iMGE

kitabevi

Krishan Kumar, Virginia niversi tesi Sosyolo ji Bl m'nde profesrdr. Asl

is mi Willia m R. Kenan Jr.'dir. Daha nce Ken t niversi tesi'nde (Can terbury, ln
giltere) Sosyal ve Siyasal Dnce Bl m'nde profesrd. Lisans ei ti mini
Ca mbridge niversi lesi'nde, lisansst eiti mini ise London School of Econo m
ics'de y ap mr. Ku mar u sralar i mparatorluklar ve i mpara torluk halklaryla
ilgilen mek tedir. Bununla ilikili olarak ulusuluk ve ulusal ki mlik, Avrupa, k
resel tarih ve tarihsel sosyolo jinin sorunlar da ilgi alanlar arasndadr.

Kumar'n Eserleri:
Prophecy and Progress: The Sociology of!ndus,trial and Post-lndusrrial
Sociery
Utopia and Anti-Utopia in Modern Times
The Rise of Modern Sociery
Fron Posr-lndustrial to Post-Modern Society
1989: Revolurionary ldeas and !deals
The Making of English National !dentify
Utopianism (Open Universi ly Press, 1991, 1999; Trkesi: Oropyaclk,
imge Ki tabevi Yaynlar, 2005)

Ali Somel, 1980 ylnda Ankara'da dodu. lngilizceyi babas Ce m So mel'den

rendi. Lise ikinci snf lsvire'nin Cenevre kentinde okudu. ODT Lisesi'nden
mezun olan So mel, ODT Sosyolo ji Bl m'nde bir yl okuduktan sonra Siyaset
Bili mi ve Ka mu Yne ti mi Bl m'ne ge ti ve lisans diplo masn bu bl mden
ald. So mel, 2003' ten beri Ankara niversi tesi Siyaset Bili mi Anabili m Dal'nda
yksek lisans yap makt adr.

Somcl'in evirileri:
Oropyaclk (i mge Kit abevi Yaynlar, 2005)
 img e D a m
Ankara ls a n b u l
Konur Sokak No: 4 3/A Kzlay Mhrdar Cad. No : 80 Kadky
Tel: (312) 417 50 95-96/418 28 65 Tel: (216) 348 60 58
Faks : (312) 425 65 32 Faks: (216) 418 26 10
E-Posa: dagii mi mge.co m.r E-Posa: kadiko y@i mge.co m.tr
Krishan Kumar

topyaclk

e viren
Ali Somel
 imge Kitabevi Yaynlar
Genel Yayn Ynetmeni
ebnem iler Tabak

ISBN 975-533- 449- 1

zgn Ad
Utopianism, 1991

Original edition copyright 1991

Open University Press U K limited. Ali rights reserved.

imge Kitabevi Yaynlar, 2005

Tm haklar sakldr.
Yaync izni olmadan, ksmen de olsa
fookopi, film vb. elektronik ve mekanik
yntemlerle oaltlamaz.

1. Bask: Kasm 2005

Yayma Hazrlayan
Ya vuz Alogan.

Dzelti
Alaaain Topu

Kapak
Murat zkoyuncu

Sayfa Dzeni
Yaln A te

Bask ve Cilt
Pelin Ofset Tipo Matbaaclk San. Tic. Lrd. ti.
Mithatpaa Cad. Na: 62/1 Kzlay-Ankara
Tel: (312) 418 70 93-94 Faks: 418 10 46
www.pelinofset.com.tr

im g e K i t a b e v i
Yaynclk Paz. San. ve Tic. Ltd. ti.
Konur Sok. No: 3 Kzlay 06650 Ankara
Tel: (3 12) 4 19 46 10-11 Faks: (3 12) 425 2987
Inernet: www. imge.com.r E-Pota: imge@imge.com.tr

 indekiler

nsz . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7

1 topyann Unsurlar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9
2 topyann Snrlar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 37
3 topya Tarihi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .71
4 topya Uygulamas . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 103
5 Dnya Haritasnda topya . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 137

Kaynaka : . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 171

Dizin . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 179
 nsz

Bu trden ksa bir kitap, topya gibi karmak ve ok yn

l bir konunun hakkn vermek iddiasnda olamaz. top
yann byk lde bir tarihi olmasndan kaynaklanan e
itlilie iaret etmeye altm. Ayn zamanda konu hak
knda ok dank bir izlenim de vermek istemedim. Bu
yzden topyann belirli bir sorununu, kaynaklarn, geli
imini ve bir toplum teorisi olarak kullanmlarn tart
maya altm. Bu ekilde topyann, toplumsal analizin ve
toplumsal eletirinin hizmetinde bir edebi biim olma zel
liini ortaya karm olmay umuyorum. topyay ayran
bu zellik, toplumsal teorisyenlerin gznde bazen top
yann deerini yitirmesine neden olmutur. topya, Batl
toplumsal dncenin geni anayolundan ayrlan ho, ama
ayrks bir patika olarak grlmektedir. Bense topyann
geleneksel toplum teorisine konu olan birok sorunu ken
di yntemiyle ele aldn gstermeye altm. Bu yntem,
 Uopyaclk

aina olduumuz sorunlara bilinmedik bir adan ve farkl

bir pencereden bakmann daha e tkili bir yoludur.
Be yz yllk varlnn eitli dnemlerinde moda olan
topyann baz dnemlerde de modas gemitir; ancak bir
biim ve dnme yntemi olarak dikkate deer bir esnek
lik gstermitir. Geici bir sn, yok olmak deildir.
' topyann lm' zerine bugn aina olduumuz szler
sadece bunu deil, topyann birok kullanmn da gz
ard etmektedir. topya, ok renkli bir tasar, birok d
nsel amacn ve disiplinin buluma yeridir. Kaynaklar
nn zenginlii, ona hayatta kalma ve dirilme konusunda
byk bir beceri veriyor. ikinci binyln sonuna yaklar
ken, (son blmde iaret edeceim gibi) daha ya pabilecei
ok ey olduunu greceiz.
Diziye katkda bulunmam iin beni davet eden Frank
Parkin'e ve teslim tarihinin defalarca aksamasna karn
gsterdii sabrdan tr Ray Cunningham'a teekkr
borluyum. Bana verdikleri cesaret ve destekten dolay her
ikisine de minnettarm.

Krishan Kumar
Canterbury, Kent

ja
 1
topyann Unsurlar

Hayaller ve Gerekler

topya hem hibir yerdir (outopia) hem de iyi bir yerdir

( eutopia). Mmkn olmayan, ancak insann bulunmak
iin heves ettii bir dnyada yaamak : topyann kelime
anlamyla z budur. Bu adan topya hayal niteliinde
dir . Bunu inkar etmek, en e tkili cazibe kaynaklarndan bi
rini g zden karmak demektir. Ama topya bununla s
nrl, aykken hayal edilen bir eyden ibaret olsayd, o ka
dar da ilgimizi ekmezdi.
U topia diyan, onu ilk defa adlandran ve betimleyen
ki tabyla Sir Thomas More tarafndan 1 5 1 6'da kefedildi. 1
lte gerekten hayali ve bu yzden bulmaya almann da

More'un kitab 1 5 16'da Louvain'de (Belika) Latince yaymland. Bu neden

le, 1 55l'de Ralph Robinson lngilizceye evirinceye kadar 'Uopia' tam anla
myla Latince bir szckt. More'un yeni uydurduu Latince Ulopia szc
, yakn dnem Yunancasndan rnek alnarak yaygn bilimsel szckler
olarak kullanlan eitli terimlerin bir araya gelip kaynamasndan meydana
gelmiti: au - olmayan; eu iyi; ropos- bir yer; -ia, blge anlam treten bir
-

sonek.
 topyaclk

beyhude olduu, yine de olasnn kysnda insan bo yere

mitlendiren, gerein snrnn hemen tesinde bir yer
vard. More, bu duyguyu hissettirmeye gayret etti. Eserin
deki anlatc-gezgin Raphael Hythloday, gya Kolomb'un
yaknlarda Yeni Dnya'y kefinin hemen sonrasnda Ame
rigo Vespucci'ye yolculuklarnda elik etmiti. Vespuc
ci'nin d rdnc yolculuundan sonra Yeni Dnya'da ka
lan Hyth loday, kendi bana yolculuklarn srdrd ve
Utopia adasna rast geldi. Dolaysyla Utopia, yurduna d
nen her denizcinin heyecanl anlatmlarna zaten konu
olan Amerika topraklarndan bir ilave yolculuk mesafe
sinden daha uzak deildi. Bilinen dnyann kysndayd
ve bilinen dnya da her gn genilemekteydi. stelik
Hythloday'in betimledii gibi Utopia'da birok adet -ko
mnizm, monarinin bulunmay, altn ve deerli talarn
hor g rlmesi- bizzat Vespucci'nin Yeni Dnya insanlary
la karlamalarn anlatt 'imdi basl ve yurtdnda
herkesin elindeki '2 yklerinde bulunabilirdi.
More'un esprili yks, (Hythloday 'pala vrac') top
=

ya tasarsnn iki y nl zelliini ho bir biimde srd

rr. Kitabnn 2. B lm'n dolduran Utopiac adetlerin
ve kurumlarn betimlemelerinde, R nesans hmanistle
rinin eserlerinden birounu karakterize eden ince alay
ve nktedanlk vardr. Ne var ki 1. B lm'de , Tudor ha
nedan lngilteresine yapt ar sulama son derece cid
didir. 2. B lm birinciden nce yazlmtr. U topia'mn
kabataslak resmini ancak izmesinden sonradr ki More,
ayn zamanda lngilizlerin o gnk ahlakszlklar zerine
bir ders verme olanam -ya da gerekliliini- fark etmi
g zkr. Utopia besbelli More'un lngilteresine ayna tut
mak zere kurulmutur. Karmzda Hristiyanln paha

Thomas More, Utopia (ve A Dialogue of Comfort), eviren R. Robinson,

Dent and Sons, Everyrnan Library, Londra, 1 962, s. 1 5 . Vespucci'nin gezi
notlar l 507'de yaymland.
 topyann Unsurlar

biilmez faydalarndan yoksun olsa da mkemmelie ya

kn bir noktaya erimeyi becermi, dinsiz bir toplum bu
lunmaktadr.
Ancak More, lngiltere'nin -ya da baka herhangi bir
lkenin- Utopia'ya d nebileceini ciddi biimde d
nyor muydu? Utopia, s zgelimi Londra tccarlar adna
'bir toplumsal reform program' sunuyor muydu? Uto
pia'nn, 'More'un yaad d nemde her ayrntsyla uygu
lanabilir bir deer tad'ndan s z edilebilir m i? 3 Baka
bir yorumlamadan hareket edersek, o uygulanabilir anlam
"Siz Avrupallar kendinize Hristiyan diyorsunuz, ama
gerek bir Hristiyan yaamn nasl olmas gerektiini Uto
piallar size gsteriyor. Gerek Hristiyanlar onlardr, sizler
deilsiniz; taklit edin onlar" telkini miydi? Ya da Utopia,
hibir ekilde programatik bir deme olarak tasarlanma
mt da, Erasmus ve Peter Giles gibi More'un bi lge arka
dalarna daha ok key if ve akl vermek zere yazlm ze
ka oyunu niteliinde hmanist bir el kitab myd ?4 More
niyetini yle zekice gizledi ki hibir zaman emin ola
mayacaz. Utopia'nn sonunda More, " Utopia'nn mutlu
luk toplumundaki birok eyi kendi kentlerimiz iin de
ummaktan ok, ancak dileyebileceimi itiraf ve kabul et
mek zorundaym" demektedir. 5 Bu durum, Utopia'y hayal
ve arzular tatmin etmenin imgelem alannda brakmakta
dr. te yandan, More'un hukuku, hmanist reformcu ve

R. Ames, Cirizen Thomas More and His Uropia, Princeton Universily Press,
Princeton, NJ. 1 949, s. 8.
Yaplan yorumlarn iyi bir eletirisi iin bkz. Q. Skinner, 'More's Uropia',
Pas and Presenr, No. 38, 1967, s. 1 53-68. Ayrca bkz. Skinner, 'Sir Thomas
More's Uropia and he L.anguage of Renaissance Humanism', The LJnguages
of Political Theory in Early-Modern Europe, der. A. Pagden, Cambridge
University Press, Cambridge, 1987, s. 123-58; j. H . Hexer, The Uopian
Vision: Thomas More. Utopia and is Hisorical Milieux', The Vision of
Politics on the Eve ofthe Reformalion: More, Machiavelli and Seyssel, Ailen
Lane, Londra, 1973, s. 1 9 - 1 49.
More, Uropia, s. 1 35.
 Oropyaclk

devlet adam olarak pratik kayglaryla birok y nden

Utopia'nn deerleri ve adetleri besbelli balantldr.
B ylece More ile beraber en bandan beri topya, ge
nellikle zt eilimli iki gd iermektedir. Ne kadar geni
kapsaml olursa olsun topya, reform yapmay amalayan
toplumsal veya siyasal bir el kitabn aan bir metindir.
Dorudan uygulanabilir olann daima tesine uzanmakta
ve uygulanmas tamamen imkansz hale gelecek kadar te
lere de gidebilmektedir. Fakat asla basit bir hayalden iba
ret deildir. Her zaman bir aya gereklie basmaktadr.
H. G. Wells, A Modern Utopia'daki ( 1 905) (Modern top
ya) amacn ifade ederken olaslk ve uygulanabilirlik ara
sndaki bu gerilimi ok iyi yakalamaktadr.

Buradaki iimiz topyac olmaktr, birlik btnlk iinde

mutlu bir hayali dnyann farkl ynlerini birer birer, elden
geldiince canl ve inandrc hale getirmektir. Elbette niye
timiz imkansz olan istemek deildir. Ancak bugnden ya
rna uzanan zaman aralklarnda uygulanamayaca belli
olan eyler istiyoruz. 6

t opyann deeri gncel uygulanabilirliinde deil, olas bir

gelecekle olan ilikisindedir. 'Uygulanabilir' faydas, arzu
suyla bizi mknats gibi eken bir toplumsal durumu betim
lemek zere imdiki gerekliin zerinden atlamaktr. Bu
rada topyay gl klan, hayali ve 'uygulanamaz' nitelii
nin ta kendisidir. G rnmeyen ve her zaman gizli kalacak
olan Tann nasl peesini kaldrmaya, mkemmel gerei ve
mkemmel ahlak ortaya karmaya kkrtyorsa, topya
nn 'hibir yerdelii' de onu aramaya bizi kkrtmaktadr.
Bir snr bizi hapsedebilir, engelleyebilir ya da onu amaya
davet edebilir. Mmkn olann herkese kabul edilen snn

H. G. Wells, A Modern Uopia, University of Nebraska Press, Lincoln, NB,

1 967, s. 6.
 topyann Unsurlar

daima olumsal, daima zamann ve mekann somut koulla

rna baldr. topya bu snrlan iner. Kendi zaman ve
tm zamanlar iin peeyi kaldrma giriiminde bulunur.
topya, imkansz bir mkemmellik halini anlatmaktadr;
ama bir anlamda insanlk iin eriilemeyecek bir hal de de
ildir. imdi deilse bile buradadr.
Tm bunlar topyann da snrlan olduunu g steri
yor. topya, imkansz mkemmelliin herhangi bir hayali
deildir. Dnyaya, kendine zg tarih ve karakteri olan bir
bak asdr. Bu durum, topyac biimin kesin hatlarla
tanmlanabilecei anlamna gelmez. Dorusu tam tersidir.
Tarihsel olmak, deiken bir varla sahip olmak demektir.
Ancak bu deiiklikler geliigzel deildir. topyann ya
pp edebileceklerine belirli snrlar koyan bir gelenek iin
de bu deiiklikler gerekleir. topya hibir yerde olma
yabilir, fakat tarihsel ve kavramsal olarak herhangi bir
yerde de olamaz.
Nedir topyann snrlar? 'Bir dnce yaps' olarak
zellikleri nedir?7 ldeal toplum veya ideal insanlk halinin
birok eidi vardr. topyalar dierlerinden ayran zel
likleri g rmeden nce, bu hallerden bazsna ksaca gz
atmamz gerekir.

Alun a, Arcadia, Cennet

Tm toplumlarn bir Altn a s ylencesi ya da ans, in

sanln tam bir mutluluk ve memnuniyet iinde yaad
bir balang zaman vardr. Bu s ylence sk sk ilkelci bir
biim alr. 'Balang' zamannda veya 'balang' halinde
yaant sade ve kendine yeterliydi. lnsan ve doa arasnda
gdlere dayanan bir ahenk vard. nsann ihtiyalar az ve

Bununla ilgili yararl bir tartma iin bkz. J. C. Davis, Uopia and he ideal
Sociey: A Sudy of English Uropan Wriing 1516-1100, Cambridge
Universiy Press, Cambridge, 1 983, s. 1 -40.
 Oopyac/k

arzulan snrlyd. Doadaki bolluk her ikisini de kolaylk

la tatmin ediyordu. Dolaysyla sava ve bask drtleri hi
yoktu. Ayn sebeple, sabahtan akama kadar yorucu ilerle
uramak zorunda kalnmyordu. Altn a'da erkekler ve
kadnlar rahatlk, bollu )< ve zgrlk halinde yayorlard.
Sade ve dindar yaamlaryla tanrlara yakndlar ve bu ya
knl hissedebiliyorlard.
Altn a s ylencesi Bat'da Hesiod, Platon, Virgil ve
Ovid tarafndan kusursuz bir ekilde yorumlanm t.
Virgil'in Mora yarmadasnda bir krsal mutluluk b lgesi
olan Arcadia's onsekizinci yzyln sonuna dek kr edebi
yatna malzeme salad. Bunun ok etkili iki uygulamas
Mo ntaigne'in ilkelliin sadeliini vd Of Cannibals
( 1 580) (Yamyamlar zerine) denemesi ve Sir Philip
Sidney'in roman The A rcadia'dr ( 1 590) (Arcadia ).
Yunan ve Romal airlerin konuyla ilgili paralar iyi
bilinir.8 Altn a s ylencesinin dnya apndaki yaygnl
nn bir gstergesi olarak Hindu destan Mahabharata'da
betimlenen llk ve Mkemmel a'n, Krita Yuga'nn yk
snden s z edebiliriz :

Krita Yuga , sadece tek bir din olduundan ve tm insanlar

ermi olduklar iin byle adlandrlmt: Dolaysyla insan
lar dini trenler yapmak zorunda deildiler. Kutsallk asla
zayflamyor ve insan says azalmyordu. Krita Yuga'da ne
tanrlar vard ne de eytanlar . . . insanlar alnp satlmyordu;
fakir de yoktu, zengin de; almaya ihtiya yoktu; nk

Eser, ok sayda baka benzerleri ile birlikte, Arhur O. lovejoy ve George

Boas'n Priniin'sn and Relaed ldeas in Anriquiy, Johns Hopkins
Universiy Press, Balimore, MD, 1935, s. 23-1 02, kitabnda isabetle yeniden
yaymlanmr. Ayrca bkz. J. Z. Smith, 'Golden Age', The Encyclopaedia of
Religion, der. M. Eliade, Macmillan, New York ve londra, 1 987, c. 6, s. 69-
73. Son dnem yaplan almalarn uygun bir zetini sunduklar ve iyi bir
bibliyografya saladklar iin bu ansiklopedideki makalelere burada ve son
raki birka dipnoca afta bulunulmucur.
 ropyann Unsurlar

her ihtiya istem gcyle elde ediliyordu; en nemli erdem

tm dnyevi arzularn terk edilmesiydi. Krita Yuga'da has
talk yoktu; seneler getike azalma yoktu; nefret, kibir ve
ya herhangi bir kt dnce yoktu; ne keder ne korku
vard. Tm insanlk en yksek huzura ulaabiliyordu. 9

Altn a'n dier anlatmlar, Avustralya yerlilerinin

(Abori jinler) Hayal Zaman ve inlilerin Taocu Mkem
mel Erdem a'dr. Bat'da ayn zamanda pagan Altn a
ile Yahudi-Hristiyan Cenneti'nin kaynamas vardr. En
iddetli biimde Drer'in, Bosch'un ve Cranach ailesinin
izimleri ve resimlerinde, lncil'de Adem ve Havva'nn
Cennet Bahesi'nde geen yks belirgin ekilde klasik
Altn a betimlemesi stne yerletirilmitir. Cennet'in
teki nl betimlemeleri Dante'nin ilahi Komedya ( 1 32 1 )
ve Milton'un Kayp Cennet ( 1 667) yaptlarnda karmza
kar.
Cennet s ylencesi yine de ilk Altn a dncesini
sadece tekrarlamakla kalmad. Hristiyan Cenneti, sadece
gemie deil gelecee de uzanyordu. Bir defa kaybedilen
Cennet geri kazanlabilirdi ve kazanlacakt. John Bun
yan'n The Pilgrim s Progress !rom This World to That
Which Is to Come ( 1 684) (Ha Yolunda, 1932) adl kita
bndaki Hristiyan kahraman, dnyann Gnah'tan nceki
g rkemini ona yeniden kazandran bir G ksel Cenneti'ne
Kutsal Kent'e ulamak iin her trl dnyevi engeli a
maktadr. Dostoyevski'nin The Dream of a Queer Fello w
( 1 877) (Tuhaf Bir Adamn D) yksndeki kahraman ,
ahlakszl balatmakta ve ilenen Gnah'la Cennet'ten

Aktaran kaynak: R. Heinbcr g, Memories and Visions of Paradise: Exploring

rhe Universal Myrh of rhe Golden Age, Jeremy P. Tarcher, Los Angeles,
1 989, s. 50. Ayrca bkz. P.-E. Duman, 'Primitivism in Indian Lieraure',
Primiri'isn and Re!ared !deas in Anriquiry, der. Lovejoy ve Boas, s. 4 33-46.
Altn a'n dier Doulu uyarlamalar iin bkz. ]. Chesneaux, 'Egaliarian
and Uopian Tradiions in he Eas', Diogenes, c. 62, 1968, s. 76- 1 02.

l s
 topyaclk

kovulmaya neden olmaktadr; ancak merhamet ve karde

e sevgi vaazlaryla Cennet'i yeniden kurmaya almakta
dr.
Hristiyan Cenneti, kurtulu ve yenilenme ngr
snde kesinlikle tek deildi. Baka kltrler de sellerin,
afe tlerin ve insanlk sefaletinin yaand ve pei sra Altn
a'n, balangtaki Yaradl'n geri gelmesiyle sonlanan
d nemler ng rmtr. 10 Kaybedilen Cennet Bahesi'nin
fiziksel olarak dnyada bir yerlerde bulunduuna ilikin
onaltnc yzyla kadar sren derin Hristiyan inanc artk
yalnz deildi. Dnyevi Cennetler birok kltre ait efsa
nede bolca g rlmektedir. 11 Antik ada Yunanllar ve
Romallarn Kutsanmlarn Adalar vard; canl bedenleri
bu Adalar'a nakledilen kahramanlar, burada mutluluk dolu
kaygsz ve soylu bir yaam srmekteydi. Tibetliler, Hima
layalarn ssz bir vadisinde gizemli bir krallk olan Shamb
hala efsanesini muhafaza ettiler. Burada da mutlak hidayet
ve saf Buddhizm hkm srmekteydi.
Hristiyanlk byk lde eski dnyevi Cennet efsa
nelerinden yararland. Pres ler john'un s zn ettii Kral
lk, pagan Uurlu Adalar inancn lncil'deki Cennet'le bir
letirdi. Bat Okyanusu'nda, yani Atlantik'te bir Cennet ol
duuna ilikin ok eski bir Kelt geleneini St. Brendan
Adas efsanesi ileriye tad. Endls ispanyasndan kaan

10
Bkz. Heinberg, Memories and Visions of Paradise, s. 11 5-29; ayrca M .
Eliade, The Myth of the Eternal Return, Or, (,osmos and Hisory, Princeon
Universiy Press, Princeon, NJ, 1971 ve Myh and Realiy, Harper
Colophon, New York, 1975.
11
Bkz. G. Boas, 'Earhly Paradises', Essays on Prinitivisn and Relaed Jdeas in
the Middle Ages, Ocagon Books, New York, 1978, s. 1 54-74; ve genel ola
rak Hristiyanlka ve dier kltrlerde Cennet iin bkz. H. R. Pach, The
Other World According to Descriptions in Medieval Literature, Harvard
Universiy Press, Cambridge, MA, 1950; M. Eliade, 'Paradise and Uopia',
Uopias and Utopian Though, der. F. E. Manuel, Souvenir Press, Londra,
1 973, s. 260-80; H. B. Partin, 'Paradise', The Encyclopaedia of Religion, der.
Eliade, c. 11, s. 1 84-89.
 Uopyann Unsur/an

ve Atlantik'teki Antilia adl gzel aday kefeden yedi H

ristiyan piskoposun e fsanesi de nceki Atlantik s ylence
lerine dayanyordu. Kristof Kolomb, Yeni Dnya ile ve in
sanlaryla ilk karlatnda Cennet Bahesi'ni bulduunu
sanarak bu gel enei izledi. Yeni Dnya da Cennet s ylen
cesini Binyl (Milenyum) inancna dayanan temalarla har
manlayarak yeniledi.

Cockaygne Diyan

Buras, yerinde bir deyile 'yoksul insann cenneti' olarak

adlandrlmtr. Sadelie ve maneviyata titizlikle bal ai
rin ve rahibin Altn a ve Cennetinin halk nezdindeki
karldr. Cockaygne tersine savurganlk, taknlk ve
lszlkler lkesidir. Falstaffian ve Gargantuan gibi s
fa llar hatrlatr. Ana temalar bolluk ve almama zgr
ldr. Her ey bedava ve el altndadr. Pimi tarlaku
lar, insann dosdoru azna uar; araptan nehirler akar;
insan ne kadar uyursa o kadar kazanr; ilke olarak herkes
nne gelenle cinsel iliki kurabilir; herkesin k rpe ve
canl kalmasn salayan bir genlik pnar vard r.
Aslnda miskinlie ve oburlua saldrmak amacyla
kaleme alnm nl bir Ortaa iiri, "denizin aklarnda,
lspanya 'nn epey ba usnda "12 yer alan Cockagyne Diyar'm
canl bir ekilde betimlemektedir. Bu rada da Hristiyanca
anlatm, zellikle Atina komedisinde ve Lucian'n True
Histo rjsinde grld gibi daha eski klasik anlatmlar
yanstmaktadr. Edebi Cockagyne'in hem Hristiyan hem

Hazreti lsa'nn dnyaya yeniden gelmesiyle yeryznde bin yllk bir cennet
kuraca inanc (.n.).
12 Modern bir biime kavuturularak yeniden basld, A . L Morton, The
English Utopia, Lwrence and Wishar, Londra, 1 969, s. 279-85; daha genel
olarak Cockaygne zerine bkz. s. 1 5-45; ve R. C. E l ott, The Shape of
Utopia: Studies in a Uerary Genre, Chicago University Press, Chicago,
1 970, s. 3-24.
 topyaclk

de klas ik uyarlamalarnda h icv i bel irg in b ir ieri i vardr.

Brueghellerden yal olannn nl tablosunda da bu g r
lr : Tabloda, kentin atlar pastadan yaplmtr ve yurt
talar keyifle yere uzanrlarken harika yemek lokmalar tam
azlarnn ortasna dmektedir. Ancak yoksulun cennet i
e n bataki betimlemelerinden it ibaren edebi balantlarn
dan koptu ve saf hazcln popler b ir imgelem i hal ine
gelerek bamsz b ir konuma ulat : B ir cockney " cenne t i
oldu. B u cennet, Lubberland, Venusberg, Schlaraffenland,
Genler lkesi g ib i b irok yer ve zamanda e itl i b i imler
alarak karmza kmaktadr. D ileklerin gerekleme un
surunun en ak ek ilde yer ald en b il indik ik i uyarla
mas, The Big Rock Candy Mountains ve Poor Man s
Heaven adl Amerikan halk arklardr. Halk arasnda hem
tekl ifs iz b ir serbestl ik hem de ek inces iz b ir hog r n ite
l i i tayan, Roma'da Saturnal ia ve Ortaa'da Soytar Bay
ram g ib i e itli enl ikler, doal olarak Cockaygne gelene
ine de a itm i g ib i grnmektedir.

Binyl lnanc

B inyl inanc, grnte ideal b ir insanlk durumu olarak

'gemi in ve gelecein Cenne t i' dnces iyle balantldr.
Hem Altn a'dr ve Yen i Devir'd ir; hem ilkel Cennett ir
ve Vaat Edilmi Topraklar'dr. Bunlarla il ik il i inanlar da ,
hareketler de durmadan ik i kutu p arasnda salnmakta, b in
yl inancna ar muha fazakarlk ve ar rad ikallik zell ik
lerin in her ik is in i de B inylclara katmaktadr.
B inylclar, bu dnyann ve tarihsel zamann sonunun
e l i kulanda olduuna inanrlar. Bu inanca gre, genell ik
le b ir kurtarc mes ih araclyla yen i b ir dnya, yen i b ir
a balatlacak. oka sknt ve iddetl i atmalar yaa-

Dou Londral yoksul (.n. ) .

 Vropyann Unsurlar

nacak. K tlk gleri, son bir zafer kalkmasyla kendi

lerini toparlayacaklar, ancak iyiler kazanacak. Yeni binyl
devri bar, bolluk ve erdem a olacak.
Binyl hem hakszlklar tamir edecek hem de ktleri
cezalandracaktr. K tlk ve aclarla dolu d nemi tersine
evirecek ve erdemli olan yrekliliinden tr dllendi
rirken kt kiiler i cezalandracaktr. Binyl, kendisini Altn
a'dan ve Cennet'ten (her ikisinin de birok uyarlamada
gelecekte tekrarlanmas s z konusu olsa da) ileriye bakan
ni teliiyle net bir biimde ayrmaktadr. Binyl inanc ge
miten s z etmekten ok, yzn gelecee d nmektedir.
Yarg Gn'ne bir giri olan ve ermiler ile gnahkarlarn
son olarak ayrt binyl, evrensel tarihi tamamlayc ve
amaz bir sona gtrrken srecin aamalara b lnd
bir d nemsel tasar ile ilemektedir. Tm ideal toplum g
rleri ierisinde zaman, sre ve tarih unsurlarn olabildi
ince etkili bir ekilde kullanan binyl inancdr. Binyllk
Mutlu Zaman, Altn a'n anm ksmen tekrar kuracak,
ama ayn zamanda Son Zaman olacaktr; balangtaki Cen
net'te bile yaanmayan kkl bir yenilie balangc ifade
etmektedir. Tann'mn insanla ilgili amacm tamamlaym
temsil eder ve ayn zamanda ortaya karr. Binylc dn
cenin olaand gc, onda ahiret biliminin (eskatalogya)
gelecek bilimini (ftrolo ji) tamamlamasndan gelir.
Batl dncede Hristiyan binylcl Yahudi mesih
dncesini srdrmektedir. Yahudi mesihi ilk bata h
kmdarl ya ile meshedilerek kutsanan kral, 'mesh olu
nan idi'. 1 3 Daha sonralan llk Tapnak'n ykm ve Babil
srgnnn ardndan, bu kavram lsrail Krall'm yeniden

11
Yahudi Mesih inanc zerine bkz. G. Scholem, Toward an Undersanding of
he Messianic idea in judaism', The Messianic idea in judaism, And Other
Essays Onjewish Spirirualiry, Alien and Unwin, Londra, 1 97 1 , s. 1 - 36; R. j .
Zwi Werblowsky, '.)ewish Messianism'; Eliade, The Encyclopaedia of
Religion, c. 9, s. 472-77.
 Vropyaclk

kurarak bar ve mutluluk getirecek, Davut'un soyundan

gelme gelecein kral iin kullanlmaya baland. Bu kav
ray Tevrat'taki laya blmnde olduu gibi, (her ne ka
dar peygamberler mesih szcn bizzat bu balamda
kullanmadlarsa da) ideal kraln ortaya km haber ve
ren ada gelecek ngrleriyle ilikilendirildi .
Suriye'nin Selevki krallarnn zulmyle, Roma'ya
itaatla, Kuds'n ve ikinci Tapnak'n ykmlaryla Yahudi
lerin straplar arttka, mesih dncesi Daniel Kitab hda
ifade edildii gibi gitgide kyameti artran bir havaya
brnmeye balad. Mesih, zaman zaman kutsal, hatta in
sanst nitelikleri olan az ok tanrsal bir kii olarak g
rld. Ancak Yahudi mesih dncesi -en azndan antik
dnyada- dnyevi kald. Temelde ulusal, tarihsel ve siyasi
bir karakrere sahipti. Bu defa gelmesi beklenen Altn a,
dnyada ve dnyevi bir hkmdarn ynetiminde gerek
leecekti. Yahudiler, Kraliyet ailesinden bir 'Davut'un olu'
tarafndan srgnden kurtarlacak ve Kutsal Topraklar'a
(Kenan'a) dnecekti. Kuds yeniden ina edilecek, Tap
nak yeniden kurulacak ve kutsanacakt. Yahudiler, Tev
rat'n tanrsal manevi buyruu altnda bar ve iyilik iinde
yaayacaklard. Gndelik ibadetlerinde, her yemekten son
ra okunan kran duasnda , Sebt gnnde ve kutsal gn
lerde okunan dualarda Yahudiler, mesih inancnn bu so
mut unsurlarn durmadan tekrarladlar.
Yahudi mesih dncesinin bu dnyaya ait ve somut
doas evrensellemi ve ruhanilemi haliyle (dolambal
ve saman altndan su yrtrcesine de olsa ) , Hristiyan
binyl inancyla varlm srdrd. 1 4 Yahudi Kyamet an-

"
Binylclk zerine geni edebiyatn iyi bir eletirel armas iin bkz. H.
Schwartz, 'Millenarianism', Eliade, The Encyclopaedia of Religion, c. 9, s.
521 -32. Aynca bkz. S. Thrupp der., Millennial Dreams in Acrion, Schocken
Books, New York, 1 970; T. Olson, Millennialism, Uropianism and Progress,
Torono University Press, Toronto, 1982, l. Blm.

l20
 Oropyann Unsurlar

lay, mesih kavramn daha imdiden evrensel ve tanrsal

alana doru geniletmi ve ona eskatalogyac bir anlam
vermiti. Mesihin gelii, Gnlerin Sonu'nu, Yarg G
n'n, llerin dirilmesini ve tanrsal kralln kurulmas
n mjdeleyecekti. Hristiyan binylndan sz eden temel
metin olan lncil'deki Tanr'dan Yuhanna'ya Gelen Esinle
me blmnn merkezinde duran "yeni bir cennet ve yeni
bir dnya" temas, nceden Yahudi dncesinde byle
aka ekillendirilmiti. Keza, mesihi sadece 'meshedilmi
olan' deil, 'Rabbin meshettii' olarak grme eilimi de,
daha mulak da olsa nceden Yahudilerde vard.
Hristiyanln katks, sarsc bir bin yllk lkinci Geli
dncesiyle birlikte yeni bir aciliyet duygusuydu. Bu, ba
ndan itibaren dinsel sapknlk sayld ve ona kt gzle
bakld. Resmi Kilise, Augustine'in grn benimseye
rek lsa'nn insanlar arasnda grnmesiyle yeni takdiri ila
hinin oktan balad ve lkinci Geli'in tm dnyevi ha
yat sona erdireceindeki srarn srdrd. Isa, dnyaya
bin yl srecek bir dnyevi krallk kurmak iin ikinci defa
inmeyecekti. Dnyay sona erdirmeye ve btn insanln
Son Hkmn vermeye gelecekti. Ondan sonra dnyevi
varolu son bulacak ve geriye sadece Cennet ve Cehennem
kalacakt.
Her ne kadar Efes Meclisi MS 4 3 1 'de binylcl res
men din kartl olarak ilan e tmi olsa da bunun sustu
rulma ihtimali hi yoktu. inananlarn bu dnyada binyl
byk mutluluk iinde yaayacaklar dncesinin kar
konulmaz bir cazibesi vard. Yzyllar boyunca, ta yirmin
ci yzyla kadar ve onu da ierecek ekilde Binyl inanc,
hareketlere ve dncelere esin kayna olmay srdrd.
Balangtaki inan, Vahiy Kitab'ndan alnd. Felaketli bir
ekime dneminin sonunda Deccal'n ortaya k ve ye
nilgisiyle Isa dnecek ve dirilen ermileriyle dnyay bin
yl -bir milenyum- ynetecekti. iyiliin ve mutluluun s-

l 21
 ropyaclk

tn gelecei bir dnem olmas haricinde Vahiy<ie Binyln

tam olarak nitelii karanlkta kalyordu. Sonraki yorumcu
lar, bu eksikli anlatm laya, Daniel ve Eno'tan paralarla
idare etmeye altlar. Kyametin rtk ve kehaneti hava
sndan beslenen Deccal'a kar mcadelenin lkinci Ge
li'ten nce mi sonra m olacana; ve lsa'mn lkinci Gelii
nin Binyln ncesinde (Binyldan nce) mi sonrasnda
(Binyldan sonra) m gerekleeceine ilikin bitmek bil
meyen tartmalar da kt. Bu gr ayrmlar, inananlarn
ruh hallerini doal olarak nemli lde etkiledi. Ama on
lar birletiren ve Binylcla o muazzam gcn veren,
dnyada bir cennet olacana ilikin temel inant. Binyl,
Tanr'mn sanda yer alan inananlarn srecekleri lmsz
hayattaki sonsuz mutluluun nceden cksa srecei iin
daha da gzel olacak olan- tadn almak anlamna geliyor
du .
ldeal insanlk durumunun sadece bir grnts ola
rak Binyl, Altn a'a veya Cennet'e ilikin eski grlere
pek az katkda bulunmaktadr ve aslnda onlardan olduka
zayftr. Binylda yaamn tablosu (sosyalist topyadaki
kadar ve muhtemelen de ayn nedenlerle) neredeyse kas
ten siliktir. Binyl Altn a ve Cennet sylencelerinden
ok daha gl klan, esin kayna olduu tarikatlarn ve
hareketlerin faaliyetleridir. Binyl, mkemmellik gr
ne, nasl gerekleebileceine dair bir aklamayla dinamik
bir boyut ve balangc, ortas ve bitii olan dzenli ve
mukadder bir tarih anlay katmtr. Btn bunlar hare
kete geirici olmutur. Dnyevi kurtuluun kesinliine
olan inan, davranlar, genellikle de devrimci bir lekte,
dntrmtr.
Mesihin merkezi bir rol oynamasna ramen Binyl
inanc, temelde kolektivist bir retidir. nananlarn bir
topluluk, bir ermiler toplumu olarak srecekleri gzel bir
hayat anlatr. Bu hayatn er ya da ge geleceini de syler.

l22
 Uropyann Unsurlar

alar boyunca bu iman, binyln oktan geldiine yahut

yaknda geleceine inanan yzlerce tarikat harekete ge
irdi. Bir ksm gelmekte olan takdiri ilahinin ebeliini
yapmaya soyundu ve yrttkleri faaliye tler, onlar sk sk
gnahkar dnyann yetkilileriyle atmaya soktu. Baka
lar lsa'nn dnyaya dnd ve Binyl yaadklar inan
cyla bu dneme uygun sade hayat srmek iin sessizce
kelerine ekildiler. Her iki durumda da, iinde yaadk
lar toplumun inan ve uygulamalarn hepten reddederek
kendi bildikleri Binyl hayatn srmeye giritiler. Bu e
kilde iyi yaamn bir rneini sunmu oldular. Binylclar
gemite yitirilmi veya gelecekte kazanlacak ideal Altn
a toplumunu kurgulamakla ve hayal e tmekle kalmad
lar; onu yaadlar ve eklini deitirip ycelttikleri bu ya
am kendileri gibi btn dnyann srebilecei midini
ve olasln dile getirdiler.
l 947'de bulunan l Deniz tomarlar, Yarg Gn'ne
ve dnyann sonuna hazrlanmak iin M 1 30'dan MS
70'e kadar rnek bir dindar yaam srm Yahudi Esseni
tarikatndan Kumran toplumunu ortaya kard. Kumran
toplumunun ortaklaa ve zahit yaam, gnmzde Bin
ylclar iin bir tr rnek oluturdu; sz konusu toplumun
var olduu dnemle Esinleme Kitabhn yazmnn eza
manl olduu ihtimali dnldnde bu, daha da muh
temeldir. Binylc hareket ok sayda baka tarikat ve hare
ketin dnce ve eylemleri tarafndan bolca beslendi. Bun
lar arasnda onbeinci yzylda Bohemyal komnizan Ta
borlular, onaltnc yzylda Almanya'da Thomas Mum
zer'in nderlik ettii kyller ve Munsterli Anabaptistler,
onyedinci yzyl lngiliz l Sava'ndaki Diggerler (Kazc
lar) ve Beinci Monaristler, ondokuzuncu yzylda Ame
rika'da Shakerler ve Mormonlar ve yirminci yzylda Ya
hova ahitleri ve Yedinci Gn Adventistleri (eski Millerci
ler) bulunmaktadr. Aralarndaki ayrmlara karn bunlar,

123
 Uopyaclk

bin yllk Yeni a'a kavuma yolunda ortak eylemliliin

gerek yaamdaki en dikkat ekici deneyimleri arasnda
dr; farkl ynlerden iyi yaam rnekleri sunmulardr.
Binyl inanc, deiken evrenbilimler karsnda dikka
te deer bir uyum da gstermitir. Tann tahtndan indi
rilmi ve bilim ile akl Tanr'nn mertebesine ykseltilmi
ken, Binyl inanc temel bileenlerinden bir ey yitirmeden
genellikle laik biime brnmtr. Yeni mesihler bilim
ve devrim olmutur. Onsekizinci yzyl filozoftan New
toncu bilim nda hevesle 'ilahi bir kent' yaratmaya ko
yuldular; Fransz Devrimi birouna akl egemenliindeki
binyl balatyormu gibi grnd. Ondokuzuncu yzyl
filozoflar da genellikle en e tkili Binyl dnr, onikinci
yzylda yaam Calabrial kei, Fioreli Joachim'in proje
sini tek-rarlyormu gibi grnyord. joachim'in a
retisi, Kutsal Ruh a'nda ak, bar ve zgrlkle son
buluyordu ve Saint-Simon'un, Hegel'in ve Marx'n tarih
felsefelerinde yanklanyor gibiydi. Hem Hegel'in 'kendisi
ni gerekletiren Ruh'un a hem de Marx'n komnizme
tamamen kavumu toplum kurgusu Binylc armlar
tayordu . (Hitler'in nc Reich' da, a felsefesi
nin garip bir parodisi olarak ayn arm yapyordu. )
tdeal toplum dncesinin b u zgn eidine a d ve
ren Hristiyan Binyl idi; en fazla harekete kaynaklk eden
de Hristiyan Binylclyd. Bu durum, ounlukla Hris
tiyan Binylclnn Melanezya'daki kargo kltlerinde ol
duu gibi kabile inanlanna aland kltrel temaslar
sonucunda oluuyordu. Bunlara ilaveten, gl bir lslami
binylc hareket de vardr. Burada Yahudi-Hristiyan me
sih, 'Allahn hidayetine ermi' bir Mehdi olarak (bazen ii
lslamn mesihvari On lkinci 'gizli' imamyla kaynam
olarak) ortaya kmaktadr. 1 5

s
Bkz. D. S. Crow, 'lslamic Messianism', Eliade, The Encyclopaedia of Relig
ion, c. 9, s. 477-8 1 .
 topyanm Unsurlar

Fakat Binylclk ya da ona ok benzeyen baka bir ey

Hristiyanln etkisi dnda da grlmtr. Brezilya'nn
Guarani kzlderilileri, Burma'nn Karenleri ve Amerika'da
Kuzey-Bat Pasifik kzlderililerinde grlen baz hareket
leri bunlardan saymak gerekir. Ne var ki Hristiyan olma
yan en gl Binylc akm in'de grlr. Hem Taoizm
hem Buddhizm, seller ve salgnlarla dolu bir afet sonras
bar ve mutluluk devri aan mesihvari bir kurtulu d
ncesine katkda bulunmutur. Ondokuzuncu yzylda,
ithal Hristiyan etkileriyle birleen yerli in inanlar in
tarihindeki en grkemli Binylc hareketi, Taiping isyann
tetikledi: 'Bar ve Eitliin Gksel Egemenlii'ni kuracak
16
bir hareketti bu . . .

ldeal Kent

Hristiyanln, ideal toplum dncesine temel -ancak ke

sinlikle yegane olmayan- katks nasl binyl olduysa, eski
pagan dncesinin katks da ideal kentti. iyi yaama ve
ya mkemmel cumhuriyete eski yaklamlar kent biimine
balanmaktayd. Lewis Mumford, "ilk topyann bizzat
kent" olduunu iddia edecek kadar ileri gitmitir. Mum
ford'a gre, Helenlerin ideal toplum dncesi asl olarak
eski Yakn Dou'da grlen 'ilk antik kent' rneini yan
stmaktadr. Antik kent esas olarak bir sanat eseriydi. Ge
nellikle bir tanrya adanm ve onun evi olarak dnl
mt. Tanrsal olarak grevlendirilmi bir kral tarafndan
ynetilirdi. Kentin ilevi, gnlk maddi hayatn yeniden
retiminden ziyade insan evrene balayan manevi hayatn
gelitirilmesi ve dzenlenmesiydi. Bu anlaya gre "kentin

16
Bkz. R. Shek, 'Chinese Millenarian Movements', Eliadc, The Encyclopaedia
of Relgion, c. 9, s. 532-6; Chesneaux, 'Egalitarian and Uto pian Tradiions in
he Eas'; J . Needham, 'Social Devoluion and Revoluion: Ta Thung and
Thai Phing', Revolution in History, der. R. Parter ve M. Teich, Cambridge
Universiy Press, Cambridge, 1 966, s. 6 1 -73.
 Otopyaclk

kendisi ideal bir ekle brnmt; ebedi bir dzen g

rntsne, gzle grlr bir yeryz cennetine, bereketli
bir hayat yerleimine, dier bir deyile topyaya dnt
rlmt" .17
ldeal kent, filozofun topyaya katksdr. airler, Cen
net'i ve Altn a' resmedebilir, hayranlar ise Binyl iin
alabilir; filozoflar, ilk ncllerden karsadklar evren
sel dzenin dnyadaki cisimlemesi olarak ideal kenti icat
etti. ldeal kent, tanrsal dzendeki makrokozmik sistemin
mikrokozmik yansmasyd. Binalar, yasalar ve kurumla
ryla ilahi ahengi yeniden retmeye alyordu. Tm ideal
kentler Campanella'nn topyasna verdii adla Gne l
kesi olmay arzuluyordu; ya da yeryznn ideal kenti,
Augustine'i takiben Hristiyanlarn farz ettii gibi Tanr
Kenti'nin bir taklidi olmalyd.
Bu anlamda, evreni temsil et tii iin kent 'doal'd.
Aristotales'in syledii gibi en azndan insan iin doal bir
oluum, insann iyi yaam srebilecei yegane yerdi. Hay
vanlarn ve tanrlarn, evrenin dzenini yanstmada kendi
lerine zg yollar vard. Fakat daha nemlisi, kent yapay
d . Bir yapmd, yapmyd. Kent bir akl yaratmyd ve
akl her ne kadar insann doal ayrcal, tanmlayc z
ise de, insann doasn serbeste ve kendiliinden ifade
et tii kadar onun hatalarn dzeltmede de muhta olunan
bir nitelikti. Kent tanrsal dzene aitti ve onun kurallarna
uymalyd; ancak bu kurallarn kefi ve uygulanmas insan
muhakemesinin ve eyleminin rnyd. lyi yaam olana
n sadece kent sunuyordu, ancak bu olanak da yakalan
maktan ok yitirilen bir olanakt. Kent yalnzca gizil ola
rak iyi yaam alanyd. Tasarlanmas ve kuruluunda akl

17 L. Mumford, 'Utopia, the Ciy and he Machine', Uropias and Uropian

Thoughr, der. Manuel, s. 1 3. ilk kentlerin dinsel ilevleri zerine bkz. N. D.
Fusel de Coulanges, The Ancienr Ciry, New York, Doubleday Anchor, n.d:
ilk defa 1864'e Franszca yaymland)_
 topyann Unsurlar

gerekliydi; yozlamaya ve rmeye sapmasn nlemek

iin ona klavuzluk etmekte de akl gerekliydi . Aklc plan
lama, aklc dzenleme ve aklc ynetim, iyi kent dzeni
iin hayati unsurlard. Filozoflarn ynetip ynetmeme
sinden bamsz olarak, ideal kentin oluumunda ve mu
hafaza edilmesinde felsefi kavray ok nemliydi.
Buradan ideal kentin karakteristik zelliklerine geli
yoruz. En bata bu, kentleri kuranlarn ve anayasalarn
erevesini izenlerin, yani hukuku belirleyen ve kentin
aklc dzenini kuranlarn oynadklar kilit rol tanmay
gerektirir. Klasik dnyada ksmen sylence, ksmen tarih
olan efsanevi kurucular Atinal Solon ve Ispartal Lycur
gus'a sk sk rastlyoruz. Birbirine ok tezat topyac top
lumlarn gerek yaratclar olarak Solon ve Lycurgus'u
sunan Plutarch'n Lives eserinde bunlar daha da idealize
edilmektedir. Lives, Rnesans'ta ok poplerdi ve Solon ve
Lycurgus, Rnesans topyalarnn kurucu ve yasa yapcla
rna rnek oluturdular: More'un Utopia'snda Kral Utopus,
Campanella'nn Gne lkesihde Sol, Bacon'un Yeni A t
lantiSinde Kral Solamona.
ideal kent sistematik biimde rgtlenmitir. Weberci
anlamda aklc bir varlktr. zel faaliyetlere olanak olsa
da, bunlar sk kamu idaresi ve denetimi erevesinde ger
ekleir. Bu da kentin ortak, asl olarak da dini amacn
bir kere daha yanstyor. Ayn nedenden tr genellikle
ayrntl bir toplumsal hiyerari bulunur. Evrenin tanrsal
hiyerarisi , grevlerde ilevsel bir uzmanlama olarak ak
seder. Bylece Platon'un Devletinde (Republic) filozof
krallar, Koruyucular ynetir; askeri snf, Yardm lar d
zeni korur ve savunma salar; reticiler, sradan h e. <, top
lumun maddi temelinden sorumludur. H. G. Wells'in Mo
dern topya's, Poietic (yaratc ve manevi egemen snflar,
Samurai) , Kinetic (yrtme-idare snf) ve Base (ilerin
ou mekanize olduu iin iiler deil de srekli olarak
 Oropyaclk

says azaltlan yaratc olmayan artk bir kitle) olarak bili

nen l ayrmyla Platoncu kavramsall tekrarlar. Aldous
Huxley'in antitopyas Cesur Yeni Dnya (1932) , labora
tuvar rn Alfa, Beta, Gamna ve Epsilon kastlaryla bu
topyac gelenei alaya alr.
Meslee gre gerekleen ilevsel iblmne ideal
kentin uzmanlam topografik blgelere ayrlmas ska
elik eder. Tm Rnesans topyalarnda, hi kukusuz an
tik kentin uygulamalar kadar Ortaankileri de yanstan
dikkat ekici bir zellikti bu. Andreae'nin Christianopo
lis'inde (1619) ruhani trenler tapnan bulunduu kent
merkezinde younlamtr. l ne kadar maddi ise iin g
rld fiziksel mekan da merkezden yaylan sral blge
lerle o kadar uzaklayordu. Campanella'nn City of the
Suni (1623) (Gne lkesi) ortak merkezli yedi daireye
ayrlmaktadr; merkezdeki tapnak ruhani ve siyasi erkin
mekandr. Surlarla dierlerinden ayrlan her daire, belirli
sanat ve retim dallarnda uzmanlam zanaatkarlarn ev
ve iyerlerini ierir. Bu yedi daire birlikte ele alndnda,
kent yaam iin gereken tm hnerlerin ve malzemenin
yerlekesi gibi grnr.
Campanella'nn Gne lkesi, ideal kentin baka bir
zelliini gstermektedir. En azndan manevi ve yaratc
amalar asndan kent, btnlkl ve kendine yeterli bir
varlktr. Kyller, kentin erzan salayabilirler, ancak iyi
yaamn, akl ve ruh yaamnn dzenlenmesi ve ilerletilme
si zerine kentin temel ilevinde ciddi bir rol oyramazlar.
Gne lkesi'nin yedi dairesini birbirinden ayran surlar,
insanln tm bilgilerini gsteren szler ve resimlerle kap
ldr. Kent, insanolunun tank olduu tm sanatlar ve
bilimleri fiziken cisimletirmektedir; iyi yaamn retilme
sinde gereken tm bilginin ksa, ama detayl bir zetidir.
Felsefeyi ve bilimi taa naketme- ideal olan bu ebedi
letirme giriimi bizzat Platon'un takdirini kazanabilirdi.

l2s
 Utopyanm Unsurlar

nsanlarn yaratt siyasi ve toplumsal kurumlar, yaadk

lar kentlerden daha hzl rmektedir (birok uygarln
fiziksel kalntlarm barndran Roma, Rnesans dnr
leri iin zellikle etkili bir rnek olmu olmaldr) . Fiziksel
koullar zenle tasarlayarak rmeyi durdurmak mm
kn olamaz m? Mimarlk, tm sanatlarn daima en top
yacs olmutur. Modern ada ideal-kent geleneinin esas
taycs mimarlktr. Rnesans'ta Alberti ve Leonardo'nun
mimari topyalarndan Le Corbusier'nin 'yarnn kenti' ta
sarmlarna kadar, mimarlar ve kent planclar iyi yaam
binalarn tulalarnda, meydan ve sokak ebekelerinde
18
gerekletirmeye almlardr.
lliklerine kadar Platoncu olan Rnesans kent plancla
r, tasarladklar merkezi ve dairesel kentlerde Devlet'in
hiyerarik ve artistokratik dzenini kurmay amaladlar.
L'Enfant'n Washington DC plan, onsekizinci yzyl Ay
dnlanmasnn klasisizminden ve rasyonalizminden bes
lendi. Patrick Geddes ve Ebenezer Howard'n sanayicilie
kar bahe kent hareketi, ondokuzuncu yzyln sonunda
kent ve krn en iyi taraflarm birletirmeye alt. Le Cor
busier ve Mies van der Rahe gibi yirminci yzyl moder
nistleri ise aksine, tm faaliyetlerin smsk bir rg iinde
btnletii kalabalk ve yksek younlukta kentsel me
kanlar ina etmek iin gelimi snai teknolojiye gzlerini
diktiler. Platonculua bu dn -Le Corbusier 'inan ve
eylemde birlemi, tek bir toplum' yaratmay arzuluyordu
karlnda demokratik ve halk bir tepki retti. 1950'le
rin ve 1 960'larn Uluslararas Durumcular, kat kentsel

18
Bkz. M. Tafuri , Architecture and Utopia, MiT Press, Cambridge, MA, 1979;
H. Rosenau, The ideal City: !ts Architectural Evolution in Europe, Methuen,
Londra, 1983; R. Fishman, 'Utopia in Three Dimensions: The ideal City and
the Origis of Modern Design', Utopias, der. P. Alexander ve R. Gill,
Duckworth, Londra, 1 984, s. 95-107; ve Urban Utopias in the Twentieth
Century, Basic Books, New York, 1977.

129
 topyaclk

planlamay reddettiler ve insanlarn ilerinden geldii gibi

kendi yaam biimlerini yaratabilecekleri ("kendi bildikle
rini okuyabilecekleri") akkan kent 'konumlarnn' yara
tlmasn savundular.
Paris'teki 1968 Mays olaylarnda Durumcularn gze
arpan zgrlk kentsel topyas, antik Yunan dnya
sndaki kavramndan beri ideal kentin ne kadar mesafe
katettiini gsteriyordu. Belki de kentin toplumda oynad
roln deiimini yanstyordu. Antik dnyann kent
devletlerinde olduu gibi, kent ile toplum rtt l
de ideal kent mkemmellik kstas olarak dzenli ve kont
roll karakterini yitirmedi. Kent her eydi; her tr siyasi,
toplumsal ve iktisadi ilevi yerine getiriyordu; kent yaam
bu yzden dikkatlice dzenlenmeli ve gzetilmeliydi.
Kendileri samimi kent planlamaclar olan Rnesans d
nrleri, anarik krsal karsnda kentin nceliini sa
vundular. topyalar, akl ile doann biimsiz karmaasn
boy ltrdler. Merkezi ve daireler halinde yaylan ya
psyla Rnesans'n topya kenti, sadece insan toplumu
nun deil tm evrensel dzenin mikrokozmosu, Yunan
ideal kenti gibiydi.
Ulus-devletin, daha sonra da sanayilemenin ykselii,
kenti daha byk ve karmak bir toplumsal organizmann
unsuruna indirgedi. Sanayi toplumu elbette ki kentli top
lumdur; fakat ayn zamanda ulusal ve gittike de uluslarara
s toplumdur. Ulusal ve uluslararas alanda sanayi kenti,
ok ayrntlandrlm iblmnn uzmanlam bir un
suru haline gelir. Bir kent byk lde mal retimini
srdrebilirken bir dieri hizmetlerde uzmanlaabilir; y
netsel ilevler bir ncsnde toplanabilir (rnein ABD'de
Detroit, New York, Washington DC) . Ulus-devletteki uz
manlama dnya apnda kopyalanabilir -mesela, Gney
dou Asya'daki sanayi kentlerine Avrupa ve Kuzey Ameri
ka'daki bykehirler hizmet retmekte ve retimlerini de

130
 topyann Unsurlar

byk lde denetlemektedir. Modern ada kentler oa

lr ve nfuslar artar; fakat kentler artk tm insanln veya
evrensel dzenin younlam ifadesi olmaya zenemez.
Bu yeni kentleme durumunda ideal kent de biimini
deitirme olana bulur. Le Corbusier'de grdmz gi
bi eski baklar srer; ancak kentin deien roln yans
tan alternatif kavraylar gitgide onlara eklenir. Kentsel
olmayan unsurlarn ortaya kmas, kent egemenliini ze
deler. Bahe kent hareketi krsal kente getirdi; William
Morris'in News !rom Nowhere'i (1890) (Hibir Yerden
Haberler) , Ortaa kalplar iinde tasarlanan kk pazar
kasabalarn Arcadia ile dengelemektedir. Frank Lloyd
Wright'n Broadacre Kenti topyasnda ( 1 934) evler geni
bir alana dalmtr ve kiisellemi meskenler arasndaki
balca balant arac zel otomobildir. Kent varolara, kr
iinde kentlere dnmtr.
Kentsel yaamda nem atfedilen eyler de yeni grler
nezdinde deimektedir. Son dnemin ideal kentleri re
timle olduu kadar tketimle, ile olduu kadar serbest va
kitle, siyasetle olduu kadar aile yaamyla ilgilenmektedir.
zel ve kamusal yaam arasndaki temel ayrm byk l
de kabul etmektedir. Kent, serbest vakit geirmenin, do
alln, elencenin alandr. Heyecan ve ilgi ekici deneyim
olanaklar sunar. Walt Disney'in son yllarnda tasarlad
topya kenti Epcot'un bir aamas olarak Disneyland'e ver
dii stat, ideal kent, bunun nihai ifadesidir.
Platon ile Walt Disney arasndaki mesafe gerekten
byktr; bu da ideal kent geleneinin eitliliini gs
termektedir. Gene de Devlet ve Epcot'un paylat temel
zellik, her ikisinin de sistematik biimde tasarlanm or
tamlar olmasdr. Kent devletinin toplumsal dzende mer
kezi bir yer igal etmeyi brakmasndan ok sonralar Dev
let'in ideal kent geleneinin en gl taycs olarak kal
masn kesinletiren unsur, akln bu mutlak idealletiril-
 wpyaclk

mesiydi. Antik dnyada baz nl kentlerdeki gerek ya

am temsil ettii farz edildii iin bu idealletirme daha
da etkiliydi. ldeal kentte, fiziksel ve toplumsal dzenle
menin ayrntlarnda Devlet'in mulak kald bilinir. Fa
kat baka eserlerinde Platon, bu projesinin somutluunu
ve uygulanabilirliini vurgulamaya gayret etmektedir. Ti
maeus ve Critiasta ideal kent-imparatorluu A tlantis'in
ykl ncesini betimlerken, gzel manzaras ve doal
kaynaklarnn bolluu gibi ayrntlara girmektedir. Atlan
tis'i fetheden ve onun yerini alan ilk Atina toplumunu da
yce ve iyi bir toplum olarak resmeder. Platon her iki an
tik ve yan-efsanevi kentin, Devlet'teki ideal kentin haber
cisi olan gerek tarihsel prototipler olduuna iaret eder.
Daha sonra Laws'ta (Yasalar) , tekrar tekrar Girit ve lspar
ta'daki tarihsel kurumlara atflar yaparak ideal toplum iin
somut tarihsel rnekler verir. Devlet'in M altnc ve be
inci yzyllarda ltalya'nn gneyindeki Pisagorcu topluluk
larn uygulamalarndan fikren yararland yorumcularn
gznden kamamtr. Filozofa ynetilen, "Antik dn
yann en nl topyac deneyi" bu rnek topluluklar,9
aklc felsefeyle ynetilen toplumlarn gerekleebilirlii
nin en byk kantyd. Ne var ki bu kanaati, Platon'un
Sirakuza'da felaketle sonulanan siyasi mdahalesiyle tart
mak gerekiyordu: Bunun, ideal kent dncesinin bt
nyle maddi bir olaslk olup olmadn sorgulatarak onu
uyaran bir deneyim olduu anlalyor.

topyann Oluumu

Baka tr ideal toplumlar da vardr: kayp Atlantis ktas,

gizli Shangri-La vadisi, uzak El Dorado lkesi, Guarani

1
F. E. Manuel ve F. P. Manuel, Utopian Though in he Wesern World.
Harvard University Press, Carnbridge, MA, 1979, s. 94.
 topyann Unsurlar

Kzlderililerinin Ktlk-Olmayan-Diyar, "soylu vahinin"

yaam, dnyann merkezinde ve de ayn zerinde dsel
ve mthi uygarlklar. Gemi ve gelecek, baka dnyevi
blgeler ve uzak gezegenler -saysz ideal toplum iin efsa
ne, hayal ve bilim kurgu ortamlar olmutur.
te yandan ideal toplum trleri de birbiriyle bariz bi
imde rtmektedir. Cennet, Altn a ile birlemitir;
Altn a ve Cennet'ten fazlasyla esinlenen Cockaygne,
Arcadia'ya bir sitemdir; Binyl, yeniden kurulan Cennet'tir;
ideal kent, antik Altn a uygarlklarnn sylencelerini
kullanr. Bu adlarn birounun dini armlar , genel
dini evrenbilimler erevesindeki balantlarna da iaret
eder.
Tm bu trlerin toplam topya eder mi? topya, eski
ideal toplum tasarmlarnn bir karmndan m ibarettir?
Yoksa kendi zellikleri ve geleneiyle ayrks bir tr m
dr? Eer yleyse, onu baka trlerinden nasl ayrabiliriz?
Bir sonraki blmn sav, topyann gerekten de ay
rks ve teki ideal toplum trlerinden farkl olduudur.
Ancak balca ideal toplum trlerinin topyac dnceye
'temel' katks saylabilecek hususlara burada deinebiliriz.
topyann dorudan bu unsurlardan ina edildii gr
nden ok, burada, onlarn topyaya duygular, grnt
ler ve temalar alad kastedilmektedir. Bunlar topyann
oluumunda, Paretocu anlamda birer artk olarak ya da
jung ve Freud'un psikolojisinde yapntlar ve bilinsiz u
ralar olarak dnlebilir. Ancak bu, insanlarn topyaya
ynelik doutan ve sabit herhangi bir eilimi olduu ek
linde anlalmamaldr.
Cockaygne, en temel dzeyde balca srkleyici gii
olarak arzu unsurunu katar. Libidonun serbest ve hakim
olduu snrsz bir keyif ve haz dnyas tablosu izmekte
dir. Kendi bana gerekleecek olsa, bir proje olarak
Cockaygne, Satrn enliklerinin bazsnda olduu gibi s-

1 33
 Oropyaclk

ratle lszle ve doygunlua, muhtemelen katle, ayak

lanmaya ve kargaaya gtrrd. Fakat ktlk olmay ve
bata yeme ime ve cinsellik, tm arzularn bol bol tatmin
olmas bu karanlk ayrntlar gzden karr. topya zle
niyorsa, zahmetli almadan ve skntdan kurtulu vaat
ediyorsa, Cockaygne de temel igdsel barutu salayan
malzemedir.
Cennet ve Altn a, ahenk unsurunu katar. lnsanlar
mutlu ve huzurlu bir halde yaarlar. Herkes bakalaryla
ve kendisiyle barktr. Yaradln tek bir dzeni vardr.
lnsanlar doada, doayla uyumlu yaarlar. Bu yaam in
sanlarn birbirlerine, doaya ve Tanr'ya yabanclamasn
dan nceki yaamdr. Sadelik bu dzenin ana ilkesidir. lh
tiyalarn kstlanmasndan dolay doaya ve topluma fazla
talep yklenmez. Cockaygne arzular kabartp uyumuz
luu kkrtrken, Cennet ve Altn a insan doal olarak
ihtiya ve arzular az olan, doann cmertlii sayesinde
rahatlkla tatmin edilen sade bir yaratk olarak kurgular.
Yemileri, aalar, suyu, kular ve dier hayvanlaryla
Cennetvari huzurlu bahe imgesi, bu ilksel masumiyet ve
doal uyum halinin mkemmel bir temsilidir. topya,
deimez bir mkemmellik durumu, bir istikrar araynda
olduu lde, Cennet ve Altn a bu bak destekleyen
imgelerdir.
Binyl umut unsurunu katar. Kurtulu kesindir; imdi
deilse bile gelecekte mutlaka gerekleecektir. nsano
lunun bugnk hali atma ve strap dolu olabilir; ancak
bu, ebediyen srmeyecektir. Bunlarn bir sonu gelecektir.
Ahiretsel binyl umudu, inanan afet ve felaketlerde ayakta
tutar. Bunlar, gelmekte olan yeni dzenin iaretleri ve be
lirtileri addedilerek ho bile karlanabilir. Binyl inanc,
insan yeni dzeni edilgen biimde beklemeye ya da onu
etkin bir hazrlkla karlamaya yneltebilir; fakat hibir
koul altnda insanlk hakknda ktmserlie ve umutsuz-

1 34
 Oopyann Unsur/an

lua srklemez. Er ya da ge, ban iinde ya da iddetle ,

yeni takdiri ilahinin gereklemesi ve adaletle zgrln
hkmran olmas gerekir. Eer topya insann iyiletirile
bilme olasl zerine ciddi bir dnsel aray ise, bu
arayn onsuz bo bir hayal veya entelektel bir oyun ha
line gelecei umut unsurunu salayan da Binyl inancdr.
ldeal kent, tasarm unsurunu katar. lyi toplumun sis
tematik biimde zerine dnlerek ina edilmesi gerek
tii gr, onun dayanak noktasdr. Deeri akl , simgesi
plandr. ldeal kent geleneinde filozof-mimar-zanaatkar
olarak insan, Jove ile birlikte ortak yaratcdr. Tanr gibi
ve Onun bahettii aklla insan da bilincinde olduu ama
dorultusunda yaamaldr. Mmkn mertebe hibir ey
ansa braklmamaldr. ldeal kent kendi surlar iinde her
trl olasl zaptetmek ve denetlemek ister; iirsel ve fel
sefi olduu kadar uygulamal ve siyasi tm sanatlarn ksa
ve ayrntl bir zetidir. Birounun farz ettii gibi topya
nn temel zellii balang tasars veya plan ise , bunu
miras brakan ideal kent geleneidir.
Arzu ve tasarm, uyum ve umut: Muhtemelen baka
toplumsal ve siyasi felsefelerin oluumunda olduu gibi
bunlar elbette topyann oluumunda da mevcuttur. Bu
unsurlarn tayclar hi kukusuz topyann inasnda
nemlidir. Ancak topya sadece bu unsurlar yeniden
birletirmez. Kendine zg mucitlii vardr. Bir kere ku
rulduktan sonra, insanln durumu zerine akl yrtme
de ok farkl olanaklar ieren bir harita sunar.

Jpier, Zeus ya da baanr anlamnda kullanlr (.n . ) .

 2
topyann Snrlar

Hayali Dnyalar

topya ile ilk karlatmzda ou kez ilk grdmz

bir ykdr. topya en bata bir kurgu olmas itibariyle
ideal toplumun farkl trlerinden, toplumsal ve siyasal te
orinin teki eitlerinden ayrlr. Kelimenin geni anlamy
la bir 'bilimkurgu' trdr.
Platon Timaeusta ve Critiasta Atlantis uygarln ve
onun Atina ile atmasn anlatrken muhtemelen bilim
kurgunun ilk rneini verdi. Her iki toplum da icat edil
mi, ideal toplumlardr ve yine her ikisi, masalclardan
bekleyeceimiz trden ayrntlarla bezenmitir. Keza, anla
tma giri ekli de bilindik bir edebi yntemdir. Critias,
dedesinin kendisine anlatt bir yky anlatmaktadr;
dedesi, kendi babasnn akrabas ve dostu Solon'dan bunu
dinlemitir, lakin Solon da -kendisine nazike hatrlatld
gibi- tarihsel kaytlarn kendi lkesinden ok daha eskilere
gittii Msr'a yapt yolculuklar srasnda bu yky
 Uropyaclk

duymutur. Bylece Sokrates'in dedii gibi yknn "esas

dayana" , "bir kurgu deil gerek tarih" oluudur. 1
ykye gre, vakti zamannda Atlantik'te ok gl
bir uygarlk, okyanusa adn veren bir ada imparatorluu
varm. Atlantis yksek dalan, bereketli ovalan ve bol
doal kaynaklan olan muhteem bir ada olarak betimlenir.
Bunlar arasnda bulunan -bugn geriye sadece ad kalm
deerli 'orichalc' madeni Atlantis'teki birok gzel binay
sslemektedir. Atlantis gelikin, teknolojik bir uygarlktr.
Platon, bakentin plan ve inasna ilikin titiz ayrntlara
girer. Merkezde, kraliyet sarayn ieren i kale ve altn bir
surla ondan ayrlan devasa, fakat 'biraz tuhaf Poseidon ta
pna bulunur. Kentin geri kalan emerkezli daireler ha
linde tapnan etrafna dizilmitir. incelikli ve karmak
kprler ve su kemerleri bakenti Atlantik imparatorluu
nun dier adalarna balar. lletiim ve sulama iin, tm
ebekeyi birbirine balayan i ie gemi bir kanal sistemi
de vardr. evreleyen krsalda, adadaki hayvanlar arasnda
gezinen 'ok sayda fil' adaya yabancl bir hava verir.
Atlantis balangta huzurlu ve adildi.

Srrvet ve mlklerinin ykn nemsemeden tadlar ve

yksek yaam standartlarnn kendilerini sarho e tmesine
veya z hakimiyetlerini yitirmelerine neden olmasna izin
vermeyerek, tm bunlarn ancak ortak bir iyilik ve bireysel
niteliin olduu bir toprakta yetieceini, fazla hevesli dav
ranldnda ve fazla deer veri diinde de kendilerini ve
kendileriyle beraber ahlak yok edeceini ak ve net grd
ler. 2

Plato, Timtus, Timacus ve Cririas, cv. Desrnond Lee, Penguin Books,

Harnondsworh, 1977, s. 39. yk ksaca Timaeusda zetlenir ve (amam
lanam) Critia.oida daha uzun verilir.
Criris, s. 1 45.
 opyanm Snrlar

Dolaysyla bu kadaryla bile bizzat Atlancis bir ideal top

lumdur. Ancak zamanla, tam da korktuu bana geldi.
Servetle ve hakimiyetle kibirlendi ve doudaki Akdenizli
komularna hkmetmeye kalkt. Bu da, onu antik Atina
devleti ile atmaya soktu. llk ideal kenti, Atlantis'ten ok
Atina temsil eder. Solon'un Msrl muhbirinin ona anlatt
na gre, Atina kenti "baarlar ve yapsyla dnyada bil
diklerimizin en nitelikli olanyd ve her bakmdan en iyi
biimde yneldii gze arpyordu" . 3
Atlantis teknolojide glyken Atina kendini reni
me ve ahlaka adamtr. Rahipler, zanaatkarlar ve askerler
gibi farkl katmanlar arasnda kesin bir ilev blm
vardr. Tapnan ve kentin yneticileri olarak asker snf
nn -Koruyucular'n- zellikle ok nemli bir rol bulun
maktadr. Ancak bu snf, kiisel mlk olmayan ve ortak
maddi varl az olan komnal bir snftr. Askerden ziyade
bilgin-keilere benzerler. Kat ve zahite bir yaam srer
ler. Savakan niteliklerini gelitirmekten ok, kentin tm
ileyiini dzenleyen ve ona yol gsteren 'ilahi evrenbilim
ilkelerini' gelitirir ve izlerler. Devlet'te olduu gibi eski
Atina'da da felsefe hkmdardr.
Atina, Atlantis'e kar Yunan kentlerinin ittifakna n
derlik eder. ok gemeden bu kentler onu terk e tseler de
Atina tek bana savar ve muzaffer olur. Cmert likle Ak
deniz blgesini zgrle yeniden kavuturur. Solon'un
Msrl muhbirleri, iki byk dmann sonraki kaderini
anlatrlar.

Daha sonralan olaanst iddette depremler ve sel baskn

lar oldu ve tek bir korkun gndz ve gece ierisinde tm
savalarnz (Atinal) toprak y:..tuverdi ve Atlantis adas
da aynen deniz tarafndan yutulu ve yok oldu; bu yzden
halen gnmzde denizin o blgesinde yzeyin tam altnda

Timaeus. s. 36.
 topyaclk

batk adadan geriye kalan amur deniz ulamn imkansz

klar. 4

Timaeus ve Criasn -ve elbette Devlet'in- ne lde 'ger

ek' topyalar olduu zerinde daha sonra duracaz. Bu
rada nemli olan anlatmn erevesi ierisinde ideal top
lum olduu inkar edilemeyecek rneklerin sunumudur.
A tlantis efsanesinin daha sonraki topyac gelenek zerin
deki byk e tkisi tabii ki onun nemini artrmaktadr. Ni
tekim Bacan da topyasna Yeni Atlantis adn verdi. 5 Fa
kat topyann biimi ierii kadar nemlidir. Platon, y
ksnde mthi kentleri, efsanevi madenleri, olaanst
binalan, acayip yaratklar, soylu kahramanlklar, savala
r, depremleri, selleri, geit vermez bir okyanusu ve batk
bir ktay anlatmaktadr. Bunlarn arasnda -kukusuz ana
hatlanyla- ideal bir oluuma yaklam iki toplumu betim
ler. Platon, Atlantis'in varlna gerekten inanm olsun
ya da olmasn, -bugnlerde makul biimde Girit'te Minos
uygarl olarak tehis edilen- onun eski Atinas besbelli
bilinli bir kurgudur. Her halkarda iki toplum da didak
tik amalarla sslenmi ve ilenmitir. Tarihte belli bir yeri
olan somut toplumlar olarak tarif edilmektedirler. Atlantis
ve Atina'nn 'gerek tarihini' anlatrken Platon, ideal top
lumu hareket halinde gstermeye alr.
Timaeusun giriinde Sokrates, bir nceki gn konuk
laryla zerinde tartt ideal toplumun niteliklerini zet
ler. ideal toplum Devlet'tekine benzemektedir. Sokrates

Timaeus, s. 38.
Atlantis sylencesinin brakt etki iin bkz. ]. Bramwell, lost Atlanris: An
Essay on the A rlanic Myth in Literature and Philosophy, Cobden
Sanderson, Londra, 1 937. Bramwell, kayp ktay konu alan 5000'in ze
rinde kitap olduunu ahmin ediyor. En iyi bilinenlerinden bir tanesi Ame
rikal topyac 1. Donnelly tarafndan kaleme alnan Antedi/u vian World,
1 882.
 Uropyann !>inrlar

ideal toplumun -kendisinin yanstt gibi- bu ekilde anla

tlmasna kar kesin bir memnuniyetsizlik gsterir.

Duygularm, bir resimde ya da hareketsiz, fakat gerekten

canl ok gzel baz hayvanlar gren ve onlar hareket eder
ken, ona gre biimlendirildikleri izlenimi veren faaliyetle
rinin bazlaryla megulken grmek isteyen bir adamnkile
re benziyor. imdi tasvir ettiimiz topluma ynelik de tam
olarak bunu hissediyorum. Baka lkelerle alveri yap,
baarl savalar verii ve dmanlaryla hem sava hem de
mzakere halinde eitim ve renim sisteminden beklene
bilecek tm nitelikleri uygulaynn bana anlatlmasn is
terdim. 6

Tahminci bir filozof olarak Sokrates'in, arzulad anlatm

yapamadn dnmesi nemli bir noktadr. ldeal kentin
zihinsel iskeletini kurabilmekte, fakat uygulanan yaplar
ina edememektedir. Sylediine gre airlerin hayali uy
durmalar da onu ilgilendirmemektedir. Yzn dnd
insanlar Timaeus ve Critias gibileridir: Varlkl ve dnya
deneyimi olan, gezmi ve dnyann byk kentlerinin
adetlerini grm, devlet adaml ve yneticilik yapm
insanlar. Bu adamlar filozof olduklar kadar pratik bilgiye
de sahiptirler. Byle adamlarn somut deneyimlerinden yo
la karak ideal toplumun yap ve sanatlarnn renkli be
timlemeleriyle, halkn gnlk yaantsyla, aile yaamn
ve kadn-erkek ilikilerini idaresiyle, siyasi yaamyla ve
dier devletlerle ilikileriyle ideal toplumu canlandrabilir.
Sanki Sokrates, ideal toplum filozoflarn soyut sistemleri
araclyla deil, ancak bylesi bir anlatmla insanlarn
akllarna ve duygularna hitap edebilir, demektedir.
Aa yukar iki bin yl kadar sonra More, Utopia ada
sndaki ideal toplumu anlattrmak iin uzak diyarlarda

Timaeus, s. 3 1 .
 Uopp clk

grm geirmi pratik bir insana, Ralph Hythloday'a ba

vurmutu. More, besbelli Portekiz ve lspanya'nn keif se
ferlerinin ardndan Avrupa'y saran 'gezgin edebiyat'ndan
etkilenmiti. Kendi eseri bu edebiyatn dorudan ve bilin
li bir taklidine dayanmaktadr. Ancak More, Platon'un r
neinin de gayet farkndayd. Devlet'in tutkulu bir hayran
olsa da More, 'Utopia dilinde' bir iirde de sylendii gibi
"felsefesi olmayan . . . bir filozof kent" , yani soyut bir felsefi
sistemden destek almayan bir filozof kent ekillendirmi
olmakla gurur duyuyordu. Sekin Utopial air Anemolius,
kendi kenti adna konumasnda Utopia'y Platon'un ken
tine "stn geldiini ve onu getiini" syleyerek ver.

Platon'un kalemi neyi iziktirdiyse sade

plak szcklerle, aynadaki gibi
Aynen yle yaptm ben de
Yasalarla, insanlarla ve servetle.

Anemolius'un iiri, bir dnyay bu kadar canl resmetmek

le onu 'hibir yer' alanndan karp gerek, yaanlan bir
yer haline getirdiini cretle iddia etmektedir.

Bu yzden Utopie deildir, doru ayar

7
Eutopie'dir benim adm: mutluluk diyar.

Utopia'daki yaam tm younluu ve somut zgnly

le anlatmak, dolambal mantksal irdelemeler isteyen teo
rik konulan ikna edici bir ekilde ilemenin yntemi ol
maktadr. Baka herhangi bir yntemle bu meseleler n
yarg ve belirsizlik iinde darmadan olur. Mlkiyette or
taklamak insan almaktan caydrr ve yoksullatrr di
ye Hythloday'e itiraz edildiinde, teoriye deil, deneyim
ledii ve gzlemledii Utopiallarn gndelik yaamna atf

topyac iir More'un Uropia'snn Everyman basksnda yaymland, s. 140.

 Oropyann -inrlar

yaparak cevap verir: "Benimle Utopia'da olmalydnz ve

davranlarm ve adetlerini benim gibi gzlerinizle grme
liydiniz . . . " 8 Hythloday, kukulu arkadalarm komnizm
zerine speklatif tartmalar yrterek deil, mmkn
olduu kadar eitli Utopial kurum ve uygulamalar ze
rinde komnizmin etkilerini gstererek ikna e tmeye al
r. Arkadalar ise cevaben tartmay bu yolla ilerletmesi
nin hakkn nazike teslim ederek ondan konuyu stnk
r gemeyip, Utopia'y olabildiince btnlkle ve ayrnt
larla anlatmasn isterler. " Ksa tutmaya alma, srasyla
nehirlerini, kentlerini, insanlarm, adetlerini uzun uzun
anlat. " 9 topya davas kuru teorik irdelemelerle deil, y
k anlatmyla ilerletilecektir. Merak uyandrc, tuhaf bir
diyarn yks olacak ve anlatcya canl manzaralarn ve
olaanst eylemlerin, anlamazdan gelilerin ve e tkili kar
latrmalarn sanatsal olanaklarm sunacaktr.
More, burada, Devlet'teki Platon'dan ok, Critia.s'takinin
izindedir. Sadece filozoflarn deil, sradan insanlarn da
iinde yaadklarn hayal edebilecekleri bir dnya betim
leme kaygsyla bereket eder. Amac, Platon'unki gibi di
daktiktir. Dostu Peter Giles'e yazd mektubunda, Utopia,
'gerein adeta bala bandrlm gibi insanlarn zihinlerine
daha bir sevimlice girebilecei bir kurgu'dur, demekte
dir. 1 0 Sir Philip Sidney, A Defence of Poetry adl eserin
de (1595), iyilii retmede kurgunun (iirin) tarihten
daha stn olduuna rnek olarak More'un Utopia'sm
semiti. Mesele ak: topya aslnda kendinde ve kendi
iin edebi bir hayal egzersizi olmaktan ok toplumsal ve
siyasi speklasyonun aracdr. Beenilerimizi ve arzular
mz yazarn istedii yne ekmeyi amalamaktadr.

Daha modernletirilmi bir evirisi, The J'alc Edirion ofrhe Comp!ere Wok.<
of Sr Thomas More, c. 4: Uropia, der. Edward Sunz ve j . H. Hexer, Yale
Universiy Press, New Haven ve Londra, 1 965, s. 107.
Uropa, (Everyman basks) , s. 53.
"'
Peter Giles'e mektup, Uropia (Yale basks ) , s. 25 1 .

1 43
 Vropyaclk

Bu, elbette birok edebiyat eseri iin geerlidir. Arala

rndaki fark, topyac edebiyatta daha fazla vurgu ve daha
bilinli ve dorudan bir siyasi ama olmasdr. More'un ken
di rnei, topyac edebi biimin basit bir didaktik masal
dan ok daha kapsaml olduunu gstermitir. Utopia'daki
anlam katmanlar ve dzeyleri, alayc dokundurmalar,
nktedanl ve canll, en bandan bir edebi biim ola
rak topyann birok karmak anlam iermeye yatkn ol
duunu gstermitir. Platon'un Critias eserin bir ksmn
dan ibarettir (ve Yasalar farkl bir yol izlemektedir) ; ideal
toplumu tm karmakl ve younluuyla ifade etmenin
bir yolu olarak anlatmc kurgunun tm olanaklarn gs
teren More'un Utopia 's olmutur.
Tm topyalar tanm gerei kurgudur; mesela tarih
yazmndan farkl olarak topyalar gerek deil, mmkn
olan dnyalar ele alrlar. Bu kapsamda da hayale dayal
edebiyatn tm trlerine benzerler.1 1 ounun gznde
imkansz ya da en azndan gereklemesi ok zor olanlar
kapsayacak ekilde geleneksel kurgunun snrlarn geni
letirler. Yani kurgular, geleneksel gerekilik ve doallk
zerine kurulu romandan ok bilimkurgu trne aittir. 1 2
Ancak ne olursa olsun kurgu dnyasnda kalr ve onun
temel zelliklerini tarlar. rnein 'gerek' ya da mantkl
olup olmadklar, tarihe ve ada yaama dorudan ba
vurarak deerlendirilemez -fakat tarih ve toplumsal ger
eklii de baka roman trlerinden daha fazla gz ard
edemezler.

11
Bkz. D . Lodge, 'Utopia and Criticism', Encounrer, c . 32, 1 969, s . 65-75,
karlatnnz. N . Frye: 'Edebiyattaki kkleriyle topyac dnce yaratcdr ...
Yapc edebi imgelemin bir tri olarak onu grmek durumundayz.' 'Varieties
o[ Lierary Utopias', Manuel, Uropias and Uropian Thoughr, s. 3 1 -2.
12 topyann bilim kurguya dahil olmasyla ilgili bkz. D . Suvin, Metamor
phoses of Science Ficrion: On rhe Poeics and Hisrory ofa Lirerary Genre,
Yale University Press, New Haven ve Londra, 1 979, 1 . Blm.
 Dropyann Srnrlar

More'un icat ettii ekliyle topyay bir roman olarak

grmek en dorusudur. Nitekim onsekizinci yzylda ge
leneksel roman ekillenirken, More'un eseri romann geli
imine hi kukusuz katkda bulundu. Bir kere olutuktan
sonra roman da karlnda topyann ufkunu ve imkan
larn genileterek onu besledi. Bir tarihte Wells, topya
(ya da bilimkurgu) yazarnn okuyucuyu srklemek gibi
bir umudu varsa "imkansz hipotezi evcilletirmesi" gerek
tiini yazmt. Onsekizinci ve ondokuzuncu yzyln ger
eki romanlar, en azndan "gereklemesi ok zor olan
evcilletirilme" tekniklerinin geni bir repertuann sundu
ve bylece topyac yazarlara gerekli teknik aralarn bir
ounu salad. David lodge, bu e tkinin daha da derinlere
indiini ileri srmektedir.

Gelenekten gelen gereki roman yazarnn yaratt youn

betimlemeli ve tarihsel olarak tutarl akla yakn dnya, esas
ilgi oda olan hayali karakterleri ve onlarn eylemlerini iz
lemekte kulland ereveyi oluturur. Bu ereveyi hayali
klp esas ilgi oda haline getirmek ve nemli karakterlerle
eylemlerini, ereveyi byk lde dorulatmakla ve iini
doldurmakta kullanmak iin sadece kk bir ayar yapmak
gereklidir. Modern topyac kurgu ve bilimkurgunun o
unda olan budur. Gereki roman gelenei bylece, ar
tc bir yalanc-tarihsel (pseudo-historical) geree benzer
likle hayali ereveyi doldurabilmektedir. yle ki Orwell'in
1 984 Londras, Zola'nn Paris'i ve Dickens'in Londras ka
dar 'gerek'tir. Onu iinden yaarz. Gelecek gzmzn
nnde, mi'li gemi zamann sreklilii halindeki imdiki
13
zamanda vuku bulmaktadr.

More'un Utopia's, bir sonraki be yzylda topya alan

nn snrlarn etkili bir biimde belirleyen zel bir edebi

11
Lodge, Uropia and Criricism, s . 70.
 10pyaclk

icat oldu. Greceimiz zere bu tarih ierisinde yaplacak

ayrmlar vardr; ancak daha vurucu olan ey, bu kadar
uzun bir dnem boyunca var olagelen biimdeki sreklilik
tir. More'un gezgini, Utopia yolculuunu yeryznde yap
t; bakalar zaman iinde yolculuk etmi, uzak gezegenle
re kadar alm, hayal kurarak ya da uykuya dalp giderek
topyaya ulamlardr. Hangi yoldan ulatklar bir yana,
topyalarnn betimlemeleri genellikle More'un tarzm ya
kndan izlemitir. Aralarndaki bariz farklara ramen
More , Bellamy'nin Looking Backwardi nda ( 1 888) (Gemi
e Bak), Morris'in Men Like Gods'nda ( 1 923) (Tanrlara
Benzeyen insanlar) temel topyac biimi tanmakta zor
lanmazd; te yandan James Hilton'un Lost Horizon'
( 1 933) (Kayp Ufuk) gibi yiminci yzyln beylik bilim
kurgu topyalarnda onun en fazla dikkatini ekecek olan
zellik, zgnlkleri deil hayal gc yoksulluklardr.
lpyac biimin devamllnn basit bir birrneklik
gerektirdii zannedilmemelidir. Temel anlatm motifi -ba
ka bir yer ve zamandan bir ziyaretinin daha stn bir uy
garlkla karlamas- epey sanatsal marifet sergileme ola
na salar. Komik anlamazlklara, suya den e ntrikala
ra, maceraya yer verilir. More'dan beri hiciv, insann kendi
to plumuna dobra bir ayna tutmas , topyaclarn temel
alametlerinden biri olmu ve topyaya en sivri dilini ver
mitir (rnein Utopia'da, altn ve gm sadece lazmlk
larda ve tutsak zincirlerinde kullamlr) . 1 4 Ziyareti, yeni
yaantnn bilincine vardka hem kendisinin hem de eski
toplumun rn olan hemcinslerinin azgelimilii zeri
ne dnceye dalar, (zellikle Morris ve Wells'de gze
arpan) youn bir aresizlik ve strap duygusunun ilen
mesine olanak verir. Bellamy ve Wells'in zellikle etkili

<
topyann talamaya yaknl zerine bkz. Elliott, The S/ape o! Uopia,
s. 3-24.
 Oopyann Smrlan

kulland bir ara da, feci ve sarsc bir deneyimin etkisi

altnda ziyaretinin kendi toplumuna -ryada ya da ger
ekte- kabusvari dndr (bkz. Gemie Bak'n sonu
/Looking Backward] ve Modern topya) .
topyann hicveden damar zamanla ayr bir alt trn
domasna neden oldu ve distopia ya da antitopya olu
tu. 1 5 Hicivin eletirel, olumsuz kutbu, karlnda olumlu
bir kutup olmadan da an aptallk ve aklszlkla malul bir
toplumu tehir etmede kendi bana tam anlamyla gelie
bilir. Swifr'in Gulliver's Travels (1726) (Gulliver'in Gezile
ri) , elenceli bu tre nclk e tti. Samuel Butler'n
Erewhon'u (1872) onu izledi. Daha sonralar modern bi
limsel ve snai topya, birok insana uygulanmaya fazla
msait ve yakn grndke, antitopya maskaralk ve
alaya daha az bulaarak korkutma ve sarsma yoluna gitti.
Wells'in ilk antitopya romanlar (1895'te The Time
Machine [ Zaman Makinesi ) ve 1896'da The !sland of Dr
Moreau [ Dr. Moreau'nun Adas) gibi) ; Zamyatin'in We
(1920) (Biz) ; Huxley'in Brave New World (1932) (Cesur
Yeni Dnya) ve Orwell'in Nineteen Eighy-Fow'u (1949)
(Bin Dokuz Yz Seksen Drt) gibi eserlerde antitopya,
yabanclam ve klelemi bir dnyann rpertici manza
rasn sunabilmek iin modern romann tm tekniklerini
kulland. Anas topya gibi, antitopya da bu biimin can
lln ve okynlln sadece toplumsal ve siyasi d
nceler iin bir ara olarak deil, gerekten gl bir
edebi tarz olarak gsterdi.
Dolaysyla topya, en bata hayali bir kurgu alma
sdr ve baka kurgu eserlerden fark asl konusunun iyi
toplum olmasdr. Onu Altn a efsaneleri, Binyl inanc
ya da ideal kent zerine felsefi speklasyon gibi, iyi top-

"
Antiopya hakknda ayrca bkz. K. Kumar, Uopia and Anti-Uopia in Mo
dem Time.s, Basil Blackwell, Oxford ve New York, 1 987, s. 99- 1 30.
 Vtopyaclk

luma ynelik dier yaklamlardan ayran budur. Bu yakla

mlarda da kukusuz ki kurgusal unsurlar bir rol oyna
maktadr, ancak hibirinde topyadaki gibi anlatmc kur
gusallk tanmlayc zellik deildir.

topya ve topyac Teori

Bir dnce biimi olarak topya , kimi yorumcular tara

fndan dar anlamda hayali kurgu olarak tanmlanr. 16 Ne var
ki ounluk, topyann bu tanmda ana karakterini yan
sttna katlmakla birlikte, baka dncelerin de top
yac katagoriye ait olduu kanaatindedir. Bu kiiler, top
yann binylclk gibi ideal toplumun eski ifade biimlerin
den farkl olduunu kabul edebilirler. Ancak Rousseau,
Owen , Saint-Simon ve Marx gibi dnrleri tartmadan
topyay tartmaya alan yazar says da neticede azdr.
Manu ellerin 'konuan resim topyas' dedikleri hakiki
topyay, yani ideal toplumun hikayesini yazmaya bu d
nrlerin hibiri yeltenmediler. 1 7 Devlet yaptnda Pla
ton'un yanna rahatlkla yerleebilir, lakin Critias'taki Pla
ton'un yanna yle kolay kolay yanaamazlar. More'un ve
Utopia 'snn yannda ise aka uyumsuz grnrler. O
halde, ne diye bunlar topya aratrmalarna dahil e tmek
adet olmutur? Bunu yapmak art mdr?

" Bkz. rnein G . Negley ve J . M. Patrick, The Quest lor Utopia: An

Anthology of lmaginary Societie.<, Henry Schuman, New York, 1 952, s. 3.
Marie Louise Berneri takdire deer incelemesi journey Through Utopida ,

Freedom Press, Londra, 1 982, ayrca -Platon'un Devlet'i dnda- neredeyse

yalnzca edebi topyayla urayor.
17
Manuel v e Manuel, Utopian Thought in the Western World, s . 2 . B u anlat
m Sir Philip Sidney'in 'retme ve memnun etme amacyla konuan bir re
sim' biimindeki iir tanmndan alrlar. Sidney bu anlamda ak ve net bir
biimde More'un Utopia'sndan bu anlamda 'iirsel' diye sz ediyor. A
Defence of Poetry, 1 595, der. J. van Dorsten, Oxford University Press,
Oxford, 1 966, s. 25, 33.
 topyann Snrlar

J. C. Davis yle der:

Tm siyaset felsefesi, 'egemenlik', 'diyalektik', 'genel irade',

'kuvvetler aynn', 'kamuoyu', 'ortak kar' gibi kurgularla
urar. Kurgu, tm siyasi teori nasl niteliyorsa, topya ya
8
zmn da yle niteler. 1

Geri bu gre, szgelimi Morris'in News !rom Nowherei

(Hibir Yerden Haberler) ile locke'un Two Treatises of
Governmenti (Ynetim zerine lki Tez) kurgular arasn
daki fark herkesin bildiini hatrlatarak itiraz edilebilir.
Gene de dikkat ekilen nokta nemsenmelidir. Hayali kur
gu olmas topyann en ayrt edici ve deerli zellii olabi
lir. Ancak deiik ekillerde karmza kan baka trl
kurgular da pekala topya kapsamna alnabilir. Bu da, bize
topyann baka niteliklerini de saptama frsat verebilir.
topya, iyi toplumu grmenin ve deneyimlemenin hikaye
sidir. Peki bu iyi toplumun doas nasldr? topik iyi top
lum hangi noktalarda teki iyi toplum kavramlarndan ve
geleneklerinden ayrlr? Burada topyaya ek ya da tamam
layc bir kategori katmann faydas olacaktr: 'topyac teo
ri' ya da 'topyac dnce'. 1 9
Toplumsal ve siyasi teorinin tm ifade biimleri kur
gusal olabilir, ancak btn kurgular ayr trden deildir.
Bu ifade biimleri diyalog, tez, hkmdarlara ynelik tav
siye rneklerindeki gibi sadece biimsel adan deil, in
san doasna ve olanaklarna ilikin temel varsaymlaryla
da farkllaabilirler. Baka toplumsal teorisyenlerden top-

'" ]. C. Davis, Utopia and rhe ideal Sociery: A Srudy of English Utopian
Writing 1516-1700, Cambridge University Press, Cambridge, 1 983, s. 1 7;
bkz. B. Goodwin ve K. Taylor, The Politics of Uropia: A Srudy in Theory and
Practice, Hutchinson, Londra, 1982, s. 27.
19
Frank Manuel'in Utopias and Uropian Thoughta yazdg nszde yapt gi
bi, s. vii.
 topyachk

yacl ayrt etmenin muhtemelen en iyi yolu budur. Bir

ok toplumsal teori, insan doasnn veya insanlk duru
munun isel kusurlarndan tr toplumda dzensizlik ve
mu tsuzluk olduunu varsayar. Bu teorilerde insanolunun
saldrgan ve a gzl olduu savunulur. nsan dediin n
ce kendini dnr, sonradan bakalar aklna gelir, o da
gelirse. nsanlarn en doal eilimi, bakalarn kendi arzu
larnn hizmetine komaktr. Ne var ki amalar ancak be
lirli bir ortaklk ierisinde gerekleebileceinden, insanlar
bireysel zgrlklerinden vazgeip toplumda pek de tat
minkar ve mkemmel saylamayacak ilikiler iinde, ola
bildiince beraber yaarlar. atmalarn ve hsranlarn
doal olduu ve salgn halinde yayld "i karartc top
lumsal gereklik" , insanlk durumunu tanmlar. Dzen ve
ibirlii, Hobbes'un Leviathan'ndaki gibi bir fail tarafn
dan kabaca dayatlabilir, yahut Locke'un ve Mill'in nerile
rinde grld trden liberal dzenlemelerle buluturu
labilir. Fakat hem bu iki toplum rnei hem de baka tr
toplumlar gvensizlik ve geicilik zerine kuruludur. n
sanolu kendi karna tamamen aykr dahi olsa daima
yasalardan ve kurumsal normlardan syrlmann yollarn
arayacaktr. nsann toplumsal dzeni, bencillie ve anar
iye dmemek iin verilen srekli bir mcadeledir. Bu
mcadelenin artlarn yumuatmak zere en fazla bir ku
rallar temeli yerletirebilir.
topyac toplumsal teori, insanlk durumuna ilikin
bu kanlmazlk iddialarn reddetmektedir. topyaclar,
insann doasnda mutlaka iyilik olduu kansnda deil
dirler (aksi takdirde ne diye topyac tasarmlara ihtiya
duyalm ki? ) ; ancak insan doasnn olduka iyi huylu ol
duuna inanrlar. More'un Utopia sn, szgelimi Robert
Owen'n A New View of Society ( 18 1 3 ) (Yeni Bir Toplum
Gr) adl kitabna balayan ve her ikisini, m esela

l so
 Oropyanm Smrlar

Hobbes'un Leviathan i ile Locke'un iki lncelemesi h den

ayran, insanln mkemmelletirilebilir olduu inanc
dr. 20 Bunu, insann doutan kusurlu olduu inancyla ,
ama ok da abartmadan snrlamak mmkndr ve m
kemmelleebilirlik farkl zamanlarda farkl insanlar tara
fndan farkl ekillerde yorumlanabilir. Fakat topyaclar
bir araya getiren ve onlarn teorilerini dierlerinden ay
ran, az ok sabit bir maddi bolluk, toplumsal kaynama ve
bireysel tatmin salamann nnde insani, toplumsal veya
doal herhangi bir engel bulunmadn farz etmeleridir.
nsann dnyevi bir mkemmelik yakalamas nnde cid
di bir engel ya da kaln bir duvar yoktur. Ktln stesin
den gelinebilir; atmalar sona erdirilebilir; ahlaki iki
lemler ve psikoloj ik bunalmlar zmlenebilir. Ksacas
insanlar (Tanr olamasalar da) tanrlar haline gelebilirler.
O halde, iki yakas bir araya gelmeyen ve toplumsal olarak
paralanm bir dnyadaki iktidar mcadeleleri olarak an
lalan 'siyasetin' ne gerei var? topyac teoride siyasete
kar ska rastlanan kmseyici tutum, ondaki m
kemmeleebilirlik inancnn mantksal uzantsdr.
Bu inanc bir lt olarak alacak olursak, aadaki
eserleri topyac teorinin rnekleri olarak grebiliriz. Bu
eserlerin hibiri resmen birer topya olmamakla birlikte,
topyac mizacn ya da topyac eilimin rn olduklar
iin geleneksel toplumsal teoriden ayrtrlabilirler. The
Social Contract (Toplum Szlemesi'nde) ( 1 762) Rousseau,
bireylerin ortak iradeyle mkemmel bir ekilde kaynaa
ca temeli ahlak olan bir cumhuriyete, insanln ilkel al-

'0
Elbee, sal opyac geleneken daha geni bu emann izini, J. Passore,
The Perfecibiliy of Man, Duckworh, Londra, 1 972. Bac entelekel arihi
iinde grkemli biimde sryor.
insann doutan kusuru metinde "ilk gnah" diye gemektedir; her insann
Adem ile Havva'nn ilk gnahn tadna dair Hrisiyan inancna afr
(.n.).

l s
 topyaclk

tn anda grlen erdemlerin nasl btnyle aktarlabi

leceini gstermeye almtr. Aydnlanma filozoflarnn
hep birlikte omuz verdii, akln ve bilimin tulalarndan
dnyada tanrsal bir kent ina etmeye dnk topik bir gi
riim vardr. Buraya sadece Diderot'nun Supplement to
Bougenville 's Voyage ( 1 796) (Bouganville'in Yolculuuna
Katk) gibi formel topyalar deil, William Godwin'in
Political justice ( 1 793) (Siyasi Adalet) adl rasyonalist in
celemesini ve hatta Marqui de Sade'n Philosophy of the
Bedroom tlaki ( 1 795) (Yatak Odasnda Felsefe) ahlaki ve
cinsel zgrlemeye ynelik anya kaan bakn da ek
lemeliyiz. Turgot'nun Discourses on the Advancement of
the Human Race and Mind ( 1 750) Onsan lrk ve Aklnn
Geliimi zerine Sylevler) ve Condorcet'nin Sketch lor a
Historical Picture of the Progress of the Human Mind
( 1 793) (lnsan Aklnn llerlemesinin Tarihsel Tasla) ya
ptlarnda rastland zere, onsekizinci yzyl ilerleme
fikrinde grlen zamanla ve tarihle topyann kurduu
nemli ilikiye de deinmek gerekir.
insanolunun btnyle yeniden kurulmu ve zgr
lemi bir dnyada zihinsel ve ahlak glerinin tam olarak
farkna varmasyla ve 'insaolunun kendine dn'yle
birlikte insanlk tarihinin zirveye ulat noktada, bu re
tim Saint-Simon, Comte, Hegel ve Marx'n eserlerinde
ondokuzuncu yzyln byk tarih felsefelerinde srmek
tedir. Bunlara Robert Owen'n A New View of Society
(Topluma Yeni Bir Bak) adl yapt ve Charles Fourier'in
Le Nouveau Monde !ndustriel et Societaieinde ( 1 829)
(Yeni Sanayi ve Ortaklk Dnyas) grld gibi, topya
c sosyalistlerin grleri elik etmektedir. Sade'dan bir
para koparp Freud'un karamsarln rterek ilerler
sek, Erich Fromm, Fear of Freedom (zgrlk Korkusu);
The Sane Society (Salkl Toplum) ; Norman O'Brown, Li
fe Against Death (lme Kar Hayat) ve Herbert Mar-
 topyann Snrlar

cuse'nin Eros and Civilization (Eros ve Uygarlk) ; An

Essay on Liberaition (zgrlk zerine Bir Deneme)
'eupsychia'lar veya psikolojik topyalar pei sra gelmek
tedir. Paralel bir hareket, Winwood Reade'nin The Mar
tyrdom of Man ( 1 872) (lnsann Martirlii) ile balayan, ].
D . Bernal'n The World (Dnya), The Flesh and the Devi/
( 1 929) (Et ve eytan) ve Teilhard de Chardin'in The Phe
nomenon of Man ( 1 959) (lnsan Fenomeni) ile devam
eden Darwin'in biyolojik topyas tarafndan sorgulanm
tr_
topyac teori rneklerindeki bu eitlilik bizatihi so
run tekil etmektedir. stelik topyac teoriyi dier top
lumsal teorilerden ayran izginin ok berrak veya tutarl
olduunu varsaymak da yanltr. Tekil teorisyenler rahat
lkla saf deitirebilmektedirler. rnein Locke'un Some
Thoughts Concerning Education ( 1 693) (Eitim zerine
Baz Dnceler) kitab, eitim olanaklarnn snrszlna
22
ilikin kanaatiyle bazlarna pekala topyac grnebilir.
te yandan Rousseau'da, insanolunun gerek topyas
olan soylu yabani ann ebediyen sona erdii ve en iyi
modern toplumun bile bununla karlatrldnda ikincil
kalaca ynnde kesin bir anlay vardr. topyann ku
kucu, hatta karamsar bir eilimle durmadan mcadele et
tii rneklerden birini veren de Marx'tr. rnein Econo
mical and Phlosophical Manuscripts (Ekonomi Politik ve
Felsefe Elyazmalar) ve The German Ideologyhin (Alman
ideolojisi) baz blmlerinin esine dayanan topyaclna
karn, Proudhon ve Bakunin gibi anaristlerin topyac
lklarna kmseyerek saldrm ve Owenc ve Fourierci

21
Bu iki paragrafta szO geen eserlerin romunu Manueller'in ansiklopedik in
celemesi Utopian Thought in the Wesern Wor/d iernekedir. O opyac ge
lenein yine geni kapsaml aynntl bir incelemesi iin, ayrca bkz. Goodwin
ve Taylor, The Politics of Utopia, s. 1 6.
12
Bkz. rnein Passmore, The Perfecibi/iy of Man, s. 1 59.
 Oopyac/k

trden sosyalizmin topyac deneylerini gerekilik a

sndan reddetmitir.
Sonunda mesele, teorinin yararnn ne olduuna var
maktadr. Elimizdeki malzemeyi belirli amalar iin farkl
ekillerde snflandracaz. Toplumsal teorinin bir daln
topik toplumsal teori olarak ayrp formel edebi topya ile
beraber ele almak yararl olabilir. Yahut baka nedenlerle,
tm toplumsal teorinin topyac olduunu veya topyac
bir boyut tadn, bu yzden de topik toplumsal teorinin
belirli bir kategorisini ayr bir yere yerletirmenin uygun
olmayacan vurgulamak gerekebilir. Tm toplumsal teo
ride gerek d saflkta ideal ilkelerin hkm srdn
gstermek gayet mmkndr: Egemenliin ciddi anlamda
ileyebildii devletler, glerin gerekten ayrld anayasa
lar, halklarn hakikaten ynettii demokrasiler. Bu bakm
dan, toplumsal teorinin kurgusall topik kurgusallktan
pek de farkl deildir.
Bununla yzletikten sonra, Bertrand de jouvenel gibi
baz yorumcularn, "gnlk yaamdan ekilmi fotorafla
rn bulunmad herhangi bir 'Yeni Model' Toplum anla
tmn 'topya' olarak tanmamak" konusundaki sabit fi
kirliliini anlamak o kadar da zor deildir.23 topya sakin
lerinin gnlk yaamn en ince ayrntlarna kadar betim
leyen ve yeni bir dnyaya yolculuk kurgusu. olan kusursuz
ve hakiki topyalar ancak topya kapsamna alnabilir.
Amalanan, edebi hayal gcn topyac yaznn temel
zellii haline getirmek deildir. ok daha nemlisi, bu
kaygdan hareketle topya ile formel toplumsal teorinin
-topyac toplumsal teori de dahil- toplumsal analiz biim
leri asndan da yaamsal bir noktada ayrtklar ileri s
rlmektedir.

13. de jouvenel, 'Utopia for Practical Purposes', Manuel, Uropias and Uropian
Tlougl, s. 221 .
 Uropyann -inrlar

Geleneksel toplumsal ve siyasi teorinin soyut tasarm

larnda, bize, iyi toplumun genel ilkelerin uygulanmasnn
pei sra gelecei sylenmektedir; topyada ise, toplumsal
rgtlenmenin genel baz ilkelerinin rn olduu varsa
ylan iyi toplumun yrmekte olduu gsterili. Cokulu
bir ekilde betimlenen yaam aknn, esas itibariyle ilke
lerin uygulanmasn takip edecei konusund,a ikna olabili
riz veya olmayabiliriz. Ad kt zere sosyi.list topyada,
rnein ayn sosyalizm ilkeleri Edward Bellamy'nin Geriye
Bak'nda ve William Morris'in Hibir Yerden Haber
ler'inde olduka farkl toplumlara varr. Ancak en azndan,
herhangi bir topyac yazar nezdinde gnlk yaam anla
tmnn ne gibi neticeler dourduunu biliyoruz: topya
yazar, bir toplumsal yeniden kurulu projesinin arzu edi
lirliini ve kullanlln lmemizi salayan, ou zaman
bol miktarda parlak ayrntyla bezenmi deliller sunar. So
yut toplumsal teoriye gelince, genel ilkelerin uygulanma
syla ortaya kan somut toplumsal dzene dair hala ciddi
bir belirsizlik vardr. Bellamy ya da Morris'in -yahut da
Cabet'nin- sosyalizmin neye benzeyecei hakkndaki d
ncelerini biliyoruz; peki ya Marx sosyalizmin nasl ola
ca konusunda ne dnyordu? Marx'n topyalar k
mseyerek grmezden gelii -'gelecein lokantalarna
yemek tarifleri yazmakla uramyorum'- sonraki sosyalist
harekete ar bir bedel detti.
Sonuta, soyut toplumsal teoriyle karlatrldnda,
topyann sosyoloji ve toplumsal felsefe yapma tarznda
ok temel bir drstlk ve effaflk unsuru vardr.24 Biza
tihi bu bile baz yorumcular topya teorisini brakp
formel edebi topyann peine taklmaya sevk edebilir.
Ancak burada ya da toplumbilimlere ait baka alanlarda,
kavramlara dogmatik ya da dlayc yaklamaya hi gerek

" !bid, s. 223.

l ss
 Uropyaclk

yoktur. Bunlarn yaylmas asl olarak kendi kullanma tar

zmz ve almamzda salayaca kolaylkla ilgili bir me
seledir. rnein Marx'n topyacln More'un ya da Pla
ton'unkiyle birlikte deerlendirmek makul olabilir. Arala
rnda ilgi ekici farklar olsa da, ortak tema olarak kom
nizm, benzerlikleri ve e tkilenimleri ortaya karmaya ye
ter. Marx ve Platon'un hibir zaman hakiki bir 'kendini an
latan topya resmi' izememi olmalar, onlarn sonsuza
dek topyalar alanndan dlanmalarna gereke olamaz.
Tartmasz konumlan dnldnde, byle bir yakla
m her koulda topyann kendi kendini yok etmesi an
lamna gelecektir.

topyann Zaman ve Mekan

Platon'un topyac gelenekteki yerini sorgulamaya kal

kmak tuhaf grnebilir. Zaten Devlet'te topyalarn ilk
rneini verdii ve tm topyalarn onun sefil birer kop
yas olduunu sylemek beylik bir laftan ibaret deil mi
dir? 25
Bir dnce biimi olarak topyann mucidi ya da ya
ratcs olmasa da Platon kukusuz nemli bir yere sahip
tir. Keza, topyaclk en temel zellikleri bakmndan din
d bir toplumsal dnce biimi olsa da Hristiyanlkta
grlen topyaclk da nemlidir. Son olarak, Altn a,
Cennet, Cockaygne Diyar ve Binyl gibi tasarlar birok
kltrde grlse de bir tek Bat'da topya ve topyac ge
lenek ile karlarz.
Ksacas, topyann zamansal, mekansal ve kavramsal
snrlar vardr. Daha dorusu bu kavram, belirli bir tarih-

25
Kari Mannheim birok yorumcu adna unlan syleyebilir: 'Daha sonraki
m opyac kurgulann borlu olduu genel rnei Platon, zellikle de
Devle'e verdi.' 'Uopia', The Encyclopaedia of rhe Social Sciences, c. 1 5 ,
der. E . R . A . Seligman v e A . johnson, Macmillan, New York, 1 934, s . 200.

ls6
 Oropyann Snrlar

sel urakta, belirli bir entelektel ve kltrel gelenek ie

risinde ekillenen ehresi gz nne alnarak tanmlanr.
Doa bilimlerinden farkl olarak beeri bilim kavramlar
nn z zaman d deildir. Bu kavramlar, zgn tarihsel
liklerin ve bunlarn zgn kavranlarnn rnleridir. Yer
letikleri zaman dilimi ve kullanm eitlilii ierisinde ta
dklar anlam deiebilir. Bu durum, kavramlarn kulla
nmnda keyfi davranlmas gerektii ya da keyfi davran
labilecei anlamna gelmez. Bir sonraki blmde grece
imiz gibi, topyalarda genellikle belirli biimsel ve tematik
sreklilikler grlr. Ne var ki bu, her zaman ve her me
kanda geerli evrensel ve zc bir tanm aramamak ve bu
lacamz sanmamak anlamna gelir. zellikle topya sz
konusu olduunda, yer ve zaman farkllklarnn topyala
rn karakterini belirlemede nem tadn teslim e tmemiz
gerekir.
Thomas More, 1 5 1 6'da topya kelimesini uydurdu
unda sadece yeni bir kelime deil, yeni bir biim icat etti.
Onun Utopia's, kendinden nce gelen klasiklerde ve H
ristiyan dnyasnda grlen herhangi bir eserden farkldr.
Bat d dnyada grdmz herhangi bir eserden de
farkldr.
Ne yazk ki zetlememizi gerektirecek genilikte bir
konu olduu iin ikinci noktadan balamak gerekir. Bat
dnyasnn dnda topyac gelenek ve dnce yoktur.
Batl olmayan toplumlarda, genellikle dini evren26 tasvir
lerine ilitirilmi ideal toplum rneklerinin ya da insanla
dair mkemmellik hayallerinin deiik trlerine bolca
rastlanr. Ancak bu toplumlarn hibirinde topya yazma
ya, yazlanlar eletirmeye, topyalarn ierdii temalar
zenginletirmeye ve dntrmeye, topyalarda yeni ola
naklar aramaya dayanan pratikler grlmemektedir. Batl

26
l. Blm 'de 9-16 numaral no\arda afa bulunulan lierare bkz.
 IOpyaclk

topyann baz ayrt edici zelliklerinin rengini tayan bi

reysel eserler yer yer grlse de -ki bunlarn varl bile
tartma gtrr- topyac bir dnce geleneinden sz
edilemez.
Batl etkilerden bamsz olarak bir tek in'de yerli
bir topyac gelenee yaklaan zellikler grld ileri
srlmtr. 2 7 Ancak yle bir incelendiinde , burada da
esas olarak kayp bir Altn a tahayyl zerine ina edil
mi ilkel bir kavramsal erevenin hakim olduu anlalr.
Balcalar, antik Taoist Ta Thung ve Thai Phing kavramla
rdr. 28
T1 Thung 'Byk Birliktelik' ya da 'Byk Birlik' du
rumu ya da dnemine atfta bulunur. Byk Tao egemen
iken, btn dnya tek bir topluluk halinde yayordu .
Kavram, ilkel tarmsal komnizmin Altn an, eitliin,
adaletin ve toplumsal uyumun hakim olduu a anmak
tayd. znde, devletin, brokrasinin ve toplumsal snfla
rn douundan nceki kabile cennetinin bir hayaliydi.
Yoksul ifti kyllerin ideolojisi olarak in lmparatorlu
u'nda patlak veren pek ok kyl isyannda kitleleri ha
rekete geiren bir iard. ada devrimci hareketlere yerli
kkler bulmaya azmeden Sun Yat Sen ve Mao Zedung a
sndan Ta Thmg in sosyalizminin ya da in komniz
minin yaptalarndan biri olabilirdi.

17
Bkz. J. Chesneaux, 'Egalitarian and Utopian Traditions in he Eas', Diogenes,
c. 62, 1968, s. 76-102. Chesneaux, aynca Gneydou Asyal Buddhis lkeler
de, zellikle Burma, Seylan, Laos, Tayland ve Kamboya'da topyac bir ge
lenek olduu iddiasndadr. Ancak besbelli 'copyac' erimini esnek kul
lanmaktadr.
'"
Birok afla birlikte ksa \'e iyi bir anlam iin bkz. J. Needham, 'Social
devolution and revol uion: Ta Thng and Thai Phing: Revolurion in His
ory, der. R. Porer \'e M. Teich, Cambridge Uni\'crsiy Press, Cambridge,
1 986, s. 6 1 -73. Ayrca bkz. Needham'n Sciece ;nd Ci'iliz;ion in China, c.
2: Hrory of Scienrific Thoughr, Cambridgc Univcrsity Press, Cambridge,
1956.
 Uropyann !>inrrlan

Thai Phing, Byk Bar ve Eitlik a ya da duru

mudur. Bu da gemiteki bir Altn a' anyordu. Ancak
daha sonraki yorumlarnda Thai Phinge, gelecekteki bir
duruma atfedilen unsurlar da katld. Gelecekte de ilk Thai
Phingdekine benzer bir mutluluk gerekleecekti. Roma
imparatorlarnn kendi saltanatlaryla Altn a'n kurul
duunu ya da kurulacan iddia ettikleri gibi, in'de yeni
mparatorlar da cluslarnn Byk Bar yeniden balat
tn ilan ederlerdi. Her kyl ayaklanmasnda, zellik
le ondokuzuncu yzyl ortalarnda yaanan byk Thai
Phing isyannda isyanc kyller, Ta Thung gibi, Thai
Phingi de iar olarak kulland.
Konfys bilginler bu iki kavram ileyerek onu
bir evrim ve ilerleme teorisinin temeli haline getirdiler.
Tung Chung-Shu'nun San Shih ya da Devir kavram,
Ho Hsiu tarafndan aamal bir evrim haline getirildi. Buna
gre yeni bir Thai Phingin balamas yaknd. in'deki
toplumsal dncenin her zaman ve yalnzca ilkel top
lumcu olmayp zaman, tarih ve ilerleme gibi dnceleri
de ierdii grnn esas dayana budur.29
Gerek ne olursa olsun, bu, hakiki topyaclktan uzak
tr. Bir ilerleme teorisi, ilkel bir Konfyslkten daha
gelimi olsa da topyayla ayn ey deildir. in versiyo
nunda neredeyse her zaman ona Buddhist Maitreya ya da
Mi-Lo-Fiyla birleen mesihi ve binylc beklentiler elik
etmitir. Her halkarda Ta Thung ve Thai Phing zerine
yrtlen fikirler, iyi yaama vizyonuna dayanan edebi bir
topyaclk geleneine yol amad. Bunlar 'Norman bo
yunduruu" kavram gibi protestoya elverili, ge;,ie d-

19
Needham, 'Social devoluion and revoluion', s. 68. Ne var ki kendisi bunu
'topyaclk' olarak adlandrmanakadr.
Milliyci lngilizler arasnda, lngilere'yi oraada istila eden Normandiyal
fatihlerin Sakson l ngilere'nin mulu ana son verdii kansna afr
(.n.).
 topyaclk

nk sloganlar olarak kald. Gemie bakmann topyada

kesinlikle nemli bir yeri olsa da topya bundan ibaret de
ildir.
Ta Thung ve Thai Phing ondokuzuncu yzylda Bat
dncesiyle kaynancaya kadar topyalar arasnda yer
alamadlar. Bu kaynamann ilk iaretleri 1 8 5 1 - 1 864 ara
snda Thai Phing isyannda grld. isyann nderi Hung
Hsiu-ch'uan'n dininde Hristiyan binylclnn nemli bir
yeri vard. Ta Thunga ve Thai Phinge 1 884 ile 1 9 1 3 ara
snda Khang Yu-Wei'nin30 yazd ilk gerek in topyas
olan Ta Thung Shu tla (Byk Birlikteliin Kitab) daha
ak bir topyac ereve kazandrld. Khang, ilkel Kon
fsysln ilkelerine dnmeyi nermekteydi. Atom
enerjisinden yararlanan bu Wellsvari dnya devleti top
yas, Bat dncesinin ve pratiinin in aydnlarn nasl
e tkisi altna aldn aka ortaya koyuyordu. Aydnlan
mac eitim uygulamalaryla, cinsiyet ve rk alanndaki ile
rici siyasetleriyle ve zellikle bilimi ve teknolojiyi putla
trmas ile, Ta Thung Shu kesin bir ekilde in topyas
nn ayn zamanda Bat topyas olduunu ilan etti.
Batl olmayan toplumlarda topya bulmann g ol
masnn bir nedeni, bu toplumlarn ounda dinsel dn
ce sistemlerinin egemen olmasdr. Hristiyan topyas fik
rini de sorunlu klan budur. topya, toplumsal dnce
nin laik bir eididir. Rnesans hmanizminin bir eseridir.
Thomas More ve Francis Bacon gibi uygulayclar dindar
Hris tiyan olsalar da (Bacon da More kadar dindard)
topyalar esas itibariyle insan aklna gven beyan etmek
teydi. Dier tefekkrlerinde durum ne olursa olsun, top
yalarnda Tanr Kenti ile deil lnsan Kenti ile ilgileniyor
lard.

o
Ksalmal bir lngilizce eviri iin bkz. L. G. Thompson, Ta Thung Shu: The
One- World Philosophy ofKhang Yu- Wei, Faber ve Faber, Londra, 1 958.
 topyann Snrlar

Erken dnem ve Ortaa Hristiyanl bu yzden hi

topya retmedi. 3 1 Bazlan Augustine'nin beinci yzyl
Tanr Kenti'ni (Ciry of God) topya saymtr. Ancak
I sa'nn "benim krallm bu dnyaya ait deil" deyiini on
ca ciddiye alan bir eseri topyac saymak gtr (daha
sonra antitopyaya etkili bir dnce izgisi kazandrm
olsa da) . Eer bu dnya bizi 'teki dnyann byk salo
nuna gtren karanlk bir dehlizden'32 ibaretse, dnyay
mkemmelletirmek iin yaplan tm topyac planlar la
netlik bir haddini bilmezlikten baka ne olabilir? Gerek
ten de Ortaa'da muhafazakar evrelerde Augustine'in et
kisi zirvedeyken, topyacla -ya da topyaclk saylan
eylere- kar genel tutum byleydi . Hristiyanlk tarihinde
sk sk karlalan bir tutum olan contemptus mundi,
topyac tefekkr iin ok caydmcdr.
Yine de topyann Bat'dan baka bir yerde gelime
mesinin nedenlerinden biri Hristiyanlk olabilir. Cennet
kavram topyaya karakteristik tarzm ve imgelerini ver
mi olsa da topyacln Hristiyanla borcu, cennet kav
ramndan tr deildir. te yandan Ortaa manastr ya
am da rnek ve model olarak topya zerinde nemli bir
etki yaratm olsa da (zellikle More'un Utopia'snda ve
Campanella'nn Gne lkesi'nde bu, aka grlr) H
ristiyanln topyacla katks Hristiyan gelenekteki
manastr rnei de deildir- Buddhizmde de gl bir ma
nastr yaam gelenei vardr.

11
Her ne kadar F. Graus'un makalesinin bal aksini ima ese de: 'Social
Uopias in he Middle Ages', Past and Present, No. 38, 1 967, s. 3 - 1 9 . Kendi
sinin de itirar enii gibi Graus'un an ey topyalar deil, ky
Cockaygne'lar ve Aln a zerine halk sylenceleridir. Ortaada topya
nn olmad genellikle kabul grr: Bkz., rnein ]. O. Herzler, The
History of Utopian Thought, Cooper Square Publishers, New York, 1965, s.
1 2 1 ; Olsan, Millennialism, Utopianism and Progress, s. 1 59.

Augusine'in grnn zeti iin bkz. M. Eliav-Feldon, Realistic Utopias:

The ideal lmaginary Societies of the Renaissance 1516-1630, Clarendon
Press, Oxford, 1 982, s. 5.
 Oop_vaclk

Daha nemli olan, dier dinlerden farkl olarak binyl

cln Hristiyanlktaki zel gcdr. nceden yazglan
d iin bo bir hayal olmayan dnya zerinde mkemmel
bir dzen hayali Bat'da saysz radikal harekete esin kay
na oldu ve Bat dncesini pek ok yoldan etkiledi.
Binylclk olmasayd topyacln ortaya kp kmaya
cam sylemek mmkn olmamakla birlikte, binylcln
topyann anlatm gcne sonsuz katkda bulunduu
aktr. Vahiy/eldeki yeni cennet ve yeni dnya betimle
meleri daha sonra birok yazarca ilendi ve etkisi Batl
topyalarna sindi. Daha sonra ilerleme fikriyle laikleen
binylclk topyaya bir dinamizm ve manevi g vermeye
devam etti. Bu olmasayd topyann ekicilii hi kuku
suz ok azalrd.
Ama topya binyl deildir. Binyln dzeni nceden
belirlenmitir ve ilahi bir mdahaleyle gelecektir. lnsan
iradesinin rol varsa da etkisi kukuludur. Binyl, topya
daki gibi bilinli , aklc insan eylemiyle -bir ekilde- yaa
ma geirilecek bir mkemmelletirme projesi deildir. Ta
rihin tesinde deil bizzat iinde olduu halde, aklla deil
imanla kefedilen bir tarihtir. More'un Utopiallan, Cam
panella'mn Gne lkesi sakinleri ve (daha sonradan H
ristiyanlasalar da) Bacon'un New Atlantsindeki ( 1 627)
(Yeni Atlantis) Bensalemliler pagandr. R. W. Chambers'in
belirttii gibi, More'un topyas "Akl ve Felsefe zerine
kurulu pagan bir devlettir " . J J Bu, u anlama geliyor: Bu
dnrlerden samimi Hristiyan olanlar bile topyay tar
tmasz bu dnyaya ait, insann zgr iradesiyle bu dn
yadaki malzemeyle kuraca bir dzen olarak grdler. H
ristiyan dnrlere gre topya, insanolunun aln yaz
snn doruu ve nihai amac olamaz. O baka bir dnyada
olmaldr. Ancak topya, bu dnya iin insanolunun yar-

11
R. W. Chambers, Thonas More, jonathan Cape, Londra, 1 935, s . 1 28.
 ropyann Snrlan

dm almadan kendi niyet ve tasanmyla eriebilecei en iyi

dzeni temsil ediyor. Moses Finley, "topya verili toplum
sal gereklii aar, metafiziksel anlamda akn deildir"
. )
dyor.

Klasik Dnyann topyalan

topyann kkeni Hristiyanlk deilse pagan olabilir mi?

topyadaki Yunan mirasn ayrt etmek daha zor. topya
nn unsurlar olarak deerlendirilebilecek btn antik bi
imler iinde Yunan ideal kenti, topyann ncl ve atas
olmaya en uygunudur. Bu yzden Olson, " topya bir tr
olarak Yunan kltr topra zerinde ykselir; baka hi
bir yerde de ykselemezdi" der. Bu tespitle balantl ola
rak topyac gelenekte Platon'un byk neminin kabul
vardr. yle ki Platon'u topyac olarak grelim ya da
grmeyelim, o "trn atasdr" ve "daha sonraki topyala
ra yn veren temeli kurmutur" . 35
topyann eski Yunan kkenlerine kar ne srlen
tez, Hristiyan kkenlerine yneltilen itiraz gibi , Yunan'da
bunun, bu dnyay akn olup olmad konusuna dayan
mamaktadr. Hatta durum bunun tam tersi gibidir. ldeal
kent gelenei genellikle dinsel kkenli olan evrenbilimsel
dncelerden kaynaklansa da, bu evrenbilimin temel ta
akld. lnsanolunun tanr vergisi akl yetisi, evrenin ilahi

"
M. 1. Finley, 'Utopianisn Ancien and Modern', The Crirical Spiril: E<say< in
HonM of Herberr Marcusc, der. K . H . Wolff ve Barringon Moore jr, Beacon
Press, Doson, 1967, s. 6. Darko Suvin de topyaya 'bu-dnyal baka bir
dnya' demektedir: Meranorphoses o!Science Ficion, s. 42. topyann H
risiyan dncesine yakn olduu konusundaki kart gr iin bkz.
Manuel ve Manuel, Uropian Though in rhe Wesrern Wold, passim; ayrca
bkz. K. Lwih. Meaning in Hisrory, Chicago Universi ty Press, Chicago,
1 949. Genel bir tartma iin bkz. Krishan Kumar, Rtlgion and Uropia,
Centre for he Sudy of Religion and Sociey, Universiy o f Ken,
Canerhury, 1985).
" Olson, Millennialism, Uropianisn, and Progress, s. 1 44. 1 57 .
 Otopyaclk

dzeni ile kentin ideal dzeni arasnda ba kuracakt. Pla

ton'un felsefesinde gereklie nfuz etmeyi, dnyevi g
rnlerin ardnda yatan sonsuz ve mkemmel biimleri
kavramay mmkn klan, akld. Bu akli kavray, en
azndan genel ilke olarak, mkemmel toplum dzeninin
inasn salayabilirdi. Daha sonraki topyann kalk nok
tas da akl olduunu ve Rnesans hmanistlerinin zaten
Platon'un hararetli hayranlar olduunu dnnce, bu
kadar ok yorumcunun niin topyann temel esin kayna
n eski Yunan'da aradklar kolayca anlalyor.
More'un buluunun orijinalliinde srar edilse bile
kken konusunda bu kadar kabul edilmelidir. More, son
raki tm topyaclar gibi Platon'un Devlet'inden esinlen
diini ve tahrik edildiini hissetmekteydi. Morris ve Wells
gibi, onun iin de iyi toplumu Platon'un bu konudaki g
rlerine atfta bulunmadan tartmak olanakszd. Bizzat .
toplumun en iyi halini tasarlama ve betimleme giriiminin
Platon'un Devlet'inden ve Yasalar'ndaki rneinden esin
lendii bile sylenebilir. Ancak topya, iyi ya da mkem
mel toplum tasavvurundan ibaret deildir. lyi toplumu
tartmann belirli, zel bir yoludur. Kendine zg bir bi
imi vardr. stelik tam da iyi toplumun ne olduu konu
sundaki dncenin dnme urad bir dnemde or
taya kmtr. Bu da ona farkl bir ierik kazandrmtr.
Her iki adan More'un buluu eski Yunan ve Roma dn
yasnn ideal kentinden farklyd.
Klasik topyalara ok sk atfta bulunulmas nedeniyle,
topya olduu iddia edilebilecek klasik metinlerin ne kadar
az olduunu unutabiliriz. Antikiteye ait topya olarak nite
lendirilen pek ok metin, genellikle hiciv amal yazlm,
hayali insanlar ve yerleri konu edinen hikayeler ya da Altn
a efsaneleri biimindedir. Felsefi analiz uygulamalar ola
rak da karmza kabilirler. John Ferguson'un kapsaml
incelemesi, Utopias of the Classical World (Klasik Dnya

1 64
 Oropyann Snrlar

topyalar) ( 1975) Odisseiatl.aki Phaeallarn hayali ideal

letirmesiyle balar, Augustine'nin Tanr Kenti eseriyle sona
erer. Bu iki eserin arasnda ald yer Platon'un gurur kay
nadr; yine de Aristo'nun Politika'snn (Politics) son iki
kitabnda, ksmen Platon'un Devlet'ine eletirel bir yant ni
telii tayan 'mmkn olan en iyi toplum' idealine de yer
verilmitir. Virgilius'taki ve Ovid'deki tarzda pek ok ilkel
toplumcu anmsatmalar ve Roma'da eitli imparatorlarn
saltanatlar iin yazlan vgler bir yana braklrsa, dier
kayda deer topya rneklerine M nc yzyl Yunan
edebiyatnn 'hayali yolculuklarnda' rastlanr. Euheme
rus'un Kutsal Ada yks ve Iambulus'un Gne Adalar'na
ziyaretini betimlemesi bunlardan en nemlileridir. M
ikinci yzylda Pergamum'da (Bergama) klelerin ve yoksul
kyllerin kard bir isyanda kurduklar topik bir top
lumsal dzen olduu varsaylan Aristonicus'un ksa mrl
Heliopolis'i ya da Gne Devleti'nden esinlendii kabul
edildii iin Iambulus'un eserinin zel bir stats vardr.
Ferguson topyay tanmlamaya almaz. Zaten bu
kadar heterojen bir yaz grubunun tek bir kavramla tanm
lanabileceini hayal etmek bile g olurdu. stelik, bunlar
masal rn ya da aklc ve gereki olanlar eklinde ba
site ayrt edilemez; aksine artc derece farkl biimler
de metinler olarak karmza kyorlar. Bunlarn arasnda
ahlaki destanlar ve ciddi tarih almalar iine yedirilmi
elenceli blmler, hiciv ve fantaziden yararlanan yergiler,
macera ykleri ve felsefi incelemeler var. Genellikle antik
dnyann en nemli edebi topyalar arasnda saylan
Euhemerus'un ve Iambulus'un yklerini, birinci elden
deil, M birinci yzylda Diodorus Siculus tarafndan Ta
rih Ktphanesi (Library of History) adl derlemesindeki
kark biimiyle biliyoruz. Her durumda, bunlar topya
nn gereki kurgusundan ziyade Baron Mnchausen'in
 topyaclk

yklerine daha yakndrlar. 36 Aristonicus'un Gne Dev

leti hakknda neredeyse hibir ey bilinmedii bir yana,
onun Iambulus'un Gne Adalan ile balants olduuna
dair kannn da hibir dayana olmad anlalmaktadr.3 7
Geriye, gerekten de, Platon ve esas itibariyle Devlet'i
kalyor. Daha nce grdmz gibi, bu eserin biim ola
rak topyaya en ok yaklaan blm Critiastr; ama bu
da btnl olmayan bir blmdr. Devlet Adam'nda
(Statesman) ve Yasalar'da Platon en iyi devletten bilerek
vazgeip mevcut kurumlarda ve toplumsal uygulamalarda
elde olan malzemeyle ikinci en iyi devletin nasl kurulabi
leceine ynelmitir. Bu, Aristo'nun Politika'da iyi toplu
ma pragmatik yaklam ile de rtmektedir. topyann
gereklerini yerine getirmeye, zel ve kamusal yaamnn
tm ayrntlaryla ideal bir toplumun tasavvuruna yaklaan
yalnzca Devlet'tir.
Bunu syleyince Devlet'in neden tam bir topya ol
mad da ortaya kyor (her ne kadar topyac teorik bir
eser kabul edilebilse de) . Bu, en fazla bir ideal devletin il
kelerinin bir betimlemesi olabilir; bu ilkelerin eylemde, so
mut kurumlarda ve yaam biimlerinde rneklendirilmesi
deil. Zaten Platon bunu Timaeusta, Devlet'in ilkelerinin
yaayan ve eyleyen kadn ve erkeklerde imgelemde gerek
leip somutlatn Sokrates grmek istediini aklad
nda itiraf etmitir. Devlet her ey olabilir, ama aktr ki
'konuan resimli' topya deildir.

36
Bkz. Diodorus Siculus, C. H. Oldfather evirisi, The Loeb Classical Library,
Havard University Press, Cambridge, MA, 1 979, 2. Kitap, s. 55-60; 5. Kitap,
s. 4 1 -6. More'un kendi Utopia's ile bu peri masallar arasna bilinli olarak
mesafe koyduunu kaydetmeliyiz: '. . . canavarlara gelince, herhangi bir haber
gelmeyince onlar merak etmedik. nk havlayan Scyllas, a a gezinen
yrtc Celaenos ve Laestrygons, insanlar mideye indiren yaratklar ve ben
zeri kocaman ve inanlmaz canavarlar bulmaktan daha kolay yoktur. Fakat
iyi ve salkl yasalarca ynetilen yurttalar bulmak fazlasyla nadir ve g
tr.' Utopia (Everyrnan basks), s. 18.
17
Finley, 'Utopianism Ancien and Modern', s. 1 0- 1 1 .
 Uropyann Snrlar

Bundan da te ve belki daha da ciddi bir sorun var.

Platon'un Devletteki derdi iyi ya da adil toplum olmaktan
ziyade, iyi ya da adil insan idi. Hatta sorunsal daha da so
yuttu, bizatihi adaletin doasyd. Bu doann ideal biimi,
adil bireye ve adil topluma kusurlu yansyacakt. Fakat
Sokrates tartmay uzatmadan adaletin znn adil insana
bakarak en iyi incelenebileceine karar verir. Bu diyalog
boyunca temel bir referans noktas olarak kalr. Sokrates
adil insan tanmlamann adaletin daha geni bir dzlem
de, adil devlet dzleminde tasarland takdirde daha ko
lay olacan ne srer: "nk daha byk toplumsal l
ekte, adalet de muhtemelen daha ok olur ve daha kolay
alglanabilir. " "Devlet tamamlandnda, aratrma nesne
mizin" -bireydeki adaletiri doasnn- "daha kolay kefe
dilme umudu vardr" diye vaatte bulunur. 38
Devlet'in sonuna doru Sokrates vaadini yerine getirir.
Balangtaki meseleye, bireyin ruhundaki adalete geri d
ner. Adil devletin pratikte gereklemesi sorunu nemsiz
saylarak bir kenara itilir. Adil devlet iini grmtr. B
ytlm bir erevede, adil ruhun bileimini ve ahenkli
organizasyonunu gstermitir. Adil devlette olduu gibi,
adil bireyi de akl ynetir. Akl irade destekler ve arzular
akl kontrol altnda tutar. Ancak ruhun ekonomisinde ar
zularn da yeri vardr, tpk devletin ekonomisinde zanaat
karlarn tuttuu yer gibi. Bu isel ahenkle donanm adil
insan herhangi bir toplumda erdemli bir biimde yaamn
srebilir. Bulunduu toplumda servetin ya da hretin ca
zibesine kar kaytsz olacaktr. Adil insan yalnzca 'kendi
iindeki kenti' dnmelidir. Glaucon bunun adil insann

'"
Platon, The Republic, B. Joweu evirisi, Vimage Books, Ncw York, nd, s. 59
(II. Kitap, 369). Repub/icda Platon'un amac zerine ayrca bkz. s.
Alexander, 'Grimm's Utopia: Motives and Jusification', Alexander ve Gill,
Utopias, s. 3 1 -42; Frye, 'Varieties of Lierary Utopias', s. 32-4.
 topyaclk

'devlet adam olamayaca' anlamna geldiini belirttiin

de, Sokrates'in buna yant sert olur:

Msr'n (kutsal) kpei adna yle bir yapar ki! Kendine ait
ehirde kesinlikle bunu yapacak, ilahi bir ar olmad s
rece doduu kentte biraz zor olsa da . . .
[ Glaucon) : Anlyorum; bizim kurduumuz v e sadece fik
ren var olan kentte -nk yle bir kentin dnyada oldu
una inanmyorum- ynetici olacan kast ediyorsun.
Bence gkyznde onun bir ekli var, diye yantladm, ki
onu arzu eden farkna varr, farkna varnca da kendisini
yle ynetir. Ancak yle bir kentin var olup olmayaca o
kadar da nemli deil; nk baka ilerle bir ilgisi kalma
yaca iin o kentteki yaam biimine uygun olarak yaaya
caktr. 39

Tefekkrl bir yaamn topyalar elbette olabilir. Esas iti

bariyle bireysel mutluluu ya da tatmini konu edinen ba
ka topyalar da olabilir. Wilhelm Reich, Erich Fromm ve
Herbert Marcuse'n psikolojik topyalarnn, yani ada
'eupsychia'nn odann bu olduu sylenebilir. Ancak
bunlar ayn zamanda Marksist ya da sosyalist dnrler
dir. ncelikle ilgilendikleri konu bireysel psikolojinin ye
niden inas olsa da bireysel tatmin tasavvurlar, kkten
dnm toplumlar balam iindedir. topya , znde
toplumsal dnce biimidir. Bunun ncl, iyi bireyin
ancak iyi toplumda bulunabileceidir. Yunanllar elbette
bunu biliyordu -kim onlardan daha iyi bilebilirdi ?-; ama
en azndan Platon, Devlet'te baka eit bir problemle ilgi
lenmektedir. Devlet'te sunduu , topyac biimde sosyolo
jik bir inceleme deil, felsefi tefekkr iin hazrlanm bir
kitapkt.

19
The Republic, s. 360 (IX. Kitap, 592), karlannz. Ayrca s. 201-2 (V. Ki
tap, 472).
 Uopyann Snrlar

Yine sorun topyann gerekletirilebilirlii ya da uy

gulanabilirlii deildi. Bunu topyac amalann bir lt,
en azndan basit bir lt yapamayz. Daha sonraki pek
ok topya bununla aka ilgilenmemitir. Ancak Platon'un
Devlet'teki ideal toplumu ileyii daha zor bir soruyu gn
deme getiriyor. Bir noktada, Koruyucular'n yapaca fikri
almalar zerine ayrntl program hararetle konuurken
Sokrates kendine gelip gler ve konuya duyduu hevesin
cokusuyla 'bu kurgularn hoa vakit geirmekten ibaret
olduunu' unuttuunu syler. 40 Bizler de Platon'un dier
tm eserleri gibi Devlet'in de bir diyalog olduunu ve bu
nun, Symposium da olduu gibi, bir muhakemeyi sama
'

sonulara vardrabilen bir biim olduunu unutmamalyz.

Kurduu baz -besbelli- muzip hayallere ramen bu, Pla
ton'un ciddi olmad anlamna gelmez. lin dorusu, ideal
toplum ya da herhangi baka konuda Platon'un ne dn
dn, gerek gr olarak neyi bilmemizi istediini
kestiremiyoruz. Yedinci Mektup'ta (Seventh Letter) Pla
ton, hakikatin kelimelere dklebilir bir ey olmadn s
rarla belirtmektedir. Ancak yorucu bir zihinsel abann
sonunda ve zerinde ok konuulduktan sonra hakikat
"srayan bir kvlcmn tututurduu ate gibi ruhun ze
rinde ldar" . Gerek, bir deneyimdir, zihinsel bir ner
meler kmesi deildir. Bu nedenle Platon, mritliine he
veslenenleri uyarmaktadr: "Bununla ilgili bana ait hibir
tez yoktur ve olmayacaktr. " Aslnda dilin yetersizlii ne
deniyle, "hibir akll insan dncelerini kelimelere dk
meye cret etmez; hele hele yazyla kaydedilen kelimeler
gibi hi deitirilemeyecekse, buna hi yanamaz" . 4 1
Bu kadar keskin bir kukuculuk beenilir ya da
beenilmez. Ancak topya iin uygun bir zemin sunduu

'"
The Repub/ic, s. 284 (Vll . Kitap, 536).
"
Platon, The Seenth Leuer, Phaedrus and Lellers V// and VI//, Walter
Hamil ton evirisi, Penguin Books, Harnondsworh, 1 973, s. 1 36 , 1 38.
 Oropyaclk

sylenemez. topyaclarda iyi toplumun ayrntlar her

zaman ak ve belirgin deildir, ama iyi toplumun tanm
lanabilirlii kans onlarda kesin gibidir. Hatta bu betim
leme iinin (en azndan ksmen) olas bir uygulamann ge
rekli ilk adm olduu kansndadrlar. topya kurma,
More'dan beri toplumsal teorinin ciddi balklarndan bi
rini olucuruyor. topya dncesi, o zamanlar yeni olan,
toplumun bilimsel incelemeye ve aklla yeniden inaya uy
gun bir nesne olduu grnn izinden geldi. topya,
toplumu inceleyen bu dallardan biri oldu. Biimi ile dier
dallardan farkllat ve bariz olan telkin amac onu dier
daha mazbut yaklamlardan ayrd. Ancak daima kendini
eletirel ve yapc bir toplumsal analiz biimi olarak grd.
Platon'un sorgulayc, diyalektik ve kurgusal yntemi pek
ok alanda devasa bir etki yapt ve bazen de topya tara
fndan taklit edildi; ancak topya genellikle baka tarzlar
takip etti.
Yunan ideal kenti ve zellikle Platon, topyaya ok
ey katt. Ancak topya bunlardan ibaret deildir. More'un
topyas, insanla farkl bir toplumsal dnce gelenei
balatt. Platon'un diyaloglarnda olmayan, Hristiyan bin
ylc tefekkrde ve Altn a efsanelerinde hi olmayan es
tetik ve sosyolojik imkanlar edebi topyada vard . Ortaya
kt dnem itibariyle edebi topya, zel topyac ya da
idealletirici ilevini yeni bir tarzda yerine getirebilirdi.
Yeni toplumu, antik dnyann ideal devletlerinden her
hangi birinden ok farkl bir dzen olarak imgeleyebilirdi.
topyann icadyla antik adan modern tarihe geiyoruz.
imdi bu gei noktasna ve topyann kendi tarihine
dnmeliyiz.
 3
topya Tarihi

topyac Gelenek

topya tarihinden bahsetmenin yararsz ve yanltc oldu

u ska iddia edilmitir. topyann uzun mrl bir fel
sefe, temel bir zihinsel alkanlk veya bunun da tesinde
her yerde ve her zamanda kendisini ifade eden yrek ol
duu sylenmitir. George Orwell, 'insan imgelemini tm
alarda srekli kurcalayan bir adil toplum hayali'nden
sz etmitir. Arthur Koestler topyay, en derin ve en eski
sylencesel inanlarla beslenen bir imann ifadesi olarak
gryordu. 'Tm topyalar sylence kaynaklarndan bes
lenir; toplumsal mhendisin tasarmlar eski metinlerin
yenilenmi basklarndan ibarettir. "1 Bu gre gre top-

Arthur Koestler'in otobiyografik makalesi, Richard Crossnan, der., The God

Thar Fai/ed, Bantam Books, New York, 1 965, s. 1 2. George Orwell'in maka
lesindeki gr, 'Arthur Koestler', The Col/ecred Essays, journalism and
Le{{ers of George Orwell, 4 c., der. S. Orwell ve 1. Angus, Penguin Books,
Harmondsworth, 1 970, c. 3, s. 274. Manueller de 'modern topyac dn-
 Uropyaclk

ya, zamansz ve deimez bir sabite, insann toplumsal im

geleminin bir ilk-rn ya da yapntsdr. lnsann bireysel
ruhunda bir tr igdsel 'umut kayna'nn rn bile
olabilir. Byle bir eyin tarihi, tarz ve ierikte ufak tefek
deiikliklerin tekdze bir anlatmndan te ne olabilirdi?
Bundan ok farkl olmayan bir gr, topyann belir
li tarihsel koullar altnda doduunu kabul eder. Ancak
bir kere icat olduktan sonra topyada herhangi bir gelime
olmam, topyann kendi tarihi olumamtr. topyann
Platon tarafndan icat edildii kansnda olanlar, iki ksur
binyla uzanan az ok deimez bir varlk olduunu syle
yebilirler. 2 Esas mucidin More olduunu dnenler, biraz
daha alakgnlllkle topyann "son drt buuk yz
yldr pek de deimediini" iddia ederler. 3 Ancak topya
nn grece sabit ve deimez bir nitelii olduu konusun
da ortak bir gr bulunmaktadr. Bu temel grn bir
yaklamna gre topya, bir kere benimsendiinde ideal
toplumun ele alnna belli kanlmaz kstlar getiren te
kil ve ayrks bir ideal toplum biimi olarak grlmektedir.
Tarihsel zamann dayatt farklar, bu temel ele al tarzn
ancak ksmen e tkileyebilir.

Edward Bellamy'nin Gemie Bak' gibi ondokuzuncu

yzyl topyas bu nedenle More'un Utopia's ile ayn nite
likte ve yapdadr . . . nk ayn varsaymlardan hareket
ederek ayn sonulara ulatlar; nk ortak bir ideal top
4
lum biimi setiler.

cenin efsanevi alt katmanndan' sz eder ( Uropian Thoughr in rhe Wesrern

World, s. 64 ) . Ayrca bkz. Negley ve Pamick, The Quesr lor Uropia, s. 252;
G. Kateb, Uropia and irs Enemies, Schocken Books, New York, 1 972, s. 9.
rnein T. Kenyon, 'Utopia in Realy: "ideal" Societies in Social and
Poliical Theory', Hisrory of Political Thoughr, c. 3, 1 982, s. 1 2 3-55.
Davis, Uropia and rhe ideal Sodery, s. 5.
lbid, s. 6.
 topya Tarihi

Edebi veya tipolojik idealizmin bu belirlenimci biimi de

dolaysyla tarihi yadsmann baka bir yoludur. nc
ve ncekiyle balantl bir yaklam, topyay bilinli bir
ekilde tarih d (ahistoric) bir dnce biimi olarak ele
almaktr. Buradaki temel espri, topyann zamansz ve
mkemmel dzeniyle tarihi kap dar etmesidir. Fakat bu
yaklamn, topyay tarihten ve iine doduu toplumsal
deiimlerden soyutlayan bir etkisi de olmaktadr. Bylece
Theodor Olson, topyacl " tarih d bir evrende iyi bir
yaam modeli aray" olarak grmektedir. topyaclk "ta
rihsel gelimenin esasl bir ey katmad bir evren dn
cesini" benimsemektedir. Ayn zamanda bu tr bir top
yaclk o en iyi yaam modelinin daima bir yerlerde , ebedi
bir alemde bulunduunu ve akl yoluyla kefedilmeyi bek
lediini farz eder. eitli nedenlerle tarihin belirli bir
annda kefedilebilir, ama aslnda "nceden herhangi bir
zamanda kefedilmi" de olabilirdi . 5 topya, tarihi kendi
kurgusal dnyasndan kovmakla kalmyor, kendisini
Kolomb'unu bekleyen ebedi bir dnce alam olarak su
nuyor.
teki uta da, zellikle Quentin Skinner ile anlan,
dncelerin kkl bir ekilde tarihselletirilmesi ve ba
lama oturulmas vardr. Skinner, temelde kalc bir byk
temann uzun zaman iinde izini srme anlamna gelen
'birim dnceleri' incele.meyi reddetmektedir. Bu tarz in
celemeyi en e tkili uygulayanlar Arthur Lovejoy ve takipi
leridir. Kelimelerin- topya, ilerleme, eitlik gibi dnce
lerin gerekten zaman iinde bir devamll var. Ne var ki
anlamlar ve o kelimeleri kullananlarn niyetleri zamanla
ciddi bir deiim geirebilmektedir. Buna dayanarak

Olsan, Millennialism. Utopianisn, and Progress, s. 143, karlatrnz. Ayn

ca J. Shklar: ' opya sadece corafi deil arihsel olarak da hibir yerdedir.
Ne gemite ne gelecekte vardr.' 'The Political Theory of Uopia: From
Melancholy to Nosalgia', Manuel, Utopias and Utopian Thought, s. 1 04.
 topyaclk

Skinner, " Dnceyi kullanan eitli znelere ve eitli

kullanm durumlarna ve niyetlerine odaklanan bir tarihi"
savunmaktadr. Byle bir yaklam, ne bir dncenin ta
rihini geleneksel tarzda incelemeye ne de o dnceyi kul
lanl ve anlaml bir ekilde kavramaya olanak verir.

topya dncesini inceleyen, rnein bir tarihinin d

ncenin kullanmlarnn artc bir eitlilikte olduunu
grdkten sonra hala topya 'dncesi'ne odaklanarak
herhangi bir tarihsel inceleme yapmaya almas olduka
yanltc bir kelime fetiizminden te pek bir anlam tama
yacaktr . . . nk bu tr ifadelerin devamll, ifadelerin
yantlanmakta kullanld sorularn devamllna ve bu
ifadeyi kullanm olabilecek eitli yazarlarn genel olarak
6
niyetlerine ilikin gvenilir hibir fikir vermemektedir.

Byle bir savunucunun elinde bu savn ikna gc aikar

dr. Ancak btn bunlardan elimizde 'sz edilen ifadeyle
dile getirilmi eitli sylemlerin tarihesi' kalyorsa, top
yayla ilgili birtakm bildik ve nemli gereklerle ne yapa
camz bilemeyebiliriz. nk bir kere alar boyunca
yazarlar, bilinli ve kastl olarak daha eski topyalara dn
m ve bu topyalarn toplumu inceleme, ele tirme ve
toplumda deiim nerilerinde bulunma yollarn rnek
almlardr. ikincisi, nceki topyalarn kavramsal ere
vesini deitirmeye, topya biimini kullanarak yeni eyler
yapmaya niyetlenmi olduklarnda bile ncllerine kar
ak bir duyarllk sergilemilerdir. Kendileriyle eski top
yalar arasndaki anlama ve anlamazlk noktalarn vurgu
lamakta ve niyetlendikleri yeni klara iaret e tmekte
zahmetten kanmamlardr. Btn bu yollardan topyac

Q. Skinner, 'Meaning and Understanding in the History of Ideas', History

and Theory, c. 8, 1969, s. 38-9. Benzer bir gr iin ayrca bkz. J. Dunn,
The Identiy of he History of Ideas', Philosophy, c. 43, 1 968, s. 85-1 16.
 topya Tarihi

yazarlar, topyac bir gelenek ierisinde bilinli bir ekilde

altklarm ifade etmektedirler.
Geri Skinner'in ynteminde, nerdii koullar itiba
riyle, topya carihesinden veya baka bir siyasi dnce
nin tarihesinden yola karak byle bir sonuca ulamann
nnde bir engel yoktur. 7 Ancak ynteminin ne bu tr bir
almay tevik ettiini ne de byle bir sonu beklentisi
uyardn sylemek hakszlk olur. Onun yntemi,
zmlenecek, az ok btnsel nesneler olarak ele ald
somut balamlar ve tarihsel artlar zerinde younlamak
tadr. Aralarnda balant ve sreklilik kprleri kurulabi
lir, ama aratrmann esas odak noktas bu deildir. top
yada ise en azndan vurucu olan ey sadece edebi biimin
sreklilii deil temalarn kararll, belli karakteristik so
runlar ve olabilecek en iyi zmler zerine dnen tart
malardr. Btn bunlar gelenek dncesini artrmak
tadr.
te yandan bunlarn hibiri bizi gerisin geriye, za
mansz bir dnce yapsna veya bir yapnt trne sa
vurmamaldr. Herhangi bir gelenek gibi, entelektel gele
nek de sreklilik ve deiimin her ikisini ierir. ok ak
ki bir gelenek zmlediimizi kantlamak iin kavramn
farkl kullanmlar arasnda bir balant kuran bir ey ol
mas gerekir. Ancak bu eyin deimez bir z ya da ekir
dek olmasna gerek yoktur. Burada, en azndan beeri bi
limlerde, kavramlar ve tarihlerine ilikin ok daha gevek
bir anlaytan sz ediyoruz. Belirli anlam akmalar var,
kullanm genilemeleri ve inceltmeleri var, kabul edilen

Ama Davis gibi, Skinner'in yaklamn dnce geleneklerinin var olduuna

inanmakla ayn saymak tuhaf ve bence yanltcdr ( Utopia and he ideal
Sociery, s. 2). Skinncr'in bu konudaki kukusu, bir kavram iin byle bir ge
lenek tarihi yazma teebbsnn "abeslik derecesinde iddial bir giriim"
olacan sylemesinden anlalmaktadr ('Meaning and Undersanding',
s. 39).
 topyaclk

grlerin eletirisi, kavramn olas kullanmnda yeni

ynler var.8 Yazarlar gemite edilmi szleri dorudan
yantlamayabilirler, hatta birounu okumu olmak zo
runda bile deiller. Bu trden 'etkiler' en nemlileri deil
dir. Fakat yesi olduklar entelektel kltr sayesinde be
lirli bir biime brnen bir dnce gelenei bulunduu
nun, bu gelenein belirli teknikler kullandnn ve belirli
sorular zmlemeye yneldiinin farkndadrlar. Bu ge
lenekle girdikleri ilikide koca bir dnce tarihine dal
yorlar.
topya byle bir dnce geleneidir. More'un Uto
pia'sndan beri topyalarn yazlmad tek bir yzyl,
hatta bir onyl bile olmamtr.9 Daha onyedinci yzyln
balarnda 'topyac' szc, ou geleneksel anlamyla
belli bal Avrupa dillerine yerlemiti . More'un Utopia's
Louvain, Paris, Basel, Floransa, Kln ve Oxford'da oriji
nal Latincesiyle yaymlanm ve lngilizce, Franszca, l tal
yanca ve Almancaya evrilmiti. (llk yaymlandndan
beri, bir Avrupa dilinde basks tkense mutlaka baka

Devrim kavramnn paralel rnei iin bkz. K. Kumar, 'Revolurion, Past and
Presen', The Meaning of Contenporary Revolution, der. C. Davies,
Routledge, Londra, forhcoming).
Bu konuda -ister istemez eksikli- kant niteliinde baz dkmler iin bkz.
R. W. Gibson ve J. Max Patrick, 'Utopias and Dysopias, 1 500-1 750', St.
Thomas More: A Preliminary Bibliography of the Works and Moreana to the
Year 1 150, der. R. W. Gibson, Yale Universiy Press, New Haven, 1 96 1 ; A. B.
Samaan, 'Utopias and Utopian Novels: 1 5 1 6- 1949: A Prcliminary Bibliogra
phy', Moreana, c. 3 1 /32, 1 97 1 ; L. T. Sargen, British and Anerican Utopian
literature 1516-1985: An Annotated Chrono/ogica/ Bib/iography, Garland
Publishing, New York, 1 988: G. Negley, Utopian literature: A Bibliography
with a Supplenentary Listing of Works lnfluential in Utopian Though, The
Regents Press, Lawrence, KS, 1 977; Negley ve Patrick, Quest for Utopia, s.
1 9-22; R. Gerber, Utopian Fantasy: A Study ofEnglish Utopian Fiction Since
he End of the Nineteenth Century, Rouledge and Kegan Paul, Londra,
1 955, Appendix, s. 143-60. eili tarihler ve yorumlar, rnein Manueller,
Utopian Thought in the Western World, bu noktann zerinde nemle du
ruyor.
 topya Tarihi

bir Avrupa dilinde basks yaplagelmitir.) 10 Modern d

nemin ilk balarnda yazlm en nl topyaya do
rudan esin kayna. olmutur: Anron Francesco Doni'nin
I Mondi ( 1 553) , johann Valentin Andreae'nin Christia
nopolis ( 1 6 1 9 ) ve Tomasso Campanella'nn Gne lkesi
( 1623) adl yaptlar. Bunlarn onyedinci yzylda n,
topyann yeni ve e tkili bir tr olarak itibarn daha fazla
yayd. 'lngilizcede yazlan ilk dzgn topya' olarak ge
en Robert Burton'un Anatomy of Melancholy ( 1 6 2 1 -38)
(Melankolinin Anatomisi) de ayn katky yapt . Onye
dinci yzyln bu klasik eseri More, Andreae, Campanella
ve Bacon'un topyalarn eletirel bir szgeten geir
mekle kalmad , byk lde More ve Bacon'dan esin
lendii kendi topyasn, "Yeni bir Atlantis, bizzat retti
im iirsel cumhuriyeti" sundu . Francis Bacon'un bilim
sel topyas Yeni Atlantis ( 1 627) de aslnda Burton'un ki
tabnn pe pee kan dzeltilmi basklar srasnda ya
ymlam, bylece kendisininkini de yorum ve eletiriye
hazr nl topyalar listesine yazdrmasna frsat vermiti.
O dnemde, alayc ve ineleyici uzun antitopyalar zinciri
nin ilk halkas olan Piskopos Hall'un Mundus Alter et
Idem'i ( 1 605) de ortalktayd, ama Burton bunu ele almad.
lte burada topyac gelenein rgs olutu: taklit,
srdrme, tartma ve ncekini rtmenin karlkl oyu
nu . Her eyden ok, onaltnc ve onsekizinci yzyllar ara
snda More'un Utopia'snn bana gelenler buna rnek
gsterilebilir. Daha sonra Newton'u takiben Campanella
ve Bacon'un bilimsel topyalar temel referans noktalar
haline geldi, zellikle de Aydnlanma dneminde. Bunlara
Swift'in Gulliveri"n Gezilerindeki ( 1 726) gibi kaba anla
tmlar da katlabilir. Ondokuzuncu yzyl ortasnda bir

'" j . H. Hexter, The Utopian Vision: Thomas More. Uropia and !s Historical
Milieux', The Vision of Polirics on the Eve of the Reformarion: More,
Machia velli, and Seyssel, Alien L:.ne, Londra, 1 973, s. 1 1 8.
 ropyaclk

duraklamadan sonra, karlkl tahrik ve tepki rgsn

srdrmek zere topyac biim yeniden ortaya kt. Ed
ward Bellamy'nin devleti-sosyalist topyas Gemie Ba
k ( 1 888) , William Morris'in Hibir Yerden Haberlerdeki
alternatif sosyalizm yaklamnda fkeli bir reddiye ile kar
lat. H. G. Wells'in Platon, More ve zellikle Bacon'a
gndermede bulunan bilimsel topyas Modern topya
( 1 905) adl yaptnda bu defa da Morris payland. Hem r
nek hem de hedef gsterilen Wells, Evgeny Zamyatin'in
Biz ( 1 924) , Aldous Huxley'in Cesur Yeni Dnya ( 1 932) ve
George Orwell'in Bin Dokuz Yz Seksen Drt ( 1 949) an
titopya yaptlarna esin verdi. 1 948'de B. F. Skinner,
'davransal mhendislik' topyas Walden Two'da (Wal
den lki) Cesur Yeni Dnya da kullanlan birok yntemi
'

kullanarak byk bir keyifle Huxley'e kt bir oyun oy

nad. Bu hareket bulac olmu olmal ki Huxley de yn
n deitirdi. !sland ( 1 962) (Ada) adl topyasnda, Cesur
Yeni Dnya'daki uygulamalarn imdi de olumlu bir ekil
de nasl konulandrlabileceini gstererek yaratt ka
ramsarl biraz olsun datmaya alt. Ancak Ada'daki
estetik, anarizan, dk teknolojili iyi yaam hayali Wil
liam Morris'i andryordu ve sonu olarak 1 970'lerin ve
1 980'lerin ekolojik topya ya da 'ekotopya' hareketinin
simgesel ncs Huxley deil, Morris oldu.
Kendi kulvarndaki kousunda topyann inili kl
bir talihi olmutur; ancak sreklilii kuku gtrmez.
Binylclk gibi birok baka kkl dnce geleneinde de
grlen gelgitvari ykseliler ve alalmalar topyada da
vardr. topya, onaltnc ve onyedinci yzyllarda gl
bir akm iken onsekizinci yzylda amacn ve ynn yi
tirmi gibi oldu. Edebi biimiyle ondokuzuncu yzyln
byk bir blm boyunca Bat dnce yaamnn snr
larna itildi. topyaclk, topyac toplumsal teori ve top
yac komnal deneyler eklinde gene de gelimesini sr-
 ropya Tarihi

drd. Ondokuzuncu yzyln sonlanna doru edebi top

ya yeniden boy gsterdi. Dinliiyle ve grd rabetle
alter ego'su (dier benlii) distopiay ve antitopyay da
yeniden diriltti. Anti topya bir kere daha, en azndan bi
imsel olarak, topyay yirminci yzyln ilk yarsnda ha
kim bir konuma tad. Bu yzyln ikinci yarsnda ise
yeniden sendelemeye balam gzkyor, ancak ikinci
binyln sonuna doru yaklarken yeniden dirili iaretleri
alyoruz.

topya ve Modernizn

topyann bir tarihi olduu ak, ancak topya ayn za

manda tarihin iindedir. lyi yaama bak, iinde belirdii
bugnn gerekliinden etkilenir. topyaclar mucizevi
kehanetlerde bulunmazlar. Kahinlik yeteneine sahip de
ildirler. Gerekleri nceden tahmin edebilirler, fakat g
rleri yaadklar toplum biimi tarafndan kstlanr.
lyi yaama dair antik grler, eski toplumun ka
nlmaz snrlar olarak gzken hatlarla evrelenmiti. Bun
lar arasnda eitsizlik ve hiyerari ihtiyalar vard. Lewis
Mumford'un dedii gibi, "topyay klelikten, snf ege
menliinden ve savatan arndrmak yerine evlilii ve zel
mlkiyeti kaldrmak Yunan topyaclanna daha kolay ge
liyordu. " 1 1 Eski topyalarn tm, iyi yaamdan normalde
yararlanamayan itaatkar bir ii kitlesinin varln ng
rr.
Platon'un Devlet'indeki en radikal grte bile bu s
nrlar bellidir. Aristotales, Platon'un "yurttalardan oluan
gvdenin hemen hemen hepsini" oluturan "ynetici ol
mayan yurtta kitlesi" -baka bir deyile iftiler ve zana-

11
L. Mumford, 'Uopia, he Ciy and he Machine', Manuel, Uropias and
Uropian Thoughr, s. 9. Ayrca bkz. Finley, 'Uopianism Ancien and Mo
dern', s. 1 4- 1 6.
 topyaclk

atkarlann oluturduu nc snf- konusunda bizi ne

redeyse hi aydnlatmadndan yaknr. "Yneticilerin bir
igal ordusununkine benzer bir mahiyette olduu, iftile
rin, zanaatkarlarn ve dierlerininse sradan yurtta konu
munda olduklan birbirine kart iki toplumsal snfn bir
arada olduu" rktc bir tablo izdi. Artistotales'e gre
Platon, "bir insan heyetini devletin kalc yneticileri" ya
parak, iktidardan uzak tutulan bu byk ounluk arasn
da 'honutsuzluk' ve 'anlamazlk' krkleyecek bir sistem
11
kurmaktadr.
Ancak Devlet'teki e n nemli kst, komnizmle olan
ilikisinden kaynaklanr. Aristotales mlkiyet, kadnlar ve
ocuklar zerindeki ortaklamann, filozof-krallar ve yar
dmc birliklerden meydana gelen iki koruyucu snfla ayn
lde iftilere ve zanaatkarlara ne kadar uygulanabilece
inde kararszd. Platon aslnda bu meselede olduka ak
tr: ldeal devlette komnizm, yalnzca yneticiler arasnda
uygulanacaktr. iftiler zel mlkiyete sahiptir ve ailele
riyle yaarlar. Topra yalnz onlar ilerler. Koruyuculara,
siyasi ve askeri grevleri karlnda onlar geindirmek
iin rnden 'sadece yllk harcamalarn karlayacak ka
dar bir sabit denti' yaplr. Geleneksel Hint rahipleri
Brahminler gibi Koruyucular da 'besleme' bir snftr, ok
sayda kk kylnn retken emeine baml bir maa
l memur snfdr.
Platon'un Devlet'teki temel anlay dururken, gerek
ten de baka trl bir dzenleme mmkn deildir. Koru
yucular'daki komnizm, toplum yaamn btnyle d
zenleyen bir ilke olarak dnlmemitir. Hatta koruyu
cular arasnda bile bu, modern komnizmdeki gibi bir
reticiler komnizmi deildir; olsa olsa bir 'tketim ko-

12
Aristotales, The Politics, Ernest Barker evirisi, Clarendon Press, Oxford,
1 952, s. 52-4 (il. Kitap v).
 topya Tarihi

mnizmi'dir. Koruyucular'n ne topraklar ne evleri vardr;

askerler gibi ortak barakalarda bir 'kamp hayat' yaarlar.
Koruyucular'n komnizmi zel bir ahlaki ama tar, o da
"hem koruyucu olarak erdemlerini bozmayacak hem de
onlar teki yurttalar ezmeye gdlemeyecek" bir ortam
salamaktr.13 Dnyevi zevkten feragat ve zht komniz
midir bu . Koruyucular orada belirli bir ilev stlenirler:
ldeal olann bilgisini edinmek ve mkemmellikten uzak
insanlar dnyasna olabildiince bunu uygulamak. Hibir
eyin onlar bu yce grevden alkoymasna izin verilme
melidir -ne ekmek paras derdi ne de evlenmenin ve ocuk
yetitirmenin keyfi ve meguliyeti. Her tr aile sorunun
dan ve zel mlkiyet sahipliinin insan yoldan karan
etkilerinden korunmaldrlar. Dnyevi arzulardan arnm
komnizmlerinin temelinde ite bu feragat ama yat
maktadr.

Hem mlkiyette hem ailede ortaklama . . . onlar gerek bi

rer koruyucu yapma eilimindedir; her adamn kendi ka
zancn kendi evine, sadece kendi kars ve kendi ocuklar,
kendi zel zevk ve straplarnn bulunduu yuvaya getire
rek 'benimdir', 'benim deildir' ekimeleriyle kenti para
lamayacaklar . . .
Bedenleri dnda hibir eye sahip olmadklar iin, arala
rnda sulama ve davalama olmayacaktr; parann, ocuk
larn ve akrabalarn sebep olduu kavgalardan korunacak
lardr . . . 14

" Kendilerine ait ev veya toprak veya para edinecek olsalar"

diye ekliyor Platon, "koruyucu olmak yerine aile reisi ve
ifti haline gelirler. .. " 1 5 Bu cmle, Devlet'teki komnizm

11
Plaon, The Republic, B. Jowett evirisi, s. 1 27 (Ill. Kiap, 416).
"
The Republic, s. 1 89-90 (V. Kiap, 464).
" The Republic, s. 1 27 (ili. Kitap, 4 1 7 ) .
 Uropyaclk

ile More'un Utopia's arasndaki uurumu gayet ak gs

termektedir. 16 nk More'un Utopallannn hepsi aile
reisi ve iftidir. Komnizmleri ortak almaya ve aile ya
amnn verdii yuva scaklna adanmtr. nceki top
yalardan farkl olarak bu, ne manastrdaki gibi bir inziva
dr ne tefekkr iinde yaayan bir sekin zmrenin ko
runmasdr. Tm toplumun yaam tarzdr. Tm Utopia
llar, toplumu geindirecek yiyecek ve mallarn retimi
iin gereken alt saatlik alma gnnde ortaklar. Bu a
lmann rnlerini herkes eite paylar. Dev/ettekinden
farkl olarak alma, yneticiler kendilerini siyaset ve fel
sefeye verirken zel reticilere braklabilecek bir ey de
ildir. Utopa'nn yaamnda merkezi bir yeri vardr. Tm
yurttalar ortak bir urata birletirir ve Utopia toplumu
nun temel deeri olan eitlii simgeler. Ondokuzuncu
yzyln topyac sosyalistlerinin 'alma ile her yer en
olsun' iar , Utopia'daki komnizmin dayatt faydac,
eitliki, Epikrc felsefe iin de geerlidir.
Evrenselliiyle, temeldeki eitlikiliiyle ve almann
gerekliliini ve emein deerini takdir etmesiyle Utopia,
More'un Klasisizminden ok Hristiyanln yanstr; Pla
toncu aklcla duyduu hayranlktan ok ve onun te
sinde, insan eitliine olan balln gsterir. lyi topluma
nceki baklardan, iyi toplum vizyonlarndan ve eitle
rinden Utopa'y ayrt eden de budur. More'un Utopia's
modern topyann hiyerarik deil demokratik olacan
ilan etti. Siyasette, ite, aile yaamnda, dinlencede ve sa
nat ta, yani her urata herkes iyi yaam srebilecekti. Bu

16 Platon'un ve More'un kominizmlerinin bir karlatrmas iin bkz. E.

Barker, Greek Polirical Theory: Plaro and his Predecessors, Methuen, Lond
ra, 1 957, s. 206-38, 385-8; ]. H. Hexter, More 's Uropia: The Biography ofan
idea, Princeton University Press, Princeon, NJ, 1952, - 83-5 ve The
Utopian Visian: Thomas More', s. 88-9, 1 20-27; Olson, Millennialism,
Uropianism and Progress, s. 1 5 2-53.
 ropya Tarihi

suretle More akl demokratikletirdi. Platon'un Devletinde

aklc yaam ancak bir aznlk iin olanakldr. Modern
topyada ise herkese aktr. Bu, ille de herkesin topyada
felsefe yapt anlamna gelmez. zellikle Rnesans top
yalarnda, yksek derecede hiyerari ve grevde uzman
lama gze arpar. Ancak hiyerarideki yeri ne olursa ol
sun herkes iyi yaam paylar, nk akl btn toplumda
cisimlemitir. Devletteki gibi sekinlerin aklc yaamyla,
ehvetle ve bencillikle malul tekilerin akld yaam ara
snda toplumda bir ayrma sz konusu deildir.
More'un demokratik komnizminin onaltnc yzyl
Avrupasn temsil ettii sylenemez. Aa yukar ayn d
nemde More da Makyavel gibi (Hkmdar 1 5 1 5'te yaym
lanmt) ] . H. Hexter'in adlandrd gibi kendi zamannn
'zorunluluklar yaps'm krarak ilerledi. Bu zorunluluklar
yaps, hkm sren normlar, deerler ve beklentiler yap
sndan oluuyordu. 1 7 Keza Martin Lu ther, belki daha az
radikal bir tarzla olmakla birlikte ayn eyi yapt ( Doksan
Be Tez, Wittenberg'de kilise kapsna 1 5 1 7'de ilitiril
di) . Luther'in etkisi hemen hissedildi; More ve Makyavel'in
etkisi daha sonra grld. Fakat her biri kendi tarznda
gelecee iaret etti: Demokratik, aklc ve laik modern
dnya. (Reform, laik toplumun mjdecisinden baka bir
ey miydi? )
topya modernizmle beraber dodu. Rnesans v e Re
form dediimiz dnce ve eylem patlamasnn rnyd.
topya, Rnesans dncesinin ayrt edici zellii olan
Helenci aklclkla, (More'un reformculara dmanlna
ramen) Protestan Refomculuunda bir k yolu bulan
Bat Hristiyanlnn demokratikletirici itkisini harman-

17 J. H. Hexer, The Predaory and the Uopian Vision: Machiavelli and More.
The Loom of Language and he Fabric of lmperaives: The Case o f il
Principe and Uropia', The Vision of Polirics on rhe Eve of rhe Reformarion,
s. 1 79-203.
 Uopyaclk

lad. Bu ikisi gerekten de topya tarihi boyunca bir tr

gerilim iindeydiler. topyann aklcl kat disiplinli
olmasa da, genellikle ok merkeziyeti ve denetimli top
lumsal sistemlere hayranla yol amtr. topyalardaki
demokratik ve eitliki damar, ademimerkezi iktidara ve
yerel dayanmaya nem veren topyalara muhalefet et
mitir. Belki de bu ikili ekimenin klasik bir rnei,
William Morris'in yan anarizan Hibir Yerden Haberler
kitabnn kastl ve bilinli bir ekilde Edward Bellamy'nin
devlet sosyalizmi topyas Gemie Bak ile kar karya
gelmesidir.
Ne var ki bu, topyann karmak modern toplumla
rn merkezi ikilemlerini yanstt anlamna da gelmekte
dir. topyada dzen ihtiyac ile zgrlk arzusu, geni l
ekli merkezilemi rgtlenmenin avantajlar ile yerel
zerklik ve bireysel yaratclk talepleri arasnda genellikle
atma halindeki ekimeyi iermektedir. Elbette ki top
ya imkansz baarmak, bu elikileri amak ister. Bylece,
mantksal sonucuna ve son ucuna kadar u ya da bu ilkeyi
izlemenin bedelini ortaya kanr. topyay deerli klan
eylerden biri de budur. Aslnda balca retici faydala
rndan biri, modern toplumun ikilemlerini zme girii
mindeki bu idealizmi nedeniyle, ikilemleri ok canl ve e t
kileyici bir biimde be timlemesidir. Dahas, kendi tari
hi siyasi tartmaya esasl bir katkdr. nk topya ,
Bellamy ve Morris olayndaki gibi birbirine rakip topyalar
retmekle kalmyor, vaat ettii uzlamaya iddetle meydan
okuyan, diyalektik ve yine tek yanl kart olan karamsar
antitopyay da ayaa kaldryor.
Ders kitaplarnda Rnesans ve Reform, modern dn
yann douunun allagelmi etiketleridir. Bu konu ta
rihiler arasnda bugn ska tartlmaktadr; ancak tar
tmaya herkes katlabilir. More'u izleyen yzyllarda top
yadaki deiimleri onaltnc yzyldan itibaren moderniz-
 topya Tarihi

min ileriki evreleriyle veya aamalaryla istersek ilikilen

direbiliriz. s Her durumda, Rnesans ve Reform'a ynelik
kukular ne olursa olsun, modern dnyann ortaya kma
snda onaltnc yzylda Avrupa'dan yaplan keif seferle
rinin nemi yadsnamaz. topyay ekillendiren e tkenler
den biri de ite bu seferlerdi.
Seferlerin dorudan etkisi, tam da topyann o edebi
biimine uygun bir edebilikteydi. More'un Utopia sndan
itibaren, ister denizci muhabbeti tadnda basit bir anlatm
olsun, ister misyonerlerin ve yneticilerin aklayc bilge
dilinde yazlsn, gezgin ykleri topya yazmnda popler
bir edebi ara oluverdi. 9 Zaman yolculuklar daha sonra
yeryz yolculuklarna eklendi; daha sonralar topyac
roman gezginlerinin mkemmel toplumlarn baka geze
genlerde bulmalar, kendi dnyalarnda bulmalar kadar
olas hale geldi. james Hilcon'un Lost Horizon'na ( 1 933)
( Kayp U fuk) kadar gezgin yksnn temel kurgusu,
topyac dnceleri sradan okuyucu kitlesine tamann
en uygun yolu olarak grld. 'Alternatif toplumlar be
timlemekte gezgin ykcl en azndan Herodot kadar
eskiydi ve olaanst insanlarn, egzotik diyarlarn anla
tld masallar da Helenci macera yazarlar tarafndan kul
lanlmt. Ancak onaltnc yzyl keif seferleri edebiyat,
eski biime yeni bir lllk ve yeni bir gerekilik ge
tirdi. Yaygn sylencelerle ve hayallere hitap eden imgeler
le ne kadar sslenmi olursa olsun, Yeni Dnya'dan yay
lan yklerin ve aktarmlarn inkar edilemeyecek olgusal
bir temeli vard. topya, gcnn ve inandrclnn ol
duka nemli bir ksmn yolculuk edebiyatn taklit etme
sinden kazand. Kristof Kolomb, Amerigo Vespucci, Vasco

18
Burada inandrc bir formulasyon, 1 . Wallerstein, The Modern Wor!d Sys
rem. 2 c., Academic Press, Ncw York ve londra, 1974 ve 1 980).
1
Bkz. P. B. Gove, The lnaginary Voy.ge in Prose Ficrion, Columbia Univer
sity Press, New York, 1941 .

ls s
 Vropyaclk

de Balboa ve Peter Manyr'n gezi anlatmlarnda ylesine

belirgin topyac betimlemeler vard ki, biraz da olsa ks
men bu nedenle Avrupal okurlar kendilerini More'un
bunlara benzeyen, ama kurgusal olan Utopia'sna kapnrd
lar.
Keif yolculuklar topyann ieriini de derinden et
kiledi. Bu byk denizar seferler sadece dnyay Ban'ya
amakla kalmad, Ban'y da dnyaya tamltl. rnpyamn k
resel bir eriime ulamas zaman ald. Ancak Avrupal yol
culuklarnn nihai sonucu olan kltrn grelilemesi
ve evrenselci tutum, konulan hedefin doasnda vard.
Wells'in Modern topya da ( 1 905) 'modern bir topya'mn
'

amacna bir gezegenden aas yetmez' dedii vakte kadar

onsekizinci ve ondokuzuncu yzyl dnrleri, her ne
kadar bunu gstermek iin formel topyay kullanmadlar
ise de genel olarak bu sonuca ulamlard bile. 'Olmas
gereken dnya-devletidir' diyerek Wells'e kanlrlard. te
yandan Montaigne'in, Swift'in veya Diderot'nun kaleminde
egzotik kltrlerin tuhaf adetleri kendi toplumlarm ac
maszca hicvetmelerine malzeme oldu. Bunlar genellikle
ilkel toplum topyalar biiminde yazlmaktayd. Mon
taigne'in Of Canniba/snda ( 1 580) (Yamyamlar zerine)
Kuzey Amerika'mn basit yerli Kzlderilileri, doa yasala
ryla uyum iinde, yozlamam bir yaam sren topya
rnei insanlar olarak tamtlmaktayd. Bu gr balang
ta Yeni Dnya halklarna ilikin gezgin anlatmlarnn pek
ounda rastlanan bir grt. 1 772'de kaleme ald Sup
plement ta Bougainvi//e 's Voyage (Bougainville'in Gezisine
Ek) adl eserinde Diderot da Louis Antoine Bougainville'nin
Okyanusya'ya yapn yolculua dair ok okunan anlat
mndan yararland. Ne devlet ne de yasa bilen ve saf bir
mutluluk iinde yaayan Tahitililerin betimlemesi ise Di
derot'nun kendisine aittir.
 Bilim, Tarih, llerleme

More'un Utopia's modernizmini demokratik zyle gs

termektedir. Ancak modernizmin teki alameti farikas
olan bilime az yer verilmektedir. Antik dnyadaki ideal
kentlerin birou gibi onun topyas da teknolojik bakm
dan duraan ve iktisadi olarak snrldr. ll alma,
toplumsal olarak deerli olmann yan sra zihin ve beden
in faydal grlmektedir. almay azaltmaya veya daha
retken klmaya kimse kafa yormamaktadr. Temel veya
'doal' gereksinimler karland srece Utopiallar servet
lerini artrma istei duymazlar. lhtiyalan yapay bir ekil
de oaltmaya kesin kardrlar; bunu , gvensizliin ve
kibirin davurumu sayarlar. Onlara gre, yaamda gerek
mutluluk zihni ve ruhu gelitirmek ve gzelletirmektir.
Buna kar kan topyac azdr. Popler Cockaygne bir
yana, maddi servet edinme amacn ven bir topya bul
mak gtr. Ancak zihni gelitirmenin doas ve amac
arasnda gerek bir ayrm olabilir. More'a gre bunlar mut
lak olarak ahlaki ve felsefiydi. Bu noktada Platon ile
tamamiyle hemfikirdi. Onaltnc ve onyedinci yzylda,
sonraki topyaclarn birou iin doal dnyaya dair bil
ginin ilenmesi ve genilemesi zihinsel faaliyetin en ar
lkl ve heyecanl ura haline geldi. Bunlar, ahlak ve dini
dlyor deillerdi. nl topyalarn birounun Andreae
ve Campanella gibi papaz ya da rahipler tarafndan yazl
d dnldnde bu, gerekten de tuhaf olurdu. On
yedinci yzyl sonuna kadar yazlan hemen her topyada
dini ama baskn olmay srdrd. Andreae'nin topyas
na koyduu balkta bu ama zetleniyordu: Christianopo
lis, ideal Hristiyan cumhuriye ti. Fen, hem Tanr'ya ve
Tanr'nn faaliyetlerine ilikin daha iyi bilgi edinmek iin
hem de gerek bir Hristiyan toplumu yaratmann arac
 Oopyaclk

olarak gelitirilecekti. 20
Dnemin en ok bilinen iki topyasnda dini motif
berrak ve glyd: Andreae'nin Christianopolis ve Cam
panella'nn City of the Sun i (Gne lkesi) adl yaptlar.
Her ikisi de topyalarnn merkezine bilimsel ve teknik
meraklar yerletirdi ve bunu manevi hedeflere tabi kld.
Tm zamanlarn en nl bilimsel topyas, Francis Ba
con'un Yeni A tlantis'inde de durum esas olarak byleydi .
Ne var ki Bacon'da bilimsel giriimin kendinde bir amaca
dnme tehlikesini g rmek iin, gnmzdeki tanr
tanmazlk sulamasn benimsemek gerekmez. Yeni A t
lantis bitmemi bir eserdir ve verdii mesaj o kadar da net
deildir, daima farkl yorumlamalara ak olmutur. Ancak
daha sonra Kraliyet Cemiyeti'ni kuracak olan Bacon'un ta
raftarlarnn ve daha da sonralar birounun gznde Ye
ni A tlantis, bilimsel tavrn ilk beyan oldu. Sleyman'n
Evi'nin iarn daha sonraki tm bilimsel topyalarn bay
raklatrmas mmkndr: " Kuruluumuzun Amac, Ne
denlerin ve eyann gizli hareketini bilmektir; insanlk
lmparatorluu'nun hakimiyet snrlarn mmkn olan her
eyi gerekletirecek ekilde geniletmektir."
Bylece More'dan sonraki yzylda topyaya bilim ek
lendi. More'un eitlikilii antik ideal kentin hiyerarik
yapsndan nasl koptuysa Baconcu bilim de More'un ve
More'a kadarki tm ideal toplumlarn duraan niteliini
geride brakt. Bacon'n andan itibaren demokrasi ve bi
lim modern topyann isel ve dsal ncllerini olutur
du. Ve topyann eitlikilii nasl aklcl ile zaman za
man kaptysa, bilimin dinamikleri de topyann snrla-

'"
Onyedinci yzyl ortasnda lngiltere'de Bacon'un 'yeni felsefesinin' geliimi
nin temel lokomotif gc, Samuel Hartlib halkas zerine Charles Web
ster'in almasna zellikle bkz. The Grea lnsauration: Science, Medicine,
and Reform 1 626-1660, Duckworh, Londra, 1 975. Genel olarak ayn nokta
zerinde duran K. Thomas, Religion and he Decline of Magic, Penguin
Books, Harmondsworth, 1 973.
 Uopya Tarihi

rn zorlad. 2 1 Bilimsel topya modern bilim ve teknoloji

nin olanaklarn sonuna kadar kullanmak istedi. Ancak bi
limsel ilerlemenin kendisi hibir zaman topyann erei
olmad. Bilim daima bir ahlaki veya toplumsal idealin
hizmetine kouldu. topyac toplumsal sistemde bir kere
gerekletikten sonra bu ideali bilim uruna bilimsel faali
yet bozmamalyd.
Bu, sorunlu bir meseleydi. Saf bilimin sonu yoktur.
Dinlenme ya da karar an yoktur. Durmadan mevcut inan
larn ve pratiklerin altn oyar. topya istedii kadar ak
ulu olmak istesin, esas olarak snrlanm olmaldr. M
kemmel toplumun kendisidir ve rgtlenmesi mkemmel
liin cisimlemi halidir. topyann mkemmelliinde bir
bitim vardr ve bilimin hedefsiz, anarik ilerleyii bunu
bozmamaldr. Aldous Huxley'in bilim topyaclna anti
topya hicvi Cesur Yeni Dnya'da acmaszca tehir ettii
ite bu durumdur. Cesur Yeni Dnya'nn tm istikrar bi
limin uygulanmasna dayanr. Bilim, memnuniyetsizlii ve
rahatszl savan maddi bolluu ve ak zmleri retir.
Bilim, nfusu belirli meslek kastlarna yerletirmek zere
tpler ierisinde retmekten sorumludur. Ayn zamanda
toplumsal istikrara kar bir tehdittir. "Saf bilimin her bir
buluu gizil olarak ykcdr," der Dnya Denetisi. Alt
kastlarn alma gnn ksaltmaya ynelik, emekten
tasarruf eden yeni aralar gelitirme deneyinin felaketli
sonucuna atfta bulunulmaktadr. Sonu, sz konusu kast
larn artan dinlenme zamann retken deerlendirmeyi
becerememeleri nedeniyle ortaya kan toplumsal huzur
suzluktur. Bu sebeple Cesur Yeni Dnya'da bilimsel ara
trma sk bir denetim altndadr, sonularn yaymlanmas
inceden inceye bir sansrden geer. lin tuhaf, bu uygu-

21
Bkz. J. C. Davis, 'Science and Utopia: The History of a Dilemma', Nineeen
Eighl)'-Four: Science beween Utopia and Dysopia, der. E. Mendelsohn ve
H. Nowony, D. Reidel, Dordrech, 1 984.
 Oopyaalk

lama Alfa kastnn en yetenekli yelerini yabanclatrr ve

isyan ettirir.
Bacon'dan sonra bilimin topyaya katlarak onunla
birlemesinin (en azndan burada formle edilen haliyle)
bilimin tehdit olarak alglanmasndan kaynakland syle
nemez. Bu, ksmen, l 770'e kadar ou topyada dini kay
gnn baat olmasndan ileri gelir. Yzyln son on yllarn
da Newton'un byk eserinin bilime verdii taze itkiden
esinlenen topyalar iin bile bu geerliydi. Fen hala an
yeni felsefesiyle uyumlu, daha inandrc bir dini evrenbi
lim ina etme davasna koulmaktayd. Buna, Newton ileri
yalarnda, Daniel ve Kurtulu Kitab'ndaki kehanetler ile
megul olarak yolu at. Bacon ve Newton'un yeni bilimini
Hristiyan Binylcl ile uzlatrmak iin joseph Metle ve
Thomas Burnett gibi Cambridge Platoncularnn e tkili u
ralar da ayn yola iaret etti. 22 ek Comenius ve lngiliz
mritleri, Samuel Hartlib'in oluturduu evre gibi top
yaclar yeni bilimin hevesli yandalanydlar; ancak 'Panso
phia'lannn temel meselesi olan ideal Hristiyan cumhuri
yetinin snrlarnn tesinde bilimi tevik etmeye eilimli
deillerdi. 23
Onsekizinci yzyla kadar topya, More'un rneinin
kuvvetli e tkisi altndayd. lyi yaam, eitlik ve kardelik
toplumunda yaanacakt. Onyedinci yzyl topyas, ko
lektif ilikilere ve ortaklaa sorumluluklara dikkat ekerek
o ada ba gsteren bireyselcilie tepki gsterdi. zel
mlkiyette eitsizlik ve ihtirasn ve kibirin dzene ynelt
tii tehditler zmlenmeyi bekleyen balca sorunlard.
zm genellikle Morecu kurumlarda, ortak mlkiyet ve
aklc eitim sistemlerinde bulunmaktayd. Frank Manuel

'' E. L. Tuveson, Millenniun and Uopia: A Sudy in he Background of he

idea of Progress, Harpcr Torchbooks, New York, 1964.
" Onyedinci yzyl bilim yandalarnn Pansophias' iin bkz. Manuel ve
Manuel, Uopian Though in he Wesern World, s. 205- 33 1 .
 topya Tarihi

bu dnemin topyalarn gayet yerinde bir ifadeyle 'huzur

lu mutluluk topyalar' olarak adlandrmt.24 Amalan
bar, erdem ve huzur dolu bir yaamn keyfini srmektir.
Bu topyalarda ne sarsc bilimsel keiflere ne de zincirin
den boanm Promete'yi andran kesintisiz iktisadi b
ymeye yer vardr.
Onyedinci yzyln sonlarna doru topyac dnce
merkezinin lngiltere'den Fransa'ya kaymas, formel edebi
topya asndan pek de bir ey deitirmemitir. Denis
Veiras'n History of Sevarites (Sevaritler Tarihi) ( 1 677-79)
ve Fenelon'un Telemaque ( 1 699) (Telemak) eserleri, altn
pulluk yapmnda kullanmay anlatmaya kadar ayrntya
inerek ok ak biimde More'dan esinlendiklerini gster
milerdir. Rousseau'nun Discourses on the Origins of lne
qualitjnn ( 1 755) (tnsanlar Arasndaki Eitsizliin Kay
na) etkisi altnda yazan Restif de la Bretonne'unkiler gibi
bitmek bilmeyen ilkel toplum topyalarndan da fazla bir
yenilik beklenemezdi.25 Swift'in Gulliver'in Gezileri ( 1 726)
adl kitab, Fransa'da bir dizi hayali yolculuk topyasn
esinlendirdi; ama ou bu nc antitopya hicvindeki
zeka kvraklna ulaamad. (Diderot'nun Bougavinville 'in
Gezisine Eki muhtemelen aralarndaki en iyisidir. ) Keza,
Franszlarn byk bir hevesle havada kaptklar Daniel
Defoe'nin Robinson Crusoe'sunun da ( 1 7 1 9) basit tekrar
lar yaymland. Robinson Crusoe, robinsonade biiminde,
kutsal mutluluk ve ideal aile yaamndan oluan kk l
ekli bir topya olarak yeniden ilendi. Johann Wyss'in
umut dolu Swiss Family Robinson ( 18 1 3 ) (tsvireli Robin-

14
F. E. Manuel, Toward a Psychological Hiscory of Ucopias', Man Jel, Uopias
and Uopian Though, s. 72-9; onalnc yzyldan onsekizinci yzyla kadar
topyalar iin ayrca bkz. E. Hanso, Perfecrion and Progress: Two Modes of
Uopian Though, MIT Press, Cambridge, MA ve Londra, 1974.
25
Bkz. M. Poster, The Uropian Thoughr of Resti( de la Breonne, New York
University Press, New York, 1 97 1 .
 Oropyacrlk

sonlar) eseri bu akm glendirdi. Genellikle bu ilkel top

lum topyalarna gerekletii Avusturalya ktas, Ameri
ka'mn onaltnc ve onyedinci yzyllarda oynad rol
onsekizinci yzyl topyas iin oynad (rnein Resti[ de
la Bretonne'nun La Decouverte A ustrale, 1 78 1 ) . Trnn
en iyi ve ilk rneklerinden biri, Gabriel de Foigny'nin A
New Discovery of Terra Jncognita A ustra/isiydi ( 1 676)
(Bilinmeyen Australis Ktasnn Yeni Kefi) . Bu harika . ha
yali eserde Avustralyallar, doal bir bolluk cenne tinde ya
ayan cinsiyetsiz erselikler olarak resmedilir. Ne zel mlk
leri vardr ne devletleri ne yaslan ne de giysileri . 26
Gene de topyay kkl biimde dntrecek iki ge
lime onsekizinci yzyl Fransasnda dodu. llki, insano
lunun kiisel ve duygusal yaamn ileyen yeni temalarla
topyann tanmas idi. Diderot'nun Supplement to Bou
gainville 's Voyage'nda, Restif de la Bretonne'un romanla
rnda ve her eyden ok Marquis de Sade'n eserlerinden
cinsel zgrlk topyann gndemine eklendi. Sade'n La
Philosophie dans le Boudoir ( 1 795) (Yatak Odasnda Fel
sefe) adl yapt Hristiyan tekeliliini yapaylk ve ikiyz
llk sulamalaryla yerin dibine batrd. Tm erkekler ve
kadnlar erotik arzularm sonuna kadar karlayabilmeliy
di. Bu da sadece rahiplerin deil krallarn da tasfiyesini ve
laik, eitliki bir cumhuriyet kurulmasn gerektiriyordu.
Sade, l 785'te The 120 Days ofSodom (Sodom'un 1 20 G
n) adl yaptnda bu dncelerinden bir ksmm, takn
lklarla dolu bir cinsel topya eklinde yazd. Daha sonra

26
Aydnlanma topyalar iin bkz. Berneri, journey Through Uropia, s . 1 74-
206; A. Cioranescu, L A venir du Passe: Uropie er Liuerawre, Gallimard, Pa
ris, 1 972, s. 1 56-89. Foigny'nin opyas iin lngilizce ksaltmasna bkz.
Negley ve Patrick, Quesr lor Uropia, s. 40 1 - 19; Didero'nun opyas da ayn
ekilde ksalulmnr; F. E. Manuel ve F. S. Manuel der., French Uropias: An
Anrhology of ideal Socieries, Schocken Books, New York, 1 97 1 , s. 1 49-66;
bu derleme, ayrca daha az bilinen Fransz topyalarnn birounu ierir.
 Utopya Tarihi

hibir dnr Sade' amaya almad. Cinsel topya,

Charles Fourier'in kaleminde daha yumuak ve elenceli
bir biime kavutu. Bir topya konusu olarak cinsellik
-Morris'in Hibir Yerden Haber/elinde nemli bir rol oy
nasa da- Freudcu Marksistler -Reich, Fromm, Marcuse- ta
rafndan yirminci yzylda diriltilinceye dek byk lde
gizli halde kald. 1 968 Maysnda Parisli renciler, kiisel
ve siyasi her tr baskdan uzak bir toplum taleplerine bu
talebi de eklediler. 27
!kinci gelime daha heyecanl ve daha derindi. top
yaya zaman boyutu getirdi. topyann geleneksel mekan
sal snrlan, gezegenler aras yolculua geilmesiyle artk
genilemiti. Rnesans boyunca popler bir metin olan
Lucian'n True Historjsi (c. MS 160) (Gerek Tarih) , hiciv
li bir hayalde yolculann gnee ve aya gtrm, hatta
kocaman bir balinann gvdesine sokmutu. Fakat halen
byk lde bilinmeyen bir dnyayla kar karya olan
erken dnem modern topyas, iyi toplumu cra adalarda
veya bilinmedik ktalarda bulmaktan memnundu. Galileo'nin
teleskobu ve Kopernik'in gkbilimi, g topyaya at.
Ne var ki o dnemde de genel ama deimedi. Johannes
Kepler, Dream inin ( 1 634) (D) savunmasnda 'amzn
'

korkun alkanlklann canl bir ekilde betimlerken, ih

tiyat uruna olay mekann dnyadan aya tadnda
(More ve Campanella'dan) daha korkun bir ey mi yap
m oluyorum ?' diye itiraz ediyordu. Francis Godwin'in
The Man in the Moon ( 1 638) (Aydaki Adam) ve Cyrano
de Bergerac'n Lucianc tarzda kaleme ald ay ve gne
zerine keyifli bir hayal olan The Other World ( 1657-62)
(Dier Dnya) adl eserlerinde daha nceki topyac tema-

27
Kendi iinde cinsel bir u opya olmasa da birok unsuru Wayland Young'a
dahildir, Eros Denied, Weidenfeld ve Nicolson, Londra, 1967. 'Freudo
Marxiss'ler zerine aynca bkz. P. Robinson, The Freudian Left, Harper &
Row, New York, 1 969.
 topyaclk

larla olan sreklilik saland. Gne ve ay, More'un ada

snda olduu gibi hiciv aynasn kendi toplumuna tutmada
sadece egzotik bir ortam yaratmak amacyla kullanld.
'Gezegensel yk' (roman planeraire) , jules Verne ve H. G.
Wells'in kaleminde etkileyici ve zgn topyalar olutura
cakt; ancak bu toy haliyle kendini yeni evrenbilimin sade
ce teknik ve bilimsel ynlerine kaptrdndan, toplumsal
imgeleminde pek de yaratclk gsteremedi. 28
Gelecek zamanda yazlm ilk eser, toplumsal gr
itibariyle daha yaratc deildi: Louis Sebastien Mercier'nin
The Year 2440'nda ( 1 770) (2440 Yl) Mercier'in topyas
toplumsal normlara uygun, hatta zamannn standartlarna
gre tutucudur. Teknoloji bir lde gelimitir (gramo
fon mevcuttur) , eitim ve aydnlanma dinden ziyade bili
min klavuzluunda liberal bir anayasal devlet kurmaya
yetecek kadar ilerlemitir. Ancak esas ayrma, akln ve bi
limin zaferinin gelecekte olmasdr. Mercier zdeyiini
Leibniz'den alyor: 'Bugn gelecee gebedir.' Dnya tesi
diyarlar topyann corafi snrlarn nasl deliyor idiyse,
geleceki dnce de topyann zamansal snrlarn at .
'Eutopia', yani en iyi yer; 'euchronia ; yani en iyi zaman ha
line geliyor. lte o zaman -en azndan imdilik- gelecektir.
Mercier'in sansrcleri tarih kitaplarn yakp imha etmi
tir: Gemi kafa kartrc ve nemsizdir.
Bu gelecee dnn formel edebi topyadan kaynak
lanmad aikardr. Onsekizinci yzyl topyas (bu ve
baka alardan) onsekizinci yzyl dncesine nclk
etmek yerine onu takip etti. Mercier yzyln ikinci yar
snda Batl toplumsal teoriyi zamana ve tarihe kar kkl
bir yeni yaklam benimsemeye ynelten gncel bir d
nce akmndan yararland. Bu akmn nedenleri pek de

'" 'Gezegensel roman' zerine bkz. M. H. Nicolson, Voyages to the Moon,

Macrnillan, New York, 1 948; Suvin, Metamorphoses of Science Fiction, s.
97- 1 14.
 Uropya Tarihi

anlalr deildir, ancak muhtemelen Fransz ve Sanayi

Devrimlerinin simgeledii iktisadi, toplumsal ve siyasi de
iimlerle balantldr. Toplumsal teori erevesinde bu
yeni perspektif, iki nl Franszca metinde, Turgot'nun
Discourses on the Successive Progressions of the Human
Mind ( 1 750) (insan Zihninin Ardl Geliimi zerine D
nceler) ve Condorcet'nin Sketch lor a Historical Picture
of the Progress of the Human Mind ( 1 793) (insan Zihni
nin Geliimine llikin Tarihsel Bir Grnm Tasla) eser
lerindeki ilerleme fikrinde ok belirgindir. llerleme d
ncesi, neticede bilimin tam anlamyla topyayla birle
mesine olanak verdi. nk bata Condorcet olmak zere
neredeyse tm ilerleme teorisyenlerinin gznde, ilerle
menin motorunun bilim olduu netlik kazanmt. Mo
dern toplumda bilim, kabul edilebilir yegane dnce bi
imi olabilirdi. Gelecein eit ve zgr toplumunun teme
lindeki maddi bolluun kayna bilim olacakt. Keza Ba
con'un dncesi, Mercier'nin topyasnda yanklanmak
tadr: "Amacmz, her grnn altnda yatan gizli ne
denleri renmek ve insanolunun egemenliini yaymak
,,
tr . . . 29

Sosyalist topya

Formel edebi topya gelecek zamana kay balatmad

gibi bu gelimenin asl mirass da deildi. Fransz Dev
rimi'nden bir yzyl kadar sonra yeni dnceleri ieren
bir iki nemli topya yazld -Thomas Spence'in tarmsal

'9
L. S. Mercier, L'An 2440, eviren ve ksaltan Negley ve Patrick, Quesr lor
Utopia, s. 488. Gelimekte olan 'gelecein yks' zerine bkz. 1. F. Clarke,
The Parrern ofEl.pecrarion 1644-2001, Basic Books, New York, 1979, s. 1 5-
6 1 . ilerleme dncesinin derli toplu iyi bir incelemesi iin bkz. S. Pollard,
The idea of Progress, Penguin Books, Harmondsworth, 1 97 1 ; ayrca bkz.
Olson, Millennialism, Uropianism and Progress, s. 2 1 9-62.
 Uopyac/k

pyas , The Constitution of Spensonia ( 1 803) (Sprenso

a'nn Oluumu ) ; E tienne Cabet'in sosyalist topyas
Voyage en !carie ( 1 840) (lkarya'ya Yolculuk) eserleri. Fa
kat edebi topya, ondokuzuncu yzyln sonuna doru
yeniden belirene kadar esas itibariyle etkinliini yitirdi.
Eer topya serpilmeyi srdrdyse -ki srdrd- klasik
edebi topya biiminde deil, topyac sosyalist teori bi
iminde geliti.
Neden byle oldu? ncelikle , More'dan onsekizinci
yzyla kadar klasik topyann tasavvurunda belirgin bir
kstllk vard. topya sadece mkemmel deil mkem
melletirilmi bir toplumdu. Mevcut toplumlarn sadece
zaaflarn ve kusurlarn deil, kendi dzeninin mkem
mel uyumunu ve dengesini tehdit edebilecek her trl faa
liyeti yok etmiti. Kendisini, zaman d hakikat aleminin
dnyevi temsilcisi olarak gryordu. Bundan dolay da bi
limin ok snrl bir lden fazlasna yer vermesi sknt
yaratyordu.
Dinamik zaman ve tarih unsurlarnn devreye girmesi
topyann dzenini daha da kertme tehdidi yaratt.
topyac mkemmellemenin nihayeti olan gereklik ve
gerekleme, aamal bir evrim srecinin rn olacakt.
Bu evrimin gelecek aamalar grlebiliyorsa bile, ancak
belli belirsiz seilebilmekteydi. Bu ise, klasik biimiyle
topyann kaldramayaca bir tamamlanmamlk, bir
ak ululuk ve akkanlk gerektiriyordu. Sonunda, zel
likle Bulwer-Lytton, Wells ve Stapledon'un eserleriyle
topyay evrimsel bir biime sokma giriimleri oldu. B
tn gayret ve cretlerine karn baarl olamadlar. Bunun
nedeni, topyann hem deiimi kabul etmeye hem de onu
kontrol etmeye alrken karlat glkler olsa gerek.
Edebi topya, Avrupa toplumunun temel siyasi ve ah
laki meselelerinin birounun uzun zamandr zerinde
duruyordu. Edebi topyann, an yeni dncesinden
 Uropya Tarihi

fazla yararlanamamasnn bir sebebi daha vard. Dnr

ler, ilerlemenin sadece bir doa ve insan toplumu yasas
olmad, nihayete yaklaan aamalarn ok yaknda, yaa
dklar ada olduuna inandlar. topyaclarn hayalleri
gereklemenin eiine gelmiti. Peki toplumun doal iler
lemesi znde mkemmellii yaama geirmekteyken,
olaanst ayrntl birer mkemmellik tasarm halindeki
topyalara ne gerek vard? Onsekizinci yzyln sonunda
birok dnre gre acil grev, konuan resimli topya
lar izmek deil, bilimsel-toplumsal teoriyi gelitirmekti.
Teori, toplumun gemi, bugn ve gelecekteki gerek do
asn gsterebilirdi. Saint-Simon'un ifade ettii gibi 'Dn
yevi Cenneti yerinden oynatmak ve gemiten gelecee ta
mak' iin teori, insanlar gerekli kavramlarla donatmakta
yaamsal bir rol oynayacakt. 30
topya bu yzden ondokuzuncu yzylda byk l
de karmza topyac teori olarak kar. Hemi Saint
Simon, Charles Fourier, Auguste Comte, Herbert Spencer
ve Karl Marx'n byk sistemlerinde kendisini gsterir.
Bata Marx olmak zere bunlardan birou dncelerini
tarif ederken 'topya' terimini kullanmaktan kand. top
yalar kurgusal ve hayali, oysa kendi dnceleri bunun
aksine bilimsel ve pozitivistti. Bunlar polemie yarayan
pratik ayrmlard; ancak ondokuzuncu yzyl toplumsal
teori projesinin temeldeki topyac karakterini gizleye
mezdi. Comte'un 'insanlk dini'ne hizmet eden 'bilimsel
ruhban zmresi'nin klavuzluk ettii 'pozitif toplumu'nda,
klasik topyaya zg mkemmellik ve nihailik vard.
Saint-Simon ve Herbert Spencer'in 'snai toplum'u da ben
zer ekilde insanln, zgrlk ve hakimiyete doru iler
leyiindeki zirve olan evrimsel bir nihayet noktasna ula
tna ya da ulamak zere olduuna iaret ediyordu .

"'
F. E. Manuel, The New Wodd of Henri Sainr-Simon, Universiy of Nore
Dame Press, Nore Dame, i N , 1 963, s. 1 60.
 topyaclk

Geri, Marx ve Engels gelecekteki sosyalist ya da ko

mnist toplumun tamamlanm ve kapanm bir sistem ola
can yadsmaya zen gsterdiler. Bu yadsma, gelecekteki
sosyalist toplum vizyonlannn temel topik niteliinin alg
lanmasn ortadan kaldrmyordu. Maddi bolluk iinde, ya
banclamaya ve smrye son vermi, tm kadn ve erkek
lerin birbirleriyle ve doayla, sanatnn eseriyle kurduu
gibi iliki kuraca bir toplum; byle bir dnce en temel
noktalan itibariyle topyacdr (ki bu da deerini azaltmaz) .
Gelecekteki toplumun ayrntl betimlemelerinin olmay
-Marx'n bunu yapmasn isteyenlere kar kmseyici
reddi 'gelecein lokantalarna yemek tarifleri yazmam' ek
lindeydi- Marksist teorinin topyac niteliini elmez, nasl
ki dier rneklerinde elmiyorsa. topya, bazen sadece
topik karakterli kavramlarla ifade edilebilir. Rousseau'nun
'genel irade' toplumu bir dier bildik rnektir. Nitekim,
onsekizinci ve ondokuzuncu yzyl dncesinin getirdii
nemli yeniliklerden biri, belli kavramlan topyac dzeye
karmasyd. Sadece topyac teoride deil, fakat yaygn
kullanmda 'demokrasi', 'zgrlk', 'akl', 'bilim' ve benzeri
kavramlar yalnzca topyac toplumlann unsurlan olmakla
kalmayp bizzat topyalara dnebilir. 3 1
Onsekizinci yzyln bitiminde edebi topyann geri
leyiinin, dorudan topyann geriliyii anlamna geldiini
iddia edenler olmutur. Sylediklerine gre topya, esas
i tibariyle felsefi tefekkrn nesnesidir. Gerek Platon, ge
rekse More ve ardllar iin, ideal devlet 'bir gelecek ideali
deil, varsaymsal bir ideal, bilgilendirici ve zihin ac bir
etkendir ve harekete geirmeye dnk bir ama deildir'.32

11
Bkz. rnegin C. Brinton, 'Uopia and Democracy' iinde, Manuel, Utopias
and Utopian Thought, s. 50-68.
" N . Frye, 'Varieies of lierary Utopias' Manuel, Utopias and Utopian
Tloughr, s. 36. Ayrca bkz. P. Alexander, 'Grimm's Uopia: Motives and jus
ificaion' iinde, Alexander ve Gill, Utopias.
 topya Tarihi

topyann ltleri ve deerleri, akln veya adaletin veya

baka bir arzulanan niteliin modeli bir kere zihne yerle
tikten sonra netleir. Bu tr bir modelin uygulanacana
ilikin bir niyet ya da beklenti yoktur. Batl toplumda in
sanlar bilinli olarak toplumun btnlkl dnm iin
planlar yapmaya baladnda, topyann faydal bir ilevi
kalmad. Dolaysyla topya yerini bu dnmn karak
teriyle ve gelecek ynelimiyle ilgilenen tarih felsefelerine
ve tarihsel sosyolojilere verdi. 33
Yukandaki gr, ondokuzuncu yzyln sonunda ede
bi topyann gze arpan canlanmasn aklayabilmektedir.
Dahas, onaltnc yzyldan onsekiEinci yzyla kadar top
yann esas ilevini anlatmada hi kukusuz inandrc ise de,
ondokuzuncu yzyl toplumsal teoriye bak konusunda
gereinden ok kstlaycdr. Daha nce de grdmz
gibi, topyay hayali kurgu biimiyle snrlamak, topyac
gelenein zelliklerini tayan birok dnceyi dlar,
topyann edebi biimde ilenmesini ister. topya artk
okumulann o kadar da uzun uzadya zerine dnmesi
ve aydnlanmas iin tasarlanmyor olabilir. Bundan byle
eyleme esin vermeyi amalayabilir ve bu eylemi tevik ettii
ve destekledii dnlen bilimsel dil ile yazlmakta olabi
lir. Ancak mkemmelleme hedefi bunda da vardr ve teki
topyalarda olduu gibi eriilebilirlii, belirsiz ve hararetle
tartlan bir mesele olmaya devam etmektedir.
Ondokuzuncu yzyl sosyalist topyasnda durum
byk lde budur. Saint-Simon'dan Marx ve Engels'e
kadar bu yazarlar gelecee dnk bir vizyonu ileyerek,
topyac kurallar btn erevesinde en grkemli eser
lerden birini verdi. 34 Bu, ok arpc biimde onayland.

n
Bkz. J. Shklar, 'The Poliical Theory of Uopia' ve Afrer Uropia: The Dedine
of Polirical Fairh, Princewn Universiy Press, Princeon, NJ , 1 957.
" Bkz. Kumar, Utopia and Anri-Utopia in Modem Times, s. 49-65; Z. Bauman,
Socialism: The A crive Uropia, Alien and Unwin, Londra, 1976; V.
 Uropyaclk

nk Marx, Engels ve resmi sosyalistlerin itirazlarna

karn, ondokuzuncu yzyln sonunda canlanan edebi
topyay esinleyen sosyalist topya olmutur. Bellamy'nin
Gemie Baknda , Morris'in Hibir Yerden Haber
lerinde, Theodor Hertzka'nn Frelandnda ( 1 890) ve
Wells'in Modern topya'snda sosyalizm modem topya
olarak kabul edildi. topya yazarlarnn cidden dikkatini
ekebilen tek topya biimi sosyalist topya idi. Nitelii
nin tam olarak ne olduu zerine farkl tartmalar olmas
elbette mmknd. W. H. Hudson'un A Cyristal Age'in
deki ( 1 887) (Kristal a) gibi birka ilkel toplum topyas
istisna kabul edilirse, gerekten de o dnemki topyac
edebiyat gerek malzemeyi oluturuyordu. Ancak bu, sa
dece modern topyann gndemini sosyalizmin ne kadar
belirlediini gsteriyordu.
Sonraki gelimeler bunu dorulad. Sosyalist topya
nn gcn, Birinci Dnya Sava'ndan l 940'lara kadarki
zaman kesitine hakim olan antitopyaclar dolayl ve ters
bir tarzda kabul etti. Zamyatin'in We (Biz ) , Huxley'in Ce
sur Yeni Dnya, Arthur Koestler'in Gn Ortasnda Karan
lk ( 1 940) ve Orwell'in Bin Dokuz Yz Seksen Drt sos
yalizmin u ya da bu biimini vahi sulamalara hedef yap
t. topya, olumsuz kutbu olan alayc ve karamsar anti
topyaya kaydnda sosyalizmin modern dnyada saldr
snn tm iddetine cidden deen tek eilim olduu gere
i , sosyalizmin stnln ifade ediyordu. nk an
en byk umudu sosyalizmde cisimleiyordu. En itibarl
Batl aydnlar onu benimsediler, yeni Sovyetler Birlii gibi
byk toplumlar onu gerekletirmenin eiinde gzk
yorlard. Bunun karsnda dehete kaplanlar iin barn
drd derin tehlikeleri gstermenin en iyi yolu sosyalizmi

Geoghegan, Uropianisn and Marxism, Mehuen, Londra ve New York,

1 987.

loo
 topya Tarihi

topyalann merkezine yerletirip korkunluunu ve ksr

ln herkesin gzleri nne sermekti. Mademki sosya
lizm modern topya idi, modern antitopyann da ana ko
nusu olmalyd. (Onun gerekten yirminci yzyl anti
topyasnn tek konusu olduunu bile syleyebiliriz. Bu
anlamda modern antitopyay sosyalizm yaratmtr.)
Yirminci yzyln ikinci yansnda sosyalist topyann
sn bu nedenle sadece topyay deil antitopyay da
belli sorunlarla kar karya getirdi. lkisi de farkl ekil
lerde iade edilmi olsa dahi, canllklannn kayna olan
umudun kayboluunu grd. Biri vp gelitirecei nes
neyi yitirdi; dieri ateli saldrlannn hedefini. . . topya
nn hem olumlu hem olumsuz biimiyle ortaya kard
yaratc enerji tmden yok olma tehlikesiyle yzleti. Son
blmde bunun ne kadar geerli olduunu greceiz. An
cak topyann olas k zerine tahminler yrtmeden
nce, topyann gayet canl olduu dnemlerde ekil ver
dii sylenebilecek hareket ve uygulamalara gz atmaya
deebilir. Baka bir deyile, topyac dnce ve topyac
uygulama arasndaki iliki nedir?

l o
 4
topyann Uygulamas

Bir Yerlerde Olmayan Yer

topyann uygulamas: Bunun anlam ne olabilir? topya

'hibir yerdir'; nasl bir yerlerde olabilir? Gerek toplumla
ra topya gzyle bakmaya ya da gerek dnyada 'topya
c topluluklardan' ve 'topyac deneylerden' sz etmeye bi
zi sevk eden nedir? Bir kavram veya edebi yntem olarak
topya ile topyann bu gerek, uygulanan rnekleri ara
sndaki iliki ne olabilir?
topyann kendisinin genellikle yaayan toplumlar
dan tretildii sav , zayf da olsa arada bir eit iliki olabi
leceini akla getiriyor. Genellikle iddia edildii zere Pla
ton'un Devlet'i, byk lde dnemin lsparta'snn deer
ve adetlerine dayanr; Platon'un projesine daha da yakla
an daha radikal modelleri gney l talya'da Pisagorcu top
luluklarda da bulmak olanaklyd. lsparta'nn yan sra, Ya
salar 'daki 'ikinci en iyi' ideal toplum olarak Girit de vard.
stelik kimi teorisyenler, More'un komnist Utopia 'snn
pek ok detayn -ve belki de zne dair bir eyleri,

l 1 03
 Uropyaclk

onaltnc yzyl banda henz gncel olan Peru'nun lnka

uygarlnn betimlemelerinden kardm savunmutur.
lnkalar, Edward Bellamy'nin devlet sosyalizmi topyas
Gemie Bak'ma esin verdii sylentisiyle de karmza
kyor. 1
Dolaysyla topyaya deer ve biim konulannda fikir
verdii dnlen baz gelenekler, adetler ve kurumlar
vardr. Bunlar genellikle dinidir. Kilisenin balangtaki
eitliki ve komnal dzeni ile lsa'mn yaam ve retileri,
bata onaltmc ve onyedinci yzyldakiler olmak zere
topyalar iin srekli bir esin kayna olmutur. More da
bu kaynaktan esinlendi. Gerrard Winstanley'in Law of
Freedom in a Platform'u ( 1 652) (Bir Platformda zgrlk
Yasas) gibi onyedinci yzyln radikal Protestan topyala
r bu kaynaktan zellikle esinlendi. Winstanley ve Dig
ger'lar (Kazclar) iin nemli olan dinin zyd, kelime
anlamyla ne syledii deil. Ortaa kilisesinde ve ortaa
manastrnda olduu gibi: topyac mesaj tayan, kurum
lara ilikin idealletirilmi kavrayt. More'un, Campan
ella'mn ve Andreae'mn topyalarnda zellikle manastr
gl bir biimde varlm hissettirir; hatta Bacon'n S
leyman'n Evi manastrn izlerini belirgin olarak tar.
Bacon manastra yan-laik bir ballk gstermiti; bu saye
de, Saint-Simoncular gibi baz ondokuzuncu yzyl sosya
list gruplarnn topya projelerinde manastr, bu kez ta
mamen dnyevi bir biimde peyda oldu.2 Etkili balayc
gcn en nemli rnei olarak din, laik bir dnyada top
yac grleri etkilemeye devam etti. Din, Saint-Simon'un

More, Bellamy ve lnkalar iin bkz. A. E . Morgan, Nowhere Was Somewhere:

How Hisrory Makes Uropias and How Uropias Make Hisrory, The Universiry
of North Carolina Press, Chapel Hill, 1 946 ve Edward BeJlamy, Porcupine
Press, Philadel phia, 1 974, s. 30 l ff.
F. E. Manuel, The Prophers of Paris, Harper Torehbooks, New York, 1965,
s. 1 54-5.
 Uopyann Uygulamas

'yeni Hristiyanl'nda, Comte'un 'insanlk dini'nde, Be

lamy'nin 'dayanma dini'nde ve ondokuzuncu yzyl so
nunda gl bir akm olan 'sosyalizm dini'nde varlk gs-
. 3
tenr.
Manastr, bir dzenin, disiplinin ve kendini topluma
adamann rnek kurumuydu. Ayrca sevin ve yoldal
barndran; almann ve sevginin birbirinin tamamlayc
s olarak grld bir yerdi. Bylece, manastra zg ide
al, klasik topyac ideale dorudan esin vermi olmasa bile
aka ona denk der. Modern topya iin ayns geerli
dir; pek ok benzer sebepten dolay ordu ile de . . . Btn
elikilerine ramen ordu, eski topyann manastrda bul
duu zgecilik ve ortaklama modelini modern topyaya
salamtr. Ulusun hizmetine adanm bir 'snai ordu' fik
ri, Bellamy'nin Gemie Baknn omurgasn oluturur.
rnein Engels gibi dier sosyalistler de, yeni dzeni
William james'in 'savan ahlaki edeeri' diye tanmlad
eyin bir biimi olarak kavramaya meylettiler. 4
Ayrca topya, topyac kavraylarn gerekd ve
gerekleemez olmadn gsterecei zaman yaanm ta
rihsel dnemlerin bilgisinden ya da efsanelerinden yarar
lanmtr. Olmayan yer, bir yerlerde var olmakla kalmad,
bir zamanda da var oldu. Bu ekilde, onyedinci yzyldaki
pek ok popler ngiliz topyas, 'Narman boyunduru
u'na girmeden nce Byk Alfred'in mutluluk dnemini
canlandrma iddiasndayd. Fransz Devrimi'nin topyac
ilk evrelerinde, yazarlar ve ressamlar, gemie dnp Ro
ma Cumhuriyeti'ndeki yurttalk erdemlerini andlar.
Morris'in Hibir Yerden Haberleri gibi baz ondokuzuncu
yzyl sonu topyalarna ortaan 'mutlu l ngilteresi'

Bkz. S. Yeo, 'A New Life: The Religion o f Socialism in Brilain, 1883- 1896',
Hisory Workshop}ournal, No. 4, 1 977, s. 5-56.
Bkz. Kumar, Uwpia and Ani-Uwpia in Modern Times, s. 1 49-58.

J 105
 topyaclk

(merne England) esin kayna oldu. 5 Bu rneklerden hi

birinde gemi kr krne taklit edilmiyordu; fakat baz
yazarlar iin betimledikleri yaamn katksz uydurma ol
madn, salam temellere dayandn gstermek belli ki
nemliydi. Bir zamanlar, efsanevi bir Altn a'da deil,
gerek tarihi toplumlarda erkekler ve kadnlar iyi bir ya
am srmt; eer o dnemlerin ilkelerinden kimileri
gn na karlp an uygulamalaryla ete kemie b
rnebilirse tekrar yle bir yaam srebilirlerdi.'
topyann esin kayna yaayan toplumlarn inanlar
ve adetleri iken, bunun distopya ve antitopya trleri iin
neredeyse belirleyici unsur olduu sylenebilir. Swift, an
titopyas Gulliver'in Gezilerinde malzemenin ounu,
Hanover hanedan dneminde lngitere'nin sama ve tehli
keli adetlerinden kard. Benzer ekilde Samuel Butler'n
da Erewhonian'larn garip yaamlarnn btnlkl bir

resmini karmak iin aynay kendi toplumuna, Kralie

Yiktorya dnemi lngilteresine evirmesi yetti. Yirminci
yzyln nde gelen btn antitopyalar, dnemin yaa
yan toplumlarna o denli baml hale geldi ki bazen yal
nzca o toplumlarn betimlemeleri olarak grlme tehlike.
siyle kar karya kaldlar. Zamyatin'in BiZi ve Koestler'n
Gn Ortasnda Karanlk, yeni Sovyet toplumunun sureti
ni ve dnme yaplarn anlatt ve geleceini gsterdi.
George Orwell'n Hayvan iftlii ve Bin Dokuz Yz Seksen
Dd benzer biimde Sovyetler Birlii'nin teorisine ve
pratiine dayanmaktadr. Buna ek olarak Orwell, Bin Do
kuz Yz Seksen Drfe Attlee lngilteresi bir yana, dnemi-

Bkz. C. Hill, 'The Narman Yoke', Puritanism and Revofution, Penguin

Books, Harmondsworh, 1 986, s. 58- 1 25; R. Paulson, Representaa"ons of
Revofution (J 789-1820), Yale University Press, New Haven ve Londra,
1983, s. 1-36; P. Meier, William Morris, 2 c., Harvester Press, Hassocks,
1 978, c. l , s. 94-164.
Butler'in distopyasna "nowhere" (hibir yer) kelimesini arptarak bulduu
isim (.n.).

lo6
 topyann Uygulamas

nin Hitler Almanyas ve Franco ispanyas deneyimlerinden

de bir eyler katt. Cesur Yeni Dnya'da Aldous Huxley'in
eletiri oklannn hedefi daha mulakt; ama orada betim
ledii nefret edilesi gelecein, byk oranda kitlesel, ma
kinelemi, ticari uygarlklarn en gelikin rnei olarak
grlen Amerika Birleik Devletleri'nin bir izdm ol
duu aktr. 6
Btn dnceler, yle ya da byle bir toplumsal
balamda geliir. topyac dnceler istisna deildir. Bu
nedenle, topyac dncenin gemite yaanm veya u
an yaanan uygulamalarla ilikisi artc deildir. Fakat
u da aktr ki herhangi bir topyay derinlemesine ince
lediilllizde onun bilinen biimlerden ayrlan ynleri, on
lara ball kadar dikkat eker. Antik Yunan dnyasn
daki hibir ey, Devlete gerekten yzeyselliin tesinde
benzemiyordu. More'un Utopia's, parann ve toprakta zel
mlkiyetin yokluu bakmndan lnka Uygarl'na benze
yebilir; ama bunlar dnda, onu oluturan dnya gr
de dahil lnka Uygarl'ndan neredeyse btn ynleriyle
dnyann aydan fark kadar farklyd. Orwell'n Bin Dokuz
Yz Seksen Drl kesinlikle Stalinizm ve Nazizm uygu
lamalarna dayanyordu; fakat Orwell'n romannda res
mettii totaliter dnyada ylesine acmasz bir vahet ve
dehet vard ki pek oklan gerekten ileyen bir toplumu
gereki bir biimde resmetmek isteyip istemediinden
emin olamad.
topya ve antitopya gerek dnyadan birok somut
ayrnt dn alr (yeni peyda olmu byk maazalar
Bellamy tarafndan etkili bir ekilde deerlendirilmitir;
Orwell da benzer biimde yeni televizyon teknolojisini ya
ratc ekilde kulland) . Hatta More'un corafi keiflerden
ve Zamyatin'in 1 9 1 7 Rus Devrimi'nden esinlemesinde ol-

Kumar, Utopia and Anti-Utopia in Modern Times, 7. ve 8. Blm.

l 1 07
 Uropyaclk

duu gibi, esin kaynaklarn dnyalarndaki olaand ve

ya arpc gelimelerden alabilirler. Ama topya ve anti
topya, aslnda hayalgc tarafndan olmayacak seviyelere
karlan dnyalardr; bu dnyalar gerek inanlarn ve
adetlerin anlam ve nemleri dntren ortamlardr. Bin
Dokuz Yz Seksen Drt te sorgu sahnesinde O'Brien,
Winston'a "biz doann kanunlarn yapyoruz", "biz ya
am btn dzlemlerinde kontrol ediyoruz" 7 diye heze
yan ettiinde, hi kukusuz Orwell, objektiflii bir burjuva
nyargs ve btn gereklii ideolojik sayan standart
Marksist kanaati aklndan geiriyordu. Fakat nasl ki Bin
Dokuz Yz Seksen Drtn siyasi erevesinin btnnde,
hiciv ve eletiri maksatl olarak, Nazi devleti veya Stalinist
devletin yan sra ada devletlerdeki siyaseti hayale ve
gerekdla doru esnetiyorsa, O'Brien zerinden de bu
Marksist kanaati lgnlk boyutlarna tamtr. Mahler'in
mzii ku tne indirgenemeyecei gibi Bin Dokuz
Yz Seksen Drt de Stalinizme ya da Nazizme indirge
nemez, her ikisinde de apak bir etkilenme grlmesine
ramen . . . topyann bir yerleri veya bir zamanlar nasl
olursa olsun, topyann imgesel dnyasndan, yani hibir
yerdeki diyardan gelen uzak yanklardan te bir ey deil
dir.

Dnce ve Uygulama

topyann kkenleri konusunda bu saptama doruysa, ya

ratt etkiler ve sonularnn, en azndan dorudan sonu
lar bakmndan da doru olmas ayn derecede olasdr.
topyann, gerek dnyada uygulamalar dorudan e tki
ledii sylenegelmitir. Tadklar anlam belirsiz olmasna

G. Orwell, Ninereen Eighry-Four, Penguin Books, Harmondsworh, 1 954, s.

2 1 2- 1 3.

l os
 topyann Uygulamas

ramen, baz nl rnekler vardr. Platon, gen tiran

Sirakuzal Dionisius'u Devlet-tipinde bir filozof-kral yap
ma giriiminde bulundu. Bu deneyin feci sonulann en
yetkin ekilde kendisi kaydetti.8 Onaltnc yzyln ortala
rnda, bir spanyol hmanist, Vasco de Quiroga, More'un
Utopia'sn rnek alan (ksa mrl) bir rgtlenmeyi Ku
zey Amerika'da Yeni lspanya'nn Sante Fe blgesinde uy
gulamaya koydu. Bir sre sonra, Amerika'ya giden ilk lngi
liz smrge seferinin komutan, Sir Humfrey Gilbert, be
raberinde More'un kitabnn bir kopyasn gtrd ve ora
da ilk lngiliz yerleimlerini Utopia'y esas alarak kurma
ynnde -ve yine ksa mrl- bir giriimde bulundu .9 lki
yz ksur yl sonra, Fransz Etienne Cabet'e komnizmi
benimseten ve onu lkarya'ya Yolcu/uku ( 1 840) yazmaya
sevk eden de More'un Utopia'syd. Bu defa da Cabet'in
popler komnist topyas, sadece Fransa'da bir toplum
sal hareket balatmakla kalmad; ayn zamanda Amerika
Birleik Devletleri'nde lkaryac topluluklar kurulmasn da
tevik e tti. o
Onyedinci yzylda iki lngiliz topyas, topyalann
pratik e tkilerini belgeleyen en iyi rnekler arasndadr.
Bacon'n Yeni A tlantisine 'eylem program' denmitir. 1 1
Bacan, rgtlenmi bilim topyasnn uygulamaya kona
can belli ki bekliyordu. Pek ok rencisi bu umudu
besledi ve gerekletirmek iin faal olarak alt. Etkisi
dorudan deil de dolayl olabilir, ama Yeni A tlantis,
1 662'de Royal Society of London'n (Londra Kraliyet Der-

Platon'un anlacm iin bkz. Sevemh Lef{er (bkz. 2. Blm, 4 1 . nor).

C. L. Sanford, The Quesr for Paradise: Europe and rhe A merican Moral
lmaginarion, Universiy of Illinois Press, Urbana, 1 96 1 , s. 56-73; H. M .
jones, O Srrange New World, Charto & Windus, Londra, 1 965.
'
C. H. johnson, Uopian Communism in France: Caber and rhe /carians
1839-51, Cornell University Press, Ithaca, NY, 1 974. Amerika'daki lkarya
topluluklar iin bkz. aada 22. no.
11
Manuel v e Manuel, Uropian Though in rhe Wesrern World, s . 254.

l109
 topyactlk

nei) kurulmasnda bir tevik unsuru oldu. Cemiyet de

adeta bunu kabul edercesine, Sleyman'n Evi'nin parola
11
sn benimsedi.
James Harrington'n Oceamis ( 1 656) daha d a dikkate
deer. Burada topyann gerek yaamdaki hem kkenle
rini hem de e tkilerini grebiliyoruz. Harrington, yerinde
gzlemledii ve inceledii o zamanki Venedik Cumhuriye
ti'nin adaletine ve istikrarna hayran kald. Toplumsal te
melini geniletmekle birlikte , Harrington cumhuriyet
topyasna Venedik Anayasasndan baz dzenlemeler al
d. Esasnda, mlkiyeti bir demokrasiye uygun bir anaya
sa kurgulamt. Bu anayasa, erkin herhangi bir odakta top
lanmasn nlemek amacyla, karmak bir karlkl denet
leme ve snrlama ilikisi ngren gler ayrl ilkesine
dayanyordu. Harrington, bylece hem oligarinin hem de
demokrasinin arlklarn nlemeyi umut etti.
Bu haliyle Harrington'n ideal cumhuriyeti artc
derecede e tkili oldu. ngiliz Uluslar Topluluu'nun son
yllarnda iddetli bir tartma yaratt ve Parlamento'da
Harringtoncu bir partinin olumasna yol at. Restorasyon
sonras lngiltere'de ihmal edilmesine, kukucu bilinen
David Hume'a l 7 54'te " Oceana, in:diye kadar kamuoyuna
sunulmu tek deerli cumhuriyet modelidir" dedirtecek
heyecan hala verebiliyordu. 13 Fakat Harrington'n top
yas, en derin ve nemli e tkiyi onsekizinci yzylda dev
rimci Amerikan ve Fransz toplumlar zerinde brakt.
Massachusetts Anayasas bu topyadan o kadar ok fikir
ieriyordu ki, bir defasnda eyaletin adnn Oceana olarak
deitirilmesi iin resmi bir neri bile yapld. Harrington'a

12
Ksa bir aktarm iin bkz. A. R . Hail, The Scientilic Revo/urion 1500-1800, 2 .
bask, Longmans, Londra, 1962, s. 1 92-95 v e karlatrnz. Harry Levin,
The Great Good Place', New York Review o[Books, 6 Mar 1 980, s. 48.

D . Hume, 'idea of a Perfect Commonwealth' ( 1 754 ) , Essays: Moral, Polirical

and Lirerary, der. E . F . Miller, Liberty Classics, l ndianopolis, 1987, s. 5 14.

l o
 Otopyann Uygulamas

dayanan fikirler, Carolina'nn, Pennsylvania'nn ve New

jersey'nin ilk eyalet anayasalarn da gl bir ekilde etki
ledi. Daha da ilginci, iki kamaral Meclisi ve Yksek Mah
kemesi ile Amerika Birleik Devletleri Anayasas, ateli bir
Harrington hayran olan John Adams araclyla Ocea
naya mal edilmitir. 1 4
What is the Third Estate? (nc Zmre Nedir?) ad
l devrimci kitapn yazar Emmanuel joseph Sieyes, bir
baka hevesli Harrington takipisiydi. Fransz Devrimi
l 790'larda alkantl yoluna devam ederken kendisi,
Oceana'nn karma ynetim modelinin deerine daha fazla
inanmaya balad. l 799'da ortaya koyduu "itimat aa
dan, yetke yukardan" ilkesine dayanan anayasa tasarm
hem ruhu hem de lafz bakmndan, Harrington' yakndan
takip ediyordu. Sieyes'in anayasas bir miktar deitirilerek
l 800'lerde Napoleon'un konsl rejimince benimsendi. 1 5
Harrington'n Oceana's, son derece basit bir edebi k
lfla topya snfna girer; en nemli zellikleri bakmn
dan lngiliz l Sava'nda ve daha sonra Amerika ve Fran
sa'da rabet gren rnek anayasalar trne dahildir. Dola
ysyla, su gtrmez etkisini, topyann toplumsal pratie
katksna kant saymakta ihtiyatl olmak gerekir. Yine de
Oceana, Yeni A tlantis ve lkarya'ya Yolculuk rnekleri,
topyaya bu adan yaklamann kesinlikle hayalcilik veya
samalk olmadn ortaya koymaktadr. Skinner'n Wal
den Two'sundan 1 6 esinlenip gelitirilen Walden topluluk
lar gibi, dier bilinen rnekler de bunu doruluyor.

1' Bkz. H. F. Russel Smith, Harringon and his Oceana: A Sudy of a

Seventeenth Century Utopia and fs Infiuence in A merica, Cambridge
University Press, Cambridge, 1 9 14; J. G. A. Pocock, The Machia vellian Mo
ment, Princeon University Press, Princeton, NJ, 1 975, 3. Ksm.
1'
Sieyes'nin 1 799 tarihli anayasas iin bkz. 'lntroduclion', Wha i-' he Third
Esae'. eviren M. Blondel, Pall Mali Press, Londra, 1 963, s. 22-4.
16
Bkz. K. Kinkade, A Walden Two Experiment: The First Five Years of Twin
Oaks Communiy, William Morrow, New York, 1 973.

l
 topyac/k

Bunlarn ve baka rneklerin en yzeysel incelemesi

bile, topya ile topyadan filizlenen uygulamalar arasn
daki balantnn ne kadar zayf olduunu hemen gster
mektedir. More'un Utopia'snn tevik e ttii Yeni Dnya
deneyleri, buna girienleri mahcup edecek bir hzla baar
sz oldu. Her halkarda, Utopia'ya has dzenlemelerin en
zayf taklitleri olarak kaldlar. Yeni A tlantis, lngiltere'de
bir bilimsel kurum oluturma hareketinde kesinlikle rol
oynad; fakat Kraliyet Demei'nin tarihini yazan herkes bu
Dernein kolektif aratrmalara kendini adam bilim in
sanlarnn rgtlenmesi olan Sleyman'n Evi'nin bu temel
zelliinden belirgin bir biimde yoksun olduuna iaret
etmitir. Londra Kraliyet Dernei, ne laboratuvarlara ne
binalara ne de fonlara sahipti ve aratrmalarn sadece
'onursal aralarla' tevik edebiliyordu. Oceana, Amerika'nn
anayasallamas zerinde gerekten e tki yapm olabilir;
fakat Fransa'da Napoleon, Sieyes'in Harringtoncu anayasa
sn sratle yeniden yazarak Harrington'n grlerine ta
mamen aykn bir dzeyde Birinci Konsl'e yrtme yetki
si verilmesini salad.
Fransa'nn ve Amerika'nn baka yerlerinde, topya
somut ve uygulanabilir sonular dourmada baarsz ol
du. Fransa'daki lkaryaclar, dncelerini kendi yurtlarn
da denemek iin gereken aralara hibir zaman kavuama
dlar; ama Cabet'in kendi tevikiyle Amerika'ya nakledilen
lkaryaclk, oradaki uygulamada sadece biraz daha az so
runla karlat. Nauvoo'daki, Cheltenham'daki ve Cor
ning'deki lkaryac topluluklar, lkarya'ya Yolculukun ko
mnist programnn azck bir ksmndan fazlasn hibir
zaman yrrle koymadlar; zamanlarnn ounu topik
olmaktan uzak, anlamazlklar, hastalklar, bedensel ve
maddi skntlarla geirdiler. Walden topluluklarnn Vir
ginia'da Twin Oaks'dakiler gibi daha dnyevi yeleri, esas
itibariyle bu eit sorunlar nlemeyi becerdiler. Ama bu-

l 112
 topyann Uygulamas

nu, gerekli grdkleri anda Skinnerc 'davran mhendis

lii'nin saf ilkelerinden saparak baardlar.
u ana kadar dncenin eylemle ilikisini, tam keli
me anlamyla ve snrl bir bakla ele aldmz ak olsa
gerek. Toplumsal veya edebi imgelemin davurumu ile top
lumun pratik yaam arasnda dorudan bir iliki aryoruz.
Felsefi zekaya sahip okuyucularn ou, bu yaklamn y
zeyselliine yazarn ne zaman iaret edeceini merak et
meye balamtr. Elbette hakllar. Dncenin gereklikle
ilikisi, ne kkenleri ne de sonular bakmndan bu denli
basittir. Toplumsal dnce ya da teorinin kendi biimi ve
mant vardr; toplumsal pratiin de. Pratik, teoriye yol
aar. Teori de gelimesinde insann e tkinliinin az ok
bamsz bir etkinlik alannda, zihin veya imgelem ale
minde ilemeye balar. Bylece, teori de pratii etkiler;
ama pratiin de kendi alan vardr. Bu alan, dncenin saf
ve 'ideal' mantnn uyumsuzca var olduu ve sk sk ba
ka meru taleplere taviz vermek zorunda kald bir alan
dr.
Bu yaln saptamalar, eletirdikleri yaklamn ok ile
risinde olmayabilir. 1 7 Ortaya koyduu dnce-pratik zt
l fazlasyla basit. Her dncede yer yer uygulamaya
dnk, pratik unsurlar bulunur; ayn ekilde teoriden ba
msz, znde teorik olan bir anlayla idare edilmeyen
hibir pratik yoktur. Hatta baz Marksistlerin praksis anla
ynda olduu gibi , 'dnceyi' ve 'uygulamay' birbirine
u ya da bu ekilde kartm gibi deil, btnlkse! insan
etkinliinden karlan soyutlamalar olarak dnmek da
ha isabetli olabilir.
Bununla birlikte, insan e tkinliinin genel alannda
ayrmlar yapmann nemli hale geldii de olur. Teori ve

17
Daha ileriki gelimeler iin bkz. K. Kumar, 'Uopian Though and Com
munal Pracice: Rober Owen and he Owenie Communiies', Theory and
Society, c. 19, 1 990, s. 1 -35.
 Vropyaclk

pratik bu tip bir aymmdr. Bundan dolay, farkl biimler

de ele alnmaldrlar. Aralarnda herhangi bir kesin uyum
veya benzerlik aramamal ya da byle bir beklenti iine
girmemeliyiz. Bu, topya iin de geerli. topyac dn
ceyi ve topyac uygulamalar incelerken, olas rtmele
rinin ve etkilemelerinin yan sra, niteliksel farklarn da
gz nnde bulundurmalyz. Bunlar farkl amalara y
nelmitir; baarlar da ortak bir ura varsaym zerinden
deil, kendi amalarna kyasla llmelidir.
Manuel'ler, btnyle ciddi olmasa da 'teorik topya
clk' ve 'uygulamal topyaclk' arasnda ayrm yapan bir
bilim neriyorlar. Bu, topyac dnce ve topyac uygu
18
lama arasnda olanakl olan en keskin ayrm varsayyor.
Buna karlk, Yona Friedman topyalarn gerekletiril
mek iin yazldndan hi kuku duymamaktadr ve ger
ekleme koullar iin bir kontrol listesi nermektedir. Bu
koullar, herhangi bir topyann gerekleebilirlii konu
19
sunda hkm vermek iin gereken kriterler olmaktadr.
Kimileri de eitli ara konumlara ekilmilerdir. Goodwin
ve Taylor'n topyalarn ksmi gerekleebilirlii gr
buna rnektir. Goodwin ve Taylor, topyalarn ayrntl ya
da btnlkl (in toto) olarak deil, 'ilkesel ya da ruh' ola
rak gerekleebileceini sylyorlar. Ayrca topyann en
nemli ynleri uygulamada ksmen somutlanabilir. Hris
tiyanlk topyas, kilise ve manastr gibi kurumlarda ks
men gerekletirildi; sosyalist topya, ou Batl devletin
planlama ve refah kurumlarnda ksmen somutlat (bu
nun, Dou Avrupa'nn komnist devletlerinde de olup
olmad tartma gtrr) . Avrupa'da ve Kuzey Ameri
ka'da pek ok ada komn de Fourier ve Owen'n to
pik projelerinden esinlenmekle kalmayp uygulamada da

18
Manud ve Manuel, Uropian Thoughr in rhe Wesrern World, s. 9 .
1
Y . Friedman, Uropies Realisab!es, Union Generale d'Editions, Paris, 1 975.

l 114
 Vopyann Uygulamas

bu projelerden fikir almaktadr. alma yaamnn, aile

nin, erkek kadn ilikilerinin, ebeveyn ile ocuk ilikileri
nin, eitimin ve sanatlarn topyalardan ve topyac d
ncelerden eitli zamanlarda ve yerlerde derinlemesine
20
etkilendii iddias sylenebilir.
te yandan, 'uygulamal topya' denilen bir kavram
var. Burada, "kurumlarn veya toplumsal dzenlerin bii
mi henz belirginlememi haldeki fiilen mevcut embri
yon biimleri"nden sz ediliyor. Bir baka deyile, belirli
uygulamalar, radikal gelecek tahminleri, 'nceden olma
yan bir toplumsal alan' tanmlayan yeni yaratmlar olarak
grlebilir. Bu tip uygulamal topyalarn, teorisyenlerin
formel edebi topyalarna ou kez rnek oluturduu ile
ri srlyor. rnein, Danimarka'nn Hven adasnda Ura
niborg'da bulunan Tycho Brahe'nin nl aratrma toplu
luu. Onaltnc yzyl sonunda bu bilimsel aratrma oda
Avrupa apnda n kazand. Bu tr topluluklarn dnya
daki ilk rneiydi. Campanella, Andreae ve Bacon'n imge
sel bilim topyalarnn 'maddi', uygulamal esinini bura
dan aldklar sylenmektedir. "Kraliyet Dernei'nin tasla
n izen Bacon'n bilgi retim evi kurgusundan nce,
Tycho Brahe'nin cretkar topyac deneyi Uraniborg ge
, ,2 1
lir . .
.

O halde, ortaya u sralama kyor: llk nce topyac

uygulama, ardndan topyac dnce ve bu ikisinin eit
li unsurlarn kurumsallatran daha ileri topyac uygu
lamalar. Bu anlatm olduka ekici. Genel anlamda, Pla
ton'un Devleti gibi bilinen rneklere pekala uygun. Pisa
gorcu topluluklarn 'uygulamal topyas', Devlete ksmen

o
B. Goodwin ve K. Taylor, The Poliics of Uopia: A Study in Theory and
Pracice, Hutchinson, Londra, 1982, s. 2 1 8-22.
11
A. Elzinga v e A. Jamison, 'Making Dreams Come True-An Essay o n the Role
of Practical Utopias in Science', Mendelsohn ve Nowotny, Nineeen Eighy
Four, s. 1 60.

j s
 topyaclk

rnek oldu ve ardndan da Devlet, Platon'un Akademi'deki

rencileri araclyla antik dnyann tmnde devleti
ekillendirme giriimlerini etkiledi. Bu tablo, daha da ge
nel anlamda More'un Utopia'sna da uygulanabilir. Utopia,
eitli dnemlerdeki Hristiyan topluluklarnn uygulamal
topyasndan esinlendi ve modern dnyann komnist
deneylerinin temel kayna haline geldi.
Bu rnekler, topyac dnce ile topyac uygulama
arasnda birtakm kesin ilikiler kurmann olanaklarn ol
duu kadar snrlarn da gsteriyor. Aradaki balar belir
siz ve genel. Onlar kantlamak zor. Bazen, sadece itibari
gzkyorlar. Pratik ou zaman teoriden o denli ayrlyor
ki adeta teoriyle alay ediyor. Hristiyanlk teorisi ile Hris
tiyanlk uygulamalarnn sk sk birbirinden kopmas, Bat
dncesinde en iddetli sulamalardan bazsna yol at.
Keza, sosyalistlik iddiasndaki toplumlarn sosyalist top
yann vaatlerinden hibirini yerine getirememesi, ortaya
sulamalarla ve hsranla dolu bir edebiyat kard.
Bir kez daha, topyac dnce ve topyac uygula
may, aralarnda bir benzerlik olduu varsaymndan hare
ket le yarglanmamas gereken, ayr eyler saymaya mecbur
oluyoruz. Mkemmellik idealini kesinlikle paylayorlar;
ama o ideali kavrama biimleri, kotar tarzlar insan et
kinliinin farkl alanlarnn farkl ilkelerini izliyor. top
yalar gerekletirmek iin yazlmaz; herhalde aynen, harfi
yen gerekletirilmek zere yazlmaz. Mkemmellik ideal
leri teoriktir; yazarlar, amaca uygulamada ulamann so
runlarna olduka kaytsz kalabilirler (ama bu, topyala
rnn pratik deerine kaytsz olduklar anlamna gelmez ) .
Uygulamal topyaclar, ou insann olanaksz, aptalca
veya safa idealist bulduu baz eyleri baarmak iin a
balar. Onlar iin baar, ideal teoriyi ne kadar karlad
ile deil, insan toplumunda kanlmaz olduu dnlen
tavizleri ve yozlamay reddederek, yaamann grece ksa

l6
 topyann Uygulamas

bir sre dahi olsa olanakl olduunu ne kadar gsterdikleri

ile llr. 'Dnsel deneyler', yani topyalarn zihinde
ve imgelemde icat edilmesi ile topyann kk topluluk
larda ya da btnlksel toplumlarda uygulanmas farkl
eylerdir. lkisi de ie yarar ve her ikisinin kullanmlar teo
rik olabildii kadar pratik de olabilir. Ancak bize rettik
leri karakteristik farklarn yanstacaktr.

topyac Topluluklar

'topyalarn yaran', toplumdaki ilevleri ve toplumla ilgi

leri bir sonraki blmn konusudur. Burada, son iki yz
yln topyac topluluklar tarafndan uygulanan pek ok
deneyden ne ders karlacan sorabiliriz. En iyi rnek
ler, Amerikan l Sava'ndan nceki yz ylda kurulan ve
saylan yz aan Amerikal topluluklardr. 22 Bu topluluk
larn dikkate deer olmalarnn nedeni, hem iyi toplumun
tasarlanm olarak uyandrdklar ilgidir hem de haklarn
da yazlanlarn niteliidir.
Bu Amerikal topluluklarn tm tam anlamyla top
yac saylamaz. Yalnzca bir grup gerek bir edebi topya
dan esinlendi. Bu grup, yazan Cabet nderliinde /kaya'ya
Yo/culuku kendilerine rehber edinen lkaryac topluluk
lard. New Harmony, Brook Farn, Fruitlands, Skaneateles,
Nashoba ve Phalanx'lar gibi bilinen dier laik topluluklar
da yelerin pek ou Owen'n ve Fourier'nin takipileriy
di. Ne Owen ne de Fourier topya yazmtr. Bu topluluk-

11
Amerikal opluluklar iin bkz. M. Holloway, Hea vens on Earrh: Uropian
Comnuniries in Anerica 1680-1 880, Dover Publications, New York, 1 966;
A. E . Besor Jr, Backwoods Uropias: The Secrarian and Owenire Phases of
Communirarian Socialism in America, 1663-1829, Universiy of Philadel
phia Press, Philadelphia, PA, 1 950 ve 'Paen-Office Models of he Good
Soeiey', A merican Hisrorical Review, c . 58, 1953, s. 505-26; Y. Oved, Two
Hundred Years of American Communes, Transacion Books, New Bruns
wick, NJ, 1988.
 topyaclk

lar tablosunun geri kalannda Shakerler, Harmony'deki

Rapplar", Moravyal Kardeler, Zoar Separatist'leri, Ama
nal Esinlenmeciler gibi dini gruplar hakimdi. Bu gruplar,
bahsettiimiz topluluklann sadece en eskileri deil, ayn
zamanda en uzun mrlleri ve genel kabule gre en ba
arllanyd. Daha sonra laik bir sosyalist toplulua evrilen
Oneida da en byk baarsna, dini mkemmeliyetilie
inanan bir topluluk olduu ilk evresinde, vaizlikten gelme
bir peygamber olan John Humphrey Noyes nderliinde
ulamtr.
Ama bu topluluklann ounun topyac olarak nite
lenmeyi hak ettiini gstermek zor deildir. Hibir zaman
formel edebi topya yazmadklan halde Owen ve Fourier,
topyac toplumsal teorinin en gze arpan temsilcileridir.
Owen ve Fourier'nin rehberliini benimseyen topluluklarn
heyecann krkleyen, toplumsal ve bireysel yaamn sre
gelen problemlerini zmeye ynelik ayn hevesti. Eitsizli
i ortadan kaldrmak, almay insaniletirmek, gelenek
sel aile ilikilerinin ypratc etkilerine son vermek, kadn,
erkek ve ocuklar sabit rollerin bitmek bilmez esaretinden
ve kendilerine zarar veren uygulamalardan kurtarmak
istiyorlard. Brook Farme yesi Charles A. Dana, "Demok
rasi yeterli deildi; demokrasi, canlandrlmal ve toplum
sallatrlmaldr," diyordu. Owenc topluluklara gre, ei
tim her derde devayd. Owen, New Harmony'deki toplu
luk yelerine gerek bir topyac slupla unlar syledi:
"Eitim yoluyla, bir topluluun btn yeni bir halk hali
ne gelebilir, zihinleri yeniden doabilir ve imdiye kadar
her yerde hkm sren . . . sapknlk ve yozluklardan ar
nabilir. " 2 3

George Rapp'in mritleri (.n.).

" Aktaran, ]. F. C. Harrison, Robert Owen and the Owenites in Briain and
Amen"ca: The Ques lor a New Moral World, Rouledge and Kegan Paul,
Londra, 1 969, s. 1 45 .
 topyann Uygulamas

Owenclk sadece topyac deildi; zaman zaman

binylc da oluyordu. Owen, 1834'te, 'lsa'nn ikinci geliini'
ilan ederek, bunu sosyalist felsefesinin kar konulmaz ya
yl ile ayn grd; " nk Hakikat ve lsa, birdir ve ayn
eydir" . 1833'te yapt bir sylev daha ak: "Bu yzden
imdi, rasyonel ilkeler ve tutarl uygulama zerine kuru
lan, vaat edilmi binyln bugnden baladn dnyaya
ilan ediyorum. " 24
Din ve aklcln bu ekilde birbirine karmas d
nemin radikal hareketlerinde yaygnd ve laik topluluklar
ile dini topluluklar arasnda ba kuran bu 'dnyevi
binylclkn'. En nemli dini gruplar -Shaker'lar, Rapplar,
Oneida Mkemmeliyetileri- binylcyd. Bu nedenle, laik
topyaclar gibi zgrlk ve yoldalk temelinde bir yaam
srerek lsa'nn ikinci geliine hazrlanmaya altlar
(Shaker'lara gre, lsa, Ann Lee Ana'nn dii suretinde za
ten geri gelmiti). Ancak birok gzlemcinin iaret ettii
gibi bu dini gruplar, toplu varoluun pratik gereklerine
aklc yaklamlaryla binylc tutkularn yumuattlar. Bu
konuda olaanst baarlydlar. Belki de uygulama ala
nndaki en nemli katklar, topluluk idealinin yaama ge
irilebileceini gstermeleri, bu konudaki kararllklaryd.
John Noyes, Amerika'ya ve dnyaya sosyalizmin yalnzca
kat zerinde bir teori ya da bo bir hayal olmadn ilk
kez kantlayann "Shaker'larn mreffeh dinsel Komniz
mi" olduunu vurgulad. 25 Gen Friedrich Engels ayn fi
kirdeydi: "Ortak mlkiyet zerine kurulu bir toplumu,
Amerika'da ve aslnda dnada ilk kez gerekletirenler
Shaker denilen topluluktu . " 6

"
Aktaran, E. P. Thompson, The Making of rhe English Working C/ass, Gol
lancz, Londra, 1963, s. 789.
25 J. H. Noyes, History of American Socialisms, J. B. Lippincou, Philadelphia,
1 870, s. 670, karlatrnz. Ayrca Bestor, Backwoods Utopias, s. 59.
26
Aktaran, L. S. Feuer, The Influence of the Ameri.can Communist Colonies
on Engels and Marx' Western Political Quarrerly, c. 1 9, 1 966, s. 459.

/ 1 19
 topyaclk

Laik ve dini topyaclk arasndaki snmn geiken

liinin birok baka gstergesi vard . Shaker'lar, sadece
mzikleri ve danslaryla deil, zanaatlklarnn nitelii ve
emek tasarrufu salayan ara retimindeki artc yarat
clklar sayesinde de nlendiler. Oneida, tedavi topluluk
larnn daha sonraki birok uygulamalarnn ilk rnei
olan 'karlkl eletiri' tekniklerinin ncln yapt.
Mkemmeliyetiler topluluu ise cinsellik, evlilik, doum
kontrol ve jenik denemeleriyle nam sald. Rapplar,
Harmony'de ve Economy'de komularnn gpta ettii r
nek iftlikler ve atlyeler kurdular. Komnizmin uygula
ma alanndaki baarsnn en iyi rneklerinin burada ve
Shaker topluluklarnda olduu dnlyordu. 1824'te
Owen, Rapplardan Harmony kentini ve arazisini satn
aldnda, yalnzca baarl ve zenginleen bir iktisadi i
letmeyi deil, dini mezhepler tarafndan gelitirilmi b
tn bir topluluk geleneini devrald. "Onyedinci yzyln
dinsel sosyalizmi, yalnzca Amerika'da kesintisiz bir ekil
de ondokuzuncu yzyln laik sosyalizmine evrildi. Bu s
reklilik zincirindeki balayc halkalar topluluku mezhep
lerdi. "2 7
Amerika'daki ve dier yerlerdeki topyac toplulukla
rn baarszlna iaret etmek adettendir. Dini topluluk
larda ilerin iyi gittii genellikle kabul edilir. Shakerlarn
mr 1 80 yldan fazla srd, Rapplarnki 1 00 , Ama
na'nnki 90, Zoar'nki 81 yldan fazla. ltnz ne olursa
olsun, bu tablo etkileyicidir. Fakat bunlarn birou, son
bulmalarndan bir sre nce topyac niteliklerini yitir
miti. Hem Amana hem de Oneida komnizmi terk etti ve
anonim kooperatif irketlere dnt. l 900'e gelindiinde
Shaker topluluklarnn toplam nfusu ancak l OOO'e var
yordu ( Sava'tan nceki 6000'le karlatmldnda ) .

27
Bestor. Backwoods Utopias, s. 38.
 Uropyann Uygulamasr

Ondokuzuncu yzyln sonunda Amerika'y dnme u

ratan sanayileme ve kentleme dalgasna hibir dini top
luluk direnemedi.
New Harmony, Brook Farn, Fourierci Phalanxelar,
lkaryac yerleimleri gibi laik topluluklarn mrleri br
lerinden ok daha ksa srd. Pek az alt yldan fazla
ayakta kald. Birou iki yldan az, bazlar sadece birka
ay srd. Oneida, kendisini laik, pozitivist bir toplulua
dntrdkten sonra hzl bir gerileme srecine girdi.
lngiltere'deki topyac sosyalist topluluklar da daha da
yankl olamad. Owenc topluluklar, -Orbiston, Ralahi
ne, Queenswood ve dierleri- iki ila be yl kadar ayakta
kald; ancak resmen dalmadan epey nce de genellikle
ciddi biimde blnm haldeydiler. O'Connorville ve
Charterville gibi Chartist kyl topluluklar , Barmouth
ve Totley'deki Ruskinci topluluku deneyleri ve Henry
George ve Robert Blatchford'dan esinlenen Methwold ve
Mayland gibi kra ve tarma ynelen kolonilerin mr de
28
ayn ekilde ksa oldu.
Byk adamlar, ileri gelenler bu topluluklara, halka
da duyurduklar pek ok ziyarette bulundular; ama bunla
rn toplumdan grd ilgi, baarlar ile ters orantl
gzkmektedir. Marx ve Engels, Komnist Manifesto'da
"burjuvazinin duygularna ve para keselerine bavurmak
zorunda (olan) . . . Yeni Kuds'n kk boy basklar" di
ye szn ettikleri bu topluluklara kar sert tavr taknd
lar. Owencln tarihisi john Harrison, artk kabul gr
m yargy dile getirmektedir. Harrison, bu topluluklarn
sicillerinin 'i karartc' olduunu syler. " Pek aznn mr

18
Brianya opluluklar zerine bkz. D . Hardy, Alrernarive Communiries in
Ninereenrh Cenrury England, Longman, Londra, 1979; W. H. G. Armyage,
Hewens Below: Uropian Experimenrs in England 1560-1960, Rouledge and
Kegan Paul, Londra, 1 96 1 ; ] . Marsh, Back ro rhe Lnd: The Pasroral lmpulse
in Vicrorian Eng/and from 1880-191+, Quare Books, Londra, 1 982.

l 121
 Uropyaclk

iki ya da yldan fazla srd; i ekimeler, ounun ba

na bela oldu ve toplumun geneli zerinde yarattklar et
ki kayda deer gzkmemektedir. " 29
Fakat 'baar' nedir? Baar, basite topluluun mr
nn uzunluuyla m llmelidir? 1890'larn Amerikal
sosyalisti Henry Demarest Lloyd, yaam sreleri ne olursa
olsun Amerikal topluluklarn baarl saylmay hak etti
inden kuku duymuyordu.

Amerika Birleik Devleleri'nin geni snrlar ierisinde a

ln, yersiz yurtsuz kalmann, fuhuun, ayyaln, yoksul
luun, kleliin, suun , erken yalanmann ve zamansz
lmlerin, paniin ve snai terrn ortadan kalkt bir top
lumsal yaam yalnzca bu topluluklar iinde grld. Bunu
sadece bir yl gerekletirmi olsalar bile, bu ktada yegane
baarl " toplum" olarak anlmay hak ederler. Bazlar ku
aklarca srmtr. Btn bunlar azizler tarafndan cennet
te deil, sradan kadn ve erkekler tarafndan dnyada ya
0
plmtr. 3

Bu yllarn bir baka alma yaam reformcusu, ngiltere

rneklerine gnderme yaparak bu topluluklar vmek iin
farkl bir nedene dikkat ekti. Bu da Lloyd gibi sosyaliz
min geleceine toplulukuluk erevesinden bakmyordu;
ama 'adaletsizliin, eitsizliin ve btn ktlklerin ok
fazla ve ok gl kaleleri var; bu kalelere birok taraftan
saldrlmal' diyordu. Kusurlar ne olursa olsun bu toplu-

29
Harrison, Roberr Owen and rhe Owenires, s. 1 75, karlamnz. Hardy,
Alrernarive Connuniries, s. 2 1 1 . Baarszlklar i nn nedenleri iin bkz. R.
M. Kamer, Connirnenr and Connuniry: Connunes and Uropias in
Socio/ogical Perspecrive, Harvard Universiy Press, Cambridge, MA, 1972;
C. J . Erasmus, in Search of ehe Conmon Good: Uropian Experinenrs Pas
and Future, Free Press, New York, 1977.
'0
Akaran, R. S. Fogary, Dicrionary of Anerican Conmunal and Ucopian
Hisrory, Greenwood Press, Wesport, CT, 1 980, s. xiv.

l 122
 Vropyann Uygulamas

luklar, farkl ve daha iyi bir yaam biimi kurma azminin

rnei olarak bu davay srdrmlerdir.

Hi deilse kaderlerini kendi ellerine alan ve gne ve yl

dzlar altnda yeni yaam biimleri aramaya koyulanlarn
daima yaadklar karakter geliimi ve deneyim birikimi bir
kazanmdr. 3 1

Lyman Sargent, btn topyac topluluklarn, topyadan

eutopia ya, yani olmayan yerden iyi yere geme giriimleri
olduunu ne srmektedir. 3 2 Buradan bakldnda ve
topyac standartlarla lldnde, topyac topluluklar
baarszla temelden mahkumdurlar; nk topya ola
naksz mkemmellik alemidir. Fakat bunu sylemek, bu
topluluklarn sk sk ne srld gibi ayrks , nevrozlu,
maneviyat kibirle iinen kimseler iin birer snaktan
ibaret olduunu sylemekten, bunlarn baarsz olduunu
syleyerek kestirip atmaktan ok farkldr.33 abalar, uy
gulama alanndadr, saf dnce ya da teori alannda deil.
Bu nedenle, Aldous Huxley'in ifadesiyle "btn sanatlarn
en zoru ve en nemlisi olan, uyum iinde ve ilgili herkesin
yararna yaama sanatna" katklar zerinden deerlendi
rilmelidirler. 34 Huxley, deneysel topluluklarn bize bir de
neyim madeni sunduunu sylyor. Yaam sreleri nem
siz deildir -ne de olsa bu, uygulamadaki baarlarn de
erlendirmenin bir yoludur; ancak deerlendirmenin tek
kriteri deildir ve olmamaldr. alma yaamnda, ei
timde, aile ilikilerinde, cinsiyetler aras ilikide , sanat
alanlarnda bu topluluklarn denedii kimi dnceler ve

ll
The /..;bour Annual 1900 muhabiri, aktaran, Hardy, Alternative c mmuni-
ties, s. 2 1 5.
"
Sargen, Brirish and Amencan Uropian Lirerawre, s. x.

Bkz. rnein Kaeb, Utopia and irs Enemies, s. 1 2- 1 3.

" A. Huxley, 'Ozymandias', Adonis and the Alphaber, Chao & Windus,
Londra, 1 956, s. 1 00.
 Uropyaclk

uygulamalar topluluklar daldktan sonra uzun sre ya

amaya devam etti.
Owenc topluluklarn neredeyse tamam, ondokuzuncu
yzyl ortalarna kadar yok olmutu. Ancak Owen'n (olu
Robert Dale Owen ve jeolog William Maclure gibi) mrit
leri sayesinde, bu topluluklarn eitim alanndaki uygula
malar, gelimekte olan Amerika Birleik Devletleri'nin
kamu eitim sistemi zerinde geni bir etki yapt. Amerika
Birleik Devletleri'nde ayrca, Owenc topluluklarn eski
yeleri, klelik kart , emek yanls ve feminist hareketle
re katldlar. 35 Owenc topluluk hareketi, sosyalist bir top
lumda kadnlarn rolne ve kadn-erkek ilikileri sorunu
na verdii nem bakmndan lngiltere'de zellikle nemli,
hatta neredeyse tekti. Bu da yzyln ikinci yarsnda femi
nist hareketi besledi. 36 Fourierci topluluklar ise ondoku
zuncu yzyln ikinci yarsnda, Amerikan kent planlama
sn ve peyzaj mimarl fikrini derinden etkiledi. Fourierci
Frederick Law Olmstead'n eliyle New York'taki Central
Park ve baka yerlerdeki benzer projeler, 1 840'larn
Fourierci topluluk hareketinin rn olarak grlebilir.37
1 8 20'lerde ve 1840'larda olduu gibi eitim, ocuk ye
titirme, kendini gelitirme, ruh sal, evre planlamas ,
snai retim, alma biimleri, teknoloji eitleri v e enerji
kaynaklar konusunda yeni dnce denemeleri 1 930'lar
da ve l 960'larda tekrar tekrar gndeme geldiinde, insan
lar neredeyse igdsel olarak topluluk kurmaya ynel
mitir. Deneyim genellikle skntl olmutur; ancak yaa-

"
Bkz. Bestor, Backwoods Uropias, s. 1 33-59; G. B. Lockwood, The New Har
mony Movemenr, D. Appleton and Co. , New York, 1 905, s. 3 1 4-77.
36
Bkz. B. Taylor, Eve and rhe Newjerusalem: Socialism and Feminism in rhe
Ninereenrh Cenrury, Pantheon Books, New York, 1983.
17
Bkz. A . Fein, 'Fourierism in Nineteenth-Cemury America: A Social and En
vironmental Perspective', France and Norrh A nerica: Uropias and Uropians,
der. M . Allain, University of South Louisiana, Baton Rouge, LA, 1978, s.
1 33-48.
 topyann Uygulamas

nan bu deneylerin ne kadar deerli olduunu, yaayanla

rn kendi ifadelerinden biliyoruz. Neyin ileyip neyin i
lemediini , neyi atmak ve neyi deitirmek gerektiini
rendiler. Belki daha da nemlisi, kendilerine dair pek ok
ey rendiler; belirli bir toplum trne ye bireyler ola
rak, deime ve gelime nnde kendi ruhlarnda sakl en
gelleri tandlar. lster birka ay ister birka yl srsn, de
neyimin kazanmlar yannda srenin nemi azalmaktadr.
Deneyimin karmakl ve younluu nem kazanmakta
dr. Bu topluluklara yaknlk duyarak onlar inceleyen ve
zerinde alanlar gibi topluluklara katlanlar iin de by
le topluluklarda bir gn yaamak insan dntren bir
deneyim olabilmektedir. 38
Yaanm bu deneyler, herhangi bir toplum iin her
hangi bir zamanda deerli olabilir. Fakat son iki yzylda
radikalleri etkisi altna alan daha geni topya vizyonunun
gereklemesi asndan zellikle nemli grnyorlar.
Buradan bakldnda insan hayal krklna uratan, en
bata sosyalist topyann resmi sorumlularnn dlayc
tutumlardr. Marx ve Engels ve onlarn takipilerinin g
znde, topyac sosyalistlerin topluluk deneyleri ii snf
hareketinin gelimesinde yersiz ve dikkat datcyd. Do
u Avrupa, in ve dier yerlerdeki toplumlarn komnizm
deneyimlerinin nda, geriye bakldnda bu deerlen
dirme feci grnmektedir. Max Weber, yeni bir dzen ge
tirme sznn gven uyandrmas iin gelecein sosyalist
toplumunun kuruluu iin gerekli 'balang hcrelerinin'
teker teker aklanmas gereine iaret etmiti. Daha yakn

1"
Yirminci yzyln ikinci yarsndaki komnlere kapsaml bir edebiyat iin
den bkz. P. Abrams ve A. McCulloch, Communes. Sociology and Society,
Cambridge Universiy Press, Cambridge, 1 976; A . Rigby, Alternative Reali
ties: A Srudy of Communes and heir Members, Rouledge and Kegan Paul,
londra, 1 97 4: K. Melville, Communes in the Counter-Culture, William
Morrow, New York, 1 972; R. Hourie, Getting Back Togeher, Coward,
McCann and Geoghegan, New York, 1 97 1 .

j 125
 topyacthk

zamanda Martin Bul er demitir ki, "Sosyalizm fikri ister

istemez, . . . ortak yaam, ortak alma ve kurumlan arac
lyla birbirine isel olarak balanm kk toplumlar
dan yeni bir toplumun organik inasna (yneliktir) . " 39
Buber, topyac topluluklarn deerinin tam da burada
olabileceini, yeni toplumun toplumsal zn, 'balang
hcrelerini' gstermesinde olabileceini sylemektedir.
topyac sosyalistlerin proj esi bu yzylda en belirgin e
kilde lsrail'deki kolektif iftlikler (kibbutzim) tarafndan
canlandrld; ancak temel hcrelerden yeni yaplanmaya
benzer trden bir proje l 960'lar ve l 970'lerde Bat'da t
reyen baz kar-kltr topluluklarnda ve ekotopya toplu
luklarnda da grlyordu.

topyac Toplumlar

1 9 1 7 Rus Devrimi'nde iiler, kyller ve askerler, sovyetler

ya da uralar biiminde 'kk derneklerini' kendilikle
rinden hzla rgtlediler. Zamannda Lenin'in itiraf ettii
gibi sovyetler, Marx'n 1 8 7 1 Paris Komn anlatmnda
onca vd komn fikrini tazelemi olmasna karn Bol
evik Partisi bu rgtleri nemsizletirdi. Sosyalist top
yay, 'balang hcreleri' olan sovyetlerden yararlanmak
szn ina e tmeye alld. Sovyet Sosyalist Cumhuriyetleri
Birlii, Komnist Parti'nin tek parti egemenlii gereini
gizleyerek bo bir sz olarak havada kald. Sonular fela
ketti. Yetmi yl sonra Bakan Mikail Gorbaev'in yneti
minde deney resmen iptal edildi. Bu aklama, Dou Av
rupa'nn bir ucundan dier ucuna uzanan antikomnist
bir pro testo dalgasnn kvlcmn tututurdu . Polonya ,
Macaristan, Dou Almanya, ekoslavakya, Bulgaristan ve

19
M. Buber, Paths in Utopia, Beacon Press, Boson, 1 958, s. 99; Weber iin
bkz. ibid, s. 1 28.
 Uropyann Uygulamas

Romanya'da halkn basks Komnist Parti ynetimini ik

tidar terk etmeye zorlad.
Bylece 1980'lerde modem zamanlarn en byk top
yac deneylerinden biri sona erdi ya da sona ermi gibi g
rnd. Topluluklar, bir tr cretkar uygulamal topya gi
riimidir. Bunlar adeta temelde, mikro dzeyde topyac
drlar. Ancak ou zaman onlarn yam sra makro dzeyde
topyalar, adalarnn gznde topyavari bir konuma .
ulaan btnlkse! toplumlar bulunmaktadr. Bunun, sz
konusu toplumlarn en azndan olaan, gnlk uygulama
larndaki baarlaryla genellikle pek ilgisi yoktur. Belirli
toplumlarla ilikilendirilen vaatler, onlara balanan mit
ler ok daha nemlidir. Bu toplumlar, topyann tm po
tansiyelinin gereklemesini temsil ediyormu gibi gr
lr. topyann, yalnzca daha byk ve besbelli topyac
olmayan toplumlarn barnda kk topluluklar bnye
sinde gereklemesi zorunlu deil, diye dnlmektedir.
topya kk lekte de tasarlanabilir, byk lekte de.
Btn toplumlar, hatta koca ktalar zaman zaman bar ve
kardeliin, zgrlk ve bolluun egemen olduu itopik
bir dnyay mjdeleyecek esiz bir gelime yoluna girmi
gibi grnmtr.
Gerek yaamdaki belli toplumlarn topyac konu
muna dikkat ekmi bulunuyoruz. Antik dnyann baz
dnrleri iin Isparta byle bir yerdi. Hareketli, enerjik,
demokratik Atina da ok farkl bir model sunuyordu. Ro
ma Cumhuriyeti, lsparta'mn ortaklamac ve zahit ruhun
dan bir eyler artryordu; Roma mparatorluu, uygar
latran dnya imparatorluunun ilk rnei haline geldi.
Roma Cumhuriyeti ve Roma mparatorluu, Roma'nn
knden sonra yzyllarca balca topyac rnek olarak
kald. Onaltnc yzyl Pritenlerinin gznde Calvin'in
Cenevre'si topik bir kentti, Tann'mn ehriydi; onyedinci
yzyl cumhuriyetileri, topyac esin iin Venedik Cum-

l 1 27
 Oropyaclk

huriyeti'ne bakyorlard. Onsekizinci yzylda, Rousseau'

nun Toplum Szlemesi'nde vd yurttalk erdeminin
ileyen modeli olarak Cenevre, topyac grntyle bir
kez daha ortaya kt.
Bata klasik antik toplumlar olmak zere btn bu
toplumlar, topyac vizyonlar beslemeye devam etti. 40 An
cak onsekizinci yzyldan beri, birou gitgide modern
dnyann arzularn karlayamayacak denli kk ve dar
bakl kalmlardr. Modem topyann temel dayanak nok
tas olan maddi zenginlii salayamayacak kadar teknolo
jik ve iktisadi adan kstldrlar. Dar ereveli kalmakla
elbette itham edilemeyecek Roma lmparatorluu'nda da
bu geerlidir. Fakat Roma'nn otoriterlii, modern topya
nn demokratik iddialaryla uyumamakta, onu modern
bir topyac model olmaktan iyice karmaktadr.
Kukusuz Roma'y diriltmek mmkndr ve Roma
gerekten zaman zaman diriltilmitir. Modern imparator
luklarn pek ou, yeniden balatmak istedikleri 'uygarla
trma misyonuna' meruiyet kazandrmak iin onu anmak
tadr. Mussolini'nin faist Roma mparatorluu, dorudan
onun soyundan geldiini iddia etmiti. Ancak ak milli
yetilii bir yana, atasn dahi geride brakan kaba otoriter
lii onu genelde taklit edilecek bir model olmaktan kar
maktadr. Hitler'in Nazi Almanyas rnei ile faizm de
kendini bir topya eidi olarak sunmutu; ancak yine bu
rada da , faizmin demokrasiyi kmseyiinden de te
rksal dlaycl, szde temsilcisi olduu ari dnyada bile
ekiciliini ok azaltmt. ngiliz mparatorluu, zellikle
Uluslar Topluluu'na evrili srecinde daha bir ekici g
zkyordu. Ancak burada da imparatorluun kendini
merulatrd sylemindeki ulusal kar unsuru, ngiliz

'" Bir rnek iin bkz. R. Jenkyns'in harika eseri The Vicrorians and Ancient
Creece, Basil Blackwell, Oxford, 1 980.

l 128
 topyann Uygulamas

imparatorluu'nun topik bir konuma gelmesine elverme

yecek lde gze batyordu . Aslnda modern imparator
luklardan hibirinin Roma'nn eritii evrensellik dzeyine
gelmeyi baaramadn syleyebiliriz. Byk ihtimalle
modern zamanlarda imparatorluku modelin bir topya
srdrmeyi hemen hi baaramamasnn nedeni de bu
dur. 4 1
Devrimci Fransa'y da topya kulvarnn dnda bra
kan emperyalzmdi . Byk Devrim zamannda Fransa, Bat
dnyasnn imgelemi zerinde kesin bir hakimiyet kur
mutu. 1 790'lar boyunca pek ok insann gznde Fransz
Cumhuriyeti, Aydnlanmann yaratt topyac beklentiy
le neredeyse zdeleti. Akl gereklemi, erdem egemen
olmutu. Ancak Cumhuriyet'ten imparatorlua gei ve
Devrim'in ideallerini baka halklara silah zoruyla kabul et
tirme giriimi Fransa'nn topyac ekiciliini hzla azaltt.
Napoleon imparatorluu ne kadar ciddiyetle, sembolleriy
le ve birok sylemiyle kendisini Roma'nn mirass ola
rak resmederse etsin, heveslendii kurtarclk yerine deil
despot konumuna dmekten kurtulamad.
Onsekizinci yzyln bir dier devrimci toplumu, yeni
Amerika Birleik Devletleri modern zamanlarn iki byk
topyac serveninden ilki olarak boy gsterdi. Bu durum,
ksmen Amerika'nn kendi 'istisnailik' anlayna ve dnya
zerindeki ilahi misyonuna ilikin anlayna balyd.
Amerika, aclarla dolu ktlk yllarnn ardndan insanln
kendini gerekletirmek zere bulmaya yazgl olduu
Vaat Edilmi Toprak't. Herman Melville, White jacket
( 1 8 50) (Beyaz Ceket) adl romannn unutulmaz bir pasa
jnda, " Biz Amerikallar", diyor "zel, seilmi bir halkz

"
'Dnya hkmei' ya da 'dnya devleti' topyas ile karurlmamak zere;
bu hataya, zellikle H. G. Wells ve yandalarnn yazlarnda sklkla dl
mektedir. Bkz. W. W. Wagar, H G. Wells and the Wofd State, Yale
Universi ty Press, New Haven, 1 96 1 .

l 129
 topyaclk

-amzn lsrailiyiz; dnyann zgrlkler hazinesinin ta

yclaryz . . . nsanlk, Tanr'nn bizim rkmz iin byk
eyler yazdna inanyor; gerekten de ruhumuzda byk
eyler hissediyoruz."
Ondokuzuncu yzyl Avrupallar da Amerika'nn ken
dine atfettii bu zel anlam byk lde onaylad. Hegel,
"Amerika, . . . . nmzdeki alarda Dnya Tarihi'nin ama
cnn tecelli edecei gelecein diyardr," diye iddia ediyor
du, " . . . Eski Avrupa'nn tarihsel deposundan usanm olan
lar iin bir arzular diyardr. "42 Gen Alexis de Tocqueville,
1 830'larda gelecein yeni demokratik toplum biimlerini
incelemek zere oraya gitti. Eletirel bir gzle bakmakla bir
likte, Amerikan Demokrasisi'nde ( 1 835-40) yeni cumhuri
yetin usuz bucaksz gcne ve yaratt umuda dikkat ek
ti. Sonraki gelimeler asndan beklenmeyecek bir ekilde,
Marx ve Engels gibi Avrupal sosyalistler de Amerika Birle
ik Devletleri'ndeki sosyalist faaliyetin apndan etkilendiler
ve memnun kaldlar. Amerika'nn, sosyalist hareketin nc
kolunda yer alacan sk sk dile getiriyorlard; "'hibir Or
taa kalntsnn ayak ba olmad" bu "ayrcalkl top
raklarda" ii snf, eski Avrupadakiyle karlatrlamaya
cak bir hzla bilinleniyordu.43
Kkl bir deiim gerektiren yeni yaam biimlerini
denemek isteyen -sosyalist olsun ya da olmasn- topyac
larn gznde Amerika'nn her zaman zel bir ekicilii
olmutur. topyaclarn topluluklar iin Amerika'nn en
gin ak alanlarndan daha uygun ve makul bir ortam
bulmalar olanakszd. Bizzat lkenin yenilii, yeniliki ara
ylara cesaret veriyordu. Dnyay yeniden balatma d
ncesi zerine ina edilmiti. Amerika bir ulus olarak

42 G. W. F . Hegel, The Phi/osophy of Hisory. eviren J. Sibree, Dover

Publicalions, New York, 1 956 , s. 85.
43
Engels'en aktaran D . Beli, Marxian Socialism in the Unied States, Princeon
Uni\'ersiy Press, Princeon, NJ, 1 967, s. 3.

! 1 30
 topyann Uygulamas

topya deilse bile, zel mlkiyet ve acmasz rekabet ku

rumlaryla zincirlenmi olsa bile, en deiik trden top
yalarn gerekletirilebilecei bir yerdi. 1825'te Robert
Owen, Amerikan Meclisi'nin sekin milletvekilleriyle yap
lan bir toplantda New Harmony taslan sunarken, bunu
Indiana'nn Wabash vadisinde kurmann uygunluunu an
latt. Konumasn vgl szlerle bitirdi: " Burada, Ameri
ka Birleik Devletleri'nin kalbinde . . . evreni ve insann her
hareketini yneten g, benim kontrolmn tesinde ba
na insanlar iin yeni bir bar ve iyi niyet imparatorluu
balatma olana veriyor . . . "44
Amerika'ya akn eden milyonlarca gmeni eken ey
lerden en nde geleni, Avrupal radikallerin oundan
farkl olarak, siyasi zgrlkler deildi. Amerika ok daha
fazla ve esiz biimde bolluk ve olanaklar lkesiydi. Ame
rika'nn demokrasisi modern topyann bir boyutuna yak
layor idiyse, Amerika'nn engin kaynaklar ve devasa
ekonomisi bir baka merkezi boyut olan bolluk koulunu
yerine getirebilecek ekilde ayarlanm gibiydi. Abraham
Lincoln'n simgeledii 'aa kulbeden beyaz saraya' efsa
nesinde, Horatio Alger'in 'sefaletten servete' yklerinde,
Amerikan Ryas'nn btn ileniinde, Amerika nimetleri
tm yetenekli ve giriimci bireylere ak olan benzersiz bir
zenginliin ve snrsz olanaklarn olduu bir topya ola
rak resmedildi .
Yirminci yzylda Amerika'nn eski ekiciliini kay
bettii apak bir gerektir. Ancak topyac ekiciliini
tmyle yitirmedi. Dikkate deer bir ekilde, her bir yurt
tan ayrlma olana olduu halde kalmay tercih ettii
dnyadaki tek lke olma zelliini hala koruyor. Yaanan
glkler ve hayal krklklar ne olursa olsun, mitlerinin
ve hayallerinin gerekleebileceini umduklar tek yer hala
Amerika'dr ve baka herhangi bir yer deildir. Baka top-

"
Aktaran Lockwood, The New H!lrmony Mo ement, s. 70.

l 131
 topyaclk

raklardan gmenlerin ve mltecilerin byk ounlukla

gelmeyi tercih ettikleri yer, yine Amerika'dr. Hatta bir
blge, Kaliforniya, yirminci yzyln sonlarnda kendi ba
na topyaya benzer bir konuma ulat. Amerikallar ve
Amerikal olmayanlardan oluan kitlenin gznde Ameri
ka'daki zenginliin ve hareket rahatlnn somut rnei
haline geldi. Silikon vadisinin teknolojisiyle ve belli bal
dnya uluslarnn biroununkine eit gayri safi haslasy
la, kara yollar, ak hava yaam tarz, denizi ve gneiyle
Amerika'nn zgrlk ve olanaklar lkesi olma konusunda
srdrd vaadi simgeliyor.
Yirminci yzyl Amerikasnn maddeciliine ve kitle
kltrne kar en sert tutumlaryla bilinen Avrupal ente
lektellerin gznde bile, Amerika insanln geleceinin
en belirgin ekilde ortaya kt yer olarak hala byleyi
ciliini yitirmemitir. Bu, sadece nsezi havasnda bir ey
de deildir. Amerika anlatmlarn artk kesinlikle daha
mulak ve daha tuhaf bir tarza dkme eilimindedirler.
Ama toplum felsefecisi jean Baudrillard, l 980'lerde Ame
rika iin hala "baarlan topya . . . . gerekletirilen topya"
diye yazyor. "Bakalarnn hayal ettii her eyi -adaleti,
bolluu, hukuk devletini, zenginlii, zgrl- gerekle
tirme dncesi zerine ina edilmi" bir toplumdur: "Bu
nu bilir, buna inanr ve sonunda bakalar da buna inan
maya balamtr. "45
Faka t byk llerinden bakldnda A merika'nn
kendini dosdoru aa vurduunu gren de yine Baudril
lard'dr. nk Amerika bir ldr; yass, ekilsiz, tarihsiz
ve kltrsz bir toplumdur. Bu, aslnda pek ok Eski Dn
ya insanna ekici gelen yanardner bir canlln kayna
dr; ama ayn zamanda modern dnyann kaderinin de ga
rip bir simgesidir. Amerika yirminci yzylda bir topya
olmaktan byk oranda kt. Kendi sanatlar ve yazarla-

<o J. Baudrillard, America, eviren C. Turner, Verso, Londra, 1 989, s. 77.

l 132
 Dropyann Uygulamasr

r, yaldzl ehresinin altndaki smrnn ve eitsizliin

derinliini ifa ediyorlar. Byk kentleri, yer yer nc
Dnya'nn krk dkk gecekondu mahalleleri grn
mndedir. Dnyann iktisadi adan en gl devleti ola
rak stnlne, bata Japonya, ayrca hzla btnleen
Avrupa meydan okumaktadr. Askeri ve siyasi kudreti, La
tin Amerika ve Gneydou Asya'da grld gibi bencil,
ahlaksz ve insanlk d amalara sk sk ynlendirilmi
gzkmektedir.
Yurtiinde ve dnda pek oklar iin Amerika, 'irkin
Amerikal'nn yzn giderek daha fazla gstermektedir.
topyann deil, antitopyann imgesi haline gelmitir.
Antitopya hicvi Cesur Yeni Dnya'da, Aldous Huxley'e en
ok malzemeyi salayan modern Amerika'yd. Ursula Le
Guin'in The Dispossessed ( 1 974) (Mlkszler) ve Marge
Piercy'nin Women on the Edge of Time nda ( 1 9 76) (Za
'

mann Kysndaki Kadn) Amerika kentseli, eitliki,

ekotopyac topyalarnn antitopyac zdd olarak kasvetli
maddecilik ve vahi smr kabusudur. Batl olmayanlar
da bu iltifatkar olmayan hkm yinelediler. Onlara gre
Amerika, dnyay fethedip kendi allahsz modeline gre ye
niden biimlendirmeye azmetmi zalim Bat kapitalizminin
ba temsilcisiydi. Pek ok nc Dnya entelektelinin
gznde, Amerika dnyann geri kalanna kendi egemenli
ini dayatan Avrupa uygarlnn en kt ynlerinin tm
n simgelemektedir. Frantz Fanon'un ifadesiyle:

lki yzyl nce , eski bir Avrupa kolonisi Avnpa'ya yeti

meye karar verdi. Bunu o kadar iyi baard ki, Amerika Bir
leik Devletleri, Avrupa'nn kusurlarnn, hastalkl yanlar
nn ve insaniyetsizliinin daha da korkun bir dzeye var
4
d bir canavar oldu. 6

'
F. Fanon, The Wrerched ofrhe Earch, eviren C. Farrington, Penguin Books,
Harnondsworth, 1967, s. 252.
 topyaclk

Amerika'nn topyac imgesi nasl karardysa, bir baka

byk ve modern topya deneyi olan Sovyetler Birlii'nin
imgesi de -stelik daha hzl ve tam anlamyla- snkleti.
Yeni komnist toplumun topyac ekicilii bol bol belge
lenmitir.4 7 Bat entelijansiyasnn en saygn kimi yeleri
nin, Rusya'daki tikel gelimelere ilikin kukular ne olur
sa olsun, herkese kurtulu vaat eden yeni bir uygarln
kurulmakta olduundan hi kukular yoktu. Sovyetler
Birlii, topyac teorinin gereklemesiydi. Sosyalist top
yann olanakl olduunu gsterdi. Amerika'nn yapt gi
bi, Bat Avrupa'daki iktisadi ve teknolojik gelimeyi yaka
lamay ve onu gemeyi amalad. Ancak Amerika'dan fark
l olarak bunu acmasz kapitalist smr olmadan yapa
cakt. zellikle smrge boyunduruundan kurtulmaya
alan Batl olmayan lkelere, geni nfus kesimlerini
yoksullua ve sefalete mahkum etmeyen bir iktisadi ve
toplumsal kalknma modeli nerdi. Sovyetler Birlii, her
kese zgrlk ve bolluun olduu modern topyay tam
olarak gerekletirebilecek gibi grnen ilk modern top
lumdu.
Bat entelijansiyasnn hayal krkl, son krk yl bo
yunca giderek artt. l 930'larda ve l 940'larda S talinizm,
saflardan ilk uzaklama dalgasnn balca nedeniydi. nde
gelen aydnlar, kamuoyu nnde bu yoldan dndklerini
birer birer akladlar. Komnizm 'baarszla urayan
tanr' idi.

Sovyetler Birlii [ der Andre Gide) en saf umutlarmza iha

net etti ve bize drst bir devrimin tehlikeli bir batakla
gmlebileceini trajik bir ekilde gsterdi. Eski kapitalist
toplumun ayns yeniden kuruldu: Serfliin btn o sefil ve

"
Bkz. R. Crossman, der., The God Thar Failed, Bantam Books, New York,
1 965; O. Caue, The Fellow Trave/ler.<, Weidenfeld and Nicolson, Londra,
1 973.
 Uropyann Uygulamas

kleci mant ile insan ezen ve smren yeni ve korkun

bir despotizm. 48

Sovyetler Birlii, 1 956 Macar Devrimi'ni ezerek ve l 968'de

ekoslavakya'y igal ederek Bat'da ve dier yerlerdeki es
ki taraftarlarn kendisine daha da yabanclatrd. Sovyet
ler Birlii'nin Dou Avrupa lkelerine askeri mdahalesini
bir kez daha onaylayan l 970'lerin Brejnev Doktrini , eski
tip Rus emperyalizminin ak ifadesiydi. Yine eski moda
reel politik izgisinden hareketle, komnizmin enternas
yonalizminin gerektiinde milliyetilie rahatlkla feda
edilebileceini in'le yaanan kopu da gsterdi. Kom
nist lkelerin kendi iinden bakldnda btn belirtiler,
sistemin vasat beceri gerektiren ilerin stesinden gelebi
leceine bile artk eitimli nfusun byk blmnn g
venmediini gsteriyor.
1 9 1 ?'de topyac umutlarla balayan deney, l 980'lerde
ypranm diktatrlkler, iflas etmi ekonomiler ve mane
viyat bozulmu kitlelerle sona erdi. aresizce reform
yapmaya alan Sovyet liderliinin gz yummasyla, Dou
Avrupa halklar komnist ynetimleri ykmaya balad.
" Dn olmayacak gibi grnen bir ekilde, tarihteki en
byk siyasi topya . . . . batan aa tam kendi kartna
dnt. "49 Amerika Birleik Devletleri'nin bana geldii
gibi, bir zamanlarn topyas komnist Rusya da antitop
ya alanna savruldu.
Bu, topyann sonu mudur? Modern zamalann byk
topya deneylerinin baarszla uramasndan, yirminci
yzyln tm kanl olaylarndan (dnya sava, faizm, Na
zi soykrm ve Hiroima'dan) sonra, topyac dnceyi
ne besleyip canl tutabilir? Yirminci yzyln sonunda

'8
Crossman, The God Thar Failed, s. 1 76.
'9
N . Bobbio, The Upurned Utopia', New Lefr Review, N o . 1 77, 1989, s. 37.

l 1 35
 Uwpyaclk

umut kaynamz nelerdir? topya bir biimde varln

korumay baarsa bile ilevleri ne olabilir? Balangta,
More ile , topya modern dnyaya bir gndem vermiti.
Be yzyl sonra bugn topya ne ie yarayabilir?
 s
Dnya Haritasnda topya

'Uygunsuz ve Ykc' Bir Tr1

topya bazen gereklerden ka olarak grlr. Adeta bi

ze kaygsz hayallere kaplp gitme olana sunmaktadr.
Bylesine masum bir denemeye kim itiraz edebilirdi ki?
topya yazarlar o halde neden bu kadar glkle
karlamlardr? Neden eserleri genellikle lmlerinden
yllar sonra, ayklanp ksaltlm halde ortaya kmtr?
More, almasn hmanist bir jeu d'esprit (aka) olarak
geitirmeyi becermi olabilir, fakat takipileri topyac
denemelerinden tr zulm grm ve mahpusluk ya
amtr. I Mondi ( 1 553) topyasnn yazar Anton Fran
cesco Doni , Venedik yetkilileri tarafndan dnek bir papaz
olarak alenen sulanm ve kenti terk etmeye zorlanmtr.
Campanella, Engizisyonca hapse mahkum edilmi ve i
kence grmtr. Campanella'nn eseri Gne lkesi,
1 602'de Napoli'de hapiste yazlmtr. Kitap 1 623'e kadar

Betimleme iin bkz. Suvin, Meamorphoses o{Science Ficion, s. lOOn.

1 137
 Uropyaclk

l a lnam, basld zaman da kaleme alnd ltalyancada

<lcil Latincede didik didik edilmi, radikallii sulandrl
m bir uyarlamayla yaymlanmtr.
Harrington'un Oceana's ilk nce Cromwell'i rahatsz
etmiti. Cromwell, eseri ilk nce sansrn, sonra da Res
torasyon monarisinin eline teslim etti. Restorasyon mo
narisi, hapse att Harrington'un salnn bozulmasna
sebep oldu. Kepler'in Dream'i ve Francis Godwin'in Ayda
ki Adam', yaymlanmalarnn yllarca gecikmesini hakl
gsterecek kadar kkrtc bulundu. Cyrano de Bergarac'n
Dier Dnya's, yazarn lmnden sonra, youn biimde
sansrlenmi ve arptlm bir halde yaymland. Tamam
lanm saylabilecek basklar ancak yirminci yzylda ya
pld. Veiras'n Sevaritler Tanhi, ilk defa yaymland Lond
ra'da ban belaya soktu; eserini Histoire des Sevarambes
adyla srdrd Paris'te de bela peini brakmad.
Foigny'nin Bilinmeyen A ustralis Ktasnn Yeni Kefi, ha
yali bir basmcnn adyla ve anonim yaymlanm olmas
na karn, eser yarglarn da gazabna urad ve yazarn bir.
dnem hapse atlmasna sebep oldu. Diderot'nun 1 772'de
yazd ve elyazmasyla oaltlp yaylan Bougainvilles'in
Seyahatine Ek kitab, herhangi bir basmc iin fazla ak
szl yazlmt ve Devrim'in patlak vermesinden sonra
1 796'ya kadar yaymlanmad. Sade, Devrim iin bile fazla
keskin dilliydi. Yatak Odasnda Felsefe yurtdnda, Lond
ra'da yaymlanmak zorunda kald; Sade, justine ya da Er
demin Felaketlen'nden (Nouvelle justine) dolay hapse
mahkum edildi, sonra da tmarhaneye kapatld; 1 78 5'te
kaleme ald Sodom 'un 120 Gn adl kitab ise yaad
mz yzyla kadar yaymlanmad.
topya yazarnn yaam alan genellikle manastr hc
resi, akl hastanesi, hapis oldu. Dncelerini, adal, ede
bi laf canbazlklanyla; kendisini de sahte adlarla gizlemek
zorunda kald. "Belki de hibir edebiyat trnde bu kadar

l 138
 Dnya Haritasnda topya

ok eserin anonim veya mstear imzayla yaymland g

rlmemitir," diye yazyor Glenn Negley. 2 topyann ro
mann iine yedirildii ve bir lde de uysallatrld ve
sansrn de her halkarda gevedii ondokuzuncu yz
ylda topya yazarlar zerindeki bask hafifledi. Ancak
yirminci yzyl topya yazarlarnn hala glklerle kar
lat oluyordu. Zamyatin'in Biz eseri Rusya'da 1 920'de
yazld ve Sovyet yetkililerinin dmanca tutumu, ilk ba
smnn l 924'te New York'ta lngilizce yaplmasna sebep
oldu. Zamyatin'in kendisi de srgne gitmek zorunda kal
d. Biz, yine New York'ta 1 9 5 2'de yaymlanana kadar Rus
a yaymlanmad; Sovyetler Birlii'nde ise hibir zaman
yaymlanmad. te yandan, Orwell de sadece 'topyac'
Homage to Catalonia (Katalonya'ya Selam) eseriyle deil
-her zamanki sol grl yaymcs Gollancz tarafndan
reddedilmiti- antitopyac Animal Farm (Hayvan iftlii)
ile de sorunlar yaad. Bu eser de balca lngiliz yaymc
(bir de Amerikal yaymc) tarafndan reddedildi, ta ki -biraz
tereddtle de olsa- Frederick Warburg tarafndan yaym
lanana kadar.
Hem sada hem solda yer alan kurumlar, topyaya
dmanca tavr almlardr. topya ykc bir biim ola
gelmitir: topyann 'haritasn karrken' ilk dikkat edil
mesi gerekn nokta belki de budur. Tam da yazarn niye
tine ilikin o belirsizlik -bu bir hiciv mi? bir arzu tatmini
mi? bir eylem ars m?- yetkilileri mutlak bask yapma
ya kkrtmtr. Her ihtimale kar en iyisi susturmak, diye
dnlmtr.
Elbette topya, rettii alternatiflerle kkrtmaktadr.
Ne 'olabilirdi'yi gstermektedir. Fakat ykclnn gerek
kayna olan en inat ura, toplumsal dzenlemelere
kar eletirel bir anlatm gelitirmektir. Dolaysyla, nasl
tm toplumsal teori topyacla zenmekteyse, topya da

Negley, Utopian literature, s. xxii.

 Uropyaclk

aynen belirttiim gibi3 bir toplumsal teori biimidir. Yu

nanllardan beri toplumsal teorinin yapmaya alt eyi
topya kendi bildii yoldan yapmaktadr; gncel -belki de
evrensel?- olann kmazm saptayp k yollarna iaret
etmektedir.
More burada da modeli belirledi. Gncel uygulamala
ra kar duyduu fkeyi gstermek iin elimizde Utopiann
1 . Kitab olmasa dahi, 2. Kitapta yer alan Utopia betimle
mesi More'un lngiltere'sini mahkum etmeye yeter. ada
okurlar iin aikar olaca zere her bir noktada Utopi3nn
olumlu uygulamas, dnemin lngilteresi ve Avrupasmn
olumsuz uygulamasna iaret etmektedir. Ancak More bu
nunla da yetinmedi. Yaklamnn tad zgnlk, o za
manki ahlaklardan ve hicivcilerden farkl olarak, yapp
edilenleri saduyulu bir ekilde eletirmekten tatmin ol
mamasyd.4 Tm toplumsal hastalklar tek bir kaynaktan
tremektedir: zel mlkiyet kurumu. Kendinden sonra
gelen Marx gibi More da "zel mlkiyet varlm korudu
u srece, toplumu salna kavuturacak bir tedavi uy
gulamann hibir ekilde mmkn olmadn" gsterme
ye alr. nk "bir yerini tedavi e tmeye alrken dier
yerlerde hastal arlatmyorsun. " 5 Hythloday'in hkm
dara danmanlk yapmay ateli bir ekilde reddetmesinin
nedeni budur. Verebilecei tek samimi tavsiye -zel ml
kiyetin ilgas- yle radikaldir ki zaten kabul grmesi im
kanszdr. Bunun dnda ister danman dostlarnn fikir
leriyle uzlasn, ister geici zmler nermekle yetinsin,
ne yaparsa sadece 'lgnlklarm onaylam' olacaktr. 6

Bkz. yukarda 2. Blm, s. 3 1 .

Bkz. J. H. Hexter, The Uwpian Vision', s . 1 26-27; ayrca The Predaory and
the Utopian Vision', s. 1 79-203.
Thomas More, Uopia der. G. M. logan ve R. M. Adams, Cambridge
,

Universiy Press, Cambridge, 1 989, s. 39.

Uopia, s. 37.
 Dnya Harirasnda Uropya

Ne var ki yapabilecei bir ey daha vardr. Utopia'nn

yksn anlatabilir. Utopia'l kurumlan anlatabilir. Yani
sistematik ktln sistematik tedavisini gsterebilir. Bu,
hkmdarlara akl vermeye alternatif bir uygulamadr.
Akl hocal yetersizdir, nk hkmdar ne kadar iyi ni
yetli olursa olsun tek bir kiiden ibarettir ve sorun sistem
dedir. Gerek reformu yaama geirebilmek iin ne yap
mak gerektiini anlatmak zere More-Hythloday'in teoriye
bavurmas gerekir. Bu da, genel kurallardan muhakeme
ile karsama yapmak eklinde olabilir. Ancak More, kar
samay deil, teoriyi uygulamada gstermeyi tercih eder.
Utopia'nn (ve bir toplumsal teori biimi veya 'teorik uy
gulama' olarak topyann) zgnl budur. More, ta
mamen somut alternatif bir toplumsal dzeni betimleye
rek, ktlklerin ve bunlarn tedavisinin birbiriyle siste
matik i ieliini iddia etmekle kalmaz, ayn zamanda bu
nu gsterir. Toplumun kurcalanamayaca ve kkl bir bi
imde yeniden inaya ihtiya duyduu , ancak tek tek so
runlarn tmyle yeni bir yaam tarz ile zmlenmi
gsterildii bylesi bir hayali yeniden dzenlemeyle ak
la kavuturulabilir.
topyay gerekten ykc klan bu yeni perspektiftir.
Toplumsal teori ounlukla toplumsal sorunlarn sistema
tik temelini gsterir. Ancak soyut ilkelere yaslanmas ne
deniyle cazibesi -en azndan genelde halkn gznde- s
nrldr. topya, ou toplumsal teorideki a priori, tm
dengelimci yntemi en azndan biimsel olarak tersine e
virir. Kulland yntem -ada bilim felsefecileri arasn
da hi de moda olmayan, fakat insanolunun saduyusuna
olduka hitap eden- ounlukla elle tu tulur, tmevarmc
trdendir.
Uzun tarihi boyunca topya, bir yolculuk anlatm bi
imini yitirmemitir. Mekanda ya da zamanda yolculuk
eden kaif topyaya rast gelir. Adam (veya yakn zaman-

l 141
 topyaclk

larda kadn) genellikle ilk bata orann sradan insanlaryla

karlar; anlan alrken ve elenirken gzler, konutla
rn ve kentlerini grr. Sradan insan ve yer manzaralan,
toplumun rgtlenme ilkelerinin yolcuya anlatlmasndan
nce gelir. Bertrand de jouvenel'in dikkat ektii gibi,
"Ancak bundan sonradr ki bir merkeze getirilir ve coraf
yay incelemesine olanak veren bu yolculukta ok geme
den topyann ana yaptlarn kefeder' (Morris'in Hibir
Yerden Haberleri bu bakmdan rnek gsterilebilir) . 7 Yol
cu, topya sakinlerinin gnlk yaamlarnda etkisini ken
di gzleriyle grd genel ilkelerin geerliliini ve arzu
lanabilirliini aynen bizim gibi kabullenmeye hazrdr. llk
nce gayet dzenli ve gzel bir ortamda mutlu insanlarn
bulunduu bir tablo belirir; daha sonra tm bunlarn nasl
oluverdii, nasl iledii ve -ima yoluyla- yolcunun kendi
toplumunda ilemesinin nasl salanabileceine ilikin ders
verilir.
Teorik dnme eilimindekiler arasnda soyut kural
lar entelektel uzlama dourabilir; fakat ou insan gr
dne inanr. topya somutlamadka genel ilkelerin
mulak bir kavrayndan ibaret kalacak iken, somutlat
iin insanlarda duygusal bir inan dourmaktadr. Bu yz
den topya, soyut toplumsal teori incelemelerinin ve tez
lerinin yaymlanmasna normalde gz yumacak veya al
drmayacak iktidarlar -savunulan genel ilkeler ayn bile
olsa- endielendirebilir. Yetkililer Das Kapital'i pek de dert
etmez; ancak /karaya Yolculuk veya Gemie Bak veya
Hibir Yerden Haberler baka bir meseledir. Keza, Robert
Owen'n Yeni Bir Toplum Gr ve Henry George'un
Progress and Poverty (tlerleme ve Yoksulluk) adl topya
sistemleri de yaln ve etkileyicidir. Bu topyac yazlarn,
Marx'n herhangi bir yazsndan ok daha fazla insan sos
yalizme ikna e ttiini kimse inkar edemez.

de Jouvcnel, 'Uopia [or Practical Purposes', s. 220.

j 1 42
 topyaya Kar

topyann, bir zamanlar ayrcalkl ve hayranlk uyandran

bir konumun keyfini srd sylenebilir. Yetkililerin
eteklerini tututururken yazara toplumsal ve ahlaki yaa
mn en nemli meselelerini irdeleme frsat veren bir tr
d. Ancak bizim yzylmzda topyaya kar dmanlk
hemen hemen hi kesintiye uramamtr. nsanlk ve top
lumun doasna ilikin temel varsaymlar ve uygulad
temel yntem nedeniyle saldrya uramtr: Gya topya
tiranla ve totaliterlie gtrmektedir.
Karl Popper, topyacln yanl yerletirilmi aklc
lk olduunu syler. Popper'e gre topyaclk, tm aklc
siyasi eylemliliin "ideal devletimizin az ok berrak ve ay
rntl bir tasvir veya taslana, ayrca bu amaca uzanan ta
rihsel patikann bir plan veya taslana" dayanmas gerek
tiine inanr. Fakat amalar bilimsel olarak belirlenemez.
Ancak makul insanlar arasnda amalar zerine iknaya
dnk bir tartma yrtlebilir. topyac biim iddet
dourur. Nihai amalar madem bilimsel olarak belirleye
miyoruz, farkl bir dine mensup ve kendileri gibi uzlamaz
imanllarla karlaan tm imanllar gibi topyaclar da di
er tm grleri ortadan kaldrmaya alacaktr. Kendi
ideal devlet grnn mutlak doruluunu kabul ettirir.
"Bu ekilde topya mhendisleri her eye kadir olduklar
gibi her eyi bilen de olmaldr. " "Hatal aklclk, devasa
makineler retme ve topyac toplumsal dnyalar yaratma
dncesinden bylenmitir. Bacon'un 'bilgi iktidardr'
ve Platon'un 'bilgelerin ynetimi' bu tavrn farkl ifade
leridir . . . " 'Cenneti dnyada yaratamayacamzm' farkna
varmalyz. "Uzak ideallerin hayalini kurmay ve yeni bir
dnya ve yeni bir insan iin topya tasarlarmz zerine
kavga etmeyi bir brakabilsek," adm adm somut reform
larla ne ok ey baarabilirdik.8

Kari Popper, 'Utopia a n d Violence', Conjecrures and Refurarions: The

l 143
 Vopyaclk

topya, Leszek Kolakowski'ye gre de 'totaliter zora'

varr. insanlar arasnda mkemmel eitlik ve mkemmel
uyum, insan yaamnn kanlmaz ve zenginletirici bir
yn olan atma ve eitliliin bastrlmasna gtrr.

Olas bir topyac dnya, insanlarn yaratclklarn ve z

grlklerini yitirdii, insan yaam biimlerindeki eitlili
in, yani kiisel yaamn yok edildii ve insanolunun tam
anlamyla mkemmel tatmine ulaarak kalc, skc bir du
raanl normal sayd varsaymna dayanr. Bylesi bir
dnya, bildiimiz haliyle ve tanmladmu ekilde insan
soyunun sonunu iaretlemi olurdu. 9

Hem Popper hem Kolakowski kiisel olarak topyadan ve

ya topyac sayd toplumlardan kayordu: Popper, iki
Dnya Sava aras Almanya'nn 'Nazi topyasndan',
Kolakowski, Dou Avrupa'nn 'sosyalist topyasndan' ka
yordu. jacob Talmon'un antitopyas gibi baka anti
topyalar da Nazi soykrmyla damgalanmt. Bu durum,

Growrh of Scienrific Knowfedge, Rouledge and Kegan Paul, Londra, 1 965,

s. 358-63. Benzer itirazlar iin bkz. F. A. Hayek, The Road o Serfdom,
Rouledge and Kegan Paul, Londra, 1 944; M. Oakesho, 'Rationalism in
Poliics', Rarionafism in Poliics and Oher Essays, Methuen, Londra, 1962;
]. Talmon, 'Utopianism and Politics', Uopia, der. G. Kateb, Atheron Press,
New York, 1 9 7 1 ; M. Lasky, Uopia and Revofuion, Macmillan, Londra,
1 976. Sosyolojik bir perspektiften Raif Dahrendorf, 'Ou of Uopia: Toward a
Reorientation of Sociological Analysis', Es.<ays in he Theory of Sociey.
Rouledge and Kegan Paul, Londra, 1 968. Antitopyac nermelerin iyi birer
eleirel tanmas iin bkz. Kaeb, Uropia and fs Enemies, B. Goodwin,
'Utopia Defended Against the Liberals', Pofiricaf Studies, c. 28, 1 980, s. 384-
400. Kateb'in syledii gibi, zellikle de opyac yntemlere nazaran ani
ltopyaa duygular 'en kapsayc kitap', Kari Popper'in kaleme ald The
Open Sociery and fs Enemies, ilk bask, Rouledge and Kegan Paul, Londra,
1 945; topyac amalarn 'en kapsayc eletirisini' Nietzsche yapm saylr:
Uopia and fs Enemies, s. 1 9.
L. Kolakowski, The Death of Utopia Reconsidered', The Tanner Lectures on
Hunan Vafues 4, der. S. M. McMurrin, Cambridge Univcrsity Press,
Cambridge, 1983, s. 238.
 Dnya Haritasnda topya

antitopyac tutumu sadece felsefi kanaatlerin deil, kendi

yzylmzn tarihinin de dourduunu bize hatrlatyor.
topya, ilerleme ve mutluluu bytme dncesine ba
ldr. Akla olan inanc ortaya koymutur. Yirminci yzyln
hakim inanlar ise bunun tam aksine o inanlarla adeta
alay ediyor. lki Dnya Sava , kitlesel isizlik, faizm,
Stalinizm, nkleer sava tehdidi- tm bunlar barbarln ve
aklszln sregelen hakimiyetini ispatlyor. lkincisi, ev
re katliamndan kaynaklanan kresel afet korkusu anti
topyac daman kabartmtr. Dnya toplumu birounun
gznde Morris veya Wells'in topyalar iin deil Zamya
tin, Huxley ve Orwell'in distopya ya da antitopyalar iin
hazrlanmaktadr.
Muhakemeye dayanan bir ktmserlikten sz edilebi-
..
o
lir. Utopyann buradan yola klarak yadsnmas ise
bambaka bir eydir. Antitopyaclar, insanolunun ba
edilmez aklszl ve aptall olarak grdkleri eylere
gmlerek, bu duyguyu felsefi ve siyasi bir topya eletiri
sine dntrdler. Bu suretle, topya projesi hakknda
haksz ve sk sk da bilgisiz varsaymlarda bulunmulardr.
Genellikle tm topya eitlerini bir ve ayn ey gibi grp
bir araya ymlardr. More'un veya Morris'in edebi top
yasnn Owen veya Marx'n topya teorisiyle ayn yne
baktn farz etmilerdir. Popper'in tm topyalar 'tasar
lar' st bal altnda ele almasna ve topyay totaliter bir
planlama olarak grmesine frsat veren budur. More gibi
eletirmen ve hicivcilerin niyetleri ile Saint-Simon gibi ya
pc toplumsal teorisyenlerin niyetleri arasnda ayrm ya
plmamaktadr. Konuyu tartma tarzlarndan yola karak,
Popper ve Kolakowski'nin -szgelimi Platon ve Marx'
okumu olmalarndan farkl olarak- topya okuyup o ku-

'"
B u lde gerekelendirilmi b i r ktmserliin bugnk nedenleri zerinde
bkz. Joe Bailey, Pessimism, Rouledge, Londra ve New York, 1 988.

l 1 45
 Ucopyaclk

madklarndan dahi emin olmak gtr. topyann bir bi

im olarak karmaklnn ve farkllnn ve trl ekil
lerde hem kullanldnn hem de kullanlabileceinin
ayrdnda olduklarn gerekten de gstermiyorlar.
topyaya kar ada dmanlk, genel kabul gren
etkili bir topyac grle de ksmen aklanabilir: Karl
Mannheim'a borlu olan gr. Mannheim'in stnl
bugn bile topyaya ilikin yrtlen teorik tartmalarda
biraz esrarengizdir ve tmyle yararl olduu kesinlikle
sylenemez. Mannheim, dier topya kavramlarnn bir
ounu gz ard ederek inat bir tutumla topyac dn
celerin gerekletinlebilirliine vurgu yapyor. topyalarn
gerekten de mevcut toplumsal gereklii atklarn sy
lyor. "Koullara bal aknl olan dncelerdir. " An
cak bu sylenen, topyalarn gereklemeyecek hayaller
olarak damgalanmalar anlamna gelmez. Mevcut toplum
sal dzeni istikrara kavuturan ideolojiler biimindeki ay
n 'gereklik akn' dnce sistemlerini ayrntlandran
egemen snflarn teknii ve bak as ite budur. Lamar
tine'in deyimiyle , topyalar daha ok "premature hakikat
lerdir". Genellikle 'tekil bir kiinin arzu-hayali' olarak ilk
bata incelikle ilenen topyalar, sonralar tutkularna
topyac yazarlarn 'bilinsizce' ve tabiri caizse premature
katld alt toplumsal gruplarn programatik taleplerine
dahil oluyorlar.
to pyalar gerekten de bazen gerekd ve abartl
umutlar ve beklentiler tayabilir. Mannheim, topyalarn,
gerei reddetmektense yalnzca uman dnce sistemle
rinin birer ifadesi olarak yine de doru drst ele alnma
lar gerektiini ileri sryor. Tarihsel geliimin basksyla
topyalar, genellikle imdiye dek bastrlm gruplar eliyle
gelecekteki bir toplum biiminde uygulanmaya mahkum
durlar. Liberalizm ve sosyalizm bu trden topyac d
nce sistemleri olarak grlyor ve Mannheim'in iddias-

J 1 46
 Dnya Haritasnda topya

na gre tutuculuk bile, tarihin ilerleyiiyle bir kenara itilen

bugne kadarki egemen snflarn gznde militan bir
topyac karakter kazanabilir. Bundan dolay, dnceler
"topyaclarn hedeflerine uyacak ekilde toplumsal ger
ekliin deimesini amalayan kolektif eyleme esin veri
yorsa" diyor Mannheim, o fikirlerin topyac olduklar id
dia edilebilir. 1 1 Bylesi hedefler, gereklii ancak doal ve
nihai olarak uygulanabilecek ekilde aar.
topya dmanlar, Manheim'n topyaya belirlenim
ci ve tarihsici yaklamn minnettarlkla kaptlar. l 940'larda
ve 1 9 50'lerde birok dnrn gznde bizzat Mannheim,
tasarmc kimliiyle topyacy, 'plan'a sonsuz inan ta
yan aklcy simgeliyordu. Man and Society in the Age of
Reconstruction ( 1 940) (Yeniden lna anda lnsan ve
Toplum) gibi eserler, dnya sava ncesi anariye dnl
meyecekse sistemli planlama yaplmasnn gereklilii ko
nusunda bastrd. Bylece Mannheim'n topya savunusu
totaliter planlamaya ynelik bir ar olarak algland ve
saldrya urad.
topyay, toplumsal felsefelerin ileri ekici bir ekilde
gerekletirilmesiyle ilikilendirmek konusundaki srar
nedeniyle Mannheim, antitopyaclarn elini glendire
rek uzun vadede daha da byk zarara sebep oldu. Bu ba
k asyla topya projesinin temeli, yerleik sekinlerin
muhalefetine kar kendini ifade mcadelesi veren an
belirmekte olan 'gelecek ynelimli' eilimlerinin gerek
lemesiyle atld. Son dneme uygulandnda, bu durum
an eitliki, insanlar bir seviyeye getiren, kolektivist
ideallerinin modern topyann bileenleri olduunu gs
terdi. topya tarihinin nerdii planlama da topyann
arac olarak burada devreye girdi. Bunlarn modern top
yann temel unsurlar olduu, yalnzca dnemin toplumsal

11 Kari Mannheim, 'Uopia'; ayrca bkz. Mannheim, !deology and Utopia,

Rouledge and Kegan Paul, Londra, 1 960, s. 1 73-90.

l 1 47
 Uopyilclk

felsefelerinin biroundaki yerleri itibariyle deil, fakat

ok daha fazla, o zamanki en ileri toplumsal deneylerde
ksmen gerekletirilebilmi olmalar sayesinde grld.
Mannheim, Roosevelt'in New Deal' ve Sovyetler Birlii'nin
kolektif, planl ekonomisi gibi olgularda gnmz topya
snn yeni balayan zaferinin nvelerini buldu.
lte antitopyaclarn kabusu tam da buydu. Antitop
yac eletirinin arl, topyann s iyimserlerin sorumsuz
hayali olduu ve imkanszl noktasnda deildi: Tam ter
sine . Onlar sarsan, modern topyann fazlasyla olanakl
olmas, Mannheim ve dierlerinin de gsterdii gibi, ger
ekleme srecinde olmasyd. Bilim, akl ve demokrasinin
modern topyas mode rn dnyaya dnyordu . Ancak
topyann gereklemesi, insanl zgrletirmeyi ve in
sanln refahn ve mutluluunu artrmay brakn, grl
medik lde klelie ve ksrla boulmu bir dnya, eski
zorbalk biimlerinin yeni bir kitlesel demokratik siyaset ve
hayrsever devler planlamas maskesi altnda geri dnd
bir dnya getiriyordu. yleyse dnya ne kadar az topyac
olursa o kadar iyidir. topya aleyhindeki bu durum, Aldous
Huxley'in Cesur Yeni Dnya'snn giri zdeyii iin setii
parada Nicholas Berdyaev tarafndan ksa ve z olarak ifa
de edildi:

topyalar en bata zannettiimizden ok daha fazla gerek

lemesi mmkn olarak karmza kar. imdi de olduka
farkl ynden skntl bir baka soruyla yz yze geliyoruz:
topyalarn tanmlayc uygulamalarndan nasl kanabili
riz? . . . topyalarn gereklemesi mmkndr. Yaam,
topyalara doru akar. Belki de daha imdiden yeni bir aa
girmekteyiz; aydnlarn ve yetikin snflarn topyalardan
kanmann yollarn arayacaklar ve topyac olmayan da
ha az 'mkemmel' ve daha zgr bir topluma dnmeyi ha
12
yal edecekleri bir aa . . .

11 N. Berdyaev, 'Dernocracy, Socialisrn and Theocracy' iinde, The End of Ti

l 1 48
 Dnya Harirasnda Uropya

Hmanizm, zgrlk ve insan haklarn ycelten ondo

kuzuncu yzyln iledii sularla nceki btn alar sol
lamakla yetinmeyip stne stlk yeryznde yaam tm
den yok edecek aralar hazrlamay da becermi yirminci
yzyla dolu dizgin neden aktn bir durup dnme,

vaktimiz gelmemi midir, IJ diye Rus yazar Nadezhda

Mandelstam sorguluyor.
Ondokuzuncu yzyl ideali topya, yirminci yzyl
dnyasnn antitopya gereinin yolunu amt. Kola
kowski bunun da topyann kendisine uygulanabilir siyasi
bir hedef koymasndan kaynaklandm ileri srd. top
ya, 'mkemmellik hayalinin' tesine geerek canl bir ger
eklik kazanmak istiyordu:

Bir topyac gr, siyasi bir deyime evrildikten sonra uy

duruklar veya kendisiyle eliir; eski adaletsizlie yeni ad
lar takar . . . topyalar . . . dnyann sonunu getirecek zgn
bir teknoloji, cennetin kaplarn zorlayacak bir teknik ara
gelitirdiklerine savunucularnn kendilerini inandrabildii
1
lde ideolojik olarak zehirli hale gelmitir. 4

Hemen btn antitopyaclarn gznde devrimci sosyalist

topya, bu ideolojik zehirin modem zamanlardaki esas ta
ycsdr. Geleneksel Marksizmin topyacla duyduu
antipatinin bedeli, topyac olarak grlen Marksizme du
yulan burjuvaca bir antipati ile denmitir. Sosyalist top
yay gerekletirme giriimi bir cezaevi yaratmtr, daima

me, eviren D. At rwaer, Sheed, londra, 1 933, s. 188. evirisini biraz dei
tirdim . Anitopyaclarn temel itirazn bu grn zetledii iddias zeri
ne bkz. Kaeb, Uropia and lts Enemies, s. 1 3- 1 4; ayrca bkz. G. Woodcock,
'Utopias in he Negative', Sewanee Review, c. 64, 1 956, s. 82; E. Weber, The
Ani-Utopia of he Twenieh Cenury', Sourh A tlantic Quarerly, c. 58,
1 959, s. 440-4 1 .
11
N . Mandelsam, BBC R;dio 3 , 1 8 Ocak 1 98 1 .
14
Kolakowski, The Deah o f Uopia Reconsidered', s . 240, 242.

1149
 Vwpyac/Jk

yaratmaya da mahkmdur. Sovyetler Birlii bunun en bariz

rneidir. Arthur Koestler o parlak antitopyac Gn Orta
snda Karanbk ( 1 940) romannda ite bunlan sylyordu.
Nasl ki Stalinizm bu mahkmiyeti dourup pekitirerek
1 940'larda ve 1 9 50'lerde birok Batl aydnn sosyalist
topyay yadsmasna yol atysa, 1 980'lerde Dou Avru
pa'da komnizmin gzle grlr zl de birouna
bizzat topyann nihayete erdiinin iareti olarak gzkt.
Modem topya sosyalist topyadr. Uygulamalan ne
olursa olsun, sosyalizmi en stn deer ve nihai hedef ola
rak bayraklatran toplumlar var olduu srece, sosyalist
topya uyandrd sempatiyi ve desteini yitirmez. Batl
aydnlarn Dou Avrupa devletlerine eletirisi acmaszd,
fakat kendini bir tr sosyalizme adam toplumlarn varl
, sosyalist topyann inandrcln hi kukusuz g
lendiriyordu. Ancak bir kere bu toplumlar sosyalizmi yad
sdktan, kendi halklarnn saygsn aka yitirdikten
sonra sosyalist topyay ayakta tutacak hibir ey kalmad.
Hem Dou'da hem Bat'da topya denince akla sosyalist
topya geliyordu . Kaderleri ayrlmaz bir biimde birbirine
bal gzkyordu. Bu yzden her yerde, 1 989 sonu ve
1 990 bandaki o olaanst aylarda Dou Avrupa'nn si
yasi sistemleri paralanrken (ve 1 989 Hazirannda Pe
kin'deki Tiananmen Meydan'ndaki kanl katliam takiben)
topyann lmn ilan eden sesler duyuldu. En yksek
perdeden sesler yine Dou Avrupa'dan, ekoslavakya'nn
komnizm sonras yeni seilen devlet bakan ek oyun
yazar Vaclav Havel gibi yazarlar ve aydnlardan geliyordu.
En azndan sosyalist toplumlar antitopya hayalini hala ta
yabileceklermi gibi grnyor iken sosyalist sistemin
zlyle birlikte, icadndan neredeyse yann binyl
sonra topyann bizzat iflas ettii her yerde ilan edildi. 1 5

"
Bkz. rnein, N. Bobbio, The Upturned Utopia', New Lef Review, No. 1 77 ,
1 989, s. 37-9; v e baka b i r adan F. Fukuyama, The End of History?' The

j so
 topyann Kullanmlan

topyacla ilikin en saygn deerlendirmelerinden bi

rinde Oscar Wilde yle yazyordu:

topyay iermeyen bir dnya haritasna gz atmaya bile

demez, nk insanln dnp dolap demirledii top
raklar darda brakm olur. insanlk oraya vardnda d
ar bakar ve daha iyi bir lke grp yeniden yelken aar.
16
llerleme, topyalarn gereklemesidir.

Tam da bu ifadenin itenlii, tad anlam belirsizleti

recek lde kafamz allak bullak etmitir. (Bu szler te
sadfen Wilde'n sanata ve gzellie adanm gelecekteki
bir toplumu vglerle bezedii srada dile getirilir.) Bunu
kelime anlamyla m, yani bir ilerleme biimi olarak top
yalar pratikte gerekletirmeye ynelik bir eylem ars
olarak m anlamalyz? Eer yleyse bu antitopyaclann
en byk korkularn depretirir ve grmezden gelemeye
ceimiz iddette topya eletirilerine sebep olur. Siyasi bir
proje olarak topyalar gerekletirme giriimi tehlikelerle
doludur. Olsa olsa topyac gre ancak hafiften -o da
yzeysel zellikleriyle- benzerlik tayan bir toplum yara
tabilir. En azndan topyann tersini, otoriter bir disiplin
altndaki antitopyay yaratacaktr. Ondokuzuncu yzyl
Amerikal topluluklardan yirminci yzyl sosyalist toplum-

National lnterest, Yaz 1 989, s. 3-18. 1989 sonlar ve 1990 balarnda Bau
Avrupa ve Kuzey Amerika basnnda aylar boyunca 'topyann lm' ilan
edilip durdu. Bkz. rnein P. jenkins, The Death of a Modern Creed', The
Jndependent, 6 uba 1 990. Dou Avrupa'da topyann lm zerine bkz.
W. Lepenies, 'Melancholy of Uopian Shadows', Times Higher Education
Supplement, 1 2 Ocak 1 990; ]. Lloyd, 'Leer from Prague', Samizdat, No. 8,
1 990, s. 26.
'0
Oscar Wilde, The Soul of Man Under Socialism' ( 1 89 1 ) , De Profundis and
Other Writings, der. Heskeh Pearson, Penguin Books, Harmondsworh,
1973, s. 34.
 Uropyaclk

larna kadar kendini yle gren tm topyac toplulukla

rn ve topyac toplumlarn deneyimidir bu.
topyac kavramlar siyasette ve ilerlemede vazgeil
mezdir; onlarsz siyaset l bir alandan, amasz ve viz
yonsuz bir arasallktan ibarettir. Ancak bu, topyalar ey
lem tasarlarym gibi ele almaktan olduka farl d rdr.
topyay tam da bu ekilde ele almalar nedeniyle anti
topyaclarn hanesine puan yazlmaktadr. Sosyalist top
yay gzden dren ve sosyalist deneylerin gzle grlr
iflasn topyann iflasyla edeer klan, tasarm anlamn
daki topya kavramdr. Uygulanabilir toplumsal projeler
olarak Mannheimc topyalar kavramnn yasas budur.
Owen ve Fourier gibi topyac toplum teorisyenlerinin
daha hayali kaan beklentilerinden bazlarn tekrarlar.
topyaclarn anlam daraltc bu indirgemecilikle de
megul olmas, topyac mirasn zenginliinin ve ok bi
imliliinin inkar anlamna gelir. topyalar, siyasi prog
ramlar dnda baka yollarla da ilerlemeye katk sunabilir
ler (ve Wilde'n kendi ykledii anlam ve verdii rnek
elbette ki budur) . topyann toplumsal teoriyle ilikisi
karmak ve birok biim ve dzey araclyla kurulmu
tur. Edebi bir tr olarak kendine zg duruu, siyasetin ve
toplumun gerek dnyasna hem olduka mesafeli hem de
olduka samimi oluundan kaynaklanr. Bu da ona, yerin
de bir deyile 'trajikomik' bulunan melez nitelii verir. 1 7
topya yazar iki dnyada yaar. Dolaysyla ift g
rldr. Bazen fkeli veya acmal bir edayla, ama genel
likle kendi dnyasnn aptalca ve fuzuli ilerine bakp e
lenme hevesiyle topya zirvesinden aay seyreder. Ken
di dnyasndan, idealin eriilemezliinin trajik duygusuyla
da yukar bakar. Hayalinde ina ettii topya, imgeleminin
dnda yaad ille de kusurlu olan dnyadan, yani kendi

17
Bkz. Gerber, Utopian Fantasy, s . 1 3 1-2.

l s2
 Dnya Haritasnda topya

toplumundan armlarla renklendirilmi mkemmel bir

dnyadr. Ancak bu dnyalardan birinin dierine uyum
salamaya zorlanabilecei ya da zorlanmas gerektii e
linde gereksiz bir anlay da sz konusu deildir. topya,
en azndan teorik idealden uygulamaya geite zorunlu olan
yeniden yorumlama ve dzenleme olmakszn eutopia ha
line gelemez. More, hmanist arkadalarna yazd baz
mektuplarda ve Utopia'ya ekledii Utopial iirde bu fikri
iledi. Ancak durduu yerden eser, Tudor lngilteresinin
Utopia'ya dnebileceini More'un gerekten dnd
grne pek arka kmamaktadr. Belki de bu dengeyi en
mkemmel kuran, birbirlerini yanstmalarna karn her
iki dnyann birbirine gln bir biimde uzak kald ve
batan sona traji-komik havada geen Swift'in Gul/iver'in
Gezileri'dir. Modern toplumsal teorinin etkisini daha fazla
gsterdii yakn zamanlardaki edebi topyalarda eutopiac.
aba glenmitir. Szgelimi Bellamy'nin Gemie Bak ve
Skinner'in Walden iki eserlerinde buna rastlanr. Fakat
edebi topyay en iyi karakterize eden ideal ve gerek ara
sndaki yksek gerilim, nne karn Wells'in Moden
topya'snda ve hepsinden ok Morris'in Hibir Yerden
Haberlerinde hala arln korumaktadr.
Edebi topyada nasl ise, topyac toplumsal teoride
de -daha kararsz da olsa- yledir. Saint-Simon, Owen,
Fourier, Marx ve Engels'in eserleri uygulamaya dnk bir
ok neri ierir. Fakat bunlar, bugnn toplumunu yarg
lamak iin eletirel bir lt saylabilecek gelecekteki -ideal
bir devrimden baka- ideal bir toplum perspektifi de tar
lar. Bunun gerekten ulalabilir olup olmad, ikilem ie
ren bir soru ve kesinlikle tartmal bir meseledir. Fakat bu
durum onun faydasn yadsmaz. Eletirel ilev, yapc i
lev kadar deerlidir.
Sosyalist topya , bu konuyla ilgili bir sorundur.
Zygmunt Bauman, inandrc bir ekilde sosyalizmi 'kapita-

l 1 53
 Uropyaclk

lizmin kar kltr' olarak grdmz ve daha da k

ts modern toplumun kar kltr saydmz ileri
srmtr. 1 8 Sahip olduu artlar modern toplumun niyet
ve vaatlerini netletiren 'faal bir topyadr'. Sosyalizm 'eit
lik, zgrlk ve kardelik' slogann alyor ve sadece bir
aznlk iin deil toplumun geni kitleleri iin bu idealleri
gerekletirmek zere neler yaplmas gerektiini gsteri
yor. Bu ideallerin tam anlamyla gerekletirildii bir al
ternatif toplum ina ederek bunu yapyor. Ancak gerek
letirilmeleri, topyac bir izdm biimini alyor. Bylesi
bir topyann, hele bu biimde veya bu lde, ille de uy
gulanabilir olmas gerekmiyor. Yahut sosyalist topyaya
eksiksiz uygulanmay amalyormu gibi ele almak gerek
mediini sylemek belki de daha dorudur. O, modern
topluma ynelik kapsaml ve eletirel bir perspektif edine
rek topyac ya da 'kar kltrel' rol gerektii ekilde
oynar.

Tm kar kltrler gibi modern sosyalizm, hem muhalefet

ettii hem hizmet ettii toplumla ilikili l bir ilev st
lendi: Toplumun bu noktaya, vaadini gerekletirmesi saye
sinde gelmeyi baard yalann ifa etti; vaadin daha iyi ye
rine getirilme olaslnn bastrlmasna ya da rtbas edil
mesine direndi; ve potansiyelini ok daha gl bir ekilde
ortaya karmak zere toplumu iteledi . . . O toplumu eleti
rerek ve tevik ederek srekli hareket halinde tutmak sure
tiyle ve o ana kadar kefedilmemi yeni seeneklere iaret
ederek modern vaadini daha iyi, daha ze n gin, daha mutlu
19
bir toplum beklentisini canl tuttu .

'"
Z . Bauman, Socia/ism: The Acri'e Uropia, Alien and Unwin, Londra, 1 976, s .
4 7 ; ayrca b kz . Bauman, 'From Pillars t o Post', Marxisn Today, ubat 1990,
s . 20-25.
,. Jbid, s. 20.
 Dnya Haritasnda topya

Bugn Dou Avrupa'da -ve sras geldiinde Bat Avru

pa'da- sosyalizmin kmaz, sosyalist topyann rd
eklinde alglanmamaldr. Hele topya sz konusu ise bu,
ok daha az geerlidir. topyann eitli uygulamalarla ete
kemie brnd varsaym, topyann kendisinden ayr
tutulmaldr. Marx'n topyalar kmseyici, fakat hatal
yorumlay gibi "yarnn lokantalarlJ.a reeteler" yazmak
tan veya parti manifestolar kaleme almaktan te yapaca
daha ok i vardr.
Hicvedebilir ve eletirebilir; nkabulleri ve beklentile
ri aydnlatabilir; toplumsal yaama uygulanabilecek yeni
dzenlemeleri denemek zere fikirsel deneyler yrtebilir;
gerekleme kurgusunun ikna gcyle bizi cezbeden gele
cekteki toplum resmine umut verici eilimleri seip, plan
layp yeniden ileyebilir. Tam da arl ve tek ynll
nedeniyle ve verdii mesajn etkisi ve sadelii sayesinde,
"deerleri tazelemekle ve toplumdaki izdmlerini yeni
lemekle " kalmaz, topluluun yaamna yeni deerler de
alayabilir. 20 'Umut ilkesini' canl tutabilir. 2 1 " llkesel ola
rak, geici ve yerel dzeyde inanlmaz deiimlerin ger
ekleebildii ve gerekletii" konusundaki sraryla, " ta
rihsel deiimin doasn hatrlatan hayali bir pusula"
hizmeti grebilir.12 Bu deiime de 'arzulama eitimi' yo
luyla katkda bulunabilir. Tutkunun nn aabilir, n
k topya, "arzuyu arzulamay, daha iyisini arzulamay,
daha fazlasn arzulamay ve her eyden ok farkl bir tarz
da arzulamay retebilir. "2 3 Genel olarak topyada byle
si bir ura ak ulu olabilir: Kkl bir ekilde farkl,

20
H. J. N. Horsburgh, The Relevance of the Utapian', Ethics, c. ; ', 1957, s.
1 36-37.
21
Ernest Bloch, The Principle ofHope, Basil Blackwell, Oxford, 1 986.
22
Raymond Williams, The Year 2000, Pantheon Books, New York, 1 983, s. 1 3,
karlatrnz. Geoghegan, Utopianism and Marxisn, s. 2.
21
M. Absensour, aktaran E. P. Thompson, Willian Morris: Romantic to
Revolurionary, Merlin Press, Londra, 1 977, s. 7 9 1 .

l ss
 Utopyaclk

bambaka herhangi bir eyin arzulanmas. Ancak topya

bizi gelecein somut, zgl biimlerine de ynlendirebilir.
topya, Wells'in iddia ettii gibi gemi, bugn ve hayali
bir gelecekte insan uygarlnn ahenkli Toplumsal Fik
ri'ni gerekletirmeye ynelik tm giriimlere odaklanan
bir sosyoloji biimi, baka bir deyile 'bilginin hayali su
numu' olabilir. 24
Ksacas, topyann snrsz bir kullanm sahas var
dr. 25 Filozoflarn, airlerin, siyaset teorisyenlerinin, ro
manclann, sosyologlarn, bilim insanlarnn, ilahiyatla
rn, mimarlarn, kent planclarnn ve devlet adamlarnn
ilgisini eken bir dnme tarzdr. Bir o kadar dnsel
disiplin de inceleme maksadyla konuya eilmitir. Dahas,
zaman iinde biimleri ve ilevleri ok deimitir. Mo
dern ticaret ve modern bilimin balarda estirdii rzgara
ilikin bilimsel incelemelerde ahlaklar ve siyaset teoris
yenleri tarafndan bir biimde kullanlmtr; baka bir bi
imde ise, yeni snai toplumun sorunlarn inceleyen ger
eki romanclar tarafndan deerlendirilmitir; ve daha
baka bir biimde ise, ileri snai ve sanayi-sonras toplu
mun toplumsal ve psikolojik koullarna karlk bilim
kurgu yazarlar tarafndan kullanlmtr. Farkl zamanlar
da ve farkl ekillerde toplumsal teoride, daha gl bir
toplumsal olanaklar duyumu yaratmtr.

2'
H. G. Wells, The So-Called Science of Sociology', An Englishman Looks ar
the World, Casseli and Co . , londra, 1 9 1 4, s. 1 9 2-206; ayrca bkz. K . Kumar,
'Wells and the So-Called Science of Sociology', Wells Under Revision, der. P.
Parrinder ve C. Rolfe, Associaed University Presses, londra ve Toronto,
1 990, s. 192-2 1 7 .
2' Baka kullanmlan iin bkz. F . Bloch-laine, The Utiliy o f U opias for
Reformers', Manuel, Utopias and Utopian Thoughr, Goodwin ve Taylor, The
Polilics of Utopia, s. 207-25; A. Hacker, 'in Defense of Utopia', Uropias:
Social !deals and Conmunal Experinents, der. P. E. Richer, Holbrook
Press, Boston, 1 97 1 ; T. Kitwood, '"Utopia" and "Science" in he Anticipation
o f Social Change', Alrernative Furures, Yaz 1 978, s. 24-46.

l s6
 Dnya Haritasnda topya

Dolaysyla topyacln tekil ve sradan herhangi bir

damar -ister savunma ister saldr amal olsun- ayrcalkl
tutulamaz. Ancak bu, zellikle topyann ada dman
lar iin geerlidir. topya eitlerinin tekil ve birrnek bir
kalpta harmanlanmasyla uraan onlardr. Geekten de
topyaclk sk sk Marksizm ile ayn kefeye konur. Anti
topyaclar, bir 'topyac mantk' tr veya modeli ya da
buna benzer bir karm yaratmak suretiyle en iddetli sal
drlarn dzenleyebilmilerdir. iddiaya gre bylesi bir
mantk zorbala ve terre ynlendirir. Bu iki yzl tutum
karsnda, szgelimi Stalinizm yznden sosyalist top
yay sulamann Engizisyon yznden Hristiyanl su
lamaya benzediine iaret e tmenin pek bir faydas yoktur.

topyann Gelecei

Kendi yzylmzda en gl akmn antitopyaclk oldu

u inkar edilemez. nceki yzyln bi timinde Bellamy,
Morris ve Wells'in topyalarna benzer bir tarzda eitimli
kamuoyunun ilgisine hakim olacak bir byk topya ya
zlmamtr. Kamuoyunda tartlan metinler asl olarak
antitopyalardr: Cesur Yeni Dnya, Gn Ortasnda Ka
ranlk; Bin Dokuz Yz Seksen Drt.
Antitopya, ieriiyle olmasa bile biimiyle elbette ki
topyaya borludur. Mkemmellemi toplumunun -m
kemmel kabus toplumunun- hayali tablosu, ilerin top
yac tarzda grlmesiyle varln srdrr. topya, -en
azndan genel olarak- antitopyann meydan okumasyla
yeni bir ivme yakalayabilir. Kimilerine gre sonraki aa
malarna damga vuran 'saf iyimserlii' reddetmeye zorlan
maktadr. 26 Modern topyann en azndan baz zellikleri-

26
Gerber, Utopian Fantasy, s. 1 32.
 Uropya.clk

ni gerekletirdiini adeta hisseden bir ada, kendi anla

mn ve ilevini sorgulamaya itilmektedir.
Dahas antitopya, yakamz brakmayan, topyay
nasl okuduumuz sorununa, onu ne olarak ele aldmz
meselesine dikkat ekerek faydal olmaktadr. Morris'e g
re Bellamy'nin Gemie Bakl bir antitopyayd. Huxley
de Wells'in Men Like Gods'undan (Tanrlara Benzeyen ln
sanlar) antitopyac bir anlam kard. Fakat Huxley'in
kendi Cesur Yeni Dnya's baz ada hazclarca (hedo
nistlerce) topya olarak deerlendirilmitir; Huxley ise
Cesur Yeni Dnya nn tekniklerini Ada'da topyac ama
'

lara ynelterek topyay el abukluuyla antitopyadan

ekip almtr. Ksa bir sre nce davran psikolog B. F.
Skinner de (fkeye kaplan birok adamzn eytani bir
antitopya olarak okuduu topya) Walden /kitle aa
yukar ayn eyi yapmt. topya ve antitopya birbir
lerini yanstan grntlerdir. Her biri farkl ekillerde ve
farkl zamanlarda okurlar -hatta ayn okuru bile- etkileye
bilir. William Morris bir zamanlar, "topyay gvenli bir
biimde okumann tek yolu, yazarnn doasnn davu
rumu olduunu hesaba katmaktr, " demiti.27 Bu ok ye
rinde bir nasihattir, fakat okurun doasn hesaba katma
maktadr.
Buna ramen, antitopyay nasl okursak okuyalm,
bu yzyln nemli bir ksmnda edebi topyann yaam
mcadelesi vermek zorunda kald bir gerektir. Ortada
bir nitelik sorunu yoktur. Son yz yldr, muhtemelen n
ceki hibir yzylda yazlmad kadar ok topya yazl
mtr. Bu, byk oranda kitlesel yayncln bymesi ve
zellikle popler tarzda bilimkurgunun geliimi sayesin
dedir. lleride greceimiz zere, ayn ele alnmay gerekti-

17
W. Morris, 'Looking Backward', The Connonwea.I, 22 Haziran 1889; M.
Morris, Willia.n Morris: Artist, Wrirer, Socia.lisr, 2 c., Basil Blackwell ,
Oxford, 1 936, c. 2, s. 502.
 Dnya Haritasnda topya

ren topyalar da yazlmtr; fakat bunlarn ou, yazar ve

yayncnn topya ortamn st kapal bir sat albenisi
olarak kulland , ayn tornadan km bilim kurgu yk
leridir.s
topyac toplumsal teori iin durum biraz daha iyidir.
Yzyl ortasnda Marksist felsefeci Ernst Bloch, Marksizm
iinde topyann itibarnn iadesi ve genel olarak insan
kltrndeki yaamsal 'umut ilkesi'nin bir ifadesi olarak
topyann neminin tannmas iin ateli (ve ok ciltli) iti
razn retti. 9 Marksizmin topyacla geleneksel d
manl soldan baka dnrleri de zmtr ve bunlar,
dncelerine topyac bir boyut katmaya almlardr.
nde gelenleri arasnda Wilhelm Reich ve Herbert Mar
cuse gibi 'Freudo-Marksistler' vardr.30 jurgen Habermas
da , zgr ve eit bireyler arasnda iletiimsel aklc sylem
(rational communicative discourse) iin zorunlu artlar
ifade eden 'ideal hitabet koulu' tanmnda, toplumsal ili
kilerin topyac modeline yaklaan bir anlatma yer vermi
tir. 31 Edward Thompson'un William Morris'e ilikin ola
anst deerlendirmesi vardr. Burada vard sonuca g
re, ortodoks Marksizmin Morris'i kk grmesi,

. . . sonraki Marksist gelenekte hayali topyac yetilerin ikin

cil plana itilmesi sorununu btnyle kapsar: Ahlaki bir bi-

2"
Bkz. rnegin popler ve saygn bir bilimkurgu yazar olarak F. Pohl'un eseri
}em, Bantam Book,, New York, 1980. Bilimkurgu ve opya zerine bkz.
Suvin, Meramorpho.<es of Science Ficrion, passim; R. Williams, 'Uopia and
Science Ficion', Problems in Maerialisn and Culure, Verso, Londra, 1980;
T. Moylan, Demand rhe lmpossib/e: Science Fiction and rhe Uropian
lmaginarion, Mehuen, New York ve Londra, 1 986; P. Parrinder, Science
Ficrion: irs Criricism and Teaching, Methuen, Londra ve New York, 1980, s.
76-82.
20
E. Bloch, The Principle ofHope, Basil Blackwell, Oxford, 1 986.
'0
Bkz. Kumar, Uropia andAnri- Uopia in Modern Times, s. 393-40 1 .
11
J. Habermas, The Theory of Communicarive A crion, 2 c . , Beacon Press, Bos
on, 1 984-86.
 Vtopyaalk

lincin veya arzuyu ifade etmekte kullanlacak bir kelime

daarcnn bile olmay; gelecekten biraz da olsa izlenim
ler yanstmay becerememesi; hatta bunlar yerine llevselci
lerin -iktisadi bymenin azamiletirildii- dnyevi cenne
tine dnme eilimi. 32

topyann toplumsal teoriye tevik edilmesinin belli bir

etkisi olmutur, ancak iin dorusu fazla deil. Bunun ne
deni, ksmen ana sosyalist akmdan tecrit olmasdr. Sosya
listler, topyacla kar kmaktan -sosyalizmin topya
daki kkenlerine karn ve bunu yadsyarak- kolay vaz
gemezler. topya, en fazla Marksist gelenek ierisinde
sistematik ehliletirilmeye maruz kald iin, bu gelenek
ve gelenein sosyalist hareket genelindeki marjinallii, ge
nellikle ada toplumsal teoride de etkisinin grece zayf
olmas anlamna gelmitir.
Mannheim'n aralarnda kpr kurma abasna karn,
topya iin sosyalist hareketler art deildir. Bir topyalar
sosyolojisi, toplumda belirli gerilim ve atma dnemleri
ile baz nemli topyalarn ortaya k arasnda kaba bir
takm balantlar kurabilir. Mesela onyedinci yzyln ba
lan ile ondokuzuncu yzyln sonlarnn Avrupas iin bu
geerli olabilir. Ne var ki onaltnc yzyldan beri Bat ta
rihi aslnda btnyle bir kriz devridir. Keza topya re
timi de , dnem boyunca baz dalgalanmalarla birlikte he
men hemen srekliliini korumutur. Herhangi bir top
yann ortaya k ile toplumsal balam arasnda ie yarar
bir nedensellik ilikisi kurmak olanakszdr. En fazla belir
li topyalarn kabulnn (ya da kabul edilmeyiinin) top
lumsal nedenlerini ve belirli toplumsal hareketlere fayda-

12
Thompson, Morris, s. 792 ve karlatrnz. P. Anderson: 'Yarata tm sos
yalist dncenin topyac bir boyu tamas muhtemeldir.' 'Uwpias', Argu
ments within English Marxism, New Left Books, Londra, 1 980, s. l 75n. Son
dnemden iyi bir rnek olarak atfta bulunduu eser, R. Bahro'nun kaleme
ald The Alternative in Easten Europe, New Left Books, Londra, 1 978.

j6o
 Dnya Haritasnda topya

lann kefedebiliriz. Bellamy'nin Gemie Baknn ondo

kuzuncu yzyl sonlarnda Amerikal Poplistler tarafn
dan hevesle benimsenmesi buna iyi bir rnektir.
Fakat topyann herhangi bir sebeple zayf dt ve
marjinal kald bir dnemde toplumsal hareketler top
yac itkiyi srdrmekte, hatta topyay canlandrmakta bi
le rol oynayabilir. Toplumsal hareketler, topyalarn do
rudan rn olmasalar da topyaya ihtiya duyarlar. Bu
yzden topyaya ilikin her tr belirtiyi memnuniyetle
karlar, hedeflerine ulamada deerli bir destek olan
topyalar gelitirmeye alrlar. Hi kukusuz yirminci
yzyln sonlarna yaklarken, en canl topyaclk akm
lar son zamanlarn snai toplumunun yeni sorunlarna ce
vaben ortaya kan yeni toplumsal hareketler i erisinde
grlr.
Bunlarn balcas feminizmdir. Feminist hareketin
son zamanlarda iinde bulunduu evre, kadnlarn daha
nce grlmedik saylarla i dnyasna nfuz ediine ok
ey borludur. Kadn-erkek ilikileri, ocuk bakm, ev i
lerinin ayarlanmas gibi yeni sorunlar tremi ve bu dei
imleri yorumlamak ve onlara uyum salamak adna bir
hareket dourmutur. Hareketin kltrel davurumlan ,
derinlikleri ve younluklaryla dikkate deerdir. Bunlar
arasnda feminist oyunlar, iirler, resim ve mzik vardr.
Feminist romanlar da buna dahildir. Hepsinin ortasndan
da yeni bir feminist topya tr serpilmitir.
Kadnlarn topyaya kanlarnn kaynamas belki de ka
nlmazd. Baka nerede zgr ve eit olabilirlerdi? Tarih
te hibir bilindik toplum onlara erkeklerle somut veya
sembolik eitlik salamad. Eski topyalarda bile, konum
lan kat bir biimde erkeklerinkinin gerisinde kald. 33 llk

11
Bkz. L. T. Sargen, 'Women in Uopia', Comparative Lirerature Studies, c.
1 0, 1973, s. 302- 1 6 ; E . H. Baruch, "'A Naural and Necessary Monser":

l 161
 Uropyacrlk

feminist topyalardan biri de zaten Edward Bellamy'nin

olduka popler Gemie Bak eserinde kadnlann res
mediliine ateli bir yant olarak dodu. Bellamy'nin kita
bndan esinlenen Ulusalc hareketin yesi Amerikal femi
nist ve sosyalist Charolette Perkins Gillman, dengeyi ka
dnlar lehine dzeltme ihtiyac duydu. L>H . Morgan'n il
kel toplumlar zerine almasndan yararlanarak yazd
kendi topyas Herland ( 19 1 5) , ceki bir tarihte erkek
lerden kurtulmu kadnlann cokulu bir dllemesiz do
um yaptklar, ilikilerin ll ve yumuak olduu bir
anaerkil toplumu resmediyordu.
Gilman'n rnei bulac olmu olmal. Son _dnem
lerdeki feminist topyalar arasnda, Joanna Russ'un The
Female Man ( 1 975) (Dii an) eserindeki topyac to p
lum Whileway de e rkekler olmadan mutlu ve huzurlu
bir yaam srmektedir; Sally G earhart'n The Wander
gro undlmda ( 1 980) ise makinelemi kentlerin patronu
erkeklerdir; ancak krsalda sadece hemcinslerinden oluan
topluluklar kurmu ve aralarnda telepati, telekinesis, hat
ta uma yetenei gelitirmi kadnlar karsnda aresizdir
ler. Marge Piercy'nin Woman on the Edge of Time ( 1 976)
(Zamann Kysndaki Kadn) eserinde erkekler eit bir
konumda mevcuttur; fakat Piercy'nin gelecek toplumu,
Cesur Yeni Dnya'daki laboratuvar retim tekniklerinden
dn alarak kadnlar sadece doumdan kurtarmakla
kalmam, kadnlarla birlikte erkeklerin annelik sevincini
ve zenini deneyimlemelerine olanak vermitir. ("Hepimiz
anne olduk. Her ocuun annesi var. ")
Bu grlere esin kayna olan enerji, tam tersine de
esin kayna olmutur: F eminist antitopya . Margaret
Atwood'un Handmaid's Tale'nde ( 1 986) (Damzlk Kzn
yks) kadnlar erkeklerin klesidir, ya bir ss konu-

Women in U topia' A lrernari'e Furures: The journal of Uropian Srudies,

c. 26, 1979, s. 29-48.
 Dnya Haritasnda topya

munda ya da yalnzca reme makineleri olarak. . . Genelde

olduu gibi burada da antitopya, mevcut kalplarn yo
unlamas ve izdm olarak biimlenme eilimindedir.
Bundan dolay feminist topya, kadnlarn imdiki konu
munu aydnlatabilmek iin genellikle belirgin bir anti
topya ieriyor. Dii Adam, kadnlarn drt farkl gelecek
alternatifini hafif bir tarzda irdeliyor. En azndan ikisi, cin
sel eitsizlik ve kmsemeler zerine kurulu distopyalar.
Zamann Kysndaki Kadn iinde de alternatif bir gelece
e gz atlyor: Kozmetik ameliyatlarla durmadan tipleri
deitirilen kadnlarn erkekler iin cretli fahieler olarak
var olduu, paranoyak, iktidar dkn, devasa eitsizlik
lerle dolu ve byk bir smryle malul bir dnya. Ursula
Le Guin'in MulksuzleI'i ( 1 974) , eitliki bir topyay, bu
gnk Bat toplumunun gerekliinin ok benzer bir tak
lidi olan bir antitopya ile karlatm. topyada kadnlar
siyasette, ite, evlilikte ve eitimde erkeklerin eitidir; anti
topyada kadnlarn enerjisi servet sahibi ve gl erkek
lerin iyilii iin verilen rekabeti mcadelede tketilir.
Mlkszler yalnzca feminist bir topya deildir; belki
de daha ok bir ekotopya, bir ekolojik topyadr. Eskilere
doru Herland'a kadar birok feminist topya da yledir. 34
Bu topyalarda genellikle erkek egemenlii bilim ve tek
nolojinin smrc ve ykc amalarla kullanlmasyla
ilikilendirilir. Bu yzden feminizm ve ekoloji genellikle
ayn almalarda ayn nedenlerle bititirilmi halde bulu
nur. topya, kadnlara gelecek hayalleri kurarak ve farkl
dnya olanaklar sunarak feminist hareket iin yaratc bir

H
Feminist opya tartmas iin bkz. C. Pearson, 'Women's Fantasies and
Feminist Utopias' Frontiers: A journal of Women 5 Sudies, c. 2, 1 977, s. 50-
6 1 ; A. Mellor, 'On Feminist Utopias' Women s Sudies, c. 9, 1982, s. 24 1 -62;
T. Moylan, Demand he lmpossible: Science Ficion and he Uwpian
lmaginalion, Methuen, New York ve Londra, 1986; F. Battkowski, Feminist
Uopias, Universiy of N ebraska Press, Lincoln, 1 989; zel say , 'Women and
the Future', Alernaive Fuures, c. 4, 1 98 1 .

l 163
 topyaclk

biim olduunu nasl gsterdiyse, ekolojik olarak dengeli

ve uyumlu bir dnyann temalann ve imgelerini belirleme
konusunda ekolojik hareketin ihtiyalar da onu kkrt
mtr.
Ernest Callenbach'n Ecotopia's ( 1 975) bu biime ad
vermi gibi gzkyor; ancak feminist topyada olduu
gibi, ekolojik topyann temeli de ok daha nce , William
Morris'in Hibir Yerden Haberlerinde ( 1 890) atlmt.
Sanayileme denilen silindirin karsna geip ona meydan
okuyan ilk yazar Morris'ti. Bunu ne nostaljik bir reddiye
ne de teknolojik sosyalizm ile, fakat Romantisizm ile
Marksizmin en iyisini harmanlayan insancllatrlm ve
estetize edilmi bir sosyalizmle yapt. Hibir Yerden Ha
berler'deki topyac toplum siyasi olarak ademi merkezi
yeti, evresel ve toplumsal olarak da dengelidir. Kent ve
kr birbirleriyle elimek yerine birbirlerini tamamlamak
tadr. retim kar iin deil, ihtiya ve zevk iin yaplmak
tadr. Bylece kitlesel retim aygtlarnn ve byk lekli
teknolojinin nemli bir blmnn yok edilmesi ola
nakldr. l bir zevk ve tatmin kaynadr; en can skc ev
ilerinin bile bu ilke uyarnca dzenlenebilecei gsterilir.
Batan sona gzellik toplumun en temel lt kabul edi
lir; ina edilenlerin gzellii, allan krsaln gzellii,
retilen mallarn gzellii, giyilen elbiselerin gzellii,
insanlarn grnnn gzellii. .. Nesnelerin gzellii,
nesneleri ortaya karmakta kullanlan fiziksel yetenek, ya
ratc dnce ve hayal gcnn, yani eylemin gzelliini
yanstr.
Burada sanayi hepten reddedilmemi, ancak sk bir
ekilde dizginlenmi, estetik haz ve uyumlu gelimeye da
yal yeni hedeflere gre yeni batan rgtlenmi ve yn
lendirilmitir. Maddi byme, dur durak bilmeyen geni
lemesi ile nfus kitlesini hayvanlatrd ve doal dzeni
tahrip ettii iin snrlandrlr. Doa ve toplum arasndaki

l 164
 Dnya Haritasnda Otopya

iliki yeni batan dzenlenmelidir. lhtiyar Hammond ger

ekleen deiimi yle zetliyor:

lngiltere bir zamanlar korularn arasndaki aklklarn ve

kra topraklarn lkesiydi. lkenin oraya buraya serpilmi
birka kasabas, feodal ordu iin kale, halk iin pazar, zana
atlar iin de buluma yeriydi. Daha sonra ise, atlye pat
ronlarnca yamalanan, bakmsz, yoksulluktan knlan ift
liklerin evreledii, pislik iinde devasa atlyelerin ve daha
da pis kumar yataklarnn her yan kaplad bir lke haline
geldi. imdi ise hibir eyin bozulmad ve israf edilme
dii, hepsi de temiz, dzenli ve irin olmak zere ihtiya
duyulan evlerin, hangarlarn, atlyelerin lkenin her yanna
dald bir bahedir. 3 5

Feminist topyann aksine ekotopya, ilk anlatmnda ula

t dzeyi bir daha hi yakalayamad. Hibir Yerden Ha
berler'in yeniden kefi ve yeni batan deerlendirilmesi
nin, yaadmz dnemin esas bavuru kayna olarak
hizmet etmesi gerekmitir. Aldous Huxley'in, Buddhist fel
sefe ve Bat biliminin birlemesinden doan A da'snn
( 1 962), bu dnemin alnn bir iareti olduu sylenebi
lir. Faka t bir sre yaltlm bir rnek olarak kalmtr.
Ekolojist hareket, l 960'larda ve l 970'lerde glenmiti,
ama dncelerini topya biiminde ifade etmek konu
sunda isteksiz grnyordu. En nemli edebi anlatmna
bilimkurguda rastlanyordu. Kurak ve barnmaya uygun
olmayan bir evreye ekolojik bir anlayla hakim olan l
halk Fremenlerin portresiyle Frank Herbert'in Dune ( 1 965)
adl eseri en iyilerinden biriydi. Ar nfus ve ekolojik y
km , John Brunner'in Stand on Zanzibar'da ( 1 969)
(Zanzibar'da Durmak) ve The Sheep Look Up'taki ( 1 972)
(Ban Kaldran Koyun) temalaryd. Mekanize bir top-

"
W. Morris, New5 !rom No where ( 1890), Three Works by William Morris,
Lawrence and Wishar, Londra, 1 973, s. 254.

1 1 65
 topyaclk

lumla doay boy ltren ve ikincisini neredeyse mistik

bir ekilde onaylayan Russel Hoban, john Christopher ve
Richard Adams gibi fantezi yazarlar da vardr. 36 Byle
eserler, W. H. Hudson'un ilkelci topyas Kristal Bir ag
( 1 887) artryor. Fakat Hudson'un kitabnn aksine, bu
bilimkurgularn ya da fantastik eserlerin hibiri , pek o
unda st rtk bir ekotopyac bak yer alsa da olgun
topyalar sunmamaktadr.
Yine de son dnemde yazlan ekotopyalann en iyi r
neini, Ursula Le Guin'in Mlkszler'iyle bilimkurgu ver
di. zgn ad 'Belirsiz Bir topya' olan bu karmak eserde
Le Guin, koullarn hain bir evreye yerlemeye zorlad
ve sre iinde yeni ahlaki ve toplumsal ilkeler (rnein
'arlk dkdr') kefeden ademi merkeziyeti ve eitliki
bir toplumun ayrntl bir resmini sunar. Bu ak ulu ve
'eletirel' bir topyadr, ama yine de topyadr. The Left
Hand of Darkness ( 1 969) (Karanln Sol Eli) ve The Eye
of the Heron ( 1 978) (Balkl Gz) gibi dier eserlerinde
Le Guin, biimsel bir topya halinde kaleme almasa da
salam ekolojik fikirler gelitirmitir. 3 7 u ana kadarki en
umut verici emei Always Coming Home'tir ( 1 986) (Hep
Yuvaya Dnmek) . Geleneksel bir romandan ziyade bir der
leme olan bu eser, doal evresiyle en btnlkl ortak
yaam gerekletirmi Kesh adl gelecekten bir halka dair
kapsaml bir anlatm sunmaktadr. Bu halk dier hayvan
trleriyle, dalarla, ormanlarla ve gllerle karlkl birle
ik bir evrenbilim iinde iliki kuruyor. Le Guin , onlarn
yaamlarn, kltrlerini ve geleneklerini byk bir usta
lkla sunar. Ancak bu sunum, toplumsal dzenin gereki

"
Bkz. A. Swin[en, in Defence of Fanrasy: A Srudy of rhe Genre in Englsh and
American literarure since 1945, Rouledge and Kegan Paul, Londra, 1984, s.
1 90-229.
17
Le Guin'nin eserlerinin bir tartmas iin bkz. ]. D . Olander ve M. H.
Greenberg, der., Ursula Le Guin, Taplinger, New York, 1979; Moylan, De
mand rhe lmpossible, s. 9 1 - 1 20.
 Dnya Haritasnda topya

bir betimlemesinden ok mecazi bir anmsatma olduu

iin, ekotopya asndan Mlksz/elin etkisine sahip de
ildir.
Ekolojik fikirler, gerekten de u ana dek kendilerini
edebi ekotopyada deil, topyac toplumsal teoride en iyi
ifade etmilerdir. l 960'lardaki ve l 970'lerdeki hareketin
ilk heyecan dalgasnn rn, Theodore Roszak'n Where
the Wasteland Endsi ( l 972) (Isszln Sonunda ) , E. F .
Schumacher'in Sma// is Beautifu/i ( 1 973) (Kk Gzel
dir) ve lvan Illich'ten bir kitap dizisi De-Schoo/ing Society
( 1 97 1 ) (Okulsuz Toplum) vs. oldu. Daha sonralan, yeni
mikroteknolojinin i dnyasna etkisi gelecee dair kafa
yormaya yeni bir aciliyet unsuru katt. Sosyalistlerin, re
timin rgtlenmesi ve burada iilerin rolyle ilgili gele
neksel kayglan daha geni ekolojik bir perspektife ba
land. Kzl Yeile dnt.
Andre Gorz'un Farewe// to the Working C/ass ( 1 982)
Elveda Proletarya ve Paths to Paradise/ ( 1 985) ( Cennetin
Yollan) , Rudolf Bahro'nun From Red to Green ( 1 984) (K
zldan Yeile) ve Bui/ding the Grecn Movement ( 1 986)
(Yeil Hareket Yaratmak) gibi eserlerde, almaya ve ikti
sadi bymenin b tn snai artna ynelik geleneksel
tu tumun terk edilmesi ars yapld. 'zgrlk alan',
Marx'n iddia e ttii gibi 'ihtiya alannn' zerine ve tesi
ne ina edilmeyecekti. Bizzat 'ihtiya' yeni batan deer
lendirilmeyi gerektiriyordu: Eitlik ve smrye dayan
mad gibi , hedefini gerekletirmek zere baka halklara
ve doal evreye de tecavz etmeyen, srdrlebilir bir
toplumsal yaamn ihtiyalar. Eer bolluk ve artkdeer
zgrln bir art olarak grlyor idiyse, byle bir z
grlk belki de yanltcyd: Bugn ve gelecekte bakalar
nn mahrumiyeti pahasna kimilerine geici bir teneffs
alam. Brakn ihtiyac akn olmasn, zgrlk yeniden ta-

l 1 67
 topyaclk

nnmaya, anlalmaya ve sahip olduu alann ekolojik iz

gide yeniden rgtlenmesine srtn yaslayabilecektir. 38
!kinci binyln sonuna yaklarken -ve tek bana
binyln getirecei duygulardan dolay da deil- sanayi top
lumunun yeni gayretlerinin ve yeni gerilimlerinin gelecek
ten yeni fotoraflar gerektirmesini beklemeliyiz. Feminist
ve ekolojik hareketler, nihai hali ne olursa olsun sanayi
sonras topluma geiin ilk belirgin iaretlerdir. Dier ia
retler, almann deien doas ve istihdam ve isizlik
oranlarndaki ba dndrc ini klardr. Bunlarn bir
ou gerek bir kresel toplum ve yeni bir uluslararas i
blmnn douyor oluunun neticesidir. Gelecee ili
kin bu gelimeleri ihmal eden her anlatm deersiz olacak
tr. Fakat bunun dnda, tam da tadklar yenilik ve
aciliyet belirli bir perspektife onlar yerletirmekte ve gele
cee ynelik tercihlerimizi ynlendirmekte elimizden tu
tacak yollar bulunmasn gerektirir.
Bunda topyann payna nasl bir rol decek? Tarihi
nin herhangi bir annda olduu kadar byk bir rol olaca
kesin. topyac buluun bu yzyln byk blmn
deki zayfl, kanlmaz veya nihai sonunun geldii iddi
asnn dayana saylmamaldr. Bizim tarihsel dnemi
mizde, ilerlemeye kukuyla bakmann ve akln dnyay
yeniden biimlendirrpedeki gcne gvenmemenin ne
denleri vard. Ayn tarihin bu defa baka bir noktasnda,
topyann yenilenmesini tevik e tmek ve beklemek iin de
nedenler var. Burada karmza kan, yzletiimiz sorun
larn ve -sadede gelirsek- bunlarn zm iin yeni olas
lklarn bykl meselesi kadar, bir iyimserlik veya k
tmserlik meselesi deildir. Herhangi bir byk olaslklar
annda, birbirine karan umutlarn ve korkularn arl
hemen hemen ayndr.

18
Bu dnrler zerine bkz. B. Frankel, The Post-fndustria/ Uropians, Polity
Press, Cambridge, 1 987.
 Dnya Harirasnda ropya

'Gelecek tarih anlatmlar' ve dier geni apl gelecek

keifleri, bu olaslklar zerine iyice dnmemizi salaya
cak yollardan biridir. Bunlar, gnmzn hakim gelime
leri olarak algladklar eyleri kullanarak, gelecekteki olas
bir dnyann sistematik inasna giriirler. 39 Fakat biimle
ri gerei, mevcut dnyann tm kart akmlarna ve eli
kilerine kar hakkaniyetli olmak zorundadrlar. Gelecee
ilikin tarih anlatmlar, az ok akla yatkn eitli ekiller
de bunlar kartrr ve umut verici bir ekilde gsterebilir
de, gstermeyebilir de. Ama temel amac, herhangi bir ge
lecek arzusundan kimisini tercih etmek deil, imdiki ei
limlere deer bimek ve onlar ngrmektir.
lte topyann katks bu arzu unsurudur. topya
mevcut gerekler zerine ina edilir, ancak ona mahkum
kalmaz. Gerekliin tarafsz ve 'bilimsel' bir tr yansmas
olmak, ilkesel olarak ona yasaktr. Baz eilimlere itiraz
edip bazlarm kayrarak hem tercih edilebilir hem de olas
bir gelecekten yana arlm koymak ister. l flah olmaz bir
biimde partizandr. u anda olup bitenlerin ou, kendi
drt ve devinimlerine braklsa yeryznde cennet deil,
cehennemi kurabilecek denli etkili glerin eseridir.
topya, nerilerde de bulunur, muhalefette de . . . izdii
halinden memnun ve mutlu insanlk tablolar, baz top
lumsal gdlerin reddi, bazlarnn ise yceltilmesi zerine
kuruludur. Bu kastl yok sayma vastasyla, kendi dnya
mzdan gstermedii kimi eylerin gelecekteki sreklilik
lerini yadsm olur. Hibir ey olduu gibi srmek zorun
da deildir. Alternatif neren bir balamda ortaya kan bu
bakaldndan, deiim arzusu ve deiim olaslnn mi-

'"
Bkz. rnein N . Macrae, The 202+ Rcporr: A Concise Hisrory of rhe Future
1 91-f-202+. Sidgwick and Jackson, Londra, 1984; B. Sableford ve D. Lang
ford, The Third Millennium: A Hisrory of rhe World AD 2000-3000, Paladin
Books, Londra, 1 988.
 1 Jropyaclk

l l lm r. ' Kanlmazlklara bir kere meydan okunduktan

umuda yolculuk iin erzak toplamaya balanz.'40
o nr a ,

topya, deiim olaslklarnn llp biilmi bir

deerlendirmesiyle deil, bir deiim talebiyle gereklie
meydan okur. Dnya ite byle olmaldr. Olasnn bu
gnk tanmlamalarn kabul etmez, nk bunlarn de
itirmek istedii gerekliin bir paras olduunu bilir.
mgesel sunumunun tm inandmclyla , topya kln
da, Paul Tillich'in dedii gibi gereklii 'yeninin gcnde'
demleyerek canlandmr.4 1 Her zaman bu bazlarna, daha
ok bir yanlsamaya ve tatmine, 'gerek dnya' karsnda
sorumsuz hayallere kendini kaptmp gitme olarak grl
mtr. Ancak gereklii kavramann baka yollar da
vardr.

Yanlsama dediklerimiz, aslnda genellikle gemiin ve im

dinin gerekliine daha geni bir baktr -dnya glerinin
engin dinamiiyle insan iradesinin gnll devinimi- tek
bana bir yaam ansndan ziyade, daha gvenli bir sona
2
doru hareket. 4

Wilde haklyd: 'topyay iermeyen bir dnya haritasna

gz atmaya bile demez.'

"' Williams, The Year 2000, s. 268.

"
P. Tillih, aktaran ]. R. Stumne, Socialisn in Theological Perspecrive: A
Swdy of Paul Tillich 1918-33, Scholars Press, Bute, MT, 1978, s. 188. Ayr
ca bkz. P. Tillich, 'Critique and justificaion of Uopia', Manuel, Uropiasand
Uropian Thought, s. 298-99.
41
G . Eliot, Felix Hofl. the Radical, Penguin Books, Harrnondswon h , 197 2,
s. 276.
 Kaynaka

Abrams, P. ve McCulloch, A . , Comnunes, Sociology and Soci

ety, Cambridge Universily Press, Cambridge , 1 976.
Alexander, P . ve Gill, R. (der . ) , Utopias, Duckworth, Londra,
1 984.
Alexander, P . , 'Grimm's Utopia: Motives and justification', P .
Alexander v e R. Gill (der. ) , Utopias iinde, Duckworth,
Londra, 1 984.
Allain, M. (der . ) , France and North America: Utopias and Uto
pians, University of Southem Louisiana, Center for Louisiana
Studies, Baton Rouge , LA, 1978.
Anderson, P., 'Utopias', P . Anderson, Arguments Within English
Marxism iinde, New Lef Books, Londra, 1 980.
Armytage , W. H. G . , Heavens Below: Utopian Experiments in
England 1560-1960, Rouledge and Kegan Paul, Londra,
1 96 1 .
Bailey, j . , Pessimism, Rouledge, Londra ve New York, 1 988.
Bartkowski, F . , Feminist Utopias, University of Nebraska Press,
Lincoln, NB, 1 989 .
Baruch, E. H . , "'A Natural and Necessary Monster" : Women in
Utopia', Alternative Futures: The journal of Utopian Studies,
c . 26, 1 979.
 Oropyaclk

Bauman, Z . , 'From Pillars to Post', Marxism Today, ubat 1990.

Bauman, Z., 5ocialism: The Active Utopia, Alien and Unwin,
Londra, 1 976.
Berneri, M. L. , journey Through Utopia, Freedom Press, Londra ,
1 982.
Bestor, Arthur E. jr, Backwoods Utopias: The 5ectarian and
Owe11ite Phases of Communitarian 5ocialisn in America,
1663-1829, University of Philadelphia Press, Philadelphia
PA, 1950.
Bloch, E . , The Principle of Hope, Basil Blackwell, 3 c., Oxford,
1 986.
Bloch-Laine , F., 'The Utility of Utopias for Reformers', F. E.
Manuel (der . ) , Utopias and Utopian Thought iind e , Souve
nir Press, Londra, 1 9 7 3 .
Boas, G . , Essays on Primitivism and Related Ideas in the Middle
Ages, Octagon Books, New York, 1 978.
Bobbio , N . , 'The Upturned Utopia', New Left Review, No. 1 77 ,
1989 .
Bramwell, ]. G . , Lost Atlantis: An Essay on the A tlantic Myth in
Lireratllre and Philosophy, Cobden-Sanderson, Londra, 1 937.
Brinton, C . , 'Utopia and Democracy', F. E. Manuel (der . ) , Uto
pias and Utopian Thorgh iinde, Souvenir Press, Londra,
1973.
Buber, M . , Paths in Utopia, Beacon Press, Baston, 1 9 58.
Chesneaux, j., 'Egalitarian and Utopian Traditions in the East',
Diogenes, c. 62, 1 968.
Cioranescu, A., L 'A venir dr Passe: Utopie et Lillerature, Galli
mard, Paris, 1972.
Clarke, 1 . F . , The Pallern of Expectatio11 1644-2001, Basic
Books, New York, 1 979.
Dahrendorf, R., 'Out of U topia: Toward a Reorientation of Socio
logical Analysis' , Essays in the Theory of 5ociey iinde,
Routledge and Kegan Paul, Londra, 1968.
Davis, ] . C . , 'Science and Utopia: The History of a Dilemma', E.
Mendelsohn ve H. Nowotny (der . ) , Ninetee11 Eighty-Four:
5cience Beween Utopia and Dystopia iinde, D . Reidel,
Dordrecht, 1 984.
 Kaynaka

Davis, J . C . , Utopia and the ideal Society: A Study of English

Utopian Writing 1516-1 700, Cambridge University Press,
Cambridge, 1 983.
Eliade, M. (der.), The Encyclopaedia of Religion, Macmillan, 16
c., New York ve Londra, 1987.
Eliade, M . , Myth and Reality, Harper Colophon, New York,
1975.
Eliade, M . , The Myth of the Eternal Return, Or, Cosmos and
History, Princeton University Press, Princeton, NJ , 1 97 1 .
Eliav-Feldon, M . , Realistic Utopias: The ideal lmaginary Socie
ties ofthe Renaissance 1516-1630, Clarendon Press, Oxford,
1 982.
Ellio , R. C . , The Shape of Utopia: Studies in a Literary Genre,
Chicago University Press, Chicago, 1 970.
Elzinga , A. ve Jamison, A., 'Making Dreams Com e True - An Es
say on the Role of Practical Utopias in Science', E. Mendel
sohn ve H. Nowotny (der.), Nineteen Eighty-Four iinde , D.
Reidel, Dordrecht, 1 984.
Erasmus, C . , in Search of the Common Good: Utopian Experi
ments Pas and Flll ure, Free Press, New York, 1977.
Ferguson, ] . , Utopias of the Classical World, Thames and Hud
son, Londra, 1975.
Finley, M. ! . , 'Utopianism Ancient and Modern', K. H . Wolff and
Barrington Moore Jr (der.), The Critica i Spiril: Essays in
Honor ofHerhert Marcuse iinde, Beacon Press, Boston, 1967.
Fishman, R . , Urhan Utopias in the Twentieth Centurr Ehenezer
Howard, Frank Lloyd Wright and Le Corhusier, Basie Books,
New York, 1977.
Frankel, B . , The Post-Industrial Utopians, Poliy Press, Cam
bridge , 1 987.
Friedman, Y . , Utopies Realisahles, Union Generale d'Editions,
Paris, 1 9 7 5 .
Frye, N . , 'Varieties of Literary Utopias', F. E. Manuel (der . ) ,
Utopias and Utopian Thought iinde, Souvenir Press,
Londra, 1973).
Fukuyama, F . , The End of History?', The National lnterest, Yaz
1 989.
 topyaclk

Geoghegan, V . , Utopianism and Marxism, Methuen, Londra ve

New York, 1 987.
Gerber, R. Utopian Fantasy: A Study of English Utopian Fiction
Since the End of the Nineteenth Century, Routledge and Ke
gan Paul, Londra, 1 9 5 5 .
Goodwin, B. ve Taylor, K . , The Politics of Utopia: A Stdy in
Theoryand Practice, Hutchinson, Londra, 1 982.
Goodwin, B . , 'Utopia Defended Against the Liberals', Political
Studies, c . 28, 1 980.
Gove, P. B . , The lmaginary Voyage in Prose Fiction, 1 700-1800,
Columbia University Press, New York, 1 94 1 .
Hacker, A . , 'in Defense o f Utopia', P . E . Richter (der. ) , Utopias:
Social !deals and Communal Experiments iinde, Holbrook
Press, Boston, 1 97 1 .
Hansot, E. , Perfection and Progress: Two Modes of Utopian
Thought, MiT Press, Cambridge, MA ve Londra, 1974.
Hardy, D . , Alternative Communities in Nineteenth Century
England, Longman, Londra, 1 979.
Harrison, ]. F. C., Robert Owen and the Owenites in Britain and
America: The Quest lor the New Moral World, Routledge
and Kegan Paul, Londra, 1 969.
Hayek, F. A., The Road to Serfdom, Routledge and Kegan Paul,
Londra, 1 944.
Heinberg, R. , Memories and Visions of Paradise: Exploring the
Universal Myth of the Golden Age, jeremy P. Tarcher, Los
Angeles, CA, 1 989.
Hertzler, ]. O . , The History of Utopian Thoght, Cooper Square
Publishers, New York, 1 965.
Hexter, ] . H., The Vision of Politics on the Eve of the Reforma
tion: More, Machiavelli and Seyssel, Alien Lane, Londra,
1973.
Holloway , M., Heavens on Earth: Utopian Commnities in
America 1680-1880, Dover Publications, New York, 1 966.
Horsburgh, H . ]. N . , The Relevance of the Utopian', Ethics, c .
6 7 , 1957.
Houriet, R . , Getting Back Together, Coward, McCann and
Geoghegan, New York, 197 1 .

l 174
 Kaynaka

Jouvenel, B. de, 'Utopia for Practical Purposes', F . E . Manuel

(der.), Utopias and Utopian Thought iinde , Souvenir Press,
Londra, 1 9 7 3 .
Kanter, R. M . , Commitment and Community: Comm mes and
Utopias in Sociological Perspective, Harvard University Press,
Cambridge MA, 1972.
Kateb, G . , Utopia and lts Enemies, Schocken Books, New York,
1972.
Kenyon , T . , 'Utopia in Reality: "ideal" Societies in Social and Po
litical Theory', History ofPolitical Thought, c. 3, 1982.
Kitwood, T., "'Utopia" and "Science" in he Anticipation of So
cial Change', Alternative Futures, Yaz 1 978.
Kolakowski, L., The Death of U topia Reconsidered', S. M.
McMurrin (der.), The Tanner Lectures on Human Values L V
(1983) iinde, Cambridge University Press, Cambridge ,
1983 .
Kumar, K. , 'Utopian Thought and Communal Practice: Robert
Owen and the Owenite Communities', Theory and Society, c .
1 9 , 1 990.
Kumar, K., Religion and Utopia, Centre for the Sudy of Religion
and Society, University of Kent, Canterbury, 1 985 .
Kumar, K. , Utopia and Anti-Utopia in Modern Times, Basil
Blackwell, Oxford ve New York, 1987.
Lasky, M., Utopia and Revolution, Macmillan, Londra, 1976.
Levin, H., The Great Good Place', New York Review ofBooks, 6
March 1980.
Lodge, D., 'Utopia and Criticism', Encounter, c . 32, 1969.
Lovejoy, A. O. ve Boas, G., Primitivism and Related !deas in An
tiquity ,]ohns Hopkins University Press, Baltimore , MD, 1935.
Lwith, K . , Meaning in History, Chicago University Press, Chi
cago, 1 949.
Mannheim, K., 'Utopia', E. R. A. Seligman and A. Johnson (der . ) ,
The Encyclopaedia of the Social Sciences iinde, c . 1 5 , Mac
millan, New York, 1 934.
Mannheim, K . , Ideology and Utopia, Routledge and Kegan Paul,
Londra, 1 960.
Manuel, F. E. ve Manuel, F . P. (der.), French Utopias: An Anthol
ogy ofideal Societies, Schocken Books, New York, 1 97 1 .

l 175
 uupy<tUllK

Manuel, F. E. ve Manuel, F. P . , Utopian Thought in the Westem

World, Harvard University Press, Cambridge, MA, 1979.
Manuel, F . E . , 'Toward a Psychological History of Utopias', F . E.
Manuel (der.), Utopias and Utopian Thought iinde, Souve
nir Press, Londra, 1 9 7 3 .
Manuel, Frank E. (der.) , Utopias and Utopian Thought, Souve
nir Press, Londra, 1 9 7 3 .
Marsh, ] . , Back to the Land: The Pastoral lnpulse in Victoria11
England [rom 1880-1914, Quartet Books, Londra, 1 982.
McCord, W . , Voyages to Utopia: Visions and Realities, Norton,
New York, 1 990.
Mellor, A., 'On Feminist Utopias', Women 's 5tudies, c . 9, 1 982.
Melville, K., Communes in the Counter- Culture, William Mor
row, New York, 1972.
Mendelsohn, E. ve Nowotny, H . (der. ) , Nineteen Eighty-Four:
Science Between Utopia and Dystopia, D. Reidel, Dordrecht,
1 984.
Morgan, A. E . , Nowhere was Somewhere: How History Makes
Utopias and How Utopias Make History, The University of
North Carolina Press, Chapel Hill, N C , 1946.
Morton, A. L., The English Utopia, Lawrence and Wishart ,
Londra, 1 969.
Moylan, T . , Demand the impossible: Science Fiction and the
Utopian lmagination, Methuen, New York ve Londra, 1 986.
Mumford, L. , 'Utopia, the City and the Machine', F . E . Manuel
(der . ) , Utopias and Utopian Tlought iinde , Souvenir Press,
Londra, 1 9 7 3 .
Negley, G . v e Patrick, ] . M . , The Quest lor Utopia: An Anthol
ogy of lmaginary Societies, Henry Schuman, New York,
1952.
Negley, G., Utopian Literature. A Bibliography with a
Supplementary Listing of Works lnfluential in Utopian
Thought, The Regents Press, Lawrence , KS, 1977.
Oakeshott, M . , 'Rationalism in Politics', Rationalism in Politics
and Other Essays iinde , Methuen, Londra, 1 962.
Olson , T., Millennialism, Utopianism, and Progress, Toronto
University Press, Toronto, 1 982.

l 176
 Kaynaka

Oved, Y . , Two Hundred Years ofAmerican Communes, Transac

tion Books, New Brunswick, NJ, 1 988.
Parrinder, P., Science Fiction: lts Critcism and Teaching,
Methuen, Londra ve New York, 1980.
Passmore, ] . , The Perfectibility of Man, Duckworth , Londra,
1972.
Pearson, C., 'Women's Fantasies and Feminist Utopias', Fron
tiers: A journal of Women's Sllldies, c. 2, 1977.
Pollard, S . , The idea of Progress, Penguin Books, Harmonds
worth, 1 97 1 .
Popper, K . , 'Utopia and Violence', Conjectllres and Refutations:
The Growth of Scientific Knowledge iinde, Routledge and
Kegan Paul, Londra, 1965.
Richer, P . E. (der. ) , Utopias: Social ldeals and Comm mal Ex
periments, Holbrook Press, Boson, 1 97 1 .
Rigby, A., Alternative Realicies: A Stdy of Communes and their
Members, Routledge and Kegan Paul, Londra, 1 974.
Rosenau, H . , The ideal City: lts Architeclllral Evolution in
Erope, Mehuen, Londra, 1 983.
Samaan, A. B., 'Utopias and Utopian Novels: 1 5 1 6- 1 949: A Pre
liminary Bibliography', Moreana, c. 3 1/32, 1 97 1 .
Sargent, L . T . , 'Women in Utopia, Comparative Literattre Stud
ies, c. 1 0 , 1 97 3 .
Sargen, L. T . , British and American Utopian Literature 1516-
1985: An Annotated Chronological Bibliography, Garland
Publishing, New York, 1 988.
Shklar, ] . , 'The Political Theory of Utopia: From Melancholy to
Nostalgia', F. E. Manuel (der.), Utopias and Utopian Thought
iinde, Souvenir Press, Londra, 1973 .
Shklar, j . , After Utopia: The Decline of Political Faith, Princeton
University Press, Princeton, NJ , 1957.
Suvin, D., Metamorphoses of Science Fiction: On the Poetics
and History of a Literary Genre, Yale University Press, New
Haven ve Londra , 1 979).
Swinfen, A., in Defence of Fantasy: A Study of the Genre in Eng
lish and American Literatre Since 1945, Routledge and Ke
gan Paul, Londra, 1 984.
 Oropyaclk

Tafuri M . , Architecture and Utopia, MiT Press, Cambridge, MA,

1979.
Talmon, ]., 'Utopianism and Politics', G . Kateb (der.), Utopia
iinde, Atherton Press, New York, 197 1 .
Taylor, B . , Eve and the Newjerusalem: Socialism and Feminism
in the Nineteenth Century, Pantheon Books, N ew York,
1 983.
Thrupp, S. (der. ) , Mllennial Dreams in Action, Schocken Books,
New York, 1970.
Tillich, P., 'Critique and Justification of Utopia', F . E . Manuel
(der.), Utopias and Utopian Thought iinde, Souvenir Press,
Londra, 1973.
Tuveson, E. L. , Millennium and Utopia: A Stdy in the Back
ground of the Jdea of Progress, Harper Torchbooks, New
York, 1 964.
Weber, E . , 'The Anti-Utopia of the Twentieth Century', South
A tlantic QuarterlJ', c . 58, 1 9 5 9 .
Williams, R . , 'Utopia a n d Science Fiction', Problems in Material
ism and Culwre iinde, Verso, Londra , 1 980.
Williams, R . , The Year 2000, Pantheon Books, New York, 1 983.
Woodcock, G., 'Utopias in the Negative', Sewanee Review, c . 64,
1956.

A Amerikan ryas, 1 3
Aborijin (Hayal zaman), s
adalet, 67
Adams, John, 1 1
Adams, Richard, 66
Adem ve Havva, s
aklclk, 26-28, 63-64, 82-84, 88,
1 19, 43, 47
Albeni, Leon Battista, 29
Alfa kast ( Cesur Yeni Dnya da)
28, 89-90
Alger, Horatio, 3
Altn ag, 1 3-20, 22-23, 26, 33-
34, 47, S6, S8-S9, 64, 70, o6
Amana, 8, 1 20
Amanal Esinlenmeciler, 8
Amerika Birleik Devletleri, bkz.
Amerika
Amerika, 1 14, 1 29- 1 36
Amerikan topluluklar, 1 1 7-
1 26
Dizin
Anari, SO, 89
anayasalar, 1 09- 6
Andreae, johann Valentin, 1 04,
llS
Christianopolis, 28, 77, 87-88
Anemolius, 42
Antilia (efsanevi ada), 1 7
antitopya, 27, 1 3 S
feminist, 6 - 64
, topyann tarihi, 76-79, 84,
89, 9 , 1 00- o
dnya haritasnda topya,
43- so, s7- S9, 6 t - 64
hiciv, 46-47, 89, 9 , 1 33
topyann bir yeri, o6- 108
Arcadia, 1 3- 4 , 3 , 33
Aristonicus, 6S-66
Aristotales, 26, 79-80
ateizm, 88
Atina, 7 , 32, 37, 39-40, 1 27
Atinal Solon, 27, 37, 3 9
l 179
 Vopyaclk
Atlantik efsaneleri, 1 6- 1 7, 38
Atlantis, 32, 37-40
Attic komedisi, 1 7
Attlee, Clement, 1 06
Atwood, Margarct, The Hand
maid's Tale, 1 62
Avustralya, 92
Aydnlanma, 29, 52, 60, 77, 94,
1 29
B biyolojik topya, 53
Bacon, Francis, 60, 77- 78, 88, 90,
95, 104, 1 1 5 , 1 43
Yeni A clancis, 27, 40, 62, 77,
88, 109
bahe kent hareketi, 29, 31
Bahro, Rudolf
Building the Green Move
ment, 167
From Red to Green, 1 6 7
Bakunin, Mikhail A . , 5 3
Balboa, Vasco d e , 85-86
Barmouth deneyi, 1 2 1
Base (snf), 2 7
Bat Avrupa, 1 34, 1 5 5
Bat entelijansiyas, 1 34
Batl topya, 56, 60, 78, 99
Baudrillard, Jean, l TI
Bauman, Zygmunt, 1 5 3
Bellamy, Edward, 107
Lookin,: Backward (Gemie
Bak), 46, 55, 72, 78, 84,
1 00, 1 04- 105, 1 53 , 1 58, 1 6 1 -
162
Berdyaev, Nicholas, 148
Berna!, ]. D., The Wor!d, the Flesh
and the Devil (Dnya, Et ve
eytan), 53
Beinci Monaristler, 2 3
Beta kast ( Cesur Yeni Dny;ida),
28
Big Rock Candy Mouncains (halk
arks), 18
bilimkurgu, 33, 37, 44, 1 56, 1 59
bilimsel topyalar, 77-78, 87- 1 0 1
Binyl inanc, 18-25, 34-35, 47
Binyl ncesi, 22
Binyl sonras, 22
'birim dnceler', 73
Blatchford, Robert, 1 2 1
Bloch, Ernst, 1 59
Bolevik Partisi, 1 26
Bosch, Hicronymus, 1 5
Bougainville, Louis Antoint, 86
Brahe, Tycho, 1 1 5
Brejnev Doktrini, 1 35
Broadacre Kenti, 3 1
Brook Farn topluluu, 1 1 7, 1 2 1
Brueghel, yal olan, 1 8
Brunner, John
The Sheep Look Up, 165
Stand on Zanzibar, 165
Buber, Martin, 1 26
Buddhizm, 1 6 , 25, 6 1 , 165
Bulwer-Lytton, Edward, 96
Bunyan, John, ThePil,:rim 's Pro-
f,l"ess, 1 5
Burma'nn Karenleri, 2 5
Burnett, Thomas, 90
Burton, Robert, A natomy ofMel
ancho/y (Melankolinin Ana
tomisi) , 77
Butler, Samuel, 47, 106
Erewhon, 47
Buyuk Alfred, 105
Byk Bar ve Eitlik, 25, 59
'Buyuk Birlik', 58
'Byk Birl i ktelik', 58
lao

C-
Cabet, Etienne, Voyage en /carie
(lkarya'ya Yolculuk), 96, 109,
1 1 1 - 1 1 2, 1 1 7
Callenbach, Ernest, Ecotopia, 164
Calvin, John, 1 27
Cambridge Platoncular, 90
Campanella, Tommaso, 26, 104,
115
Ciy ofthe Sun (Gne
lkesi), 26-28, 6 1 -62, 77, 88,
137
Cenevre, 127 - 1 28
Cennet Bahesi, 1 5- 1 7
Cennet, 1 3- 1 7 , 33-34, 6 1 -62
Chambers, R. W., 62
Charterville, 1 2 1
Christopher, John, 1 66
cinsel zgrlk, 92
Cockaygne Diyar, 1 7 , 56
Cockaygne, 1 7- 18, 33-34
Comenius, john Amos, 90
Comte, Auguste, 52, 97, 105
Condorcet, Marie Jean Antoine,
Sketch lor a Historica/ Picwre
of he Progress of he Human
Mind (lnsan Aklnn ilerle
mesinin Tarihsel Tasla), 52,
95
Copernicus, Nicolaus, 93
Cranach ailesi, 1 5
Cromwell, Oliver, 138
Cyrano de Bergerac, Savinien,
The Other World (Dier Dn
ya), 93, 1 38
artist topluluklar, 1 2 1
ekoslavakya ( 1968 igali), 1 3 5
in, 25, 58-60, 1 2 5 , 1 3 5
Dizin
D
Dana, Charles A., 1 1 8
Danie/'in Kitab, 20, 90
Dante, The Divine Comedy Cllahi
Komedya), 1 5
Darwin, Charles, 53
Davis, J . C., 49
'davransa( mhendislik', 78, 1 1 3
de Foigny, Gabriel, A New Dis-
covery of Tcrra ncognita
A usra/is, 92, 1 38
de jouvenel, Bertrand, 54, 1 42
Deccal, 2 1-22
Defoe, Daniel, Robinson Crusoe,
91
demokrasi, 98, 1 10, 1 18
demokratik komnizm, 83
devleti sosyalist topya, 78, 84,
104
Diderot, Denis, Supplement to
Bougain vi/le s Voyage
(Bouganville'in Yolculuuna
Katk) , 52, 86, 92
Diggerler, 23
dini kurumlar, 1 04, 1 1 4
dini topluluklar, 1 1 8- 1 2 1
Disneyland, 3 1
distopya, 47, 79, 106, 1 45 , 163
Dou Avrupa, 1 14, 1 25 - 1 26, 1 35 ,
144, 1 50, 1 55
Doni, Anton Francesco , I Mondi,
77, 1 3 7
Dostoyevski, Fedor, 'The Dream
ofa Queer Fello w', 1 5
Durumcular, 30
'dnya devleti', 86
'dnya haritasnda' topya
topyaya kar, 143- 1 50
topyann gelecei , 1 57- 170
 ropyacrlk

ykc doas, 1 37- 142 Faizm, 1 28, 1 35 , 145

topyann kullanmlar, 1 5 1- Feminist hareket, 1 24, 1 6 1 , 163
157 feminist topyalar, 162
dnyevi binylclk, 1 1 9 Fenelon, Francois de Salignac,
Drer, Albrecht, 1 5 Telcmaquc, 9 1
dnce ve uygulama, 108- 1 1 7 Ferguson, john, Utopias of ehe
dnsel deneyler, 1 1 7 Classical World (Klasik Dn
ya topyalar) , 64
E Finley, Moses, 63
Fioreli joachim, 24
Edebi topya, 43-47, 9 1-98 Fourier, Charles, 93, 97, 1 14,
Efes Meclisi, 2 1 1 1 7- 1 18, 1 5 2- 1 5 3
eitim, 1 18 L e Nouveau Monde lnduscriel
ekotopya, 78, 1 26, 1 33, 163, 1 65- et Societaire, 52
167 Fourierci topluluklar, 5 3 , 1 2 1 ,
El Dorado, 32 1 24
emperyalizm, 1 29, 1 3 5 Franco, Francisco , 107
Engels, Friedrich, 98- 100, 1 05, Fransa, 91, 1 1 2
1 1 9, 1 2 1 , 1 2 5 , 1 30, 1 53 Devrim, 24, 9 5 , 105, 1 1 1 , 1 29
English Civil War, 23, 1 1 1 Fransz Devrimi, 24, 9 5 , 105,
enternasyonalizm, 1 3 5 1 1 1 , 1 29
Epcot, 3 1 Freud, Sigmund, 3 3 , 52
Epsilon kast ( Cesur Yeni Dn- 'Freudo-Marxistler', 1 59
ya'da), 28 Friedman, Yona, 1 14
Erasmus, Desiderius, 1 1 Fromm, Erich, 68, 93
Esinleme Kitab, 23 The Fear ofFreedom (zgr
Esinlemeler, 62 lk Korkusu) , 52
eitlikilik, 82, 84, 88, 92, 1 04, The Sane Sociecy (Salkl
1 33, 147, 163, 166 Toplum), 52
'etkiler', 76 Fruitlands topluluu, 1 1 7
'euchronia', 94
Euhemerus, 65 G
'eupsychia', 5 3 , 68
evrenbilim, 24, 3 3 , 39, 63, 90, 94, Galileo Galilei, 93
166 Gamna kast ( Cesur Yeni Dn
ya) , 28
F Gearhart, Sally, Thc Wander
,:round, 162
Fanon, Frantz, 1 3 3 Geddes, Patrick, 29
fantazi, 65 'gelecek tarihleri', 169

l 182

geleceki, 94
genel irade, 49, 98
George, Henry, 1 2 1
ProJ?ress and Povercy. 14 2
yeni toplumun 'balang
hcreleri', 1 26
gereklik, 96
gereklik/hakikat, 79, 96-97, 146-
147, 149, 1 52- 1 53, 1 70
dler ve, 9- 1 3
gezegenler aras yolculuk, 9 3
'gezegensel yk', 94
gezgin ykleri, 10, 42, 85-86
Gilbert, Sir Humfrey, 109
Giles, Peter, 1 1 , 43
Gilman, Charlotte Perkins, Her
land, 162
Glaucon (Platon'un Devleti), 67
Godwin, Francis, The Man in the
Moon (Aydaki Adam), 93,
1 38
Godwin, William, Politicaljustice
(Siyasi Adalet), 52
Gorbaev, Mikhail, 1 26
Gorz, Andre
Farewell to the Working
Class, 167
Paths to Paradise, 167
Guarani kzlderilileri, 25, 32-33
Gne Kenti, 26-28
Gnlerin Sonu, 2 1
H 1 00, 1 66
Habermas, Jurgen, 1 59
Hail, Bishop, Mundus A /ter et i
dem, 77
Harmony'deki Raplar, 1 18, 1 20
Harrington, James, Oceana, 1 10-
1 1 2 , 1 38
Dizin
Harrison , John, 1 2 1
Hartlib, Samucl, 90
Havel, Vaclav, 1 50
Hayal Zaman (Aborijin), 1 5
hayaller, gerekler ve, 9- 1 3
Hegel, Georg Wilhelm Friedrich,
24, 52, 1 3 0
Hellen, 25, 83, 85
Herbert, Frank, Dune, 165
Herzka, Theodor, Freiland, 100
Hesiod, 14
Hexter, J. H., 83
Hristiyan binylcl, 1 9-2 1 , 60,
70
Hristiyan Cenneti, 1 5- 1 6
Hristiyanlk, 1 6 , 56, 6 1 -63, 1 14,
1 16
hiciv, 46-47, 89, 9 1 , 1 3 3
hibir yer, 9 , 1 2- 1 3 , 42
bir yer olarak, 103- 1 08
Hilton, James, Lost Horizon, 46,
85
Hippolu Augustine, St, 2 1 , 26
Tanr Ken: 6 1 , 65
Hitler, Adolf, 107, 1 28
Third Reich, 24
Ho Hsiu, 59
Hoban, Russell, 1 66
Hobbes, Thomas, Leviathan, 50-
51
Homer, Odyssey, 65
Howard, Ebenezer, 29
Hudson, W. H . , A Crystal Af?e,
Hume, David, 1 1 0
Hung Hsiu-ch-uan, 60
Huxley, Aldous, 1 23
Cesur Yeni Dnya, 28, 47, 78,
89, 1 00, 107, 1 33, 1 48, 1 58,
1 62
Ada, 78, 1 58, 165
 topyaclk

Hythloday, Raphael (Utopia), 1 0 , J

42-43
James, William, 105
jove, 35
jung, Cari Gustav, 33
lambulus, 65-66
Illich, Ivan, De-Schoolin.: Society, K
167
Isparta, 32, 103, 1 27 kent yaam, 28, 30
Ispartal Lycurgus, 27 kent-devletler, 30- 3 1
Kepler, johannes, Dream, 9 3 , 1 38
Kesh (Always Coming Home),
1 66
ideal kent, 25-32, 3 5 , 63-64, 70,
Khang Yu-Wei, 60
87-88
Kyamet, 20
ideal toplum, 37-44, 48, 57, 69,
kibbutzim, 1 26
72
Kinetik (snf), 27
lkarya topluluklar, 109, 1 1 2, 1 1 7
klasik dnya, 63-70
'ikinci en iyi', 66, 103
Klasik topyalar, 64
ikinci Geli, 21-22
klasisizm, 29, 82
ikinci Tapnak, 20
Koestler, Arthur, 7 1
ilerleme, 95
Darkness a t Noon (Gn Orta
ilk gnah, 51 n
snda Karanlk), 1 00, 106,
tik Tapnak, 19
1 50, 1 57
ilkel toplum topyalar, 86, 9 1 -92
imkansz mkemmellik, 13 Kolakowski, Leszek, 1 44- 145,
inci!, 1 5- 16, 2 1 149
l ngiliz imparatorluu, 1 28 Kolomb, Kristof, 1 7, 85
l ngiliz topyac topluluklar, 1 22- Komnist Manifesto, 1 2 1
123 Komnist Parti, 126- 1 27
insan Kenti, 60 komnist topya, 1 03, 109, 1 34
insan stlk, 62-63 komnizm, 24, 43, 56, 58, 80-83,
lsa, 2 1 -23, 6 1 , 104, 1 1 9 1 20, 1 25 , 1 34, 1 50
lslami binylclk, 24 topyann tarihi, 74-82, 96-
lsrail kibbutzim, 1 26 97
iblm, 28, 30, 1 68 Konfyslk, 59
ii snf hareketi, 1 25 Koruyucular ( De vlet te) , 27, 39,
iyi toplum, 47, 49, 55, 64-65, 70, 69, 80-81
82, 93, 1 1 7 Ktlk-Olmayan-Diyar, 33
iyi Zaman, 94 Krita Yuga, 14- 1 5

\ 1 84
 Dizin
Kumran topluluu, 23
kurgu, 37-49, 54
kurgu, hayali, 37-49, 54
Kutsal Kent, 1 5
Kutsal Ruh a, 24
Kutsanmlarn Adalar, 1 6
Kuzey-Bat Pasifik Kzlderilileri,
25
L Maicreya, 59
L'Enfant, Pierre-Charles, 29
laik topluluklar, 1 1 7, 1 19, 1 2 1
Lamartine, Alphonse de, 1 46
Le Corbusier, 29, 3 1
LeGuin, Ursula
Always Coming Home, 166
The Dispossessed (Mlk
szler), 1 33, 1 63, 166- 167
The Eye of the Heron, 166
The Left Hand ofDarkness,
166
Leibniz, Gottfried Wilhelm, 94
Lenin, Yladimir lllich, 1 26
Leonardo da Vinci, 29
liberalizm, 1 46
Lincoln, Abraham, 1 3 1
Lloyd, Heny Demarest, 1 2 2
Locke, John
Some Thoughs Concerning
Education (Eitim zerine
Baz Dnceler), 53
Two Treatises of Governmenc
(Ynetim zerine iki incele
me), 49, 5 1
Lodge, David, 45
Lovejoy, Arthur, 73
Lucian, True Hiscory, 17, 93
Luther, Martin, 83
l ss
M
Macar Devrimi, 1 3 5
Machiavelli, Niccolo, The Prince
(Prens), 83
Maclure, William, 1 24
maddecilik, 1 33
Mahabharaca, 14
Mahdi, 24
manastrlar, 105, 1 14
Mandelstam, Nadezhda, 149
Mannheim, Kari, 146- 1 48, 1 52,
1 60
Manuel, F. E . , 48, 90, 1 1 4
Manuel, F. P . , 48, 1 14
Mao Zedung, 58
Marcuse, Herbert, 68, 93, 1 59
An Essay on Liberacion
(zgrlk zerine Bir
Deneme), 53
Eros and Civilizacion (Eros ve
Uygarlk), 53
Martyr, Peter, 86
Marx, Kari, 24, 1 30, 1 5 3, 1 5 5
Das Kapital. 142
Economic and Philosophical
Manuscripcs (Ekonomi Poli
tik ve Felsefe Elyazmalar), 53
The German Jdeo/ogy (Alman
ideolojisi), 53
topyann tarihi, 97- 1 00
topyac topluluklar, 1 2 1 ,
1 25- 1 26
topyac teori, 48, 5 1 , 53
Marxism, 68, 98, 1 08, 149, 1 57,
1 59-160, 1 64
Mayland kolonisi, 1 2 1
Mede, joseph, 90
mekansal snrlar, 56-63, 93
 topyaclk
Melanezya kargo klt, 24
Melville, Herman Whicejackec,
1 29
Mercier, Louis Sebastien, 95
The Year 2440, 94
mesihilik, 1 8-2 1 , 24
Methwold kolonisi, 1 2 1
Mies van der Rohe, Ludwig, 29
Mil!, John Stuart, 50
Millerciler, 23
milliyetilik, 1 28, 1 3 5
Mil ton, John, Paradise Losc
(Kayp Cennet), 1 5
mimari, 29, 1 24
Montaigne, Michel de, 'Of
Canniba/s (Yamyamlar ze-
'
rine), 14, 86
Moravyal Kardeler, 1 18
Morc, Sir Thomas, 9-1 2, 56, 60,
64, 72, 88, 98
Ucopia, 27, 4 1-48, 50, 57, 6 1 ,
70, 72, 76-78, 82, 85-87, 1 03,
107, 109, 1 1 2, 1 16
Morgan, L. H . , 162
Mormonlar, 23
Morris, William, 64, 1 57- 1 59
News !rom No where (Hibir
Yerden Haberler), 3 1 , 49, 55,
78, 84, 93, 100, 1 05, 142,
1 53 , 1 64- 165
muhafazakarlk, 1 8
Mumford, Lewis, 25, 79
Munsterli Anabaptistler, 23
Muntzer, Thomas, 23
Mussolini, Benito, 1 28
Mkemmel Erdem a, 1 5
Mkemmeliyetiler, 1 18- 1 20
mkemmelletirilebilir, 5 1
mkemmellik, 1 3 , 2 2 , 30, 34, 57,
8 1 ; 97, 1 16, 1 23, 1 49
mlkiyet, 80- 8 1 , 90, 1 40
N
Napoleon imparatorluu, 1 29
Napoleon konsl, 1 1 1
Napoleon, 1 1 2
Nazi soykrm, 1 3 5
Nazizm, 107- 1 08
Negley, Glenn, 1 39
Ncw Deal, 148
New Era, 18
Ncw Harmony, 1 3 1
Newtoncu bilim, 24, 7 7 , 90
'Norman boyunduruu', 59, 105
Noycs, John Humphrey, 1 18- 1 19
0-
O'Brown, Norman, Life Againsc
Deach (lme Kar Hayat),
52
O'Connorville, 1 2 1
Olmstead, Frederick Law, 1 24
Olson, Theodore, 63, 7 3
Oncida Mkemmeliyetileri, 1 18-
121
Orbiston topluluu, 1 2 1
Orwcll, George, 7 1
Animal Farm (Hayvan iftli
i), 106, 139
Homage co Cacalonia, 1 39
Nineceen Eighcy-Four (Bin
Dokuz Yz Seksen Drt), 47,
78, 100, 106-108, 1 57
otoriterizm, 1 28, 1 5 1
Ovid, 14, 65
Owen, Robert Dale, 1 24
Owcn, Robcrt, 48, 1 5 3
topluluklar, 5 3 , 1 14 , 1 1 7- 1 24,
131

A New View ofSociey (Yeni
Bir Toplum Gr) , 50, 52,
142
l Deniz tomarlar, 23
zgrlk, 167
p Queenswood topluluu, 1 2 1
'Pansophia', 90
Pareto, Yilfredo, 33
Paris ( 1 968 Mays olaylar), 30
Paris Komn, 1 26
Phalanxe, 1 1 7, 1 2 1
Pierty, Marge, Women on ehe
Edge of Time (Zamann Ky
sndaki Kadn), 133, 162-163
Pisagorcu topluluklar, 32, 1 03,
1 15
Platon, 14, 28, 72, 98, 143
Critias, 32, 37, 40, 43-44, 48,
66
Yasalar, 32, 44, 64, 66, 1 03
Devlet, 27, 32, 39-43, 48, 56,
64-70, 79-83, 103, 109, 1 1 5
Yedinci Mektup, 69
Dev/c Adam, 66
Symposium, 69
Timaeus, 32, 37, 40, 66
Platoncu, 28-29
Plutarch, Lives, 27
Poietic (Samurai) , 27
Polilika, 65-66
Poor Man 's Heaven (halk arks) ,
18
Popper, Kari, 1 4 3-145
Poplistler, 161
Poseidon, 38
pozitH toplum, 97
Presler John, 16
Dizin
Protestanlk, 83, 1 04
Proudhon, Pierre Joseph, 5 3
Psikolojik topyalar, 5 3 , 68
Q
Quiroga, Yasco de, 109
R
Ralahine topluluu, 1 2 1
Reade, Winwood, Martyrdom of
Man Onsann Martirlii), 53
reel po/iik, 1 3 5
Reform, 83-85
Reich, Wilhelm, 68, 93, 1 59
Restif de la Bretonne, 9 1
La Decouvene A userale, 92
Restorasyon, 1 10, 1 38
Roma i mparatorluu, 1 27- 1 28
Romantisizm, 1 64
Roosevelt, Franklin D . , 148
Roszak, Theodore, Where ehe
Waseland Ends, 167
Rousseau, Jean-Jacques, 48, 5 3 ,
98
Discourses on he Origins of
lnequafily ( l nsanlar Arasn
daki Eitsizliin Kayna), 9 1
The Social Comrac (Toplum
Szlemesi), 5 1 , 1 28
Royal Socicty (Londra Kraliyet
Dernei), 1 09, 1 12
Rnesans, 60, 64
topyalar, 1 0 , 27-28, 83-85
Rus Devrimi, 107, 1 26
Ruskinci topluluku deneyler, 1 2 1
Russ, Joanna, Thc Fcmale Man.
162
 topyaclk

s Siyaset v e siyaset teorisi, 49, 5 1 ,

5 5 , 1 52
Sade, Marquis de Skaneateles topluluu, 1 1 7
The Hundred and Twenty Skinner, B. R , Walden Two, 78,
Days ofSodom (Sodom'un 1 1 1 , 1 53, 1 58
Yz Yirmi Gn), 92, 1 38 Skinner, Quentin, 73
La Nouvellejustine, 1 38 Sokrates, 38, 40-4 1 , 66-69
Phi/osophy of the Bcdroom sosyalist topyalar, 22, 68, 104,
(Yatak Odasnda Felsefe), 52, 1 1 6, 1 42, 160
92, 1 38 topyaya kar, 144- 1 50
Saint-Simon, Henri, 24, 48, 52, topya tarihinde, 95- 1 0 1
97, 99, 1 04 , 1 45 , 1 53 dini sosyalizm, 1 19- 120
San Shih, 59 devlet sosyalizmi, 78, 84, 104
Sanayi Devrimi, 95 topyann kullanmlar, 1 52-
sanayi sonras toplum, 1 56, 168 157
sanayi toplumu, 30, 168 topyac topluluklar, 1 2 1 -
sanayicilik (sanayileme) , 29-30, 1 26, 1 34
1 64 topyac teori, 52-55, 59
Sovyetler Birlii, 100, 1 06, 1 34-
sansr, 89, 1 38- 1 39
1 35 , 1 39 , 148, 1 50
Sar;ent, Lyman, 1 2 3
Soytar Bayram, 1 8
Saturnalia Bayram, 1 8
smr, 1 33- 1 34, 1 63
Schumacher, E . F . , Smal/ is Beau-
sylence, 7 1
lifu/, 167
Spence, Thomas, The Constitu-
servet, 87, 1 3 1
tion ofSpensonia, 95-96
Seventh Day Adventists (Yedinci
Spencer, Herbert, 97
Gn Adventistleri), 2 3
St Brendan Adas, 16
Shakerlar, 23, 1 18- 1 20
Stalinizm, 1 07, 1 34, 145, 1 50,
Shambhala efsanesi, 1 6
157
Shan;ri-La, 3 2
Stapledon , Olaf, 96
'snai ordu', 1 0 5
Sun Yat-Sen, 58
Siculus, Diodorus, The Lihrary of
Sleyman'n evi, 88, 104, 1 10,
History (Tarih Ktphanesi),
112
65
Swift, Jonathan, Gullivcr's Travels
Sidney, Sir Philip
(Gulliver'in Gezileri), 47, 77,
The Arcadia, 14
9 1 , 106, 1 53
A Defence ofPoetry, 4 3
Sieyes, Emmanuel Joseph, What T
is the Third Estate, 1 1 1 - 1 1 2
Silikon Vadisi, 1 3 2 Ta Thun,1? Shu, 60
Sirakuza, 3 2 Ta Thung, 58-60

l aa

Taborlular, 23
Taiping isyan, 25
Talmon, Jacob, 144
Tanr Kenti, 26, 60-6 1 , 65
Tanr, 1 2 , 19, 2 1 -22, 24, 34, 87,
1 27, 1 30 '
Tanndan Yuhanna 'ya Gelen /;sin-
/eme, 2 1
Taoizm, 1 5 , 25, 58
tarih d dnce, 73-77
Tarihsel zamann sonu, 18
Teilhard de Chardin, Pierre, The
Phenomnon ofMan Onsan
Fenomeni), 53
teknoloji, 87, 89, 94
Thai Phin,t;, 58-60
Thompson, Edward, 1 59
Tiananmen Meydan katliam,
1 50
Tillich, Paul, 1 70
Tocqueville, Alexis de,
Democracy in America (Ame
rikan Demokrasisi), 1 30
toplum mhendislii, 71
toplumsal hareketler, 160- 1 68
toplumsal teori, 70, 1 1 8
ve topyann gelecei, 1 59-
168
topya tarihi, 78, 94-99
topyann ykc doas, 1 37-
142
topyann kullanmlar, 1 52-
1 54
topyac teori ve, 49-56
totaliterizm, 107, 14 3-145, 14 7
Totley deneyi, 1 2 1
Tung Chung-Shu, 59
Turgot, Anne Robert jacques, 52,
95
Twin Oaks topluluu, 1 1 2
Dizin
u
ulus-devlet, 30
Uluslar Topluluu, 1 28
Uraniborg aratrma topluluu,
115
'uygulamal topyalar', 1 14-1 1 5
a retisi, 24
nc Dnya, 1 3 3
reticiler ( Devlette), 27, 8 0 , 82
topya (snrlar)
hayali dnyalar, 37-48
zaman ve mekanda topya,
56-63
topyac kurgu, 48-56
topya (unsurlar)
hayaller ve gerekler, 9 - 1 3
Altn a, 1 3- 1 7
ideal kent, 25-32
Cockaygne Diyar, 1 7
topyann oluumu, 32-35
binyl, 18-25
topya tarihi
ve modernizm, 79-86
bilim ve ilerleme, 87-95
sosyalist topya, 9 5 - 1 0 1
topyac gelenek, 7 1 -79
topya ve modernizm, 79 -86
topya
klasik dnyada topya, 63-70
topyann oluumu, 32-35
aynca bkz. topyann tarihi;
topyay 'haritada yerletir
mek'; topyann uygulanmas
topyac
topluluklar, 103, 1 1 7- 1 26
kurgu, 48-56
 Vtopyaclk

toplumlar, 1 26- 1 36 Winstanley, Gerrard, Law of

gelenek, 7 1 -79
topyann gelecei, 1 57- 1 70
'topyann ilevleri', 1 1 7
topyann kullanmlar, 1 5 1 - 1 57
topyann uygulanmas
bir yerlerde olmayan yer, 103-
1 08
dnce ve uygulama, 1 08-
117
topyac topluluklar, 1 1 7- 1 26
topyac toplumlar, 1 26- 1 36
topyaya kar, 14 3- 1 50
Freedom in a Platform, 104
Wright, Frank Lloyd, 3 1
Wyss, johann, Swiss Family Ro
biron (lsvireli Robinsonlar),
91
y
Yahova ahitleri, 23
Yahudi mesih dncesi, 1 9-20
Yaradl, 1 6
Yardmclar ( Devlet te) 2 7 , 80
,

Yarg Gn, 19, 2 1 , 23

Yeni Atlantis, 40, 77
v
Yeni a, 24
Yeni Dnya, 10, 1 7 , 85, 1 1 2
Yeiras, Denis, History of he
yolculuk edebiyat, 85-86, 9 1
Sevaries (Sevarites Tarihi),
Yunan kltr, 63-65, 68, 79
9 1 , 1 38
Yenedik Cumhuriyeti, 1 10, 1 2 7-
z
1 28
Yeme, Jules, 94
zaman yolculuklar, 85
Yespucci, Amerigo, 10, 85
Zaman, gelecekilik ve, 93-96
Yirgil, 14, 65 zamansal snrlar, 56-63
Zamyatin, Evgeny, 107
w We (Biz) , 47 78, 1 00, 1 06,
,

1 39
Weber, Max, 1 2 5 zihinsel ura/faaliyet, 87
We\ls, H . G . , 64, 94, 96 Zoar Separatistleri, 1 18, 1 20
The !sland ofDr Moreau, 4 7
Men Like Gods, 46, 1 58
A Modern Utopia (Modern
topya), 1 2 , 27, 47, 78, 86,
1 00
The Time Machine (Zaman
Makinesi), 47
Whileaway (The Female Man tle),
1 62
Wilde, Oscar, 1 5 1 - 1 52, 1 70