek-
trycznej 1,2 mln kilowatw na 1,5 mln, czyli 77,2%.
Mniej ni jedna setna cz przedsibiorstw posiada przeszo 3/4 oglnej iloci siy parowej
i elektrycznej! Na 2,97 mln drobnych (do 5 robotnikw najemnych) przedsibiorstw, stano-
wicych 91% oglnej liczby przedsibiorstw, przypada zaledwie 7% siy parowej i elektrycz-
nej! Dziesitki tysicy wielkich przedsibiorstw to wszystko; miliony drobnych to nic.
Zakadw zatrudniajcych 1.000 i wicej robotnikw byo w Niemczech w 1907 roku
586. Skupiay one prawie dziesit cz (1,38 min) oglnej liczby robotnikw i prawie trze-
ci cze (32%) oglnej sumy siy parowej i elektrycznej 5. Kapita pieniny i banki, jak zo-
baczymy, sprawiaj, e ta przewaga garstki najwikszych przedsibiorstw staje si jeszcze
bardziej przytaczajca i przy tym w najbardziej literalnym znaczeniu tego wyrazu, tj. miliony
drobnych, rednich i nawet czci wielkich przedsibiorcw okazuj si w rzeczywistoci
w zupenej niewoli u kilku setek milionerw-finansistw.
W innym przodujcym kraju wspczesnego kapitalizmu, w Stanach Zjednoczonych Ame-
ryki Pnocnej, wzrost koncentracji produkcji jest jeszcze wikszy. Tutaj statystyka wyodrb-
nia przemys w cisym znaczeniu tego wyrazu i grupuje zakady wedug rozmiarw wartoci
produktu rocznego. W roku 1904 najwikszych przedsibiorstw, z produkcj wynoszc 1
mln dol. i wyej, byo 1.900 (na 216.180, czyli 0,9%) zatrudniay one 1,4 mln robotnikw
(na 5,5 mln, czyli 25,6%), a ich produkcja wynosia 5,6 miliarda (na 14,8 mlrd, czyli 38%).
Po upywie 5 lat, w r. 1909, odpowiednie cyfry wynosiy: 3.060 przedsibiorstw (na
268.491; 1,1%) z 2,0 mln robotnikw (na 6,6; 30,5 %) i 9,0 mlrd dol. produkcji (na 20,7
mlrd; - 43,8%)6.
Prawie poowa caej produkcji wszystkich przedsibiorstw kraju w rkach jednej setnej
czci oglnej liczby przedsibiorstw! I te trzy tysice przedsibiorstwolbrzymw obejmuje
268 gazi przemysu. Jest wic rzecz jasn, e na pewnym szczeblu swego rozwoju kon-
centracja sama przez si doprowadza, rzec mona, bezporednio do monopolu. Albowiem
kilku dziesitkom olbrzymich przedsibiorstw atwo jest doj do wzajemnego porozumienia,
z drugiej za strony, utrudnienie konkurencji, tendencja do monopolu rodzi si wanie
wskutek wielkich rozmiarw przedsibiorstw. To przeobraenie si konkurencji w monopol

5
Zestawienie liczb wedug Annalen des Deutschen Reichs, 1911, Zahn, S. 165-169.
6
Statistical Abstract of the United States. 1912. p. 202.

10
jest jednym z najwaniejszych jeeli nie najwaniejszym zjawiskiem w ekonomice naj-
nowszego kapitalizmu i naley zatrzyma si na nim bardziej szczegowo. Z pocztku jed-
nak musimy usun pewne moliwe nieporozumienie.
Statystyka amerykaska mwi: 3.000 przedsibiorstwolbrzymw w 250 gaziach
przemysu. Wypada wic jak gdyby zaledwie po 12 najwikszych przedsibiorstw na kad
ga przemysu.
Ale rzecz ma si inaczej. Nie w kadej gazi przemysu istniej wielkie przedsibiorstwa;
z drugiej za strony, niezmiernie wan waciwoci kapitalizmu, ktry osign najwyszy
stopie rozwoju, jest tak zwana kombinacja, czyli poczenie w jednym przedsibiorstwie
rnych gazi przemysu, ktre bd stanowi kolejne stopnie obrbki surowca (np. wytapia-
nie surwki elaza z rudy i przerabianie surwki na stal, a nastpnie moe produkcja tych czy
innych wyrobw gotowych ze stali) bd odgrywaj wzgldem siebie rol pomocnicz
(np. obrbka odpadkw albo produktw pobocznych; produkcja przedmiotw sucych do
opakowania itp.).
Kombinacja pisze Hilferding wyrwnywa rnic koniunktury i dlatego zapewnia kombinowanemu
przedsibiorstwu wiksz stao stopy zysku. Po drugie, kombinacja prowadzi do usunicia handlu. Po trzecie,
umoliwia udoskonalenia techniczne, a zatem i otrzymanie zysku dodatkowego w porwnaniu z przedsibior-
stwami czystymi (czyli niekombinowanymi). Po czwarte, wzmacnia pozycj przedsibiorstwa kombinowane-
go w porwnaniu z czystym wzmacnia je w walce konkurencyjnej w czasie silnej depresji (zastoju w inte-
resach, kryzysu), kiedy obnienie cen surowca pozostaje w tyle za obnieniem cen fabrykatw7.

Buruazyjny ekonomista niemiecki Heymann, ktry powici specjaln prac opisowi

przedsibiorstw mieszanych, czyli kombinowanych, w niemieckim przemyle metalowym,
mwi: Czyste przedsibiorstwa gin, zduszone przez wysokie ceny na materiay przy niskich
cenach wyrobw gotowych. Powstaje taki obraz:
Z jednej strony, pozostay wielkie towarzystwa wglowe, wydobywajce po kilka milionw ton wgla,
mocno zorganizowane w swym syndykacie wglowym; dalej cile z nimi zwizane wielkie odlewnie stali ze
swoim syndykatem stalowym. Te przedsibiorstwa-olbrzymy z roczn produkcj stali, wynoszc 400.000 ton, z
olbrzymi produkcj wgla i elaza jak rwnie gotowych wyrobw ze stali, z 10.000 robotnikw, ktrzy sko-
szarowani s w osadach fabrycznych, nieraz z wasnymi kolejami i portami te przedsibiorstwa-olbrzymy
to typowi przedstawiciele niemieckiego przemysu elaznego. A koncentracja posuwa si coraz dalej i dalej.
Poszczeglne przedsibiorstwa staj si coraz wiksze; coraz wiksza liczba przedsibiorstw tej samej albo
rnych gazi przemysu skupia si w olbrzymie przedsibiorstwa, dla ktrych p tuzina wielkich bankw
berliskich stanowi i oparcie, i kierownictwo. W stosunku do przemysu grniczego Niemiec zostaa cile
stwierdzona suszno teorii Karola Marksa o koncentracji; w kadym razie dotyczy to kraju, w ktrym przemys
jest broniony przez ca ochronne i taryfy przewozowe. Przemys grniczy Niemiec dojrza do wywaszczenia8.

Do takiego wniosku musia doj sumienny, co jest zjawiskiem wyjtkowym, ekonomista

buruazyjny. Naley zaznaczy, e wyodrbnia on jak gdyby Niemcy specjalnie, wobec tego
e przemys niemiecki jest broniony przez wysokie ca ochronne. Ale okoliczno ta moga
jedynie przypieszy koncentracj i tworzenie monopolistycznych zrzesze przedsibiorcw,
karteli, syndykatw itp. Jest rzecz niezmiernie wan, e w kraju wolnego handlu, w Anglii,
koncentracja take doprowadza do monopolu, chocia nieco pniej i w innej moe formie.
Oto, co pisze profesor Hermann Levy w specjalnym studium o Monopolach, kartelach i tru-
stach wedug danych o rozwoju ekonomicznym Wielkiej Brytanii:

W Wielkiej Brytanii wanie wielkie rozmiary przedsibiorstw i ich wysoki poziom techniczny zawieraj w
sobie tendencj monopolistyczn. Z jednej strony, koncentracja doprowadzia do tego, ze w przedsibiorstwo

7
Das Finanzkapital, tum. ros., str. 286287.
8
Hans Gideon Heymann: Die gemisditen Werke im deutschen Groeisengewerbe, Stuttgart 1904, S. 256,
278.

11
trzeba wkada olbrzymie sumy kapitau; dlatego nowe przedsibiorstwa staj wobec coraz to wikszych wyma-
ga w sensie rozmiarw potrzebnego na nie kapitau i to utrudnia ich powstawanie. A z drugiej strony (i ten
punkt uwaamy za waniejszy), kade nowe przedsibiorstwo, ktre chce dotrzyma kroku przedsibior-
stwomolbrzymom, stworzonym przez koncentracj, musi wytwarza tak wielki nadmiar produktw, e sprze-
da ich z zyskiem moliwa jest jedynie przy niezwykym wzrocie popytu, w przeciwnym za razie ten nadmiar
produktw obnia ceny do poziomu niekorzystnego zarwno dla nowej fabryki jak i dla monopolistycznych
zwizkw. W Anglii zrzeszenia monopolistyczne przedsibiorcw, kartele i trusty, powstaj przewanie w
odrnieniu od innych krajw, gdzie ca ochronne uatwiaj kartelizacj wwczas jedynie, kiedy liczba gw-
nych konkurujcych ze sob przedsibiorstw sprowadza si do jakich paru tuzinw. Wpyw koncentracji na
powstawanie monopolw w wielkim przemyle ujawnia si tu w krystalicznie czystej postaci9.

Przed p wiekiem, kiedy Marks pisa swj Kapita, wolna konkurencja wydawaa si
przytaczajcej wikszoci ekonomistw prawem natury. Urzdowa nauka usiowaa za po-
moc zmowy przemilczania zabi dzieo Marksa, ktry dowid przez teoretyczn i historyczn
analiz kapitalizmu, e wolna konkurencja rodzi koncentracj produkcji, a koncentracja ta na
pewnym szczeblu swego rozwoju prowadzi do monopolu. Teraz monopol sta si faktem. Eko-
nomici pisz gry ksig opisujc poszczeglne przejawy monopolu i twierdzc w dalszym
cigu chrem, e marksizm jest obalony. Ale fakty to rzecz uparta, jak mwi przysowie
angielskie, i chcc nie chcc trzeba si z nimi liczy. Fakty dowodz, e rnice pomidzy po-
szczeglnymi krajami kapitalistycznymi, np. pod wzgldem protekcjonizmu czy wolnego han-
dlu, warunkuj jedynie nieistotne rnice co do formy monopolw albo co do czasu ich poja-
wienia si, natomiast powstawanie monopolw wskutek koncentracji produkcji w ogle jest
oglnym i podstawowym prawem, waciwym wspczesnemu stadium rozwoju kapitalizmu.
Dla Europy mona do cile ustali chwil ostatecznego zastpienia starego kapitalizmu
przez nowy: mianowicie pocztek XX wieku. W jednej z najnowszych uoglniajcych
prac z historii powstawania monopolw czytamy:

Mona przytoczy z okresu przed rokiem 1860 poszczeglne przykady monopolw kapitalistycznych; mona
odkry w nich zarodki tych form, ktre s tak zwyke dzisiaj; ale to wszystko to bezwzgldnie przedhistoryczne
czasy dla karteli. Rzeczywisty pocztek monopolw wspczesnych przypada najwczeniej na lata szedziesite
zeszego wieku. Pierwszy wielki okres rozwoju monopolw rozpoczyna si od midzynarodowej depresji w latach
siedemdziesitych i cignie si do pocztku lat dziewidziesitych... Jeeli bada spraw w skali europejskiej, to
szczytowym punktem rozwoju wolnej konkurencji s lata szedziesite i siedemdziesite. Wwczas Anglia za-
koczya budow swojej organizacji kapitalistycznej starego stylu. W Niemczech organizacja ta rozpocza zdecy-
dowan walk z rzemiosem i przemysem domowym i zacza stwarza sobie wasne formy istnienia...
Wielki przewrt zaczyna si od krachu r. 1873 albo raczej od depresji, ktra nastpia po nim i ktra z le-
dwie dostrzegaln przerw na pocztku lat 80-ych i z niezwykle silnym, ale krtkim oywieniem okoo r. 1889
wypenia 22 lata europejskiej historii ekonomicznej... Podczas krtkiego okresu oywienia w latach 1889
1890 posugiwano si usilnie kartelami w celu wyzyskania koniunktury. Nieprzemylana polityka podnosia
ceny jeszcze szybciej i jeszcze wyej, anieli staoby si to bez karteli, i prawie wszystkie te kartele zginy
bezsawn mierci w mogile krachu. Mino jeszcze pi lat zych interesw i niskich cen, ale w przemyle
panowa ju nie dawny nastrj. Depresji nie uwaano ju za co, co jest samo przez si zrozumiae, widziano w
niej jedynie pauz przed now pomyln koniunktur.
I oto ruch kartelowy wstpi w sw drug epok. Ze zjawiska przemijajcego kartele staj si jedn z pod-
staw caego ycia gospodarczego. Zdobywaj one jedn dziedzin przemysu po drugiej, a przede wszystkim
produkcj surowcw. Ju w pocztku lat dziewidziesitych kartele wyrobiy sobie w organizacji syndykatu
koksowego, na wzr ktrego stworzony zosta syndykat wglowy, tak technik kartelow, poza ktr ruch
waciwie si nie posun. Wielkie oywienie w kocu XIX wieku i kryzys lat 19001903 stoj przynajm-
niej w przemyle grniczym i hutniczym po raz pierwszy cakowicie pod znakiem karteli. I jeeli wwczas
wydawao si to jeszcze czym nowym, to teraz dla szerokiej wiadomoci spoecznej stao si rzecz sam
przez si zrozumia, e wielkie dziay ycia gospodarczego z reguy wyjte s spod dziaania
wolnej konkurencji10.

9
Hermann Levy: Monopole, Kartelle und Trusts. Jena 1909. S. 286, 290, 298.
10
Th. Vogelstein: Die finanzielle Organisation der kapitalistischen Industrie und die Monopolbildungen w
Grundri der Sozialkonomie, VI Abt., Tub. 1914, S. 222 f. Porwn. tego samego autora: Kapitalistische

12
 Oto wic gwne wyniki historii monopolw: 1) lata szedziesite i siedemdziesite to
najwyszy, kracowy szczebel rozwoju wolnej konkurencji. Zaledwie dostrzegalne zarodki
monopolw. 2) Po kryzysie r. 1873 szerokie pasmo rozwoju karteli, ale stanowi one jesz-
cze wyjtek. S jeszcze nietrwae. S jeszcze zjawiskiem przemijajcym. 3) Oywienie w
kocu XIX wieku i kryzys lat 19001903: kartele staj si jedn z podstaw caego ycia go-
spodarczego. Kapitalizm przeistoczy si w imperializm.
Kartele umawiaj si co do warunkw sprzeday, terminw patnoci itd. Dziel pomidzy
siebie tereny zbytu. Okrelaj ilo wytwarzanych produktw. Ustanawiaj ceny. Dziel po-
midzy poszczeglne przedsibiorstwa zysk itd.
Liczb karteli w Niemczech okrelano w przyblieniu na 250 wr. 1896 i na 385 w r. 1905,
przy czym brao w nich udzia okoo 12.000 zakadw11. Wszyscy jednak przyznaj, e cyfry
te s pomniejszone.
Z przytoczonych wyej danych niemieckiej statystyki przemysowej r. 1907 wida, e na-
wet 12.000 najwikszych przedsibiorstw obejmuje na pewno przeszo poow oglnej iloci
siy parowej i elektrycznej. W Stanach Zjednoczonych Ameryki Pnocnej liczb trustw
okrelano w r. 1900 na 185; w r. 1907 na 250. Statystyka amerykaska dzieli wszystkie
przedsibiorstwa przemysowe na nalece do poszczeglnych jednostek, do firm i do korpo-
racyj. Do tych ostatnich naleao w r. 190423,6%, w r. 190925,9%, czyli przeszo wier
oglnej liczby przedsibiorstw. Robotnikw w tych zakadach byo 70,6% wr. 1904 i 75,6%,
trzy czwarte oglnej liczby,wr. 1909; rozmiary produkcji byy: 10,9 i 16,3 miliarda dolarw,
czyli 73,7% i 79,0% oglnej sumy.
W rkach karteli i trustw skupia si czsto siedem osiem dziesitych caej produkcji
danej gazi przemysu. Resko-Westfalski syndykat wglowy przy zaoeniu w r. 1893 kon-
centrowa 86,7% caej produkcji wgla w okrgu, a w r. 1910 ju 95,4%12. Powstajcy w ten
sposb monopol zapewnia olbrzymie dochody i prowadzi do tworzenia jednostek techniczno-
wytwrczych o kolosalnych rozmiarach. Synny trust naftowy w Stanach Zjednoczonych
(Standard Od Company) zosta zaoony w r. 1900. Jego kapita wynosi 150 mln dola-
rw. Wypuszczono akcji zwykych w sumie 100 mln i uprzywilejowanych w sumie 106 min.
Wacicielom tych ostatnich wypacono dywidendy w latach 19001907: 48, 48, 45, 44, 36,
40, 40, 40%, ogem 367 mln dolarw. Od r. 1882 do 1907 otrzymano czystego zysku 889
mln dol.; z tego 606 mln wypacono w postaci dywidendy, reszta za posza na kapita rezer-
wowy13. We wszystkich przedsibiorstwach trustu stalowego (United States Steel Corpo-
ration) byo w r. 1907 co najmniej 210.180 robotnikw i urzdnikw. Najwiksze przedsi-
biorstwo niemieckiego przemysu grniczego Gelsenkircheskie Towarzystwo Grnicze
(Gelsenkirchener Bergwerksgesellschaft) zatrudniao w 1908 r. 46.048 robotnikw i urzd-
nikw14. Ju w r. 1902 trust stalowy produkowa 9 mln ton stali15. Jego produkcja stali
wynosia w r. 1901 66,3%, a w 1908 r. 56,1% caej produkcji stali w Stanach Zjedno-
czonych16; wydobycie rudy 43,9 i 46, 3% w tych samych latach.
Sprawozdanie amerykaskiej komisji rzdowej w sprawie trustw mwi:

Organisationsformen in der modernen Groindustrie, Bd. I, Organisationsformen der Eisenindustrie und der
Textilindustrie in England und Amerika. Lpz. 1910.
11
Dr. Riesser: Die deutschen Grobanken und ihre Konzentration im Zusammenhange mit der Entwicklung
der Gesamtwirtschaft in Deutschland, 4. Auflage, 1912, S. 148149. R. Liefmann: Kartelle und Trusts
und die Weiterbildung der volkswirtschaftlichen Organisation. 2. Aufl., 1910, S. 25.
12
Dr. Fritz Kestner: Der Organisationszwang. Eine Untersuchung uber die Kampfe zwischen Kartellen und
Auenseitern. Brl. 1912, S. II.
13
R. Liefmann: Beteiligungs- und Finanzierungsgesellschaften. Eine Studie uber den modernen
Kapitalismus und das Erfektenwesen. 1. Aufl., Jena 1909, S. 212.
14
Ibidem, S. 218.
15
Dr. S. Tschierschky: Kartelle und Trusts, Gttingen 1903, S. 13.
16
Th. Yogelstein: Organisationsformen, S. 275.

13
 Ich przewaga nad konkurentami opiera si na wielkich rozmiarach ich przedsibiorstw i na ich doskonaym
wyposaeniu technicznym. Trust tytoniowy od chwili swego zaoenia dokada wszelkich stara, aby wszdzie
w szerokich rozmiarach zastpowa prac rczn przez maszynow. W tym celu zakupywa wszystkie patenty,
majce jakikolwiek zwizek z obrabianiem tytoniu, i wydawa na to olbrzymie sumy. Wiele patentw z pocztku
nie nadawao si do zuytkowania i inynierowie trustu musieli nadal nad nimi pracowa. W kocu r. 1906
utworzono dwie filie wycznie w celu skupywania patentw. W tym samym celu trust zaoy wasne odlewnie,
fabryki maszyn i warsztaty reparacyjne. Jeden z tych zakadw w Brooklinie zatrudnia przecitnie 300 robotni-
kw; tuta) odbywaj si dowiadczenia z wynalazkami w dziedzinie wyrobu papierosw, maych cygar, tabaki,
cyny patkowej do pakowania, pudeek itd.; tutaj te udoskonala si wynalazki17. Inne trusty rwnie trzymaj
u siebie na subie tak zwanych developping engineers (inynierw dla rozwoju techniki), ktrych zadanie
polega na wynajdywaniu nowych sposobw produkcji i wyprbowywaniu udoskonale technicznych. Trust
stalowy wypaca swym inynierom i robotnikom wysokie premie za wynalazki mogce podnie technik lub
obniy koszty produkcji18.

W podobny sposb zorganizowana jest sprawa udoskonale technicznych w niemieckim

wielkim przemyle, np. w chemicznym, ktry tak potnie rozwin si w cigu ostatnich
dziesicioleci. Proces koncentracji produkcji ju okoo r. 1908 stworzy w tym przemyle
dwie gwne grupy, ktre na swj sposb take zbliay si do monopolu. Z pocztku gru-
py te byy dwuprzymierzami dwch par wielkich fabryk, kada z kapitaem 2021 milio-
nw marek: z jednej strony, fabryka farb dawniej Meistera w Hoechst i Casseli we Frankfur-
cie nad Menem, z drugiej strony, fabryka aniliny i sody w Ludwigshafen i dawniej Bayera w
Elberfeldzie. Nastpnie w r. 1905 jedna grupa, a w 1908 r. druga porozumiay si kada z
jeszcze jedn wielk fabryk. Powstay w ten sposb dwa trjprzymierza, kade z kapita-
em 4050 mln marek, i pomidzy tymi zwizkami rozpoczo si ju zblienie, umo-
wy co do cen itd.19
Konkurencja przeistacza si w monopol. Wynika std olbrzymi postp w uspoecznieniu
produkcji. Midzy innymi uspoecznia si te proces wynalazkw i udoskonale technicz-
nych.
To ju zupenie co innego ni dawna wolna konkurencja rozdrobnionych i nic o sobie
wzajemnie nie wiedzcych wacicieli, produkujcych dla zbytu na nieznanym rynku. Kon-
centracja dosza do tego, e mona obliczy w przyblieniu wszystkie rda surowcw (np.
obszary zawierajce rud elazn) w danym kraju, a nawet, jak zobaczymy, w szeregu krajw
na caym wiecie. Takiego obliczenia nie tylko si dokonywa, ale rda te zostaj zagarnite
w jedne rce przez olbrzymie zwizki monopolistyczne. Dokonywa si w przyblieniu obli-
czenia rozmiarw rynku, ktry dziel pomidzy siebie, wedug umowy, te zwizki. Mono-
polizuje si wykwalifikowane siy robocze, najmuje si najlepszych inynierw, zagarnia si
drogi i rodki komunikacji koleje w Ameryce, towarzystwa eglugi w Europie i w Amery-
ce. Kapitalizm w swym stadium imperialistycznym bezporednio doprowadza do najwszech-
stronniejszego uspoecznienia produkcji, wciga, e tak powiem, kapitalistw, wbrew ich
woli i wiadomoci, do jakiego nowego porzdku spoecznego, przejciowego od cakowitej
wolnoci konkurencji do cakowitego uspoecznienia.
Produkcja staje si spoeczna, ale przywaszczanie pozostaje prywatne. Spoeczne rodki
produkcji pozostaj prywatn wasnoci niewielkiej liczby osb. Oglne ramy formalnie
uznawanej wolnej konkurencji utrzymuj si, a ucisk caej ludnoci przez nielicznych mono-
polistw staje si sto razy ciszy, dotkliwszy, nieznoniejszy.

17
Report of the Commission of Corporations on the Tobacco Industry, Washingron 1909, p. 266 cytowa-
ne podug ksiki Dr. P. Tafela: Die nordamerikanischen Trusts und ihre Wirkungen auf den Fortschritt der
Technik, Stuttg. 1913, S. 48.
18
Ibidem, p. 48, 49.
19
Riesser, l. c., S. 547 i 548, wyd. 3. Gazety donosz (czerwiec 1916 r.) o nowym olbrzymim trucie, obej-
mujcym przemys chemiczny Niemiec.

14
 Ekonomista niemiecki Kestner powici specjaln prac walce pomidzy kartelami a po-
stronnymi, tj. przedsibiorcami nie nalecymi do karteli. Nazwa t prac: Przymus nale-
enia do organizacji, gdy tymczasem naleaoby oczywicie, eby nie upiksza kapitali-
zmu, mwi o przymusie podporzdkowania si zwizkom monopolistw. Jest rzecz po-
uczajc spojrze po prostu chociaby na spis rodkw wspczesnej, najnowszej, cywilizo-
wanej walki o organizacj, do ktrych uciekaj si zwizki monopolistw: 1) pozbawienie
surowcw (... jeden z najwaniejszych sposobw zmuszania do wstpowania do kartelu);
2) pozbawienie siy roboczej za pomoc aliansw (czyli umw kapitalistw ze zwizkami
robotniczymi co do tego, eby robotnicy przyjmowali prac tylko w przedsibiorstwach
skartelizowanych); 3) pozbawienie dowozu; 4) pozbawienie zbytu; 5) umowa z nabywc co
do prowadzenia stosunkw handlowych wycznie z kartelami; 6) planowe obnianie cen (dla
rujnowania postronnych, tj. przedsibiorstw nie podporzdkowujcych si monopolistom,
wydaje si miliony na to, eby przez pewien czas sprzedawa poniej kosztw wasnych: w
przemyle benzynowym byway przykady obniania cen z 40 do 22 marek, czyli prawie o
poow!); 7) pozbawienie kredytu; 8) ogoszenie bojkotu.
Mamy tu przed sob ju nie walk konkurencyjn przedsibiorstw drobnych i wielkich,
zacofanych pod wzgldem technicznym i przodujcych pod wzgldem technicznym. Mamy
przed sob zduszenie przez monopolistw tych, kto nie podporzdkowuje si monopolowi,
jego uciskowi, jego samowoli. Oto, jak odbija si ten proces w wiadomoci buruazyjnego
ekonomisty:

Nawet w dziedzinie dzaalnoci czysto gospodarczej pisze Kestner odbywa si pewne przsuniecie od
dziaalnoci handlowej w dawnym znaczeniu do organizatorsko-spekulacyjnej. Najwikszym powodzeniem
cieszy si nie kupiec, ktry na podstawie swego dowiadczenia technicznego i handlowego orientuje si najdo-
kadniej w potrzebach nabywcw, potrafi znale i e tak powiem, skutecznie obudzi popyt, znajdujcy si w
stanie utajonym, lecz spekulacyjny geniusz (?!), umiejcy z gry obliczy lub choby tylko wyczu rozwj or-
ganizacyjny, moliwo pewnych zwizkw pomidzy poszczeglnymi przedsibiorstwami i bankami ...

W tumaczeniu na ludzki jzyk znaczy to: rozwj kapitalizmu doprowadzi do tego, e jak-
kolwiek produkcja towarowa po dawnemu panuje i jest uwaana za podstaw caego go-
spodarstwa, to w rzeczywistoci jest ona ju podwaona i najwiksze zyski dostaj si ge-
niuszom machinacyj finansowych. U podstawy tych machinacyj i oszustw ley uspoecznie-
nie produkcji, ale olbrzymi postp ludzkoci, ktrej wysiki doprowadziy do tego uspoecz-
nienia, idzie na korzy ... spekulantom. Zobaczymy niej, jak na tej podstawie mieszcza-
sko-reakcyjna krytyka kapitalistycznego imperializmu marzy o powrocie wstecz, do wol-
nej, pokojowej, uczciwej konkurencji.
Dugotrwa zwyk cen, jako rezultat utworzenia karteli mwi Kestner dotd spotykao si tylko w
dziedzinie najwaniejszych rodkw produkcji, zwaszcza wgla kamiennego, elaza, potasu; i przeciwnie, nig-
dy nie spotykao si jej w dziedzinie gotowych produktw. Zwizane z tym zwikszenie dochodowoci rwnie
ograniczao si do przemysu produkujcego rodki produkcji. Spostrzeenie to naley jeszcze uzupeni przez
fakt, e przemys obrabiajcy surowce (a nie pfabrykaty) nie tylko cignie korzyci w postaci wysokich zy-
skw wskutek utworzenia karteli, z uszczerbkiem dla przemysu zajmujcego si dalszym przetwarzaniem p-
fabrykatw, ale zaj wzgldem tego przemysu okrelone stanowisko panujce, nieznane przy wolnej konkuren-
cji20.

Podkrelone przez nas sowa wykazuj sedno sprawy, ktre tak niechtnie i tak rzadko uznaj
buruazyjni ekonomici i od ktrego tak gorliwie usiuj si wykrci i odegna wspczeni
obrocy oportunizmu z K. Kautskym na czele. Stanowisko panujce i zwizana z nim przemoc
oto, co jest typowe dla najnowszej fazy w rozwoju kapitalizmu, oto, co z koniecznoci musiao
wynikn i wyniko z utworzenia wszechmocnych monopolw ekonomicznych.

20
Kestner, l. c., S. 254.

15
 Przytoczymy jeszcze jeden przykad gospodarowania karteli. Tam gdzie mona zagarn
w swe rce wszystkie albo gwne rda surowca, powstawanie karteli i tworzenie monopo-
lw jest szczeglnie atwe. Ale bdem byoby sdzi, e monopole nie powstaj rwnie w
innych gaziach przemysu, gdzie zagarnicie rde surowca jest niemoliwe. W przemyle
cementowym surowiec znajduje si wszdzie. Ale i ten przemys w Niemczech jest silnie
skartelizowany. Fabryki zjednoczyy si w okrgowe syndykaty: Poudniowo-Niemiecki,
Resko-Westfalski itd. Ustalono ceny monopolowe: 230280 marek za wagon, przy kosz-
tach wasnych wynoszcych 180 marek! Przedsibiorstwa daj 1216% dywidendy, przy
czym nie naley zapomina, e geniusze wspczesnej spekulacji umiej skierowywa do
swych kieszeni wielkie sumy zyskw oprcz tych, ktre rozdziela si jako dywidend. Aeby
usun konkurencj tak dochodowego przemysu, monopolici dopuszczaj si nawet takich
sztuczek: rozpowszechnia si faszywe pogoski o zym stanie przemysu, drukuje si anoni-
mowe ogoszenia w gazetach: Kapitalici! strzecie si wkada kapitay w przedsibiorstwa
cementowe; wreszcie skupuj zakady postronnych (czyli nie biorcych udziau w syndy-
katach), pac im odstpnego 6080150 tys. marek21. Monopol toruje sobie drog
wszdzie i wszelkimi sposobami, poczynajc od skromnej wypaty odstpnego i koczc
na amerykaskim stosowaniu dynamitu wzgldem konkurenta.
Usunicie kryzysw przez kartele to bajka buruazyjnych ekonomistw, dcych do
upikszenia kapitalizmu wszelkimi sposobami. Przeciwnie, monopol powstajcy w niekt-
rych gaziach przemysu wzmaga i zaostrza chaotyczno waciw produkcji kapitalistycz-
nej w jej caoksztacie. Niewspmierno w rozwoju rolnictwa i przemysu, charakterystycz-
na dla kapitalizmu w ogle, staje si jeszcze wiksza. Uprzywilejowane pooenie, w jakim
znajduje si najbardziej skartelizowany, tak zwany ciki przemys, zwaszcza wgiel i ela-
zo, doprowadza w pozostaych gaziach przemysu do jeszcze ostrzejszego braku planowo-
ci jak to przyznaje Jeidels, autor jednej z najlepszych prac o stosunku wielkich bankw
niemieckich do przemysu22.

Im bardziej jest rozwinite gospodarstwo narodowe pisze Lief mann, zajady obroca kapitalizmu
tym bardziej zwraca si ono do bardziej ryzykownych albo zagranicznych przedsibiorstw, do takich, ktre wy-
magaj duszego czasu dla swego rozwoju, albo wreszcie do takich, ktre maj wycznie znaczenie lokalne23.

Zwikszenie ryzyka zwizane jest koniec kocem z olbrzymim zwikszeniem kapitau,

ktry e tak powiem, przelewa si przez brzegi, pynie za granic itd. A wraz z tym spotgo-
wany i szybki wzrost techniki przynosi coraz wicej elementw niewspmiernoci pomidzy
rozmaitymi stronami gospodarstwa narodowego, chaotycznoci i kryzysw.

Prawdopodobnie zmuszony jest przyzna ten sam Liefmann w niedalekiej przyszoci ludzko ocze-
kuj znw wielkie przewroty w dziedzinie techniki, ktrych wpyw odbije si rwnie na organizacji gospodar-
stwa narodowego (elektryczno, lotnictwo). Zazwyczaj i z reguy w takich czasach gruntownych zmian eko-
nomicznych rozwija si silna spekulacja . . .24

A kryzysy wszelkiego rodzaju, najczciej ekonomiczne, ale nie tylko ekonomiczne

z kolei ogromnie wzmagaj tendencj do koncentracji i do monopolu. Oto nadzwyczaj po-
uczajce rozumowanie Jeldelsa o znaczeniu kryzysu r. 1900, kryzysu, ktry jak wiemy, ode-
gra rol punktu zwrotnego w historii najnowszych monopolw:

21
Zement von L. Eschwege. Die Bank, 1909, i, S. 115 i nast.
22
Jeidels: Das Verhaltnis der deutschen Grobanken zur Industrie, mit besonderer Berucksichtigung der
Eisenindustie. Lpz. 190$, S. 271.
23
Liefmann: Beteiligungs- und Finanzierungsgesellschaften, S. 434.
24
Ibidem, S. 466.

16
 Kryzys r. 1900 zasta obok olbrzymich przedsibiorstw w gwnych gaziach przemysu jeszcze duo
przedsibiorstw o organizacji, wedug teraniejszych poj, przestarzaej, przedsibiorstw czystych (tj. nie-
kombinowanych), wzniesionych w gr na fali oywienia przemysowego. Spadek cen, obnienie si popytu
doprowadziy te czyste przedsibiorstwa do tak rozpaczliwego stanu, jaki albo wcale nie do-
tkn olbrzymich przedsibiorstw kombinowanych, albo te dotkn je na czas bardzo krtki. Wskutek tego kry-
zys r. 1900 w nieporwnanie wikszym stopniu doprowadzi do koncentracji przemysowej, anieli kryzys r.
1873: ten ostatni take wytworzy pewien dobr najlepszych przedsibiorstw, ale przy wczesnym poziomie
techniki dobr ten nie mg doprowadzi do monopolu przedsibiorstw, ktre potrafiy zwycisko wyj z kry-
zysu. Taki wanie dugotrway monopol, a przy tym w wysokim stopniu, posiadaj olbrzymie przedsibiorstwa
teraniejszego przemysu metalowego i elektrycznego, dziki swojej bardzo skomplikowanej technice, daleko
przeprowadzonej organizacji, potdze swego kapitau, a nastpnie w mniejszym stopniu rwnie przedsibior-
stwa przemysu budowy maszyn, pewnych gazi przemysu metalowego, komunikacji itp.25

Monopol oto ostatni wyraz najnowszej fazy w rozwoju kapitalizmu. Ale nasze wy-
obraenia o rzeczywistej sile i znaczeniu wspczesnych monopolw byyby zupenie niedo-
stateczne, niepene i pomniejszone, gdybymy nie wzili pod uwag roli bankw.

25
Jeidels: l. c., S. 108.

17
 II. BANKI I ICH NOWA ROLA

Zasadnicz i pierwotn operacj bankow jest porednictwo w wypatach. W zwizku z

tym banki przeistaczaj nieczynny kapita pieniny w kapita czynny, czyli przynoszcy
zysk, zbieraj wszystkie i wszelkiego rodzaju dochody pienine i oddaj je do rozporzdze-
nia klasie kapitalistw.
W miar rozwoju bankowoci i jej koncentracji w niewielu instytucjach banki ze skrom-
nych porednikw wzrastaj do roli wszechpotnych monopolistw, rozporzdzajcych pra-
wie caym kapitaem pieninym ogu kapitalistw i drobnych posiadaczy, jak rwnie
wiksz czci rodkw produkcji i rde surowcw w danym kraju i w caym szeregu
krajw. To przeistoczenie licznych skromnych porednikw w garstk monopolistw jest
jednym z podstawowych procesw przerastania kapitalizmu w kapitalistyczny imperializm,
dlatego te musimy si przede wszystkim zatrzyma na koncentracji bankowoci.
W latach 19071908 w Niemczech wkady wszystkich bankw akcyjnych, posiadajcych
ponad 1 milion marek kapitau, wynosiy 7 miliardw marek; w latach 19121913 ju 9,8
miliarda. Powikszenie o 40% w cigu piciu lat, przy tym z tych 2,8 miliarda przyrostu 2,75
miliarda przypada na 57 bankw, ktre miay ponad 10 milionw marek kapitau. Rozmiesz-
czenie wkadw pomidzy wielkimi i drobnymi bankami byo nastpujce26:

Procent wszystkich wkadw

W 9 wielkich W pozosta- W 115 ban- W drobnych
bankach berli- ych 48 bankach kach z kapita- bankach (poni-
skich z kapitaem em 110 mln ej 1 mln marek
ponad 10 mln marek kapitau)
marek
19071908 47 32,5 16,5 4
19121913 49 36 12 3

Drobne banki zostay wyparte przez wielkie, spord ktrych 9 koncentruje prawie poow
wszystkich wkadw. Ale nie wzito tu jeszcze pod uwag wielu rzeczy, np. przeistoczenia
caego szeregu drobnych bankw w faktyczne oddziay wielkich itd., o czym mwi bdzie-
my poniej.
W kocu r. 1913 Schulze-Gaevernitz okrela wkady 9 wielkich bankw berliskich na
5,1 miliarda marek z oglnej sumy okoo 10 mlrd. Biorc pod uwag nie tylko wkady, ale
cay kapita bankowy, ten sam autor pisa:

W kocu 1909 r. 9 wielkich bankw berliskich wraz ze zwizanymi z nimi bankami zarzdzao 11,3 mi-
liarda marek, czyli okoo 83% caej sumy niemieckiego kapitau bankowego. Bank Niemiecki (Deutsche
Bank) zarzdzajcy wraz z bankami nalecymi do jego koncernu sum okoo 3 miliardw marek, jest obok
pruskiego zarzdu kolei pastwowych najwikszym, a przy tym w najwyszym stopniu zdecentralizowanym
skupieniem kapitau w starym wiecie27.

26
Alfred Lansburgh: Funf Jahre deutsdies Bankwesen, Die Bank, 1913, II, S.716728.
27
Schulze-Gaevernitz: Die deutsche Kreditbank w Grundri der Sozialkonomik, 2. Teil, V Abt., Tb.
1915, S. 12 i 137.

18
 Podkrelilimy wskazanie na zwizane z nimi banki, poniewa dotyczy ono jednej z
najwaniejszych cech charakterystycznych najnowszej koncentracji kapitalistycznej. Wielkie
przedsibiorstwa, szczeglnie banki, nie tylko bezporednio wchaniaj drobne, ale i przy-
czaj je do siebie, podporzdkowuj sobie, wczaj do swojej grupy, do swego koncer-
nu jak brzmi termin techniczny za pomoc udziau w ich kapitale, za pomoc sku-
pywania lub wymiany akcyj, systemu stosunkw kredytowych itp., itd. Profesor Liefmann
powici ca ogromn prac o piciuset stronicach opisowi wspczesnych towarzystw
wspudziau i finansowania28 dodajc, niestety, do czsto nie przetrawionego surowego
materiau rozwaania teoretyczne cakiem niskiej prby. Do czego pod wzgldem koncen-
tracji doprowadza ten system udziaw, pokazuje najlepiej ksika dziaacza bankowego
Riessera o wielkich bankach niemieckich. Zanim jednak przejdziemy do jego danych, przyto-
czymy pewien konkretny przykad systemu udziaw.
Grupa Banku Niemieckiego jest jedn z najwikszych, jeeli nie najwiksz, ze
wszystkich grup wielkich bankw. Aeby uchwyci gwne nici, wice ze sob wszystkie
banki tej grupy, odrnia naley udziay pierwszego, drugiego i trzeciego stopnia lub co
na jedno wychodzi, zaleno (mniejszych bankw od Banku Niemieckiego) pierwszego,
drugiego i trzeciego stopnia. Otrzymujemy obraz nastpujcy29:

Zaleno Zaleno dru- Zaleno trze-

pierwszego giego ciego
stopnia stopnia stopnia
stale w 17 ban- z nich 9 w 34; z nich 4 w 7
Bank kach;
Niemiecki na nie-
ma udzia wiado-my 5
okres
5 2 2
od cza- 8 14
su do cza-
su
Og- w 30 ban- z nich 14 w z nich 6 w 9
em: kach; 48;

Do liczby 8 bankw pierwszego stopnia zalenoci, podporzdkowanych od czasu do

czasu Bankowi Niemieckiemu, nale trzy zagraniczne: jeden austriacki (wiedeski
Zwizek Bankowy Bankverein) i dwa rosyjskie (Syberyjski Bank Handlowy i
Bank Rosyjski dla Handlu Zagranicznego). Ogem do grupy Banku Niemieckiego nale-
y bezporednio i porednio, w caoci i czciowo, 87 bankw, oglna za suma kapitau
wasnego i cudzego, ktrym grupa rozporzdza, wynosi 23 miliardy marek.
Jest rzecz jasn, e bank, stojcy na czele takiej grupy i wchodzcy w porozumienie z p
tuzinem innych, niewiele ustpujcych mu bankw, dla szczeglnie wielkich i korzystnych
operacji finansowych, w rodzaju poyczek pastwowych, wyrs ju z roli porednika i
zamieni si w zwizek garstki monopolistw.

28
R.Liefmann: Beteiligungs- und Finanzierungsgesellschaften. Eine Studie uber den modernen
Kapitalismus und das Effektenwesen. 1. Aufl., Jena 1909, S. 212.
29
Alfred Lansburgh: Das Beteiligungssystem im deutschen Bankwesen, Die Bank, 1910, 1, S. 500 i
nast.

19
 Z jak szybkoci wanie w kocu XIX i na pocztku XX wieku posuwaa si koncentra-
cja bankowoci w Niemczech, wida z nastpujcych danych Riessera, ktre przytaczamy w
skrceniu:

6 wielkich bankw berliskich miao

Oddziaw Kas depo- Staych Ogem
w zytowych i udziaw w wszystkich in-
Lata Niemczech kantorw wy- niemieckich stytucyj
miany w Niem- bankach akcyj-
czech nych
1895 16 14 1 42
1900 21 40 8 80
1911 104 276 63 450

Widzimy, jak szybko wyrasta gsta sie kanaw ogarniajcych cay kraj, centralizujcych
wszystkie kapitay i dochody pienine, przeksztacajcych mnogie tysice rozdrobnionych
gospodarstw w jedno oglnonarodowe kapitalistyczne, a nastpnie i w wiatowe gospodar-
stwo kapitalistyczne. Ta decentralizacja, o ktrej mwi w przytoczonej wyej cytacie
Schulze-Gaevernitz w imieniu buruazyjnej ekonomii politycznej naszych czasw, w rzeczy-
wistoci polega na uzalenieniu od jednego orodka coraz wikszej liczby jednostek gospo-
darczych, ktre przedtem byy stosunkowo samodzielne albo raczej zamknite w ramach
lokalnych (miejscowych). W rzeczywistoci wic jest to centralizacja, wzmocnienie roli,
znaczenia, potgi olbrzymw monopolistycznych.
W starszych krajach kapitalistycznych ta sie bankowa jest jeszcze gstsza. W Anglii
wraz z Irlandi w r. 1910 liczba oddziaw wszystkich bankw wynosia 7.151. Cztery wiel-
kie banki miay po 400 z gr oddziaw (od 447 do 689), dalej znowu 4 po 200 z gr i
11 po 100 z gr oddziaw.
We Francji trzy najwiksze banki Credit Lyonnais, Comptoir National i Societe Ge-
nerale30 rozwijay swe operacje i sie swych oddziaw w sposb nastpujcy31:

Liczba oddziaw i Wielko ka- Wielko ka-

kas pitau wasnego pitau obcego
(milionw fran- (milionw fran-
Pro Pa- og kw) kw)
win-cja ry em

1870 47 17 64 200 427

1890 192 66 258 265 1245
I909 103 196 122 887 4363
3 9

Dla charakterystyki stosunkw wspczesnego wielkiego banku Riesser przytacza dane

co do liczby listw, wysyanych i otrzymywanych przez Towarzystwo Dyskontowe (Di-
sconto-Gesellschaft), jeden z najwikszych bankw w Niemczech i na caym wiecie (w r.
1914 kapita jego dosiga 300 milionw marek):

30
Kredyt Lioski, Narodowy Kantor Dyskontowy, Towarzystwo Powszechne.
31
Eugen Kaufmann: Das franzosische Bankwesen mit besonderer Berucksich-tigung der drei Depositen-
Grobanken, Tub. 1911, S. 356 i 362.

20
 Liczba listw
odbiera- wysyanych
nych

1852 6135 6292

1870 85800 87513
1900 533102 626043

W wielkim banku paryskim Kredyt Lioski liczba rachunkw z 28.535 w r. 1875 pod-
niosa si do 633.539 w r. 191232.
Te proste cyfry wykazuj bodaj wyraniej ni dugie rozwaania, jak wraz z koncentracj
kapitau i wzrostem obrotu bankw zmienia si z gruntu ich znaczenie. 2 rozproszonych ka-
pitalistw tworzy si jeden zbiorowy kapitalista. Prowadzc rachunek biecy dla kilku kapi-
talistw bank wykonywa jak gdyby czysto techniczn, wycznie pomocnicz operacj. Kiedy
jednak operacja ta wyrasta do olbrzymich rozmiarw, to okazuje si, e garstka monopolistw
podporzdkowuje sobie handlowo-przemyslowe operacje caego spoeczestwa kapitalistycz-
nego, otrzymujc mono przez stosunki bankowe, przez rachunki biece i inne operacje
finansowe z pocztku poznawa dokadnie stan interesw poszczeglnych kapitalistw,
nastpnie kontrolowa ich, wpywa na nich za pomoc rozszerzania lub zwania, uatwiania
lub utrudniania kredytu i wreszcie cakowicie rozporzdza ich losem, okrela ich dochody,
pozbawia ich kapitau albo dawa im mono szybko i w ogromnych rozmiarach powik-
sza kapita itp.
Wspomnielimy dopiero co o kapitale 300 mln marek Towarzystwa Dyskontowego w
Berlinie. To powikszenie kapitau przez Towarzystwo Dyskontowe byo jednym z epizo-
dw walki o hegemoni pomidzy dwoma najwikszymi bankami berliskimi, Bankiem
Niemieckim a Towarzystwem Dyskontowym.
W r. 1870 pierwszy z nich by jeszcze nowicjuszem i posiada kapita w sumie zaledwie 15
mln, drugi 30 min. W r. 1908 pierwszy mia 200 mln kapitau, drugi 170 min. W r.
1914 pierwszy zwikszy kapita do 250 mln, drugi, za pomoc zlania si z innym pierwszo-
rzdnym wielkim bankiem, Bankiem Zwizkowym A. Schaffhausen do 300 min. I, ro-
zumie si, ta walka o hegemoni toczy si rwnorzdnie z coraz czstszymi i coraz bardziej
utrwalajcymi si porozumieniami obu bankw. Oto, jakie wnioski nasuwa ten przebieg
rozwoju specjalistom od spraw bankowych, rozpatrujcym kwestie ekonomiczne z punktu
widzenia nie przekraczajcego w adnym razie najbardziej umiarkowanego i najbardziej pe-
dantycznego reformatorstwa buruazyjnego.

Inne banki pjd t sam drog pisao pismo niemieckie Die Bank z powodu powikszenia kapitau
Towarzystwa Dyskontowego do 300 min. i z trzystu ludzi, ktrzy teraz rzdz Niemcami pod wzgldem
ekonomicznym, pozostanie z czasem 50, 25 albo jeszcze mniej. Nie mona te oczekiwa, aby najnowszy ruch
koncentracyjny ograniczy si tylko do bankowoci. cisy zwizek pomidzy poszczeglnymi bankami prowa-
dzi si rzeczy take do zblienia pomidzy syndykatami przemysowcw, ktrym te banki patronuj... Pewnego
piknego dnia obudzimy si i naszym zdumionym oczom uka si same tylko trusty; staniemy wobec koniecz-
noci zastpienia monopolw prywatnych przez monopole pastwowe. A jednak, w gruncie rzeczy, nie moemy
sobie nic zarzuci prcz tego, e pozostawilimy rozwojowi rzeczy swobodny bieg, troch przyspieszony przez
akcj33.

32
Jean Lescure: Lepargne en France, Paris 1914, p. 52.
33
A.Lansburgh: Die Bank mit den 300 Millionen. Die Bank, 1914,1,S.426.

21
 Oto wzr bezradnoci publicystyki buruazyjnej, od ktrej nauka buruazyjna rni si
tylko mniejsz szczeroci, ktra dy do zatarcia istoty rzeczy, ktra kae spoza drzew nie
widzie lasu. Zdumiewa si nad skutkami koncentracji, robi zarzuty rzdowi kapitali-
stycznych Niemiec albo spoeczestwu kapitalistycznemu (my), ba si przypieszenia
koncentracji na skutek wprowadzenia akcyj, jak pewien niemiecki specjalista od karteli,
Tschierschky, boi si amerykaskich trustw i woli niemieckie kartele, poniewa s one
rzekomo zdolne nie tak nadmiernie przypiesza postp techniczny i ekonomiczny jak tru-
sty34 czy to nie bezradno?
Ale fakty pozostaj faktami. W Niemczech nie ma trustw, s tylko kartele, ale krajem
rzdzi nie wicej ni 300 magnatw kapitau. I liczba ich stale si zmniejsza. Banki w kadym
wypadku, we wszystkich krajach kapitalistycznych, przy wszelkich odmianach ustawodaw-
stwa bankowego wielokrotnie wzmagaj i przypieszaj proces koncentracji kapitau i
tworzenie monopolw.
Banki tworz w skali spoecznej form, ale wanie tylko form, Oglnej rachunkowoci i
oglnego podziau rodkw produkcji pisa Marks przed p wiekiem w Kapitale
(przekad ros., t. III, cz. 2, str. 144). Przytoczone przez nas dane o wzrocie kapitau banko-
wego, o wzrocie liczby kantorw I oddziaw najwikszych bankw, liczby ich rachunkw
kp. pokazuj nam konkretnie t ogln rachunkowo caej klasy kapitalistw i nawet nie
tylko kapitalistw, banki bowiem gromadz, choby tylko na czas pewien, wszelkie dochody
pienine i drobnych przedsibiorcw, i urzdnikw, i znikomej grnej warstwy robotnikw.
Oglny podzia rodkw produkcji oto, co wyrasta, z formalnej strony, ze wspcze-
snych bankw, ktre w liczbie jakich trzech szeciu najwikszych bankw Francji, sze-
ciu omiu w Niemczech rozporzdzaj wieloma miliardami. Ale co do treci swej ten
podzia rodkw produkcji bynajmniej nie jest oglny, ale prywatny, tj. przystosowany do
interesw wielkiego a przede wszystkim najwikszego, monopolistycznego kapitau,
dziaajcego w takich warunkach, kiedy masy ludnoci przymieraj godem, kiedy cay roz-
wj rolnictwa beznadziejnie pozostaje w tyle poza rozwojem przemysu, a w przemyle
przemys ciki ciga danin ze wszystkich pozostaych jego gazi.
W sprawie uspoecznienia gospodarki kapitalistycznej bankom zaczynaj robi konkuren-
cj kasy oszczdnoci i instytucje pocztowe, ktre s bardziej zdecentralizowane, czyli
obejmuj swym wpywem wiksz liczb miejscowoci, wiksz liczb zapadych dziur pro-
wincjonalnych, szersze koa ludnoci. Oto porwnawcze dane, zebrane przez amerykask
komisj w kwestii rozwoju wkadw do bankw i do kas oszczdnoci35:

Wkady (w miliardach marek)

ANGLIA FRANCJA NIEMCY
w w ka- w w ka- w w w ka-
bankach sach bankach sach bankach tow. kre- sach
oszcz. oszcz. dyt. oszcz.
1880 8,4 1,6 ? 0,9 0,5 0,4 2,6
1888 12,4 2,0 1,5 2,1 1,1 0,4 4,5
1908 23,2 4,2 3,7 4,2 7,1 2,2 13,9

Pacc po 4 i po 41/4 % od wkadw kasy oszczdnoci zmuszone s szuka zyskownej

lokaty dla swych kapitaw, chwyta si operacji wekslowych, hipotecznych i innych. Grani-
ce pomidzy bankami a kasami oszczdnoci zacieraj si coraz bardziej. Izby handlowe,

34
S. Tschierschky, l. c., S. 128.
35
Materiay amerykaskiej National Monetary Commission w Die Bank, 1910, 1, S. 1200.

22
np. w Bochum, w Erfurcie, daj zabronienia kasom oszczdnoci prowadzenia operacji
czysto bankowych w rodzaju dyskontowania weksli, daj ograniczenia dziaalnoci
bankowej instytucji pocztowych36. Grube ryby bankowe boj si jak gdyby, czy nie skrada
si ku nim z nieoczekiwanej strony monopol pastwowy. Ale ta obawa, rozumie si nie wy-
kracza poza granice konkurencji, e si tak wyra, dwch referentw w jednej kancelarii.
Albowiem, z jednej strony, miliardowymi kapitaami kas oszczdnoci rozporzdzaj w rze-
czywistoci koniec kocem ci sami magnaci kapitau bankowego; z drugiej za strony, mono-
pol pastwowy w spoeczestwie kapitalistycznym jest tylko rodkiem do podniesienia i
utrwalenia dochodw dla bliskich bankructwa milionerw tej czy innej gazi przemysu.
Przeistoczenie si dawnego kapitalizmu, z panowaniem wolnej konkurencji, w nowy ka-
pitalizm, z panowaniem monopolu, wyraa si midzy innymi, w upadku znaczenia giedy.

Gieda dawno przestaa by pisze pismo Die Bank niezbdnym porednikiem obrotu, jakim bya
dawniej, kiedy banki nie mogy jeszcze rozlokowa wikszoci emitowanych papierw wartociowych wrd
swoich klientw37.
Kady bank jest gied ten zwrot wspczesny zawiera w sobie tym wicej prawdy, im wikszy jest
bank, im wiksze postpy robi koncentracja bankowoci38.
Jeeli dawniej, w latach 70-ych, gieda ze swymi modzieczymi ekscesami (delikatna aluzja do krachu
giedowego z r. 1873, do skandalw grynderskich itp.) otwieraa epok uprzemysowienia Niemiec... to obecnie
banki i przemys mog dawa sobie rad samodzielnie. Panowanie naszych wielkich bankw nad gied... nie
jest niczym innym, jak wyrazem cakowicie zorganizowanego niemieckiego pastwa przemysowego. Jeeli w
ten sposb zwa si dziedzina dziaania automatycznie funkcjonujcych praw ekonomicznych i niezmiernie
rozszerza si dziedzina wiadomego regulowania za pomoc bankw, to w zwizku z tym wzrasta w olbrzymim
stopniu rwnie narodowo-gospodarcza odpowiedzialno nielicznych osb kierujcych.

Tak pisze profesor niemiecki Schulze-Gaeyernitz39, apologeta imperializmu niemieckiego,

autorytet dla imperialistw wszystkich krajw, starajcy si zatuszowa drobnostk, a mia-
nowicie, e to wiadome regulowanie za pomoc bankw polega na obdzieraniu publiczno-
ci przez garstk cakowicie zorganizowanych monopolistw. Zadanie buruazyjnego pro-
fesora polega nie na wyjawieniu caej mechaniki, nie na zdemaskowaniu wszystkich machi-
nacji monopolistw bankowych, ale na ich upikszaniu.
Zupenie tak samo Riesser, jeszcze wikszy autorytet jako ekonomista i dziaacz banko-
wy, wykrca si beztreciwymi frazesami wobec faktw, ktre nie daj si zaprzeczy:

Gieda coraz bardziej zatraca nieodzown dla caej gospodarki i dla obrotu papierw wartociowych wa-
ciwo, polegajc na tym, aby by nie tylko najdokadniejszym instrumentem mierniczym, ale rwnie prawie
automatycznie dziaajcym regulatorem spywajcych ku niej ruchw ekonomicznych40.

Innymi sowy: dawny kapitalizm, kapitalizm wolnej konkurencji z nieodzownym dla re-
gulatorem, gied, odchodzi w przeszo. Na jego miejsce zjawi si nowy kapitalizm, maj-
cy jawne cechy czego przejciowego, jakiej mieszaniny wolnej konkurencji z monopolem.
Jest rzecz zupenie naturaln, e nasuwa si pytanie, do czego przechodzi ten najnowszy
kapitalizm, ale buruazyjni uczeni boj si postawi to pytanie.

Trzydzieci lat temu wolnokonkurujcy ze sob przedsibiorcy dokonywali 9/10 tej pracy ekonomicznej,
ktra nie naley do dziedziny pracy fizycznej robotnikw. Obecnie urzdnicy wykonuj 9/10 tej ekonomicz-
nej pracy umysowej. Bankowo stoi na czele tego rozwoju41.

36
Die Bank, 1913, II, S.811, 1022; 1914, S.743.
37
Die Bank, 1914, 1, S. 316.
38
Dr. Oskar Stillich: Geld- u. Bankwesen, Brl. 1907, S. 169.
39
Schulze-Gaevernltz: Die deutsche Kreditbank w Grundril der Sozialkonomik, 2. Teil, V Abt., Tub.
1915, S. 12 i 137.
40
Riesser, l. c., S. 630 wedug wydania 4.

23
 To wyznanie Schulze-Gaevernitza znowu i znowu nasuwa pytanie, przejciem do czego
jest najnowszy kapitalizm, kapitalizm w swym stadium imperialistycznym.
Pomidzy niewielu bankami, ktre wskutek procesu koncentracji pozostaj na czele caego
gospodarstwa kapitalistycznego, naturalnie coraz bardziej zaznacza si i wzmacnia denie do
monopolistycznego porozumienia, do trustu bankw. W Ameryce nie dziewi, ale dwa naj-
wiksze banki miliarderw Rockefellera i Morgana panuj nad kapitaem wysokoci n miliar-
dw marek42. W Niemczech wspomniane przez nas wyej pochonicie Banku Zwizkowe-
go A. Schaffhausen przez Towarzystwo Dyskontowe wywoao nastpujc ocen ze
strony organu interesw giedowych, Gazety Frankfurckiej:

Wraz ze wzrostem koncentracji bankw zwa si ten krg instytucyj, do ktrego w ogle mona zwrci
si o kredyt, wskutek czego zwiksza si zaleno wielkiego przemysu od niewielu grup bankowych. Przy
cisym zwizku pomidzy przemysem a wiatem finansistw, swoboda ruchw towarzystw przemysowych,
potrzebujcych kapitau bankowego, ulega skrpowaniu. Dlatego te wielki przemys patrzy na wzmagajce si
trustowanie (jednoczenie si albo przeistaczanie si w trusty) bankw z mieszanym uczuciem; w rzeczy samej
nieraz ju daway si zaobserwowa zalki pewnego porozumienia pomidzy poszczeglnymi koncernami
wielkich bankw, porozumienia, sprowadzajcego si do ograniczenia konkurencji43.

Znowu i znowu jako ostatni wyraz w rozwoju bankowoci monopol.

Co si tyczy cisego zwizku pomidzy bankami a przemysem, to wanie w tej dziedzi-
nie bodaj najbardziej pogldowo ujawnia si nowa rola bankw. Jeeli bank dyskontuje we-
ksle danego przedsibiorcy, otwiera dla niego rachunek biecy itp., to te operacje, wzite z
osobna, ani na jot nie zmniejszaj samodzielnoci tego przedsibiorcy i bank nie wychodzi
ze skromnej roli porednika. Ale jeeli operacje te staj si coraz czstsze i coraz bardziej si
utrwalaj, jeeli bank zbiera w swoich rkach kapitay ogromnych rozmiarw, jeeli pro-
wadzenie rachunkw biecych danego przedsibiorstwa pozwala bankowi a tak wanie
bywa coraz szczegowiej i coraz dokadniej poznawa pooenie ekonomiczne swego
klienta, to w rezultacie otrzymujemy coraz zupeniejsz zaleno kapitalisty przemysowego
od banku.
Jednoczenie rozwija si, e tak powiem, unia osobista bankw z najwikszymi przedsi-
biorstwami przemysowymi i handlowymi, zlanie si jednych i drugich za pomoc posiadania
akcyj, za pomoc wstpowania dyrektorw bankw do rad nadzorczych (albo zarzdw)
przedsibiorstw handlowo-przemysowych i odwrotnie. Ekonomista niemiecki, Jeidels, zebra
jak najszczegowsze dane o tego rodzaju koncentracji kapitaw i przedsibiorstw. Sze
najwikszych bankw berliskich byo reprezentowanych przez swoich dyrektorw w 344
towarzystwach przemysowych, a przez swoich czonkw zarzdu w 407 innych, razem w
751 towarzystwach. W 289 towarzystwach miay one albo po dwch czonkw rad nadzor-
czych, albo miejsca ich prezesw. Wrd tych towarzystw handlowo-przemysowych spoty-
kamy najrnorodniejsze gazie przemysu i ubezpieczenia, i rodki komunikacji, i restaura-
cje, i teatry, i przemys artystyczny itp. 2 drugiej strony, w radach nadzorczych tych samych
szeciu bankw byo (w r. 1910) 51 wielkich przemysowcw, w tej liczbie dyrektor firmy
Krupp, olbrzymiego towarzystwa eglugi Hapag (Hamburg Ameryka) itd., itp. Kady z
tych szeciu bankw od r. 1895 do 1910 bra udzia w emisji akcyj i obligacyj dla wielu setek
towarzystw przemysowych, mianowicie: od 281 do 41944. Uni osobist bankw z prze-
mysem uzupenia unia osobista jednych i drugich towarzystw z rzdem.

41
Die Bank, 1912, 1., S. 435.
42
Schulze-Gaevernitz: Die deutsche Kreditbank w Grundri der Sozialkonomik, 2. Teil, V Abt.,
Tubingen 1915, S. 12 i 137.
43
Przytoczone przez Schulze-Gaevernitza w Grundri der Sozialkonomik.
44
Jeidels i Riesser, l. c.

24
 Miejsca czonkw rad nadzorczych pisze Jeidels dobrowolnie zaofiarowuje si osobom z gonymi
nazwiskami a take byym urzdnikom pastwowym, ktrzy mog zapewni niemao uatwie (!!) w stosunkach
z wadzami... W radzie nadzorczej wielkiego banku spotyka si zazwyczaj czonka parlamentu albo czonka
berliskiej rady miejskiej.

Tworzenie i rozbudowa, e tak powiem, wielkokapitalistycznych monopolw idzie zatem

ca par wszelkimi naturalnymi i nadnaturalnymi drogami. Wyrabia si systematycznie
pewien podzia pracy midzy kilku setkami finansowych krlw wspczesnego spoecze-
stwa kapitalistycznego:

Obok tego rozszerzenia dziedziny dziaalnoci poszczeglnych wielkich przemysowcw (wstpujcych

do zarzdw bankw itp.) i ograniczenia pola dziaania prowincjonalnych dyrektorw bankw wycznie do
jednego okrelonego okrgu przemysowego odbywa si pewien wzrost specjalizacji wrd kierownikw wiel-
kich bankw. Taka specjalizacja jest do pomylenia jedynie przy wielkich rozmiarach caego przedsibiorstwa
bankowego i jego stosunkw przemysowych w szczeglnoci. Ten podzia pracy idzie w dwch kierunkach: z
jednej strony, stosunki z przemysem jako caoci powierza si jednemu z dyrektorw, jako specjalne jego
zajcie; z drugiej strony, kady dyrektor, jako czonek rady nadzorczej, bierze na siebie nadzr nad poszczegl-
nymi przedsibiorstwami albo nad grupami przedsibiorstw zblionymi do siebie pod wzgldem dziedziny lub
interesw ... (Kapitalizm dors ju do zorganizowanego nadzoru nad poszczeglnymi przedsibiorstwami).
Specjalnoci jednego jest przemys niemiecki, niekiedy nawet tylko zachodnio-niemiecki (Niemcy zachodnie
to najbardziej uprzemysowiona cz Niemiec), specjalnoci innych stosunki z pastwami i przemy-
sem zagranicy, informacje personalne o przemysowcach i inne, sprawy giedowe. itd. Poza tym kady z dy-
rektorw banku czsto otrzymuje pod swj zarzd specjaln miejscowo albo specjaln ga przemysu; jeden
pracuje gwnie w radach nadzorczych towarzystw elektrycznych, inny w fabrykach chemicznych, w browarach
lub cukrowniach, jeszcze inny w niewielu odosobnionych przedsibiorstwach, przemysowych, a obok tego w
radzie nadzorczej towarzystw nieprzemysowych, np. ubezpieczeniowych ... Sowem, nie ulega wtpliwoci, e
w wielkich bankach, w miar wzrostu rozmiarw i rnorodnoci ich operacyj, dokonywa si coraz wikszy
podzia pracy pomidzy kierownikami w tym celu (i z takim rezultatem), aeby wznie ich nieco, e tak
powiem, ponad interesy czysto bankowe, uczyni ich zdolniejszymi do wydawania sdw, lepiej znajcymi si
na oglnych zagadnieniach przemysu i na specjalnych zagadnieniach jego poszczeglnych gazi, przygotowa
ich do dziaalnoci w dziedzinie przemysowej sfery wpyww banku. Uzupenia ten system bankw denie do
wybierania do swoich wasnych rad nadzorczych ludzi, dobrze obeznanych z przemysem, przedsibiorcw,
byych urzdnikw, zwaszcza takich, ktrzy pracowali w kolejnictwie, w grnictwie itd.45

Tego samego rodzaju instytucje, tylko w cokolwiek innej formie, spotykamy w bankowo-
ci francuskiej. Np. jeden z trzech najwikszych bankw francuskich, Kredyt Lioski, zor-
ganizowa u siebie specjalny wydzia zbierania informacji finansowych (service des etudes
financieres). Pracuje w nim stale ponad 50 osb: inynierw, statystykw, ekonomistw,
prawnikw itp. Wydzia ten kosztuje od szeciu do siedmiuset tysicy frankw rocznie. Dzieli
si on z kolei na 8 podwydziaw: jeden zbiera informacje specjalnie o przedsibiorstwach
przemysowych, drugi studiuje statystyk ogln, trzeci towarzystwa kolei elaznych i
eglugi, czwarty papiery wartociowe, pity sprawozdania finansowe itd.46
Otrzymujemy, z jednej strony, coraz wiksze zlewanie si albo jak trafnie wyrazi si N.
Bucharyn, zrastanie si kapitau bankowego i przemysowego, a z drugiej strony, przerastanie
bankw w instytucje istotnie o charakterze uniwersalnym. Uwaamy za konieczne przyto-
czy cise sowa, wypowiedziane w tej kwestii przez Jeidelsa, pisarza, ktry najgruntowniej
studiowa te sprawy:

W rezultacie badania stosunkw przemysowych w ich caoksztacie, okazuje si, e instytucje finansowe
pracujce dla przemysu maj charakter uniwersalny. W przeciwiestwie do innych form bankw, w przeciwie-
stwie do wystawianego niekiedy w literaturze dania, by banki specjalizoway si w okrelonej dziedzinie inte-
resw albo gazi przemysu, eby nie traci gruntu pod nogami wielkie banki d do tego, eby swoje sto-

45
Jeidels, l. c., S. 156 i 157.
46
Artyku Eug. Kaufmanna o bankach francuskich w Die Bank, 1909. II. S.854-855.

25
sunki z przedsibiorstwami przemysowymi uczyni jak najbardziej wielostronnymi co do miejsca i rodzaju
produkcji, staraj si usun t nierwnomierno w rozmieszczeniu kapitau midzy poszczeglnymi miejsco-
wociami albo gaziami przemysu, ktra daje si wytumaczy histori poszczeglnych przedsibiorstw...
Jedna tendencja polega na tym, eby zwizek z przemysem uczyni zjawiskiem powszechnym; drugana
tym, eby uczyni go trwaym i intensywnym; obie s urzeczywistnione w szeciu wielkich bankach nie cako-
wicie, ale ju w znacznych rozmiarach i w jednakowym stopniu.

Ze strony k handlowo-przemysowych czsto syszy si skargi na terroryzm bankw. I

nic dziwnego, e skargi takie rozlegaj si, skoro wielkie banki komenderuj w taki sposb,
jak wskazuje przykad nastpujcy. 19 listopada r. 1901 jeden z tak zwanych berliskich D
bankw (nazwy czterech najwikszych bankw zaczynaj si na liter D) zwrci si do za-
rzdu Pnocno-zachodnio-rodkowo-niemieckiego Syndykatu Cementowego z nastpuj-
cym listem:
Z komunikatu, ktry Panowie zamiecili 18. bm. w takiej a takiej gazecie, wida, e musimy liczy si z
ewentualnoci, i na oglnym zebraniu syndykatu Panw, ktre ma si odby 30. bm., bd powzite uchway
mogce wywoa w przedsibiorstwie Panw zmiany dla nas nie do przyjcia. Dlatego te zmuszeni jestemy,
ku wielkiemu naszemu alowi, zamkn kredyt, z ktrego Panowie korzystali ... Jeeli jednak na tym oglnym
zebraniu nie zostan powzite uchway dla nas nie do przyjcia i otrzymamy odpowiednie gwarancje pod tym
wzgldem na przyszo, to wyraamy gotowo rozpoczcia pertraktacyj co do otworzenia Panom nowego
kredytu47.

W gruncie rzeczy s to te same skargi drobnego kapitau na ucisk ze strony wielkiego, tyl-
ko tutaj w kategorii drobnych znalaz si cay syndykat! Stara walka kapitau drobnego i
wielkiego wznawia si na nowym, bez porwnania wyszym szczeblu rozwoju. Rzecz zro-
zumiaa, e rwnie postp techniczny miliardowe przedsibiorstwa wielkich bankw mog
rozwija rodkami nie dajcymi si w aden sposb porwna z dawnymi. Banki zakadaj
np. specjalne towarzystwa bada technicznych, z ktrych wynikw korzystaj, rozumie si,
wycznie zaprzyjanione przedsibiorstwa przemysowe. Naley do nich Towarzystwo
Badania Sprawy Kolei Elektrycznych, Centralne Biuro Bada Naukowo-Technicznych
itp.
Sami kierownicy wielkich bankw nie mog nie widzie, e ksztatuj si jakie nowe wa-
runki gospodarstwa narodowego, ale s wobec nich bezradni:
Kto obserwowa w cigu ostatnich lat pisze Jeidels zmian osb na stanowiskach dyrektorw i czon-
kw rad nadzorczych wielkich bankw, ten nie mg nie zauway, jak wadza przechodzi stopniowo w rce
osb, ktre uwaaj za niezbdne i za coraz bardziej aktualne zadanie wielkich bankw czynne wtrcanie si do
oglnego rozwoju przemysu, przy czym pomidzy tymi osobami a dawniejszymi dyrektorami bankw powstaj
std rnice zda rzeczowe, a czsto i osobiste. Chodzi w istocie rzeczy o to, czy banki, jako instytucje kredyto-
we, nie ponosz uszczerbku wskutek tego wtrcania si bankw do przemysowego procesu produkcji, czy so-
lidne zasady i niezawodne zyski nie s przynoszone w ofierze takiej dziaalnoci, ktra.nie ma nic wsplnego z
poredniczeniem w dostarczaniu kredytu i ktra wprowadza bank w tak dziedzin, gdzie on jeszcze bardziej
podlega lepemu panowaniu koniunktury przemysowej anieli dawniej. Tak mwi wielu spord starych kie-
rownikw bankw, a wikszo modych uwaa czynne wtrcanie si do spraw przemysu za tak sam ko-
nieczno, jak i ta, ktra wraz ze wspczesnym wielkim przemysem powoaa rwnie do ycia wielkie banki i
najnowsze przedsibiorstwa bankowo-przemysowe. Co do jednego tylko zgadzaj si obie strony, a mianowi-
cie, e dla nowej dziaalnoci wielkich bankw nie istniej jeszcze ani niewzruszone zasady, ani konkretny
cel48.

Dawny kapitalizm przey si. Nowy jest przejciem do czego. Znale niewzruszone
zasady i konkretny cel dla pogodzenia monopolu z woln konkurencj to rzecz, rozumie
si, beznadziejna. Wyznanie praktykw brzmi zupenie nie tak, jak oficjalne opiewanie wspa-

47
Dr. Oskar Stillich: Geld u. Bankwesen. Brl. 1907, S. 147.
48
Jeidels, l. c., S. 183 i 184.

26
niaoci zorganizowanego kapitalizmu przez jego apologetw w rodzaju Schulze-
Gaevernitza, Liefmanna i im podobnych teoretykw.
Na jaki czas przypada ostateczne ustalenie si nowej dziaalnoci wielkich bankw, na
to wane pytanie daje do dokadn odpowied Jeidels:

czno pomidzy przedsibiorstwami przemysowymi z ich now treci. nowymi formami,

nowymi organami, a mianowicie: wielkimi bankami, zorganizowanymi zarazem i centralistycznie, i
decentralistycznie, powstaje jako charakterystyczne zjawisko narodowo-gospodarcze nie wczeniej
chyba ni w latach 90-ych; w pewnym sensie mona nawet odsun ten punkt pocztkowy do r. 1897,
z jego wielkim zlewaniem si przedsibiorstw, wprowadzajcym po raz pierwszy now form zde-
centralizowanej organizacji dla wzgldw przemysowej polityki bankw. Ten punkt pocztkowy
mona bodaj odsun do jeszcze pniejszego terminu, albowiem dopiero kryzys r. 1900 kolosalnie
przypieszy proces koncentracji i w przemyle, i w bankowoci, spotgowa ten proces, po raz pierw-
szy przeistoczy stosunki z przemysem w prawdziwy monopol wielkich bankw, uczyni te stosunki
znacznie cilejszymi i intensywniejszymi49.

Tak wic wiek XX oto punkt zwrotny od kapitalizmu dawnego do nowego, od panowa-
nia kapitau w ogle do panowania kapitau finansowego.

49
Jeidels, l. c., S. 181.

27
 III. KAPITA FINANSOWY I OLIGARCHIA FINANSOWA

Wci wzrastajca cz kapitau przemysowego pisze Hilferding nie naley do tych przemysow-
cw, ktrzy go uywaj. Prawo rozporzdzania kapitaem otrzymuj oni wycznie za porednictwem banku,
ktry w stosunku do nich reprezentuje wacicieli tego kapitau. Z drugiej strony, bank musi wci wzrastajc
cz swoich kapitaw lokowa w przemyle. Wskutek tego staje si on w coraz wikszym stopniu kapitalist
przemysowym. Taki kapita bankowy zatem kapita w formie pieninej ktry w ten sposb w rzeczywi-
stoci przeistacza si w kapita przemysowy, nazywam kapitaem finansowym. Kapita finansowy zatem
to kapita znajdujcy si w rozporzdzeniu bankw i stosowany przez przemysowcw50.

Okrelenie to jest niepene o tyle, e brak w nim wskazania na jeden z najwaniejszych

momentw, mianowicie: na wzrost koncentracji produkcji i kapitau w tak silnym stopniu, e
koncentracja prowadzi i doprowadzia do monopolu. Ale w caym wykadzie Hilferdinga w
ogle, w szczeglnoci za w obu rozdziaach poprzedzajcych rozdzia, z ktrego wzite jest
to okrelenie, podkrela si rol monopolw kapitalistycznych.
Koncentracja produkcji; monopole wyrastajce z tej koncentracji; zlewanie si albo zrasta-
nie bankw z przemysem oto historia powstania kapitau finansowego i tre tego pojcia.
Teraz musimy przej do opisu, jak gospodarowanie monopolw kapitalistycznych w
oglnych warunkach produkcji towarowej i wasnoci prywatnej nieuchronnie staje si pano-
waniem oligarchii finansowej. Zaznaczamy, e przedstawiciele niemieckiej nauki buruazyj-
nej a zreszt nie tylko niemieckiej jak Riesser, Schulze-Gaevernitz, Liefmann i inni, s
wszyscy bez wyjtku apologetami imperializmu i kapitau finansowego. Nie demaskuj oni,
lecz zacieraj i upikszaj mechanik tworzenia si oligarchii, jej metody, rozmiary jej do-
chodw, bezgrzesznych i grzesznych, jej stosunki z parlamentami itp., itd. Wykrcaj si
od przekltych zagadnie za pomoc napuszonych, mglistych frazesw, odwoywania si
do poczucia odpowiedzialnoci dyrektorw bankw, wychwalania poczucia obowizku
urzdnikw pruskich, powanego rozpatrywania szczegw zupenie niepowanych projek-
tw ustaw o nad-zorze, reglamentacji za pomoc teoretycznych koszaek opaek w ro-
dzaju np. nastpujcego naukowego okrelenia, do ktrego dogada si profesor Liefmann:
...handel jest to dziaalno przemysowa, skierowana ku zbieraniu dbr, przechowywaniu
ich i oddawaniu do rozporzdzenia51 Wynika std, e handel istnia u ludzi pierwotnych,
ktrzy nie znali jeszcze wymiany, i e bdzie rwnie w spoeczestwie socjalistycznym!
Ale potworne fakty, dotyczce potwornego panowania oligarchii finansowej, tak bij w
oczy, e we wszystkich krajach kapitalistycznych: i w Ameryce, i we Francji, i w Niemczech,
powstaa literatura stojca na stanowisku buruazyjnym i dajca jednake mniej wicej praw-
dziwy obraz i mieszczask, rozumie si krytyk oligarchii finansowej.
Na naczelnym miejscu naley postawi ten system udziaw, o ktrym kilka sw po-
wiedziaem ju wyej. Oto, jak opisuje istot rzeczy ekonomista niemiecki Heymann, ktry
bodaj wczeniej ni inni zwrci na uwag:

Kierownik kontroluje podstawowe towarzystwo (towarzystwo-macierz dosownie); to za z kolei pa-

nuje nad zalenymi od niego towarzystwami (towarzystwami-crkami), te ostatnie nad towarzystwami-
wnukami itd. W ten sposb mona posiadajc niezbyt wielki kapita panowa nad olbrzymimi dziedzinami
produkcji. W rzeczy samej, jeeli do jest posiada 50% kapitau, aby mc kontrolowa towarzystwo akcyjne,

50
Hilferding: Das Finanzkapital (tum. ros.), M. 1912, str. 339.
51
R. Liefmann, l. c., S. 476.

28
to wystarcza, eby kierownik posiada zaledwie 1 milion, aby mia mono kontrolowa 8 milionw kapitau
towarzystw-wnukw. Jeeli za ten splot siga dalej, to z 1 milionem mona kontrolowa 16 mln, 32 mln
itd.52

W rzeczywistoci dowiadczenie wykazuje, e do posiada 40% akcyj, aeby rozporz-

dza sprawami towarzystwa akcyjnego53, albowiem pewna cz rozproszonych, drobnych
akcjonariuszw w praktyce nie ma adnej monoci brania udziau w zebraniach oglnych
itd. Demokratyzacja posiadania akcyj, od ktrej buruazyjni sofici i oportunistyczni te-
socjaldemokraci oczekuj (albo zapewniaj, e oczekuj) demokratyzacji kapitau, wzmo-
enia roli i znaczenia drobnej produkcji itp., w rzeczywistoci jest Jednym ze sposobw
wzmoenia potgi oligarchii finansowej. Dlatego te, m. in., w bardziej postpowych albo
starszych i bardziej dowiadczonych krajach kapitalistycznych ustawodawstwo pozwala na
emitowanie drobniejszych akcji. W Niemczech prawo nie pozwala na akcje mniejsze ni na
sum 1000 marek i niemieccy magnaci finansowi z zazdroci spogldaj na Angli, gdzie
prawo pozwala na akcje nawet po 1 funcie szterlingw (20 marek, okoo 10 rubli). Siemens,
jeden z najwikszych przemysowcw i krlw finansowych Niemiec, owiadczy w Reich-
stagu dn. 7 czerwca r. 1900, e akcja wysokoci 1 funta szterl. jest podstaw brytyjskiego
imperializmu54. Kupiec ten, wida, gbiej, bardziej po marksistowsku rozumie, co to jest
imperializm, ni pewien nieprzyzwoity pisarz, ktry jest uwaany za twrc marksizmu rosyj-
skiego i ktry mniema, e imperializm jest szpetn waciwoci jednego z narodw...
Ale system udziaw nie tylko suy do olbrzymiego zwikszenia wadzy monopolistw,
pozwala on prcz tego na bezkarne uprawianie wszelkich ciemnych i brudnych interesw i na
obdzieranie publicznoci, albowiem kierownicy towarzystwa-macierzy formalnie, wedug
prawa, nie odpowiadaj za towarzystwo-crk, ktre uwaane jest za samodzielne i
przez ktre mona wszystko prze-prowadzi. Oto przykad, zapoyczony przez nas z ma-
jowego zeszytu niemieckiego pisma DIe Bank z r. 1914:
Towarzystwo akcyjne stali sprynowej w Kassel uwaane byo kilka lat temu za jedno z najbardziej do-
chodowych przedsibiorstw Niemiec. Ze zarzdzanie doprowadzio do tego, e dywidendy spady z 15% do
0%. Jak si okazao, zarzd bez wiedzy akcjonariuszy udzieli poyczki w sumie 6 mln marek jednemu z towa-
rzystw-crek, Hassia, ktrego kapita nominalny wynosi zaledwie kilkaset tysicy marek. O tej poyczce,
ktra prawie trzykrotnie przewysza kapita akcyjny towarzystwa-macierzy, nie byo adnej wzmianki w
bilansach tego ostatniego; pod wzgldem prawnym przemilczenie takie byo zupenie legalne i mogo trwa cale
dwa lata, albowiem aden paragraf ustawodawstwa handlowego nie by wskutek tego naruszony. Przewodnicz-
cy rady nadzorczej, ktry jako osoba odpowiedzialna podpisywa faszywe bilanse, by i pozostaje w dalszym
cigu przewodniczcym izby handlowej w Kassel. Akcjonariusze dowiedzieli si o tej poyczce, udzielonej
towarzystwu Hassia, dopiero potem, kiedy poyczka ju dawno okazaa si omyk ... (wyraz ten autor
powinien by by wzi w cudzysw) ... i kiedy akcje stali sprynowej wskutek tego, e wtajemniczeni
zaczli si ich pozbywa, spady w cenie mniej wicej o 100%...
... Ten typowy przykd ekwilibrystyki z bilansami, najzwyklejszej w towarzystwach akcyjnych, tumaczy
nam, dlaczego zarzdy towarzystw akcyjnych daleko atwiej puszczaj si na ryzykowne interesy ni przedsi-
biorcy prywatni. Najnowsza technika ukadania bilansw nie tylko daje im mono ukrywania ryzykownych
interesw przed rednim akcjonariuszem, ale pozwala rwnie gwnym osobom zainteresowanym zrzuca z
siebie odpowiedzialno za pomoc sprzeday we waciwym czasie akcyj, w razie nieudania si eksperymentu,
podczas gdy prywatny przedsibiorca wasn skr odpowiada za wszystko, co robi...
Bilansy wielu towarzystw akcyjnych podobne s do tych znanych w wiekach rednich palimpsestw, z kt-
rych trzeba byo wprzd zetrze to, co byo na nich napisane, eby odsoni znajdujce si pod spodem znaki
wyraajce rzeczywist tre rkopisu (palimpsest pergamin, na ktrym pierwotny rkopis zosta zatarty, a
na tym miejscu napisano co innego).
Najprostszy i dlatego najczciej uywany rodek uczynienia bilansw nieprzejrzystymi polega na podziale
jednolitego przedsibiorstwa na kilka czci za pomoc zakadania towarzystw-crek albo za pomoc ich

52
H. Gid. Heymann, l. c., S. 269.
53
Liefmann: Beteiligungsgesellsch. etc. S. 258.
54
Schulze-Gaevernitz w Grdr. d, S.-Oek., S. 110.

29
przyczania. Korzyci z tego systemu z punktu widzenia rozmaitych celw legalnych i nielegalnych s tak
oczywiste, e obecnie za wyjtek wprost uwaa naley wielkie towarzystwa, ktre tego systemu nie przyjy55.

Jako przykad wielkiego i monopolistycznego towarzystwa, ktre w najszerszym zakresie

ucieka si do tego systemu, autor wymienia synne Powszechne Towarzystwo Elektryczno-
ci (AEG pomwimy jeszcze o nim niej). W r: 1912 uwaano, e towarzystwo to bierze
udzia w 175200 towarzystwach panujc, rozumie si, nad nimi i ogarniajc ogem kapita
okoo ptora miliarda marek56.
Wszelkie prawida kontroli, ogaszania bilansw, opracowania dla nich okrelonego sche-
matu, ustalania nadzoru itp., czym zajmuj uwag publicznoci majcy dobre zamiary
czyli majcy dobre zamiary bronienia i upikszania kapitalizmu profesorowie i urzdnicy,
nie mog tu mie adnego znaczenia. Albowiem wasno prywatna jest wita i nikomu nie
mona, zabroni kupowa, sprzedawa, zamienia akcje, zastawia je itd.
O tym, jakie rozmiary osign system udziaw w rosyjskich wielkich bankach, mona
sdzi z danych, przytoczonych przez E. Agahda, ktry w cigu 15 lat pracowa jako urzdnik
w banku rosyjsko-chiskim i w maju r. 1914 ogosi prac pod niezupenie cisym tytuem
Wielkie banki a rynek wiatowy57. Autor dzieli wielkie banki rosyjskie na dwie podstawo-
we grupy: a) funkcjonujce przy pomocy systemu udziaw i b) niezalene, rozumiejc
jednak dowolnie niezaleno jako niezaleno od bankw zagranicznych; pierwsz grup
autor dzieli na trzy podgrupy: 1) udzia niemiecki, 2) angielski i 3) francuski, majc na myli
udzia i panowanie najwikszych bankw zagranicznych odnonej narodowoci. Kapitay
bankw autor dzieli na lokowane produkcyjnie (w handlu i przemyle) i lokowane speku-
lacyjnie (w operacjach giedowych i finansowych), sdzc z waciwego sobie drobnomiesz-
czasko-reformistycznego punktu widzenia, jakoby mona byo przy zachowaniu kapitalizmu
oddzieli pierwszy rodzaj lokaty od drugiego i usun drugi rodzaj.
Dane autora s nastpujce:

Aktywa bankw (wedug sprawozda za padziernik listopad 1913 r.) w mln rb

55
L. Eschwege: Tochtergesellschaften, Die Bank, 1914, 1, S. 544646.
56
Kurt Heinig: Der Weg des Elektrotrusts, Neue Zeit, 1912, 30. Jahrgang, 2, S. 484.
57
E. Agahd: Grobanken und Weltmarkt. Die wirtschaftliche und politische Bedeutung der Grobanken im
Weltmarkt unter Berucksichtigung ihres Einflues auf Rulands Volkswirtschaft und die deutsch-russischen
Beziehungen, Berlin 1914.

30
 Grupy bankw rosyjskich: Kapitay lokowane
produkcyjnie spekulacyjnie ogem
a) 1. 4 banki: Syberyjski Handlowy,
Rosyjski, Midzynarodowy,
Dyskontowy 413,7 859,1 1272,8
2. 2 banki: Handlowo-
Przemysowy
i Rosyjsko-Angielski 239,3 169,1 408,4
3. 5 bankw: Rosyjsko-Azjatycki,
Bank Prywatny, Azowsko-
Doski,
Union-Moskiewski, Rosyjsko-
Francuski Handlowy 711,8 661,2 1373,0

(11 bankw) Razem a= 1364,8 1689,4 3054,2

b) 8 bankw: Moskiewski Kupiecki,

Wosko-Kamski, Junker i Ska,
S.-Petersburski Handlowy
(b.Wawelberga), Moskiewski (b.
Riabuszyskiego), Moskiewski-
Dyskontowy, Moskiewski
Handlowy i Moskiewski
Prywatny 504,2 391,1 895,3

(19 bankw) Ogem: 1869,0 2080,5 3949,5

Wedug tych danych z 4 prawie miliardw rubli, stanowicych czynny kapita wielkich
bankw, z gr 3/4, przeszo 3 miliardy, przypada na banki, ktre stanowi w istocie rzeczy
towarzystwa-crki bankw zagranicznych, przede wszystkim paryskich (synne trio ban-
kowe: Zwizek Paryski: Bank Paryski i Holenderski; Towarzystwo Generalne) i ber-
liskich (zwaszcza Niemiecki i Towarzystwo Dyskontowe). Dwa najwiksze banki ro-
syjskie, Rosyjski (Rosyjski Bank dla Handlu Zagranicznego) i Midzynarodowy (S.-
Petersburski Midzynarodowy Bank Handlowy) zwikszyy swe kapitay od r. 1906 do 1912
z 44 mln rb do 98 mln, a rezerwy z 15 do 39 mln, operujc w 3/4 kapitaami niemiecki-
mi; pierwszy z tych bankw naley do koncernu berliskiego Banku Niemieckiego,
drugi do koncernu berliskiego Towarzystwa Dyskontowego. Poczciwy Agahd jest do
gbi oburzony tym, e banki berliskie maj w swych rkach wikszo akcyj i e dlatego
akcjonariusze rosyjscy s bezsilni. I rozumie si, kraj wywocy kapita zbiera mietank: np.
berliski Bank Niemiecki, wprowadzajc w Berlinie akcje Syberyjskiego Banku Handlo-
wego, trzyma je w cigu roku w swoim portfelu, nastpnie za sprzeda po kursie 193 za
100, czyli prawie dwa razy droej, zarabiajc okoo 6 mln rb zysku, ktry Hilferding na-
zwa zyskiem zaoycielskim.
Ca potg petersburskich najwikszych bankw autor ocenia na 8.235 mln rb, prawie
1
8 /4 miliarda, przy czym udzia, a raczej panowanie bankw zagranicznych, dzieli w spo-
sb nastpujcy: banki francuskie 55 %; angielskie 10%; niemieckie 35%. Z tej su-
my 8.235 mln kapitau czynnego 3.687 mln, czyli przeszo 40%, przypada, wedug obli-

31
cze autora, na syndykaty: Produgol58, Prodameta59 syndykaty przemysu naftowego, meta-
lowego i cementowego. Tak wic zlanie si bankw z kapitaem przemysowym w zwizku z
powstaniem monopolw kapitalistycznych zrobio rwnie i w Rosji olbrzymi krok naprzd.
Kapita finansowy, skoncentrowany w tych samych rkach i korzystajcy z faktycznego
monopolu, cignie ogromne i wci wzrastajce zyski z zaloycielstwa, z emisji papierw
wartociowych, z poyczek pastwowych itp., utrwalajc panowanie oligarchii finansowej,
nakadajc na cae spoeczestwo haracz na rzecz monopolistw. Oto jeden z niezliczonych
przykadw gospodarowania trustw amerykaskich, przytoczony przez Hilferdinga: w r.
1887 Havemeyer zaoy trust cukrowy za pomoc zlania 15 drobnych kompanii, ktrych
wsplny kapita wynosi 6 1/2 mln dolarw. Kapita za trustu zosta, wedug wyraenia ame-
rykaskiego, rozwodniony i okrelony na 50 mln dolarw. Przekapitalizowanie byo
obliczone na przysze zyski monopolowe, tak samo jak trust stalowy w tej samej Ameryce
liczy na przysze zyski monopolowe skupujc coraz wicej obszarw zawierajcych rud e-
lazn. I rzeczywicie, trust cukrowy ustali ceny monopolowe i otrzyma takie dochody, e
mg paci po 10% dywidendy od kapitau siedmiokrotnie rozwodnionego, czyli prawie
70% od kapitau rzeczywicie wniesionego przy zakadaniu trustu! W r. 1909 kapita trustu
wynosi 90 mln dolarw. W cigu 22 lat przeszo dziesiciokrotne zwikszenie kapitau.
We Francji panowanie oligarchii finansowej (Przeciw oligarchii finansowej we Fran-
cji tytu znanej ksiki Lysisa, ktrej pite wydanie wyszo w r. 1908) przybrao tylko
nieco zmienion form. Cztery najwiksze banki korzystaj nie ze wzgldnego, lecz z abso-
lutnego monopolu przy emisji papierw wartociowych. Faktycznie jest to trust wielkich
bankw. A monopol zapewnia monopolowe zyski z emisji. Przy poyczkach kraj zacigaj-
cy poyczk otrzymuje zazwyczaj nie wicej ni 90/o caej sumy; 10% przypada bankom i
innym porednikom. Zysk bankw z poyczki rosyjsko-chiskiej w sumie 400 mln frankw
wynosi 8%, z rosyjskiej (r. 1904) wysokoci 800 mln frankw 10%, z marokaskiej (r.
1904) wysokoci 62 1/2 mln 18 3/4 %. Kapitalizm, ktry rozpocz swj rozwj od drob-
nego kapitau lichwiarskiego, koczy ten rozwj olbrzymim kapitaem lichwiarskim. Fran-
cuzi to lichwiarze Europy, powiada Lysis. Wszystkie warunki ycia ekonomicznego ule-
gaj gbokiej zmianie wskutek tego przeistoczenia si kapitalizmu. Przy zastoju ludnoci,
przemysu, handlu, transportu morskiego kraj moe si bogaci z lichwy. Pidziesit
osb, reprezentujc kapita w wysokoci 8 mln frankw, moe rozporzdza dwoma miliar-
dami w czterech bankach. Znany ju nam system udziaw prowadzi do tych samych
skutkw: jeden z najwikszych bankw, Towarzystwo Generalne (Societe Generale),
emituje 64.000 obligacji towarzystwa-crki Rafinerie w Egipcie. Kurs emisji wynosi
150%, czyli bank zarabia 50 kop. od rubla. Okazao si, e dywidendy tego towarzystwa byy
fikcyjne, publiczno stracia od 90 do 100 mln frankw; jeden z dyrektorw Towarzy-
stwa Generalnego by czonkiem zarzdu Rafineryj. Nic wic dziwnego, e autor zmuszo-
ny jest wysnu wniosek: republika francuska jest to monarchia finansowa; cakowite pa-
nowanie oligarchii finansowej; panuje ona i nad pras, i nad rzdem60.
Wyjtkowo wysoka zyskowno emisji papierw wartociowych, jako jednej z gwnych
operacji kapitau finansowego, odgrywa bardzo wan rol w rozwoju i utrwaleniu oligarchii
finansowej. Wewntrz kraju nie ma ani jednego interesu, ktry by dawa cho w przyblie-
niu tak wysoki zysk, jak poredniczenie przy emisji poyczek zagranicznych mwi nie-
mieckie pismo Die Bank61.

58
Produgol Rosyjskie Towarzystwo do Handlu Paliwem Mineralnym Zagbia Do-
nieckiego, zaoone w r. 1906.
59
Prodameta Towarzystwo Sprzeday Wyrobw Rosyjskich Zakadw Metalurgicznych, zaloone w r.
1901.
60
Lysis: Contre l'oligarchie financiere en France, 5 edition, P. 1908, p. p. II, 12, 26, 39, 40, 48.
61
Die Bank, 1913, N. 7, S. 630.

32
 Nie ma ani jednej operacji bankowej, ktra by przynosia taki wysoki zysk jak emisja.
Wedug danych Ekonomisty Niemieckiego zysk z emisji papierw przedsibiorstw prze-
mysowych wynosi rednio w roku:
189538,6%
189636,1%
189766,7%
189867,7%
189966,9%
190055,2%

W przecigu dziesiciu lat, 18911900, na emisji niemieckich papierw przemysowych zarobiono

przeszo jeden miliard62.

Jeeli w czasie oywienia w przemyle zyski kapitau finansowego s niezmiernie wielkie,

to w czasie upadku gin przedsibiorstwa drobne i sabe, wielkie za banki bior udzia w
skupywaniu ich tanim kosztem albo w zyskownych uzdrawianiach i reorganizacjach.
Przy uzdrawianiu przedsibiorstw, przynoszcych straty, kapita akcyjny obnia si, tj.
dochd rozkada si na mniejszy kapita i w przyszoci liczy si ju tylko od niego. Albo te,
jeeli dochodowo zmniejszya si do zera, przyciga si nowy kapita, ktry w poczeniu z
mniej dochodowym starym teraz bdzie dawa ju dochd dostateczny. Mwic nawiasem
dodaje Hilferding wszystkie te uzdrawiania i reorganizacje maj dwojakie znaczenie dla
bankw: po pierwsze, jako zyskowna operacja, i po drugie, jako dogodna okazja do uzale-
nienia od siebie znajdujcych si w potrzebie towarzystw63.
Oto przykad: Grniczo-przemysowe towarzystwo akcyjne Union w Dortmundzie zo-
stao zaoone w r. 1872. Emitowano kapita akcyjny wysokoci prawie 40 milionw marek i
kurs podnis si do 170/o, kiedy w pierwszym roku otrzymano 12% dywidendy. Kapita
finansowy zebra mietank zarobiwszy drobnostk, jakich tam 28 milionw. Przy zakada-
niu tego towarzystwa gwn rol odgrywa ten sam wielki bank niemiecki Towarzystwo
Dyskontowe, ktry szczliwie osign 300 milionw marek kapitau. Nastpnie dywiden-
dy Unionu spadaj do zera. Akcjonariusze musz godzi si na skrelenie kapitau, czyli
na strat jego czci, eby nie straci wszystkiego. I oto w wyniku szeregu uzdrowie z
ksig towarzystwa Union w cigu 30 lat znika przeszo 73 miliony marek. Obecnie pier-
wotni akcjonariusze tego towarzystwa maj w rkach zaledwie 5% nominalnej wartoci
swych akcji64 a na kadym uzdrawianiu banki zarabiay w dalszym cigu.
Szczeglnie zyskown operacj kapitau finansowego jest take spekulowanie placami w
okolicach szybko rosncych wielkich miast. Monopol bankw zlewa si tu z monopolem
renty gruntowej i z monopolem drg komunikacji, albowiem wzrost cen na place, mono
korzystnej ich sprzeday czciami itd. zaley przede wszystkim od dobrej komunikacji z
centrum miasta, a te drogi komunikacji s w rkach wielkich towarzystw, zwizanych syste-
mem udziaw i podziaem miejsc dyrektorskich z tymi samymi bankami. Otrzymujemy to,
co pisarz niemiecki L. Eschwege, wsppracownik pisma Die Bank, ktry specjalnie bada
operacje handlu placami, ich zastawiania itd., nazwa bagnem: szalona spekulacja placami
podmiejskimi, krachy firm budowlanych w rodzaju berliskiej firmy Boswau i Knauer,
ktra zgarna do 100 mln marek za porednictwem wielce solidnego i potnego Banku
Niemieckiego (Deutsche Bank), ktry, rozumie si, dziaa wedug systemu udziaw,
czyli skrycie, za plecami, i wykrci si straciwszy zaledwie 12 mln marek nastpnie

62
Stillich, l. c., S. 143, i W. Sombart: Die deutsche Volkswirtschaft im 19.Jahr-hundert und im Anfang des
20. Jahrhunderts, 2. Aufl., 1909, S. 526, Anlage 8.
63
Das Finanzkapital (tum. ros.), str. 172.
64
Stillich, l. c., S. 138 i Liefmann, S. 51.

33
ruina drobnych przedsibiorcw i robotnikw, ktrzy nic nie otrzymywali od oszukaczych
firm budowlanych, zodziejskie geszefty z berlisk uczciw policj i administracj, w celu
zagarnicia w swe rce wydawania informacyj o placach i zezwole rady miejskiej na wzno-
szenie budowli itp., itd.65
Amerykaskie obyczaje, z powodu ktrych tak obudnie wznosz oczy ku niebu euro-
pejscy profesorowie i poczciwi bourgeois, stay si w epoce kapitau finansowego obyczajami
literalnie kadego wielkiego miasta w kadym kraju.
W Berlinie na pocztku r. 1914 mwiono, e ma powsta trust transportowy, czyli
wsplno interesw trzech berliskich przedsibiorstw transportowych: miejskiej kolei
elektrycznej, towarzystwa tramwajw i towarzystwa omnibusw.

e podobny zamiar istnieje, wiemy o tym pisao pismo Die Bank od czasu, kiedy stao si wiado-
me, ze wikszo akcyj towarzystwa omnibusw przesza w rce dwch innych towarzystw transportowych . . .
Mona najzupeniej wierzy osobom zmierzajcym do takiego celu, e za pomoc jednolitego regulowania
transportu spodziewaj si otrzyma oszczdnoci, ktrych cz koniec kocem mogaby si dosta publiczno-
ci. Ale sprawa komplikuje si przez to, e poza tym tworzcym si trustem transportowym stoj banki, ktre
jeli zechc, mog podporzdkowa zmonopolizowane przez siebie drogi komunikacji interesom swego handlu
placami. Aeby si przekona, jak naturalne jest takie przypuszczenie, do przypomnie sobie, e ju przy
zakadaniu towarzystwa miejskiej kolei elektrycznej wchodziy w gr interesy tego wielkiego banku, ktry po-
piera jego zaoenie. A mianowicie: interesy tego przedsibiorstwa transportowego splatay si z interesami
handlu placami. Rzecz polega na tym, e wschodnia linia tej drogi miaa przechodzi przez te place, ktre po-
tem, kiedy budowa kolei bya ju zapewniona, bank sprzeda z ogromnym zyskiem i dla siebie, i dla kilku bior-
cych w tym udzia osb66...

Monopol, skoro ju powsta i obraca miliardami, z absolutn koniecznoci przenika

wszystkie strony ycia spoecznego, niezalenie od ustroju politycznego i od jakichkolwiek
innych szczegw. W niemieckiej literaturze ekonomicznej istnieje zwyczaj lokajskiego
wychwalania uczciwoci urzdnikw pruskich przy jednoczesnym wskazywaniu palcem na
francusk panam67 albo amerykask sprzedajno polityczn. Faktem jest jednak, e nawet
buruazyjna literatura, powicona bankowym sprawom Niemiec, zmuszona jest stale wykra-
cza daleko poza granice operacji czysto bankowych i pisa np. o pdzie ku bankowi z po-
wodu coraz czstszych wypadkw przechodzenia urzdnikw pastwowych na posady w
banku: Jak stoi sprawa z niesprzedajnoci urzdnika pastwowego, ktrego skryte denia
skierowane s ku zyskownej posadzie na Behrensstrasse?68 ulica w Berlinie, na ktrej
mieci si Bank Niemiecki. Wydawca pisma Die Bank, Alfred Lansburgh, napisa w r.
1909 artyku: Ekonomiczne znaczenie bizantynizmu, midzy innymi, z okazji podry
Wilhelma II do Palestyny i bezporedniego rezultatu tej podry, budowy kolei bagdadzkiej,
tego fatalnego wielkiego dziea przedsibiorczoci niemieckiej, ktre wicej przyczynio
si do okrenia anieli wszystkie nasze grzechy polityczne razem wzite69 (przez okr-
enie naley rozumie polityk Edwarda VII, ktry dy do izolowania Niemiec i Otoczenia
ich piercieniem imperialistycznego sojuszu antyniemieckiego). Wspomniany ju przez nas
wsppracownik tego pisma, Eschwege, napisa w r. 1912 artyku: Plutokracja a stan urzd-
niczy, demaskujc np. wypadek, kiedy urzdnik niemiecki Vlker, ktry by czonkiem ko-
misji kartelowej i odznacza si wielk energi, zosta po pewnym czasie posiadaczem zy-
skownej posady w najwikszym kartelu, w syndykacie stalowym. Tego rodzaju wypadki,
65
Die Bank, 1913. II, S. 952 i nast. L. Eschwege: Der Sumpt. Ibidem, 1912, l, S. 223 i nast.
66
Verkehrstrust Die Bank, 1914, 1, S. 89, 90.
67
Panama francuska, W r. 1882 towarzystwo francuskie Lessepsa rozpoczo budow Kanau Panamskie-
go, czcego Ocean Atlantycki ze Spokojnym. W r. 1889 towarzystwo to zbankrutowao, przy czym wyszy na
jaw wielkie defraudacje, przekupstwo itd. Od tego czasu sowo panama stao si synonimem wielkich
oszustw.
68
Lansburgh, Der Zug zur Bank, Die Bank, 1909, 1, S. 79.
69
Ibidem, S. 301.

34
ktre bynajmniej nie s przypadkowe, zmusiy tego pisarza buruazyjnego do wyznania, e
zagwarantowana przez konstytucj niemieck wolno ekonomiczna w wielu dziedzinach
ycia gospodarczego staa si pozbawionym treci frazesem i e wobec istniejcego pano-
wania plutokracji najszersza nawet wolno polityczna nie moe uratowa nas od tego, e
staniemy si narodem ludzi nie-wolnych70.
Co si tyczy Rosji, to poprzestaniemy na jednym przykadzie: kilka lat temu wszystkie ga-
zety obiega wiadomo o tym, e dyrektor kancelarii kredytowej Dawydow porzuca sub
pastwow i obejmuje posad w pewnym wielkim banku za pensj, ktra wedug umowy
miaa w cigu kilku lat utworzy sum przeszo i mln rubli. Kancelaria kredytowa jest to in-
stytucja, ktrej zadanie polega na zjednoczeniu dziaalnoci wszystkich instytucji kredyto-
wych pastwa i ktra udziela subsydiw bankom stoecznym w sumie do 8001.000 mln
rb71.
Waciwoci kapitalizmu jest w ogle oddzielenie wasnoci kapitau od stosowania ka-
pitau w produkcji, oddzielenie kapitau pieninego od kapitau przemysowego, czyli wy-
twrczego, oddzielenie rentiera, yjcego wycznie z dochodw z kapitau pieninego, od
przedsibiorcy i wszystkich osb, bezporednio biorcych udzia w rozporzdzaniu kapitaem.
Imperializm, czyli panowanie kapitau finansowego, jest to ten najwyszy stopie kapitali-
zmu, kiedy to oddzielenie osiga olbrzymie rozmiary. Przewaga kapitau finansowego nad
wszystkimi innymi formami kapitau oznacza panujce pooenie rentiera i oligarchii finan-
sowej, oznacza wyrnienie si niewielu pastw, posiadajcych potg finansow, spord
wszystkich pozostaych. W jakich rozmiarach odbywa si ten proces, sdzi mona wedug
danych statystyki emisyj, czyli emisji wszelkiego rodzaju papierw wartociowych.
W Biuletynie Midzynarodowego Instytutu Statystycznego A. Neymarck72 ogosi nader
szczegowe, pene i dajce si porwna dane o emisjach na caym wiecie, dane, ktre nie-
jednokrotnie przytaczano potem czciowo w literaturze ekonomicznej. Oto bilans czterech
dziesicioleci:

Suma emisyj w miliardach frankw za dziesiciolecie:

18711880 76,1
18811890 64,5
18911900 100,4
19011910 197,8

W latach 1870-ych oglna suma emisyj na caym wiecie zwiksza si szczeglnie wsku-
tek poyczek w zwizku z wojn francusko-prusk i epok grynderstwa w Niemczech, ktra
po niej nastpia. Na og w cigu ostatnich trzech dziesicioleci XIX wieku zwikszenie si
postpuje stosunkowo niezbyt szybko i dopiero pierwsze dziesiciolecie wieku XX daje ol-
brzymi wzrost, prawie podwojenie w cigu lat 10-ciu. Pocztek XX wieku stanowi zatem
epok przeomow nie tylko pod wzgldem wzrostu monopolw (karteli, syndykatw, tru-
stw), o czym ju mwilimy, ale i pod wzgldem wzrostu kapitau finansowego.
Ogln sum papierw wartociowych na caym wiecie w r. 1910 Neymarck okrela w
przyblieniu na 815 miliardw frankw. Odejmujc, w przyblieniu, powtrzenia, zmniejsza
t sum do 575600 miliardw.
Oto podzia wedug krajw (bierzemy 600 miliardw):
Suma papierw wartociowych w r. 1910
(miliardy frankw)

70
Ibidem, 1912, 2, S. 825; 1913, 2, S. 962.
71
E. Agahd, l. c., S. 201 i 202.
72
Bulletin de l'Institut International de Statistique, vol. XIX, livre II. LaHaye, 1912. Dane o drobnych pa-
stwach, kolumna druga, wzite s w przyblieniu wedug norm r. 1902, powikszone o 20%.

35
 Anglia ...........................142
Stany Zjednoczone .......132
Francja ..............................................110
Niemcy ...............................................95
Rosja ...................................................31
Austro-Wgry ...................................24
Wochy ..............................................14
Japonia ..............................................12
Holandia ...........................................12,5
Belgia .................................................7,5
Hiszpania ............................................7,5
Szwajcaria ........................................6,25
Dania ................................................3,75
Szwecja, Norwegia, Rumunia i in.......2,5
Ogem ......................................... 600,0

Z danych tych wida od razu, jak jaskrawo wyrniaj si cztery najbogatsze kraje kapita-
listyczne, posiadajce w przyblieniu od 100 do 150 miliardw frankw w papierach warto-
ciowych. Z tych czterech krajw dwa to najstarsze i jak zobaczymy, najbogatsze w kolo-
nie kraje kapitalistyczne: Anglia i Francja; dwa inne to najbardziej przodujce kraje kapi-
talistyczne pod wzgldem szybkoci rozwoju i stopnia rozpowszechnienia kapitalistycznych
monopolw w produkcji Stany Zjednoczone i Niemcy. Razem cztery te kraje posiadaj
479 miliardw frankw, czyli prawie 80% wiatowego kapitau finansowego. Prawie cay
pozostay wiat, tak czy inaczej, odgrywa rol dunika i lennika tych krajw midzynaro-
dowych bankierw, tych czterech filarw wiatowego kapitau finansowego.
Szczeglnie naley si zatrzyma na roli, ktr w tworzeniu midzynarodowej sieci zale-
noci i zwizkw kapitau finansowego odgrywa wywz kapitau.

36
 IV. WYWZ KAPITAU

Dla starego kapitalizmu przy cakowitym panowaniu wolnej konkurencji typowy by wy-
wz towarw. Dla najnowszego kapitalizmu w warunkach panowania monopolw typowy
sta si wywz kapitau.
Kapitalizm jest to produkcja towarowa na najwyszym szczeblu jej rozwoju, kiedy sia ro-
bocza rwnie staje si towarem. Wzrost wymiany wewntrz kraju i szczeglnie wymiany
midzynarodowej, jest to charakterystyczna specyficzna cecha kapitalizmu.
Nierwnomierno i skoki w rozwoju poszczeglnych przedsibiorstw, poszczeglnych
gazi przemysu, poszczeglnych krajw s nieuniknione przy kapitalizmie. Z pocztku An-
glia wczeniej ni inne kraje staa si krajem kapitalistycznym i w poowie w. XIX wprowa-
dziwszy wolny handel pretendowaa do roli warsztatu caego wiata, dostawcy fabrykatw
do wszystkich krajw, ktre w zamian za to powinny byy j zaopatrywa w surowce. Ale ten
monopol Anglii ju w ostatniej wierci XIX wieku zosta podwaony, albowiem szereg in-
nych krajw osoniwszy si cami ochronnymi rozwin si w samodzielne pastwa kapita-
listyczne. U progu wieku XX widzimy powstawanie innego rodzaju monopolw: po pierw-
sze, monopolistycznych zwizkw kapitalistw we wszystkich krajach rozwinitego kapitali-
zmu; po drugie, monopolistycznego pooenia niewielu najbogatszych krajw, w ktrych na-
gromadzenie kapitau dosigo olbrzymich rozmiarw. Powsta ogromny nadmiar kapitau
w krajach przodujcych.
Rozumie si, e gdyby kapitalizm mg rozwin rolnictwo, ktre obecnie jest wszdzie
strasznie zacofane w porwnaniu z przemysem, gdyby mgl podnie poziom yciowy mas
ludnoci, ktra pomimo zawrotnego postpu technicznego wszdzie pozostaje w godzie i w
ndzy to wwczas nie mogoby by nawet mowy o nadmiarze kapitau. I taki argument
ustawicznie wysuwaj drobnomieszczascy krytycy kapitalizmu. Ale wwczas kapitalizm nie
byby kapitalizmem, poniewa i nierwnomierno rozwoju, i na pl godowy poziom ycio-
wy mas to podstawowe, nieuniknione warunki i przesanki tego sposobu produkcji. Dop-
ki kapitalizm pozostaje kapitalizmem, nadmiar kapitau jest obracany nie na podniesienie po-
ziomu yciowego mas w danym kraju, albowiem byoby to obnieniem zyskw kapitalistw,
ale na podniesienie zysku drog wywozu kapitau za granic, do krajw zacofanych. W tych
zacofanych krajach zyski s zazwyczaj wysokie, bo kapitaw jest mao, cena ziemi stosun-
kowo niewielka, paca robocza niska, surowce tanie. Moliwo wywozu kapitau powstaje
wskutek tego, e szereg krajw zacofanych zosta ju wcignity w wir kapitalizmu wiato-
wego, zbudowano ju lub rozpoczto budow gwnych linii kolejowych, zapewnione ju
zostay elementarne warunki rozwoju przemysu itd. Konieczno wywozu kapitau powstaje
wskutek tego, e w niektrych krajach kapitalizm nazbyt dojrza i kapitaowi brak (w wa-
runkach zacofania rolnictwa i ndzy mas) pola dla zyskownej lokaty.

37
 Oto w przyblieniu dane o rozmiarach kapitau, ulokowanego za granic przez trzy gwne kraje73.

Kapita ulokowany za granic (w miliardach frankw)

Lata przez Angli przez Francj przez Niemcy

1862 ....... 3,6

1872 ....... 15 10 (1869) -
1882 ....... 22 15 (1880) ?
1893 ....... 42 20 (1890) ?
1902 ....... 62 2737 12,5
1914 ....... 75100 60 44,0

Widzimy std, e wywz kapitau osign olbrzymi rozwj dopiero na pocztku wieku
XX. Przed wojn ulokowany za granic kapita trzech gwnych krajw wynosi 175200
miliardw frankw. Dochd z tej sumy, wedug skromnej normy 5 % powinien by siga
810 miliardw frankw rocznie. Solidna podstawa imperialistycznego ucisku i wyzysku
wikszoci narodw i krajw wiata, kapitalistycznego pasoytnictwa garstki najbogatszych
pastw!
Jaki jest podzia tego ulokowanego za granic kapitau pomidzy poszczeglnymi krajami,
gdzie jest on ulokowany, na to pytanie mona da tylko przyblion, odpowied, ktra jed-
nake moe owietli pewne oglne korelacje i zwizki wspczesnego imperializmu:

Czci wiata, pomidzy ktre podzielone s (w przyblieniu) kapitay zagraniczne

(okoo r. 1910)

Anglii Francji Niemiec Ogem

Europa 4 23 18 45
Ameryka 37 4 10 51
Azja, Afryka
i Australia 29 8 7 44
Ogem 70 35 35 140

W Anglii na pierwsze miejsce wysuwaj si jej posiadoci kolonialne, ktre s bardzo

wielkie rwnie w Ameryce (np. Kanada), nie mwic ju o Azji i in. Olbrzymi wywz ka-
pitau jest tu najcilej zwizany z olbrzymimi koloniami, o ktrych znaczeniu dla imperiali-
zmu bdziemy jeszcze mwili dalej. Co innego we Francji. Tutaj kapita zagraniczny uloko-
wany jest gwnie w Europie i przede wszystkim w Rosji (nie mniej ni 10 mlrd frankw),
przy czym jest to przewanie kapita poyczkowy, poyczki pastwowe, a nie kapita, loko-
wany w przedsibiorstwach przemysowych. W odrnieniu od imperializmu angielskiego,

73
Hobson: Imperialism, L. 1902, p. 58; Riesser, l. c., 395, 404; P. Arndt w Weltwirtschaftliches
Archiv, Bd. 7, 1916, S. 35; Neymarck w Bulletin de lInstitut International de Statistique; Hilferding:
Das Finanzkapital (tum. ros.), str. 492; Lioyd George: mowa w Izbie Gmin 4 maja r. 1915, Daily Tele-
graph, 5 maja 1915; B.Harms: Probleme der Weitwirtschaft, Jena 1912, S. 235 i in.; Dr. Siegmund
Schilder: Entwicklungstendenzen der Weltwirtschaft, Brl. 1912, Bd. 1, S. 150;George Paish: Great Brit-
ain's Capital Investments etc. w Journal of the Royal Statistical Society, vol. LXXIV, 1910u, p. 167 i nast.;
Georges Diouritdi: Lexpansion des banques allemandes a l'etranger, ses rapports avec le developpement
economique de l'Allemagne, Paris 1909, p. 84.

38
kolonialnego, imperializm francuski mona nazwa imperializmem lichwiarskim. W Niem-
czech mamy trzeci odmian: kolonie ich s niewielkie i kapita, lokowany przez Niemcy za
granic, jest podzielony najbardziej rwnomiernie pomidzy Europ i Ameryk.
Wywz kapitau wywiera wpyw na rozwj kapitalizmu w tych krajach, do ktrych jest
skierowany, niezmiernie go przypieszajc. Jeeli wic do pewnego stopnia wywz ten moe
doprowadza do pewnego zastoju w rozwoju w krajach wywocych, to moe si to odbywa
jedynie za cen rozszerzania i pogbiania dalszego rozwoju kapitalizmu na caym wiecie.
Kraje wywoce kapita prawie zawsze maj mono otrzymania pewnych korzyci,
ktrych charakter rzuca wiato na swoisto epoki kapitau finansowego i monopolw. Oto
np., co pisao w padzierniku r. 1913 berliskie pismo Die Bank:

Na midzynarodowym rynku kapitaw odgrywa si od niedawna komedia, godna pira Arysto-

fanesa. Cay szereg obcych pastw, od Hiszpanii do krajw bakaskich, od Rosji do Argentyny, Bra-
zylii i Chin, wystpuje otwarcie albo skrycie wobec wielkich rynkw pieninych z daniami po-
yczki, i czasami w najwyszym stopniu natarczywymi. Rynki pienine znajduj si obecnie w nie-
zbyt wietnej sytuacji i perspektywy polityczne nie s rowe. Ale ani jeden z rynkw pieninych nie
decyduje si na odmwienie poyczki z obawy, e ssiad go uprzedzi, zgodzi si na poyczk, a wraz
z tym zapewni sobie pewne przysugi za przysugi. Przy tego rodzaju midzynarodowych transakcjach
prawie zawsze co nieco kapnie na korzy wierzyciela: ustpstwo w umowie handlowej albo stacja
wglowa, budowa portu, tusta koncesja albo zamwienie na armaty74.

Kapita finansowy stworzy epok monopolw. Monopole za wszdzie wnosz zasady

monopolistyczne: wyzyskiwanie stosunkw dla zyskownej transakcji zastpuje konkuren-
cj na wolnym rynku. Rzecz najpospolitsza: jako warunek poyczki stawia si danie, eby
cz jej wydano na zakup produktw kraju udzielajcego kredytu, zwaszcza uzbrojenia,
okrtw itd. Francja w cigu ostatnich dwch dziesicioleci (18901910) bardzo czsto
uciekaa si do tego rodka. Wywz kapitau za granic staje si rodkiem popierania wywozu
towarw za granic. Transakcje pomidzy szczeglnie wielkimi przedsibiorstwami bywaj
przy tym takie, e stoj jak delikatnie wyrazi si Schilder75 na granicy przekup-
stwa. Krupp w Niemczech, Sdmeider we Francji, Armstrong w Anglii to przykady takich
firm, cile zwizanych z olbrzymimi bankami i z rzdem, ktre nie atwo pomin przy
zawieraniu poyczek.
Francja poyczajc Rosji przycisna j w umowie handlowej z dn. 16 wrzenia r. 1905,
zastrzegajc sobie pewne ustpstwa a do r. 1917; to samo zrobia przy umowie handlowej z
Japoni z dn. 19 sierpnia r. 1911. Wojna celna Austrii z Serbi, ktra trwaa z siedmiomie-
siczn przerw od r. 1906 do r. 1911, bya wywoana po czci przez konkurencj Austrii i
Francji w sprawie dostaw artykuw wojennych dla Serbii. Paul Deschanel owiadczy w
parlamencie w styczniu r. 1912, e firmy francuskie w latach 19081911 dostarczyy Serbii
materiaw wojennych za 45 milionw frankw.
W sprawozdaniu konsula austro-wgierskiego w San-Paulo (Brazylia) jest powiedziane:

Budowa kolei brazylijskich odbywa si przewanie za kapitay francuskie, belgijskie, brytyjskie i niemiec-
kie; kraje te przy operacjach finansowych, zwizanych z budow kolei, zastrzegaj sobie dostaw materiaw
budowlanych dla kolei elaznych.

W ten sposb kapita finansowy w dosownym, rzec mona, znaczeniu rozpociera swoje
sieci na wszystkie kraje wiata. Wielk rol graj przy tym banki zakadane w koloniach oraz
ich oddziay. Imperialici niemieccy z zazdroci spogldaj na stare kraje kolonialne, kt-
re zabezpieczyy si pod tym wzgldem ze szczeglnym powodzeniem. Anglia miaa w

74
Die Bank, 1913, 2, 1024, 1025.
75
Schilder, l. c., Bd. I, S. 346, 349, 350, 371.

39
1904 r. 50 bankw kolonialnych z 2.279 oddziaami (w r. 1910 72 banki z 5.449 oddzia-
ami); Francja 20 ze 156 oddziaami, Holandia 16 z 68, a Niemcy zaledwie 13 z 70
oddziaami76. Kapitalici amerykascy z kolei zazdroszcz kapitalistom angielskim i niemiec-
kim:
W Ameryce Poudniowej skaryli si oni w r. 1915 5 bankw niemieckich posiada 40 oddziaw i 5
angielskich 70 oddziaw... Anglia i Niemcy w cigu ostatnich 25 lat umieciy w Argentynie, Brazylii i
Urugwaju mniej wicej 4 biliony (miliardy) dolarw i w rezultacie maj 46% caego handlu tych 5 krajw77.

Kraje wywoce kapita podzieliy wiat pomidzy sob w przenonym znaczeniu tego
wyrazu. Ale kapita finansowy doprowadzi rwnie do bezporedniego podziau wiata.

76
Riesser, l. c., S. 374 i 375, wyd. 4. i Diouritch, p. 283.
77
The Annals of the American Academy of Political and Social Science, vol. LIX, May 191$, p. 301.
Tame (str. 131) czytamy, e znany statystyk Paish w ostatnim numerze finansowego pisma Statist okrela
sum kapitaw, wywiezionych z Anglii, Niemiec, Francji, Belgii i Holandii na 40 miliardw dolarw. tj. 200
miliardw frankw.

40
 V. PODZIA WIATA POMIDZY ZWIZKAMI KAPITALISTW

Monopolistyczne zwizki kapitalistw, kartele, syndykaty, trusty, dziel pomidzy sob

przede wszystkim rynek wewntrzny zagarniajc produkcj danego kraju w swoje bardziej
lub mniej zupene posiadanie. Ale w warunkach kapitalizmu rynek wewntrzny Jest si rze-
czy zwizany z rynkiem zewntrznym. Kapitalizm dawno ju stworzy rynek wiatowy. I w
miar tego, jak wzrasta wywz kapitau i pod kadym wzgldem rozszerza si zakres zagra-
nicznych i kolonialnych stosunkw i sfer wpyww najwikszych zwizkw monopoli-
stycznych, bieg rzeczy w sposb naturalny prowadzi do wiatowego porozumienia pomi-
dzy nimi, do utworzenia midzynarodowych karteli.
Jest to nowy stopie wiatowej koncentracji kapitau i produkcji, nieporwnanie wyszy
ni poprzednie. Zobaczmy, jak wyrasta ten nadmonopol.
Najbardziej typowy dla najnowszych postpw techniki, dla kapitalizmu koca XIX i po-
cztku XX wieku jest przemys elektryczny. I najbardziej rozwin si on w dwch krajach
najbardziej przodujcych spord nowych krajw kapitalistycznych: w Stanach Zjednoczo-
nych i W Niemczech. W Niemczech na wzrost koncentracji w tej gazi szczeglnie wielki
wpyw wywar kryzys r. 1900. Banki, ktre w owym czasie dostatecznie zrosy si ju z
przemysem, przypieszyy i pogbiy podczas tego kryzysu w najwyszym stopniu ruin
stosunkowo drobnych przedsibiorstw, ich pochonicie przez przedsibiorstwa wielkie.

Banki pisze Jeidels cofay pomocn rk od tych wanie przedsibiorstw, ktre najbardziej potrze-
boway pomocy, wywoujc przez to pocztkowo szalony rozkwit, a nastpnie beznadziejny krad tydl towa-
rzystw, ktre byy nie do cile z nimi zwizane78.

W rezultacie koncentracja po r. 1900 ruszya naprzd olbrzymimi krokami. Przed r. 1900

w przemyle elektrycznym istniao osiem czy siedem grup, przy czym kada z nich ska-
daa si z kilku towarzystw (ogem byo ich 28) i za kad stao od 2 do 11 bankw. W la-
tach 19081912 wszystkie te grupy zlay si w dwie czy w jedn. Oto, jak odbywa si ten
proces:

Grupy w przemyle elektrycznym:

Przed Felten i Lah- Union Siemens Schuckert Berg- Kum-
r. 1900: Guillaume meyer AEG i Halske i Ska mann mer

AEG Zban-
Felten i (Powsz. Siemens kruto-
Lahmeyer Tow. i Halske- Berg- wa w
Elektr.) Schuckert mann 1900r.

AEG (Powszechne Siemens i Halske-

Tow. Elektr.) Schuckert

r. 1912: (cisa kooperacja od r. 1908)

Synne AEG (Powszechne Towarzystwo Elektrycznoci), w ten sposb wyrose, panuje

nad 175200 towarzystwami (wedug systemu udziaw) i rozporzdza ogln sum ka-

78
Jeidels, l. c., S. 232.

41
pitau okoo 11/2 miliarda marek. Samych tylko bezporednich przedstawicielstw zagranicz-
nych posiada ono 34, wrd nich 12 towarzystw akcyjnych w ponad 10 pastwach. Ju w
r. 1904 obliczano, e kapitay ulokowane przez niemiecki przemys elektryczny za granic
wynosiy 235 mln marek, z czego 62 mln w Rosji. Nie potrzeba chyba dodawa, e Po-
wszechne Tow. Elektr. stanowi olbrzymie przedsibiorstwo kombinowane, produkujce
liczba samych tylko jego towarzystw fabrykacyjnych rwna si 16 najrozmaitsze wyro-
by, od kabli i izolatorw do samochodw i samolotw.
Ale koncentracja w Europie bya take czci skadow procesu koncentracji w Ameryce.
Oto, jak odbywa si ten proces:

Generalne Tow. Elektryczne (General Electric Co)

Ameryka Tow. Thomson-Houston Tow. Edisona zakada dla

zakada firm dla Europy Europy firm Francuskie
Tow. Edisona, ktre oddaje
patenty niemieckiej firmie
Powszechne Towarzystwo
Niemcy Union Tow. Elektrycznoci Elektrycznoci (AEG)

Powszechne Towarzystwo Elektrycznoci (AEG)

W ten sposb powstay dwa mocarstwa elektryczne: Innych, zupenie niezalenych od

nich towarzystw elektrycznych nie ma na wiecie pisze Heinig w swym artykule Droga
trustu elektrycznego O rozmiarach obrotw i wielkoci przedsibiorstw obu trustw daj
nam pewne, bynajmniej niepene, pojcie liczby nastpujce:

Obrt towarw Liczba Czysty zysk

(mln marek) pracownikw (mln marek)
Ameryka: Gen. Tow. 1907 252 28.000 35,4
Elektr. (GEC) 1910 298 32.000 45,6
Niemcy: Powsz. Tow. 1907 216 30.700 14,5
Elektr. (AEG) 1910 362 60.800 21,7

I oto w r. 1907 midzy trustem amerykaskim a niemieckim zostaje zawarta umowa co do

podziau wiata. Konkurencja zostaje usunita. Generalne Towarzystwo Elektryczne (GEC)
otrzymuje Stany Zjednoczone i Kanad; Powszechne Towarzystwo Elektrycznoci
(AEG) dostaje Niemcy, Austri, Rosj, Holandi, Dani, Szwajcari, Turcj, Bakany. Spe-
cjalne oczywicie tajne umowy zawarto co do towarzystw-crek, przenikajcych do
nowych gazi przemysu i do nowych, formalnie nie podzielonych jeszcze krajw. Zapro-
wadzono wzajemn wymian wynalazkw i dowiadcze 79.
Rozumie, si samo przez si, jak utrudniona jest konkurencja z tym faktycznie jedynym
wiatowym trustem, ktry rozporzdza kapitaem wysokoci kilku miliardw i posiada swoje
oddziay, przedstawicielstwa, agentury, stosunki itd. na caym wiecie. Ale podzia wiata
pomidzy dwoma silnymi trustami nie wyklucza oczywicie podziau na nowo, jeeli ukad
si wskutek nierwnomiernosci rozwoju, wojen, bankructw itp. si zmienia.
Pouczajcy przykad prby takiego podziau na nowo, walki o podzia na nowo daje prze-
mys naftowy.

79
Riesser, l. c.; Diouritch, l. c., 239; Kurt Heinig, l. c., S. 474 i nast.

42
 Naftowy rynek wiata pisa Jeidels w r. 1905 i teraz jeszcze jest podzielony pomidzy dwiema wiel-
kimi grupami finansowymi: amerykaskim Trustem Naftowym (Standart Oil Co) Rockefellera i panami
rosyjskiej nafty bakuskiej, Rotszyldem i Noblem. Obie grupy s cile ze sob zwizane, ale ich monopoli-
stycznemu pooeniu zagraa oto ju od kilku lat piciu wrogw.80

1) wyczerpanie amerykaskich rde nafty; 2) konkurencyjna firma Mantaszewa w Baku;

3) rda nafty w Austrii i 4) w Rumunii; 5) rda nafty za oceanem, a zwaszcza w kolo-
niach holenderskich (niezmiernie bogate firmy Samuela i Shella, zwizane take z kapitaem
angielskim). Trzy ostatnie grupy przedsibiorstw zwizane s z wielkimi bankami niemiec-
kimi, z najwikszym Bankiem Niemieckim na czele. Banki te samodzielnie i planowo roz-
wijay przemys naftowy, np. w Rumunii, aeby mie swj punkt oparcia. W rumuskim
przemyle naftowym liczono w r. 1907 kapitaw zagranicznych 185 min- frankw, w tym
niemieckich 74 miliony.81
Rozpocza si walka, ktr w literaturze ekonomicznej nazywa si wprost walk o po-
dzia wiata. Z jednej strony, Trust Naftowy Rockefellera pragnc zagarn wszystko za-
oy towarzystwo-crk w samej Holandii, skupujc rda naftowe w Indiach Holender-
skich i usiujc w ten sposb zada cios swemu gwnemu wrogowi: holendersko-
angielskiemu trustowi Shella. 2 drugiej strony, Bank Niemiecki i inne banki berliskie
dyy do zachowania dla siebie Rumunii i poczenia jej z Rosj przeciwko Rockefelle-
rowi. Ten ostatni posiada bez porwnania wikszy kapita i doskonale zorganizowany trans-
port oraz dostaw nafty konsumentom.
Walka musiaa si skoczy i skoczya si w r. 1907 cakowit porak Banku Niemiec-
kiego, ktremu pozostawao jedno z dwojga: albo zlikwidowa z milionowymi stratami
swoje interesy naftowe, albo podporzdkowa si. Wybrano to ostatnie i zawarto bardzo
niekorzystn dla Banku Niemieckiego umow z Trustem Naftowym. W myl tej umowy
Bank Niemiecki zobowizywa si nie przedsibra nic na niekorzy interesw amery-
kaskich, przy czym jednake byo przewidziane, e umowa traci sw moc, jeeli w Niem-
czech wprowadzona zostanie ustawa o pastwowym monopolu naftowym.
Wwczas rozpoczyna si, komedia naftowa. Jeden z finansowych krlw Niemiec, von
Gwinner, dyrektor Banku Niemieckiego, za porednictwem swego prywatnego sekretarza,
Staussa, rozpoczyna agitacj za monopolem naftowym. Puszcza si w ruch cay olbrzymi
aparat najwikszego banku berliskiego, wszystkie rozlege stosunki, prasa zachystuje si
od krzyku patriotycznego przeciw jarzmu trustu amerykaskiego i Reichstag prawie jed-
nogonie uchwala 15 marca r. 1911 rezolucj wzywajc rzd do opracowania projektu mo-
nopolu naftowego. Rzd podchwyci t popularn ide i zdawao si, e gra Banku Nie-
mieckiego, ktry chcia nabra swego amerykaskiego kontrahenta i poprawi swe interesy
za pomoc monopolu pastwowego, jest wygrana. Niemieccy krlowie naftowi rozkoszowali
si ju przedsmakiem olbrzymich zyskw, nie ustpujcych zyskom cukrownikw rosyj-
skich... Ale, po pierwsze, wielkie banki niemieckie pokciy si midzy sob o podzia upu i
Towarzystwo Dyskontowe zdemaskowao niebezinteresowno Banku Niemieckiego; po
drugie, rzd ulk si walki z Rockefellerem, poniewa byo rzecz bardzo wtpliw, czy
Niemcy dostan naft bez niego (wydajno Rumunii jest niewielka); po trzecie, nadesza
miliardowa asygnacja r. 1913 na przygotowania wojenne Niemiec. Projekt monopolu zosta
odoony. Na razie Trust Naftowy Rockefellera wyszed z walki zwycisko.
Berliskie pismo Die Bank pisao z tego powodu, e walczy z Trustem Naftowym
Niemcy mogyby tylko w tym wypadku, gdyby wprowadziy monopol na prd elektryczny i
przeistoczyy si wodn w tani elektryczno.

80
Jeidels, l. c., a. 192 i 193.
81
Diouritch, l. c., S, 275.

43
 Ale dodawao pismo monopol elektryczny nadejdzie wwczas, kiedy bdzie on potrzebny producen-
tom; mianowicie wtedy, kiedy bdziemy stali na progu nastpnego wielkiego krachu w przemyle elektrycznym
i kiedy olbrzymie kosztowne elektrownie, ktre wznosz teraz wszdzie prywatne koncerny przemysu elek-
trycznego i dla ktrych (e koncerny teraz ju otrzymuj pewne poszczeglne monopole od miast, pastw itp.,
nie bd w stanie pracowa z zyskiem. Wwczas trzeba bdzie uruchomi siy wodne; ale nie bdzie mona
przeistacza ich na rachunek pastwa w tani elektryczno, wypadnie Je znowu odda monopolowi prywat-
nemu, kontrolowanemu przez pastwo, poniewa przemys prywatny zawar ju szereg umw i zastrzeg sobie
wielkie odszkodowania... Tak byo z monopolem potasowym, tak jest z monopolem naftowym, tak bdzie z
monopolem elektrycznym. Czas ju, eby nasi socjalici pastwowi, ktrzy daj si olepia piknymi zasadami,
zrozumieli wreszcie, e w Niemczech monopole nigdy nie stawiay sobie takiego celu i nie prowadziy do takie-
go rezultatu, eby przynosi korzy spoywcom albo chociaby ustpowa pastwu cz zyskw przedsibior-
cy, ale suyy tylko do tego, eby na koszt pastwa uzdrawia przemys prywatny, ktry doszed prawie do
bankructwa82.

Do takich cennych wyzna zmuszeni s buruazyjni ekonomici Niemiec. Przekonujemy

si tu naocznie, jak monopole prywatne i pastwowe splataj si w jedn cao w epoce ka-
pitau finansowego, jak jedne i drugie stanowi w rzeczywistoci tylko poszczeglne ogniwa
walki imperialistycznej pomidzy najwikszymi monopolistami o podzia wiata.
W egludze handlowej olbrzymi wzrost koncentracji doprowadzi rwnie do podziau
wiata. W Niemczech wysuny si na czoo dwa najwiksze towarzystwa: Hamburg
Ameryka i Pnocno-Niemiecki Lloyd, oba z kapitaem po 200 mln marek (akcyj i obliga-
cyj), z parowcami o wartoci 185189 mln marek. 2 drugiej strony, w Ameryce i stycznia r.
1903 powsta tak zwany trust Morgana, Midzynarodowe Towarzystwo Handlu Morskie-
go, jednoczce amerykaskie i angielskie towarzystwa eglugi w liczbie 9-ciu i rozporz-
dzajce kapitaem wysokoci 120 mln dolarw (480 mln marek). Ju w r. 1903 pomidzy
olbrzymami niemieckimi a tym trustem amerykasko-angielskim zostaa zawarta umowa co
do podziau wiata w zwizku z podziaem zyskw. Towarzystwa niemieckie zrzeky si kon-
kurencji w dziedzinie przewozw pomidzy Angli a Ameryk. Zostao cile ustalone, jakie
porty komu si oddaje, stworzono wsplny komitet kontrolujcy itd. Umowa zostaa za-
warta na 20 lat, z przezornym zastrzeeniem, e w razie wojny traci sw moc83.
Nadzwyczajnie pouczajca jest take historia utworzenia midzynarodowego kartelu szyn.
Po raz pierwszy angielskie, belgijskie i niemieckie fabryki szyn zrobiy prb zaoenia takie-
go kartelu ju w roku 1884, w czasie bardzo silnego upadku Interesw przemysowych. Zgo-
dziy si na to, eby nic konkurowa na wewntrznym rynku krajw, ktre zawary umow, a
rynkami zewntrznymi podzieli si wedug normy: 66% dla Anglii, 27% dla Niemiec i 7%
dla Belgii. Indie cakowicie pozostawiono Anglii. Przeciw pewnej firmie angielskiej, ktra
pozostaa poza umow, wszczto wspln wojn, ktrej koszta pokrywano pewnym procen-
tem od oglnej sprzeday. Ale w r. 1886, kiedy ze zwizku wystpiy dwie firmy angielskie,
kartel rozpad si. Charakterystyczne jest, e porozumienia nie udawao si osign podczas
okresw oywienia przemysowego, ktre potem nastpiy.
Na pocztku r. 1904 zosta zaoony syndykat stalowy w Niemczech. W listopadzie r. 1904
wznowiony zosta midzynarodowy kartel szyn wedug norm: dla Anglii 53,5%, dla Niemiec
28,83%, dla Belgii 17,67%. Nastpnie przyczya si Francja z normami 4,8%, 5,8% i
6,4% w pierwszym, drugim i trzecim roku, ponad 100%, czyli przy sumie 104,8% itd. W r.
1905 przyczy si trust stalowy Stanw Zjednoczonych (Korporacja Stalowa), a nastpnie
Austria i Hiszpania.

82
Die Bank, 1912, I. S. 1036; 1912 II, S. 629; 1915, I, S. 588.
83
Riesser, l. c., S. 114116, 3 wyd.

44
 W chwili obecnej pisa Vogelstein w r. 1910 podzia ziemi zosta zakoczony, a wielcy spoywcy,
przede wszystkim koleje pastwowe skoro wiat jest ju podzielony, a z ich interesami si nie liczono
mog y, jak poeta, w niebiosach Jowisza84.

Wspomnijmy jeszcze o Midzynarodowym Syndykacie Cynkowym, zaoonym w r.

1909, ktry cile wyznaczy rozmiary produkcji kadej z trzech grup fabryk: niemieckich,
belgijskich, francuskich, hiszpaskich, angielskich; nastpnie o midzynarodowym Trucie
Prochowym, tym, wedug sw Liefmanna,

zupenie nowoczesnym cisym zwizku pomidzy wszystkimi niemieckimi fabrykami materiaw wybu-
chowych, ktre nastpnie wraz z analogicznie zorganizowanymi francuskimi i amerykaskimi fabrykami dyna-
mitu podzieliy pomidzy siebie, e tak powiem, cay wiat85.

Ogem liczy Liefmann w r. 1897 okoo 40 karteli midzynarodowych z udziaem Nie-

miec, w r. za 1910 ju okoo 100.
Niektrzy pisarze buruazyjni (obecnie przyczy si do nich rwnie K. Kautsky, ktry
cakowicie zdradzi swe stanowisko marksistowskie z roku np. 1909) wypowiadali pogld, e
midzynarodowe kartele, jako jeden z najdobitniejszych wyrazw umidzynarodowienia ka-
pitau, pozwalaj spodziewa si, e w warunkach kapitalizmu bdzie moliwy pokj midzy
narodami. Pogld ten jest teoretycznie cakowicie niedorzeczny, praktycznie za jest to sofi-
zmat i sposb nieuczciwej obrony najgorszego oportunizmu. Midzynarodowe kartele wiad-
cz o tym, do jakiego stopnia wyrosy obecnie monopole kapitalistyczne i o co toczy si wal-
ka pomidzy zwizkami kapitalistw. Ta ostatnia okoliczno jest najwaniejsza; tylko ona
wyjania nam historyczno-ekonomiczny sens tego, co teraz zachodzi, albowiem forma walki
moe si zmienia i stale si zmienia zalenie od rozmaitych, stosunkowo drobnych i prze-
mijajcych przyczyn, ale istota walki, jej tre klasowa nie moe si przecie zmieni, dopki
istniej klasy. Rzecz zrozumiaa, e w interesach np. buruazji niemieckiej, do ktrej w isto-
cie rzeczy przeszed w swych teoretycznych rozumowaniach Kautsky (o tym bdzie jeszcze
mowa niej), ley zacieranie treci wspczesnej walki ekonomicznej (podzia wiata) i pod-
krelanie to tej, to innej formy tej walki. Ten sam bd popenia Kautsky. I chodzi tu, rozumie
si, nie o buruazj niemieck, ale o buruazj wiatow. Kapitalici dziel wiat nie wskutek
swej szczeglnej zoliwoci, ale dlatego, e osignity stopie koncentracji zmusza do wkro-
czenia na t drog dla otrzymania zysku; przy czym dziel go wedug kapitau, wedug
siy innego sposobu podziau nie moe by w systemie produkcji towarowej i kapitali-
zmu. Sia za zmienia si w zalenoci od rozwoju ekonomicznego i politycznego; dla zrozu-
mienia tego, co si dzieje, trzeba wiedzie, jakie sprawy s rozstrzygane na skutek zmian w
sile, a czy to s zmiany czysto ekonomiczne czy pozaekonomiczne (np. wojenne) to
kwestia drugorzdna, ktra nie moe nic zmieni w zasadniczych pogldach na najnowsz
epok kapitalizmu. Podsuwa zamiast kwestii treci walki i ukadw pomidzy zwizkami
kapitalistw kwesti formy walki i ukadw (dzi pokojowej, jutro niepokojowej, pojutrze
znw niepokojowej) znaczy to znia si do roli sofisty.
Epoka najnowszego kapitalizmu wykazuje nam, e pomidzy zwizkami kapitalistw
ukadaj si pewne stosunki na gruncie ekonomicznego podziau wiata, a obok tego, w
zwizku z tym pomidzy zwizkami politycznymi, pastwami, ukadaj si pewne stosunki
na gruncie terytorialnego podziau wiata, walki o kolonie, walki o terytorium gospodarcze.

84
Vogelstein: Organisationsformen, S. 100.
85
Liefmann: Kartelle u. Trusts, 2 wyd. S. 161.

45
 VI. PODZIA WIATA POMIDZY WIELKIMI MOCARSTWAMI

Geograf A. Supan w ksice swej o terytorialnym rozwoju kolonii europejskich86 w na-

stpujcy sposb podsumowuje pokrtce rezultaty tego rozwoju w kocu w. XIX:

Procent obszaru nalecego do europejskich mocarstw kolonialnych (i Stanw Zjednoczo-

nych)
1876 1900 Wzrost o
W Afryce ...... 10,8 % 90,4 % +79,6 %
Polinezji ...... 56,8 % 98,9 % +42,1 %
Azji ....... 51,5 % 56,6 % +5,1%
Australii ...... 100,0 % 100,0 %
Ameryce ...... 27,5 % 27,2 % 0,3 %

Charakterystyczn cech tego okresu konkluduje autor jest zatem podzia Afryki i Polinezji.

Poniewa w Azji i w Ameryce nie ma ziem nie zajtych, czyli nie nalecych do adnego
pastwa, przeto wniosek Supana naley rozszerzy i powiedzie, e cech charakterystyczn
rozpatrywanego okresu jest ostateczny podzia kuli ziemskiej, ostateczny nie w tym sensie, e
niemoliwy jest podzia na nowo przeciwnie, podziay na nowo s moliwej nieuniknione
ale w tym sensie, e polityka kolonialna krajw kapitalistycznych zakoczya zabr ziem
nie zajtych na naszej planecie. wiat po raz pierwszy okaza si ju podzielony, tak e w
przyszoci pozostaj ju tylko podziay na nowo, czyli przechodzenie od jednego posiada-
cza do drugiego, nie za od stanu bezpaskiego do gospodarza.
Przeywamy zatem swoist epok wiatowej polityki kolonialnej, ktra w najcilejszy
sposb jest zwizana z najnowszym szczeblem w rozwoju kapitalizmu, z kapitaem finan-
sowym. Dlatego te naley zatrzyma si szczegowiej przede wszystkim na danych fak-
tycznych, aeby moliwie najdokadniej wyjani zarwno rnic zachodzc pomidzy t
epok a poprzednimi jak i stan rzeczy w chwili obecnej. Przede wszystkim powstaj tu dwa
pytania faktyczne: czy daje si zauway wzmoenie polityki kolonialnej, zaostrzenie walki o
kolonie wanie w epoce kapitau finansowego i jak mianowicie jest podzielony wiat pod
tym wzgldem w chwili obecnej.
Pisarz amerykaski Morris w ksice swej o historii kolonizacji87 robi prb zestawienia
danych o rozmiarach posiadoci kolonialnych Anglii, Francji i Niemiec w rnych okresach
wieku XIX. Oto w skrceniu otrzymane przeze wyniki:

Rozmiary posiadoci kolonialnych

Lata Anglii Francji Niemiec

Obszar Ludno Obszar Ludno Obszar Ludno

mln mil2 mln mln mil2 mln mln mil2 mln

86
A. Supan: Die territoriale Entwicklung der Europaischen Kolonien, 1906, S. 254.
87
Henry C. Morris: The History of Colonization. N. Y. 1900, vol. II, p. 88 I, 419; II, 304.

46
 1815- ? 126,4 0,02 0,5
1830 2,5 145,1 0,2 3,4
1860 7,7 267,9 0,7 7,5
1880 9,3 309,0 3,7 56,4 1,0 14,7
1899

Dla Anglii okres ogromnego wzmoenia si zaborw kolonialnych przypada na lata

18601880 i bardzo znacznego na ostatnie dwudziestolecie wieku XIX. Dla Francji i Nie-
miec wanie na to dwudziestolecie. Widzielimy wyej, e okres najwyszego rozwoju
kapitalizmu przedmonopolistycznego, kapitalizmu z przewag wolnej konkurencji, przypada
na lata 1860-te i 1870-te. Teraz widzimy, e wanie po tym okresie rozpoczyna si ogromne
oywienie w dziedzinie zaborw kolonialnych, nadzwyczajnie zaostrza si walka o teryto-
rialny podzia wiata. Niewtpliwy zatem jest fakt, e przejcie kapitalizmu do stopnia kapi-
talizmu monopolistycznego, do kapitau finansowego zwizane jest z zaostrzeniem walki o
podzia wiata.
Hobson w swojej pracy o imperializmie wyodrbnia okres lat 18841900 jako okres
wzmoonej ekspansji (rozszerzenia terytorium) gwnych pastw europejskich. Wedug
jego oblicze Anglia zdobya przez ten czas 3,7 mln mil2 z 57 mln ludnoci; Francja 3,6
mln mil kw. z 36 1/2 mln ludnoci; Niemcy 1,0 mln mil2 z 16,7 mln ludnoci; Belgia
900 tys. mil2 z 30 min; Portugalia 800 tys. mil2 z 9 mln ludnoci. Ubieganie si o kolonie
w kocu wieku XIX, zwaszcza od lat 1880-ych, ze strony wszystkich pastw kapitalistycz-
nych jest powszechnie znanym faktem w dziejach dyplomacji i polityki zagranicznej.
W czasach najwikszego rozkwitu wolnej konkurencji w Anglii, w latach 18401860, jej
buruazyjni leaderzy polityczni byli przeciwni polityce kolonialnej, uwaali wyzwolenie ko-
lonij, cakowite ich oderwanie si od Anglii za rzecz nieuniknion i poyteczn. M. Beer
wskazuje w swym artykule o najnowszym imperializmie angielskim88, artykule, ktry uka-
za si w r. 1898, e w r. 1852 taki przychylny na og imperializmowi m stanu w Anglii,
jak Disraeli, mwi: Kolonie to kamienie myskie u naszej szyi. A w kocu wieku XIX
bohaterami Anglii byli Cecil Rhodes i Joseph Chamberlain, ktrzy jawnie gosili imperializm
i uprawiali polityk imperialistyczn z najwikszym cynizmem!
Jest rzecz ciekaw, e zwizek pomidzy, e tak powiemy, czysto ekonomicznymi i spo-
eczno-politycznymi korzeniami najnowszego imperializmu by ju wwczas jasny dla tych
leaderw politycznych buruazji angielskiej. Chamberlain gosi imperializm jako prawdzi-
w mdr i oszczdn polityk wskazujc szczeglnie na konkurencj, z ktr Anglia spoty-
ka si teraz na rynku wiatowym ze strony Niemiec, Ameryki, Belgii. Ratunek w monopolu
mwili kapitalici zakadajc kartele, syndykaty, trusty. Ratunek w monopolu wtro-
wali polityczni wodzowie buruazji pieszc zagarn niepodzielone jeszcze czci wiata. A
Cecil Rhodes, jak opowiada jego najbliszy przyjaciel, dziennikarz Stead, mwi mu z po-
wodu swoich idei imperialistycznych w r. 1895:

Zwiedziem wczoraj londyski East-End (dzielnica robotnicza) i byem na zebraniu bezrobotnych. Kiedy
nasuchaem si tam dzikich mw, ktre byty jednym krzykiem: chleba! chleba!, to wracajc do domu i rozmy-
lajc o tym, co widziaem, przekonaem si bardziej ni kiedykolwiek o doniosoci imperializmu... Moim naj-
gbszym marzeniem jest rozwizanie kwestii spoecznej, a mianowicie: aeby uratowa czterdzieci milionw
ludnoci Zjednoczonego Krlestwa od zabjczej wojny domowej, my, politycy kolonialni, musimy zdoby nowe
ziemie, aby na nich umieci nadmiar ludnoci, aeby otrzyma nowe rynki zbytu towarw, produkowanych w
fabrykach i wydobywanych w kopalniach. Imperium, mwiem to zawsze, to kwestia odka. Jeeli nie chcecie
wojny domowej, musicie sta si imperialistami89.

88
Die Neue Zeit, XVI, I, 1898, S. 302.
89
Die Neue Zeit, XVI, I, 1898, S. 304.

47
 Tak mwi w r. 1895 Cecil Rhodes, milioner, krl finansowy, gwny sprawca wojny an-
gielsko-burskiej; a wszak jego obrona imperializmu jest tylko ordynarna, cyniczna, co do
istoty za nie rni si niczym od teorii panw Masowa, Sudekuma, Potresowa, Davida
oraz twrcy marksizmu rosyjskiego i in., i in. Cecil Rhodes by troch uczciwszym socjal-
szowinist.
Aby da moliwie najdokadniejszy obraz terytorialnego podziau wiata i zmian pod tym
wzgldem w cigu ostatnich dziesicioleci, skorzystamy z zestawie, ktre daje Supan we
wspomnianej pracy o posiadociach kolonialnych wszystkich mocarstw wiata. Supan bierze
lata 1876 i 1900; my wemiemy rok 1876 punkt wyjciowy, wybrany bardzo trafnie, al-
bowiem, na og biorc, mona uwaa, e w tym wanie czasie rozwj kapitalizmu zachod-
nio-europejskiego w jego stadium przedmonopolistycznym zosta zakoczonyi r. 1914 za-
stpujc liczby Supana nowszymi wedug Geograficzno-statystycznych tablic Hubnera.
Supan bierze tylko kolonie, my uwaamy za poyteczne aby przedstawi cakowity obraz
podziau wiata doda pokrtce wiadomoci i o krajach niekolonialnych, i o pkoloniach,
do ktrych zaliczamy Persj, Chiny i Turcj: pierwszy z tych krajw sta si ju prawie ca-
kowicie koloni, drugi i trzeci staj si koloniami.
Otrzymujemy nastpujce wyniki:

Kolonialne posiadoci wielkich mocarstw

(miliony kilometrw kwadr, i miliony mieszkacw)

Kolonie Metropolie Ogem

r. 1876 r. 1914 r. 1914 r.1914

miesz

miesz

miesz

miesz
kw.

kw.

kw.

kw.
km

km

km

km
k.

k.

k.

k.
Anglia 22,5 251,9 33,5 393,5 0,3 46,5 33,8 440,0
Rosja 17,0 15,9 17,4 33,2 5,4 136,2 22,8 169,4
Francja 0,9 6,0 10,6 55,5 0,5 39,6 11,1 95,1
Niemcy 2,9 12,3 0,5 64,9 3,4 77,2
St. 0,3 9,7 9,4 97,0 9,7 106,7
Zjedn. 0,3 19,2 0,4 53,0 0,7 72,2
Japonia
Ogem
6 wielkich
mocarstw 40,4 273,8 65,0 523,4 16,5 437,2 81,5 960,6

Kolonie pozostaych pastw (Belgii, Holandii i in.) ...........................................9,9 45,3

Pkolonie (Persja, Chiny i Turcja) .......................................................... 14,5 361,2
Pozostae kraje ..................................................................................... ... 28,0 289,9

Caa kula ziemska 133,9 1657,0

48
 Widzimy tu naocznie, jak na rubiey wieku XIX i XX zakoczony zosta podzia wiata.
Posiadoci kolonialne rozszerzyy si po r. 1876 w olbrzymich rozmiarach: przeszo ptora
raza, z 40 do 65 mln km2 6-ciu najwikszych mocarstw; przyrost wynosi 25 mln km2, ptora
raza wicej, anieli wynosi obszar metropolii (16,5 min). Trzy mocarstwa nie posiaday w r.
1876 adnych kolonii, a czwarte, Francja, prawie ich nie miao. Do r. 1914 te cztery mocar-
stwa zdobyy ju 14,1 mln km kw. kolonij czyli mniej wicej ptora raza wicej, ni wy-
nosi obszar Europy z prawie 100 milionami ludnoci. Nierwnomierno w rozszerzeniu
posiadoci kolonialnych jest bardzo dua. Jeeli porwnamy np. Francj, Niemcy i Japoni,
ktre niezbyt mocno rni si pod wzgldem wielkoci obszaru i liczby ludnoci, to okae
si, e pierwszy z tych krajw zdoby prawie trzy razy wicej kolonij (co do obszaru) ni dru-
gi i trzeci razem wzite. Ale co do rozmiarw kapitau finansowego Francja na pocztku roz-
patrywanego okresu bya, by moe, take kilka razy bogatsza ni Niemcy i Japonia razem
wzite. Na rozmiar posiadoci kolonialnych, oprcz warunkw czysto ekonomicznych i na
ich podstawie, wywieraj wpyw warunki geograficzne i inne. Jakkolwiek w ostatnich dzie-
sicioleciach odbywaa si silna niwelacja wiata, wyrwnywanie warunkw gospodarki i
ycia w rnych krajach pod naciskiem wielkiego przemysu, wymiany i kapitau finansowe-
go, to jednak pozostaj jeszcze niemae rnice i wrd wymienionych szeciu krajw widzi-
my, z jednej strony, mode, niezwykle szybko rozwijajce si kraje kapitalistyczne (Ameryka,
Niemcy, Japonia); z drugiej kraje starego rozwoju kapitalistycznego, ktre w ostatnich
czasach rozwijay si daleko wolniej anieli tamte (Francja i Anglia); z trzeciej kraj naj-
bardziej zacofany pod wzgldem ekonomicznym (Rosja), w ktrym najnowszy kapitalistycz-
ny imperializm jest opleciony, e tak powiem, szczeglnie gst sieci stosunkw przedkapi-
talistycznych.
Obok kolonialnych posiadoci wielkich mocarstw umiecilimy niewielkie kolonie ma-
ych pastw, bdce, e si tak wyrazimy, najbliszym obiektem ewentualnego i prawdopo-
dobnego podziau na nowo kolonij. Te mae pastwa w wikszoci wypadkw zachowuj
swe kolonie jedynie dziki temu, e pomidzy wielkimi istniej przeciwiestwa interesw,
tarcia itp., ktre przeszkadzaj porozumieniu si co do podziau upu. Co si tyczy pastw
pkolonialnych, to daj one przykad tych form przejciowych, ktre spotyka si we
wszystkich dziedzinach przyrody i spoeczestwa. Kapita finansowy jest to tak wielka,
mona powiedzie, decydujca sia we wszystkich stosunkach ekonomicznych i midzynaro-
dowych, e potrafi podporzdkowywa sobie i rzeczywicie podporzdkowuje nawet pastwa
korzystajce z najzupeniejszej niezalenoci politycznej; zaraz zobaczymy tego przykady.
Ale, rozumie si, najwicej dogodnoci i najwiksze korzyci zapewnia kapitaowi finan-
sowemu takie podporzdkowanie, ktre jest zwizane z utrat przez podporzdkowane kraje i
ludy niezalenoci politycznej. Kraje pkolonialne s typowe jako co poredniego pod
tym wzgldem. Rzecz zrozumiaa, e walka o te kraje na p zalene szczeglnie musiaa si
zaostrzy w epoce kapitau finansowego, kiedy pozostay wiat by ju podzielony.
Polityka kolonialna i imperializm istniay i przed najnowszym stopniem kapitalizmu, a
nawet przed kapitalizmem. Rzym, oparty na niewolnictwie, uprawia polityk kolonialn i
urzeczywistnia imperializm. Ale oglne rozwaania o imperializmie, zapominajce o za-
sadniczej rnicy midzy formacjami spoeczno-ekonomicznymi albo odsuwajce j na dal-
szy plan, z koniecznoci przeistaczaj si w zupenie czcze banalnoci albo w samochwal-
stwo, w rodzaju porwnywania wielkiego Rzymu z Wielk Brytani90. Nawet kapitali-
styczna polityka kolonialna wczeniejszych stadiw kapitalizmu w istotny sposb rni si od
polityki kolonialnej kapitau finansowego.
Podstawow znamienn cech najnowszego kapitalizmu jest panowanie monopolistycz-
nych zwizkw najwikszych przedsibiorcw. Takie monopole s najtrwalsze wwczas,
90
C.P.Lucas: Greater Rome and Greater Britain, Oxford 1912; albo Earl of Cromer: Ancient and modern
imperialism, L., 1910.

49
kiedy jedne rce zagarniaj wszystkie rda surowcw; widzielimy te, z jak gorliwoci
midzynarodowe zwizki kapitalistw skierowuj swe wysiki ku temu, eby wydrze prze-
ciwnikowi wszelk mono konkurencji, eby poskupywa np. zoa rudy elaznej albo r-
da naftowe itp. Jedynie posiadanie kolonij daje cakowit gwarancj powodzenia monopolu
wbrew wszelkim ewentualnociom w walce z rywalem a do takiej ewentualnoci, kiedy
przeciwnik zechciaby si broni ustaw o monopolu pastwowym. Im wyszy jest rozwj
kapitalizmu, im mocniej daje si odczuwa brak surowca, Im ostrzejsza jest konkurencja i
pogo za rdami surowca po caym wiecie, tym zacieklejsza staje si walka o zdobycie
kolonij.

Mona nawet zaryzykowa twierdzenie pisze Schilder ktre niejednemu wyda si moe paradoksem,
e wzrost ludnoci miejskiej i przemysowej w bliszej czy dalszej przyszoci o wicie prdzej moe napotka
przeszkod w braku surowca dla przemysu ni w braku rodkw ywnoci. Tak np. zaostrza si brak drzewa,
ktre coraz bardziej droeje, skr, surowca dla przemysu wkienniczego. Zwizki przemysowcw usiuj
stworzy rwnowag pomidzy rolnictwem a przemysem w granicach caego gospodarstwa wiatowego; jako
przykad mona wymieni istniejcy od r. 1904 midzynarodowy zwizek zjednocze fabrykantw przdzy
bawenianej w kilku najwaniejszych pastwach przemysowych; nastpnie utworzony na jego wzr w r. 1910
zwizek europejskich zjednocze fabrykantw przdzy lnianej91.

Znaczenie tego rodzaju faktw buruazyjni reformici, a wrd nich zwaszcza dzisiejsi
kautskici usiuj oczywicie osabi, wskazujc na to, e surowiec mona by byo dosta
na wolnym rynku bez kosztownej i niebezpiecznej polityki kolonialnej, e poda surowca
mona by byo kolosalnie zwikszy za pomoc prostego polepszenia warunkw gospo-
darstwa rolnego w ogle. Ale takie wskazwki przeistaczaj si w apologetyk imperializmu,
w upikszanie go, albowiem oparte s na zapominaniu o gwnej waciwoci najnowszego
kapitalizmu: o monopolach. Wolny rynek coraz bardziej przechodzi do przeszoci, monopo-
listyczne syndykaty i trusty z kadym dniem coraz bardziej go okrawaj, a proste polepsze-
nie warunkw gospodarstwa rolnego sprowadza si do poprawy pooenia mas, do podwy-
szenia pacy zarobkowej i zmniejszenia zyskw. Gdzie to, poza fantazj ckliwych reformi-
stw, istniej trusty, zdolne do troszczenia si o pooenie mas zamiast zdobywania kolonij?
Nie tylko odkryte ju rda surowca maj znaczenie dla kapitau finansowego, ale i rda
moliwe, albowiem technika rozwija si w naszych czasach z niewiarogodn szybkoci i
ziemie, dzi nieprzydatne, jutro mog sta si przydatnymi, jeeli wynalezione zostan nowe
sposoby (a w tym celu wielki bank moe zorganizowa specjaln ekspedycj inynierw,
agronomw itp.), jeeli bd dokonane wielkie nakady kapitau. To samo dotyczy poszuki-
wania nowych bogactw mineralnych, nowych sposobw obrabiania i wykorzystywania tych
czy innych surowcw itp., itp. Std nieuniknione denie kapitau finansowego do rozsze-
rzania terytorium gospodarczego i nawet terytorium w ogle. Tak samo jak trusty kapitalizuj
swj majtek wedug podwjnej i potrjnej oceny liczc na moliwe w przyszoci (nie za
obecne) zyski, liczc na dalsze rezultaty monopolu, tak samo kapita finansowy w ogle dy
do zagarnicia jak najwikszej iloci obszarw, jakichkolwiek, gdziekolwiek, w jakikolwiek
sposb, liczc na moliwe rda surowca, w obawie, by nie pozosta w tyle w szalonej walce
o ostatnie kski niepodzielonego wiata albo o nowy podzia ksw ju podzielonych.
Kapitalici angielscy wszelkimi sposobami usiuj rozwin produkcj baweny w swojej
kolonii Egipcie w r. 1904 z 2,3 mln ha ziemi uprawnej w Egipcie ju 0,6 mln, czyli prze-
szo czwarta cz, znajdowao si pod upraw baweny rosyjscy w swojej kolonii, w
Turkiestanie, albowiem t drog atwiej mog pobi swych konkurentw zagranicznych, a-
twiej mog doj do zmonopolizowania rde surowca, do stworzenia oszczdniejszego i
zyskowniejszego trustu wkienniczego z kombinowan produkcj, z zerodkowaniem
wszystkich stadiw produkcji i obrabiania baweny w jednych rkach.

91
Schilder, l. c., S. 3842.

50
 Interesy wywozu kapitau rwnie pchaj do zdobywania kolonij poniewa na rynku kolo-
nialnym atwiej jest (a czasami jedynie tylko mona) drog monopolistyczn usun konku-
renta, zapewni sobie dostawy, utrwali odpowiednie stosunki itp.
Pozaekonomiczna nadbudowa, wyrastajca na podstawie kapitau finansowego, jego poli-
tyka, jego ideologia, wzmagaj denie do podbojw kolonialnych. Kapita finansowy chce
nie wolnoci, lecz panowania, susznie mwi Hilferding. Pewien za francuski pisarz buru-
azyjny, jak gdyby rozwijajc i uzupeniajc przytoczone wyej myli Cecila Rhodesa, pisze,
e do ekonomicznych przyczyn wspczesnej polityki kolonialnej naley doda przyczyny
spoeczne:

Wskutek wzrastajcego skomplikowania ycia i trudnoci, cicych nie tylko na masach robotniczych, ale
i na klasach rednich, we wszystkich krajach starej cywilizacji nagromadza si zniecierpliwienie, rozdranienie,
nienawi, zagraajce spokojowi publicznemu; dla energii wytrconej z okrelonego klasowego trybu ycia
naley znale zastosowanie, da jej ujcie poza krajem, aeby nie byo wybuchu wewntrz92.

Skoro mowa o kolonialnej polityce epoki imperializmu kapitalistycznego, naley zazna-

czy, e kapita finansowy i odpowiadajca mu polityka midzynarodowa, ktra sprowadza
si do walki wielkich mocarstw o ekonomiczny i polityczny podzia wiata, stwarzaj szereg
przejciowych form zalenoci pastwowej. Typowe dla tej epoki s nie tylko dwie podsta-
wowe grupy krajw: wadajce koloniami i kolonie, ale i rnorodne formy krajw zale-
nych, politycznie, formalnie samodzielnych, w rzeczywistoci za opltanych sieci zaleno-
ci finansowej i dyplomatycznej. Na jedn z tych form pkolonie wskazalimy ju
przedtem. Przykadem drugiej jest np. Argentyna.

Ameryka Poudniowa a zwaszcza Argentyna pisze Schulze-Gaeyernitz w swojej pracy o imperializmie

brytyjskim znajduje si w takiej finansowej Zalenoci od Londynu, e trzeba j nazwa niemal angielsk
koloni handlow93.

Kapitay, ulokowane przez Angli w Argentynie, Schilder szacowa na podstawie informa-

cyj konsula austriacko-wgierskiego w Buenos-Aires za r. 1909 na 8 3/4 miliarda frankw.
atwo sobie wyobrazi, jak mocne wizy cz wskutek tego kapita finansowy i jego
wiernego druha, dyplomacj Anglii z buruazj Argentyny, z kierowniczymi koami
caego jej ycia ekonomicznego i politycznego.
Nieco inn form zalenoci finansowej i dyplomatycznej przy zachowaniu niezalenoci
politycznej daje nam przykad Portugalii. Portugalia jest pastwem samodzielnym, suweren-
nym, ale faktycznie w cigu przeszo 200 lat, od czasu wojny o dziedzictwo tronu hiszpa-
skiego (17001714), znajduje si pod protektoratem Anglii.
Anglia bronia jej i jej posiadoci kolonialnych dla umocnienia swojej pozycji w walce ze
swymi przeciwnikami, Hiszpani, Francj. W zamian za to Anglia otrzymywaa korzyci
handlowe, lepsze warunki wywozu towarw, a zwaszcza wywozu kapitau do Portugalii i jej
kolonij, mono korzystania z portw i wysp Portugalii, z jej kabli itp.94 Tego rodzaju sto-
sunki pomidzy poszczeglnymi wielkimi i maymi pastwami istniay zawsze, ale w epoce
imperializmu kapitalistycznego staj si one powszechnym systemem, wchodz jako cz
skadowa do sumy stosunkw podziau wiata, przeksztacaj si w ogniwa operacyj wia-
towego kapitau finansowego.

92
Wahl: Ea France aux colonies, cytowane przez Henri Russier: Le partage de l'0ceanie, Paris 1905, p.
165.
93
Schulze Gaevernitz: Britischer Imperlalismus und englischer Freihandel zu Beginn des 20-ten
Jahrhunderts, Lpz. 1906, S. 318. To samo mwi Sartorius v. Waltershausen: Das volkswirtschaftliche System
der Kapitalanlage im Auslande, Brl. 1507, S.46.
94
Schilder, l. c. B. I, S. 160161.

51
 By skoczy ze spraw podziau wiata, musimy zaznaczy jeszcze, co nastpuje. Nie tyl-
ko literatura amerykaska po wojnie hiszpasko-amerykaskiej i angielska po wojnie angiel-
sko-burskiej postawiy t spraw zupenie otwarcie i w sposb okrelony w samym kocu
wieku XIX i na pocztku wieku XX, nie tylko literatura niemiecka, ktra najbardziej zazdro-
nie ledzia imperializm brytyjski systematycznie oceniaa ten fakt. We francuskiej lite-
raturze buruazyjnej sprawa ta jest rwnie postawiona dostatecznie wyranie i szeroko, o ile
jest to do pomylenia z buruazyjnego punktu widzenia. Powoamy si na historyka Driaulta,
ktry w ksice swej Polityczne i spoeczne zagadnienia w kocu wieku XIX w rozdziale o
wielkich mocarstwach i podziale wiata pisa, co nastpuje:

W cigu ostatnich lat wszystkie wolne miejsca na ziemi z wyjtkiem Chin zostay zajte przez mocarstwa
Europy i Ameryki Pnocnej. Na tym gruncie zaszo ju kilka konfliktw i przesuni wpyww, bdcych
zwiastunami groniejszych wybuchw w bliskiej przyszoci. Albowiem naley si pieszy: narody, ktre si
nie zabezpieczyy, ryzykuj, e nigdy nie otrzymaj swej czstki i nie wezm udziau w tej olbrzymiej eksplo-
atacji wiata, ktra bdzie jednym z najistotniejszych faktw przyszego (tzn. XX) wieku. Oto, dlaczego cala
Europa i Ameryka byty ogarnite w ostatnich czasach gorczk ekspansji kolonialnej, imperializmu, ktry jest
najbardziej znamiennym charakterystycznym rysem koca XIX wieku.

I autor dodaje:

Przy tym podziale wiata, w tej szalonej pogoni za skarbami i wielkimi rynkami wiata, stosunkowa sita
mocarstw, utworzonych w obecnym, XIX wieku jest zupenie niewspmierna z tym miejscem, jakie zajmuj w
Europie narody, ktre te mocarstwa utworzyy. Mocarstwa dominujce w Europie, wadcy jej losw, nie domi-
nuj w tym samym stopniu na caym wiecie. A poniewa potga kolonialna, nadzieja posiadania bogactw, jesz-
cze nie obliczonych, odbije si oczywicie na stosunku si mocarstw europejskich, to wskutek tego kwestia kolo-
nialna imperializm, jeli chcecie ktry ju zmieni polityczne warunki samej Europy, bdzie je zmienia
coraz bardziej95.

95
J. E. Driault: Problemes politiques et sociaux, Paris 1907, p. 299.

52
 VII. IMPERIALIZM JAKO ODRBNE STADIUM
KAPITALIZMU

Musimy teraz sprbowa wysnu pewne uoglniajce wnioski, zreasumowa to, co po-
wiedzielimy wyej o imperializmie. Imperializm wyrs jako rozwinicie i bezporednie
przeduenie podstawowych waciwoci kapitalizmu w ogle. Ale kapitalizm stal si kapita-
listycznym imperializmem dopiero na okrelonym, bardzo wysokim stopniu swego rozwoju,
kiedy pewne podstawowe waciwoci kapitalizmu zaczy zamienia si w swe przeciwie-
stwo, kiedy pod kadym wzgldem powstay i ujawniy si cechy epoki przejciowej od ka-
pitalizmu do wyszego ustroju spoeczno-ekonomicznego. Spraw pod wzgldem ekono-
micznym podstawow w tym procesie jest zastpienie kapitalistycznej wolnej konkurencji
przez monopole kapitalistyczne. Wolna konkurencja jest podstawow waciwoci kapitali-
zmu i produkcji towarowej w ogle; monopol stanowi cakowite przeciwiestwo wolnej kon-
kurencji, ale ta ostatnia w naszych oczach zacza przetwarza si w monopol stwarzajc
wielk produkcj, wypierajc drobn, zastpujc wielk przez jeszcze wiksz, doprowadza-
jc koncentracj produkcji i kapitau do tego, e wyrasta i wyrasta z niej monopol: kartele,
syndykaty, trusty, zlewajcy si z nimi kapita jakich dziesiciu bankw obracajcych mi-
liardami. A jednoczenie monopole wyrastajc z wolnej konkurencji nie usuwaj jej, lecz
istniej nad ni i obok niej stwarzajc przez to szereg szczeglnie ostrych i gbokich
sprzecznoci, tar, konfliktw. Monopol jest przejciem od kapitalizmu do wyszego ustroju.
Gdyby trzeba byo da moliwie najkrtsze okrelenie imperializmu, to naleaoby powie-
dzie, e imperializm jest to monopolistyczne stadium kapitalizmu. Takie okrelenie zawie-
raoby rzecz najwaniejsz, gdy z jednej strony, kapita finansowy jest to kapita bankowy
nielicznych najwikszych bankw monopolistycznych, ktry zla si z kapitaem monopoli-
stycznych zwizkw przemysowcw; z drugiej za strony, podzia wiata jest przejciem od
polityki kolonialnej, rozszerzanej bez przeszkd na obszary nie zagarnite przez adne mo-
carstwo kapitalistyczne, do polityki kolonialnej monopolistycznego wadania terytorium kuli
ziemskiej, podzielonej do ostatka.
Ale zbyt krtkie okrelenia, jakkolwiek dogodne, reasumuj bowiem to, co jest najgw-
niejsze s jednak nie wystarczajce, skoro trzeba z nich specjalnie wyprowadza bardzo
istotne cechy tego zjawiska, ktre naley okreli. Dlatego te, nie zapominajc o warunko-
wym i wzgldnym znaczeniu wszystkich okrele w ogle, ktre nigdy nie mog ogarn
wszechstronnych zwizkw zjawiska w jego penym rozwoju, naley da takie okrelenie
imperializmu, ktre by obejmowao nastpujce pi podstawowych jego cech: 1) koncentra-
cja produkcji i kapitau, posunita do tak wysokiego stopnia rozwoju, e stworzya monopole
odgrywajce decydujc rol w yciu gospodarczym; 2) zlanie si kapitau bankowego z
przemysowym i stworzenie na podstawie tego kapitau finansowego, oligarchii finanso-
wej; 3) wywz kapitau w odrnieniu od wywozu towarw nabiera szczeglnie wanego
znaczenia; 4) tworz si midzynarodowe monopolistyczne zwizki kapitalistw, dzielce
wiat i 5) zakoczy si terytorialny podzia kuli ziemskiej przez najwiksze mocarstwa kapi-
talistyczne. Imperializm jest to kapitalizm na tym stadium rozwoju, kiedy uksztatowao si
panowanie monopolw i kapitau finansowego, kiedy nabra wybitnego znaczenia wywz
kapitau, rozpocz si podzia wiata przez midzynarodowe trusty i zakoczony zosta po-
dzia caego terytorium kuli ziemskiej przez najwiksze kraje kapitalistyczne.

53
 Dalej zobaczymy jeszcze, jak mona i naley inaczej okreli imperializm, jeeli si ma na
widoku nie tylko podstawowe pojcia czysto ekonomiczne (do ktrych ogranicza si przyto-
czone okrelenie), lecz historyczne miejsce danego stadium kapitalizmu w stosunku do kapi-
talizmu w ogle albo stosunek pomidzy imperializmem a dwoma podstawowymi kierunkami
w ruchu robotniczym. Teraz za naley zaznaczy, e pojmowany we wskazanym znaczeniu
imperializm stanowi niewtpliwie odrbne stadium rozwoju kapitalizmu. Aeby czytelnikowi
da moliwie najbardziej uzasadnione pojecie o imperializmie, staralimy si umylnie przy-
tacza moliwie najwicej gosw ekonomistw buruazyjnych, zmuszonych do uznawania
szczeglnie bezsprzecznych faktw najnowszej ekonomiki kapitalizmu. W tym samym celu
przytaczalimy szczegowe dane statystyczne, na ktrych podstawie mona widzie, do ja-
kiego stopnia mianowicie wyrs kapita bankowy itd., w czym mianowicie wyrazio si
przejcie iloci w jako, przejcie rozwinitego kapitalizmu w imperializm. Zbyteczne jest
oczywicie mwi o tym, e wszystkie granice w przyrodzie i spoeczestwie s wzgldne i
ruchome, e niedorzecznie byoby spiera si np. o to, na jaki rok albo dziesiciolecie przypa-
da ostateczne ustalenie si imperializmu.
Ale o okrelenie imperializmu trzeba spiera si przede wszystkim z gwnym marksi-
stowskim teoretykiem epoki tak zwanej II Midzynarodwki, czyli 25-lecia 18891914, K.
Kautskym.
Przeciwko podstawowym ideom, wyraonym w danym przez nas okreleniu imperializmu,
Kautsky wystpi zupenie zdecydowanie i w r. 1915, i nawet ju w listopadzie r. 1914,
owiadczajc, e przez imperializm naley rozumie nie faz lub stopie gospodarki, lecz
polityk, a mianowicie okrelona polityk, ktr kapita finansowy przekada ponad wszel-
k inn, e imperializmu nie mona utosamia ze wspczesnym kapitalizmem, e jeli
przez imperializm rozumie wszystkie zjawiska wspczesnego kapitalizmu kartele,
protekcjonizm, panowanie finansistw, polityk kolonialn to wwczas kwestia nie-
odzownoci imperializmu dla kapitalizmu zostanie sprowadzona do najbardziej wulgarnej
tautologii, gdy wwczas naturalnie imperializm jest koniecznoci yciow dla kapitali-
zmu itd. Myl Kautskyego wyrazimy najdokadniej, jeeli przytoczymy dane przeze okre-
lenie imperializmu, skierowane wprost przeciwko istocie wykadanych przez nas idei (albo-
wiem zarzuty z obozu niemieckich marksistw, ktrzy propagowali podobne idee w cigu
caego szeregu lat, od dawna s znane Kautskyemu jako zarzuty okrelonego prdu w mark-
sizmie).
Okrelenie Kautskyego gosi:

Imperializm jest to produkt wysoko rozwinitego kapitalizmu przemysowego. Polega on na deniu kade-
go przemysowego narodu kapitalistycznego do podboju i przyczania do siebie coraz to wikszych obszarw
agrarnych (podkrelenie Kautskyego) bez wzgldu na to, jakie narody je zamieszkuj96.

Okrelenie to jest absolutnie do niczego, gdy jednostronnie, a wic dowolnie, wyodrbnia

sam tylko kwesti narodow (kwestie wprawdzie w najwyszym stopniu wan i sam przez
si, i w stosunku do imperializmu) dowolnie i bdnie wic j tylko z kapitaem przemy-
sowym w krajach anektujcych inne narody, rwnie dowolnie i bdnie wysuwajc aneksj
obszarw agrarnych.
Imperializm jest to denie do aneksyj oto, do czego sprowadza si polityczna cz
okrelenia Kautsky'ego. Jest ona suszna, ale nader niepena, albowiem politycznie imperia-
lizm jest to w ogle denie do gwatu i reakcji. Nas interesuje tu jednak ekonomiczna strona
sprawy, ktr wnis do swojego okrelenia sam Kautsky. Bdy w okreleniu Kautskyego
bij w oczy. Dla imperializmu charakterystyczny jest wanie nie kapita przemysowy, ale
finansowy. Nie jest rzecz przypadku, e we Francji wanie szczeglnie szybki rozwj kapi-

96
Die Neue Zeit, 1914, 2 (r. 32). S. 909, 11 wrzenia 1914 r. Por. 1915, 2, S. 107 i nast.

54
tau finansowego przy osabieniu przemysowego wywoa, poczynajc od lat 8o-ych zeszego
stulecia, niezwyke zaostrzenie polityki aneksjonistycznej (kolonialnej). Dla imperializmu
charakterystyczne jest wanie denie do anektowania nie tylko obszarw agrarnych, ale
nawet najbardziej przemysowych (niemieckie apetyty w stosunku do Belgii, francuskie w
stosunku do Lotaryngii), albowiem, po 1-sze, ukoczony podzia wiata zmusza przy podziale
na nowo do wycigania rki po wszelkie ziemie; po 2-gie, imperializmowi waciwe jest
wspzawodnictwo kilku wielkich mocarstw w deniu do hegemonii, czyli do zagarnicia
obszarw ziemi nie tyle bezporednio dla siebie, ile dla osabienia przeciwnika i podwaenia
jego hegemonii (dla Niemiec Belgia ma szczeglne znaczenie, jako punkt oparcia przeciw
Anglii; dla Anglii Bagdad, jako punkt oparcia przeciw Niemcom itd.).
Kautsky powouje si zwaszcza i niejednokrotnie na Anglikw, ktrzy rzekomo
ustalili czysto polityczne znaczenie wyrazu imperializm w jego, Kautskyego, rozumieniu.
Bierzemy Anglika Hobsona i czytamy w jego pracy Imperializm, wydanej w r. 1902:

Nowy imperializm rni si od starego, po pierwsze, tym, e zamiast de jednego rosncego imperium
stawia teori i praktyk rywalizujcych imperiw, z ktrych kade kieruje si jednakowymi podaniami poli-
tycznego rozszerzenia si{ i korzyci handlowych; po drugie przewag interesw finansowych albo tyczcych
si lokaty kapitau nad interesami handlowymi97.

Widzimy, e Kautsky pod wzgldem faktycznym nie ma absolutnie racji powoujc si na

Anglikw w ogle (mgby si powoa jedynie na wulgarnych imperialistw angielskich lub
na jawnych apologetw imperializmu). Widzimy, e Kautsky, roszczc sobie pretensj do
bronienia w dalszym cigu marksizmu, w rzeczywistoci robi krok wstecz w porwnaniu z
socjalliberaem Hobsonem, ktry suszniej uwzgldnia dwie historyczno-konkretne (Kaut-
sky swym okreleniem naigrawa si wanie z historycznej konkretnoci!) waciwoci
wspczesnego imperializmu: 1) konkurencj kilku imperializmw i 2) przewag finansisty
nad kupcem. A jeeli mowa jest gwnie o tym, eby kraj przemysowy anektowa agrarny, to
przez to wysuwa si dominujc rol kupca.
Okrelenie Kautskyego jest nie tylko niesuszne i niemarksistowskie. Suy ono za pod-
staw dla caego systemu pogldw, ktre pod kadym wzgldem zrywaj zarwno z marksi-
stowsk teori jak i z marksistowsk praktyk, o czym bdzie jeszcze mowa niej. Zupenie
niepowany jest ten spr o sowa, ktry wszcz Kautsky: czy nazwa najnowszy stopie ka-
pitalizmu imperializmem, czy stopniem kapitau finansowego. Nazywajcie, jak chcecie; to
jest obojtne. Istota rzeczy polega na tym, e Kautsky odrywa polityk imperializmu od jego
ekonomiki rozprawiajc o aneksjach jako o polityce, ktr kapita finansowy przekada
ponad inn, i przeciwstawiajc jej inn, moliw jakoby, polityk buruazyjn na tej samej
podstawie kapitau finansowego. Wynika std, e monopole w ekonomice daj si pogodzi z
niemonopolistycznym, nie opartym na gwacie, nie zaborczym sposobem dziaania w polity-
ce. Wynika std, e terytorialny podzia wiata, zakoczony wanie w epoce kapitau finan-
sowego i stanowicy podstaw swoistoci obecnych form wspzawodnictwa pomidzy naj-
wikszymi pastwami kapitalistycznymi, daje si pogodzi z polityk nieimperialistyczn.
Otrzymujemy zatuszowywanie, przytpianie najbardziej zasadniczych sprzecznoci najnow-
szego stopnia kapitalizmu zamiast odsonicia ich gbi, otrzymujemy buruazyjny reformizm
zamiast marksizmu.
Kautsky polemizuje z niemieckim apologet imperializmu i aneksyj, Cunowem, ktry ro-
zumuje po prostacku i cynicznie: imperializm jest to wspczesny kapitalizm; rozwj kapitali-
zmu jest nieunikniony i postpowy; a wic imperializm jest postpowy; a wic naley pada
na kolana przed imperializmem i sawi go! Co w rodzaju tej karykatury, jak rysowali na-
rodnicy przeciw rosyjskim marksistom w latach 18941895: jeeli marksici uwaaj, e

97
Hobson: Imperialism, L. 1902, p. 324.

55
kapitalizm w Rosji jest nieunikniony i postpowy, to powinni otworzy szynk i zajmowa si
krzewieniem kapitalizmu. Kautsky oponuje przeciwko Cunowowi: nie, imperializm nie jest
wspczesnym kapitalizmem, lecz tylko jedn z form polityki wspczesnego kapitalizmu, i
my moemy, i powinnimy walczy z t polityk, walczy z imperializmem, z aneksjami itd.
Replika wydaje si zupenie do rzeczy, w rzeczywistoci jednak jest tylko bardziej wyrafi-
nowanym i lepiej zamaskowanym (a przez to bardziej niebezpiecznym) goszeniem ugody z
imperializmem, albowiem walka z polityk trustw i bankw, nie naruszajca podstaw
ekonomiki trustw i bankw, sprowadza si do buruazypego reformizmu i pacyfizmu, do
poczciwych i pobonych ycze. Wykrci si od istniejcych sprzecznoci, zapomnie o
najwaniejszych z nich zamiast tego, eby ujawni ca gbi sprzecznoci oto teoria
Kautskyego, nie majca nic wsplnego z marksizmem. I rzecz zrozumiaa, e taka teoria
suy tylko do obrony idei jednoci z takimi jak Cunow!

Z czysto ekonomicznego punktu widzenia pisze Kautsky nie jest niemoliwe, e kapitalizm przeyje
jeszcze jedn now faz, przeniesienie polityki karteli na polityk zagraniczn faz ultraimperializmu98, czyli
nadimperializmu, zjednoczenia imperializmw caego wiata, a nie ich walki, faz zaprzestania wojen przy ka-
pitalizmie, faz wsplnej eksploatacji wiata przez midzynarodorwo-zjednoczony kapita finansowy99.

Na tej teorii ultraimperializmu wypadnie nam jeszcze zatrzyma si dalej, eby szcze-
gowo wykaza, do jakiego stopnia zdecydowanie i bezpowrotnie zrywa ona z marksizmem.
Tutaj za musimy, zgodnie z oglnym planem niniejszego szkicu, spojrze na cise dane
ekonomiczne, tyczce si tego zagadnienia. Czy moliwy jest ultraimperializm z czysto
ekonomicznego punktu widzenia, czy te s to ultragupstwa?
Jeeli przez czysto ekonomiczny punkt widzenia rozumie czyst abstrakcj, wtedy
wszystko, co mona powiedzie, sprowadzi si do twierdzenia: rozwj prowadzi do mono-
polw, a wic do jednego wiatowego monopolu, do jednego wiatowego trustu. Jest to bez-
sporne, ale take zupenie pozbawione treci, w rodzaju wskazania, e rozwj prowadzi do
produkowania rodkw ywnoci w laboratoriach. W tym sensie teoria ultraimperializmu
jest tak sam niedorzecznoci, jak byaby teoria ultrarolnictwa.
Jeeli za mwi o czysto ekonomicznych warunkach epoki kapitau finansowego, jako
o historycznie konkretnej epoce, odnoszcej si do pocztku wieku XX, to najlepsz odpo-
wiedzi na martwe abstrakcje ultraimperializmu (suce wycznie na wskro reakcyjnemu
celowi: odwrceniu uwagi od gbi istniejcych sprzecznoci) jest przeciwstawienie im kon-
kretnie-ekonomicznej rzeczywistoci wspczesnego gospodarstwa wiatowego. Cakowicie
pozbawiona treci gadanina Kautskyego o ukraimperializmie popiera, midzy innymi, t
gboko bdn i lejc wod na myn apologetw imperializmu myl, jakoby panowanie ka-
pitau finansowego osabiao nierwnomierno i sprzecznoci wewntrz wiatowego gospo-
darstwa, kiedy w rzeczywistoci ono je wzmaga.
R. Calwer w swej niewielkiej pracy Wstp do gospodarstwa wiatowego100 zrobi prb
zestawienia najgwniejszych danych czysto ekonomicznych, ktre pozwalaj konkretnie
przedstawi wzajemne stosunki wewntrz gospodarstwa wiatowego na rubiey wieku XIX i
XX. Dzieli on cay wiat na 5 gwnych obszarw gospodarczych: 1) rodkowo-europejski
(caa Europa oprcz Rosji i Anglii); 2) brytyjski; 3) rosyjski; 4) wschodnio-azjatycki i 5) ame-
rykaski, zaliczajc kolonie do obszarw tych pastw, do ktrych one nale, i pozosta-
wiajc na uboczu nieliczne kraje, nieprzydzielone do adnego z obszarw, np. Persj, Afga-
nistan, Arabi w Azji, Maroko i Abisyni w Afryce itp.

98
Die Neue Zeit, 1914, z (r. 32). S. 921, 11 wrzenia 1914 r. Por. 1915, 2. S. 107 i nast.
99
Die Neue Zeit, 1915, I, S. 144, z dn. 30 kwietnia 1915 r.
100
R. Calwer: Einfuhrung in die Weitwirtschaft, Bri. 1906.

56
 Oto w skrceniu przytoczone przeze dane ekonomiczne o tych obszarach:

Gwne Drogi Han Przemys

obszary go- komunikacji del

Ludno (mln)
(mln km kw.)
spodarcze wiata

Prod. w-

Prod. su-
Wwz i

kam.

el.
wz azem
Obszar

Liczba
Koleje

handlowa
(mln ton)

(mln ton)

(mln ton)

wrzecion
(tys. km)

Flota

rwki

(mln)
wy-

gla
1. rodkowo-
europ.101 27,6 388 204 8 41 251 15 26
(23,6 (146
2. brytyjski ) ) 140 11 25 249 9 51
28,9 398
3. rosyjski (28,6 (355 63 1 3 16 3 7
4. wschodnio- ) )
azjatycki 22 131 8 1 2 8 0,02 2
5. amerykaski 379 6 14 245 14 19
12 389
30 148

Widzimy trzy obszary z wysokorozwinitym kapitalizmem (potny rozwj i rodkw

komunikacji, i handlu, i przemysu): rodkowo-europejski, brytyjski i amerykaski. Wrd
nich trzy panujce nad wiatem pastwa: Niemcy, Anglia i Stany Zjednoczone. Imperiali-
styczna rywalizacja pomidzy nimi i walka s nadzwyczaj zaostrzone przez to, e Niemcy
posiadaj znikomy obszar i mao kolonij; utworzenie Europy rodkowej naley jeszcze do
przyszoci, i rodzi si Europa rodkowa w zaartej walce. Na razie ca Europ cechuje
rozdrobnienie polityczne. Na obszarze brytyjskim i amerykaskim istnieje w przeciwiestwie
do tego wielka koncentracja polityczna, natomiast ogromna niewspmierno pomidzy nie-
zmierzonymi koloniami tego pierwszego a znikomymi drugiego. A w koloniach kapitalizm
dopiero zaczyna si rozwija. Walka o Ameryk Poudniow coraz bardziej si zaostrza.
Dwa obszary posiadaj saby rozwj kapitalizmu: rosyjski i wschodnio-azjatycki. W
pierwszym niezmiernie maa gsto zaludnienia, w drugim nadzwyczaj wielka; w
pierwszym istnieje wielka koncentracja polityczna, w drugim jej nie ma. Chiny dopiero za-
czto dzieli i walka o nie pomidzy Japoni, Stanami Zjednoczonymi itd. zaostrza si coraz
bardziej.
Zestawcie z t rzeczywistoci z olbrzymi rnorodnoci warunkw ekonomicznych i
politycznych, z nadzwyczajn nierwnomiernoci w szybkoci rozwoju rnych krajw itd.,
z szalon walk pomidzy pastwami imperialistycznymi gupiutk bajeczk Kautskyego
o pokojowym ultraimperializmie. Czy nie jest to reakcyjna prba zastraszonego mieszcza-
nina ukrycia si przed gron rzeczywistoci? Czy midzynarodowe kartele, ktre wydaj
si Kautskyemu zalkami ultraimperializmu (tak samo jak produkcj tabletek w laborato-
rium mona ogosi za zalek ultrarolniciwa), nie daj nam przykadu podziau i nowego
podziau wiata, przejcia od podziau pokojowego do niepokojowego i odwrotnie? Czy ame-
rykaski i in. kapita finansowy, ktry pokojowo dzieli cay wiat, z udziaem Niemiec, po-
wiedzmy, w midzynarodowym syndykacie szyn albo w midzynarodowym trucie eglugi

101
W nawiasach obszar i ludno kolonij.

57
handlowej, nie dzieli teraz wiata na nowo na zasadzie nowego ustosunkowania si, zmienia-
jcego si drog bynajmniej nie pokojow?
Kapita finansowy i trusty nie osabiaj rnic w szybkoci rozwoju rnych czci gospo-
darstwa wiatowego, ale je potguj. A skoro ustosunkowanie si si zmienio, to na czym
moe polega w warunkach kapitalizmu rozwizanie przeciwiestw, jeeli nie na sile? Nad-
zwyczaj dokadne dane co do rnej szybkoci rozwoju kapitalizmu i wzrostu kapitau finan-
sowego w caym gospodarstwie wiatowym mamy w statystyce kolei 102, W cigu ostatnich
dziesicioleci imperialistycznego rozwoju dugo linii kolejowych zmienia si w sposb
nastpujcy:

Koleje (tysice kilometrw)

1890 1913 +

Europa 224 346 +122

Stany Zjednoczo- 268 411 +143
ne 82 210 +128
Wszystkie kolonie
43 137 +94
Samodzielne i na
p samodzielne pa-
stwa Azji i Ameryki
Ogem 617 1104

A zatem rozwj kolei odbywa si najszybciej w koloniach oraz w samodzielnych (i na p

samodzielnych) pastwach Azji i Ameryki. Wiadomo, e kapita finansowy 4 5 najwik-
szych pastw kapitalistycznych panuje i rzdzi tu cakowicie. Dwiecie tysicy kilometrw
nowych kolei w koloniach i w innych krajach Azji i Ameryki oznacza przeszo 40 miliardw
marek nowej lokaty kapitau na szczeglnie korzystnych warunkach, ze specjalnymi gwaran-
cjami dochodowoci, z zyskownymi zamwieniami dla odlewni stali itp., itd.
Najszybciej ronie kapitalizm w koloniach i w krajach zaoceanicznych. Wrd nich poja-
wiaj si nowe mocarstwa imperialistyczne (Japonia). Walka wiatowych imperializmw
zaostrza si. Wzrasta danina, ktr pobiera kapita finansowy ze szczeglnie zyskownych
przedsibiorstw kolonialnych i zaoceanicznych. Przy podziale tego upu wyjtkowo wielka
cz dostaje si w rce krajw, ktre nie zawsze zajmuj pierwsze miejsce pod wzgldem
szybkoci rozwoju si wytwrczych. W najwikszych mocarstwach, wzitych wraz z ich ko-
loniami, dugo linij kolejowych (w tys. km) wynosia:

102
Stat. Jahrbuch fur das Deutsche Reich, 1915; Archiv fur Eisenbahnwesen, 1892; dla ro-
ku 1890 nieznaczne szczegy, dotyczce podziau kolei midzy koloniami rnych krajw,
musielimy okreli w przyblieniu.

58
 Tysice kilometrw
1890 1913
Stany Zjednoczone 268 413 +145
Imperium brytyjskie 107 208 +101
Rosja 32 78 +46
Niemcy 43 68 +25
Francja 41 63 +22
Ogem w 5 mocar-
491 830 +339
stwach

Tak wic okoo 8o% caej iloci kolei skoncentrowane jest w 5 najwikszych mocar-
stwach. Ale koncentracja wasnoci tych kolei, koncentracja kapitau finansowego jest jeszcze
bez porwnania znaczniejsza, poniewa do angielskich i francuskich milionerw np. naley
ogromna masa akcyj i obligacyj kolei amerykaskich, rosyjskich i in.
Dziki swoim koloniom Anglia zwikszya swoj sie kolejow o 100 tys. kilometrw,
cztery razy wicej ni Niemcy. Tymczasem wiadomo powszechnie, e rozwj si wytwr-
czych w Niemczech w cigu tego czasu, a zwaszcza rozwj produkcji wgla i elaza, odby-
wa si bez porwnania szybciej ni w Anglii, nie mwic ju o Francji i Rosji. W r. 1892
Niemcy produkoway 4,9 mln ton surwki wobec 6,8 w Anglii; w r. 1912 za ju 17,6 wobec
9,0, czyli olbrzymia przewaga nad Angli!103 Zachodzi pytanie, jaki mg istnie na gruncie
kapitalizmu inny rodek prcz wojny dla usunicia niewspmiernoci pomidzy rozwojem
si wytwrczych i nagromadzeniem kapitau, z jednej strony a podziaem kolonij i sfer
wpywu dla kapitau finansowego, z drugiej?

103
Por. take Edgar Crummond: The Economic Relation of the British and German Empires w Journal of
the Royal Statistical Society, 1914, July, p. 777 i nast.

59
 VIII. PASOYTNICTWO I GNICIE KAPITALIZMU

Musimy zatrzyma si teraz jeszcze na jednej bardzo wanej stronie imperializmu, ktra
przewanie ocenia si niedostatecznie w wikszoci rozpraw na ten temat. Jednym z brakw
marksisty Hilferdinga jest to, e zrobi on tu krok wstecz w porwnaniu z niemarksist Hob-
sonem. Mwimy o pasoytnictwie, waciwym imperializmowi.
Jak widzielimy, najgbsz podstaw ekonomiczn imperializmu stanowi monopol. Jest to
monopol kapitalistyczny, czyli wyrosy z kapitalizmu i znajdujcy si w oglnych warunkach
kapitalizmu, produkcji towarowej, konkurencji, w staej i nierozwizalnej sprzecznoci Z tymi
oglnymi warunkami. Niemniej jednak monopol ten, jak wszelki monopol, z koniecznoci
rodzi denie do zastoju i gnicia. Skoro ustanawia si chociaby na pewien czas ceny mono-
polistyczne, to do pewnego stopnia znikaj przyczyny, pobudzajce do postpu technicznego,
a zatem i do wszelkiego innego postpu, do posuwania si naprzd; zjawia si dalej ekono-
miczna moliwo sztucznego powstrzymywania postpu technicznego. Przykad: w Amery-
ce niejaki Owens wynalaz maszyn do wyrobu butelek, ktra oznaczaa rewolucj w tej ga-
zi przemysu. Niemiecki kartel fabrykantw butelek skupuje patenty Owensa i chowa je pod
sukno, wstrzymuje ich zastosowanie. Oczywicie monopol w warunkach kapitalizmu nigdy
nie jest w stanie cakowicie i na bardzo dugi czas usun konkurencji z rynku wiatowego (w
tym, midzy innymi, kryje si jedna z przyczyn niedorzecznoci teorii ultraimperializmu).
Oczywicie moliwo obnienia kosztw produkcji i powikszenia zyskw za pomoc
wprowadzenia udoskonale technicznych dziaa na korzy zmian. Ale tendencja do zastoju i
gnicia, waciwa monopolowi, ze swej strony dziaa w dalszym cigu i w poszczeglnych
gaziach przemysu, w poszczeglnych krajach bierze na pewien przecig czasu gr.
Monopol posiadania szczeglnie wielkich, bogatych albo dogodnie pooonych kolonii
dziaa w tym samym kierunku.
Dalej. Imperializm jest to olbrzymie nagromadzenie w niewielu krajach kapitau pieni-
nego, ktry dosiga, jak widzielimy, 100 do 150 miliardw frankw w papierach wartocio-
wych. Std niezwyky wzrost klasy albo raczej warstwy rentierw, czyli osb yjcych z ob-
cinania kuponw osb zupenie oderwanych od udziau w jakimkolwiek przedsibior-
stwie osb, ktrych zawodem jest prnowanie. Wywz kapitau, jedna z najistotniejszych
ekonomicznych podstaw imperializmu, jeszcze bardziej wzmaga to najzupeniejsze oderwanie
warstwy rentierw od produkcji, wyciska pitno pasoytnictwa na caym kraju, yjcym z
wyzysku pracy kilku krajw zaoceanicznych i kolonij.

W r. 1893 pisze Hobson kapita brytyjski, ulokowany za granic, wynosi okoo 15% caego bogac-
twa Zjednoczonego Krlestwa104.

Przypomnijmy, e w r. 1915 kapita ten powikszy si w przyblieniu 2 1/2 razy.

Agresywny imperializm czytamy dalej u Hobsona ktry tak drogo kosztuje patnikw podatkw i ma
tak mae znaczenie dla przemysowca i kupca... jest rdem wielkich zyskw dla kapitalisty szukajcego lokaty
dla swego kapitau... (po angielsku pojcie to wyraa si jednym sowem: investor alokujcy, rentier)...
Cay dochd roczny, ktry Wielka Brytania otrzymuje z caego swego handlu zagranicznego i kolonialnego,

104
Hobson, p. 59, 60.

60
z przywozu i wywozu, statystyk Giffen okrela na 18 mln funtw szterl. (okoo 170 mln rb) za r. 1899 liczc
po 2 1/2 % z caego obrotu, wynoszcego 800 mln funt. szterl.

Jakkolwiek suma ta jest wielka, to jednak nie moe ona wytumaczy agresywnego impe-
rializmu Wielkiej Brytanii. Wyjania go suma 90100 mln funt. szterl., stanowica dochd z
ulokowanego kapitau, dochd warstwy rentierw. Dochd rentierw piciokrotnie prze-
wysza dochd z handlu zagranicznego w najbardziej handlowym kraju wiata! Oto istota
imperializmu i imperialistycznego pasoytnictwa.
Pojcie: pastwo-rentier (Rentnerstaat), czyli pastwo-lichwiarz, staje si dlatego po-
wszechnie uywanym pojciem w ekonomicznej literaturze o imperializmie. wiat rozdzieli
si na garstk pastw-lichwiarzy i olbrzymi wikszo pastw-dunikw.

Pord lokat kapitau za granic pisze Schulze-Gaevernitz na pierwszym miejscu stoj takie, ktre
przypadaj na kraje politycznie zalene albo sojusznicze:
Anglia udziela poyczek Egiptowi, Japonii, Chinom, Ameryce Poudniowej. Jej marynarka wojenna odgrywa
w razie potrzeby rol egzekutora sdowego. Polityczna sia Anglii chroni j od oburzenia dunikw105.

Sartorius von Waltershausen w swej pracy: Narodowo-gospodarczy system lokaty kapi-

tau za granic stawia jako wzr pastwa-rentiera Holandi i wskazuje, e takim pa-
stwem staje si teraz Anglia i Francja106. Schilder uwaa, e pi pastw przemysowych:
Anglia, Francja, Niemcy, Belgia i Szwajcaria s zupenie wyranie pastwami-
wierzycielami. Holandii nie zalicza tu dlatego tylko, e jest ona mao uprzemysowiona107.
Stany Zjednoczone s wierzycielem jedynie wobec Ameryki.

Anglia pisze Schulze-Gaevernitz stopniowo przerasta z pastwa przemysowego w pastwo-

wierzyciela. Pomimo absolutnego powikszenia si produkcji przemysowej i wywozu przemysowego wzrasta
stosunkowo znaczenie dla caego gospodarstwa narodowego dochodw z procentw i dywidend, emisyj, komi-
sowego i spekulacji. Wedug mego zdania, wanie ten fakt jest ekonomiczn podstaw oywienia imperiali-
stycznego. Wierzyciel jest mocniej zwizany z dunikiem ni sprzedawca z nabywc108.

O Niemczech wydawca berliskiego pisma Die Bank, A. Lansburgh, pisa w r. 1911

w artykule: Niemcy pastwo-rentier, co nastpuje:

W Niemczech chtnie pokpiwaj sobie ze skonnoci do rantierstwa, ktra daje si zauway we Francji.
Ale zapominaj przy tym, e o ile chodzi o buruazj, to warunki niemieckie staj si coraz bardziej podobne
do francuskich109.

Pastwo-rentier jest to pastwo pasoytniczego, gnijcego kapitalizmu i okoliczno ta nie

moe nie odbija si zarwno na wszystkich spoeczno-politycznych warunkach danego kraju
w ogle jak i na dwch podstawowych prdach w ruchu robotniczym w szczeglnoci.
Aeby wykaza to w sposb jak najbardziej pogldowy, udzielimy gosu Hobsonowi, ktry
jest najbardziej pewny jako wiadek, albowiem nie podobna podejrzewa go o stronniczo
na rzecz prawowiernoci marksistowskiej, a z drugiej strony, jest on Anglikiem dobrze
znajcym stan rzeczy w kraju najbogatszym i w kolonie, i w kapita finansowy,
i w dowiadczenie imperialistyczne.
Opisujc pod wieym wraeniem wojny angielsko-burskiej zwizek imperializmu
z interesami finansistw, wzrost ich zyskw od dostaw itp., Hobson pisa:

105
Schulze-Gaevernitz, Br. Imp., 320 i in.
106
Sart. von Waltershausen, Das volkswirtsch. System etc., B. 1907, Buch IV.
107
Schilder, S. 393.
108
Schulze-Gaevernitz, Br. Imp.. S. 122.
109
Die Bank, 1911, I, S. 10 i 11.

61
 Si nadajc kierunek tej okrelonej pasoytniczej polityce s kapitalici, ale te same motywy oddziauj
te na specjalne kategorie robotnikw. W wielu miastach najwaniejsze gazie przemysu zale od zamwie
rzdowych; imperializm orodkw przemysu metalowego i budowy okrtw zaley w niemaym stopniu od
tego faktu.

Dwojakiego rodzaju okolicznoci osabiay, zdaniem autora, si dawnych imperiw: 1)

ekonomiczne pasoytnictwo i 2) tworzenie wojska z narodw podlegych.

Pierwsza to zwyczaj ekonomicznego pasoytnictwa, na mocy ktrego pastwo panujce wyzyskuje

swoje prowincje, kolonie i kraje zalene w celu zbogacenia swojej klasy rzdzcej i przekupienia swoich klas
niszych, aeby zachoway si spokojnie.

Aeby to przekupywanie bez wzgldu na form, w jakiej si odbywa, byo ekonomicznie

moliwe, konieczny jest dodajmy od siebie monopolistycznie wysoki zysk.
Co do drugiej okolicznoci Hobson pisze:

Jednym z najbardziej dziwnych symptomw lepoty imperializmu jest ta beztroska, z jak Wielka Brytania,
Francja i inne narody imperialistyczne wkraczaj na t drog. Wielka Brytania zasza najdalej. Wiksz cz
bitew, za ktrych pomoc podbilimy nasze imperium indyjskie, toczyy nasze wojska, utworzone z tubylcw;
w Indiach, a w ostatnich czasach i w Egipcie, wielkie stale armie znajduj si pod dowdztwem Brytyjczykw;
prawie wszystkie wojny, zwizane z podbiciem przez nas Afryki, z wyjtkiem jej czci poudniowej, prowadzili
dla nas tubylcy.

Perspektywa podziau Chin wywouje tak ekonomiczn ocen Hobsona:

Wiksza cz Europy zachodniej mogaby wwczas przybra wygld i charakter, ktry obecnie posiadaj
czci tych krajw: poudnie Anglii, Riwiera i najbardziej zwiedzane przez turystw i zamieszkane przez boga-
czw miejscowoci we Woszech i Szwajcarii a mianowicie: maa garstka bogatych arystokratw, otrzymuj-
cych dywidendy i pensje z Dalekiego Wschodu, z nieco znaczniejsz grup zawodowych urzdnikw i kupcw i
ze znacznie wiksz liczb suby domowej i robotnikw transportu i przemysu, zajmujcego si ostatecznym
wykoczaniem fabrykatw. Gwne za gazie przemysu zniknyby, a masowe produkty ywnoci, masowe
pfabrykaty napywayby jako danina z Azji i z Afryki. Oto, jakie moliwoci otwiera przed nami bardziej
szeroki zwizek pastw zachodnich, europejska federacja wielkich mocarstw: nie tylko nie posuwaaby ona
naprzd sprawy cywilizacji wiatowej, ale mogaby stanowi olbrzymie niebezpieczestwo zachodniego paso-
ytnictwa: wyodrbni grup przodujcych narodw przemysowych, ktrych wysze klasy otrzymuj ogromn
danin z Azji i Afryki i za pomoc tej daniny utrzymuj wielkie obaskawione masy urzdnikw i suby, za-
trudnionych ju nie wytwarzaniem masowych produktw rolnych i przemysowych, ale osobist obsug albo
drugorzdn prac przemysow pod kontrol nowej arystokracji finansowej. Niechaj ci, ktrzy s gotowi mach-
n rk na tak teori (naleao powiedzie: perspektyw) jako na nie zasugujc na uwag, wmyl si w
warunki ekonomiczne i spoeczne tych obwodw dzisiejszej Anglii poudniowej, ktre zostay ju doprowadzo-
ne do takiego stanu. Niech pomyl, jak ogromne rozszerzenie takiego systemu byoby moliwe, gdyby Chiny
zostay podporzdkowane ekonomicznej kontroli podobnych grup finansistw, lokujcych kapita, ich pra-
cownikw politycznych i handlowo-przemysowych, wypompowujcych zyski z najwikszego potencjalnego
rezerwuaru, jaki kiedykolwiek znal wiat, w celu spoywania tych zyskw w Europie. Rozumie si, sytuacja jest
zbyt skomplikowana, gra si wiatowych zbyt trudno daje si obliczy, aby uczyni bardzo prawdopodobnym
takie czy jakiekolwiek inne owietlenie przyszoci .w jednym tylko kierunku. Ale te wpywy, ktre obecnie
rzdz imperializmem Europy zachodniej, posuwaj si w tym kierunku i jeeli nie napotkaj przeciwdziaania,
jeeli nie zostan odcignite w inn stron, to dziaaj w kierunku takiego wanie zakoczenia procesu110.

Autor ma zupen suszno: gdyby siy imperializmu nie napotkay przeciwdziaania, by-
yby wanie do tego doprowadziy. Znaczenie Stanw Zjednoczonych Europy
we wspczesnych, imperialistycznych warunkach jest tu ocenione susznie. Naleaoby tylko
doda, e i wewntrz ruchu robotniczego oportunici, ktrzy obecnie chwilowo zwyciyli
w wikszoci krajw, pracuj systematycznie i wytrwale w takim wanie kierunku. Impe-
rializm, ktry oznacza podzia wiata i wyzysk nie samych tylko Chin, ktry oznacza mono-
110
Hobson, p. 103, 205, 144, 335, 385386.

62
polistycznie wysokie zyski garstki najbogatszych krajw, stwarza ekonomiczn moliwo
przekupywania grnych warstw proletariatu i przez to ywi, ksztatuje, wzmacnia oportunizm.
Nie naley tylko zapomina o tych siach, ktre przeciwdziaaj imperializmowi w ogle i
oportunizmowi w szczeglnoci i ktrych oczywicie nie widzi socjallibera Hobson.
Oportunista niemiecki, Gerhard Hildebrand, ktry w swoim czasie zosta wydalony z partii
za obron imperializmu, a ktry obecnie mgby by wodzem tak zwanej socjaldemokra-
tycznej partii Niemiec, dobrze uzupenia Hobsona goszc Stany Zjednoczone Europy za-
chodniej (bez Rosji) w celu wsplnych dziaa ... przeciw Murzynom afrykaskim, prze-
ciw wielkiemu ruchowi islamizmu, w celu utrzymania silnego wojska i marynarki, prze-
ciw japosko-chiskiej koalicji111 itp.
Opis imperializmu brytyjskiego u Schulze-Gaevernitza pokazuje nam te same cechy pa-
soytnictwa. Dochd narodowy Anglii mniej wicej podwoi si od r. 186$ do 1898, a dochd
z zagranicy w cigu tego czasu wzrs dziewiciokrotnie. Jeeli zasug imperializmu
jest wychowanie Murzyna do pracy (bez przymusu obej si nie mona...), to niebezpie-
czestwo imperializmu polega na tym, e

Europa zwali prac fizyczn z pocztku prac rolnicz i grnicz a nastpnie i cisz przemysow
na barki ciemnoskrej ludzkoci, a sama zadowoli si rol rentiera przygotowujc, by moe, w ten sposb eko-
nomiczne a nastpnie i polityczne wyzwolenie ras czerwonoskrych i ciemnoskrych.

Coraz wiksz cz ziemi w Anglii zabiera si spod uprawy rolnej i oddaje si na sport,
na zabawy dla bogaczy. O Szkocji najbardziej arystokratycznym terenie polowania
i innych sportw mwi si, e yje ona ze swej przeszoci i z pana Carnegie (miliardera
amerykaskiego). Na same tylko wycigi i polowania na lisy Anglia wydaje corocznie 14 mln
funtw szterlingw (okoo 150 mln rb). Liczba rentierw w Anglii wynosi okoo 1 miliona.
Procent ludnoci wytwarzajcej obnia si:

Liczba ro- Procent w

Ludno
botnikw w stosunku do
Lata Anglii (mi-
gwnych ogu ludno-
liony)
gaziach ci
przemysu
1851 ...... 17,9 4,1 23%
1901 ...... 32,5 4,9 15%

I mwic o angielskiej klasie robotniczej, buruazyjny badacz imperializmu brytyjskiego

pocztku XX wieku zmuszony jest systematycznie przeprowadza rnic pomidzy grn
warstw robotnikw a waciwie-proletariack nisz warstw. Grna warstwa dostarcza
masy czonkw kooperatyw i zwizkw zawodowych, towarzystw sportowych i licznych sekt
religijnych. Do jej poziomu przystosowane jest prawo wyborcze, ktre w Anglii cigle jesz-
cze jest dostatecznie ograniczone, aeby wyczy waciwie-proletariack nisz warstw!!
Aeby upikszy pooenie angielskiej klasy robotniczej, mwi si zazwyczaj tylko o tej gr-
nej warstwie, stanowicej mniejszo proletariatu, np.:

Kwestia bezrobocia jest przewanie kwesti dotyczc Londynu i proletariackiej niszej warstwy, z ktr
politycy mao si licz112.

111
Gerhard Hildebrand: Die Erschutterung der Industrieherrschart und des Industriesozialismus, 1910, S.
229 i nast.
112
Schulze-Gaevernitz: Br. Imp., S. 320 i nast.

63
 Naleaoby powiedzie: z ktr buruazyjni politykierzy i socjalistyczni oportunici mao si licz.
Do liczby znamiennych cech imperializmu, zwizanych z caoksztatem opisywanych zja-
wisk, naley zmniejszenie si emigracji z krajw imperialistycznych i zwikszenie si imigra-
cji (przypywu robotnikw i przesiedlania si) do tych krajw z krajw bardziej zacofanych, z
nisz pac robocz. Emigracja z Anglii, jak zaznacza Hobson, spada od r. 1884: wynosia
ona 242 tys. w owym roku i 169 tys. w r. 1900. Emigracja z Niemiec osigna maksimum w
cigu dziesiciolecia 18811890 r.: 1.453 tys., spadajc w cigu dwch nastpnych dziesi-
cioleci do 544 i do 341 tys. Wzrastaa natomiast liczba robotnikw, przybywajcych do Nie-
miec z Austrii, Woch, Rosji itp. Wedug spisu ludnoci z r. 1907 w Niemczech byo
1.342.294 cudzoziemcw, z tego robotnikw przemysowych 440.800, rolnych
257.329113. We Francji robotnicy w przemyle grniczym to w znacznej czci cudzo-
ziemcy: Polacy, Wosi, Hiszpanie114. W Stanach Zjednoczonych imigranci z Europy wschod-
niej i poudniowej zajmuj najgorzej opacane stanowiska, robotnicy amerykascy za daj
najwikszy procent osb wybijajcych si na dozorcw i otrzymujcych prac najlepiej opa-
can115. Imperializm ma tendencj do wyodrbniania rwnie spord robotnikw kategorii
uprzywilejowanych i odrywania ich od szerokiej masy proletariatu.
Naley zaznaczy, e w Anglii tendencja imperializmu do rozbijania jednoci robotnikw
i wzmoenia wrd nich oportunizmu, do wywoywania chwilowego gnicia ruchu robotnicze-
go, ujawnia si daleko wczeniej anieli w kocu XIX i na pocztku XX wieku. Albowiem
dwie wybitne cechy charakterystyczne imperializmu istniay w Anglii od polowy XIX wieku:
ogromne posiadoci kolonialne i pooenie monopolistyczne na rynku wiatowym. Marks i
Engels systematycznie, w cigu szeregu dziesicioleci ledzili ten zwizek oportunizmu w
ruchu robotniczym z imperialistycznymi waciwociami kapitalizmu angielskiego. Engels
pisa np. do Marksa 7 padziernika r.1858:

Proletariat angielski faktycznie staje si coraz bardziej buruazyjny, tak e ten najbardziej buruazyjny
ze wszystkich narodw chce najwidoczniej doprowadzi w kocu do tego, eby mie buruazyjn arystokracj
i buruazyjny proletariat obok buruazji. Rozumie si ze strony takiego narodu, ktry wyzyskuje cay wiat, jest
to do pewnego stopnia normalne.

Prawie w wier wieku pniej, w licie z dn. 11 sierpnia 1881 roku mwi on o

najgorszych angielskich trade-unionach, ktre pozwalaj aby kierowali nimi ludzie, kupieni przez buruazj
albo przynajmniej opacani przez ni.

A w licie do Kautskyego z 12 wrzenia 1882 r. Engels pisa:

Zapytujecie, co myl robotnicy angielscy o polityce kolonialnej? Zupenie to samo, co myl o polityce
w ogle. Nie ma tu partii robotniczej, s tylko konserwatywni i liberalni radykaowie, a robotnicy najspokojniej
w wiecie korzystaj wraz z nimi z kolonialnego monopolu Anglii i z jej monopolu na rynku wiatowym116
(to samo powiedzia Engels w przedmowie do 2. wydania Pooenia klasy robotniczej w Angliia, r. 1892).

Tutaj jasno zostay wyoone przyczyny i skutki. Przyczyny: 1) wyzysk przez dany kraj
caego wiata; 2) jego monopolistyczne pooenie na rynku wiatowym; 3) jego monopol ko-
lonialny. Skutki: 1) zburuazyjnienie czci proletariatu angielskiego; 2) cz jego pozwala,
aby kierowali ni ludzie, kupieni przez buruazj albo przynajmniej opacani przez ni. Impe-

113
Statistik des Deutschen Reichs, Bd. 211.
114
Henger: Die Kapitalsanlage der Franzosen, Stuttgart 1913, S. 75.
115
Hourwich: Immigration and Labour, N. Y. 1913.
116
Briefwechsel von Marx und Engels, Bd. II, S. 290; IV, S. 453; K. Kautsky:
Sozialismus und Kolonialpolitik, Brl. 1907, S. 79. Broszura ta napisana zostaa jeszcze w
owej nieskoczenie dalekiej przeszoci, kiedy Kautsky by marksist.

64
rializm pocztku XX wieku zakoczy podzia wiata przez garstk pastw, z ktrych kade
wyzyskuje teraz (w sensie wycigania zyskw nadzwyczajnych) nie o wiele mniejsz cz
caego wiata ni Anglia w r. 1858; kade zajmuje monopolistyczne pooenie na rynku
wiatowym dziki trustom, kartelom, kapitaowi finansowemu, stosunkowi wierzyciela do
dunika; kade ma do pewnego stopnia monopol kolonialny (widzielimy, e z 75 mln kilo-
metrw kw. wszystkich kolonii wiata 65 mln, czyli 86%, s skupione w rkach szeciu mo-
carstw; 61 mln, czyli 81%, s skupione w rkach trzech mocarstw).
Osobliwo teraniejszego stanu rzeczy polega na takich warunkach ekonomicznych
i politycznych, ktre nie mogy nie spotgowa niemoliwoci pogodzenia oportunizmu
z oglnymi i zasadniczymi interesami ruchu robotniczego: imperializm ze stanu zacztkowe-
go wyrs na system panujcy; monopole kapitalistyczne zajy pierwsze miejsce
w gospodarstwie narodowym i w polityce; podzia wiata zosta doprowadzony do koca;
z drugiej za strony, zamiast niepodzielnego monopolu Anglii widzimy walk o udzia
w monopolu pomidzy niewielk liczb mocarstw imperialistycznych, charakteryzujc cay
pocztek XX stulecia. Oportunizm nie moe teraz okaza si cakowitym zwycizc w ruchu
robotniczym jednego z krajw na dugi szereg dziesicioleci, podobnie jak zwyciy oportu-
nizm w Anglii w drugiej poowie wieku XIX, lecz ostatecznie dojrza, przejrza i zgni w sze-
regu krajw zlewajc si cakowicie z polityk buruazyjn jako socjalszowinizm117.

117
Rosyjski socjalszowinizm panw Potresoww, Czchenkeli, Masoww itd., tak samo w swej otwartej po-
staci jak w przykrytej (pp. Czcheidze, Skobielew, Akselrod, Martow i in.), rwnie wyrs z rosyjskiej odmiany
oportunizmu, mianowicie z likwidatorstwa.

65
 IX. KRYTYKA IMPERIALIZMU

Krytyk imperializmu rozumiemy w szerokim znaczeniu tego wyrazu jako stosunek

do polityki imperializmu rnych klas spoeczestwa w zwizku z ich ogln ideologi.
Olbrzymie rozmiary kapitau finansowego, skoncentrowanego w niewielu rkach
i stwarzajcego niezwykle szeroko rozpostart i gst sie stosunkw i zwizkw, podpo-
rzdkowujc mu mas nie tylko rednich i drobnych, ale i najdrobniejszych kapitalistw i
posiadaczy z jednej strony, z drugiej za zaostrzona walka z innymi narodowo-
pastwowymi grupami finansistw o podzia wiata i o panowanie nad innymi krajami
wszystko to wywouje masowe przechodzenie wszystkich klas posiadajcych na stron impe-
rializmu. Powszechny zachwyt nad jego perspektywami, zacieka obrona imperializmu,
upikszanie go wszelkimi sposobami oto znami czasu. Ideologia imperialistyczna przeni-
ka rwnie do klasy robotniczej. Chiski mur nie oddziela jej od innych klas. Jeeli przywd-
cy obecnej tak zwanej socjaldemokratycznej partii Niemiec susznie otrzymali miano so-
cjalimperialistw, czyli socjalistw w sowach a imperialistw w czynie, to Hobson ju w r.
1902 podkrela istnienie imperialistw fabiaskich w Anglii, nalecych do oportuni-
stycznego Towarzystwa Fabiaczykw.
Buruazyjni uczeni i publicyci wystpuj jako obrocy imperializmu zazwyczaj w formie
nieco zawoalowanej zatuszowujc cakowite panowanie imperializmu i jego gbokie korze-
nie, starajc si wysun na pierwszy plan szczegy i drugorzdne drobiazgi, usiujc odwr-
ci uwag od istoty rzeczy zupenie niepowanymi projektami reform w rodzaju policyjne-
go nadzoru nad trustami lub bankami itp. Rzadziej wystpuj cyniczni, jawni imperialici,
majcy odwag przyzna niedorzeczno myli o reformowaniu podstawowych waciwoci
imperializmu.
Przytoczymy jeden przykad. Imperialici niemieccy w wydawnictwie: Archiwum gospo-
darstwa wiatowego staraj si ledzi narodowo-wyzwolecze ruchy w koloniach, zwasz-
cza, rozumie si, nie niemieckich. Notuj ferment i protesty w Indiach, ruch w Natalii (Afryka
poudniowa), w Indiach Holenderskich itd. Jeden z nich w notatce dotyczcej angielskiego
wydawnictwa, zawierajcego sprawozdanie z konferencji ujarzmionych narodw i ras, ktra
si odbya 2830 czerwca r. 1910 i skadaa si z przedstawicieli rnych, znajdujcych si
pod obcym panowaniem narodw Azji, Afryki, Europy, pisze oceniajc mowy, wygoszone
na tej konferencji:
Z imperializmem, mwi si nam, naley walczy; pastwa panujce powinny uzna prawo narodw ujarz-
mionych do samodzielnoci; midzynarodowy trybuna powinien czuwa nad wykonywaniem traktatw, za-
wartych pomidzy wielkimi mocarstwami a sabszymi narodami. Poza te niewinne yczenia konferencja si nie
posuwa. Nie widzimy ani ladu zrozumienia tej prawdy, e imperializm jest nierozerwalnie zwizany
z kapitalizmem w jego obecnej postaci i e dlatego (!!) bezporednia walka z imperializmem jest beznadziejna,
chyba jeeli ograniczy si do wystpie przeciw poszczeglnym, wyjtkowo obrzydliwym ekscesom118.

Poniewa reformistyczna naprawa podstaw imperializmu jest oszukastwem, niewinnym

yczeniem, poniewa buruazyjni przedstawiciele narodw ujarzmionych nie posuwaj si
dalej naprzd, przeto buruazyjny przedstawiciel narodu ujarzmiajcego idzie dalej
wstecz, do niewolniczego korzenia si przed imperializmem, osonitego pretensjami
do naukowoci. Take logika!

118
Weltwirtschaftliches Archiv, Bd. II, S. 194 i 195.

66
 Zagadnienia, czy moliwa jest reformistyczna zmiana podstaw. imperializmu, czy te na-
ley i naprzd ku dalszemu zaostrzaniu i pogbianiu wytwarzanych przez imperializm
sprzecznoci, czy i wstecz ku ich agodzeniu s to zasadnicze zagadnienia krytyki impe-
rializmu. Poniewa polityczn waciwoci imperializmu jest reakcja na caej linii i wzmo-
enie ucisku narodowego w zwizku z uciskiem ze strony oligarchii finansowej i usuniciem
wolnej konkurencji, to drobnomieszczasko-demokratyczna opozycja wobec imperializmu
wystpuje prawie we wszystkich imperialistycznych krajach na pocztku XX wieku. I zerwa-
nie z marksizmem ze strony Kautskyego oraz szerokiego midzynarodowego prdu kautski-
zmu polega wanie na tym, e Kautsky nie tylko nie postara si, nie potrafi przeciwstawi
si tej drobnomieszczaskiej, reformistycznej, pod wzgldem ekonomicznym w zaoeniu
swym reakcyjnej opozycji, ale, przeciwnie, zespoli si z ni w praktyce.
W Stanach Zjednoczonych imperialistyczna wojna przeciw Hiszpanii w r. 1898 wywoaa
opozycj antyimperialistw, ostatnich Mohikanw buruazyjnej demokracji, ktrzy nazy-
wali t wojn wystpn, uwaali za pogwacenie konstytucji aneksj obcych ziem, nazy-
wali oszustwem szowinistw postpowanie wobec wodza tubylcw na Filipinach, Agu-
inaldo (obiecywano mu wolno jego kraju, a potem wyldowano wojska amerykaskie i za-
anektowano Filipiny), cytowali sowa Lincolna:

Kiedy biay czowiek rzdzi sam sob, jest to samorzd; kiedy za rzdzi sam sob a jednoczenie i innymi,
to jest to ju nie samorzd jest to despotyzm119.

Ale dopki caa ta krytyka baa si uzna nierozerwalny zwizek imperializmu z trustami,
a zatem z podstawami kapitalizmu, baa si przyczy do si wyanianych przez wielki kapi-
talizm i jego rozwj, dopty pozostawaa niewinnym yczeniem.
Takie samo jest te podstawowe stanowisko Hobsona w jego krytyce imperializmu. Hob-
son wyprzedzi Kautskyego powstajc przeciw koniecznoci imperializmu i apelujc do
niezbdnoci podniesienia zdolnoci spoywczej ludnoci (w warunkach kapitalizmu!). Na
drobnomieszczaskim stanowisku w krytyce imperializmu, wszechmocy bankw, oligarchii
finansowej itp. stoj niejednokrotnie cytowani przez nas Agahd, A. Lansburgh, L. Eschwege,
a spord pisarzy francuskich Wiktor Berard, autor powierzchownej ksiki Anglia a
imperializm, ktra wysza w r. 1900. Wszyscy oni ani troch nie pretendujc do marksizmu
przeciwstawiaj imperializmowi woln konkurencj i demokracj, potpiaj afer z Kolej
Bagdadzk, prowadzc do konfliktw i wojny, wypowiadaj niewinne yczenia pokoju
itp. a do statystyka emisji midzynarodowych A. Neymarcka, ktry, obliczajc setki mi-
liardw frankw midzy-narodowych papierw wartociowych, woa w r. 1912:

Czy mona przypuci, aby pokj zosta zakcony?... aby wobec takich ogromnych liczb naraano si na
ryzyko wywoania wojny?120.

Ze strony ekonomistw buruazyjnych taka naiwno nie jest dziwna; a przy tym korzyst-
ne jest dla nich uchodzi za naiwnych i powanie mwi o pokoju w warunkach imperiali-
zmu. Ale co pozostao z marksizmu Kautskyego, kiedy w latach 1914, 1915, 1916 staje on
na tym samym buruazyjno-reformistycznym stanowisku i twierdzi, e wszyscy s zgodni
(imperialici, niby-socjalici i socjalpacyfici) co do pokoju? Zamiast analizy i ujawnienia
gbi sprzecznoci imperializmu widzimy jedynie tylko reformistyczne niewnne yczenie
wykrcenia si, odegnania od nich.

119
J. Patroullet: Limperialisme americain, Dijon 1904, p. 272.
120
Bulletin de l'Institut Intern. de Statistique, vol. XIX, livre II, p. 225.

67
 Oto prbka ekonomicznej krytyki imperializmu przez Kautskyego. Bierze on dane
o wywozie i wwozie Anglii z Egiptu w cigu roku 1872 i 1912; okazuje si, e ten wywz
i wwz wzrasta sabiej anieli oglny wywz i wwz Anglii. I Kautsky wnioskuje:

Nie mamy adnych podstaw do przypuszczania, e bez wojskowej okupacji Egiptu handel z nim wzrsby
mniej pod wpywem zwykej wagi czynnikw ekonomicznych ... Denia kapitau do rozszerzenia si naj-
lepiej mog by osignite nie za pomoc metod przemocy imperialistycznej, ale przez pokojow demokra-
cj121.

To rozumowanie Kautskyego, na setki sposobw powtarzane przez jego rosyjskiego

giermka (i rosyjskiego obroc socjalszowinistw) p. Spektatora, stanowi podstaw kautski-
stowskiej krytyki imperializmu i dlatego te naley zatrzyma si na nim szczegowiej.
Zacznijmy od cytaty z Hilferdinga, ktrego wnioski Kautsky wiele razy, midzy innymi
w kwietniu r. 1915, ogasza za jednogonie uznane przez wszystkich teoretykw socjali-
stycznych.
Nie jest rzecz proletariatu pisze Hilferding bardziej postpowej polityce kapitalistycznej przeciw-
stawia przeyt ju polityk ery wolnej konkurencji i wrogiego stosunku do pastwa. Odpowiedzi proletariatu
na ekonomiczn polityk kapitau finansowego, na imperializm, moe by nie wolno handlu, lecz jedynie
socjalizm. Nie taki idea, jak przywrcenie wolnej konkurencji sta si on obecnie ideaem reakcyjnym
moe by obecnie celem polityki proletariackiej, ale jedynie cakowite usunicie konkurencji za pomoc znie-
sienia kapitalizmu122.

Kautsky zerwa z marksizmem bronic dla epoki kapitau finansowego ideau reakcyjne-
go, pokojowej demokracji, zwykej wagi czynnikw ekonomicznych albowiem idea
ten obiektywnie cignie wstecz, od kapitalizmu monopolistycznego
do niemonopolistycznego, jest reformistycznym oszustwem.
Handel z Egiptem (albo z inn koloni czy pkoloni) bardziej wzrsby bez okupacji
wojskowej, bez imperializmu, bez kapitau finansowego. Co to znaczy? e kapitalizm rozwi-
jaby si szybciej, gdyby wolnej konkurencji nie ograniczay ani monopole w ogle, ani sto-
sunki albo ucisk (czyli take monopol) kapitau finansowego, ani monopolistyczne wadanie
koloniami ze strony poszczeglnych krajw?
Innego sensu rozumowania Kautskyego mie nie mog, a ten sens jest nonsensem.
Przypumy, e tak, e wolna konkurencja bez wszelkich monopolw rozwijaaby kapitalizm
i handel w szybszym tempie. Ale przecie im szybciej odbywa si rozwj handlu
i kapitalizmu, tym silniejsza staje si koncentracja produkcji i kapitau, rodzca monopol.
I monopole ju si narodziy wanie z wolnej konkurencji! Jeeli nawet monopole zaczy
teraz zwalnia tempo rozwoju, to to jednak nie jest argument na rzecz wolnej konkurencji,
ktra jest niemoliwa potem, kiedy zrodzia monopole.
Obracajcie, jak chcecie, rozumowanie Kautskyego nic oprcz reakcyjnoci
i buruazyjnego reformizmu w nim nie ma.
Jeli skorygowa to rozumowanie i powiedzie, jak mwi Spektator: handel kolonii angiel-
skich z Angli rozwija si teraz wolniej ni handel z innymi krajami to rwnie to nie ra-
tuje Kautskyego. Albowiem Angli bije take monopol, take imperializm, tylko innego
kraju (Ameryki, Niemiec). Wiadomo, e kartele doprowadziy do cel ochronnych nowego,
oryginalnego typu: ochrania si (podkreli to ju Engels w III tomie Kapitau123) wanie te
produkty, ktre nadaj si do wywozu. Znany jest nastpnie waciwy kartelom i kapitaowi
finansowemu system wywoenia za bezcen, wyrzucania, jak mwi Anglicy: wewntrz
kraju kartel sprzedaje swoje wyroby po cenie monopolistycznie wysokiej, a za granic zbywa
121
K. Kautsky: Narionalstaat, imperialistischer Staat und Staatenbund, Nurnb. 1915, S. 72 i 70.
122
Das Finanzkapital (tum. ros.), str. 567.
123
Patrz uwag F. Engelsa do III t. Kapitau, cz. 1, rozdzia 6 (wyd. niem. 1933 r., str. 142, uwaga 16).

68
je po cenie groszowej eby podkopa si pod konkurenta, eby do maksimum rozszerza
sw produkcj itd. Jeeli Niemcy szybciej rozwijaj handel z koloniami angielskimi ni An-
glia to dowodzi to jedynie, e imperializm niemiecki jest wieszy, silniejszy, bardziej
zorganizowany, e stoi wyej ni angielski, ale wcale nie dowodzi przewagi wolnego han-
dlu, gdy walczy tu nie wolny handel z protekcjonizmem, z zalenoci kolonialn, lecz wal-
czy jeden imperializm przeciw drugiemu, jeden monopol przeciw drugiemu, jeden kapita
finansowy przeciw drugiemu. Przewaga imperializmu niemieckiego nad angielskim jest sil-
niejsza ni mur granic kolonialnych albo ce protekcyjnych: czyni z tego argument na
rzecz wolnego handlu i pokojowej demokracji jest to wulgarno, zapomnienie podstawo-
wych cech i waciwoci imperializmu, zastpienie marksizmu przez drobnomieszczaski
reformizm.
Ciekawe, e nawet buruazyjny ekonomista A. Lansburgh, krytykujcy imperializm tak
samo po mieszczasku jak Kautsky, zbliy si jednak do bardziej naukowego opracowania
danych statystyki handlowej. Wzi on porwnanie nie jednego przypadkowo wyrwanego
kraju i tylko kolonii z pozostaymi krajami, ale porwnanie wywozu z kraju imperialistyczne-
go 1) do krajw finansowo ode zalenych, poyczajcych ode pienidze i 2) do krajw fi-
nansowo niezalenych. Okazao si, co nastpuje:

Wywz z Niemiec (miliony marek)

1889 1908 Wzrost

Do krajw fi- Rumunia 48,2 70,8 +47%
nansowo zale- Portugalia 19,0 32,8 +73%
nych od Nie- Argentyna 60,7 147,0 +143%
miec: 48,7 84,5 +73%
Brazylia
Chili 28,3 52,4 +85%
Turcja 29,9 64,0 +114%

Ogem 234,8 451,5 +92%

Do krajw WielkaBrytania 651,8 997,4 +53%

finansowo nie- Francja 210,2 437,9 +108%
zalenych od Belgia 137,2 322,8 +135%
Niemiec: Szwajcaria 177,4 401,1 +127%
Australia 21,2 64,5 +205%
Indie 8,8 40,7 +363%
Holenderskie

Ogem 1.206,6 2.264,4 + 87%

Lansburgh nie podsumowa rezultatw i dlatego, rzecz dziwna, nie zauway, e jeeli te
liczby o czymkolwiek wiadcz, to jedynie przeciw niemu, albowiem wywz do krajw fi-
nansowo zalenych wzrs jednak szybciej, chocia nie o wiele, ni do krajw finansowo nie-
zalenych (podkrelamy jeeli, gdy statystyka Lansburgha bynajmniej nie jest jeszcze pena).

69
 Badajc zwizek istniejcy pomidzy wywozem a poyczkami Lansburgh pisze:

W r. 18901891 zacignito poyczk rumusk za porednictwem bankw niemieckich, ktre ju w po-

przednich latach daway na ni zaliczki. Poyczka suya gwnie do zakupu materiaw kolejowych, ktre
sprowadzano z Niemiec. W r. 1891 wywz niemiecki do Rumunii wynosi 55 mln marek. W roku nastpnym
spad do 39,4 mln i z przerwami spad a do 25,4 mln w r. 1900. Dopiero w ostatnich latach osignito znw
poziom r. 1891 dziki dwu nowym poyczkom.
Niemiecki wywz do Portugalii wzrs wskutek poyczki z r. 18881889 do 21,1 mln marek (1890); potem
w cigu dwch nastpnych lat spad do 16,2 i 7,4 mln marek i osign dawny poziom dopiero w r. 1903.
Jeszcze wymowniejsze s dane o handlu niemiecko-argentyskim. Wskutek poyczek z lat 1888 i 1890 wy-
wz niemiecki do Argentyny dosign w 1889 r. 60,7 mln marek. W dwa lata pniej wywz wynosi zaledwie
18,6 mln marek mniej ni jedn trzeci poprzedniej sumy. Dopiero w r. 1901 osignito i przekroczono poziom
r. 1889, co byo zwizane z nowymi poyczkami pastwowymi i miejskimi, z asygnowaniem pienidzy na bu-
dow elektrowni i z innymi operacjami kredytowymi.
Wywz do Chili wzrs wskutek poyczki r. 1889 do 45,2 mln marek (1892) a nastpnie po roku spad do
22,5 min. Po nowej poyczce, zacignitej przy porednictwie bankw niemieckich w r. 1906, wywz podnis
si do 84,7 mln marek (1907), aby znw spa do 52,4 mln w r. 1908124.

Z faktw tych Lansburgh wyciga zabawny mieszczaski mora, jak nietrway i nierw-
nomierny jest wywz, zwizany z poyczkami, jak to le jest wywozi kapitay za granic
zamiast tego, eby w sposb naturalny i harmonijnie rozwija przemys ojczysty, jak
drogo kosztuj Kruppa wielomilionowe bakszysze (po tatarska apwka. Red.) przy
poyczkach zagranicznych itp. Ale fakty mwi jasno: zwikszenie wywozu zwizane jest
wanie z oszukaczymi machinacjami finansowego kapitau, ktry nie dba o buruazyjn
moralno i zdziera dwie skry z wou: po pierwsze, zysk z poyczek, po drugie, zysk z tej
samej poyczki, kiedy idzie ona na zakup wyrobw Kruppa albo materiaw kolejowych
Syndykatu Stalowego itp.
Powtarzamy, e bynajmniej nie uwaamy statystyki Lansburgha za doskona, ale trzeba j
byo koniecznie przytoczy, gdy jest ona bardziej naukowa anieli statystyka Kautsky'ego i
Spektatora, gdy Lansburgh nakrela prawidowe ujcie zagadnienia. Aeby rozprawia o
znaczeniu kapitau finansowego w dziedzinie wywozu itp., trzeba umie wyodrbni zwizek
wywozu jedynie i wycznie z machinacjami finansistw, jedynie i wycznie ze zbytem wy-
robw kartelowych itd. Porwnywa za po prostu kolonie w ogle i nie-kolonie, ten impe-
rializm i w imperializm, jedn pkoloni albo koloni (Egipt) i wszystkie pozostae kraje
to znaczy pomija i zaciera wanie istot sprawy.
Teoretyczna krytyka imperializmu przez Kautsky'ego dlatego wanie nie ma nic wsplne-
go z marksizmem, dlatego wanie moe suy jedynie jako punkt wyjcia dla goszenia zgo-
dy i jednoci z oportunistami i socjalszowinistami, e krytyka ta pomija i zaciera wanie naj-
gbsze i najbardziej zasadnicze sprzecznoci imperializmu: sprzeczno pomidzy monopo-
lami a istniejc obok nich woln konkurencj, pomidzy olbrzymimi operacjami (i ol-
brzymimi zyskami) kapitau finansowego a uczciwym handlem na wolnym rynku, pomi-
dzy kartelami i trustami, z jednej strony, a nieskartelizowanym przemysem z drugiej itd.
Zupenie taki sam reakcyjny charakter ma osawiona teoria ultraimperializmu, wymy-
lona przez Kautsky'ego. Porwnajcie jego rozwaania na ten temat w r. 1915 z rozwaaniem
Hobsona w r. 1902.
Kautsky:

... Czy obecna polityka imperialistyczna nie moe by wyparta przez now, ultraimperialistyczn, ktra na
miejsce wzajemnej walki narodowych kapitaw finansowych postawi wspln eksploatacj wiata przez mi-
dzynarodowo-zjednoczony kapita finansowy? Taka nowa faza kapitalizmu jest w kadym razie do pomylenia.
Czy daje si ona rwnie urzeczywistni brak jeszcze dostatecznych przestanek, by rozstrzygn to zagadnienie125.

124
Die Bank, 1909, 2, S. 819 i nast.
125
Neue Zeit, 30 kwietnia 1915, S. 144.

70
 Hobson:

Chrzecijastwo, ktre si ugruntowao w niewielu wielkich federalnych imperiach, z ktrych kade posia-
da szereg niecywilizowanych kolonii i krajw zalenych, wydaje si wielu ludziom najbardziej naturalnym roz-
wojem wspczesnych tendencji, a przy tym takim rozwojem, ktry daby najwicej nadziei na stay pokj na
trwaej podstawie interimperializmu.

Ultraimperializmem albo nadimperializmem nazwa Kautsky to, co Hobson trzynacie lat

przed nim nazwa interimperializmem albo midzyimperializmem. Poza stworzeniem nowego
arcymdrego swka, za pomoc zastpienia jednego aciskiego przyimka przez inny, postp
naukowej myli u Kautskyego polega jedynie na pretensji do podawania za marksizm te-
go, co Hobson, w istocie rzeczy, opisuje jako obud klechw angielskich. Po wojnie angiel-
sko-burskiej byo zupenie naturalne, e ten wielce szanowny stan skierowa gwne wysiki
ku pocieszeniu angielskich mieszczan i robotnikw, ktrzy w bitwach poudniowo-
afrykaskich ponieli wiele ofiar w zabitych i ktrzy podwyszonymi podatkami musieli
okupywa gwarancj wyszych zyskw dla angielskich finansistw. I jaka pociecha moga
by lepsza ni to, e imperializm nie jest znw taki zy, e jest on bliski inter- (albo ultra-)
imperializmowi, ktry moe zapewni stay pokj? Bez wzgldu na to, jakie byy pobone
yczenia angielskich klechw albo poczciwego Kautskyego, obiektywny, czyli prawdziwy
socjalny sens jego teorii jest jeden i tylko jeden: na wskro reakcyjne pocieszanie mas na-
dziejami na moliwo staego pokoju w warunkach kapitalizmu za pomoc odwrcenia uwa-
gi od ostrych sprzecznoci i ostrych problematw teraniejszoci i skierowania uwagi na fa-
szywe perspektywy jakiego rzekomo nowego przyszego ultraimperializmu. Oszukiwanie
mas absolutnie nic poza tym marksistowska teoria Kautsky'ego nie zawiera.
W rzeczy samej wystarczy jasne zestawienie powszechnie znanych, bezsprzecznych fak-
tw, aeby przekona si, jak faszywe s perspektywy, ktre usiuje wmwi w robotnikw
niemieckich (i w robotnikw wszystkich krajw) Kautsky. Wemy Indie, Indochiny i Chiny.
Wiadomo, e te trzy kraje kolonialne i pkolonialne z ludnoci, wynoszc 67 setek mi-
lionw, podlegaj wyzyskowi ze strony kapitau finansowego kilku mocarstw imperialistycz-
nych Anglii, Francji, Japonii, Stanw Zjednoczonych itd. Przypumy, e te imperiali-
styczne kraje utworz zwizki, jeden przeciw drugiemu, w celu obrony albo rozszerzenia
swych posiadoci, interesw i sfer wpywu w wymienionych pastwach azjatyckich. Bd
to zwizki interimperialistyczne albo ultraimperialistyczne. Przypumy, e wszystkie
mocarstwa imperialistyczne utworz zwizek w celu pokojowego podziau wymienionych
pastw azjatyckich bdzie to midzynarodowo-zjednoczony kapita finansowy. Fak-
tyczne przykady takiego zwizku mamy w historii wieku XX, np. w stosunkach mocarstw do
Chin. Powstaje pytanie: czy jest do pomylenia przypuszczenie, eby w warunkach zacho-
wania kapitalizmu (a wanie taki warunek zakada Kautsky) takie zwizki nie byy krtko-
trwae? eby wykluczay one tarcia, konflikty i walk we wszelkich i wszystkich moliwych
formach?
Wystarczy postawi jasno pytanie, aby nie mona byo da na nie innej odpowiedzi prcz
przeczcej. Albowiem w warunkach kapitalizmu jest nie do pomylenia inna podstawa dla
podziau sfer wpywu, interesw kolonij itp., jak tylko ukad si uczestnikw podziau, si
oglno-ekonomicznych, finansowych, wojskowych itd. Siy za tych uczestnikw podziau
zmieniaj si niejednakowo, poniewa rwnomiernego rozwoju poszczeglnych przedsi-
biorstw, trustw, gazi przemysu, krajw przy kapitalizmie by nie moe. P wieku temu
Niemcy byy marn nicoci, jeeli porwnywa ich kapitalistyczne siy z siami wczesnej
Anglii; to samo Japonia w porwnaniu z Rosj. Czy jest do pomylenia, aeby po
upywie dziesiciu, dwudziestu lat ukad si pomidzy mocarstwami imperialistycznymi po-
zosta nie zmieniony? Absolutnie nie do pomylenia.

71
 Dlatego te interimperialistyczne albo ultraimperialistyczne zwizki w rzeczywistoci
kapitalistycznej, a nie w wulgarnej mieszczaskiej fantazji angielskich klechw albo niemiec-
kiego marksisty Kautskyego bez wzgldu na to, w jakiej formie te zwizki s zawiera-
ne, czy to w formie jednej koalicji imperialistycznej przeciwko innej koalicji imperialistycz-
nej, czy te w formie powszechnego sojuszu wszystkich mocarstw imperialistycznych s
nieuchronnie tylko pauzami pomidzy wojnami. Pokojowe sojusze przygotowuj wojny i
same z kolei wyrastaj z wojen warunkujc si wzajemnie, rodzc zmian form walki poko-
jowej i niepokojowej z jednego i tego samego gruntu imperialistycznych zwizkw i wzajem-
nych stosunkw gospodarstwa wiatowego i polityki wiatowej. A arcymdry Kautsky, eby
uspokoi robotnikw i pojedna ich z socjalszowinistami, ktrzy przeszli na stron buruazji,
odrywa jedno ogniwo jednolitego acucha od drugiego, odrywa dzisiejszy pokojowy (i ul-
traimperialistyczny nawet ultra-ultraimperialistyczny) sojusz wszystkich mocarstw dla
uspokojenia Chin (przypomnijcie sobie zdawienie powstania bokserw126) od jutrzejszego
niepokojowego konfliktu, ktry przygotowuje pojutrze znw pokojowy powszechny sojusz
dla podziau, przypumy, Turcji itd., itd. Zamiast ywego zwizku okresw imperialistycz-
nego pokoju i okresw imperialistycznych wojen Kautsky czstuje robotnikw martw abs-
trakcj, eby pojedna ich z ich martwymi przywdcami.
Amerykanin Hill w swojej Historii dyplomacji w midzynarodowym rozwoju Europy
zaznacza w przedmowie nastpujce okresy najnowszych dziejw dyplomacji: 1) era rewolu-
cji; 2) ruch konstytucyjny; 3) era imperializmu handlowego127 naszych czasw. A pewien
pisarz dzieli histori wiatowej polityki Wielkiej Brytanii od r. 1870 na 4 okresy: 1) pierw-
szy okres azjatycki (walka przeciw posuwaniu si Rosji w Azji rodkowej w kierunku Indy j);
2) afrykaski (mniej wicej lata 1885:1902) walka z Francj o podzia Afryki (Faszo-
da 1898 o wos od wojny z Francj); 3) drugi azjatycki (ukad z Japoni przeciw Rosji) i
4) europejski gwnie przeciw Niemcom128. Polityczne utarczki przednich oddziaw
rozgrywaj si na gruncie finansowym, pisa ju w 1905 r. dziaacz bankowy Riesser
wskazujc na to, jak francuski kapita finansowy operujc we Woszech przygotowywa po-
lityczny sojusz tych pastw, jak rozwijaa si walka Niemiec i Anglii o Persj, walka wszyst-
kich kapitaw europejskich z powodu poyczek dla Chin itp. Oto ona ywa rzeczywisto
ultraimperialistycznych sojuszw pokojowych w ich nierozerwalnym powizaniu z po pro-
stu imperialistycznymi konfliktami.
Zatuszowywanie najgbszych sprzecznoci imperializmu przez Kautsky'ego, ktre z ko-
niecznoci przeobraa si w upikszanie imperializmu, nie mija bez ladu rwnie dla krytyki
politycznych waciwoci imperializmu ze strony tego pisarza. Imperializm jest to epoka ka-
pitau finansowego i monopolw, ktre wszdzie nios denia do panowania, a nie do wol-
noci. Reakcja na caym froncie przy wszelkim ustroju politycznym, kracowe zaostrzenie
sprzecznoci i w tej dziedzinie oto rezultat tych tendencji. Szczeglnie zaostrza si take
ucisk narodowy i denie do aneksyj, to znaczy do pogwacenia niezalenoci narodowej
(gdy aneksja to nic innego, tylko pogwacenie samookrelenia narodw). Hilferding susznie
podkrela zwizek imperializmu z zaostrzeniem ucisku narodowego:

Co si tyczy nowoodkrytych krajw pisze on to wwoony kapita wzmaga tam przeciwiestwa i wy-
wouje stale rosncy opr ludw budzcych si do wiadomoci narodowej przeciw wdzierajcym si przyby-
szom; opr ten z atwoci moe wyrosn w niebezpieczne dziaania przeciw obcemu kapitaowi. Stare stosunki
spoeczne cakowicie rewolucjonizuj si, zostaje zburzone tysicletnie zasklepienie agrarne narodw pozahi-
storycznych, same one zostaj wcignite w wir kapitalistyczny. Sam kapitalizm stopniowo dostarcza narodom
ujarzmionym rodkw i sposobw wyzwolenia si. I narody te wysuwaj ten sam cel, ktry niegdy by dla

126
Powstanie bokserw powstanie chopw w Chinach pnocnych i Mandurii (wiosn 1900 r.), skiero-
wane przeciwko imperializmowi zagranicznemu.
127
David Jayne Hill: A History of the Diplomacy in the International Development of Europe, vol. I, p. X.
128
Schilder, l. c., S. 178

72
narodw europejskich celem najwyszym: stworzenie jednolitego pastwa narodowego jako narzdzia wolnoci
ekonomicznej i kulturalnej. Ten ruch niepodlegociowy zagraa kapitaowi europejskiemu na jego najcenniej-
szych obszarach wyzysku, rokujcych najwietniejsze perspektywy, i kapita europejski moe utrzymywa swe
panowanie jedynie za pomoc cigego zwikszania swoich si zbrojnych129.

Doda tu naley, e nie tylko w krajach nowoodkrytych, ale rwnie w starych, krajach
imperializm prowadzi do aneksyj, do wzmoenia ucisku narodowego, a zatem rwnie i do
zaostrzenia oporu. Wypowiadajc si przeciw wzmoeniu reakcji politycznej przez imperia-
lizm Kautsky pozostawia w cieniu kwesti, ktra staa si szczeglnie aktualna, kwesti, e
jedno z oportunistami w epoce imperializmu jest niemoliwa. Wypowiadajc si przeciw
aneksjom nadaje swym zastrzeeniom tak form, ktra jest najmniej dotkliwa dla oportuni-
stw i najbardziej dla nich do przyjcia. Zwraca si on bezporednio do audytorium niemiec-
kiego, a mimo to zaciera wanie to, co jest najwaniejsze i najbardziej palce, np. to, e Al-
zacja i Lotaryngia to aneksja ze strony Niemiec. Aby oceni to odchylenie myli Kaut-
skygo, wemy przykad. Przypumy, e Japoczyk potpia zaanektowanie Filipinw przez
Amerykanw. Powstaje pytanie, czy wielu uwierzy, e robi si to wskutek wrogiego stosunku
do aneksyj w ogle, a nie wskutek chci zaanektowania Filipinw przez Japoczykw? I czy
nie trzeba bdzie przyzna, e walk Japoczyka przeciw aneksjom mona uwaa za
szczer i politycznie uczciw jedynie w tym wypadku, jeeli powstaje on przeciw zaanekto-
waniu Korei przez Japoni, jeeli da wolnoci oderwania si Korei od Japonii?
I teoretyczna analiza imperializmu przez Kautskygo, i jego ekonomiczna a take politycz-
na krytyka imperializmu jest na wskro przesiknita absolutnie nie dajcym si pogodzi z
marksizmem duchem zatuszowywania i agodzenia najbardziej zasadniczych przeciwiestw,
deniem do obrony za wszelk cen rozpadajcej si jednoci z oportunizmem w europej-
skim ruchu robotniczym.

129
Das Finanzkapital, str. 433 i 434

73
 X. HISTORYCZNE MIEJSCE IMPERIALIZMU

Widzielimy, e ze swej istoty ekonomicznej imperializm jest to kapitalizm monopoli-

styczny. Ju to samo okrela historyczne miejsce imperializmu, albowiem monopol wyrasta-
jcy na gruncie wolnej konkurencji i wanie z wolnej konkurencji jest to przejcie od ustroju
kapitalistycznego do wyszego ukadu spoeczno-ekonomicznego. Naley zaznaczy w
szczeglnoci cztery gwne rodzaje monopolw albo gwnych przejaww monopolistycz-
nego kapitalizmu, charakterystycznych dla rozpatrywanej epoki.
Po pierwsze, monopol wyrs z koncentracji produkcji na bardzo wysokim stopniu jej
rozwoju. S to monopolistyczne zwizki kapitalistw kartele, syndykaty, trusty. Widzieli-
my, jak ogromn rol odgrywaj one we wspczesnym yciu gospodarczym. Na pocztku
XX wieku zdobyy one cakowit przewag w krajach przodujcych i jeeli pierwsze kroki na
drodze kartelizacji zrobiy najpierw kraje z wysokimi taryfami ochronnymi (Niemcy, Amery-
ka), to Anglia ze swym systemem wolnego handlu nie o wiele pniej wykazaa ten sam pod-
stawowy fakt: powstawanie monopolw z koncentracji produkcji.
Po drugie, monopole doprowadziy do wzmoonego zaboru najwaniejszych rde su-
rowca, zwaszcza dla podstawowego i najbardziej skartelizowanego przemysu w spoecze-
stwie kapitalistycznym: wglowego i metalowego. Monopolistyczne wadanie najwaniej-
szymi rdami surowcw niezmiernie zwikszyo wadz wielkiego kapitau i zaostrzyo
przeciwiestwa midzy przemysem skartelizowanym a nieskartelizowanym.
Po trzecie, monopole wyrosy z bankw. Banki ze skromnych przedsibiorstw poredni-
czcych zamieniy si w monopolistw kapitau finansowego. Jakie trzy pi najwik-
szych bankw ktregokolwiek z przodujcych narodw kapitalistycznych urzeczywistnio
uni osobist kapitau przemysowego i bankowego, skupio w swych rkach rozporzdza-
nie miliardami stanowicymi wiksz cz kapitaw i dochodw pieninych caego kraju.
Oligarchia finansowa, nakadajca gst sie stosunkw zalenoci na wszystkie bez wyjtku
ekonomiczne i polityczne instytucje wspczesnego spoeczestwa buruazyjnego oto naj-
bardziej plastyczny przejaw tego monopolu.
Po czwarte, monopol wyrs z polityki kolonialnej. Do licznych dawnych motyww po-
lityki kolonialnej kapita finansowy doda walk o rda surowcw, o wywz kapitau, o
sfery wpywu czyli o sfery korzystnych transakcji, koncesyj, monopolistycznych zy-
skw itp. wreszcie o terytorium gospodarcze w ogle. Kiedy mocarstwa europejskie zajmo-
way np. swymi koloniami dziesit cz Afryki, jak to byo jeszcze w r. 1876, wwczas
polityka kolonialna moga rozwija si niemonopolistycznie wedug typu, e tak powiem,
wolno-zaborczego zagarniania ziem. Ale kiedy 9/10 Afryki okazay si zajte (okoo r.
1900), kiedy cay wiat okaza si podzielony si rzeczy nastpia era monopolistycznego
wadania koloniami, a zatem i szczeglnie zaostrzonej walki o podzia i nowy podzia wiata.
Do jakiego stopnia kapita monopolistyczny zaostrzy wszystkie sprzecznoci kapitalizmu,
jest rzecz powszechnie wiadom. Do wskaza na droyzn i na ucisk ze strony karteli. To
zaostrzenie przeciwiestw jest najpotniejszym motorem przejciowego okresu historyczne-
go, ktry rozpocz si od czasu ostatecznego zwycistwa wiatowego kapitau finansowego.
Monopole, oligarchia, denia do panowania zamiast de do wolnoci, wyzysk coraz
wikszej liczby maych albo sabych narodw przez garstk najbogatszych albo najsilniej-
szych narodw wszystko to zrodzio te szczeglne cechy imperializmo, ktre zmuszaj do
charakteryzowania go jako kapitalizmu pasoytniczego albo gnijcego. Coraz bardziej ja-

74
skrawo wystpuje jako jedna z tendencyj imperializmu tworzenie pastwa-rentiera, pa-
stwa-lichwiarza, ktrego buruazja w coraz wikszym stopniu yje z wywozu kapitau i ob-
cinania kuponw. Bdem byoby sdzi, e ta tendencja do gnicia wyklucza szybki wzrost
kapitalizmu; nie poszczeglne gazie przemysu, poszczeglne warstwy buruazji, po-
szczeglne kraje ujawniaj w epoce imperializmu bardziej lub mniej silnie to jedn, to drug z
tych tendencji. Na og kapitalizm wzrasta bez porwnania szybciej ni dawniej, ale ten
wzrost nie tylko staje si w ogle bardziej nierwnomierny, lecz nierwnomierno przejawia
si take w szczeglnoci w gniciu najbardziej zasobnych w kapitay krajw (Anglia).
O szybkoci ekonomicznego rozwoju Niemiec autor studium o wielkich bankach niemiec-
kich, Riesser, mwi:

Nie tak znw powolny postp epoki poprzedniej (18481870) ma si do szybkoci rozwoju caego gospo-
darstwa w Niemczech i w szczeglnoci bankowoci niemieckiej w danym okresie (1870190$) mniej wicej
tak samo, jak szybko ruchu dyliansu pocztowego z dobrych dawnych czasw ma si do szybkoci dzisiejsze-
go samochodu, ktry mknie tak, e staje si nieraz niebezpieczny i dla niefrasobliwie kroczcego piechura i dla
samych jadcych samochodem.

Ze swej strony ten niezwykle szybko wyrosy kapita finansowy wanie dlatego, e wy-
rs tak szybko nie miaby nic przeciwko temu, eby przej do bardziej spokojnego
wadania koloniami, ktre za pomoc rodkw nie tylko pokojowych maj by zabrane naro-
dom bogatszym. A w Stanach Zjednoczonych rozwj ekonomiczny w cigu ostatnich dziesi-
cioleci odbywa si jeszcze szybciej ni w Niemczech i wanie wskutek tego pasoytnicze
cechy najnowszego kapitalizmu amerykaskiego uwydatniy si szczeglnie jaskrawo. Z dru-
giej strony, porwnanie chociaby republikaskiej buruazji amerykaskiej z monarchistycz-
n buruazj japosk albo niemieck wykazuje, e olbrzymia rnica polityczna zostaje
w najwyszym stopniu osabiona w epoce imperializmu nie dlatego, eby ta rnica nie
miaa w ogle znaczenia, ale dlatego, e we wszystkich tych wypadkach mowa jest o buru-
azji posiadajcej wyrane cechy pasoytnictwa.
Otrzymywanie wysokich zyskw monopolistycznych przez kapitalistw jednej z wielu
gazi przemysu, jednego z wielu krajw itp. daje im ekonomiczn mono przekupywania
poszczeglnych warstw robotnikw, a chwilowo nawet do znacznej ich mniejszoci, przez
co przyciga si ich na stron buruazji danej gazi albo danego narodu przeciwko wszyst-
kim pozostaym. I spotgowany antagonizm narodw imperialistycznych w zwizku ze spra-
w podziau wiata wzmaga to denie. W ten sposb wytwarza si zwizek imperializmu z
oportunizmem, zwizek, ktry najwczeniej i najjaskrawiej ujawni si w Anglii wskutek te-
go, e pewne imperialistyczne cechy rozwoju mona tu byo zauway o wiele wczeniej ni
w innych krajach. Niektrzy pisarze, np. L. Martow, lubi odegnywa si od faktu zwizku
midzy imperializmem a oportunizmem w ruchu robotniczym faktu, ktry obecnie szcze-
glnie mocno rzuca si w oczy za pomoc urzdowo-optymistycznych (w duchu Kaut-
skyego i Huysmansa) rozumowa tego rodzaju: sprawa przeciwnikw kapitalizmu byaby
beznadziejna, gdyby wanie przodujcy kapitalizm prowadzi do wzmocnienia oportunizmu
albo gdyby wanie najlepiej opacani robotnicy zdradzali skonno do oportunizmu itp. Nie
naley udzi si co do znaczenia takiego optymizmu: jest to optymizm w stosunku do
oportunizmu, optymizm, ktry suy do osony oportunizmu. W rzeczywistoci za szczegl-
na szybko i szczeglna ohyda rozwoju oportunizmu bynajmniej nie jest gwarancj jego
trwaego zwycistwa, tak samo jak szybko rozwoju zoliwego wrzodu na zdrowym organi-
zmie moe jedynie przypieszy pknicie wrzodu, uwolnienie ode organizmu. Najniebez-
pieczniejsi s pod tym wzgldem ludzie, ktrzy nie chc zrozumie, e walka z imperiali-
zmem, jeeli nie jest nierozerwalnie zwizana z walk przeciw oportunizmowi, jest czczym i
kamliwym frazesem.

75
 Z wszystkiego, co zostao powiedziane wyej o ekonomicznej istocie imperializmu, wy-
pywa, e naley go scharakteryzowa jako przejciowy albo raczej umierajcy kapitalizm.
Nadzwyczajnie pouczajce pod tym wzgldem jest to, e buruazyjni ekonomici, ktrzy opi-
suj najnowszy kapitalizm, najczciej uywaj takich swek, jak: splot, brak odosobnie-
nia itp., banki s to oprzedsibiorstwa, ktre pod wzgldem swych zada i swego rozwoju
nie maj charakteru czysto prywatno-gospodarczego, ale coraz bardziej wyrastaj ze sfery
czysto prywatno-gospodarczego regulowania. I ten sam Riesser, ktry jest autorem ostatnie-
go zdania, z nadzwyczaj powan min owiadcza, e przepowiednia marksistw co do
uspoecznienia nie zicia si!
A c wyraa swko splot? Oddaje ono tylko najbardziej rzucajc si w oczy drobn
cech procesu, ktry odbywa si w naszych oczach. Dowodzi ono, e obserwator wylicza
poszczeglne drzewa nie widzc lasu. Niewolniczo kopiuje ono rzeczy zewntrzne, przypad-
kowe, chaotyczne. Demaskuje obserwatora jako czowieka przytoczonego surowym mate-
riaem i zupenie nie orientujcego si w jego sensie i znaczeniu. Przypadkowo splataj si
posiadanie akcyj, stosunki prywatnych wacicieli. Ale to, co jest podoem tego splatania si
co stanowi jego podstaw, s to zmieniajce si spoeczne stosunki produkcji. Kiedy
wielkie przedsibiorstwo staje si olbrzymim i na podstawie cisego obliczenia masowych
danych organizuje wedug planu dostaw pierwotnego surowca w rozmiarach: 2/3 albo 3/4
wszystkiego, co jest niezbdne dla dziesitkw milionw ludnoci; kiedy systematycznie or-
ganizuje si przewz tego surowca do najbardziej dogodnych punktw produkcji, oddalonych
niekiedy od siebie o setki i tysice wiorst; kiedy z jednego orodka kieruje si wszystkimi
stadiami kolejnego przerabiania materiau a do otrzymania caego szeregu odmian gotowych
produktw; kiedy podzia tych produktw odbywa si wedug jednego planu pomidzy dzie-
sitkami i setkami milionw spoywcw (zbyt nafty i w Ameryce, i w Niemczech przez ame-
rykaski Trust Naftowy); wwczas staje si rzecz oczywist, e mamy przed sob
uspoecznienie produkcji, a wcale nie zwyky splot; e prywatno-gospodarcze i prywat-
no-wasnociowe stosunki stanowi powok, ktra ju nie odpowiada treci, ktra z koniecz-
noci musi gni, jeeli sztucznie odwlec jej usunicie ktra moe pozostawa w stanie gni-
cia w cigu dugiego stosunkowo czasu (w najgorszym razie, jeeli wyleczenie z oportuni-
stycznego wrzodu odwlecze si), ale ktra jednak niechybnie zostanie usunita.
Gorcy zwolennik imperializmu niemieckiego Schulze-Gaevernitz woa:
Jeeli w ostatecznym rezultacie kierownictwo bankw niemieckich spoczywa w rku tuzina osb, to dzia-
alno ich ju teraz jest waniejsza dla dobra ogu anieli dziaalno wikszoci ministrw pastwowych (o
splocie bankowcw, ministrw, wielkich przemysowcw, rentierw lepiej tu zapomnie ...) ... Jeeli prze-
myle do koca rozwj tych tendencyj, ktre widzielimy, to otrzymamy, co nastpuje: kapita pieniny naro-
du zjednoczony jest w bankach; banki s poczone w kartele; kapita narodu, szukajcy lokaty, wyla si w
form papierw wartociowych. Urzeczywistniaj si wwczas genialne sowa Saint-Simona: Teraniejsza
anarchia w produkcji, odpowiadajca faktowi, e stosunki ekonomiczne rozwijaj si bez jednolitego regulowa-
nia, musi ustpi miejsca organizacji produkcji. Kierowa produkcj bd nie odosobnieni przedsibiorcy, nie-
zaleni od siebie wzajemnie, nie znajcy ekonomicznych potrzeb ludzi; sprawa ta bdzie spoczywaa w rkach
okrelonej instytucji spoecznej. Centralna instytucja zarzdzajca, majca mono ogarniania wzrokiem szero-
kiej dziedziny ekonomii spoecznej z wyszego punktu widzenia, bdzie regulowaa j tak, jak bdzie to poy-
teczne dla caego spoeczestwa, i bdzie oddawaa rodki produkcji w odpowiednie rce, a w szczeglnoci
bdzie dbaa o sta harmoni pomidzy produkcj a spoyciem. Istniej instytucje, ktre wczyy pewn
organizacj pracy gospodarczej w krg swych zada: banki. Dalecy jeszcze jestemy od
urzeczywistnienia tych sw Saint-Simona, ale jestemy ju na drodze do ich urzeczywistnienia;
marksizm inaczej, ni go sobie wyobraa Marks, ale inaczej tylko co do formy130.

130
. Grundri der Sozialkonomik, S. 145 i 146

76
 Nie ma co mwi: adne obalenie Marksa, ktre stanowi krok wstecz od cisej nauko-
wej analizy Marksa do domysu genialnego wprawdzie, ale jednake tylko domysu Saint-
Simona.

77