Katedra Fizyki Ciaa Staego U

II pracownia fizyczna

Pomiar
prdkoci wiata
Pomiary prdkoci wiata zarys historyczny
A do pocztkw XVII wieku panowao powszechne przekonanie, e wiato dociera do obserwatora
natychmiast po wysaniu go ze rda, a wic rozchodzi si nieskooczenie szybko. Galileusz podda
ten pogld w wtpliwod i jednoczenie zaproponowa dowiadczalne rozwizanie problemu prdko-
ci wiata. Stan na wzgrzu zaopatrzony w osonit latarni i zegar. Na drugim wzgrzu odlegym
o L ustawi si jego asystent z podobn osonit latarni. Eksperyment polega na tym, e Galileusz
odsania latarni i jednoczenie zaczyna mierzyd czas. Gdy bysk wiata dociera do asystenta, ten
odsania z kolei swoj latarni. Galileusz, kiedy tylko zobaczy jej bynicie mia sprawdzid na zega-
rze, ile czasu upyno od wysania pierwotnego bysku. Czas ten (oznaczmy go przez t) odpowiada
przejciu wiata od Galileusza do asystenta i z powrotem, a wic pokonaniu drogi 2L. Prdkod wia-
ta c powinna byd obliczona ze wzoru:

Dowiadczenie zakooczyo si niepowodzeniem nie udao si zmierzyd czasu t; wydawao si,

e bysk powraca do Galileusza natychmiast. Dzi wiemy, z jak ogromn prdkoci biegnie wiato
i zdajemy sobie spraw, e w zaproponowanej metodzie bdy pomiarowe byy niewspmiernie du-
e w relacji do mierzonego odstpu czasu. Eksperyment Galileusza wywoa jednake wrd wsp-
czesnych yw dyskusj na temat prdkoci wiata i przetrwa w historii nauki jako miae podwae-
nie od dawna ugruntowanej tezy. Negatywny wynik dowiadczenia uwiadomi badaczom, e
prdkod wiata, o ile jest skooczona, musi mied bardzo du wartod, wic aby j zmierzyd trzeba
obserwowad bieg wiata na bardzo dugich dystansach lub umied mierzyd niewyobraalnie mae od-
cinki czasu.

Niedugo po prbach Galileusza, w 1676 roku, pierwszego udanego pomiaru prdkoci wiata doko-
na Ole Rmer, prowadzc w paryskim obserwatorium astronomicznym dokadne i systematyczne
obserwacje zadmieo ksiyca Jowisza o nazwie Io. Zadmienia pojawiaj si, gdy Io, obiegajc macie-
rzyst planet, kryje si za jej tarcz. Okres obiegu jest krtki i wynosi 42,475 godziny1. W takich te
odstpach regularnie powinny byd obserwowane zadmienia. Rmer zauway, e okres ten zmienia
si w trakcie penego roku, a wic jest powizany z ruchem Ziemi wok Sooca. Gdy Ziemia w swym
ruchu obiegowym oddala si od Jowisza, czas midzy kolejnymi zadmieniami ronie, za gdy Ziemia
zblia si do Jowisza maleje. Zmiany te nie s due: sigaj maksymalnie kilkunastu sekund, ale ku-
muluj si w cigu kadego procza i dziki temu ju w XVII wieku byy atwe do wykrycia. Wedug
Rmera, nieregularnod zadmieo Io daje si wyjanid, jeeli zaoymy, e wiato rozchodzi si ze
skooczon prdkoci. Sprbujemy przeledzid jego rozumowanie.

Rys.1 Ziemia, Jowisz i ksiyc Io podczas ruchu obiegowego wok Sooca

1
Tak dokadna wartod okresu obiegu ksiyca Io jest znana obecnie

2
 Przyjrzyjmy si rysunkowi 1. Ziemia obiega Sooce po orbicie o promieniu rZ=1,496108 km w cigu
roku (365,25 doby); promieo orbity Jowisza to rJ=7,841108 km, za okres obiegu okoo 12 lat. Oby-
dwie planety oraz ksiyc Io poruszaj si w kierunkach okrelonych strzakami. Zamy, e na po-
cztku cyklu obserwacji Ziemia i Jowisz znajduj si w pozycjach oznaczonych numerem 1, a wic
najbliej siebie. Odlegod midzy obydwiema planetami wynosi r1=rJrZ=6,34526108 km i wanie
ksiyc Io chowa si za tarcz Jowisza rozpoczyna si zadmienie. Jeli wiato porusza si ze skoo-
czon prdkoci c, to obserwator na Ziemi dowie si o zadmieniu dopiero po czasie t1=r1/c. Gdy
na Jowiszu upyn czas odpowiadajcy penemu obiegowi ksiyca Io, rozpoczo si kolejne zadmie-
nie. W cigu owych 42,475 godzin Ziemia i Jowisz poruszay si i ich wzajemna odlegod nieco wzro-
sa. Znajc promienie orbit obu planet oraz okresy ich obiegu, mona atwo wyznaczyd nowe pooe-
nia (sprbuj to zrobid samodzielnie!!!) i obliczyd, e odlegod Ziemia-Jowisz wynosi teraz 6,34598108
km si zwikszya wic o prawie 72000 km. Oznaczmy ten dodatkowy odcinek symbolem r. Na
przebycie drogi r wiato potrzebuje czasu t= r/c. Gdyby Ziemia i Jowisz pozostaway wzgldem
siebie nieruchome, obserwator na Ziemi zobaczyby drugie zadmienie dokadnie 42,475 godziny po
pierwszym. Na skutek wzrostu odlegoci, informacja o drugim zadmieniu dotrze do Ziemi o t p-
niej; czas midzy pierwszym, a drugim zadmieniem wyniesie wic 42,475 godz+t. Po kolejnych
42,475 godzinach Ziemia i Jowisz oddal si od siebie jeszcze bardziej (por. rys 2) i kolejne, trzecie za-
dmienie jeszcze bardziej si opni. Te opnienia bd narastad a do chwili, gdy Ziemia i Jowisz
znajd si najdalej od siebie (pooenie oznaczone cyfr 2 na rys 1). Nastpi to po czasie nieco du-
szym ni p roku. W cigu tego okresu odlegod Ziemia-Jowisz wzronie o wielkod rednicy orbity
ziemskiej 2rZ (patrz rys. 1) i sumaryczne opnienie zadmienia dla ziemskiego obserwatora wyniesie
tcak=2rZ/c. Jeli przeprowadzilibymy dokadnie obserwacje, okazaoby si, e cakowite skumulowa-
ne opnienie to 16 min 37 s. Obliczona std prdkod wiata:

dobrze zgadza si z wartoci znan wspczenie.

Wynik Rmera uzyskany przed ponad 350 laty znacznie odbiega od tej wartoci i wynosi
214 300 000 m/s. Tak dua niedokadnod spowodowana bya bdem pomiaru skumulowanego
opnienia, ktre wedug Rmera wynosio okoo 22 min i niedokadn wartoci promienia orbity
Ziemi: 1,623108 km. Pomimo niepoprawnej wartoci liczbowej, wynik tego pomiaru mia ogromne
znaczenie: pokaza, e prdkod wiata jest skooczona i zainspirowa dalsze badania eksperymental-
ne.
1 000
Miliony km pooenie 2
950

900

850

800

750

700

650
pooenie 1 dni
600
0 100 200 300 400

Rys. 2 Zmiany odlegoci Ziemia-Jowisz podczas ruchu obu planet

Autorem innej metody pomiaru prdkoci wiata opartej rwnie na obserwacjach astronomicznych
by Anglik James Bradley. Obserwowa systematycznie sta gwiazd Smoka znajdujc si
w zenicie. wiato tej gwiazdy powinno biec ku Ziemi dokadnie pionowo2, a wic luneta powinna byd
skierowana pionowo w gr. Okazao si, e Smoka jest widoczna, gdy lunet pochyli si pod ktem

2
W rzeczywistoci gwiazda ta nie ley dokadnie w zenicie, ale Bradley uwzgldni w swoich obliczeniach zwi-
zane z tym poprawki.

3
 w stosunku do pionu. Na dodatek, dokonujc obserwacji w cyklu rocznym, trzeba j obracad
w paszczynie poziomej tak, aby w cigu roku zatoczya kt peny (patrz rys. 3). Obserwatorowi wy-
daje si, e gwiazda corocznie zakrela na sferze niebieskiej okrg o rednicy ktowej 2.

Rys. 3 Obserwacja staej gwiazdy w zenicie podczas rocznego ruchu Ziemi.

c oznacza prdkod wiata, vZ prdkod ruchu orbitalnego Ziemi.
Wyjanienie tego zjawiska nazwanego aberracj wiata gwiazd wymaga zaoenia, e prdkod
wiata jest skooczona i jednoczenie wskazuje na prosty sposb obliczenia tej prdkoci. Niech wia-
to biegnie ku Ziemi pionowo z prdkoci c i trafia w obiektyw lunety skierowanej pionowo w gr
w chwili t=0 (patrz rys. 4 pozycja a). Po krtkim czasie t promieo wietlny przebdzie w kierunku
pionowym drog ct. W tym czasie luneta, poruszajc si wraz z Ziemi ruchem obiegowym wok
Sooca z prdkoci vZ pokona drog vZt (patrz pooenie b na rys. 4). Luneta przesuna si nieco
w stosunku do padajcej pionowo wizki wiata i promieo, ktry trafi w ni o t wczeniej, wypad
na zewntrz (pokazuje to czerwona kropka na linii biegu wiat)3. W kolejnych pozycjach c i d luneta
przesuna si ju daleko poza promieo wiata, ktry wpad do niej w pooeniu a.

Rys. 4 Obserwacja gwiazdy w zenicie Rys. 5 Obserwacja gwiazdy w zenicie

luneta skierowana pionowo w gr luneta pochylona
Na rys 5 pokazano te same cztery fazy biegu promienia wietlnego, w przypadku, gdy luneta jest
pochylona. Pochylenie lunety pod odpowiednim ktem kompensuje jej ruch wraz z Ziemi
w kierunku poziomym i promieo wietlny biegnie cay czas wzdu osi przyrzdu. Jak powinien byd
dobrany kt ? W czasie gdy wiato przebdzie odcinek 3ct, Ziemia wraz z lunet pokona drog
3vZt; tangens kta nachylenia powinien byd rwny stosunkowi tych odcinkw:

3
Relacja prdkoci Ziemi do prdkoci wiata zostaa na rysunkach mocno znieksztacona, aby mona byo po-
kazad omawiany efekt. w rzeczywistoci prdkod Ziemi jest okoo 10 000 razy mniejsza ni prdkod wiata.

4
 Aby obserwowad gwiazd Smoka Bradley musia pochylid lunet pod ktem =20,479 sekund
ktowych, czyli 9,929310-5 rad. Prdkod Ziemi w jej ruchu wok Sooca wynosi 29 765 m/s. Wyzna-
czona w oparciu o te wartoci prdkod wiata:

Bradley w 1725 roku, kiedy to dokona swoich pomiarw i obliczeo, nie dysponowa tak dokad-
nymi danymi i wyliczona przez niego prdkod wiata bya rwna 3,01108 m/s.

Na pierwszy nieastronomiczny pomiar prdkoci wiata trzeba byo poczekad ponad 100 lat. Wyko-
na go w 1849 roku Armand Hoppolyte Fizeau. Schemat ukadu pomiarowego przedstawiony jest na
rys. 64

Rys. 6 Schemat aparatury Fizeau do pomiaru prdkoci wiata

Wizka wiata ze rda S dociera do zwierciada pprzepuszczalnego Z1. Jej odbita czd biegnie
dalej do zwierciada Z2, odbija si od niego i wraca po tej samej drodze. Ta czd powracajcej wizki,
ktra przejdzie przez zwierciado Z1, trafia do obserwatora O. Na drodze wizki, w odlegoci L od
zwierciada Z2, umieszczone jest koo zbate K o m zbach. Zby i przerwy midzy zbami s jedna-
kowe (patrz rys. 7a). Gdy u dou koa znajduje si przerwa, wiato moe przedostawad si przez ni
w stron zwierciada Z2 i z powrotem (rys. 7b). Jeli przekrcimy koo tak, e u dou jest zb, wizka
zostaje zablokowana (rys. 7c).

Rys. 7a Koo zbate z jednakowymi z- Rys. 7b Wizka przechodzi Rys. 7c Wizka jest blokowana
bami i przerwami przez przerw midzy zbami koa przez zb

Rys. 8 Obracajce si koo zmienia cig wizk wiata w cig prostoktnych impulsw.
Koo zaczyna si krcid, wykonujc f obrotw na sekund. Przerwy i zby na przemian odsaniaj
i zasaniaj wizk. wiato zostaje podzielone na prostoktne impulsy (patrz rys. 8). Kady z nich
przebywa z prdkoci c drog L, i po odbiciu si od zwierciada Z2 wraca do koa K. W tym czasie koo
przekrcio si nieco i impuls nie wpada ju dokadnie w przerw, w ktrej powsta. Dla przypadkowo
wybranej czstoci obrotw koa f, powracajcy impuls najprawdopodobniej trafi czciowo w zb,

4
W schemacie dla uproszczenia pominito elementy optyki zapobiegajce rozbieganiu si wizki wiata.

5
a czciowo w otwr, a wic do obserwatora dotrze tylko jego czd o krtszym czasie trwania (rys.
9). Jeli koo obraca si dostatecznie szybko, obserwator nie bdzie widzia nastpujcych po sobie
krtszych impulsw lecz cige wiato o mniejszym nateniu. Szczeglny przypadek ma miejsce
wtedy, gdy czstod obrotw koa dobierze si tak, e impulsy przepuszczany przez przerwy midzy
zbami po odbiciu od Z2 i powrocie do koa s cakowicie blokowane na ssiednich zbach. wiato
w ogle nie dociera wwczas do obserwatora.

Rys. 9 Zby obracajcego si koa zmieniaj wypenienie powracajcego sygnau

Fizeau w swoim eksperymencie wykorzysta wanie t szczegln sytuacj i tak dugo zwiksza
czstod obrotw koa, a do punktu O przestao docierad jakiekolwiek wiato. Sprbujmy w tych
warunkach obliczyd prdkod wiata. Impuls wietlny przebiega drog 2L od koa do zwierciada Z2
i z powrotem z prdkoci c w nieznanym czasie t, tak wic

W tym samym czasie t koo obracajc si z czstoci f przekrcio si dokadnie od przerwy do z-

ba (por. rys. 7b i 7c). Na obwodzie znajduje si m zbw i m przerw. Okres penego obiegu jest rwny
T=1/f. Czas, w ktrym jeden zb lub jedna przerwa przesuwa si przed wizk wiata wynosi wic

Porwnujc z sob wzory (5) i (6) otrzymujemy:

Std

W eksperymencie Fizeau odlegod midzy koem zbatym, a zwierciadem Z2 wynosia L=8633 m,

za liczba zbw m=720. Zanik wizki obserwowano dla czstoci obrotw f=12,86 Hz. Prdkod wia-
ta obliczona ze wzoru (7) c=3,153108 m/s5.

Wynik dowiadczenia Fizeau nie by zadowalajcy. W 1862 roku francuski fizyk Jean Bernard Leon
Foucault opracowa now, dokadniejsz metod pomiaru prdkoci wiata przy zastosowaniu wiru-
jcego zwierciada. Schemat eksperymentu przedstawia rys. 10. Ze rda S wybiega silna skolimowa-
na wizka wiata i po przejciu przez pprzepuszczalne zwierciado Z1 odbija si od paskiego zwier-
ciada Z2, a nastpnie od oddalonego o L wklsego zwierciada Z3. Jeli zwierciado Z2 jest
nieruchome, wiato wraca do Z1 po tej samej drodze, po ktrej biego ze rda, a po odbiciu trafia
do punktu O na ekranie. Zamy teraz, e zwierciado Z2 wiruje wok osi C z czstoci f. W czasie
gdy wiato pokonuje drog o dugoci 2L do Z3 i z powrotem, zwierciado Z2 obraca si o kt . Wiz-
ka powraca teraz do Z1 po drodze oznaczonej niebiesk lini na rys. 10 i po odbiciu od Z1 jest obser-
wowana na ekranie w punkcie O. Obserwator mierzy odlegod OO=a, a nastpnie oblicza dugod
odcinka , ktrego znajomod umoliwia wyznaczenie prdkoci wiata. Sprbujmy przeprowadzid te
obliczenia.6

5
Pniejsze pomiary przeprowadzane t metod byy coraz dokadniejsze. Ostatni z nich wykonany w 1902 r
da wynik c=299 880 00084000 m/s.
6
W naszych rachunkach zakadamy, e zmierzono odcinek . Wyznaczenie go w oparciu o znajomod odcinka a
wymaga nieco obliczeo geometrycznych. Pozostawiam je bardziej ambitnym (o ile s jeszcze tacy) studentom.

6
 Rys. 10 Schemat dowiadczenia Foucaulta
Czas przelotu wiata od Z2 do Z3 i z powrotem wynosi

W tym samym czasie zwierciado Z2 obraca si o kt ktry moemy wyznaczyd, znajc dugoci
odcinkw d i :

Zakadajc, e kt jest niewielki moemy przyjd, e

Czstod obrotw zwierciada wynosi f, a wic prdkod ktowa zwierciada jest rwna

Kt zakrelany jest w czasie

Podstawiajc ze wzoru (9) otrzymujemy

Przyrwnujemy do siebie prawe strony rwnao (8) i (11):

Std prdkod wiata

W dowiadczeniu Foucaulta odlegod L wynosia 20 m, zwierciado Z2 obracao si z czstotli-

woci 500 obrotw na sekund, za przesunicie OO wynioso 0,7 mm. Prdkod wiata otrzymana
w oparciu o te dane bya rwna c=(298 000 000500 000) m/s.

Metoda wirujcych zwierciade bya wielokrotnie modyfikowana. Spord wielu eksperymentw wy-
konanych w oparciu o t ide warto wymienid dowiadczenie Alberta Michelsona z 1924 roku. Wiru-
jcym elementem by graniastosup o podstawie w ksztacie foremnego omiokta i lustrzanych

7
ciankach bocznych. Przyjrzyjmy si schematowi aparatury Michelsona na rys. 11. wiato ze rda S
pada na jedn ze cianek omiociennego zwierciada M (na rysunku jest to cianka nr 2) ustawione-
go tak, e kt midzy wizk wiata, a ciank jest dokadnie rwny 45o. Wizka odbija si
w kierunku zwierciada Z1, dalej do zwierciada Z2 i po ponownym odbiciu od Z1 wraca po rwnolegej
drodze do M. Jeeli zwierciado M spoczywa, wiato pada na ciank nr 4 pod ktem =45o i odbija
si w kierunku wskiej diafragmy D i obserwatora O.

Rys. 11 Uproszczony schemat aparatury Michelsona do pomiaru prdkoci wiata

Wyobramy sobie teraz, e zwierciado M wiruje z niedu czstotliwoci w kierunku wskazanym
strzak. Niech wizka ze rda pada na ciank nr 2. w momencie gdy kt jest rwny 45o, wiato
biegnie po drodze takiej, jak na rys. 11 i dociera ponownie do M. Jednake w czasie, gdy promieo
wietlny pokonuje t drog (oznaczmy ten czas symbolem t), zwierciado M obraca si nieco i kt ,
pod jakim trafia powracajca wizka w ciank nr 4 rni si od 45o. wiato po odbiciu od cianki nie
trafi w diafragm D i obserwator nie zobaczy go. Aby obserwator mg dostrzec wizk wiata, nale-
y tak wyregulowad czstod f obrotw zwierciada M, aby w czasie t obrcio si dokadnie o sm
czd swojego obwodu. Wwczas w chwili, gdy wiato odbite od zwierciade Z1 i Z2 dotrze do M na
miejscu cianki nr 4 znajdzie si cianka nr 3 nachylona dokadnie pod ktem 45o. Obliczmy w tych
warunkach prdkod wiata przy zaoeniu, e droga L jest tak dua, e odcinki midzy zwierciadami
Z1 i Z2 moemy pomind.
Czas przelotu wiata od zwierciada M i z powrotem wynosi:

Czas penego obrotu zwierciada M jest rwny

Tak wic czas smej czci obrotu

Obydwa czasy musz byd sobie rwne, wic

W oryginalnym eksperymencie Michelsona z 1924 roku wirujce zwierciado znajdowao si

w obserwatorium Mt. Wilson, a ukad nieruchomych zwierciade na grze Mt. San Antonio, w od-
legoci 35400 m. redni czas przebiegu wiata tam i z powrotem, znaleziony w ponad tysicu sied-
miuset wykonanych pomiarach wynis 0,00023 s. Std obliczono, e prdkod wiata w powietrzu
jest rwna (299 796 0004 000) m/s.

8
Wspczenie pomiarw prdkoci wiata dokonuje si na najczciej badajc czas przebiegu zmodu-
lowanej wizki laserowej od rda do zwierciada i z powrotem, a wic podobnie, jak to robi Fizeau.
Do modulacji natenia wiata nie uywa si jednak metod mechanicznych lecz elektronicznych (ge-
neratory sygnaw modulujce napicie zasilania lasera) lub elektro-optycznych (np. komrka Kerra
zasilana szybkozmiennym napiciem z generatora modulujca natenie wiata spolaryzowanego).
Prowadzi si te pomiary prdkoci fal elektromagnetycznych o czstotliwociach innych ni wiato
widzialne: od fal radiowych do promieniowania . Stwierdzono z bardzo du dokadnoci, e prd-
kod fal elektromagnetycznych w prni nie zaley od czstotliwoci. Wartod prdkoci wiata
w prni przyjmowana obecnie wynosi7
c=(299 792 4581,2) m/s

Prdkod wiata w poruszajcych si ukadach.

Dowiadczenie Michelsona-Morleya
Pod koniec XIX wieku panowao powszechne przekonanie, e fala moe rozchodzid si tylko
w orodku materialnym. Pogld ten wynika z obserwacji fal mechanicznych (w szczeglnoci dwi-
kowych) i zosta niemal automatycznie przeniesiony na fale elektromagnetyczne, a wic w szcze-
glnoci, na wiato. wiato twierdzono podobnie jak inne fale, nie moe biec przez prni. Po-
niewa promieniowanie wietlne dociera do nas nawet z odlegych gwiazd i galaktyk, wic cay
Wszechwiat powinien byd wypeniony jakim szczeglnym orodkiem. T hipotetyczn substancj,
dziki ktrej moliwe jest rozchodzenie si fal elektromagnetycznych, nazwano eterem. Przez analo-
gi do zachowania si fal mechanicznych zaoono, e w eter musi si charakteryzowad ogromn
sprystoci, bo prdkod wiata jest bardzo dua8. Z drugiej strony ma to byd orodek o wielkiej
przenikliwoci, gdy ciaa niebieskie poruszaj si w nim praktycznie bez oporu. Ponadto powinien
byd idealnie przezroczysty, w przeciwnym razie nie widzielibymy odlegych gwiazd. Taki osobliwy
zlepek przeciwstawnych sobie wasnoci sprawia, e koncepcja eteru ju od pocztku moga si wy-
dawad podejrzana, niemniej jednak nie potrafiono jej przeciwstawid niczego sensownego. Eter wy-
peniajcy cay Wszechwiat stanowi bezwzgldnie spoczywajcy ukad odniesienia. Ziemia, obraca-
jc si wok wasnej osi, obiegajc Sooce i biegnc przez przestrzeo wraz z caym ukadem
sonecznym pynie poprzez eter. Tak wic prdkod wiata mierzona wzgldem Ziemi bdzie inna
ni wzgldem eteru i powinna zaleed od kierunku ruchu Ziemi w chwili pomiaru. Niektrzy fizycy s-
dzili, e tych subtelnych rnic nie da si zmierzyd, gdy Ziemia porusza si bardzo wolno
w porwnaniu ze wiatem (prdkod ruchu orbitalnego Ziemi wok Sooca wynosi okoo 30 km/s).
z drugiej strony sprawdzenie, jak zaley prdkod wiata od kierunku ruchu Ziemi pozwolioby wy-
znaczyd prdkod Ziemi wzgldem eteru i ostatecznie potwierdzid istnienie tego niezwykego orod-
ka.
Albert Michelson postanowi zmierzyd prdkod Ziemi wzgldem eteru przy pomocy skonstruo-
wanego przez siebie interferometru (rys. 12). Monochromatyczne wiato ze rda S pada na p-
przepuszczalne zwierciado P, gdzie dzieli si na dwie wizki: przepuszczon i odbit. Czd przepusz-
czona biegnie dalej wzdu drogi L1 do zwierciada Z1, odbija si od niego, wraca t sam drog do P
i po odbiciu (czciowym) dochodzi do obserwatora O. Podobnie czd odbita dociera po drodze L2
do zwierciada Z2 i po odbiciu biegnie przechodzc (czciowo) przez P do obserwatora. Obie wizki
spotykaj si wic w O i tam obserwujemy ich interferencj. Rozkad prkw interferencyjnych zale-
y od rnicy drg, jakie przebyy obydwie wizki od momentu ich rozdzielenia w zwierciadle p-
przepuszczalnym P. Odcinek PO jest dla obu wizek wsplny. Rnica powstaje wic podczas dwu-
krotnego przebycia wzajemnie prostopadych ramion interferometru PZ1=L1 oraz PZ2=L2 i wynosi

7
Prdkod wiata w powietrzu jest nieco mniejsza: 299702547m/s
8
Dla fal mechanicznych prdkod propagacji jest proporcjonalna do pierwiastka kwadratowego z moduu spr-
ystoci objtociowej; tak wic w materiaach twardych, trudno ciliwych fale rozchodz si szybciej.

9
 Rys. 12 Interferometr Michelsona
Gdy ta rnica jest rwna cakowitej wielokrotnoci dugoci fali wiata , obydwie fale spotykaj
si w fazach zgodnych, wzmacniaj si wzajemnie i w centrum obrazu interferencyjnego jest widocz-
ny jasny prek, jeli za jest nieparzyst wielokrotnoci powki dugoci fali fazy s przeciwne
i fale wygaszaj si dajc prek ciemny (patrz rys. 13).
Rnicy drg odpowiada rnica czasw ich przebycia przez wiato: t. Gdyby Interferometr by
nieruchomy wzgldem eteru prdkod wiata w obydwu ramionach byaby jednakowa i wynosia c.
Wtedy czas dwukrotnego przejcia drogi L1 wyraaby si wzorem

za dla podwojonej drogi L2 odpowiednio

Tak wic

Gdy rnica czasw t rwna si cakowitej wielokrotnoci okresu drgao fali wietlnej T,
w centrum obrazu interferencyjnego obserwujemy jasny prek, nieparzystej wielokrotnoci poowy
okresu odpowiada prek ciemny (rys. 13).

Rys. 13 Jasne i ciemne prki interferencyjne. w formuach po prawej stronie n jest liczb cakowit
Jeli Ziemia nie poruszaaby si wzgldem eteru, rnica t nie zaleaaby od tego, w ktr stron
s skierowane ramiona interferometru.
Rozwamy teraz realny przypadek: Ziemia porusza si wzgldem eteru z prdkoci V. Przypud-
my, e rami PZ1 interferometru jest ustawione zgodnie z kierunkiem tej prdkoci, za rami PZ2 jest
do niej prostopade. Gdy wiato biegnie od P do Z1, zwroty prdkoci c i V s zgodne; zwierciado
ucieka przed wizk. Zgodnie z klasyczn regu dodawania prdkoci, prdkod wiata wzgldem
interferometru wynosi wic c-V. w drodze powrotnej, po odbiciu od Z1 wiato i zwierciado P biegn
naprzeciw siebie i prdkod wiata wzgldem interferometru jest rwna c+V. Czas t1 wynosi:

gdzie oznaczono

10
 Rys. 14 Bieg wiata w ramieniu interferometru prostopadym do kierunku ruchu Ziemi
W ramieniu PZ2 prostopadym do kierunku ruchu Ziemi bieg wiata wyglda inaczej (patrz rys.
14). w czasie, gdy w ukadzie zwizanym z Ziemi wizka pokonuje drog L2, biegnc od P do Z2, inter-
ferometr przemieszcza si o odcinek d. Wzgldem eteru wiato pokonuje drog

Droga s pokonywana jest z prdkoci c, droga d z prdkoci V. Dlatego te

Podniemy t rwnod stronami do kwadratu i wyznaczmy z niej d:

Ostatecznie, uwzgldniajc definicj (17)

Czas, w ktrym wiato dociera od P do Z2 jest taki sam, jak czas potrzebny interferometrowi na
pokonanie drogi d z prdkoci V i wynosi:

Powrt wizki wietlnej od Z2 do P odbywa si w identyczny sposb, tak wic czas powrotu jest
taki sam. Cakowity czas t2 przebiegu wiata w obie strony przez rami PZ2 jest rwny:

Rnica czasw przejcia wiata przez obydwa ramiona interferometru t zaley teraz od prdko-
ci Ziemi wzgldem eteru:

Jeli obrcimy interferometr o 90o, zwierciada Z1 i Z2, a co za tym idzie, odlegoci L1 i L2 zostan
zamienione miejscami. Rnica czasw wynosi teraz

t rni si od t. Rnica ta (oznaczmy j przez ) jest rwna

Na skutek rnicy czasw po obrceniu interferometru obraz interferencyjne powinien przesu-

nd si o tak czd k prka, jak czci okresu drgao fali wietlnej jest .

11
 W pierwszym eksperymencie Michelsona ramiona L1 i L2 byy jednakowe i rwne 1,2 m, prdkod
Ziemi V30km/s, dugod fali uytego tego wiata 610-7m. Po podstawieniu tych wartoci do
wzoru (18) otrzymujemy k0,04. Oznacza to, e po obrceniu interferometru o 90o obraz interferen-
cyjny powinien przesund si o 4/100 prka. To bardzo may efekt, jednak przy pomocy aparatury
Michelsona powinien byd moliwy do zaobserwowania. Tymczasem wielokrotnie powtarzany pomiar
da wynik negatywny: obserwowane przesunicie nie przekraczao 1/100 prka, co miecio si
w granicach bdu dowiadczalnego.
Michelson postanowi powtrzyd eksperyment z wiksz dokadnoci. Wraz z Edwardem Mor-
leyem zbudowa interferometr, w ktrym wiato 10 razy biego przez obydwa ramiona. w ten sposb
efektywna dugod drg L1 i L2 zostaa powikszona 10-krotnie i oczekiwane przesunicie obrazu in-
terferencyjnego w wyniku obrotu przyrzdu miao wynosid 0,4 prka. Jednak i ta prba nie przynio-
sa oczekiwanego rezultatu. Obraz interferencyjny nie zmienia si. Dowiadczenia majce na celu
wykrycie prdkoci Ziemi wzgldem eteru wykonywali take inni fizycy. Wszystkie daway niezmien-
nie wynik negatywny. Hipoteza eteru upada. Okazao si, e fala wietlna do swej propagacji nie po-
trzebuje adnego orodka. Co wicej, negatywny wynik eksperymentu Michelsona-Morleya i p-
niejszych tego typu dowiadczeo pokaza, e prdkod wiata nie zaley od ruchu obserwatora ani
rda. Ten rewolucyjny wniosek zmieni zasadniczo pogldy na relacje midzy ukadami poruszaj-
cymi si wzgldem siebie i da podstawy szczeglnej teorii wzgldnoci Alberta Einsteina.

Wzgldnod ruchu. Szczeglna teoria wzgldnoci

Fundament XVII-wiecznej fizyki stanowiy prawa mechaniki sformuowane ostatecznie przez Izaaka
Newtona. Najwaniejsze z nich (drugie) mwi, e ciao poddane dziaaniu niezrwnowaonej siy F
porusza si ruchem przyspieszonym z przyspieszeniem a proporcjonalnym do przyoonej siy.
Wspczynnikiem proporcjonalnoci jest masa m ciaa:
F = ma
W szczeglnym przypadku, gdy na ciao nie dziaaj adne siy przyspieszenie znika, co oznacza, e
ciao pozostaje w spoczynku lub porusza si ze sta prdkoci po linii prostej stwierdzenie to sta-
nowi tred pierwszego prawa ruchu Newtona.
Sprbujmy zbadad ruchy cia wzgldem ukadu wsprzdnych zwizanego trwale z Ziemi. atwo
sprawdzid w takim ukadzie poprawnod praw Newtona. Ciao spadajce swobodnie pod wpywem
grawitacji porusza si ruchem przyspieszonym i mona zmierzyd, e przyspieszenie jest proporcjonal-
ne do siy cienia. Gdy tward kul pooymy na bardzo gadkim poziomym stole, sia reakcji stou
zrwnoway grawitacj za gadkod stou powinna sprawid, e moemy pomind siy tarcia. W takich
warunkach kula pozostawiona w spokoju bdzie spoczywad. Jeli popchniemy j rk (czyli podziaa-
my si), zacznie si poruszad nabierajc prdkoci (ruchem przyspieszonym), a po ustaniu nacisku r-
ki, bdzie toczyd si ze sta prdkoci.
Ukad wsprzdnych, w ktrym spenione s prawa dynamiki, nazywa si ukadem inercjalnym.
Zgodnie z tym co napisano powyej, kady ukad zwizany na trwae z Ziemi mona uwaad za inercjalny.
Czy istniej inne takie ukady? Czy s ukady nieinercjalne, czyli takie, w ktrych prawa dynamiki nie spe-
niaj si?
Sprbujmy odpowiedzied najpierw na drugie pytanie. w tym celu przeprowadzimy prosty ekspe-
ryment, do ktrego potrzebne jest wiadro z wod powieszone na sznurku (rys. 15). Rozwamy naj-
pierw zachowanie si wiadra wzgldem inercjalnego ukadu wsprzdnych zwizanego z Ziemi. Gdy
wiadro spoczywa, powierzchnia wody jest paska. Jeli wprawimy wiadro w ruch obrotowy, woda
unosi si na brzegach i jej powierzchnia przybiera w koocu ksztat praboloidalny. W ukadzie wsp-
rzdnych zwizanym z Ziemi mona wyjanid to zjawisko istnieniem siy dorodkowej dodajcej si
do siy cienia. Spjrzmy teraz na wiadro z ukadu wsprzdnych obracajcego si wraz z nim.
Wzgldem tego ukadu wiadro spoczywa, a mimo wszystko powierzchnia wody nie jest paska.
W naszym ukadzie nie wystpuje sia dorodkowa i nie ma realnej przyczyny, aby powierzchnia wody
przybraa taki ksztat. Mamy wic efekt taki, jakby dziaaa sia, a siy nie dostrzegamy. Prawa dynami-
ki nie s wic spenione. Ukad zwizany z obracajcym si wiadrem jest ukadem nieinercjalnym.

12
 Rys. 15 Obracajce si wiadro w ukadzie inercjalnym i nieinercjalnym
Moemy wyobrazid sobie inne ukady nieinercjalne. Gdy siedzimy w rozpdzajcym si samolocie,
czujemy, e co wbija nas w fotele. To co atwo zdefiniowad, gdy obserwujemy ten proces
z ukadu wsprzdnych zwizanego z Ziemi jest to sia cigu silnikw samolotu. W ukadzie zwi-
zanym z samolotem (zamy, e okna s zasonite i nie syszymy odgosw silnika) przyczyny zjawi-
ska wciskania pasaerw w fotele nie sposb dociec. Znw jest efekt taki, jak gdyby dziaaa sia,
a rda siy nie widad. Ukad zwizany z samolotem jest nieinercjalny.
Moemy uoglnid wnioski z tych dwch dowiadczeo. Kady ukad poruszajcy si ruchem przy-
spieszonym wzgldem ukadu inercjalnego jest nieinercjalny.
A co si dzieje, gdy ruch naszego ukadu wzgldem jakiego ukadu inercjalnego jest jednostajny?
Przywoajmy na pamid sytuacj, gdy pocig powoli rusza z peronu, a tu obok, na ssiednim peronie
stoi inny pocig. Wydaje si, e to wanie ten drugi pocig si porusza, a my pozostajemy w spo-
czynku. Gdy statek wolno odsuwa si od nadbrzea, pasaerom te trudno jest oprzed si zudzeniu,
e to brzeg si porusza. W tych przypadkach i w wielu podobnych ruch ukadu wsprzdnych,
w ktrym si znajdujemy (pocigu, statku) wzgldem Ziemi (ukadu inercjalnego) moemy uwaad za
jednostajny. Ukad poruszajcy si jednostajnie po linii prostej wzgldem ukadu inercjalnego sam
te jest inercjalny nie mona odrnid ruchu jednostajnego od spoczynku. Prawa fizyki s iden-
tyczne we wszystkich ukadach poruszajcych si wzgldem siebie jednostajnie po linii prostej. Po-
wysze, rwnowane sobie sformuowania stanowi tred zasady wzgldnoci podanej przez Galileu-
sza.
Sprbujemy teraz, za Galileuszem, sformuowad przeksztacenia, ktre wi wsprzdne x,y,z ja-
kiego punktu w jednym ukadzie inercjalnym (nazwijmy go umownie nieruchomym) ze wsprzd-
nymi x,y,z tego samego punktu w ukadzie poruszajcym si wzgldem nieruchomego ze sta
prdkoci V. Dla uproszczenia zamy, e osie obydwu ukadw s tak samo skierowane, ruch od-
bywa si wzdu osi x, za w chwili t=0 obydwa ukady pokrywaj si. Sytuacj tak ilustruje rys. 16.
Przyjmijmy jeszcze, jak to uczyni Galileusz, e czas w obu ukadach biegnie identycznie, to znaczy
t=t. w chwili t=0 mamy:
x=x
y=y
z=z
t=t
Po upywie czasu t poruszajcy si ukad Oxyz przeby drog rwn Vt w kierunku osi x. Pozosta-
e wsprzdne nie ulegy zmianie. Tak wic w chwili t:
x=x-Vt
y=y
(19)
z=z
t=t
Powysze wyraenia to transformacje Galileusza opisujce przejcie midzy dwoma inercjalnymi
ukadami wsprzdnych. Zobaczmy, jak bd wyglday transformacje prdkoci i przyspieszeo

13
 (20) (21)

Rys. 16 Wsprzdne punktu w dwch ukadach inercjalnych przeksztacenie Galileusza

Przeksztacenie prdkoci (20) daje znan regu sumowania prdkoci: gdy dwa ukady poruszaj
si w tym samym kierunku, ich prdkoci si odejmuj, gdy w kierunkach przeciwnych dodaj si.
Przyspieszenia w obydwu ukadach s identyczne, oznacza to, e jeli w ukadzie nieruchomym
prawa dynamiki s spenione, bd spenione rwnie w ukadzie poruszajcym si.
Z transformacji (20) wynika, e jeeli wiato z nieruchomego rda biegnie z prdkoci c,
a w kierunku rda porusza si obserwator z prdkoci v, to prdkod wiata wzgldem obserwato-
ra wyniesie c+v. Identyczny wynik otrzymamy, gdy obserwator pozostanie nieruchomy, za poruszad
si bdzie w jego kierunku rdo wiata. Transformacje Galileusza prowadz wic do sprzecznoci
z rezultatem dowiadczenia Michalsona-Morleya.
Pod koniec XIX wieku transformacje Galileusza zostay wystawione na jeszcze jedn powan pr-
b. Sformuowane przez Maxwella rwnania elektrodynamiki nie speniay zasady wzgldnoci przy
przeksztaceniu ich z jednego ukadu inercjalnego do innego, we wzorach pojawiay si dodatkowe
czony nie majce fizycznego uzasadnienia. A przecie zasada wzgldnoci gosi, e wszystkie prawa
fizyki w rnych ukadach inercjalnych powinny byd takie same.

Pitrzce si wtpliwoci doprowadziy do rewizji zaoeo Galileusza. Dokona jej w 1905 roku Albert
Einstein. Przej od Galileusza zasad wzgldnoci, natomiast zamiast zaoenia o identycznym upy-
wie czasu w rnych ukadach inercjalnych uy dowiadczalnie stwierdzonego faktu, e prdkod
wiata nie zaley od ruchu rda ani obserwatora. Teoria Einsteina, nazwana pniej szczegln
teori wzgldnoci opiera si wic na dwch zaoeniach:
1. Prawa fizyki s identyczne we wszystkich ukadach inercjalnych
2. Prdkod wiata jest wielkoci sta nie zaley od ruchu rda ani obserwatora.
To drugie zaoenie przeczy regule dodawania prdkoci, ktra wynika z przeksztaceo Galileusza,
a wic i samym przeksztaceniom. Sprbujmy sformuowad nowe transformacje wsprzdnych
i czasu midzy dwoma ukadami inercjalnymi, tym razem zgodnie z koncepcj Einsteina.
Niech ukad wsprzdnych Oxyz porusza si wzgldem inercjalnego ukadu Oxyz ze sta prd-
koci V w kierunku osi x. W chwili t=t=0, gdy obydwa ukady pokrywaj si, ze wsplnego pocztku
O (O) zostaje wysany bysk wiata. Fala wietlna rozchodzi si we wszystkich kierunkach i po upy-
wie czasu t w nieruchomym ukadzie Oxyz osiga powierzchni kuli o promieniu ct. Rwnanie tej
powierzchni ma postad:

Ta sama fala obserwowana z ukadu Oxyz rwnie porusza si z prdkoci c (tak wynika
z dowiadczenia Michelsona-Morleya i tak zaoy Einstein), a po upywie czasu t powinna dotrzed do
powierzchni kuli, ktrej promieo jest rwny ct. Rwnanie powierzchni w tym ukadzie to

14
 Transformacje wsprzdnych i czasu midzy ukadami Oxyz i Oxyz maj przeksztacad kul opi-
san rwnaniem (22) w kul opisan rwnaniem (23). Powinny byd liniowe wzgldem wsprzdnych
i czasu, gdy w przeciwnym wypadku na pewno nie przeksztacayby kuli w kul. Sprbujmy na pocz-
tek uyd transformacji Galileusza (19), aby przekonad si, co w nich nie pasuje do zaoeo Einsteina.
Wychodzimy od rwnania (23) opisujcego kul w ukadzie Oxyz:

Czony zaznaczone kolorem czerwonym i zielonym s zbdne, gdy za ich przyczyn rwnanie (23)
nie przeksztaca si w (22). Aby znikn czon mieszany 2Vxt, musimy zrezygnowad z zaoenia, e czas
w obu ukadach pynie identycznie. Pamitajc o zachowaniu liniowoci, przyjmijmy nastpujc po-
stad transformacji:

(24)

a jest tutaj niezdefiniowan jeszcze sta.

Rwnanie (23) poddane tym nowym transformacjom przyjmie postad

Czony mieszane po obydwu stronach powinny si redukowad. Aby tak byo, musimy przyjd, e

Podstawiajc tak zdefiniowan wartod staej a do przeksztaconego rwnania kuli (25) otrzymu-
jemy

za po zgrupowaniu wyrazw zawierajcych x i t

( ) ( )

W uzyskaniu oczekiwanego wyniku przeszkadza nam tylko czynnik (1-V2/c2) przy wsprzdnej x
i przy czasie. Aby usund ten defekt, wystarczy w przeksztaceniach (24) podzielid x oraz t przez
pierwiastek kwadratowy z tego czynnika. Ostatecznie transformacje przyjm postad:

(26)

S to przeksztacenia Lorentza, ktre zgodnie z zaoeniami Einsteina obowizuj przy przejciu
z jednego ukadu inercjalnego do innego. Zauwamy, e gdy prdkod ruchu jednego ukadu wzgl-
dem drugiego jest znacznie mniejsza od prdkoci wiata (V<<c), wzory (26) przechodz
w transformacje Galileusza (19).
Z przeksztaceo Lorentza wynikaj konsekwencje eksperymentalne, ktre trudno jest zaobserwo-
wad w zwykych warunkach, kiedy obiekty poruszaj si bardzo wolno w porwnaniu ze wiatem.
Najwaniejsze z nich to:

15
Dylatacja czasu:
Przypudmy, e w ukadzie Oxyz zachodz dwa wydarzenia w odstpie czasu t. Gdy te same wy-
darzenia obserwujemy z ukadu Oxyz poruszajcego si z prdkoci V wzgldem Oxyz, odstp cza-
su midzy nimi bdzie rwny

Czas jaki obserwujemy midzy dwoma wydarzeniami zachodzcymi w ukadzie poruszajcym si
wzgldem nas jest duszy ni czas midzy tymi samymi zdarzeniami obserwowanymi w ich wasnym
ukadzie.
Skrcenie Lorentza-Fitzgeralda:
Niech w ukadzie Oxyz znajduje si prt o dugoci L uoony wzdu osi x. Gdy bdziemy go ob-
serwowad z ukadu Oxyz poruszajcego si z prdkoci V w kierunku osi x, dugod prta wyniesie

Jeeli obserwujemy przedmiot poruszajcy si wzgldem naszego ukadu, jego wymiary

w kierunku ruchu ulegaj zmniejszeniu. Wymiary w kierunkach prostopadych do kierunku ruchu nie
zmieniaj si.

Na koniec wyznaczmy przeksztacenia prdkoci wynikajce z transformacji Lorentza. W tym celu

obliczymy najpierw rniczki dx i dt

A teraz prdkoci:

Przyjrzyjmy si, jak te przeksztacenia dziaaj w praktyce. Niech ze rda spoczywajcego

w ukadzie Oxyz wysany zostanie bysk wiata w kierunku x. Niech teraz obserwator zwizany
z ukadem Oxyz zblia si do rda z prdkoci V. Jak prdkod rozchodzenia si wiata zmierzy
obserwator?
Z punktu widzenia kogo, kto znalazby si w ukadzie Oxyz wiato biegnie z prdkoci c, tak wic
vx=c. Prdkod wzgldnego ruchu obu ukadw wynosi V. Wstawiajc te wartoci do pierwszego
z rwnao (27), otrzymamy:

Tak wic prdkod wiata dla obserwatora zbliajcego si do rda wyniesie rwnie c. Wyniku
takiego naleao si spodziewad, bo przecie transformacje Lorentza zostay oparte wanie na zao-
eniu, e prdkod wiata nie zaley od ruchu rda, ani obserwatora.

16
Ukad pomiarowy
Schemat ukadu pomiarowego sucego do pomiaru prdkoci wiata przedstawiony jest na rys. 17.

Rys. 17 Schemat ukadu dowiadczalnego do pomiaru prdkoci wiata

rdem wiata jest laser wytwarzajcy skoncentrowan monochromatyczn wizk o duym na-
teniu. Amplitud laserowego wiata modulujemy przy pomocy generatora sygnaem sinusoidal-
nym z czstotliwoci f. Natenie zmodulowanej wizki opisuje wzr:

I0 oznacza amplitud wizki niezmodulowanej, za I jest gbokoci modulacji zalen od amplitudy

sygnau modulujcego. Pytka pprzepuszczalna P dzieli wizk na dwie czci i i II, ktre rnymi
drogami docieraj do detektorw D1 i D2. Detektory zamieniaj sygnay wietlne na elektryczne. Po
wzmocnieniu przez wzmacniacze W1 i W2, sygnay kierowane s do dwch kanaw oscyloskopu Y1
i Y2. Kady z sygnaw wywietlany jest na ekranie oscyloskopu w postaci sinusoidy (patrz wzr (28)
i rys. (18)). Przesunicie obu sinusoid wzgldem siebie wynika z rnic drg, jakie przebyy obydwie
wizki po rozdzieleniu. Wizka I odbita od pprzepuszczalnej pytki biegnie do detektora D1 po dro-
dze o dugoci d1. Przy detektorze D1 zalenod natenia wiata od czasu ma postad (patrz wzr 28):

[ ( )]
Wizka II przepuszczona przez pytk pokonuje drog L do zwierciada Z i po odbiciu wraca do detek-
tora D2 wzdu drogi o dugoci L+d2. Cakowita droga tej wizki wynosi wic 2L+d2. Natenie przy
detektorze D2 wyraa si wzorem

[ ( )]
Rnica drg dla obydwu wizek wynosi:

za odpowiadajca jej rnica czasw

(c oznacza prdkod wiata w powietrzu). Rnica ta to nic innego, jak wyraone w jednostkach cza-
su przesunicie obydwu sinusoid na ekranie oscyloskopu (rys. 18).
Przeksztadmy wzr (30) do postaci

Mierzc t dla rnych odlegoci L zwierciada od pprzepuszczalnej pytki moemy zbudowad

dowiadczaln relacj 2L=f(t), ktra powinna odzwierciedlad liniow zalenod (31) patrz rys. 19.
Wyznaczony metod najmniejszych kwadratw wspczynnik kierunkowy prostej jest szukan prd-
koci wiata. Jak widad na wykresie, prosta nie przechodzi przez pocztek ukadu wsprzdnych.
Przesunicie t wedug wzoru (31) powinno wynikad z rnicy drg d1-d2 i wynosid:

17
 Rys. 18 Dowiadczalna zalenod 2L=f(t).
W realnych warunkach eksperymentu wielkod d1-d2 jest na tyle maa, e nie moe spowodowad
zauwaalnego przesunicia prostej. Dominujc przyczyn pojawienia si odcinka t na wykresie s
przesunicia fazowe sinusoidalnych sygnaw powstajce w detektorach D1 i D2 oraz wzmacniaczach
W1 i W2. Detektory i podzespoy, z ktrych zbudowane s wzmacniacze, mimo wszelkich starao, nie
s idealnie takie same, a wic mog niejednakowo przesuwad fazy przetwarzanych przez nie sygna-
w. Niech przesunicia fazowe spowodowane przez detektor D1 i wzmacniacz W1 wynosi 1,
i odpowiednio przez detektor D2 i wzmacniacz W2 2. Rnica faz =12 wprowadza dodatkowe
przesuniciu w czasie

Tak wic cakowite przesunicie t prostej na wykresie jest rwne

przy czym w praktyce liczy si jedynie drugi czon tego wyraenia.

Rys. 19 Dowiadczalna zalenod 2L=f(t).

Na drodze obydwu wizek ustawione s soczewki. Zadaniem wklsej soczewki S1 jest rozprosze-
nie wizki I, aby na detektor D1 nie padao wiato o zbyt duym nateniu. Z kolei wypuka soczewka
S2 ma za zadanie zogniskowanie wizki II na detektorze D2. Jest to szczeglnie podane przy duych
odlegociach L, gdy powracajca wizka jest mocno rozproszona. Zbyt silne wiato powoduje, e de-
tektor i wzmacniacz nie reaguj liniowo, a wic wielkod wyjciowego sygnau elektrycznego przesta-
je byd proporcjonalna do natenia wizki. Z kolei wiato o zbyt maym nateniu sprawia, e szumy
powstajce w detektorze i wzmacniaczu zakcaj sygna docierajcy do oscyloskopu. Optymalna sy-
tuacja jest wtedy, gdy wizki I i II docierajc do detektorw maj podobne natenia.

18
Przebieg eksperymentu
Eksperyment przeprowadzany jest w korytarzu pracowni. Elementy zestawu ustawione s na ma-
sywnym stole w jednym koocu korytarza (rys. 20).

Rys. 20 Rzeczywisty wygld ukadu dowiadczalnego

Przygotowania rozpoczynamy od kontroli oscyloskopu, generatora i koncentrycznego przewodu
sucego do poczenia generatora ze rdem wiata. Musimy wic zapoznad si z obsug tych
urzdzeo. Rys. 21 przedstawia pyt czoow generatora sygnau DF1641B.

Rys. 21 Pyta czoowa generatora sygnau DF1641B

Generator wczamy (i wyczamy) czerwonym przyciskiem ON OFF (1). Wywietlacz (2) pokazuje
wartod czstotliwoci wytwarzanego sygnau w Hz, kHz lub MHz (waciwe jednostki wskazuje zielo-
na dioda obok wywietlacza), wywietlacz (3) podwojon amplitud sygnau w V lub mV. Sygna
wyjciowy wyprowadzamy przewodem koncentrycznym z gniazda (4). Zakres czstotliwoci sygnau
ustawiamy naciskajc przycisk RANGE (5) tyle razy, aby zawiecia dioda wskazujca dan wielkod.
Pynnej regulacji czstotliwoci w obrbie zakresu dokonujemy naciskajc przycisk 6 (zwikszanie) lub
7 (zmniejszanie). Dusze nacinicie jednego z tych przyciskw powoduje szybsze zmiany czstotli-
woci, co moemy obserwowad na wywietlaczu (2). Przy pomocy przycisku (8) wybieramy ksztat sy-
gnau. Amplitud regulujemy pokrtem (9). Pozostae przyciski regulacyjne, nie uywane podczas na-
szego eksperymentu, powinny znajdowad si w pozycjach domylnych przyjmowanych automa-
tycznie podczas wczenia przyrzdu. Stan tych przyciskw sygnalizuj zielone diody wskanikowe,
ktre powinny wygldad tak, jak na rys. 21.
Oscyloskop HM507 (rys. 22) wczamy (i wyczamy) naciskajc przycisk POWER (1). Po kilkuse-
kundowym autotecie ukadw przyrzd jest gotowy do pracy, a na ekranie wywietlaj si parame-
try jego aktualnych ustawieo. Ustawienia oscyloskopu bezporednio po jego wczeniu s takie, jak
podczas ostatniego wyczenia.
Pokrto INT./FOC (3) wraz z przyciskiem TACE ROT. (3) suy do regulacji jasnoci i ostroci obra-
zu. Gdy wieci zielona dioda A, pokrtem regulujemy jasnod wykresu ogldanego na ekranie oscylo-
skopu, gdy wieci dioda FOC ostrod obrazu, za gdy zapalona jest dioda RO, pokrto zmienia ja-

19
snod napisw wywietlanych na ekranie. Przeczanie midzy tymi trzema funkcjami uzyskujemy na-
ciskajc krtko przycisk TACE ROT. Naley dopasowad jasnod do warunkw, w jakich dokonujemy
pomiarw. Zbyt jasny obraz powoduje pogrubienie linii, a wic pogorszenie dokadnoci odczytu.

Rys. 22 Pyta czoowa oscyloskopu HM 507

Sygnay wejciowe podczamy za pomoc koncentrycznych przewodw do gniazd CH1 (25) kana
I i CH2 (28) kana II. Wzmocnienia obydwu kanaw s skokowo regulowane odpowiednio pokrtami
(14) i (17), a wartoci wzmocnieo wywietlane w dolnej czci ekranu. Krtkie nacinicie przycisku (15)
powoduje wczenie tylko kanau I, krtkie nacinicie przycisku (19) wcza kana II. Dusze przytrzy-
manie przycisku (15) lub (19) sprawia, e odpowiedni kana przestaje byd kalibrowany i przypisane mu
pokrto regulacyjne pynnie, chod w niekontrolowany sposb, zmienia wartoci wzmocnienia (zapala
si wtedy dioda z napisem VAR przy pokrtle). Ponowne dugie nacinicie klawisza kanau przywraca
kalibracj wzmocnienia. Obok gniazd kanaw znajduj si przyciski (26) i (29). Naciskajc je krtko mo-
emy odcinad bd przywracad skadow sta sygnaw podawanych na wejcia oscyloskopu. Jeli na
ekranie przy wartoci wzmocnienia danego kanau znajduje si symbol =, skadowa staa jest wczona,
gdy pojawia si symbol ~ - skadowa staa jest odcita.
Pokrto TIME/DIV. (22) umoliwia skokow regulacj podstawy czasu. Czas przypadajcy na jedn
podziak skali ekranu wywietlany jest w prawym grnym rogu ekranu.
Pokrta (6) i (9) standardowo su do przesuwania obrazw sygnaw w gr i w d9, pokrto
(12) przesuwa obraz w poziomie.
Prac dwukanaow uzyskujemy przyciskajc krtko przycisk (16). Kolejne krtkie nacinicia
tego przycisku zmieniaj tryb pracy dwukanaowej, (skrty poszczeglnych trybw s wywietl a-
ne w prawym dolnym rogu ekranu). Podczas pomiarw prdkoci wiata uywad bdziemy trybu
alt. Gdy do wejd (25) i (28) nie s podczone adne sygnay, na ekranie widzimy wiecce po-
ziome linie.
Przy pracy dwukanaowej istotny jest wybr kanau, z ktrego wyzwalana jest podstawa czasu. Za-
zwyczaj wybiera si kana z bardziej stabilnym sygnaem. Przeczanie rda podstawy czasu odbywa
si sekwencyjnie przez naciskanie przycisku TRIG SOURCE (17), a numer wybranego kanau jest wy-
wietlany w grnej czci ekranu na rodku.
Przejcie midzy analogowym a cyfrowym trybem pracy nastpuje po dugim przytrzymaniu przy-
cisku HOLD (40). Pracowad bdziemy w trybie analogowym.
Do pomiarw parametrw sygnau su kursory. Wczamy je (i wyczamy) naciskajc krtko
przycisk CURSOR POS. (7). Zapala si zielona dioda oznacza to, e tryb kursorw jest wczony. Po-

9
Takie dziaanie tych pokrte ma miejsce wwczas, gdy nie wieci dioda przy przycisku CURSOR POS. (7)

20
krta (6) i (9) bd teraz suyd do przemieszczania kursorw. Jednoczenie na ekranie pojawiaj si
kursory w postaci przerywanych pionowych lub poziomych linii. Poziome kursory pozwalaj mierzyd
napicia, pionowe czas. Do zmiany funkcji kursorw suy przycisk MEASURE (32) pod ekranem. Po
jego naciniciu pojawia si menu (rys. 23).

Rys. 23 Ekran oscyloskopu podczas definiowania funkcji kursorw

Przy pomocy klawiszy SOURCE (33) - i UNIT (35) wybieramy wielkod, ktr chcemy mierzyd kurso-
rami. Wybr zatwierdzamy klawiszem MAIN MENU (31) oznaczonym na ekranie napisem Set. Wyco-
fanie si z menu nastpuje po naciniciu klawisza CT (37), na ekranie wskazuje go symbol Esc. Pod-
czas pomiarw prdkoci wiata kursorw bdziemy uywad do pomiaru odcinkw czasu (t).
Na rys. 24 przedstawiono ekran oscyloskopu podczas pracy dwukanaowej. Objanione s znacze-
nia poszczeglnych elementw wywietlanych na ekranie.

Rys. 24 Ekran oscyloskopu podczas pracy dwukanaowej

Aby sprawdzid prawidowe dziaanie obu przyrzdw i poznad ich obsug czymy przewodem
koncentrycznym wyjcie generatora (patrz rys. 21) z wejciem jednego z kanaw oscyloskopu (patrz
rys. 22). Nastpnie wczamy generator i ustawiamy czstotliwod sinusoidalnego sygnau na okoo
3MHz, za amplitud na okoo 3V. Wczamy oscyloskop, po zakooczeniu wstpnych testw kontrol-
nych przyrzdu sprawdzamy, czy wczony jest waciwy kana, a nastpnie ustawiamy parametry
podstawy czasu i wzmocnienia kanau tak, aby na ekranie by widoczny pojedynczy okres sinusoidy.
Przy tej okazji moemy sprawdzid dziaanie rozmaitych funkcji generatora i oscyloskopu, ktre opisa-
no wyej.
Do waciwych pomiarw wykorzystuje si dwa rne rda wiata: diod laserow i laser helo-
wo-neonowy oraz dostosowane do nich ukady detekcyjne. Pierwsz czd eksperymentu wykonuje-

21
my przy uyciu diody laserowej. Diod (rys.25) umieszczono w obudowie z przytwierdzonymi do pod-
stawy magnesami. Ustawiamy j na metalowej podstawie, uzyskujc dobre przyczepienie do podoa.
Na tylnej ciance obudowy znajduj si gniazda do podczenia zasilacza sieciowego i kon-
centrycznego przewodu doprowadzajcego sygna modulujcy. ruba na koocu listwy stanowicej
czd podstawy umoliwia precyzyjn regulacj kierunku wizki lasera w stosunku do podogi.

Rys. 25 Dioda laserowa. Z prawej strony widok tylnej cianki z gniazdami zasilania i modulacji
Podczamy diod do zasilacza i generatora sygnau modulujcego. Uwaga!!! Bezporednio po
wczeniu zasilacza do sieci elektrycznej laser zaczyna wiecid. W adnej sytuacji nie wolno patrzed
w wiato lasera. Grozi to uszkodzeniem wzroku. Laser ustawiamy blisko krawdzi stou (patrz rys.
20) tak aby wizka biega rwnolegle do cian korytarza. Przy pomocy ruby na listwie z tyu obudowy
kierujemy wizk rwnolegle do podogi.
Na drodze wizki umieszczamy pytk pprzepuszczalna (rys. 26), ktra dzieli wiato na dwie
czci o mniej wicej jednakowym nateniu. Obok lasera w odlegoci kilkunastu centymetrw od
siebie ustawiamy detektory wiata D1 i D2 (rys. 27). Ich odlegod od krtszej krawdzi stou powinna
byd jednakowa i dostatecznie dua tak, aby przy pomocy soczewki S2 (rys. 28) mona byo
zogniskowad wizk na detektorze D2.

Rys. 26 Pytka Rys. 27 Zestaw detektorw i wzmacniaczy Rys. 28 Soczewka skupiajca Rys. 29 Soczewka
pprzepuszczalna z gniazdem zasilania i przewodami wyjciowymi w obudowie rozpraszajca

czymy przewody wyjciowe detektorw z kanaami i i II oscyloskopu i przyczamy do sieci

zasilacz detektorw. Uruchamiamy dwukanaowy tryb pracy i wybieramy kana, do ktrego wpada
sygna z wizki odbitej od pprzepuszczalnej pytki, jako rdo wyzwalania podstawy czasu. Podczas
pomiarw ten sygna charakteryzuje si du stabilnoci.
Ustawiamy pytk pprzepuszczaln w taki sposb, aby wizka odbita wpadaa do detektora D1.
W razie potrzeby regulujemy kierunek odbitej wizki przy pomocy rub na obudowie pytki p-
przepuszczalnej (patrz rys. 26). Obserwujemy jednoczenie obraz sinusoidy na ekranie oscyloskopu.
Obracamy pytk i detektor tak dugo, a uzyskamy maksymaln amplitud sinusoidy i ostry obraz
bez rozdwojenia linii. Jeli natenie sygnau od wizki odbitej jest zbyt due, sinusoida moe byd
znieksztacona w wyniku nieliniowych zjawisk zachodzcych w detektorze lub we wzmacniaczu.

22
W takim przypadku naley osabid sygna przez zmniejszenie amplitudy modulacji lub przez
ustawienie przed detektorem D1 soczewki rozpraszajcej (rys. 29).
W dalszej kolejnoci musimy si zajd wizk wiata
przepuszczon przez pytk pprzepuszczaln. Zdejmu-
jemy pokryw ze zwierciada Z (rys. 30) i ustawiamy
zwierciado w korytarzu na drodze wizki. Przy pomocy
tamy mierniczej mierzymy odlegod od pytki pprze-
puszczalnej do powierzchni zwierciada. Jest to odlegod
L na rys. 17 i we wzorze 31) Przed detektorem D2
umieszczamy soczewk skupiajc (rys. 28). Wizk Rys.30
odbit od zwierciada Z kierujemy przez soczewk sku- Tylna cianka zwierciada
piajc na detektor D2. Aby precyzyjnie sterowad wizk,
posugujemy si rubami na trjnonej podstawie zwierciada, a w koocowej
fazie naprowadzania trzema pokrtami znajdujcymi si na tylnej ciance (rys.
30a). Nastpnie, przesuwajc soczewk, ogniskujemy wiato dokadnie na de-
tektorze i obserwujemy jednoczenie ekran oscyloskopu. Obraz z kanau II ma
przybrad ksztat sinusoidy o moliwie duej amplitudzie. Na ekranie sinusoidy
z obydwu kanaw powinny mied porwnywalne wielkoci przy moliwie
nieduej rnicy wzmocnieo.
Aby dokadnie zmierzyd przesunicie sinusoid, naley uzyskad na ekranie do-
Rys. 30 Zwierciado Z kadnie takie same amplitudy. W tym celu wyczamy kalibracj wzmocnienia
obu kanaw i odpowiednio zmieniamy rozmiar obrazw. Nastpnie przesuwa-
my obrazy w kierunku pionowym, aby zerowe wartoci sinusoid znalazy si na centralnej poziomej
linii skali ekranu (patrz rys. 24). Teraz wczamy kursory, wybieramy pomiar odcinkw czasu (t)
i mierzymy odstp midzy sinusoidami na poziomie zera, tak jak to pokazano na rys. 24.
Pomiary przeprowadzamy dla wielu odlegoci L, poczynajc od kilku metrw i stopniowo przesu-
wajc zwierciado a do kooca korytarza. Nastpnie w oparciu o uzyskane wyniki tworzymy wykres
zalenoci 2L=f(t). Punkty powinny ukadad si wzdu linii prostej o rwnaniu

gdzie b=ct (patrz wzr 32).

Stosujc metod najmniejszych kwadratw wyznaczamy wspczynnik kierunkowy prostej, ktry
jest rwny prdkoci wiata oraz wyraz wolny b, a take bdy obydwu tych wielkoci. Przeprowadza-
my analiz wynikw pod ktem zgodnoci uzyskanej wartoci prdkoci wiata z danymi literaturowy-
mi. Szukamy rde bdw eksperymentalnych i szacujemy wpyw poszczeglnych bdw na dokad-
nod wyniku. W razie potrzeby powtarzamy lub uzupeniamy seri pomiarw. Czy wyraz wolny b
w rwnaniu jest rny od zera? O czym wiadczy ewentualna niezerowa wartod tego wspczynnika?
Tak sam seri pomiarw przeprowadzamy przy uyciu lasera helowo-neonowego (rys. 31). La-
ser jest podczony do dedykowanego mu zasilacza, za do detekcji sygnaw wykorzystuje si zesp
detektorw pokazany na rys. 32. Czstotliwod modulacji wynosi teraz 1 MHz, za maksymalna am-
plituda sygnau modulujcego nie powinna przekraczad 2,5 V. Laser wczamy przesuwajc przecz-
nik na tylnej ciance w pozycj ON przy wcinitym jednoczenie przycisku na grze pokrywy.

Rys. 31 Laser helowo-neonowy; widok z boku i z tyu

23
 Rys. 32 Zestaw detektorw dla lasera helowo-neonowego
Po zakooczeniu pomiarw i opracowaniu wynikw warto porwnad obydwie serie pomiarowe
pod wzgldem dokadnoci i przeanalizowad szczegowo przyczyny powstawania bdw dowiad-
czalnych (zwaszcza ewentualnych bdw systematycznych), porwnad oszacowane uprzednio bdy
pomiaru odlegoci i czasu. W jaki sposb mona wyeliminowad lub zmniejszyd niektre z nich? Moe
warto ktr z serii pomiarowych powtrzyd lub uzupenid? Pamitajmy, e naleyta starannod pod-
czas wykonywania pomiarw ma wielki wpyw na dokadnod wynikw.

24