Şerafettin Turan - Atatürk'Ün Düşünce Yapısını Etkileyen Olaylar, Düşünürler, Kitaplar

kutuphaneci - eskikitaplarim
A T A T R K' N
D NCE Y A PISINIETK LEYEN

OL AYLAR, DNRLER, KTAPLAR
T R K TA R H KU RU MU YA Y I NLA R I
XVI. DZ - Sa. 45
A T A T R K' U N
D NCE YA PISINI ETKL EYEN
OLAYLAR, DNRLER, KTAPLAR
ERAFETTN TURAN
TRK TARH KURUMU BASIMEV-ANKARA

1 9 8 2
NDEKLER
DNCE VE NANI . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
I -TARHSEL DNEME . ........... ................. 3-4

- Fransz Devrimi - Osmanl mparatorluunun k . . 3
2 - Etkileyici Kimi Olaylar : Kavm-i Necib - Fes . . . . . . . . . . . 4
I I - GRENM YILLARININ ETKS .................. . 5-8

- retmenleri . . . . . . . .... . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .... . . . . 7
2 - Merutiyet Kuaklarn Etkileyen Sesler: Namk Kemal-
Tevfik Fikret . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6
I I I - FRANSA ETKEN . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
9-7
- Fransz Devrimi . . . . . . . .. .. . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
9
2 - Aklclk ve Olguculuun zleri . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11
3 -Jean -Jacques Rousseau ve Cumhuriyet . . . .. . . .. . . . . . . 13
4 - Ozgrlk . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 14
IV - MERUTYET DNEM DNRLER . . . . . . . . . . . 1 8-24

Ziya Gkalp ve Atatrk . . .. . . . . . . . . . .. . . . .. . . . . . . ...
- . 18
2 - ehbender-zade Filibeli Ahmet Hilmi . . . . . . . . . . . . . . . . . . 21
V - TARHSEL DAYANAK . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. .
- Trk Tarihinin Eskilii : Mustafa Celalettin-Leon Cahun . . .
2 Trk Tarihi ve Uygarln Bir Btn Olarak Ele Alma :

-
Deguignes . . . . . . . . . . . .. . .. . . . , . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 28
3 - slam Tarihini Deiik Bir Adan Yorumlama : Leone Caetani 33
4 - Dnya Tarihi ve Dnya Federasyonu Sorunu: H.G. Wells 37
5 - Uygarlk ve Irk Sorunu: J. Gobineau'dan E. Pittard'a . . . 43
6 Bat'dan Kaynaklanan Dou Sorunu . . . . . . . . . .. . .....
- . 47
V I -TRKENN ZLEMES V E GELMES .. . . . . . . . 50-5 2
Yii-DNCEDE AGDALI K .. . . . ... . . ...... . .. ... . . 53-55
GENEL D Z N .. . ....... . . ...... ..... . .... ... . .. .. . . 5 7-68

DNCE VE NANI
Her insan, kukusuz ki, gzlerini yaama at aileden balayarak

iinde bulunduu toplumsal ve kltrel evrenin ve yaad dnemi
belirleyen byk olaylarla akmlarn etkisi altndadr. Bu etkinin boyutlar
ve ierii ile sonular ise, kiiden kiiye ve kiilie gre deien bir zellik
gsterir. Kimileri bu etkilerin altnda ounlukla birlikte yol alr, kimi
olaylarn basks ile yolunu arr, bir ksm herhangi bir akmn nnde
srklenir, ya da onun szcs ve savunucusu kesilir, ilerinden pek az da
grdklerini, duyduklarn ve okuduklarn topluca deerlendirerek yeni bir
bilekeye, belirli bir dn dzeyine ulaabilir. "Byk" diye nitelendirilen
kiileri dier insanlardan ayran zelliklerin banda da bu yetenekleri gelir.
M u s t a fa K e m a 1 A t a t r k'n dnce yapsn etkileyen olaylar,
dnrler, yazarlar ve kitaplar szkonusu olduunda, O'nun salt bir olayn
ya da bir dnce akmnn izleyicisi olmayp, deiik gr ve
dncelerden kendine zg bir bilekeye ulam olmas dikkati eker.
Nitekim A t a t r k'n kendisi de, hangi yazarlar okuduu ve esin
kaynann neresi olduu yolundaki bir soruya, ok okuduu, ancak hereyi
eletirerek okuduu ve esin kaynann Trk ulusundan bakas olmad
biiminde verilen cevab olumlu karlamtr 1.
A t a t r k'n dnce yapsnn temelinde, dncenin kiisel ynden
olduu kadar toplum yaamnda ve insanlarn ynetiminde ok byk bir
yer tuttuuna olan inan yatmaktadr. Gerekten de M u s t a fa K e m a 1,
daha Sofya'da Ateemiliter iken g 4'de yazd, ancak g 8'de yaymlana-
1 Afe t n a n, Cenevre'den A t a t r k'e yazd 23. 1 . 1 937 gnl mektupta bu konuyu
yle aktaryor: "Geen gn niversitede Hukuk dersi iin bir konferansta bulundum. Mevzu,
Atatrk, homme politique idi. Tenkit edilirken Profesr unu sordu: Acaba Atatrk hangi Avrupa
muharirlerini okur ve Trkiye'deki yeni rejim iin nereden ilham almtr? Cevap vermee
mecbur oldum: Okur ve ok okur, fakat tenkit ederek okur. Yeni rejim iin kendi milletinden
ilham almtr. nk o asl etdn, milleti zerinde yapar dedim. Siz bu meseleye ne
dersiniz.?" (Atatrk'ten Mektuplar, T. Tarih K. yay, Ankara, 1981, s. 59)
F. I
2 ATATRK'N DNCE YAPISI
bilen :{,ahit ve Kumandan ile Hasbhal adl kitabnda, dncenin nemi

zerinde duruyor ve M u s a, s a, N a p o l e o n gibi nclerin, bulunduklar
toplumlarn dnce ve zlemlerinin temsilcisi olduklarn belirttikten sonra
grlerini yle aklyordu:
";;:,etle, insanlar istedii gibi kullanan kuvvet, dnceler ve bu dnceleri
sezinleyen ve genelletiren kimselerdir.
"Dncenin zellii de, hibir itirazn bozamyaca bir kesin biimle kendini
kabul ettirmektir. Bu ise, dncenin yava yava sezi biiminde deierek inana
dnmesiyle mmkndr. Ve yle olduktan sonradr ki onu sarsmak iin btn baka
mantklarn, baka usavurmalarn hkm olamaz" 2
Dncenin nce sezi'e, ardndan da inan'a dnmesi M u s t a fa
K e m a l'de deiik kaynaklardan beslenir ve yaam boyunca da geliir.
2
Bugnk dile aktardmz asl metin: Atatrk' n Askerlie Ait Eserleri, Bankas, Ankara,
1959, s. 1 4
!-TARHSEL DNEME
- Fransz Devrimi - Osmanl mparatorluunun k:

M u s t a fa K e m a l, tarihsel bir dnemete dnyaya gelmiti. O
dnemeci 2 byk olgu belirliyordu: Fransz Byk Devriminin temel
ilkeleri olan insan haklar, zgrlk, bamszlk ve ulusallk gibi kavramla
rn Avrupa'dan sonra Asya'da da yaylp etkilerinin artmas ve yzyllarn
gerisinden gelen Osmanl mparatorluunun paralanp knn hzlan
mas.
M u s t a fa K e m a l, ynetimin tm yasaklamalarna ramen renci
lik yllarnda Fransa devrimi hakknda ilk bilgileri edinmi, sonralar ilgi
alannn genilii, okuma zevki ve rendii yabanc dil sayesinde dnyada
olup bitenleri, dneminin balca dn akmlarn ana izgileriyle de olsa
izleme olanana kavumutu. te yandan, deiik kentlerde tamamlad
reniminden sonra gen bir subay olarak baka baka blgelerde ve
koullarda ald grevler nedeniyle, grnte kocaman olan mparatorlu
un nasl ktn gzleriyle grmt.
an etkisinin mparatorluk ierisinde en belirgin olduu Rumeli'de
geen rencilik yllarndan sonra, g o'da askeri manevralara katlmak
iin gittii Fransa'daki gnler ve zellikle bamszlna yeni kavuan
Bulgaristan'n bakentindeki Ateemiliterlik yllar, M. Kemal'in Bat'y,
Avrupa'y olduka yakndan tanmasn salamt. Trabsulgarb'te de bu
uygar grnn smrgeci br yzyle kar karya gelmi, vatan
savunmasnn ilk uygulamalarn orada yapmt. am'da geen gnlerle
Balkan bozgunu ise mparatorluu kurtarmann artk mmkn olamyaca
n gstermiti.
Bu tarihsel dneme, M u s t a fa K e m a l'i kmekte olan Osmanl
mparatorluunun yerine, ulusal deerlere ve ada ilkelere dayanan yeni
bir Trkiye'nin kurulmasn dnmeye srklemi ve O'nun dncesinin
mayasn oluturmutur.
2-Etkileyici Kimi Olaylar: "Kavm- necib" -Fes:

Bu byk dnemete karlat kimi olaylar da bir ok etkisiyle
M u s t a fa K e m a l'in gelecee dnk dncelerini oluturmu ve
pekitirmitir. O'nun yaamnda bu tr olaylarn says olduka kabark
olmakla birlikte, kendisinin de sonradan sk sk szettii ikisini, am'da
karlat "kavm-i necib" (soylu kavim) adaleti ile Belgrad istasyonunda
geen "Fes" olayn anmakla yetineceiz.
am'daki garnizonda basit bir nedenle kavga eden biri Trk dieri
Arab kkenli iki eri karsna alan nbeti subayn, kimin haksz olduunu
bile aratrmadan, "Sen kim oluyorsun da, kavm-i necibden olan birisine hakaret
ediyorsun ?" diye Trk erini sulamas ve aalamas, M u s t a fa K e m a l'de,
mparatorluk ierisindeki stn kavim anlayna kar byk bir tepki
dourmu, Trklk duygularn kamlamtr 3 .
Bunun gibi, g o da Picardie manevralarna giderken, banda krmz
fes bulunan arkada Bnb. S e l a h a t t i n'le Belgrad istasyonunda alay
edilmesi, M . K e m a l'de, ulusal hibir yn olmayp II. M a h m u t
dneminde zorla giydirilmi olanfes'e kar olumsuz bir tutum yaratm ve
Cumhuriyet dneminde apka giyilmesinin psikolojik temelini
oluturmutur 4.
3 F a i k R e i t U n a t'tan naklen.
4 ev k e t S r e y y a Ayd e m i r, Tek Adam, I I I , ( 1 978), s. 234
II-GRENM YILLARININ ETKS
- retmenleri:
Yaam bir olaylar dizisi iinde geen M u s t a fa K e m a 1, her insan
gibi dnce yapsnn oluumunda ilk etkileri aile kucandan ve renimi
srasnda kimi retmenlerinden almt. Cumhurbakan olduktan sonra da
kendisi bunu aka vurgulamaktan geri kalmamt. 22 Eyll 924 gn
Samsun da, "nereden esin ve kuvvet ald" yolunda yneltilen bir soruya
'
verdii cevapta, "uyan' dne borlu olduumuzu" belirterek yle

demiti:
"Diyebilirim ki bugnk uyan dne, gemie borluyuz. Herhalde babalarm
zn, analarmzn, eiticilerimiz.in ruh ve dimalarmzn gelimesinde verimli etkileri
vardr. Geri biz, belki burada bulunanlarn tm, dnyaya geldiimiz zaman, bu
topraklar zerinde yayanlara birlikte, yokedici bir zorba ynetimin penesinde idik.
Az/ar kilitlenmi idi. retmenler, eiticiler, yalnz bir noktay dimalarda
yerletirmek zorunluluunda tutulmakta idi: Benliini, hereyini unutarak bir korkun
hayale boyun emek, onun kulu klesi olmak. . Bununla birlikte hatrlamak gerekir ki, o
bask altnda bile bizi bugn iin yetitirmee alan gerek ve zverili retmenler,
eiticiler eksik deildi.
"imdi burada bir byk kiiye rastladm. O, benim Rdiye birinci snifnda
retmenim idi. Bana henz ilk bilgileri retirken gelecek iin ilk dnceleri de
vermiti.
"Baylar, aklamak istiyorum ki, ilk esin, ana-baba kucandan, sonra okuldaki
eiticinin dilinden, vicdanndan, eitiminden alnr'' 5
M u s t a fa K e m a l'in Samsun'daki kalabalk arasnda grp kendisin
den vg ile szettii, Selanik Askeri rdiyesinde franszca retmeni olan
Yzb. N a k i y d d i n Y c e k k idi. O, kendisine franszcann ilk bilgilerini
retmekle yetinmeyip lkenin ve toplumun gelecei hakknda ilk
5 Atatrk'n Sylev ve Demeleri, il ( 1 959) , s. 1 9 7 de bulunan asl metin yalnlatrld.

dnceleri de alayan bu retmeninden Vatan ve Hrriyet Derneinin

Selanik ubesini aarken de yardm grmt 6 .
M . K e m a !'in renim hayatnda etkisi altnda kaldn syledii bir
baka retmeni, Manastr Askeri dadisinde Tarih dersleri veren Topu
Kolaas M e h m e t T e v fi k B i l g e'dir. A t a t r k'n, "Kendisine minnet
borcum var, bana yeni bir ufuk at" dedii M . T e v fi k, derslerinde Fransz
devrimi ile dier devrimlerden ve dn hareketlerinden szettii gibi gen
rencisinde Tarih'e kar sevgi ve ilgi de uyandrmt 7.
Dersler dnda bol bol kitap okuyan M . K e m a l, Manastr'da okul
arkada m e r N a c i'nin etkisiyle bir ara edebiyat ve iire merak sarm
olmakla birlikte yabanc dil renmee nem vermiti. lk bilgileri Y zb.
N a k i y d d i n'den ald franszcasn ilerletmek iin arkada F e t h i
O k y a r ile franszca kitaplar okuyor, tatil iin Selanik'e gittiinde de
College des Freres de la Salle'n zel kurlarna devam ediyordu.
stanbul'da Harp Akademisi yllarnda da srdrd bu abalar
sonucunda franszcasn olduka ileri bir dzeye karmt.
te yandan M. Kemal, almancay da okuyup anlayacak, dahas Gnl.
L i t z m a n n'dan eviri yapacak kadar ilerletmiti 8 . Ne var ki, "arzu ettii
kadar" almanca konuamad ya da konuulanlar pek anlyamad iin
1 9 1 8 yaznda tedavi iin gittii Karlsbad'ta almanca dersler almaa
balam, fakat bayan retmenin yntemini beenmedii iin dersleri
srdrememiti 9
2 - Merutiyet Kuaklarn Etkileyen Sesler: Namk Kemal

Tevfik Fikret:
M u s t a f a K e m a 1, rendii franszcann da yardmiyle deiik
konulara olan eilimi ve okuma zevki nedeniyle ok eitli eserler okumaya
koyulmutu. rnein, Birinci Dnya Savanda XVI . Kolordu Komutan
olarak Dou Anadolu'da bulunduu srada tuttuu ve 7 Kasm - 25 Aralk
6 Elaz ve Mu Milletvekillikleri de yapan N a k i y d d i n Y c e kk, 1 945 te lmtr.
F . R . U n a t, A tatrk'n renim Hayat ve Yetidii Devrin Milli Eitim Sistemi, A tatrk Koeferanslar
( 1 964) , s. 7 1 -90
7 M . T . B i l g e ( 1 865- 1 945) , bir dnem Diyarbakr Milletvekili seilmiti. A.g.y.
8
Kolaas M . Ke m a l'in, Bln Muharebe Talimi adyla yapt eviri 1 323 ( 1 907) de
stanbul' da, Takmn Muharebe Talimi adl evirisi ise 324 ( 908) de Selanik'te baslmt. bk.
A tatrk'n Askerlie Ait Eserleri.
9 A fe t nan,Atatrk'n Viyana-Karlsbat Hatralar, T.T.K. Atatrk Konferanslar (1969) , s.
20
ATATRK'N DNCE YAPISI 7
1 9 1 6 gnlerini ieren an defterindeki kaytlara gre, '49' gnlk sre

ierisinde u kitaplar okumutu 10:
N a m k K e m a l, Tarih-i Osmani, stanbul, 1 889. Makalat- Siyasiyye ve
Edebiyye, stanbul, 1 32 7 ( 1 9 1 )
M e h m e t E m i n ( Y u r d a k u l) , Trke iirler, stanbul, 1 3 1 6 ( 1 900)
T e v fi k F i k r e t, Rbab- ikeste, stanbul, l 3 l 6 ( l 900)
A h m e t H i 1 m i, ehbender-zade, Filibeli., Al/ah inkar Mmkn
mdr?, stanbul, 1 32 7 ( 1 9 1 l)
G e o r g e s F o n s e g r i v e, Mebadi-i Felsefeden Birinci Kitap : llmnnefs.
ev. Ahmet Naim, stanbul, 1 3 3 1 ( 1 9 1 5)
A l p h o n s e D a u d e t, Sapho, Moeurs Parisienne,
Bu listede ada birok Trk genci gibi, M . K e m a l'in de en ok
okuduu ve etkisi altnda kald '3' byk Trk airinin adlarn buluyoruz:
Vatan ve zgrlk kavramlarn yeni kuaklara alam olan N a m k
K e m a 1, Osmanllk yerine Trkl ve Trk duygusunu dile getiren ulusal
air M e h m e t E m i n Y u r d a k u 1 ve zorbala kar direnip insanla
ykselmee ynelen T e v fi k F i k r e t.
A t a t r k daha rencilik yllarnda N a m k K e m a l ile T e v fi k
F i k r e t'ten etkilenmitir. O'nun Harp Okulu ve Harp Akademisinden snf
arkadalar olan A 1 i F u a t C e b e s o y ile A s m G n d z, renciliklerin
de N a m k K e m a !'in eserlerini nasl gizlice okuduklarn ve M u s t a fa
K e m a l ' i n N a m k K e m a l'i "Trk ulusunun yzyllardan beri
bekledii sesi" olarak deerlendirmekte olduunu anlatmaktadrlar 11 .
Silvan'da an defterine yazdklar, M . K e m a l'in Namk Kemal'in
eserlerini sonraki yllarda da sk sk okuduunu kantlamaktadr. zellikle
O'nun, "ark Mes'elesi, Hrriyet-i efkar" ve " Usul-i Meveret Hakknda
Mektuplar" gibi N a m k K e m a l'in Dou Sorunu, Dnce zgrl ve
Merutiyet Sistemi hakkndaki grlerini ieren Makalat- Siyasiyye ve
Edebiyye'sini bir sava dneminde ve uzak, kk bir Anadolu kasabasnda
okumas, M u s t a fa K e m a !'in szkonusu kitaplar yannda tad
izlenimini vermektedir.
M u s t a fa K e m a 1, Kurtulu Sava yllarnda N a m k K e m a !'in
dncelerini ve iirlerini Trkiye Byk Millet Meclisi krssnden bile
dile getirecek, Birinci nn zaferinden sonra yapt bir konumay, Vatan
10 Atatrk'n Hatra Defteri, Yay. k r T e z e r, T.T.K. Ankara, 1 972, M . K em al'in 1 9

Kasm 1 9 6 d a bitirdii Sapho romannn zetini defterine geirdii grlmektedir (s. 7 2 vd.)
1 A s m G n d z, Hatralarm. Hazrlayan hsan Ilgar, stanbul, 1973, s. 15 vd. ; A. F.
Ce besoy, Snf Arkadam Atatrk, stanbul, 1 967, s. 30 vd.
arnn nl dizelerini", " Vatann Barna dman dayasn hanerini-Bulunur

kurtaracak baht- kara maderini" biiminde deitirerek bitirecektir 1 2
te yandan, M u s t a fa K e m a l'in Aryan' arkadalar ile ziyaretinde
deftere yazdklar " Tavaf- thatturunda bulunmakla mbahi perestikdran- Fik
ret" 1 3 szleri, O'nun T e v fi k F i k r e t 'i ne denli sevdiini aka yanstmak
tadr.
N a m k K e m a l'in olu A l i E k r e m B o l a y r'n T e v fi k F i k r e t'in
el yazs ile yazlm olan E'ar- Kemal adl derlemeyi M u s t a fa K e m a l' e
armaan etmesi ve bunun A t a t r k'n zel kitaplnda N. K e m al ve T.
F i k r e t'in kitaplarn n yanbanda yeralmas da ayr bir nem ve zellik
tamaktadr 1 4
Ancak urasn da vurgulamak gerekir ki N a m k K e m a l'i ok seven
ve ondan etkilenen M u s t a fa K e m a l, O'nun romantizmini asla benimse
memi ve tam bir gereki olarak Vatan ve zgrlk airinden apayr bir
yol tutmutur.
12 Atatrk'n Sylev ve Demeleri, 1, ( 1 96 1 ) s. 1 54. M us t a fa K e m a l bu konumasnda

N a m k K e m a l'i "Vatanmza nigehban" (koruyucu) diye niteliyecektir.
13 O dnemde kullanlmakta olan Trkenin durumunu yanstmas ynnden ilgin olan
bu szler "Anma ziyaretinde bulunmakla kvan duyan F i k r e t dostlar" anlamna
-gelmektedir.
1 4 A t a t r k'n zel kitaplnda N . K e m a l'in '7' ayr
kitab, F i k r e t'in de Rbab-i
ikeste'si ve Haltlk'un Defteri bulunmaktadr. kr. Atatrk'n zel Ktphanesi'nin Katalogu, Milli
Ktb. Genel Md., Ankara, 1973
III - FRANSA ETKEN
A t a t r k'n askerlikten tarihe, dilden uygarlklara, sosyolojiden

psikolojiye, felsefeden ekonomiye kadar uzanan ilgi alannn geniliini ve
okuduu dnr ve yazarlar en iyi sergileyen kaynak O'nun zel
kitapldr 15. '4289' bibliyografik knyeden oluan bu zengin kitaplkta
O'nun dikkatle okuduu kitaplara koyduu iaretler ve notlar, M u s t a fa
K e m a l'in dnce yapsnn kimlerin ve nelerin etkisiyle olutuu
hakknda nemli ipular vermektedir.
Bunun dnda baka kitaplklardan getirterek okuduu, not ald
eserler de ilgi ve etki alann daha da belirlemektedir. A t a t r k'n
yararland bu tr kitaplklarn banda stanbul niversitesi Kitapl
bulunmaktadr. L e m a n e n a l p'in ad geen ktphane kaytlarna
dayanarak verdii bilgiler ve listeler, A t a t r k'n, tarih, dil, din, ahlak,
sosyoloji, uygarlk ve ekonomi konularnda birok kitab stanbul niversi
tesi kitaplndan getirterek okuduunu gstermektedir 6.
Fransz Devrimi :
-
A t a t r k'n dnce ve eylemlerinde Fransz Devrimi'nin byk pay

olduu kukusuzdur. Bunun en geerli kant da, M u s t a fa K e m a l'in
Fransz Devrimi hakkndaki deerlendirmesi ve Trk Demokrasisinin, 789
devriminin at yolda ancak kendine zg nitelikte gelimekte olduuna
dikkati ekmesidir.
M . K e m a l'in Kurtulu Sava yllarnda, Fransa Devriminin yldn
m nedeniyle 1 4 Temmuz 1 92 2'de Ankara'daki Fransz Temsilciliinde
15 A.g.y. Bu kitaplarn belli bal alanlara dalm yledir: Tarih: 862; Askerlik: 26 1 ;
Siyasal Bilimler: 204; Hukuk: 8 ; Din: 6 ; Dil, Dil bilim: 1 54; Ekonomi: 44; Felsefe, Psikoloji:
1 2 1 ; Sosyal Bilimler: 81
16
L . e n a l p, Atatrk-Kitap ve Ktphane, Trk Ktphaneciler Dernei Blteni, XXX, Sa.
( 1 98 1 ), s. 3-23
dzenlenen trene katlmas ve bir konuma yapmas, O'nun 789

devrimine verdii nemi gstermektedir.
Konumasna, "Fransz ulusunun 14 Temmuz ulusal bayram, biraz da ruhunda
zgrlk ve bamszlk akn tayan btn uluslarn bayramdr" diye balyan
M u s t a fa K e m a l, ihtilallerin balca '3' nedeni bulunduunu belirterek,
bunlar "zgrlkten yoksunluk", "ekonomik yap" ve "ynetimsizlik,
halka kar davran" olarak sraladktan sonra szlerini yle srdrmt:
"Balangta ayaklanma ve ihtilal biiminde grlen hareket,yerini bir devrime
brakr. Fransz ihtilali de bu dnemlerden gemi ve ulusun toplumun vicdannda
yerlemitir. Onun iin evrensel olmutur.
"Baylar, ite bugn 1789 Temmuzunun 14. gnn burada kutluyoruz ve bu,
Franszlarn ulusal bayram olduu kadar henz zgrlklerine kavumam uluslarn
da sevinecekleri bir gndr.. .
".. Trk tarihinde de istilac ordularn /zmir'den denize dklmesi, bizim ulusal
tarihimiz iin dnya tarihindeyepyeni bir dnem olacaktr. Bu da artk istila iin hibir
memleketin zgrlk ve bamszlklarn yok etmee olanak bulunmaydr. Eer
hakszla uram A.rya ve Afrika uluslar, bizim bamsz/k mcadelemizden bir
ibret dersi almlarsa, kendileri iin pahalya da mal olsa, bu yola gireceklerdir.
zgrlk ve bamszlktan yoksun bir ulus iin,yaamann ne anlam, ne de zevki
vardr.
"Baylar, bizim A.rya) ayaklanmaya ve savamaya srkleyiimiz, Fransz
ulusunu kahramanca hareketlere srkleyen nedenlerden daha az kuvvetli ve daha az
mantki deildir'' 7.
Bu szler, M u s t a fa K e m a l'in zgrlk ve bamszlk anlaynn
kkeninde Fransa Byk Devrimi'nin yattn, O'nun Trk kurtulu Sava
ile Fransa htilali arasnda kurduu ilikiyi ve Trk bamszlk hareketinin
smrgeci devletlerin ynetimi altnda bulunan Asya ve Afrika lkelerinin
ulusal bamszlklar iin ilk byk rnek olaca hakkndaki inancn, hi
yoruma yer brakmyacak aklkta gstermektedir.
M . K e m a l , yeni Trkiyenin Cumhurbakan olarak Le Malin gazetesi
muhabirine verdii ve 8 Mart 928 gnk Hakimiyet-i Milliye'de yaymlanan
demecinde, Fransa devriminin nemini bir kez daha vurgulayarak Trk
devrimi ile ilikisini yle belirtiyordu:
"Fransa ihtilali btn dnyaya zgrlk dncesini yaymtr ve bu dncenin
bugn de esas ve kayna bulunmaktadr. Fakat o tarihten buyana insanlk ilerlemitir.
Trk demokrasisi, Fransa ihtilalinin at yolu izlemi,Jakat kendine zg belirgin
1 7 Kimi szcklerini yalnlatrdmz bu ilgin konumann metni iin bk. H sa m e t
t i n E r t rk, iki Devrin Perde A rkas, Yazan: Samih Nafiz Tansu, stanbul, 1 957, s. 554-557
ATATRK'N DNCE YAPISI il
nitelikte geli;mi;tir. nk her ulus, devrimini, toplumsal ortamn basklarna ve

gereksinmelerine bal olan durum ve konumuna ve bu ihtilal ve devrimin olduu zamana
gre yapar" 18.
Fransz devriminden esinlenmek ve ona dayanarak, kendi dneminin
koullarina ve ulusal gereklere uygun yeni bir devrimin ba dnr
olmak, hi kukusuz, Fransa devrimine yolaan dnceleri, akmlar
kabullenmek ve zgrlk, bamszlk gibi ana kavramlar yerletirmee,
geerli klmaa almak demektir.
2 -Aklclk ve Olguculuun zleri :

A t a t r k'n dncelerinde ve gerekletirdii Trk Devrimi'nin
temellerinde Aklclk (Rasyonalizm) ve Olguculuk ( Pozitivizm)'un izleri
bulunmaktadr. Bu konuda ayrntlara inen ve tm verileri deerlendiren
bir aratrma gerekli olmakla birlikte, akl ve bilimi klavuz kabul eden ve
hurafelere kar kan A t a t r k'te belirgin bir aklc dnce ve davrann,
O'nun en bata gelen niteliklerinden biri olarak karmza ktn
syliyebiliriz. zellikle din konusunda, inanla ilgili tm gereklerin lt
olarak bireysel dnceyi esas almasnda, bir baka deyile Laiklik
anlaynda Aklc grn tm zelliklerini buluyoruz.
Bu nedenledir ki Aklcln byk temsilcilerinden D e s c a r t e s'in
Discours sur la Methode'u A t a t r k'n steiyle Trkeye evrilerek Milli
Eitim bakanlnca bastrlm, aklc dncenin teki byk temsilcisi
9
K a n t hakknda da Kant ve Felsefesi adl bir inceleme yaymlanmtr 1 .
Olguculua gelince, bilindii gibi, Fransz devriminin yalnzca aklc
ynlerini benimseyen A u g u s t e C o m t e'un olguculuu, bir yandan kinci
mparatorluk dneminde ynetimin ana dayanaklarndan biri olurken, te
yandan evrensel ynleriyle de, gelimekte olan birok lkenin aydnlar
arasnda tutunmutu. Nitekim III . N a p o l e o n ynetimi, olguculuun,
insanlarn hak'lar yerine topluma kar grev'lerine arlk veren gl
ynetim anlayndan yararlanmaa alrken, tanrsal bir dini stn
tutmamakla birlikte, insanln ilerlemesini, eitli uluslardan ve inanlar
dan doan abalarn ayn noktaya ynelmesinde bulan hogrl anlay
da, Olguculuun dier lkelerde taraftar bulmasn kolaylatrmt.
1 8 Asl metin: Atatrk'n Sylev ve Demeleri, I I I ( 1 96 1 ) , s. 8 1
9 Usul Hakknda Nutuk, Mtercimi, b r a h i m E d h e m, stanbul, 1 928
M e h m e t E m i n ( E ri i r gi l ) , Kant ve Felsefesi, M a a r i f V e k a l e t i y a y . s t a n b u l ,
1 33 9
A t a t r k'n zel kitaplnda Milli Eitim Bakanlnn b u yaynlar dnda L .
G o l d s c h i m i d'in Kant und Haeckel (Gotha, 1 906) adl kitab d a bulunmaktadr.
O dnemde Trk aydnlar arasnda da yaylmaa balyan olguculuk,

zellikle Pariste Societe des Positivistes'e giren, bu konudaki bilgisini artrmak
iin olgucularn nde gelenlerinden Pi e r re L a fi t t e'in derslerine devam
eden A h m e t R z a Bey'in yaynlar ve abalar ile olduka gl bir gr
halini alm ve ittihat ve Terakki Cemrye'nin adndan balyarak eylemlerine de
etkili olmaa balamt 20.
M u s t a fa K e m a l'in genlik yllar, Olguculuun Trkiye'de etkili
olduu bir dneme rastlamt. Ancak, "Hayatta en gerekyol gsterici bilimdir"
diyen A t a t r k'n olguculuu, E m r e K o n g a r'n da belirttii gibi,
C o m t e'un bir izleyicilii biiminde deil de, insan dncesinin eritii bir
aama olarak ortaya kar 21.
M. K e m a l'in g 6'da okuduu kitaplar arasnda yeralan ehbender
zade A h m e d H i l m i'nin Allah inkar Mmkn mdr? adl eserinin bir
blm "Auguste Comte ve Felsefesi" baln tayordu 22. Ayrca zel
kitaplar arasnda da C o m t e'un Cours de philosophie positive'inin bir nshas
bulunuyordu. Ancak M u s t a fa K e m a l , A . H i l m i'nin kitabnda
sozu edilen doulu ve batl filozoflar u genel ereve iinde
deerlendirmiti :
"Allah inkar Mmkn m eserini bitirdim. Btnfilozojlarn, deiik dinlere
bal olan doalc/ar ( tabi'ryyun), aklclar, zdeki/er ( maddryun) bilgeler,
dnrler, mutasavvflar, hepsi, ruh'un var olup olmadn, ruh' un ve cismin bir veya
ayr olup olmadn, ruh'un kalc olup olmadn incelryor.
"Bu incelemelerde bilim ve teknie dayananlar kabul edilebilir. I m a m G a z a l i,
lb n-i S i n a, lb n - i R d gibi mslman imamlarn sz/eri de genel anlaytan
bsbtn bakadr; yalnz anlatmlarnda ok simge var. Dindar d;nrler, kurallar
ve bilimleri ve teknikleri vefelsefeyi ;eriatn szleriniyorumlamak iin evirip evirmee
aba gstermi;ler" 2 3
Bu szler M u t a fa K e m a l'in tek bir retinin ya da dnrn
izleyicisi olmadn, onlarn hepsini deerlendirerek kendince bir sonuca,
bir bilekeye varmak istediinin en byk kantlarndan biridir. Ayn
zamanda szkonusu satrlar, bir eylem adam olan M. K e m a l'in
dncede de aklktan yana oluunu, "evirip evirme" den
holanmadn bir kez daha vurgulamaktadr. Nitekim e r i f M a r d i n'in
de belirttii gibi, A t a t r k'n dn yaammza getirdii en nemli
20 e rif M a rd i n, Jn Trklerin S!Jasi Fikirleri, Ankara, 1964, s. 1 24- 1 6 1

21 Auguste Comte ve Mustafa Kemal A tatrk, Trk Dili, 353 (Mays, 1 98 1 ), s. 744-752
22
s. 30-40
23 Asl metin: Atatrk'n Hatra Defteri, s. 83
ATATRK'N DNCE YAPISI
yeniliklerden biri, reform ve yenilik alannda "ikayet" ve "inleyi"

edebiyat yerine, "olumlu, meselelerin zne ehemmiyet veren" bir anlay
yerletirebilmi olmasdr 24.
3 -Jean -Jacques Rousseau ve Cumhuriyet:

A t a t r k'n, Fransa devriminin dnsel hazrlayclar arasnda
zerinde en ok durduu, eserlerini okuduu ve kendi dnce ann
olumasnda en ok yararland dnrlerin banda J. J. R o u s s e a u
gelmektedir.
Aslnda R o u s s e a u daha yeni Osmanllar dneminden balayarak
Trk aydnlarn etkilemiti.Onun nl Contrat Social'i Z i y a P a a
tarafndan trkeye evrilmi, A h m e t M i t h a t ittihat gazetesinde yeni
bir evirisini yaymlamaa balamt 25 . te yandan Yeni Osmanllar'n
ileri gelenleri, O'nun grlerini deiik temellere oturtmak ve Trk-slam
gelenei ile aklama deneyimlerine girimilerdi. N a m k K e m a 1,
R o u s s e a u'nun Toplum S;:;lemesi'nin slam devlet anlayna aykr
dmediini savunur, onu, hkmdara iten gelen itaat, biat yntemi
asndan deerlendirirken 26, M i z a n c M u r a t, bunu Trk airet
gelenei ile uzlatrmak istemiti. Devlet'in bir "irket" olduu grn
kabul eden M u r a t B e y, St blgesine yerleen '400' adrlk Kay aireti
iinde "itaat edilen ve itaat edenler" bulunmadn, dolaysiyle Kay
topluluunun da "istee bal bir irket" olduunu ne sryordu 27.
Bu yaynlar nedeniyle daha okul alarndaJ.J. R o us s e a u'yu bilen
ve okuyan M u s t a fa K e m a l iin nemli olan, bu fransz dnrnn kii
iin zgrlk, toplumda siyasal rejim olarak ta cumhuriyeti olmas idi. Onun
Toplum Sz/emesi kavramnn slam ve Trk toplum gelenei, devlet anlay
ile badaabilir olmas ise, Yeni Trkiye'de Cumhuriyet'e ynelmeyi
glendirecek destekler olarak deerlendirilebilirdi.
2 4 A.g.y. s. 35
2 5 H i l m i Z i y a l k e n, Trkiyede ada Dnce Tarihi, lstanbul, g66, s. 154 n. 2
2 6 Bilindii gibi N a m k Kem a l, Hrriyet'te kan Meveret Usul Hakknda Mektuplar'da
JJ. R o u ss e a u'nun dncelerini deerlendirirken, Cumhuriyet'in, halk idaresinin, slam
Osmanl devlet anlayna uygun olduunu belirtmee alyor ve Contrat Social'i bir tr biat
sayarak yle diyordu: "Halkn hakimiyeti demek, bi-gayr-i hak nakz-i bi'at m demektir.?
Szn dorusu, mlkmzde hakim biziz, hepimizin hkmete itirakimiz vardr. Fakat
hkmetin emr-i icrasn bi'at- meru'a ile Al-iOsman'a tevdi ettik. Daima Al-i Osman isteriz,
daima idare-i meruta talebindeyiz!" (Makalat- Siyasiyye ve Edebiyye, s. 78)
2 7 Kr. . M a rd i n, A.g.y. s. 80
M u s t a fa K e m a l, R o us s e a u'nun tm eserlerini incelediini Trki

ye Byk Millet Meclisi krssnden - biraz da vnle - aklamt.
Bakanlar Kumlu'nun grev ve yetkilerini belirleyecek yasa nerisi
grlrken, Aralk 92 de sz alan M. K e m a l, kuvvetlerin ayrm,
temsili sistem ve Halk Hkmeti konularnda bilgi verdikten sonra yle
devam etmiti :
"Bu merutiyet kuramlarn bulan en byk.filozoflarn, bu kuramlar kurmak iin
altklar esaslar inceledim, bunlarn ieriini anlamaa altm. Benim grdm
udur: Dnmler ve naslyapalm da bu zorba kuvvet, o toplumsal ve ulusal iradenin
aasnda kalabilsinya da sifra ulaabilsin diyorlar. Ve bunu baaramamakyznden
byk ve derin bir strap duyuyorlar. J e a n J a c q u e R o u s s e a u'yu batan sona kadar
okuyunuz! Ben bunu okuduum vakit, gerek olduuna inandm bu kitap sahibinde iki
esas grdm. Birisi bu strap, dieri bir cinnettir. Merak ettim, zel durumunu
inceledim. Anladm ki bu adam mecnun idi ve cinnet durumunda bu eserini yazmtr.
Dolaysiyle ok, ve pekok dayandmz bu kuram, byle bir diman rndr" 28.
A t a t r k'n R o u s s e a'non Contrat Social'inin 329 ( 9 3) te yaplm
9
olan Trke evirisini ok dikkatle okuyup iaretlediini gryoruz 2 .
Bundan baka O'nun bir monari yanls olan M o n t e sq u i e u'nn De
l'esprit de lois (Kanunlarn ruhu) adl nl yaptn incelemekten geri
kalmadn biliyoruz. Byle olmakla birlikte M u s t a fa K e m a 1 'in bu
ki tap ta, A r t u n n s a l 'n da belirttii gibi zellikle Cumhuriyet'le ilgili
blmler zerinde durmas ve Cumhuriyet'in bir ' 'erdem rejimi" olduu
nun anlatld satrlarn altn izmesi dikkati ekmektedir 30. Ayrca
M o n t e sq u i e u'nn bu kitabnn daha Cumhuriyetin ilk ylnda Trkeye
evriltilerek Milli Eitim Bakanlnca bastrlmas 3 , bu fransz
dnrne verilen nemi gstermektedir.
4 - zgrlk :
M u s t a fa K e m a l'in zgrlk anlaynn temelinde, doal haklar
kavramna dayanan J. J. R o u s s e a u'nun grleri ile 26 Austos 1 7 89
tarihli Fransz Yurtta ve insan Haklar Bildirisi'ndeki hkmlerin bulunduu
grlmektedir. yle ki, szkonusu bildirinin 4. ve 5. maddelerindeki
28 Metin: A tatrk'n Sylev ve Demeleri, I, s. 2 6
29 Mukavele-i ltimaiyyeyahud Hukuk- Siyasiyye Kavaid-i Esasiyesi, Mtercimi: A, stanbul,
1 329
3 0 Atatrk ve Kitaplar, rank, 529 ( 1 5-24 Mays 1 98 1 )
3 1 Atatrk'n zel kitaplnda szkonusu eserin franszca asl ile H s e y i n N a z m
tarafndan Ruh'l-kavanin adyla yaplan ve 1 339 ( 923) t e Milli Eitim Bakanlnca bastrlan
evirisinden '2' nsha bulunmaktadr.
tanmlar, 1 924 tarihli Trkiye Cumhuriyeti Anayasasnn 68. maddesinde

yerald gibi 32, Ortaokullara ders kitab olarak 1 930 da yazlan Vatanda
iin Medeni Bilgiler kitabnn, M u s t a fa K e m a !'in kaleminden kan
"Hrriyet" blm de hemen hemen ayn kavram ve grleri yanstmakta
dr.
Fransz. insan ve Yurtta Haklar Bildirisi'nde z.grlk yle belirlenmiti :
Madde 4 zgrlk, bakasna zarar vermeyen hereyi yapabilmeye
-
dayanr. Onun iin, her insann doal haklarnn snr, toplumun baka
yelerine ayn haklar salayan snrlardr. Bu snr ancak yasa ile
belirlenebilir.
Madde 5 Topluma zarar veren eylemleri ancak yasa yasaklyabilir.
-
Yasann yasaklamad hibir eye engel olunmaz ve hi kimse yasann

emretmediini yapmaa zorlanamaz.
A t a t r k te Vatanda iin Medeni Bilgiler'de zgrlk (l:Irriyet)
konusunda unlar yazmt :
";::grlk, insann dndn ve dilediini mutlak olarak yapabilmesidir."
"Bu tanm, z.grlk szcnn en geni anlamdr. insanlar, bu anlamda
z.grle hibir zaman sahip olmamlardr ve olamazlar.
". . Anlalyor ki salt bir kiisel zgrlk olama;:: . Bakasnn hak ve
zgrl ve ulusun ortak yarar, kiisel zgrl snrlar. Kiisel z.grl
snrlandrma devletin de adeta esas ve grevidir. . . zgrlk, bakasna zararl
olmyacak her trl kullanmda bulunmaktr denildii ;::aman, vatanda
z.grlnn, yalnz bunun ama olduu, devletin bu amac salamak iin bir ara
sayld anlatlm olur. Fakat bu aratr ki ulusun genel yararn ve amacn
koruyacaktr. O halde, kiisel zgrle snr olarak, bakalarnn zgrlk snrn
gsterirken kiisel zgrln, ulusun genelyararnn gerektirdii dereceden dahafazla
snrlandrlmyaca kabul edilmi oluyur. . .
"ni. b u snr ancak yasa yoluyla saptanr ve belirtilir" 3 3 .
te yandan A t a t r k'te zgrlk kavram, Fransa devriminden sonra
kazand anlamla, dnce ve siyasal alandaki zgrlkler kadar vicdan
zgrln de ierir. O, toplumda deiik dncelerin ve deiik
inanlarn bulunmasn, zgrln doa! bir sonucu olarak kabul etmekte,
3 2 1 945 te Trkeletirilen metne gre 1 924 Anayasas'nn 68. maddesi yle idi: "Her
Trk hr doar, hr yaar. Hrriyet, bakasna zarar vermiyecek hereyi yapabilmektir. Tabii
haklardan olan hrriyetin snr, bakalarnn hrriyetinin snrdr. Bu snr ancak kanun
izer."
33 Esas metin: A fet n an, Medeni Bilgiler ve M. Kemal Atatrk'n El Yazlar, T.T.K.
Ankara, 1 969, s. 51 vd.
dahas, tek tip dnce ve inancn toplum iin tehlikeli bir durum, bir lm
belirtisi olduunu sylemektedir :
"Kukusu:::, dJncelerin, inanlarn ba1ka baka olmasndan yaknmamak
gerekir. nk btn dJnceler ve inanlar bir noktada birlqtii durumda, bu,
hareketsi;::lik iaretidir, lm i1aretidir'' 34
stelik bu dncelerin Cumhuriyet kuaklarnn okumalar iin
yazlan bir ders kitabnda aklanmas, M u s t a fa K e m a l'in zgrle bir
tutku derecesinde bal olduunu gstermektedir.
M. K e m a l A t a t r k'te zgrlk tutkusu " :::grlk ve bamszlk
benim karakterimdir" diye en zl biimde aklanmtr. O'nun
davranlarnda bu tutkusu hemen belli olmaktadr. Daha gen bir subay
olarak orduya katldnda am'da iki arkada ile birlikte kurduu ve
Selanik'te de bir ubesini at gizli siyasal dernee " Vatan ve Hrriyet" adn
vermesi, kukusuz ki bir rastlant deildir. Bunda, kkeni Fransz Devrimine
dayanan bir anlayn ve N a m k K e m a l ile T. F i k r e t'in dile getirdikleri
bir "vatan" ve "hrriyet" sevgisinin etkisi vardr. Nitekim kendisi de
dernee niin bu adn konulduu yolundaki bir soruyu, "Ancak hr fikirli
insanlardr ki vatanlarna faydal olabilirler" diye yantlamtr 3 5 .
te yandan H s e y i n C a h i t Y a l n'n Leon Marillier ve S t u a r t
M i l l'den yapt evi!)lerin de A t a t r k'n zgrlk anlayn geniletip
pekitirdii sylenebilir 3 6 .
zgrlk kavramna verdii nem nedeniyle M u s t a fa K e m a l,
okuduu kitaplarda da bununla ilgili yerler zerinde durmutur. rnein,
Samsun gezisinde 22 Eyll 1 930 gecesi okumak iin M e h m e t E n i s'in,
Fransz Devriminin kadn kurbanlarn da ieren Tarihte G;::el Kadnlar adl
kitabn semitir. O'nun okuduu bu kitapta zgrle ilikin u satrlarn
altn mavi-krmz kalemle izmesi dncelerini ve eilimini yanstmakta
dr :
"Hrriyet, kaytsz arts::: serbest olmak deildir. Onun kaytlar artlar vardr.
Kqyts::: 1arts::: serbest olmak, ormanlardaki hayvanlara mahsustur. nsanlar ise,
itimai muhitlerde, birtakm adetler, teamllerle lfet etmif, itimai bir terbiye altnda
yaamak mecburiyet/erinde kalmJ olduklarndan hrriyetleri de bu muhitlerin itimai
kaideleri ile snrldr.
34 A t a t r k'n szkonusu Medeni Bilgiler kitab iin kendi el yazs ile yazd bu
paragrafn (asl metin, A.g.y. 5 1 2) son iki szc (lm iaretidir) kitaba alnmamtr. Kr. s.
57
35 .S. Aydem ir, Tek Adam, I , 92
36 Leo n M a r i l l i er, Hrriyet-i Vicdan, stanbul, 1 924; S t u a r t M i li, Hrriyet,
1927. Her iki eviri de H.C. Yaln'n imzasyla A t a t rk'e armaan edilmiti.
"ilmi esaslara gre ferdin hrriyeti, gayrin hrriyetinin hududu ile snrldr.
Bakasnn hrriyet hakkn tanmayan, kendi hrriyet hakkn da tantamaz.
"Siyasi anlay sahibi olan hakiki ve zeki inklaplar bu lekeden masundur/ar.
Onlar ne vakit iddet, ne vakityumuaklk gstereceklerini bilirler, milletlerini hrriyet
ve adalete doru yrtrler" 3 7
37 . S . A y d e m i r, A.g.y. I I I ( 1 978), s. 509 vd.

F. 2
IV-MERUTYET DNEM DNRLER
- Zi ya G kalp ve At a t r k :
Trk devriminin dnsel dayanaklarn aratranlar ve Kemalizm'e bir
ideolog arayanlar, en ok Z i y a G k a l p zerinde durmulardr. Bu
konuda deiik ve birbiriyle elien grlerin ortaya atld da bilinmekte
dir. Kimi inceleyiciler, G k a 1 p'i "Trk devriminin dn mimar" olarak
deerlendirir, dahas A t a t r k'n, " Vcudumun babas A li R z a Efendi,
heyecanlarmn babas Na m k Ke m a l, fikirlerimin babas ise .(iya G k a lp'tir"
dediini ne srerlerken, kimi aratrclar da G k a 1 p'i Atatrk devrimi
nin filozofu olarak grmenin "yanl" olduunu savunmulardr 3 8 .
Ayrntlara inmeksizin diyebiliriz ki, Cumhuriyet ncesinde Trkiye'
deki dn akmlar ierisinde Z i y a G k a l p'in zel ve nemli bir yeri
olduu kukusuzdur. Ve kendi ierisinde elikiler de tasa, G k a l p'in
fikirleri ve grleri ile A t a t r k'n dnceleri ve uygulamalar arasnda
genelde bir benzeyi ve uyum vardr. Ancak C a v i t O r h a n T t e n g i !'in
de belirttii gibi, G k a 1 p'i Kemalizm'in biricik "ideolog"u, "mimar"
kabul etmee de olanak yoktur 39 .
Olguculuk, ulusculuk, halklk, laiklik, uygarl bir btn olarak
grme, dilde zleme, kadn haklar vb .. konularda ayrntlara inildiinde
G k a l p'in dnceleri ile M. K e m a 1 A t a t r k'n grleri ve eylemleri
arasnda nemli ayrlklar gze arpar.
Hereyden nce G k a l p'in ulus (millet) tanm ile A t a t r k'n ulus
38 Bu konuda biribirine aykr den grlerin A b d l k a d i r K a r a h a n ile T e k i n A l p

ve B e d i a A k a rsu tarafndan savunulduu grlmektedir. K a r a h a n , A t a t r k'n Z .
G k a l p'i "dncelerinin babas" olarak kabul ettii yolundaki bir szn inandrc bir
kaynak gstermeksizin ne srerken ( 2 Kasm 1 964 gnl ,Ziya Gkalp Gazetesi), Kemalizm yazar
T . A l p, G k a l p'in Trklk gr ile Kemalizm arasnda hibir benzerlik grmemektedir
(s. 28). B . A k a rsu ise, G k a l p'in "medeniyet-hars" ayrm ile A t a t r k'n karsnda
saylabilecei grndedir (Atatrk Devrimi ve Yorumlar, T.Dil Kurumu, Ankara, 98, s. 37) .
39 C.O.T., Atatrk ve ,Ziya Gkalp Balantlar, Trk Dili, 302, ( 1 976), s. 579-584
anlay biribirinden farkldr. G k a 1 p, " Ulus, n e rksal n e kavimsel, n e corafi

ne siyasal, ne de iradeye bal bir topluluk deildir. Ulus, dilce, dince, ahlaka ve gzel
sanatlarynnden ortak olan,yani ayn eitimi alm kiilerden oluan bir topluluktur"der
ken 40, A t a t r k, Vatanda in Medeni Bilgiler ki tabnn Millet (ulus)
blmnde, E r ne s t R e n a n'a bal kalaraktan u tanm yapmaktadr :
"a) ,Zengin bir anlar kaltna sahip bulunan,
b) Birlikte yaamak konusunda ortak arzu ve uygun grmede samimi olan.
c) Ve sahip olunan mirasn korunmasna devam hususunda iradeleri ortak olan
insanlarn birlemesinden meydana gelen toplulua Ulus ad verilir'' 4 1
Bu tanmla da yetinmiyen A t a t r k, Trk Ulusunun oluumunda
etken olan doal ve tarihsel olgular yle sralamaktadr :
a) Siy1asal varlkta birlik,
b) Dil birlii,
c) rurt birlii
'
d) Irk ve kken birlii,
e) Tarihsel yaknlk,
j) Ahlaksal yaknlk ' 42.
Bu tanmlamalar karlatrldnda A t a t r k'n ulusu tek bir geye
indirgememe ve onu kltrel bir topluluk olarak deerlendirmede G
k a 1 p'le birleirken, ulusu oluturan etkenleri sralamada ondan ayrld
grlr. Gerekten de dil'i ve ahlak' ulusal birer ge olarak grmekle
G k a l p'e katlan M . K e m a l, din'i byle bir etken diye kabul etmemekte
ve siyasal varlk, yurt, kken ve tarih gibi '4' ayr geyi ieren kendine zg
bir gr savunmaktadr.
Kltr szcne arapaya dayanarak hars karln bulan Z i y a
G k a l p, uygarlk ve kltr ayr ayr iki kavram olarak deerlendirir ve
kltre ulusal, uygarla ise uluslararas bir anlam verirken 43, A t a t r k,
bu ikilii kabullenmemekte ve byle bir ayrmn g ve gereksiz olduuna
inanmaktadr. O'nun 93o'larda A fe t n a n'a unlar yazdrdn
gryoruz :
40 "Millet, lisanca, dince, ahlaka ve bediiyata mterek olan yani ayn terbiyeyi alm
fertlerden mrekkep bulunan bir zmredir" Trkln Esaslar, Varlk yay. stanbul, 1 9 58, s.
16
4 A.g.y. 23 vd.
42 A.g.y. 22
43 Trk Medeniyeti Tarihi, I, stanbul, 1 974, s. "Bir medeniyet, eitli milletlerin
mterek maldr. nk her medeniyeti, sahipleri olan eitli milletler mterek bir hayat
yaayarak vcuda getirirler. Bu sebeple her medeniyet mutlaka beynelmileldir. Fakat bir
medeniyetin her millette ald hususi ekilleri vardr ki buna hars ad verilir."
"Uygarln ne olduunu baka baka tanmlyanlar var. Bence uygarl

Kltr'den ayrmak gtr ve gereksizdir. Bu grm aklamak iin Kltr (hars)
ne demektir, tanmlyaym. Kltr,
a) Bir insan toplumunun devlet hayatnda,
b) Dn hayatnda, yani bilimde, toplumbilimde ve gzel sanatlarda,
c) Ekonomik hayatta, yani tarmda, ticaretle, kara ve deniz ve hava
ulamclnda yapabildii eylerin bilekesidir.
"Bir ulusun uygarl dendii zaman, kltr ad altnda saydmz tr
etkinliin bilekesinin dnda ve ondan baka bir ey olmyacan sanrm.
"Kltr kavramn da uluslarn g ve ge deien baz rksal ve doutan gelen
yeteneklerine, karakterlerine zg klarlar ve buna ok kymet ve nem verirler. . . Kltr
anlamn, ayrc nitelikler dediimiz karakter kavramna indirmemelidir. Bu
akladm anlay, biribirinden ayrt edilmesi g olan uygarlk ve kltrn, tanm,
aklama ve anlalmasnda kolaylk salar" 44.
Bu satrlarda, A t a t r k'n kltr gibi bir ana konuda G k a l p'ten
olduka farkl dndn grmemek, stelik,.- onun grlerini
eletirdiini sezmemek mmkn m?
Kltr konusunda olduu gibi, A t a t r k'n ncln yapt dilde
devrim ile Gkalp'in Lisani Trklk gr arasnda da derin ayrlklar
vardr.
Dil'in sadelemesinin, konuma dili ile yaz dili arasndaki uurumun
giderilmesinin ve ibadet dilinin zellikle Ezann Trke olmasnn ncle
rinden olan Z. G k a 1 p, bilindii gibi, Trkelemi trkedir kural ile
yabanc kkenli szcklerin dilden atlmamas, stelik bat kaynakl
szcklere de arapa ve farsadan yararlanlarak karlklar bulunmas
gerektiini savunur ve "eski trke kelimeleri diriltmee almamaldr"
diye evrimci bir grten yanadr 4 5 . Buna karn A t a t r k trkenin
"yabanc dillerin boyurduruundan kurtarlmas" gerektiine inanmakta
dr ve onun dil devriminin temel ilkesini Trkeyi zkaynaklarna
dayanarak eski zenginliine ve gzelliine kavuturma oluturmaktadr4 6
M u s t a fa K e m a l'in retimin birletirilmesi (Tevhid-i tedrisat) 'ne
ynelirken, g 7 den bu yana milli eitimin "kozmopolit" durumundan
kurtarlmasn ve " Halk, medreseliler, mektepliler" diye '3' e blnm olan
44 Asl metin Atatrk Hakknda Hatralar ve Belgeler ( 1 9 59), s. 43-45.

45 Trkln Esaslar, 76-95
46 Ayrntl bilgi iin erafe t t i n T u r an, A tatrk ve Ulusal Dil, T.D.K. yay. Ankara.
Ankara, 1 981
snflar ortak bir eitim ve retimde birletirmedike ruh ve dnce

ynnden uyumlu bir ulus olmamza olanak bulunmadn belirten Z.
G k a 1 p'ten de esinlendii kolaylkla kabul edilebilir 4 7. Ancak retimi
kolaylatran Yeni Trk Alfabesi'nin kabul gibi yazda bir devrim
yaplmasnn, G k a 1 p'in dnce sistemi ierisinde hi yer almad
grlr.
te yandan Z i y a G k a l p, D u r k h e i m'in Trkiye'deki temsilcisi ve
szcs olmakla birlikte A t a t r k, bu nl Fransz dnrn yalnzca
G k a 1 p kanaliyle renmekle yetinmemi, dorudan doruya E. D u r k
h e i m'in kitaplarna da eilmitir. Gerekten de onun toplumsal i blm
ve ahlak konularn ieren ' 2' ana yapt daha Cumhuriyet'in ilk yllarnda
trkeye evrilerek Milli Eitim Bakanlnca yaymland gibi 4 8 A t a
t r k, E. D u r k h e i m'in kimi yaptlarnn franszca asllarn okumay
ihmal etmemitir. 932 Austosunda Dolmabahe Saraynda bulunan
Atatrk'n stanbul niversitesi kitaplndan D u r k h e i m'in De la division
du travail social ve Le suicide, etude de sociologie adl kitaplarn, daha sonraki
yllarda da L'Education morale ve L'Allemagne au-dessus de tout la mentalite
allemande et la guerre adn tayan iki kitabn getirtip incelediini biliyoruz 49.
Btn bunlar dikkate alndnda, Z i y a G k a 1 p'i Atatrk Devrimi' -
nin biricik ideologu ve M u s t a fa K e m a l'i de yalnzca onun dnce ve
nerilerinin uygulaycs gibi grmee olanak bulunmad kendiliinden
anlalr. Aslnda byle bir varsaym, A t a t r k'n yaradlna aykr
decei gibi, Kemalizm'in kendine zg bir bileke olduu gereine de
uymaz.
2-ehbender-zade Filibeli A h m e t Hi l m i:
A t a t r k'te toplumsal ve devrimci grlerin olumasnda etkili olan
trk dnr ve yazarlar arasnda ehbender-zade A h m e t H i l m i'nin de
yer aldn sanmaktayz.
Cemiyet-i Tedrisiye-i lsldmiye 50 yelerinden, Tasvir gazetesi yazarlarn-
47 . T u ran, Tevhid-i Tedrisat (retimin Birletirilmesi), A tatrk nderliinde Kltr

Devrimi, Ankara, 1 972, s. 8 1 -83
48 itimai Taksim-i Amel, :vtt. O . M i d h a t, stanbul, 1339; Ahlik Terbiyesi, Mt.
H . C a h i t (Yaln), stanbul, 1927.
Ata t r k'n zel kitaplnda bu iki eviriden baka, gene H. C a h i t'in evirisi olan Din
Hayatnn iptidai ekilleri, stanbul, 1923- 1 924 de bulunmaktadr.
49 Le m a n e n a l p, A.g.y.
so
1 86 1 d e M n i f Paa tarafndan kurulan ve Mecmua-i Fnun adyla lkemizde i l k bilim
dergisi denilebilecek olan dergiyi karan dernek.
dan ve Hikmet gazetesi sahibi olan A . H i 1 m i, ayrca Tahlili ve Tenkidi Tarih-i

lslam ile Allah nkar Mmkn mdr ? Yahud Hu:::.ur- Fende Mesalik-i Kfr
( Felsefe-i Mafevku't-tab'a Mebdhisi) adl yaptlarn yazar olarak n
yapmt.
M u s t a fa K e m a l'in 1 32 7 ( 1 9 1 1 ) de baslm olan bu ikinci eseri
lgr6'da Silvan'da '3' gn iinde dikkatle okuyup deerlendirdiini
biliyoruz. Aslnda Tanrnn varln kantlamak ve felsefede kfr'n
niteliini belirtmek amacyla yazm olduu bu metafizik kitabnda A h m e t
H i 1 m i, birok filozoflarn bu konudaki grlerini aktarmakla kalmam,
"Kariin ile Hasbhal" bln tayan nsznde konunun da dna
karaktan Trkiye'nin iinde bulunduu durumu eletirmek ve kurtulu
iin olduka ilgin kimi grlerini aklamak yoluna gitmitir.
Osmanl toplumunun Ortaa hayatndan ada yaama gemek
zorunda bulunduunu ne sren A. H i 1 m i, bunun uzun srecek yava bir
gelime ile gerekleemiyeceini de belirterek hzl bir ilerlemeyi, yani bir
devrimi zorunlu gryordu :
"Ortaa hayatndan ada hayata gemek zorunluluunda kalm bir milleti:::..
Pek kk bir aznlk bakmndan bu hkm doru olmasa bile genellikle dorudur.
uras da var ki,yukarda bahsettiimi:::. 'Geit geme' ar bir gelime ile, uzun bir srec
ileyaplama:::,. nk uygarlk, bizim hatrm:::. iin ve bizi beklemek zere ilerlemeden
va:::. geip duraklamyacandan, yle kaplumbaa gidiiyle biz hi bir vakit uygarlk
kafilesine yetiemeyiz" 5 .
lerlemee engel olan nedenleri '2' grupta toplayan A h m e t H i 1 m i
bunlar, " lerlemeye dmanlk, Gelime dncesine kar cahilce bir
tutuculuk, ok zorunlu gereksinmeleri deerlendirepemekten doan
duraganl sevmek" ve "Derinlie inmeyen bir taklitcilik ile yzeysel bilgi
ile yetinmek" olarak zetliyordu.
lerleme ve gelimenin koullarn, "Ulusumuzu meydana getiren temelleri
d:::,eltme, kuvvetlendirme, glendirme ve onarma" da bulan e h b e n d e r - zad e,
bu temelleri ykm halinde brakp ta yeni temeller yapmaa kalkmann
tam anlamiyle toplumsal bir intihar giriimi olacan ne ryordu.
Maneviyatmzn da salt inanlar asndan olmasa bile telkin ve anlay
bakmndan yenilie muhta olduunu savunan yazar 5 2, toplumu kurtara-
5 1 Gnmz Trkesine gre yalnlatrdmz metin: A.g.y.s. [ -

5 2 "Acaba mesail-i mhimme-i milliyemizin, itimaiyemizin ruhu olan m aneviyat,
teceddtten mstani midir? Akaid-i asliyenin safiyet-i esasiyesi itibariyle 'Evet', lakin telkn ve
telakk itibaryla "Hayr! Bu hikmeti anlamamak, maneviyatn lakaydi ve metrukiyet altnda
srnp kalmasna cevaz vermek demektir." (s. .)
cak toplumsal snflar olarak retmenleri, dnrleri ve teknik elemanlar

la din hizmetlilerini gryordu.
Ayn zamanda ateli bir zgrlk olan A. H i l m i, zgrl
"insanln temel koullarndan biri" olarak deerlendirmekte, Osmanl toplu
munda da herkesin er - ge sz ve vicdan zgrlne sahip olacana
inanmaktadr. Ancak zgrln "hayvansal bams;::,lk"la kartrlmamasn
vurgulamakta ve dnyada her dnce gibi zgrlk kavramnn da
uygulamada yararl olduu kadar zararl sonular da dourabileceine
deinerek, byle ar ve zararl dncelere gene dnce ile kar koymak,
"bilim ve gr meydanna zoru ve zorlayc davran sokmamak" gerektiini
savunmak tadr.
Kolayca anlalaca gibi Merutiyet dneminin en ok okunan yazar
ve dnrlerinden olan A h m e t H i 1 m i'nin Ortaa hayatndan ada
yaama geme ve zgrlk gibi ana sorunlarla ilgili gr ve dnceleri ile
A t a t r k'n dnce ve uygulamalar arasnda genelde bir uyum bulun
maktadr.
A t a t r k'n, A. H i 1 m i'nin Al/ah nkar Mmkn mdr ? adl
kitabndan baka, onun slam Tarihi'ni de dikkatle okuduu ve yazarn kimi
grlerini paylat, onlar deiik biimlerde kulland anlalmaktadr.
zel kitaplnda bulunan nshaya koyduu iaretlere gre M. K e m a l'in
zerinde durduu konulardan birkan yle sralyabiliriz :
a) slamiyet'in ulusal bir olay olmayp, M u h a m m e d'in kiiliinden
kaynakland :
"te bir kere daha sabit olur ki, islamiyet, arablarda hasl olan tekaml-i milli
neticesinde meydana gelmi bir ey olmayp, sif zuhur- Muhammedi'nin eseridir" 5 3 .
b) E b u b e k i r'in devlet hazinesinden ayrlan denekle geindii,
kendisine verilen klenin ve devenin geri verilmesini vasiyet ettii :
". . Beytlmalden kendisine verilen nafaka ile yaard. Vefatnda hi paras
kmad. Emval-i miriyeden kendisine bir deve ve bir kle iade edilmiti, onlarn iadesini
vasiyet etti" 54.
c) Bilimde, teknikte ve tarihte duygunun ve sanmann yeri olmad :
"Hissiyat ve zanniyatn ise ilim ve fende, bilhassa tarihte yeri yoktur" 5 5 .
ehbender-zade A. H i 1 m i'nin Tarih-i slam'nda M u s t a fa K e m a l' -
in iaretledii bir baka yer, O'nun ele ald kitaplar nasl eletirici bir gzle
okuduunu ve katlmad grleri aka belirttiini gstermektedir.
53 Tarih-i lsliim, stanbul, 326-327, I, 3

54 A.g.y., I I, 354. Krmz kalemle izilmi.
55 I I , 368. Satr alt kurun kalemle izilmi.
A h m e t H i l m i, Trkler ve slamiyet bahsinde slamiyetin Ortaasya' -

ya yaylndan szederken, o dnemdeki trk yaayna deinerek yle
diyor :
" .. Trkler, daimi seferberlik halinde bir kavm-i asker ve cengaver idi; maietleri
sade ve ahlaklar medeniyetin verdii rsubat- mlevveseden azade idi" 56.
Uygarln toplumlarn ahlakn bozan kt tortular getirdiini ne
sren ve VII. yzylda Trklerin yalnzca askerlikle urap uygarlk d bir
hayat yaadklarn, hem de nerekten belirtmee alan bu satrlar,
Trk topluluklarnn imdi olduu gibi gemite de uygar olduklarna
inanan ve bunu kantlamaa alan A t a t r k'n dncesine aykr
dt iin, o, bu cmlenin son ksmnn altn mavi kalemiyle izerek
yanna kocaman bir nlem ve bir de soru iareti koymaktan kendini
alamamtr.
56 "Trkler srekli seferberlik durumunda olan bir asker ve savac kavim idi, yiyecekleri
basit ve ahlaklar uygarln pis tortularndan arnm idi" (s. 538 ) .

V-TARHSEL DAYANAK
A t a t r k'n toplumsal olaylar deerlendiriinde ve dnya

grnde, Tarih'in nemli bir yer tuttuu bilinmektedir. Ondaki tarih
bilinci, olaylar tarihsel geliimi ierisinde grecek ve deerlendirebilecek bir
tarih kltrne dnt gibi, Trk tarihini gerek boyutlar ve ierii ile
ortaya karmay ama edinen bir Tarih Tez.i' ne ve tarih almalarna yol
amtr.
- Trk Tarihinin Eskilii : M ust a fa C e l a.I e tt i n - Leo n
C ah u n :
M u s t a f a K e m a l'in olaylara tarihsel adan bakma konusunda
ilk etkileri Manastr dadisindeki retmeni M. T e v fi k B i l g e'den alm
olmakla birlikte, Trk ve slam tarihi zerine eilmek gereini duymasnda
hi kukusuz ki sonralar okuduu Trk ve yabanc kimi tarihilerin ve
yazarlarn etkisi olmutu.
O'nun genlik yllarnda, Trk tarihinin uzun gemii ve bykl
hakknda bilgi verip te Trk aydnlar arasnda en ok tutunan eserlerin
banda M u s t a fa C e l a l e t t i n i l e L e o n C a h u n'un kitaplar gelmek
te idi. Bunlara, daha XVIII. yzylda yazlm olmasna karn ancak
Cumhuriyetin ilk yllarnda Trkeye evrilen D e g u i g n e'nin nl yapt
eklenecekti. A t a t r k'n Trk tarihi hakkndaki deerlendirmelerinde ve
kimi dncelerinin olumasnda bu tarih yazarnn ve zellikle de
D e g u i g n e'nin ok byk rol oynad grlmektedir.
Aslen Polonyal olup 1 848 ihtilallerinden sonra Trkiye'ye g eden ve
mslmanl kabul ederek Trkleen M u s t a fa C e l a l e t t i n, "Henz
Trk ulusal duygusunun domad ve ulus'un var olmayan Osmanl ulusu
anlamnda kullanld dnemde, Trklerden balbana bir halk olarak sz
eden bir yazar" olarak tanmt 5 7 O, 1 870 de yazd Les Turcs anciens et
57 E t t o r e Rossi, Dall'lmperio Ottomano alla Repubblica di Turchia, Oriente Moderno, XXI I I ,

nr. 9 ( 1 943) , s . 362
modernes (Eski ve Modern Trkler) adl kitapta, Trklerle ariani kavimler

arasndaki rk yaknl konusunu iliyordu. Bununla da Osmanl mpara
torluundaki egemen halklar, zellikle Balkan toplumlar arasndaki birlii
tehdit eden etnik ayrlklarn gerekte var olmadn gstermek istiyordu.
M u s t a fa C e 1 a 1 e t t i n'in szkonusu kitabn okurken, alkanl
gerei koyduu iaretlerden A t a t r k'n en ok u konular zerinde
durduu, dolaysiyle etkilendii anlalmaktadr :
a) Trkiye'ye yerlemi kavimlerin genellikle Ariler'den geldii,
bunlardan bir ksmnn da Trk olduu ya da Trk saylabilecekleri ve
hkmdarlarn kltrel etkinliklerinde bu kken ve kan ballnn rol
oynad :
"C'est pour rappeler qu'en Turquie, sauf quelques exceptions toutes les
populations, chretiennes et musulmanes, appartiennent a la meme famille arienne, et
beaucoup d'entre el/es, parait-il, etant d'extraction turque ou presque turque, l'a.ffnite
d'origine et lien du sang devraient aider notre souverain dans l'accomplissement de sa tdche
civilisatrice" 5 8 .
b) Trklerin uygarlk d bir kavim olduu yolundaki sulamalarn
yanll, Hal Seferleri dneminde Latinler Orta - Dou'ya geldiklerinde
Trklerin Arap uygarln koruyan bir yaam dzeyine ykselmi olduklar:
"Nous ne pretendons pas ici ecrire l'histoire des Turcs; mais nous avons a coeur de
....
combattre une opinion asse;:. generale,fondee sur /es recits exageres de ces temps la, sur les
moeursfarouches des anciens Turcs -opinion a peine applicable a quelques tribus nomades
des Turcomans, dont une d'elles etait etablie, vers le on;:.ieme siecle, en Palestine.- Selon
cette opinion, fes Turcs etaient une race bdtarde, une ramassis de brigands plutt qu'un
corps de nation, aussi cruels a la guerre que pillards durant les treves.
"L'inconsistance de ces accusations est demontree par /es historiens chretiens des
Croisades. Les Latins, en arrivans en Orient, trouverent les Turcs deja bien etablis et
conservant soigneusement la civilisation arabe, fort admiree des croises" 5 9.
c) Halifeliin Osmanl tarihinde olumsuz etki yapt, Halife sann
alan sultanlarn kendi programlarn, tarihsel ilevlerini ihmal ettikleri :
"L'unique cause de la decadence des Turcs est, que les sultans ottomans d'alors
s' entourant de l'aureole des khalifes, crurent pouvoire oublier leur programme ; c'est
qu'ils blesserent leurs feudataires et leurs milices par la dist'(_bution des
emplois aux favoris du palais et de la capitale, . et non pas eux difendeurs des
frontieres. . . " 6 0
58 s. 40 vd. "turque" szcne kadar satrlarn alt ve ayrca sayfa kenar izilmi.
S9 s. 47
60 s. 62.
d) Latince adllara gre Etrsklerin Tauro-Aranien ya da Trk

olabilecekleri :
"La meme consideration concerne le pronom : celui-ci, en !atin iste, ista, istud, et
!es proverbes voici, voila, en !atin istorsum, susorsum, deorsum qui, n'etant que
indications bien connues a Constantinople de ichte, ichte o, ichte orasy, chorasy,
de-orasy, nous croyons pouvoire conclure, qu'on aurait lort de vouloire nier que !es
Etrusques etaient !es Tauro-Araniens ou Turcs" 6 1 .
e) Arab etkisi: Trk bilginlerinin Arapa adlar tamas, Arap
alfabesinin Trkenin yapsna uygun olmad :
"Dans ces temps-la ou le poete Saadi, dans !es rangs des musulmans, combattait les
Crises, et ou tant de savants turcs vivaient sous le nome d'Arabes, l'animosite religieuse
et la durete des moeurs ne caracterisaient pas encore !es Turcs . . .
"Elle etait restreinte, d'abord, a cause des guerres interminables, et ensuite, parce
que !es Turcs ayant adapte l'alphabet et l'ecriture arabe, qui ne convenait pas du tout a la
langue turque, l'enseignement ne fut jamais assez national et populaire" 62 .
Kolaylkla anlalaca gibi M u s t a fa K e m a l'in birok satrlarnn
altn izdii ya da sayfa kenarlarna "ok mhim" diye yazd bu noktalar,
Trklerin iddia edildii zere "barbar, yamac" bir kavim deil, tarih
boyunca uygar bir topluluk olduu, Anadolu'nun ilk halklarndan bir ksm
ile Etrskler'in Trk kkenli olabilecekleri ve slam uygarlk erevesine
girdikten sonra kabul edilen yaznn Trkenin yapsna uymad, onursal
bir san olarak sarnlan Halifeliin de ulusal gelimenin yararna olmad
gibi, kendisinin yaamnn son gnlerine kadar aratrlmasna nem verdii
ana konular ve gerekletirdii devrimin hareket noktalarndan bir ksmn
oluturmaktadr. rnein, A t a t r k'n 2 1 Kasm 9 6'da Bitlis'te an
defterine, "Hal savalar nedeniyle Avrupallarn Dou uygarlndanyararlanma
lar" konusunu tarttklarn yazd 6 3 ve yaz devrimi ile tarih ve dil
almalarnn amac, nihayet Halifeliin kaldrlmas gznne alndnda
kendisinin -ayrntlarda olmasa bile- M u s t a fa C e l a l e t ti n'in yazdkla
rnda da bir dayanak bulduunu kabul etmemiz gerekir.
L e o n C a h u n'a gelince, Trk tarihi, Trke ve zellikle Ortaasya
Trkleri ile ilgili aratrmalar ile n yapan bu fransz tarihisinin 896'da
yaymlanan ve T i m u r dnemine gelinceye kadar Asya'daki Trk tarihini
ieren Introduction a l'histoire de l'Asie Turcs et mongoles. Des origines a 1405 adl
6 s. 280. Sayfa kenarnda eski harflerle "ok mhim" yaz l.

6 2 s. 49 Arap alfabesinin Trkenin yapsna uygun olmad belirten tmcenin alt
izili.
63 . T e z e r, Atatrk'n Hatra Defteri, s. 75
kitab Trk genleri ve aydnlar arasnda yaylm, dahas Trklk

akmna yol aan etkenlerden biri olmutu. M u s t a fa K e m a l'in genlik
yllarnda okuduuna kuku bulunmayan bu yapttan Cumhuriyet dne
minde de yararland, zel kitaplndaki nshaya koyduu iaretlerden
anlalmaktadr 64.
Trklerin karakterlerini ve erdemlerini belirten bir paragrafta A t a
t r k'n altn izdii satrlar, O'nun ne tr dnce ve grlere nem
verdiini gsterecek niteliktedir :
"Jusqu'i l'epoque ou la science et la methode ont prime lafoi etforce brutale,Les
Turcs et les Mongols ont domine l' Asie et l'Europe orientale ; !'elan religieux a
etepour si peu que rien dans leur eclatantefortune; au temps de leur plus grande puissance,
leur empire typique, celui des Mongols, n'avait pas de religion difnie; mais tout ce
qu'on peutfaire avec le sabre, les Turcs et les Mongols l'ontfait; ils on incarne l'esprit
militaire; leurs vertus sont celles des vrais gens de guerre, le courage,
l'obeissance, la droiture, le bon sens; ils ont ete d'exacts gouvernants, defermes
administrateurs; loin de mepriser l'art et la science, ils ont honore les choses
intellectuelles; ils ont essaye de se !es incorporer, de se !es rendre naturelles. Mais le moule
de leur pensee originale etait trop etroit et rudimentaire pour contenir et traniformer la
civilisation persane ou chinoise ; enfermee deforce dans ce moule, elle ne tardait pas i le
briser, et i perdre l'empreinte que lui donnaient, pour un instant, la droiture et la
nettete de vision,qui sont naturels i l'esprit turc, . " 6 5
.
2 Trk Tarihi ve Uygarln Bir Btn Olarak Ele Alma :

-
Deguignes :
A t a t r k'n Trk tarihini deerlendirme ve olaylar tarihsel sre
iinde ele alma konusunda en ok yararland ve etkilendii kaynaklardan
birisi, D e g u i g n e s'in Histoire generale des Turcs des Mongols et des autres tartares
occidentaux avant et depuis ]esus - Christjusqu'i present adl nl yaptdr. 156 -
64 Katalog sra no. 3852

65 "Bilim ve yntemin g kazand dneme gelinceye kadar Trkler ve Moollar, Asya
ve Dou Avrupa'ya egemen idiler. Grkemli varlklarnda dinsel ballk pekaz nem
tayordu. Moollar gibi kendilerine zg imparatorluk kurduklar ok gl dnemlerde,
belirgin bir dinleri bile yoktu. Fakat Trkler ve Moollar, klla yaplabilecek hereyi
yapyorlard. Gerek sava adamlarnda bulunan cesaret, itaat, doruluk, saduyu balca
erdemleri idi. Tam anlamyla egemen, ciddi birr ynetici idiler. Sanat ve bilimi
aalamaktan uzak olarak dnsel uralarla vnyorlard; bu etkinliklere katlmaya, onu
doal klmaya alyorlard. Fakat temel dnce kalplar, ran ve in uygarlklarn
benimsemek ve deitirmek konusunda ok dar ve basitti. Bu kalbn iine kapanm olan g
onu krmada gecikmedi ve Trk dncesinin doasnda bulunan doruluk ve grteki
akln izleri bir anda kayboldu" A.g.y. Paris, 1 896, s. IX
758 yllarnda '5' cilt olarak Paris'te yaymlandnda, islamiyetten nceki

dnemde de bir Trk tarihinin varolduunu gsterdii iin geni yanklar
yapan bu eser, ne yazk ki Trk aydnlarnca Ancak XIX. yzyl sonlarnda
renilebilmi ve Cumhuriyetin ilk ylnda Trkeye evrilebilmiti.
H s e y i n C a h i t Y a 1 n'n Hunlarn, Trklerin, Moollarn ve Daha Sair
Tatarlarn Tarih-i Umumisi adyla yapt bu eviri 924'de baslmt. te
A t a t r k'n tarih almalarnda bu eviriden yararland, D e g u i g
n e s'in kimi dncelerini paylat, dahas kimi metinleri dorudan
doruya bu yapta dayanarak hazrlad anlalmaktadr.
Trk Tarih Kurumunca Liseler iin ders kitab olarak hazrlanan Tarih
// ( Orta zamanlar) adl kitapta, slam tarihi konusunda yazlanlar yeterli
bulmayan A t a t r k'n Yalova'ya getirttii bir "sandk" kitabtan yararla
narak bir ksm notlar kaleme ald ve M u h a m m e d'in hayat ve savalar
blmn yeniden yazd bilinmektedir 66. Bu almalar srasnda
A t a t r k'n daha ok Hunlar ve Byk Seluklular dnemi zerinde
durduu ve zellikle T u r u 1 B e y ile A l p a r s l a n'a ilikin olaylar yeniden
yazd grlmektedir. O'nun GMK balkl katlara yazd metinler
Antkabir'deki Atatrk Arivinde bulunmaktadr. Bu belgelerle D e g u i g
n e s'nin yazdklar karlatrldnda unlar saptyoruz :
A t a t r k, T u r u l B e y'in o58'de Badarfa dnnden sonra
Halife E 1 K a i m ile olan ilikilerini yle deerlendiriyor :
-
Badad'a avdet "Bu muzafferiyetten sonra T u r u l tekrar

ve Hususi merasim Badad'a dnd. Halifenin yanna girdi. Hali-
fe bir tahtta oturuyordu.
T u r u 1 da baka bir taht zerine oturdu. Bir ferman okundu. Bu fermanla
Halife T u r u l B e y'i btn memleketlerin sahibi ve btn mslmanlarn
yksek hkmdar. olarak tanyordu.
Halifenin Trk Nihayet T u r u l B e y " a r k v e G a r p
Hakann Hakim H k m d a r " i l a n e d i l d i . t e b u s u-
tanmas r e t l e H a l i fe k e n d i s i n e b i r h a k i m t a n -
m o l d u . Z a t e n T r k l e r d e n b i r E m i
r l - m e r a t a y i n i n e b a l a n d t a r i h
t e n b e r i H a l i fe l e r i n h i b i r n fu z l a r k a l m a m t . Y a l n z
m a a a l r l a r v e s l a m n H al i fe s i s fa t i y l h a l k n g s t e r d i i
h r m e t l e i k t i fa e d e r l e r d i .
T u r u 1 zamannda, slam aleminin idaresi resmen Trklere
verilmi oluyordu. Btn mslman dnyas bir kl kabul olunuyordu.
66 A fe t n a n, A tatrk'ten Mektuplar, s . 20
T u r u l dini riyaseti kabul etmedi, laik bir devlet reisi kalmay tercih
etti Unvan "Sultan- slam" oldu. Dini riyasette Halifeyi brakt. Bu dini
riyasetin kaldrlmamas hatasnn, sonralar btn Trk tarihinde ac ve
ykc akisleri grlmtr" 6 7 .
A t a t r k'n, laik devlet bakanl sorunu dnda bu bilgileri
D e g u i g n e s'den aldn sanyoruz :
"Bu mu;:.a.fferiyattan sonra Tu r u l B ey Badad yolunu tuttu... Badad 'a
girdi . . . Halife siyah bir perdenin arkasnda oturmutu, omuzlarnda brde
tabir olunan siyah bir esvab vard, elinde asay-i peygamberi bulunuyordu.
T u r u l B e y, Halifenin tahtna yaklanca yeri pt, bir mddet ayakta
durdu. Sonra, nnde Halifenin vezir-i azam ile bir tercman olduu halde
tahta doru yrd. Kendisi de baka bir taht zerinde oturdu. Birferman okundu:
Halife, bununla Tu r u l B ey'i cenab- Hakkn ona bah etmi olduu btn
memalikin sahibi ve btn mslmanlarn hakimi olarak tanyordu. T u r u 1 B e y e
st ste ' 7 ' hl'at giydirildi. Halifelerin imparatorluunu tekil eden ' 7 '
muhtelif diyara mensup kleler hediye edildi. Bana misk ile dolu altun
ilemeli bir kuma rtld. Sonra biri Arabistan dieri Acemistan iin iki
Tac giydirildi. Halife T u r u 1 Beye altun ile mzeyyen bir kl verdi. Bu
merasimden sonra T u r u 1 B e y yerine dnd. Yeri pmek istedi, fakat
msaade etmediler. Halifenin elini iki defa pt. K a i m B i e m r i i l a h ona
ikinci bir kl daha hediye etti. kisini de beline balad. Bu, iki devletin
tevcihine alametti. Nihayet Tu r u l Bey ark ve Garp Hkmdar ildn edildi.
"te Halife bu suretle kendisine bir hakim tanm oldu. Bir Emir' !-mera tayin
edilmi olduu tarihten beri Halifeler bu makama gelen kumandan lehine olmak zre
btn nfuzlarndan ta'arri ederlerdi. Adeta btn ehemmiyetleri bir maa almaa
inhisar ederdi. Din-i isldmn halifesi sfatiyle halkn ;:.har ettii hrmetle iktifa
ederlerdi" 6 8 .
A t a t r k'n D e g u i g n e s'de olmad halde b u ksmn sonuna
ekledii "laik devlet bakanl" ve T u r u l B e y'in dinsel bakanl
kaldrmamasnn Trk tarihinde ac sonular dourduu hakkndaki
satrlar, M u s t a fa C e l a l e t t i n'in, Osmanl imparatorluu ynnden
Halifeliin olumsuz etkiler yaratt yolundaki szlerinin izlerini tasa bile,
kukusuz ki daha ok kendi z deerlendirmesini yanstmaktadr. Ne var ki
A t a t r k'n T u r u 1 -Halife ilikileri konusunda yazd metin, ders kitab
olan Tarih II'ye alnmam, bu konuya bir tek cmle ile yer verilmitir :
67 An tkabir Arivi. bk. Ek: I I

6 8 A.g.y. c. I I , stanbul, 1 924, s. 327 vd.
". . Musul havaiisini ;::,aptederek Badad'a dnd, mutantan merasimle Abbasi

Halifesi Ka i m B i e m r i i l a h ile mlakat etti" 6 9.
Bunun gibi A t a t r k'n szkonusu Tarih kitab iin A l p a r s l a n
dnemini de D e g u i gn e s'den yararlanarak yazd anlalmaktadr .
D e g u i g n e s'nin kitabnn 111. cildinde ' 2 1 ' sayfa tutan o dnem olaylarn
A t a t r k ' 2' sayfaya indirmitir. Bu uzun metinlerin batanbaa
karlatrlmas yerine yer yer yaplacak bir karlatrmann bile A t a-
t r k'n bu Fransz tarihisinden ne denli etkilendiini kantlamaya
yetecektir.
A t a t r k , A l p a r s l a n'n baa geii ve N i z a m l m l k' veziria
zam yapmas konusunda unlar yazyor :
" Turul'unyerine A lp a r s i a n geti. lk ii Halifenin kzn Badad'a gnderip,
Badad'ta kendi namna Hutbe okunmasn istemek oldu. Jteklif kabul olundu.
"Alparslan, arkn en byk adamlarndan biri olan Ni ;::, a m l m lk' vezir
yapt. Bu veziryalnz A lp a r s l a n'n an ve erefini ve halkn saadetini temin ile itigal
eylemitir" 7 0 .
Bu konuda D e g u i g n e s'de u bilgileri buluyoruz :
" Tu r u l B ey'in vekili sifatiyle on sekiz senedenberi Horasan' idare eden bu
hkmdar, ihtida Halifenin kerimesini Badad'a iade etti. Orada kendi namna Hutbe
okunmasn istedi. Halife umumi bir meclis-i meveret akdederek bu teklifi kabul ile ona
"Cihad'd-din izz'd-devle "lakabn verdi . . . Yeni vezir Ni;::, a m l m lk . . .
a rk n e n b y k a d a m l a r n d a n b i r i di r . Ya l n z efe n d is i n in a n v e
e r efin i v e h a l k n s a a de t i n i t e m i n i l e i t ig a l e t m i t i r " 7
_
A t a t r k, Malazgirt Meydan Sava'n ve R o m e n D i o g e n e s'in

esir alnmasn yle anlatyor :
"Alparslan, Romanos ( a) sulh teklifetmek zere bir eli gnderdi. A lp a r s l a n' -
n bu teklif, muharebe etmekten korktuuna hamlolundu. Trk elisine mutaa;::,;::,mane
muamele olundu. R o m a n o s Rey ehrinin kendisine rehine olarak teslimini istedi.
Halbuki bu ehir o ;:,aman Seluk mparatorluunun payitaht idi.
"Sultan kzd. Muharebeye hazrland. Bu bir cuma gnyd; bira;:, sonra
dklecek o kadar Trk kann dnerek alamaktan kendini men edemedi.
"Alparslan srtna beyaz bir elbise giydi, 'Eer malup olursam buras bana
mezar olacaktr' dedi ve Rum ordusuna kar yrd.
"Muharebe akama kadar gayet iddetli ve kanl bir surette devam etti. Karlkl
dalgalar oldu ; nihayet akama doru R o m a n o s rical emrini verdi. Rical panik eklini
ald; Trkler edit hcumlarla saldryorlard.
6 9 s. 2 1 7
7 0 Antkabir Arivi
7 1 c.III, stanbul, 192 4, s. 335
" R o m a n o s'un beygiri yere ykld, yaraland ve esir edildi.

"Alparslan, Bizans imparatorunu nnde yerlerde grnce, evvela aya ile
z.erine bast, sonra yerinden kaldrd, tesliyette bulundu, hsn muamele etti.
"Sultan, R o m a n o s'la bir sulh muahedesi yaparak onu serbest brakt. Sulh
artlar : bir milyon altn sikke vermek ve btn Trk esirlerini teslim ey/emekti."
Anlatm biimi ve kullanlan szckler A t a t r k'n bu bilgileri
D e g u i g n e s'den aktardn gstermektedir :
"Fakat Sultann o zaman teklif ettii sulh red etmesi ihtiyatkiirane bir hareket
deildi. A lp a r s l a n'n bu teklifi muharebeden korktuundan ileri geldiine kanaat
ederek Trk murahhassna gayet mutaaz.z.mane muamele gsterdi. Azerbaycan'da Rey
ehrinin kendisine rehine olarak teslimini istedi. Bu ehir o ;::,aman Seluklu
imparatorluunun payitaht idi. Bu taleplerden hiddet eden sultan muharebeye
hazrland. Bu bir cuma gn idi. Namazn kld, biraz. sonra dklecek o kadar
mslman kann dnerek alamaktan men-i nefs edemedi. Muharebe etmek
istemiyenlerin ekilip gitmesi iin bir emir sdar etdikten sonra, okunu ve
yayn terk ile klcn ve kalkann ald. Atnn kuyruuna kendisini balad;
btn ordu Sultan imtisal ettiler. Sultan arkasna beyaz. bir esvab giydi, triyat
srnd. "Eer malup olursam buras bana mezar olacaktr" dedikten sonra
rumlara kar yrd. Muzafferiyet uzun mddet iki taraf arasnda
muaallak kald. . mparator. . . akama doru muharebeyi tatil ettirerek askere
geri ekilmeleri emrini verdi. . . Ordu darmadank olarak firara balad. Trkler
tekrar gelerek imparatora hcum ettiler. mparator byk bir cesaretle
mdafaada bulundu. Etrafndaki kimseler ldkten, beygiri yere ykldktan,
kendisi deyararlandktan sonra, a d i isminde bir kle tarafndan esir edildi. . .
A lp a r s l a n mparatorun esir dm olacana inanmak istemiyordu . . .
imparatorun ayaklarna kapandn grnce, artk kanaat getirdi. Rum mver
rihlerinin iddiasna gre A l p a r s l a n, mparatoru yerde grnce, Trklerin
seraya kar gstermeleri mutad olan muameleyi icra ederek, ayaiyle z.erine
basm, sonra yerinden kaldrarak, duar olduu felaketten dolay tesliyette
bulunmutur. . .
"Fidye-i necat olmak z.ere, bir milyon altun sikke vermek ve Rum imparatorluu
dahilindeki btn mslman esirlerini teslim eylemek artiyle serbest brakt" 7 2 .
urasn da belirtmek gerekir ki M u s t a fa K e m a 1, D e g u i g n e s'den
bu satrlar alrken, A l p a r s l a n'n namaz kl,p triyat srmesi, kl-kalkan
kuanmas ve atnn kuyruuna balanmas gibi kiisel eylemlerine yer
vermemi ve "mslman asker" yerine "Trk askeri" diye daha gereki bir
deyim kullanmay yelemitir.
2
7 Ayn. y. s. 346-348
Nihayet M u s t a fa K e m a l'in A l p a r s l a n'n lm ve mezar kitabesi

konusunda D e g u i g n e s'den yararlandn gryoruz :
" A lp a rs l a n bu yaradan ld; Merv ehrine noklolunarak orada gmld.
Mez.ar tanda u s;::.ler yazldr : Semalara kadar ykselen A lp a r s la n'n
bykln grm olanlar, gelin, imdi onu Merv'de bir avu toprak altnda
grnd!"13
3 - slam Tarihini Deiik Bir Adan Yorumlama: Leo n e
C a e t a n i:
A t a t r k'n slam Tarihi ve Hlafet sorunu iin yararland ve
etkilendii eserlerin banda L e o n e C a e t a n i'nin nl lsldm Tarihi'nin
geldii bilinmektedir. 905- g 2 yllar arasnda Annali del!'Islam adyla '5'
cilt olarak yaymlanan bu eser H s e y i n C a h i t Y a l n'n Malta
esaretinin bir ura olarak Trkeye evrilmi ve g24- 926'da 'g' cilt
eklinde bastrlmt.
M. K e m a l A t a t r k'n Tarih //. Orta;::.amanlar kitabna Muham
med'in hayatn ve savalarn yazarken en ok bu kitab kullandn
gryoruz. Ayrca zel kitaplnda bulunan nshalardaki iaretlerden,
O'nun kimi ynlerden de C a e t a n i'ye nem verdii ve onun deerlendir
melerine katld anlalmaktadr. Bunlardan setiimiz birka rnei yle
sral yabiliriz.
a) L . C a e t a n i, slamiyetin nemini ve topluma getirdii canll
belirtirken, tarihsel olaylar yalnz kiilere maletmenin yanllna, bunda
toplumsal ortamn da etkili olduuna deinerek unlar yazyor :
"Peygamberin nerettii dinin kalb-i beerde derin bir teli ihti;::.a;::.a getirmi olduu
ve Peygamberin sesi snp gittii halde on asr sonra elan byk bir iddetle o ihti;::.a;::.
husule getirdii his olundu.
"Maamafih bu kabil bir taharriyat iin esas olarak yalnz. M u h a m m ed'in
ahsn almaklayine hataya dlyordu . . . Tarihi vak'alar tehis etmekyani hereyin
sebebini ve meneini bir adama irca ederek daha mhim birok anasr ihmal eylemek
insanlarda bir sevk-i tabi'i icabatndandr. Daha ziyade hai;::.-i ehemmiyet olan bu anasr
ise, mev;::.u-u bahs olan kimseye sahay-ifaaliyet tekil eden heyet-i itimaiyenin ahval ve
eraitidir. . . Byk hadisat tevlid eden ey,yaln;::. bir adam deildir, btn meziyetleri ve
kusurlar ile birlikte btn heyet-i itimaiyedir. ahs hakkndaki tetkikat mensup
olduu, dahilinde icray-i faaliyet ettii heyet-i ictimaiye hakkndaki tetkikatdan
ayramaz.. Peka;::. yahut hi derecesinde tahsil grm bir adamn, yedinci asrdaki
73 Yalnzca A t a t r k kitaptaki (s.354) "semavat" szcn "semalar'', "azamet" i de

"byklk" olarak trkeletirmitir.
F. 3
Medine gibi cahil ve iptidai bir muhit iinde ksa hayatnn btn dnyaya amil bir
inklab iin en mhim ve en asli bir amil olabileceini isbata kalkmak insan behemehal
hataya sevk edecek ve isbat gayet mkl olacak bir da'vadr" 74 .
A t a t r k'n zel kitaplnda bulunan kitapta bu paragraftaki
cmlelerin yer yer altlarn ve sayfa kenarlarn izdii, ayrca drt tane (x)
iareti koyduunu gryoruz. O'nun bu dncelere ders kitab olarak
hazrlanan i l . cilt Tarih'e girmesi iin yazd metinde de yer vermesi,
C a e t a n i'nin grlerine ne denli katldn kantlamaktadr :
" Mu h a m m e d'in nerettii din, insanlarn kalbinde derin bir ihtizaz uyandrd.
O lp gittii halde, on asr sonra hala islamiyetin kalplerde ihtizaz husule getirmekte
olduu his olunuyor. Bu harikann sebebini artrrkenyalnz M u h a m m e d'in ahs
zerinde durmak kafi deildir. Baka unsurlar da nazar- dikkate almak lazmdr. O
unsurlar, mevzuubahs olan adamn faaliyet sahasn tekil eden kavmin halleridir.
Herhalde itimai heyet M u h a m m e d'in ilk telkinlerini batf bir tekaml ile tadil ve
tevsi' etmitir'' 74a
b) C a e t a n i, Muhammed'in birdenbire Peygamberlik iddiasiyle
ortaya kmadn, grlerinde zamanla deimeler olduunu, bunu
Kur'an'dan da izlemenin mmkn olduunu ne srerek diyor ki :
"Kur'anda rendiimize gre M u h a m m ed, hi tebeddl ve tahavvl etmeden
yaam mtekebbir bir insan deildi. O da birok istihalelerden gemi, mbareze-i
hayatn icabat zaruriyesi ve pek velveleli bir meslein gayr-i memul hadisat karsnda
adeta hergn tahavvlata uramtr. . . Muhammed btn dnyann vekayii zerinde
icray-i tesir etmitir. Fakat hayat- hususiyesinin gayet kk vekayii de onun zerinde
azim tesirleryapmtr. Byle bir tekaamln iz/eri Kur'an da pek bariz ve derin suretde
kalmtr. .
" Mu h a m m e d'in neden dolay ortaya kmak iin kendisinde bir ihtiya his
ettii, telakkyat- diniyesinin tezahratna ihtida hangi ekl-i sarih altnda balad
bir srdr. Buna ban arpmak ilelebed akim bir i olacaktr. Fakat herhalde ileride
is bat edeceimizi mit ediyoruz ki, M u h a m m e d ihtida Resulullah olarak ortaya
kmam, bu mefhuma senelerce mcadeleden ve ner-i efkardan sonra vasl
olmutur. . '' 7 5
74 L . C a e t a n i, !silim Tarihi, Mt. Hseyin Cahid, I, stanbul, 1 924, s. 24. Anlamay

kolaylatrmak iin kimi osmanlca szcklerin bugn kullanlan Trke karlklarn vermeyi
yararl gryoruz: ihtizaz-titreim; taharriyat-aratrmalar; tehis-kiiletirme; mene-kken;
irca-indirgeme; anasr-geler; sevk-i tabii-igd; heyet-i itimaiye-toplum; tevlid-dourma,
amil-kaplayan; amil-neden.
74 a)Antkabir Arivi, s. 1 5- 1 6
7 5 il, 59-61
A t a t r k'n, nemi nedeniyle iaretledii bu gr de kendine zg

anlatmiyle Tarih /I'ye aktamak istediini gryoruz :
"Kur'anda rendiimize gre, M u h a m m e t hi deimeden yaam bir insan
deildi ; o da hayat ve hadiselerin zaruri icaplar karsnda adeta hergn deimitir.
" Mu h a m m e t, ibtida Allahn resulym diyerek ortaya kmamtr ; bunu
dnmemitir. Bu dnce, senelerce mcadele ettikten sonra kendisinde hasl
olmutur" 7 6
c) Bu arpc iki rnein dnda da A t a t r k'n slam tarihi notlarn
ve zellikle M u h a m m e d'in savalarn yazarken byk lde L .
C a e t a n i'ye dayandn saptyoruz. M u s t a fa K e m a !'in slamiyet ve
Hlafet hakkndaki dncelerinin olumasnda C a e t a n i'nin deerlendir
melerinin byk etkisi olmutur. Buna en belirgin bir kant olarak
slamiyette hlafet'in nasl balad konusunda C a e t a n i'nin yazdklarnn
M. K e m a 1 tarafndan paylaldn gsterebiliriz :
"lslamiyetin ilk Zamanlarnda Hlafetin Tevelld ve Mahiyet-i Hakikiyesi"
balkl blmde, M u h a m m e d'in lmnden sonra E b u b e k i r'in hangi
koullar iinde ve ne amala Halife seildii zerinde duran C a e t a n i,
slam topluluunun basz kald ve dalma tehlikesinin belirdii o gnde,
deiik grleri olan 3 grubun, Peygambere akraba oluundan dolay
' '
deil de, kiisel yeteneklerinden tr E b u b e k i r zerinde birletiklerini,

Hlafetin dinsel olduu kadar siyasal bir grev olduunu belirtmekte ve
E b u b e k i r'in Halife unvann kullandn gsteren kesin kantlar bulun
madn, bu unvann m e r zamannda grldn ne srmektedir .
.
C a e t a n i'nin bu blmde yazdklarndan A t a t r k'n ok nemli
grerek kendine zg izgiler ve 'D" (Dikkat ! ) , 'M" (Mhim) harfleriyle
iaretledii yerler olduka ilgintir :
" Eb u b e k i r'in Halife yani Peygamberin Vekili unvann alm olmas
muhakkak deildir. . . Halife unvannn ancak Halife m e r zamannda resmen kabul
edilmi olmas pek muhtemeldir. nk bu gibi teferrat en evvel m e r'in tesbit etmi
olduu malumdur. Kezalik m e r, Emir'l-mninin diye ikinci bir unvan- resmi de
almtr" 7 7
" E b u b ek i r, vezaifinin mahiyeti, nfuz ve selahiyetinin hududu hibir suretle
tayin edilmeden mslman cemaatinin reisi ilan olundu. E b u b ek i r yalnz bir ahd ve
art ile intihab olundu. Bu da Peygamberin ananevi ve maddi mirasn tamamen eski
haliyle muhafaza etmek vazife-i mukaddesesinden ibaretti. Sair eylerin kaffesi gayet
mhim tabirat ile kaderin keyfine brakld. Hlafetin hukuk ve vezaifini daha iyi tayin
76 Antkabir Arivi, s. 9
77 VIII, 1 2 2
eden eyler, sonraki vekayi olmutur. Hlafet ayn zamanda siyasi ve dini vazife idi.
Uz.un, kark bir tekamlden geti" 7 8 .
Btn bunlarn yanbanda, A t a t r k 'n L. C a e t a n i'nin lsldm
Tarihi'nde iaretledii kimi yerler ve deerlendirmeler, O'nun yaamn ve
davranlarn etkilemi ya da en azndan dnce ve davranlarn
destekler nitelikte grlmektedir.
d) Muhammed'in Siyasal Liderlii:
" M u h a m m ed siyasi bir adamd. Gayet mkemmel bir z.amaneci ( opportuniste)
idi. Muasrlarm tetkik ve mahedede pek nfuz.- naz.ara malikdi. Gerek
taraftarlarnn, gerek dmanlarnn hakiki ihtiyalarn ve hakiki hislerini tayin ve
takdir hususunda misli bulunmaz. bir isabet-i muhakeme eseri gsterirdi. Taraftarlar
nn artk baka dini telkinat istemiyecek bir dereceye geldiklerini grr grmez., bo bir
hlyaperver deil, ameli ve zeki bir zat olan M u h a m m e d istikameti deitirdi" 7 9 ;
M u s t a fa K e m a !'in, tarihin en byk kahramanlarndan biri olarak
kabul ettii M u h a m m e d 'in nderlik yeteneklerini belirten bu paragrafn
bana "Mh" ( Mhim = nemli) iaretini koymas ve sayfa kenarn '4'
paralel izgiyle iaretlemesi, C a e t a n i'nin deerlendirmesine katlmasnn
ak belirtisi olsa gerektir.
e) ibadetin Toplumsal Yaam ve Ynetim Bakmndan nemi:
" . . Hadd-i zatnda din-i mcerred, mabdd't-tabi'i veya felsef bir mefhum
S'ifatyla hibir zaman bir tekilat kuvveti tekil edemez.. Onun hakiki tesirini iz.ah iin
kuvvetli ayin silahn kullanmaa, muntazam ve usul dairesinde bir ibadet tesis etmee
ihtiya vard. Bu sayede hiss-i diniye maddi ve mahsus bir ekil verilebilirdi, her ahsn
infirad temayllerinin nne geilebilirdi, inzibat ve itaat hisleri kalblere sokulabilirdi.
Bir de Medine'de insanlar, kendi kendilerini ayr bana hr ve mstakil birer vahdet
gibi telakki etmekten vaz. geirerek itimai bir uzviyetin zaruri birer ferdi gibi telakki
etmee altrmak ve bu uz.viyet-i itimaiyenin menafii ayr ayr her ferdin ahsi
merifaatleri, arzular, keyf ve hevesleri fevkinde olduunu onlara kabul ettirmek lazmd.
Maamafih mslman ayininin teesss M u h a m m e d'in dnd bir programn
78 VIII, 1 34. M . K e m a l'in kimi satrlarnn altn izdii bu sayfann kenarn da ift
izgi ile iaretledii ve ayrca "X" ve "D" (dikkat) yazd grlmektedir.
79 VII, 1 54 vd.
mevki-i tatbike vaz' suretinde vukua gelmemitir. Peygamberden adeta mstakil suretde
teekkl etmi bir mahsul-i zaruri oldu" 8 0 .
j) M u h a m m e d 'in Evinin Bir niversite Niteliine Dnmesi:
" ( Merfne'de) M u h a m m e din ikametgah, islamiyetin ilk mektebi, ilk
darlfnunu oldu" 8 1 .
g) Bedir Savanda Alnan Esirlerin Okuyup - Yazma retmeleri:
A t a t r k , sayfa kenarna "ok mhim" diye yazarak bu konuya ilikin

u cmleyi iaretlemi:
" Okuyup yazma bilen serann her biri, san'at- hatta aina olmayan ' 10'
Med ineliy e ta'lim-i hat etmek vazifesiyle mkellef tutuldular'' 82 .
h) lknn Bykl, insann Ycelii:
"insanlar, mefkureleri ne kadar yksek ise ve yapmaa azm ettikleri eylerde ne
kadar muvaffak olurlarsa o kadar byk olurlar!" 8 3
4 Dnya Tarihi ve Dnya Federasyonu Sorunu: H. G. Wells:
A t a t r k'n dnya tarihini bir btn olarak deerlendirme, uluslara

ras ibirlii, blgesel andlamalar ve bir Dnya Federasyonu konularnda
etkilendii ada yazarlardan biri de H e r b e r t G e o r g e W e 1 1 s ( 866-
946) 'tir. Doa bilimleri renimi grm olan bu ngiliz yazar, bilindii
gibi, gnmz toplumlannn sorunlarn sergileyen ve gelecekte toplumlara

egemen olmas gereken ilkeleri belirtmee alan bir kii olarak tannmt.
zellikle The Outline of History adl yaptnda belirttii toplumsal grler
geni yanklar uyandrmt.
80
1 1 1 , 2 1 8 ("Aslncja soyut olarak din, fiziktesi y a d a felsefeyle ilgili bir kavram olarak
hibir zaman bir rgt kuvveti oluturmaz. Onun gerek etkisini aklamak iin, kuvvetli ayin
silahn kullanmaa, dzenli ve yntemli bir tapnma sistemi kurmaa gerekseme vard.
Bylece din duygusuna maddesel ve zel bir biim verilebilirdi, her kiinin ar eilimlerinin
nne geilebiFrdi, dzene uyma ve itaat duygular kalblere sokulabilirdi. Bir de Medine'de
insanlar, kendilerini balbana zgr ve bamsz birer birlik gibi saymaktan vazgeirerek,
toplumsal bir organn zorunlu birer bireyi gibi kabuletmee altrmak ve toplumsal organn
yararlarnn, ayr ayr her kiinin kiisel yararlarnn, isteklerinin, keyf ve heveslerinin stnde
olduunu onlara kabul ettirmek gerekliydi. Bununla birlikte mslman ayininin olumas,
M u h a m m ed'in dnd bir programn yrrle konulmas biiminde olmamtr.
Peygamberden sanki bamsz gibi meydana gelmi bir zorunlu sonu oldu.")
81
1 1 1 , 242. Sayfa kenarnda "D" (dikkat) yazl.
82
1 1 1 , 353
8 3 iV, 243. Sayfa kenarnda "Mh" (mhim) yazl.
A t a t r k'n szkonusu yapt Esquisse de l'histoire Universelle adyla

925'te franszcaya yaplm olan evirisinden okuduunu, zel kitaplndaki
nshaya koyduu iaretlerden anlyoruz 8 4.
W e l l s'in bu eseri, dnya tarihini bir btn olarak ele almann
yan banda, tarihe egemen olan ya da egemen olmas gereken temel ilkeleri
vurgulama ynnden de bir deiiklik gsteriyordu. H.G. W e l l s dnya
tarihini, kavimlerin, uluslarn ya da devletlerin tarihi olarak deil,
insanlarn ve insanln tarihi olarak gryordu. Binlerce yllk gemii,
insan ve insanlk asndan deerlendirdii gibi, kitabnn sonunda da
insanln Birinci Dnya Sava gibi ykmlardan kurtulabilmesi iin,
uluslararas ibirlii ve dayanmann artrlmas, bir Federal Dnya Devleti'
nin kurulmas gibi nlemler zerinde duruyordu.
W e 1 1 s'in grlerinin A t a t r k zerindeki etkilerini, ya da O'nun
szkonusu kitab nasl deerlendirdiini yle zetliyebiliriz:
a) Dnya tarihinde asl nesnenin insan ve insanlk olduu gr, kendi
ana dncelerine de uygun olduu iin M. K e m a l tarafndan
kabullenilmitir.
b) A t a t r k, dnyann srekli bir bara kavuabilmesi iin "tek bir
yasa'ya ve tek bir adalete" dayal Birleik bir Dnya Devleti kurulmas
gerektii yolundaki neriyi "tatl bir d'' olarak nitelemitir. Bu da tam
anlamiyle gereki olan M u s t a fa K e m a l'in ideallerinde bile de yer
vermek istemeyiinin doal bir sonucudur.
c) Byle olmakla birlikte A t a t r k , W e 1 l s'in dledii Birleik Dnya
Devleti ile s{am Birlii ve Halifeliin glendirilmesi nerileri arasnda bir
koutluk, bir benzerlik kurma yoluna gitmitir.
d) Birleik Dnya Devleti kuruluncaya dein, devletlerarasnda blgesel
birlikler kurmann yararl olaca gr, A t a t r k'n bara dayal d
siyasasnn ana ilkelerinden birini oluturmutur.
e) A t a t r k, ou grlerini paylat W e 1 1 s'in Trk kamu oyunca
da tannmas iin kitabn ivedilikle Trkeye evrilmesini istemi ve eser
Milli Eitim Bakanlnca Cihan Tarihinin Umumi Hatlar adyla 1 92 7 -
1 928'de bastrlmtr 8 5 .
f) Btn bunlarn dnda, W e 1 1 s'in dnya tarihini incelerken,
" nsann meydana kndan nce dnya-nsann k ve gelimesi -
84 E d o u ard Gu y o t tarafndan yaplan bu eviri dnda A t a t rk'n zel kitaplnda

yaptn ngilizce aslndan da '2' nsha bulunmaktadr. Kr. Katalog, nr. 3 1 03-3 1 05
85 stanbul, Devlet Matbaas. Kitabn abucak evrilmesi iin her cilt ayr ayr kiilere
verilmitir. eviricilerin adlar ciltlerin banda belirtilmi, d kapakta ise, "Maarif
Vekaletinin emr ve tensibiyle mderris ve muallimlerden mteekkil bir heyet tarafndan
Trkeye nakl edilmitir." denilmitir.
Yeryznde ilk uygarlklar" biiminde izledii plan, 930- 93 de Liseler

iin hazrlanan Tarih kitaplarna rnek olarak alnmtr.
Bu sylediklerimizi, dorudan doruya A t a t r k'n Sirylev'ine daya
narak biraz daha yakndan ve somut olarak grebiliriz. M u s t a fa K e m a l,
1 927 Ekiminde Cumhuriyet Halk Partisi Kongresinde okuduu Sirylev inin '
sonlarnda, Saltanat ve Hlffet sorunundan, A b d 1 m e c i t'in Halifeliin

den szederken, W e l 1 s'in Birleik Dnya Devleti nerisini anmsatyor ve
bununla o dnemdeki Birleik Mslman Devletler istemi arasnda bir
karlatrma yapyordu:
"Baylar, lngiliz. tarihilerinden W e l l s, ikiyl nce bir tarih kitabyaymlad. Bu
kitabn son sayfalarnda 'Dnya Tarihinin Gelecek Evresi' bal altnda birtakm
dnceler vardr. Bunlar, Birleik bir Dnya Devleti ( Un gouvernement federal
mondial) kurmak konusu ile ilgilidir.
W e l l s, bu blmde, birleik bir dnya devletinin nasl kurulabilecei ve byle
bir devletin nemli ayrc niteliklerinin neler olaca z.erindeki dncelerini ortqya
atyor; adaletin ve tek bir yasann buyruu altnda dnyamzn alaca durumu
canlandrmaa alyor.
Wells, 'Btn egemenlikler tek bir egemenlik iinde eritilmezse, uluslarn
stnde bir kuvvet yaratlmaz.sa dnya yok olacaktr' diyor ve u dnceleri ileri
sryor: ' Gerek devlet, amz ileri yaama koullarnn zorunlu kld Birleik
Dnya Devleti'nden baka bir ry olamaz. Kukuyoktur ki, insanlar kendiyarattklar
rylerin altnda ez.ilmek istemez/erse erge birlemek zorunda kalacaklardr' diyor.
Ayrca, insanln dayanmas ile ilgili byk dn gerekleebilmesi iin neyapmak
ve nryin nne gemek gerekeceinin doru olarak bilinmediini; saldrgan bir siyasa
gelenei olan devletleri, bir dnya birleik devletinin glklerle temsil edilebileceini
ileri sryor. W e l l s'in dncelerini de burada anmak isterim: Avrupa ve A.rya'nn
ortak gereksemeleri ve-uradklarykmlar, belki dnyann bu ikiparasndaki uluslarn
bir lde birlemesine yarayacaktr. Olabilir ki, dnya lsnde bir birlemrye
gidilmeden nce, bir sra blgesel birlemeler yaplr."
Baylar, btn insanln grg, bilgi ve dnte olgunlamas, Hristiyanlk
tan, Mslmanlktan, Budiz.mden vazgeerekyalnlatrlm ve herkes iin anlalacak
bir duruma getirilmi katksz. ve lekesiz. bir dnya dininin kurulmas ve insanlarn,
imdiye dein, kavgalar pislikler, kaba istek ve eilimler arasnda bir bataklkta
yaadklarn kabul ederek, btn gvdeleri ve uslar aulayan ktlk etmenlerini
ortadan kadrmaya karar vermesi gibi koullarn gerekletirilmesini gerektiren Birleik
Dnya Devleti kurma dnn, tatl bir d olduunu yadsyacak deiliz. 8 6 .
86
Sylev, T.Dil Kurumu yay, Ankara, il, 1 978, s. 52
A t a t r k'n zetledii bu ksm, W e l l s'in Franszca evirisinin "La

prochaine phase de l'histoire du monde" (Dnya Tarihinin Gelecek Evresi)
balkl '40.' blmn oluturmaktadr 8 7
Kurulmasn istedii Birleik Dnya Devleti iin svire ve A.B.D. deki
federe sistemi uygun gren W e l l s, Osmanl mparatorluu gibi "redyd"
denilen ok - uluslu siyasal sistemlerin, szkonusu federasyona katlabilmele
ri iin, nce paralanmalar gerektiini ne sryordu. Bundan sonra,
1 9 1 9'da kurulan Milletler Cemiyeti (Cemiyet-i Akvam) nin gelecekteki dnya
federasyonunun tohumlarn tayp tamad zerinde duruyor ve,
"Dnyann istedii ey bir Cemiyet-i Akvam deil, hatta bir Milletler Cemiyeti deil,
fakat insanlar Cemiyeti'dir'' diyordu.
Yeryzndeki btn egemenliklerin tek bir merkezde toplanmasn,
milliyetlerin stnde bir kuvvetin ortaya kmasn zorunlu gren W e l 1 s,
bir Dnya Federasyonu oluuncaya kadar blgesel birlemeleri de yararl
buluyor ve kurulacak Birleik Dnya Devleti'nin zelliklerini sralarken,
"din" konusunda unlar sylyordu:
"Dnya Devleti, sadeletirilmi ve herkes iin anlalabilir hale getirilmi bir din
zerine kurulmaldr. Bu din, ne hristiyanlk, ne isldmiyet, ne de Buda mezhebi
olmayacak, saf olarak dorudan doruya dinin kendisi olacaktr'' 88.
A t a t r k, kuramsal olarak insanla ve dnya barna byk yararlar
salyaca d;.len byle bir Birleik Dnya Devleti'nin ve bir "dnya
dini" nin gereklemesini olanak d grd iin W e 1 1 s in tasarmn "tatl
bir d" olarak nitelemekten kendini alamamtr.
Bununla birlikte W e 1 1 s'in blgesel birlikler kurulmasnn yararl
olduu ylundaki grnn aslnda A t a t r k'n d siyasa anlayna
uygun olduunu biliyoruz. Bir Balkan Birlii'ni gerekletirmee ynelik
olan Balkan Antant ile Ortadou'da bar ve gvenlii salamay ama
edinen Sadabat Pakt, kukusuz ki byle bir anlayn sonulardr.
Trkiye Cumhuriyeti kurucusunun yeryznde anlamazlklar kald
racak rgtlere yanda olduu bilindii iindir ki talyan yazar G i o r g i o
Qu a r t a r a, asl 1 93o'da baslm olan ve "Avrupa Birleik Devleti" ile
Dnya'y karlkl konuturan bir dialog trnde yazd kitabnn 93 de
yaplan Franszca evirisini, "hayranlk" duygularn belirterek K e m a 1
A t a t r k' e armaan etmitir 8 9 .
8 7 s. 54 7-550. kr. Trke eviri: V, 1 04 - 1 07

88 v , 1 06
: "a son Exellence KAMAL
8 9 Atatrk'n zel kitaplar, Antkabir, nr. 429 ( kapakta
ATATURK, President de la Republique Turque. Hommage admiratif du tres devoue -
Giorgio Quartara")
Byk S<rylev'inde W e l i s'in Birleik Dnya Devleti nerisi ile lsldm Birlii
kurulmas yolundaki grler arasnda bir benzerlik kuran A t a t r k,
szlerini yle srdrmt:
" Trkiye'ye tebelle olmamalar kouluyla Halifecilerin ve Mslman Birlii kurmak
isteyenlerin gnllerini ho etmek iin bizde de az ok buna yakn bir kuram ortaya
atlmt.
" Ortaya atlan kuram u idi: Avrupa'da, Asya'da, Afrika'da ve dnyann baka
yerlerinde yaayan mslman topluluklar, gelecekte herhangi bir gn, kendi balarna
buyruk bir duruma gelebilirlerse ve o zaman gerekli ve yararl grrlerse, an
koullarna uygun nitelikte bir takm uz/ama ve birleme ilkeleri bulabilirler. Elbette
her devletin, her topluluun biribirinden alaca ve salyaca eyler bulunacaktr.
Karlkl karlar olacaktr. Tasarlanan bu bamsz Mslman devletin yetkili
delegeleri biraraya gelip bir 'Kongre'yapacaklar; bylecefalan,falan,falan mslman
devletler arasnda u ya da bu ilikiler kurulacaktr. Bu ortak ilikileri korumak ve bu
ilikilerin gerektirdii koullar iinde birlikte i grmeyi salamak iin, ilgili mslman
devletlerin delegelerinden bir Meclis kurulacaktr. 'Bu Meclisin bakan, Birlemi
Mslman Devletleri temsil edecektir' diye bir karar alnrsa, ite o zaman istenirse, o
Birleik Mslman Devleti'ne 'Halifelik', bakanlna seilecek kiiye de 'Halife' ad
verilir. Yoksa, herhangi bir mslman devletin bir kiiye btn mslmanlk dnyas
ileriniynetipyrtmeyetkisini vermesi, us ve mantn hibir zaman kabul edemiyecei
bir eydir" 90.
A t a t r k'n slam Birlii kuramclar diye adlandrd o dnem
Trk aydnlar ierisinde akla ilk gelen C e l a l N u r i olmaktadr. O'nun
1 328 ( 1 9 1 2) de stanbul'da baslan lttihad- lsldm, lsldmn Mazisi, Hali,
istikbali adl eserinden M u s t a fa K e m a l'in zel kitaplnda, biri yazarn
imzal arman olmak zere '2' nsha bulunmaktadr 9 _
lsldm Birlii'nin ateli taraftarlarndan biri olarak tannan, bu amala

dier lkelerdeki toplantlara da katlan C e l a l N u r i, slamiyetin aslnda
birlik kavramnn varolduunu, ancak bunun kuvvetlendirilmesi gerektiini
belirtiyor ve Osmanl Hlafeti'nin nclnde bir birlii savunuyordu.
Ancak ne C . N u ri, ne onun gibi dnen E s a d E fe n d i 92, ne de eserinin
evirisi Trkiyede geni yanklar yapan lttihad- sldm ve Avrupa yazar
A z a m - z a d e R e fi k 93, "federasyon biiminde bir Birleik Mslman
Devleti" ngrmyorlard. Bu nedenle A t a t r k'n, W e 1 1 s'le
9 0 Sylev, II, 52 1 vd.

9 1 Katalog No. 584, 585
9 2 lttihad- lslam, 34 s., 8
93 Arabcadan eviren: br a h i m H a l i l, Kostantniyye, 1 327. 89 s. 8
karlatrd federal sisteme dayal slam Birlii ve Hlffet kuramclarn

baka yerlerde aramamz gerekmektedir.
Trkiye'de Halifeliin kaldrlmasndan sonra, bilindii gibi Suudi
Arabistan'da ve Msr'da Hlffeti canlandrmak iin baz giriimlerde
bulunulmu, konferanslar dzenlenmiti. 1 3- 1 9 Mays 1 926'da Kahire'de
toplanan Kongrede, uzun tartmalardan sonra, yeni bir Halife atanmasnn
mslman lkelerin yabanclarn egemenlikleri altndan kurtulacaklar
"uygun bir dneme" ertelenmesi yoluna gidilmiti.
te Halifeliin gelecekte ne biim alacann tartld o gnlerde
Msrl A b d u r r e z z a k S a n h o u r y de, Federal Meclisle ynetilecek bir
lslam Devletleri Birlii kurulmasn neriyor ve byle bir meclis bakanna
Halife sannn verilebileceini savunuyordu. S a n h o u r y, Liyon
Karlatrmal Hukuk Enstitsnde yapt bir seminer almasn ieren
ve 1 926'da Paris'te baslm olan Le Califat. Son Evolution vers une Societe des
Nations Orientale adl olduka ayrntl yaptnda, Halifeliin tarihsel
geliimini anlattktan sonra, slam dnyasnn gelecekte birleecei ve
birlemesi gerektii zerinde duruyordu. Onun grne gre, byle bir
rgtlenmede, dinsel grevler, banda Halife'nin bulunaca bir Genel
Meclis ile bir Yksek Kurul tarafndan yrtlebilirdi 94.
yle sanyoruz ki A t a t r k'n, Birleik Mslman Devleti kuramcla
r olarak nitelendirdii kimseler, A . S a n h o u r y ve onun dncesini
benimsiyenlerdir.
te yandan M u s t a fa K e m a !'in, genellikle beendii ve etkilendii
W e 1 1 s'in, kitabnda aklad tm grlerine katld da sylenemez.
rnein bir dnya barndan yana olan A t a t r k'n kiiyi topluma
hizmet edecek duruma getirmede dinsel eitimin byk pay olduunu ne
sren W e 1 1 s'in grn asla paylamad kukusuzdur. nsanlar
biribirinden ayrmak isteyen ilkel ve baya eilimlere, gerek bireylerin
ruhunda, gerekse toplumda kar koyan ve stn gelen iki eyin "din" ve
"eitim" olduunu syleyen w e l l s, xx. yzylda din retiminin genel
eitim ve retimin dnda braklmasn doru bulmamakta ve "Biz o
dncedeyiz ki, din retiminin rgn eitim ve retimden ayrlmas ancak geici bir
olaydr ve eitim ve retim, gerek amac ve gerek ruhu ile pekyaknda tekraryine dinsel
bir ierik kazanacaktr." demektedir 9 5.
9 4 "Constitution d e l'organisme religieux: A-Le Calife, B-L'Assemblee Generale du

Califat, C-Le Conseil Supreme du Califat " (s. 574 vd.)
95 Kr. Trke eviri : V, 1 02
M u s t a fa K e m a l'in ise bu dncenin tam karsnda olduu, yani

laik eitim retimin dinsellemesi yerine, dinsel eitimin laiklemesinden ve
ulusal eitimden yana olduu bilinmektedir. O'nun daha W e l l s'in kitab
yaymlanmadan nce 3 Mart 1 924 de retimin Birletirilmesi yasas ile bu
yolda en byk uygulamaya koyulduunu ve 22 Eyll 1 924 de Samsun'da
retmenlerle konumasnda, " Yeni Trk Cumhuriyetinin" yeni kuaa
verecei eitimin, dinsel ya da uluslararas eitim deil, kesinlikle "ulusal
eitim" olmas gerektiini vurguladn 9 6 ve yaam boyunca da bu
grn titizlikle uyguladn gryoruz.
5 - Uygarlk ve Irk Sorunu:J . Gob i n e au ' d a n E . Pitt a r d ' a :
A t a t r k'n gemi yzyllardaki Trk uygarln ortaya karmak
ve gemii ada adan deerlendirmek amaciyle Tarih almalarna
byk nem vermesi, onu kimi ana konular ve sorunlar zerinde de
durmaya srklemitir. Dolaysiyle szkonusu sorunlara aklk getirmek,
onlarn sregelen olumsuz etkilerini ortadan gidermek isteren de kimi
dnce ve grlerden yola karak bir sonuca, ya da kendine gre bir
bilekeye varmak istemitir. Bunlara rnek olarak, Trklerin rk zellikleri
ve yetenekleri ile uygarlk sorununu ele alabiliriz.
Uygarln "Beyaz" rktan gelen ya da kafa yaps "brakisefal" olan
topluluklara zg olduu iddialarnn yaygnlat ve Trklerin "barbar"
diye aalanmak istedii bir dnemde, Trk kavminin stn saylan
Ariler'den hi de eksik bir yn bulunmadn kantlama abalar,
G o b i n e a u'nun eserinin yaymlanmasndan ksa bir sre sonra M u s t a fa
C e 1 a 1 e t t i n v e A 1 i S u a v i ile balamt. Yukarda da deindiimiz gibi
M . C e l a l e t t i n, 1 870 de kan Les Turcs anciens et modernes adl kitabnda
Trklerle Ariani kavimler arasndaki yaknhk zerinde durmutu. A 1 i
S u a v i ise, Muhbir ve Ulum gazetelerinde, Trklerin yalnzca asker bir kavim
olmayp dnya uygarlna hizmet eden bir rk olduunu ve tarihteki kimi
kavimlerin Trk aslndan geldiklerini ne sren yazlar yazmt 97.
M us ta fa K e m a l kua, M . C e l a l e d d i n'in grlerinden
kukusuz ki habersiz deildi. Nevar ki l 93o'lara gelindiinde, rklk ve
"stn rk" kavramlar, kimi devletlerin ya da devlet bakanlarnn
izledikleri bir siyasaya da dnnce, Trklerin uygarlk yeteneinden
yoksun bir kavim olmadn meydana karmak, rk grlerin
yanlln gstermekten ok, Trk ulusuna zg ven ve moral g salama
ynnden zorunlu hale gelmiti. te A t a t r k'n, devrimci atlmlar
96 Atatrk'n Sylev ve Demeleri, il, 1 98
97 H . Z i y a l k en, A.g.y. s.
srdrrken antropolojik lmlere de eilmesi, bir siyasaya katlma ya da

bir moday izlemeden ok, Trkler hakkndaki nyarglara ve sulamalara,
ayn yntemle yant verme amacna ynelikti.
93o'lu yllarda A t a t r k'n Tarih aratrmalarna destek olmak
amacyla Trklerin antropolojik yaplaryla ilgili baz almalar yaptrtt
ve 1 93 2 'de toplanan ilk Trk Tarih Kongresinde, rk sorununun, zerinde
durulan ana konulardan biri olduu bilinmektedir. Gerekten de szkonusu
Kongrede rklk kuramlar ve Trklerin Antropolojik yaplarna ilikin
olarak Dr. R e i t G a l i p , e v k e t A z i z K a n s u v e S a d r i M a k s u d i
A r s a l'n bildirileri tartlmt. A k u r a o l u Y u s u f ise Tarih yntemi
hakkndaki bildirisinin sonunda, rk grlere ve G o b i n e a u 'nun Arileri
stn sayan dncelerine deinerek, tartmalardan kan sonucu yle
zetlemiti:
"Bir haftadan beri huzurunuzda sz syleyen arkadalarmz ispat ettiler ki,
Avrupallarn hkmetmek amacn gzeterek ortaya attklar rk kuramnn bilimsel bir
kymeti yoktur. . . Biz, btn dnyada yaayan insanlar, Avrupallar gibi ve onlar
derecesinde hukuka sahip adam evlatlar sayyoruz" 9 8 .
A t a t r k'n, bu konuda, stn rk kuramnn esas kayna olan J . A .
G o b i n e a u'nun Essai sur l'inigalite des races humaines adl nl yaptndan
balyarak, A . C . H a d d o n' un Les races humaines'ine ve E . P i t t a r d 'n Les
races et l'histoire'na gelinceye kadar birok eseri okuduu ve deerlendirdii
grlmektedir. zel kitaplnda bulunan szkonusu kitaplara koyduu
iaretlerde dikkati eken nokta, O'nun G o b i n a u'da bile Trkler hakknda
verilen bilgiler zerine eilmi olmasdr.
rnein, etnik ayrlklar ve etnik gruplarn karmalarn sergilemee
alan G o b i n e a u, sz Ouzlar'a ve Anadolu Seluklular'na getirerek,
Altay Ouzlarnn Finli bir kavim olduklarnn sanldn, slam anda
Trk kabilelerinin deiik adlar altnda ran ve Kk Asya'da yerlemi
bulunduklarn, Seluklularn byk lde slam gruplarla kartn,
Seluklu devleti sona ererken de Trk rknn devamn salayan yeni
"srgn"ler verdiini, Osmanl diye anlan baz kiilerde Sar Irka benziyen
izgiler grlmekle birlikte, bunun, dorudan doruya "Fin" kkenli
olmaya deil de, Islav ya da Tatarlarla evlenmelere dayandn ne
srmekteydi 99
A t a t r k'n bu bilgileri ieren satrlara koyduu iaretler kukusuz ki
Go bi n e a u'nun grlerine katld anlamna olmayp, bu iddialar
9 8 Birinci Trk Tarih Kongresi. Koriferanslar-Mnakaalar, T.C. Maarif Vekaleti, s. 607

99 Atatrk'n zel kitaplndaki nsha, Antkabir, No 227, I, 2 1 8-22 1
zerine eilmek gereini duyduunu gstermektedir. nk O, aada

belirteceimiz gibi, rklar ve uygarlklar konusunda E . P i t t a r d'n
grlerini kabullenmitir.
M u s t a fa K e m a l'in bu kitapta krmz kalemle iaretledii bir baka
yer, bundan 5.000 yl nce Turan adyla tannan eski yurtlarndan kan Sar
Irktan kavimlerin basksyla beyaz kavimlerin yer deitirmek zorunda
kaldklar yolunda G o b i n e a u'nun yazdklardr 1 00 . Burada A t a t r k
iin nem tayan noktann, Sar Irkn Beyaz Irk daha batya itmesi deil,
yeryznde ilk uygarlklarn douunda, Turan'dan yani Ortaasya'dan
kan bir g dalgasnn rol oynamasdr kukusuz.
Bunlarn dnda A t a t r k'n, G o b i n e a u'nun kitabnda, M.." 11 .
yzylda in'in batsnda yerleen beyaz rktan kavimler arasnda Yei ve
Ou-soun ( Vusun) larn da bulunduunun 1 0 1 , byk ounluu sar rktan
olan C e n g i z'in ordusunda beyazlarn da grldn 1 0 2 belirten yerleri
iaretlemi olmas, O'nun her yerde Trk ve Trklkle ilgili bilgileri
deerlendirmee altn gstermektedir.
A t a t r k'n, Cambridge niversitesi Etnoloji Profesr A . C a r t
H a d d o n'un franszcaya Les races humaines et leur repartition Geographique diye
evrilen kitabnda da, zellikle Anadolu'da gelien kltrler ve bunlar
yaratan kavimler zerinde durduu anlalmaktadr. Bunlar arasnda, daha
Neolitik ada Anadolu' da doan uygarln brakisefal bir Akdeniz tipinin
eseri olduu, bu uygarln Bat Asya'dan Avrupa'ya ve Msr zerinden
Afrika'ya yayld yolundaki ksm 1 0 3 , ya da batya g eden Trklerin XI.
yzylda Anadolu'ya yerlemelerinden sonra Trk deyiminin, Kk Asya
ve Avrupa'da salt Trk kkenli bir topluluk deil de, slamiyeti kabullenmi
kavimleri de ieren bir kavram olarak grld 1 0 4 biimindeki satrlar,
M u s t a fa K e m a l'in ilgisini eken, dolaysiyle etkilendii grler izlenimi
ni vermektedir.
H a d d o n'dan baka A t a t r k'n, Paris Antropoloji Okulu Etnoloji
Profesrlerinden G e o r g e M o n t a n d o n'un, La race, les races mise au point
d'ethnologie somatique adl eserini de inceledii ve Turanien rk (Race
Turanienne) blm zerinde durduu grlmektedir o s .
100 I, 380 vd.

1 0 1 I I , 262 vd.
1 0 2 I I , 304 vd.
1 0 3 Katalog No. 2077, An tkabir kitaplar, 725, s. 1 8 7
1 04 s . 1 86
1 0 5 zel ktphane katalogu, No. 2084, Antkabir, No. 7 1 6
Btn bunlarla birlikte, rksal zellikler ve onun tarihsel olaylardaki

rol konusunda A t a t r k'n en ok E u g e n e P i t t a r d'n grlerine
katld bilinmektedir. Bunda P i t t a r d'n "rk" bir bilim adam olmay
kadar Anadolu Neolitik kltrn ve Balkanlardaki ve Anadolu'daki
trklerin antropolojik zelliklerini aratran bir uzman oluunun da elbette
ki byk pay vardr. Nitekim Birinci Trk Tarih Kurultaynda rklar ve
uygar1klar konusu zerinde konuanlar en ok bu svireli Profesorn
grlerine yer vermilerdi.
A t a t r k te 1 93 7 deki kinci Tarih Kurultayna katlan P i t t a r d'n
Les races et l'histoire. lntroduction ethnologique i l'histoire (Irklar ve Tarih. Tarihe
Etnolojik Giri) adl ana eserini ok dikkatle incelemitir. P i t t a r d'n rklar
"antropolojik" bir kavram olarak deil de, B o u l e'a dayanarak, "kan
yaknl" ve milliyet, dil, gelenekler" gibi yapay snflandrmalara olanak
veren doal ayrlklarn belirledii bir "fiziksel trdeki devamllk" diye
tanmlamas, A t a t r k'e benimsenmi grnmektedir. O'nun szkonusu
kitabn gerek nsznde gerekse metninde yer alan bu tanm iaretleyip
yanna "dikkat" anlamna "D" harfini yazm olmas 1 0 6 bunun kantdr.
G o b i n e a u, Seluklular ve Osmanllar dneminde Trklerin dier
kavimlerle ok byk lde kartklarn ne srerken, P i t t a r d,
Evrasya'nn gzel rklarndan biri olarak nitelendirdii Trklere, evlenme
ler dolaysiyle bir miktar yabanc kan'n katlmasn, "byk bir vazoya
birka damla" olarak niteliyor ve Trklerin fiziksel tiplerini izmee
alyordu 1 0 7 ki, A t a t r k'n bu blme ne denli ilgi duyduu, sayfa
kenarlarn ve satr altlarn sk sk izmi olmasndan anlalmaktadr.
te yandan Prof. P i t t a r d da kiisel iliki kurmu olduu A t a t r k'n
bu konudaki dncelerini ve nelere nem verdiini byk bir aklkla
anlatmak tadr:
" A t a t r k'n Anadolu uygarlnn en uzak kkenlerine ve insan rklar arasnda
Trklerin igal ettikleri yere ilikin kaygular . .
"Birok kez birlikte sz ettiimi::, sorunlar arasnda , Neolitik uygarln dryaya
getirdii byk sosyal deiiklii hatrlatmak isterim . . . insanlk bundan byn
yayama::, . . . Bu efsanevi olaylar Asya'da meydana geldi. Fakat bunun merkez alannn
neresi olduunu henz bilmiyoruz. En eski Eti kltr,yeni sosyal durumun balangc
hakknda bir imaj -hatta renkli bir imaj- vermektedir. Ve Neolitik Anadolulular
corafja bakmndan Avrupa topraklarna en yakn olanlar olduundan yeni durumu
106 Katalog No. 2088, Antkabir kitaplar:

729 , s. VIII, 4
107 s. 392-399
onlarn yapm olmalar olasdr. O ;::,amann Avrupasnn brakisefal nfuslar ancak

bahsettiimi;::, A.rya lkelerinden gelmi olabilirler.
"Balca rollerden birini eski Trkiye'nin oynam olmasn olanakl klan bu
genilikteki bir sorunun A t a t r k'n g;::, nnde esiz bir parlaklkla belirmi
olmasn anlyoruz" 108 .
Btn bunlar, A t a t r k'n rklar ve bunlarn tarihteki etkinlikleri
konusunda rkla ve stnlk iddialarna saplanmakszn, bir yandan
Trklerin tarih boyunca uygarlk alanndaki yerlerini ortaya kartacak, te
yandan da Trkleri kltc iddia ve nyarglarn yersizliini kantlaya
cak bir ereve iinde kaldn, G o b i n e a u' dan tepki duyaraktan,
Pi t t a r d'dan da grlerinden yararlanarak etkilendiini gstermektedir.
6 Bat'dan Kaynaklanan "Dou Sorunu":
-
M u s t a fa K e m a l'in nceleri ok etkilendii fakat sonradan eylemle

riyle de etkilerini silmee alt konulardan biri de Dou Sorunu' dur. O'nun
bu sorun zerine eilmesi, bir bakma Osmanl mparatorluunu tarihe
gmen hastalklarn ve uluslararas siyasalarn yakndan bilinip deerlendi
rilmesi ve Yeni Trkiye'nin adalamasnn yntemini belirlemek anlam
na geliyordu.
Avrupallarn Question d'Orient diye adlandrdklar sorun, geni
anlamyla, Dou-Bat arasndaki yani Asya ile Avrupa arasndaki karlkl
istilalar ve egemenlik kurma yar demek olduu halde, Osmanl mpara
torluunun eski gcn yitirmesinden sonra, Trklerin Avrupa'dan
atlmas ve imparatorluklarnn paylalmas gibi bir ierik kazanmt.
Devrin byk Avrupa devletleri arasnda temel bir konu haline gelen
Dou Sorunu, siyasal karlarn atmas nedeniyle Osmanl mparatorluu
na geici destekler ve rahatlklar getirmekle birlikte, sonunda onu yok
9
olmaa srklemiti 10 .
te yandan, XVI I I . yzyldan bu yana Trkiye iin sz edilen
adalama, bir ynyle de Batllama demekti. Trkiye Cumhuriyeti iin
ada uygarlk dzeyine ulamak ve onun stne kmak ama edinilirken,
Trkleri doulu kalmaya iten bat politikalarn ok iyi bilmek, yararl
olmann daha da tesinde, zorunlu idi. Ayn zamanda Bat-Dou ilikileri
108 E . P i t t a rd, Atatrk'n Hatrasn Tazim, Belleten, o ( 1 939) , s. 1 87 vd.

109 Kurtulu Sava dneminde de Trkiyenin geleceinin Dou Sorunu erevesinde ele
alndn gsteren yeni bir aratrma: T a r k Z a fe r T u n a y a, A tatrk and the "Eastern

Q_uestion'', Revue lnternationale d' Histoire Militaire, No. 50 ( 98 ) , Ed Turque, Ankara, 1 98 , ss.
.
259-264
demek olan Dou Sorunu, son yzyllarda batllarn uygarlk d toplumlar

olarak aalamak istedikleri Doululardan nasl yararlandklarn, birok
bulular Dou' dan aldklarm gstermeye de yardmc olacakt.
Trklerin tarih sresince uygar olarak yaadklarna inanan ve bunun
inkar edilemiyecek bir biimde gzler nne serilmesine nem veren
M u s t a fa K e m a l'in, Birinci Dnya Sava yllarnda 2 Kasm 9 6' da
Bitlis'te an defterine yazd u satrlar, O'nun bu konuya daha o dnemde
eildii yanstmaktadr:
"Bitlis'in bana Pompei harabelerini hatrlatt,n ve Ninova harabeleri
mnasebetiyle tarihten bahsolundu. Abbasi Halifelerinin ban yiyen komutanlar. .
Hal Savalar nedeniyle Avrupallarn Dou uygarlndan yararlanmas . . Seluklu
Trklerin, Osmanl Trklerinden evvel Bulgaristan'a Varna civarlarna gemi
plmalar . . " 1 1 0
te A t a t r k' Dou Sorunu'nu incelemeye ynelten nedenleri sanrz
bunlara balamak gerekir.
M u s t a fa K e m a l'in zel kitaplar arasnda, E d o q.a r d D r i a u l t ve
A l h e r t S o r e l'in klasiklemi olan nl yaptlarnn bulunmasn, O'nun
tarihle ilgili aratrmalar erevesinde doal karlamak gerekir. Ancak
935 ubatnda Dolma bahe' de alrken stanbul niversitesi Kitapln
dan getirttii ' oo' akn kitap arasnda Dou Sorunu'na ilikin '7' eserin
de bulunmas dikkati ekmektedir. yle anlalyor ki talya ili ilikilerin
olduka gerginletii o dnemde Antalya'ya gitmek gereini duyan A t a
t r k 1 1 1 tarihsel Dou Sorunu' na da bir kez daha eilmeyi yararl grmtr.
L . e n a l p'in saptad izelgeye gre A t a t rk, o yl, D r i a u l t' dan
K . M a r x'a varncaya dein Avrupal aratrclarn deiik alardan
incelemi olduklar Dou Sorunu'na ait u kitaplar getirtip incelemiti:
D r i a u 1 t , E d o u a r d; La question d'Orient. Depuis ses origines jusqu'i nos
jours, Paris, 909 1 1 2 .
1 1 0 . T e z er, Atatrk'n Hatra Defteri, s. 75

2 2 Ocak 1 935 te lstanbul'a giden A t a t rk, 16 ubatta vapurla Antalya'ya hareket
etmiti. 1 8 ubatta Antalya'y gezen A t a t rk Mersin nlerine kadar gittikten sonra gene
vapurla 25 ubatta lstanbul'a dnmt. Atatrk'n Nbet Defteri, Ankara, 1 955, s. 34 8-358
1 2 898 basks bir nsha Antkabir kitaplar arasnda No. 20 2 de bulunuyor. Kimi
sayfalar iaretli olan kitabn A b d u l l a h C e v d e t'ten geldii anlalyor. stanbul niversite

sinden alnan nshann ise 1 909 basm olduu grlyor: L . e n a l p , A t a t rk - Ki t ap v e
Ktp h a n e , s . 1 4
S o r e l , A l b e r t; La question d'Orient au XVl/Je siecle. Le partage de la

Pologne et la traite de Kainardj, Paris, 889 113 .
S l b e r s c h i m i d t , M a x; Das Orientalische Problem ;::,ur zeit der Entstehung
des trkischen Reiches nach vene;::,ianischen Quellen. Ein Beitrag ;::,ur Geschichte der
Be;::,iehungen Venedigs zu Sultan Bayezid I.,;::,u Byzanz, Ungarn un Genua und zum
.
Reiche von Kptschak (1381-1400) , Leipzig-Berlin, 1 923 114
S a d y k P a s h a; The Moslem and the Cristian or, adventures in the East,
Trad. L. Szrma, 3 vol, London, 1 855
M a r x , K a r l; The Eastern question. A reprint of letters written 1853-1856
dsaling with the events of the Crimean War, London 1 8 79 1.1 5
S n c l a i r , T o l l e m a c h e; A defence ofRussia and the Christians of Turkey,
including a sketch ofthe Eastern questionfrom 1686 to Agust 1877, with its best solution
"the reconstruction of the Greek Empire" and structures on their opponents, London,
1 8 7 8.
Verdict ( das) der Thatsachen. Studie ber die Orienpolitik des Grafen Andras.ry.
Von einem Oesterreichei, Leipzig, 8 7 8.
Dou Sorunu ad ve kavram olarak aslnda bir Bat, bir Avrupa
sorunudur. Trkiye'nin var olmasn ve bamszln ilgilendiren bu
sorunu incelemek zorunluluunu duyan A t a t r k'n L o u i s H a l p h e n'in
1 926'da yaymlanan Les Barbares, des grandes invasion aux conquetes Turques du
xe siecle (Barbarlar. Byk istilalardan Trklerin XI. yzyldaki fetihlerine
kadar) adl eserini okurken, sayfa kenarna kurun kalemle yazm olduu u
tmce, O'nun Avrupallarn Trklere kar davranlarn nasl deerlendir
diini yanstmas ynnden ilgintir:
11
"Btn Avrupa Trkler karsnda!" 6
3 A t a t r k ' n z e l k i t a p l a r a r a s n d a Y u s u f Z i y a tarafndan yaplan

Trke evirisi de bulunmaktadr: Onsekizinci Asrda Meseley-i arkyye, stanbul, 1 9 1
4 Szkonusu kitabn A h m e t C e m a l ( K p r l ) tarafndan yaplan evirisi daha
nce yaymlanmt: Venedik Menbalarna Nazaran ark Meselesi, stanbul, 1 930
1 1 5 Bilindii gibi bu kitap, K . M a r x'n New York Tribuna gazetesinde yaymlanm olan
mektuplar ve makalelerinden olumutu.
1 6 zel kitaplk, Katalog No. 3653, Antkabir, 7 48, s. 386-387
VI-TRKENN ZLEMES VE GELMES
Tarih'i toplumsal olaylarn ve deimenin sergilendii bir alan, ulusal

oluumun gerekletii bir sre, bireyin ve uluslarn gncel gibi grnen
olaylar deerle.dirirken yararlanabilecekleri bir kaynak olmann
yanbanda, Trk uygarlnn tan ve gelecek kaklara g ve gven
alyacak bir ara olarak gren A t a t r k'n, o denli nem verdii ikinci
alan dil olmutur.
"Trkenin yabanc dillerin boyunduruundan kurtarlmasn ve
kendi z kaynaklarna dayanlarak zlemesini ve gelimesini salamak"
diye tanmlyabileceimiz dilde devrimi hazrlayan koullar apayr bir
incelemenin konusu yaplabilir. Byle olmakla birlikte A t a t r k'n
dnce yapsnn olumasn ele aldmza gre, O'nun dil konusuna da
daha rencilik yllarnda ilgi duyduunu ve o dnemdeki dil
tartmalarnda "tasfiyeciler" diye adlandrlan arlatrmaclardan yana
bir eilim gsterdiini, Cumhuriyet'ten sonra youn bir biimde dil
almalarna yneldii yllarda ise, kimi etkilenmeler sonucunda Gne-Dil
kuramn ortaya attn belirtmemiz gerekmektedir.
A l i U l v i E l v e' nin bir incelemesinden, M u s t a fa K e m a l'in
Selanik Askeri Rtiyesinde okuduu yllarda Selanik'te yaymlanmakta
olan ocuklara Rehber adl haftalk derginin soru-bulmaca trnde dzenledi
i yarmalara katldn reniyoruz 1 1 7 . Erkek ve kz ocuklarn
ahlaklarnn gzelletirilmesine ve bilgilerinin geniletilmesine yardmc
olmak amacn gden bu dergi, ayn zamanda ztrkeye arlk veren
"terkipsiz bir dil" kullanmaa da nem veriyordu. zellikle Serezli
retmen S a d i, okuyucular olan okul ocuklar iin yaln Trke ile
yazlm rnekler veriyor ve bunda gtt amac yle aklyordu :
1 1 7 A . . E l v e, Mustafa Kemal Selanik Rtii Askeri Mektebi Son Snf Talebesi iken, Uluda,
Sa. 1 8 (Ekim , 1 932) , s. 6- 1 2
"Rehberimize ara sra yalnz:, Trke szlerle yazacam. Umarm ki sevgili

ocuklar, byle ak bir Trkeyi okumakla daha ok sevineceklerdir; nk kolay kolay
anlayacaklardr. Yazmak okumak iindir, okumak da anlamak iindir, anlatmak ise
bundan sonra balar."
Bu dncede olan retmen S a d i, ocuklara verdii yazma
rneklerinde, dile dolmu bulunan arapa ve farsa szcklerin anlamay ne
denli gletirdiini vurgulamaktan da geri kalmyordu:
" Orada gezmekten usanm, bo duraraktan sklm olduum iin bana okuyup
elenecek ne bulursan bul da gnder diyorsun. Ne bulaym? Bilmez:, misin ki bizim gibi
ocuklarn anlyaca dil ile yazlan szler pek azdr. Hangisini gndersem yzlerce
arapa, farisice szler karm, anlalmas g bir dil ile yazlm olacak deil mi?
Bunlar okumak da ayrca bir takm i skntlarna uramak demektir."
ztrke akmnn nclerinden olan ocuklara Rehber dergisi, fen
bilimlerine ve zellikle matematie ilikin sorular ve bilmeceler de
dzenlemekte, bunlara doru cevap veren rencilerin adlarn ertesi
nshasnda yaymlamaktayd. Bu nedenle derginin 22 Mays 1 3 1 3
(3.VI . 1 89 7 ) ve 1 2 Terinisani 1 3 1 3 (24 Kasm 1 89 7 ) gnl saylarnda
sorulan zenler arasnda, Askeri Rdiye son snf rencilerinden
M u s t afa K e m al'in adnn da bulunmas 1 1 8 , onun szkonusu derginin
okuyucularndan olduunu ve daha o yllarda Trkecilik akmn izlediini
gstermektedir.
Bu ilgi, daha sonraki yllarda Gen Kalemler dergisini ve Z i y a
G k a l p'i yakndan izleyen M u s t afa K e m a l'de, Trkenin Arapa ve
Farsa kurallardan ve szcklerden arnarak zbenliine kavumas
gerektii yolunda bir kanaate dnecektir. O'nun XVI. Kolordu Komuta
n olarak Silvan' da bulunurken, M e h m e t E m i n Y u r d a k u l'un iirleri ile
T e v fi k F i k r e t'in Rbab- ikeste'sini okuduktan sonra, o Aralk 1 9 1 6
gn an defterine yazd u satrlar, b u kanaatini aka gstermektedir:
" Yemekten evvel E m i n B ey'in Trke iirleriyle Fik r e t'in Rbab-
ikeste'sinden ayn ;::,eminde baz:, paralarn okuyarak bir mukayese yapmak istedim.
ikisi de baka baka gzel. Ancak Trke olanda da, dierinde de ayn derecede Arapa,
Farsa kelimat var. Fark, biri parmak hesab, dieri deil!" 1 1 9
Dilde sadelemeyi, Trkenin yalnz yabanc dillerin kurallarndan
deil, Arapa ve Farsa szcklerden de arnmas olarak deerlendiren
A t a t r k'te, 1 9 1 6 da olumu bulunan bu gr, Trk devriminin dil'de de
1 1 8 Gst. yer.
1 1 9 k r T e z e r, Atatrk'n Hatra Defteri, s. 86
tamamlanmas aamasna gelindiinde, S a d r i M a k s u d i A r s a l'n Trk

Dili iin adl yaptna 2.IX. 1 930 da yazd beencede artk bir ilke niteliini
alacaktr:
" lkesini, yksek istiklalini korumasn bilen Trk milleti, dilini de yabanc
diller boyunduruundan kutarmaldr."
Gne; - Dil kuramnn ortaya atlmasna gelince, bu konuda A t a t r k' -
n Etrsk dili zerinde alan C a r r a d e W a u x v e Fransa'da Ari Dillere
Takaddm Eden Lehenin Turani Men;ei'nin yazar L e o n C a h u n'dan 1 2 0
balayarak, yeryznde konuulan dillerin Smerce'den km olduu
grn savunan L'Origine des Langues. Des Religions et des Peuples adl
incelemenin sahibi H i l a i r e d e B a r e n t o n'a 1 2 1 ve nihayet 1 935 de La
Psychologie de quelques eliments des langues Turques (Trk dillerindeki baz
gelerin psikolojisi) adl bir alma yapan Viyanal H e r m a n n F .
K v e r g i C'e varncaya kadar birok aratrcnn etkisinde kald bilinmek
tedir 1 22 . Bu nedenledir ki Gne - Dil kuramnn tartld 1 936'daki
nc Trk Dil Kurultay'na Dr. K v e r g i c ile Smerolog Hilaire de
Barenton da birer bildiri sunmulard. B a r e n t o n'un o yl yeni basks
yaplan kitabn "A son excellence A t a t rk, President de la Republique Turque. -
Hommage respectueux et souvenir reconnaissant" diye imzalyarak sunmas 1 2 3 ve
4 Eyll 1 936'da stanbul'dan yazd zel mektupta, "Trklerin Smer
Konfederasyonuna mensup olabileceklerini gsteren" yeni kantlardan sz
etmesi 1 2 4, A t a t r k'n dil ve Smerler konusunda kendisine gsterdii
yaknla dayanmaktadr. Yeryznde konuulan tm dilleri tek bir kkene
balayan kuramsal yaklamlarn eski hz ve nemlerini yitirdii gnmz
de, Smerce'nin Trke ile yakndan balantl olduunun artk kabul edilmi
bulunmas 1 2 5 , A t a t r k'n bu alanda da nsezisinin gcn gstermekte
dir.
120 Yapt A t a t r k'n isteiyle R u e n E r e f n ay d n tarafndan Trkeye

evrilmiti. stanbul, 1 930
1 2 1 2 cilt, Paris, 1 932- 1 933
1 22 A. D i l a a r, Atatrk ve Trke, A tatrk ve Trk Dili, TDK yay. Ankara, 1 963, s. 45-50;
Ayrntl bilgi: Etimoloji, Moifoloji ve Fonetik Bakmndan Trk Dili, Ankara, 1 935
1 2 3 Atatrk'n zel Ktphanesi, Sra No. 1 568, Antkabir kitaplar, 547
1 24 Antkabir Arivi
1 2 5 M e b r u r e Tos u n , S u m e r D il i i l e Trk D il i A ra s n da Ka r la t rm a , A ta t r k
Ko nfe r a n s l a r 1 9 7 0 , TTK, A n k a r a , 1 9 7 1 , s . 1 4 7 - 1 6 8
VII-DNCEDE AGDALIK
Bata zgrlkten ve yenilenmeden yana Trk aydnlar olmak zere

kimi fransz dnrlerinin ve Trk Tarihi ile Trk Dili gibi alanlarn
tannm aratrclarnn etkisinde kalmakla birlikte kendine zg bir
dnce sistemi oluturan M u s t a fa K e m a l A t a t r k'te, temel genin
kii iin zgrlk ve toplum iin bamsz/k olduu grlr.
Bu, bir bakma ada dnce sistemi demektir. O'nun zel kitaplar
arasnda, ada dnce zerine yazlm '2' kitabn bulunmas, bu ynden
ilgintir. Hele bunlardan birinin, nl fransz devlet adam R a y m o n d
P o i n c a r e' nin 906' da buslan Idees contemporaines (ada Dnceler) adl
kitabnn oluu ayrca nem tamaktadr. Bu konudaki ikinci yapt ta, gene
bir franszn, P a u l G a u l t i e r'in, g de ikinci basks yaplan La pensee
contemporaine; les grands problemes (ada Dnce, Byk Sorunlar) adl
kitabdr 26 .
ada dnebildii, dahas kimi konularda kendi an aabildii
iindir ki A t a t r k , zgrlk ve bamszla kavuturduu Trk toplumu
nun adalamasn ama edinmitir. Buna giden yolun dnce ve
davranlarda deiiklik yapmayla balyabileceini grm ve toplumun
kurtuluunu bireylerin kurtuluunda bulmutur.
M u s t a fa K e m a l, daha Kurtulu Sava balarnda Ankara ya ilk '
geliinin ertesi gn halkla konumasnda, bireyleri belli dnce aamasna

ulaamam toplumlarn, ortaya kan kiilerce iyi ya da kt ynlere
srklenebileceine dikkati ekerek syle demiti:
26 A t a t r k'n zel ktphanesinde 3 8 ve 220 sra numaralarnda bulunan kitaplardan
P. G a u l t i e r'inki yer yer iaretlidir.
te yandan R a ym on d P o i n c a re'nin Kurtulu Sava dneminde Trk isteklerini hakl
bulduu ve 20 Ekim 92 de Fransa ile imzalanan Ankara anlamasnn gereklemesinde etkili
olduu bilinmektedir. Bu nedenle M u s t afa K e m a l 23 Aralk 1 92 1 gnl bir mektupla
kendisine teekkrlerini bildirmiti. B i l a l i m i r, A tatrk ile razmalar, 1, Ankara, 1 98 1 , s.
1 62- 1 63
"Bir ulus, varl ve hukuku iin btn kuvvetiyle, btn fikri ve maddi
kuvvetleriyle ilgilenmezse, bir ulus, kendi kuvvetine dayanarak varln ve bamsz:./
n salamazsa, unun bunun cryunca olmaktan kurtulamaz:,. . Bireyler dnr
olmadka, topluluklar istenilen yne, herkes tarafndan iyi veya fena ynlere
srklenebilir. Kendini kurtarabilmek iin her kiinin geleceiyle dorudan doruya
ilgili olmas gerekir" 2 7 .
1
Bu grte olan A t a t r k iin, en nemli sorunlardan biri,

dncelerin, kavramlarn halka maledilmesi ve halkn aydnlatlmas idi.
Bu amala halk arasna kararak, ya da krs'ye karak konumaktan zevk
alyordu. Dncelerini basn yoluyla halka ulatrabilmek iin bir ara
gazetecilii bile denemiti. Grevden ayrlm bir Ordu Komutan olarak
stanbul'da bulunduu mtareke dneminde, yakn arkada F e t h i
O k y a r' bir gnlk gazete karmaa raz etmi, dahas bunun iin gerekli
paray da salamt. Gazeteye gene M u s t a fa K e m a l'in nerisi ile
"Minber" ad konmu ve yalnz siyasal deil, "lmi, edebi,fenni ve iktisadi" bir
yayn organ olmas ngrlmt 128.
Bunlar M u s t a fa K e m a 1 ve arkadalarnn ilgi alanlarnn geniliini
ve gazetenin halk aydnlatma amacn gden bir "krs" olmaa
alacan gsteriyordu. Ancak Minber'in yayn hayat fazla srmemiti.
A t a t r k te 926'da yaymlanan anlarnda, "Herhalde benim bu ilk ve son
9
gazeteciliim muvaffak olmamtr'' 12 demise de, O'nun Dil'de devrime
ynelirken, ya da Hatay sorunu gibi ok nem verdii konularda gazetelere
imzasz yazlar yazdn biliyoruz 13 0
A t a t r k'n g g Aralnda Ankara halkna syledikleri, dnceyi
olduu kadar bireyi de temel ge olarak kabul eden toplumsal bir grn
belirtisidir kukusuz. Aslnda O'nun yeryznde hereyin ancak insan
kafasnn rn olabileceine inand hatrlandnda, bu szleri ok doal
karlamak gerekir.
1 2 7 Esas metin: Atatrk'n Sylev ve Demeleri, I I ,

1 28
F e t h i O k y a r , D e v i rde B i r A da m , Y a y . C e m a l K u t a y s t a n b u l , 1 9 8 0 ,
s. 2 6 7 - 2 69
Gnlk yaym organ olan Minber'in Mondros mtarekesinden birka gn sonra, 2
Kasm 1 9 1 8 de yaymna baland, ancak '52' gn sonra, 22 Aralk'ta kapand anlalyor.
1 29 A tatrk'n Hatralar: 1914-1919, T. Bankas, Ankara, 1 965, s. 89
Gazetenin 1 2 Safer 1 337 ( 1 7 Kasm 1 9 1 8) gnl nshasnda " M u s t afa Kem a l Paa ile
M l a k a t" balkl ilgin bir yaz yer almt.
Jo rnein A t a t r k, 1 936'da Cenevrede bulunan Afe t n a n'a yazd bir mektupta,
dil konusu ile megul olduunu belirttikten sonra, "Ulus'a yazdm yazlarn da kuprlerini
toplu olarak gnderiyorum" demektedir. Atatrk'ten Mektuplar, s. 33
Yeni devletin armas iin izilen kurt ba simgeler kendisine gsterildi

inde, yle demiti:
"Bunlann hibiri bugnk dnyamzn iinde kurulan yeni bir devletin armas
olamaz. Devletin armasn, sembolik bir insan ba olarak simgeletirmeli.
"Bu dnyada herey insan kafasndan kar. Bir insan bann ifade etmiyecei
hibir ey dnemiyorum!" 1 3 1
A t a t r k'e gre insan vcudu bir krs idi ve hereyin kayna olan ba
ile onun iindeki z, yani zeka bu krs'nn zerinde ykseliyordu:
"insann vcudu bir krsdr. Zeka cevherinin mahfazas olan, ba, zerinde
tamak iin kurulmu bir krs! nk esas zekadr'' 3 2 .
Btn bunlar dikkate alndnda, M u s t a fa K e m a l A t a t r k'n
dnce yapsnn, bireyi ve toplumu yceltmeye ynelik zgrlk ve
adalk ekseni etrafnda gelitii sonucuna varabilir ve baarsn dnce
sisteminin gereklere dayanan salamlnda bulabiliriz.
131
A fe t 1 n a n, M. Kemal Atatrk'ten ra;;.dklanm ( 1 97 1 ) , s. 37
1 32
R u e n E r e f n a y d n, Atatrk' zleyi, Hatralar, TTK, Ankara, 1 957, s. 16
GENEL DZN
Abbasi Halifeleri : Aklclk (Rasyonalizm) :

M. Kemal'in anlan : 48 Etkileri : , 1 2
Abbasi Halifesi (Kaim Biemril Akuraolu Yusuf:
lah) 3 1 Irk kuram ve uygarlk : 44
Abdullah Cevdet : Akdeniz tipi :
48 n. 1 1 2 Irk sorunu : 45
Abdlmecit (Halife) : Ali Rza (M. Kemal'in babas) :
Halifelik sorunu : 39 Gkalp - M. Kemal : 1 8
Acemistan : Ali Suavi :
Turul Bey - Halife ilikisi: Trk rk ve uygarlk : 43
30 Al/ah lnkdr Mmkn mdr? (A. Hil
Afrika : mi'nin kitab) :
Uluslar : o - Halifelik so A.Comte ve olguculuk : 1 2 - Et
runu : 41 - Anadolu Neolitik kileri : 22, 23
kltr : 45 L'Allemagne audessus de tout la men -
Ahlak Terbiyesi : ta/ite allemande et la guerre :
Durkheim'dan eviri : 2 n. 48 (Durkheim'in eseri) : M. Kemal'in
Ahlaksal yaknlk : okumas : 2 1
Ulusun oluumu : 1 9 Almanca : 6
Ahmet Hilmi, ehbender - zade, Fili Alp, Tekin :
beli : Gkalp - M. Kemal : 1 8 n. 38
M.Kemal'in okuduu eser : 7 - Alparslan (Seluklu Sultan) :
0lguculuk : 2 - Etkisi : Tarih almalar : 29, 3 - Ma -
2 1 - 24 lazgirt 32 - Mezar kitabesi :
Ahmet Mithat : 33
Contrat Social evirisi : 3 Altay Ouzlar :
Ahmet Naim : Kkenleri : 44
G. Fonsengrive'den evirisi : Altn sikke : 32
7 Amerika Birleik Devletleri (A.B.D.) :
Ahmet Rza Bey : Wells'in Birleik Dnya Devleti :
Olguculuu : 2 40
Akarsu, Bedia : Anadolu :
Gkalp - M. Kemal : 1 8 n. 38 Etrskler : 27 - Kltrleri : 45 -
58 ATATRK'N DNC YAPISI
Trklerin antropolojileri : 46 M. Kemal'in Sofya ate : 3

Anadolu Seluklular : Avrupa : Fransa devrimi : 3 -- Wells'
Gobineau'ya gre : 44 in Dnya Federasyonu : 39 -- Hali
Anayasa ( 1 924): 1 5 felik : 41 - Anadolu Neolitik kl
An defteri ( M . Kemal'in) : tr : 45 - 47 -- Dou Sorunu : 49
7, 5 1 Avrupa Birleik Devleti :
Ankara : 9 , 53, 54 G. Quartara'nn kitab : 40
Annali deli'Islam (L. Caetani'nin Avrupallar :
kitab) : 33 Dou uygarl : 2 7 - Irklar ve
Antropolojik lmler : 44 uygarlk : 44 -- Dou uygarl :
Arab : 48 - Trklere kar davranlar :
-
Kavn - i necib olay : 4 - 49

uygarl : 26 -- Etkisi : 2 7 Auguste Comte ve Felsefesi :
Arap alfabesi : A. Hilmi'nin kitab ve olguculuk :
Trkeye uygun olmay : 27 12
Arabistan : 2 7 Azerbaycan :
Arapa : 2 7 , 5 1 Malazgirt sava : 32
Ariler, Ariani kavimler :
M . Celalettin'e gre : 2 5 - B
Irk sorunu 43, 44
Badad :
Arsal, Sadri Maksudi :
Turul Bey - Halife ilikileri :
Trklerin antropolojileri :
29 - 3 1
44 -- Trkenin zlemesi :
Bamszlk :
52
3, o, , 16, 53
Asay - i peygamberi :
Balkanlar : 46
Turul bey - Halife ilikile -
Balkanlar Antant : 40
ri : 30
Balkan bozgunu : 3
Askerlik : M. Kemal'in zel ki -
Balkan toplumlar :
tapl : 9
M. Celalettin'in gr : 26
Askeri dadi (Manastr) :
Les Barbares...
Tarih . M. Tevfik Bilge : 6
L. Halfen'in kitab : 49
Askeri Rdiye (Selanik) :
Barenton, Hilaire de (Smerolog) :
M. Kemal'in Trkenin sade -
Gne - Dil kuram : 52
letirilmesine ilgisi : 5 1
Bakent : 3
Asie (Asya) : 2 8
Bat :
L 'Assembtee Generale d u Califat :
42 n. 94 Kavram : 3 -- Dou Sorunu : 47, 49
Asya : Bat Asya : 45
Fransa devriminin etkisi : 3-
Batllama :
Dou sorunu : 47
Bamszlk sava : o -- Leon
Cahun : 27 -- Wells'in gr : Bedir Sava :
Okuma yazma sorunu : 37
39 - Halifelik : 4 1 - Anadolu
-
Neolitik kltr : 46 -- Dou Belgrad :

Sorunu : 47 Fes olay : 4
Aiyan : Beyaz rk :
M. Kemal'in ziyareti : 8 Irklar ve uygarlk sorunu :
Ateemiliterlik : 43, 45
GENEL DZN 59
Beytlmal : c
Ebubekir'in tutumu : 23
Bi'at : Cahun, Leon :
Toplum szlemesi kavram : Etkisi : 25, 27, 52
13 Caetani, Leone :
Bilge, M . Tevfik : Etkisi : 33 - 36
M. Kemal'in tarih retmeni : Le Califat (A. Sanhoury'nin kitab) :
25 42
Birinci Dnya Sava : Cebesoy, Ali Fuat :
6, 38, 48 Namk Kemal etkisi : 7
Birinci nn : Celal Nuri :
N. Kemal'in etkisi : 7 slam birlii ve halifelik : 4 1
Birinci Trk Tarih Kongresi : Cemiyet - i Akvam :
Irklar ve uygarlklar : 46 Wells'in gr : 40
Birleik Dnya Devleti : Cemiyet - i Tedrisiye - i slamiyye :
Wells'in gr : 38 - 4 1 . Ahmet Hilmi : 2 1
Birleik Mslman Devletler : Cengiz Han :
Sorunu ve Halifelik : 39, Gobineau'ya gre Trkler : 45
4 1 , 42 Cihad'd - din izz'd - devle (Alparslan'
Bitlis : n lakab) :
M. Kemal'in anlar : 27, 48 31
Bizans mparatoru ( Romen dio Cihan Tarihinin Umumi Hatlar :
genes) : Wells'ten eviri : 38
Malazgirt: 32 College de Freres de la Salle (Sela -
Bolayr, Ali Ekrem (N. Kemal'in nik) :
olu) : M. Kemal'in franszca renmesi :
E'ar - i Kemal'i armaan : 8 6
Boule : Comte, Auguste:
Irk tanm : 46 Olguculuun etkisi : , 1 2
Blgesel birlikler : Le Conseil supreme d u Califat :
Wells'in gr : 38, 40 A. Sanhoury'nin nerisi : 42 n. 94
Bln Muharebe Talimi : Constantinople :
M. Kemal'in Litzmann'dan e Latince - Trke ilikisi : 2 7
virisi : 6 n. 8 Contrat Social O J . Rousseau'nun) :
Brakisefal : evirileri ve etkisi : 1 3, 1 4
Uygarlk ve rklar : 43 - Cours de philosophie positive :
Anadolu kavimleri : 45, 47 M. Kemal'in zel kitaplar : 1 2
Buda mezhebi, Budizm : Croisades : 26
Wells'in Dnya Devleti : 39, 40 bk. Hal Seferleri
Bulgaristan : Cumhuriyet :
M. Kemal : 3 - Seluklularn geisi : Kavram ve zellii : 1 3, 14
48 Cumhuriyet Halk Partisi Kongresi :
Byk Seluklular : M. Kemal'in Sylev'i : 39
Tarih almalar : 29 Cumhuriyeti : 1 3
Laiklik anlay : 1 1 - Ulusun olu -

u mu : 19 -- Wells'in gr : 40
ada ilkeler, yaam : 3, 23 Din Hayatnn iptidai ekilleri :
adalama : 47, 53, 55 Durkheim'den eviri : 2 1 n. 48
in : Din retimi :
Ye - i ve Vusunlar : 45 Wells ve M. Kemal : 42, 43
ocuklara Rehber (Selanikte Doal haklar :
kan dergi) : zgrlk anlay : 1 4, 1 5
M . Kemal'in okumas : 50, 5 1 Doalc (Tabiiyyun) : 1 2
Dou :
D
Dou sorunu : 47, 48
Darlfnun : Dou Anadolu : 6
Muhammed'in evinin zellii : Dou Sorunu : 4 7 - 49
37 Dou uygarl : 27, 48
Daudet, Alphonse : Dolmabahe : 48
M. Kemal'in okuduu kitaplar : Driault, Edouard:
7 Dou sorunu : 48
A dejence of Russia... (T. Sine - Durkheim, Emile :
lair'in kitab) : Etkisi : 2 1
Dou Sorunu : 49 Dn akmlar : 3
Deguignes : Dnce :
Etkisi :25, 2 8 - 33 M. Kemal'e gre nemi : 2 - Dnce
Descartes : de adalk : 53
Trkeye evrilmesi : 1 1 Dnya dini :
Deve : Wells'in gr : 39
Ebubekir'in tutumu : 23 Dnya Federasyonu :
Devlet armas : 55 Wells'in gr : 37, 40
Devrim : Dnya tarihi :
Koullar : 1 1 Wells'in etkisi : 37, 38
Dilaar, A.
Atatrk ve Trke : 52 , n. 1 22 E
Discours sur la Methode (Descartes' The Eastern question (K.

n) : Marx'n) : 49
evrilmesi : Ebubekir (Halife) :
De la division du travail social Tutumu : 23 - Halifelii : 35
(Durkheim'in) : L'Education morale (Durkheime'in) :
M. Kemal'in okuduu kitaplar : 2 1
M. Kemal'in okuduu kitaplar : 2 1
Dil :
Ekonomi :
Okuduklar : 9 lgisi ve amac :
-
Okuduklar : 9
50 Ekonomik yap :
Dil birlii : htilal nedeni : o
Trk ulusunun oluumu : Eli :
19 Malazgirt sava : 3 1
Dilde devrim : 20, 50, 5 1 , 54 Elve, Ali Ulvi :
Dilde zleme : 1 8 M. Kemal'in dille ilgisi :
Din : 50
GENEL DZN 61
Emir'l - mminin : Fin :

Unvannn k : 35 Gobineau'nun iddialar : 44
Emir'l - mera : Fonsegrive, Georges :
Turul Bey - Halife ilikileri : Atatrk'n okuduu kitaplar : 7
29, 30 Fransa :
Emval - i miriye : Etkeni : 3, 9 -
Ebubekir'in tutumu : 23 Fransa'da Ari dillere takaddm eden
Esad Efendi : lehfenin Turani menei :
lttihad - lsldm yazan : 4 L. Cahun'dan eviri : 52
Essai sur l'inegaliti des races hu - Fransz devrimi :
maines (Gobineau'nun) : 3, 6, 9 - 1 1 , 1 3, 1 5, 1 6
44 Fransz Yurtta v e nsan Haklan
Esin kayna : , 5 Bildirisi :
Esir, esirler : 32, 37 zgrlk anlay : 1 4, 1 5
Eski ve Modern Trkler (M. Celalet - Franszca : 5 , 6
tin'in kitab) : 25
De l'esprit de lois (Montes - G
quieu'nn) : 1 4
Esquisse de l'histoire Universelle Gazali, mam :
(Wells'in franszca evirisi) : 38 Ruh hakknda gr : 1 2
E'ar - Kemal : Gaultier, Paul :
Armaan edilmesi : 8 ada dnceyle ilgili kita -
Eti kltr : h : 53
lgilenmesi : 46 Gen; Kalemler :
Etnik ayrlklar : Trkenin sadeletirilmesi : 5
Irk sorunu : 26, 44 Genel Meclis :
Etrskler : Sanhoury'ye gre slam birli -
Kkenleri : 27 i : 42
Etrsk Dili : 52 Gobineau, J.
Evrasya : Uygarlk ve rk sorunu :
Pittard'a gre Trk rk : 46 43 - 47
Europe Oriental : Gkalp, Ziya :
L. Cahun'a gre Trkler : 28 Etkisi : 1 8 - 2 1 - Trkenin
zletirilmesi : 5
F Gndz, Asm :
Namk Kemal'in etkisi : 7
Farsa : 5 1 Gne - Dil kuram :
Federal Dnya Devleti : 50, 52
Wells'in gr : 38
Felsefe : 9, 1 2 H
Ferman :
Turul - Halife ilikisi : 29, 30 Hal Savalar :
Fes : Avrupa ve Dou uygarl :
Etkileyici bir olay : 4 26, 27, 48
Fidye - i necat : Haddon, A. Cort :
Malazgirt sava : 32 Irk ve uygarlk sorunu :
Filozof, filozoflar : 2, 4 44, 45
Hakan : Hrriyet :
Turul Bey : 29 Kavram ve anlay : 1 5 - 1 7
Hakimiyet - i Milliye : Ay. bk. zgrlk
M. Kemel'in Le Matin'e de Hrriyet - i Eftdr (Namk Kemal'in)
meci : o Okudukalar : 7
Halife : Hrriyet Vicdan (L. Marillier'
Trk tarihine olumsuz etki - den eviri) : 16 n. 36
si : 26 - Turul Bey : 29, 30
Alparslanla iliki : 3 - Unvan : 1, t
35 - slam birlii : 4 - Kahire
Irk :
Kongresi : 42
Irk sorunu : 43 - 46
Halifelik :
Irklk : 43, 44, 47
Olumsuz etkileri : 26, 27, 30 -
Irksal zellikler : 46
slam birlii sorunu : 38, 39, 4 1 , 42
Islav :
Halk hkmeti : 1 4 Gobineau'ya gre Osmanllar :
Halklk : 8 badet :
Halphen, Louis : Toplum hayat ve ynetim iin
Dou Sorunu : 49 nemi : 36
Haluk'un Defteri : 8 n. 1 4 bn - i Rd :
Harp Akademisi : 6 , 7 Ruh hakkndaki gr : 1 2
Harp Okulu : 7 bn - i Sina :
Hars : Ruh hakknda gr : 2
Gkalp ve M. Kemal : 1 9, 20 itima - i Taksim - i Amel (Durk -
Ay. bk. Kltr heim'den eviri) 2 n. 48
Hatay : ldeies contemporaines :
Atatrk'n gazetecilii : 54 R. Poincare'nin kitab : 53
Hl'at : deolog :
Turul - Halife ilikisi : 30 Z. Gklap : 8
Hlafet Sorunu : htilaller :
33, 35, 36, 42 M. Kemal'e gre nedenleri :
Hristiyanlk : 40 10
Hikmet gazetesi : kinci mparatorluk (Fransa) :
. Ahmet Hilmi'nin : 22 Olguculuk :
Histoire generale de Turcs des Mon - kinci Trk Tarih Kurultay :
goles et des autres tartares .
.
E. Pittard : 46
(Deguignes'nin) : 28 mparator (Romen Diogenes) :
Horasan : 3 1 Malazgirt sava : 32
Hukuk : nan, Afet :
Okuduklar : 9 Atatrk'n kltr anlay :
Hunlar : 19
Tarih almalar : 29 nan :
Hunlarn, Trklerin, Moollarn ve da zgrlk anlay : 15, 16
ha sair Tatarlarn Tarih - i Umumi nklaplar :
si (Deguignes'ten eviri) : 29 zgrln snr : 7
Hutbe : nsan ba :
Alparslan - Halife ilikisi : 3 1 Devlet armas : 55
GENEL DZN
nsan haklar : Kanunlarn ruhu (Montesquieu'

Fransz devriminin etkileri : 3 nn) : 1 4
lntroduction a l'histoire de l'Asie Karlsbad :
Turcs et Mongoles (L. Cahun'un M. Kemal'in almanca renme
kitab) : 27 abas : 6
ran : 44 Kavm - i necib (Araplar) : 4
sa (Peygamber) : 2 Kay aireti :
slam Birlii : 38, 4 1 , 42 Toplum Szlemesi yorumu :
slam a : 44 13
slam Tarihi : Kemalizm : 8, 2
Tarih almalar : 25, 29, 33 Kl : 30, 32
lsllJ.m Tarihi (A. Hilmi'nin) 23 Kongar, Emre :
lsllJ.m Tarihi (L. Caetani'nin) : Olguculuk : 2
33, 34 n. 74, 36 Kle : 23, 30
slamiyet : 23, 33 - 35, 40, 4 1 , 45 Kur'an : 34, 35
stanbul : 6, 4 , 54 Kurt ba :
stanbul niversitesi Kitapl : Devlet armas sorunu : 55
Atatrk'n okuduu kitaplar : 9, 48 Kurtulu Sava : 7, 9, o, 53
svire : Kuvvetlerin ayrm : 1 4
Wells'in Dnya Devleti gr : 40 Kk Asya : 44, 45
talya : Kltr :
likiler : 48 Anlay : 1 9, 20
ittihat gazetesi : Krs :
Ahmet Mithat'n Contrat Social evi - Anlam : 54, 55
risi : 1 3 Kvergic, Hermann F.
/ttihad- /sllJ.m (Celal Nuri'nin kitab) Gne - Dil kuram : 52
41
!ttihad - lsllJ.m ve Avrupa (Azam - zade L
Refk'in) : 4 1 Laftte, Pierre :
ttihat ve Terakki Cemiyeti : A. Rza'nn olguculuu : 2
Olguculuun etkisi : 1 2 Laiklik :
zmir : o Aklcln etkisi : - Gkalp :
1 8 - devlet reislii : 30 - eitim : 43
K
Latinler :
Kadn haklar : Uygarlk sorunu : 26
Gkalp - M. Kemal: 8 Latince : 27
Kahire : Lisani Trklk :
Hlafet Kongresi : 42 Gkalp : 20
Kaim Biemrillah (Abbasi Halifesi) : Litzmann (Gnl.) :
Turul Beyle ilikileri : 29 - 3 M. Kemal'in evirileri : 6
Kalkan : 32
M
Kansu, evket Aziz :
Trklerin antropolojileri : 44 Mahmut I I .
Kant : Fes'in kabul : 4
Aklclk : Makalat - S!Jas!Jye ve Edeb!Jye (Namk
Kant ve Felsefesi : Kemal'in) : 7
Malazgirt Meydan Sava : 3 1 Turanien rk : 45

Malta : Montesquieu :
H. C. Yaln'n Caetani evirisi : 33 Etkisi : 1 4
Manastr : Tize Moslem and tize Cristian or..
M. Kemal'in renim hayat : 6 Sadyk Paann kitab : 49
Mardin, erif: Muhammed ( Peygamber) :
Atatrk'n dn hayatna getirdii : Tarih almalan : 23, 29,
12 33 - 37
Marillier, Leon : Muhbir gazetesi :
Kitabnn evrilmesi : 1 6 Ali Suavi'nin yazlan : 43
Marx, Kari : Murat, Mizanc :
Dou Sorunu : 48, 49 Toplum Szlemesi kavram :
13
Le Matin gazetesi : o
Musa ( Peygamber) : 2
Mebadi - i Felsefeden Birinci Kitap :
Mustafa Celalettin :
llmnnefs (G. Fonsegrive'den e
Etkisi : 25 - 2 7, 30, 43
viri) : 7
Musul :
Mecmua - i Fnun :
Turul Bey - Halife ilikileri : 3
. A. Hilmi : 2 1 n. 50
Mutasavvflar :
Medeniyet : 24
Ruh sorunu : 1 2
Medine : 34, 36, 37
Mnif Paa : 2 1 n. 50
Medineli : 37
Mslmanlk : 39
Mehmet Enis :
Atatrk'n okuduklan : 1 6 N
M. Tevfik Bilge :
bk. Bilge Namaz : 32
Merv : Namk Kemal :
Alparslan'n mezar kitabesi : 33 Etkileri : 6 - 8 - Toplum Szleme
Merutiyet : 6, 7, 1 4, 1 8, 23 si kavram : 3 -- Vatan ve zgr -
Meveret : 3 lk : 1 6 -- Etkisi : 1 8
Mezar kitabesi : Napoleon (Bonaparte) : 2
Alparslan'n : 33 Napoleon I I I . :
Msr : Olguculuk :
Hlafet Kongresi : 42 - Ana - Neolitik :
dolu Neolitik kltr : 45 Anadolu kltrleri : 45
Ninova : 48
Mili, Stuart :
Nizamlmlk :
H. C. Yaln evirisi : 1 6
Deguignes etkisi : 3 1
Millet :
Anlay : 1 8, 1 9
Ay. bk. Ulus 0,
Milletler Cemiyeti : 40 Ouzlar :
Minber gazetesi : Gobineau'ya gre : 44
M. Kemal'in gazetecilii : 54 Ok : 32
Monari : 1 4 Okyar, Fethi :
Mongols : M. Kemalin renim hayat : 6 -
L. Cahun'a gre Trkler : 28 Minber gazetesi: 54

Montandon, George : Olguculuk :
GENEL DZN 65
Etkileri : , 1 2 -- Gkalp - M. Ke p
mal : 1 8
Ondrt Temmuz : Palestine : 26
M. Kemal'in Fransz temsilciliin - Paris :
de konumas : o Olguculuk : 1 2 - Deguignes : 29
-
Onseki;:.inci Asrda Meseley - i arkyye Parmak hesab (Hece vezni) : 5

A. Sorel'den eviri : 49 n. 1 1 3 Payitaht (Rey) :
L'Origine des Langues : Malazgirt sava : 3 1 , 32
H. Barenton'un eseri : 52 La pensle contemporaine (P. Gaultier'
Das Orientalische Problem... in) : 53
M. Slberschimidt'in eseri : 49 Peygamber (Muhammed) : 33, 37
rtaasya : Peygamberlik : 34
Trkler ve slamiyet : 24- G - Picardie (Fransa) :
!er : 45 M. Kemal'in Fransa'ya gidii : 4
Ortaasya Trkleri : Psikoloji : 9
Leon Cahun'un etkisi : 2 7 La psycologie de quelques elements
Orta - Dou : 2 6 des langues Turques (H. Kvergic'
Osmanl, Osmanllar : in) : 52
Irk sorunu : 44, 46, -- Avrupaya Pittard, E.
gei : 48 Irklar ve uygarlk sorunu : 43, 44 -
Osmanl Hlafeti : 4 1 Etkisi : 45 - 47
Osmanl mparatorluu : Poincare, Raymond :
k : 3 - M. Celalettin : 26 ada dncelere ilikin kitab :
- Wells'in gr : 40 - Dou
-
53
Sorunu : 47 Polonya : 25
Osmanl tarihi : Pompei :
Halifeliin etkileri : 26 M. Kemal'e gre Bitlis : 48
Osmanllk : 7 Positivizm :
Ou - sounlar (Vusunlar) : Ay. bk. Olguculuk
Gobineau'ya gre : 45
The Outline of History (Wells'in
eseri) : 37 Q
retimin birletirilmesi : 20, 43 Quartara, Giorgio :
mer (Halife) : Atatrk'e sunduu kitab : 40
Halife unvannn kullanlmas : Question d'Orient : 47
35 Ay. bk. Dou sorunu
mer Naci : . La Question d'Orient (E. Driault'
M. Kemal'in edebiyat ve iir mera - un kitab) : 48
k : 6 La Question d'Orient au XVIII siecle
zdekiler (Maddiyln) : 1 2 (A. Sorel'in) : 49
zgrlk :
Fransa devriminin etkisi : 3 - R
Namk Kemal : 7, 8 -- Fransa etkeni :
o - Anlay : 4 6 - Ahmet Hilmi
- La race... (G. Montandon'un ki
ye gre : 23 - Verdii nem 53, 55 tab) : 45
zgrlklk : 1 3 Les races et l'histoire (E. Pit -
ztrke : 50, 5 1 tard'n) : 44, 46
Les races humaines (A. C. Had Sanhoury, Abdurrezzak :

don'un) : 44, 45 Birleik Mslman Devleti sorunu : 42
Rasyonalizm : Sapho (A. Daudet'nin) : 7
Ay. bk. Aklclk Sar rk :
Reaya: Irklar ve uygarlk sorunu : 7, 44, 45
Wells'in Osmanl mparatorluu Selahattin (Bnb) :
hakkndaki gr : 40 Fes olay : 4
Refik, Azam - zade : Selanik :
slam birlii sorunu : 4 1 M. Kemal'in franszca renmesi : 6 -
Renan, Ernest : Vatan ve Hrriyet C_emiyeti : 1 6 -
Ulus anlay : 1 9 Trkenin sadeletirilmesi : 50
Resulullah : Selanik Askeri Rdiyesi : 5
Muhammed'in peygamberlii : Seluklu mparatorluu :
34 Malazgirt sava : 3 , 32
Reit Galip, Dr. : Seluklular :
Trklerin antropolojileri : Irk sorunu : 44, 46-- Avrupaya ge
44 meleri : 48
Rey (ran) : Slberschimidt, Max :
Malazgirt sava : 3 1 , 32 Dou Sorunu : 49
Romanos (Romen Diogenes) : Silvan :
Malazgirt sava : 3 1 , 32 M. Kemal'in anlar : 7, 22, 5 1
Rossi, Ettore : Sinclair, Tollemache :
Mustafa Celalettin'in rol : Dou sorunu : 49
25 n. 57 Siyasal varlkta birlik :
Rousseau, Jean -Jacques : Trk ulusunun oluumu : 1 9
Etkisi : 1 3, 14 Socilti des Positivistes :
Rum ordusu (Bizans) : A. Rza'nn yelii : 2
Malazgirt sava : 3 1 Sorel, Albert :
Rumeli : 3 Dou sorunu : 48, 49
Rbab - i ikeste : Sosyoloji :
M. Kemal'in deerlendirmesi : Okuduu kitaplar : 9
7, 8 n. 14, 5 1 St :
Rdiye (Selanik Askeri) : 5 Osmanl devletinin kuruluu : 1 3
Smrgecilik : 3
s Sylev : 39, 4
La suicide ... (Durkheim'in) :
Sadabat Pakt : 40 Okuduu kitaplar : 2 1
Sadi, retmen, Serezli : Sulh muahedesi :
Dilin sadelemesi : 50, 5 1 Malazgirt sava : 32
Sadi (irazl, air) : Sultan (Alparslan) :
Arap etkisi : 2 7 3 1 , 32
Sadyk Pasha : Sultan - i slam (Turul Bey) :
Dou Sorununa ilikin kitab : 49 30
Saltanat : Suudi Arabistan :
Hlafet sorunu : 39 Halifelik sorunu : 42
Samsun : Smerce :
M. Kemal'in konumalar : 5, 43 Gne - Dil kuram : 52
GENEL DZN 67
Gobineau'ya gre Osmanllar : 44

Tauro - Aranien :
adi (kle)
M. Celalettin'e gre Etrskler : 2 7
R. Diogenes'in esir alnmas :
Temsili sistem : 14
32 Terkipsiz dil sorunu : 50
am : 3, 4, 1 6
Tevhid - i tedrisat :
apka : 4
Gkalp - M. Kemal : 20
ark ve Garp Hkmdar (Tu Tevfik Fikret :
rul Bey) : 30
Etkileri : 6, 7 -- Aiyan ziyaret :
ark Meselesi (Namk Kemal'in) :
8 -- Vatan ve zgrlk : 6 -- Dilin
7
zlemesi : 5
ehbender - zade Ahmet Hilmi : Timur :
bk. Ahmet Hilmi L. Cahun'un kitab : 27
enalp, Leman : Toplum Sz/emesi :
Atatrk'n okuduu kitaplar : Trk - slam geleneine gre yorum
9, 48 !anmas : 1 3
eriat : 2 Trablusgarp : 3
Turul Bey :
T
Halifelik sorunu : 29 - 3
Tac : Turan :
Turul Bey - Halife : 30 G dalgas : 45
Tahlili ve Tenkidi Tarih - i lsl.m : Turanien rk :
A. Hilmi'nin eseri : 22 G. Montandon'un gr : 45
Taht : 29, 30 Turcomans :
Takmn Muharebe Talimi : M. Celalettin'e gre Trk uy
M. Kemal'in Litzmann'dan evirisi : garl : 26
6 n. 8 Les Turcs anciens et modernes
Talim - i hat : (M. Celalettin'in kitab) :
Muhammed'in okuma - yazmaya verdii 25, 4 3
nem : 37 Trk :
Tarih : A. C. Haddon'a gre kapsam :
M. Kemal'in okuduklar : 9 - Deerlen - 45
dirii : 25 - Amac : 50 Trk demokrasisi : 9, o
Tarih ll ( Ortaz:.amanlar) : Trk devrimi : o, 1 8, 5 1
Deguignes etkisi : 29, 30 - L. Caetani'nin Trk Dili iin (S. M. Arsal'n
etkisi : 33 - 35 kitab) : 52
Tarih almalar : 29, 43, 44 Trk rk :
Tarih tezi : 25 Gobineau'ya gre : 44
Tarih - i lsl.m (A. Hilmi'nin) : 23 Trk Tarih Kongresi ( 1 932) : 44
Tarih - i Osmani (Namk Kemal'in) : Trk tarihi :
M. Kemal'in okuduklar : 7 Atatrk'n verdii nem :
Tarihsel yaknlk : 25, 27 - 29
Trk ulusunun oluumu : 1 9 Trk uygarl :
Tarihte Gzel Kadnlar ( M . Enis'in kita - Deguignes'nin etkisi : 28, 43
b) : 1 6 Trke :
Tasvir gazetesi : 2 Arap alfabesinin olumsuzluu :
Tatarlar : 27 - zlemesi sorunu : 50
Trke iirler (M. E. Yurdakul'un): Vatan v e Hrriyet Dernei :

M. Kemal'in okuduklar : 7 - M. Kemal'in kurduu : 6, 1 6
Trkenin zlemesi : 5 Vatanda iin Medeni Bilgiler :
Trkecilik akm : 5 zgrlk : 1 5 - Ulus anlay :
-
Trlk akm : 19
L. Cahun'un rol : 29 Venedig Menbalarna Na<.aran ark
Trkler : Meselesi (M. Slberschimidt' -
slamiyete girileri : 2 4 -- Antro - ten eviri) : 49 n. 1 4
polojik zellikleri : 43, 46 Verdict der Thatsachen :
Trklk : Dou sorunu : 49
Duygusu : 4, 7 Vezir, Vezir - i azam :
Ttengil, Cavit, Orhan : (Nizamlmlk) : 30, 3 1
Gkalp - M. Kemal : 1 8 Vicdan zgrl : 5 , 2 3
Vusunlar : 45
U, Waux, Carra de :
Gne - Dil kuram : 52
Ulum gazetesi :
Wells, Herbert George :
Ali Suavi'nin yazlar : 43
Etkisi : 37 - 43
Ulus :
Anlay : 1 8, 1 9, 25
y
Ulus gazetesi :
Atatrk'n yazlar : 54 n. 30 Yaln, Hseyin Cahit :
Ulusal eitim : 43 evirileri : 16, 29, 33
Ulusal irade : 1 4 Yalova :
Ulusculuk : Tarih almalar : 29
Gkalp ve M. Kemal : 1 8 Yay : 32
Usul Hakknda Nutuk : Yeni Osmanllar :
Descartes'tan eviri: Iln. 1 9 Rousseau'nun etkisi : 1 3
Usul - i Meveret Hakknda Mektuplar Yeni Trk Alfabesi : 2 1
(Namk Kemal'in) : 7 Yurdakul, M . Emin :
Uygarlk : 9, 20, 22, 24, 43, 45, 46 M . Kemal'in okuduklar : 7
nc Trk Dil Kurultay : -- Trkenin zlemesi : 5
Gne - Dil kuram : 52 Yurt birlii :
naydn, Ruen Eref: Trk ulusunun oluumu : 1 9
L. Cahun evirisi : 52 n. 1 20 Ycekk, Nakiyddin (Yzb.) :
nsal, Artun : M. Kemal'in Franszca ret -
Montesquieu'nn etkisi : 1 4 meni : 5, 6
stn rk : Yei :
kavram ve kuram : 43, 44 Gobineau'nun grleri : 45
v, w z
Varna : Zabit ve Kumandan ile Hasbhal :

Seluklularn Avrupaya geii : 48 M. Kemal'in dnceye verdii nem :
Vasiyet : 2
Ebubekir'in : 23 Zeka : 55
Vatan : Ziya Paa :
Kavram : 3, 7, 1 6 Contrat Social evirisi: 1 3
I
ATATRK'N "VATANDA N MEDEN BLGLER" KTABI N
YAZDIKLARINDAN: DEK DNCE VE NANLARIN NEM
(Afet nan, Medeni Bilgiler ve M. Kemal Atatrk'n El Ya:.lar,
T.T.K. Ankara, 1 969, s. 5 1 2)
ATATRK'N "TARH 1 1 - 0RTAZAMANLAR "KTABI N
YAZDIKLARINDAN: TUGRUL BEY VE HALFELK SORUNU
(Antkabir Arivi)
b
II
l!.i
1
'
1
El
III
M. KEMAL'N 1 9 1 6 DA SLVAN'DA OKUDUU KTAPLARDAN
ehbender - Zade Filibeli Ahmed Hilmi, Allah inkar Mmkn mdr?
stanbul, 1 377, s. 46 - 47
- s -
- 9 -
ccs de'rniers qui, avrc le ire de p r i o ce des pri
'.)aas ces le mp-li oti le poile Saadi1 dans les
ces, Jooncre n , l Togbroul-SRlduk, i ' i n vcsi u re
rangs dcs m usulma n s , conla tai les C ois<'s,
;; de la domi ion t m porelle de l'Orie el de
t t oi lan de sararls u rcs ivaien sous le . nom
s l 'OCcidcnl <lu mende musub a n . ........ - - - - ' -
i'J' rl' Arabes, l'anmosic rcligieusc el la d u ree des

A peie les Trcs y eaient-ils tli.>fniiemert
C':l mf.)ur re caracerisaieal pas enccre les . Turcs.
::!.. cfdblis , q u 'i l s c virc n , en 4 08 8 , assail!i; par la
A rouons , r.epeodaqe-: si ;!rs' 'eJeres flo
plus loguc el l a l us rude g u crre qui a i l ja : a is
8.. -rissaieo i Baghdad e a Boukhara, l a civilisatioo
c.. cusargla n e le m e n d e . Fail!e s , p; r la diision qu
---- s dcs Turcs ne poavail qu'lre resreiole dans de
- pouroir lns h descendance d ' A ip A rslan , !es
eeraies limies. E!le cail resreine, d'abord I a
... t' T u rcs son l lancus p3r lt s Croise.s, i ;.iicee, i Do
;::; f,,oj caue des guerres iolcrmiuables, el 'eosuie, parce
rylee et i An iocle, el il> TO n avec la rage de
;;
S:::: ""' que les Turcs ayan adoplil'.,alRhabe et l'ecrjl:e ..J.....
" l'impuissrnce, la populaioo de celle deroiire ville
C: rassee au fil de l 'cpee ; ils rnieo l ' e ermioaion
a rabe, qai ne convenaI 2as du lOUl a.ta.Jallill!l.- . -
,..,

"

.rafliaJe dfs la li anls de Marrab, el cellc de cen
IUrlDe, l'enseigoemenl ae fut 'm;\s assez naio - J
nal e populaire. A i ni, bien q u e le ri>gne d Alaed-
< rnlle babi a n t s de Jerurn le rn , brules vifs e massa
t> din - leGrnd, d'lconium, (4) bri l l A par une mul-
r:rs pa r les p l u s cilebre3 cberaliers de la clre
itude de poele! el d'ecrirains de toul ceare, lts
licne.
Tu rcs eaol condmnc. a SJ senir des elemens
Les Turcs, dans pl usieurs combas pariels, par
t tirrenl i faire prisonnier; les ;nces Boh.lmond
a rabes el persans, lous leurs ecrils pnrea a peine
maliser de popaJarle 3T6C (eS etritS mediocres de!!
d 'An iocl e , le roi Baudouia i l , J osselin de Courle
Byanins, q u i nien l'avanage d'fe . composes
ney, Raimood de T rijJOl, Josselin d Edesse, Reuaud
? en criture syllabique. Mais reverons a nore suje.: .
de Cbatil loa , Hugues de Lusigoan , le roi Goy de
00 i l y e l d_es poees cbreiens qni celebrerent
..... Lusignan ete . , el, respecan leur ' ie, ils ur per..,
.o les flols de' sang repandu dans la mosq aee d'Q
mirea de se rarbeer. Com me il e3' inconesable
!" mar, l Jerusalem J mosqtiee que les fanssins du-
... q ue la tie des prisorniers m usulmans n'eLail pas
00
' re>pecee pu les Lllins, e que, d'au tre par, nous (1) 11 ae ful pas coofondre ee ulan uee Alaeddi
voyons la conl u i e hu maine des T u rcs, on peul e qui r4oai vers les commencements de la puissaoce ol
faire u n idcede la larbarie des Turcs d alors.
omaoe.
7
.l
'\
;i .; \
.
.: (
j
v
Leone Caetan, Is/dm Tarihi, ev. Hseyin Cahit
c. III, stanbul, 1 924, s. 2 1 8 - 2 1 9
(Atatrk'iin ;;el Kitapl, No. 208)

Şerafettin Turan - Atatürk'Ün Düşünce Yapısını Etkileyen Olaylar, Düşünürler, Kitaplar

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Şerafettin Turan - Atatürk'Ün Düşünce Yapısını Etkileyen Olaylar, Düşünürler, Kitaplar

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

kutuphaneci - eskikitaplarim

D NCE Y A PISINIETK LEYEN

TRK TARH KURUMU BASIMEV-ANKARA

I -TARHSEL DNEME . ........... ................. 3-4

I I - GRENM YILLARININ ETKS .................. . 5-8

IV - MERUTYET DNEM DNRLER . . . . . . . . . . . 1 8-24

- Trk Tarihinin Eskilii : Mustafa Celalettin-Leon Cahun . . .

2 Trk Tarihi ve Uygarln Bir Btn Olarak Ele Alma :

V I -TRKENN ZLEMES V E GELMES .. . . . . . . . 50-5 2

Yii-DNCEDE AGDALI K .. . . . ... . . ...... . .. ... . . 53-55

GENEL D Z N .. . ....... . . ...... ..... . .... ... . .. .. . . 5 7-68

Her insan, kukusuz ki, gzlerini yaama at aileden balayarak

1 Afe t n a n, Cenevre'den A t a t r k'e yazd 23. 1 . 1 937 gnl mektupta bu konuyu

bilen :{,ahit ve Kumandan ile Hasbhal adl kitabnda, dncenin nemi

- Fransz Devrimi - Osmanl mparatorluunun k:

2-Etkileyici Kimi Olaylar: "Kavm- necib" -Fes:

verdii cevapta, "uyan' dne borlu olduumuzu" belirterek yle

5 Atatrk'n Sylev ve Demeleri, il ( 1 959) , s. 1 9 7 de bulunan asl metin yalnlatrld.

dnceleri de alayan bu retmeninden Vatan ve Hrriyet Derneinin

2 - Merutiyet Kuaklarn Etkileyen Sesler: Namk Kemal

6 Elaz ve Mu Milletvekillikleri de yapan N a k i y d d i n Y c e kk, 1 945 te lmtr.

1 9 1 6 gnlerini ieren an defterindeki kaytlara gre, '49' gnlk sre

10 Atatrk'n Hatra Defteri, Yay. k r T e z e r, T.T.K. Ankara, 1 972, M . K em al'in 1 9

arnn nl dizelerini", " Vatann Barna dman dayasn hanerini-Bulunur

12 Atatrk'n Sylev ve Demeleri, 1, ( 1 96 1 ) s. 1 54. M us t a fa K e m a l bu konumasnda

A t a t r k'n askerlikten tarihe, dilden uygarlklara, sosyolojiden

A t a t r k'n dnce ve eylemlerinde Fransz Devrimi'nin byk pay

dzenlenen trene katlmas ve bir konuma yapmas, O'nun 789

nitelikte geli;mi;tir. nk her ulus, devrimini, toplumsal ortamn basklarna ve

2 -Aklclk ve Olguculuun zleri :

O dnemde Trk aydnlar arasnda da yaylmaa balyan olguculuk,

20 e rif M a rd i n, Jn Trklerin S!Jasi Fikirleri, Ankara, 1964, s. 1 24- 1 6 1

yeniliklerden biri, reform ve yenilik alannda "ikayet" ve "inleyi"

3 -Jean -Jacques Rousseau ve Cumhuriyet:

M u s t a fa K e m a l, R o us s e a u'nun tm eserlerini incelediini Trki

tanmlar, 1 924 tarihli Trkiye Cumhuriyeti Anayasasnn 68. maddesinde

Yasann yasaklamad hibir eye engel olunmaz ve hi kimse yasann

37 . S . A y d e m i r, A.g.y. I I I ( 1 978), s. 509 vd.

38 Bu konuda biribirine aykr den grlerin A b d l k a d i r K a r a h a n ile T e k i n A l p

anlay biribirinden farkldr. G k a 1 p, " Ulus, n e rksal n e kavimsel, n e corafi

"Uygarln ne olduunu baka baka tanmlyanlar var. Bence uygarl

44 Asl metin Atatrk Hakknda Hatralar ve Belgeler ( 1 9 59), s. 43-45.

snflar ortak bir eitim ve retimde birletirmedike ruh ve dnce

47 . T u ran, Tevhid-i Tedrisat (retimin Birletirilmesi), A tatrk nderliinde Kltr

dan ve Hikmet gazetesi sahibi olan A . H i 1 m i, ayrca Tahlili ve Tenkidi Tarih-i

5 1 Gnmz Trkesine gre yalnlatrdmz metin: A.g.y.s. [ -

cak toplumsal snflar olarak retmenleri, dnrleri ve teknik elemanlar

53 Tarih-i lsliim, stanbul, 326-327, I, 3

A h m e t H i l m i, Trkler ve slamiyet bahsinde slamiyetin Ortaasya' -

basit ve ahlaklar uygarln pis tortularndan arnm idi" (s. 538 ) .

A t a t r k'n toplumsal olaylar deerlendiriinde ve dnya

57 E t t o r e Rossi, Dall'lmperio Ottomano alla Repubblica di Turchia, Oriente Moderno, XXI I I ,

modernes (Eski ve Modern Trkler) adl kitapta, Trklerle ariani kavimler

d) Latince adllara gre Etrsklerin Tauro-Aranien ya da Trk

6 s. 280. Sayfa kenarnda eski harflerle "ok mhim" yaz l.

kitab Trk genleri ve aydnlar arasnda yaylm, dahas Trklk

2 Trk Tarihi ve Uygarln Bir Btn Olarak Ele Alma :

64 Katalog sra no. 3852

758 yllarnda '5' cilt olarak Paris'te yaymlandnda, islamiyetten nceki

Badad'a avdet "Bu muzafferiyetten sonra T u r u l tekrar

67 An tkabir Arivi. bk. Ek: I I

". . Musul havaiisini ;::,aptederek Badad'a dnd, mutantan merasimle Abbasi

A t a t r k, Malazgirt Meydan Sava'n ve R o m e n D i o g e n e s'in