Ewa Maria Tuz

Dawid Szczypiski

Program nauczania geografii w zakresie rozszerzonym

dla liceum oglnoksztaccego i technikum
Oblicza geografii
Spis treci

Wstp .... 3

I. Cele ksztacenia i wychowania wedug zaoe programu ... 6

II. Osignicia ucznia .. 10

III. Szczegowe cele edukacyjne oraz osignicia ucznia w postaci

wymaga edukacyjnych oraz materia nauczania .. 12

IV. Procedury osigania celw ksztacenia i wychowania . 48

V. Kontrola, ocena i pomiar osigni ucznia .... 80

VI. Propozycja przydziau liczby godzin przeznaczonych

na realizacj poszczeglnych dziaw programu .... 84

VII. Proponowana literatura dla nauczycieli ... 86

Zacznik nr 1 wycig z Podstawy programowej z geografii

dla szk ponadgimnazjalnych (zakres rozszerzony) .. 88

2
Wstp
Punktem wyjcia do napisania Programu nauczania geografii w zakresie rozszerzonym
dla liceum oglnoksztaccego i technikum Oblicza geografii byo Rozporzdzenie Ministra
Edukacji Narodowej z dnia 23 grudnia 2008 roku w sprawie podstawy programowej
wychowania przedszkolnego oraz ksztacenia oglnego w poszczeglnych typach szk1, a
take dorobek Midzynarodowej Unii Geograficznej (International Geographical Union).
Opracowujc koncepcj programu, wykorzystano rwnie osignicia dydaktyki geografii,
pedagogiki, aksjologii oraz psychologii.
Prezentowany program wyrnia si spord innych programw nauczania geografii
w szkoach ponadgimnazjalnych nowatorskim podejciem zgodnym z zasadami
konektywizmu. Dziki temu stanowi odpowied na wspczesne wyzwania edukacyjne
m.in. pozwala ksztaci i doskonali umiejtno selekcjonowania informacji, dostrzegania
zwizkw przyczynowo-skutkowych, wykorzystywania nowoczesnych technik informacyjno-
-komunikacyjnych oraz stosowania posiadanej wiedzy. Prezentowany program zakada wic,
e wiedzie gdzie (know-where) jest waniejsze ni tradycyjne wiedzie co (know-what)
czy wiedzie jak (know-how), a proces uczenia si musi obejmowa praktyk i refleksj,
czyli nie tylko konsumpcj wiedzy, lecz take jej tworzenie.
Cele ksztacenia i osignicia ucznia, zgodnie z koncepcj Podstawy programowej,
przedstawiono w programie jako efekty zapisane jzykiem wymaga edukacyjnych, ukazujc
w ten sposb zachodzce midzy nimi interakcje. Podejcie oparte na efektach
ksztacenia zakada zupenie inn filozofi nauczania ni podejcie tradycyjne. Punktem
wyjcia w nauczaniu s bowiem oczekiwane rezultaty, czyli umiejtnoci, jakie ucze uzyska
w wyniku procesu ksztacenia.
Ujcie szczegowych celw ksztacenia i wychowania oraz zaoonych osigni ucznia
w postaci wymaga edukacyjnych zapisanych jzykiem efektw wskazuje, e w programie
gwny akcent przeniesiono ze zdobywania wiadomoci na ksztacenie umiejtnoci,
pobudzenie ucznia do aktywnoci, a take samodzielnego i kreatywnego mylenia. Nadrzdn
rol przypisano zatem efektom ksztacenia, ktre powinny dominowa w caym procesie
edukacyjnym nad przedmiotowym materiaem nauczania, sucym do osignicia tyche
efektw. Z tego podejcia wynika ukad programu przedstawienie treci nauczania
w postaci szczegowych wymaga edukacyjnych.
Prezentowany program zakada cigo procesu edukacyjnego oraz interakcje midzy
treciami ksztacenia geografii w gimnazjum i szkole ponadgimnazjalnej (w zakresie
podstawowym i rozszerzonym). Taki ukad programu pozwala nauczycielom
na wykorzystanie wiedzy i umiejtnoci uczniw zdobytych na wczeniejszych etapach
edukacyjnych. Konstrukcja programu umoliwia rwnie realizacj zawartych w nim
szczegowych celw edukacyjnych w sposb moliwie najszerszy, uwzgldniajcy rne
skale przestrzenno-czasowe oraz odmienne punkty widzenia.

1
http://www.men.gov.pl/index.php?option=com_content&view=category&layout=blog&id=2
30&Itemid=290
3
 Koncepcja wymaga na IV etapie edukacyjnym w zakresie rozszerzonym opiera si
na zaoeniu, e celem nauczania geografii jest pokazanie uczniowi wspczesnego wiata
rnorodnoci jego obliczy, powiza midzy zjawiskami i procesami, a take roli, ktr
w wiecie tym odgrywa czowiek. Dziki takiemu podejciu uczniowie zrozumiej
zachodzce zjawiska i procesy, a take bd potrafili dokona ich analizy i oceny.
Program skonstruowano tak, aby mona byo go zrealizowa w caoci nawet przy
minimalnej liczbie godzin, wynikajcej z ramowego planu nauczania szkoy. Czytelna
konstrukcja programu uatwi korzystajcym z niego nauczycielom osignicie celw
ksztacenia i wychowania ucznia wynikajcych z Podstawy programowej.
Program zosta podzielony na rozdziay. Rozdzia I zawiera omwienie oglnych celw
ksztacenia i wychowania, na ktrych oparto niniejszy program. W rozdziale II umieszczono
opis oglnych osigni ucznia w nawizaniu do Podstawy programowej.
W rozdziale III przedstawiono w tabelach szczegowe cele ksztacenia i wychowania
oraz osignicia ucznia w postaci wymaga edukacyjnych zapisanych jzykiem efektw,
a take materia nauczania. Niniejszy program zakada wszechstronny rozwj ucznia, dlatego
w wymaganiach zwrcono szczegln uwag nie tylko na jego rozwj intelektualny, lecz
take emocjonalny i spoeczny. Wymagania edukacyjne i podporzdkowany im materia
nauczania podzielono na trzy czci:
Cz I. rodowisko przyrodnicze Ziemi obejmuje treci, dziki ktrym ucze poszerzy
swoj wiedz i umiejtnoci zwizane z wykorzystywaniem rnych rde przydatnych
na tym etapie ksztacenia oraz w dalszej edukacji, a take pozna zalenoci i zjawiska
zachodzce w rodowisku przyrodniczym w skali przestrzennej oraz czasowej. W tej czci
szczegln uwag zwrcono na ksztacenie umiejtnoci korzystania z informacji,
wyjaniania terminw, zdarze, zjawisk oraz procesw, a take analizowania
i rozwizywania problemw.
Cz II. Czowiek i jego dziaalno na Ziemi zawiera treci dotyczce funkcjonowania
jednostki w rodowisku geograficznym (przyrodniczym i spoeczno-gospodarczym) oraz
istniejcych w nim zalenoci i powiza w skali globalnej. Realizacja treci zawartych
w tej czci programu wymaga wykorzystania wiedzy o procesach zachodzcych
w rodowisku przyrodniczym do wyjaniania zjawisk spoeczno-gospodarczych
wystpujcych we wspczesnym wiecie. Szczegln uwag zwrcono tu na aktualne
przemiany rodowiska geograficznego, a take wynikajce z nich prognozy spoeczno-
-gospodarcze. Cz ta obejmuje rwnie treci z zakresu funkcjonowania czowieka
w spoeczestwie i kulturze.
Cz III. Geografia Polski dotyczy geografii Polski oraz miejsca i roli naszego kraju we
wspczesnym wiecie, z uwzgldnieniem powiza europejskich. W tej czci pooono
akcent na zalenoci midzy rodowiskiem przyrodniczym a rozwojem spoeczno-
-gospodarczym Polski.

4
 Taki dobr treci ma na celu wyksztacenie u uczniw umiejtnoci kompleksowego
postrzegania rodowiska przyrodniczego oraz spoeczno-gospodarczego w ujciu
przyczynowo-skutkowym w rnych skalach przestrzennych i czasowych.
Rozdzia IV zawiera opis procedur osigania celw ksztacenia i wychowania, z kolei
rozdzia V propozycje kontroli, oceny i pomiaru osigni ucznia. W rozdziale VI
zamieszczono propozycj liczby godzin przeznaczonych na realizacj poszczeglnych
dziaw programu, a w rozdziale VII zalecan literatur dla nauczycieli. Zacznik nr 1 do
programu stanowi wycig z Podstawy programowej z geografii w zakresie rozszerzonym.
Program nauczania geografii w zakresie rozszerzonym dla liceum oglnoksztaccego i
technikum Oblicza geografii moe by modyfikowany stosownie do uwarunkowa
konkretnej szkoy czy klasy. Jego zaoeniem jest ksztacenie i doskonalenie umiejtnoci
geograficznych, stosowania wiedzy w praktyce, kreatywnego mylenia, a przede wszystkim
przygotowanie ucznia do dalszej kariery edukacyjnej i ksztacenia ustawicznego (edukacji
permanentnej) na miar wymogw wspczesnego wiata.
Prezentowany program jest pierwsz czci szerszej obudowy dydaktycznej, niezbdnej
w procesie nauczania, ktr bd stanowi m.in. Ksika Nauczyciela (szczegowy
przewodnik metodyczny dla nauczycieli korzystajcych z tego programu), Pyta Nauczyciela
(materiay dydaktyczne na pycie CD), zestaw kart pracy ucznia, atlas geograficzny,
multibook oraz generator testw na pycie CD.

5
I. Cele ksztacenia i wychowania wedug zaoe programu
Zgodnie z Podstaw programow program precyzyjnie okrela cele ksztacenia
na lekcjach geografii w zakresie rozszerzonym w szkole ponadgimnazjalnej koczcej si
matur. Podstawowe cele ksztacenia w szkoach ponadgimnazjalnych kad nacisk na
umiejtno rozwizywania problemw i przygotowanie uczniw do odpowiedzialnego
funkcjonowania we wspczesnym wiecie, co powinno by najwaniejszym zadaniem
nauczyciela geografii.
Celem ksztacenia oglnego w szkoach ponadgimnazjalnych jest:
1) przyswojenie przez uczniw okrelonego zasobu wiadomoci na temat faktw, zasad, teorii
i praktyk;
2) zdobycie przez uczniw umiejtnoci wykorzystania posiadanych wiadomoci podczas
wykonywania zada i rozwizywania problemw;
3) ksztatowanie u uczniw postaw warunkujcych sprawne i odpowiedzialne funkcjonowanie
we wspczesnym wiecie.
W procesie ksztacenia oglnego szkoa () ksztatuje u uczniw postawy sprzyjajce ich
dalszemu rozwojowi indywidualnemu i spoecznemu, takie jak: uczciwo, wiarygodno,
odpowiedzialno, wytrwao, poczucie wasnej wartoci, szacunek dla innych ludzi,
ciekawo poznawcz, kreatywno, przedsibiorczo, kultur osobist, gotowo
do uczestnictwa w kulturze, podejmowania inicjatyw oraz do pracy zespoowej. W rozwoju
spoecznym bardzo wane jest ksztatowanie postawy obywatelskiej, postawy poszanowania
tradycji i kultury wasnego narodu, a take postawy poszanowania dla innych kultur
i tradycji. Szkoa podejmuje odpowiednie kroki w celu zapobiegania wszelkiej dyskryminacji.
W trosce o podmiotowe uczestnictwo ucznia w dziaaniach edukacyjnych na lekcjach
geografii sformuowano cele przedmiotowe wyraone jzykiem wymaga oglnych:

I. Dostrzeganie prawidowoci dotyczcych rodowiska przyrodniczego, ycia i gospodarki

czowieka oraz wzajemnych powiza i zalenoci w systemie czowiek przyroda
gospodarka.
Ucze wskazuje i analizuje prawidowoci i zalenoci wynikajce z funkcjonowania sfer
ziemskich oraz dziaalnoci czowieka w rnorodnych warunkach rodowiska, wskazujc
znaczenie rosncej roli czowieka i jego dziaa w rodowisku geograficznym w rnych
skalach (lokalnej, regionalnej i globalnej).

II. Analiza i wyjanianie problemw demograficznych spoeczestw.

Ucze analizuje etapy i cechy rozwoju demograficznego ludnoci na wiecie, charakteryzuje
dynamik i zrnicowanie procesw ludnociowych, wic zagadnienia demograficzne
z czynnikami przyrodniczymi i rozwojem cywilizacyjnym; wykorzystuje do analiz informacje
o aktualnych wydarzeniach na wiecie.

III. Proponowanie rozwiza problemw wystpujcych w rodowisku geograficznym,

zgodnie z koncepcj zrwnowaonego rozwoju i zasadami wsppracy, w tym
midzynarodowej.
6
Ucze wskazuje propozycje rozwiza lokalnych, regionalnych i globalnych problemw
rodowiskowych, demograficznych i gospodarczych zgodnych z koncepcj zrwnowaonego
rozwoju oraz opartych na rwnoprawnych zasadach wsppracy midzy regionami
i pastwami.
IV. Pozyskiwanie, przetwarzanie oraz prezentowanie informacji na podstawie rnych rde
informacji geograficznej, w tym rwnie technologii informacyjno-komunikacyjnych oraz
Geograficznych Systemw Informacyjnych (GIS).
Ucze zdobywa informacje oraz rozwija i doskonali umiejtnoci geograficzne, wykorzystujc
wszystkie dostpne (w tym najnowsze) rda informacji, pomiary i obserwacje bezporednie;
potrafi selekcjonowa i przetwarza informacje do prezentacji wybranych zagadnie.

W koncepcji programu przyjto, e edukacja geograficzna w zakresie rozszerzonym

w liceum oglnoksztaccym i technikum, wspomagajc rozwj ucznia jako osoby i
wprowadzajc go w ycie spoeczne, ma na celu przede wszystkim:

W sferze wiedzy i rozumienia:

1. utrwalenie podstawowych terminw geograficznych, umoliwiajcych zrozumienie
omawianych zagadnie;
2. poznanie podstawowych metod bada geograficznych, a take interpretacji oraz prezentacji
uzyskanych wynikw;
3. poznanie i zrozumienie wspzalenoci midzy elementami rodowiska przyrodniczego
w skali lokalnej, regionalnej oraz globalnej;
4. poznanie i opisywanie zjawisk oraz procesw zachodzcych w rodowisku przyrodniczym
Polski w rnych skalach przestrzennych i czasowych;
5. poznanie miejsc i obszarw, w ktrych obrbie zachodz rnorodne procesy przyrodnicze
i spoeczno-ekonomiczne w skali lokalnej, regionalnej, globalnej oraz czasowej;
6. poznanie przyczyn warunkujcych rne sposoby gospodarowania w rodowisku
geograficznym;
7. poznanie i zrozumienie wybranych problemw spoeczno-gospodarczych w skali lokalnej,
regionalnej i globalnej;
8. poznanie procesw spoecznych i gospodarczych zachodzcych wspczenie w Polsce;
9. poznanie dziedzictwa kultury regionalnej i narodowej oraz postrzeganie go w perspektywie
kultury europejskiej oraz wiatowej;
10. poznanie trwaych i zmiennych preferencji wyborczych w Polsce oraz zrozumienie
przyczyn ich przestrzennego zrnicowania;
11. poznanie zasad rozwoju osobowego i ycia spoecznego;
12. zrozumienie i opisywanie zjawisk oraz procesw zachodzcych w rodowisku
geograficznym w skali lokalnej, regionalnej i globalnej;
13. zrozumienie interakcji zachodzcych w ukadzie czowiek rodowisko geograficzne
w skali lokalnej, regionalnej oraz globalnej;

7
14. zrozumienie zoonoci wiata, wspzalenoci jego poszczeglnych elementw
i gotowo do udziau w jego przeksztacaniu zgodnie z zasad zrwnowaonego rozwoju;
15. dostrzeganie rnego rodzaju zwizkw i zalenoci (przyczynowo-skutkowych,
funkcjonalnych, czasowych i przestrzennych);
16. rozszerzenie i ugruntowanie wiedzy niezbdnej do zrozumienia istoty zjawisk oraz
charakteru i dynamiki procesw zachodzcych w rodowisku geograficznym w skali lokalnej,
krajowej (geografia Polski), wielkich regionw oraz wiata w rnych skalach czasowych;
17. okrelenie miejsca i roli Polski oraz Polakw w integrujcej si Europie;
18. wykazywanie zwizkw midzy aktualnymi wydarzeniami spoecznymi i politycznymi
a przeszoci;
19. traktowanie wiadomoci geograficznych, stanowicych warto poznawcz sam w sobie,
w sposb integralny, prowadzcy do lepszego rozumienia wiata, ludzi i siebie;
20. poprawne i swobodne wypowiadanie si w mowie oraz pimie, z wykorzystaniem
rnorodnych rodkw wyrazu.

W sferze umiejtnoci:
1. umiejtno planowania, organizowania i oceniania wasnej nauki oraz przyjmowania
za ni odpowiedzialnoci teraz i w przyszoci;
2. umiejtno skutecznego porozumiewania si w rnych sytuacjach, prezentacji wasnego
punktu widzenia i uwzgldniania pogldw innych ludzi;
3. umiejtno poprawnego posugiwania si jzykiem ojczystym oraz przygotowywania
do publicznych wystpie;
4. umiejtno efektywnego wspdziaania w zespole, budowania wizi midzyludzkich,
podejmowania indywidualnych i grupowych decyzji, skutecznego dziaania na podstawie
obowizujcych norm;
5. umiejtno rozwizywania problemw w twrczy sposb;
6. umiejtno rozwijania sprawnoci umysowej oraz osobistych zainteresowa;
7. umiejtno rozwijania zdolnoci analitycznego i syntetycznego mylenia;
8. umiejtno korzystania z metod i technik negocjacyjnych w rozwizywaniu konfliktw
i problemw spoecznych;
9. umiejtno formuowania problemw badawczych, hipotez oraz przeprowadzania
prostych dowiadcze i obserwacji geograficznych;
10. umiejtno poszukiwania, porzdkowania i wykorzystywania informacji geograficznych
z rnych rde, efektywnego posugiwania si technologiami informacyjnymi
i komunikacyjnymi;
11. umiejtno oceny uwarunkowa procesw przyrodniczych i spoeczno-gospodarczych,
zachodzcych w skali globalnej, regionalnej i lokalnej oraz rnych skalach czasowych;
12. umiejtno wskazywania i analizy zwizkw przyczynowo-skutkowych oraz powiza
funkcjonalnych pomidzy poszczeglnymi komponentami rodowiska geograficznego
w rnych skalach przestrzennych i czasowych;

8
13. umiejtno lokalizowania poznanych miejsc i obszarw na powierzchni Ziemi oraz
orientowania si w ich wzajemnym pooeniu na podstawie map;
14. umiejtno postrzegania rzeczywistoci jako zespou wartoci.

W sferze postaw i wartoci (cele wychowawcze, aksjologiczne):

1. rozwijanie przekonania o uytecznoci edukacji geograficznej w yciu codziennym oraz
ksztaceniu ustawicznym;
2. rozwijanie przekonania o potrzebie uczestnictwa w rozwoju wasnego regionu i Polski,
a take podejmowania dziaa na rzecz zachowania ich dziedzictwa przyrodniczego oraz
kulturowego;
3. rozwijanie dociekliwoci poznawczej, ukierunkowanej na poszukiwanie prawdy, dobra
i pikna w wiecie;
4. ksztatowanie wiadomoci o potrzebie wsppracy dotyczcej zwalczania zagroe
rodowiska przyrodniczego oraz zagroe spoecznych;
5. ksztatowanie systemu wartoci odpowiadajcego naturze i godnoci ludzkiej;
6. poszukiwanie, odkrywanie i denie do osignicia wielkich celw yciowych i wartoci
niezbdnych dla odnalezienia wasnego miejsca w wiecie na drodze rzetelnej
i systematycznej pracy;
7. rozpoznawanie wartoci moralnych, dokonywanie wyborw i hierarchizacja wartoci;
8. umiejtne godzenie dobra i wolnoci wasnej z dobrem i wolnoci innych, umacnianie
odpowiedzialnoci za siebie w powizaniu z odpowiedzialnoci za innych;
9. przygotowanie si do ycia w rodzinie, spoecznoci lokalnej oraz pastwie;
10. ksztatowanie postaw patriotycznych;
11. ksztatowanie wraliwoci moralnej;
12. ksztatowanie postawy szacunku dla wartoci wyszych oraz motywacja
do bezinteresownych dziaa spoecznych;
13. ksztatowanie w sobie postawy dialogu, umiejtnoci suchania innych i rozumienia ich
pogldw.
Tak sformuowane cele nadrzdne stanowiy podstaw proponowanych w niniejszym
programie wymaga edukacyjnych, integrujcych w sobie cele nauczania i wychowania
z osigniciami ucznia. Uszczegowione wymagania edukacyjne przedstawiono w rozdziale
III.

9
II. Osignicia ucznia
Wedug zaoe Podstawy programowej Do najwaniejszych umiejtnoci zdobywanych
przez ucznia w trakcie ksztacenia oglnego na IV etapie edukacyjnym nale:
1) czytanie umiejtno rozumienia, wykorzystywania i refleksyjnego przetwarzania
tekstw, w tym tekstw kultury, prowadzca do osignicia wasnych celw, rozwoju
osobowego oraz aktywnego uczestnictwa w yciu spoeczestwa;
2) mylenie matematyczne umiejtno wykorzystania narzdzi matematyki w yciu
codziennym oraz formuowania sdw opartych na rozumowaniu matematycznym;
3) mylenie naukowe umiejtno wykorzystania wiedzy o charakterze naukowym
do identyfikowania i rozwizywania problemw, a take formuowania wnioskw opartych
na obserwacjach empirycznych dotyczcych przyrody i spoeczestwa;
4) umiejtno komunikowania si w jzyku ojczystym i w jzykach obcych, zarwno
w mowie, jak i w pimie;
5) umiejtno sprawnego posugiwania si nowoczesnymi technologiami informacyjno-
-komunikacyjnymi;
6) umiejtno wyszukiwania, selekcjonowania i krytycznej analizy informacji;
7) umiejtno rozpoznawania wasnych potrzeb edukacyjnych oraz uczenia si;
8) umiejtno pracy zespoowej.
Zakadane w niniejszym programie osignicia ucznia, przedstawiono w postaci wymaga
szczegowych w tabelach rozdziau III. Wiadomoci i umiejtnoci zdobywane przez ucznia
na kursie geografii w zakresie rozszerzonym opisano zgodnie z ide europejskich ram
kwalifikacji i w jzyku efektw ksztacenia. Gwnymi osigniciami uczniw, ktrzy
ukocz IV etap edukacyjny z geografii, bd zatem:
1. sprawne posugiwanie si terminologi geograficzn;
2. pogbienie i usystematyzowanie wiedzy geograficznej w zakresie wymienionych treci
nauczania umoliwiajcych przystpienie do egzaminu maturalnego z geografii i podjcie
studiw wyszych;
3. aktywne korzystanie z rnorodnych rde informacji geograficznej: map, planw,
rocznikw statystycznych, zdj, profili, przekrojw, rysunkw, czasopism, przewodnikw,
literatury popularnonaukowej, internetu, GIS-u* i innych;
4. selekcjonowanie, porzdkowanie, analizowanie oraz interpretowanie informacji o stanie i
zmianach rodowiska geograficznego oraz sytuacji spoecznej, politycznej i ekonomicznej;
5. umiejtne wykorzystywanie wiedzy do wasnego rozwoju i osigania zaplanowanych
celw;
6. formuowanie pyta, hipotez, sdw oraz problemw geograficznych na podstawie
rozumowania matematycznego;
7. umiejtne wykorzystywanie wiedzy geograficznej do dostrzegania, identyfikowania,
analizowania i rozwizywania problemw dotyczcych zwizkw midzy zjawiskami
(przyrodniczymi, ekonomicznymi, spoecznymi i kulturowymi) w skali globalnej, regionalnej
i lokalnej;

*System Informacji Geograficznej

10
8. umiejtne prezentowanie wynikw analiz geograficznych z wykorzystaniem rnych
metod graficznych (w tym kartograficznych) i statystycznych,
9. prognozowanie (na zasadzie ekstrapolacji istniejcych trendw) zmian stanu rodowiska
poszczeglnych obszarw (z uwzgldnieniem interakcji Ziemia czowiek).
W koncepcji programu uwzgldniono spenienie wymienionych wyej osigni w taki
sposb, aby nabywane przez uczniw umiejtnoci byy nieustannie doskonalone w caym
cyklu edukacji geograficznej w zakresie rozszerzonym. Dotyczy to np. korzystania
z rnorodnych rde informacji (w tym map o rnej treci oraz internetu), lokalizowania
miejsc na powierzchni Ziemi czy odnoszenia wiedzy geograficznej do ycia.
Ksztaceniu umiejtnoci, takich jak np. przeprowadzanie analizy interakcji zachodzcych
w ukadzie czowiek rodowisko geograficzne w skali lokalnej, regionalnej i globalnej
w rnych skalach czasowych czy wizanie aktualnych wydarze spoecznych i politycznych
z przeszoci, suy przyjty w programie ukad treci. W pierwszej kolejnoci ujto w nim
zrnicowanie rodowiska przyrodniczego oraz spoeczno-gospodarczego. Nastpnie na
konkretnych przykadach wyjaniono zwizki przyczynowo-skutkowe zachodzce midzy
poszczeglnymi elementami rodowiska przyrodniczego a gospodark czowieka
i rozmieszczeniem ludnoci oraz zachodzcymi przemianami spoeczno-gospodarczymi. Taki
sposb prezentacji treci i realizacji osigni przyczyni si do utrwalania nabywanej przez
uczniw wiedzy oraz ksztaconych umiejtnoci.
Zakadane w niniejszym programie szczegowe osignicia opisane w postaci wymaga
edukacyjnych (tabele rozdziau III), zostay przedstawione wedug zasad teorii poznania,
w celu wytworzenia u uczniw strukturalnego systemu wiedzy i umiejtnoci, oraz w formie
ksztacenia czynnociowego.

11
III. Szczegowe cele edukacyjne oraz osignicia ucznia w postaci wymaga edukacyjnych oraz materia nauczania

CZ I. rodowisko przyrodnicze Ziemi

Dzia Zapis w podstawie programowej Szczegowe cele edukacyjne oraz osignicia ucznia Materia nauczania
programu w postaci wymaga edukacyjnych
treci nauczania wymagania szczegowe

Obraz Ziemi 1. rda Ucze: Ucze poprawnie: Geografia jako nauka

informacji 1.1. klasyfikuje mapy ze wykazuje interdyscyplinarny charakter nauk Ksztat i wymiary Ziemi
geograficznej wzgldu na rne kryteria geograficznych Mapa jako obraz Ziemi
1.2. oblicza odlegoci opisuje ksztat i wymiary Ziemi Odwzorowania
w terenie oraz powierzchni wyjania zasady klasycznych i nowoczesnych pomiarw kartograficzne
na podstawie map wymiarw Ziemi Metody przedstawiania
wykonanych w rnych okrela wsprzdne geograficzne zjawisk na mapach
skalach klasyfikuje mapy ze wzgldu na rne kryteria Sposoby prezentacji
1.3. odczytuje i opisuje wyjania zasady generalizacji mapy danych o przestrzeni
cechy rodowiska porwnuje siatki kartograficzne geograficznej
przyrodniczego opisuje metody prezentacji zjawisk ilociowych Interpretacja mapy
(np. uksztatowanie i rzeb i jakociowych na mapie samochodowej
terenu, budow geologiczn) charakteryzuje dziaanie systemu nawigacji satelitarnej i topograficznej
i spoeczno-gospodarczego GPS
(np. rozmieszczenie zasobw korzysta z technologii informacyjno-komunikacyjnych
naturalnych, ludnoci, szlaki w celu pozyskiwania, przechowywania, przetwarzania
transportowe) na podstawie i prezentacji informacji geograficznych
map: topograficznej, interpretuje zjawiska geograficzne przedstawiane na

hipsometrycznej wykresach, w tabelach, na schematach i modelach

i tematycznej wykorzystuje mapy w rnych sytuacjach

12
1.4. interpretuje zjawiska
geograficzne przedstawiane
na wykresach, w tabelach, na
schematach i modelach
1.5. formuuje zalenoci
przyczynowo-skutkowe,
funkcjonalne i czasowe
midzy wy branymi
elementami rodowiska
przyrodniczego i spoeczno-
-gospodarczego oraz
dokonuje ich weryfikacji,
wykorzystujc mapy
tematyczne
1.6. przeprowadza badania
wybranych elementw
rodowiska geograficznego
w regionie zamieszkania
wedug przygotowanego
planu
1.7. stosuje wybrane metody
kartograficzne do prezentacji
cech ilociowych
i jakociowych rodowiska
geograficznego
1.8. korzysta z technologii
informacyjno-
-komunikacyjnych w celu
pozyskiwania,
przechowywania,
przetwarzania i prezentacji
wykonuje obliczenia matematyczno-geograficzne
z wykorzystaniem map w rnych skalach
odczytuje i interpretuje tre map wykonanych rnymi
metodami
analizuje elementy uksztatowania pionowego Ziemi na
podstawie map wykonanych rnymi metodami
kreli profil hipsometryczny
odczytuje i interpretuje tre mapy turystycznej
i samochodowej
odczytuje i opisuje cechy rodowiska spoeczno-
-gospodarczego (np. rozmieszczenie zasobw
naturalnych, ludnoci, szlaki transportowe) na podstawie
map tematycznych
stosuje wybrane metody kartograficzne do prezentacji
cech ilociowych i jakociowych rodowiska
geograficznego
formuuje zalenoci przyczynowo-skutkowe,
funkcjonalne i czasowe midzy wybranymi elementami
rodowiska przyrodniczego i spoeczno-gospodarczego
oraz dokonuje ich weryfikacji, wykorzystujc mapy
tematyczne
przeprowadza badania wybranych elementw
rodowiska geograficznego w regionie zamieszkania
wedug przygotowanego planu
wykorzystuje w praktyce znajomo metod prezentacji
informacji geograficznej
stosuje wybrane metody kartograficzne do prezentacji
cech ilociowych i jakociowych rodowiska
geograficznego
13
 informacji geograficznych

Ziemia we 2. Ziemia we Ucze: Ucze poprawnie: Budowa wszechwiata

wszechwiecie wszechwiecie 2.1. wyjania cechy budowy wyjania teorie pochodzenia i budowy wszechwiata Ukad Soneczny
i okrela pooenie rnych wyjania cechy budowy i opisuje budow wszechwiata Ruch obiegowy Ziemi
cia niebieskich we i Ukadu Sonecznego Ruch obrotowy Ziemi
wszechwiecie charakteryzuje ciaa niebieskie tworzce Ukad Rachuba czasu na Ziemi
2.2. charakteryzuje ciaa Soneczny
niebieskie tworzce Ukad wskazuje konsekwencje ruchw Ziemi

Soneczny przedstawia dowody ruchw Ziemi

2.3. wskazuje konsekwencje wyjania zjawisko faz Ksiyca

ruchw Ziemi wyjania przyczyny zrnicowania czasu na Ziemi

2.4. oblicza wysoko opisuje zrnicowanie owietlenia Ziemi

growania Soca opisuje rnice midzy astronomicznymi,

w dowolnym miejscu na kalendarzowymi i klimatycznymi porami roku

Ziemi w dniach rwnonocy wyjania przyczyn wystpowania: dni i nocy polarnych
i przesile na obszarach podbiegunowych, zorzy polarnej, zamie
2.5. oblicza szeroko Soca i Ksiyca
geograficzn dowolnego wykonuje obliczenia matematyczno-geograficzne

punktu na powierzchni Ziemi dotyczce czasu miejscowego i strefowego oraz

na podstawie wysokoci wysokoci growania Soca nad horyzontem w dniach
growania Soca w dniach rwnonocy i przesile
rwnonocy i przesile oblicza szeroko geograficzn dowolnego punktu na

2.6. opisuje rnice midzy powierzchni Ziemi na podstawie wysokoci growania

astronomicznymi, Soca w dniach rwnonocy i przesile
kalendarzowymi opisuje rnice midzy astronomicznymi,

i klimatycznymi porami roku kalendarzowymi i klimatycznymi porami roku

2.7. wyjania przyczyn wskazuje skutki wystpowania siy Coriolisa dla

wystpowania: dni i nocy rodowiska przyrodniczego

polarnych na obszarach wykazuje wpyw oddziaywania cia niebieskich oraz

podbiegu nowych, zorzy ruchw Ziemi na poszczeglne sfery Ziemi

14
 polarnej, zamie Soca
i Ksiyca
2.8. wskazuje skutki
wystpowania siy Coriolisa
dla rodowiska
przyrodniczego
Atmosfera 3. Sfery Ziemi Ucze: Ucze poprawnie: Skad i budowa atmosfery
atmosfera 3.1. wyjania mechanizm opisuje skad i budow atmosfery Obieg ciepa
cyrkulacji powietrza porwnuje cechy poszczeglnych warstw atmosfery Temperatura powietrza
w strefie wyjania znaczenie atmosfery dla ycia na Ziemi Ruchy powietrza
midzyzwrotnikowej omawia bilans radiacyjny i cieplny Ziemi atmosferycznego
i wyszych szerokociach opisuje i wyjania zrnicowanie temperatury powietrza Wilgotno powietrza
geograficznych oraz opisuje w troposferze na podstawie wykresw i map i opady atmosferyczne
przebieg procesw opisuje czynniki wpywajce na rozkad temperatury Prognozowanie pogody
pogodowych (ruch mas powietrza Klimaty kuli ziemskiej
powietrza, fronty wskazuje przyczyny nierwnomiernego rozkadu Zmiany atmosfery
atmosferyczne i zjawiska im temperatury powietrza na Ziemi i klimatu
towarzyszce) oblicza redni temperatur powietrza i amplitud Ekstremalne zjawiska
3.2. wskazuje przyczyny temperatury powietrza atmosferyczne i ich skutki
nierwnomiernego rozkadu wyjania globaln cyrkulacj powietrza w troposferze,
temperatury powietrza korzystajc ze schematu
i opadw wyjania mechanizm cyrkulacji powietrza w strefie

3.3. wyjania na przykadach midzyzwrotnikowej i wyszych szerokociach

genez wiatrw (staych geograficznych oraz opisuje przebieg procesw
i okresowych oraz pogodowych
lokalnych) i wskazuje ich charakteryzuje wiatry stae, okresowe i lokalne

znaczenie dla przebiegu wyjania na przykadach genez wiatrw (staych

pogody i dziaalnoci i okresowych oraz lokalnych), a take wskazuje ich

gospodarczej (rolnictwa, znaczenie dla przebiegu pogody i dziaalnoci
komunikacji) gospodarczej
3.4. charakteryzuje strefy opisuje czynniki wpywajce na rozkad opadw

15
klimatyczne i typy klimatu
na Ziemi i uzasadnia ich
zasigi
3.5. rozpoznaje stref
klimatyczn i typ klimatu na
podstawie rocznego
przebiegu temperatury
powietrza i sum opadw
3.6. przygotowuje
krtkoterminow prognoz
pogody na podstawie
mapy synoptycznej oraz
obserwacji i pomiarw
meteorologicznych
3.7. wyjania na przykadach
obserwowane przyczyny
i skutki globalnych zmian
klimatu na Ziemi
atmosferycznych
wskazuje przyczyny nierwnomiernego rozkadu
opadw atmosferycznych
wyjania mechanizm powstawania chmur
opisuje fronty atmosferyczne oraz zmiany stanu pogody
w czasie ich przemieszczania si
opisuje rozmieszczenie opadw atmosferycznych na
Ziemi na podstawie mapy klimatycznej
przygotowuje krtkoterminow prognoz pogody na
podstawie mapy synoptycznej oraz obserwacji
i pomiarw meteorologicznych
wykazuje na przykadach wpyw pogody na ycie
i dziaalno gospodarcz czowieka
wyjania wpyw wybranych czynnikw geograficznych
na klimat
charakteryzuje strefy klimatyczne i typy klimatu na
Ziemi i uzasadnia ich zasigi
rozpoznaje stref klimatyczn i typ klimatu na
podstawie rocznego przebiegu temperatury powietrza
i sum opadw atmosferycznych
opisuje typy klimatw na podstawie klimatogramw
i mapy klimatycznej
wykazuje wpyw czowieka na atmosfer oraz klimat
w skali globalnej i lokalnej
wyjania przyczyny regionalnego zrnicowania
zjawisk pogodowych na Ziemi
wyjania na przykadach przyczyny i skutki globalnych
zmian klimatu na Ziemi
wyjania przyczyny powstawania ekstremalnych
zjawisk i anomalii pogodowych na Ziemi
wykazuje na przykadach interakcje midzy atmosfer
16
 a innymi sferami Ziemi

Hydrosfera 4. Sfery Ziemi Ucze: Ucze poprawnie: Cykl hydrologiczny

hydrosfera 4.1. omawia cechy cyklu analizuje zasoby wody w przyrodzie Oceany i morza
hydrologicznego w rnych wykazuje znaczenie wody dla funkcjonowania systemu Dynamika oceanw
warunkach klimatycznych przyrodniczego Ziemi Rzeki i ich ustroje
4.2. opisuje wystpowanie analizuje schemat cyklu hydrologicznego Jeziora
i zasoby wd w oceanach omawia cechy cyklu hydrologicznego w rnych Lodowce i ldolody
i na ldach (jeziora, warunkach klimatycznych Wody podziemne
rzeki, lodowce, wody przedstawia bilans wodny Ziemi i jego zrnicowanie

podziemne) opisuje wystpowanie i zasoby wd w oceanach i na

4.6. objania mechanizm ldach (jeziora, rzeki, lodowce, wody podziemne)

powstawania i ukadu przedstawia podzia wszechoceanu na mapie wiata

powierzchniowych prdw opisuje przestrzenne zrnicowanie zasolenia i termiki

morskich, falowania, przypowierzchniowych wd oceanicznych

pyww, upwellingu oraz ich wyjania przyczyny ruchw wody morskiej i ich skutki
wpyw na warunki objania mechanizm powstawania i ukadu

klimatyczne i rodowisko powierzchniowych prdw morskich, falowania,

ycia wybrzey pyww, upwellingu oraz ich wpyw na warunki
4.7. wskazuje moliwoci klimatyczne i rodowisko ycia wybrzey
gospodarczego wskazuje moliwoci gospodarczego wykorzystania

wykorzystania oceanw oceanw i ocenia wpyw czowieka na ekosystemy mrz

i ocenia wpyw czowieka na i oceanw
ekosystemy mrz i oceanw opisuje rozmieszczenie wd powierzchniowych na
4.3. charakteryzuje sie Ziemi na podstawie mapy wiata
rzeczn i typy genetyczne rozpoznaje i opisuje cechy ustrojw rzecznych

jezior na poszczeglnych wybranych rzek

kontynentach charakteryzuje sie rzeczn na poszczeglnych

4.4 rozpoznaje i opisuje kontynentach na podstawie mapy

cechy ustrojw rzecznych klasyfikuje jeziora wedug pochodzenia misy jeziornej

wybranych rzek i yznoci

17
4.5. wyjania krajobrazowe
i gospodarcze funkcje rzek
i jezior
4.9. wyjania przyczyny
rnej wysokoci
wystpowania granicy
wiecznego niegu w rnych
szerokociach
geograficznych
4.10. wyjania proces
powstawania lodowcw na
przykadach z rnych
kontynentw
4.11. wskazuje na mapach
zasig obszarw
wspczenie zlodzonych
i ocenia wpyw zmian
klimatycznych na zmiany
zasigu tych obszarw
4.8. wyjania powstawanie
rde i ocenia przyrodnicze
i gospodarcze znaczenie wd
podziemnych
4.12. opisuje na przykadach
nastpstwa nieracjonalnej
gospodarki wodnej
w wybranych regionach
wiata i wskazuje dziaania
wspomagajce racjonalne
gospodarowanie wod
charakteryzuje typy genetyczne jezior na
poszczeglnych kontynentach
analizuje zwizki midzy warunkami klimatycznymi
a wystpowaniem rzek i jezior na Ziemi
wyjania krajobrazowe i gospodarcze funkcje rzek
i jezior
opisuje warunki powstawania i wystpowania bagien
i torfowisk na Ziemi
analizuje uwarunkowania rozwoju pokryw lodowych
na Ziemi
wyjania przyczyny rnej wysokoci wystpowania
granicy wiecznego niegu w rnych szerokociach
geograficznych
wyjania proces powstawania lodowcw na przykadach
z rnych kontynentw
klasyfikuje typy lodowcw grskich ze wzgldu na
wielko i warunki orograficzne ich powstawania
wskazuje na mapach zasig obszarw wspczenie
zlodzonych i ocenia wpyw zmian klimatycznych na
zmiany zasigu tych obszarw
klasyfikuje wody podziemne i rda wedug rnych
kryteriw
wyjania powstawanie rde i ocenia przyrodnicze
i gospodarcze znaczenie wd podziemnych
wykazuje znaczenie wd powierzchniowych
i podziemnych w yciu i gospodarce czowieka
opisuje na przykadach nastpstwa nieracjonalnej
gospodarki wodnej w wybranych regionach wiata
i wskazuje dziaania wspomagajce racjonalne
gospodarowanie wod
wykazuje na przykadach interakcje midzy hydrosfer
18
 a innymi sferami Ziemi

Wntrze Ziemi. 5. Sfery Ziemi Ucze: Ucze poprawnie: Budowa wntrza Ziemi
Procesy litosfera 5.1. opisuje skad omawia wybrane metody badania wntrza Ziemi Mineray i skay
endogeniczne mineralogiczny skorupy opisuje budow wntrza Ziemi ze szczeglnym Odtwarzanie i datowanie
ziemskiej, gwne grupy uwzgldnieniem skorupy ziemskiej dziejw Ziemi
i rodzaje ska oraz ich opisuje skad mineralogiczny skorupy ziemskiej, gwne Dzieje Ziemi
gospodarcze zastosowanie grupy i rodzaje ska oraz ich gospodarcze zastosowanie Tektonika pyt litosfery
i ocenia zmiany rodowiska ocenia zmiany rodowiska przyrodniczego zwizane Ruchy grotwrcze
przyrodniczego zwizane z eksploatacj surowcw mineralnych i deformacje tektoniczne
z eksploatacj surowcw rozpoznaje powszechne mineray skaotwrcze Plutonizm i wulkanizm
mineralnych i wybrane skay Trzsienia ziemi, ruchy
5.2. charakteryzuje opisuje genez wybranych ska epejrogeniczne oraz
najwaniejsze wydarzenia analizuje tabel stratygraficzn i mapy geologiczne izostatyczne
geologiczne i przyrodnicze wyjania zasady odtwarzania i okrelania chronologii Wielkie formy
w dziejach Ziemi dziejw Ziemi uksztatowania ldw
(fadowania, dryf omawia waniejsze wydarzenia z przeszoci i dna oceanicznego
kontynentw, transgresje geologicznej Ziemi oraz umiejscawia je we waciwym
i regresje morskie, szeregu chronologicznym
zlodowacenia, rozwj wiata charakteryzuje najwaniejsze wydarzenia geologiczne
organicznego) i przyrodnicze w dziejach Ziemi (fadowania, dryf
5.3. planuje i przeprowadza kontynentw, transgresje i regresje morskie,
obserwacj odkrywki lub zlodowacenia, rozwj wiata organicznego)
odsonicia geologicznego analizuje przekrj geologiczny

5.5. charakteryzuje gwne planuje i przeprowadza obserwacj odkrywki lub

procesy wewntrzne odsonicia geologicznego

prowadzce do urozmaicenia ocenia zmiany rodowiska w holocenie zwizane
powierzchni Ziemi z dziaalnoci czowieka
wulkanizm, plutonizm, ruchy charakteryzuje gwne procesy wewntrzne prowadzce
skorupy ziemskiej, wstrzsy do urozmaicenia powierzchni Ziemi wulkanizm,
tektoniczne, ruchy plutonizm, ruchy skorupy ziemskiej, wstrzsy

19
 grotwrcze (paleozoiczne,
mezozoiczne, kenozoiczne)
oraz formy powstae w ich
wyniku
5.9. opisuje cechy
uksztatowania powierzchni
Ziemi jako efekt
oddziaywania procesw
wewntrznych
i zewntrznych dla
wybranego regionu
5.4. ocenia zmiany
rodowiska w holocenie
zwizane z dziaalnoci
czowieka
Procesy 5. Sfery Ziemi Ucze: Ucze poprawnie:
egzogeniczne litosfera 5.8. wykazuje wpyw cech
budowy geologicznej
i dziaalnoci czowieka wykazuje wpyw budowy geologicznej i dziaalnoci
na grawitacyjne ruchy
masowe (obrywanie,
spezywanie, osuwanie)
5.6. charakteryzuje zjawiska
tektoniczne, ruchy grotwrcze (paleozoiczne,
mezozoiczne, kenozoiczne) oraz formy powstae w ich
wyniku
omawia podstawowe zaoenia teorii tektoniki pyt
litosfery
omawia wpyw procesw endogenicznych na budow
geologiczn i uksztatowanie powierzchni Ziemi
rozpoznaje struktury tektoniczne na schemacie i omawia
ich genez
wyjania przyczyny wpywajce na rozmieszczenie stref
sejsmicznych i wulkanicznych na Ziemi
charakteryzuje przebieg, skutki i wystpowanie zjawisk
plutonicznych, ruchw epejrogenicznych
i izostatycznych
opisuje powstawanie podstawowych struktur
tektonicznych (intruzji, deformacji cigych
i niecigych)
opisuje katastrofy wywoane procesami endogenicznymi
ocenia warunki ycia i dziaalno czowieka na
obszarach aktywnoci sejsmicznej
opisuje cechy uksztatowania powierzchni Ziemi jako
efekt oddziaywania procesw wewntrznych
Wietrzenie ska
klasyfikuje procesy egzogeniczne ksztatujce Ruchy masowe
powierzchni Ziemi Procesy krasowe
Rzebotwrcza
czowieka na grawitacyjne ruchy masowe dziaalno rzek
charakteryzuje genez, przebieg i efekty wybranych Rzebotwrcza
procesw egzogenicznych dziaalno lodowcw
charakteryzuje zjawiska wietrzenia fizycznego grskich i ldolodw
20
 wietrzenia fizycznego
i chemicznego
(np. kras, lateryzacja) oraz
opisuje produkty i formy
powstae w wyniku
tych procesw
5.7. opisuje przebieg oraz
efekty erozji i akumulacji
wodnej (rzecznej,
morskiej, jeziornej),
lodowcowej i eolicznej
5.9. opisuje cechy
uksztatowania powierzchni
Ziemi jako efekt
oddziaywania procesw
wewntrznych
i zewntrznych dla
wybranego regionu
Pedosfera 6. Sfery Ziemi Ucze: Ucze poprawnie:
i biosfera pedosfera 6.1. charakteryzuje procesy
i biosfera glebotwrcze i omawia
cechy gwnych rodzajw charakteryzuje najwaniejsze poziomy glebowe,
gleb strefowych
i niestrefowych oraz ocenia
ich przydatno rolnicz
6.2. planuje i przeprowadza
obserwacj profilu
glebowego w miejscu
zamieszkania
i chemicznego (np. kras, lateryzacja) oraz opisuje Rzebotwrcza
produkty i formy powstae w wyniku tych procesw dziaalno wiatru
opisuje przebieg oraz efekty erozji i akumulacji wodnej Rzebotwrcza
(rzecznej, morskiej, jeziornej), lodowcowej i eolicznej dziaalno morza
rozpoznaje formy akumulacyjne i erozyjne powstae
wskutek procesw egzogenicznych
wymienia nazwy obszarw, na ktrych zachodz
intensywne procesy egzogeniczne i wskazuje te obszary
na mapie wiata
ukazuje wpyw dziaalnoci czowieka na intensywno
przebiegu wybranych procesw egzogenicznych
wskazuje i wyjania zwizki przyczynowo-
-skutkowe pomidzy procesami egzogenicznymi
ksztatujcymi powierzchni Ziemi
dowodzi zalenoci midzy intensywnoci procesw
egzogenicznych a warunkami naturalnymi
(klimatycznymi, hydrologicznymi, geologicznymi)
wykazuje na przykadach interakcje midzy sferami
Ziemi a rzeb terenu
Powstawanie gleb
wyjania uwarunkowania powstawania gleb Typy genetyczne gleb
charakteryzuje procesy glebotwrcze wiat rolin
wiat zwierzt
korzystajc ze schematw profili glebowych Strefy krajobrazowe
omawia genez wybranych typw gleb strefowych na Ziemi
i niestrefowych
omawia cechy gwnych rodzajw gleb strefowych
i niestrefowych oraz ocenia ich przydatno rolnicz
planuje i przeprowadza obserwacj profilu glebowego
w miejscu zamieszkania
21
6.3. wyjania zrnicowanie
formacji rolinnych na Ziemi
i pitrowo rolinn na
Ziemi oraz
przyporzdkowuje typowe
gatunki flory i fauny dla
poszczeglnych stref
krajobrazowych Ziemi
6.4. dowodzi na przykadach,
e naruszenie stabilnoci
ekosystemw moe
powodowa nieodwracalne
zmiany w rodowisku
naturalnym
ukazuje skutki degradacji gleb
opisuje rozmieszczenie, warunki wystpowania
i charakterystyczne cechy gwnych formacji rolinnych
na wiecie
wyjania zrnicowanie formacji rolinnych na Ziemi
i pitrowo rolinn na Ziemi oraz przyporzdkowuje
typowe gatunki flory i fauny dla poszczeglnych stref
krajobrazowych Ziemi
omawia pitra klimatyczno-rolinne na przykadzie
wybranych gr pooonych w rnych szerokociach
geograficznych
wyjania geograficzne przyczyny zrnicowania wiata
zwierzcego
wykazuje na przykadach interakcje midzy biosfer
a innymi sferami Ziemi
wykazuje strefowe i astrefowe zrnicowanie
rodowiska przyrodniczego Ziemi
22
CZ II. Czowiek i jego dziaalno na Ziemi

Dzia Zapis w podstawie programowej Szczegowe cele edukacyjne oraz osignicia ucznia w Materia nauczania
programu postaci wymaga edukacyjnych
treci nauczania wymagania szczegowe

Przemiany 7. Klasyfikacja Ucze: Ucze poprawnie: Mapa polityczna wiata

polityczne pastw wiata 7.1. wyrnia kryteria analizuje map polityczn wiata Zrnicowanie poziomu
i gospodarcze podziau pastw wedug odczytuje na mapach aktualny podzia polityczny rozwoju krajw wiata
wiata PKB na jednego mieszkaca wyrnia kryteria podziau pastw wedug PKB na
oraz wskanika rozwoju jednego mieszkaca oraz wskanika rozwoju
spoecznego (HDI) spoecznego (HDI)
7.2. porwnuje struktur porwnuje struktur PKB pastw znajdujcych si na

PKB pastw znajdujcych rnych poziomach rozwoju gospodarczego

si na rnych poziomach przedstawia koncepcje rozwoju gospodarczego pastw,

rozwoju gospodarczego w tym rozwoju zrwnowaonego

7.3. odczytuje na mapach charakteryzuje uwarunkowania polityczne i gospodarcze

aktualny podzia polityczny podziau mrz i oceanw

opisuje zmiany na mapie politycznej po 1989 roku oraz

ich nastpstwa
omawia na przykadach procesy integracji

i dezintegracji w Europie po 1989 roku

opisuje wybrane ustroje polityczne na wiecie

Ludno 8. Ludno Ucze: Ucze poprawnie: Liczba ludnoci wiata

i urbanizacja 8.3. analizuje przestrzenne analizuje liczb ludnoci wiata i jej zmiany i jej zmiany
rnice w wielkoci prognozuje zmiany liczby ludnoci wiata Rozwj demograficzny
wskanikw: urodze, i kontynentw Rozmieszczenie ludnoci
zgonw i przyrostu wyjania przyczyny i skutki zmiany tempa wzrostu na wiecie

23
naturalnego
8.4. opisuje etapy rozwoju
demograficznego ludnoci
na przykadach z wybranych
pastw wiata
8.5. ocenia konsekwencje
eksplozji demograficznej lub
regresu demograficznego
w wybranych pastwach
8.1. analizuje, wyjania
i ocenia warunki
przyrodnicze dla osiedlania
si ludzi (na przykadach
rnych regionw wiata)
8.2. okrela cechy
rozmieszczenia ludnoci na
Ziemi, wskazujc obszary
jej koncentracji i sabego
zaludnienia
8.6. charakteryzuje
przyczyny i konsekwencje
migracji ludnoci w rnych
pastwach
8.9. charakteryzuje struktur
etniczn i narodowociow
ludnoci wiata
8.12. wskazuje przyczyny
i konsekwencje
upowszechniania si
wybranych jzykw na
wiecie
liczby ludnoci w skali globalnej i regionalnej Migracje
analizuje przestrzenne rnice w wielkoci wskanikw: Zrnicowanie rasowe
urodze, zgonw i przyrostu naturalnego i narodowociowe
analizuje model rozwoju demograficznego ludnoci
opisuje etapy rozwoju demograficznego ludnoci na Zrnicowanie religijne
przykadach z wybranych pastw wiata i kulturowe ludnoci
opisuje cechy spoeczestwa w rnych fazach cyklu Struktura zawodowa
demograficznego ludnoci
charakteryzuje spoeczestwa mode i starzejce si Geograficzne
okrela przyczyny i skutki eksplozji demograficznej uwarunkowania stanu
i regresu demograficznego oraz opisuje ich przestrzenne zdrowia ludnoci wiata
zrnicowanie Osadnictwo wiejskie
ocenia konsekwencje eksplozji demograficznej lub i miejskie
regresu demograficznego w wybranych pastwach Urbanizacja na wiecie
analizuje i ocenia zrnicowanie ludnoci wiata pod
wzgldem przecitnej dugoci trwania ycia, dzietnoci,
umieralnoci niemowlt
oblicza wskanik gstoci zaludnienia
analizuje wpyw czynnikw przyrodniczych na
rozmieszczenie ludnoci na wiecie
analizuje rozmieszczenie ludnoci na wiecie na
podstawie mapy
wykazuje wpyw barier osadniczych na rozmieszczenie
ludnoci na wiecie
okrela cechy rozmieszczenia ludnoci na Ziemi,
wskazujc obszary koncentracji i sabego zaludnienia
ukazuje przyrodnicze i spoeczno-gospodarcze skutki
nierwnomiernego rozmieszczenia ludnoci na wiecie
klasyfikuje migracje oraz wyjania ich przyczyny
charakteryzuje przyczyny i konsekwencje migracji
ludnoci w rnych pastwach
24
8.11. charakteryzuje
zrnicowanie religijne
ludnoci wiata i ocenia
wpyw religii na postawy
spoeczne i gospodark
8.8. wyjania zrnicowanie
struktury zatrudnienia
w wybranych pastwach
i jej zwizek z poziomem
rozwoju pastwa
8.10. okrela struktur
funkcjonalno-przestrzenn
rnych miast i ocenia
jej zmiany wraz z rozwojem
pastw
8.7. przedstawia procesy
urbanizacyjne na wiecie
i zrnicowanie poziomu
ycia ludzi w miastach
rnych typw i wielkoci wymienia przykady krajw jednolitych oraz
oblicza przyrost rzeczywisty ludnoci
klasyfikuje migracje
analizuje przykady wspczesnych migracji
zewntrznych i wewntrznych
opisuje problemy uchodcw na wybranych przykadach
charakteryzuje zrnicowanie narodowociowe i rasowe
ludnoci wiata
klasyfikuje jzyki wiata ze szczeglnym
uwzgldnieniem grup jzykowych w Europie
wymienia przykady krajw jednolitych oraz
zrnicowanych pod wzgldem narodowociowym
wskazuje przyczyny i konsekwencje upowszechniania
si wybranych jzykw na wiecie
przedstawia skutki zrnicowania narodowociowego
i rasowego ludnoci na przykadach
uzasadnia konieczno walki z rasizmem
charakteryzuje zrnicowanie religijne i kulturowe
ludnoci wiata
ocenia wpyw religii na postawy spoeczne i gospodark
zrnicowanych pod wzgldem religijnym i kulturowym
przedstawia konsekwencje zrnicowania religijnego
i kulturowego ludnoci
analizuje struktur zawodow ludnoci na wybranych
przykadach
wyjania zrnicowanie struktury zatrudnienia
w wybranych pastwach i jej zwizek z poziomem
rozwoju pastwa
omawia zmiany w strukturze zatrudnienia wraz
z rozwojem gospodarczym, ich konsekwencje na
wiecie oraz w wybranych krajach
25
 analizuje przyczyny i skutki bezrobocia
opisuje problem pracy dzieci przyczyny,
konsekwencje i obszary wystpowania
przedstawia charakterystyk i rozmieszczenie
najbardziej rozpowszechnionych chorb, w tym
cywilizacyjnych (z uwzgldnieniem otyoci), na
wiecie
analizuje geograficzne uwarunkowania stanu zdrowia
ludnoci wiata
proponuje globalne i regionalne dziaania w celu
zapobiegania oraz zwalczania chorb cywilizacyjnych
i zakanych
omawia elementy sieci osadniczej oraz jej rozwj
opisuje wpyw czynnikw przyrodniczych
i antropogenicznych na ksztatowanie si sieci
osadniczej (miejskiej i wiejskiej)
wyjania funkcje miast
rozpoznaje typy miast oraz zespow miejskich na
wiecie
okrela struktur funkcjonalno-przestrzenn rnych
miast i ocenia jej zmiany wraz z rozwojem pastw
przedstawia cechy fizjonomiczne miast typowe dla
rnych regionw wiata oraz ich zmiany wraz
z rozwojem gospodarczym
przedstawia procesy urbanizacyjne na wiecie
przedstawia wskanik urbanizacji i jego zrnicowanie
na wiecie
opisuje fazy urbanizacji
analizuje przyczyny i skutki urbanizacji w wybranych
regionach
wyjania przyczyny zrnicowania poziomu urbanizacji

26
 w rnych czciach wiata
opisuje zrnicowanie poziomu ycia ludzi w miastach
rnych typw i wielkoci

Rolnictwo 9. Dziaalno Ucze: Ucze poprawnie: Czynniki rozwoju

gospodarcza na 9.1. wyjania wpyw wyjania wpyw czynnikw przyrodniczych i spoeczno- rolnictwa
wiecie czynnikw przyrodniczych -ekonomicznych na rozwj rolnictwa na przykadzie Uytkowanie ziemi na
i spoeczno-ekonomicznych wybranych krajw wiecie
na rozwj rolnictwa ocenia rodowisko przyrodnicze ze wzgldu na Zrnicowanie
9.3. wskazuje problemy moliwoci rozwoju rolnictwa organizacyjne i techniczne
zwizane z przedstawia formy uytkowania ziemi na wiecie rolnictwa wiata
upowszechnianiem si rolin i zrnicowanie ich struktury Typy rolnictwa i gwne
uprawnych ocenia sposoby gospodarowania rolniczego oraz regiony rolnicze na
zmodyfikowanych struktur wielkociow i wasnociow gospodarstw wiecie
genetycznie i wskazuje w rnych czciach wiata Produkcja rolinna na
rejony ich upraw wyjania wpyw czynnikw przyrodniczych i spoeczno- wiecie
9.2. wykazuje zalenoci -gospodarczych na struktur uytkowania ziemi Produkcja zwierzca na
midzy rodzajami produkcji analizuje przyczyny i skutki zmian wielkoci wiecie
rolnej a warunkami powierzchni gruntw ornych, k i pastwisk, nieuytkw Rybowstwo
naturalnymi oraz lasw na charakterystycznych przykadach Problem wyywienia
i rozmieszczeniem ludnoci z rnych kontynentw ludnoci wiata
oraz charakteryzuje rne opisuje struktur wielkociow i wasnociow Obszary lene na wiecie
typy rolnictwa na wiecie gospodarstw w rnych czciach wiata
9.6. wskazuje moliwoci analizuje cechy rolnictwa uprzemysowionego

rozwoju wykorzystania i ekologicznego

zasobw oceanw i mrz wykazuje zalenoci midzy rodzajami produkcji rolnej

9.4. porwnuje i uzasadnia a warunkami naturalnymi i rozmieszczeniem ludnoci

struktur spoycia ywnoci wskazuje problemy zwizane z upowszechnianiem si
w pastwach rolin uprawnych zmodyfikowanych genetycznie
wysoko i sabo rozwinitych wskazuje rejony upraw rolin zmodyfikowanych
9.5. uzasadnia konieczno genetycznie na mapie wiata

27
racjonalnego charakteryzuje rne typy rolnictwa i ich
gospodarowania zasobami rozmieszczenie na wiecie
lenymi na wiecie przedstawia rolnictwo intensywne i ekstensywne jego
cechy i regiony wystpowania
charakteryzuje gwne regiony rolnicze na wiecie na
podstawie map tematycznych
przedstawia podzia i zastosowanie rolin uprawnych
opisuje rozmieszczenie i wielko produkcji gwnych
ziemiopodw na podstawie mapy tematycznej
przedstawia czoowych producentw wybranych rolin
uprawnych
opisuje sposoby i kierunki chowu zwierzt
charakteryzuje rozmieszczenie i wielko pogowia
wybranych zwierzt gospodarskich na podstawie map
tematycznych i danych statystycznych
przedstawia pastwa o najwikszym pogowiu zwierzt
gospodarskich
analizuje produkcj rolinn i zwierzc w wybranych
regionach wiata
definiuje rybowstwo, rybactwo, marikultur,
akwakultur
przedstawia gwne owiska oraz wielko pooww na
wiecie i w wybranych krajach na podstawie mapy
tematycznej i danych statystycznych
wskazuje moliwoci rozwoju wykorzystania zasobw
oceanw i mrz
analizuje zagroenia produktywnoci mrz i oceanw
opisuje problemy wyywienia ludnoci wiata na
podstawie wasnej wiedzy oraz rnorodnych rde
informacji
porwnuje i uzasadnia struktur spoycia ywnoci

28
 w pastwach wysoko i sabo rozwinitych
wyjania przyczyny godu i niedoywienia na wiecie
analizuje rozmieszczenie obszarw niedoboru
i nadwyek ywnoci na podstawie mapy tematycznej
proponuje dziaania w celu zwikszenia produkcji rolnej
na wiecie, zmiany struktury produkcji oraz dystrybucji
ywnoci
proponuje sposoby walki z godem
opisuje zasoby lene wiata na podstawie mapy
tematycznej i danych statystycznych
ocenia przestrzenne zrnicowanie lesistoci na
podstawie mapy tematycznej
wyjania funkcje oraz przedstawia sposoby
wykorzystania lasw na wiecie
wykazuje skutki nieracjonalnej gospodarki lenej
w wybranych regionach wiata
uzasadnia konieczno racjonalnego gospodarowania
zasobami lenymi na wiecie

Przemys 9. Dziaalno Ucze: Ucze poprawnie: Rola przemysu we

gospodarcza na 9.9. uzasadnia rnice przedstawia kryteria podziau i funkcje przemysu wspczesnym wiecie
wiecie ilociowe i jakociowe analizuje przyrodnicze i pozaprzyrodnicze czynniki Czynniki lokalizacji
produkcji przemysowej lokalizacji przemysu przemysu
pastw na rnym poziomie charakteryzuje struktur i rol przemysu w krajach Podzia surowcw
rozwoju gospodarczego o rnym poziomie rozwoju gospodarczego mineralnych i ich
i ocenia wpyw przemysu uzasadnia rnice ilociowe i jakociowe produkcji znaczenie gospodarcze
zawansowanej technologii przemysowej pastw na rnym poziomie rozwoju Bilans energetyczny
na rozwj gospodarczy gospodarczego na podstawie danych statystycznych wiata
i jako ycia przedstawia przyrodnicze i pozaprzyrodnicze czynniki Produkcja energii
9.8. wskazuje wpyw lokalizacji przemysu na wybranych przykadach elektrycznej na wiecie
czynnikw lokalizacji wskazuje wpyw czynnikw lokalizacji przemysu na Obszary koncentracji

29
przemysu na
rozmieszczenie
i rozwj wybranych bran
9.7. charakteryzuje zmiany
w strukturze zuycia energii
postpujce wraz z
rozwojem gospodarczym
pastw wiata i ocenia
skutki wynikajce z
rosncego zuycia energii
oraz konieczno
pozyskiwania nowych
rde energii
9.13. analizuje kierunki
geograficzne i struktur
towarow eksportu i importu
w wybranych pastwach
rozmieszczenie i rozwj wybranych bran przemysu.
przedstawia podzia zasobw naturalnych i rne Restrukturyzacja
sposoby ich wykorzystania przemysu
wyjania rol surowcw mineralnych w rozwoju Przemys zaawansowanej
przemysu technologii
opisuje rozmieszczenie, wiatowe zasoby i wydobycie
wybranych surowcw mineralnych na podstawie mapy
tematycznej i danych statystycznych
charakteryzuje kierunki eksportu i importu surowcw
energetycznych na podstawie danych statystycznych
wykazuje dysproporcje w rozmieszczeniu rejonw
produkcji i konsumpcji surowcw energetycznych i ich
konsekwencje
opisuje wykorzystanie odnawialnych i nieodnawialnych
rde energii
charakteryzuje zmiany w strukturze zuycia energii
postpujce wraz z rozwojem gospodarczym pastw
wiata
charakteryzuje struktur i wielko produkcji energii
elektrycznej na wiecie i w wybranych krajach na
podstawie danych statystycznych
ocenia skutki wynikajce z rosncego zuycia energii
oraz konieczno pozyskiwania nowych rde energii
wykazuje wady i zalety rnych typw elektrowni
charakteryzuje rozmieszczenie i rozwj obszarw
koncentracji przemysu na wybranych przykadach
wyjania zalenoci midzy restrukturyzacj przemysu
a rozwojem okrgw przemysowych
przedstawia genez i analizuje znaczenie przemysu
wysokiej (zaawansowanej) technologii high-tech
opisuje czynniki lokalizacji zakadw przemysu
30
 wysokiej technologii
przedstawia genez wybranych technopolii
omawia rozmieszczenie wybranych technopolii na
wiecie
ocenia wpyw przemysu zawansowanej technologii na
rozwj gospodarczy i jako ycia

Usugi 9. Dziaalno Ucze: Ucze poprawnie: Znaczenie usug we

gospodarcza na 9.10. charakteryzuje klasyfikuje usugi i wykazuje ich znaczenie wspczesnym wiecie
wiecie znaczenie usug w gospodarce Podzia i rola komunikacji
materialnych charakteryzuje znaczenie usug materialnych Transport
i niematerialnych i niematerialnych czno
9.12. przedstawia, na przedstawia podzia komunikacji i jej rol w gospodarce Rozwj turystyki na
podstawie danych charakteryzuje uwarunkowania rozwoju komunikacji wiecie
statystycznych, poziom opisuje sie transportu i jej zmiany na wiecie na Regiony turystyczne
zaspokojenia podstawie mapy tematycznej i danych statystycznych wiata
potrzeb na usugi przedstawia wady i zalety rnych rodzajw transportu Nowoczesne usugi
podstawowe wykazuje zrnicowanie udziau poszczeglnych

i wyspecjalizowane rodzajw transportu w przewozach i pracy przewozowej

w pastwach o rnym na wiecie na podstawie danych statystycznych i mapy
poziomie rozwoju tematycznej
gospodarczego wyjania zmiany znaczenia poszczeglnych rodzajw

transportu wraz z rozwojem spoeczno-gospodarczym

opisuje rozwj wybranych wspczesnych rodkw

cznoci
wykazuje rol wybranych wspczesnych rodkw

cznoci
klasyfikuje turystyk

przedstawia przyczyny szybkiego rozwoju turystyki na

wiecie
analizuje cele i motywy ruchu turystycznego we

31
 wspczesnym wiecie
opisuje cechy i uwarunkowania ruchu turystycznego na
wiecie
wyjania atrakcyjno turystyczn
przedstawia ekonomiczne, spoeczne i przyrodnicze
skutki rozwoju turystyki na wybranych przykadach
wykazuje rol turystyki w rozwoju spoeczno-
-gospodarczym wybranych krajw i regionw wiata
charakteryzuje najwaniejsze regiony turystyczne wiata
i wykazuje ich specyfik na podstawie rnych rde
informacji
opisuje walory turystyczne wybranych orodkw
i regionw turystycznych na podstawie rnych rde
informacji
wskazuje korzyci wynikajce z rozwoju turystyki oraz
niekorzystne zmiany, ktre w rodowisku
przyrodniczym wywouj rnorodne formy turystyki
wyjania przyczyny rozwoju nowoczesnych usug
bankowych, ubezpieczeniowych oraz inwestycyjnych
wykazuje dysproporcje w dostpie do nowoczesnych
usug finansowych, edukacyjnych i zdrowotnych
przedstawia obszary koncentracji usug tego typu
przedstawia, na podstawie danych statystycznych,
poziom zaspokojenia potrzeb na usugi podstawowe
i wyspecjalizowane w pastwach o rnym poziomie
rozwoju gospodarczego
wyjania znaczenie poszczeglnych rodzajw usug
w rozwoju spoeczno-gospodarczym wybranych krajw
ze szczeglnym uwzgldnieniem usug finansowych

32
Problemy 9. Dziaalno Ucze: Ucze poprawnie: Dysproporcje w rozwoju
wspczesnego gospodarcza na 7.1. wyrnia kryteria wykazuje przyczyny i konsekwencje dysproporcji krajw wiata
wiata wiecie podziau pastw wedug w rozwoju spoeczno-gospodarczym pastw i regionw Globalizacja
PKB na jednego mieszkaca wiata Wsppraca
oraz wskanika rozwoju analizuje wybrane mierniki poziomu rozwoju spoeczno- midzynarodowa
spoecznego (HDI) -gospodarczego i jakoci ycia mieszkacw Handel midzynarodowy
7.2. porwnuje struktur wyjania przyczyny i konsekwencje konfliktw Konflikty
PKB pastw znajdujcych ekonomicznych na wiecie, w tym konfliktu bogata midzynarodowe
si na rnych poziomach Pnoc biedne Poudnie Skutki konfliktw
rozwoju gospodarczego proponuje przykady dziaa zmniejszajcych i konsekwencje izolacji
9.14. wskazuje i uzasadnia dysproporcje rozwoju spoeczno-gospodarczego krajw pastw
pozytywne i negatywne oraz regionw
skutki globalizacji wskazuje przyczyny i paszczyzny globalizacji

i integracji politycznej przedstawia wpyw globalizacji na gospodark

9.15. wyjania przyczyny wiatow, poszczeglne pastwa, narody oraz

i przebieg konfliktw poszczeglnych obywateli
zbrojnych w wybranych przedstawia przejawy globalizacji w wymiarze

regionach wspczesnego politycznym, gospodarczym, spoecznym i kulturowym

wiata wskazuje i uzasadnia pozytywne i negatywne skutki

9.13. analizuje kierunki globalizacji i integracji politycznej

geograficzne i struktur przedstawia formy wsppracy midzynarodowej

towarow eksportu i importu omawia dziaalno wybranych organizacji

w wybranych pastwach midzynarodowych o charakterze gospodarczym,
spoecznym, politycznym i militarnym
wyjania wpyw midzynarodowej wymiany handlowej

na rozwj spoeczno-gospodarczy pastw

ocenia uwarunkowania rozwoju handlu

midzynarodowego
przedstawia rodzaje obrotw w handlu

midzynarodowym; bilans handlowy i bilans patniczy

analizuje struktur towarow i geograficzn obrotw

33
 handlu wiatowego
analizuje wspczesne problemy midzynarodowej
wymiany handlowej
przedstawia przyczyny konfliktw zbrojnych
przedstawia zagroenia zwizane z terroryzmem
wyjania przyczyny i przebieg konfliktw zbrojnych
w wybranych regionach wspczesnego wiata
podaje nazwy regionw i wskazuje na mapie
najwaniejsze obszary konfliktw zbrojnych oraz
miejsca atakw terrorystycznych
omawia przykady i przyczyny izolacji pastw na
wiecie oraz ich konsekwencje na paszczynie
politycznej, spoecznej i gospodarczej
omawia przykady midzynarodowych dziaa
podejmowanych w celu rozwizywania i zapobiegania
konfliktom

Czowiek 5. Sfery Ziemi Ucze: Ucze poprawnie: Relacje czowiek

w systemie litosfera 5.4. ocenia zmiany przedstawia Ziemi jako otwarty system przyrodniczy rodowisko
przyrodniczym rodowiska w holocenie analizuje relacj czowiek rodowisko przyrodnicze na Wpyw dziaalnoci
zwizane z dziaalnoci rnych etapach rozwoju spoeczno-gospodarczego czowieka na atmosfer
czowieka przedstawia pogldy filozoficzne dotyczce relacji hydrosfer, litosfer,
6. Sfery Ziemi 6.6. omawia podstawowe czowiek rodowisko przyrodnicze biosfer
pedosfera zasady zrwnowaonego analizuje i ocenia skutki zmian rodowiska w holocenie Ochrona zasobw
i biosfera rozwoju i ocenia moliwoci zwizane z dziaalnoci czowieka przyrody
ich realizacji w skali omawia podstawowe zasady zrwnowaonego rozwoju

lokalnej, regionalnej i ocenia moliwoci ich realizacji w skali lokalnej,

i globalnej regionalnej i globalnej
6.5. wskazuje podejmowane opisuje wpyw dziaalnoci gospodarczej czowieka na
na wiecie dziaania na rzecz atmosfer, ze szczeglnym uwzgldnieniem zmian
ochrony i restytucji klimatycznych

34
 rodowiska geograficznego
3. Sfery Ziemi 3.7. wyjania na
atmosfera przykadach obserwowane
przyczyny i skutki
globalnych zmian klimatu
na Ziemi
4. Sfery Ziemi 4.12. opisuje na przykadach
hydrosfera nastpstwa nieracjonalnej
gospodarki wodnej
w wybranych regionach
wiata i wskazuje dziaania
wspomagajce racjonalne
gospodarowanie wod
omawia przykady wpywu dziaalnoci gospodarczej
czowieka na hydrosfer, litosfer i biosfer
dowodzi na przykadach, e naruszenie stabilnoci
ekosystemw moe powodowa nieodwracalne zmiany
w rodowisku naturalnym
przedstawia przykady dziaa podejmowanych przez
rzdy krajw, organizacje midzynarodowe i regionalne
w celu rozwizywania problemw globalnych,
transgranicznych i lokalnych, ze szczeglnym
uwzgldnieniem przykadw racjonalnego
gospodarowania zasobami przyrody
wymienia i charakteryzuje midzynarodowe konwencje
dotyczce ochrony rodowiska przyrodniczego
35
CZ III. Geografia Polski

Dzia Zapis w podstawie programowej Szczegowe cele edukacyjne oraz osignicia ucznia Materia nauczania
programu w postaci wymaga edukacyjnych
treci wymagania
nauczania szczegowe
Pooenie oraz 10. Geografia Ucze: Ucze poprawnie: Pooenie i granice Polski
rodowisko Polski 10.1. opisuje cechy przedstawia charakterystyczne cechy pooenia Budowa geologiczna
przyrodnicze rodowisko uksztatowania powierzchni politycznego, matematycznego i przyrodniczego Polski Polski na tle struktur
Polski przyrodnicze Polski i okrela jej zwizek na podstawie mapy oglnogeograficznej geologicznych Europy
z budow geologiczn, opisuje charakterystyczne cechy terytorium oraz granic Klimat Polski
wykazuje wpyw orogenez Polski na podstawie mapy oglnogeograficznej Bilans wodny Polski
i zlodowace na ocenia konsekwencje pooenia geopolitycznego Polski Sie rzeczna
uksztatowanie powierzchni przedstawia budow geologiczn Polski na tle struktur Jeziora w Polsce
kraju geologicznych Europy Wody podziemne
10.3. charakteryzuje klimat omawia najwaniejsze wydarzenia z przeszoci Morze Batyckie
Polski na podstawie danych geologicznej obszaru Polski Gleby w Polsce
liczbowych i map analizuje tabel stratygraficzn Rolinno i wiat
klimatycznych i ocenia opisuje cechy uksztatowania powierzchni Polski i zwierzcy Polski
gospodarcze konsekwencje okrela jego zwizek z budow geologiczn
zrnicowania dugoci wykazuje wpyw orogenez i zlodowace na

okresu wegetacyjnego uksztatowanie powierzchni kraju

w Polsce przedstawia charakterystyczne cechy uksztatowania

10.5. charakteryzuje powierzchni Polski i ich wpyw na inne komponenty

skadowe bilansu wodnego rodowiska przyrodniczego na podstawie mapy
Polski w roku oglnogeograficznej
hydrologicznym wykazuje wpyw geograficznych czynnikw

10.7. wyjania przyczyny klimatotwrczych na klimat w Polsce

niedoboru wody charakteryzuje klimat Polski na podstawie danych

w wybranych regionach liczbowych i map klimatycznych

36
i wskazuje skutki
gospodarcze
10.4. omawia cechy reimu
polskich rzek
10.6. wskazuje znaczenie
przyrodnicze i gospodarcze
jezior i sztucznych
zbiornikw wodnych
10.9. wyjania
wystpowanie gleb
strefowych i niestrefowych
w Polsce
10.8. charakteryzuje typy
naturalnych zbiorowisk
rolinnych i wskazuje
charakterystyczne gatunki
10.10. przedstawia
dominanty rodowiska krain
geograficznych Polski na
podstawie map
tematycznych, danych
statystycznych i obserwacji
bezporednich
wykazuje regionalne zrnicowanie klimatu w Polsce na
podstawie danych liczbowych i map klimatycznych
ocenia gospodarcze konsekwencje zrnicowania
dugoci okresu wegetacyjnego w Polsce
charakteryzuje skadowe bilansu wodnego Polski w roku
hydrologicznym
wyjania przyczyny niedoboru wody w wybranych
regionach i skutki gospodarcze tego zjawiska
przedstawia cechy sieci rzecznej Polski i wyjania jej
zrnicowanie na podstawie map tematycznych
opisuje rozmieszczenie zlewisk i dorzeczy na obszarze
Polski na podstawie mapy oglnogeograficznej
wyjania zmiany stanw wody oraz analizuje przyczyny
i typy powodzi w Polsce
omawia cechy reimu polskich rzek
charakteryzuje najwiksze rzeki Polski na podstawie
rnych rde informacji
analizuje rozmieszczenie i zasoby jezior w Polsce na
podstawie map tematycznych i danych statystycznych
charakteryzuje gwne typy genetyczne jezior Polski na
wybranych przykadach
wskazuje znaczenie przyrodnicze i gospodarcze jezior
i sztucznych zbiornikw wodnych
wyjania przyczyny i omawia skutki niedoboru wody
w wybranych regionach
charakteryzuje wody podziemne w Polsce oraz opisuje
uwarunkowania ich rozmieszczenia
ukazuje genez oraz cechy fizycznogeograficzne Morza
Batyckiego
analizuje bilans wodny Morza Batyckiego
charakteryzuje typy wybrzey Morza Batyckiego
37

Ludno Polski. 11. Geografia Ucze: Ucze poprawnie:
Urbanizacja Polski 11.1. charakteryzuje rozwj
zagadnienia demograficzny Polski
ludnociowe w wybranych okresach na
podstawie danych
statystycznych i wyjania
zmiany ksztatu piramidy
wieku i pci ludnoci Polski
wraz z rozwojem
gospodarczym oraz
porwnuje j z innymi
pastwami
11.4. analizuje okresowe
zmiany salda migracji
zewntrznych
i wewntrznych
ocenia stan czystoci wd Batyku oraz wyjania
przyczyny ich zanieczyszczenia
rozrnia gwne typy genetyczne gleb w Polsce
analizuje rozmieszczenie gwnych typw genetycznych
gleb w Polsce
wyjania wystpowanie gleb strefowych i niestrefowych
w Polsce
omawia struktur bonitacyjn gleb w Polsce
przedstawia stopie degradacji i sposoby ochrony gleb
w Polsce
charakteryzuje gwne zbiorowiska rolinne na obszarze
Polski i wyjania uwarunkowania ich wystpowania
opisuje wykorzystanie i znaczenie lasw w Polsce
charakteryzuje cechy wiata zwierzcego w Polsce
Podzia administracyjny
przedstawia cechy podziau administracyjnego Polski na Polski
podstawie mapy administracyjnej Liczba i rozmieszczenie
omawia podzia i kompetencje wadz administracyjnych ludnoci Polski
omawia zmiany tempa wzrostu liczby ludnoci Polski, Struktura demograficzna
jego regionalne zrnicowanie, przyczyny oraz Polski
konsekwencje tych zmian na podstawie danych Wewntrzne i zewntrzne
statystycznych migracje Polakw
analizuje wpyw czynnikw przyrodniczych Struktura narodowociowa
i pozaprzyrodniczych na rozmieszczenie ludnoci i wyznaniowa w Polsce.
w Polsce na podstawie map tematycznych Grupy etniczne
wyjania przyczyny zmian zachodzcych Struktura zatrudnienia
w rozmieszczeniu ludnoci Polski i problem bezrobocia
okrela przyrodnicze i spoeczno-gospodarcze skutki Stan zdrowia ludnoci
nierwnomiernego rozmieszczenia ludnoci w Polsce Polski
charakteryzuje rozwj demograficzny Polski Urbanizacja i sie
38
oraz wyjania ich przyczyny
11.2. wyjania zmiany
w strukturze zatrudnienia
ludnoci Polski
11.3. wskazuje regionalne
zrnicowanie rynku pracy
w Polsce
11.5. wyjania zmiany
procesw urbanizacyjnych
i osadnictwa wiejskiego,
wic je z przemianami
gospodarczymi
i spoecznymi w Polsce
w wybranych okresach na podstawie danych osadnicza w Polsce
statystycznych Preferencje wyborcze
analizuje przestrzenne i czasowe zrnicowanie ruchu Polakw. Organizacje
naturalnego ludnoci w Polsce na podstawie danych pozarzdowe
statystycznych Bogactwo kulturowe
charakteryzuje struktur ludnoci Polski wedug pci Polski
i wieku na podstawie danych statystycznych
wyjania zmiany ksztatu piramidy wieku i pci ludnoci
Polski wraz z rozwojem gospodarczym oraz porwnuje
j z innymi pastwami
przewiduje spoeczno-gospodarcze skutki starzenia si
spoeczestwa
przedstawia uwarunkowania oraz konsekwencje
wewntrznych i zewntrznych migracji Polakw
charakteryzuje wspczesne kierunki migracji
wewntrznych Polakw
analizuje okresowe zmiany salda migracji zewntrznych
i wewntrznych oraz wyjania ich przyczyny
opisuje rozmieszczenie i liczebno Polonii na wiecie
na podstawie danych statystycznych
charakteryzuje struktur narodowociow i wyznaniow
ludnoci Polski na podstawie danych statystycznych
omawia rozmieszczenie i najwaniejsze cechy
kulturowe grup etnicznych w Polsce na podstawie mapy
tematycznej
analizuje struktur zatrudnienia w Polsce na podstawie
danych statystycznych
wyjania zmiany w strukturze zatrudnienia ludnoci
Polski
przedstawia uwarunkowania i konsekwencje
zrnicowania struktury zatrudnienia w Polsce
39
 okrela grupy ekonomiczne ludnoci w Polsce
ukazuje przyczyny i konsekwencje bezrobocia
wskazuje regionalne zrnicowanie rynku pracy
w Polsce
analizuje cechy i rozmieszczenie najbardziej
rozpowszechnionych chorb w Polsce (w tym
cywilizacyjnych)
przedstawia przyczyny i skutki zrnicowania stanu
zdrowia ludnoci
wyjania uwarunkowania wspczesnych procesw
urbanizacyjnych w Polsce
wyjania zmiany procesw urbanizacyjnych
i osadnictwa wiejskiego, wic je z przemianami
gospodarczymi i spoecznymi w Polsce
wyjania przestrzenne zrnicowanie wskanika
urbanizacji i jego przyczyny w Polsce
okrela cechy sieci osadniczej i jej rozwj w Polsce
charakteryzuje struktur funkcjonaln miast i omawia
typy zespow miejskich w Polsce
charakteryzuje najwiksze miasta w Polsce
charakteryzuje gwne typy wsi wystpujcych w Polsce
ocenia stae i zmienne elementy preferencji wyborczych
Polakw oraz ich regionalne zrnicowanie
analizuje regionalne zrnicowanie preferencji
wyborczych w Polsce
analizuje cele i zasady dziaania gwnych organizacji
pozarzdowych
przedstawia sfer materialn i duchow kultury polskiej
analizuje dziedzictwo kulturowe rnych grup
narodowociowych, etnicznych i religijnych w Polsce
przedstawia potencja kulturowy i naukowy Polski na tle

40
 innych krajw wiata
ocenia wkad Polakw w rozwj cywilizacyjny wiata
charakteryzuje pomniki kultury polskiej
charakteryzuje polskie obiekty z Listy wiatowego
dziedzictwa kulturalnego i przyrodniczego UNESCO

Rolnictwo 12. Geografia Ucze: Ucze poprawnie: Czynniki rozwoju

w Polsce Polski 12.1. ocenia poziom przedstawia podzia rolnictwa rolnictwa w Polsce
dziaalno wykorzystania warunkw ocenia wpyw wybranych czynnikw przyrodniczych Produkcja rolinna
gospodarcza naturalnych na podstawie i pozaprzyrodniczych na rozwj rolnictwa w Polsce na w Polsce
wielkoci i rodzajw podstawie map tematycznych Chw zwierzt w Polsce
produkcji rolniczej omawia zrnicowanie sposobw gospodarowania Integracja polskiego
w porwnaniu z innymi rolniczego w Polsce rolnictwa z rolnictwem
pastwami Unii wyjania zrnicowanie poziomu rozwoju rolnictwa UE
Europejskiej w Polsce i jego konsekwencje Rybactwo i rybowstwo
12.2. wskazuje zmiany charakteryzuje gwne regiony rolnicze w Polsce na

strukturalne zachodzce podstawie map tematycznych i danych statystycznych

w polskim rolnictwie analizuje przestrzenn struktur upraw w Polsce i jej

zmiany na podstawie map tematycznych i danych

statystycznych
charakteryzuje rozmieszczenie upraw oraz wielko

produkcji gwnych ziemiopodw w Polsce na

podstawie map tematycznych i danych statystycznych
przedstawia wielko produkcji rolinnej na tle innych

krajw wiata na podstawie danych statystycznych

przedstawia uwarunkowania chowu zwierzt w Polsce

omawia rozmieszczenie i pogowie gwnych zwierzt

hodowlanych na podstawie map tematycznych

porwnuje wielko produkcji zwierzcej na tle innych

krajw wiata na podstawie danych statystycznych

przedstawia zmiany strukturalne w polskim rolnictwie

41

Przemys 12. Geografia Ucze:
w Polsce Polski 12.6. przedstawia zmiany
dziaalno w gospodarce Polski
gospodarcza spowodowane jej
restrukturyzacj
i modernizacj po 1990 r.
12.3. wskazuje obszary
wystpowania
podstawowych zasobw
naturalnych i analizuje
zmiany wielkoci ich
eksploatacji
12.4. porwnuje wielko
i struktur produkcji energii
elektrycznej w Polsce
po wstpieniu do UE
ocenia stan polskiego rolnictwa na tle rolnictwa
pozostaych krajw Unii Europejskiej
ocenia poziom wykorzystania warunkw naturalnych na
podstawie wielkoci i rodzajw produkcji rolniczej
w porwnaniu z innymi pastwami Unii Europejskiej
formuuje wnioski dotyczce korzyci i szans polskiego
rolnictwa w ramach Wsplnej Polityki Rolnej UE
przedstawia stan i perspektywy polskiego rybactwa
i rybowstwa
analizuje wielko i struktur pooww w Polsce
w ostatnich latach na podstawie danych statystycznych
prognozuje zmiany w polskim rybactwie i rybowstwie
zwizane z uczestnictwem we wsplnej polityce Unii
Europejskiej w tym zakresie
Ucze poprawnie: Sytuacja polskiego
przedstawia rozwj i znaczenie przemysu na obszarze przemysu
Polski Przemys wydobywczy
dokonuje podziau polskiego przemysu w Polsce
okrela zmiany w gospodarce Polski spowodowane jej Przemys energetyczny
restrukturyzacj i modernizacj po 1990 r. w Polsce
prezentuje przykady przeksztace wasnociowych Przemys przetwrczy
w polskim przemyle majce wpyw na zmiany w Polsce
struktury produkcji i stopie zaspokojenia potrzeb Obszary koncentracji
materialnych przemysu w Polsce
ukazuje perspektywy rozwoju przemysu w Polsce
omawia specjalne strefy ekonomiczne i ich rol
w gospodarce kraju
okrela miejsce Polski w wiatowej produkcji
przemysowej
42
i innych pastwach wiata
12.5. wskazuje dziedziny
produkcji przemysowej
dynamicznie si rozwijajce
12.9. podaje przykady
przeksztace
wasnociowych w polskiej
gospodarce majce wpyw
na zmiany struktury
produkcji i stopie
zaspokojenia potrzeb
materialnych i usug
przedstawia rozmieszczenie najwaniejszych z
surowcw mineralnych w Polsce na podstawie mapy
tematycznej
wskazuje na mapie Polski obszary wystpowania
podstawowych zasobw naturalnych
analizuje zmiany wielkoci wydobycia wybranych
surowcw mineralnych w Polsce na podstawie danych
statystycznych
ocenia wielko wydobycia surowcw w Polsce na tle
wiatowej produkcji na podstawie danych
statystycznych
omawia wspczesne przemiany w polskiej energetyce
porwnuje wielko i struktur produkcji energii
elektrycznej w Polsce i innych pastwach wiata na
podstawie danych statystycznych
wyjania przyczyny i konsekwencje zmian
w gospodarowaniu rnymi rdami energii w Polsce
przedstawia rodzaje elektrowni cieplnych, wodnych
i niekonwencjonalnych
analizuje rozmieszczenie najwikszych elektrowni
cieplnych i wodnych w Polsce na podstawie map
tematycznych
wskazuje moliwoci wykorzystania alternatywnych
rde energii w Polsce
opisuje uwarunkowania rozmieszczenia przemysu
przetwrczego w Polsce na podstawie map
tematycznych
charakteryzuje sytuacj i perspektywy rozwoju
przemysu przetwrczego w Polsce
wskazuje dynamicznie rozwijajce si dziedziny
produkcji przemysowej w Polsce
43
 przedstawia perspektywy rozwoju przemysu
zaawansowanej technologii w Polsce
okrela rozmieszczenie i znaczenie okrgw
przemysowych w Polsce
wymienia przykady przeksztace wasnociowych
w polskiej gospodarce majce wpyw na zmiany
struktury produkcji i stopie zaspokojenia potrzeb
materialnych

Usugi w Polsce 12. Geografia Ucze: Ucze poprawnie: Transport w Polsce

Polski 12.8. przedstawia przedstawia zrnicowanie sektora usug w Polsce czno w Polsce
dziaalno zrnicowanie sektora usug i innych pastwach Unii Europejskiej Atrakcyjno turystyczna
gospodarcza w Polsce i innych pastwach wymienia przykady przeksztace wasnociowych Polski
Unii Europejskiej w polskiej gospodarce majce wpyw na zmiany Uwarunkowania
12.9. podaje przykady struktury usug i konsekwencje rozwoju
przeksztace przedstawia uwarunkowania rozwoju i struktur turystyki w Polsce
wasnociowych w polskiej transportu w Polsce Handel zagraniczny Polski
gospodarce majce wpyw analizuje sie transportu i jej zmiany w Polsce na

na zmiany struktury podstawie danych statystycznych i map tematycznych

produkcji i stopie wyjania zrnicowanie udziau poszczeglnych

zaspokojenia potrzeb rodzajw transportu w przewozach i pracy przewozowej

materialnych i usug w Polsce na podstawie danych statystycznych
12.10. wskazuje gwnych okrela zmiany w zakresie rodkw transportu w Polsce

partnerw handlowych oraz przedstawia rozwj oraz rol cznoci w gospodarce

kierunki geograficzne Polski
i struktur towarow ocenia uwarunkowania oraz wspczesne tendencje

wymiany midzynarodowej rozwoju rnych rodkw cznoci w Polsce

Polski analizuje czynniki warunkujce rozwj turystyki

9.11. planuje i prowadzi w Polsce

badania zrnicowania dowodzi atrakcyjnoci turystycznej Polski

usug w miejscu ocenia walory przyrodnicze i pozaprzyrodnicze Polski

44
 zamieszkania wydziela regiony turystyczne w Polsce i przedstawia ich
atrakcje turystyczne
analizuje cechy ruchu turystycznego w Polsce na

podstawie danych statystycznych

przedstawia wspczesne tendencje rozwoju rnych

rodzajw turystyki w Polsce

analizuje kierunki wyjazdw zagranicznych polskich

turystw
przedstawia konsekwencje rozwoju turystyki w Polsce

wykazuje znaczenie handlu zagranicznego i zmiany jego

znaczenia dla gospodarki Polski

przedstawia bilans handlu zagranicznego Polski

i wyjania jego zmiany

wskazuje gwnych partnerw handlowych oraz

kierunki geograficzne i struktur towarow wymiany

midzynarodowej Polski
planuje i prowadzi badania zrnicowania usug

Polska 12. Geografia 12.7. wskazuje przykady
w wiecie Polski i znaczenie inwestycji
dziaalno zagranicznych w Polsce dla
gospodarcza rozwoju spoeczno-
-gospodarczego kraju
12.8. przedstawia
zrnicowanie sektora usug charakteryzuje midzynarodow wspprac w ramach
w Polsce i innych pastwach
Unii Europejskiej
w miejscu zamieszkania
Ucze poprawnie: Polska w organizacjach
przedstawia udzia Polski w procesach i gwnych midzynarodowych
organizacjach integracyjnych Inwestycje zagraniczne
omawia dziaalno Polski w organizacjach, ktre w Polsce
rozwizuj lub zapobiegaj konfliktom zbrojnym oraz
innym zagroeniom spoeczno-ekonomicznym
euroregionw oraz miast i gmin bliniaczych
ocenia spoeczne i gospodarcze konsekwencje

przystpienia Polski do Unii Europejskiej

wskazuje przykady i znaczenie inwestycji

zagranicznych w Polsce dla rozwoju spoeczno-

-gospodarczego kraju

45
Zrnicowanie 10. Geografia Ucze: Ucze poprawnie: Regiony
regionalne Polski 10.2. ocenia walory i okrela wyjania uwarunkowania zrnicowania rodowiska fizycznogeograficzne
Polski rodowisko cechy rodowiska przyrodniczego w Polsce Polski
przyrodnicze decydujce o krajobrazie przedstawia kryteria podziau Polski na regiony Poziom rozwoju
wybranych krain fizycznogeograficzne spoeczno-
geograficznych Polski ocenia walory i okrela cechy rodowiska decydujce -gospodarczego regionw
10.10. przedstawia o krajobrazie wybranych krain geograficznych Polski Polski
dominanty rodowiska krain przedstawia dominanty rodowiska krain
geograficznych Polski na geograficznych Polski na podstawie map tematycznych,
podstawie map danych statystycznych i obserwacji bezporednich
tematycznych, danych wyjania przyczyny i omawia skutki niedoboru wody

statystycznych i obserwacji w wybranych regionach

bezporednich omawia gwne cechy wybranych krain geograficznych

10.7. wyjania przyczyny Polski na podstawie map, danych statystycznych

niedoboru wody i innych rde informacji, a take wasnych bada
w wybranych regionach przedstawia uwarunkowania oraz ocenia poziom

i wskazuje rozwoju spoeczno-gospodarczego regionw Polski

skutki gospodarcze omawia przyczyny i konsekwencje dysproporcji

w rozwoju spoeczno-gospodarczym regionw Polski

oraz proponuje dziaania zmierzajce do ich
ograniczenia
przedstawia przykady dziaa zmniejszajcych

dysproporcje w rozwoju regionw Polski

ocenia zmiany zachodzce w rodowisku geograficznym

regionw Polski

Degradacja 10. Geografia Ucze: Ucze poprawnie: Zanieczyszczenie

i ochrona Polski 10.11. uzasadnia ocenia stan poszczeglnych komponentw rodowiska rodowiska
rodowiska rodowisko konieczno dziaa na przyrodniczego w Polsce przyrodniczego w Polsce

46
przyrodniczego przyrodnicze rzecz restytucji i zachowania charakteryzuje wpyw poszczeglnych sektorw Ochrona rodowiska
w Polsce naturalnych elementw gospodarki na stan rodowiska w Polsce przyrodniczego
rodowiska w Polsce (w tym wymienia nazwy i wskazuje na mapie obszary
take dziaa ekologicznego zagroenia i klski ekologicznej
podejmowanych przedstawia formy ochrony przyrody w Polsce
we wsppracy z innymi ocenia rol parkw narodowych i innych form ochrony
pastwami) przyrody w zachowaniu naturalnych walorw
rodowiska przyrodniczego
opisuje unikalne na skal wiatow obiekty
przyrodnicze objte ochron na terenie Polski
omawia uwarunkowania rozmieszczenia obszarw
chronionych w Polsce
przedstawia dziaania polskich i midzynarodowych
organizacji na rzecz ochrony przyrody w Polsce
proponuje dziaania na rzecz restytucji i zachowania
naturalnych elementw rodowiska w Polsce

47
IV. Procedury osigania celw ksztacenia i wychowania
Zgodnie z Podstaw programow zawarte w niniejszym programie wymagania edukacyjne,
czce w sobie cele ksztacenia oraz osignicia ucznia, s punktem wyjcia do okrelenia
procedur ich osignicia, czyli warunkw waciwej realizacji zada dydaktycznych
i wychowawczych, stawianych przed szko, nauczycielem oraz uczniem. Procedury te maj
umoliwi uczniowi wszechstronny rozwj, uczestniczenie w caym procesie edukacyjnym oraz
przygotowa go do ksztacenia ustawicznego.
Procedury obejmuj procesy pracy na lekcjach, zajciach pozalekcyjnych i nauk indywidualn.
Realizacji procedur su m.in. liczba godzin przeznaczona na edukacj geograficzn, rne rodzaje
i typy lekcji oraz strategie dydaktyczne nauczyciela.
Zadaniem szkoy jest zapewnienie warunkw do prawidowej organizacji procesu
dydaktycznego, w tym przydziau godzin dydaktycznych w ramowym planie nauczania
przeznaczonych na edukacj geograficzn. W podstawie programowej przewiduje si nauczanie
geografii w zakresie rozszerzonym na minimum 240 godzinach w cyklu ksztacenia. Niniejszy
program spenia wymagania Podstawy programowej oraz odpowiada liczbie godzin wyznaczonej
w ramowym planie nauczania w szkole ponadgimnazjalnej koczcej si matur dla kursu geografii
w zakresie rozszerzonym.
Kolejnym zadaniem szkoy, ktrego wypenienie umoliwi pen realizacj wymaga
edukacyjnych zawartych w niniejszym programie, jest zorganizowanie pracowni geograficznej (lub
innej sali szkolnej), wyposaonej w tradycyjne niezbdne rodki dydaktyczne, takie jak:
1. zestawy map ciennych umoliwiajcych pen realizacj programu;
2. atlasy geograficzne;
3. mapy topograficzne okolic szkoy, mapy turystyczne, plany miast;
4. uczniowskie globusy fizyczne, globusy indukcyjne;
5. zestawy modeli np. geologicznych;
6. okazy ska;
7. kompasy i busole do wykorzystania na lekcjach terenowych i wycieczkach;
8. przyrzdy pomiarowe, np. zestawy termometrw, wiatromierz, barometr, gnomon, tama
miernicza;
9. roczniki statystyczne lub inne opracowania statystyczne (np. wiat w liczbach);
10. biblioteczka geograficzna, obejmujca sowniki, encyklopedie i czasopisma geograficzne;
11. zestawy foliogramw i rzutnik pisma;
12. zestawy filmw na kasetach video lub pytach DVD oraz magnetowid lub odtwarzacz DVD
(w miar moliwoci szkoy);
13. komputer z programami edukacyjnymi oraz czem internetowym i rzutnikiem multimedialnym
(w miar moliwoci szkoy).
Szczegowy wykaz rodkw dydaktycznych, ktrych wykorzystanie zaleca si przy realizacji
poszczeglnych dziaw programu, przedstawiono w tabelach umieszczonych na kocu tego
rozdziau.
Wypeniajc zadania szkoy oraz dc do rozwoju umiejtnoci uniwersalnych:
1) czytania,
2) mylenia matematycznego,
3) mylenia naukowego,

48
4) komunikowania si w jzyku ojczystym i w jzykach obcych,
5) sprawnego posugiwania si nowoczesnymi technologiami informacyjno-komunikacyjnymi,
6) wyszukiwania, selekcjonowania i krytycznej analizy informacji,
7) rozpoznawania wasnych potrzeb edukacyjnych oraz uczenia si,
8) pracy zespoowej.
naley uwzgldni rne sposoby nauczania i uczenia si. Na uczenie si wpywa m.in. inteligencja
ucznia, jego osobowo, dojrzao oraz rodowisko, w ktrym przebywa. Na proces uczenia si
skadaj si take takie czynniki jak: wiedza wczeniejsza, skojarzenia, transfer wiedzy, emocje
i motywacja, obserwacja i style uczenia si.

Wiedza wczeniejsza obejmuje to, co jest ju uczniowi znane z poprzednich etapw

edukacyjnych i wasnych dowiadcze. Zatem wane jest, aby nauczyciel stara si nawiza do
wczeniejszej wiedzy ucznia, niejako przerzucajc pomost pomidzy znanym i nieznanym.
Skojarzenia pomagaj nauczy si nowego materiau lub przypomnie ju zapomniany.
Przywoywanie pewnych sw-hase, np. migracja, moe przywie na myl okrelone terminy,
zdarzenia czy procesy.
Transfer wiedzy to przeniesienie wiedzy nabytej w procesie uczenia si z teorii do praktyki.
Znajomo terminw i faktw bez zrozumienia ich istotnoci, zwizkw czy zastosowa ma
ograniczone znaczenie, np. w przypadku mapy ucze nie tylko powinien rozumie termin mapa, ale
take potrafi odnie go do praktyki, czyli korzysta z mapy.
Obserwacja procesw w naturalnych warunkach i sytuacjach uatwia ich lepsze zrozumienie.
Jest przykadem badania cigego. Za jej pomoc mona analizowa np. oddziaywanie czowieka
na rodowisko.
Stan emocjonalny ucznia moe wzmocni oddziaywanie poznawanego materiau lub
przeciwnie powodowa powstawanie barier w procesie uczenia si. Zetknicie si z nowym
i trudnym materiaem czasami wywouje u ucznia niepokj, ktry moe dziaa na niekorzy
uczenia si i demotywowa do nauki. Nauczyciele powinni powodowa osabienie negatywnych
emocji, a wzmacnia, za pomoc odpowiednich metod, technik, form i rodkw nauczania, emocje
pozytywne, ktre pobudzaj uczniw do uczenia si i korzystnie wpywaj na motywacj.
Motywacja jest to wywoywanie, ukierunkowywanie i podtrzymanie okrelonego zachowania
ucznia w procesie uczenia si w celu osignicia zamierzonych celw. Dla procesu uczenia si
niezwykle istotne s czas trwania i umiejtne pobudzenie. Ucze zmotywowany powica z reguy
wicej czasu na uczenie si i rozwizywanie problemw. Ponadto motywacja sprzyja koncentracji,
wytrwaoci, a take odpornoci na przeszkody w dochodzeniu do rozwiza problemw
badawczych. Dlatego wane jest, aby w procesie dydaktycznym uczniowie mogli nieustannie liczy
na pomoc nauczyciela, jego wsparcie i zacht.
Aby osign zaoone w niniejszym programie cele i wypeni zadania szkoy, nauczyciel
powinien zwrci uwag na style uczenia si uczniw. S to charakterystyczne dla danej osoby
kognitywne, afektywne i psychologiczne zachowania, ktre stanowi o tym, jak postrzega ona
i podchodzi do procesu uczenia si. Wrd uczniw s wzrokowcy, suchowcy, czuciowcy oraz
kinestycy, a kady z nich inaczej si uczy. Niektrzy wol korzysta z podrcznika i obejmuj
stron caym wzrokiem, inni studiuj fragment po fragmencie, a jeszcze inni szukaj odpowiednich
wiadomoci w caym podrczniku lub analizuj inne rda.

49
 Wyrniamy cztery podstawowe style uczenia si poprzez:
odczuwanie,
obserwacj,
mylenie,
dziaanie.
Nauczycielowi uwzgldniajcemu wymienione wyej style uczenia si atwiej bdzie utrwala
i rozwija u uczniw cztery podstawowe zdolnoci i umiejtnoci:
konkretnego dowiadczania,
refleksyjnej obserwacji,
tworzenia abstrakcyjnych hipotez,
aktywnego prowadzenia eksperymentw,
wynikajce z wyrnionych przez Davida Kolba etapw procesu uczenia.

Rysunek 1. Etapy procesu uczenia si wg D. Kolba.

Niezwykle wan rol w procesie dydaktycznym odgrywa nauczyciel, ktry przez wasn
aktywno motywuje uczniw do uczenia si. Zadaniem nauczyciela jest wyjanianie treci na
konkretnych przykadach i odwoywanie si do konkretnych sytuacji dydaktycznych i yciowych,
a nastpnie wraz z uczniami poszukiwanie pragmatycznych sposobw rozwizywania problemw.
W procesie dydaktycznym nauczyciel powinien postpowa zgodnie z zasadami ksztacenia. S to
normy postpowania dydaktycznego, ktrych przestrzeganie pozwala nauczycielowi zaznajomi
uczniw z podstawami wiedzy, rozwija zainteresowania i zdolnoci poznawcze oraz wdraa do
samoksztacenia.
Jzef Pturzycki wyrnia nastpujce zasady ksztacenia:
1. Zasad pogldowoci inaczej nazywan zasad bezporednioci. Wskazuje ona
na konieczno zdobywania wiedzy poprzez bezporednie poznawanie rzeczy i zjawisk lub przez
zetknicie si z nimi przy pomocy rodkw dydaktycznych (takich jak modele, obrazy, schematy,
wykresy, tabele). Funkcj tej zasady jest uatwienie zrozumienia i zapamitania wiadomoci.
2. Zasad przystpnoci inaczej zwan zasad stopniowania trudnoci. Wyraa ona konieczno
dostosowania treci i metody nauczania do rozwoju i moliwoci uczniw.
3. Zasad systematycznoci w duej mierze odnoszc si do ucznia. Wedug jej zaoe, jeeli
ucze chce trwale i skutecznie co zapamita, to powinien systematycznie utrwala wiedz.

50
4. Zasad wiadomego i aktywnego uczestnictwa polegajc na aktywnym stosunku ucznia do
celw ksztacenia. Wedug tej zasady nauczyciel powinien pozna swojego ucznia i tak kierowa
procesem dydaktycznym, aby pobudza jego zainteresowania.
5. Zasad ksztatowania umiejtnoci uczenia si wedug niej nauczyciel ma doprowadzi do
wyksztacenia umiejtnoci organizowania pracy umysowej, znajomoci metod nabywania
informacji, korzystania z komunikatw, wypowiedzi, sporzdzania notatek i schematw.
6. Zasad czenia teorii z praktyk zasada ta orientuje nauczyciela na konieczno
harmonijnego wizania ze sob wiedzy naukowej z praktyk codziennego ycia.
7. Zasad indywidualizacji i zespoowoci kierujc uwag na indywidualne moliwoci osb
ksztaccych si, a nastpnie caych grup.
8. Zasad trwaoci wiedzy wskazujc na konieczno podejmowania takich dziaa, aby ucze
trwale przyswoi sobie wiedz. Naley czsto odnosi si do praktycznych dowiadcze uczniw
i zapewnia im aktywny udzia w procesie ksztacenia, a take systematycznie kontrolowa stan
ich wiedzy.
9. Zasad ustawicznoci ksztacenia kademu czowiekowi powinna przywieca idea ksztacenia
ustawicznego, dlatego nauczyciel powinien wyrobi u uczniw nawyk aktualizowania
i doskonalenia wiedzy.
Proponuje si, aby na lekcjach geografii stosowa rnorodne metody samodzielnego
zdobywania wiedzy poprzez przyswajanie, odkrywanie i dziaanie oraz rnorodne formy
organizacyjne pracy uczniw (prac grupow, indywidualn, zbiorow, zajcia terenowe). Sugeruje
si rwnie, by proces ksztacenia uczniw by cigiem wzajemnie przenikajcych si czynnoci
poznawczych i praktycznych, przyjmujcych form rnorodnych zada, oraz by w procesie tym
nieustannie opiera si na przedstawionych wyej zasadach ksztacenia.
Wedug zaoe niniejszego programu proces nauczania moe przebiega rozmaicie, przede
wszystkim w zalenoci od przyjtego na lekcji sposobu zdobywania wiedzy przez uczniw. To
wanie kryterium stao si podstaw do zaproponowania nauczycielom geografii strategii
ksztacenia sformuowanych przez Wincentego Okonia, ktrym odpowiadaj pewne formy uczenia
si:
Strategia A uczenie si poprzez przyswajanie gotowej wiedzy,
Strategia P uczenie si poprzez samodzielne dochodzenie do wiedzy,
Strategia E uczenie si poprzez przeywanie,
Strategia O uczenie si poprzez dziaanie.
W procesie nauczania na lekcjach geografii strategia A pojawia si m.in. podczas pogadanki
wstpnej, strategia P przy formuowaniu problemu, strategia E podczas np. analizowania
skutkw terroryzmu, a strategia O przy wykonywaniu zada operatywnych przez uczniw.
Zadaniem nauczyciela, jako organizatora procesu dydaktycznego, jest stwarzanie takich
warunkw, aby ucze osign wymienione wyej nadrzdne cele uniwersalne. Dlatego nauczyciel
powinien stosowa odpowiednie metody nauczania, a ich dobr powinien by uwarunkowany
stylem nauczania, zainteresowaniami i potrzebami uczniw, wyposaeniem pracowni oraz
moliwociami organizacyjnymi.
Zdaniem W. Okonia metody nauczania to systematycznie stosowany sposb pracy nauczyciela
z uczniami, umoliwiajcy opanowanie wiedzy wraz z umiejtnoci posugiwania si ni

51
w praktyce, jak rwnie rozwijanie zainteresowa umysowych i zdolnoci. Proponuje si
stosowanie m.in. metod:
A. Opartych na sowie:
1. Wykad suy przekazywaniu uczniom informacji i wymaga od suchaczy mylenia
hipotetyczno-dedukcyjnego:
a. wykad konwencjonalny tre jest bezporednio przekazywana przez
nauczyciela w gotowej formie do zapamitania,
b. wykad problemowy jest ilustracj jakiego problemu naukowego lub
praktycznego,
c. wykad konwersatoryjny polega na przeplataniu fragmentw mwionych
wykadu z wypowiedziami suchaczy.
2. Rozmowa nauczajca (pogadanka) jej istot jest kierowana przez nauczyciela
rozmowa z uczniami. Nauczyciel, zmierzajc do osignicia celu, stawia uczniom
pytania, na ktre oni udzielaj odpowiedzi.
3. Dyskusja polega na wymianie pogldw na okrelony temat.
4. Aktywny opis (w tym: wyjaniajcy, klasyfikujcy, chronologizujcy) pobudza
uczniw do twrczego mylenia.
5. Praca z ksik i tekstem rdowym jeden z najwaniejszych sposobw poznawania
i utrwalania nowych wiadomoci. Samodzielne korzystanie z ksiek i tekstw
rdowych przez uczniw moe mie form m.in. uczenia si z podrcznika lub
sporzdzania notatek.
B. Ogldowych opartych na obserwacji:
1. Pokaz demonstrowanie uczniom czego, to metoda oparta na obserwacji. Pokaz bywa
metod towarzyszc innej metodzie.
C. Opartych na dziaalnoci praktycznej:
1. Metoda zaj praktycznych jest stosowana np. w pracy z atlasem, rocznikiem
statystycznym, w trakcie rozwizywania zada matematyczno-geograficznych (np.
zwizanych przyrostem rzeczywistym ludnoci) oraz w czasie wykonywania wicze
technicznych, np. z wykorzystaniem mapy konturowej.
D. Problemowych, ktre organizuj treci ksztacenia w modele rzeczywistych zjawisk i sytuacji w
celu zblienia procesu poznawczego ucznia do poznania bezporedniego dziki dostarczeniu
okazji do manipulowania modelem.
1. Burza mzgw ta metoda przeznaczona jest do samodzielnego, szybkiego
wymylania przez uczniw zbioru hipotez przy wykorzystaniu mylenia intuicyjnego.
2. Metoda sytuacyjna zwana metod przypadkw lub studium przypadku polega na
bardzo dokadnym rozpatrzeniu konkretnego, rzeczywistego lub hipotetycznego
przypadku w celu ustalenia pewnych prawidowoci (np. przyczyn i skutkw
bezrobocia).
3. Metoda projektu edukacyjnego polega na samodzielnym realizowaniu przez uczniw
zadania przygotowanego przez nauczyciela na podstawie wczeniej ustalonych zaoe.
Wzmacnia ona m.in. motywacj poznawcz, poszukiwawcz i badawcz, a take

52
 integruje wiedz szkoln oraz pozaszkoln. Metod projektu mona wykorzystywa
przy omawianiu takich zagadnie, jak: przemiany demograficzne na wiecie, konflikty
zbrojne i inne zagroenia spoeczno-ekonomiczne w wybranych regionach wiata czy
wpyw religii na ycie i dziaalno gospodarcz czowieka.
4. Metaplan pozwala na zbadanie omawianego zagadnienia, postawienie diagnozy
i wsplne znalezienie najlepszego rozwizania. Skania do krytycznej analizy faktw,
formuowania sdw i opinii. Metod t mona zastosowa np. podczas omawiania
zagadnienia wsppracy midzynarodowej na rzecz rozwizywania konfliktw
zbrojnych.
5. Analiza SWOT jest metod zespoowej analizy jakiego zjawiska lub problemu,
ktrej celem jest podjcie waciwej decyzji. Uczniowie okrelaj zarwno mocne
strony zjawiska i wynikajc z nich szans, jak i sabe strony oraz wynikajce z nich
zagroenia. Mona j wykorzysta, omawiajc np. problemy zwizane z upraw rolin
modyfikowanych genetycznie.
6. Gra dydaktyczna czy elementy zabawy i nauki. Musi by prowadzona
wg ustalonych wczeniej regu. Umoliwia wspdziaanie i rywalizacj uczniw oraz
peni funkcje poznawcze i wychowawcze. Przykadem moe by gra dydaktyczna
dotyczca podziau politycznego wiata na podstawie mapy politycznej i rnych
ilustracji.
7. Mapa mentalna pozwala uporzdkowa zagadnienia dotyczce zjawisk
przebiegajcych w rodowisku geograficznym i zrozumie zachodzce midzy nimi
zalenoci. Mona j zastosowa, np. omawiajc przyczyny i skutki migracji na
wiecie.
8. Metoda symulacyjna umoliwia zdobywanie wiedzy w stworzonym modelu pewnej
rzeczywistoci. Uczniowie, uczestniczc w symulowanym wydarzeniu, ksztatuj
umiejtno pracy w grupie, publicznych wystpie i wykorzystywania wiedzy
w praktyce. Przykadem moe by symulacja biura planistycznego, w ktrym dokonuje
si ekspertyz dotyczcych najlepszej lokalizacji zakadw przemysowych.
E. Eksponujcych, ktre obejmuj np. pokaz filmu i przygotowanie ekspozycji.
F. Programowych, np. z uyciem komputera.
Sugeruje si, aby nauczyciele wykorzystywali w procesie dydaktycznym rwnie inne techniki
nauczania, m.in. portfolio, posteru i plakatu.
Otwarty charakter programu pozwala na du dowolno przy wyborze metod nauczania.
Proponuje si jak najczstsze aktywizowanie ucznia do jak najwikszej samodzielnoci i jak
najrzadsze stosowanie metod podajcych. Lepsze efekty mona bowiem uzyska, wykorzystujc
metody problemowe i praktyczne, ktre rozwijaj u uczniw aktywno intelektualn oraz
poznawczo-praktyczn. Ich stosowanie wdraa ucznia do samodzielnej pracy, ksztatuje nawyk
sigania do rde, a przede wszystkim sprawia, e proces uczenia zachodzi mimo woli.
Sugeruje si, aby realizujc program nauczania moliwie czsto prowadzi zajcia terenowe.
Odbywaj si one poza budynkiem szkolnym i umoliwiaj wykorzystanie rodowiska
geograficznego jako rda wiedzy. Zajcia terenowe powinny dotyczy zarwno charakterystyki
rodowiska przyrodniczego, jak i jego roli w rozwoju spoecznym i gospodarczym czowieka oraz
wpywu gospodarczej dziaalnoci czowieka na rodowisko przyrodnicze. Zajcia terenowe

53
pozwalaj ksztaci zmys obserwacji i wyobrani przestrzenn, a take utrwala praktyczne
umiejtnoci. Mog dotyczy takich treci, jak: pomiar odlegoci i powierzchni, sporzdzanie
planw sytuacyjnych niewielkich obszarw, obserwacja widomej wdrwki Soca po sferze
niebieskiej, zmiany dugoci cienia w cigu dnia, wyznaczanie momentu growania Soca,
wyznaczanie poudnika miejscowego, analiza odkrywek geologicznych, zbieranie informacji
o wpywie rzeby powierzchni na rodzaj gospodarki, pooenie szkoy w stosunku do szlakw
komunikacyjnych. Czstotliwo i form zaj w terenie nauczyciel powinien ustali sam,
uwzgldniajc uwarunkowania zewntrzne, m.in. pooenie oraz moliwoci logistyczne szkoy.
Proponuje si, aby zajcia terenowe odbyway si przynajmniej raz w semestrze.
Wskazane jest, aby wszdzie tam, gdzie to moliwe, ucze zdobywa wiedz i ksztaci swoje
umiejtnoci samodzielnie. Warto jednak pamita, e przy rozwizywaniu zada o wikszym
stopniu trudnoci powinna dominowa praca grupowa, a przy wyjanianiu zagadnie
najtrudniejszych, a take w trakcie organizacji pracy lekcyjnej, przy dokonywaniu uoglnie
i powtrzeniach materiau lekcyjnego zbiorowa.
W procesie nauczania uczenia si naley korzysta z rnorodnych rde informacji Dziki
temu ucze moe ksztaci umiejtno czytania ze zrozumieniem, operowania informacj w tym
selekcjonowania, porwnywania, analizowania, przetwarzania, interpretowania, czytelnego
prezentowania danych w rnych formach oraz tworzenia wasnej informacji. Ponadto ucze
wzbogaca zasb sownictwa przedmiotowego.
Sugeruje si rwnie jak najczstsze wykorzystywanie technik komputerowych, w tym GIS. Ich
dynamiczny rozwj w ostatnich dziesicioleciach umoliwi powstanie nowych systemw
informatycznych, zdolnych do przechowywania, analizowania i udostpniania bardzo duej liczby
danych. Nieustannie powikszajce si zasoby dostpnych informacji oraz szerokie pole
zainteresowa poszczeglnych nauk geograficznych stwarzaj moliwo szybkiego dotarcia
do aktualnych wiadomoci o caym wiecie. W procesie uzyskiwania danych zarwno uczniowie,
jak i nauczyciele powinni zwraca szczegln uwag na wiarygodno rda, z ktrego one
pochodz.
Przedstawione procedury naley traktowa jako propozycj. Szersze omwienie i wskazwki
w zakresie proponowanych procedur osigania celw zostan umieszczone w planie dydaktycznym
w Ksice Nauczyciela bdcej szczegowym przewodnikiem metodycznym dla nauczycieli.

Procedury, ktre umoliwi uczniom osignicie najlepszych efektw, ujto w poniszych tabelach.

54
Cz I. rodowisko przyrodnicze Ziemi

Sugerowane procedury osigania szczegowych celw Proponowane rodki dydaktyczne

Dzia programu
ksztacenia

Obraz Ziemi dyskusja dotyczca celw bada geograficznych
burza mzgw na temat interdyscyplinarnego charakteru nauk
geograficznych
burza mzgw dotyczca przydatnoci rnych rde informacji
geograficznej
analiza schematu przedstawiajcego podzia geografii na
dyscypliny
wiczenia techniczne wyszukiwanie informacji geograficznych
w ronych rdach (np. w internecie, atlasach geograficznych,
encyklopediach, rocznikach statystycznych, czasopismach) oraz
ocena ich przydatnoci i wiarygodnoci
praca z podrcznikiem i rocznikiem statystycznym analiza
tabel statystycznych oraz rnych typw wykresw i diagramw
analiza SWOT dotyczca bezporednich i porednich metod
pozyskiwania informacji geograficznej
symulacja przygotowanie i realizacja prostej ankiety na zadany
temat oraz analiza uzyskanych wynikw
zajcia terenowe z wykorzystaniem odbiornika GPS
podrczniki, atlasy geograficzne, karty pracy
zestaw map ciennych
mapy topograficzne, mapy turystyczne, plany
miast, plany zagospodarowania przestrzennego,
mapy geodezyjne i inne
uczniowskie globusy fizyczne, globusy
indukcyjne,
roczniki statystyczne lub inne opracowania
statystyczne, np. wiat w liczbach
zestawy foliogramw i rzutnik pisma
plansze dydaktyczne
komputer z programami edukacyjnymi oraz
czem internetowym i rzutnikiem
multimedialnym (w miar moliwoci szkoy)
odbiornik GPS
zdjcia satelitarne
kalki techniczne

opis klasyfikujcy na temat nowoczesnych i klasycznych metod

pomiarw wymiarw Ziemi
zajcia w pracowni komputerowej prezentacja i analiza
zastosowa map zamieszczonych w portalach internetowych,
np.:
http://maps.nationalgeographic.com
http://maps.grida.no/
http://www.codgik.gov.pl

55
 http://maps.google.com/
praca z atlasem geograficznym i mapami ciennymi analiza
znieksztace kartograficznych na przykadach map wykonanych
w rnych odwzorowaniach
prezentacja przykadw praktycznego wykorzystywania
geografii
praca z atlasem geograficznym i mapami ciennymi
porwnywanie metod wykorzystywanych do prezentacji zjawisk
ilociowych i jakociowych na mapach
wiczenie techniczne krelenie planw najbliszej okolicy
rozwizywanie zada matematycznych zwizanych z
wykorzystaniem skali mapy oraz obliczaniem spadku terenu
(rzeki)
praca z atlasem geograficznym i mapami ciennymi rne
metody prezentacji rzeby terenu na mapach
wiczenia techniczne wykonywanie prostej interpolacji
praca z map wyciganie wnioskw na podstawie analizy treci
mapy turystyczno-topograficznej
analiza porwnawcza siatki kartograficznej i geograficznej
dyskusja na temat teorii dotyczcych powstania wszechwiata podrczniki, atlasy geograficzne, karty pracy
rozmowa nauczajca na temat etapw ksztatowania si geosfer tellurium lub inne dostpne modele do
Ziemia we prezentacji ruchw Ziemi i Ksiyca oraz
praca z ilustracj omwienie budowy wszechwiata i Ukadu
wszechwiecie Sonecznego owietlenia Ziemi
pokaz przy pomocy tellurium (ew. innych dostpnych modeli), uczniowskie globusy fizyczne, globusy
plansz dydaktycznych lub foliogramw ruchw Ziemi i Ksiyca indukcyjne
oraz zamienia Soca i Ksiyca zestawy foliogramw i rzutnik pisma
rozmowa nauczajca astronomiczne jednostki miar plansze dydaktyczne
metoda projektu planety Ukadu Sonecznego komputer z programami edukacyjnymi oraz
przygotowanie plakatu specyfika Ziemi na tle innych planet czem internetowym i rzutnikiem
Ukadu Sonecznego multimedialnym (w miar moliwoci szkoy)
albumy, czasopisma, postery, fotografie,
56
 mapa mentalna bezporednie i porednie skutki ruchw Ziemi przerocza o tematyce astronomicznej
dyskusja dotyczca przyczyn i skutkw wprowadzenia czasu
strefowego i urzdowego na Ziemi
rozwizywanie zada matematyczno-geograficznych
dotyczcych czasu miejscowego i strefowego oraz wysokoci
growania Soca nad horyzontem w wybranych dniach
wycieczka do planetarium lub obserwatorium astronomicznego
praca ze schematem budowa atmosfery podrczniki, atlasy geograficzne, karty pracy
mapa mentalna znaczenie atmosfery dla ycia na Ziemi zestaw map ciennych
Atmosfera
praca w grupach charakterystyka poszczeglnych warstw mapy synoptyczne
atmosfery roczniki statystyczne, roczniki meteorologiczne
zajcia terenowe w ogrdku meteorologicznym zestawy foliogramw i rzutnik pisma
portfolio rodzaje chmur plansze dydaktyczne
symulacja biuro prognoz pogody przyrzdy pomiarowe, np. zestawy
praca z map i wykresami zrnicowanie temperatury termometrw, deszczomierz, wiatromierz,
powietrza na Ziemi barometr
wiczenia techniczne obliczanie redniej temperatury fotografie i rysunki chmur
powietrza i amplitudy temperatury powietrza komputer z programami edukacyjnymi oraz
praca ze schematem globalna cyrkulacja powietrza czem internetowym i rzutnikiem
w troposferze multimedialnym (w miar moliwoci szkoy)
praca w grupach charakterystyka rnych typw wiatrw
praca z map zrnicowanie opadw na kuli ziemskiej
praca ze schematem zmiany pogody podczas przemieszczania
si frontw atmosferycznych (ciepego i chodnego)
praca z map synoptyczn prognozowanie pogody
pogadanka heurystyczna wpyw wybranych czynnikw na
klimat
analiza porwnawcza klimatogramw charakterystycznych dla
rnych typw klimatu
metoda projektu wpyw pogody na ycie i dziaalno

57
 czowieka
przygotowanie plakatu wpyw dziaalnoci czowieka na
atmosfer na przykadzie najbliszej okolicy
praca w grupach charakterystyka ekstremalnych zjawisk
pogodowych i klimatycznych

Hydrosfera praca z ilustracj analiza schematu obiegu wody w przyrodzie podrczniki, atlasy geograficzne, karty pracy
analiza danych (w postaci tabel i wykresw) dotyczcych zestaw map ciennych
zrnicowania bilansu wodnego na Ziemi roczniki statystyczne, roczniki hydrologiczne lub
rozmowa nauczajca z wykorzystaniem mapy ciennej podzia inne opracowania statystyczne, np. wiat
wszechoceanu w liczbach
praca z map i diagramami zrnicowanie temperatury sowniki, encyklopedie, czasopisma
i zasolenia wd morskich na wiecie geograficzne
praca z ilustracj i map geneza i wystpowanie zjawiska zestawy foliogramw i rzutnik pisma
upwellingu plansze dydaktyczne
praca z podrcznikiem i innymi rdami informacji przekrj i mapa hydrogeologiczna
opracowanie sowniczka poj hydrologicznych pH-metr
wiczenia techniczne interpretacja przekroju komputer z programami edukacyjnymi oraz
hydrogeologicznego czem internetowym i rzutnikiem
praca z map klimatyczn i oglnogeograficzn w celu multimedialnym (w miar moliwoci szkoy)
wykazania wpywu warunkw klimatycznych na rozmieszczenie
i cechy wd powierzchniowych
wiczenia techniczne wyznaczanie dziau wodnego
praca w grupach analiza wybranych ustrojw rzecznych
analiza SWOT budowa zapr pitrzcych na rzekach
metaplan walka z powodziami
portfolio typy genetyczne jezior na wiecie
praca z wykresem analiza przebiegu granicy wiecznego niegu
w zalenoci od szerokoci geograficznej
praca z map rozmieszczenie obszarw wspczenie

58
 zlodowaconych
praca ze schematem rodzaje wd podziemnych, typy rde
praca z ilustracj warunki wystpowania wd artezyjskich
praca w grupach zwizki midzy hydrosfer a innymi
geosferami
dyskusja na temat znaczenia wd powierzchniowych
i podziemnych dla systemu przyrodniczego i gospodarki
czowieka
zajcia terenowe pomiar odczynu wody w rzece lub jeziorze
przygotowanie plakatu pt. Woda najcenniejszy surowiec
Wntrze Ziemi. rozmowa nauczajca na temat metod badania wntrza Ziemi atlasy geograficzne, karty pracy
Procesy wycieczka do muzeum geologicznego zestaw map ciennych
endogeniczne praca z ilustracj analiza budowy wntrza Ziemi okazy ska i mineraw
wiczenia techniczne obserwacja i rozpoznawanie wybranych modele geologiczne
mineraw i ska tabele stratygraficzne
wiczenia techniczne analiza tabeli stratygraficznej skamieniaoci
pogadanka heurystyczna na temat metod odtwarzania dziejw roczniki statystyczne lub inne opracowania
Ziemi statystyczne, np. wiat w liczbach
praca w grupach najwaniejsze wydarzenia geologiczne albumy, czasopisma, postery, fotografie,
w poszczeglnych erach przerocza przedstawiajce formy rzeby
wiczenia techniczne interpretacja przekrojw i map terenu
geologicznych zestawy foliogramw i rzutnik pisma
zajcia terenowe analiza odkrywki lub odsonicia plansze dydaktyczne
geologicznego mapy i przekroje geologiczne
rozmowa nauczajca z wykorzystaniem mapy pyt litosfery na sprzt do pytkich wierce i odkrywek
temat podstawowych zaoe teorii pyt litosfery
komputer z programami edukacyjnymi oraz
praca z ilustracj analiza budowy podstawowych struktur
czem internetowym i rzutnikiem
tektonicznych multimedialnym (w miar moliwoci szkoy)
praca z map rozmieszczenie stref sejsmicznych
i wulkanicznych na Ziemi

59
 praca z ilustracj i map przebieg, skutki i wystpowanie
zjawisk plutonicznych, ruchw epejrogenicznych
i izostatycznych
przygotowanie plakatu dotyczcego katastrofalnych wybuchw
wulkanw i trzsie ziemi
przygotowanie referatw na temat katastrof wywoanych przez
procesy endogeniczne
praca z map analiza rozmieszczenia wielkich form
uksztatowania powierzchni ldw i dna oceanicznego
wiczenia techniczne rysowanie krzywych hipsograficznych
i batymetrycznych

Procesy praca z podrcznikiem, schematem, materiaem fotograficznym
egzogeniczne i map omwienie genezy, przebiegu i efektw wybranych
procesw egzogenicznych, takich jak:
- wietrzenie
- ruchy masowe
- procesy krasowe
- dziaalno rzebotwrcza rzek
- dziaalno rzebotwrcza ldolodw
- dziaalno rzebotwrcza lodowcw grskich
- dziaalno rzebotwrcza wiatru
- dziaalno rzebotwrcza morza
dyskusja na temat zalenoci midzy intensywnoci procesw
egzogenicznych a warunkami naturalnymi danego obszaru
portfolio formy rzeby terenu powstae w wyniku
oddziaywania procesw endo- i egzogenicznych
gra dydaktyczna rozpoznawanie form rzeby terenu
zajcia terenowe rozpoznawanie aktualnie zachodzcych
procesw geologicznych oraz form powstaych w ich wyniku
atlasy geograficzne, karty pracy
zestaw map ciennych
roczniki statystyczne lub inne opracowania
statystyczne, np. wiat w liczbach
albumy, czasopisma, postery, fotografie,
przerocza przedstawiajce formy rzeby
terenu
zestawy foliogramw i rzutnik pisma
plansze dydaktyczne
mapy i przekroje geologiczne
sprzt do pytkich wierce i odkrywek
komputer z programami edukacyjnymi oraz
czem internetowym i rzutnikiem
multimedialnym (w miar moliwoci szkoy)

60
 metoda projektu wpyw dziaalnoci czowieka na litosfer na
przykadzie najbliszej okolicy
wiczenia techniczne analiza profili glebowych
zajcia terenowe analiza odkrywki glebowej
Gleby. Biosfera
pogadanka heurystyczna najwaniejsze cechy gwnych typw
gleb strefowych i astrefowych
analiza SWOT walory uytkowe gwnych typw gleb
metoda projektu przyczyny i skutki degradacji gleb
praca z ilustracj rozmieszczenie piter klimatyczno-
-rolinnych w rnych szerokociach geograficznych
praca z map analiza rozmieszczenia gwnych formacji
rolinnych
praca w grupach zalenoci pomidzy geosferami
praca z map analiza porwnawcza map: gleb, klimatu
i rolinnoci w celu wykazania strefowego i astrefowego
zrnicowania rodowiska przyrodniczego Ziemi
praca z map, podrcznikiem i innymi rdami informacji
geograficzne zrnicowanie wiata zwierzcego na Ziemi
praca w grupach wykrywanie powiza midzy komponentami
rodowiska w rnych typach rodowisk
przygotowanie plakatu charakterystyka wybranego rodowiska
strefowego lub astrefowego
dyskusja na temat bogactwa i rnorodnoci przyrody
atlasy geograficzne, karty pracy
zestaw map ciennych
modele profili glebowych
praca z map rozmieszczenie gwnych
typw gleb strefowych i astrefowych na
wiecie
roczniki statystyczne lub inne opracowania
statystyczne, np. wiat w liczbach
zestawy foliogramw i rzutnik pisma
plansze dydaktyczne
komputer z programami edukacyjnymi oraz
czem internetowym i rzutnikiem
multimedialnym (w miar moliwoci szkoy)
sprzt do pytkich wierce i odkrywek
mapy kompleksw glebowych
albumy, czasopisma, postery, fotografie,
przerocza, filmy przedstawiajce rone typy
rodowisk
61
Cz II. Czowiek i jego dziaalno na Ziemi
Sugerowane procedury osigania szczegowych celw
Dzia programu
ksztacenia
Przemiany polityczne praca z map analiza zmian zachodzcych na mapie
i gospodarcze wiata politycznej wiata
wiczenia techniczne z mapami konturowymi (podzia
polityczny)
rozmowa nauczajca z wykorzystaniem map polityczny
podzia mrz i oceanw
opis klasyfikujcy ustroje polityczne na wiecie
drzewko decyzyjne zrnicowanie poziomu rozwoju krajw
wiata
opis chronologizujcy waniejsze wydarzenia z historii
gospodarczej i politycznej wiata
Ludno praca z wykresami, danymi statystycznymi analiza zmian
i urbanizacja liczby ludnoci i prognozy jej zmian
zajcia w pracowni komputerowej prezentacja materiaw
i baz danych dotyczcych zagadnie ludnociowych
w portalach internetowych, np.:
http://www.census.gov/
http://www.undp.org/
http://www.worldbank.org/
http://www.un.org/
praca z ilustracj interpretacja modelu rozwoju
demograficznego
praca z map rozmieszczenie ludnoci na Ziemi
praca w grupach wpyw barier osadniczych na
rozmieszczenie ludnoci na wiecie
Proponowane rodki dydaktyczne
podrczniki, atlasy geograficzne, karty pracy
zestaw map ciennych
mapy konturowe wiata (podzia polityczny)
roczniki statystyczne lub inne opracowania
statystyczne, np. wiat w liczbach
praca z tekstami rdowymi (czasopisma, internet)
skutki zmian ustrojw politycznych na
przykadzie wybranych krajw
komputer z programami edukacyjnymi oraz czem
internetowym i rzutnikiem multimedialnym
(w miar moliwoci szkoy)
podrczniki, atlasy geograficzne, karty pracy
zestaw map ciennych
mapy konturowe wiata
roczniki statystyczne lub inne opracowania
statystyczne, np. wiat w liczbach
zestawy foliogramw i rzutnik pisma
plansze dydaktyczne
komputer z programami edukacyjnymi oraz czem
internetowym i rzutnikiem multimedialnym
(w miar moliwoci szkoy)
zdjcia satelitarne
mapy topograficzne, plany miast, plany
zagospodarowania przestrzennego, mapy
geodezyjne i inne
62
 dyskusja na temat skutkw nierwnomiernego rozmieszczenia
ludnoci na wiecie
rozwizywanie zada matematyczno-geograficznych
dotyczcych przyrostu naturalnego i rzeczywistego ludnoci
mapa mentalna przyczyny i skutki migracji
metaplan problem uchodcw
praca z map, podrcznikiem i danymi statystycznymi
zrnicowanie narodowociowe, rasowe i religijne ludnoci
wiata oraz jego skutki
praca z map i schematem jzyki na wiecie
metoda projektu wpyw religii na ycie i gospodark
czowieka
portfolio religie wiata
metaplan tolerancja dla innych narodowoci, kultur
i wyzna
dyskusja na temat rasizmu i sposobw walki z jego
przejawami
praca z wykresami i tabelami statystycznymi oraz map
struktura zawodowa ludnoci w wybranych krajach
dyskusja na temat przyczyn i skutkw bezrobocia
metaplan praca dzieci
rozmowa nauczajca z wykorzystaniem map, danych
statystycznych, podrcznika oraz materiaw ze strony WHO
(http://www.who.int/en) na temat geograficznych
uwarunkowa stanu zdrowia ludnoci wiata
metaplan jak zwalcza choroby cywilizacyjne i zakane?
rozmowa nauczajca z wykorzystaniem mapy, dotyczca
przyczyn zrnicowania poziomu urbanizacji w rnych
czciach wiata
praca z map ocena wybranych obszarw pod ktem
atrakcyjnoci osadniczej

63
 mapa mentalna przyczyny i skutki urbanizacji
dyskusja na temat wartoci, jak jest rnorodno kulturowa
i wiatopogldowa mieszkacw Ziemi
symulacja obrady zgromadzenia ONZ dotyczce amania
praw czowieka w rnych czciach wiata
wiczenia techniczne rne formy wizualizacji danych
statystycznych
analiza planw zagospodarowania przestrzennego
symulacja projektowanie miasta doskonaego
Rolnictwo praca w grupach wpyw wybranych czynnikw na rozwj podrczniki, atlasy geograficzne, karty pracy
rolnictwa zestaw map ciennych
praca z wykresami i danymi statystycznymi zrnicowanie roczniki statystyczne lub inne opracowania
struktury uytkowania ziemi na wiecie statystyczne, np. wiat w liczbach
mapa mentalna wpyw wybranych czynnikw sowniki, encyklopedie, czasopisma geograficzne,
przyrodniczych i spoeczno-gospodarczych na zmiany artykuy prasowe
struktury uytkowania ziemi zestawy foliogramw i rzutnik pisma
praca z map ocena wybranych obszarw pod ktem plansze dydaktyczne
przydatnoci rolniczej
komputer z programami edukacyjnymi oraz czem
praca w grupach analiza map (glebowych, klimatycznych internetowym i rzutnikiem multimedialnym
i rolnictwa rnych regionw wiata) w celu wyjanienia
przyczyn zrnicowania poziomu rolnictwa na wiecie albumy, czasopisma, postery, fotografie, przerocza
o tematyce rolniczej
analiza porwnawcza rolnictwa krajw wysoko i sabo
rozwinitych gospodarczo
rozmowa nauczajca z wykorzystaniem mapy typy
rolnictwa i ich rozmieszczenie na wiecie
przygotowanie plakatu dotyczcego rolnictwa w wybranym
kraju wiata
praca z rocznikiem statystycznym porwnanie wysokoci
plonw wybranych rolin uprawnych w rnych strefach
klimatycznych
analiza SWOT uprawa rolin modyfikowanych genetycznie

64
 praca z rnymi rdami informacji wyszukiwanie
informacji na temat gospodarczego wykorzystania rolin
uprawnych i zwierzt hodowlanych
praca z rocznikiem statystycznym ocena poziomu rozwoju
rolnictwa na podstawie analizy rnorodnych danych
statystycznych
burza mzgw dotyczca sposobw wykorzystania dbr
oceanw dla poprawy sytuacji ywnociowej na wiecie
metoda projektu zasoby, funkcje i ochrona obszarw
lenych na Ziemi
praca z map i innymi rdami informacji ocena poziomu
wyywienia ludnoci wiata, wskazywanie obszarw
nadwyek i niedoborw ywnoci
metaplan gd i niedoywienie na wiecie
dyskusja panelowa dotyczca sposobw zwikszenia
produkcji rolnej na wiecie
dyskusja na temat wpywu rolnictwa na rodowisko
przyrodnicze

Przemys praca ze schematem podzia i funkcje przemysu
analiza porwnawcza struktury i roli przemysu w krajach
o rnym poziomie rozwoju gospodarczego
praca z mapami i danymi statystycznymi rozmieszczenie,
wiatowe zasoby i wydobycie surowcw mineralnych
praca z rnymi rdami informacji wyszukiwanie
informacji na temat zastosowania surowcw mineralnych
przygotowanie plakatw zastosowanie wybranych
surowcw mineralnych
pogadanka heurystyczna z map mentaln przyczyny
i skutki dysproporcji w rozmieszczeniu rejonw wydobycia
i konsumpcji surowcw energetycznych
podrczniki, atlasy geograficzne, karty pracy
zestaw map ciennych
mapy konturowe wiata
roczniki statystyczne lub inne opracowania
statystyczne, np. wiat w liczbach
sowniki, encyklopedie, czasopisma geograficzne,
artykuy prasowe
zestawy foliogramw i rzutnik pisma,
plansze dydaktyczne
zdjcia satelitarne
mapy topograficzne, plany miast, plany

65
 wiczenia techniczne z map konturow zaznaczanie zagospodarowania przestrzennego, mapy
gwnych obszarw wydobycia najwaniejszych surowcw geodezyjne i inne
oraz pastw najwikszych producentw albumy, czasopisma, postery, fotografie, przerocza
analiza przyrodniczych i pozaprzyrodniczych czynnikw o tematyce przemysowej
lokalizacji przemysu na przykadach wybranych zakadw komputer z programami edukacyjnymi oraz czem
pogadanka heurystyczna rola surowcw mineralnych internetowym i rzutnikiem multimedialnym
w rozwoju przemysu (w miar moliwoci szkoy)
analiza SWOT odnawialne i nieodnawialne rda energii
praca z wykresami i rocznikiem statystycznym struktura
eksportu i importu wybranych surowcw energetycznych
praca z wykresem analiza zmian zuycia rnych rde
energii wraz z rozwojem gospodarczym
praca z map rozmieszczenie i geneza wybranych okrgw
przemysowych
rozmowa nauczajca o istocie restrukturyzacji i modernizacji
przemysu
mapa mentalna czynniki lokalizacji przemysu wysokiej
technologii
praca w grupach charakterystyka wybranych okrgw
przemysowych
praca z map rozmieszczenie technopolii na wiecie
wycieczka do zakadu przemysowego

Usugi praca ze schematem klasyfikacja usug, podzia komunikacji
analiza porwnawcza struktury i roli usug w krajach o
rnym poziomie rozwoju gospodarczego
pogadanka heurystyczna na temat czynnikw rozwoju
komunikacji
praca w grupach (analiza SWOT ) uwarunkowania rozwoju
poszczeglnych rodzajw transportu
podrczniki, atlasy geograficzne, karty pracy
zestaw map ciennych
roczniki statystyczne lub inne opracowania
statystyczne, np. wiat w liczbach
sowniki, encyklopedie, czasopisma geograficzne,
artykuy prasowe
albumy, czasopisma, postery, fotografie, przerocza

66
 dyskusja na temat zmian znaczenia poszczeglnych rodzajw dotyczce komunikacji i turystyki
transportu wraz z rozwojem spoeczno-gospodarczym zestawy foliogramw i rzutnik pisma,
praca z rocznikiem statystycznym i wykresami analiza plansze dydaktyczne
zrnicowania struktury przewozowej rnych rodzajw mapy turystyczne i samochodowe
transportu
komputer z programami edukacyjnymi oraz czem
dyskusja na temat roli cznoci we wspczesnym wiecie internetowym i rzutnikiem multimedialnym
przygotowanie plakatu zastosowanie wspczesnych (w miar moliwoci szkoy)
rodkw cznoci
mapa mentalna cele i motywy ruchu turystycznego
praca z wykresami, mapami i danymi statystycznymi analiza
wielkoci i kierunkw ruchu turystycznego, ustalenie
gwnych regionw turystycznych
portfolio miejsca o duych walorach turystycznych
metoda projektu projekt wycieczki turystyczno-
-krajoznawczej w wybranym kraju lub regionie wiata
analiza SWOT szanse i zagroenia wynikajce z szybkiego
rozwoju turystki
dyskusja na temat koniecznoci podejmowania dziaa na
rzecz zachowania dziedzictwa kulturowego i przyrodniczego
Problemy pogadanka heurystyczna oraz mapa mentalna przyczyny podrczniki, atlasy geograficzne, karty pracy
wspczesnego i konsekwencje dysproporcji w rozwoju spoeczno- zestaw map ciennych
wiata -gospodarczym pastw roczniki statystyczne lub inne opracowania
dyskusja na temat propozycji dziaa prowadzcych do statystyczne, np. wiat w liczbach
zmniejszenia dysproporcji w rozwoju spoeczno-gospodarczym sowniki, encyklopedie, czasopisma geograficzne,
krajw artykuy prasowe
praca z wykresami, mapami i danymi statystycznymi analiza zestawy foliogramw i rzutnik pisma
wybranych miernikw poziomu rozwoju spoeczno-
-gospodarczego i jakoci ycia mieszkacw plansze dydaktyczne
dyskusja na temat przyczyn i skutkw konfliktw komputer z programami edukacyjnymi oraz czem
ekonomicznych na wiecie, w tym konfliktu bogata Pnoc internetowym i rzutnikiem multimedialnym
biedne Poudnie (w miar moliwoci szkoy)

67
 analiza SWOT globalizacja
dyskusja na temat sposobw zachowania tosamoci
kulturowej i narodowej w dobie globalizacji
burza mzgw formy wsppracy midzynarodowej

przygotowanie plakatu dotyczcego wybranej organizacji

midzynarodowej o charakterze gospodarczym, spoecznym,
politycznym lub militarnym
rozmowa nauczajca z wykorzystaniem map procesy
integracji i dezintegracji w Europie po 1989 roku
rozmowa nauczajca uwarunkowania rozwoju
midzynarodowej wymiany handlowej
praca z wykresami, mapami i danymi statystycznymi analiza
struktury towarowej i kierunkw midzynarodowej wymiany
handlowej
zajcia w pracowni komputerowej prezentacja baz danych
i materiaw dostpnych w portalach:
http://www.worldbank.org/
http://www.wto.org
praca w grupach charakterystyka wybranych konfliktw
zbrojnych po 1945 roku
praca z rnymi rdami informacji wyszukiwanie
informacji na temat aktualnych konfliktw zbrojnych na
wiecie
dyskusja na temat zagroe wynikajcych z terroryzmu

metaplan midzynarodowe dziaania na rzecz

rozwizywania konfliktw zbrojnych
dyskusja na temat rde konfliktw, agresji i przemocy oraz
sposobw zapobiegania im
rozmowa nauczajca z wykorzystaniem schematu Ziemia podrczniki, atlasy geograficzne, karty pracy
Czowiek jako otwarty system przyrodniczy zestaw map ciennych
pogadanka heurystyczna relacje czowiek rodowisko roczniki statystyczne lub inne opracowania
68
 w systemie przyrodnicze na rnych etapach rozwoju spoeczno- statystyczne, np. wiat w liczbach
przyrodniczym -gospodarczego sowniki, encyklopedie
praca z podrcznikiem omwienie najwaniejszych nurtw albumy, czasopisma, postery, fotografie, przerocza,
filozoficznych dotyczcych relacji czowiek rodowisko filmy przedstawiajce rne formy oddziaywania
przyrodnicze czowieka na rodowisko przyrodnicze
prezentacja podstawowych zasad koncepcji zrwnowaonego zestawy foliogramw i rzutnik pisma
rozwoju
plansze dydaktyczne
praca w grupach metod projektu przykady wpywu czasopisma geograficzne, artykuy prasowe
dziaalnoci gospodarczej czowieka na atmosfer, hydrosfer,
litosfer i biosfer albumy, czasopisma, postery, fotografie, przerocza,
filmy przedstawiajce rne przykady powiza i
portfolio przykady racjonalnego gospodarowania zasobami zalenoci w systemie czowiek rodowisko
przyrody zgodnego z zasadami zrwnowaonego rozwoju przyrodnicze gospodarka
praca w grupach z wykorzystaniem rnych rde informacji komputer z programami edukacyjnymi oraz czem
konsekwencje ingerencji czowieka w system przyrodniczy
internetowym i rzutnikiem multimedialnym
Ziemi (w miar moliwoci szkoy)
metaplan midzynarodowe dziaania na rzecz
rozwizywania globalnych, transgranicznych i lokalnych
problemw zwizanych z racjonalnym gospodarowaniem
zasobami przyrody
dyskusja na temat zagroe, ktre dla wspczesnej
cywilizacji stwarza nieracjonalne korzystanie z zasobw
rodowiska
praca z map i innymi rdami informacji (zwaszcza
artykuami prasowymi) wskazywanie i odszukiwanie
przykadw dotyczce powiza i zalenoci w systemie
czowiek rodowisko przyrodnicze gospodarka
wycieczka do oczyszczalni ciekw lub zakadu przetwrstwa
odpadw

69
Cz III. Geografia Polski
Dzia programu Sugerowane procedury osigania szczegowych celw
ksztacenia
Pooenie oraz wykad problemowy z wykorzystaniem map pooenie
rodowisko polityczne, matematyczne i przyrodnicze Polski
przyrodnicze Polski analiza SWOT konsekwencje pooenia geopolitycznego
Polski
wiczenia techniczne obliczanie rozcigoci
poudnikowej i rwnolenikowej obszaru Polski
analiza SWOT konsekwencje pooenia geograficznego
Polski
praca z map budowa geologiczna Polski na tle struktur
geologicznych Europy
wiczenia techniczne analiza tabeli stratygraficznej
praca w grupach najwaniejsze wydarzenia z przeszoci
geologicznej obszaru Polski
wiczenia techniczne obserwacja i rozpoznawanie
wybranych pospolitych mineraw i ska
rozmowa nauczajca z wykorzystaniem schematu, mapy
i materiau fotograficznego cechy rzeby lessowej
w Polsce
zajcia terenowe rozpoznawanie ska powierzchniowych
najbliszej okolicy
praca z map analiza uksztatowania powierzchni Polski
i wskazywanie konsekwencji tego uksztatowania
wiczenie techniczne analiza krzywej hipsograficznej
obszaru Polski
wiczenia techniczne z map konturow Polski pooenie
gwnych krain geograficznych
mapa mentalna czynniki ksztatujce klimat Polski
Proponowane rodki dydaktyczne
podrczniki, atlasy geograficzne, karty pracy
zestaw map ciennych
mapy konturowe Polski
plany batymetryczne jezior
okazy ska i mineraw
tabele stratygraficzne
modele geologiczne
profile glebowe
zestaw zdj satelitarnych Polski
roczniki statystyczne lub inne opracowania
statystyczne, np. wiat w liczbach
albumy, czasopisma, leksykony, encyklopedie,
sowniki, postery, fotografie, przerocza zwizane ze
rodowiskiem przyrodniczym Polski
zestawy foliogramw i rzutnik pisma
plansze dydaktyczne
mapy i przekroje geologiczne
roczniki hydrologiczne
komputer z programami edukacyjnymi oraz czem
internetowym i rzutnikiem multimedialnym (w miar
moliwoci szkoy)
70
 praca z map, klimatogramami i danymi statystycznymi
cechy klimatu Polski
praca z map i klimatogramami regionalne zrnicowanie
klimatu w Polsce
praca z map cechy wd powierzchniowych Polski
referaty na temat wybranej polskiej rzeki
wiczenie techniczne analiza hydrogramw przepywu
gwnych rzek Polski
metoda projektu znaczenie jezior naturalnych i sztucznych
w Polsce
mapa mentalna przyczyny powodzi w Polce
metaplan ochrona przeciwpowodziowa w Polsce
wiczenie techniczne analiza planw batymetrycznych
jezior zaliczanych do rnych typw genetycznych
rozmowa nauczajca z wykorzystaniem mapy, ilustracji
i podrcznika charakterystyka i rozmieszczenie wd
podziemnych w Polsce
praca w grupach z wykorzystaniem rnych rde
informacji geneza oraz cechy fizycznogeograficzne Morza
Batyckiego
metaplan stan czystoci wd Batyku
praca z map rozmieszczenie gwnych typw gleb na
obszarze Polski
wiczenie techniczne analiza profili glebowych gwnych
typw gleb na obszarze Polski
praca z wykresem analiza struktury bonitacyjnej gleb
w Polsce
praca w grupach walory uytkowe gwnych typw
genetycznych gleb w Polsce, analiza SWOT
rozmowa nauczajca z wykorzystaniem mapy i materiau
ilustracyjnego zrnicowanie zbiorowisk lenych w Polsce
przygotowanie plakatu na temat przyrodniczego i
71
 gospodarczego znaczenia lasw w Polsce
rozmowa nauczajca z wykorzystaniem mapy i materiau
ilustracyjnego cechy wiata zwierzcego Polski
praca z map warunkowania rozmieszczenie gwnych
zbiorowisk rolinnych w Polsce
portfolio zbiorowiska rolinne na obszarze Polski
dyskusja o wartoci, ktr jest rodowisko przyrodnicze
Polski
Ludno Polski. praca z map podzia administracyjny Polski podrczniki, atlasy geograficzne, karty pracy
Urbanizacja pogadanka heurystyczna z wykorzystaniem wykresw zestaw map ciennych
i danych statystycznych zmiany liczby ludnoci Polski mapy konturowe Polski
w ostatnich dziesicioleciach plany zagospodarowania przestrzennego
wiczenia techniczne z wykorzystaniem map konturowych roczniki statystyczne lub inne opracowania
rozmieszczenie ludnoci Polski statystyczne, np. wiat w liczbach
mapa mentalna czynniki wpywajce na rozmieszczenie zestawy foliogramw i rzutnik pisma
ludnoci Polski
plansze dydaktyczne
dyskusja na temat skutkw nierwnomiernego
rozmieszczenia ludnoci w Polsce albumy, czasopisma, leksykony, encyklopedie,
sowniki, postery, fotografie, przerocza zwizane
praca z map i podrcznikiem ustalenie gwnych z potencjaem ludnociowym, kulturowym i
przyczyn zmian zachodzcych w zasiedleniu Polski naukowym Polski oraz dotyczce osadnictwa
praca z map i rocznikiem statystycznym analiza komputer z programami edukacyjnymi oraz czem
przestrzennego i czasowego zrnicowania ruchu internetowym i rzutnikiem multimedialnym (w miar
naturalnego ludnoci Polski moliwoci szkoy)
praca z wykresem analiza piramidy pci i wieku
spoeczestwa Polski
dyskusja na temat skutkw starzenia si spoeczestwa
polskiego
rozmowa nauczajca z wykorzystaniem map i danych
statystycznych wielko, kierunki i uwarunkowania
ruchw migracyjnych Polakw
analiza SWOT skutki emigracji Polakw

72
 praca z map rozmieszczenie Polonii na wiecie
praca z map, podrcznikiem i danymi statystycznymi
struktura narodowociowa i wyznaniowa ludnoci Polski,
rozmieszczenie mniejszoci etnicznych
dyskusja nt. dorobku kulturowego rnych grup
narodowociowych, etnicznych i religijnych w Polsce
dyskusja nt. potrzeby tolerancji dla mniejszoci narodowych
i wyznaniowych
praca z rnymi rdami informacji wyszukiwanie
informacji na temat potencjau kulturowego i naukowego
Polski na tle innych krajw wiata
praca z map i danymi statystycznymi analiza
zrnicowania stanu zdrowia ludnoci Polski oraz
dostpnoci do suby zdrowia
mapa mentalna przyczyny i skutki zrnicowania stanu
zdrowia ludnoci Polski
praca z map, podrcznikiem i danymi statystycznymi
zmiany w strukturze zatrudnienia w Polsce
mapa mentalna przyczyny i skutki bezrobocia
praca z mapami i danymi statystycznymi analiza
preferencji wyborczych Polakw
pogadanka heurystyczna na temat celw i zasad dziaania
organizacji pozarzdowych
przygotowanie referatu na temat dziaalnoci wybranej
organizacji pozarzdowej
praca z map i podrcznikiem cechy i rozwj sieci
osadniczej Polski
praca z map i schematem typy zespow miejskich
w Polsce
praca z map i schematem typy genetyczne wsi w Polsce
mapa mentalna skutki procesw urbanizacyjnych w Polsce

73
 burza mzgw funkcje miast
portfolio miasta Polski
praca z map ocena wybranych obszarw pod ktem
atrakcyjnoci osadniczej
wiczenia techniczne analiza miejscowych planw
zagospodarowania przestrzennego
dyskusja na temat bogactwa kulturowego Polski
metaplan patriotyzm Polakw
dyskusja z wykorzystaniem rnych rde informacji na
temat wkadu Polakw w rozwj cywilizacyjny wiata
wiczenia techniczne rne formy wizualizacji danych
statystycznych dotyczcych ludnoci
zajcia w pracowni komputerowej prezentacja bazy
danych dotyczcych ludnoci Polski w portalu
http://www.stat.gov.pl/

Rolnictwo w Polsce praca w grupach wpyw wybranych czynnikw na rozwj
rolnictwa w Polsce
praca z map ocena wybranych obszarw pod ktem
przydatnoci rolniczej
praca z map, rocznikiem statystycznym, podrcznikiem
i wykresami analiza struktury upraw, rozmieszczenia
upraw oraz wielkoci produkcji gwnych ziemiopodw
w Polsce
rozmowa nauczajca z wykorzystaniem map
uwarunkowania chowu i hodowli zwierzt w Polsce
praca w grupach rozmieszczenie i pogowie gwnych
zwierzt hodowlanych
dyskusja na temat warunkw pracy rolnikw oraz roli, jak
odgrywaj oni w gospodarce
praca w grupach analiza wielko produkcji rolinnej
podrczniki, atlasy geograficzne, karty pracy
zestaw map ciennych
roczniki statystyczne lub inne opracowania
statystyczne, np. wiat w liczbach
zestawy foliogramw i rzutnik pisma
plansze dydaktyczne
albumy, czasopisma, leksykony, encyklopedie,
sowniki, postery, fotografie, przerocza zwizane
z rolnictwem w Polsce
komputer z programami edukacyjnymi oraz czem
internetowym i rzutnikiem multimedialnym (w miar
moliwoci szkoy)
74
 i zwierzcej w Polsce na tle innych krajw wiata
dyskusja na temat zmian zachodzcych w polskim
rolnictwie po przestpieniu do UE oraz prognozowanie
kierunkw dalszych zmian
analiza SWOT korzyci i zagroenia dla polskiego
rolnictwa w ramach Wsplnej Polityki Rolnej UE
symulacja obrad parlamentu powiconych stanowi
i perspektywom polskiego rybactwa i rybowstwa
praca z map, wykresami i danymi statystycznymi analiza
wielkoci i struktury pooww w Polsce
Przemys w Polsce pogadanka heurystyczna rola i stan przemysu w Polsce podrczniki, atlasy geograficzne, karty pracy
opis chronologizujcy waniejsze wydarzenia z historii zestaw map ciennych
gospodarczej Polski mapy konturowe Polski
rozmowa nauczajca z wykorzystaniem schematu roczniki statystyczne lub inne opracowania
klasyfikacja przemysu w Polsce statystyczne, np. wiat w liczbach
analiza SWOT szanse i zagroenia dla rozwoju przemysu zestawy foliogramw i rzutnik pisma
w Polsce plansze dydaktyczne
wiczenia techniczne z wykorzystaniem map konturowych albumy, czasopisma, leksykony, encyklopedie,
zaznaczanie gwnych obszarw wydobycia sowniki, postery, fotografie, przerocza zwizane
najwaniejszych surowcw z przemysem w Polsce
praca w grupach z wykorzystaniem rnych rde komputer z programami edukacyjnymi oraz czem
informacji uwarunkowania oraz wielko wydobycia internetowym i rzutnikiem multimedialnym (w miar
wybranych surowcw mineralnych w Polsce moliwoci szkoy)
dyskusja na temat przyczyn i konsekwencji zmian
w gospodarowaniu rnymi rdami energii w Polsce
praca z wykresami i rocznikiem statystycznym analiza
struktury produkcji energii elektrycznej w Polsce na tle
innych krajw
metaplan energetyka alternatywna w Polsce
praca z map rozmieszczenie najwikszych elektrowni
w Polsce

75
 rozmowa nauczajca z wykorzystaniem mapy
uwarunkowania rozmieszczenia przemysu przetwrczego w
Polsce
analiza SWOT szanse i zagroenia dla rozwoju przemysu
przetwrczego ze szczeglnym uwzgldnieniem przemysu
zaawansowanych technologii
praca z map analiza uwarunkowa rozmieszczenia
okrgw przemysowych w Polsce
przygotowanie referatu na temat wybranego okrgu
przemysowego w Polsce
wycieczka do zakadu przemysowego
dyskusja na temat sposobw zapobiegania degradacji
rodowiska wskutek dziaalnoci przemysowej

Usugi w Polsce praca w grupach z wykorzystaniem podrcznika i atlasu
geograficznego analiza uwarunkowa rozwoju i rola
poszczeglnych rodzajw transportu w Polsce
mapa mentalna czynniki przyrodnicze i spoeczno-
-gospodarcze wpywajce na rozwj i struktur transportu
w Polsce
praca z map analiza sieci transportowej i perspektyw jej
rozwoju w Polsce
praca z wykresami, mapami i danymi statystycznymi
analiza struktury przewozu pasaerw i towarw w Polsce
oraz jej zmian w ostatnich latach
praca w grupach z wykorzystaniem podrcznika, atlasu
geograficznego, rocznika statystycznego uwarunkowania
oraz wspczesne tendencje rozwoju rnych rodkw
cznoci w Polsce
metaplan stan i perspektywy rozwoju cznoci oraz jej
rola w gospodarce Polski
geograficzne, karty pracy
zestaw map ciennych
roczniki statystyczne lub inne opracowania
statystyczne, np. wiat w liczbach
albumy, czasopisma, postery, fotografie, przerocza
przedstawiajce atrakcje turystyczne Polski oraz
zwizane z komunikacj Polsce
zestawy foliogramw i rzutnik pisma,
plansze dydaktyczne
komputer z programami edukacyjnymi oraz czem
internetowym i rzutnikiem multimedialnym (w miar
moliwoci szkoy)

76
 mapa mentalna czynniki wpywajce na rozwj turystyki
w Polsce
pogadanka heurystyczna na temat tendencji rozwoju rnych
rodzajw turystyki w Polsce
dyskusja z wykorzystaniem rnych rde informacji na
temat walorw przyrodniczych i pozaprzyrodniczych Polski
praca z map, wykresami i danymi statystycznymi analiza
wielkoci i kierunkw ruchu turystycznego w Polsce
portfolio atrakcje turystyczne Polski
dyskusja na temat konsekwencji rozwoju turystyki w Polsce
dyskusja na temat koniecznoci podejmowania dziaa na
rzecz ochrony dziedzictwa kulturowego i przyrodniczego
ojczyzny
praca z map, wykresami i rocznikiem statystycznym
analiza bilansu handlu zagranicznego Polski i jego zmian,
struktury kierunkowej i produktowej polskiego eksportu i
importu
zajcia w pracowni komputerowej prezentacja bazy
danych i materiaw zawartych na stronach portali:
http://www.nbp.pl
http://www.paiz.gov.pl
wiczenia techniczne rne formy wizualizacji danych
statystycznych, klasyfikacji i przeliczania danych oraz
tworzenia miernikw niezbdnych do analizy omawianych
zagadnie
metoda projektu zrnicowania usug w miejscu
zamieszkania
Polska w wiecie metoda projektu udzia Polski w dziaalnoci organizacji podrczniki, atlasy geograficzne, karty pracy
midzynarodowych zestaw map ciennych
burza mzgw propozycje dziaa, ktre moe podj mapy konturowe
Polska w celu rozwizania wiatowych problemw roczniki statystyczne lub inne opracowania

77
 spoeczno-gospodarczych statystyczne, np. wiat w liczbach
praca z map analiza rozmieszczenia euroregionw na zestawy foliogramw i rzutnik pisma
obszarze Polski plansze dydaktyczne
przygotowanie plakatu dotyczcego dziaa podejmowanych albumy, czasopisma, leksykony, encyklopedie,
na obszarze euroregionu znajdujcego si najbliej miejsca sowniki, postery, fotografie, przerocza zwizane
zamieszkania ucznia z tematyk euroregionw oraz miast i gmin
wycieczka do urzdu miasta lub gminy w celu zebrania bliniaczych
informacji na temat celw i efektw wsppracy w ramach
miast i gmin bliniaczych
metoda projektu inwestycje zagraniczne w Polsce
analiza SWOT spoeczne i gospodarcze konsekwencje
przystpienia Polski do UE
Zrnicowanie pogadanka heurystyczna z wykorzystaniem mapy podrczniki, atlasy geograficzne, karty pracy
regionalne Polski uwarunkowania zrnicowania rodowiska przyrodniczego zestaw map ciennych
w Polsce mapy konturowe Polski
rozmowa nauczajca kryteria podziau Polski na regiony kalki techniczne
fizycznogeograficzne
zestaw zdj satelitarnych Polski
praca z wykresami, mapami i rocznikiem statystycznym
roczniki statystyczne lub inne opracowania
analiza poziomu rozwoju spoeczno-gospodarczego
statystyczne, np. wiat w liczbach
regionw Polski
albumy, czasopisma, leksykony, encyklopedie,
praca w grupach gwne cechy wybranych regionw sowniki, postery, fotografie, przerocza zwizane
fizycznogeograficznych Polski poszczeglnymi regionami Polski
mapa mentalna przyczyny i konsekwencje dysproporcji zestawy foliogramw i rzutnik pisma
w rozwoju spoeczno-gospodarczym regionw
plansze dydaktyczne
dyskusja na temat dziaa, ktre powinny by podjte w celu
zmniejszenia dysproporcji w rozwoju spoeczno- komputer z programami edukacyjnymi oraz czem
-gospodarczym regionw internetowym i rzutnikiem multimedialnym (w miar
moliwoci szkoy)
wiczenia techniczne z wykorzystaniem map konturowych
delimitacja regionw na podstawie rnych kryteriw
przygotowanie referatu na temat wybranego regionu
fizycznogeograficznego

78
 metaplan patriotyzm lokalny
dyskusja na temat odpowiedzialnoci za teraniejszo
i przyszo regionu
Degradacja i ochrona praca w grupach z wykorzystaniem rnych rde podrczniki, atlasy geograficzne, karty pracy
rodowiska informacji ocena stanu degradacji poszczeglnych zestaw map ciennych
przyrodniczego komponentw rodowiska przyrodniczego w Polsce roczniki statystyczne lub inne opracowania
w Polsce praca w grupach przygotowanie plakatw na temat statystyczne, np. wiat w liczbach
wpywu poszczeglnych sektorw gospodarki na stan albumy, czasopisma, leksykony, encyklopedie,
rodowiska w Polsce sowniki, postery, fotografie, przerocza zwizane
praca z rnymi rdami informacji wyszukiwanie z degradacj i ochron rodowiska przyrodniczego
informacji na temat krajowych i regionalnych zagroe Polski
rodowiska przyrodniczego zestawy foliogramw i rzutnik pisma
praca z map rozmieszczenie obszarw ekologicznego plansze dydaktyczne
zagroenia i klski ekologicznej
albumy, czasopisma, leksykony, encyklopedie,
zajcia terenowe wpyw dziaalnoci czowieka na sowniki, postery, fotografie, przerocza zwizane
rodowisko przyrodnicze najbliszej okolicy z dziaalnoci polskich i midzynarodowych
pogadanka heurystyczna z wykorzystaniem mapy i materiay organizacji proekologicznych
ilustracyjnego (w tym na przeroczach i foliogramach) komputer z programami edukacyjnymi oraz czem
formy ochrony przyrody w Polsce na przykadach internetowym i rzutnikiem multimedialnym (w miar
praca z map rozmieszczenie obszarw chronionych moliwoci szkoy)
w Polsce
dyskusja na temat roli parkw narodowych i innych form
ochrony przyrody w zachowaniu naturalnych walorw
rodowiska przyrodniczego
dyskusja o potrzebie wsppracy w celu zwalczania
zagroe rodowiska przyrodniczego
metoda projektu dziaalno polskich i midzynarodowych
organizacji na rzecz ochrony przyrody w Polsce
wycieczka do najbliszego obszaru chronionego

79
V. Kontrola, ocena i pomiar osigni ucznia

Kontrola i ocena osigni ucznia jest jednym z waniejszych elementw procesu dydaktyczno-
-wychowawczego. Na kontrolowanie i ocenianie skadaj si te dziaania nauczyciela, ktrych
celem jest m.in. dostarczanie informacji o stopniu osignicia celw edukacyjnych, stopniu
realizacji celw programu czy motywowanie uczniw do poszerzania wiedzy i umiejtnoci. Te
uwarunkowania nakadaj na nauczyciela obowizek zdiagnozowania osigni uczniw
i opracowania szczegowych wymaga, ktre powinny odwoywa si do wymaga
sformuowanych w Podstawie programowej. Uczniowie powinni zna nie tylko szczegowe
wymagania, lecz take kryteria oceniania, czyli informacje o tym, co i w jaki sposb bdzie
oceniane przez nauczyciela.
Efektem kontroli jest rozpoznanie, czyli zgromadzenie i scalanie informacji o uczniach przez
nauczyciela. Informacje mona zdobywa sposobami nieformalnymi (np. poprzez obserwacj czy
rozmow) albo formalnymi (np. przez prace domowe, testy itp.).
Formy kontroli:
a. Wedug podziau organizacyjnego:
indywidualne (np. odpytywanie),
frontalne (np. testy),
kondensacyjne (np. wszyscy uczniowie wykonuj konkretne zadanie, a odpytywanych jest
kilku z nich),
pozyskiwanie informacji zwrotnych,
zbiorcze opracowanie wynikw sprawdzianw;
b. Ze wzgldu na miejsce w procesie dydaktycznym:
kontrola na wejcie,
kontrola bieca, na kadej lekcji,
kontrola sporadyczna.

Wszystkie formy kontroli powinny podlega nastpujcym zasadom:

a. interakcji midzy treciami ksztacenia i wymaganiami podstawy programowej a np.
treciami sprawdzianu,
b. zgodnoci np. treci sprawdzianu z podanymi na pocztku roku szkolnego (lub w innym
terminie) wymaganiami edukacyjnymi,
c. dostosowania stopnia trudnoci zada do potrzeb i moliwoci uczniw,
d. poprawnej konstrukcji zada.
Metody kontroli osigni uczniw:
a. ustna, np. w postaci odpytywania, referowania wybranego zagadnienia, rozmowy
nauczyciela z uczniem, swobodnych wypowiedzi uczniw lub aktywnoci uczniw;
b. pisemna, np. w postaci testu, sprawdzianu, wykonanych wicze i kart pracy, referatu lub
portfolio;

80
 c. samodzielna praca z tekstem rdowym, np. odczytywanie i analizowanie danych
statystycznych, treci mapy lub literatury;
d. badania terenowe, np. analizowanie odkrywki geologicznej, stanu czystoci wody lub
obserwacja stanw pogody;
e. sprawdzenie wytworw uczniw, np. w postaci modeli lub posterw.
Kontrolowanie jest procesem gromadzenia i scalania informacji, natomiast ocenianie to proces
dochodzenia do opinii o stanie wiedzy oraz umiejtnoci uczniw, a take przypisanie im wartoci.
Wystawienie stopnia to akt oceny, poniewa nauczyciel okrela, jakiej wartoci odpowiada
uzyskana informacja. W zalenoci od celu wyrnia si ocenianie ksztatujce i ocenianie
sumujce. Ocenianie ksztatujce opiera si na diagnozie wstpnej ucznia i uatwia planowanie
procesu dydaktycznego. Nie suy ono wartociowaniu ucznia, ale pozwala na bieco informowa
ucznia o jego postpach lub trudnociach w nauce oraz sposobach poprawy popenianych bdw.
Dostarcza te informacji o efektach nauczania i uczenia si uczniw. Ocenianie sumujce zmierza
do wykorzystania informacji o uczniach i wskazania, w jakim stopniu ich osignicia odpowiadaj
zaoonym celom edukacyjnym. Na tej podstawie nauczyciel ustala, jaki stopie ma wystawi
uczniowi.

Ocenianie ksztatujce i sumujce

Kiedy jest Rodzaj zbieranych Sposb wykorzystania
Rodzaj oceniania
dokonywane? informacji informacji

informacje o wiedzy pomocne w planowaniu

przed i w trakcie uprzedniej ucznia procesu dydaktycznego
Ksztatujce
nauczania i przebiegu procesu oraz poprawie efektw
dydaktycznego ksztacenia

pomocne
informacje o poziomie
w ksztatowaniu opinii
Sumujce po nauczaniu wiedzy i umiejtnoci
o poziomie wiedzy
uczniw
i umiejtnoci ucznia

Metody oceniania:
a. tradycyjne, nietechniczne czasami nie maj cile okrelonych kryteriw, opieraj si na
intuicji nauczyciela,
b. testy rnicujce i kryterialne przydatne wtedy, gdy nauczycielowi zaley na informacji,
jak wyniki danego ucznia maj si do wynikw innych uczniw. Informuj o stopniu
opanowania przez uczniw danej wiedzy i umiejtnoci lub osignicia ustalonych celw.

81
Wymagania edukacyjne opisane w tabelach rozdziau III wskazuj, e przedmiot oceny ucznia
stanowi umiejtno:
- dostrzegania prawidowoci dotyczcych rodowiska przyrodniczego, ycia i gospodarki
czowieka oraz wzajemnych powiza i zalenoci w systemie czowiek przyroda gospodarka
w skali globalnej, regionalnej i lokalnej,
- analizowania i wyjaniania problemw demograficznych spoeczestw,
- proponowanie sposobw rozwizania problemw wystpujcych w rodowisku geograficznym
zgodnych z koncepcj zrwnowaonego rozwoju i zasadami wsppracy, w tym midzynarodowej.
- pozyskiwania, przetwarzania, wykorzystywania oraz prezentowania rnych informacji
niezbdnych do analizy wspczesnych problemw przyrodniczych, gospodarczych, spoecznych,
kulturowych oraz politycznych w skali globalnej, regionalnej i lokalnej,
- formuowania i weryfikowania hipotez dotyczcych problemw wspczesnego wiata.

Ponadto, zgodnie z koncepcj programu, ocena powinna uwzgldnia: osobowo ucznia,

logiczne, samodzielne i krytyczne mylenie, poprawno w posugiwaniu si terminologi
geograficzn, planowo i obszerno wypowiedzi, a take dokadno obserwacji i wykonywanych
zada oraz prezentowane przez ucznia postawy.
Oceniajc ucznia, a wic okrelajc poziom jego wiedzy i umiejtnoci, informujemy go, jak
cz wymaga speni (co zrobi dobrze, a co le, w jaki sposb moe poprawi ocen oraz jak ma
dalej pracowa).
Proponuje si sprawdzanie stopnia spenienia wymaga, uwzgldniajce m.in.:
a. w wypowiedzi ustnej: precyzj wypowiedzi, poprawno jzykow, poprawno
merytoryczn, wyczerpanie zagadnienia, puent wypowiedzi;
b. w sprawdzianach pisemnych: poprawno rozwizania zadania, logiczno wypowiedzi,
poprawno zastosowanej metody do rozwizania zadania, zgodno odpowiedzi
z pytaniem;
c. ocenianie pracy ucznia na zajciach terenowych na podstawie m.in. sporzdzonych
notatek, wykonanych schematw, modeli, opracowa statystycznych, okrelenia relacji
midzy elementami rodowiska czy te zebranych informacji;
d. w monografiach, portfolio czy innych wypowiedziach pisemnych zgodno z tematem,
logiczny ukad pracy, poprawno jzykow i merytoryczn, przygotowanie bibliografii,
estetyk pracy;
e. podczas pracy w grupie m.in. podzia pracy zgodny z potrzebami uczniw, sposoby
podejmowania decyzji, wspdziaanie w grupie, postaw podczas pracy, form
prezentacji wynikw pracy.
W koncepcji prezentowanego programu osignicia ucznia okrelono w ten sposb, e stanowi
one spenienie wymaga koniecznych, podstawowych, rozszerzajcych, dopeniajcych
i wykraczajcych.
Wymagania konieczne obejmuj te elementy treci, ktre mog wiadczy o moliwoci
opanowania, przy odpowiednim nakadzie pracy, pozostaych elementw tej treci. Stanowi je
elementy najatwiejsze, najczciej stosowane, praktyczne, niewymagajce wikszych modyfikacji,
niezbdne do uczenia si ogu podstawowych wiadomoci i umiejtnoci.

82
 Wymagania podstawowe obejmuj treci najprzystpniejsze, najprostsze, najbardziej
uniwersalne, niezbdne na danym etapie ksztacenia i na wyszych etapach, bezporednio
uyteczne w pozaszkolnej dziaalnoci ucznia.
Wymagania rozszerzajce obejmuj elementy treci umiarkowanie przystpne, bardziej
zoone i mniej typowe, w pewnym stopniu hipotetyczne, przydatne na dalszym etapie ksztacenia,
porednio uyteczne w pozaszkolnej dziaalnoci ucznia.
Wymagania dopeniajce obejmuj elementy treci trudne do opanowania, zoone
i nietypowe, wystpujce w wielu rwnolegych ujciach, wyspecjalizowane, o trudno
przewidywalnym zastosowaniu.
Wymagania wykraczajce obejmuj wiadomoci i umiejtnoci z wybranej dziedziny
geografii, wykraczajce trudnoci poza poziom rozszerzony, szczeglnie zoone i oryginalne,
twrcze naukowo, wsko specjalistyczne.
Obecnie wanym elementem procesu nauczania staje si ewaluacja wynikw nauczania, czyli
ocena skutecznoci i przydatnoci podejmowanych dziaa dydaktycznych i wychowawczych
w odniesieniu do zaoonych celw. Ewaluacja pozwala na zgromadzenie informacji
o osigniciach ucznia, a take daje obraz nauczania, stopnia zaangaowania uczniw i nauczyciela.
Dziki temu mona weryfikowa przyjte strategie nauczania i metody.
Proponuje si poniszy model ewaluacji:
1. Opisanie przedmiotu i czasu ewaluacji co i kiedy ma by poddane ewaluacji.
2. Formuowanie zrozumiaych oraz moliwych do zastosowania celw i zada.
3. Przeoenie zada i celw na tre programow i dowiadczenia uczniw.
4. Przygotowanie narzdzi ewaluacji (np. sprawdzianw lub kwestionariuszy).
5. Realizacja pomiaru z wykorzystaniem przygotowanych narzdzi.
6. Analiza danych.
7. Interpretacja danych.
8. Wnioski.
9. Wdroenie zalece.
Reforma owiaty, zapocztkowana w 1999 roku, wprowadzia do praktyki szkolnej pomiar
osigni ucznia na zakoczenie edukacji w szkole ponadgimnazjalnej w formie zewntrznego
egzaminu maturalnego. Zgodnie z wprowadzonymi od 1 wrzenia 2012 roku zmianami w szkole
ponadgimnazjalnej do egzaminu maturalnego z geografii bd mogli przystpi uczniowie, ktrzy
zrealizowali cykl geografii w zakresie rozszerzonym.

83
VI. Propozycja przydziau liczby godzin przeznaczonych na realizacj poszczeglnych
dziaw programu

Podczas planowania realizacji treci ksztacenia z geografii w zakresie rozszerzonym naley

uwzgldni wiele czynnikw, m.in. specyfik szkoy, potrzeby uczniw i liczb przydzielonych
godzin wynikajc z ramowego planu nauczania. Poniej przedstawiono propozycj przydziau
liczby godzin na realizacj poszczeglnych czci i dziaw programu, ktr mona modyfikowa
w zalenoci od potrzeb.

Cz I. rodowisko przyrodnicze Ziemi

Dzia programu Sugerowana liczba godzin na realizacj

Obraz Ziemi 12
w tym: 1 godzina na powtrzenie materiau
1 godzina na pomiar osigni uczniw
Ziemia we wszechwiecie 9
w tym: 1 godzina na powtrzenie materiau
1 godzina na pomiar osigni uczniw
Atmosfera 14
w tym: 1 godzina na powtrzenie materiau
1 godzina na pomiar osigni uczniw
Hydrosfera 12
w tym: 1 godzina na powtrzenie materiau
1 godzina na pomiar osigni uczniw
Wntrze Ziemi. Procesy endogeniczne 14
w tym: 1 godzina na powtrzenie materiau
1 godzina na pomiar osigni uczniw
Procesy egzogeniczne 11
w tym: 1 godzina na powtrzenie materiau
1 godzina na pomiar osigni uczniw
Gleby. Biosfera 8
w tym: 1 godzina na powtrzenie materiau
1 godzina na pomiar osigni uczniw
Zajcia terenowe 10
Razem 90

84
Cz II. Czowiek i jego dziaalno na Ziemi
Dzia programu Sugerowana liczba godzin na realizacj
Przemiany polityczne i gospodarcze wiata 4
w tym: 1 godzina na pomiar osigni uczniw
Ludno i urbanizacja 14
w tym: 1 godzina na powtrzenie materiau,
1 godzina na pomiar osigni uczniw
Rolnictwo 11
w tym: 1 godzina na powtrzenie materiau,
1 godzina na pomiar osigni uczniw
Przemys 10
w tym: 1 godzina na powtrzenie materiau,
1 godzina na pomiar osigni uczniw
Usugi 10
w tym: 1 godzina na powtrzenie materiau,
1 godzina na pomiar osigni uczniw
Problemy wspczesnego wiata 8
w tym: 1 godzina na powtrzenie materiau,
1 godzina na pomiar osigni uczniw
Czowiek w systemie przyrodniczym 5
w tym: 1 godzina na pomiar osigni uczniw
Zajcia terenowe 8
Razem 70

Cz III. Geografia Polski

Dzia programu Sugerowana liczba godzin na realizacj
Pooenie oraz rodowisko przyrodnicze 13
Polski w tym: 1 godzina na powtrzenie materiau,
1 godzina na pomiar osigni uczniw
Ludno Polski. Urbanizacja 13
w tym: 1 godzina na powtrzenie materiau,
1 godzina na pomiar osigni uczniw
Rolnictwo w Polsce 7
w tym: 1 godzina na powtrzenie materiau,
1 godzina na pomiar osigni uczniw
Przemys w Polsce 7
w tym: 1 godzina na powtrzenie materiau,
1 godzina na pomiar osigni uczniw
Usugi w Polsce 7
w tym: 1 godzina na powtrzenie materiau,
1 godzina na pomiar osigni uczniw
Polska w wiecie 2
Zrnicowanie regionalne Polski 5
w tym: 1 godzina na pomiar osigni uczniw
Degradacja i ochrona rodowiska 4
przyrodniczego w Polsce w tym: 1 godzina na pomiar osigni uczniw
Bezporednie powtrki materiau przed 15
egzaminem maturalnym
Zajcia terenowe 7
Razem 80

85
VII. Proponowana literatura dla nauczycieli

1. Allen P.A., Procesy ksztatujce powierzchni Ziemi, PWN, Warszawa 2000.

2. Andel van T.H., Nowe spojrzenie na star planet, PWN, Warszawa 1997.
3. Angiel J., Angiel M., Postery w praktyce geograficznej, Geografia w Szkole 1997 nr 5.
4. Arends K.J., Uczymy si naucza, WSiP, Warszawa 1995.
5. Bajkiewicz-Grabowska E., Mikulski Z., Hydrologia oglna, PWN, Warszawa 2007.
6. Banach C., Orientacje koncepcje edukacji nauczycielskiej, Wydawnictwo Edukacyjne,
Krakw 1998.
7. Barbag J. (red), Metodyka nauczania geografii, WSiP, Warszawa 1974.
8. Bauman Z.; Globalizacja, Pastwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 2000.
9. Bednarek R., Prisinkiewicz Z., Geografia gleb, PWN, Warszawa 1997.
10. Berenicki F., Dydaktyka ksztacenia oglnego, Krakw 2001.
11. Berne R.I., Zajcia w terenie, WSiP, Warszawa 1984.
12. Black P. i inni, Jak ocenia, aby uczy, CEO, Warszawa 2006.
13. Cicho W., Wartoci Czowiek Wychowanie. Zarys problematyki aksjologiczno-
-wychowawczej, Wydawnictwo UJ, Krakw 1996.
14. Czekaska M., Zarys metodyki geografii, PZWS, Warszawa 1964.
15. Czerny J., Zarys pedagogiki aksjologicznej, Katowice 1998.
16. Czerny M., Globalizacja a rozwj. Wybrane zagadnienia geografii spoeczno-gospodarczej
wiata, PWN, Warszawa 2005.
17. Denek K. i inni, Aksjologiczne podstawy edukacji, Edytor, Pozna Toru 2001.
18. Domaski R., Geografia ekonomiczna. Ujcie dynamiczne, PWN, Warszawa 2006.
19. Edukacja: jest w niej ukryty skarb, raport dla UNESCO, pod red. J. Delorsa, tum.
W. Rabczuk, SOP, Warszawa 1998.
20. Edukacja wobec wyzwa XXI wieku, pod red. I. Wojnar i J. Kubina, Komitet Prognoz Polska
w XXI wieku przy Prezydium PAN, ELIPSA, Warszawa 1996.
21. Falkowski J., Kostrowicki J., Geografia rolnictwa wiata, PWN, Warszawa 2005.
22. Fierla I (red.), Geografia gospodarcza wiata, PWE, Warszawa 2005.
23. Fierla I (red.), Geografia ekonomiczna Unii Europejskiej, PWE, Warszawa 2006.
24. Gwiazda A., Globalizacja i regionalizacja gospodarki wiatowej, Wydaw. Adam Marszaek,
Toru 2000.
25. Hoffa M., Literatura popularnonaukowa w nauczaniu geografii, PZWS, Warszawa 1972.
26. Jargio J. (red.), Cele operacyjne metoda czy potrzeba?, LODP, Lublin 1994.
27. Jdrzejczyk D., Podstawy geografii ludnoci, Wyd. Akademickie Dialog, Warszawa 2001.
28. Klimaszewski M., Geomorfologia, PWN, Warszawa 1978.

86
29. Klimowicz G. (red.), Otwarta Przestrze Edukacyjna. Ksztacenie drog elektroniczn.
Edukacja przez cae ycie. Inicjatywy Wsplnoty Europejskiej, Fundacja Rozwoju Systemu
Edukacji-Narodowa Agencja Programu Socrates, Warszawa 2002.
30. Kolb D., Learning Style Inventor, MA: McBer and Company, Boston 1981.
31. Kondracki J., Geografia regionalna Polski, PWN, Warszawa 1998.
32. Korna J., Medwecka-Korna A., Geografia rolin, PWN, Warszawa 2002.
33. Kowalczyk A., Geografia turyzmu, PWN, Warszawa 2000.
34. oboewicz T. (red.), Krajoznawstwo i turystyka w szkole. Praca zbiorowa, WSiP, Warszawa
1990.
35. Makowski J., Geografia fizyczna wiata, PWN, Warszawa 2006.
36. Makowski J. (red.), Geografia regionalna wiata, PWN, Warszawa 2006.
37. Mannion A., Zmiany rodowiska Ziemi, PWN, Warszawa 2001.
38. Martyn D., Klimaty kuli ziemskiej, PWN, Warszawa 2000.
39. Mietelski J., Astronomia w geografii, PWN, Warszawa 2005.
40. Migo P., Geomorfologia, PWN, Warszawa 2006.
41. Mikulski Z., Gospodarka wodna, PWN, Warszawa 1998.
42. Mizerski W., Geologia dynamiczna dla geografw, PWN, Warszawa 2004.
43. Mizerski W., Geologia historyczna dla geografw, PWN, Warszawa 2004.
44. Mizerski W., Geologia Polski dla geografw, PWN, Warszawa 2005.
45. Niemierko B., Midzy ocen szkoln a dydaktyk. Bliej dydaktyki, WSiP, Warszawa 1997.
46. Niemierko B., Pomiar wynikw ksztacenia, WSiP, Warszawa 2000.
47. Niemierko B., Testy osigni szkolnych, podstawowe pojcia i techniki obliczeniowe, WSiP,
Warszawa 1975.
48. Nowacki T., Aktywizujce metody w ksztaceniu, Pracownia Doskonalenia Nauczycieli
Przedmiotw Zawodowych, z. 34, Wyd. CODN, Warszawa 1994.
49. Nowak M. (red.), Ksztatowanie kompetencji metodycznych nauczyciela geografii. Scenariusze
wicze z dydaktyki geografii, Wyd. UMCS, Lublin 2004.
50. Nowak M., Podstawy pedagogiki otwartej. Ujcie dynamiczne w inspiracji chrzecijaskiej,
Warszawa 1988.
51. Oko W., Nowy sownik pedagogiczny, Wydawnictwo ak, Warszawa 1995.
52. Oko W., Wprowadzenie do dydaktyki oglnej, Warszawa 1996.
53. Oko W., Nauczanie problemowe we wspczesnej szkole, PWN, Warszawa 1975.
54. Olbrycht K., Prawda, dobro i pikno w wychowaniu czowieka jako osoby, Katowice 2002.

87
55. Pedagogika oglna. Problemy aksjologiczne, pod red. Kukuowicz T., Nowaka M., Lublin
1997.
56. Osuch W., Pirg D. (red.), Ksztacenie i doksztacanie nauczycieli geografii w Polsce i w
krajach Unii Europejskiej w drodze do jednoczcej si Europy, Wyd. Nauk. Akademii
Pedagogicznej, Krakw 2004.
57. Otok S., Geografia polityczna, PWN, Warszawa 2006.
58. Piskorz S. (red.), Zarys dydaktyki geografii, PWN, Warszawa 1997.
59. Pturzycki J., Dydaktyka dla nauczycieli, Wydawnictwo Novum, Pock 2002.
60. Raport w sprawie obecnoci aksjologii systemw wartoci w procesie edukacyjnym, opracowa
C. Banach wraz z zespoem, [w:] wiat wartoci i wychowanie, pod red. W. Szewczuka,
Fundacja Innowacja, Warszawa 1996.
61. Richling A. (red.), Geograficzne badania rodowiska przyrodniczego, PWN, Warszawa 2006.
62. Richling A., Solon J., Ekologia krajobrazu, PWN, Warszawa 1996.
63. Richling A. (red.), Ostaszewska K. (red.), Geografia fizyczna Polski, PWN, Warszawa 2006.
64. Starkel L., Geografia Polski. rodowisko przyrodnicze, PWN, Warszawa 1991.
65. Stryski K., Giermakowski M., Jak ocenia, Wydawnictwo Nauczycielskie, Jelenia Gra
1999.
66. Szponar A., Fizjografia urbanistyczna, PWN, Warszawa 2003.
67. Szymaska D., Urbanizacja na wiecie, PWN, Warszawa 2007.
68. witalski E., Szkolne koa geograficzne i turystyczno-krajoznawcze, WSiP, Warszawa 1985.
69. Tywoski K., Nauczanie w pracowni geograficznej, WSiP, Warszawa 1998.
70. Tywoski K., Pomoce dydaktyczne do geografii, WSiP, Warszawa 1983.
71. Wcawowicz G., Geografia spoeczna miast. Zrnicowania spoeczno-przestrzenne, PWN,
Warszawa 2007.
72. Wcawowicz G., Przestrze i spoeczestwo wspczesnej Polski. Studium z geografii
spoeczno-gospodarczej, PWN, Warszawa 2002.
73. Winklewski J., Metodyka geografii, WSiP, Warszawa 1977.
74. Winklewski J., Nauczanie podstaw geografii, WSiP, Warszawa 1988.
75. Wojciechowska K., Kowalik E., Szkolny system oceniania oparty na pomiarze dydaktycznym,
Podkowa Bis, Gdask 2000.
76. Wo A., Meteorologia dla geografw, PWN, Warszawa 2000.

88
Zacznik nr 1 wycig z Podstawy programowej z geografii dla szk ponadgimnazjalnych
(zakres rozszerzony)

GEOGRAFIA
IV etap edukacyjny zakres rozszerzony

Cele ksztacenia wymagania oglne

I. Dostrzeganie prawidowoci dotyczcych rodowiska przyrodniczego, ycia i gospodarki
czowieka oraz wzajemnych powiza i zalenoci w systemie czowiek przyroda
gospodarka.
Ucze wskazuje i analizuje prawidowoci i zalenoci wynikajce z funkcjonowania sfer
ziemskich oraz dziaalnoci czowieka w rnorodnych warunkach rodowiska, wskazujc
znaczenie rosncej roli czowieka i jego dziaa w rodowisku geograficznym w rnych skalach
(lokalnej, regionalnej i globalnej).

II. Analiza i wyjanianie problemw demograficznych spoeczestw.

Ucze analizuje etapy i cechy rozwoju demograficznego ludnoci na wiecie, charakteryzuje
dynamik i zrnicowanie procesw ludnociowych, wic zagadnienia demograficzne
z czynnikami przyrodniczymi i rozwojem cywilizacyjnym; wykorzystuje do analiz informacje o
aktualnych wydarzeniach na wiecie.

III. Proponowanie rozwiza problemw wystpujcych w rodowisku geograficznym, zgodnie

z koncepcj zrwnowaonego rozwoju i zasadami wsppracy, w tym midzynarodowej.
Ucze wskazuje propozycje rozwiza lokalnych, regionalnych i globalnych problemw
rodowiskowych, demograficznych i gospodarczych zgodnych z koncepcj zrwnowaonego
rozwoju oraz opartych na rwnoprawnych zasadach wsppracy midzy regionami i pastwami.

IV. Pozyskiwanie, przetwarzanie oraz prezentowanie informacji na podstawie rnych rde

informacji geograficznej, w tym rwnie technologii informacyjno-komunikacyjnych oraz
Geograficznych Systemw Informacyjnych (GIS).
Ucze zdobywa informacje oraz rozwija i doskonali umiejtnoci geograficzne, wykorzystujc
wszystkie dostpne (w tym najnowsze) rda informacji, pomiary i obserwacje bezporednie;
potrafi selekcjonowa i przetwarza informacje do prezentacji wybranych zagadnie.

Treci nauczania wymagania szczegowe

1. rda informacji geograficznej. Ucze:
1) klasyfikuje mapy ze wzgldu na rne kryteria;
2) oblicza odlegoci w terenie oraz powierzchni na podstawie map wykonanych w rnych
skalach;

89
 3) odczytuje i opisuje cechy rodowiska przyrodniczego (np. uksztatowanie i rzeb terenu,
budow geologiczn) i spoeczno-gospodarczego (np. rozmieszczenie zasobw naturalnych,
ludnoci, szlaki transportowe) na podstawie map: topograficznej, hipsometrycznej
i tematycznej;
4) interpretuje zjawiska geograficzne przedstawiane na wykresach, w tabelach, na schematach
i modelach;
5) formuuje zalenoci przyczynowo-skutkowe, funkcjonalne i czasowe midzy wybranymi
elementami rodowiska przyrodniczego i spoeczno-gospodarczego oraz dokonuje ich
weryfikacji, wykorzystujc mapy tematyczne;
6) przeprowadza badania wybranych elementw rodowiska geograficznego w regionie
zamieszkania wedug przygotowanego planu;
7) stosuje wybrane metody kartograficzne do prezentacji cech ilociowych i jakociowych
rodowiska geograficznego;
8) korzysta z technologii informacyjno-komunikacyjnych w celu pozyskiwania,
przechowywania, przetwarzania i prezentacji informacji geograficznych.

2. Ziemia we wszechwiecie. Ucze:

1) wyjania cechy budowy i okrela pooenie rnych cia niebieskich we wszechwiecie;
2) charakteryzuje ciaa niebieskie tworzce Ukad Soneczny;
3) wskazuje konsekwencje ruchw Ziemi;
4) oblicza wysoko growania Soca w dowolnym miejscu na Ziemi w dniach rwnonocy
i przesile;
5) oblicza szeroko geograficzn dowolnego punktu na powierzchni Ziemi na podstawie
wysokoci growania Soca w dniach rwnonocy i przesile;
6) opisuje rnice midzy astronomicznymi, kalendarzowymi i klimatycznymi porami roku;
7) wyjania przyczyn wystpowania: dni i nocy polarnych na obszarach podbiegunowych,
zorzy polarnej, zamie Soca i Ksiyca;
8) wskazuje skutki wystpowania siy Coriolisa dla rodowiska przyrodniczego.

3. Sfery Ziemi atmosfera. Ucze:

1) wyjania mechanizm cyrkulacji powietrza w strefie midzyzwrotnikowej i wyszych
szerokociach geograficznych oraz opisuje przebieg procesw pogodowych (ruch mas
powietrza, fronty atmosferyczne i zjawiska im towarzyszce);
2) wskazuje przyczyny nierwnomiernego rozkadu temperatury powietrza i opadw;
3) wyjania na przykadach genez wiatrw (staych i okresowych oraz lokalnych) i wskazuje
ich znaczenie dla przebiegu pogody i dziaalnoci gospodarczej (rolnictwa, komunikacji);
4) charakteryzuje strefy klimatyczne i typy klimatu na Ziemi i uzasadnia ich zasigi;
5) rozpoznaje stref klimatyczn i typ klimatu na podstawie rocznego przebiegu temperatury
powietrza i sum opadw;
6) przygotowuje krtkoterminow prognoz pogody na podstawie mapy synoptycznej oraz
obserwacji i pomiarw meteorologicznych;
7) wyjania na przykadach obserwowane przyczyny i skutki globalnych zmian klimatu na
Ziemi.

90
4. Sfery Ziemi hydrosfera. Ucze:
1) omawia cechy cyklu hydrologicznego w rnych warunkach klimatycznych;
2) opisuje wystpowanie i zasoby wd w oceanach i na ldach (jeziora, rzeki, lodowce, wody
podziemne);
3) charakteryzuje sie rzeczn i typy genetyczne jezior na poszczeglnych kontynentach;
4) rozpoznaje i opisuje cechy ustrojw rzecznych wybranych rzek;
5) wyjania krajobrazowe i gospodarcze funkcje rzek i jezior;
6) objania mechanizm powstawania i ukadu powierzchniowych prdw morskich, falowania,
pyww, upwellingu oraz ich wpyw na warunki klimatyczne i rodowisko ycia wybrzey;
7) wskazuje moliwoci gospodarczego wykorzystania oceanw i ocenia wpyw czowieka na
ekosystemy mrz i oceanw;
8) wyjania powstawanie rde i ocenia przyrodnicze i gospodarcze znaczenie wd
podziemnych;
9) wyjania przyczyny rnej wysokoci wystpowania granicy wiecznego niegu w rnych
szerokociach geograficznych;
10) wyjania proces powstawania lodowcw na przykadach z rnych kontynentw;
11) wskazuje na mapach zasig obszarw wspczenie zlodzonych i ocenia wpyw zmian
klimatycznych na zmiany zasigu tych obszarw;
12) opisuje na przykadach nastpstwa nieracjonalnej gospodarki wodnej w wybranych
regionach wiata i wskazuje dziaania wspomagajce racjonalne gospodarowanie wod.

5. Sfery Ziemi litosfera. Ucze:

1) opisuje skad mineralogiczny skorupy ziemskiej, gwne grupy i rodzaje ska oraz ich
gospodarcze zastosowanie i ocenia zmiany rodowiska przyrodniczego zwizane
z eksploatacj surowcw mineralnych;
2) charakteryzuje najwaniejsze wydarzenia geologiczne i przyrodnicze w dziejach Ziemi
(fadowania, dryf kontynentw, transgresje i regresje morskie, zlodowacenia, rozwj wiata
organicznego);
3) planuje i przeprowadza obserwacj odkrywki lub odsonicia geologicznego;
4) ocenia zmiany rodowiska w holocenie zwizane z dziaalnoci czowieka;
5) charakteryzuje gwne procesy wewntrzne prowadzce do urozmaicenia powierzchni Ziemi
wulkanizm, plutonizm, ruchy skorupy ziemskiej, wstrzsy tektoniczne, ruchy grotwrcze
(paleozoiczne, mezozoiczne, kenozoiczne) oraz formy powstae w ich wyniku;
6) charakteryzuje zjawiska wietrzenia fizycznego i chemicznego (np. kras, lateryzacja) oraz
opisuje produkty i formy powstae w wyniku tych procesw;
7) opisuje przebieg oraz efekty erozji i akumulacji wodnej (rzecznej, morskiej, jeziornej),
lodowcowej i eolicznej;
8) wykazuje wpyw cech budowy geologicznej i dziaalnoci czowieka na grawitacyjne ruchy
masowe (obrywanie, spezywanie, osuwanie);
9) opisuje cechy uksztatowania powierzchni Ziemi jako efekt oddziaywania procesw
wewntrznych i zewntrznych dla wybranego regionu.

6. Sfery Ziemi pedosfera i biosfera. Ucze:

1) charakteryzuje procesy glebotwrcze i omawia cechy gwnych rodzajw gleb strefowych
i niestrefowych oraz ocenia ich przydatno rolnicz;
2) planuje i przeprowadza obserwacj profilu glebowego w miejscu zamieszkania;
91
 3) wyjania zrnicowanie formacji rolinnych na Ziemi i pitrowo rolinn na Ziemi oraz
przyporzdkowuje typowe gatunki flory i fauny dla poszczeglnych stref krajobrazowych
Ziemi;
4) dowodzi na przykadach, e naruszenie stabilnoci ekosystemw moe powodowa
nieodwracalne zmiany w rodowisku naturalnym;
5) wskazuje podejmowane na wiecie dziaania na rzecz ochrony i restytucji rodowiska
geograficznego;
6) omawia podstawowe zasady zrwnowaonego rozwoju i ocenia moliwoci ich realizacji
w skali lokalnej, regionalnej i globalnej.

7. Klasyfikacja pastw wiata. Ucze:

1) wyrnia kryteria podziau pastw wedug PKB na jednego mieszkaca oraz wskanika
rozwoju spoecznego (HDI);
2) porwnuje struktur PKB pastw znajdujcych si na rnych poziomach rozwoju
gospodarczego;
3) odczytuje na mapach aktualny podzia polityczny.

8. Ludno. Ucze:
1) analizuje, wyjania i ocenia warunki przyrodnicze dla osiedlania si ludzi (na przykadach
rnych regionw wiata);
2) okrela cechy rozmieszczenia ludnoci na Ziemi, wskazujc obszary jej koncentracji i sabego
zaludnienia;
3) analizuje przestrzenne rnice w wielkoci wskanikw: urodze, zgonw i przyrostu
naturalnego;
4) opisuje etapy rozwoju demograficznego ludnoci na przykadach z wybranych pastw wiata;
5) ocenia konsekwencje eksplozji demograficznej lub regresu demograficznego w wybranych
pastwach;
6) charakteryzuje przyczyny i konsekwencje migracji ludnoci w rnych pastwach;
7) przedstawia procesy urbanizacyjne na wiecie i zrnicowanie poziomu ycia ludzi
w miastach rnych typw i wielkoci;
8) wyjania zrnicowanie struktury zatrudnienia w wybranych pastwach i jej zwizek
z poziomem rozwoju pastwa;
9) charakteryzuje struktur etniczn i narodowociow ludnoci wiata;
10) okrela struktur funkcjonalno-przestrzenn rnych miast i ocenia jej zmiany wraz
z rozwojem pastw;
11) charakteryzuje zrnicowanie religijne ludnoci wiata i ocenia wpyw religii na postawy
spoeczne i gospodark;
12) wskazuje przyczyny i konsekwencje upowszechniania si wybranych jzykw na wiecie.

9. Dziaalno gospodarcza na wiecie. Ucze:

1) wyjania wpyw czynnikw przyrodniczych i spoeczno-ekonomicznych na rozwj rolnictwa;
2) wykazuje zalenoci midzy rodzajami produkcji rolnej a warunkami naturalnymi
i rozmieszczeniem ludnoci oraz charakteryzuje rne typy rolnictwa na wiecie;
3) wskazuje problemy zwizane z upowszechnianiem si rolin uprawnych zmodyfikowanych
genetycznie i wskazuje rejony ich upraw;

92
 4) porwnuje i uzasadnia struktur spoycia ywnoci w pastwach wysoko i sabo
rozwinitych;
5) uzasadnia konieczno racjonalnego gospodarowania zasobami lenymi
na wiecie;
6) wskazuje moliwoci rozwoju wykorzystania zasobw oceanw i mrz;
7) charakteryzuje zmiany w strukturze zuycia energii postpujce wraz z rozwojem
gospodarczym pastw wiata i ocenia skutki wynikajce z rosncego zuycia energii oraz
konieczno pozyskiwania nowych rde energii;
8) wskazuje wpyw czynnikw lokalizacji przemysu na rozmieszczenie i rozwj wybranych
bran;
9) uzasadnia rnice ilociowe i jakociowe produkcji przemysowej pastw na rnym
poziomie rozwoju gospodarczego i ocenia wpyw przemysu zawansowanych technologii na
rozwj gospodarczy i jako ycia;
10) charakteryzuje znaczenie usug materialnych i niematerialnych;
11) planuje i prowadzi badania zrnicowania usug w miejscu zamieszkania;
12) przedstawia, na podstawie danych statystycznych, poziom zaspokojenia potrzeb na usugi
podstawowe i wyspecjalizowane w pastwach o rnym poziomie rozwoju gospodarczego;
13) analizuje kierunki geograficzne i struktur towarow eksportu i importu w wybranych
pastwach;
14) wskazuje i uzasadnia pozytywne i negatywne skutki globalizacji i integracji politycznej;
15) wyjania przyczyny i przebieg konfliktw zbrojnych w wybranych regionach wspczesnego
wiata.

10.Geografia Polski rodowisko przyrodnicze. Ucze:

1) opisuje cechy uksztatowania powierzchni Polski i okrela jej zwizek z budow geologiczn,
wykazuje wpyw orogenez i zlodowace na uksztatowanie powierzchni kraju;
2) ocenia walory i okrela cechy rodowiska decydujce o krajobrazie wybranych krain
geograficznych Polski;
3) charakteryzuje klimat Polski na podstawie danych liczbowych i map klimatycznych i ocenia
gospodarcze konsekwencje zrnicowania dugoci okresu wegetacyjnego w Polsce;
4) omawia cechy reimu polskich rzek;
5) charakteryzuje skadowe bilansu wodnego Polski w roku hydrologicznym;
6) wskazuje znaczenie przyrodnicze i gospodarcze jezior i sztucznych zbiornikw wodnych;
7) wyjania przyczyny niedoboru wody w wybranych regionach i wskazuje skutki gospodarcze;
8) charakteryzuje typy naturalnych zbiorowisk rolinnych i wskazuje charakterystyczne gatunki;
9) wyjania wystpowanie gleb strefowych i niestrefowych w Polsce;
10) przedstawia dominanty rodowiska krain geograficznych Polski na podstawie map
tematycznych, danych statystycznych i obserwacji bezporednich;
11) uzasadnia konieczno dziaa na rzecz restytucji i zachowania naturalnych elementw
rodowiska w Polsce (w tym take dziaa podejmowanych we wsppracy z innymi
pastwami).

11.Geografia Polski zagadnienia ludnociowe. Ucze:

1) charakteryzuje rozwj demograficzny Polski w wybranych okresach na podstawie danych
statystycznych i wyjania zmiany ksztatu piramidy wieku i pci ludnoci Polski wraz
z rozwojem gospodarczym oraz porwnuje j z innymi pastwami;
93
 2) wyjania zmiany w strukturze zatrudnienia ludnoci Polski;
3) wskazuje regionalne zrnicowanie rynku pracy w Polsce;
4) analizuje okresowe zmiany salda migracji zewntrznych i wewntrznych oraz wyjania
ich przyczyny;
5) wyjania zmiany procesw urbanizacyjnych i osadnictwa wiejskiego, wic je
z przemianami gospodarczymi i spoecznymi w Polsce.

12.Geografia Polski dziaalno gospodarcza. Ucze:

1) ocenia poziom wykorzystania warunkw naturalnych na podstawie wielkoci i rodzajw
produkcji rolniczej w porwnaniu z innymi pastwami Unii Europejskiej;
2) wskazuje zmiany strukturalne zachodzce w polskim rolnictwie;
3) wskazuje obszary wystpowania podstawowych zasobw naturalnych i analizuje zmiany
wielkoci ich eksploatacji;
4) porwnuje wielko i struktur produkcji energii elektrycznej w Polsce i innych pastwach
wiata;
5) wskazuje dziedziny produkcji przemysowej dynamicznie si rozwijajce;
6) przedstawia zmiany w gospodarce Polski spowodowane jej restrukturyzacj i modernizacj po
1990 r.;
7) wskazuje przykady i znaczenie inwestycji zagranicznych w Polsce dla rozwoju spoeczno-
gospodarczego kraju;
8) przedstawia zrnicowanie sektora usug w Polsce i innych pastwach Unii Europejskiej;
9) podaje przykady przeksztace wasnociowych w polskiej gospodarce majce wpyw na
zmiany struktury produkcji i stopie zaspokojenia potrzeb materialnych i usug;
10) wskazuje gwnych partnerw handlowych oraz kierunki geograficzne i struktur towarow
wymiany midzynarodowej Polski.

94