Professional Documents
Culture Documents
ISBN 978-83-63877-15-6
Druk i oprawa:
WSTP. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7
AKTOR
Aktorska indywidualno . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 23
Aktor w teatrze bez regu. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 39
OBCY
Miso i krew. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 61
Podanie i pe. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 77
Spowied wykluczonego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 87
PERSONA
Wizerunek jako towar. Droga do tosamoci?. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 101
Dziennik intymny na scenie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 129
Ciao jako ready made. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 153
CIAO W DIALOGU
Na prowincji byle Bovary czuje si wielkim chirurgiem
Rozmowa zEw Kuryluk . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 175
Znam, toju byo
Rozmowa zPawem ysakiem . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 182
Na wasnych warunkach
Rozmowa zBeat Bandursk. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 189
Nie miewam wizji przedstawie, ktre reyseruj
Rozmowa zAnn Augustynowicz. . . . . . . . . . . . . . . . . . . 199
Pior siebie
Rozmowa zMari Seweryn. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 205
Puk by po prostu transem wszpilkach
Rozmowa zJackiem Poniedziakiem. . . . . . . . . . . . . . . . . . 215
Tojest takie wsplne oddychanie
Rozmowa zAleksandr Konieczn . . . . . . . . . . . . . . . . . . 226
Mnie nie interesuje forma performansu
Rozmowa zAndrzejem Chyr. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 237
Ciao reaktywne jest wspaniae
Rozmowa zAgnieszk Podsiadlik. . . . . . . . . . . . . . . . . . . 247
Ciao krzyczy
Rozmowa zMaj Kleczewsk . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 255
Teatr spoecznociowy
Rozmowa zAgnieszk Bosk. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 263
Ciao tononik audiowizualny
Rozmowa zJolant Janiczak. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 273
Tojeszcze proces
Rozmowa zKaj Stpkowsk . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 289
Kady syszy swoim uchem
Rozmowa zMart Grnick. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 300
INDEKS . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 319
WSTP
WSTP
*
Jeeli perspektywa antropologiczna oznacza jak twierdzi Susan Son-
tag pomysowe stanowisko wobec wasnych wtpliwoci, wasnej inte-
lektualnej niepewnoci, towtym wypadku owa pomysowo wyrazi-
a si wukadzie ksiki, pomylanej jako konfrontacja teorii zpraktyk.
Ksika skada si wic zdwch czci: esejw irozmw zartystami.
Eseje stanowi prb refleksji nad kondycj wspczesnego aktora ies-
tetyk teatru, wktrym wystpuje. Okrelaj typy teatralnych bohaterw
irozwaaj kwestie tosamociowe, pokazujc zjednej strony, jak artyci
konstruuj swoje wasne wizerunki na uytek publiczny ijak jedekonstru-
uj na scenie w autobiograficznych narracjach intymnych. Obserwacja,
e wspczesny teatr wykorzystuje dowiadczenie ciaa, kontekstualizujc
jejako przedmiot uytkowy, czy towcelu estetycznej przyjemnoci, czy
ironicznej dekonstrukcji, doprowadzia wfinale do postawienia tezy, e
teatr, cho otwiera pole dla rnych odniesie, stanowi niejednokrotnie
jedynie, czy te a, zbir ready mades.
Do rozmw zaproszeni zostali artyci rnych pokole, reprezen-
tujcy rozmaite tradycje. Od teatru sformalizowanego gestu do teatru
8 WSTP
Lecz rzecz wiksz, wco wierz y nie chcesz, jest twe ciao
ijego wielki rozum: ono nie mwi ja, ono ja cz yni.
Friedrich Nietzsche
1
A. Artaud, Teatr ijego sobowtr, prze. J. Boski, Warszawa 1978, s. 123.
2
Tame.
CIAO BEZ OGRANICZE 11
Ciao ujarzmione
4
A. Jarry, De LInutilit du Thtre, Mercure de France, wrzesie 1886. Cyt. za:
O.Aslan, Aktor XX wieku, prze. M. Bieka, PIW, Warszawa 1978, s. 120.
CIAO BEZ OGRANICZE 13
5
J. Robichez, Le symbolisme au theatre, Pary 1957, s. 57. Cyt. za: O. Aslan, dz. cyt., s. 91.
14 WPROWADZENIE
Ciao otwarte
Elfriede Jelinek Babel, Teatr Polski, Bydgoszcz 2010, re. Maja Kleczewska. Fot. Bartomiej Sowa
CIAO BEZ OGRANICZE 19
Ciao performatywne
17
M. Goaj, Metamorfoz y. Zapiski aktora, Konteksty 2001 nr 1-4, s. 40.
18
T. S. Eliot, Sweeney Agonistes, prze. J. Rymkiewicz, Dialog 1977 nr 2.
19
A. Artaud, dz. cyt., s. 147.
20
E. G. Craig, O sztuce teatru, prze. M. Skibniewska, WAiF, Warszawa 1985, s. 235.
AKTOR
Str. 21 Friedrich Nietzsche/ Einar Schleef Zaratustra, Narodowy Stary Teatr,
Krakw 2004, re. Krystian Lupa. Fot. Marek Gardulski
AKTORSKA INDYWIDUALNO
11
Por. S. wiontek, Modele aktorstwa XX wieku, [w:] Aktor wkulturze wspczesnej, red.
E.Udalska, Fundacja Astronomii Polskiej, Warszawa 1994.
12
Zob. S. Brzozowski, Wyspiaski o Hamlecie, [w:] Dziea wsz ystkie, red. A. Gr-
ski,S.Koaczkowski, Instytut Literacki, Warszawa 1936.
13
A. Artaud, dz. cyt., s. 151.
14
Zob. O. Ortwin, Oteatrze tragicznym, [w:] Myl teatralna Modej Polski. Antologia, wybr
I. Sawiska, S. Kruk, WAiF, Warszawa 1966.
15
G. E. Lessing, Dramaturgia hamburska, prze. i oprac. O. Dobijanka-Witczakowa,
Uniwersytet Jagielloski, Krakw 1994, s. 23.
AKTORSKA INDYWIDUALNO 27
16
Por. A. Duda, Teatr realnoci, sowo/obraz terytoria, Gdask 2006.
17
K. Puzyna, Pmrok. Felietony teatralne iszkice, PIW, Warszawa 1982, s. 40.
28 AKTOR
20
Zob. L. Kuchtwna, dz. cyt.
AKTORSKA INDYWIDUALNO 31
czy wrcz kabotynizmu, nigdy tej granicy, podobnie jak Kamiski, nie
przekraczajc. Pod koniec ycia Kamiski grywa nieucharakteryzowa-
ny, odrzucajc ulubione szczegliki na rzecz ekspresji gosu. Tak wanie
zagra Krla Edypa Fronczewski, zmaksymaln oszczdnoci rodkw,
skal odcieni wydobywajc przede wszystkim gosem.
Nieoczekiwanie, indywidualnoci aktorsk zblion w typie do Ka-
miskiego i Fronczewskiego, okae si chudy, czsto rozdygotany, neu-
rotyczny, niejednokrotnie przerysowujcy, toncy w drobiazgowoci ru-
chw, Adam Woronowicz. Jego Chlestakow wRewizorze Mikoaja Gogola
biega, skacze, stale nerwowo pociera nos, wskakuje izeskakuje zkanapy,
amie si nieledwie geometrycznie wtych przysiadach, podskokach isko-
nach. Jako Biedny Edgar wKrlu Learze zastyga na stole dachu chaty
lenej, wgimnastycznych pozach, eby potem dynamik ciaa wygrywa
wspczucie, upokorzenie istrach. Fadinart wSomkowym kapeluszu Labi-
cheawci puka si wczoo, klaszcze, obmacuje kieszenie, wyciera szali-
kiem pot zczoa.
Dialektyka iartykulacja gosw igestw, ozawsze wyrazistej kono-
tacji semantycznej, wyoni tak triad aktorskich indywidualnoci, jak
Kazimierz Junosza-Stpowski, Zbigniew Zapasiewicz, Jerzy Radziwi-
owicz. Role tych aktorw, budowane zawsze rodkami warsztatowy-
mi, nigdy prywatnoci czy odwoaniem do skojarze spoza tekstu
dramatycznego, wyrnia zmys konstrukcji, celowo i sformalizo-
wanie rodkw.
Rnorodno gosw iich tonacji: gosw niskich, etykietalnych, wy-
sokich, paskich, falsetw, gbokich oraz sposb chodzenia dynamicz-
ny czy powcigliwy, zwizany wbiodrach, najczciej zjedn rk wtyle,
rodzaj relacji proksemicznych, charakter gestw, czy to bdzie pochyle-
nie czoa, czy ironiczne zmarszczenie brwi, spojrzenie spod okularw
czy rka wkieszeni lub prawie zawsze gdzie ztyu, zblia Zapasiewicza
do Junoszy-Stpowskiego. Zachowania sceniczne Junoszy iZapasiewicza
zawsze wyrazicie konstruowane, znaczce, konsekwentne, przemylane
iwykoczone zaprzeczaj zarazem technice przeywania, czyli penej
identyfikacji zpostaci. Aktorzy cinie skadaj bowiem pod swoimi rola-
mi, jakby powiedzia Roland Barthes, intymnych iosobistych podpisw.
Nie gubi si wnadmiarze rodkw na rzecz gestu znaku, zwizego
iasentymentalnego.
32 AKTOR
33
Zadawanie pyta, zPiotrem Cieplakiem rozmawia Maria Prussak, Didaskalia 2003
nr 58.
AKTORSKA INDYWIDUALNO 37
1
Cyt. za M. Dziewulska, Teatr zdradzonego prz ymierza, PIW, Warszawa 1985, s. 59.
2
T. Man, Oco powinien walcz y autor? Rozmowa owspczesnym dramacie polskim, dzki
Dom Kultury, d 2006, s. 12.
40 AKTOR
8
Andy Warhol wedug Lupy, zKrystianem Lup rozmawia Joanna Derkaczew, Gazeta
Wyborcza z15 lutego 2008.
9
Tame.
42 AKTOR
William Shakespeare Sen nocy letniej, Narodowy Stary Teatr, Krakw 2006, re. Maja Kleczewska.
Fot. Bartomiej Sowa
AKTOR W TEATRZE BEZ REGU 47
upa, tarza si wprochu iwy jak zwierz21. Jako syn imatka, brat isio-
stra, m iona, bohaterowie witego Edypa personifikuj niemal wszystkie
rodzaje zwizkw pomidzy mczyzn i kobiet. Wina i przemoc stale
towarzysz ich seksualnym praktykom. S obecne wrnorodnych obra-
zach spektaklu. Od sadomasochicznych kostiumw i dziaa po krwawe
ofiarowanie. Bg Ni yski Piotra Tomaszuka totake opowie onapiciu
ekstremalnym, o czowieku rozdartym midzy witoci a potpieniem,
pomidzy mioci a nienawici. Niyski, po mierci swego kochanka
imistrza Diagilewa, eksploduje cielesnym zapamitaniem. Nie zna bowiem
lepszego sposobu oddania hodu mioci, jak jej ekstatyczne wytaczenie.
Teatr Tomaszuka jest wic dla aktorw miejscem wtajemniczenia wymaga-
jcego pewnego samoofiarowania, jak wimprowizowanym monologu na-
giego Piotra Polaka wFactory 2. Wtedy, mimo poczucia jakiego przekro-
czenia, tworzy si midzy aktorem awidowni jaki rodzaj wita. Takiego
szczeglnego ispecjalnego obnaenia, ktre jest bezkarne ijako niewinne,
bo nieobcione aktem seksualnym. Tojest wito, bo czujemy si zwolnie-
ni zodpowiedzialnoci za to, e si toodbywa na naszych oczach22 .
W aktorskim modelu egzystencjalnym metoda Konstantina Stani-
sawskiego, uaktywniajca psychiczn ifizyczn energi aktora, jest stale
obecna. Ichocia gwnym mankamentem systemu Stanisawskiego jest,
jak niektrzy twrcy sdz, ujmowanie gry aktorskiej jako modelu sta-
tycznego, esencjonalistycznego imimetycznego23, tojednak Stanisawski
zimperatywem odwoywania si do prywatnego dowiadczenia ipami-
ci emocjonalnej jest stale obecny w aktorstwie strukturalnym, na przy-
kad Jacka Poniedziaka czy Andrzeja Chyry, waktorstwie rezygnujcym
wprawdzie z radykalnej transformacji, ale zawsze umocowanym w ich
wasnym dowiadczeniu egzystencjalnym, zdystansowanym, ale organicz-
nym, nieodwoujcym si do znaku, potrzebujcym widza nie wiadka.
My, profesjonalni aktorzy teatralni, nie jestemy misjonarzami, magami,
nie jestemy nawiedzeni. Nie jestemy aktorami, ktrzy sprzedaj wasne
odjazdy, uciekajc si do naruszania granic wasnej cielesnoci mwi
Jacek Poniedziaek 24 .
21
Tame.
22
Jacek Poniedziaek wrozmowie zautork, Warszawa, luty 2008.
23
P. Zarilli, Performatyka i praktyka: ku uaktywnionej analizie fenomenologicznej aktorstwa
iperformansu, prze. M. Lachman, Dialog 2007 nr 12.
24
Wrozmowie zautork, Warszawa, luty 2008.
50 AKTOR
Fedra, Teatr Narodowy, Warszawa 2006, re Maja Kleczewska. Fot. Bartomiej Sowa
William Shakespeare Sen nocy letniej, Narodowy Stary Teatr, Krakw 2006,
re. Maja Kleczewska. Fot. Bartomiej Sowa
27
W rozmowie z autork, Warszawa, padziernik 2010.
28
Wrozmowie zautork, Warszawa, listopad 2007.
AKTOR W TEATRZE BEZ REGU 53
Davida Harea interesuje tylko taki teatr, ktry buduje metafor. Jego
spektakl Via Dolorosa, prba teatru verbatim, wktrym sam jako aktor zda-
wa raport zpodry po Izraelu iPalestynie, by metafor wiary ijej braku.
Stuff Happens, opowiadajcy okulisach podejmowania decyzji oinwazji na
Irak wgabinetach politycznych Busha iBlaira, wystawiany wTeatrze l-
skim wKatowicach, by metafor wadzy ijej mechanizmw. Wteatrze
dokumentalnym, teatrze faktu, bdcym mieszanin dziennikarskiej fak-
tografii ze sceniczn bezporednioci, zakorzenionym wyciu, ale jednak
wyrosym w wyobrani dramatopisarza, aktor staje si penomocnikiem
izakadnikiem historii zjednej strony, rzecznikiem wyobrani zdrugiej.
Niekiedy teatr wychodzi z zaoenia, e fikcja jest bezsilna wobec spo-
ecznej ipolitycznej rzeczywistoci. Wtedy zdarza si, e sowa padajce ze
sceny nale nie tylko do aktorw, ale do znanych wszystkim politykw,
bankierw, urzdnikw, albowiem technika verbatimu zakada, e aktorzy
naladuj tonem gosu iukadu wypowiedzi autentyczne postaci.
Kiedy spektakle Szybkiego Teatru Miejskiego, organizowane przez
Teatr Wybrzee w Gdasku, podejmujce najbardziej palce kwestie
56 AKTOR
Fedra, Teatr Narodowy, Warszawa 2006, re. Maja Kleczewska. Fot. Bartomiej Sowa
9
F. Villon, Wielki Testament, prze. T. Boy-eleski, Zielona Sowa, Krakw 2002.
10
Por. J. Lenierowska, Teraz taniec, Didaskalia 1999 nr 34.
MISO I KREW 67
11
P. Gruszczyski, Nie lkajmy si, Tygodnik Powszechny 2005 nr 21.
12
Ksigi Adama iEwy. Por. E. Kuryluk, Podr do granic sztuki, Twj Styl, Warszawa 2005, s. 43.
Fedra, Teatr Narodowy, Warszawa 2006,
re. Maja Kleczewska.
Fot. Bartomiej Sowa
MISO I KREW 69
15
M. Ruda, wiat wstanie rozkadu, Dekada Literacka 2005 nr 5.
16
E. Fischer-Lichte, dz. cyt.
(A)pollonia, Nowy Teatr, Warszawa 2009, re. Krzysztof Warlikowski. Fot. Stefan Okoowicz
72 OBCY
25
P. Gruszczyski, Reality, Tygodnik Powszechny 2003 nr 11.
MISO I KREW 75
Natury rk ty namalowany
jako kobieta, mych dz pani-panie.[]
Mcz yzno zbarwy, tysic barw jednocz ysz
Wzrok mcz yzn kradniesz ikobiet marzenia.
Jako kobieta zostae stworzony,
Ale natura tworzc ci prz ysna
Itak zostae ze mn rozczony,
Gdy co dodajc, Ciebie mi odja
William Shakespeare Sonet XX
5
Z. Bauman, Razem osobno, Wydawnictwo Literackie, Krakw 2003.
6
Tame.
Sarah Kane Oczyszczeni, 2001, re. Krzysztof Warlikowski. Fot. Stefan Okoowicz
Dawniej nasza natura nie bya taka, jak teraz, lecz inna przedstawia
Arystofanes genez pci w Uczcie Platona, bo naprzd trzy byy pcie
uludzi, anie, jak teraz, dwie: mska ieska. Bya jeszcze itrzecia prcz
tego: pewien zlepek z jednej i z drugiej []. Obojnakowa pe istniaa
wtedy, aimi jej iposta zoone byy zobu pierwiastkw: mskiego ie-
skiego7. Bohater teatru wspczesnego naley do wyznawcw antycz-
nej filozofii, jest nomad, stale znajdujcym si pomidzy, nieupierajcym
si przy tradycyjnej tosamoci na rzecz niezdefiniowanego statusu. Jeli
uzna, e pe stanowi zesp wytycznych obyczajowych albo sfer abject,
intrygujc przestrze ekscesu, przekroczenia, perwersji, towiat wsp-
czesnej sztuki jest wiatem androgynicznym. Teatr wspczesny zaludniaj
heteroseksualici, homoseksualici, transwestyci, biseksualici. Walterna-
tywnym spektaklu Piaskownica wreyserii Ewy Wyskoczyl, podejmujcym
problem stereotypw zwizanych z pci, On Piotr i Ona Tomasz
(sic!) zakadali niebieskie peruki, biae sandaki zpodeszwami wgrosz-
ki iwpezali wrowe kombinezony zmateriau ofakturze skry wa.
Nawet Ken, masakrowany wprojekcji wideo przez Piotra, broczcy krwi
7
Platon, Uczta, prze. W. Witwicki, Recto, Warszawa 1992, s. 79.
PODANIE I PE 81
nic sobie nie robi zpraw uniwersalizacji, jak by powiedzia Roland Bar-
thes. Ciao wic jest znakiem rozwarstwienia tosamociowego, szczeliny,
niespjnoci.
Skatologiczne dramaty brutalistw Alex Sierz nazywa in yer face,
wskazujc tym samym na brutaln teatralno dowiadczenia egzysten-
cjalnego. Mark Ravenhill wShopping and Fucking przedstawia wiat homo-
seksualnego seksu za pienidze tylko takie spenienie jest bowiem bez-
pieczne, bo nieosobiste ale iwiat seksu obrotowego. Mark uprawia seks
zRobbiem izGarym, ale Robbie take zLulu, aMark zkobiet wmskiej
toalecie. WHandbag, dowodzc, e wszystkie praktyki seksualne wynikaj
zpodania iinstynktu prokreacji, pokazuje Ravenhill wbulwersujcy do-
sownoci sposb starania par gejw ilesbijek odziecko. WMy Night with
Reg Kevina Eliota homoseksualista zakochany jest w heteroseksualnym
koledze. W Beautiful Thing Jonathana Harleya heteroseksualne nastolatki
znajduj schronienie w mioci homoseksualnej. W Mioci Fedry Sarah
Kane Hipolit cyniczny, zgorzkniay, dekadencki, zepsuty wpatrzony
wtelewizor nudzi si, zwraca si wic raz ku kobiecie, raz ku mczynie.
Okazuje si, e tosamo bohatera polskiego dramatu obecnego na
scenie po 1989 roku jest rwnie nieokrelona. Donny w Pokoleniu por-
no Pawa Jurka rozdarty jest nie tylko pomidzy zarabianiem pienidzy
jako aktor reklamowy imarzeniem oprawdziwej sztuce filmowej wstylu
Dogmy, ale rwnie pomidzy uczuciem do dziennikarki Agnes iseksem
zBartkiem, reyserem teatralnym. Sugar, bohaterka Cokolwiek si, zdarz y
kocham ci Przemysawa Wojcieszka, przed zwizkiem z Magd, miaa
zwizki zmczyznami. Nie wiadomo, czy dwie stare kobiety wVerklrte
Nacht Michaa Bajera s par zgorzkniaych lesbijek, czy rywalkami pia-
nistkami, ktrym przyszo spdzi pn staro razem. Kim jest bohater
Dotyku Marka Modzelewskiego szczliwym ojcem imem czy gejem
zdradzajcym od dwch lat on? Jestem kobiet, mj bohater tom-
czyzna, ale buduj spektakl poza konwencj pci, taniec nie jest ani m-
ski, ani eski, jest samotny przekonuje Ewa Wycichowska. Problem
zaptlenia pci, gr jej stereotypami podj Micha Zadara w spektaklu
Na gorco, inspirowanym filmem Billyego Wildera Some like it hot (P ar-
tem p serio). Teatr polski wrozmaity sposb projektowa wtym okresie
seksualne obsesje. Wprzedstawieniach czsto pojawiay si postaci onie-
okrelonej tosamoci seksualnej, drag queens, transseksualici. Akcj Cosi
PODANIE I PE 83
Sarah Kane Oczyszczeni, 2001, re. Krzysztof Warlikowski. Fot. Stefan Okoowicz
84 OBCY
4
Por. Szekspir iuzurpator, zKrzysztofem Warlikowskim rozmawia Piotr Gruszczy-
ski, Warszawa, WAB, 2007.
5
Tame, s. 163.
6
Por. A. Giddens, Przemiany intymnoci, prze. A. Szulycka, PWN, Warszawa 2007.
7
S. iek, Lekcja Rancirea, [w:] J. Rancire, Estetyka jako polityka, prze. J. Kutya,
P.Mocicki, Wydawnictwo Krytyki Politycznej, Warszawa 2007, s. 196.
8
Tame.
SPOWIED WYKLUCZONEGO 91
15
R. Schechner, Performatyka, prze. T. Kubikowski, Orodek Bada Twrczoci Jerze-
go Grotowskiego i Poszukiwa Teatralno-Kulturowych, Wrocaw 2006, s. 179.
16
G. Nizioek, Muz yka Bachantek, Didaskalia 2001 nr 42.
Tony Kushner Anioy w Ameryce, TR Warszawa 2007, re. Krzysztof Warlikowski.
Fot. Stefan Okoowicz
iluzji indywidualnego ja, jak ijego pci kulturowej. Tailuzja za, togra-
nie roli, okaza si moe nie fantazmatem, ale sednem tosamoci.
Wfilmie biograficznym Madame Sat, wreyserii Karima Ainouza, rol
brazylijskiego przestpcy, ktry zmienia si wlegendarnego drag queena,
gra Lzaro Ramos, ktry wanie wtedy, kiedy jest mczyzn ikobiet,
gejem iheteroseksualist, jest najbardziej autentyczny iprzekonujcy. In-
scenizacje ciaa dotycz wic ciaa jako obiektu, jako medium, jako kon-
struktu inscenizacji, jako przestrzeni rozmaitych zapisw kulturowych.
Kady rodzaj pci jest natury performatywnej. Biologiczna: kiedy Viola-Se-
bastian odkrywa owosiony tors prawem kontrastu widzimy subtelno
kobiecych rysw wmskim przebraniu, wmczynie wmskim stroju.
Pe aktora zaprzecza wic pci postaci, a pci fizycznej zaprzecza pe
psychiczna. Kulturowa: kiedy Penteusz pojawia si na scenie wBachant-
kach Krzysztofa Warlikowskiego wbiaej sukni, ale bez peruki icharak-
teryzacji, nie gra kobiety ogolona gowa, odsonite ramiona nale do
ciaa mczyzny, ale Penteusz jest ju wewntrznie przeobraony, kobiecy.
Hermafrodytyzm, taniewiadoma pciowo mwi Maja Kleczewska
Eurypides Bachantki, Teatr Rozmaitoci, Warszawa 2001, re. Krzysztof Warlikowski.
Fot. Stefan Okoowicz
25
R. Pawowski, Gorczka sobotniej nocy, Gazeta Wyborcza z13 lutego 2006.
PERSONA
Str. 99 Pawe Demirski Niech yje wojna!!!, Teatr Dramatyczny, Wabrzych 2009,
re. Monika Strzpka. Fot. Tomasz Jzefowicz
WIZERUNEK JAKO TOWAR.
DROGA DO TOSAMOCI?
Skoro uwaa Pani, e niektre kobiety wygldaj lepiej, tomoe wizyta ufry-
zjera ikarnet na siowni? Polecam odmodzi garderob. Dinsy rurki s po-
nadczasowe, obowizkowo maa czarna (moim zdaniem powinna by do kolan)
iszpilki, szpilki ijeszcze raz szpilki. Najlepiej czerwone20.
Jest kryzys, d, albo przepa. Ilec tam, lec, iczasem wtedy nagle, zupenie
nieoczekiwanie wyrastaj mi skrzyda! Tomoe by telefon od przyjaciela albo
jaki nowy projekt zkim interesujcym, wyjtkowym, zabjczym. Iwtedy znw
zaczynam si ba. [] To skok jak na gbok wod. [] Nigdy nic pewne-
go, bez gwarancji czy moliwoci odwetu. Wchodzisz ze wiadomoci, e nie
18
Cyt. za: K. Miklaszewski, Spotkania zTadeuszem Kantorem, TKECH, Krakw 1992,
s. 156.
19
Fashion Magazine, lato 2009.
20
Tame.
108 PERSONA
23
Nie jestem niewolnic, z Joann Szczepkowsk rozmawia Maciej Kdziak, Gala
2009 nr 23-24.
24
Ciao nie kamie, z Janem Englertem rozmawia Anna Kapliska, Gala 2009 nr 26.
25
Fashion Magazine, lato 2009.
110 PERSONA
Pisma kolorowe, wktrych kady temat jest oceniany jak artyku kon-
sumpcyjny, za spraw piknych rozkadowych fotografii aktorw mo-
na traktowa jak galerie handlowe, w ktrych zdjcia wyceniane s jak
przedmioty estetycznego podziwu (zwraca uwag midzy innymi wielka
sesja zdjciowa Magdaleny Cieleckiej w Gali26). Fotografie, popiera-
ne zwierzeniami intymnymi, niewtpliwie zapewniaj artystom rozgos.
Ajednak taki wizerunek czyni ich czsto zaledwie artystami popularnymi,
niewybitnymi, sytuujc wprzestrzeni komercyjnych obiektw do oglda-
nia. Istotn cech charakterystyczn strategii przemysu kulturalnego jest
ukrywanie popularnego charakteru oferowanych produktw istwarzanie
pozorw obcowania z prawdziw sztuk. Na zdjciach aktor, jak pisaa
Marta Cabianka,
ciao jak tosamo przestao by raz na zawsze dane jako okrelony byt fiz-
jologiczny jest mocno wplecione wrefleksyjno nowoczesnoci, [] wygld
ciaa, ktry obejmuje wszystkie cechy zewntrzne, wtym strj iozdoby, iktry
pozwala zarwno jednostce, jak iosobom postronnym, zinterpretowa jej za-
chowania, jest czym innym ni sposb bycia, ktry decyduje otym, jaki uytek
robi jednostka zwygldu wtypowych codziennych sytuacjach29.
26
Gala 2009 nr 42-43.
27
M. Cabianka, Legitymacja zawodowa, www.e-teatr.pl. z4 maja 2009.
28
Exklusiv 2008 nr 11.
29
A. Giddens, Nowoczesno i tosamo. Ja i spoeczestwo w epoce pnej nowoczesnoci,
prze. A. Szulycka, PWN, Warszawa 2006, s. 468.
WIZERUNEK JAKO TOWAR. DROGA DO TOSAMOCI 111
reyser, specjalista od scenicznej wiwisekcji. Szekspira czyta jak mao kto, kon-
frontuje antyk zrealiami wspczesnoci, pozornie przynajmniej nalecej do
brutalistw. Potrafi naraz mwi ouniwersalnych prawdach ibudowa intymne
obrazy. Porywa nie tylko widzw, ale itumy zwykych ludzi. [] Bezkompro-
misowy. Zdecydowanie sprzeciwi si sesyjnym trikom, przebierankom istyliza-
cji [chocia jeszcze rok wczeniej zdecydowa si na sesj zdjciow dla Exklu-
siv K.D]. Ale do rzucenia nas na kolana wystarczy mu arsena wasnych
rodkw ikilka uwag omiecie, religii ipci39.
38
Exklusiv 2008 nr 70.
39
Fashion Magazine, lato 2009.
WIZERUNEK JAKO TOWAR. DROGA DO TOSAMOCI 115
Tlrama:
40
Pikny potwr, wywiad zFabienne Pasacud, Tlrama z18 lipca 2009. Przedr. prze.
M. Lutostaska, Dwutygodnik. Strona Kultury, sierpie 2009.
116 PERSONA
obowizkiem jest mwi, nie ukrywa, dzieli bied iwstyd. Gdy pierwszy raz
signem po Hamleta, wlatach dziewidziesitych powiada graem t stro-
n aosn, nieudan, alkoholiczn, pedalsk. Zabraem si za Hamleta taki, jaki
byem, ztakimi jak jaaktorami. Toby te sposb, by powiedzie warszawskiej
publicznoci: wy te jestecie nieudacznikami, zdeformowanymi wojn, anty-
semityzmem, komunizmem41.
41
Tame.
42
Tame.
WIZERUNEK JAKO TOWAR. DROGA DO TOSAMOCI 117
49
Nie bd nigdy Papieem. Nigdy nie bd Andy Warholem, CSW 2000.
50
B. Czubak, dz. cyt.
51
R. Girard, Szekspir. Teatr zazdroci, prze. B. Mikoajewska, Wydawnictwo KR, War-
szawa 1996, s. 5.
WIZERUNEK JAKO TOWAR. DROGA DO TOSAMOCI 121
52
Tame, s. 5.
53
I. Bergman, Obraz y, prze. T. Szczepaski, WAiF, Warszawa, 1993, s. 65.
54
E. Likowska, Ekstrawagant, Polityka 2006 nr 37.
122 PERSONA
Krystian Lupa Factory 2, Narodowy Stary Teatr, Krakw 2008, re. Krystian Lupa.
Fot. Krzysztof Bieliski
124 PERSONA
61
Ikona, dz. cyt.
62
Tame.
63
Tame.
64
Tame.
65
Tame.
66
Kochanie na scenie, zKatarzyn Figur rozmawia Joanna Baranowska, Dramatika
2009 nr 1.
126 PERSONA
nawet jak widz moje ciao, tonic nie widz. Toco jest wrodku jest najwa-
niejsze. Lubi wyglda sexy. Lubi, jak mnie chc. Myl, e mnie nie znaj.
Toniewane, e widz moj twarz, bo nie widz tego, co jest wrodku. Widz
to, co chc, eby widzieli. Ludzie nazywaj mnie gejem, ciot. Ludzie lubi jak
jestem troch mieszny. Bd si wami bawi iokrca wkko. Bdziecie mnie
chcie, ale nie bdziecie mnie mogli mie69.
67
Ikona, dz. cyt.
68
Por. R. Sennett, Upadek czowieka publicznego, prze. H. Jankowska, Muza, Warszawa
2009.
69
Factory 2, re. Krystian Lupa, Narodowy Stary Teatr, Krakw 2008.
WIZERUNEK JAKO TOWAR. DROGA DO TOSAMOCI 127
1
K. Jaspers, Filozofia egz ystencji, prze. D. Lachowska, A. Wokiewicz, PIW, Warszawa
1990, s. 62.
130 PERSONA
2
Wszystkie kwestie zPersony. Marilyn iPersony. Ciaa Simone podane za scenariuszami
spektakli, za udostpnienie ktrych autorka dzikuje Marcinowi Zawadzie. Cytaty zFactory 2
zostay spisane znagrania spektaklu.
3
E. Mounier, Co to jest personalizm, wybr, red. A. Krasiski, prze. A. Krasiski,
A.Turowiczowa, D. Eska, Znak, Krakw 1960, s. 101.
4
Por. M. Foucault, Kim jest autor, [w:] Powiedziane, napisane. Szalestwo iliteratura, wybr,
oprac. T. Komendant, Fundacja Aletheia, Warszawa 1999.
DZIENNIK INTYMNY NA SCENIE 131
wtak zwanym wieku dojrzaym nasze twrcze geny, przejawy twrczej aktyw-
noci nie s cakowicie wyzwolone zgenu (imperatywu) dziecicej zabawy, im
jestem starszy, tym silniej odczuwam potrzeb powrotu do dziecicych wyobra-
e iprzey erotycznych. Mam wraenie, e dziecica erotyka przygotowuje
jakby nasz los, wyznacza wczowieku pewien potencja, podstawy relacji zdru-
gim czowiekiem21.
25
P. Ricoeur, Osobie samym jako innym, prze. B. Chestowski, oprac. iwstp M. Kowal-
ska, PWN, Warszawa, ss. 9-10.
138 PERSONA
swoim zachowaniem terapeuta dodaje innym odwagi, aby mwi szczerze czy
ujawnia wasne emocje. Zrozumiae jest, e terapeutyczny efekt tego rodzaju
konfrontacji moe wystpi wycznie wtedy, kiedy psychoterapeuta jest auten-
tycznym nosicielem podstawowych wartoci humanizmu: bezwzgldnego sza-
cunku dla drugiego czowieka, respektowania jego prawa do podejmowania de-
cyzji iwyborw, preferowania jako podstawowego motywu wyciu mioci do
innych ludzi nad nienawici ibezwzgldn walk 42 .
40
Andy Warhol wedug Lupy, dz. cyt.
41
Lupa tomarz yciel okrutny iniecierpliwy, dz. cyt.
42
Z. Hbner, Temat do mylenia, Dialog 1976 nr 2.
144 PERSONA
43
Ten inastpny cytat za: T. Szczepaski, Zwierciado Bergmana, sowo/obraz terytoria,
Gdask 2007, ss. 15-16.
44
Por. K. Lupa, Persona, dz. cyt.
DZIENNIK INTYMNY NA SCENIE 145
Jego alter ego, Andy Warhol, dopowiada ze sceny: Sztuka jest po to,
eby na raz przesta widzie poukadane. Sztuka tojest dlaczego chce-
my szoku. Przysz sztuk zaleje seks. Wprzyszej sztuce bdzie ciao ze
wszystkim, co wnim jest. Chodzi oto, eby rozwali to, co byo.
OLupie mona wic powiedzie: tonie osoba, tociao. Ciao, jego eg-
zystencja iesencja, jest bez wtpienia obsesj artystyczn reysera. Wska-
zuje ju na tosemantyczna perseweracja refleksji Lupy nad teatrem:
upodstaw teatru ley wyobraenie, ktre aktor ucielenia. Fascynujce jest to,
e aktor ucielenia to wyobraenie w swoim ciele i to, co jest najbardziej fa-
scynujce, e nie jestemy wstanie dociec, gdzie koczy si osobowo aktora,
azaczyna posta, ktr ucielenia46.
48
J. Amry, Ostarzeniu si. Podniesienie rki, prze. B. Baran, Czytelnik, Warszawa 2007.
49
G. Simmel, Socjologia zmysw, [w:] Most idrzwi, prze. M. ukasiewicz, przedmowa
A.Seidler-Janiszewska, Oficyna Naukowa, Warszawa 2006, s. 199.
DZIENNIK INTYMNY NA SCENIE 147
50
Ten inastpny cytat: K. Lupa, Utopie 2, dz. cyt., s. 252.
51
S. Weil, Wybr pism, prze. Cz. Miosz, Krg, Warszawa 1983, s. 171; kolejne cytaty:
s.184, 206, 104, 220.
148 PERSONA
kiedy kochaa, moe modego Anglika, ktry odkry dla niej poezj mi-
stykw angielskich, zwaszcza jeden wiersz, Mio GeorgeaHerberta:
Mio drzwi mi otwara; lecz dusza niemiaa
cofa si pena winy
Wic Mio bystrooka, gdy tylko ujrzaa,
e zwlekam bez przyczyny,
Podchodzi do mnie bliej ipyta grzesznego
Czy mi brakuje czego.52
53
S. Weil, dz. cyt., s. 220
54
Bg toprzemoc, ze Zbigniewem Mikoejk rozmawia Micha Larek, Czas kultury
2009 nr 6.
55
S. Weil, Wybr pism, dz. cyt., s. 146
56
S. Weil, Szalestwo mioci: intuicje przedchrzecijaskie, dz. cyt., s. 204.
150 PERSONA
57
Por. S. Weil, Wybr pism, dz. cyt., s. 152.
58
K. Lupa, Utopie 2, dz. cyt., s. 352.
DZIENNIK INTYMNY NA SCENIE 151
6
Por. K. Lupa, Persona, Teatr Dramatyczny, Warszawa 2009, s. 16.
7
Spisane zrejestracji spektaklu.
8
ycie seksualne dzikich wteatrze. Wkrtce premiera, zKrzysztofem Garbaczewskim roz-
mawia Joanna Derkaczew, Gazeta Wyborcza Stoeczna z12 kwietnia 2011.
9
S. Weber, Teatralno jako medium, prze. J. Burzyski, Wydawnictwo Uniwersytetu
Jagielloskiego, Krakw 2009, s. 22.
CIAO JAKO READY MADE 159
Grubasy, Instytut Teatralny im. Zbigniewa Raszewskiego, Warszawa 2011, re. Agnieszka Boska.
Fot. Steve Tanner
168 PERSONA
Ale kiedy mogam powiedzie, e teatr stoi na sowie, dzi tak nie
powiem. Stoi na ciele.
Teatr zawsze sta na ciele aktora, nawet wtedy, kiedy nosi kostium czy mask.
W przecieradle i naga, Wiede 1977.
NA PROWINCJI BYLE BOVARY CZUJE SI WIELKIM CHIRURGIEM 177
Ale inaczej.
Ano wanie! Niewiele wiem opolskim teatrze. Ale wteatrze na wiecie, po-
czynajc od Becketta, widziaam wiele cia umczonych, brzydkich, kalekich.
Przez pewien czas toraczej byo norm, anie kostiumowy przepych Zefirelle-
go. Natomiast problematyka osoby tak czy inaczej nieponosprawnej fizycznie
czy mentalnie bez nogi czy rki, okulach, zprotez, na wzku, lepej czy
niemowy, chorej psychicznie czy ysej po chemoterapii, cierpicej na starcz
skleroz albo Alzheimera toistotnie temat nowy iwany. Stajemy si coraz
NA PROWINCJI BYLE BOVARY CZUJE SI WIELKIM CHIRURGIEM 179
bardziej wiatem ludzi starych, atake wiatem wojen, wiatem nowej bronii.
Na skutek min (wziemi iwformie zabawek zrzuconych zsamolotw) okoo
25% ludnoci afgaskiej to dzi ludzie bez rk, ng, oczu, nosw, palcw,
uszu. Ajak wygldaj niedobite ofiary dronw, wysyanych zjednego kon-
tynentu na drugi jednym przyciniciem guzika, ktrymi armia amerykaska
zabija dzi podejrzanych opartyzantk Pakistaczykw? Artyci wspczeni
musz pamita iprzypomina ociele udrczonym chorob, staroci, wojn.
Ten temat Goi jest wci aktualny.
Tak, naturalnie. Bywa, cho nie dla kadego, najstraszliwsz klatk. Od wa-
snego ciaa nie ma ucieczki nawet wepoce operacji kosmetycznych. Aczy jest
od psychiki? Mentalnoci epoki? Cinasi niewidzialni wrogowie s moe nawet
gorsi od ciaa? Tak czy siak, ciao bywa te nonikiem urody ipikna. Zawsze
jest te rodkiem naszej ekspresji, wyjtkowej ioryginalnej. Lecz tego wanie
ludzie bardzo si boj, wic staraj si upodobni do innych, wtopi wmas.
1
Sarah Kane Ocz yszczeni, Teatr Rozmaitoci, Warszawa/Wrocawski Teatr Wspczes
ny/Teatr Polski, Pozna, 2001, re. Krzysztof Warlikowski.
ZNAM, TOJU BYO 183
Czyli nie ciao jest nieprzyzwoite, tylko to, co tym ciaem nie jest?
Mona tak powiedzie. Sdz, e ciao aktora jest bardziej murem ni mostem,
jeli chodzi orelacj aktorw zwidzami. Porzdkuje znaczenia, wic jest moc-
nym gestem. Toznaczy, e eby aktor mg si rozebra na scenie, musi bar-
dzo dobrze wiedzie, dlaczego torobi, uporzdkowa wsobie znaczenia sztuki.
Zdarza si, e od tego wanie zaczyna si aktorskie dochodzenie do przesania
sztuki, wktrej gra, okrelanie poszczeglnych zada. Radykalizm gestu obna-
enia zmusza ireysera, iaktorw do tego, eby sobie odpowiedzie na rne
pytania. Ale czasem myl, e moe tonie tak, e towcale nie jest
Nagie ciao.
Oczywicie.
Tak. Ten jzyk przede wszystkim nie jest nowy. Wszystko si powtarza, ate-
atru, wktrym ciao dominuje, naogldaem si do syta. Teatru sowa, rzecz
jasna, te. Jak kto mi mwi: sowo jest podstawowym rodkiem wyrazu, tak
Elfriede Jelinek mier i dziewczyna I V. Dramaty ksiniczek,
Teatr Dramatyczny, Warszawa 2009,
re. Maria Kwiecie, Suse Wchter, Agnieszka Korytkowska-Mazur,
Magorzata Guchowska. Fot. Adam Tarasiuk
jak wprzypadku Gustawa Holoubka, totake mwi: Ok, znam to, toju byo.
Kiedy mylaem, e jzyk emocji jest wsztuce najwaniejszy, e toemocjami
naley opowiada wiat, e tonajprawdziwsza inajuczciwsza narracja. Dzi,
kiedy wiem, jak moc ma sowo, jak ciao, jak, za Kartezjuszem powiem,
dusza, a jak zmysy, nie wartociuj ju teatralnych rodkw tak zwanego
wyrazu. Kiedy robi spektakl, mwi sobie: tomam do dyspozycji, wsensie
moliwych rodkw ekspresji, ztego mog lepi materi sceniczn, budowa
sceniczny wiat, eby mc postawi takie i takie problemy do mylenia dla
ludzi, ktrzy przyjd oglda toprzedstawienie.
Tak.
Tak, ale wtej chwili idzie oprzyjrzenie si artystce Hm, tojest szataski
koncept rola Sandry Korzeniak wroli Marilyn. Szataski, moe dlatego tak
uwodzi, przyciga Wspaniale zagrana rola.
Wyzywajca
5
Stanisaw Wyspiaski Wesele, Teatr Nowy, Warszawa 1990, re. Adam Hanuszkiewicz.
190 CIAO W DIALOGU ROZMOWA ZBEAT BANDURSK
Po szkole wydawao mi si, e wiem bardzo duo. Jak mwi na scenie, jak
krzykn, jak naley trenowa ciao. Kiedy zaczam pracowa w teatrze,
tonagle okazao si, e nie umiaam sobie poradzi zemocjami. Bardzo duo
graam. Wpierwszym sezonie teatralnym miaam siedem premier ajednak
to by dla mnie gwnie trening techniczny, nie emocjonalny. Sowo, sposb
jego wypowiadania, to byo najwaniejsze.
6
Sarah Kane Zbombardowani, Towarzystwo Teatralne, Warszawa 1999, re. Pawe
Wodziski.
NA WASNYCH WARUNKACH 191
Jakim problemem?
S skrzywdzeni?
Ale po to, eby to ciao zdegradowane jako obroni, tak jak ciao
Rimmy wMartwej krlewnie Kolady7, spektaklu Pawa Szkotaka?
Trzeba moe najpierw zastanowi si nad tym, co znacz sowa: ciao jest
moim narzdziem. Tosi jako kci wmoim pojciu znieprzewidywalnoci
ciaa jako rodka ekspresji. Ono jest nie tylko narzdziem, naczyniem do
wypenienia zewntrzn treci. Czy granie cierpienia nie oznacza cierpie-
nia aktora? Czy ciao aktora jest wic tylko znakiem, ktry mona dowolnie
konfigurowa? Wanym dowiadczeniem bya dla mnie rola Maggie wCrkach
King Konga Theresii Walser 8. Whistorii trzech modych pielgniarek graam
najstarsz znich. Wmojej bohaterce zakocha si stary czowiek. Gra go ju
nieyjcy Wojciech Standeo. Wjednej scenie, wktrej zuwielbieniem zwra-
ca si do mnie Maggie-Marylin-Marianno czyli mwi jakby do kogo, kto by
uosobieniem tych wszystkich MM opowiadaam mu orowerzycie, ktry tak
7
Nikoaj Kolada Martwa krlewna, Teatr Polski, Pozna 2001, re. Pawe Szkotak.
8
Theresia Walser Crki King Konga, Teatr Polski, Pozna 2000, re. Rafa Sabara.
NA WASNYCH WARUNKACH 193
pdzi, e jego kask robi si strza. Iwanie wtej scenie, wtym naszym zde-
rzeniu modoci istaroci, staroci obdarowywanej modoci, wytwarzao si
jakie nieprawdopodobne napicie erotyczne
Jamylaam ociele
Trudne?
9
Marius von Mayenburg Paso yty, Teatr Polski, Pozna 2001, re. Anna Augustynowicz.
194 CIAO W DIALOGU ROZMOWA ZBEAT BANDURSK
Wydawaoby si, e nie, bo role kobiece graj dzi mczyni ina odwrt. Jednak
mam wraenie, e nie mog uciec od wasnej kobiecoci, chobym chciaa.
Budujc rol Olgi, cay czas zadawaam sobie pytanie, na ile my mamy prawo
odgrywa czyje rzeczywiste dowiadczenie tragedii, jaka zdarzya si wTe-
atrze na Dubrowce wpadzierniku 2002. Na ile mamy moralne prawo wykre-
owa aktorsko czyje rzeczywiste, straszne wspomnienie tego, co si zda-
rzyo podczas terrorystycznego ataku na moskiewski teatr. Wtym spektaklu
trzy narracje budoway kobiece traumatyczne dowiadczenie. Kada zkobiet
aktorek, opowiadajc swoj histori, oddziaywaa na pozostae. Pomimo,
e byymy osobno, nie dotykaymy si, to tkwiymy w jakiej wsplnej
sytuacji egzystencjalnej, co byo dowiadczeniem niemale fizjologicznym,
syszaymy wasne oddechy Dowiadczenia fizjologiczne byy zreszt za-
pisane wtekcie sztuki. Wmoim monologu mwiam osikaniu, smrodzie nie
do wytrzymania. Jak zagra traumatyczn pami? Gr ciaem sprowadziam
do zmieniania pooenia ng tenogi, nieruchome, przywizane do jednego
miejsca, do jednego siedziska, wyraay uwizienie, nieumiejtno poradze-
nia sobie zwasn fizycznoci ipsychik, wyraay bl irozpad osobowoci
Olgi. Ale isi. Bo ona zprostej ksigowej, mao refleksyjnej, staje si wia-
dom siebie, siln kobiet.
Wtym spektaklu gram dwie figury matek odrzuconych, czyli Pani Rollisono-
w iSow wII czci, matki, ktra zamarza zdzieciciem przy drodze. Nie
s tojednak matki retorycznie lamentujce.
Tak. Wroli Rollisonowej szo mi ocielesn obecno kobiety, ktra chcc osi-
gn cel, rozgrywa swoj lepot.
14
Mickiewicz. Dziady. Performance, Teatr Polski, Bydgoszcz 2011, re. Pawe Wodziski.
196 CIAO W DIALOGU ROZMOWA ZBEAT BANDURSK
Ochroni syna?
Elfriede Jelinek O zwierztach, Teatr Polski, Bydgoszcz 2008, re. ukasz Chotkowski.
Fot. Marcin Sauter
NA WASNYCH WARUNKACH 197
Nie mona si jej pozby. Nie mona si nauczy jej odrzucenia. Nie wiem
zreszt, czy naley odrzuci.
Co?
Nie, nie ryzykuj, absolutnie nie. Wrcz przeciwnie, wanie wyciu prywat-
nym jestem bardzo racjonalna i poukadana. Wiem, co jest dla mnie wa-
ne. Moe wanie dlatego dostaj role ludzi na krawdzi, na granicy. Wyciu
rodzinnym nie wa si na ryzyko. Podejmuj je wycznie na scenie. Cho-
cia, naturalnie, czerpi ztego dowiadczenia wyciu osobistym. Na scenie
dotykam czsto trudnych tematw, staj wobec trudnych sytuacji. To two-
rzy pniej perspektyw dla mojego wasnego ycia. Za kadym razem co
wczowieku zostaje zdowiadczenia scenicznego. Nie da si go tak oddzieli
zupenie
15
Mark Ravenhill Polaroidy, Teatr Wspczesny, Szczecin 2001, re. Anna Augustynowicz.
Aleksander Fredro Zemsta,
Teatr Wspczesny, Szczecin 2008,
re. Anna Augustynowicz.
Fot. Wodzimierz Pitek
NIE MIEWAM WIZJI PRZEDSTAWIE, KTRE REYSERUJ 201
tozwykle nasze naturalne kostiumy, ale nie zawsze dobrze dopasowane. Nie
chodzi tuoproblem transseksualizmu, lecz odo powszechny wdramacie dys-
komfort ducha kobiety w mskim ciele i ducha mczyzny w ciele kobiecym.
Wizerunek kobiecego ciaa wkulturze jest zmienny, zaleny od mody sprze-
dawalnej estetyki. Kiedy jednak mwimy, e co jest z ducha kobiety czy
zmskiego ducha , odnosimy si do czego, co pierwotne (cho wdziejach
ludzkoci obrose tradycj norm zachowa kobiecych imskich. Odnosimy si
do tej nienazwanej sfery, ktra znajduje si wczowieku poza jego pci.
Aktorstwo jest zdolnoci czowieka do bycia poza pci, tyle zwizan
zatrybutami ciaa, ile znimi sprzeczn. Aktorstwo totake zdolno przymie-
rzenia cudzej duszy iujrzenia jej wgrze. Dlatego wmoim odczuciu an-
gaowanie seksualnoci aktora wprost jest wkreacji teatralnej nieciekawe.
Kreacja polega na przetworzeniu rzeczywistoci wform, wtaki sposb, eby
uruchomi wyobrani odbiorcy izostawi wolny obszar dla jego indywidual-
nej wraliwoci. Podanie pokazane na scenie wprost jest przekroczeniem
regu gry. Obraz podania powinien pojawi si wgowie widza, anie wfizjo-
logii aktora.
Najtrudniejsz dla mnie poprzeczk bya scena nekrofilii midzy Wiktorem
izmarym Timem we wspomnianych ju Polaroidach. Ravenhill buduje swoje
dramaty zduym poczuciem humoru na temat ludzkiej cielesnoci itowa-
nie pozwolio nam na poszukiwanie ekwiwalentu obcowania ze sob bohate-
rw dramatu.
oczywist, e nie kady aktor moe zagra kad posta. Determinuje tojego
wasny, ywy instrument. Rne role tak jak partie workiestrze wymagaj
rnych instrumentw.
Uywanie ciaa jest wpisane wzawd aktora. Aktor uywa ciaa jako instru-
mentu, ale ten instrument stanowi jedno z osob dramatu, niejako w nim
zamknit. Itak aktor, ktremu przychodzi gra trupa, wciela tylko wyobraenie
zwok dokonujce si na poziomie wyobrani widza. To, co zamknite wciele,
uzewntrznia si wgrze poprzez oddech, rytm, barw inatenie gosu. Bogac-
two dynamiki ludzkiego wntrza oywia ciao iczyni jeistotnym wgrze aktora.
Ciao moe pozostawa wharmonii zwntrzem albo za nim nie nada. Wtedy
obcujemy zosob, oktrej zwyko si mwi, e jest pozbawiona wdziku. Zda-
rza si, e ciao wychodzi na plan pierwszy, jakby byo przed aktorem. Najcz-
ciej wwczas zaczyna przeszkadza wgrze. Trzeba wtedy szuka wicze, ktre
pozwol jeutemperowa, podda woli dziaajcej osoby dramatu.
16
Bernard-Marie Kolts Powrt na pustyni, Teatr Powszechny, Warszawa 2004,
re. Anna Augustynowicz.
NIE MIEWAM WIZJI PRZEDSTAWIE, KTRE REYSERUJ 203
Janie mam poczucia misji. Tonie jawybieraam brutalistw, tylko mnie wy-
bierano do brutalistw. Anna Augustynowicz wybraa mnie do roli Nadii wPo-
17
laroidach . Podobay mi si postaci kobiet w tej sztuce, szczeglnie Nadia,
ktr graam. Obchodzi mnie jednak to, co teatr mwi do ludzi. Pamitam, jak
18
po Shopping and Fucking przychodzili ludzie, ktrzy zwierzali si, e niezwy-
ke jest to, e przez dwie godziny musieli by wrd spraw, ktre na co dzie
s im zupenie obce. Ale tonie jest za-
Maria Seweryn, ur. 1975, aktorka filmowa i te-
razem tak, e jarobi tespektakle, bo
atralnej. W 1998 ukoczya Wydzia Aktorski
trzeba powiedzie co onarkomanach, warszawskiej Akademii Teatralnej. W latach
o gejach, bo trzeba zaj si kwesti 1998-1999 aktorka Teatru Powszechnego wWar-
lesbijek. Nie. szawie, pniej niezwizana etatowo zadn sce-
n. Czonek Zarzdu Fundacji Krystyny Jandy
Na Rzecz Kultury, prowadzcej dwa teatry
Anna Augustynowicz powiedziaa wWarszawie: Teatr Polonia i OCH-teatr.
kiedy, e teatr nie moe by pa-
nienk do podobania si, e musi wstrzsa. Pani role w Shopping
and Fucking, Polaroidach, Martwej krlewnie, Przypadku Klary
to role w takim wanie teatrze bardzo uwierajcym. To take role
bardzo eksploatujce fizycznie i psychicznie, zmuszajce pewnie do
17
Mark Ravenhill Polaroidy, Teatr Wspczesny, Szczecin 2001, re. Anna Augustynowicz.
18
Mark Ravenhill Shopping and Fucking, Towarzystwo Teatralne, Warszawa 1999,
re. Pawe ysak.
206 CIAO W DIALOGU ROZMOWA ZMARI SEWERYN
19
Zbigniew Brzoza Bal pod Orem, Teatr Studio, Warszawa 2003, re Zbigniew
Brzoza.
20
Dea Loher Prz ypadek Klary, Teatr Telewizji 2003, re. Magdalena azarkiewicz.
PIOR SIEBIE 207
Jak si pani uchowaa caa izdrowa, jeli wszystko byo pani wolno?
Mama nigdy nie chodzia do mojej szkoy, nie miaa czasu. Uczyam si dobrze,
ale zdarzyo mi si wokresie tak zwanego buntu nie chodzi na lekcje przez mie-
sic. Mama zostaa wezwana. Pojechaymy razem. Po pgodzinnej rozmowie
wysza od dyrektorki, zacza okropnie paka imnie przeprasza. Mylaam, e
mnie zabije, amama mnie przepraszaa. Wzia za tewagary ca win na siebie.
Powiedziaa jednak take: jacinie jestem wstanie pomc. Nie nadrobi za ciebie
tych zalegoci. Nadrobiam jebyskawicznie sama. Wiele czasu powici na wy-
chowanie mnie Edward Kosiski, mj ojczym. Miaam wielkie szczcie dorastania
przy ludziach, ktrzy bardzo si kochaj. Myl, e od niego dowiedziaam si, co
touczciwo, etyka. By dla mnie autorytetem wsprawach polityki. Tojemu za-
wdziczam wiadomo, e nie wolno mi nie pj na wybory. Choby nie wiem co.
Nigdy te nie miaam poczucia odrzucenia. Nawet wtedy, kiedy mojego wasnego
ojca nie widziaam przez dwa lata. Rozumiaam, e winien jest temu komunizm:
ojciec nie moe wrci izobaczy si ze mn, bo go zamkn wwizieniu, anie
dlatego, e po prostu nie chce. Dostaam jasne wytyczne od matki. Wiedziaam, e
za bdy zawsze bd paci sama. Kiedy miaam dwanacie lat inie wiedziaam,
czy powinnam si uczy wszkole hiszpaskiego czy niemieckiego, musiaam sama
otym zdecydowa.
208 CIAO W DIALOGU ROZMOWA ZMARI SEWERYN
Wanie. Nie poszabym do teatru na Shopping and Fucking. Toju nie s te-
maty, ktre mnie interesuj.
Nie mona mwi: teatr powinien, teatr nie powinien. Dla niektrych taki teatr
jest wany ipotrzebny. Mnie on nie wystarcza.
22
Maciej Kowalewski Miss HIV, MM Przebudzenie-Kompania Teatralna, Warszawa
2005, re. Maciej Kowalewski.
210 CIAO W DIALOGU ROZMOWA ZMARI SEWERYN
Zaley kiedy. WMiss HIV tak. Ale tam nie ma sceny, nie ma przejcia midzy
kulis ascen. Rozpoznaj twarze, ktre na mnie patrz. Publiczno wchodzi,
kiedy si jeszcze malujemy i obserwuje to. Kadego wieczoru ten spektakl
jest inny. Duo improwizujemy. Gramy tam czsto tak, jak czujemy. Nawet nie
wiem, kiedy wchodz wt posta.
Samotno ipoczucie, e kiedy ju dostaj rol, nie mog nawali. Ale iwol-
no. Jachyba nie mam charakteru na etat. Ale jak nie ma pracy, jest strasz-
nie. Rzadko zapraszaj mnie na castingi, ajasama nie umiem pj. Kiedy
nie miaam pracy uratowao mnie radio iudzia nawet skromny wsucho-
wiskach Teatru Polskiego Radia.
Czy to, e posza pani wasn drog, wstron teatru offowego, topani
wybr wiatopogldowy?
23
Wiedmy, re. Jan Kidawa-Boski, 2005.
PIOR SIEBIE 211
Myl, e takie uoglnienie jest krzywdzce dla wielu spektakli offowych. Ale
rozumiem tozdanie, japrzeszam przez hasanie offowe. Choby wShopping
and Fucking. Wielu ludzi jednak chciao oglda tohasanie iidentyfikowao si
znim. Igdyby nie taki trening, nie graabym tak, jak teraz, czyli nie hasajc.
Toszczcie, e udao mi si tam zagra, mimo e potem trudno mi byo do-
sta jakkolwiek rol. Kiedy przeczytaam tekst, najpierw si przeraziam. Ale
tepostaci byy takie inne, ni wszystkie znane mi do tamtej pory. Nie wykorzy-
stywaam ich, eby samej si wykrzycze, wyrazi. Nie jestem tak interesujca,
jak one. Ale na studiach chciaam napisa prac na temat terapii przez teatr,
waciwie miao toby aktorstwo jako terapia. Irzeczywicie co wtym jest, e
nawet kiedy dokucza mi depresja, albo jestem wpsychicznym dole, tozawsze
po spektaklu czuj si wspaniale. Co jednak zsiebie wyrzucam, pior siebie.
Nie wiem, jak tojest by aktork bez dziecka. Niewtpliwie jednak todopie-
ro dziki dzieciom nabraam dystansu do siebie. Nareszcie przestaam si
psychoanalitycznie sob zajmowa, na sobie skupia. Uzyskaam psychiczn
swobod. Nauczyam si siebie akceptowa. Samoakceptacja w aktorstwie
jest bezwzgldnie konieczna. Bez niej nie mona skupi si na budowaniu roli
ipostaci.
Jest wane, bo tojest dodatkowy argument, eby wzi wczym udzia, ale
wwyborze tekstu kieruj si przede wszystkim moliwoci zbudowania cie-
kawej postaci na scenie ikontaktem zludmi, zktrymi mam pracowa.
Mogabym. Komuna Otwock dziaa tak, jak dziaa, bo jest tam kto wyrany,
mocny gos, ktry ich wszystkich cementuje. Chciaabym nalee do takiej gru-
py. Tak siln osob jest dla mnie Anna Augustynowicz, ktrej teatr zajmuje si
przecie bardzo naszym wiatem, jego emocjami, zagroeniami ispoecznymi
problemami. Delikatna, ciepa matka trjki dzieci, a zarazem guru. Zmienia
mnie jako aktork ijako czowieka. Rozgryza moje kompleksy, dodaa odwagi,
pozwolia wsiebie uwierzy. Miaam przez wiele lat problem zwasnym ciaem
na scenie, zjego akceptacj ipanowaniem nad nim. Na pocztku kierowaam
si tylko instynktem, byam cakiem rozwibrowana, wic by tokompletny cha-
os. elazna i konsekwentna rka Ani bardzo pomoga zdyscyplinowa moje
aktorstwo, pomoga ujarzmi emocje. ToAnna Augustynowicz pokazaa mi, jak
panowa nad ciaem, nauczya, e kady gest co znaczy. Toona powiedziaa
mi wrok po premierze Polaroidw, e nie jestem ju dzidzibutk ie koniec
zprzebieraniem nkami. Niestety nie mog przenie si do Szczecina.
26
Nikoaj Kolada Martwa krlewna, Teatr Telewizji 2004, re. Piotr azarkiewicz.
27
August Strindberg Panna Julie, Teatr Miejski, Gdynia 2005, re. Piotr azarkiewicz.
28
Dea Loher Prz ypadek Klary, Teatr Telewizji 2003, re. Magdalena azarkiewicz.
PUK BY PO PROSTU TRANSEM
WSZPILKACH
Rozmowa zJackiem Poniedziakiem
Przecie cay taki nie jest! A jeli taki bywa, to dlatego, e yjemy w mao
seksualnie podzielonym wiecie. Przynajmniej w Europie i Amerykach oraz
Australii. Rnice midzy pciami, ich kulturowa odrbno wrd modego po-
kolenia zaciera si. Nasz teatr, czyli najpierw Rozmaitoci, potem TR i teraz
Nowy, albo inaczej teatr Warlikowskiego, Lupy, Jarzyny, Kleczewskiej, Olsten,
Garbaczewskiego iparu innych twr-
Jacek Poniedziaek, ur. 1965, aktor teatralny i fil-
cw to teatr zdecydowanie anty- mowy. Ukoczy Wydzia Aktorski Pastwowej
-macho, feministyczny, genderowy, Wyszej Szkoy Teatralnej w Krakowie w 1990
seksualnie transgresyjny i e si roku. Wlatach 19901992 aktor Teatru im. Juliu-
sza Sowackiego w Krakowie, 19921997 Starego
tak wyra pciowo otwarty. Wic
Teatru wKrakowie, 1999-2008 Teatru Rozmaito-
czsto, niezalenie od tego, jaki au- ci wWarszawie. Od 2008 czonek zespou Nowe-
tor, jaki tekst, jaki problem podejmu- go Teatru wWarszawie.
jemy w spektaklu, podczas prb po-
jawia si problem tosamoci seksualnej. Bardzo czsto zreszt wprowadzaj
go sami aktorzy.
29
WBachantkach na przykad uznalimy, e kwestia pci jest tam tak silnie
obecna, e Dionizosa miaa pierwotnie gra Danuta Stenka.
29
Eurypides Bachantki, Teatr Rozmaitoci, Warszawa, 2001, re. Krzysztof
Warlikowski.
216 CIAO W DIALOGU ROZMOWA ZJACKIEM PONIEDZIAKIEM
30
W Oczyszczonych Sarah Kane Grace chce po mierci brata, z mioci
do niego, przyj jego posta, zamieni si wmczyzn. WWieczorze
31
Trzech Krli Shakeseparea performatywno pci posunita jest do
ostatecznoci. WVioli granej przez mczyzn, kiedy rozbiera si iwida
owosiony tors, jest mniej mczyzny, ni wtedy, kiedy udaje kobiet.
Ale przecie pe jest tylko konwencj, jest rol spoeczn. Tak towidzia Sha-
kespeare ipodobnie, wpewnym sensie, Sarah Kane. UShakespeareaczsto
pojawia si kwestia tosamoci seksualnej. Kiedy graem wJak wam si po-
32
doba wStarym Teatrze wKrakowie. Spektakl niby by dobry, ajednak nie-
prawdziwy. Wanie dlatego, e zamknity na kwestie pci. Uciekajcy od kwe-
stii homoseksualnej mioci, bo Orlando przecie zakochuje si wGanimedzie,
a nie w Rozalindzie. Naturalnie, Ganimed jest androgyniczny, jest licznym
chopcem, bardzo dziewczcym, ale jednak chopcem. Wic jeli teatr jest
androgyniczny, todlatego, e kto na topozwala, nie ucieka, nie wypiera, nie
boi si. Teatr wic bywa androgyniczny. Ale najczciej taki nie jest.
33
Ogldaem niedawno przedstawienie Sashy Waltz, Dydon iEneasza . Przy-
pomniay mi si wtedy take spektakle Piny Bausch. Podobnie Karin Beier,
u ktrej graem Spodka w nie nocy letniej34, w ktrym Puk by po prostu
30
Sarah Kane Ocz yszczeni, Teatr Rozmaitoci, Warszawa/Wrocawski Teatr Wspczes
ny/Teatr Polski, Pozna, 2001, re. Krzysztof Warlikowski.
31
William Shakespeare Wieczr Trzech Krli, Staatstheater Stuttgart, 1999, re. Krzysz-
tof Warlikowski.
32
William Shakespeare Jak wam si podoba, Stary Teatr, Krakw 1993, re Tadeusz
Bradecki.
33
Henry Purcell Dido & Aeneas, Staatsoper under der Linden, Berlin, 2005, choreogr.
Sasha Waltz.
34
William Shakespeare Sen nocy letniej, Schauspielhaus, Duesseldorf 1996, re. Karin Beier.
PUK BY PO PROSTU TRANSEM WSZPILKACH 217
Tak. Puk by szczupy, wrcz anorektyczny, nosi szpilki wanie, duo biute-
rii, tobya taka mega-ciota. UBeier mczyni s sabi, ale ona ich traktuje
z czuoci. Omiesza mczyzn, ale z sympati. Istotne jest, eby znale
aktora, ktry potrafi zagra rol ambiwalentn seksualnie z dyscyplin, in-
teligencj idystansem, inaczej czuje si wjego roli, e jest owocem gwatu.
Nie byo powodu, bo nie musia by trans, efebem, nie musia by drag, ciot,
nie musia by kobiet, nie musia gra skobieciaego mczyzny. By chopa-
kiem, ktry ma kopoty ze swoj tosamoci, jednym ztych, ktrzy pozba-
wieni zewntrznej campowoci, nie s posdzani ohomoseksualizm.
35
Tony Kushner Anioy w Ameryce, TR Warszawa 2007, re. Krzysztof Warlikowski.
(A)pollonia, Nowy Teatr, Warszawa 2009, re. Krzysztof Warlikowski.
Fot. Stefan Okoowicz
36
William Shakespeare Makbet, Teatr im. Jana Kochanowskiego, Opole 2004, re.
Maja Kleczewska.
37
William Shakespeare Burza, TR Warszawa, 2003, re. Krzysztof Warlikowski.
220 CIAO W DIALOGU ROZMOWA ZJACKIEM PONIEDZIAKIEM
Proza Michela Houellebecqa powalia mnie brakiem wiary wsens istnienia, ale
iwiadomoci, e jestemy tak bardzo iapriorycznie naraeni na bl ichd.
Tak jak dziecko, ktre nie ma jeszcze powodw, eby paka, ale stale pacze.
Bo jego skra jest nieprzystosowana do ycia na ziemi. Nam te jest stale za
ciepo, albo za zimno, stale si pocimy, albo zibniemy, albo si parzymy, ciao
nasze staje si dla nas samych nieprzyjemne. Ciao, mimo e wasne, jest
dla nas udrk. Taki obraz ciaa wteatrze moe by metafor ludzkiego losu.
Nie jest dobrze zkolei, jeli nago ciaa jest tylko obrazkiem, czasem szo-
kujcym, elementem jedynie wizualnym. Pierwszym spektaklem, w ktrym
nago ciaa bya dla mnie fascynujca iwana, byo wrocawskie przedsta-
38
wienie Jerzego Grzegorzewskiego Zowiony wedug Rewicza . Ogldaem
jezsamej gry, zbalkonu, widziaem kilkunastu nagich mczyzn stojcych
wrzdzie jak do odstrzau. Tobyo mordercze, cho ioczywicie pikne.
38
Tadeusz Rewicz Zowiony, Teatr Polski, Wrocaw 1993, re. Jerzy Grzegorzewski.
Eurypides Bachantki,
Teatr Rozmaitoci, Warszawa 2001,
re. Krzysztof Warlikowski.
Fot. Stefan Okoowicz
PUK BY PO PROSTU TRANSEM WSZPILKACH 223
Krzysiek nie jest nihilist inie jest nihilistyczny jego teatr, atak si onim myli
iczsto tak gupio si go kopiuje. Niespenienie jest przecie stanem twrczym.
Nie ma mniej malowniczego ani mniej interesujcego czowieka, ni zaspoko-
jony rodzinny mieszkaniec duego miasta, bogaty, syty, wpatrzony wtelewizor
iodkadajcy due sumy na emerytur. Czy fakt utosamiania si zkim, kto
cigle pragnie inie osiga marze, mona uzna za wyraz pesymizmu albo ni-
hilizmu? Czowiek cierpicy widzi, czuje, rozumie lepiej iwicej. Co japoradz,
e tacy jestemy, my czonkowie ludzkiego stada?
39
Galeria Zderzak, Krakw 1994.
224 CIAO W DIALOGU ROZMOWA ZJACKIEM PONIEDZIAKIEM
40
W4.48 Psychosis ciao modej kobiety roztrzaskuje si ocian.
Ale Magda nie czua blu. Nie byo wykorzystania ciaa aktorki jako materiau,
nakuwanego, przecinanego, przeszywanego. Ciaa, ktre jest tylko obiektem
biologicznego czy fizjologicznego eksperymentu. My, aktorzy teatralni, nie
jestemy a tak nawiedzeni. Performans jest sztuk bardziej partykularn,
osobist. Artyci prbuj wnim sprzedawa swoje wasne odjazdy.
Psychodrama?
Tak, psychodrama. Nie wiem dokadnie, jak wyglda teatr Artauda, ale intu-
icyjnie czuj, e oco takiego, co ma dzisiaj miejsce wperformansie, mu cho-
dzio. Czyli orodzaj przekroczenia, pokonania tabu, obl, owyjcie zsiebie.
Nie wiem, pewnie bredz. Toczysta intuicja, nic wicej. Nie mam tuwiedzy,
ktra mogaby mnie wesprze.
Zaley wjakim stopniu, zaley ujakiego aktora, ale nie wierz wabsolutnie
bezwstydn nago. Aktorzy zawsze si wstydz. Naturalnie potrzebujemy
te poklasku, podziwu, ale nie potrafimy pokona wstydu. Widziaem niedaw-
41
no Lincz wedug Yukio Mishimy wreyserii Agnieszki Olsten, wktrym To-
mek Wygoda rozbiera si z ogromnym wdzikiem. Mwi monolog mskiej
dziwki porzuconej przez mczyzn. Ma wietne ciao, wietnie si porusza,
jest tancerzem. Jako aktor wie, e si podoba, ale widzowie czuj jego za-
wstydzenie. Jednak mimo poczucia jakiego przekroczenia, tworzy si mi-
dzy aktorem a widowni rodzaj wita. Takiego szczeglnego i specjalnego
obnaenia, ktre jest bezkarne i jako niewinne, jako aseksualne. To jest
40
Sarah Kane 4.48 Psychosis, Teatr Rozmaitoci, Warszawa/Teatr Polski, Pozna, 2002,
re. Grzegorz Jarzyna.
41
Yukio Mishima Lincz, Teatr Polski, Wrocaw, 2007, re. Agnieszka Olsten.
PUK BY PO PROSTU TRANSEM WSZPILKACH 225
Jasi bardzo boj zatarcia granicy midzy sztuk ipornografi. Brzmi tobar-
dzo zachowawczo ikonwencjonalnie, ale tak naprawd uwaam. Takie skrajne
teatry, takie skrajne przedstawienia zawsze istniay i zawsze bd istnie.
Ale nigdy nie funkcjonuj trwale wgwnym nurcie. Brutalnie rzecz ujmujc,
mijaj one wtedy, kiedy ich twrcy si zd zestarze iwyciszy. Ogldaem
43
troch takiego teatru, midzy innymi Johanna Kresnika wspektaklu Pasolini
w Hamburgu, gdzie nago, ka, krew, onanizm wszystko pokazane byo
dosownie iwogromnym, rozczulajcym bogactwie. Ale poza poczuciem ja-
kiej pperwersyjnej ipniezrcznej dziwacznoci nic ztego nie pamitam.
Nie zrobio to ani na mnie, ani na innych widzach adnego wraenia. Serio.
Perwersja, ciao, krew towszystko musi by po co. Jeli jest samo dla sie-
bie idla przyjemnoci reysera zawsze bdzie marginalne. Albo bdzie ju
porno.
42
vsprs, Alain Platel, 2006.
43
Pasolini, Hamburger Schauspielhaus, 1996, re Johann Kresnik.
TOJEST TAKIE WSPLNE ODDYCHANIE
Rozmowa zAleksandr Konieczn
Czyli najpierw, metod blisk Stelii Adler, porzuca pani sowo, kae
improwizowa ciau?
Porzucam sowo ika dojrzewa ciau. Polega tona tym, e najpierw swoje
wasne ciao uprztam, toznaczy neutralizuj. Wytracam cakowicie energi
swojego chodu, swj rytm, swoj legatowo czy nielegatowo. Dopro-
wadzam do tego, eby przestao przeszkadza. Najwicej w tym wzgldzie
nauczyam si od Krystiana Lupy. Wpracy znim zrozumiaam, na czy polega
zoenie ofiary ze swojego ciaa.
TOJEST TAKIE WSPLNE ODDYCHANIE 227
Wpewnym sensie tak. Kiedy pracowalimy nad Stosunkami Klary44 Dei Loher
wRozmaitociach, wktrych graam siostr Klary, Krystian po kadej prbie
zostawia pisane na komputerze karteczki zuwagami dla nas, pod ktrymi po-
jawiao si zdanie: Reszt pozostawiam ciau Oli, Reszt pozostawiam ciau
Mai. Wtedy okazywao si czasem, e zaczynaj mi strasznie przeszkadza
rajstopy, bo w rajtuzach nie jestem w stanie przekroczy faktu, e nie je-
stem heteroseksualna, tylko moe homoseksualna. Ciao jest tym, co kamie
najtrudniej, ana pocztku budowania roli stanowi bez wtpienia dominant.
Zawsze czym si zdradzi, nawet jeli zaplanujemy jakie kamstwo, wjakiej
szczelinie prawda ciaa dojdzie do gosu. Uczymy si kontroli ciaa, tego, jak
ma dziaa, eby dziaa, ale ta kontrola, tworzc zafaszowany obraz ciaa,
zabija jego prawd.
Decydujce.
44
Dea Loher Stosunki Klary, TR Warszawa, 2003, re. Krystian Lupa.
228 CIAO W DIALOGU ROZMOWA ZALEKSANDR KONIECZN
WTR Warszawa tak si dzieje, ale wTeatrze Polonia, kiedy graam zakonnic
45
wspektaklu Wtpliwo wreyserii Piotra Cieplaka, czuam czsto, nie tylko
kiedy byam na scenie, ale i w kulisach, jak moje ciao byo martwe. Zas-
tanawiaam si, dlaczego tak byo. Przecie mam pod habitem niewygod-
ne rajtki, mam menstruacj, przecie byam matk przed wstpieniem do
klasztoru, mam fantazje erotyczne, musz sobie radzi zatakami podania.
Ajednak nie korcio mnie jak zwykle, eby zakada nog na nog, nie czuam
w tym spektaklu swego ciaa. Nie dlatego, e blokowaa je duga spdnica
zakonna. Wic dlaczego? Na pocztku walczyam osfer nocn mojej boha-
terki. Otak, wktrej ciao jej dojdzie do gosu. Otak, wktrej bdzie si
moga zaj swoimi wosami, zgrubia skr stp iodciskami, ktre trzeba
namoczy, kiedy bdzie moga naoy koszul nocn, wycign si na -
ku iwspomnie czasy maeskie. Tylko tyle ia tyle tociao mogo zagra.
Cieplak nie zgodzi si. Zostaa wic tylko sfera dzienna itekst sztuki dobrze
skrojonej, retoryka. Mylaam wtedy, e oto jest taki wieczr wteatrze, kiedy
mam martwe ciao, liczy si tylko to, eby wszystko byo zrozumiae. Widzom
zaley tylko na tym wanie, eby zrozumie sceniczny wiat inie zajmowa
si tym, co pod habitem. Tak mylaam wtewieczory. Iczuam si martwa.
Moe byo tomartwe ciao bohaterki, nie moje, nie wiem.
45
John Patrick Shanley Wtpliwo, Teatr Polonia, Warszawa 2007, re. Piotr Cieplak.
TOJEST TAKIE WSPLNE ODDYCHANIE 229
Toprawda.
A gdzie jest ten, ktry mwi, e nie wolno? Teatr powinien otworzy si na
ciao iotworzy je, tak jak dawno zrobio toju kino.
46
Prbuje topani zrobi wHelenie S. . Pokazuje tam pani zreszt, do
czego prowadzi tresura ciaa.
Ciao Heleny byo tresowane przez cae jej ycie. Najpierw robili to rodzice,
potem m, mczyni. Za tosi zemcia zza grobu. Toskoszarowanie ciaa
nie pozwolio jej walczy owasne pragnienia, ktre nie zawsze umiaa nazwa.
Czowiek dysfunkcyjny nie zawsze potrafi odrni gniew od blu pcherza,
uczucie godu od irytacji. Jaka amerykaska feministka powiedziaa kiedy,
e kobiety zaczynaj si rozwija wtedy, kiedy czuj, e przestaj si podoba.
Aktorki, na przykad, bardzo sptane s kultem urody. Trzeba si zgodzi na to,
e si ma macic, piersi, usta, wiek. Inaczej trudno y, mona tylko aowa.
Do niedawna, kiedy wkadaam adn sukienk ibransoletk, patrzc wlustro,
odczuwaam zadowolenie: wszystko dobrze ley, mylaam. A raz przyszo mi
odoy t sukienk zmyl: nie bd ju duej wtym wojsku. Chc myle
otym, e dotyk materiau, ubrania sprawia mi przyjemno, e kolory s adne
itobdzie gwarancj mojego dobrego samopoczucia, anie to, e nie przyty-
am. Bywa tak, e cielesno w teatrze suy zdzieraniu masek. Na przykad
47
wSkazie Marzeny Brody zwizek kazirodczy suy pokazaniu zoonoci pro-
blemu molestowania. Chodzio mi oto, eby szarpn sumieniami matek Polek
46
Monika Powalisz Helena S., TR Warszawa, 2006, re. Aleksandra Konieczna.
47
Marzena Broda Skaza, Teatr Telewizji, 2005, re. Marcin Wrona.
TOJEST TAKIE WSPLNE ODDYCHANIE 231
Bd rnita. Czeka mnie operacja serca. Ale po tym filmie bardziej chce mi
si y, czy cieszy yciem. e tyle rzeczy jest moliwych, e zjadymy tak
dobr zup pomidorow, e yjemy wEuropie. e mogam po chorobie wrci
do teatru. Kiedy wrciam, Grzegorz Jarzyna robi wRozmaitociach Idiot49.
Graam Aleksandr, siostr Agaji. Cieszyam si wszystkim: e gram, e takie
pikne kostiumy, miaam ataki wdzicznoci dugotrwae, jak Idiota wanie,
ksi Myszkin mam na myli.
Tak.
48
The Act of Seeing with Ones Own Eyes, re. Stan Brakhage, 1971.
49
Fiodor Dostojewski Ksi Myszkin, Teatr Rozmaitoci, Warszawa 2000, re. Grze-
gorz Jarzyna.
50
Mogens Rukov, Thomas Vinterberg Urocz ysto, Teatr Rozmaitoci, Warszawa 2001,
re. Grzegorz Jarzyna.
232 CIAO W DIALOGU ROZMOWA ZALEKSANDR KONIECZN
Dla mnie jako dla reyserki na pewno walorem takiego dramatu jest jego
niedokoczenie. Ju sama lektura wietnie skrojonych tekstw dramatycz-
nych nieco mnie paraliuje. Jako aktorka czuj si zdominowana przez zna-
komit konstrukcj jzyka. Natomiast nieudolno tekstw wspczesnych
dramatopisarzy, bardzo czsto zamierzona, czyni mnie paradoksalnie woln,
otwiera moliwoci interpretacyjne. Staram si ten kulawy jzyk przerobi
naco wartociowego.
Co toznaczy?
Poczucie bezpieczestwa? Toznaczy, e reyser daje mi takie uwagi, ktre mnie nie
rani. Otulaj mnie jakby. Nie czuj nad sob dominacji. Nie jestem oceniana, nie
czuj si represjonowana. To jest takie wsplne oddychanie. Tyle, e u Krystiana
duo dzieje si wpsychologii postaci. AwRagazzo jajestem sob, Aleksandr Ko-
nieczn, Polska. No, moe czasem chciaabym by Gen Rowlands. Pollesch daje pe-
n wolno. On nawet scenografowi nie mwi, co ma zrobi. To, co byo najbardziej
fascynujce wpracy zPolleschem, topoczucie, e stanowilimy jedno ciao, mwice
jeden tekst. Czwrka aktorw. Kada jedna czwarta tego ciaa dbaa ojego suweren-
no, kompletno, ojego dobr energi ikomfort. Poszczeglne elementy tego ciaa
nie byy ze sob wkonflikcie. Tobyo bardzo specjalne partnerstwo, zupenie rne
od tego winnych spektaklach. Ponosilimy odpowiedzialno za kady uamek tego
ciaa. Jeli improwizowalimy, to tak, eby nikt nie poczu si niebezpiecznie. Kie-
dy jeden zpartnerw wyszed wtrakcie spektaklu na papierosa na Marszakowsk.
51
Ren Pollesch Ragazzo dell`Europa, TR Warszawa, 2007, re. Ren Pollesch.
234 CIAO W DIALOGU ROZMOWA ZALEKSANDR KONIECZN
Podziwiam jego teatr, bardzo, ale nie chc, aby moje ciao w jego teatrze
si poniewierao. Przez sze tygodni przymierzaam si do roli Agawe wBa-
52
chantkach Eurypidesa . Miaam te gra Mirand na zmian zMagosi Ha-
jewsk-Krzysztofik wBurzy Shakespearea53. Potem dostaam propozycj du-
blury Danusi Stenki wAnioach wAmeryce Kushnera54. Nie zagraam adnej
z tych rol. Warlikowski nienawidzi kobiecoci. Tak to odczuwam. Nie odbija
si tona pracy zaktork, ale wjakim ustawieniu sytuacji, jakim elemencie
scenografii, kontekcie. Kiedy ogldam role kobiece wjego teatrze, tokobieta
czsto wydaje mi si po prostu gupia, zatrzanita wswoim umiechu. Albo
marzy osukni lubnej, albo wsysa j peepshow.
Przypomina mi si, jak namawiaam moj koleank, eby posza do biura ma-
trymonialnego. Ona: On musiaby zaakceptowa moje rozstpy, aja: Toco,
52
Eurypides Bachantki, Teatr Rozmaitoci, Warszawa 2001, re. Krzysztof Warlikowski.
53
William Shakespeare Burza, TR Warszawa, 2003, re. Krzysztof Warlikowski.
54
Tony Kushner Anioy w Ameryce, TR Warszawa, 2007, re. Krzysztof Warlikowski.
55
Sarah Kane Ocz yszczeni, Teatr Rozmaitoci, Warszawa/Wrocawski Teatr Wspcze-
sny/Teatr Polski, Pozna, 2001, re. Krzysztof Warlikowski.
TOJEST TAKIE WSPLNE ODDYCHANIE 235
56
Ktrego dnia przed spektaklem Wymazywania leaam sobie na scenie.
Podszed do mnie Krystian Lupa i powiedzia co takiego: Wiesz, byem na
Bachantkach ichyba dobrze, e nie zagraa wRozmaitociach Agawe, bo pa-
trz na policzki Magosi tam ina twoje policzki tu imyl, e chyba dobrze.
56
Thomas Bernhard Wymaz ywanie, Teatr Dramatyczny, Warszawa 2001, re. Krystian
Lupa.
57
Brad Fraser Niezidentyfikowane szcztki ludzkie i prawdziwa natura mioci, Teatr Drama-
tyczny, Warszawa 1998, re. Grzegorz Jarzyna.
236 CIAO W DIALOGU ROZMOWA ZALEKSANDR KONIECZN
60
Moe wiosn bd robia sztuk Kobieta z zapakami wedug Klima z Ga-
briel Kownack. Moe uyj wtedy jakiego mczyzny. Dobrego aktora.
Niech napnie rami, rzuci cierk kuchenn. Tobdzie okobiecie, ktra nie
moe sprosta swoim rozmaitym rolom: ony, matki, crki. Ojej niemonoci,
wktr wpdzi j wielowiekowy patriarchat. Nadchodzi teatr kobiecy, mam
nosa, czuj to.
58
William Shakespeare Hamlet, Teatr Rozmaitoci, Warszawa 1999, re. Krzysztof
Warlikowski.
59
Fedra, Teatr Narodowy, Warszawa 2006, re. Maja Kleczewska.
60
Przedstawienie powstao w Teatrze Narodowym w 2012 roku, z Magdalen Cielec-
k w gwnej roli.
MNIE NIE INTERESUJE FORMA
PERFORMANSU
Rozmowa zAndrzejem Chyr
poznania, e topoprzez nie odkrywamy samego siebie iinnych. Moe tak, ale
tylko wtedy, kiedy jestemy wstosunku do ciaa zdystansowani.
Toprawda, ale szo wtedy przede wszystkim o to, eby ciao aktora
uruchomi, otworzy. Powstawaa wtedy nowa aktorska pedagogika,
nowoczesna i upodmiatawiajca aktora. Nigdy wczeniej aktorowi
nie byo tyle wolno inigdy tyle nie pracowa. Artaud da ciaa uwal-
niajcego swoje instynkty, popdy, zadajcego sobie bl. Czy robi tak
wspczesny teatr?
62
Sarah Kane 4.48 Psychosis, Teatr Rozmaitoci, Warszawa/Teatr Polski, Pozna, 2002,
re. Grzegorz Jarzyna.
63
Molire/Wolfgang Amadeusz Mozart Giovanni, TR Warszawa, 2006, re. Grzegorz
Jarzyna.
240 CIAO W DIALOGU ROZMOWA ZANDRZEJEM CHYR
Poszed pan jednak nie tyle w stron naturalizmu, ile jakiej aktor-
skiej, egzystencjalnej metafory. Niby pan szarza na naszych oczach,
zcoraz wikszym trudem oddycha, mczco kasa, chryp coraz bar-
dziej, ajednak gra by daleka od fizjologicznej obecnoci.
64
Eurypides Bachantki, Teatr Rozmaitoci, Warszawa 2001, re. Krzysztof Warlikowski.
65
Tony Kushner Anioy w Ameryce, TR Warszawa 2007, re. Krzysztof Warlikowski.
MNIE NIE INTERESUJE FORMA PERFORMANSU 241
Czy dlatego nie podj si pan jego obrony? Przedstawia go pan jako
inteligentnego cynika, ktremu nie mona wybaczy jego podoci.
On ma ugruntowan tosamo.
Grajc negatywn posta, prbuj nie wspczu jej, eby innym nie da
wspczu tej postaci. Sam sobie jako postaci czasem wspczuj, ale nie
wyposaam jej wwyrzuty sumienia. Jeli posta nie robi gestw wt stron,
to paradoksalnie wzbudza wiksze zrozumienie u widza, a w kadym razie
zainteresowanie. Kiedy Roy Cohn sabnie, to wcale si nie zamierza uczo-
wiecza, tonie jest jego droga. Jeli niejasny jest pacz wramionach Ethel,
towszystko robi, eby pokaza, e nie przeszed wewntrznej przemiany.
Tak, ale nie wszyscy twrcy. Mamy jaki dramat, trzeba go wystawi. Trzeba
wic znale jaki problem izaj si nim, rozwizywa go od wewntrz. Albo
wystarczy poszuka atrakcyjnych rozwiza scenicznych.
66
Czyli obecno transwestytw wCosi fan tutte tochwyt teatralny?
67
Akiedy Warlikowski wprowadza wPoskromieniu zonicy transwe-
stytw, toco toznaczy?
Istotnie, toprawda. Moe jego teatr zajmuje si nie tyle ciaem, ile konteksta-
mi, wjakich funkcjonuje.
Prawdziwy aktor nie ma pci. Miaem zajcia wPWST zJanem widerskim. Jego
ulubionymi rolami, ktre nam pokazywa na zajciach, byy role dziewczyn.
Zwaszcza zFredry, ktrego zna na pami. Wsensie czysto aktorskim pe nie
ma znaczenia. Czasem bywa przeszkod, czasem pomoc. Nie jest atwo wgrun-
cie rzeczy osign stan bezpciowoci wsensie praktycznym czy nawet wwy-
obrani. Moe przez poruszanie niejednoznacznoci pci, tosamo zastanawianie
si nad tym problemem jest interesujce iinspirujce, otwierajce, ekscytujce.
68
Piotr Czajkowski Eugeniusz Oniegin, Bayerische Staatsoper, Monachium 2007, re.
Krzysztof Warlikowski.
69
Alban Berg Wozzeck, Teatr Wielki Opera Narodowa, Warszawa 2006, re Krzysz-
tof Warlikowski.
(A)pollonia, Nowy Teatr, Warszawa 2009,
re. Krzysztof Warlikowski.
Fot. Stefan Okoowicz
MNIE NIE INTERESUJE FORMA PERFORMANSU 245
73
Troch tego brakowao Oczyszczonym .
Toprawda. To, co istotne, zwaszcza dla mnie, minimalisty, ktry lubi maksimum
treci wyraa minimum rodkw, toto, e Krzysiek przeszed drog uskromniania:
od nadmiaru rodkw, od epatowania form do bardziej ascetycznego jej ksztatu.
Jeszcze nie widz tego uJarzyny. Ajednak si Rozmaitoci by fakt, e by tote-
atr autorski. Byo wnim dwch autorw. Teraz zrobi si toteatr repertuarowy,
70
Sceny z ycia maeskiego, re. Ingmar Bergman, 1973.
71
Farinelli, re. Grard Corbiau, 1994.
72
Pianistka, re. Michael Haneke, 2001.
73
Sarah Kane Ocz yszczeni, Teatr Rozmaitoci, Warszawa/Wrocawski Teatr Wspcze-
sny/Teatr Polski, Pozna, 2001, re. Krzysztof Warlikowski.
246 CIAO W DIALOGU ROZMOWA ZANDRZEJEM CHYR
Nie lubi kabaretu. Taki jest Fanta$y 74Klaty. Taki teatr uwaam po prostu za
monta atrakcji, nie widz wtym myli, tylko sceniczne rozwizanie. My wte-
atrze szukamy rnych rozwiza, przynosimy sobie rne ksiki, obrazki,
szukamy wsplnie wrnych sferach, nieortodoksyjnie.
Toprawda. Ale jeli jest podstawowa zgoda aktora na uycie ciaa wsposb
instrumentalny, wynikajca ze zgody na sam pomys reysera irozumienia go,
towtedy taki akt cielesny jest pozbawiony wstydu inie robi przez towraenia
sztucznego efektu.
Czy istnieje sfera zakazana wsztuce, ktrej nigdy nie naley dotyka?
To chyba znowu kwestia smaku. Nie ma takich sfer, ktrych nie mona po-
ruszy. Nie atakuj Nieznalskiej. Liczy si nie ideologia, tylko autentyczno
przekazu, szczero intencji.
74
Juliusz Sowacki Fanta$y, Teatr Wybrzee, Gdask 2005, re. Jan Klata.
CiAO REAKTYWNE JEST WSPANIAE
Rozmowa zAgnieszk Podsiadlik
Kiedy w2003 roku skoczyam trzeci rok krakowskiej szkoy teatralnej, Jarzyna
wystartowa ze swoim projektem Teren Warszawa, do ktrego szuka studen
tw szk teatralnych. Tym, ktrych wybra, da do przygotowania w ramach
dalszego egzaminu do tego projektu fragmenty rozmaitych tekstw drama-
76 77
tycznych, midzy innymi Disco Pigs Endy Walsha , akn Kane . W efek-
cie wybra 11 osb. Ja zagraam w piciu spektaklach, w Zaryzykuj wszyst-
78 79
ko, Uwizionych Walsha , w Snach Agnieszka Podsiadlik, ur. 1981, aktorka. Jest ab-
i Tlenie80 Wyrypajewa, Pit-bullu81. solwentk Pastwowej Wyszej Szkoy Teatral-
Kady spektakl by zupenie inny, na nej w Krakowie (2004). Od 2004 w zespole TR
Warszawa.
przygotowanie kadego mielimy trzy
tygodnie. czylimy t prac zzajciami zimpostacji gosu, ztaca, pracy nad
tekstem, tai-chi, capoeiry, ale wczasie przygotowania spektaklu bylimy znich
wyczani.
75
George F. Walker Zaryz ykuj wsz ystko, TR Warszawa, 2003, re. Grzegorz Jarzyna.
76
Enda Walsh Disco Pigs, TR Warszawa 2003, re. Krzysztof Jaworski.
77
Sarah Kane akn, TR Warszawa 2003.
78
Enda Walsh Uwizieni, TR Warszawa 2004, re. Marcin Wrona.
79
Iwan Wyrypajew Sny, TR Warszawa 2004, re. ukasz Kos.
80
Iwan Wyrypajew Tlen, TR Warszawa 2004, re. Aleksandra Konieczna.
81
Lionel Spycher Pit-bull, TR Warszawa 2004, re. Arkadiusz Tworus.
248 CIAO W DIALOGU ROZMOWA ZAGNIESZK PODSIADLIK
82
Rafa Betlejewski Mleko, TR Warszawa 2005, re. Rafa Betlejewski.
CiAO REAKTYWNE JEST WSPANIAE 249
ktrzy za ten spektakl zapacili. Celem projektu, wzamyle reysera, byo ob-
naanie rozmaitych mechanizmw manipulacji ludmi. Ludzie myleli, e mog
zamwi normalne przedstawienie teatralne do domu. Tymczasem przyjedali
jacy performerzy, ktrzy nawizywali bezporedni kontakt z widzami, zada-
wali im rozmaite pytania, oni odpowiadali. Potem sobie uwiadamiali, e padli
ofiar manipulacji wanie, e nie ma mowy oadnym prawdziwym spektaklu.
Ludzie czuli si oszukani, wykorzystani. Sami zapacili za co, na co nie mieli
ochoty. My sami mielimy jaki scenariusz, ale wikszo bya improwizacj
uzalenion od rodzaju domu, jego statusu, obecnoci dzieci czy ich braku.
Zdarzay si niekiedy dugie dyskusje nad porzdkiem wiata. Wane byo to,
eby ludzie sobie uwiadomili, e teatru nie mona zamwi, e trzeba do niego
przyj, kupi bilet iby wteatrze, wyj zdomu, zadziaa wtym wzgldzie.
Istotnie. Uczy mnie tego ju w szkole teatralnej Krystian Lupa. Potem spot-
kanie z Ol Konieczn dostarczyo mi wicze w pracy nad ciaem. Tym razem
Ola odwoywaa si do dowiadcze z Michaiem Czechowem. wiczylimy, jak
posta wpuci wciao, jak ona ma funkcjonowa wkadym kawaku ciaa. Trudno
wytumaczy, na czym topolega. Jazawsze czuj, jak posta do mnie przychodzi
cielenie. Im bardziej rozumiem j, awaciwie im bardziej wiem, co jachc po-
wiedzie, tym bardziej czuj to, co dzieje si zmoim ciaem. Chodzi mi omotory-
k, opostaw ciaa, ale ioto, co mniej widoczne, niuansowe. Trzeba si otworzy.
Na co? Pewnie pani zaraz odpowie: na posta. No, aco wtedy, kiedy
nie wiadomo dobrze, na co si otwiera, kiedy ten bohater nie ma
waciwie adnej tosamoci?
No wanie. Ale jaszukaam mimo wszystko jakiej dynamiki tego ciaa. Pa-
mitam, e po kadym przedstawieniu byam spocona, jak po wykonaniu naj-
ciszej pracy. Zwidowni nie miaam adnego kontaktu.
Przy pracy nad rol wStrefie dziaa wojennych Michaa Bajera84 szukalimy
zewszd inspiracji. Musielimy zadecydowa o wszystkim, kto jest kim, kto
crk, kto matk. Trzeba tobyo wszystko rozszyfrowa samemu. Inna grupa
aktorw mogaby torozwiza cakiem inaczej.
Tak, tekst nie daje adnej wiedzy, jest pozbawiony wszelkich podpowiedzi czy
wrcz informacji.
Nie. To zupenie inna praca po prostu. Nie ma czego takiego jak sztuczna
naturalno. Nie chodzi te ozmienianie rodkw, tylko orozszerzanie tych,
ktrych si nauczyam wszkole.
Tak, wtej chwili ciao duo wicej samo moe powiedzie. Obecnie inna jego
wiadomo obowizuje. Uwiadamiamy sobie, e moemy korzysta ze
wszystkiego, co znim si czy.
85
Take znagoci? Zagraa pani wHelenie S. Moniki Powalisz , historii
omolestowanej seksualnie przez ojca wdziecistwie kobiecie, potem
niespenionej matce, wkocu samobjczyni. Pani gra rol jej su-
cej, rol zbudowan na jzyku, ezoterycznym sowie, ale w finale
pojawia si nagie ciao kobiety. Czy ciao w tym wypadku byo me-
dium duszy?
Ta kobieta pojawiaa si na kilka sekund. Ale byo to silne bardzo, dla nas
te, ju na prbie. Tomiao by ciao pokazujce, jak myl, obd tej kobie-
ty. Role wtej sztuce byy napisane bardzo szcztkowo. Jaswoj Malve sama
wymyliam.
85
Monika Powalisz Helena S., TR Warszawa, 2006, re Aleksandra Konieczna.
CiAO REAKTYWNE JEST WSPANIAE 253
Mamy uwolni ciao, metaforyzowa nim emocje, nie dziaa klisz codzien-
nych zachowa. Ciao stoi ponad sowem.
86
Sarah Kane 4.48 Psychosis, Teatr Rozmaitoci, Warszawa/Teatr Polski, Pozna, 2002,
re Grzegorz Jarzyna.
87
Ren Pollesch Ragazzo dell`Europa , TR Warszawa, 2007, re. Ren Pollesch.
88
Dorota Masowska Midz y nami dobrze jest, TR Warszawa, 2009, re. Grzegorz
Jarzyna.
89
Stanisaw Ignacy Witkiewicz Metafiz yka dwugowego cielcia, TR Warszawa, 2010,
re.Micha Borczuch.
254 CIAO W DIALOGU ROZMOWA ZAGNIESZK PODSIADLIK
Od kiedy istnieje photoshop ju jest tylko szans. Jest szans dla godujcych
dzieci ukazywanych wtowarzystwie gwiazd na zdjciach UNICEF-u, dla nie-
skazitelnie piknych kobiet na rozkadwkach gazet, dla tych po operacjach
plastycznych, dla wiecznej modoci. Tyle, e taszansa tokajdany kultu mo-
doci iurody.
Ciaa naprawd bezwstydnego nie ma. Ciao odsonite, nagie podlega re-
strykcjom. Musi by pikne. Moe by udrczone, ale powinno by pikne.
Jedna z modelek cierpicych na anoreksj, umierajc w szpitalu, bya foto-
grafowana do ostatniej chwili. mier bya jedynie kopotliw okolicznoci
dodatkow. Wcentrum znajdowao si udrczone ciao doprowadzone do sta-
nu granicznego jako cudowny obiekt sztuki. Ciao wanie dlatego jest tabu,
e nie jest wolne, ono musi by jakie. Ciao musi by odsonite, ale jako
w tym odsoniciu zaprezentowane. Ciekawe jest ciao zdeformowane, ciao
olbrzymie lub ciao minimalne, ale nieciekawe jest ciao jako takie.
Nie. Gdyby nie chcieli bra udziau w sesji mijewskiego albo w hipotetycz-
nym, nieistniejcym jeszcze spektaklu, odmwiliby. Chodzi oto, eby teatr by
przestrzeni wolnej wypowiedzi. Dlaczego okaleczone ciao nie ma mie prawa
gosu? Teatr jest agor, ktra powinna by dostpna dla kadego.
Nie chodzi omoj akceptacj. Tojest wiat, ktry nas otacza, ktry yje swo-
im yciem, amy jestemy jego czci, czy tego chcemy, czy nie.
Ale czy ten proces wyznaczaj tylko prawa rynku, popytu, poday,
czy te przemiany obyczajowe, spoeczne, polityczne, ktre ciao czy-
ni bastionem walki owolno duszy?
91
Czasem tak, czasem nie. Puk wnie nocy letniej nie ma pci. Ma tak pe,
jak chce. Msko zamienia wkobieco iodwrotnie. Odpowiada na pragnie-
nia otaczajcych go ludzi. Moe przemieni si we wszystko. Jednak myl, e
wobrbie pci najwyraniej wida to, co spod ciaa chce si wydosta. Gony
jest krzyk czowieka uwizionego wpci, ktra jest mu obca iwtsknocie za
91
William Shakespeare Sen nocy letniej, Narodowy Stary Teatr, Krakw 2006, re. Maja
Kleczewska.
258 CIAO W DIALOGU ROZMOWA ZMAJ KLECZEWSK
Tak. Puk jest obiektem podania. Przez to, e nie ma tosamoci, odsa-
nia tych, zktrymi si spotyka. Jest sobowtrem Tytanii, jest chopcem dla
William Shakespeare Sen nocy letniej, Narodowy Stary Teatr, Krakw 2006,
re. Maja Kleczewska. Fot. Bartomiej Sowa
260 CIAO W DIALOGU ROZMOWA ZMAJ KLECZEWSK
Oberona, pann mod dla kochankw, jest tym, ktry odsania wyparte
pragnienie.
Tojest rodzaj quasi demokracji. Zadaj temat lub po prostu przynosz tekst,
zaczynamy rozmawia, powstaj autonarracje aktorw. Zfantazji, zmarze,
ze skojarze powstaje spektakl.
Tak, ale czekam, czy aktor na to odpowie, podejmie t myl. Nie interesu-
je mnie musztra aktora tylko wsppraca. Sytuacja, kiedy moja koncepcja
postaci nie spotyka si z tsknotami czy pragnieniami aktora, jest trudna,
czasem doprowadza do rozstania.
Tak inie. Bo pe aktora, jego fizyczno jest budulcem dla postaci. Wpierw-
szej wersji Puka mia gra Jerzy Trela. Tobyby Puk wwietnie skrojonym gar-
niturze. Fizyczno aktora pchnaby mnie winnym kierunku. Ale jeli ciao
aktora przypomina rzeby Giacomettiego, jego cielesno staje si jzykiem
komunikacji zinnymi postaciami.
92
Wspektaklu By sobie Dziad iBaba poetyzujesz ciaa emerytowanych
tancerzy. Skd motyw tej znanej bani wprzedstawieniu?
92
By sobie Dziad i Baba, Instytut Teatralny im. Zbigniewa Raszewskiego, Warszawa
2009, re. Agnieszka Boska.
264 CIAO W DIALOGU ROZMOWA ZAGNIESZK BOSK
jest ostarzeniu si ciaa, ale nie ducha, nie ma wnim zgody na fina yciowych
moliwoci. Chciaam zrobi teatr, ktry bdzie eksploracj moliwoci starze-
jcego si ciaa, iwktrym zaprzgnity bdzie jednostkowy punkt widzenia,
to znaczy, e o tym starzeniu si bd opowiadali starzejcy si ludzie. Ja,
jako moda reyserka, nie mogc si zidentyfikowa z t narracj, bd j
ledzi, reyserowa, ze wiadomoci, e tonie jest moja narracja. Tobyo
bardzo wane. Szukaam wic jakiej prawdy, anie mogam znale nigdzie,
jakiej prawdy ostarzeniu si. Szukaam wDziennikach uMarii Dbrowskiej,
nie znalazam. Chciaam spotka si gdzie zdowiadczeniem pojawienia si
pierwszej zmarszczki, zjego dramatyzmem.
Adojrzao erotyczna?
niemoliwe, jatego nie zrobi, nie ten krgosup, noga chora. Trudno byo
poj, e jeli nie mog czego zrobi na stojco, tomog na siedzco. Pra-
cujemy ztakim ciaem inad takim ciaem, jakie ono jest. Stara szkoa ak-
torska wyklucza takie mylenie, nie jest atwo si przestawi na nowe tory.
Nam w pracy nad spektaklem udao si jednak uzgodni pogldy cakiem
atwo.
Tak.
Tak.
Tak. Sowa Jurka: Nie chc jeszcze umiera wziy si znaszej rozmowy
ojego chorowaniu na raka.
Jurkowi rok temu zmara ona itoprzewrcio mu cakiem wiat do gry no-
gami. Posun si fizycznie, ale pracuje ze mn nadal. Siostra Ireny zgina
w katastrofie smoleskiej, ale Irena te wrcia do pracy nad wznowieniem
TEATR SPOECZNOCIOWY 267
By sobie Dziad i Baba, Instytut Teatralny im. Zbigniewa Raszewskiego, Warszawa 2009,
re. Agnieszka Boska. Fot. Andrzej Georgiew
Oswaja ze mierci?
Anio mierci wprawdzie pojawia si w finale spektaklu, ale nie wiem, czy
przedstawienie oswaja ze mierci. Ironiczne ujcie scenicznej narracji
268 CIAO W DIALOGU ROZMOWA ZAGNIESZK BOSK
Tak. Dziaanie spoeczne byo naturalnie bardzo wane dla mnie wprzypadku
tego projektu
Maciej Nowak nazywa taki rodzaj teatru, jak twj, teatrem spoecz-
nociowym. Powsta wic ponownie spektakl emancypacyjny, bar-
dziej prowokacyjny ni Dziad iBaba. Czy byo todla ciebie dziaanie
gwnie spoeczne czy take artystyczne?
95
Grubasy, Instytut Teatralny im. Zbigniewa Raszewskiego, Warszawa 2011, re.
Agnieszka Boska.
96
Henryk Sienkiewicz Trylogia, Narodowy Stary Teatr, Krakw 2009, re Jan Klata.
97
William Shakespeare Burza, Teatr Polski, Bydgoszcz 2012, re. Maja Kleczewska.
TEATR SPOECZNOCIOWY 269
iobrzydliwe
Kryterium topoczucie bycia duym. Kady, kto czu si za duy imia ztym pro-
blem, mg si zgosi. Wtrakcie tej rozmowy, musiaam poczu, kogo sta na
98
Micha Witkowski Lubiewo, Teatr Nowy, Krakw 2011, re. Piotr Sieklucki.
270 CIAO W DIALOGU ROZMOWA ZAGNIESZK BOSK
Nieustannie powtarzaam im, e nie s ani grup terapeutyczn, ani nie zrobi
kariery wHollywood, e s grup artystw, ktrzy bior udzia wperforman-
sie spoecznym iartystycznym. Wydawao mi si, e wtej sytuacji, ja re-
yserka, oni wykonawcy pracujemy na tych samych warunkach, jestemy
odtwrcami jakiego zamysu spoecznego teatru ruchu.
Zaprzyjanili si ze sob?
Nawet jeli na zasadzie kurcz, a on jest grubszy, to nie byo adnej tok-
sycznoci wrelacjach. Byy elementy zazdroci scenicznej, oto, e kto ma
wicej do mwienia i dziaania, inny mniej, ale obracane w art, w gruncie
rzeczy mieli wszyscy mniej wicej po rwno. Wmojej pracy artystycznej naj-
waniejszy zawsze jest temat i problem, koncepcja projektu. To decyduje,
zkim bd pracowa. Tomog by profesjonalni aktorzy, mog by amato-
rzy, sprawni, wytrenowani lub upoledzeni. Wszystko zaley od celu projek-
tu. Moja definicja teatru wyklucza kategorie profesjonalizmu czy amatorstwa.
Dobre rzemioso nie musi zalee od ukoczenia szkoy teatralnej, moe si
bra zinnych dowiadcze. Tancerzem moe by kto, kto nie uczy si nigdy
wszkole baletowej, ainny moe by niezwyky scenicznie, mimo e skoczy
zupenie innego rodzaju szko ni teatraln. Aktorem moe by kto, kto ni-
gdy nie uczy si mwi wiersza.
Aktor ciaem produkuje sensy, moe nadawa mu funkcje, ktre nie s moli-
we wrzeczywistoci. Uywa ciaa inaczej ni poza scen. Ciao na scenie moe
wytraca swoj realistyczno. Nogi, rce, gowa mog si nawzajem wymie-
nia funkcjami, jak wtacu zatraca swoje naturalne przeznaczenia.
Tak. Ciao wteatrze toteren, na ktrym si pisze, ktre produkuje jaki po-
rzdek. Zreszt poza scen te.
274 CIAO W DIALOGU ROZMOWA ZJOLANT JANICZAK
Tak, aden absolut ciaa nie istnieje, ale istnieje by moe cigle jego pragnie-
nie. Topragnienie moe okrela sens sztuki. Jeli nie ma pragnienia, topo-
wstaj puste formy. By moe topragnienie jest pragnieniem idioty, szale-
ca, pragnieniem obkaczym. Prbowalimy opowiedzie w Tak powiedzia
99
Michael J. , e miejsce prawdy nie lokuje si pod maskami, ktre zsiebie po
kolei zdzieramy, tylko wprzebyskach midzy kreacjami, kolejnymi wizerun-
kami. Ciao jest producentem prawdy otyle, oile mona za ni uzna moment
realnego buntu, instynktownej reakcji, pragnienia czy moment ekstazy.
Wtedy moe wytwarza swj jzyk kontrreakcji. Jaki jzyk czy chwilowy kod
wyjty spod prawa. Wydaje mi si jednak, e takie momenty instynktownego
reagowania s bardzo krtkie, bo bardzo szybko gaszone kategoriami kul-
turowymi: wstydu, siy, pikna, brzydoty itd. Zbyt szybko si w tym stanie
zapomnienia opamituje.
Czy indywidualno cielesna ma znaczenie? Czy jasi opisuj jako ciao, ktre
reaguje, wysya znaczenia, czy jako waciciel tego ciaa? Nie wiem. Instynkty
cielesne uruchomione na scenie mog poruszy w odbiorcy bardzo krtkie
momenty dowiadczenia prawdziwego blu, prawdziwego spicia, prawdzi-
wej kontroli, wstydu. A moe ciao wcale nie naley, moe to ciao posiada,
determinuje?
Chyba tak, ale nie zawsze. To zaley od tematu. W sztuce Joanna Szalona;
Krlowa100 historia powszechna zmienia si whistori instynktw, odruchw,
konwulsji. Na ciao nakadamy form, przez ktr aktor przepuszcza te in-
stynkty, ktre si wnim uruchamiaj. Interesowaa mnie historia Joanny Ka-
stylijskiej, przede wszystkim zpowodu jej obsesyjnej mioci do ma, a po
jego fizyczny rozkad, mona powiedzie a po proch. Przeczytaam liczne
kroniki redniowieczne, ksiki, ale irytowa mnie ich pomnikowy charakter,
martwota. Zawsze, jak czytam prace historyczne, zastanawiam si, czemu
s takie nieywe, czemu powstaje historia idei, myli, dat, anie instynktw,
siy, obsesji, wyborw, popdw. Dlaczego brak pyta w rodzaju: Dlacze-
go czowiek chce by krlem, prezydentem, dlaczego chce wadzy?, Na co
choroway postaci tworzce historie? Czytaam gdzie, e Karol Marks mia
jak okropn chorob skry. Zastanawiam si, czy tomogo wjaki sposb
determinowa jego teorie.
Klas spoecznych?
Chyba tak wanie. Whistorii, ktr chciaabym czyta, nie chodzi mi ofakty
iich dialektyczne zderzanie ze sob, ale onamitnoci.
Tak. Nawet ojego krew, pot, udrki rne. Wnaszym spektaklu s daty, pa-
daj fakty wprowadzam narratora wtym celu. Ale wypeniam jeyciem, cia-
em Joanny. Tonie s puste zapisy historyczne. Daty wic s traktowane sym-
bolicznie. Jaki datowany fakt jest wany dzi, aju nastpnego dnia nie. Czy
posuyam si histori instrumentalnie? Chyba tak, eby wydoby to, co mnie
wniej interesowao, czyli kobiet, ktra amie wpewnym momencie wszelkie
konwenanse, tyle, e tekonwenanse amaa wgruncie rzeczy od pocztku.
Bya szalona?
Myl, e nie bya chora. Szalestwo byo jej strategi przetrwania. Ze swoj
wraliwoci, potencjaem buntu nie przeyaby bez odgrywania szalestwa.
A ya osiemdziesit lat, w tym pidziesit lat prawie bez jedzenia. Jada
chleb z podogi i stary ser. piewaa, mwia do siebie, siedzc w tej wi-
ziennej wiey. Nie ma na temat jej ycia w wizieniu adnej prawie wiedzy,
jak tookobietach zamknitych, zamykanych. Szalestwo Joanny byo jedy-
n strategi, eby wywalczy swoj niezaleno, eby by tym, kim pewnie
chciaa. Myl e szalestwo, choroba mog te by wyborem. Moe ucieczk
albo odmow, kiedy inne odmowy s ignorowane przez spoeczestwo.
101
Jolanta Janiczak Ofelie, Teatr im. Wilama Horzycy, Toru 2011, re. Wiktor Rubin.
CIAO TONONIK AUDIOWIZUALNY 277
Jolanta Janiczak Joanna Szalona; Krlowa, Teatr im. Stefana eromskiego, Kielce 2011,
re. Wiktor Rubin. Fot. Jerzy Borkiewicz
278 CIAO W DIALOGU ROZMOWA ZJOLANT JANICZAK
Wszystkich obkanych kobiet historii. Ale nie wiem, czym jest kobieco
iczy jest co takiego.
Tworzy pani wswoim teatrze obraz ciaa, ktre jest konstrukcj ijest
konstruowane przez psychiczny, znaczcy punkt widzenia, perspek-
tyw chorej wiadomoci, jako kruchej, sabej. Judith Butler dowo-
dzi, e rozpoznanie czyjej kruchoci prowadzi do aktu przemocy, e
dostrzeenie u kogo podatnoci na zranienie budzi pragnienie, by
mu je zadawa. W Ofeliach wyranie wida to w mskiej przemocy
wobec kobiet. Butler postuluje wic jako projekt polityczny uwra-
liwienie na krucho poszczeglnego ludzkiego istnienia, zwaszcza
wdobie widzialnoci cierpie.
WJoannie wszyscy bohaterowie poddani s terrorowi ciaa, ono ich nie su-
cha. Deformuje ich zamiary. Ucieka im jak nieposuszny pies na spacerze. Ka-
rol Wielki cierpi na bulimi, przez cay spektakl jejabka. Przez dwie godziny
przeuwa ipluje do woreczkw. Woreczki zprzeutym pokarmem wieszane s
na cianie. Historyczny zapis choroby, relikwie? Karol nienawidzi swojego ciaa,
adrugiej strony prbuje jewtej nienawici eksponowa inarzuca innym. Ze
swojej uomnoci robi sztuk albo pornografi. Tochyba zaley od widza.
Jakie?
Nie.
Ogldam, ale nie za duo, nie jed specjalnie jako. Ale mam nadziej nad-
robi braki ogldania teatru. Nie widziaam nawet Oczyszczonych103. Jak ju
si przestan zajmowa teatrem, tobd duo oglda. Do wymylania jzy-
ka teatru czciej inspiruj si sztukami wizualnymi, filmem, performansem,
ostatnio sztuk relacyjn. Ale te podgldam wszelkie zaburzenia w sobie
iwinnych. Piszc, sucham, co jest pod sowami, nie chodzi mi ointencje, ale
omechanizmy.
102
Opowieci afrykaskie wedug Szekspira, Nowy Teatr, Warszawa 2011, re. Krzysztof
Warlikowski.
103
Sarah Kane Ocz yszczeni, Teatr Rozmaitoci, Warszawa/Wrocawski Teatr Wspczes
ny/Teatr Polski, Pozna, 2001, re. Krzysztof Warlikowski.
CIAO TONONIK AUDIOWIZUALNY 283
to nazwiemy, jest wedug mnie nie tyle produktem sztuki, ile ksik, kt-
ra uruchamia wyobrani, budzi refleksj, przypomina oczym, przeraa, ale
izastanawia. Widz musi sobie zrekonstruowa albo wyczyta przesanie, jeli
tego potrzebuje. Publiczno bardzo negatywnie reaguje na spektakl Tak po-
wiedzia Michael J. Pewnie wychodzi zzaoenia, e teatr, opowiadajc oblu,
powinien uywa bardziej cywilizowanych rodkw. Pokazywanie czy dotyka-
nie, choby symboliczne, takiego krwistego fizycznego blu, ktry sobie czsto
sam czowiek-aktor zadaje, moe by dla widza nie do przyjcia.
Jest abiektem.
Tak. Jurodiwy totaka posta, moe konstrukt, ktry trudno okreli. Nie wia-
domo, czy jego moc jest wita, czy zwierzca, czy diabelska. Chyba itaka,
itaka. Histori wymyliam od pocztku do koca, nie inspirujc si adn kon-
kretn postaci. Imiona bohaterw tekstu Karze, Down i inne ywioy104 za-
poyczyam z biografii obraajcego spoeczestwo amerykaskiego komika
Lennygo Brucea. Przekraczanie norm spoecznych, wiem, e to brzmi kon-
trowersyjnie, ma w sobie jaki element sakralny, zarazem kompromituje ka-
tegoryczno ocen moralnych. Jurodiwi sikali przed kocioami, eby odpdzi
diaby, awburdelach widzieli paczce anioy. Spali midzy psami, chodzili we
wosiennicy, chorowali. Chcieli wyzwoli si ze swojej cielesnoci. Czynili cuda,
ale kazali wcelu uzdrowienia pi brudn wod. Pisanie oreligii, wierze jest bar-
dzo trudne dzi, bo mona torobi albo krytycznie wduchu Palikota, albo ha-
giograficznie, jak cae polskie kino religijne, czyli nieegzystencjalnie, atomnie
nie interesuje. Zarazem problem religii usuwanej zprzestrzeni publicznej wEu-
ropie coraz silniej nabrzmiewa. Czy sztuka moe zastpi religi? Na pewno nie
zastpi jej torebki instant zopcjami religijnymi ani sekty, ani sprywatyzowana
religia, jak wStanach Zjednoczonych. Ani nasza religia narodowa. Apotrzeba
transcendencji mam wraenie jest. Nie ma dzi jzyka opisujcego to, co nie-
jasne, niewyjanione, tajemnicze, nadprzyrodzone. Nie ma jzyka, ktry nie
kompromitowaby si wodbiorze spoecznym zajmowaniem si jak ciem.
Moe gdyby nie trzeba byo znimi walczy, byaby sia na konfronta-
cj zsi?
Amoe tawalka otwiera dostp do siy? Obsesja jest jakim karem woli. Mnie
interesuje ciao obsesyjne ikompulsywne. Bo kompulsja napdza ikompulsja
hamuje, nie wiem cay czas, czy tobardzo le, czy nie. Nie umiem tego oceni.
Bo wobsesjach jest te kolosalny napd rozwojowy, egzystencjalny. Czy gdy-
by nie obsesje, nie obsesyjna mio iuzalenienie od Hughesa, powstayby
wspaniae wiersze Sylvii Plath? Czy byaby ikon kultury dzisiaj? Czy obsesje
nie s wic dziaaniami karmicznymi?
Ale chyba taka maa prywatna mitologia moe czowiekowi doranie pomaga.
Amoe nie. Szkoda, e cae toskomplikowanie Sylvii Plath wjej obsesjach,
w straceczej mioci, niepokojach, cierpitnictwie, blu, ambicji, eby by
pisark lepsz od kochanka, koczy si piekarnikiem ibia chusteczk pod
gow. Obsesje mog mie jednak ciekaw estetyk.
Choreutka to jest bardzo szczeglny byt, ktry naley nie tylko do chru,
ale ktry funkcjonuje take poza nim. Projekt Chru Kobiet, wktrym bior
udzia, jest zjednej strony wanym iprzeomowym projektem artystycznym,
zdrugiej powoduje moje przejcie jak gdyby winne wcielenie.
Nasz Chr dotyka rzeczywistoci, tak jak chr antyczny, jest obecny w niej
i poza ni, komentuje, obserwuje, przeywa, funkcjonuje w rnych czaso-
przestrzeniach. Uczestnikom chru antycznego towarzyszy jaki rodzaj wia-
domoci czy moe nadwiadomoci nawet, pozwalajcy na szczeglne widze-
nie wiata isiebie. Wydaje mi si, e bycie wChrze obdarzyo mnie wanie
rodzajem hiperwiadomoci.
Kaja Stpkowska, ur. 1981, kulturoznawczyni. Ab-
solwentka Uniwersytetu Warszawskiego (2006).
Masz wsobie kasandryczno? Od 2006 roku rzeczniczka prasowa Instytutu Te-
atralnego im. Zbigniewa Raszewskiego w Warsza-
Kasandryczno w sobie to chyba wie. Od 2009 choreutka.
wanie znaczy by choreutk.
Nie tylko wobec kobiet, wobec mczyzn take, bo rozbijajc stereotypy pci
kulturowej, staje wobronie kadego.
Tak.
Staego samopoznawania.
Co przez torozumiesz?
Chr angauje mnie ca. Jestem sob ikim innym jednoczenie. Wystpuj
wswoim prywatnym imieniu, ale iwimieniu tej postaci, ktrej tosamo na
siebie nacigam wspektaklu. Nie wystpuj wChrze tylko wroli rzeczniczki
prasowej Instytutu Teatralnego. Z t rol na czas trwania spektaklu si nie
identyfikuj. Iwanie tego, e bdc rzeczniczk instytucji publicznej produ-
kujcej ten spektakl, zdecydowaam si na udzia wChrze, wstydziam si na
pocztku najbardziej. Ale toszybko mino.
Znakiem.
Tak, znakiem.
292 CIAO W DIALOGU ROZMOWA ZKAJ STPKOWSK
Nie, nie jestem wcieka. Mam tylko wiksz wiadomo tego, co si dzieje
wok mnie.
Tak. To jest bardzo specyficzny rodzaj wsplnoty. Ktra jest jaka taka
higieniczna.
Wjakim sensie?
Nie ma zazdroci?
Reagujesz na mow ciaa ludzi, tak jak Harry Potter na mow ww?
Posiada jak tajemnicz zdolno odczytywania ze znakw ciaa
ludzkiej natury?
Atwoje ciao?
Bo chcesz?
Tak.
Adlaczego?
Bo akurat jutro jest taki dzie, e chc tego, ale nie dlatego, e musz mie
mask, eby si za ni ukry. Po prostu wiem, e jutro bd miaa na toochot.
S momenty, kiedy jest ciko. Pozostaje praca nad sob, bo przecie uprzed-
miotawiamy si po co.
Byam naumiana, ale te pozbyam si traumy. Zawsze dla mnie byo bo-
lesne, e szkoy teatralnej nie skoczyam. e nie jestem dyplomowan ak-
tork. Ale zperspektywy dzisiejszej tym bardziej ciesz si, e skoczyam
studia na uniwersytecie. Ibardzo jestem wdziczna moim rodzicom za to,co
TOJESZCZE PROCES 299
mi dali, czego mnie nauczyli, za to,e nigdy mnie nie namawiali do aktorstwa.
Wszystkiego, czego si mogam aktorsko nauczy od nich, tonauczyam si,
biorc od nich to, co najlepsze. Amama, zwaszcza, pokazaa mi, jak mona
si tym zawodem cieszy, przy caym jego okruciestwie, frustracji, degrado-
waniu, zawici, rywalizacji, zych emocjach. Przeprowadzia przez ten aktorski
wiat, ajaogldajc go, uczyam si.
Iuczestniczenia wczym.
Absolutnie.
Marta Grnicka, ur. 1975, wokalistka, reyserka, Wic wyzwalasz gos ciaa? Ucie-
aktorka, dyrygentka. Absolwentka Wydziau Rey-
leniony gos?
serii Akademii Teatralnej wWarszawie. Studiowala
rwnie w Pastwowej Wyszej Szkole Teatralnej
w Krakowie i na Uniwersytecie Warszawskim. Wyzwalam? Moe raczej odzyskuj.
Ukoczya Warszawsk Szko Muzyczn im. Fry- Apotem rwnolegle uywam.
deryka Chopina. Od 2009 roku wsppracuje zIn-
stytutem Teatralnym im. Zbigniewa Raszewskiego,
tworzc wasn formu teatru chrowego. A wic ciao, ktre jest gosem.
Dla Grotowskiego gos by take
niezmiernie istotny, opierajc go na krgosupie, otworzy na ogromne
rejestry. Wtwoim projekcie teatru chrowego gos ma take wielk
skal. Stosujesz jakie techniki wspierania gosu?
Moj teatr nie wywodzi sie zpsychologii. Tak jak dla Meyerholda, fundamental-
ne znaczenie ma dla mnie dynamika/ekspresja ciaa sprzonego z gosem.
Artykulacja jest gwnym rodkiem ekspresji, dlatego takie wane s usta, ale
ioczy aktorw, toone MWI. Wmoim teatrze sowo nigdy nie jest traktowa-
ne realistycznie ani naturalistycznie! Forma teatru chrowego nie zaistniaa
wPolsce po wojnie. Zkolei ta, zktr miaam kontakt podczas studiw, jak
teatr tworzony przez Einara Schleefa wNiemczech, bya czym, co chciaam
radykalnie przekroczy. Teatr Schleefa powstawa wlatach osiemdziesitych
iby dla mnie zbyt jednowymiarowy muzycznie. Formalnie by tochr silnie
monolityczny, masowy, od ktrego si bardzo dystansowaam. Wane byo dla
mnie take mylenie Sarah Kane o jzyku i dramatycznoci. W jej pnych
tekstach usyszaam gos chru, ojakim mylaam.
302 CIAO W DIALOGU ROZMOWA ZMART GRNICK
Punktem wyjcia dla projektu Chru byo co innego. Pierwsz spraw byo
przeczucie ogromnego potencjau teatru chrowego. Towanie ztej potrze-
by powsta Chr Kobiet nowoczesny chr tragiczny jak go nazwaam.
Potem rozpoczo si szukanie dla Chru formy istnienia na scenie, poszuki-
wania sposobu mwienia: tak narodzia si midzy innymi rytmiczna mowa
przypominajca mow komputera, maszyny. Musiaam zada sobie pytania,
jak tworzy nowy jzyk dla kobiet na scenie? Skd go wzi? Czy taki jzyk
wogle istnieje? Ten dookoa nas jest tak silnie ideologiczny, peen stereoty-
pw. Mogam tylko uy jzyk, wykorzysta go, zademonstrowa czy odso-
ni jego uwikania. Zdecydowaam si na mix jzykw, spitrzanie cytatw.
Ale czuam te, e rozptujc tojzykowe szalestwo, mog co przekroczy,
e by moe sia uruchomionego wkobietach ciaa/gosu wyjdzie poza jzyk,
rozsadzi jzykow machin, wktrej trybach jestemy. Przy tym nie nazywa-
nie, ale dziaanie na jzyku byo celem.
Przed rozpoczciem pracy sporzdziam rejestr konkretnych rodkw for-
malnych, opisaam sposoby funkcjonowania Chru na scenie wDokumencie
zasad, wktrym narzuciam konkretn wizj Chru.
Wypowied dramatyczna Chru jest tworzona nie na poziomie tekstu, ale
na styku tekst/jzyk/gos/ciao towielopitrowy system. Forma itre staj
si wmoim projekcie jednym.
To, jak traktuj sowo wmoim teatrze, jest pochodn mylenia ojzyku. Prze-
konania ojego politycznoci, opresywnoci
Chr demonstruje, prezentuje jzyk wjego wadzy. Portata, staccata, glis-
sanda ami kark sowom albo rozbijaj stae zwizki frazeologiczne. Zawsze
pokazuj jzykowi jzyk! Chr nieustannie wskazuje na to rozedrganie dra-
matyczne sowa, jego pomidzy. Wypowiadajc sowo chr/ choreutka ma
zawsze wiadomo tego uwikania.
Przekraczam, podwaam sensy, ale szukam te abstrakcyjnoci sowa,
jego brzmienia, ktre uwalnia si od znaczenia, amoe otwiera na zupenie
inne, pozadyskursywne sensy. Muzyka nie ilustruje sowa, raczej przejmuje
jego przestrze. Nic mnie tak nie irytuje, jak wspczesny teatr, ktry przed-
stawia si jako nowoczesny, i w ktrym na scenie aktorzy rozmawiaj ze
KADY SYSZY SWOIM UCHEM 303
sob jzykiem jak ztelenoweli! Taki wspczesny teatr jest potwornie stary,
martwy, nie jest wstanie realnie dziaa, nic we mnie poruszy ani zmienia.
Nie ma dla mnie adnego jzyka, ale te nie ma nic poza jzykiem Pracuj
zt wiadomoci: prbuj wcisn si wjak szczelin. Prbuj wierzy, e
mog naruszy jzyk, e mog go rozbroi, rozpta wie Babel. Ale rw-
noczenie prbuje odzyska nowy rodzaj jzykowoci wdziecicych wy-
liczankach, wpojedynczych, prostych sowach, wobcych jzykach, wgrece.
Wszalestwie mowy/ milczenia Chru na scenie. Wsowie poetyckim. Rny-
mi strategiami. Todziaa zawsze wielopitrowo
105
Tu mwi chr, Instytut Teatralny im. Zbigniewa Raszewskiego, Warszawa 2010,
re. Marta Grnicka.
KADY SYSZY SWOIM UCHEM 305
Chr traktuj jako zacztek wszystkiego. Chr jako jedyny, gwny bohater na
scenie. Na tym polega rewolucyjny zwrot.
Jaza Nietzschem powtrz, e podstaw tragedii jest chr, chr itylko chr.
I wierz e chr moe przywrci totalno dowiadczenia teatralnego na
scenie.
Tak, ten konkretny ma towida na scenie. Tape objawia sie jako konstrukt
polityczny, ale istnieje te wbardzo intymnym wymiarze indywidualnego do-
wiadczenia kobiet, ktre znajduj sie na scenie. Kobiet w rnym wieku.
Jest dziewczyna, ktra ma dziewitnacie lat, ikobieta, ktra ma lat siedem-
dziesit siedem. Nowoytny dramat zapomnia ochrze, zasypa go piachem
i skaza na milczenie. Znaczce jest to wykluczenie i chru, i kobiety, ale
wszczeglnoci milczenie kobiety wchrze. eby przywrci chr teatrowi
trzeba byo najpierw przywrci kobiety scenie. Zaczynajc t prac, miaam
wiadomo, e reanimuj trupa, chocia dzi (trzy lata po starcie projektu)
chr na scenie wydaje si oczywistoci. Wprowadzenie wycznie kobiet na
scen, byo zmojej strony rwnie rodzajem prowokacji, demonstracji.
106
Magnificat, Instytut Teatralny im. Zbigniewa Raszewskiego, Warszawa 2011, re.Mar-
ta Grnicka.
308 CIAO W DIALOGU ROZMOWA ZMART GRNICK
przez pojedyncze gosy kobiet wrnym wieku. Miaam tutylko jedn prob,
eby tobyy gosy jasne, ieby nie byo wnich sycha skargi.
Jest bardzo wiele kwestii, ktre nie mog nam przej przez gardo, mona
jeprzecisn jedynie krzykiem, ktry jest niemy. WMagnificat tosowo mat-
ka, wTumwi chr: woam do Ciebie
Jak aktorki Chru radz sobie ztak silnym zaangaowaniem ich ciaa
iseksualnoci jako gwnego jzyka scenicznego?
310 CIAO W DIALOGU ROZMOWA ZMART GRNICK
Na przyjani?
Nie przyjani si ze swoimi aktorkami, towogle nie jest ten typ relacji.
ATyjeste zewntrzna?
KADY SYSZY SWOIM UCHEM 311
Jaki?
Tak. Dla mnie nagrody to po prostu znak, e teatr chrowy, ktry stworzy-
am, bardzo silnie oddziauje. e wpywa na ludzi izmienia ich niezalenie od
pci, rasy, jzyka, kultury. e udao si odzyska chr dla teatru, wypracowa
form teatraln, ktra bya moim marzeniem, iktra jest wielk artystyczn
ispoeczn si. Tonajwiksza nagroda.
Wpostaci Matki Boskiej kobieca moc dawania ycia zostaa cakowicie od-
dzielona od kobiecej seksualnoci. W naszej kulturze Matka Boska to cu-
downy obrazek pprzymknite oczy, alabastrowa cera, anielskie, milczce
usta. Paczca, modlca si, adorujca, wstydliwa, milczca nie jest ju
nawet bolesna, tylko po dziecicemu gaworzy. Maria jest obowizujcym
wzorcem kobiecoci zsamej swej natury niemoliwym do realizacji, nie-
osigalnym ideaem, azatem doskonaym narzdziem ideologicznej kontroli
nad kobietami. Pisaam Magnificat jako esej owadzy Kocioa katolickiego
nad kobiecym ciaem, ociele wtrybach ideologii. Ale wszdzie towyglda
KADY SYSZY SWOIM UCHEM 313
Matk, ktra rodzi Syna, ktra niesie swj krzy We Francji nasz spektakl
przemawia do Francuzw podjciem kwestii opresyjnoci religii, zagroe jej
dogmatycznoci irytuaw, ktre wkontekcie problemu muzumaskiego s
dla nich bardzo wane. Towietnie, e wanie tam Magnificat zosta przyjty
naprawd owacyjnie.
Ale te w Niemczech, gdzie po spektaklu publiczno wstaa i skandowaa:
Polnische frauen! Odby si spontaniczny performans po performansie.
Zesp dojrzewa, wzmacnia si. Jest coraz bardziej wiadomy. Wiesz, tak jest
te dlatego, e chr dziaa gosem, agos ci fizycznie dotyka. ywy gos wy-
prowadzony z ciaa, ukierunkowany po prostu dotyka. A e groniejszy?
Chr ma dziaa jak rewolucja, ale robi totake, dziaajc miechem.
Nie. Nie tylko. Zmieniam optyk. Konstruuj tym razem polityczny esej, od-
saniajcy midzy innymi fundamenty wspczesnego systemu pracy. I pra-
cuj tutaj te poprzez ciao, szukam i chciaabym zademonstrowa pewien
rodzaj robotycznoci.
ale Broniewski zabrzmia dla mnie wswoim totalnym jzyku przede wszyst-
kim robotycznie, zgrzytliwie, heavymetalowo.
Omierci mona chyba mwi tylko poprzez ycie Myl onowym projekcie,
jako totalnym, zmysowo-maszynowym songu.
Nota bibliograficzna